KnjigaTEK Lutovac Podgorica

AJ
SADRZ
UVOD
1.1 Osnovni pojmovi i denicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
1.2 Podjela elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
12
1.3 Ulazna i izlazna snaga elementa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15
1.4 Uslov pasivnosti elementa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
1.5 Rezistivni elementi sa jednim pristupom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
1.5.1
Klasikacija otpornika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16
1.5.2
Otpornost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
1.5.3
Ulazna snaga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
17
1.5.4
Uslov pasivnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
18
1.5.5
Ulazna snaga i uslov pasivnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
1.6 Otvorena i kratka veza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
19
1.7 Idealna dioda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20
1.7.1
Osobine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
20
1.8 Idealni naponski generator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
1.8.1
Denicija i karakteristike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
1.8.2
Osobine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
21
1.9 Strujni generator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
1.9.1
Denicija i karakteristike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
1.9.2
Osobine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
1.10 Singularni element . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
1.10.1 Nulator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
1.10.2 Norator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
1.11 Kapacitivni elementi sa jednim pristupom - kondenzatori . . . . . . . . . . . .
23
1.11.1 Klasikacija kondenzatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
23
1.11.2 Kapacitivnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
1.11.3 Akumulisana energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
25
1.11.4 Ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.11.5 Uslov pasivnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
26
1.11.6 Teorema o neprekidnosti napona kondenzatora . . . . . . . . . . . . . .
27
27
2
1.11.7 Akumulisana i ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
28
1.12 Induktivni elementi sa jednim pristupom - kalemovi . . . . . . . . . . . . . . .
29
1.12.1 Klasikacija kalemova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
30
1.12.2 Napon kalema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.3 Akumulisana energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
31
31
1.12.4 Ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32
1.12.6 Linearan vremenski nepromjenljiv kalem . . . . . . . . . . . . . . . . .
32
1.12.7 Teorema o neprekidnosti struje kalema . . . . . . . . . . . . . . . . . .
33
1.12.8 Akumulisana i ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34
1.13 Rezistivni elementi sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.13.1 Denicija elemenata sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
35
1.13.2 Rezistivni elementi sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
35
1.13.3 Klasikacija rezistivnih elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
1.14 Zavisni ili kontrolisani izvori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
36
ELEMENTI TEORIJE GRAFOVA I ANALIZA ELEKTRICNIH

KOLA
29
32
34
40
2.1 Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
40
2.2 Graf mreze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.3 Topoloke matrice grafa elektricnog kola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
41
46
2.3.1
Matrica kontura Ba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
2.3.2
Matrica nezavisnih kontura B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
46
2.3.3
Matrica skupova (presjeka) Qa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
49
2.3.4
Matrica nezavisnih presjeka (snopova) Qnb . . . . . . . . . . . . . . .
50
2.3.5
Matrica cvorova (incidencije) Aa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
53
2.4 Veze izmeu topolokih matrica. Centralna topoloka teorema . . . . . . . . .

2.5 Kirhofovi zakoni i nezavisne promjenljive elektricnog kola . . . . . . . . . . . .
55
62
2.6 Karakteristike elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
66
EKSITACIJE U ELEKTRICNIM
KOLIMA
3.1 Osnovni vremenski oblici eksitacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
70
3.1.1
3.1.2
Hevisajdova funkcija (Heviside function) . . . . . . . . . . . . . . . . .

Funkcija sgnt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
72
3.1.3
Funkcija pa(t) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
3.1.4
Usponska funkcija r(at) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
73
3.1.5
Hevisajdov naponski i strujni generator . . . . . . . . . . . . . . . . . .
74
3.1.6
Predstavljanje nekih eksitacija H-ovom funkcijom . . . . . . .
76
3
3.2 Predstavljanje proizvoljne funkcije preko zbira Heaviside-ove funkcije
3.3 Prostoperiodicna eksitacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3.1 Periodicna (slozenoperiodicna) funkcija . . . . . . . . . . . . .
3.4 Pseudoperiodicna eksitacija -priguena periodicna eksitacija . . . . .
3.5 Impulsna funkcija i eksitacija (Dirakova funkcija) . . . . . . . . . . .
3.6 Predstavljanje eksitacija impulsnom funkcijom . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
82
83
84
84
87
90
3.7 Impulsne funkcije vieg reda . . . . . . . . . . . . .

3.8 Svojstvo odabiranja impulsne funkcije . . . . . . . .
3.9 Osobine D-ove impulsne funkcije . . . . . . . .
3.9.1 Aproksimacije D-ove impulsne funkcije
3.9.2 H-ova funkcija . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
91
92
92
95
95
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
INDUKTIVNO SPREGNUTA KOLA

4.1 Izvoenje jednacina linearnog transformatora razlaganjem uksa
panja i ukupni meusobni uks . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2 Savreni transformator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3 Prikaz linearnog transformatora preko savrenog transformatora
4.4 Idealni transformator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.1 Snage idealnog transformatora i posledice . . . . . . . .
4.5 Ekvivalentne eme linearnog preko idealnog transformatora. . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
96
na uks rasi. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
. . . . . . . .
ENOPERIODICNI
IM
USTALJENI SLOZ
REZ
5.1 Kompleksni oblik Furijeovog reda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.2 Veza izmeu slozenoperiodicne funkcije i koecijenata njenog Furijeovog reda
5.3 Funkcija odabiranja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4 Analiza kola sa slozenoperiodicnim strujama . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.1 Efektivna vrijednost slozenoperiodicnih velicina . . . . . . . . . . . .
5.4.2 Analiza elektricnih kola sa slozenoperiodicnim strujama i naponima .
5.4.3 Snage u kolu slozenoperiodicnih velicina . . . . . . . . . . . . . . . .
96
98
102
104
106
108
.
.
.
.
.
.
.
117
123
124
128
133
133
136
138
E SA DVA PARA KRAJEVA

MREZ
6.1 Uvod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2 Jednacine i parametri mreza sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3 Ulazne impedanse otvorene i kratko spojene mreze . . . . . . . . . . . . . . . .
144
144
145
155
6.4 Simetricne mreze sa dva pristupa . . . . . .

6.5 Sekundarni parametri mreza sa dva pristupa
6.6 Transmitansa . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.6.1 Prenosna funkcija napona . . . . . .
6.6.2 Prenosna funkcija struje . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
158
159
160
161
162
4
6.6.3 Prenosna funkcija mreze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
6.7 Izbor sekundarnih parametara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
6.8 Karakteristicni parametri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
6.9 Iterativni parametri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
6.10 Imaz parametri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
6.11 Specijalne mreze sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.11.1 "T" - mreza sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . .
6.11.2 Karakteristicni parametri simetricne "T" mreze . . . . . . .
6.11.3 "" mreza sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . .
6.11.4 Karakteristicni parametri simetricne "" mreze . . . . . . .
6.11.5 Reetkasta mreza sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . .
6.11.6 Karakteristicni parametri simetricne reetkaste mreze . . . .
6.11.7 Premotena "T" mreza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.11.8 Karakteristicni parametri simetricne premotene "T" mreze
6.11.9 "L" mreza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.12 Ekvivalentne mreze sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . .
6.12.1 Ekvivalentna "" - mreza . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.13
6.14
6.15
6.16
. . . . . . 174
. . . . . . 174
. . . . . . 176
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
6.12.2 Ekvivalentnost "T" i "" mreze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.12.3 Ekvivalentnost simetricne "T" mreze i simetricne reetkaste mreze . . .
6.12.4 Ekvivalentnost simetricne premotene "T" mreze i simetricne "T" mreze
Vezivanje mreza sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.13.1 Redna veza mreza sa dva para krajeva . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.13.2 Paralelna veza mreza sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.13.3 Redno-paralelna veza mreza sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . .
6.13.4 Paralelno-redna veza mreza sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . .
6.13.5 Povratna sprega (veza) mreza sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . .
6.13.6 Kaskadna veza mreza sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Konvertori impedansi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Inverotri impedansi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Kontrolisani izvori - T
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.16.1 Naponom kontrolisani naponski izvor (NKNI) . . . . . . . . . . . . . .
6.16.2 Strujom kontrolisani naponski izvor (SKNI) . . . . . . . . . . . . . . .
6.16.3 Naponom kontrolisani strujni izvor (NKSI) . . . . . . . . . . . . . . . .
6.16.4 Strujom kontrolisani strujni izvor (SKSI)

6.17 Osnovne podjele konvertora i invertora . . . . .
6.17.1 Podjela konvertora: . . . . . . . . . . . .
6.17.2 Podjela invertora: . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
177
178
180
181
182
182
182
183
187
190
191
192
194
196
197
199
200
202
205
206
210
215
215
216
217
217
221
221
226
5
6.18 Idealni operacioni pojacavac . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
6.19 Riordanov zirator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
6.20 Realni elementi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
6.21 Teorija aktivnih mreza sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
6.21.1 Negativni konvertor izrazen preko kontrolisanih izvora . . . . . . . . . . 236
6.21.2 Nulator i Norator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
6.21.3 L - mreze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
6.22 FILTRI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.22.1 Opis i karakteristicni parametri ltra
6.22.2 Osnovne jednacine ltra . . . . . . .
6.22.3 Propusni i nepropusni opseg . . . . .
6.22.4 K-ltri . . . . . . . . . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
ENIH ELEKTRICNIH
ANALIZA SLOZ
KOLA
272
7.1 Metode formiranja sistema jednacina elektricnih kola . . .

7.2 Sistemi jednacina promjenljivih grana . . . . . . . . . . . .
7.3 Sistem jednacina struja grana . . . . . . . . . . . . . . . .
7.4 Sistem jednacina napona grana . . . . . . . . . . . . . . .
7.5 Sistemi jednacina nezavisno promjenljivih . . . . . . . . .
7.5.1 Sistem jednacina nezavisnih struja . . . . . . . . . .
7.5.2 Sistem jednacina nezavisnih napona . . . . . . . . .
7.6 Premjetanje nezavisnih generatora . . . . . . . . . . . . .
7.7 Dualnost. Princip dualnosti . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.7.1 Dualni grafovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
7.8 Analiza slozenih elektricnih kola u vremenskom domenu . .
7.9 Metod nezavisnih struja. Operatorski oblik u vremenskom
u obzir i pocetne uslove . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
ODZIVI U ELEKTRICNIM
KOLIMA
8.1 Klasicna metoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.2 Princip superpozicije: . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.3 Specicnosti primjene teorije diferencijalnih jednacina
8.4 Sopstveni odziv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.5 Komutacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
8.6 Opti slucaj kola drugog reda . . . . . . . . . . . . .
8.7
8.8
8.9
8.10
247
247
248
249
251
. . . . . . . . . . . 272
. . . . . . . . . . . 272
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . .
domenu uzimajuci
. . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
na linearna kola
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
. . . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
273
274
275
276
277
278
279
280
286
290
293
293
297
297
300
300
306
Osnovne osobine sopstvenog odziva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

Odziv usled djelovanja generatora (odziv ukljucenja) . . . . . . . . . . . . . . 309
Odziv na impulsnu ekscitaciju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Interpretacija odziva na impulsnu eksitaciju kao odziva usled akumulisane energije321
6
8.11 Izmjena pocetnih uslova pri djelovanju impulsne eksitacije . . . . . . . . . . . 324
8.12 Osobine odziva ukljucenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
8.13 Potpuni (kompletan) odziv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
8.13.1 Direktno rjeavanje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
8.13.2 Rjeavanje superpozicijom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
8.13.3 Opti zakljucak za klasicnu metodu: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 335
JEDNACINE
STANJA - MODEL STANJA
341
9.1 Nacini reavanja jednacina stanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

FURIJEOVA TRANSFORMACIJA
349
10.1 Direktna Furijeova transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

10.1.1 Osnovni uslovi za egzistenciju direktne Furijeve transformacije . . . . . 349
10.2 Inverzna Furijeova transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 350
10.3 Drugi oblik za DFT i IFT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
10.4 Treci oblik za DFT i IFT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
10.5 Osobine Furijeove transformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
10.6 Funkcija prozora (W F
) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 358
10.7 Primjena Furijeove transformacije u analizi elektriocnih kola . . . . . . . . . . 364
10.8 Vrste odziva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
10.8.1 Odziv usled akumulisane energije (pocetnih uslova) . . . . . . . . . . . 365
10.8.2 Odziv ukljucenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 365
10.8.3 Kompletan (potpun) odziv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
LAPLASOVA TRANSFORMACIJA TRANSFORMACIJA
374
11.1 Osobine i svojstva Laplasove transformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

11.2 Inverzna Laplasova transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
11.3 Neke Laplasove Transformacije
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 376
11.4 Osobine Laplasove Transformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378

11.5 Primjena Laplasove transformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 386
11.6 Metod konturnih struja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 393
11.6.1 Laplasova transformacija - metod nezavisnih struja za elektricna kola
bez spregnutih elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
11.7 Metod nezavisnih napona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 395
11.7.1 Laplasova transformacija - metod nezavisnih napona za elektricna kola
bez spregnutih elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 396
11.8 Operatorske eme za spregnuto kolo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 397
7
FUNKCIJA KOLA
402
12.1 Denicija i oblik funkcije kola u kompleksnom domenu . . . . . . . . . . . . . 402

12.2 Osobine funkcije kola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 406
12.3 Funkcije kola u vremenskom domenu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
12.3.1 Indiciona funkcija kola . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 408
12.3.2 Grinova funkcija (impulsna karakteristika) . . . . . . . . . . . . . . . . 409
12.4 Veza izmeu funkcija kola u kompleksnom i vremenskom domenu . . . . . . . 410
12.5 Primjena funkcije kola za odreivanje ustaljenog odziva
[S-S R ] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411
12.5.1 Prostoperiodicni ustaljeni rezim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
12.5.2 Pseudoperiodicni ustaljeni rezim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 416
12.5.3 Rezonantni odziv . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 420
12.5.4 Odziv u kolu kada su polovi eksitacije blizu polova funkcije kola . . . . 424
12.5.5 Odziv kada se polovi funkcije kola i eksitacije poklapaju - rezonantni odziv426
SPECIJALNE METODE RJEAVANJA ELEKTRICNIH

KOLA
428
13.1 Odreivanje odziva ukljucenja pomocu konvolucionog integrala . . . . . . . . . 428

13.2 Odreivanje odziva ukljucenja pomocu superpozicionog (DuHamel-ov) integrala 429
VODOVI
438
14.1 Parcijalne diferencijalne jednacine voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

14.2 Kompleksne diferencijalne jednacine voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 441
14.3 Koecijent prostiranja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 444
14.4 Opte rjeenje kompleksnih diferencijalnih
jednacina voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
14.5 Neogranicen vod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
14.5.1 Kompleksne jednacine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
14.5.2 Efektivne vrijednosti napona i struje i njihove pocetne faze . . . . . . . 448
14.5.3 Efektivna vrijednost na mjestu x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
14.5.4 Pocetne faze (t = 0) na mjestu x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
14.5.5 Fazna razlika izmeu napona i struje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
14.5.6 Fazorski dijagram napona i struje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
14.5.7 Trenutne vrijednosti napona i struje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 450
14.6 Vod bez gubitaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
14.7 Vod prikljucen na vremenski konstantan izvor . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
14.8 Vod prikljucen na izvor veoma visoke ucestanosti . . . . . . . . . . . . . . . . 453
14.9 Opte jednacine ogranicenog voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 453
14.10Vod zatvoren proizvoljnom impedansom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 455
14.11Otvoren vod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
8
14.12Trenutne vrijednosti napona i struje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.13Vod u kratkom spoju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.14Impedansa voda zatvorenog proizvoljnom impedansom Z p . . . . . . . . . .
14.15Slucaj vrlo dugackog voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.16Vod zatvoren karakteristicnom impedansom Z p = Z c . . . . . . . . . . . . .
14.17Prirodna snaga voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.18Prostiranje talasa napona i struje duz voda. Brzina prostiranja . . . . . . . .
14.19Zavisnost izmeu talasne duzine i brzine prostiranja kog neogranicenog voda
14.20Zavisnost v, i od poduznih parametara i ucestanosti . . . . . . . . . . .
14.21Vod Hevisajdovog tipa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.22Razlaganje napona i struje na direktnu i reektovanu komponentu . . . . . .
14.23Brzine prostiranja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.24Trenutne vrijednosti direktne i reektovane komponente . . . . . . . . . . . .
14.25Ulazna impedansa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.26Stojeci talasi u ogranicenom vodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
14.27Stojeci talasi ogranicenog voda u kratkom spoju . . . . . . . . . . . . . . . .
DODATAK
. 458
. 458
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
461
461
462
463
464
466
466
467
468
469
471
472
472
474
477
UVOD
Bez obzira na veliku raznolikost elektrotehnickih sistema, postrojenja, ureaja i aparata
savremene elektronike i elektrotehnike u cjelini, zajednicko za sve njih je to to se u njima
odvijaju zicki procesi koji se podcinjavaju jednim te istim zakonima elektromagnetizma. U
proizvoljnom elektrotmagnetskom sistemu mi imamo posla sa kretanjem naelektrisanih cestica,
s kojim je neraskidivo povezano vremenski i prostorno promjenljivo elektromagnetsko polje.
Teorija elektromagnetskog polja je osnovna teorija koja opisuje i objanjava zicke procese
u elektricnim sistemima. Elektromagnetski procesi praceni su meusobnim transformisanjem
energije elektricnog i magnetskog polja ili transformisanje elektromagnestke energije u druge
vidove energije.
Tacna analiza tih procesa, koji se opisuju Maksvelovim jednacinama, zahtijeva slozeni
matematicko-teorijski aparat, jer se radi o parcijalnim diferencijalnim jednacinama. Analiticko rjeavanje tih jednacina predstavlja prakticno veoma slozen problem, koji se teko razrjeava cak i u prostim slucajevima. Ali za inzinjerske proracune i projektovanje sistema i
ureaja neophodna je kvantitativna analiza. Zato se javlja potreba za formiranjem pribliznih
metoda analize, koje bi sa dovoljnim stepenom tacnosti omogucile rjeavanje irokog spektra inzinjerskih zadataka. Takve metode razrauju se i u teoriji elektricnih kola kao specijalan slucaj teorije elektromagnetskog polja. Ova teorija za karakterisanje elektromagnetskih
procesa umjesto diferencijalnih i vektorskih velicina elektromagnetskog polja, koje zavise od
prostornih koordinata i vremena, uvodi integralne skalarne velicine (struju, napon, snagu,
energiju, kolicina elektriciteta, magnetski uks i dr.) koje su samo funkcije vremena.
Za priblizno predstavljanje procesa transformacije elektromagnetske energije i signala u
teoriji elektricnih kola uvode se idealizovani elementi sa dva ili vie krajeva (polova) kroz koje
tece elektricna struja. Takvi elementi su na primjer: kalem ili induktivitet koji modeluje akumulisanje energije u magnetskom polju, kondenzator koji modeluje akumulisanje energije u
elektricnom polju, otpornici ili rezistori pomocu kojih se uzima u obzir nereverzibilni proces
transformacije elektromagnetske energije u druge vidove energije. Za uzimanje u obzir transformacije energije neelektricne prorode (hemijske, mehanicke toplotne i td.) u elektricnu energiju
uvode se elementi koji nazivamo nezavisnim izvorima (generatorima). Spajajuci meusobno
na odgovarajuci nacin te idealne elemente, dobijamo elektricno kolo, koje priblizno odrazava
elektromagnetske procese u bilo kojem sistemu, ureaju, aparatu i sl. Izdvajajuci odreene
sklopove, u kojima se ispoljavaju ove ili one osobenosti elektromagnetskog polja u svojstvu
9
10
elemenata elektricnog kola dobijamo mogucnost da koristimo teoriju elektricnih kola za izradu
novijih slozenih sklopova i ureaja koji ispunjavaju zadate funkcije.
Teorija elektricnih kola imala je i ima izuzetno brz razvoj blagodareci sledecim njenim
prednostima:
Ona daje relativno jednotavna rjeenja (dovoljne tacnosti) za veliku klasu problema
koja bi inace bila vrlo komplikovana i skoro nerjeiva kada bi se koristila stroga teorija
elektromagnetskog polja.
Mnogi korisni sistemi postaju manje komplikovani ako ih opiemo pomocu elektromagnetskih pojava koje se deavaju na krajevima elektricnih elemenata i komponenti koji
cine sistem.
Teorija elektricnih kola je znacajna i po tome to je u mnogome doprinijela razvoju i
drugih inzenjersko teorijsko strucnih disciplina.
U teoriji elektricnih kola zicki procesi se opisuju pomocu integralnih velicina (napon,
struja, energija, rad, snaga, kolicina elektriciteta, magnetski uks i slicno).
Teorija elektricnih kola moze se koristiti u onim slucajevima u kojima su prostorne
dimenzije ureaja ili sistema u poreenju sa brzinom prostiranja elektromagnetskih
procesa takve da se moze smatrati da se procesi deavaju trenutno u posmatranom sistemu. Za takve sisteme koristimo termin sistem (kolo) sa kancentrisanim parametrima
da bi smo naglasili da prostorne dimenzije sistema ne ulaze u model kola.
Da li problem pripada modelu kola ili modelu polja odreuje se na osnovu utvrivanja
talasne duzine prostiranja elektromagnetskog signala i prostornih dimenzija sistema.
Primjer: Ocjena granica primjenljivosti teorije elektricnih kola.
=
v
f
gdje je: v = v0 = 3 108 ms brzina prostiranja signala koja je jednaka brzini prostiranja
svjetlosti u vakuumu a f ucestanost signala u Hz.
a) Elektroenergetski sistemi
f = 50 Hz =
v
3 108
=
m = 6000 km
f
50
Svi ureaji, postrojenja i sl. koji imaju znatno manje prostorne dimenzije od 6000 km
mogu se analizirati pomocu teorije elektricnih kola. Vodovi za prenos elektricne energije i
signala su sistemi sa rasporeenim parametrima.
11
b) Radio sistemi
f = 109 Hz =
v
3 108
m = 0.3 m
=
f
109
i u ovom slucaju se koristi model polja.

Teorija elektricnih kola sastoji se iz dvije meusobno povezane naucne discipline:
Analize elektricnih kola.
Sinteze elektricnih kola.
Slika 1.1:
U blok dijagramu prikazanom na slici 1.1. imamo sledece oznake koje predstavljaju:
1 - pobudu ili eksitaciju
cno kolo
2 - elektri
3 - odziv
Kod analize elektricnih kola postavka problema je: dato je 1 i 2 treba odrediti 3 .
Kod sinteze elektricnih kola postavka problema je: dato je 1 i 3 treba odrediti 2 .
Ovaj kurs posvecen je u stvari analizi elektricnih kola tj. formiranju metoda analize linearnih pasivnih i aktivnih kola. Uloga teorije elektricnih kola kao cjeline za inzenjere elektrotehnicke struke je neobicno velika. Ona denie vaznije pojmove i analiticki aparat, koji
se koristi za proracun i dizajn ne samo elektrotehnickih sistema vec i drugih zicko-tehnickih
sistema. Znanje steceno u okviru kursa teorije elektricnih kola je neophodno za uspjeno usvajanje i savladavanje sadrzaja svih strucnih disciplina. Ono je neophodno takoe za uspjean
rad savremenih inzenjera pri istrazivanju, proracunu i projektovanju novih ureaja i sistema.
Teorija elektricnih kola formira temelj na kojem se bazira sva profesionalna i stvaralacka djelatnost savremenog inzenjera elektrotehnicke struke. Garancija uspjeha u ovoj djelatnosti je
dobro ovladavanje aparatom i metodama analize i sinteze elektricnih kola i umijece njihove
primjene za rjeavanje prakticnih problema.
12
1.1
Osnovni pojmovi i definicije
Element elektricnog kola jeste osnovni dio kola koji vri odreenu funkciju. Element moze
biti prost (iz jednog sastavnog dijela, npr. otpornik, kalem, kondenzator, dioda i slicno) ili
slozen (iz vie sastavnih djelova, npr. integrisano kolo, transformator i slicno), ali takav da
se ne moze razloziti a da pri tome ne izgubi svoju osnovnu funkciju. Element ima izvedene
krajeve (prikljucke) pomocu kojih se vezuje za druge elemente u kolu. Krajevi elemenata se
nazivaju i cvorovima. Elementi eleketricnih kola su idealizovani modeli za opisivanje nekih
zickih procesa u djelovima realnih elektricnih sistema. Elementi kojima se bavi teorija elektricnih kola, predstavljaju idealizovane modele zickih komponenti. Idealizacija se vri na
taj nacin to se zickim komponentama zadrzavaju samo osnovne (dominantne) funkcije a
zanemaruju ostale uzgredne pojave. Tako se, na primjer, kalem uzima kao element u kome se
samo akumulie magnetska energija. Isto tako, kondenzator se smatra elementom za akumulaciju elektricne energije. Idealizovani elementi se uvode da bi se uprostila analiza elektricnih
kola. Prevashodni cilj idealizovanja jeste da se zadrze samo osnovni faktori koji opisuju, sa
zadovoljavajucom tacnocu, sutinu pojava i procesa u sistemu.
1.2
Podjela elemenata
Klasikacija (podjela) elemenata moze se vriti na razne nacine, zavisno od usvojenih kriterijuma. Na osnovu broja prikljucaka (krajeva) odnosno na osnovu pristupa, elementi mogu biti
sa dva kraja (sa jednim pristupom), sa tri kraja (najvie sa dva nezavisna pristupa) i elementi
sa vie krajeva (pristupa) i oni su prikazani na slici 1.2.
1
1
1
n
n
a)
b)
c)
Slika 1.2: a) Element sa dva kraja ili sa jednim pristupom (otpornik, kalem, kondenzator i dr.);
b) Element sa cetiri kraja ili sa dva pristupa (dva para krajeva); c) Element sa n - pristupa
Na osnovu zickih procesa koji se odvijaju u elementu moze se vriti druga znacajna podjela. U realnom, zickom elementu se uvijek jednovremeno deavaju razni procesi. Svaki
realan element mozemo modelovati (manje ili vie uspjeno) pomocu idealizovanih elemenata
kod kojih smatramo da se deava samo jedan zicki proces: nepovratni gubitak energije, akumulisanje magnetske energije i stvaranje magnetskog polja, odnosno akumulisanje elektricne
13
energije i stvaranje elektricnog polja. Navedeni idealizovani elementi se nazivaju rezistivnim,
induktivnim i kapacititvnim, respektivno. Ovi elmenti se mogu opisati algebarskim relacijama
izmeu elektricnih velicina na pristupima i to na sledeci nacin:
1. Rezistivni elementi su opisani algebarskim vezama napona ui i struje ii na pristupima.
Za element sa jednim pristupom ta je relacija oblika:
F (ui , ii ; t) = 0
Za posmatrani rezistivni element napon i struja na pristupu nijesu nezavisni, vec moraju
zadovoljiti gornju relaciju. Ta relacija, dakle, karakterie posmatrani element te se krace
naziva karakteristikom elementa. Ako se karakteristika ne mijenja sa vremenom ona
je oblika:
F (ui , ii ) = 0
Rezistivni elementi nemaju sposobnost akumulisanja energije. Oni se nazivaju i nedinamickim elementima, ili elementima bez memorije. Ako se jednacina karakteristike
moze napisati u obliku u = f (i, t) za rezistivni elemet kazemo da je kontrolisan strujom.
Ako se karakteristika jednacine moze napisati u obliku i = g(u, t) za rezistivni element
kazemo da je kontrolisan naponom.
2. Induktivni elementi su opisani algebarskim vezama izmeu struja ij i magnetskih ukseva j na pristupima. Za element sa jednim pristupom ta relacija, koja predstavlja
karakteristiku induktivnog elementa je oblika:
F (j , ij ; t) = 0
Sa prakticnog stanovita je prakticnije uspostaviti vezu izmeu napona i struje na prisd
tupu. Kako je uj = dtj , to je napon na pristupu induktivnog elementa odreen izvodom
struje pristupa po vremenu. Ova karakteristika moze se pisati i kao:
= f(i, t)
i = g(, t)
3. Kapacitivni elementi su opisani algebarskim relacijama izmeu napona uk i kolicina
elektriciteta qk na pristupima. Za element sa jednim pristupom, ta je relacija oblika:
F (qk , uk ; t) = 0
to predstavlja karakteristiku kapacitivnog elementa. I ovdje je pogodnije uspostaviti
14
vezu izmeu napona i struje na pristupu. Kako je struja odreena sa ik = dqdtk , struja
kapacitivnog elementa ce, znaci, zavisiti od izvoda napona elementa po vremenu.
Induktivni i kapacitivni elementi imaju sposobnost akumulisanja energije, a nazivaju se jo
i elementima sa memorijom, odnosno dinamickim elementima. Na sledecem dijagramu (slika
1.3.) simbolicki je prikazana odgovarajuca (algebarska) veza izmeu elektricnih velicina koje
karakteriu navedene elemente.
REZISTIVNI
i
INDUKTIVNI
KAPACITIVNI
q
MEMRISTORI
Slika 1.3: Podjela elemenata prema zickim procesima u njima

Primijetimo da u praksi nijesu poznati elementi koji bi bili opisani algebarskom vezom q.
Njih je uveo C. L. O. 1971. godine za teorijska uoptavanja u teoriji elektricnih kola. Kao
to smo vidjeli, karakteristike elemenata mogu biti promjenljive sa vremenom. Takve elemente
nazivamo vremenski promjenljivim. Ako se karakteristika ne mijenja sa vremenom, takvi
elementi su vremenski nepromjenljivi. Za vremenski promjenljive/nepromjenljive elemente
koriste se i termini vremenski varijantni/invarijantni kao i nestacionarni/stacionarni.
Algebarske relacije koje opisiju element mogu biti linearne i nelinearne. Podjela elemenata se moze vriti i na osnovu drugih kriterijuma: na osnovu pasivnosti, reciprocnosti i slicno
o cemu ce rijeci biti u narednim izlaganjima. Saglasno vrsti elemenata od kojih je formirano
elektricno kolo povezano sa nezavisnim izvorima (generatorima) vri se i njihova podjela:
Rezistivna kola, ako u njima postoje samo rezistivni elementi. Ako ima i drugih elemenata rijec je o dinami
ckoj mrezi.
Linearna kola, ako su sastavljena samo od linearnih elemenata. U protivnom kolo je
nelinearno.
Vremenski nepromjenljiva kola, ako sadrze samo vremenski nepromjenljive elemente. U
protivnom kolo je vremenski promjenljivo.
Pasivno kolo, ako sadrzi samo pasivne elemente. Kolo koje nije pasivno aktivno je.
15
i
u
Slika 1.4: Referentni smjerovi napona i struje

Kola sa koncentrisanim parametrima, ako sadrze samo elemente sa koncentrisanim parametrima, tacnije, ako su dimenzije kola mnogo manje od odgovarajuce talasne duzine
primijenjenih signala u kolu. U protivnom rijec je o kolu sa rasporeenim parametrima.
Elektricno kolopredstavlja konacan skup meusobno povezanih elemenata u kome se vri
izmjena energije izmeu njihovih elemenata. Na pristupu elementa posmatramo dvije potpuno denisane velicine: napon i struju. Struja predstavlja protok kolicine elektriciteta kroz
element. Struja na jednom kraju jednaka je po intenzitetu struji na drugom kraju. Napon
elementa jednak je razlici potencijala izmeu njegovih krajeva. Naponu i struji pripisuju se
referentni (pozitivni) smjerovi. Referentni smjer struje prikazuje se strelicom a referentni smjer napona znakom + na jednom kraju. Referentni smjerovi napona i struje su nezavisni jedan
od drugog i mogu se proizvoljno birati. Iz prakticnih razloga je, meutim, korisno primijeniti
usaglaene (pridruzene) referentne smjerove kao to je to prikazano na slici ?? U tom slucaju
se smatra da je znak + (plus), koji odreuje referentni smjer za napon, na kraju od njega je
usmjerena strelica za struju.
1.3
Ulazna i izlazna snaga elementa
Za pridruzene referentne smjerove za struju i napon, ulazna snaga elementa sa jednim pristupom je data proizvodom napona i struje:
p(t) = u(t)i(t)
Snaga predstavlja brzinu kojom se ulaze elektricni rad u element. Ulozeni rad od trenutka t0
do trenutka t dat je sledecom relacijom:
t
a(t0 , t) =
t
p( )d =
t0
u( )i( )d
t0
Kada je ulazna snaga negativna, element ne prima, vec daje energiju. U tom slucaju se moze
odrediti izlazna snaga, tj. brzina kojom se daje energija. Ona je jednaka negativnoj vrijednosti
ulazne snage:
pi (t) = p = (u)i = u(i)
16
1.4
Uslov pasivnosti elementa
Za proizvoljni element kazemo da je pasivan ako je ulozena energija u njega uvijek nenegativna
tj:
t
t0
t
p( )d =
p( )d + p( )d = w(t0) + a(t0, t) 0
(1.1)
w(t) =
t0
i to:
1. Za svaki trenutak vremena t0.
2. Za svaki trenutak t t0.
3. Za sve vremenske varijacije napona i struje.
U relaciji (1.1) je: w(t0 ) - akumulisana energija elementa u trenutku t = 0; a(t0 , t) - ulozeni
rad koji se spolja ulaze u element u intervali od t0 do t t0. Element koji nije pasivan je
aktivan.
1.5
Rezistivni elementi sa jednim pristupom
Osnovni predstavnik ovih elemenata je otpornik ili rezistor. Njegov gracki simbol je
ili
.
1.5.1
Klasifikacija otpornika
Imamo cetiri osnovna tipa otpornika koji su prikazani na slici 1.5 i to:
a)
b)
c)
Slika 1.5: Tipovi otpornika
1. Linearni vremenski nepromjenljiv otpornik - slika 1.5a) .

2. Linearni vremenski promjenljiv otpornik - slika 1.5b).
3. Nelinearni vremenski nepromjenljiv otpornik - slika 1.5c).
4. Nelinearni vremenski promjenljiv otpornik - slika 1.5d).
d)
17
1.5.2
Otpornost
Otpornost otpornika je njegov osnovni parametar i u optem slucaju denisan je parcijalnim

izvodom:
u
R=
= R(u, i, t)
i
Ona je predstavljena koecijentom pravca tangente u odgovarajucoj tacki karakteristike
R = tan to je prikazano na slici 1.6. U optem slucaju otpornost zavisi od vrijednosti
napona i struje kao i vremena.
Slika 1.6:
1.5.3
Ulazna snaga
Ulazna snaga otpornika je data proizvodom p(t) = u(t)i(t). Ona je predstavljena raranim
pravougaonikom koji koordinate radne tacke P obrazuju u trenutku t i ravni iu karakteristike
prema slici 1.7. Radna tacka P odgovara vrijednostima napona i struje na pristupu otpornika.
Kada je otpornik kontrolisan strujom, snaga se moze izraziti u obliku:
u(t )
i(t )
Slika 1.7:
p(t) = f (i, t)i(t)

a kada je kontrolisan naponom u obliku:
p(t) = u(t)g(u, t)
18
Ulozena energija u otpornik od trenutka t0 do trenutka t izrazava se po sledecem obrazcu:
t
t
a(t0 , t) =
p( )d =
t0
1.5.4
u( )i( )d
t0
Uslov pasivnosti
Rezistivni element je pasivan, ako je ulozena energija u njega a(t0, t) 0 i to za svaki pocetni
trenutak t0 , za svako t t0 i za sve vremenske varijacije napona i struje. Navedeni uslov
bice zadovoljen, ako i samo ako je ulazna snaga u svakom trenutku i za sve moguce varijacije
vrijednosti napona i struje p(t) = u(t)i(t) 0. Jer kada je ovaj uslov zadovoljen, navedeni
integral sigurno nije negativan i obrnuto, ako ovaj integral nije negativan za svako t0 i t, ne
moze ni snaga p(t) biti negativna ni u kakvom intervalu (t1, t2). u Protivnom slucaju on bi
bio negativan tj:
t2
p( )d < 0
t1
to je u suprotnosti sa postavljenim uslovima. Stoga pasivan otpornik nikad ne odaje energiju.

Rezistivan element koji nije pasivan naziva se aktivnim. Kada je radna tacka na karakteristici
u I i III kvadrantu i u ravni, ulazna snaga je pozitivna. Kada je ona u II i IV kvadrantu
snaga je negativna. Stoga je otpornik pasivan, ako i samo ako mu se karakteristika nalazi u
svakom trenutku u I i III kvadrantu, ukljucujuci u njih i koordinatne ose (slika 1.8).U ovom
u
a)
b)
Slika 1.8: Uslov pasivnosti: a) pasivan otpornik; b) aktivan otpornik

kursu mi cemo raditi uglavnom sa linearnim, vremenski nepromjenljivim otpornicima. Njihova
karakteristika je linearna funkcija (slika 1.9.)
u = Ri
i = Gu
19
u
Slika 1.9:
G - je provodnost i ona je jednaka G = R1 .
R=
1.5.5
u
= tan
i
Ulazna snaga i uslov pasivnosti

p(t) = Ri2 = Gu2
t
t
2
a(t0 , t) = R i ( )d = G u2( )d
t0
t0
to je ekvivalentno uslovu R 0. Drugim rijecima, potreban i dovoljan uslov da ovakav

otpornik bude pasivan jeste da nema negativnu otpornost.
1.6
Otvorena i kratka veza
Otvorena veza je element sa jednim pristupom, cija struja ima vrijednost nula za svaku vrijednost napona (slika 1.10.).Karakteristika otvorene veze se poklapa sa osom napona. Njena
u
Slika 1.10:
jednacina je i = 0. Otpornost ovog elementa je R = a provodnost G = 0. Stoga se otvorena
veza moze smatrati linearnim vremenski nepromjenljivim otpornikom. Ulazna snaga otvorene
veze je u bilo kom trenutku p = ui = 0, te ovaj element spada u grupu pasivnih elemenata.
20
Kratka veza je element sa jednim pristupom, ciji napon ima vrijednost nulu za svaku vrijednost struje (slika 1.11.).Karakteristika kratke veze poklapa se osom struje. Njena jednacina
u
Slika 1.11:
je u = 0. Kratka veza se moze smatrati linearnim vremenski nepromjenljivim otpornikom
R = 0. Njena provodnost je G = . Ulazna snaga kratke veze je u bilo kom trenutku takoe
p = ui = 0.Stoga je kratka veza pasivni element.
1.7
Idealna dioda
Idealna dioda je element sa jednim pristupom, koji se za pozitivne struje ponaa kao kratka
veza. Za negativnu struju se ponaa kao otvorena veza, jer napon moze da uzme bilo koju
negativnu vrijednost. Pri tome se podrazumijeva da su usvojeni oni referentni smjerovi, koji su
uobicajeni za element sa jednim pristupom. Negativne struje nedoputa. Idealna dioda je ktivni element i predstavlja idealizovani model elektronske cijevi diode. Predstavlja se grackim
simbolom prikazanim na slici 1.12. Karakteristika idealne diode sastoji se iz pozitivnog dijela
u
Slika 1.12:
ose struje i negativnog dijela ose napona.
1.7.1
Osobine
Idealna dioda spada u grupu nelinearnih vremenski nepromjenljivih rezistivnih elemenata.

Ona nije ni strujom ni naponom kontrolisana. Za i = 0, napon moze imati svaku vrijednost
kojanije pozitivna. Takoe, za u = 0 struja moze imati svaku vrijednost koja nije negativna.
21
1.8
1.8.1
Idealni naponski generator

Definicija i karakteristike
Naponski generator je element koji ima na svome pristupu speciciranu varijaciju napona,
nezavisno od struje. Ova varijacija moze biti i konstantna. Naponski generator je ktivni
element, koji se koristi za obrazovanje modela zickih generatora. Tako naponski generator
konstantnog napona, predstavlja idealizovani model elektricne baterije sa vrlo malom unutranjom otpornocu. ematski prikaz ovog elementa je prikazan na slici 1.13.Karakteristika
ug (t )
Slika 1.13:
naponskog generatora je u optem slucaju promjenljiva, ali uvijek prava paralelna osi struje
(slika 1.14.). Njena jednacina je u(t) = ug (t). Parametar ovog elementa je njegov napon
ug (t).Kratka veza se moze interpretirati kao naponski generator nultog napona.
u
ug (t1 )
(t1 )
(t2 )
(t3 )
Slika 1.14:
1.8.2
Osobine
Naponski generator je nelinearan element, jer mu karakteristika ne prolazi kroz koordinatni

pocetak. U optem slucaju naponski generator je vremenski promjenljiv element, jer mu se
karakteristika mijenja po odreenom zakonu sa vremenom. Kada se ug (t) mijenja po prostoperiodicnom zakonu i generator je prostoperiodican. Kada je ug (t) konstantno i generator je
konstantan ili jednosmjeran. Naponski generator je aktivan element, jer mu karakteristika
prolazi kroz drugi ili cetrvti kvadrant. To je element koji daje energiju ostalim elementima sa
kojim je povezan. Stoga za ovaj element obicno odreujemo izlaznu snagu pg = ug i. Otpornost
idealnog naponskog generatora je nula u svim tackama karakteristike.
22
1.9
1.9.1
Strujni generator
Definicija i karakteristike
Strujni generator je element koji na svome pristupu ima speciciranu vremensku varijaciju
struje, nezavisnu od napona. Ova varijacija moze biti i konstantna. Strujni generator je
takoe ktivan element, koji se koristi za obrazovanje modela zickih generatora. Strujni generator, konstantne struje je idealizovani model elektricne baterije sa vrlo velikom unutranjom
otpornocu. ematski prikaz strujnog generatora je dat na slici 1.15. Karakteristika struig (t )
i
Slika 1.15:
jnog generatora je promjenljiva prava paralelna osi napona. Njeno rastojanje od ove ose
mijenja se po odreenom zakonu sa vremenom (slika 1.16.). Jednacina ove karakteristike je
i(t) = ig (t).Parametar strujnog generatora je ba njegova struja ig (t).Otvorena veza se moze
u
ig (t1 )
(t3 )
(t2 )
(t1 )
Slika 1.16:
interpretirati i kao strujni generator nulte struje.
1.9.2
Osobine
I strujni generato je, kao i naponski, nelinearni element. On je vremenski promjenljiv element
u optem slucaju. Kada se ig (t) mijenja po prostoperiodicnom zakonu i strujni generator je
prostoperiodican. Strujni generator je aktivan element. Njegova karakteristika takoe prolazi
kroz drugi ili cetvrti kvadrant. I ovaj element daje energiju ostalim elementima sa kojima je
povezan, te i za njega odreujemo izlaznu snagu koja je jednaka pg (t) = uig (t). Otpornost
strujnog generatora u svim tackama njegove karakteristike je beskonacno velika.
23
1.10
Singularni element
1.10.1
Nulator
Nulator je element na cijem pristupu su vrijednosti struje i napona uvijek jednake nuli. Karakteristika nulatora sastoji se samo iz jedne tacke, tj. koordinatnog pocetka. Ona je data
jednacinom: u = 0 i i = 0 (slika 1.17.).
u
Slika 1.17:
1.10.2
Norator
Norator je element koji doputa na svome pristupu sve parove obrazovane od svih vrijednosti
napona i struje. ema ovog elementa prikazana je na slici 1.18. Karakteristika noratora se
sastoji iz cijele i u ravni: napon u - proizvoljan; struja i - proizvoljna.
u
Slika 1.18:
1.11
Kapacitivni elementi sa jednim pristupom - kondenzatori
1.11.1
Klasifikacija kondenzatora
Kondenzatore, slicno otpornicima, dijelimo na linearne i nelinearne. Kondenzator je linearan,

ako mu je karakteristika u svakom trenutku prava linija kroz koordinatni pocetak. U suprotnom on je nelinearan. Takoe razlikujemo vremenski promjenljive i vremenski nepromjenljive
24
kondenzatore. Karakteristika vremenski nepromjenljivog kondenzatora je ksna linija, dok se
karakteristika promjenljivog kondenzatora mijenja sa vremenom. Prema pomenutim osobinama razlikujemo cetiri osnaovna tipa kondenzatora koji su prikazani na slici 1.19. i to:
a)
b)
d)
c)
Slika 1.19: Tipovi kondenzatora
1. Linearni vremenski nepromjenljiv kondenzator - slika 1.19a).

2. Linearni vremenski promjenljiv kondenzator - slika 1.19b).
3. Nelinearni vremenski nepromjenljiv kondenzator - slika 1.19c).
4. Nelinearni vremenski promjenljiv kondenzator - slika 1.19d).
Struja kondenzatora na njegovom pristupu izrazava se pomocu njegovog opterecenja izvodom:
i(t) =
dq(t)
dt
gdje je q(t) - kolicina elektriciteta ploce kondenzatora.
1.11.2
Kapacitivnost
Kapacitivnost kondenzatora je denisana parcijalnim izvodom:

q
= C(q, u, t)
u
C=
Ona je predstavljena koecijentom pravca tangente u tacki karakteristike, koja za apscisu ima
napon na pristupu (slika 1.20.).
q(t )
()
u(t )
C = tan
Slika 1.20:
25
1.11.3
Akumulisana energija
Da bi smo izracunali akumulisanu energiju elektricnog polja u kondenzatoru, zamislimo sledeci

ogled. U uocenom trenutku t zamrznemo karakteristiku kondenzatora, pa ga ispraznimo preko
jednog linearnog vremenski nepromjenljivog otpornika (slika 1.21.). Akumulisana energija
i
u
iR
= uR
R
Slika 1.21:
kondenzatora se tada sva pretvara u toplotu u otporniku. Ta energija je data integralom:

uR ( )iR ( )d
w(t) =
t
Kako je u datom prostom kolu:

uR( ) = u( ) = g [q( ), t]
iR ( ) = i( ) =
dq( )
d
Ova energija se moze izraziti i u obliku:
q()
w(t) =
g [q( ), t] dq( )
q(t)
Kako porastom vremena nestaje energije, te i kolicine elektriciteta u kondenzatoru, to je:
q() = limq( ) = 0 pa izraz za akumulisanu energiju u trenutku t postaje:
q(t)
w(t) =
g [q( ), t] dq( )
(1.2)
Primijetimo da je t u irazu (1.2) ksni parametar jer je karakteristika u tom trenutku zamrznuta. Stoga, akumulisana elektricna energija, pored opterecenja q eksplicitno zavisi i od
26
vremena t :
w(t) = h(q, t)
Dobijeni izraz nam pokazuje da je akumulisana energija kondenzatora gracki predstavljena u
ravni uq povrinom koju njegova karakteristika zaklapa sa q osom od koordinatnog pocetka
do radne tacke, koja odgovara vrijednostima napona i opterecenja. Pri tome se mora uzeti
kriva kojom je karakteristika predstavljena u istom trenutku u kojem se posmatra akumulisana
energija prema slici 1.22.
q
q(t )
(t )
u(t )
Slika 1.22:
1.11.4
Ulo
zena energija
Ulozenu energiju u kondenzatoru izracunavamo pomocu ulazne snage. Kako je ova snaga data
izrazom:
dq(t)
p(t) = u(t)i(t) = g [q(t), t]
dt
pa je ulozena energija od trenutka t0 do trenutka t data integralom:
t
a(t0, t) =
p( )d( )
t0
odnosno:
t
a(t0 , t) =
g [q(t), t]
dq(t)
d( )
dt
t0
Za vremenski nepromjneljive kondenzatore ulozena energija je jednaka promjeni akumulisane

energije. Za vremenski promjenljive kondenzatore, ona je jednaka zbiru promjene akumulisane
energije i mehanickog rada koji izvre elektricne sile pri promjeni konguracije kondenzatora.
27
1.11.5
Uslov pasivnosti
Za kondenzator kazemo da je pasivan ako zbir akumulisane energije u trenutku t0 i ulozene

energije od trenutka t0 do trenutka t nije nikad negativan tj.:
w(t0 ) + a(t0 , t) 0
(1.3)
i to:
- za svaki pocetni trenutak t0 .
- za svaki trenutak t t0 i
- za sve vremenske varijacije napona.
Kondenzator koji nije pasivan naziva se aktivnim. U ovom kursu mi cemo uglavnom raditi
sa linearnim vremenski nepromjenljivim kondenzatorima. Karakteristika ovog kondenzatora
je ksna prava kroz koordinatni pocetak u ravni u q kao to je prikazano na slici 1.23.
Jednacina karakteristike je:
q
C
0
Slika 1.23:
q = Cu
gdje je C kapacitivnost kondenzatora koja je jednaka (slika 1.23.) C = tan . Reciprocna
vrijednost kapacitivnosti S = 1/C naziva se elastansa kondenzatora.
i=
dq
du
1 du
=C
=
dt
dt
S dt
1
u(t) = u(0) +
C
1.11.6
t
i( )d
0
Teorema o neprekidnosti napona kondenzatora
Ako je struja linearnog vremenski nepromjenljivog kondenzatora za vrijeme zatvorenog intervala [t1 , t2], napon na njegovom pristupu je neprekidna vremenska funkcija u otvorenom
28
intervalu (t1 , t2) . To znaci, drugim rijecima, da napon ne moze imati skokove, ako je struja u
navedenom intervalu ogranicena.
Dokaz: Dokaz teoreme izvecemo na taj nacin to cemo pokazati da prirataj napona tezi
nuli kada prirataj vremena tezi ka nuli, za svako t iz posmatranog intervala. Znaci, kada
t 0 prirataj kolicine elektriciteta je jednak:
q = q (t + t) q(t)
Izraz:
+
t
q =
i( )d
t
takoe tezi nuli jer i povrina odreena ovim integralom tezi nuli, poto je struja ogranicena.
Stoga i prirataj napona:
1
u = q 0
C
za svako t iz posmatranog intervala. Time je teorema dokazana.
1.11.7
Akumulisana i ulo
zena energija
Kao je za linearni nepromjenljivi kondenzator (slika 1.24.):

q
q(t )
u(t )
(t )
Slika 1.24:
u( ) = g [q( )] =
1
q( )
C
to je akumulisana energija na osnovu opteg obrasca data integralom:

q(t)
w(t) =
0
1
q 2(t)
1
q( )d =
= Cu2(t)
C
2C
2
29
Kako je ulazna snaga linearnog vremenski nepromjenljivog kondenzatora:
p(t) = u(t)i(t) =
1 dq
q
C dt
to je ulozena energija u njega od trenutka t0 do trenutka t data integralom:

1
a(t0, t) =
C
q(t)
q( )dq( ) =
q(t0 )
q 2 (t) q 2 (t0)
2C
2C
ili:
1
1
a(t0 , t) = Cu2 (t) Cu2(t0 )
2
2
Kako u vremenski nepromjenljivom kondenzatoru osim akumulisanja elektricne energije nemamo drugih pojava, ulozena energija jednaka je promjeni akumulisane enrgije tj.:
a(t0, t) = w(t) w(t0)
to nam i dobijeni rezultat pokazuje. Ako je u trenutku t0 kondenzator neopterecen, tj. ako
je q(t0) = 0 ulozena energija predstavljace ujedno i akumulisanu energiju a(t0, t) = w(t).
1.11.8
Uslov pasivnosti
Prema izrazu za ulozenu energiju, uslov pasivnosti izrazen relacijom (1.3) za linearni vremenski
nepromjenljiv kondenzator se svodi na uslov:
1
w(t) = Cu2 (t) 0
2
Akumulisana energija u svakom trenutku t i za sve vremenske varijacije napona ne smije biti
negativan da bi ovakav kondenzator bio pasivan. Prema izrazu za akumulisanu energiju ovaj
uslov ce biti zadovoljen ako i samo ako je kapacitivnost C 0.
1.12
Induktivni elementi sa jednim pristupom - kalemovi
Kalem je drugo ime za induktivni element sa jednim pristupom. Osnovna funkcija ovog
elementa je akumulisanje magnetske energije. Kalemovi predstavljaju idealizovane modele
zickih kalemova, u kojima pored akumulisanja magnetske energije imamo i niz drugih pojava.
Fizicki kalem je sastavljen od namotaja provodne zice na nekom jezgru. Karakteriustika
30
kalema je oblika:
F (, i; t) = 0
Cesto
je karakteristika kalema predstavljena rastucom krivom linijom kroz koordinatni pocetak
(slika 1.25.). U tom slucaju se njena jednacina moze pisati u obliku:
Slika 1.25:
= f(i, t)
i = g(, t)
1.12.1
Klasifikacija kalemova
Razlikujemo cetiri osnaovna tipa kalemova koja su prikazana na slici 1.26. i to:
a)
b)
c)
Slika 1.26:
1. Linearni vremenski nepromjenljiv kalem - slika 1.26a).

2. Linearni vremenski promjenljiv kalem - slika 1.26b).
3. Nelinearni vremenski nepromjenljiv kalem - slika 1.26c).
4. Nelinearni vremenski promjenljiv kalem - slika 1.26d).
d)
31
1.12.2
Napon kalema
Napon na pristupu kalema izrazava se pomocu obuhvacenog magnetskog uksa prema Faradayovom zakonu izvodom:
d(t)
u(t) =
dt
Induktivnost kalema je denisana parcijalnim izvodom:
= L(, i, t)
dt
L=
Ona je data koecijentom pravca tangente u radnoj tacki karakteristike.
1.12.3
Akumulisana energija
Magnetska energija akumulisana u kalemu u trenutku t, odreuje se na slican nacin kao i

akumulisana energija u kondenzatoru. Zamisli se da je karakteristika kalema zamrznuta u
trenutku t, pa se kalem isprazni preko jednog linearnog vremenski nepromjenljivog otpornika
kao to to pokauje slika 1.27. Akumulisana energija se tada sva pretvori u toplotu te je data
i
u
iR
= uR
R
Slika 1.27:
integralom:
uR ( )iR ( )d
w(t) =
0
S obzirom da je sada:
uR( ) = u( ) =
d( )
d
i
iR ( ) = i( ) = g [( ), t]
ova energija se moze izraziti u obliku:
(
t)
w(t) =
g [( ); t] d( ) = h(, t)
0
32
uzimajuci da je () = 0. U ravni i akumulisana energija je predstavljena povrinom koja
zaklapa karakteristika kalema u trenutku t sa osom od koordinatnog pocetka do radne
tacke.
1.12.4
Ulo
zena energija
Ulozena energija u kalem od trenutka t0 do trenutka t odreena je integralom:

t
a(t0, t) =
t
p( )d =
t0
g [( ); t]
d( )
d
d
t0
Analogno ulozenoj energiji kondenzatora, za vremenski nepromjenljive kalemove ona je jednaka

promjeni akumulisane magnetske energije. Za vremenski promjenljive kalemove, ova energija
je jednaka zbiru promjene akumulisane energije i mehanickog rada koji izvre elektrodinamicke
sile u kalemu.
1.12.5
Uslov pasivnosti
Uslov pasivnosti za kalem je identican sa uslovom pasivnosti za kondenzator:

w(t0 ) + a(t0 , t) 0
(1.4)
Naime, kalem je pasivan, ako zbir akumulisane energije u trenutku t0 i ulozene energije u
trenutku t0 do trenutka t nije negativan i to:
- za svaki pocetni trenutak t0 .
- za svaki trenutak t t0 i
- za sve vremenske varijacije struje.
1.12.6
Linearan vremenski nepromjenljiv kalem
U ovom kursu uglavnom cemo se baviti ovim kalemom. Njegova karakteristika je prava kroz
koordinatni pocetak to je prikazano na slici 1.28.
= Li
L = tan
33
(t )
(t )
i(t )
Slika 1.28:
1
L
Parametar induktivnost L za linearan vremenski nepromjenljiv kalem je konstanta. Veza
izmeu napona i struje je data sledecim relacijama:
=
u=
d
di
1 di
=L =
dt
dt
dt
1
i(t) = i(0) +
L
t
u( )d
(1.5)
Prema ovim relacijama vidimo da je ovakav kalem potpuno odreen sa dvije velicine: pocetnom
vrijednoscu struje i(0) i induktivnocu L. Integlal:
t
u( )d = Li(t) Li(0) = (t) (0)
0
koji se javlja u relaciji (1.5) predstavlja promjenu magnetskog uksa kalema.
1.12.7
Teorema o neprekidnosti struje kalema
Ako je napom linearnog vremenski nepromjenljivog kalema ogranicen u zatvorenom vremenskom intervalu [t1, t2 ], njegova struja je neprekidna vremenska funkcija u otvorenom intervalu
(t1 , t2). Struja ne moze imati skokove dok god je napon ogranicen.
Dokaz: Dokaz teoreme izvricemo na taj nacin to cemo pokazati da prirataj struje tezi
ka nuli, kada prirataj vremena tezi ka nuli, za svako t iz posmatranog intervala. Znaci, kada
t 0 prirataj uksa = (t + t) (t) koji je dat integralom:
+
t
u( )d 0
=
t
34
takoe tezi ka nuli, jer i povrina odreena ovim integralom tezi nuli, poto je napon ogranicen.
Stoga i prirataj struje:
i =
0
L
za svako t iz posmatranog intervala. Time je teorema dokazana.
1.12.8
Akumulisana i ulo
zena energija
Kako je za ovaj kalem:

1
( )
L
magnetska energija akumulisana u njemu je data optim obrascom:
i( ) =
w(t) =
(
t)
(
t)
1
g [( ); t] d( ) =
L
2(t)
1
( )d( ) =
= Li2(t)
2L
2
Ulozena energija u ovaj kalem od trenutka t0 do trenutka t je prema obrascu:

1
a(t0 , t) =
L
(
t)
( )d( ) =
(t0 )
2(t) 2(t0 )
1
1
= Li2 (t) Li2(t0 )

2L
2L
2
2
(1.6)
jednaka promjeni akumulisane energije.
1.12.9
Uslov pasivnosti
Prema izrazu za ulozenu energiju, uslov pasivnosti za posmatrani kalem se moze izraziti u
sledecem obliku:
1
w(t) = Li2(t) 0
2
Navedeni uslov ce biti zadovoljen ako i samo ako je induktivnost kalema:
L0
Stoga je linearan vremenski nepromjenljiv kalem pasivan ako i samo ako mu karakteristika
prolazi kroz I i III kvadrant. U suprotnom on je aktivan.
35
1.13
Rezistivni elementi sa dva pristupa
1.13.1
Definicija elemenata sa dva pristupa
Element iz koga su izvucena dva para krajeva naziva se elementom sa dva pristupa.Svaki od
ova dva para krajeva obrazuju po jedan pristup elementu za koji se vezuju drugi elementi.
Bitno je da se oni ne mogu vezivati za krajeve koji pripadaju razlicitim pristupima, vec uvijek
za krajeve istog pristupa. ematski se ovakav element predstavlja kao na slici 1.29. Na
1
i2
i1
u1
2
u2
i1
i2
Slika 1.29:
pristupima elemenata razlikujemo napone i struje za koje su uobicajeni referentni smjerovi
prema emi. Aksiomatski se podrazumijeva da su struje u oba kraja jednog pristupa iste
velicine a suprotnog smjera. Ulazna snaga elementa sa dva pristupa je zbir ulaznih snaga na
njegovim pristupima:
p = u1 i1 + u2i2
1.13.2
Rezistivni elementi sa dva pristupa
Rezistivni element sa dva pristupa je karakterisan sa dvije algebarske relacije izmeu napona
i struja na njegovim pristupima. Ove relacije se mogu mijenjati tokom vremena. Analiticki se
one izrazavaju:
F1(u1 , i1, u2, i2; t) = 0
F2(u1 , i1, u2, i2; t) = 0

Ako se jednacine karakteristika mogu pisati u obliku:
u1 = f1(i1 , i2, t)
u2 = f2(i1 , i2, t)
za rezistivni element kazemo da je kontrolisan strujom. A ako se jednacine karakteristike mogu
napisati u obliku:
i1 = g1(u1, u2 , t)
36
i2 = g2(u1, u2 , t)
onda kazemo da kontrolisan naponom. Rezistivan element moze imati obje ove osobine
odnosno, on moze biti kontrolisan i strujom i naponom.
1.13.3
Klasifikacija rezistivnih elemenata
Najprije prema obliku jednacina karakteristika, analogno elementima sa jednim pristupom

vrimo i klasikaciju rezistivnih elemenata sa dva pristupa. Element je linearan ako su mu jednacine karakteristika u svakom trenutku linearne. U suprotnom slucaju on je nelinearan. Ako
jednacine karakteristika ne zavise eksplicitno od vremena, vec u svakom trenutku zadrzavaju
svoj oblik, rezistivni element sa dva pristupa je vremenski nepromjenljiv. Jednacine karakteristika vremenski nepromjenljivog elementa su:
F1(u1, u2, i1, i2 ) = 0
F2(u1, u2, i1, i2 ) = 0

Ako se pak u ovim jednacinama pojavljuje vrijeme eksplicitno, element je vremenski promjenljiv. Prema znaku ulazne snage rezistivane elemente dijelimo na pasivne i aktivne. Element
je pasivan, ako mu ulazna snaga nije negativna
p(t) = u1i1 + u2i2 0
ni u jednom trenutku i za sve moguce vrijedbnosti napona i struja koje mogu postojati na
pristupima elementa. Specijalni slucaj pasivnog rezistivnog elementa je element bez gubitaka
za koji je ulazna snaga u svakom trenutku
p(t) = 0
Elment koji nije pasivan naziva se aktivnim elementom.
1.14
Zavisni ili kontrolisani izvori
Zavisni ili kontrolisani generatori (izvori) spadaju u grupu rezistivnih elemenata sa dva pristupa, jer su okarakterisani sa dvije algebarske jednacine izmeu napona i struja na pristupima.
Zavisne generatore dijelimo na naponske i strujne zavisne generatore. Napon naponskog generatora u2 ne zavisi od njegove struje i2,ali nasuprot obicnom naponskom generatoru, on zavisi
od ulazne struje i1 ili ulaznog napona u1. U stvari struja i1, odnosno napon u1 mogu biti struja
37
i napon neke grane u kolu. Ubacivanjem kratke, odnosno otvorene veze sa posmatranim generatorom obrazujemo tada element sa dva pristupa, na cijem ulazu se pojavljuje struja, odnosno
napon te grane.
Kada u sastav elementa ulazi strujni generator, njegova struja i2 ne zavisi od napona u2 ali
ona zavisi od struje kratke veze ili napona otvorene veze na ulazu. Ulazni pristup se stoga zove
kontroliuci a izlazni kontrolisani pristup. Kada je ulazni pristup obrazovan od kratke veze,
napon u1 je jednak nuli, a kada je on obrazovan od otvorene veze struja i1 je jednaka nuli.
U zavisnosti od prirode kontrolisane i kontroliuce velicine razlikujemo cetiri vrste zavisnih
generatora:
1. Naponom kontrolisani naponski izvor NKNI
2. Strujom kontrolisani naponski izvor SKNI
3. Naponom kontrolisani strujni izvor NKSI
4. Strujom kontrolisani strujni izvor SKSI
Kontrolisani izvori se koriste za modelovanje elektronksih komponenti tako da u prvoj
aproksimaciji dioda postaje strujni generator kontrolisan naponom a tranziastor sa uzemljenom bazom strujni generator kontrolisan strujom.
1. Naponom kontrolisan naponski izvor (NKNI)
ema naponom kontrolisanog naponskog izvora prikazana je na slici 1.30.
1
i1
i2
u1
u1
2
u2
Slika 1.30: Naponom kontrolisani naponski izvor

a njegove jednacine su:
i1 = 0
u2 = u1
Ovo je aktivan element i cesto se naziva idealni naponski pojacavac. U literaturi se cesto
nalazi, pored navedene i ematska predstava data slikom 1.31.
2. Strujom kontrolisan naponski izvor (SKNI)
38
1
i1
i2
u1
u1
2
u2
ili
Slika 1.31:
1
i1
i2
2
u2
ri1
u1
Slika 1.32: Strujom kontrolisani naponski izvor

ema strujom kontrolisanog naponskog izvora prikazana je na slici 1.32.
u1 = 0
u2 = ri1
On spada u grupu aktivnih elemenata sa dva pristupa.
3. Naponom kontrolisan strujni izvor (NKSI)
ema naponom kontrolisanog strujnog izvora prikazana je na slici 1.33
1 i1
u1
i2 2
gu1
u2
Slika 1.33: Naponom kontrolisani strujni izvor

i1 = 0
i2 = gu1
I ovo je aktivan element sa dva pristupa.
39
4. Strujom kontrolisan strujni izvor (SKSI)
ema strujom kontrolisanog strujnog izvora prikazana je na slici 1.34.
1
i1
i2
i1
u1
2
u2
Slika 1.34: Strujom kontrolisani strujni izvor

u1 = 0
i2 = i1
I ovaj element spada u grupu aktivnih elemenata sa dva pristupa. Cesto

se naziva i idealnim
strujnim pojacavacem.
5. Idealni operacioni pojacavac (OP)

ema idealnog operacionog pojacavaca je prikazana na slici 1.35.
On je opisan relacijama:
u3 = A(u1 u2 )
pri cemu vazi da ako pojacanje A , i1 = i2 0 i u1 u2 0. To ima za posledicu da je
ulazna otpornost beskonacna a izlazna otpornost nula. Kada se idealni operacioni pojacavac
veze u elektricno kolo, napon u3 zadrzava konacnu vrijednost. Mnogi ovaj element nazivaju
nulor da bi ga razlikovali od zickog operacionog pojacavaca (vazne komponente u mnogim
elektricnim sklopovima). Ostale elemente sa dva pristupa upoznacemo u narednim poglavljima
ovog kursa (idealni transformatori, ziratori, konvertori i invertori impedanse i td.).
i1
u1
i2
u2
A
u3
Slika 1.35: Operacioni pojacavac
ELEMENTI TOPOLOGIJE
GRAFOVA I ANALIZA
ELEKTRICNIH
KOLA
2.1
Uvod
Teorija grafova je posebna, savremena matematicka disciplina. Svoj neobicno intezivan razvoj,
primjenu u najrazlicitijim naucnim i tehnickim disciplinama i veliku popularnost, teorija
grafova dozivjela je u drugoj polovini prolog vijeka zahvaljujuci, posredno ili neposredno,
sve vecoj proizvodnji i primjeni elektronskih racunara.
Na taj nacin, graf je od pomocnog dijagrama kojim su se slikovito predstavljali razni problemi postao objekat obimne matematicke teorije. Uz to se pokazalo da pojam grafa spada
u grupu osnovnih matematickih pojmova, ako to su binarne relacije, funkcije, operacije i
slicno. Govoreci apstraktnim matematickim jezikom, graf je konacan skup snadbjeven binarnom relacijom. U primjenama pojam grafa dobija svoju punu vrijednost kada se skupovi
i relacije nad njima predstavljaju geometrijskim gurama koje su obrazovane od niza tacaka
spojenim krivim linijama. Teorija grafova proucava osobine svih gura koje ostaju invarijantne
pri kontinualnim deformacijama, tj. neprekidnim preslikavanjima.
Gipkost aparata teorije grafova omogucava da se brojni problemi sa konacnim skupovima, iz veoma raznorodnih naucnih oblasti formuliu i rjeavaju na jedinstven nacin. Primjena teorije grafova i njenih metoda zauzima danas znacajno mjesto u teoriji elektricnih kola,
teoriji sistema, teoriji sistema automatskog upravljanja, operacionim istrazivanjima, teoriji informacija, zatim u hemiji, ekonomskim naucnim disciplinama, biologiji, sociologiji i dr. Glavni
razlog za ovako irok raspon primjena lezi, u prvom redu, u jasnoj geometrijskoj predstavi koju
graf sadrzi i koja je bliska intuitivnoj predstavi koju covjek ima o osbinama i ponaanju objekata koji se predstavljaju grafom.
Jednu od najvaznijih primjena teorija grafova nalazi u analizi slozenih zickih i tehnickih
sistema koji su predstavljeni modelom elektricne mreze. Prije vie od jednog vijeka i to
[1847 g.] njemacki zicar G R K
[1824 1887] je prvi koristio neke
kombinatorno-topoloke pojmove za rjeavanje jednacina elektricnih mreza. U ono vrijeme,
40
41
teorija grafova nije postojala kao posebna matematicka disciplina, pa su njegove ideje ostale
dugi niz godina nedovoljno iskoricene i razvijene. Znatno kasniji fundamentalni radovi na
polju savremene teorije grafova, vrili su snazan uticaj i na zicko-tehnicke naucne oblasti,
narocito na teoriju elektricnih kola i sistema. Mada je znacaj modela elektricne mreze bio
jo odavno uvazen kao mocno sredstvo za tretiranje sa jedinstvenog stanovita irokog kruga
tehnickih problema, moze se reci da intezivno i sistematsko proucavanje elektricnih mreza u
okviru teorije grafova pocinje ezdesetih godina prolog vijeka. To je vrijeme u kome do tada
razvijene metode analize dobijaju strogo opravdanje, razvijaju se i nove metode to sve doprinosi boljem upoznavanju osobina mreza, odnosno razvijanju savrenijih postupaka analize,
sinteze i projektovanja. Prilagoavanje aparata teorije grafova koji se koristi u elektricnim
mrezama na proizvoljne zicke sisteme, stvorilo je osnovu za njihovo proucavanje u okviru
savremene teorije sistema.
Kao posebna motivacija za primjenu metoda zasnovanih na teoriji grafova, javlja se primjena savremenih digitalnih racunara u analizi i projektovanju elektricnih mreza za koje su ove
metode posebno pogodne. Analiza elektricnih kola (mreza) se, u krajnjoj liniji, svodi na dva
osnovna pitanja:
a) Formulisanje sistema nezavisnih jednacina cije rjeenje odreuje sve napone i struje
elemenata kola, i
b) Rjeavanje (efektivno) ovog sistema jednacina.
2.2
Graf mre
ze
Za rjeavanje oba pomenuta pitanja presudnu ulogu igra nacin na koji su elmenti meusobno
povezani. Ta povezanost se izrazava geometrijskom strukturom mreze, odnosno topologijom
ili grafom mreze. Stoga u svim pitanjima koja su vezana za graf elektricne mreze priroda
elemenata je irelevantna i ona se potpuno moze apstrahovati. Tako dolazimo do pojma grafa
mreze koji cemo jednostavno dobiti zamjenom svakog elementa mreze jednim orjentisanim
linijskim segmentom koji zovemo granom grafa. U grafu je sacuvana potpuna informacija
o meusobnom povezivanju elemenata, ne ulazeci u zicku prirodu samih elemenata. Na
osnovu grafa elektricnog kola mogu se jednostavno izraziti zakoni povezivanja elemenata. Na
primjer, graf mreze na slici 2.36. prikazan je na slici 2.37. Prije detaljnog razmatranja zakona
povezivanja denisacemo neke osnovne pojmove iz topologije.
Grana je linija grafa koja odgovara pristupu elementa koji se predstavlja. Za elemente
sa dva kraja (jednim pristupom) grana odgovara samom elementu, dok se element sa vie
krajeva predstavlja pomocu onoliko grana koliko elemnt ima pristupa. Nekada, jednom granom
se moze predstaviti i veza vie elemenata, ako za to postoji neki valjani razlog (detaljno
objanjeno u poglavlju Karakteristike elemenata). Grane se oznacavaju na pogodan nacin.
42
1
ug1 (t )
ig (t )
1
2
1
7
6
4
ug (t )
Slika 2.36: Elektricno kolo

1
5
6
Slika 2.37: Graf elektricnog kola
Cvor
je mjesto gdje se vri spajanje krajeva grana. Drugim rijecima krajevi grana su
se
cvorovi. U grafu se oni predstavljaju kruzicima, slicno kao u elektricnim emama. Cvorovi
takoe, da bi se razlikovali, oznacavaju na pogodan nacin. Na osnovu prethodnih denicija
grane i cvora, mozemo reci da graf predstavlja skup grana i
cvorova.
Orjentisani graf (Di graf) je onaj graf koji ima orjentisane grane.
Subgraf (pod graf) je dio grafa. Odvojenim djelovima se smatraju i pojedini izolovani
cvorovi, tj. cvorovi za koje nije vezana nijedna grana.
Incidencija pokazuje meusobni odnos grane i cvora. Ako je kti cvor krajnja tacka lte
grane, tada kazemo da su oni incidentni. Jedna grana moze moze biti incidentna najvie sa dva
cvora, dok jedan cvor moze biti incidentan sa proizvoljnim brojem grana. Prema meusobnoj
vezi grana i cvorova deniu se i pojmovi susjednosti, kao i stepen
cvora. Dva cvora su
susjedna ako su spojena granom. Za neki kti cvor stepen cvora je broj grana koji se sticu u
njemu. Dvije ili vie grana su susjedne ako imaju zajednicki cvor. Od svih mogucih subgrafova
koji se mogu obrazovati od jednog povezanog grafa, narocito su vazni put (putanja, lanac),
43
kontura, stablo i snop.
Put izmeu cvorova j i k je subgraf koji predstavlja ureeni niz meusobno povezanih
grana sa svojstvom da je svaki unutranji cvor stepena dva., a krajnji (spoljanji) cvorovi j i
k su stepena jedan. Put se moze orjentisati od polaznog ka krajnjem cvoru.
Kontura (petlja) je zatvoren put: polazni i krajnji cvor su isti, znaci svaki cvor je stepena
dva. Kontura se takoe, moze orjentisati u smjeru kazaljke na satu ili u suprotnom smjeru.
Povezani graf je onaj u kome postoji put izmeu bilo koja dva cvora. Ako to nije
ispunjeno, graf je nepovezan - ima odvojene djelove.
Planarni graf je onaj koji se moze predstaviti u ravni, tako da se grane ne sijeku nigje
osim u cvorovima. Pitanje planarnosti je veoma vazno za savremenu elektroniku (VLSI - kola).
Stablo grafa je povezan subgraf obrazovan od grana koje povezuju sve cvorove grafa ali
ne obrazuju konture. Za jedan graf od ccvorova svako stablo sadrzi tacno n = c 1 grana.
Ako graf G ima ukupno bgrana, tada svako stablo T dijeli grane grafa u dva skupa: n = c 1
grana koje se nalaze u stablu i m = b n = b c + 1 grana koje se ne nalaze u njemu. Ovih
m grana cine spojnice datog stabla T . Za njih se kaze da obrazuju komplement stabla, ili
krace ko-stablo L. Za deniciju stabla dovoljne su tri osobine od mogucih cetiri:
1. Stablo T je povezan graf.
2. Sadrzi n = c 1 granu.
3. Sadrzi c cvorova.
4. Ne sadrzi konture.
Na primjer na slici 2.37. subgrafovi (1, 2, 4, 6), (2, 3, 5, 7) i (4, 5, 6, 8) su stabla grafa.
Subgraf (3, 5, 7, 8) je ko-stablo za stablo (1, 2, 4, 6), subgraf (1, 4, 6, 8) je ko-stablo za stablo
(2, 3, 5, 7) i subgraf (1, 2, 3, 7) je ko-stablo za stablo (4, 5, 6, 8). Za jedan graf moze se
formirati veci broj stabala. Relacije n = c 1 i m = b n = b c + 1 su u teoriji grafova
poznate pod nazivom Ojlerove relacije [L E 1707-1883]. U slucaju da graf nije
povezan, vec se sastoji iz s izolovanih djelova, za svaki od djelova se moze obrazovati stablo,
odnosno ko-stablo. Skup svih stabala pojedinih subgrafova obrazuje umu. Broj grana ume
jednak je broju grana svih pojedinih stabala.
Snop grafa je subgraf koji sadrzi minimalni broj grana koje je potrebno ukloniti iz grafa
G da bi se ovaj rastavio tacno na dva dijela. Pri tome jedan ili oba rastavljena dijela mogu
biti cvorovi. Tada se govori o snopovima oko
cvorova. Na primjer, subgrafovi (1, 2, 5, 6),
(4, 5, 7, 8) i (2, 3, 5, 7) su snopovi grafa na slici 2.37. pri cemu je (1, 2, 4) snop oko cvora 1,
a (2, 3, 5, 7) snop oko cvora 2. Nalazenje nekog snopa u grafu G vri se jednostavno ako se
snop svih cvorova V podijeli na dva disjunktna podskupa V1 i V2 [V1 V2 = V, V1 V2 = 0].
Tada se grane ciji se jedan kraj nalazi u V1 a drugi u V2 sacinjavaju snop. Drugi je nacin
da se graf presijece nekom zatvorenom povrinom tako da jedna grupa cvorova bude unutar
44
povrine a druga van nje. Ova povrina koja se naziva presjekom sijece grane koje obrazuju
jedan snop [neki autori upotrebljavaju termin presjek da oznace kako presjecnu povrinu
tako i same presjecene grane (=snop)]. Snop se orjentie prema orjentaciji presjeka koji ga
denie. Na slici 2.38. isprekidanim linijama su oznacene povri koje deniu gore navedene
snopove. Strelice na slici prikazuju orjentacije presjeka odnosno snopova.
1
Slika 2.38: Orjentacija snopa

Ako se u nekom grafu G izabere jedno stablo T , odnosno njemu odgovarajuce ko-stablo L,
tada je iz samih denicija ocigledno da proizvoljna kontura mora da sadrzi bar jednu spojnicu
ko-stabla L, a proizvoljni snop barem jednu granu stabla T . Od svih mogucih kontura i snopova
od narocitog (znacaja) interesa su konture koje sadrze samo jednu granu ko-stabla L, odnosno
snopovi (presjeci) koji sadrze samo jednu granu stabla T . U odnosu na stablo T , osnovna
kontura denisana spojnicom s predstavlja jedinstvenu konturu koju ova spojnica zatvara sa
nekim granama stabla T . Osnovna kontura se orjentise u istom smjeru kao i spojnica koja
je denie. Ako je b broj grana grafa G, a broj grana stabla n (n = c 1), tada je broj
osnovnih kontura m = b n = b c + 1. Broj n se naziva rangom grafa (G) = n, a broj m
nultocu grafa (G) = m. Na slici 2.39. prikazane su sve cetiri osnovne konture u odnosu na
izabrano stablo T = {4, 5, 7, 8} i ko-stablo L = {1, 2, 3, 6}; 1 = {1, 4, 5, 7, 8}, 2 = {2, 4, 5} ,
3 = {3, 7, 8} i 4 = {5, 6, 7} .
U odnosu na stablo T , osnovni snop (presjek) denisan granom stabla T predstavlja
jedinstveni snop koji sadrzi samo ovu granu stabla i neke spojnice. Osnovni snop se orjentie
prema pozitivnoj orjentaciji grane stabla koja ga denie. Na slici 2.40. prikazana su sva
cetiri osnovna snopa u odnosu na stablo T = {4, 5, 7, 8} ; 1 = {4, 1, 2}, 2 = {5, 1, 2, 6},
3 = {7, 1, 3, 6} i 4 = {8, 1, 3}. Neka osnovna kontura denisana spojnicom s sadrzi one i
samo one grane stabla koje deniu osnovne snopove to sadrze spojnicu s. Isto tako, neki
45
1
1
2
3
8
Slika 2.39: Cetiri

osnovne konture u odnosu na izabrano stablo T = {4, 5, 7, 8} ;
{1, 2, 3, 6}
L =
osnovni snop, denisan granom stabla T , sadrzi one i samo one spojnice koje deniu osnovne
konture to sadrze granu stabla T . Denicija osnovnih (glavnih, fundamentalnih) kontura i
osnovnih (glavnih, fundamentalnih) presjeka (snopova) je znacajna iz prostog razloga to se
proizvoljna kontura u jednom grafu moze dobiti linearnom kombinacijom osnovnih kontura.
Isto tako proizvoljni presjek se moze dobiti linearnom kombinacijom osnovnih presjeka.
1
1
1
3
8
Slika 2.40: Cetiri

osnovna snopa u odnosu na izabrano stablo T = {4, 5, 7, 8}
Rang grafa (G) = n = c 1 je u vezi sa pojmom nezavisnih presjeka. Nezavisnim
presjecima zovemo skup od n presjeka koji se ne mogu dobiti nikakvom kombinacijom jedan iz
drugoga, ali se iz njih mogu mogu dobiti linearnom kombinacijom svi ostali presjeci. Osnovni
presjeci se specijalan slucaj nezavisnih presjeka. Rang grafa jednak je broju nezavisnih presjeka
u jednom grafu.
46
Pojam nultosti grafa je u vezi sa nezavisnim konturama. Nezavisne konture su one koje se
ne mogu jedna pomocu druge izraziti nikakvom kombinacijom ali se pomocu njih mogu izraziti
sve ostale konture. Specijalan slucaj nezavisnih kontura su osnovne konture. Broj nezavisnih
kontura jednak je nultocu grafa (G) = m = b n = b c + 1. Ako je graf sastavljen od s
djelova onda imamo: n = c s i m = b n. Ovo su osnovne topoloke relacije jednog grafa.
2.3
Topoloke matrice grafa elektri

cnog kola
U ovom poglavlju uvesti cemo algebarsko-matricno karakterisanje relacija pripadnosti, incidencije, susjedstva koje postoje izmeu grana grafa, kontura, presjeka i cvorova.
2.3.1
Matrica kontura Ba
To je matrica u kojoj vrste (redovi) odgovaraju proizvoljnim konturama a kolone (stupci)

granama grafa. To je pravougaona matrica razmjere p b.
Ba = [bik ]pb
gdje je p broj kontura a b broj grana. Funkcija bik , element matrice na presjeku i te
vrste i k te kolone denisana je na sledeci nacin:
bik =
1
1
0
ako grana k pripada konturi i a orjentacija grane se poklapa sa

orjentacijom konture
ako grana k pripada konturi i a orjentaciuja grane je suprotna
orjentaciji konture
ako grana k ne pripada konturi i
Sve vrste u ovoj matrici nijesu meusobno nezavisne. Neke se iz njih mogu dobiti linearnom
kombinacijom ostalih. Skupovi nezavisnih vrsta, pomocu kojih se mogu izraziti sve ostale vrste
odgovaraju nezavisnim konturama. Broj nezavisnih kontura je m.
2.3.2
Matrica nezavisnih kontura B
Matrica nezavisnih kontura B je pravougaona matrica razmjere m b gdje vrste odgovaraju
nezavisnim konturama a kolone granama grafa.

B = [bik ]mb
47
1
Slika 2.41:
Na primjer za graf prema slici 2.41. matrica nezavisnih kontura je:
B =
1
0
0
0
2 1
1
0
3
0 1 1
1 1
0
0
1
0
0
0 1
Za nezavisne konture odabrana su takozvana okca (engleski izraz mesh) tj. konture
unutar kojih nema grana. Specijalni slucaj matrice nezavisnih kontura je matrica glavnih
(osnovnih kontura) Bf . Za posmatrani graf prikazan na slici 2.42. i izabrano stablo T =
{a, b, c}, L = {d, e, f } ta matrica bila bi:
Bf =
1 1 0 1 0 0
1
2 1 1 0 0 1 0
3
0 1 1 0 0 1
a b c d e f
Slika 2.42:
Osnovne konture (engleski izraz loop- proizvoljna kontura) su orjentisane u smjeru spo-
48
jnica (grana ko-stabla) koje ih deniu. Svaki red (vrsta) ove matrice odgovara jednoj osnovnoj
konturi u odnosu na jedno izabrano stablo T . Ako u matrici nezavisnih kontura B za izabrano
stablo T grafa grane uredimo tako da prvo imamo grane stabla a potom grane ko-stabla
(spojnice) onda matricu B mozemo razbiti na dva bloka:

B =
BT | BL
stablo
spojnice

BT
- submatrica matrice B cije grane odgovaraju granama izabranog stabla T.
mn
BL
- submatrica matrice B cije grane odgovaraju granama pripadnog ko-stabla L (spo
mm
jnicama).
Ako se to primijeni na matricu osnovnih kontura ona se moze napisati u takozvanom

kanonicnom obliku:

Bf = BfT | 1mm
1mm - jedinicna matrica reda m.
BfT - submatrica matrice osnovnih kontura Bf cije grane odgovaraju granama izabranog
stabla T.
Rang jedne matrice jednak je broju nezavisnih vrsta u njoj. Iz kanonicnog oblika jasno se
vidi da je rang matrice Bf jednak nultosti grafa {G} = m. To nam omogucava da formuliemo
vaznu teoremu o rangu matrica kontura.

Teorema 1. (Formulacija bez dokaza)
Za jedan povezani graf G koji ima c cvorova i b grana vazi:

r Ba = r B = r Bf = (G) = m = b n = b c + 1
Matrica nezavisnih kontura B moze se dobiti pomocu jedne nesingularne transformacije
matrice Bf , tj.
B = K Bf
K - nesingularna matrica m tog reda ciji su elementi 1, 1, 0. Specijalni slucaj te matrice
je matrica BL , B = BL Bf (dokaz slijedi kasnije). Iz kanonicnog oblika matrice osnovnih
kontura Bf , Bf = [BfT | 1mm] se vidi da matrica sadrzi jedinicnu submatricu m tog reda
koja odgovara spojnicama ili ko-stablu. Ovo je samo specijalni slucaj nesingularne submatrice
BL matrice nezavisnih kontura B za koju vazi sledeca teorema.
Teorema 2. Kvadratna submatrica m tog reda (m = b c + 1) matrice nezavisnih

kontura B povezanog grafa od b grana i c cvorova je nesingularna ako i samo ako kolone ove
submatrice odgovaraju nekom ko-stablu L (spojnicama).
49
Dokaz. Na osnovu Teoreme 1. i denicije matrice B , matrice B i Bf imaju isti rang m.
Kada se na matricnu relaciju B = BL Bf primijeni Silvesterova teorema koja kaze da je rang
proizvoda matrice Kpq i matrice Lqr zadovoljava relacije:

r KL r K + r L q

r K L min r K , r L
dobija se:

r BL + r Bf m
r B L Bf

r BL Bf
min r BL , r Bf

r Bf = m;

r B = r BL Bf = m

r BL Bf r BL + m m

r BL Bf min r BL , m

m r BL

m r BL

r BL
=m

Iz obje nejednakosti slijedi: r BL = m to znaci da je ona nesingularna. Formiranje jednog
sistema nezavisnih kontura neposrednim pregledom grafa nije uvijek ocigledno i, osim sistema
osnovnih kontura, moze se prikazati da sledeci postupak dovodi do jednog sistema nezavisnih
kontura, tj. takvih kontura cija matrica ima maksimalni rang m = b c + 1. U grafu G treba
proizvoljno izabrati jednu konturu, koja se potom razara prekidanjem jedne proizvoljne grane.
U preostalom grafu se ponovo izabere jedna kontura koja se potom razara prekidanjem jedne
grane. Postupak se tako nastavlja sve dok se ne iscrpu sve konture. Lako je vidjeti da su
prekinute konture spojnice za neko stablo. Meutim, dobijene konture u optem slucaju nece
biti osnovne za ovo stablo, jer za razliku od osnovnih kontura, ovdje jedna spojnica moze biti
sadrzana u vie od jedne konture.
2.3.3
Matrica skupova (presjeka) Qa
Ova matrica opisuje odnos izmeu snopova (presjeka) i grana. Matrica Qa = [qik ]sb ima b -
kolona i onoliko redova s koliko ima snopova u grafu G. Funkcija qik koja predstavlja element
te matrice denisana je na sledeci nacin:
50
qik =
1
1
0
ako grana k pripada snopu i i njena orjentacija se poklapa sa

orjentacijom snopa
ako grana k pripada snopu i i njena orjentaciuja je suprotna od
orjentacije snopa
ako grana k ne pripada snopu i
U ovoj matrici sve vrste nijesu nezavisne. Neke od njih se mogu dobiti linearnom kombinacijom
od drugih. Ako imamo n - nezavisnih presjeka neki proizvoljni presjek se moze denisati kao
linearna kombinacija ovih nezavisnih presjeka.
= 1 1 + 2 2 + ... + k k + ... + n n
k = {1, 1, 0}
2.3.4
Matrica nezavisnih presjeka (snopova) Qnb
Matrica nezavisnih presjeka je pravougaona matrica razmjere n b gdje vrste odgovaraju

nezavisnim presjecima a kolone granama kola. Na primjer, za prilozeni graf prikazan na slici
2.43. i nezavisne presjeke 1, 2 i 3 ta matrica bila bi:
Q =
e f
1
1
0
0 1 1 0
2 1 1
1
0
0 0
3
0
0 1
0
0 1
Matrica osnovnih presjeka Qf ima n vrsta i b kolona. Svaki red odgovara jednom osnovnom
presjeku u odnosu na izabrano stablo T . Za isti graf prikazan na slici 2.44. i za isto izabrano
stablo ta matrica bila bi:
a
1
1
2 0
3
0
0
1
0
Qf =
0 1 1
0
0 1 1 1
1
0
0 1
Ako se prvo napiu grane stabla T a potom grane ko-stabla (spojnica) L matrica nezavisnih
51
a
1
Slika 2.43:
a
1
Slika 2.44:
presjeka se moze razbiti na blokove:

Q =
QT | QL
stablo
spojnice

QT
- submatrica matrice Q cije grane odgovaraju granama stabla T.
nn
QL
- submatrica matrice Q cije grane odgovaraju spojnicama.
nm
Ako se ovo primijeni na matricu osnovnih presjeka dobijamo takozvani kanonicni oblik te
matrice za izabrano stablo T .

Qf = 1nn | QfL
52
1nn - jedinicna matrica n - tog reda.
QfL
- submatrica matrice Qf cije grane odgovaraju ko-stablu L.

Iz kanonicnog oblika matrice Qf neposredno se vidi da je r Qf = n = c 1 tj. rang
nm
matrice Qf jednak je rangu grafa G :
= (G) = n = c 1
r Qf
To je samo specijalni slucaj teoreme o rangu matrice presjeka.

Teorema 3. Za povezani graf G od c cvorova imamo da je:

r Qa = r Q = r Qf = (G) = n = c 1
Takoe se matrica Q moze dobiti ako nesingularna transformacija matrice Qf , tj. Q =
T1 Qf gdje je T1 nesingularna matrica n tog reda ciji su elementi 1, 1, 0. Specijalan slucaj
te matrice jeste submatrica QT (dokaz slijedi kasnije).

Teorema 4.
Kvadratna matrica n tog reda matrice nezavisnih presjeka Q jednog
povezanog grafa G od c cvorova je nesingularna ako i samo ako n njenih kolona odgovara granama nekog stabla.
Dokaz: Dokaz se izvodi na osnovu Teoreme 3. i Silvesterove teoreme primijenjene na
proizvod matrica QT Qf = Q.

r Q = r Qf = n

r Q = r QT Qf = m r QT + r Qf n

r Q = r QT Qf = m min r QT , r Qf
Iz gornjih nejednakosti slijedi:

r QT = n
I ovdje se postavlja pitanje da li se mogu odrediti i drugi sistemi nezavisnih snopova naposrednim pregledom grafa. Ovdje cemo samo navesti jedan od mogucih nacina izbora sistema
nezavisnih snopova. U grafu G proizvoljno se izabere jedan snop i u njemu se sazima jedna
proizvoljna grana. U preostalom grafu se ponovo bira jedan snop i u njemu se sazima jedna
grana. Postupak se ponavlja sve dok se graf ne svede na jedan cvor. Sazimljene grane sacinjavaju jedno stablo, ili dobijeni snopovi nijesu osnovni za ovo stablo jer neki od njih sadrze
vie od jedne grane stabla.
53
2.3.5
Matrica
cvorova (incidencije) Aa
Relacija incidencije izmeu grana i cvorova jednog grafa se moze izraziti algebarski pomocu
matrice incidencije cvorovi-grane, ili krace matrice cvorova. Znaci to je pravougla matrica
razmjere c b u kojoj vrste predstavljaju cvorove a kolone grane. Predpostavlja se da svaka
grana ima dva razlicita kraja, odnosno da grana nema petlji:
Aa = [aik ]cb
Funkcija koja denie element matrice aik odreuje se na sledeci nacin:
aik =
ako je grana k vezana za cvor i i orjentisana je od cvora
ako je grana k vezana za cvor i i orjentisana je ka cvoru
ako grana k nije incidentna cvoru i
Na primjer za graf prikazan na slici 2.45. matrica incidencije je:

a
1
g
Slika 2.45:
Aa =
1
2
3
4
5
1
1
0 1
0
0
0
0
0 1 1
0
1
0
1
0
1
0
1
0
0
0
0
1
0
0
0
0
0
1 1 1
0
0
0
1 1 1
0
0
54
Vidi se da u svakoj koloni matrice Aa postoje samo dva elementa koji nijesu nula: jedan je +1
a drugi 1. Osim toga, poto je graf povezan, on nema izolovanih cvorova, pa mogu postojati
vrste ciji su elementi samo nule (nula-vrste), a poto graf nema petlji, ne mogu postojati ni
nula-kolone. Zbir ma kojih q (q < c) vrsta matrice Aa jednog povezanog grafa sadrzi bar jedan
element +1 ili 1. Ako se u matrici Aa izostavi jedna vrsta dobija se nova matrica A razmjere
n b. Ova matrica, koja u potpunosti karakterie graf kao i matrica Aa naziva se matricom
nezavisnih cvorova a izostavljeni cvor referentnim ili stozernim cvorom. Ako u predhodnom
primjeru izostavimo cvor 5 onda je on referentni cvor a matrica A je:
A =
1
2
3
4
1
1
0 1
0
0
0
0
0 1 1
0
1
0
1
0
0
0
0
0
0
1 1 1
0
0
0
1 1 1
0
0
Matrica cvorova Aa se moze posmatrati kao specijalni slucaj matrice Qa ako se presjeci uzmu
oko cvorova i svi orjentiu od cvora.

Teorema 5. Rang matrice Aa jednog povezanog grafa je n = c 1 tj.

r Aa = r A = (G) = n = c 1
Teorema 6. Kvadratna submatrica AT reda n = c1 matrice nezavisnih cvorova A jednog
povezanog grafa G koji ima c cvorova je nesingularna ako i samo ako n kolona submatrice AT
odgovaraju granama nekog stabla.

A =
AT | AL
stablo
spojnice

Dokaz: Neka je T jedno stablo grafa G. Tada je AT matrica cvorova jednog povezanog

grafa koji ima c cvorova i n = c 1 grana. Na osnovu teoreme 5 r AT = n = c 1
tj. matrica AT je nesingularna. Obratno, predpostavimo da je AT nesingularna submatrica
n = (c 1) og reda matrice A. Tada je AT matrica cvorova jednog subgrafa G koji ima
sledece osobine:
a) ima c cvorova.
b) ima c 1 grana
c) povezan je (jer je AT po predpostavci nesingularna) tj. ranga n = c 1 pa je broj
55
komponenti p = 1.
Ove tri osobine su upravo potrebne i dovoljne da subgraf bude stablo T , to dokazuje
teoremu. Ova teorema je od osnovnog znacaja u teoriji grafova i u njenim primjenama, isticuci osnovnu ulogu stabla kao jednog subgrafa cija je matrica cvorova nesingularna. Posledica ove teoreme je da determinanta neke nesingularne submatrice matrice A ima vrijednost

det AT = 1 ili 1.
2.4
Veze izmeu topolokih matrica. Centralna topoloka

teorema
Ako se za jedan isti graf kolone matrice presjeka (cvorova) i kolone matrice kontura Ba piu u
istom redosledu tada izmeu ove dvije matrice postoji fundamentalna relacija koja se formulie
centralnom topolokom teoremom.
Teorema 7. Proizvod matrice presjeka Qa i transponovane matrice kontura Bat je nula
matrica.
Qa Bat = 0

Aa Bat = 0
Ba Qta = 0
Ba Ata = 0

Dokaz: Oznacimo sa C = Qa Bat . Matrica Qa je matrica razmjere s b; s - broj presjeka
(snopova), b - broj grana. Matrica Ba je matrica razmjere p b; p - broj kontura, b - broj
grana. Bat - transponovana matrica matrice Ba razmjere b p. Prema tome, matrice Qa i Bat
ispunjavaju uslove za mnozenje (broj kolona prve matrice u proizvodu jednak je broju vrsta
druge matrice u proizvodu). Element matrice C = [cik ]sp na presjeku i te vrste i k te
kolone cik bio bi:

b

cik =
qij bjk
j =1
gdje je: i = 1, 2, ..., s; k = 1, 2, ..., p. Vidjeli smo da elementi qij i bjk mogu poprimati
vrijednosti (1, 1, 0). Da bi jedan ovakav element postojao potrebno je da se odgovarajuce
56
grane nalaze i na i tom presjeku i na k toj konturi, inace odgovarajuci element je nula.
Uzmimo jednu konturu. Neka je to k ta kontura (slika 2.46.).
i
Slika 2.46:
Na njoj je j ta grana j . Ali, ako postoji neka grana na k toj konturi i na i tom
presjeku, onda postoji, mora da postoji i jo jedna grana na toj konturi koja ce se presjeci tim
presjekom. Dakle, pojavice se parovi:
cik = qij bjk + qir brk = 1 (1) + 1 1 = 0
Moze se desiti da su grane k i r druge orjentacije kao to je prikazano na slici 2.47. Sada
imamo:
cik = qij bjk + qir brk = (1) 1 + 1 1 = 0
i
Slika 2.47:
Moze se pojaviti i kombinacija prikazana na slici 2.48. Tada je:
cik = qij bjk + qir brk = 1 (1) + (1) (1) = 0
Najzad i cetvrta kombinacija (imamo ukupno cetiri kombinacije) je prikazana na slici 2.49.
57
i
Slika 2.48:
Imamo da je:
cik = qij bjk + qir brk = (1) 1 + (1) (1) = 0
Slika 2.49:
Prema tome, elementi matrice C , cik su nula pa je matrica C - nul matrica a proizvod
Qa Bat = 0 . Time je ova teorema dokazana. Ovo je jedna od najvaznijih topolokih relacija u
teoriji grafova. Kao posledica ove teoreme moze se generisati citav niz veoma vaznih relacija:
QB t = 0; QBft = 0 ; Qf Bft = 0
Qf B

ABft
= 0 ; AB = 0 ;
=0
Koristeci ove relacije uradicemo nekoliko vaznih primjera.

Primjer 1: Data je matrica osnovnih presjeka Qf . Odrediti matricu osnovnih kontura.

Qf = 1nn | QfL ; Bf = BfT | 1mm
58
Qf Bft = 0 ili Bf Qtf = 0

1nn
QtfL
Qtf =

1nn

BfT | 1mm
= BfT + QtfL = 0
t
fL
BfT = QtfL

t
Bf = QfL | 1mm
Pa imamo:
Odnosno ako je data matrica Bf a trazi se Qf imamo da je:

t
Qf = 1nn | BfT
Primjer 2: Data je matrica Q. Odrediti matricu osnovnih kontura Bf .

Q = QT | QL ; Bf = BfT | 1mm
Bf Qt = 0;
QtT
Qt =
t
QL

BfT | 1mm
QtT

t =0
QL
BfT QtT + QtL = 0
BfT QtT = QtL / QtT
1
59

BfT = QtL QtT
1
1
= QtL Q
T
t
t

1
= QT QL

t
1
Bf = BfT | 1mm = QT QL
| 1mm
Matrica se odreuje jednostavno za izabrano stablo T i pripadno ko-stablo L.

Primjer 3: Data je matrica nezavisnih kontura B . Odrediti matricu Qf .
Qf = 1nn | QfL ;

B = BT | BL
Qf B t = 0
BTt
1nn | QfL = 0
t
BL
BTt + QfL BLt = 0
QfL BLt = BTt / BLt
QfL = BTt BLt

1
= BTt BL1
1
t

t
1
= BL BT
Qf = 1nn | QfL = 1nn | BL1BT
t
Matrica se odreuje jednostavno za izabrano stablo T i pripadno ko-stablo L.

Primjer 4: Data je matrica Q. Odrediti matricu B .

Q = QT | QL
B = BT | BL ;
B Qt = 0
QtT
BT | BL = 0

QtL
60
BT QtT + BL QtL = 0

1
BT QtT = BL QtL / QtT

BT = BL QtL QtT
1
1
= BL QtL Q
T

t

t
1
= BL QT QL

t
t
1
B = BT | BL = BL QT QL
| BL = BL QT QL
| 1mm

Bf
Dobili smo vaznu relaciju koju smo koristili u predhodnim izvoenjima a sada smo je eksplicitno
pokazali:
B = B L Bf ; Bf = BL1B
Primjer 5: Data je matrica B . Odrediti matricu Q.

Q = QT | QL ;

B = BT | BL
QB t = 0

BTt
QT | QL = 0
BLt
QT BTt + QL BLt = 0
QL BLt = QT BTt / BLt

QL = QT BTt BLt
1
= QT BTt BL1

1
t

t
1
= QT BL BT

t

t
1
Q = QT | QL = QT | QT BL BT
= QT 1nn | BL BT

Qf
Dobili smo vaznu relaciju koju smo koristili u predhodnim relacijama a sada smo je eksplicitno
61
dokazali:
1
Qf = Q
T Q
Q = QT Qf ;
Primjer 6: Data je matrica nezavisnih cvorova A. Odrediti matricu nezavisnih kontura
B.

B = BT | BL
A = AT | AL ;
B At = 0
AtT
BT | BL = 0
t

AL
BT AtT + BL AtL = 0
BT AtT = BL AtL / AtT

BT = BL AtL AtT
1
1
= BL AtL A
T

1
t
1
= BL A
T AL
t

t
t
1
B = BT | BL = BL AT AL
| BL = BL AT AL
| 1mm

Bf

t
1
Bf = AT AL
| 1mm
Primjer 7: Data je matrica nezavisnih cvorova A. Odrediti matrice osnovnih Qf i neza-
visnih presjeka Q.
Qf Bf = 0
Matricu Bf smo u predhodnom primjeru izrazili preko matrice A :

t
1
Bf = AT AL
| 1mm
62
1nn | QfL
1
A
T AL

=0
1mm
1
A
T AL + QfL = 0
1
QfL = A
T AL

1
Qf = 1nn | QfL = 1nn | AT AL

1
A = AT | AL = AT 1nn | AT AL

Qf
A = AT Qf ;
1
Qf = A
T A
1
Q = QT Qf = QT A
T AL = T A
2.5
Kirhofovi zakoni i nezavisne promjenljive elektri

cnog
kola
Pojmovi razvijeni u predhodnim izlaganjima omogucavaju nove, potpune, stroge i vrlo operativne formulacije kirhofovih zakona. Ako se svakom elementu kola (grani grafa elektricnog
kola) pridruze dvije promjenljive, napon i struja, onda za b elemenata (grana) imamo matrice
kolone:
u1
i1
u2
i2
u=
..
; i = ..

.
.
ub
ib
Koristeci topoloke matrice, Kirhofovi zakoni se mogu napisati u vrlo kompaktnom i jednostavnom obliku. KZS (Kirhofov zakon za struje):
Qa i = 0
Aa i = 0
63
Algebarska suma struja svakog presjeka (snopa) ili cvora jednaka je nuli za sve vremenske
varijacije struja i za svaki trenutak vremena t. KZN (Kirhofov zakon za napone):
Ba u = 0
Osobine topolokih matrica grafa elektricnog kola omogucavaju nam da piemo Kirhofove
zakone u obliku minimalnog broja nezavisnih jednacina.
Teorema 8: Broj nezavisnih jednacina po KZS je n = c 1 = (G), a broj nezavisnih

jednacina po KZN je m = b n = b c + 1 = (G) .
Dokaz: Neposredna je posledica teorema o rangovima odgovarajucih matrica, buduci da

rang matrica Qa (Aa ) odreuje broj nezavisnih jednacina po KZS, a rang matrice Ba broj
nezavisnih jednacina za KZN. Ova teorema nam daje pravo da mozemo pisati za KZS:
Q i = 0 ili A i = 0
gdje imamo n nezavisnih jednacina. Za KZN mozemo pisati:

Bu = 0
gdje imamo m nezavisnih jednacina. Ove jednacine nam kazuju da je dovoljno da Kirhofovi
zakoni budu zadovoljeni za samo n nezavisnih presjeka - snopova (cvorova) i za samo m
nezavisnih kontura da bi ovi zakoni bili zadovoljeni za sve presjeke - snopove (cvorove) odnosno
za sve konture.
Buduci da b struja i (rjeenje ovog sistema) zadovoljava n nezavisnih jednacina, to se struje
i mogu izraziti u funkciji samo m = b n struja. Ovih m struja koje odreuju sve struje
u mrezi nazivaju se nezavisnim strujama. Isto tako, buduci da b napona u zadovoljava
m nezavisnih jednacina to se naponi u mogu izraziti u funkciji samo n = b m napona.
Ovih n - napona koji odreuju sve napone kola nazivaju se nezavisnim naponima. Prema
tome, odreivanje svih struja i svih napona elemenata kola moze se svesti u krajnjoj liniji na
odreivanje samo nezavisnih struja ili na odreivanje samo nezavisnih napona.
Teorema 9: Struje spojnica i naponi grana stabla su nezavisne velicine.
Dokaz:
64
Qi = 0
Bu = 0

i
T
Q = QT | QL ; i =
iL
iT

QT | QL = 0
iL

uT
B = BT | BL ; u =

uL
uT

BT | BL = 0
uL
QT iT + QL iL = 0

1
QT iT = QL iL / QT
BT uT + BL uL = 0

1
BL uL = BT uT / BL
1
uL = BL BT uT

uT
uT
u= =
BL BT uT
uL

1nn
u=
uT u = Qtf uT

BL BT

Qtf
1
iT = QT QL iL

1
Q
Q
i
iT
T LL

i = =
iL
iL
1
QT QL

i =
iL i = Bft iL
1mm

Bft
Struje spojnica iL i naponi grana stabla uT su samo jedan od mogucih skupova nezavisnih
struja i nezavisnih napona kola. Naredne dvije teoreme obrazlazu uvoenje drugih skupova
nezavisnih napona i nezavisnih struja kola.
Teorema 10. KZS ekvivalentan je relaciji:

i = Bt j
gdje je j proizvoljan sistem nezavisnih struja oblika:
j =

j1
j2
..
.
jm
Dokaz:
Qi = 0
65
QB t j 0

0
Teorema 11: KZN ekvivalentan je relaciji:
u = Qt v ili
u = At v
gdje je v proizvoljan sistem nezavisnih napona oblika:
v=

v1
v2
..
.
vn
Dokaz:
Bu = 0
B Qt v 0

0
Teorema 12: TELLEGENOVA TEOREMA
Naponi i struje elemenata zadovoljavaju Kirchhoove zakone bez obzira na fizi
cku
prirodu elemenata. Ovi zakoni iskljucivo zavise od nacina meusobnog vezivanja elemenata u
mrezi, koji je sa svoje strane opisan grafom mreze. Pored Kirchhoovih zakona, naponi i struje
elemenata zadovoljavaju jo jednu interesantnu relaciju koja takoe zavisi iskljucivo od grafa
mreze, odnosno posledica je Kirchhoovih zakona. Teorema 12 (B. D. H. T) glasi:
Za jednu proizvoljnu mrezu naponi uk i struje ik pristupa elemenata zadovoljavaju relaciju:
b

uk ik = 0
k=1
Dokaz: Lijeva strana se moze napisati u obliku:
p=
b

uk ik =
k=1
u1 u2
ub
i1
i2
..
.
ib
= ut i

66
u = Qt v ;
i = Bt j

t

t
t
t
t
Qv
B j = v QB j 0
Ova teorema izrazava cinjenicu da je ukupna trenutna snaga mreze jednaka nuli, odnosno
da se ukupna trenutna snaga mreze odrzava. Ovo je jedna od rijetkih optih teorema koje
vaze za sve mreze. Danas ona nalazi mnogobrojne primjene. Posebno je interesantna njena
primjena na odreivanje osjetljivosti kola u odnosu na promjenu parametara elemenata kola.
Vazno je podvuci da su u pokazivanju teoreme koriceni samo Kirchhoovi zakoni. Stoga
je ona posledica zadovoljavanja tih zakona. Samim tim ona vazi za mreze obrazovane od
bilo koje vrste elemenata, linearnih, nelinearnih, stacionarnih ili nestacionarnih i za sve vrste
rezima u kolu.Stoga ona ima fundamentalni karakter, ima snagu postulata i moze zamijeniti
jedan od Kirchhoovih zakona.
Primjer 8: Polazeci od KZS i Tellegenove teoreme izvesti KZN.
Qi = 0
odnosno
i = Bt j
t
ut i = ut B t j = B u j = 0
Iz predhodne relacije slijedi da je:

Bu = 0
Primjer 9: Polazeci od KZN i Tellegenove teoreme izvesti KZS.

Bu = 0
odnosno u = Qt v

t

t
t
u i = Q v i = v Qi = 0
t
Iz predhodne relacije slijedi da je:

Qi = 0
2.6
Karakteristike elemenata
Do sada smo razmatrali samo pitanja koja se odnose na meusobno vezivanje elemenata u
mrezu. Ova pitanja smo mogli da rjeavamo potpunoi nezavisno od zicke prirode elemenata
mreze buduci da Kirhofovi zakoni i Telegenova teorema ne zavise od njihovih karakteristika.
Tako smo ustanovili neke topoloke osobine mreze vezane za formulaciju Kirhofovih zakona
i pisanje nezavisnih jednacina po Kirhofovim zakonima, koristeci pri tome samo graf mreze
67
i njegove topoloke matrice. Utvrdili smo minimalni broj nezavisnih jednacina koje daju
Kirhofovi zakoni, nezavisne promjenljive mreze kao i neke koordinate sistema mreze tj.
nezavisne presjeke i nezavisne konture u kojima su jednacine po ovim zakonima nezavisne.
Za elektricno kolo sa b - grana imamo 2b - promjenljivih: b - struja i b - napona. Kirhofovi
zakoni na osnovu topoloke informacije gtafa kola daju b - nezavisnih jednacina. Da bi smo
mogli formulaisati potpuni sistem jednacina mreze, potrebno je Kirhofovim zakonima pridodati
karakteristike elemenata. Svaki element je karakterisan nekom relacijom izmeu napona i
struje koja se naziva karakteristika elementa. Elektricna mreza se sastoji od nekoliko vrsta
elemenata koji su na pogodan nacin meusobno povezani preko svojih krajeva. U vecini
slucajeva krajevi elemenata se grupiu u parovima koji se zovu i pristupi elemenata. Svakom
paru krajeva se pridruzuju dvije promjenljive: napon i struja. Naponi i struje su funkcije
vremena t i orjentisane su velicine. Za isticanje orjentacije, svaki par krajeva se predstavlja
jednim orjentisanim linijskim segmentom.
Odreenu kombinaciju elemenata nazivamo standardnim elementima mreze. Elementi su
modeli pojedinacnih djelova na koji se posmatrani zicki sistem moze rastaviti. Za oblik
eksitacije uzecemo uopteni eksponencijalni oblik koji obuhvata sve glavne oblike eksitacije u
elektricnim mrezama:
u(t) = Uest
i(t) = Iest
gdje je s - kompleksna velicina i ima prirodu ucestanosti. Imamo cetiri vrste standardnih
elemenata sa jednim pristupom i to:
I. Element prikazan na slici 2.50. cija je karakteristika:
U = Z(s)I
I = Y (s)U
I (s )
U (s )
Z (s ) [Y (s ) ] I (s )
Slika 2.50:
U (s )
68
II. Element prikazan na slici 2.51. cija je karakteristika:
U(s) + U g (s) = Z(s)I(s)
Z (s )
U (s )
I (s )
U (s )
U g (s )
I (s )
Slika 2.51:
III. Element prikazan na slici 2.52. cija je karakteristika:

I(s) + I g (s) = Y (s)U(s)
I g (s )
Y (s )
U (s )
I (s )
U (s )
Slika 2.52:
IV. Element koji nazivamo generalisana grana koji je prikazan na slici 2.53. a cija je
karakteristika:
!
"
U (s) + U g (s) = Z(s) I(s) + I g (s)
!
"
I(s) + I g (s) = Y (s) U(s) + U g (s)
Predhodna tri oblika su specijalni slucaj generalisanog elementa (grane). Ako u mrezi
ima ukupno b - generalisanih elemenata (grana) tada se njihove karakteristike mogu pisati u
matricnom obliku:

U + Ug = Z I + Ig
69
U (s )
I (s )
U g (s )
Z (s )
Ig (s )
I (s )
U (s )
Slika 2.53:

I + Ig = Y U + Ug
Predhodne relacije predstavljaju matricni oblik karakteristika elemenata generalisane grane

ili Omov zakon u matricnom obliku gdje su: U , Ug , I , i Ig matrice kolone (b 1) napona i
struja nezavisnih generatora i napona i struja grana; Z i Y su kvadratne dijagonalne matrice

razmjere
(b
b)
impedansi
i
admitansi
grana.
Za
slu
caj kola bez induktivne sprege imamo

1
. Ako postoji induktivna sprega izmeu pojedinih grana tada ce
da je Z = Y ; Y = Z

postojati elementi i van glavne dijagonale. Formulisanje jednacina elektricne mreze karakteristike elemenata zajedno sa Kirchho-ovim zakonima obrazuju jedan potpun sistem nezavisnih
jednacina, cijim se rjeavanjem uz date po
cetne uslove. Uslove odreuju naponi U i struje
I svih elemenata. Polazne jednacine su:
QI = 0
n nezavisnih jednacina
(2.7)
AI = 0
n nezavisnih jednacina
(2.8)
m nezavisnih jednacina
(2.9)
b nezavisnih jednacina
(2.10)
b nezavisnih jednacina
(2.11)
BU = 0
U + Ug = Z I + Ig

I + Ig = Y U + Ug
Dakle, imamo na raspolaganju sistem od ukupno n + m + b = 2b nezavisnih jednacina za isto

toliko napona i struja.

EKSITACIJE U ELEKTRICNIM
KOLIMA
Eksitacije (pobude) u elektricnim kolima date su naponima i strujama nezavisnih generatora.
U intervalu vremena dok djeluju u kolu, eksitacije se mogu mijenjati sa vremenom na razlicite
nacine. Upoznacemo se sa osnovnim vremenskim oblicima eksitacija, uz napomenu da se
pomocu ovih elementarnih funkcija, mogu aproksimirati i druge slozene funkcije.
3.1
Osnovni vremenski oblici eksitacija
3.1.1
Hevisajdova funkcija (Heviside function)
Ova funkcija se jo naziva i jedinicna funkcija, odskocna funkcija, step funkcija a prikazana je
na slici 3.54. Oznacavacemo je sa h(t). Hevisajd je denisao kao:
#
$
0, t < 0
h (t) =
1, t > 0
(3.12)
h(t )
1
Slika 3.54: Hevisajdova funkcija h(t)

Ova funkcija nam omogucava da preko nje izrazimo druge funkcije sa jedinstvenim analitickim izrazom a sa druge strane ona modeluje idealni prekidac. Do sada, kao prekidac smo
imali kondezator. Posmatrajmo kolo na slici 3.55. U trenutku t = 0 ukljucimo DC struju
(napon). Poslije nekog vremenskog intervala napon na kondezatoru ce biti jednak E.
70
71
C
t=0
E
Slika 3.55: Ukljucivanje eksitacije u trenutku t = 0
Znaci treba denisati trenutak t = 0 analiticki. Deniciju ne bi mogli uraditi bez Hevisajdove funkcije. Njenim koricenjem imamo:
#
0, t < 0
E, t > 0
e (t) =
(3.13)
tj. analiticki (jedinstven) izraz bi bio:
e (t) = Eh (t)
(3.14)
gdje je e(t) - napon na kondezatoru. U optem slucaju funkcijef (t) imamo:

#
f (t)h (t) =
$
0, t < 0
f (t), t > 0
(3.15)
Deniimo i pomjerenu Hevisajdovu funkciju kao:

#
$
0, t < T
h (t T ) =
1, t > T
(3.16)
h(t T )
1
Slika 3.56: Hevisajdova funkcija h(t T )
72
U optem slucaju funkcije f (t) imali bi:
#
0, t < T
f (t), t > T
f(t)h (t T ) =
$
(3.17)
Funkcije h(t) i h(T t) imale bi grak:
h(t )
h(T t )
1
Slika 3.57: Hevisajdove funkcije h(t) i h(T t)
3.1.2
Funkcija sgnt
Finkcija sgnt ili funkcija znaka prikazana je na slici 3.58 a opisana je sa

#
$
1, t < 0
sgnt =
1, t > 0
(3.18)
sgn t
1
1
Slika 3.58: Funkcija znaka
U optem slucaju funkcije f (t) imali bi:
#
$
f (t), t < 0
f (t)sgn t =
f (t), t > 0
(3.19)
Veza izmeu Hevisajdove funkcije i funkcije znaka je:

h (t) =
1 1
+ sgn t
2 2
(3.20)
73
3.1.3
Funkcija pa (t)
Funkcija pa (t) se naziva pravougaoni (video) impuls

pa (t )
1
Slika 3.59: Pravougaoni impuls

#
pa (t) =
3.1.4
1 a < t < a
0
|t| > a
$
(3.21)
Usponska funkcija r(at)
Usponska ili rampa funkcija je denisana kao:

#
0, t < 0
at, t > 0
r (at) =
(3.22)
r (t )
Slika 3.60: Jedinicna usponska funkcija

Usponska funkcija jedinicnog nagiba (a = 1) tzv. jedinicna usponska funkcija, prikazana je
na slici3.60. Na osnovu relacija (3.12) i (3.22) zakljucujemo da izmeu Hevisajdove i jedinicne
usponske funkcije postoji veza
r (t) =
%t
h( )d = th (t)
(3.23)
Hevisajdovu funkciju mozemo izraziti preko rampa funkcije kao:

h (t) =
dr (t)
dt
(3.24)
74
Pomjerena rampa funkcija za neko T prikazana je na slici 3.61.
r (t )
45
Slika 3.61: Pomjerena rampa funkcija

a denisana je na sledeci nacin
r (t T ) = (t T ) h (t T )
3.1.5
(3.25)
Hevisajdov naponski i strujni generator
Napon nezavisnog generatora sa eksitacijom koja je oblika Hevisajdove funkcije naziva se

Hevisajdov naponski generator i predstavlja se sa
ug (t) = U h (t)
(3.26)
odnosno to je naponski generator konstantnog napona U koji ukljucujemo u trenutku t = 0

(slika 3.62). Ovaj naponski generator kao to vidimo proizvodi DC napon.
ug (t )
Slika 3.62: Hevisajdov naponski generator
Struja nezavisnog generatora sa eksitacijom koja je oblika Hevisajdove funkcije naziva se

Hevisajdov strujni generator i predstavlja se sa
ig (t) = Ih (t)
(3.27)
75
ig (t )
I
Slika 3.63: Hevisajdov strujni generator

odnosno to je strujni generator konstantne struje I koji ukljucujemo u trenutku t = 0 (slika
3.63). Ovaj strujni generator proizvodi DC strujnu.
Model H-ovog naponskog generatora i ekvivalentno kolo prikazani su na slici 3.64.
t=0
Uh(t )
(a )
Uh(t )
(b)
Slika 3.64: (a) Hevisajdov naposki generator; (b) ekvivalentno kolo

Model H-ovog strujnog generatora i ekvivalentno kolo prikazani su na slici 3.65.
t
Ih(t )
(a )
=0
Ih(t )
Ih(t )
(b)
Slika 3.65: (a) Hevisajdov strujni generator; (b) ekvivalentno kolo

Ukljucivanje H-ovog naponskog generatora u t = 0 i ekvivalentno kolo prikazani
su na slici 3.66. Ukljucivanje H-ovog strujnog generatora u t = 0 i ekvivalentno kolo
prikazani su na slici 3.67.
76
t=0
u(t )
ELEKTRINO
KOLO
ELEKTRINO
KOLO
Uh(t )
u(t ) = 0
za t < 0
(b)
(a )
Slika 3.66: (a) Ukljucivanje naponskog generatora u trenutku t = 0; (b) ekvivalentno kolo
i(t )
=0
ELEKTRINO
KOLO
i(t ) = 0
za t < 0
ELEKTRINO
KOLO
Ih(t )
(b)
(a )
Slika 3.67: (a) Ukljucivanje strujnog generatora u trenutku t = 0; (b) Ekvivalentno kolo
3.1.6
Predstavljanje nekih eksitacija Heaviside-ovom funkcijom
Ako bi imali napon oblika (ili struju):

ug (t )
U
T
tada bi njegov jedinstveni analiticki izraz preko Hevisajdove fnukcije bio :

ug (t) = Uh(t T )
77
ug (t )
U
T1
T2

ug (t) = U [h(t T1) h(t T2 )]

ug (t )
U
T
U
ug (t) = U h(t) 2U h(t T ) + U h(t 2T ) t
ug (t )
U
T
U
ug (t) = Uh(t) 2U h(t T ) + 2U h(t 2T ) t
78
ig (t )
I
3T
2T
I2

1
3
ig (t) = Ih(t) Ih(t T ) + Ih(t 3T ) t
2
2
ug (t )
2U
U
T
2T

ug (t) = U h(t) + U h(t T ) 2U h(t 2T ) t
ig (t )
I
[th(t) (t T )h(t T )]
T
I
ig (t) =
[r(t) r(t T )] t
T
ig (t) =
79
ug (t )
U
T1
T2

ug (t) =
U
U
r(t) r(t T1) U h(t T2) t
T1
T1

ug (t )
U
T

U
U
r(t) r(t T ) U h(t T ) t
T
T
ug (t) =
ig (t )
I
2T
I
I
[r(t) 2T h(t T ) r(t 2T )]
T
ig (t) =
80
ig (t )
I
I
I
th(t) + (t T )h(t T ) t
T
T
I
I
ig (t) = Ih(t) r(t) + r(t T ) t
T
T
ig (t) = Ih(t)
ig (t )
I
T
2

ig (t) = Ih(t)
2I
2I
r(t) + r(t T ) t
T
T

ug (t )
U
T1
T2

r (t T1 ) r (t T2 )
ug (t) = U h(t)
+
T2 T1
T2 T1

t
81
ig (t )
I
2I
I
I
th(t) (t T )h(t T ) + (t 2T )h(t 2T ) t
T
T
T
I
2I
I
ig (t) =
r(t) r(t T ) + r(t 2T ) t
T
T
T
ig (t) =

ug (t )
KT1
T1
T3 = T1 + T2 t
T2
ug (t) = K [th(t) (t T1)h(t T1) (t T2)h(t T2) + (t T3 )h(t T3)]

ug (t) = K [r(t) r(t T1) r(t T2) + r(t T3 )]

e(t )
Em
82

e(t) = (Em sin t) h(t) Em cos t
h t
2
2

e(t) =
Em sin t 0 t
0
t0 i t>
e(t) = Em sin t [h(t) h(t )]

sin t = sin [ (t ) + ] = cos sin (t ) + sin cos (t )
pa je:

e(t) = Em sin th(t) Em cos sin (t )h(t ) + Em sin sin t h(t ) t

2
Ako se prostoperiodicna eksitacija e(t) = Em cos(t + ) ukljucuje u trenutku t0 = 0 ona je
opisna izrazom:
e1(t) = Em cos(t + )h(t)
a ako se ukljucuje u trenutku t0 = 0 ona je data sa:
e2(t) = Em cos [(t t0) + ] h(t t0 ) = e1 (t t0)
3.2
Predstavljanje proizvoljne funkcije preko zbira Heavisideove funkcije
Upote, mozemo bilo kakvu funkciju izraziti preko Hevisajdove funkcije. Posmatrajmo proizvoiljnu
vremensku funkciju prikazanu na slici 3.68.
Funkcija koja je predstavljena stepenastom linijom moze se izraziti zbirom Heaviside-ovih
funkcija:
=
t
u(t) u(0)h(t) +
u( )h(t )
(3.28)
=0
gdje je u( ) = u( + ) u( ). Zbir predstavljen relacijom (3.28) ce tacno predstavljati

funkciju u(t) kada 0 :

u(t) = lim
u(0)h(t) +

t
=0
u( )h(t )
U granicnom prelazu zbir prelazi u integral a prirataj u( ) u diferencijal du( ) = u ( )d
83
u(t )
u( )h(t )
u( ) = u( + ) u( )
u(0)h(t )
u( )
u(0)
u(
+ )
Slika 3.68: Proizvoljna vremenska funkcija

pa je:
t
u ( )h(t )d
u(t) = u0 h(t) +
(3.29)
Relacija (3.29) predstavlja Dijamelov (D H) superpozicioni integral. Da ova relacija
predstavlja identitet lako se uvia ako se uzme u obzir da je: h(t ) = 1 za t > 0, to jest
za 0 < < t.
3.3
Prostoperiodi
cna eksitacija
Prostoperiodicna eksutacija je eksitacija koja se moze predstaviti u obliku

ug (t) = Um cos(t + )
(3.30)
ug (t) = Um sin(t + )
(3.31)
ili
Ako je poznata frekvencija , tada je napon ug (t) u potpunosti odreen sa amplitudom Um i

fazom . Ove velicine se mogu predstaviti u kompleksnom obliku kao
U = Umej
(3.32)
84
Velicina U se naziva fazor ili kompleksna amplituda. Eksitaciju ug (t) = Um cos(t+) mozemo
sada zapisati u formi

(3.33)
ug (t) = Re Um ej ejt = Um cos(t + )
Ova eksitacija je periodicna tj.
ug (t + T ) = ug (t)
a perioda je jednaka
T =
2
;
f=
=
; = 2f
T
2

cos t
= sin t
2
sin t +
= cos t
2
Ovakva eksitacija naziva se nepriguena eksitacija (sinusoida).
3.3.1
Periodi
cna (slo
zenoperiodi
cna) funkcija
Funkcija koja se periodicno ponavlja sa periodom T ; e(t + nT ) = e(t) za n = 0, 1, 2, 3... ali

nije prostoperiodicna naziva se slozenoperiodicnom funkcijom.
3.4
Pseudoperiodi
cna eksitacija -priguena periodi
cna
eksitacija
Eksitacija oblika:
u(t) = Umet cos(t + )
(3.34)
naziva se pseudoperiodicna ili priguena eksitacija. Na slici 3.69. prikazana je ova eksitacija
za razlicite vrijednosti parametara i .
Ekscitaciju u obliku priguene sinusoide je moguce zapisati i u formi

u(t) = Re Umet ej(t+) = Re Um et ej(+t)
(3.35)
Ako deniemo velicinu s = +j koji nazivamo kompleksna ucestanost (ili generalisani broj)
zadnju relaciju mozemo zapisati kao

u(t) = Re Uest
(3.36)
85
ug (t )
u (t )
(a )
<0
(d )
u(t )
u (t )
< 0; = 0
(b)
>0
(e)
u (t )
> 0; = 0
u(t )
(c)
=0
(f )
= 0; = 0
Slika 3.69: Eksitacija u(t) = Umet cos(t + ) za razlicite vrijednosti i
86
gdje je: U = Um ej fazor. Fazor U (s) koji odgovara naponu u(t) naziva se generalizovani
fazor, a s generalizovana frekvencija. Meutim, poto je s kompleksan broj, cesto se
i = Im {s} rad
. Ako se
naziva i komplesna ucestanost sa komponentama = Re {s} Np
s
s
funkcija moze zapisati u obliku
f (t) = K1es1 t + K2es2 t + + Kn esn t
(3.37)
gdje su Ki i si velicine nezavisne od vremena, onda je ona okarakterisana sa kompleksnim

ucestanostima. Na primjer, ako izraz
u(t) = Umet cos(t + )
zapiemo u obliku
ej (t+) + ej (t+)
u(t) = Um et
(3.38)

rezultira sa
u(t) = K1e(+j)t + K2 e(j)t
(3.39)
(3.40)
gdje je K1 = Um ej /2 i K2 = Umej /2 = K1. Prema tome, velicina u(t) ima dvije kompleksne
ucestanosti: s1 = + j i s2 = j = s1 . Ako imamo kompleksni par polova, onda i
njihovi koecijenti u razvoju su takoe kompleksno konjugovani. Na primjer, ako F (s) ima
pol s = j odgovarajuci razvoj je
F (s) =
A
B
+
s j s j
(3.41)
Tada je
A = (s j)F (s)|s=+j
(3.42)
B = (s + j)F (s)|s=j
(3.43)
Iz relacija (3.42) i (3.43) vidimo da je B = A. Inverzna transformacija je

f (t) = Ae(+j)t + A e(j)t
(3.44)

f (t) = 2 Re Ae(+j)t
(3.45)

f (t) = 2 Re |A| et ej(t+) = 2 |A| et cos (t + )
(3.46)
Prema tome
Ako je A = |A| ej onda je
Primjer 1: Neka je u = 25et cos 2t V . Odrediti generalisani fazor i kompleksnu uces-
87
tanost.
Reenje:
U = 250
s = 1 + j2
di + Ri dokazati
Primjer 2: Ako je i = Im et cos(t + ) , a napon je dat izrazom u = L dt
da je napon takoe oblika priguene sinusoide i iste ucestanosti.
Rjeenje: Deniimo napon u1 = Uest , tada je na trazeni napon:

u = Re U est
Struja i1 = Iest pa slijedi da je i = Re {Iest}, pri cemu je fazor struje I = Imax0 . Kada se
ove relacije uvrste u relaciju u = L di
dt + Ri dobija se:
Uest = LsIest + RIest
Diferenciranje u vremenskom domenu ekvivalentno je mnozenju sa s u kompleksnom domenu.
Sreivanjem prethodne relacije dobija se:
U = (R + sL) I
Sa druge strane : U = |U| , odnosno:
U = Im

L
(R + L)2 + 2L2 ej(arctan R+L +)
pa je na trazeni napon:

st
2
t
2
2
u = Re Ue = Im (R + L) + L e cos + arctan

L
+t
R + L
Primjer 3: Ako je U = 630 i s = 3 + j2 odrediti u(t) =?

Rjeenje: u(t) = 6e3t cos(25 + 30 )
3.5
Impulsna funkcija i eksitacija (Dirakova funkcija)
Jedinicna Hevisajdova i jedinicna impulsna funkcija predstavljaju idealizacije koje nam omogucavaju
da priblizno matematicki opiemo neke vazne realne signale. Njihovo uvoenje je posledica
uvoenja idealnih naponskih i strujnih generatora, idealnih elemenata (R, L, C) a takoe i idealnih prekidaca. Impulsnu funkciju uveo je P D i ona nosi njegovo ime a oznacava se sa
(t). Impulsnu Dirakovu funkciju denisacemo preko niza tzv. udarnih funkcija. Udarnim
88
funkcijama nazivamo one vremenske funkcije koje traju samo izvjesno vrijeme (veoma kratko)
(slika 3.70). Drugim rijecima, to su funkcije koje imaju vrijednost nula za svako t, sem u
konacnom intervalu irine . Integral
(t )
Slika 3.70: Vremenski oblik impulsa

J=
(t) dt
(3.47)
naziva se jacinom udara udarne funkcije (t) i predstavlja povrinu koju (t) zaklapa sa
vremenskom osom. Efekat udarne funkcije zavisi samo od integrala J a irelevantan je oblik te
funkcije u vremenskom inervalu. Ako je jacina udara jedinica i udarna funkcija je jedinicna.
Impulsna funkcija je idealizovamo priblizno predstavljanje impulsnog signala cije je trajanje
veoma malo u poreenju sa vremenskom konstantom kola pri cemu je oblik signala nebitan u
okviru tog intervala tj. bitna je samo njegova povrina sa vremenskom osom. Dakle, impulsna
Dirakova funkcija bi imala zapis:
(t) = lim (t)
odnosno
0, t < 0
(t) = , t = 0
0, t > 0
ali tako da je:
(3.48)

(t) dt = 1
Prema tome, povrina odnosno jacina udara jednaka je jedinici.

impulsna funkcija. Gracki je predstavljamo kao na slici 3.71:
Pomjerena Dirakova funkcija bi imala grak:
(3.49)
Zato se i zove jedinicna
89
(t )
Slika 3.71: Dirakova funkcija
(t
T)
Slika 3.72: Pomjerena Dirakova funkcija
Za razliku od Hevisajdove funkcije (koja nema zicku vrijednost) Dirakova funkcija ima
zicku vrijednost s1 . Ovo se zakljucuje posmatranjem relacije (3.49). Veza izmeu Hevisajdove i Dirakove funcije je:
dh (t)
(t) =
(3.50)
dt
bez obzira to h(t) nije neprekidna ali ima skok. Integriranjem relacije (3.50) u intevalu
(, t) dobijamo
t
h (t) =
( ) d
(3.51)
(t) = lim
3.6
h(t) h(t )
Predstavljanje eksitacija impulsnom funkcijom
90
Impulsni naponski generator: ug (t) = (t).
ug (t ) = (t T )
ug (t ) = (t )
Impulsni strujni generator: ig (t) = Q(t).
ig (t ) = Q(t T )
t ) = Q(t)
ig (
Eksitacija oblika: ig (t) = Q0 (t) + Q1 (t t1) + Q2(t t2).
ig (t ) = Q(t )
Q1
Q0
Q2
t
U elektrotehnici smo ovu funkciju morali uvesti iz razloga rjeavanja cak i elementarnih
problema. Na primjer, posmatrajmo kolo kao na slici 3.73:
i(t )
=0
C
ug (t )
Slika 3.73: Kondenzator pri djelovanju Hevisajdovog naponskog generatora
U trenutku t = 0 je
ug (t) = U h (t)
(3.52)
91
Treba odrediti i(t) =? u t = 0. Po deniciji:
i (t) = C
d
dh (t)
dug (t)
= C [Uh (t)] = CU
= CU (t)
dt
dt
dt
(3.53)
Relacija (3.53) pokazuje da se struja trenutno uspostavlja a njena udarna vrijednost je CU (t)
(znaci u t = 0 kondezator prestavlja kratak spoj a u stacionarnom stanju je prekid). Ovo
vazi samo za idealni kondezator C. Takoe, drugi elementarni problem bi bio idealni kalem.
Posmatrajmo kolo prikazano na slici 3.74:
ig (t )
= 0 u(t )
Slika 3.74: Kalem pri djelovanju Hevisajdovog strujnog generatora

U trenutku t = 0 je
ig (t) = Ih (t)
(3.54)
U trenutku t = 0 otvorimo prekidac i trazimo vrijednost napona. Po deniciji je

u=L
di
d
= L [Ih (t)] = LI (t)
dt
dt
(3.55)
Proizvod LI je udarna vrijednost uksa. Pomocu funkcije (t) mozemo opisati idealne impulsne strujne i naponske generatore:
(3.56)
ig (t) = Q (t)
gdje je Q - kolicina elektriciteta.
ug (t) = (t)
(3.57)
gdje je - uks.
3.7
Impulsne funkcije vieg reda
Ako impulsna funkcija djeluje u kolima sa dinamickim elementima, mogu se pojaviti i njeni
izvodi po vremenu - funkcije koje se nazivaju i impulsnim funkcijama vieg reda.
(n)(t) =
d(n)(t)
dtn
92
Prvi izvod Dirakove funkcije naziva se i impulsnim dubletom (jer se javljaju dva impulsa pozitivan i negativan), drugi izvod Dirakove funkcije je impulsni triplet itd.
3.8
Svojstvo odabiranja impulsne funkcije
Ovo svojstvo je, mozda najznacajnije za impulsnu funkciju, a koristi se u raznim digitalnim
kolima, posebno za digitalni prenos informacija. Posmatrajmo proizvod proizvoljne neprekidne
i ogranicene funkcije f (t) i Dirakove funkcije

f (t) (t) dt = f (0)
(3.58)
f (t) (t T ) dt = f (T )
(3.59)
Za (t 0) imamo vrijednost f (t) u okolini koordinatnog pocetka f (0) i to je konstanta

f (0)
(t) dt = f (0) 1 = f (0)
(3.60)
Znaci, formiranjem proizvoda date funkcije f (t) i Dirakove funkcije postavljene u zeljeni trenutak t0 i integriranjem tog proizvoda, dobija se samo uzorak funkcije f (t0 ), tj. odabrali smo
vrijednost u zeljenom trenutku. Ako u trenutku t = T funkcija f (t) ima prekid prve vrste
odnosno ima skok od vrijednosti f (T ) na vrijednost f(T + ) integral dat relacijom (3.59) je
jednak:

1
f (t)(t T )dt =
f(T ) + f (T + ) = f (T )
(3.61)
2
3.9
Osobine Dirac-ove impulsne funkcije
1.
(at) =
1
(t)
|a|
93
Dokaz: Koristeci vec navedene osobine:

(t)dt = 1
(t)(t)dt = (0)
i uvodeci smjenu x = at dobijamo:

1
(t)(at)dt =
|a|
x
(0)
1
(x)dx =
=
a
|a|
|a|

(t)(t)dt =
1
(t)
|a|
Posledica: Posledice ove osobine je zakljucak da je Dirack-ova funkcija parna: ako je

a = 1 dobijamo (t) = |11| (t) = (t).
2.

( )(t )dt =
( )( t)dt = (t)
Dokaz: Uvodeci smjenu t = x dobijamo:

( )(t )dt =
(t + x)(x)dx = (t)
Posledica:
(t) (t) = (t)
(t) (t a) = (t a)
3.
( )(n)( )d = (1)n n (0)
(3.62)
Dokaz: Diferencirajuci izraz:

(t) =
n - puta dobijamo:
(1)
( )( t)dt
( ) (n) ( t)d = n (t)
(3.63)
94
Uvrtavajuci vrijednost t = 0 u relaciju (3.63) dobijamo relaciju (3.62).
4. Ako je g(t) neprekidna funkcija za t = a onda vazi:
g(t)(t a) = g(a)(t a)
Dokaz:
(t)g(t)(t a)dt = (a)g(a)
(t)g(a)(t a)dt = (a)g(a)
5.
dh(t)
= (t)
dt
Dokaz:
dh(t)
(t)
dt = (t)h(t)|

dt
h(t) (t)dt = ()

0
= () [() (0)] = (0)
6.
f (t) (n) (t) =
n

(a)k
k=0
n
k
f (k) (0) (nk)(t)
f (t) (t) = f (0) (t) f (0)(t)

7.
(t)dt = 0
(t) = (t)
t (t) = (t)
t2 (t) = 0
t t0
= |a| (t t0)
a
(t) (n) (t)dt = (1)n (n)(0)
(t)dt =
95
3.9.1
Aproksimacije Dirac-ove impulsne funkcije
1.
t2
1
(t) = lim e c2
c0 c

sin ct
(t) = lim
;
c0 t
2.
3.
sin at
a t
(t) = lim
t2
1
(t) = lim ej c2
c0 c j
4.
1
(t) =
2
ejt d
5.
(t) = lim f (t, ) =
6.
(1 + 2t2 )
h(t) h(t )
0
(t) = lim
7.
1 t
(t) = lim e h(t)
0
8.
1 t
e
0 2
(t) = lim
9.
| |
1
0 2 + t2
(t) = lim
3.9.2
Heaviside-ova funkcija
1.
h(t) = lim f (t, ) =
2. h(t) = lim f (t, ) = 1+e1

0
1 1
+ arctan t
2
INDUKTIVNO SPREGNUTA KOLA

Spregnuta kola su kola izmeu kojih je moguca razmjena energije putem polja. Ako je ta
sprega ostvarena preko magnetnog polja u pitanju su induktivno spregnuta kola. Ako je
sprega ostvarena provodnikom tada su to galvanski spregnuta kola.
4.1
Izvoenje jedna
cina linearnog transformatora razlaganjem uksa na uks rasipanja i ukupni meusobni
uks
ema linearnog transformatora je prikazana na slici 4.75. a njegove jednacine kada imamo
saglasne krajeve su:
a. za primar
d
(N11r ) = u1
dt
(4.64)
d
(N22r ) = u2
dt
(4.65)
R1i1 +
b. za sekundar
R2i2 +
i1
u1
R1
R2
k12
L1
i2
L2
Slika 4.75: Linearni transformator

96
u2
97
d
Clan
ceg uksa primara, dok clan dtd (N22r ) preddt (N1 1r ) predstavlja varijaciju rezultuju
stavlja varijaciju rezultujuceg uksa sekundara. Ove jednacine napisane su na osnovu Faradejevog i Kirhofovih zakona. Ukupni rezultujuci uks razlazemo na uks rasipanja i ukupni
meusobni uks.
1r = 11 + M
2r = 22 + M
M = 12 + 21
Ukupan meusobni uks jednak je zbiru pojedinih meusobnih ukseva. Sada zamjenom u
jednacine linearnog transformatora dobijamo:
R1i1 +
R2i2 +
d
d
(N1 11) + (N1M ) = u1
dt
dt
d
d
(N222 ) + (N2 M ) = u2
dt
dt
Induktivnosti usled rasipanja su:

N111 = L1 i1
i
N222 = L2 i2
gdje su: L1 induktivnost usled rasipanja od primara, L2 induktivnost usled rasipanja
od sekundara. Sada su jednacine linearnog transformatora:
R1 i1 + L1
di1
d
+ N1 M = u1
dt
dt
di2
d
+ N2 M = u2
dt
dt
Ovo su jednacine linearnog transformatora za proizvoljne varijacije napona i struje i koje su
dobijene razlaganjem rezultujuceg uksa na uks rasipanja i ukupni meusobni uks. Ako posmatramo prostoperidicne struje i napone i rezim rada transformatora u stacionarnom stanju,
tada koristeci simbolicki (kompleksni) metod i predstavnike mozemo preci na kompleksne jednacine: u1 U1, u2 U2, i2 I2, i2 I2 i M M , pa sada jednacine imaju
oblik
R2 i2 + L2
98
R1I 1 + jL1 I 1 + jN1M = U 1

R1 I 2 + jL2 I 2 + jN2M = U 2
Ako uvedemo impedansu usled rasipanja (Z ) tada je:
Z 1 = jL1
Z 2 = jL2
i
U M1 = jN1M
U M2 = jN2M
jednacine dobijaju oblik:
R1 I 1 + Z 1 + U M1 = U 1
(4.66)
R2I 2 + Z 2 + U M2 = U 2
(4.67)
Ovaj tip jednacina linearnog transformatora naao je veoma veliku primjenu, narocito u oblasti
elektroenergetskih sistema (transformatora i maina).
4.2
Savreni transformator
Denicija: Linearni transformator bez gubitaka i bez rasipanja naziva se savreni transformator. Bez gubitaka podrazumijeva da je bez elemenata gdje se troi aktivna snaga, dakle bez
termogenih otpornosti. (za posmatrani slucaj R1 = 0 i R2 = 0). Bez rasipanja L1 = 0 i
L2 = 0. Prevedimo ovo na koecijente rasipanja
k1 = k2 = k = 1
Polazeci od jednacina linearnog transformatora u vremenskom domenu:
R1i1 +
d
(N11r ) = u1
dt
99
d
(N22r ) = u2
dt
Za opti slucaj (i saglasni i nesaglasni krajevi) vazi da je ukupni meusobni uks:
R2i2 +
M = 12 21
pa je ukupan rezultujuci uks primara jednak
1r = 11 + M
a ukupan rezultujuci uks sekunadara
2r = 22 M
Imajuci ovo u vidu dobijamo:
R1i1 +
d
d
(N1 11) + (N1M ) = u1
dt
dt
d
d
(N222 ) (N2M ) = u2
dt
dt
Uvodeci L1 i L2 dobijamo sledece relacije:
R2 i2 +
R1 i1 + L1
di1
d
+ N1 M = u1
dt
dt
(4.68)
di2
d
N2 M = u2
(4.69)
dt
dt
Za savren transformator koji je prikazan na slici 4.76. vazi R1 = R2 = 0 i L1 = L2 = 0 pa
su jednacine savrenog transformatora za proizvoljne vremenske varijacije i jednacine napona
i struje:
R2i2 + L2
N1
N2
dM
= u1
dt
dM
= u2
dt
Za slucaj prostoperiodicnih struja i napona u ustaljenom rezimu rada mozemo preci na

kompleksne jednacine preko kompleksnih predstavnika:
jN1 M = U 1
100
I1
U1
=1
L1
I2
L2
U2
Slika 4.76: Savreni transformator - saglasni krajevi
jN2 M = U 2
Za slucaj saglasnih krajeva
M = 12 + 21
(4.70)
Kako je uks rasipanja primara i sekundara 11 = 0 i 22 = 0, slijedi da je

1 = 11 + 12 = 12
2 = 22 + 21 = 21 ,
te kada to uvrstimo u jednacinu (4.70) dobijamo:
M = 1 + 2
Jednacine savrenog transformatora sa saglasnim krajevima:
jN1 M = U 1
+jN2M = U 2 ,
pa je odnos napona
U1
jN1 M
N1
=
=
= m
U2
jN2M
N2
gdje je m prenosni odnos (odnos broja navojaka primara i sekundara). Za slucaj saglasnih
krajeva savrenog transformatora vazi: UU 1 = m. Za slucaj nesaglasnih krajeva (slika 4.77.)
2
M = 12 21, a kako je uks rasipanja 11 = 0 i 22 = 0, slijedi da je: M = 1 2 a
jednacine su oblika:
101
I1
U1
=1
L1
I2
L2
U2
Slika 4.77: Savreni transformator - nesaglasni krajevi
jN1 M = U 1
jN2 M = U 2
pa je za odnos napona za slucaj nesaglasnih krajeva savrenog transformatora:
U1
=m
U2
Veza izmeu sopstvenih i meusobnih induktivnosti data je jednacinama:
k1 L1 = mL12
L12
m
Za savren transformator vazi da je k1 = k2 = 1, pa su ove relacije:
k2L2 =
L1 = mL12
L2 =
L12
m
Dijeljenjem ovih dvaju relacija dobijamo:

mL12
L1
=
1
m L12 L2
odnosno
L1
= m2
L2

L1
m =
L2
Za savren transformator postoji ova veza izmeu prenosnog odnosa m i induktivnosti L1 i
102
L2 .
4.3
Prikaz linearnog transformatora preko savrenog transformatora
Postavlja se pitanje kako linearni transformator prikazati preko savrenog. Da bi to uradili

prvo cemo izraziti sopstvenu induktivnost preko induktivnosti usled rasipanja i meusobne
induktivnosti. Polazeci od cinjenice da su uksevi koje proizvodi ista struja u fazi, mozemo
preci sa trenutnih na efektivne vrijednosti.
1 = 11 + 12
2 = 22 + 21
Izrazavajuci ukseve preko struja i induktivnosti imamo:

L1I1
L1 I1 L12I1
=
+
N1
N1
N2
L2I2
L2 I2 L21I2
=
+
N2
N2
N1
(4.71)
(4.72)
Mnozenjem relacije (4.71) sa NI11 i relacije (4.72) sa NI22 dobijamo:

N1
N2
N2
= L2 + L12
N1
L1 = L1 + L12
L2
1
Uzimajuci u obzir da je N
N2 = m dobijamo:
L1 = L1 + mL12
1
L2 = L2 + L12
m
pa mozemo pisati:
L1 = L1 + L1
(4.73)
L2 = L2 + L2
(4.74)
gdje su L1 = mL12 i L2 = m1 L12 . Dakle polazeci od osnovne eme linearnog transformatora za

slucaj saglasnih krajeva koji je prikazan na slici 4.78. mozemo preci na emu koja je prikazana
103
na slici 4.79. Odavde je:
L
k = 12
L1L2
odnosno
L12 = k
L1 L2 = 1 mL12
1
L12 = L12
m
dakle dobijamo da je:

L12 = L12
I1
R1
U1
R2
L12
L1
I2
U2
L2
Slika 4.78:
I1
R1
L1
U1
L2
L12
L1
R2
I2
U2
L2
12
Slika 4.79:
Sa eme na slici 4.78. sada mozemo preci na emu koja je prikazana na slici 4.80.
I1
U1
R1
L1
L2
L12
L1
L2
R2
I2
U2
=1
Slika 4.80:
Ovo je prelazak sa linearnog na savreni transformator. Fluks rasipanja se zatvara samo
104
kroz induktivnosti L1 i L2 (to su uksevi 11 i 22) jer je L1 induktivnost usled rasipanja
primara a L2 induktivnost usled rasipanja sekundara.
4.4
Idealni transformator
Do pojma idealni transformator doci cemo apstrakcijom i daljem analizom od linearnog transformatora. Definicija: Idealan transformator je savreni transformator u koga je rezultujuca
magnetno pobudna sila jednaka nuli. Poto je transformator idealan to za prostoperidicne
struje i napone vazi:
U1
= m
U2
(4.75)
Iz relacije (4.75) proizilazi da je odnos napona primara i sekundara ksiran prenosnim odnosom, bez obzira u kakvom je rezimu rada transformator, dok struje primara i sekundara zavise
od rezima rada i prikljucenih ureaja na primar i sekundar. Za prostoperiodicne struje i
napone za idealni transformator, po deniciji, magnetnopobudna sila je jednaka nuli:
M = N1I 1 N2 I 2 = 0
pa odavde vazi:
I1
1
= .
I2
m
Na osnovu predhodnog dolazimo do jednacina idealnog transformatora:
U1
= m
U2
(4.76)
1
I1
=
I2
m
(4.77)
Zbog toga se u emama idealni transformator predstavlja sa dva kalema. Za idealni transformator dovoljno je znati:
- prenosni odnos m
- oznake saglasnih krajeva
- referentne smjerove napona i struja
Za idealni transformator sa slike 4.81 je:
U1
= m
U2
105
I1
m :1
I2
U1
U2
Slika 4.81: Idealni transformator (saglasni krajevi)

i
I1
1
=
I2
m
jer su krajevi saglasni. Drugi prototip idealnog transformatora prikazan je na slici 4.82. (nesaglasni krajevi):
I1
m :1
I2
U1
U2
Slika 4.82: Idealni transformator (nesaglasni krajevi)
U1
=m
U2
i
1
I1
=
I2
m
Za druge referentne smjerove napona i struja moramo se prilagoditi jednacinama (recimo za

druge smjerove napona ili struja moramo promijeniti znak). Razmotrimo slucaj prikazan na
slici 4.83.
I1
m :1
I2
U1
U2
Slika 4.83: Idealni transformator
106
Poto su krajevi saglasni to je
U1
= m
U2
ali je U 2 suprotno orjentisan pa je
U1
= m
U 2
Uvodeci idealni transformator mozemo ovu klasu induktivno spregnutih kola rjeavati na preko
R, L, C, m elemenata.
4.4.1
Snage idealnog transformatora i posledice
1. Ako sa S 1 oznacimo kompleksnu snagu koju uzima idealni transformator, dobijamo:

S 1 = U 1 I 1 = (+mU
2 ) (+I 2 ) = U 2 I 2 = S 2
Kao posledica relacija idealnog transformatora, snaga koja ulazi u idealni transformator jednaka je snazi koju on predaje na izlazu. Kako je:
S 1 = P1 + jQ1
i
S 2 = P2 + jQ2
iz S 1 = S 2 slijedi da je P1 = P2 i Q1 = Q2 . Idealni transformator ne troi aktivnu ni reaktivnu
snagu pa je stoga idealan ureaj.
2. Ako deniemo ulaznu impedansu sa strane primara (slika 4.84.):

I1
I2
m :1
U1
U2
Z2
Z ul
Slika 4.84: Ulazna impedansa sa strane primara
Z ul =
U1
I1
107
odnosno
Z ul =
U
mU 2
= m2 2
1
I2
mI2
a kako je U 2 = Z 2 I 2 dobijamo:
Z ul = m2Z 2 .
Dakle to se tice ulazne impedanse sa strane primara , idealni transformator mozemo predstaviti emom prostog kola kao to je prikazano na slici 4.85.Ovakvi ureaji koji zavise od
I1
U1
Z
m 2Z2
ul
Slika 4.85:
impedanse na izlazu nazivaju se konvertori (konvertuju impedansu u impedansu. Iste vrste ali
razlicite vrijednosti, koja zavisi od stepena konverzije). Za slucaj kada je ulazna impedansa
sa strane sekundara (slika 4.86.):
I1
Z1
m :1
I2
U2
U1
ul
Slika 4.86: Ulazna impedansa sa strane sekundara
Z 1I 1 + U 1 = 0
Z ul =
1U
U2
1 U
= m 1 = 2 1
I2
mI 1
m I1
odnosno:
Z ul =
1
Z
m2 1
108
Dakle to se tice impedanse idealnog transformatora sa strane sekundara mozemo je zamijeniti
sa emom prostog kola kao na slici 4.87. Idealni transformator nije zicki elemenat nego model
I2
m2
U2
Z1
ul
Slika 4.87:
kojim se ilustruje neki realni zicki proces. Ako bi postavili pitanje kolika je magnetna permeabilnost jezgra namotaja transformatora da bi on bio idealan, to jest da bi magnetnopobudna
sila bila jednaka nuli, po Kap-Hopkinsonovom zakonu, dobili bi: M = RM M , gdje je RM
magnetni otpor. Za idealni transformator je M = 0 i M = 0 odakle slijedi:
M =
M
0
= RM = 0.
RM
0
Sa druge strane: RM = sl = l s , pa poto ovo treba da bude jednako nuli, trebalo bi da

0 r
je r = , to nije moguce ostvariti u praksi. Imamo dobrih magnetnih modela sa veoma
velikim r , ali ne i sa r = . Zbog toga je idealni transformator idealan (apstraktan) ureaj.
4.5
Ekvivalentne eme linearnog preko idealnog transformatora.
I na
cin: Razlaganje struje primara na komponente.
Predpostavimo da struje I 1 i I 2 obrazuju sledeci fazorski dijagram prikazan na slici 4.88.:
12
21
I1
M
I1
I2
Slika 4.88: Fazorski dijagram struja I 1 i I 2

Ako su ovo fazori struja I 1 i I 2 , tada su uksevi 12 i 21 u fazi sa strujama, a uks
M = 12 + 21. Struju primara razlazemo na:
109
a) I 1 komponentu u pravcu struje I 2.
b) I M komponentu u pravcu vektora M (ukupnog meusobnog uksa). Prema tome
vazi da je:
I1 = I1 + IM .
(4.78)
Iz slicnosti trouglova meusobnih ukseva i trougla struja i komponenti struja imamo (po
intenzitetu):
L21 NI21
21
N2 I2
1 I2
I1
=
=
=
=
I
1
I1
12
N1 I1
m I1
L12 N2
jer je L12 = L21 . Dakle, vidi se da je intenzitet struje I 1 jednak
I1 =
1
I2
m
Poto je struja I 1 istog pravca, ali suprotnog smjera u odnosu na struju I 2 mozemo kompleksni
predstavnik struje I 1 predstaviti:
1
I
(4.79)
m 2
Znak minus posledica je suprotnih smjerova struja I 1 i I 2. Nadalje nam treba jo pomocnih
relacija pa iz:
I1 =
M = 12 + 21
L12I 1 L21I 2
L12
=
+
=
N2
N1
N2

N2
L12
1
I1 +
I =
I1 + I2
N1 2
N2
m
(4.80)
1
Uvrstimo m
I 2 = I 1 iz jednacine (4.79) i dobicemo:
M =
L12
(I I 1 )
N2 1
pa kada ovdje uvrstimo jednacinu (4.78) dobijamo:

M =
L12
I
N2 M
IM =
N2
.
L12 M
i konacno:
(4.81)
Struje I M i I 1 su ktivne struje (ne postoje u realnom procesu) i zato smo ih jednacinama
(4.79) i (4.81) izrazili preko realnih velicina I 2 i M . Sada mozemo izvesti ekvivalentnu emu.
110
Polazimo od jednacina linearnog transformatora u kompleksnom domenu i proirujemo taj
sistem sa novodobijenim jednacinama:
R1I 1 + jL1 I 1 + jN1M = U 1
(4.82)
R2 I 2 + jL2 I 2 + jN2M = U 2
(4.83)
I1 = I1 + IM
(4.84)
Relacija (4.84) se moze shvatiti kao jednacina po Kirhofovom zakonu za struje za cvor u koji
se sticu tri struje.
U M1
= m
U M2
(4.85)
I1
1
=
I2
m
(4.86)
Relacije (4.85 ) i (4.86 ) predstavljaju jednacine idealnog transformatora koji na krajevima

ima napone U M1 i U M2 i struju primara i sekundara I 1 i I 2.
IM =
N2 M
L12
(4.87)
Sistem jednacina (4.82), (4.83), (4.84), (4.85), (4.86) i (4.87) predstavlja jednacine linearnog transformatora dobijene razlaganjem uksa na uks rasipanja i ukupni meusobni
uks, proiren jednacinama dobijenim razlaganjem njegove struje primara na komponente
I 1 i I M . Poto linearnom transformatoru, ovim jednacinama, nije nametnut ni jedan uslov
(naponi i struje na pristupima transformatora ostaju nepromijenjeni) zakljucujemo da ekvivalentna ema koja odgovara ovim jednacinama odgovara i linearnom transformatoru. Polazeci
od eme linearnog transformatora koji je prikazan na slici 4.89. i datog sistema jednacina
mozemo doci do eme kao na slici 4.90.:
I1
U1
R1
R2
L12
L1
L2
I2
U2
Z2
Slika 4.89:
Postavlja se pitanje ta predstavlja impedansa Z M na slici 4.90? Sa slike vidimo da je:
111
I1 R1
L1
U1
L2
ZM
UM
U M
R2 I2
U2
Z2
m :1
Slika 4.90:
ZM =
U M1
jN1
N1
= N2 M =
jL12
M
IM
N
2
L
12
dakle Z M = jmL12 je cista reaktansa (kalem). Ako bi sekundarni krajevi bili zatvoreni
impedansom Z 2 imali bi sledece: Na osnovu eme na slici 4.90 vidimo da su sekundarni krajevi idealnog transformatora zatvoreni impedansom: R2 + jL2 + Z 2 (redna veza na sekundaru idealnog transformatora). Koristeci svojstvo idealnog transformatora da ako je sekundar
zatvoren nekom impedansom, tada je ulazna impedansa m2 puta veca od te impedanse, ovdje
cemo sve elemente sekundarne impedanse pomnoziti sa m2 . Tada mozemo sa eme na slici
4.90 preci na emu prikazanu na slici 4.91.:
I1
U1
R1
mL12
m 2L m 2R2
I1
IM
UM
U1
m 2Z2
Slika 4.91:
Dakle dobili smo emu linearnog transformatora bez spregnutih elemenata. Napon U 1
odreujemo sa slike 4.91. jer je to sada neka nova vrijednost napona na impedansi m2Z 2.
U 1 = m2 Z 2 I 1
(4.88)
Uvrstimo jednacinu (4.79) (I 1 = m1 I 2 ), u relaciju (4.88) pa dobijamo:

U 1 = mZ 2 I 2
Sa slike 4.90. vidimo da je U 2 = Z 2 I 2, pa kada to uvrstimo u relaciju (4.89) dobijamo:
(4.89)
112
U 1 = mU 2
(4.90)
Na osnovu ovako dobijenog napona U 1 mozemo ekvivalentnu emu linearnog transformatora prikazanu na slici 4.90. dalje uprostiti iskljucujuci napone U M 1 i U M 2 i to preko jednacina
napona U 1 i struja, to jest:
U1
= m
U2
(4.91)
1
I1
=
I2
m
(4.92)
Ove jednacine predstavljaju jednacine idealnog transformatora koji na svojim krajevima

ima napone U 1 i U 2 i struje primara i sekundara I 1 i I 2. Ovakav raspored elemenata
(impedansi) naziva se T ema (slika 4.92.).
L1
R2
L2
mL12
Slika 4.92:
ema linearnog transformatora prikazana na slici 4.89. zamijenjena je takozvanom T
emom prikazanom na slici 4.91. bez spregnutih elemenata, koju je moguce prema potrebi
transformisati i/ili zicki realizovati to se cesto i radi kada se transformator nalazi u sklopu
neke slozenije mreze. U emi na slici 4.91. sve sekundarne velicine sa eme na slici 4.89.
svedene su na primarnu stranu pa se nazivaju: m2 R2 i m2L2 svedeni sekundarni parametri
na primarnu stranu, U 1 svedena vrijednost sekundarnog napona U 2 na primarnu stranu,
I 1 svedena vrijednost sekundarne struje I 2 na primarnu stranu. Poto su svedene vrijednosti
sekundarnog napona i struje U 1 i I 1 povezane sa stvarnim vrijednostima ovih velicina U 2 i I 2
preko jednacina idealnog transformatora izrazene relacijama (4.91) i (4.92) ema na slici 4.91.
se proiruje vezivanjem idealnog transformatora i to prema slici 4.93.
Impedansa na emi za napon U 1 je m2 Z 2, to je ulazna impedansa primara idealnog transformatora koji je na sekundaru zatvoren impedansom Z 2 . Cijeli proracun se odvija za emu
na slici 4.91. to jest za primarne velicine i svedene vrijednosti sekundarnih velicina U 1i
I 1.Proirena ema na slici 4.93. koristi se samo na kraju da bi odredili stvarne vrijednosti
velicina U 2 i I 2 . Dakle, polaznoj emi linearnog transformatora koja je prikazana na slici 4.89.
odgovara kompletna ema prikazana na slici 4.93. koja je mnogo pogodnija za proracun U 2 i
113
I1
R1
m 2R2 m 2L
U1
I1
I2
mL12
U1
U1
Z2
m :1
Slika 4.93:
I 2 preko eme na slici 4.91. i jednacina idealnog transformatora (4.91) i (4.92) nego eme na
slici 4.90.
II na
cin: Razlaganje na komponente sekundarne struje
Analogan postupak kao i za I nacin. Neka struje I1 i I2 obrazuju sledeci fazorski dijagram
prikazan na slici 4.94.:
12
I1
21
IM
I2
I2
Slika 4.94:
Struju I 2 razlazemo na komponente: I M u pravcu vektora ukupnog meusobnog uksa
M , I 2 u pravcu vektora struje I 1. Sa fazorskog dijagrama se vidi da je:
I2 = I2 + IM
Struje I M i I 2 su ktivne struje ( ne postoje u stvarnosti) i treba ih izraziti preko realnih
vrijednosti (m, N1, L12 , M , I1). Iz slicnosti trouglova struja i trouglova ukseva imamo:
L I
12 1
I2
12
N1 I1
I1
N
=
= L122I2 =
=m
I2
21
N2 I2
I2
N1
Po intenzitetu je I2 = mI1, a poto je kao fazor suprotnog smjera od struje I 1 to je:

I 2 = mI 1
Slicno je za ukseve:
114
M = 12 + 21
L12 I 1 L21I 2
L12
=
+
=
N2
N1
N1
N1
I + I2
N2 1

=
L12
(mI 1 + I 2)
N1
Ako sada uvrstimo jednacine I 2 = mI 1 i I 2 = I 2 + I M , dobijamo:

M =
L12
I
N1 M
IM =
N1
L12 M
odnosno:
Izrazili smo ktivne vrijednosti struja I M i I 2 preko realnih velicina. Sada cemo izvesti ekvivalentnu emu linearnog transformatora, polazeci od jednacina u kompleksnom obliku.
R1I 1 + jL1 I 1 + jN1M = U 1
(4.93)
R2 I 2 + jL2 I 2 + jN2M = U 2
(4.94)
I2 = I2 + IM
(4.95)
Relaciju (4.95) mozemo shvatiti kao Kirhofov zakon za struje za cvor sa tri grane.
U M1
= m
U M 2
(4.96)
1
I1
=
I2
m
(4.97)
Relacije (4.96) i (4.97) predstavljaju jednacine idealnog transformatora, koji na primaru i

sekundaru ima napone U M1 i U M2 i struje primara i sekunadara I 1 i I 2 .
IM =
N1
L12 M
(4.98)
Nije nametnut nikakav novi uslov linearnom transformatoru (naponi i struje ostaju nepromijenjeni na pristupima) pa je ema koja odgovara sistemu jednacina (4.93), (4.94), (4.95), (4.96),
(4.97), (4.98):
Ako pretpostavimo da su primarni krajevi zatvoreni impedansom Z 1 , pa je tada primar
idealnog transformatora prikljucen na impedansu:
R1 + jL1 + Z 1
Polazeci od svojstva idealnog transformatora da ako je primar zatvoren impedansom na sekundaru se moze zamijeniti sa m12 puta manjom impedansom, to jest u naem slucaju sa impedan-
115
I1
R1
L1
L2
I2
R2
I2
IM
Z1
UM
U1
U M
U1
ZM
m :1
Slika 4.95:
som:
Z1
R1 jL1
+
+
m2
m2
m2
Sa eme na slici 4.95. odredimo Z M .
U
jN2
N2
L12
Z M = M1 = N1 M = j L12 = j
M
IM
N1
m
L12
L12
Z M = j
m
dakle, to je kalem.Sa eme na slici 4.96 odredimo U 2.
I2
L
m2
R1
m2
I2
R2
I2
Z1
m2
U M
U2
L12
m
U2
Slika 4.96:
Z1
Z
I 2 = 12 ( mI 1)
2
m
m
odnosno kako je I 2 = mI 1 i U 1 = z1 I 1 dobijamo:
U
1
U
z1I 1 = 1
m
m
Velicine U 2 i I 2 su primarne velicine svedene na sekundarnu stranu i povezane sa stvarno
sekundarnim velicinama gore izvedenim relacijama, to jest:
U2 =
116
U1
m
I 2 = mI 1
odnosno:
U2
= m
U1
I2
1
=
I1
m
Dvije gornje jednacine predstavljaju i jednacine idealnog transformatora koji na primaru ima
R1 i L1 su svedeni primarni parametri na
napon U 1 i struju I 1 a na sekundaru U 2 i I 2 . m
2
m2
sekundarnu stranu. Imajuci ovo u vidu mozemo proiriti emu sa slike 4.96. na emu prikazanu
na slici 4.97. Sav proracun se odnosi na emu sa slike 4.96 a ema prikazana na slici 4.97 nam
R1
m2
I2
I2
L
m2
1
IM
R2
I2
Z1
U1
U2
L12
m
U1
m :1
Slika 4.97:
koristi da bi odredili stvarne vrijednosti primarnih velicina. I i II nacin su potpuno teorijski
ravnopravni.

ENOPERIODICNI
USTALJENI SLOZ
IM
REZ
Naponi i struje izrazeni relacijama
ug (t) = ug (t + T )
(5.99)
ig (t) = ig (t + T )
(5.100)
nijesu prosto periodicne vec slozeno periodicne velicine. Realni generatori proizvode elektromotorne sile cija funkcija nije prostoperiodicna velicina vec neka slozenoperiodicna velicina.
e(t )
E0
E 0
Slika 5.98: Slozenoperiodicna funkcija
Dosadanja izucavanja prostoperiodicnih struja i prostoperiodicnih napona su od bitne
vaznosti za proucavanje slozenoperiodicnih struja i napona, poto se svaka slozenoperiodicna
funkcija moze predstaviti redom prostoperiodicnih funkcija cije ucestanosti rastu po aritmetickoj progresiji. Francuski zicar Furije je pokazao da ako neka slozenoperiodicna vrijednost ima period T
u(t) = u(t + T )
da se ona moze predstaviti redom oblika
u(t) = co + c1 cos(t + 1) + c2 cos(2t + 2 ) + + ck (kt + k ) +
117
(5.101)
118
gdje je
2
T
ucestanost osnovnog harmonika a co je konstantni clan.
=
c1 cos(t + 1)
(5.102)
Relacija (5.102) predstavlja osnovni (prvi) harmonik i njegov period jednak je periodu date
slozenoperiodicne velicine. Za prvim harmonikom slijedi drugi, treci itd. Clan

k se naziva
k-tim harmonikom. Relaciju (5.101) mozemo zapisati i na sledeci nacin
u(t) = co +

k=1
ck cos(kt + k )
(5.103)
Koristeci pravila trigonometrije mozemo napisati

u(t) = co +A1 sin t+A2 sin 2t+ +Ak sin kt+ +B1 cos t+B2 cos 2t+ +Bk cos kt+
(5.104)
ili u sazetom obliku

u(t) = co +
(Ak sin kt + Bk cos kt)
(5.105)
k=1
Jednacina (5.103) je I oblik a jednacina (5.105) je drugi oblik Furijeovog reda sa prelazima
(I) = (II)
(II) = (I)
Ak = ck sin k

ck = A2k + Bk2
Bk = ck cos k

Ak
k = arctan
Bk
Da bi funkciju razvili u Furijeov red, ona treba da zadovoljava uslove Dirihlea: da je diferencijabilna, da ima prekide prve vrste i taj skup prekida je konacan i integral je konacan.
Koecijenti Furijeovog reda se odreuju
1
co =
T
2
Ak =
T
2
Bk =
T
to+T
u(t)dt
(5.106)
u(t) sin ktdt
(5.107)
u(t) cos ktdt
(5.108)
to
to+T
to
to+T
to
119
trenutak to mozemo proizvoljno birati. U nekim udzbenicima Furijeov red se predstavlja kao
Ao
+
(An cos nt + Bn sin nt)
2
n=1
to+T
2
An =
f (t) cos ntdt
f (t) = f (t + T )
T
f(t) =
Bn =
2
T
n = 0, 1, 2, ....
to
to+T
f (t) sin ntdt
n = 1, 2, 3, ....
to
Obrasci za odreivanje koecijenata nam pokazuju da je potrebno poznavati vrijednosti funkcije

za cijelu periodu da bi se mogli odrediti koecijenti Furijeovog reda. Pri tome funkcija moze
biti denisana i sa vie analitickih izraza. U tom slucaju se integrali rastavljaju i izracunavaju
odvojeno za svaki interval koji odgovaraju pojedinom analitickom izrazu. Na primjer, ako je
data periodicna funkcija

u1(t)
to < t < t1
u(t) =
u2(t) t1 < t < to + T
onda je
to+T
1
2
Ak = u1 (t) sin ktdt +
u2(t) sin ktdt
T
to
t1
Obrasci za razvijanje u Furijeov red mogu se primjeniti i za neperiodicne funkcije. U tom

slucaju dobijeni red predstavljace funkciju samo u intervalu koji je uzet za odreivanje koecijenata reda. Za ostale vrijednosti Furijeov red predstavljace periodicnu funkciju koja
se poklapa sa neperiodicnom u posmatranom intervalu. Na intervalu [0 T ] (slika 5.99.)
u(t )
u(t )
v(t )
0
v(t )
Slika 5.99: Neperiodicna funkcija

mozemo datu funkciju predstaviti Furijeovim redom uz koecijent koji se dobija na tom intervalu. Dobijeni Furijeov red predstavljace v(t) na 0 < t < , a aproksimirace u(t) samo u
[0 T ] . Ovdje je (t) - slozeno periodicna, a u(t) - neperiodicna funkcija. Furijeov red spada
u beskonacne redove ali se u praksi uvijek radi sa konacnim brojem clanova zavisno od zeljene
120
tacnosti. Zato konacni Furijeov red priblizno predstavlja datu slozenoperiodicnu funkciju. U
matematici se pokazuje da je predstavljanje konacnim redom bolje preko Furijeovog reda, nego
aproksimacija Tajlorovim redom.
Primjer 1: Odrediti Furijeov red funkcije:
0 2 < t < 1
f(t) =
6 1 < t < +1
0 +1 < t < 2
Poto je f (t) = f (t + 4) odavde slijedi da je period funkcije T = 4. Osnovni harmonik
f (t )
T =4
Slika 5.100: Funkcija f(t)
=
T
2
to+T
2
an =
f (t) cos ntdt,
T
=
n = 0, 1, 2, 3, .....
to
2
bn =
T
2
ao =
4
2
an =
4
bn =
2
4
to+T
f (t) sin ntdt,
1
to
1
2
6 dt +
4
6 sin
3
0 dt = 6
1
n
2
6 cos
tdt +
2
4
1
n = 1, 2, 3, .....
n
2
tdt +
2
4
3
0 cos
n
12
n
tdt =
sin
2
n
2
0 sin
n
tdt = 0
2
1
3

1
121
Sada je

t 1
3t 1
5t
cos
cos
+ cos
+
2
3
2
5
2
12
(2n 1)t 1
f (t) = 3 +
(1)n1 cos
n=1
2
2n 1
12
f (t) = 3 +
Primjer 2: Odrediti Furijeov red funkcije

<t<
f (t) = t
f (t + 2) = t
T = 2
Napomena: Testerasta kriva - slozenoperiodicna

f (t )

Ucestanost osnovnog harmonika
2
=1
T

1
ao =
tdt = 0
1
an =
1
bn =

1
t cos ntdt = 2 (cos nt + nt sin nt) = 0
n

1
2 cos nt
2(1)n+1
t sin ntdt = 2 (sin nt nt cos nt) =
=
n
n
n
Furijeov red bi izgledao

f (t) = 2
sin t sin 2t sin 3t
+

1
2
3
122
Primjer 3: Pokazati da je Fourijeov red funkcije

f (t) =
4 0<t<1
4 1 < t < 2
f (t) = f (t + 2) = T = 2
f (t )
4
jednak:
f (t) =
sin(2n + 1)t
16
n=1
2n 1
Tablica integrala i funkcija

1.
2.
3.

t sin btdt = b12 sin bt bt cos bt + C

t cos btdt = b12 cos bt + bt sin bt + C
2/

sin(t + )dt = 0
0
2/
4.
cos(t + )dt = 0
0
2/
5.
sin(nt + )dt = 0;
n cio broj
cos(nt + )dt = 0;
n cio broj
0
2/
6.
0
2/
7.
sin(nt + ) cos(mt + )dt = 0;
0
2/
8.
sin2(t + )dt =
n, m cijeli brojevi
123
2/
9.
cos2(t + )dt =

2/
10.
cos( )
cos(nt + ) cos(nt + )dt =
m = n
m=n
n, m cijeli brojevi
11. cos 2n = 1
12. sin 2n = 0
13. cos n = (1)n
14. sin n = 0

15. cos n 2 =

16. sin n 2 =
(1)n/2 , n = parno
0,
n = neparno
(1)(n1)/2, n = neparno
0,
n = parno
17. ej 2n = 1
18. ejn = (1)n

19. ejn/2 =
5.1
(1)n/2,
n = parno
(n1)/2
j(1)
, n = neparno
Kompleksni oblik Furijeovog reda
Ako poemo od izraza

u(t) = co +
Ak sin kt +
Bk cos kt
k=1
(5.109)
k=1
i iskoristimo izraze
ejkt ejkt
2j
jkt
e
+ ejkt
cos kt =
2
sin kt =
cijom zamjenom u relaciju (5.109) dobijamo

u(t) = co +
u(t) = co +
ejkt ejkt

2j
k=1
B

k=1
Ak +
k jAk jkt
e
+

k=1
B

k=1
Bk
ejkt + ejkt
2
k + jAk
ejkt
(5.110)
124
Ako oznacimo
Bk jAk
Bk + jAk
= ck =
2
2
Ako iskoristimo relacije za izracunavanje Ak i Bk
ck =
1
Bk jAk
ck =
=
2
T
ck =
1
Bk + jAk
=
2
T
to+T
to
to+T
1
u(t) (cos kt j sin kt) dt =
T
to+T
u(t)ejkt dt
to
u(t)ejkt dt
to
Sada je red
u(t) = co +

k=1
ck ejkt +
Poto se clanovi ck mogu dobiti iz ck i poto se i clan

1
co =
T
moze dobiti iz izraza za
1
ck =
T
k=1
ck ejkt
to+T
to+T
u(t)dt
to
u(t)ejktdt
to
stavljajuci k = 0 mozemo dobiti kompaktan zapis
u(t) =
k
=+
k=
5.2
ck ejkt
(5.111)
Veza izmeu slo

zenoperiodi
cne funkcije i koecijenata njenog Furijeovog reda
1) Slozenoperiodicna funkcija je parna ako zadovoljava uslove
f (t) = f (t)
f (t) = f (t + T )
125
tada je slozenoperiodicna funkcija parna. Grak slozenoperiodicne funkcije je simetrican u
odnosu na ordinatnu osu, pa je njen red:
u(t) = co +
k=1
k=1
k=1
k=1
Ak sin kt +
Bk cos kt
(5.112)

u(t) = co
Ak sin kt +
Bk cos kt
(5.113)
Iz uslova da je
u(t) = u(t)
vidimo da mora biti
Ak = 0
Bk
4
=
T
(k = 1, 2, 3, .....)
(5.114)
2
u(t) cos ktdt
(5.115)
2) Ako slozenoperiodicna funkcija zadovoljava uslov

f (t) = f(t)
f (t) = f (t + T )
onda je slozenoperiodicna funkcija neparna i grak je simetrican u odnosu na koordinatni
pocetak. Iz izraza za u(t) i u(t) vidimo da je u(t) = u(t) pa mora biti
co = 0
Bk = 0
Ak
4
=
T
(5.116)
(k = 1, 2, 3, .....)
(5.117)
2
u(t) sin ktdt
(5.118)
3) Ako je negativna polovina ciklusa slozenoperiodicne funkcije ogledalski lik pozitivne

polovine ciklusa u odnosu na apscisnu osu, tada slozenoperiodicna funkcija zadovoljava
uslov

T
u t+
= u(t)
2
u(t) = co

k=1
Ak sin kt
Bk cos kt
k=1
126
u(t )
U
T
U
Slika 5.103:
T
u t+
2

= co A1 sin t + A2 sin 2t A3 sin 3t +
B1 cos t + B2 cos 2t B3 cos 3t +
Da bi uslov bio zadovoljen treba da su svi clanovi jednaki nuli, tj.

co = 0
(5.119)
A2n = 0
(5.120)
B2n = 0
4
A2n+1 =
T
(5.121)
2
u(t) sin(2n + 1)tdt,
n = 1, 2, 3
(5.122)
4
B2n+1 =
T
2
u(t) cos(2n + 1)tdt
(5.123)
4. Ako funkcija ispunjava uslov iz 3) i uz to je simetricna u odnosu na koordinatni pocetak

tj. neparna, tada njen Furijeov red ima samo neparne clanove (sa sinusima)
u(t) = A1 sin t + A3 sin 3t + A5 sin 5t + ....
4
8
A2n+1 =
u(t) sin(2n + 1)tdt
T
4U
u(t) =

1
1
sin t + sin 3t + sin 5t + ....
3
5
127
u(t )
U
T
Slika 5.104:
Primjer 4: Odrediti kompleksni oblik Furijeovog reda funkcije

f (t) =
4 0<t<1
4 1 < t < 2
Ucestanost osnovnog harmonika je T = 2 pa oslijedi da je o = 2T = .

f(t) =
k=
ck =
ck ejko t
1
T
1
ck =
2
2
f (t)ejko t dt
T2
1
1
f (t)ejko tdt =
2
0
1
(4)ejko tdt +
2
Iz izraza za ck u relaciji (5.124) ako je:

ck = 0
k parno
8
ck = jk k neparno
Sada je Furijeov red:
f (t) =
4ejko t dt
4
ck =
[1 (1)n ]
jk
1
0
1
1
1
1
f (t)dt =
4dt
4dt = 0
co =
2
2
2
1
1
8
ej(2n1)t
j k= 2k 1
(5.124)
128
Primjer 5:

f (t) =
1 1 < t < 1
0 1 < |t| < 2
Imamo da je
T = 4
2
o =
=
T
2
Kada se sve izracuna dobijamo:

1 1 sin k 2 j kt
e 2
f (t) = +
2 k=
k
ovo ima smisla za
K = 0
5.3
Funkcija odabiranja
Funkcija odabiranja se denie kao

Sa(x) = sinx x
Sa(0) = 1
za
za
x = 0
x=0
Kao varijantu ove funkcije imamo funkciju "sinc" koja se denie kao
sincx =
sin x
= Sa(x)
x
Sada za primjer 5. imamo
1
k jkt
co = lim ck = f (t) =
Sa( )e 2
k
2 k=
2
Primjer 6.

f (t) =
1 2 < t < 2
0 2 < |t| < 2
f (t + T ) = f (t) tj T je period
Ovo je uoptavanje primjera 6. Tada je
f (t) =

k j 2kt
Sa(
)e T
T k=
T
129
gdje je proizvoljan cijeli broj a T proizvoljni period.
Primjer 7. Ako je funkcija f (t) parna funkcija koecijent ck je jednak

T
2
T
ck =
2
f(t) cos k o tdt
0
Ako je funkcija f (t) neparna funkcija koecijent ck je jednak

T
2
T
ck =
2
f (t) sin k o tdt
0
Ovo se lako dokazuje polazeci od optih relacija za koecijente. Ako imamo dvije funkcije:

f1 (t) i njen Furijeov red f1 (t) =
an ejnot i funkciju f2(t) i njen Fourijeov red f2(t) =
n=
jm
t
bm e o sa zajednickom o = 2T :
m=
Teorema 1: Ako su date dvije funkcije f1 i f2 sa gore navedenim osobinama kada je

T
1
T
2
f1 (t )f2( )d =
T2
an bm ejno t
n=
Ovo je teorema o konvoluciji Furijeovih redova.

Teorema 2:
1
T
2
T2
f1(t)f2(t)ejnwo tdt =
am bnm
m=
Dokaz teoreme 1: Polazeci od relacije T

funkcije f1 (t) ali za t dobijamo:
T
1
T
2
T2
2
2
T
f1(t )f2( )d u koju uvrstimo Fourijeov red
2
1
f1(t )f2( )d =
a ejno (tT )f2 ( )d =
T n= n
=
T2
an ejno t
n=
1
T
2
T2
f2( )ejno d =
an bn ejnot
n=
130
Dokaz teoreme 2: Polazeci od proizvoda
f1(t)f2(t) =
=
am ejmo t
m=
bk ejkot =
k=
ank bk
m= k=

ambk ej(m+k)o t =
m=k=
ejno t
(5.125)
gdj je m + k = n. Iz relacije (5.125) slijedi neposredan dokaz teoreme 2.

Posledice: Kao posljedice ove dvije teoreme imamo dvije teoreme sa specicnom primjenom.
Teorema Parsevala:
1
T
2
f1(t)f2(t)dt
+
am bm
m=
(5.126)
T2
U relaciji (5.126) funkcije f1(t) i f2(t) mogu da imaju svoj imaginarni i realni dio. Dokaz
je direktna posljedica teoreme 2 ako stavimo bm i n = 0 dobijamo da je bm = bm dok su
koecijenti jednaki
am =
1
T
2
T2
T
bm =
1
T
2
T2
f1(t)ejm
f2(t)ejn
Teorema Releja: Ako je

f1(t) = f2 (t) = f (t)
tada je
1
T
2
T2

2
(f |t|) dt =
|an |2
n=
Ova se teorema jo naziva i Energy-teorema. Ova teorema povezuje f |t| sa koecijentima

kompleksnog Furijeovog reda.
Dokaz: Ako u Parservalovu relaciju stavimo da je f1(t) = f2(t) = f (t) .
Do relacija iz ovih teorema moguce je doci polazeci od Furijeovih redova ovih funkcija.
Polazeci od Furijeovih redova funkcija
f (t) = Adc +

n=1
An cos (n o t + n )
131
g(t) = Bdc +
Bm cos (mo t + m )
m=1
i ako formiramo integral proizvoda

1
T
T
1
f (t)g(t)dt =
T
T
AB

n dc
AdcBdcdt +
n=1
A B

dc m
=0
m=1

+
na intervalu 0

na intervalu 0
AB

n m
n=1 m=1
0
cos (mo t + m) dt +
0
=0
cos(n o t + n )dt +
cos (mo t + m) cos(n o t + n )dt
Koristeci tablicu integrala koji se najcece koriste dobijamo
1
T
T
T
cos (mo t + m ) cos(n o t + n )dt =
f (t)g(t)dt =
0
Tada je
1
T
T
f (t)g(t)dt = Adc Bdc +
0
AB

n n
n=1
f (t) = u(t)
g(t) = i(t)
Adc = Udc jednosmjerni napon
Bdc = Idc jednosmjerna struja
Bn = In
cos(m+n )
0
cos(n n )
jer je n = m. Ako ovim funkcijama damo zicki smisao
An = Un
za n = m
za n = m
132
tada je po deniciji srednja snaga:
1
P =
T
T
u(t)i(t) = VdcIdc +
0
P = Pdc +

Pn
VI

n n
n=1
cos(n n )
n=1
Ako je f (t) = g(t), tada vaze jednakosti: Adc = Bdc, An = Bn i n = n pa dobijamo

1
T
T
f 2(t)dt = A2dc +
A2
n=1
to predstavlja Parsevalovu jednacinu. Ako je zicki smisao f (t) = i(t) (slika 5.105)
i(t )
R = 1
u(t )
Slika 5.105:
tada Parsevalova jednacina ima oblik
1
T
T
i (t)dt = Idc +
0
I2

n
n=1
(5.127)
Relacija (5.127) predstavlja energiju koja se izdvaja u otporniku R = 1 za vrijeme jednog

perioda T. Snaga koja se izdvaja u otporniku R = 1
1
P =
T
T
0
f 2(t)dt =

n=
|cn |2
a ovo je Parsevalova teorema (Relejeva teorema). Ovdje f (t) moze biti

f 2 (t)
R
f (t) = i(t) = f 2(t)R
f (t) = u(t) =
gdje je R = 1.
II nacin do Parsevalove teoreme:
(5.128)
133
Ako je Furijeov red red funkcije f (t) jednak
f (t) =
n=

tada je
2
f (t) =
cn ejno t
cn cm ejno tejmot
(5.129)
n=m=
Ako relaciju (5.129) uvrstimo u relaciju (5.128) dobijamo

1
P =
T
T
0
1
f (t)dt =
T
2
T

cn cmejno tejmot dt =
n=m=

1
cn cm
T
n=m=
T
ejno t ejmo tdt
Ako n i m imaju vrijednosti n, m = 0, 1, 2, 3, onda je integral

T
ejno tejmot dt = 0
Ako je m = n tada imamo

1
T
T
ejno t ejnot dt = 1
Samo ako je m = n tada je ovaj integral jednak jedinici i u tom slucaju je

cm = cn
a to je
cm = cn = cn
I na kraju dobijamo
1
P =
T
T
f
0
(t)dt =
cn cn =
|cn |2
n=
n=
Time smo dokazali Parsevalovu jednakost na drugi nacin.
5.4
5.4.1
Analiza kola sa slo

zenoperiodi
cnim strujama
Efektivna vrijednost slo
zenoperiodi
cnih veli
cina
Efektina vrijednost slozenoperiodicnih struja denie se na isti nacin kao i efektivna vrijednost
prostoperiodicnih struja. Ona je jednaka onoj stalnoj struji koja za vrijeme periode razvije
134
onu kolicinu toplote u otporniku otpornosti R kao i slozenoperiodicna struja, tj.
T
RI 2 T = R i2(t)dt
(5.130)

t

1
I = Ief =
i2(t)dt
T
(5.131)
U slucaju prostoperiodicnih velcicina i(t) = Im cos(t + ) efektivna vrijednost struje je bila

Im . Za slozenoperiodicne struje imamo da uspostavimo vezu izmeu te struje i efektivne
Ief =
2
vrijednosti pojedinih harmonika
i(t) = i(o) + i(1) + + i(k) +
gdje je
i(k) =
2I (k) cos(kt + (k))
struja k og harmonika. Sada imamo da je

2

2
2
k
i (t) =
ik
=
i
+
i(k) i(l)
k=0
k=0
(5.132)
k,l=0
k=l
Relaciju (5.132) razbijamo na dva beskonacna clana, pa ovo uvrstimo u relaciju (5.131) koja
predstavlja efektivnu vrijednost struje
1
=
T
T
2
i (t)dt =
0
1

k=0 T
T !
1
T
0
T
0
k=0
ik
"2
( )
T
T

1
(k ) 2
i
dt +
i(k) i(l)dt =
T k,l=0
k=0
1
dt =
T
1

(k) 2
i
dt +
2 I (k) I (l)
k,l=0 T
k=l
T
k=l
cos(kt + (k) ) cos(lt + (l) )
0

zbog ortogonalnosti sistema =0
(5.133)
Posmatrajuci relaciju (5.133) imamo da je

2
I =

k=0
I (K )
2

2
2
2
I = (I (0)) + (I (1) ) + + (I (k)) +
(5.134)
(5.135)
135
Na isti nacin za napone

2
2
2
U = (U (0)) + (U (1) ) + + (U (k) ) +
(5.136)
Slozenoperiodicne struje su realnost u inzinjerskoj praksi. Da bi se karakterisala izoblicenost

slozenoperiodicnih struja u odnosu na prostoperiodicne, uvode se faktori poreenja kao npr.
1) Kolicnik izmeu maksimalne i efektivne vrijednosti

K1 =
Im
Im
=
Ief
I
za prostoperiodicne
K1 =
Ako K1 odstupa od
2 to je slozenoperiodicna struja.
2) Kolicnik izmeu kvadratnog korjena, zbira kvadrata efektivnih vrijednosti pojedinih harmonika bez osnovnog i efektivne struje

K2 =
(I (2) ) + + (I (k) )
2
ovaj faktor se naziva kao "klir" (eng. clear) faktor. Za prostoperiodicne struje K2 = 0
i ako K2 odstupa od nule, u pitanju je slozenoperiodicna struja.
3) Treci faktor poreenja je ekvivalentna sinusoida. To je prostoperiodicna kriva linija koja

ima isti period i istu elementarnu vrijednost kao posmatrana slozenoperiodicna struja.
Imamo jo faktora poreenja, zavisno od discipline teorije elektricnih kola.
136
5.4.2
Analiza elektri
cnih kola sa slo
zenoperiodi
cnim strujama i naponima
Posmatramo kolo kao na slici 5.106. Zadato je R, L, C i slozenoperiodicna eksitacija e(t). Trazi
se slozenoperiodicna struja i(t) u stacionarnom stanju (ustaljeni rezim). Slozenoperiodicna
eksitacija je jednaka
i(t )
e(t )
Slika 5.106:
e(t) = e(o) + e(1) + + e(k) +
gdje je e(k) = 2E (k) cos(k o t + (k) ) k ti harmonik slozenoperiodicne eksitacije a 0 =

2/T ucestanost osnovnog harmonika. Ovo je matematicki zapis Furijeovog reda, a mi ovu
slozenoperiodicnu eksitaciju mozemo u elektricnom smislu, posmatrati kao rednu vezu beskonacnog broja elektromotornih sila prostoperiodicne eksitacije
e(k) za k = 0, 1, 2, ...
Po principu superpozicije:
i(t) = i(o) + i(1) + + i(k) +
gdje je
i(k) =
2I (k) cos(k o t + (k))
poto su i(k) prostoperiodicne velicine za njih mozemo da primjenimo kompleksne predstavnike

i da iz vremenskog, preemo u kompleksni domen.
e(k)(t) = E (k) = E (k) (k)
i(k)(t) = I (k) = I (k) (k)
137
Po kompleksnoj metodi
E (k)
Z
E (k) ejk
E (k) j((k) (k) )
=
= (k) e
Z (k) ejk
Z
I (k) =
I (k)
U slucaju prostog elektricnog kola kao na slici 5.106.

Z
Z
(k )
(k )

= R + j kL
#
$
= mod Z (k) =
1
kC
%

R + kL
2
1
kC
2
1
#
$
kL kC
(k) = arg mod Z (k) = arctan
R
Tada je
I
E (k)
=
Z (k)
= (k) (k)
(k )
(k)
(5.137)
(5.138)
Odredili smo moduo i pocetnu fazu struje k tog harmonika, cime smo odredili trazena stanja.
Poto u kolu postoji kondenzator C to je Z (o) = a na osnovu relacije (5.137) I (o) = 0 pa je
i (t) =
2I
k=1
(k)
#
$
(k)
cos k o t +
Ovaj princip vazi i za svako linearno slozeno elektricno kolo pa se primjenom Furijeovog reda
i principa superpozicije analiza elektricnih kola sa slozenoperiodicnim velicinama svodi na
analizu elektricnih kola sa prostoperiodicnim velicinama, na koje primjenjujemo kompleksni
metod. Jednacine se piu za k ti harmonik vodeci racuna o tome da ne zaboravimo vrijednost
k. Tako na k ti harmonik mozemo primjeniti sve teoreme i principe: metod napona cvorova,
konturnih struja, principa linearnosti, itd. Napomena: Ne smije se napraviti greka da se
sabiraju kompleksni predstavnici za razli
cite harmonike, poto su to kompleksni predstavnici
harmonika razli
citih u
cestanosti. Dakle, prvo se sve izracuna za k ti harmonik pa se zatim
pree na vremenski domen

i(k) (t)
i(t) =
k=1
Zaklju
cak: Slozenoperiodicne velicine se mogu sabirati samo u vremenskom domenu po harmonicima.
138
5.4.3
Snage u kolu slo

zenoperiodi
cnih veli
cina
Ako imamo pasivno kolo proizvoljne topologije kao na slici 5.107.

i(t )
u(t )
Slika 5.107: Pasivno kolo proizvoljne topologije
u(t) = u(o) + u(1) + + u(k) +

i(t) = i(o) + i(1) + + i(k) +
Trenutna snaga se denie kao
p(t) = u(t)i(t)
Poto je

u(k) (t)
u(t) =

i(k)(t)
i(t) =
k
tada je trenutna snaga

p(t) =
u(k) (t)
i(k) (t)
(5.139)
Srednja (aktivna) snaga se denie kao

1
P =
T
T
p(t)dt
0
Izrazimo aktivnu snagu preko aktivnih snaga pojednih harmonika. Polazeci od izraza (5.139)
imamo
p(t) =

u(k) (t)
i(k) (t) =
u(k) (t) i(k) (t) +
u(k) (t) i(l) (t)
k
k,l
k =l
139
Sada je
1
P =
T
T
1
p(t)dt =
T
"
T !

u(k) (t) i(k) (t) +
u(k) (t) i(l) (t) dt =
1
=
T
T
Pk +
u(k)i(k)
k,l
1
dt +
T

T
T
T
1
1
u(k)i(l) dt =
u(k)i(k)dt +
u(k)i(l) dt
T
T
k,l
k
k,l
0
1
k,l
(k) (l)
I dt cos k o t +
(k )
#
$
(k)
cos k o t +
Izraz za aktivnu snagu je (ukljucujuci i nulti harmonik) jednak

P =

P (k)
(5.140)
Poto je P (k) = U (k)I (k) cos (k) onda slijedi

P =
P (k) =
U (k) I (k) cos (k)
(5.141)
Analogno kao za aktivne snage, denie se reaktivna snaga

Q=
Q(k) =

U (k)I (k) sin (k)
Kompleksna snaga k tog harmonika denie se kao

# $
S (k) = U (k) I (k)
pa je
&
'
P (k) = Re S (k) = U (k) I (k) cos (k)
&
'
Q(k) = Im S (k) = U (k)I (k) sin (k)
Napomena 1: Postoji kompleksna snaga k tog harmonika ali ne postoji kompleksna snaga
elektricnog kola slozenoperiodicne struje i slozenoperiodicnih napona, jer ne postoje kompleksni predstavnici slozenoperiodicnih struja i slozenoperiodicnih napona, vec samo njihovih
harmonika, tj. ne vazi S = UI vec je S = UI . Ali poto postoje efektivne vrijednosti
slozenoperiodicnih struja i napona, prividna snaga se denie
S = UI =
%
k
(U (k))

k
(I (k) )
140
Napomena 2: Jo nije denisan pojam reaktivne snage u naucnoj i strucnoj javnosti, jer je
denicija

Q=
Q(k) =
U (k)I (k) sin (k)
k
prenesena iz prostoperiodicnih velicina. ta je reaktivna snaga i kako se denie, nema odgovora. Za prostoperiodicne vrijednosti vazi ralacija (trougao snaga)
S 2 = P 2 + Q2
Ova relacija ne vazi za slozenoperiodicne snage vec se mora koristiti sledeca relacija
S 2 = P 2 + Q2 + D 2
(5.142)
gdje je D - snaga izoblicenja koja je posljedica meusobnog uticaja napona i struja razlicitih
harmonika.
(
D = S 2 P 2 Q2
Izrazimo snagu izoblicenja D preko efektivnih vrijednosti napona i struja harmonika napona
i struja. Polazeci od denicije snage (prividne)
S2 =

U (k)
2
I (k)
2

U (k)
2
I (k)
2 2 (k)

cos + sin2 (k)
Jednakost (cos2 (k) + sin2 (k)) = 1 nam omogucava da odredimo faznu razliku napona i
struje k og harmonika. Dalje je
S2 =

U (k)
2
I (k)
2
cos2 (k) +

2 (k) 2 2 (k)
U (k)
I
sin
(5.143)
Koristeci Lagranzeov identitet

2
ak b2k =
k =0
k =0
2
ak bk
k =0
(ak bl al bk )2
k =0,l=0
k=l
Tada je

(k) 2

(k ) 2
!
cos2 (k) =
"2
U (k)I (k) cos (k)

(k) (l)
2
+
U I cos (l) U (l)I (k) cos (k) (5.144)
k=0,l=0
k =l
141

(k ) 2
(k ) 2
(k )
sin
"2
(k ) (k)
(k )
sin

U (k) I (l) sin (l) U (l) I (k) sin (k)
2
(5.145)
k =0,l=0
k=l
Kada relacije (5.144) i (5.145) zamijenimo u relaciju (5.143) dobijamo

S2
!
"2 !
"2

=
U (k) I (k) cos (k) +
U (k) I (k) sin (k) +
k

2
[ U (k) I (l) cos (l) U (l) I (k) cos (k) +
k=0,l=0
k =l
2
+ U (k) I (l) sin (l) U (l) I (k) sin (k) ]
(5.146)
Uporeujuci relacije (5.142) i (5.146) i imajuci u vidu denicije aktivne i reaktivne snage
imamo

&
'

2
2
D=
[U (k) I (l) cos (l) U (l)I (k) cos (k) ] + [U (k) I (l) sin (l) U (l) I (k) sin (k) ]
k =0,l=0
k=l
Ako razvijemo kvadrat binoma uz koricenje trigonometrijskih identiteta imamo

)
*

2
2
2
2
D=
(U (k) ) (I (l)) + (U (l)) (I (k) ) 2U (k) U (l)I (k) I (l) cos ((k) (l))
(5.147)
k=0,l=0
k =l
Usljed dejstva viih harmonika kriva struje je izoblicena u odnosu na krivu napona i zato se
javlja snaga izoblicenja.
Primjer 8: U kolu prikazanom na slici 5.108. djeluje napon v(t) oblika

v(t) =
4V,
0V,
0 < t < 1s
1 < t < 4s
Odrediti struju i(t) =?

Rjeenje:
v(t) = v(t + T ) = T = 4 s
2
o =
=
T
2
142
2
i(t )
v(t )
Slika 5.108:
Ako napon prikazemo u obliku Furijeovog reda
ao
ao
v(t) =
(an cos (n o t) + bn sin (nwo t)) =
An cos (n o t + n )
+
+
2
2
n=1
n=1
U naem slucaju se dobija, po formulama za koecijente Furijeovog reda
ao
= 1
2
4
n
sin
an =
n
2
4 #
n $
bn =
1 cos
n
2
Tada je
An =
%
a2n + b2n =
4
n
sin
n
2
2

+
+ #

4 #
n $ 2
4
n $
1 cos
=
=
2 1 cos
n
2
n
2
8
n
sin
n
2

4
1 cos n
bn
n
n
2
n = arctan
= arctan
=
4
n
an
4
n sin 2
=
Sada je Furijeov red napona
v(t) = 1 +

n=1

An cos

nt
+ n V
2
Impendansa za n ti harmonik je
Z
(n)

8
2 2 2
4
=
= 2j
n + 16 arctan
n
n
n
Sada je struja
i(t) =
A
#
$

ao
n cos n o t + (n) (n) A
+
2Z (0) n=1 Z (n)
143
Poto u kolu postoji kondenzator to je Z (0) = to cini da je clan
ao
=0
2Z (0)
pa je
i(t) = 4

n=1
sin n
4
cos
16 + n2 2
nt n
4
+ arctan
2
4
n

A
E SA DVA PARA KRAJEVA

MREZ
6.1
Uvod
Za mreze sa dva para krajeva koriste se i nazivi: mreze sa dva pristupa, cetveropoli, cetvorokrajnici, mreze sa dva ulaza i sl. Elektricna kola, odnosno mreze mozemo podijeliti po vie osnova:
Prema broju krajeva, odnosno pristupa mreze dijelimo na:
mreze sa jednim pristupom (svaki element R, L ili C moze se posmatrati kao mreza sa
jednim pristupom)
PROIZVOLJNA
KOMBINACIJA
RLC m
,
ul
Slika 6.109: Mreza sa jednim pristupom

Svakom pristupu dodjeljuje se par velicina (napon i struja) i mreza se denie ulaznom
admitansom ili impedansom
U
I
I
=
U
Z ul =
Y ul
mreze sa dva para krajeva ili sa dva pristupa
mreze sa n-pristupa ili n - pari krajeva, gdje je n - proizvoljni cio broj

144
145
I1
I2
PROIZVOLJNA
KOMBINACIJA
U1
R LC m
,
U2
Slika 6.110: Mreza sa dva pristupa

Koncentrisacemo se na mreze sa dva para krajeva. Svakom paru dodjeljuje se napon
i struja sa referentno oznacenim smjerovima. Za potrebe elektronike ceci je slucaj da je
struja I2 suprotnog smjera od nacrtanog na slici tj. smjera I2. Posmatracemo proizvoljnu
kombinaciju R, L, C, m i to kao nelinearne stacionarne elemente, vremenski nepromjenjive
u ustaljenom rezimu. Pojam: pristup: Mreza sa okolinom ili sa drugim kolima, moze
razmjenjivati energiju preko magnetskog polja izmeu elementa mreze i spoljanjeg elementa
van mreze. Obicno se za jedan kraj mreze prikljuci izvor elektricne energije (tj. pobude ili
signala), a za drugi, neki prijemnik pa mreza sluzi da prenese energiju (signal) od izvora do
prijemnika.
1
Zg
Eg
U1
I1
I2
PROIZVOLJNA
KOMBINACIJA
R, L, C , m
U2
Zp
Slika 6.111:
Mnogi elementi u savremenoj elektronici su mreze sa dva para krajeva i modeli mnogih
ureaja. Do sada su idealni transformator i kontrolni izvor bili mreze sa dva para krajeva.
6.2
Jedna
cine i parametri mre
za sa dva para krajeva
Pod jednacinama mreza sa dva pristupa podrazumijevaju se jednacine koje povezuju napone i
struje na njenim pristupima [povezuju (U1 i I1) i (U2 i I2)]. U zavisnosti od toga na koji nacin
cemo izraziti napone i struje na pristupima, imamo 6 vrsta jednacina, pa prema tome i 6 vrsta
parametara, mreza sa dva para krajeva. Za slucaj mreza koje posmatramo (u ustaljenom
rezimu) te jednacine bice linearne i kompleksne. Parametri mreze bice tada kompleksne velicine
146
sa ili bez zickih vrijednosti. Od 4 velicine U 1, I 1, U 2 i I 2 ) treba izraziti dvije pa je
parametara. Tih 6 vrsta parametara i 6 sistema jednacina su:
4
2
=6
1. a sistem jednacina
U 1 = f1(U 2, I 2)
I 1 = f2(U 2, I 2)
I1
I2
U1
U2
2
Slika 6.112:
Taj a sistem jednacina za smjerove struja prikazanih na slici 6.112 bi izgledao:
ili u matricnom obliku:
U 1 = a11U 2 + a12I 2
(6.148)
I 1 = a21U 2 + a22I 2
(6.149)
U1
I1

=
a11 a12
a21 a22
U2
I2

(6.150)
U energetici, ovi parametri aij se oznacavaju A, B, C, D. Jednacine (6.148), (6.149) i (6.150)

se nazivaju a sistem jednacina mreza sa dva para krajeva (zato to su parametri u oznaci
aij ), gdje je a matrica:

a11 a12
(6.151)
a=
a21 a22
a a11, a12 , a21, a22 - su a parametri.
2. b sistem jednacina sa b parametrima je inverzan a sistemu. Dobija se, kada je:
U 2 = f1(U 1, I 1)
I 2 = f2(U 1, I 1)
147
za referentne smjerove na slici 6.112.
U 2 = b11 U 1 + b12I 1
(6.152)
I 2 = b21 U 1 + b22I 1
(6.153)
ili u matricnom obliku

U2
I2

=
gdje je b matrica

b=
b11 b12
b21 b22
b11 b12
b21 b22
U1
I1

(6.154)
a b11 , b12 , b21, b22 - su b parametri. Sistemi a i b su inverzni

b = a1
a = b 1
(6.155)
Ova inverzija je moguca ako je

det(a) = 0
det(b ) = 0
tj, da su obje matrice nesingularne.
3. z sistemi jednacina i z parametri
U 1 = f1(I 1, I 2)
U 2 = f2(I 1, I 2)
Sistem z bi izgledao (za smjerove
I
1
I )
2
U 1 = z 11I 1 + z 12(I 2 )
(6.156)
U 2 = z 21I 1 + z 22(I 2 )
(6.157)
148
U1
U2

=
z 11 z 12
z 21 z 22
I1
I2

(6.158)
gdje je z matrica

z=
z 11 z 12
z 21 z 22
a z 11, z12, z 21, z 22 - su z parametri.
4. y sistem jednacina i y parametri
I 1 = f1(U 1, U 2)
I 2 = f2(U 1, U 2)
Sistem za nacrtane smjerove je
I 1 = y 11U 1 + y12U 2
(6.159)
I 2 = y 21U 1 + y22U 2
(6.160)

I1
I 2

=
y 11 y 12
y 21 y 22
U1
U2

(6.161)
gdje je y matrica

y=
y 11 y 12
y 21 y 22
a y11 , y12, y 21, y 22 - su y parametri. Vidi se da je

z = y 1
y = z 1
tj. matricey i z sistema jednacina su mjerene uz uslov
(6.162)
(6.163)
149
det(z ) = 0
det(y ) = 0
Moze se desiti da postoje z ali da ne postoje y parametri i obratno kada uslov inverzije
nije ispunjen i nema inverzije.
5. g parametri i g sistem jednacina
I 1 = f1(U 1, I 2)
U 2 = f2(U 1, I 2)
Sistem g parametara je oblika
I 1 = g 11U 1 + g 12 (I 2)
(6.164)
U 2 = g 21U 1 + g 22 (I 2)
(6.165)

I1
U2
g 11 g 12
g 21 g 22
gdje je g matrica

g=
g 11 g 12
g 21 g 22
a g 11 , g 12, g 21 , g 22 - su g parametri.
6. h parametri i h sistem jednacina
U 1 = f1(I 1, U 2)
I 2 = f2(I 1, U 2)
sistem h parametara je oblika
U1
I 2

(6.166)
150
U 1 = h11 I 1 + h12U 2
(6.167)
I 2 = h21 I 1 + h22U 2
(6.168)

U1
I 2

=
h11 h12
h21 h22
I1
U2

(6.169)
gdje je h matrica

h=
h11 h12
h21 h22
gdje su h11, h12, h21, h22 - h parametri. Vidi se da je

h = g 1
g = h1
(6.170)
(6.171)
tj. matrice h i g sistema jednacina su mjerene uz uslov
det(g ) = 0
det(h) = 0
Dakle, imamo a, b , z , h, g , y matrice. U svakoj jednacini imamo dva parametra to je
uslovljeno time da je u pitanju mreza sa dva para krajeva. U pogledu zicke dimenzionalnosti
parametri se dijele na:
homogene
hibridne
U homogene spadaju z i y parametri jer su u pogledu zicke dimenzionalnosti svi oni
homogeni. Parametar z ima prirodu otpornosti (impendanse) a sva cetiri y - parametra imaju
prirodu provodnosti (admitanse). U hibridne parametre spadaju a, b, g i h parametri, jer su u
pogledu zickih dimenzija razlicite prirode. Na primjer, parametri a11 i a12 vezu dvije razlicite
velicine U 1 i I 1 pa je
a11 - cist kompleksan broj (bez dimenzije)
a12 - priroda otpornosti
151
a21 - priroda provodnosti
a22 - cist kompleksan broj (bez dimenzije)
Slicno je i za b, g i h parametre. Neki od njih su bez dimenzije, neki imaju prirodu
imendanse, a neki prirodu admitanse. Svih ovih 6 vrsta parametara (a, b, h, g, z, y) se
nazivaju primarni parametri mreza sa dva pristupa. Nabrojani parametri zavise od same
mreze sa dva para krajeva bez obzira ta je na njenim pristupima prikljuceno, tj. zavise samo
od konguracije odnosno topologije mreze (elemenata mreze R, L, C, m), a ne zavise ni od
jednog parametra spoljanje mreze. Parametri mreze (a, b, h, g, z ili y) se mogu odrediti
analiticki ili eksperimentalno. Ako je zadata mreza i date vrijednosti elemenata (R, L, C,
m), mreze tada se iz jednacina sistema mogu odrediti parametri. Na primjer, kada je mreza
na drugom pristupu otvorena za a imamo:
a11 =
a21 =

U 1
U 2 I 2 =0

I 1
U
2
I 2 =0
a ako je mreza na pristupu (2-2) kratko spojena imamo
a12 =
a22 =

U 1
I 2 U 2 =0

I 1
I
2
U 2 =0
Ove relacije mogu se koristiti i u analitickom pristupu i u eksperimentalnom pristupu. Ako

nije poznata topologija kola tada se parametri odreuju eksperimentalno. Na primjer za z
parametre imamo:
z 11 =
z 12 =
z 21 =
z 22 =

U 1
I 1 I 2 =0

U 1
I 2 I 1 =0

U 2
I 1 I 2 =0

U 2
I
2 I 1 =0
Postoji i veza izmeu pojedinih vrsta parametara tj. neke mreze mogu imati sve vrste parametara ili ne moraju imati sve vrste odnosno mogu imati samo neke parametre.
Primjer 1: Imamo a parametre i treba da odredimo z parametre
152
Rjeenje: Sistem jednacina koje odreuju a parametre je:
U 1 = a11U 2 + a12I 2
(6.172)
I 1 = a21U 2 + a22I 2
(6.173)
Treba najkracim putem preci iz a u z parametre. Iz (6.173)

a21 U 2 = I 1 a22I 2 = I 1 + a22(I 2 )
z - jednacina je:
U2 =
1
a
I 1 + 22 (I 2)
a21
a21
z 21 =
1
a
i z 22 = 22
a21
a21
(6.174)
gdje su z parametri
Ako zamijenimo (6.174) u (6.172) dobijemo

U1

1
a22
= a11
I +
(I 2) + a12 I 2
a21 1 a21
a
a
= 11 I 1 + a11 22 (I 2) + a12I 2
a21
a21
a
a a a21a12
= 11 I 1 + 11 22
(I 2 )
a21
a21
Dakle dobili smo

a11
a21
a a a12a21
det(a)
= 11 22
=
a21
a21
z 11 =
z12
Uslov za prelaz iz a na z kao to vidimo je da je a21 = 0 to znaci da je dominantan parametar a21 . Za mreze sa koncentrisanim parametrima, pasivnim elementima u ustaljenom rezimu, vremenski nepromjenjivim i linearnim elementima, postavlja se pitanje koji su
parametri nezavisni. Odgovor je: od 4 parametra po vrsti parametara, samo su 3 nezavisna,
a cetvrti je jednoznacno odreen sa preostala 3. Zavisnosti su:
za a parametre: det(a) = 1
za b parametre: det(b ) = 1
za z parametre:
z12 = z 21
za y parametre:
y 12 = y 21
za h parametre:
h12 = h21
za g parametre:
g 12 = g 21
153
Poto su ovi parametri meusobno vezani relacijama dovoljno je dokazati jednu od ovih
zavisnosti, pa iz veza meu vrstama parametara moze se izvesti dokaz i za ostale tvrdnje. Ove
relacije su direktna posljedica principa uzajamnosti ili reciprociteta, tj. ove relacije su uslovi
uzajamnosti mreza sa dva pristupa.
Dokaz:
Izvecemo dokaz za y parametre posmatrjuci sliku 6.113.
1
Ug
U1
I1
I2
y
U2
2
Slika 6.113:
Eksperiment: Prikljucimo Ug na pristupe (1-1) i kratko spojimo pristupe (2-2). Polazeci

od y sistema jednacina
I 1 = y 11U 1 + y12U 2
I 2 = y 21U 1 + y22U 2
i uvrtavajuci vrijdnost napona U 2 = 0 (slika 6.113.) dobijamo
I 1 = y 11U 1
I 2 = y 21U 1
Sa slike 6.113. je ocigledno da je U 1 = U g to daje
I 1 = y 11 U g
I 2 = y 21 U g
Primjenjujuci princip uzajamnosti, dobijamo sliku 6.114. (mjesto gdje je bio generator zamijenimo njegovom impendansom odnosno kratkom vezom jer je Z g = 0)
Sistem y parametara u ovom slucaju je oblika
154
1
U1
I1
I 2
y
U2
Ug
Slika 6.114:
I 1 = y 11U 1+ y 12U 2
I 2 = y 21U 1+ y 22U 2
Parametri y su ostali isti jer primarni parametri zavise samo od mreze, a ona je ostala ista.
Ovdje je U 1= 0 pa je
I 1 = y 12U 2
I 2 = y 22U 2
Poto je U 2= U g slijedi da je
I 1 = y 12 U g
I 2 = y 22 U g
Struje u odnosu na generator moraju imati isti smjer (po principu uzajamnosti). Dakle, po
principu uzajamnosti mora biti
I 2 = I 1
y21 U g = y 12 U g
odakle slijedi da je
y12 = y 21
cime je dokaz zavren. U pogledu napona i struja na pristupima, mreza sa dva para krajeva
je potpuno odreena sa svoja tri nezavisna parametra.
155
6.3
Ulazne impedanse otvorene i kratko spojene mre

ze
Ukoliko su krajevi 2-2 otvoreni, po deniciji je (slika 6.115.)

1
Ug
I1
I2
U1
U2
Z 01 Zk1
Slika 6.115:

U 1
Z 01 =
I 1 I 2 =0

U 1
Z k1 =
I
1
U 2 =0
Ako ovo izrazimo preko a parametara

Z 01

a11U 2 + a12I 2
a
=
= 11

a21U 2 + a21I 2 I 2 =0 a21
Ako ovo izrazimo preko z parametara

U 1 = z 11 I 1 + z 12 (I 2 )
za I 2 = 0
Z 01 =
z 11I 1
= z 11
I1
Z 01 = z 11 =
a11
a21
Za impendansu kratko spojene mreze preko a parametara

U 1
a U + a12 I 2
a
Z k1 =
= 11 2
= 12

I 1 U 2=0 a21 U 2 + a21 I 2
a21
i preko z - parametara
Z k1

z 11I 1 z 12 (I 2 )
z z
=
= z 11 12 21

I1
z 22
U 2 =0
(6.175)
156
Z k1 =
a12
a21
(6.176)
To znaci da mrezu sa slike 6.115. mozemo zamijeniti sa sledecom slikom

I1
Ug
U1
I1
Z 01
Ug
U1
Zk 1
Slika 6.116:
Na slican nacin deniu se impendanse sa pristupa (2-2)
1
I1
I2
U1
U2
Zk 2
Ug
Z 02
Slika 6.117:
Po deniciji: impendansa otvorene mreze na pristupu (1-1) sa strane pristupa (2-2) jednaka je
Z 02

U 2
=
I 2 I 1 =0
a impendansa kratko spojene mreze na (1-1) sa strane (2-2)

Z k2

U 2
=
I 2 U 1 =0
Izrazavajuci predhodne relacije preko b - parametara dobijamo

b11U 1 b12I 1
b
Z 02 =
= 11

(b21 U 1 + b22I 1 ) I 1 =0
b21
Ako hocemo da relacije izrazimo preko a - parametara koristimo vezu
157
b11 = a22
b12 = a12
b21 = a21
b22 = a11
Dakle
Z 02 =
b11
a
= + 22
b21
a21
Preko z - parametara
U 2 = z 21 I 1 z 22(I 2 ) |I 1 =0 = z 12 I 2
z I
Z 02 = 12 2 = z22
I 2
b
a
Z 02 = 11 = 22 = z 22
b21
a21
Za impendansu
Z k2

U 2
b11 U 1 + b12I 1
b
=
=
= 12

I 2 U 1=0
(b21U 1 + b22 I 1) U 1 =0
b22
tj.
Z k2 =
b12
a
= 22
b22
a21
(6.177)
Ove 4 impendanse (Z 01 , Z 02 , Z k1 , Z k2 ) takoe spadaju u primarne parametre jer su jednoznacno odreene ako su poznati primarni parametri. Izmeu ovih impendansi postoje odnosi
Z 01
=
Z k1
Z 02
=
Z k2
a11
a21
a12
a22
a22
a21
a12
a11
a11a22
a12a21
a11a22
a12a21
Dakle postoji veza

Z 01
Z
= 02
Z k1
Z k2
(6.178)
odakle zakljucujemo da su tri impendanse nezavisne, a cetvrta je zavisna. Zakljucak : Linearna

pasivna, reciprocna mreza sa dva pristupa, potpuno je u pogledu napona i struja na pristupima
odreena sa tri svoje impendanse otvorene i kratko spojene mreze (bilo koje tri od Z 01, Z 02,
Z k1 , Z k2 ). Sada imamo 7 vrsta primarnih parametara (a, b, h, g, z, y i impendanse Z 01,
Z 02 , Z k1, Z k2).
158
6.4
Simetri
cne mre
ze sa dva pristupa
Definicija: Ako postoji osa OO koja ne prolazi izmeu istoimenih krajeva (tj. ne prolazi
izmeu 1-1 i 2-2) u odnosu na koju je raspored impendansi simetrican, mreza se naziva
simetricnom. tj. ako je jedna polovina ogledalska slika druge polovine kao to to pokazuje
slika 6.118.
1
I1
Z1
Z1
Z2
U1
1
Z4
I2
Z2
Z3
Z3
U2
Z4
Slika 6.118: Simetricna mreza sa dva pristupa

Ocigledno je da za simetricnu mrezu vazi
Z 01 = Z 02 = Z 0
(6.179)
Z k1 = Z k 2 = Z k
(6.180)
Uslov simetrije je izrazen relacijama (6.179) i (6.180) koje dalje daju:

Z 01 = Z 02
a11 = a22
Z k1 = Z k2
a22 = a11
Uslov simetrije preko a parametara jednostavno se izrazava kao

a11 = a22
Uslov simetrije preko svih parametara je
a11 = a22
b11 = b22
z 11 = z 22
y 11 = y 22
det(h) = 1
det(g ) = 1
159
Princip uzajamnosti namece vezu izmeu tri parametra, a uslov simetrije namece da su dovoljna samo dva nezavisna parametra. Zaklju
cak: Simetricna mreza u pogledu napona i
struje na svojim pristupima potpuno je odreena sa svoja dva nezavisna parametra. Dakle,
proizvoljna mreza sa tri, a simetricna sa dva nezavisna parametra, je potpuno odreena.
6.5
Sekundarni parametri mre

za sa dva pristupa
Mreza je zadata sa a-parametrima. Na pristupu 1-1 prikljucen je generator impendanse

Z 1, a krajevi 2-2 su zatvoreni sa impedansom Z 2 (slika 6.119).
1
Z1
Ug
I1
I2
a
U1
1
U2
Z2
Z1
Slika 6.119:
Deniu se sljedeci sekundarni parametri.
1. Ulazna impendansa sa strane 1-1:
Z1 =
U1
I1
Jednacine a- sistema su:

U 1 = a11U 2 + a12I 2
I 1 = a21U 2 + a22I 2
Poto je mreza zatvorena impedansom Z 2, sa slike 6.119 vidimo da je napon pristupu 2-2
jednak U 2 = Z 2I 2. Tada je
a z + a12
Z 1 = 11 2
(6.181)
a21 z 2 + a22
Zbog toga to Z 2 pripada spoljanjoj mrezi i to je Z 1 = f(Z 2 ) to se Z 1 naziva sekundarnim parametrom.
2. Ulazna impendansa sa strane 2-2: Z 2
160
1
Z1
I1
I2
a
U1
U2
Z1
Ug
Z2
Slika 6.120:
Ulazna impendansa sa strane 2-2, po deniciji a shodno slici 6.120. uz koricenje b

parametara jednaka je:
Z2 =
U2
I 2
U 1 = Z 1 I 1
U2
b11 U 1 + b12I 1
Z2 =
=
I 2
(b21U 1 + b22 I 1)
b11Z 1 + b12
Z2 =
b21 Z 1 b22
Izrazeno preko a parametara imamo:
Z2 =
6.6
a22 Z 1 + a12
a21Z 1 a11
(6.182)
Transmitansa
Transmitansa je takoe sekundarni parametar. Postoje transmitanse napona i transmitanse

struje. Transmitansa napona se denie kao odnos napona na pristupima:
M=
U1
U2
preko a parametara:
M=
a11U 2 + a12 I 2
I
= a11 + a12 2
U2
U2
M = a11 +
I2
z2
(6.183)
161
Transmitansa stanja se denie kao odnos struja:
N=
N=
I1
I2
a21U 2 + a22I 2
U
= a21 2 + a22
I2
I2
N = a21Z 2 + a22
(6.184)
Transmitansa mreze sa denie kao

T =
T =
M N
I
a11 + 2
Z2

(a21Z 2 + a22)
(6.185)
Prenosne funkcije su takoe sekundarni parametri.
6.6.1
Prenosna funkcija napona
Prenosna funkcija napona se denie kao

u = ln M

I2
u = ln a11 +
Z2
Ako napone zapiemo u obliku:
U 1 = U1 ej1
U 2 = U2 ej2
tada je
u = ln M = ln
U1
U1
U1
= ln ej (1 2 ) = ln
+ j( 1 2)
U2
U2
U2
odnosno:
u = Au + jBu
gdje je
U1
U2
= 1 2
Au = ln
Bu
(6.186)
162
Au - funkcija slabljenja napona. Ako je U1 = U2 tada je Au = 0 odnosno kazemo da nema
slabljenja napona. Bu - fazna funkcija napona tj. funkcija faznog zaostajanja napona.
6.6.2
Prenosna funkcija struje
Prenosna funkcija struje se denie kao:

i = ln N = ln(a21Z 2 + a22 )
(6.187)
Ako prikazemo struje u obliku:
I 1 = I1ej1
I 2 = I2ej2
tada je
i = Ai + jBi
gdje je
I1
I2
Bi = 1 2
Ai = ln
Ai - funkcija slabljenja struje. Bi - fazna funkcija struje.
6.6.3
Prenosna funkcija mre

ze
Prenosna funkcija mreze se denie kao

= ln T

= ln
I
a11 + 2
Z2

(a21Z 2 + a22 )
(6.188)
Ako se uzme

1
1
N M = (ln M + ln N ) = (u + i )
(6.189)
2
2
Dakle prenosna funkcija je algebarska sredina prenosnih funkcija napona i struje. Ako napiemo
= ln T = ln
163
= A + jB
gdje je
1
A = (Au + Ai )
2
funkcija slabljenja mreze a
1
B = (Bu + Bi )
2
fazna funkcija mreze. Dalje je
1
1
A = (Au + Ai ) =
2
2
I1
U1
+ ln
ln
U2
I2
A=

=
1 U1I1
1 S1
= ln
ln
2 U2I2
2 S2
1 S1
ln
2 S2
gdje je S prividna snaga.

1
[(1 2) + ( 1 2)]
2
Vidimo da su transmitansa i prenosne funkcije cisti brojevi tj. bez dimenzije. Slabljenje se
moze izraziti i preko prirodnih logaritama i dekadnih logaritama. Da bi se pravila razlika
uvode se opisne jedinice slabljenja. Za B - stepeni ili radijana za
B=
A=
1 S1
ln
=n
2 S2
gdje je n cisti broj. Meutim, dodjeljujemo mu jedinicu Neper, pa kazemo da je A = nN p tj.

A = n Nepera = n [Np] . Ako transformiemo prethodne izraze, odnosno izrazimo prirodne
algoritne preko dekadskih dobijamo:
1 S1
1Np
S1
ln
=
10 log
2 S2
20 log e
S2
A=
n = 10 log
A=n
S1
S2
1Np
= n dB
20 log e
dB je oznaka za decibel (deseti dio 1 Bela)

1dB =
1Np
= 1Np = 8.686dB
20 log e
164
6.7
Izbor sekundarnih parametara
Dvije ulazne impedanse, transmitanse i prenosna funkcije nazivaju se zajednickim imenom

sekundarni parametri mreza sa dva para krajeva. Za razliku od primarnih parametara koji
zavise samo od konguracije mreze i njenih impedansi, sekundarni parmetri zavise jo od
impedansi Z 1 i Z 2 kojima je mreza na svojim pristupima zatvorena. Poto je u pogledu
napona i struja mreza sa dva pristupa potpuno odreena sa svoja tri nezavisna parametra ona
je odreena i sa svoja tri serkundarna parametra. Na primjer:
1. Z 1, Z 2, (jedna od transmitansi M, N ili T ).
2. Z 1, Z 2, (jedna od prenosnih funkcija u , i , ).
Obicno se bira sledeca trojka sekundarnih parametara: Z 1, Z 2 , . U sklopu ove posebne
trojke imamo nekoliko vrsta parametara:
a) karakteristicni parametri koji se deniu za simetricne mreze sa dva pristupa,
b) iterativni - parametri,
c) imaz - parametri.
Pored sekundarnih, kao to smo rekli deniu se i radni parametri, prenosni parametri,
parametri rasijanja i sl.
6.8
Karakteristi
cni parametri
Karakteristicni parametri se deniu samo za simetricnu mrezu sa dva pristupa. Polazeci od:
a11Z 2 + a12
a21Z 2 + a22
a Z + a12
= 22 1
a21Z 1 + a11
Z1 =
Z2
Za slucaj simetricnih mreza sa dva pristupa vazi:

a11 = a22
pa je
165
a11Z 2 + a12
a21Z 2 + a22
a Z + a12
= 11 1
a21Z 1 + a11
Z1 =
Z2
Prenosna funkcija
1
( + i )
2 u

a12
= ln a11 +
Z2
= ln(a21 Z 2 + a22)
=
u
i
Vrijednosti datih sekundarnih parametara simetricne mreze sa dva pristupa bice potpuno
odreeni ako su pored a - parametara (dva a - parametra) poznate jo i impedanse Z 1 i
Z 2. Sekundarni parametri simetricne mreze obicno se deniu kada su impedanse Z 1 = Z 2 i
jednake isto tako ulaznim impedansama Z 1 i Z 2 , tj.
Z1 = Z2 = Z1 = Z2 = Zc
(6.190)
Za ovako denisani rezim simetricne mreze sa dva para krajeva ova zajednicka vrijednost
ulaznih impedansi i impedansi Z 1 i Z 2 naziva se njenom karakteristicnom impedansom (Z c ).
Krakteristicna impedansa se izracunava iz jednog od navedenih izraza za ulazne impedanse
stavljajuci
Z1 = Z2 = Zc
ili
Z2 = Z1 = Zc
u izraze za Z 1 ili Z 2. Na jedan od ovih nacina dobija se
a Z + a12
Z c = 11 c
= Z c =
a21Z c + a22
a12
= |Z|
a21
Koristeci vezu za a parametre: det(a) = 1 i a11 = a22 za simetricne mreze imamo

Zc =
a211 1
a21
(6.191)
Za posmatrani rezim (karakteristicni rezim) prenosne funkcije napona i struje su jednake i to
166
u = i = ln(a11 +
a12a21)
Prenosna funkcija simetricne mreze je:

1
c = (u + i ) = u = i = ln(a11 + a12a21)
2
c = ln(a11 +

2
a12.a21) = ln a11 + a11 1
(6.192)
Prenosnu funkciju simetricne mreze mozemo zapisati u obliku

c = Ac + jBc
gdje je: Ac - karakteristicno slabljenje simetricne mreze; Bc - karakteristicno fazno zaostajanje.
Poto su simetricne mreze sa dva pristupa potpuno odreene sa dva parametra u ovom slucaju
to su Z c i c .
1
I1
I2
U1
1
U2
Zc , c
Z2
Zc
Slika 6.121:
U interesu je da se Z c i c izraze preko Z 0, Z k (impedanse otvorene i kratko spojene

mreze). Izrazimo a parametre preko karakteristicnih parametara. Iz jednacine (6.192)
mozemo napisati:
ec

= a11 +
ec =
a11 +
a211 1
1
a211 1
Kada racionaliemo predhodni izraz dobijamo

ec = a11
Deniemo:
a211 1
167
a +
ec + ec
= 11
cosh c =
2
a211 1 + a11
2
a211 1
tj.
a11 = cosh
(6.193)
Deniimo sinus hiperbolni

ec ec
sinh c =
= a211 1
2
koristeci vezu izmeu a - parametara dobijamo da je
sinh c =
a12.a21
Ako uzmemo u obzir da je

Zc =
a
a12
= Z 2c = 12 = a12 = a21Z 2c
a21
a21
i ako ovo uvrstimo u sinh c dobijamo:
sinh c =

a221.Z 2c = a21 .Z c
odakle se dobija
a21 =
sinh c
Zc
(6.194)
Prema tome, za simetricnu mrezu vazi da je

a11 = a22 = cosh c
sinh c
a21 =
Zc
a12 = Z c sinh c
(6.195)
(6.196)
(6.197)
Iz relacija (6.195), (6.196) i (6.197) dobijaju se a parametri preko karakteristicnih parametara. Koristeci ove relacije mozemo a sistem jednacina za simetricnu mrezu napisati kao:
U 1 = U 2 cosh c + Z c I 2 sinh c
sinh c
+ I 2 cosh c
I1 = U2
Zc
Karakteristicni parametri se deniu samo za simetricne mreze.
(6.198)
(6.199)
168
6.9
Iterativni parametri
Iteratirni parametri mreze sa dva para krajeva predstavljaju njene sekundarne parametre kada
je impedansa Z 2 jednaka impedansi Z 1 a Z 1 jednaka Z 2, tj
Z 1 = Z 2 = Z 1it
Z 2 = Z 1 = Z 2it
Iterativni parametri se deniu za proizvoljnu mrezu sa dva para krajeva, za razliku od karakteristicnih parametara koji se deniu samo za simetricnu mrezu sa dva para krajeva. Odabiramo impedansu Z 2 tako da se ponavlja na ulazu (slika 6.122.) Zato naziv "iterativni".
I1
I2
a
U1
1
Z1
it
Z 2 = Z1
U2
it
= Z1
Slika 6.122:
Z1
= Z2
it
U1
I1
I2
a
U2
2
Z2 = Z2
it
Slika 6.123:
Odabiramo Z 1 tako da se ona ponavlja na ulazu 2-2 (slika 6.123), tj.
Z 2 = Z 1 = Z 2it
Ove iterativne (ponavljajuce) impedanse mozemo odrediti iz relacija za Z 1 i Z 2 , tj.
169
a Z + a12
Z 1 = Z 1it = 11 1it
= a21Z 21it + (a22 a11 )Z 1it a12 = 0
a21 Z 1it + a22
a Z + a12
= a21Z 22it + (a11 a22 )Z 2it a12 = 0
Z 2 = Z 2it = 22 2it
a21 Z 2it + a11
odakle se dobija
a11 a22 +
Z 1it =
a22 a11 +
Z 2it =
(a11 a22)2 + 4a12a21

2a21
(6.200)
(a22 a11)2 + 4a12a21

2a21
(6.201)
Treci iterativni parametar, analogno prethodnom razmatranju predstavlja prenosnu funkciju

mreze kada je ona zatvorena svojim iterativnim impedansama.
Z 1it =
U1
U
= 2
I1
I2
Odavde se dobija
U1
I
= 1
U2
I2
Kao posledica ovog slijedi da je u = i = it tj.
I
it = ln 1 = ln(a21Z 1it + a22)
I2
Ako uvrstimo Z 1it iz relacije (6.200) imamo
it = ln
a11 + a22 +

(a11 a22 )2 + 4a12a21
2
Uz uslov det(a) = 1 slijedi

(a11 + a22)2 4
it = ln
(6.202)
2
Poto je proizvoljna mreza potpuno odreena sa svoja tri nezavisna parametra (primarna) to
je i potpuno odreena sa tri nezavisna iterativna parametra: Z 1it , Z 2it , it . U interesu je
a11 + a22 +
izraziti a parametre preko Z 1it , Z 2it i it . Polazeci od relacija:

eit
eit

(a11 + a22)2 4
=
2
2

=
a11 + a22 + (a11 + a22)2 4
a11 + a22 +
170
Deniemo
a11 + a22
2
(a11 + a22)2 4
sinh it =
2
cosh it =
Sada saberimo Z 1it i Z 2it pa dobijamo

(a11 a22 )2 + 4a12 a21
2 sinh it
Z 1it + Z 2it =
=
a21
a21
Odavde se dobija
a21 =
Ako sada napravimo proizvod:
2
sinh it
Z 1it + Z 2it
(6.203)
a
Z 1it Z 2it = 12
a21
Iz relacije (6.203) uvrstimo a21 pa dobijamo

a12 = a21Z 1it Z 2it = 2
Z 1it Z 2it
sinh it
Z 1it + Z 2it
(6.204)
Ako napravimo razliku dobicemo:

a a22
Z 1it Z 2it = 11
2a21
Koristeci i relaciju
a + a22
cosh it = 11
2
slijedi
a11 a22 = 2a21(Z 1it Z 2it )
ako iz relacije (6.203) uvrstimo a21 dobijamo:
a11 a22 = 2
(Z 1it Z 2it )
sinh it
Z 1it + Z 2it
a11 + a22 = 2 cosh it
(6.205)
Iz relacije (6.205) sa dvije nepoznate dobijamo:
Z Z 2it
a11 = cosh it + 1it
sinh it
Z 1it + Z 2it
Z Z 2it
a22 = cosh it 1it
sinh it
Z 1it + Z 2it
(6.206)
(6.207)
171
Za slucaj simetricne mreze iterativni parametri se svode na karakteristicne tj.
it = c
i tada takoe vazi
a11 = a22
Z 1it = Z 2it = Z c
6.10
Ima
z parametri
Imaz parametri mreze sa dva pristupa su njeni sekundarni parametri kada je: Z 1 = Z 1 a
istovremeno Z 2 = Z 2 (slika 6.124). Ove dvije impedanse nazivaju se imaz impedansama
mreze sa dva pristupa i oznacavaju:
Z1
Z 1 = Z 1 = Z 1im
(6.208)
Z 2 = Z 2 = Z 2im
(6.209)
I2
I1
a
U1
U2
Z2im
Z1im
Z1im
U1
I1
I2
a
U2
Z2
Z 2im
Slika 6.124:
Francuski: imaz ogledalo. Na pristupu je impedansa ogledalska slika uz uslov da je
zatvorena mreza na drugom pristupu istovremeno. Ako relacije (6.208) i (6.209) uvrstimo
u izraze za Z 1 i Z 1 dobijamo
172
a21 Z 1imZ 2im + a22Z 1im a11 Z 2im a12 = 0

a21 Z 1imZ 2im a22 Z 1im + a11 Z 2im a12 = 0
Ove se jednacine svode na prostiji oblik
a21 Z 1imZ 2im = a12
a22Z 1im = a11Z 2im
Odavde se dobija
a12a11
a21a22

a12a22
Z 2im =
a21a11
Z 1im =
(6.210)
(6.211)
Treci parametar mreze, njena prenosna funkcija koja u slucaju kada je mreza yatvorena imaz
- impedansama se naziva imaz - funkcija mreze i ima oblik
1
im =
2
U1
I
ln
+ ln 1
U2
I2

1
a12
ln a11 +
=
+ ln (a21Z 2im + a22)
2
Z 2im
Kada se zamijeni Z 2im iz relacije (6.211) dobijamo:
im = ln( a11a22 + a12a21)
(6.212)
Dakle, opta mreza bi bila odreena sa svoja tr parametra Z 1im, Z 2im, im. U interesu je
izraziti a parametre preko imaz parametara. Iz relacija
a11 a22 + a12 a21

1
eim =
= a11 a22 a12a21
a11a22 + a12 a21
eim =
Tada je
1 im
(e
+ eim ) = a11a22
2
1 im
sinh im =
(e
eim ) = a12 a21
2
cosh im =
Iz izraza za imaz-impedanse imamo da je
(6.213)
(6.214)
173
a11
Z 1im
=
a22
Z 2im
a12
= Z 1imZ 2im
a21
(6.215)
(6.216)
Koristeci (6.213), (6.214), (6.215) i (6.216) odreujemo a parametre kao

a11 =

a22 =
Z 1im
cosh im
Z 2im
(6.217)
Z 2im
cosh im
Z 1im
(6.218)
Z 1im Z 2im sinh im

sinh im
a21 =
Z 1im Z 2im
a12 =
(6.219)
(6.220)
U slucaju simetricne mreze imaz parametri se svode na karakteristicne:
a11 = a22
Z 1im = Z 2im = Z c
im = c
Sada je a sistem jednacina preko imaz -parametara

Z 1im
(U cosh im + I 2 Z 2im sinh im)
Z 2im 2

Z 2im U 2 sinh im
I1 =
+ I 2 cosh im
Z 1im
Z 2im
U1 =
(6.221)
(6.222)
Ako se umjesto imaz - impedansi kao treci parametar uvede

n=
Z 1im
=
Z 2im
a11
a22
(6.223)
i u slucaju da je n realan broj (n R) oblik jednacina (6.221) i (6.222) pokazuje da se jedna

nesimetricna mreza sa dva pristupa moze zamijeniti kaskadnom vezom idealnog transformatora
174
prenosnog odnosa n i simetricne mreze cija je karakeristicna impedansa:
Z c = Z 2im
c = im
U1
I1
I2
a
ili
Z1im , Z 2im , im
U2
2
Slika 6.125:
emu prikazanu na slici 6.125., prema relacijama (6.221) i (6.222) uz uslov da n R
mozemo zamijeniti emom koja je prikazana na slici 6.126 a da se prilike na pristupima ne
promijene. U ovom sluicaju imamo kaskadnu vezu (za kraj jedne veze se druga mreza).
1
U1
I1
I2
Zc = Z 2im
c = im
U2
2
Slika 6.126:
6.11
Specijalne mre
ze sa dva para krajeva
6.11.1
"T" - mre
Kada je raspored impedansi mreze sa dva pristupa u obliku slova "T" onda se ona naziva T
- mreza. Ovo je jedan od osnovnih i najvaznijih oblika mreza sa dva para krajeva (npr. celije
elektricnih ltara obicno su predstavljene T - emom). ema "T" mreze je sledeca
Poto su 1i 2 kratko spojeni moze se mreza nazvati mrezom sa tri kraja. Z 1 i Z 2 su redne
impedanse T - mreze, Z 2 - otocna impedansa T - mreze. U mnogim elektronskim sklopovima
175
1
I1
Z1
Z1
U1
I2
U2
Z2
Slika 6.127: "T" mreza sa dva para krajeva

upotrebljavaju se simetri
cne "T" - mre
ze za koje vazi
Z1 = Z1 =
Z1
2
tako da je ema simetricne simetricne "T" - mreze

1
I1
Z1 / 2
Z1 / 2
U1
I2
Z2
U2
2
Slika 6.128: Simetricna "T" mreza

Za impedanse otvorene i kratko spojene mreze imali smo
a11
a21
a12
=
a22
Z0 =
(6.224)
Zk
(6.225)
a karakteristicna impedansa
a12
a21
(6.226)
Z 0Z k
(6.227)
Zc =
Iz relacija (6.224), (6.225) i (6.226) dobija se
Zc =
tj. dobijamo izraz za karakteristicnu impedansu (bilo koje) simetricne mreze sa dva para
krajeva preko Z 0 i Z k .
176
6.11.2
Karakteristi
cni parametri simetri
cne "T" mre
ze
Karakteristi
cna impedansa "T" mre
ze
Karakteristicna impedansa simetricne "T" mreze jednaka je

Z Tc =

Z 0Z k
gdje je Z 0 - ulazna impedansa sa 1-1 kada su 2-2 otvoreni pa je (slika 6.128):

Z0 =
Z1
+ Z2
2
Z k - ulazna impedansa sa 1-1 kada su 2-2 kratko spojeni pa je (slika 6.128):

Zk =
Z 1Z 2
Z1
+
2
Z 1 + 2Z 2
Ako izraze za Z 0 i Z k uvrstimo uvrstimo u Z Tc dobijamo

Z Tc

Z1
Z 1Z 2 1 +
4Z 2
(6.228)
gdje je: Z k - ukupna redna impedansa (za simetricnu "T" mrezu)

Karakteristi
cna prenosna funkcija "T" mre
ze
Karakteristicna prenosna funkcija "T" mreze se denie za karakteristicni rezim kada je 2-2
zatvoreno svojom karakteristicnom impedansom Z Tc kao to pokazuje slika 6.129 pa mozemo
pisati:
U
I
c = ln 1 = ln 1
U2
I2
U1
ZTc
I1
Z1 / 2
Z1 / 2
Z2
I2
U2
2
Slika 6.129:
Z Tc
177
Z
Z Tc + 21
Z1
Z1
I1
T
U1 =
I +(
+ Z c )I 2 =
=
= T Z
2 1
2
I2
Z c 21

1 + 4ZZ1 + 4ZZ1
1 + 4ZZ1 + 4ZZ1
I1
2
2
2

2

= e c=
Z1
Z1
Z1
I2
1 + 4Z 4Z
1 + 4Z + 4ZZ1
2
2
2
2

2
I1
Z1
Z
= ec =
1+ 1 +
ln
I2
4Z 2
4Z 2
Z Tc I 1

c = 2 ln

Z
1+ 1 +
4Z 2
Z1
4Z 2

(6.229)
Pored ovog izraza za c imamo i izraz preko hiperbolnih funkcija:

cosh c = a11 = 1 +
Z1
2Z 2
(6.230)
Relacija (6.230) predastavlja Campbell-ovu jednakost.
6.11.3
"" mre
"" (pi) - mreza sa dva pristupa ima raspored impedansi u obliku velikog grckog slova . Pored
"T" mreze, "" mreza je jedna od osnovnih mreza sa dva pristupa cija je ema prikazana na
slici 6.130.
1
U1
Z1
I1
Z2
I2
Z2
U2
2
Slika 6.130: mreza sa dva para krajeva

Na slici 6.130. Z 1 - je redna impedansa "" - mreze a Z 2 i Z 2 - su otocne impedanse ""
- mreze. Najvie je u upotrebi simetri
cna "" mre
za kod koje su:
Z 2 = Z 2 = 2Z 2
Obicno se se uzima 2Z 2 da bi zbog paralelne veza ukupna otocna impedansa bila Z 2, dok
178
je kod redne veze Z 1/2 da bi ukupna bila Z 1.Ovo je vazno kod oznacavanja i kod c radi
jednoobraznosti relacije.
6.11.4
Karakteristi
cne "" mre
ze
Karakteristi
cna impedansa simetri
cne "" mre
ze
Z1
I1
I2
U1
Zc
2Z 2
2Z 2
U2
Z c
Slika 6.131:
Karakteristicni rezim je kada je mreza zatvorena ulaznom impedansom pa je karakteristi
cna impedansa "" - mre
ze

Z 0Z k
Z
c =
gdje je (slika 6.131.) Z 0 impedansa za otvorene 2-2 krajeve
Z0 =
2Z 2 (Z 1 + 2Z 2)
Z 1 + 4Z 2
a Z k impedansa za kratkospojene 2-2 krajeve

Zk =
Zamjenom u Z
c dobijamo
Z =
c
2Z 1 Z 2
Z 1 + 2Z 2
Z 1Z 2
1 + 4ZZ1
2
(6.231)
U relaciji (6.231) Z 2 predstavlja ukupnu otocnu impedansu "" ili "T" mreze a Z 1 ukupnu
rednu impedansu "" ili "T" mreze.
Karakteristi
cna prenosna prenosna funkcija simetri
cne "" - mre
ze
Karakteristicna prenosna prenosna funkcija simetricne "" - mreze se dobija iz
179
U
I = I1 I = I1 1
2Z 2
U
I = I 2 + I = I 2 + 2
2Z 2
(6.232)
(6.233)
Iz relacija (6.232) i (6.233) slijedi da je

I1
U1
U
= I2 + 2
2Z 2
2Z 2
Takoe, znamo da je:

U1 = Z
c I1
U2 = Z
c I2
pa dobijamo:
Z
Z
I1
I
c
= I2 + c 2
I1
2Z 2
2Z 2
(6.234)
Iz relacije (6.234) dobijamo odnos
I1
2Z 2 + Z
c
=
I2
2Z 2 Z
c
Zamjenjujuci relaciju (6.231) u relaciju (6.235) imamo
(6.235)

2

Z1
Z1
1
+
+
4
Z
4
Z
I1
Z
Z
2
2
1
1

=e C =
=
1+
+
I2
4Z 2
4Z 2
1 + 4ZZ1 4ZZ1
2
2

c = 2 ln
Z
1+ 1 +
4Z 2
Alternativno
cosh c = 1 +
Z1
2Z 2
Z1
4Z 2

(6.236)
(6.237)
to predstavlja Campbell-ovu jednakost. Uporeujuci, dolazimo do zakljucka da je karakteristicna prenosna funkcija "T" mreze ista kao i kod "" mreze uz oznake: Z 1 - ukupna redna
impedansa u "T" mrezi; Z 2 - ukupna otocna impedansa u "" mrezi. Tada je proizvod
Z Tc Z
c = Z 1Z 2
T
ako znamo Z Tc (ili Z
zemo odrediti Z
c ) mo
c (ili Z c ).
(6.238)
180
6.11.5
Reetkasta mre
Reetkasta mreza sa dva para krajeva prikazana je na slici 6.132.

1
Za
I1
I2
Zb
U1
1
Zc
U2
2
Zd
Slika 6.132: Reetkasta mreza
emu sa slike 6.132 moguce je nacrtati kao to to pokazuje slika 6.133. koja predstavlja
Vitsonov most.
1
I1
Zb
Za
2
U1
U2
Zc
Zd
Slika 6.133:
Najcece je u upotrebi simetri

cna reetkasta mre
za koja je prikazana na slici 6.134 i
kod koje krajevi 1 i 2 nisu kratko vezani za razliku od "" i "T" mreza. Za ovu mrezu vazi
da je:
1
U1
1
Z1
I1
Z2
I2
Z2
Z1
U2
2
Slika 6.134: Simetricna reetkasta mreza
181
Za = Zd = Z1
Zb = Zc = Z2
Napomena: Mreze koje se mogu svesti na mreze sa tri kraja (zbog kratke veze npr. 1
i 2 krajeva ), kada se taj zajednicki krak moze uzemljiti nazivaju se neuravnotezene mreze
sa dva pristupa (kao to su "T" i "" mreza ). Mreze koje se ne mogu svesti na mreze sa tri
kraja nazivaju se uravnotezene mreze sa dva pristupa (kao to je reetkasta mreza).
6.11.6
Karakteristi
cne reetkaste mre
ze
Karakteristi
cna impedansa Z c .
Polazeci od relacije:
Zc =
Z 0Z k
gdje je (sa eme Vitsonovog mosta) impedansa za otvorene krajeve 2-2 jednaka
Z0 =
Z1 + Z2
2
a impedansa za kratko spojene krajeve 2-2

Zk = 2
Dobijamo da je sada
Zc =
Z 1Z 2
Z1 + Z2

Z 1Z 2
(6.239)
Izraz (6.239) za karakteristicnu impedansu simetricne reetkaste mreze je jednostavniji od istih

izraza za "" ili "T" mrezu.
Karakteristi
cna prenosna funkcija simetri
cne reetkaste mre
ze
Karakteristicna prenosna funkcija simetricne reetkaste mreze je
cosh c = a11 =
Z2 + Z1
Z2 Z1
(6.240)
Koristeci elementarne transformacije izmeu hiperbolnih funkcija mozemo zapisati

tanh c =
2
Z1
Z2
(6.241)
182
Iz (6.239) i (6.241) kao jednostavne funkcionalne zavisnosti Z c i c od Z 1 i Z 2 tj. od topologije
mreze slijedi velika primjena reetkastih simetricnih mreza.
6.11.7
Premotena "T" mre

za
ema premotene "T" mreze je prikazana na slici 6.135.
Z3
1
I2
I1
Z1 / 2
Z1 / 2
U1
U2
Z2
Slika 6.135: Premocena T mreza

Mreza prikazana na slici 6.135 je simetricna premotena "T" mreza zbog Z 1/2.
6.11.8
Karakteristi
cne premotene "T" mre
ze
Karakteristi
cna impedansa
Zc =
Z 0Z k =
Z 1 Z 3(Z 1 + 4Z 2 )
4(Z 1 + Z 3)
(6.242)
Karakteristicna prenosna funkcija:
cosh c = 1 +
6.11.9
Z1
Z3
2Z 2 Z + Z + Z 21
1
3
4Z 2
(6.243)
"L" mre
za
Razlikujemo lijevu "L" mrezu (slika 6.136a).) i desnu "L" - mrezu (slika 6.136a).)
Do "L" mreze se dolazi degeneracijom "T" ili "" mreze koje su prikazana na slici 6.137.
"T" - mreza se sastoji od dvije "L" mreze koje su kaskadno vezane to je prikazano na
slici 6.137. Sa iste slike se vidi da se "" - mreza sastoji od dvije "L" mreze koje su kaskadno
vezane. Ove mreze su bitne za sklopove koji vre diferenciranje ili integraljenje ulaznih funkcija
i koji se nazivaju integratori i diferencijatori.
183
1
I1
Z1
I2
U1
Z2
(a )
U2
U1
Z1
I1
Z2
I2
U2
(b)
Slika 6.136: Izgled "L" mreze

1
I1
Z1 / 2
Z1 / 2
U1
U1
Z1
I1
U2
Z2
1
1
I2
I2
2Z 2
2Z 2
U2
2
Slika 6.137:
6.12
Ekvivalentne mre
ze sa dva para krajeva
Proizvoljnu mrezu sa dva pristupa mozemo zamijeniti drugom pod uslovom da naponi i struje
na pristupnim krajevima ostanu isti. Mreze koje ispunjavaju ovaj uslov nazivamo ekvivalentnim mrezama. Navedeni uslov bice ispunjen za mreze koje imaju iste parametre: primarne ili
sekundarne. Postavka problema je sledeca
Uslov ekvivalentnosti je izrazen sledecom relacijom

a(a) = a(b)
gdje je: a(a) - a matrica mreze prikazane na slci (a) a a(b) - a matrica mreze prikazane na
slici (b). Ako je ovaj uslov zadovoljen tada vaze i ostali uslovi tj.
184
1
U1
1
I1
U2
U1
I2
a (a )

(a )
I1
I2
a (b )

(b)
U2
2
Slika 6.138:
b (a) = b (b)
= z (b)
(a)
= y (b)
(a)
= g (b)
(a)
= h(b)
(a)
Poto su primarni parametri jednaki tada i sekundarni parametri moraju biti isti tj..
(a)
Z 01
(a)
Z 02
(b)
= Z c1
(b)
= Z c2
Poto je proizvoljna mreza zadata sa tri nezavisna parametra dovoljno je napraviti tri jednakosti nezavisnih parametara mreza prikazanih na slici 6.138a) i 6.138b). Stoga se najprostija
ekvivalentna mreza mora sastojati od tri impedanse (a takve su "T" i "" mreza). Dakle,
najprostije ekvivalentne mreze su "T" i "" mreza. Zato, mreza sa slike 6.138b) nije bilo koja
proizvoljna mreza vec uzmimo da je to "T" - mreza prikazana na slici 6.139.
1
U1
I1
Z1
Z1
Z2
I2
U2
2
Slika 6.139:
Znaci, data je proizvoljna mreza sa eme na slici 6.138a) i treba naci njenu ekvivalentnu
185
"T" - mrezu. Impedanse "T" - mreze dobicemo ako izjednacimo jedan sistem parametara
(bilo primarnih ili sekundarnih) za obije mreze. To je najlake odrediti ako su za mrezu sa
eme a) poznati z parametri pa je uslov ekvivalentnosti:
z (a) = z (b)
Odredimo z (b). Postavljanjem jednacina dobijamo
U 1 = Z 1 I 1 + (I 1 I 2)Z 2
U 2 = (I 1 I 2 )Z 2 I 2Z 1
Ako ovo uredimo u obliku z - sistema jednacina dobijamo
U 1 = (Z 1 + Z 2 )I 1 + Z 2(I 2)
U 2 = Z 2I 1 + (Z 2 + Z 1 )(I 2)
odakle se dobija
(b)
z 11
(b)
z 12
(b)
z 21
z (b)
22
= Z1 + Z2
= Z2
= Z2
= Z2 + Z1
Iz uslova ekvivalencije sa emom na slici 6.138a) dobijamo

(b)
(a)
z11 = Z 1 + Z 2 = z 11
(b)
(a)
(a)
z12 = Z 2 = z 12 = z21
(b)
(b)
Poto je z 12 = z 21 = Z 2 mozemo pisati
(b)
(a)
z12 = z 12
(b)
(a)
z21 = z 21
(b)
(a)
z22 = Z 2 + Z 1 = z 22
Odavde se dobija
186
(a)
(a)
Z 2 = z 12 = z 21
(a)
(a)
Z 1 = z 11 z 12
(a)
(a)
Z 1 = z 22 z 12
(a)
(a)
U slucaju simetricne mreze prikazane na slici 6.138a) imamo da je z 12 = z 21 pa odavde
slijedi
Z
Z 1 = Z 1 = 1 = z 11 z 12
2
Pokazacemo prelaz preko a - parametara. Dakle, poznata je a matrica mreze na slici 6.138a)
tj. poznati su a parametri mreze na slici 6.138a). Napiimo jednacine ekvivalentne "T" eme:
U 1 = Z 1 I 1 + (I 1 I 2)Z 2
(6.244)
U 2 = (I 1 I 2 )Z 2 I 2Z 1
(6.245)
Relaciju (6.245) mozemo zapisati u obliku
U 2 = I 1 Z 2 I 2(Z 1 + Z 2 )
(6.246)
a iz relacije (6.246) mozemo izraziti struju I 1 koja je jednaka

1
I1 =
U +
Z2 2
Z1 + Z2
Z2

I2
(6.247)
Iz relacije (6.247) vidimo da je

(b)
a21 =
(b)
a22
1
Z2
Z1
=
+1
Z2
Ako relaciju (6.247) uvrstimo u relaciju (6.244) dobijamo:

Z1
Z 1Z 1
U = (1 +
)U + Z 1 + Z 1 +
I2
Z2 2
Z2
(6.248)
187
Iz relacije (6.248) vidimo da je
Z
(b)
a11 = 1 + 1
Z2
Z Z
(b)
a12 = Z 1 + Z 1 + 1 1
Z2
Dakle
(b)
Z
(b)
Z Z
a11 = 1 + Z 1 a12 = Z 1 + Z 1 + Z1 1
2
2
(b)
(b)
Z
a21 = Z1
a22 = Z1 + 1
2
2
Da bi nali impedanse "T" - mreze dovoljno je iz uslova a(a) = a(b) izjednaciti tri parametra
(nezavisna), npr.
(a)
(b)
a11 = a11
(a)
(b)
a21 = a21
(a)
(b)
a22 = a22
Odakle se dobija
1
(a)
a21
(a)
a 1
= 11 (a)
a21
(a)
a 1
= 22 (a)
a21
Z2 =
Z1
Z1
(a)
(a)
Dominirajuci clan je a21 pa da bi mogli izvriti ekvivalenciju treba da je a21 = 0 to
predstavlja uslov sa bi mogli izvriti ekvivalenciju. U slucaju simetricne mreze (slika 6.138a))
(a)
(a)
kada je a11 = a22 impedanse su jednake
Z1
Z2
6.12.1
(a)
Z1
a11 1
= Z1 =
=
(a)
2
a21
1
= (a)
a21
Ekvivalentna "" - mre

za
emu na slici 6.138b), koja treba da bude ekvivalentna polaznoj emi na slici 6.138a) predstavicemo - mrezom:
Najlaki prelaz se odvija ako je ema a) zadata y parametrima, a na emi b) trazimo
188
1
U1
Y1
I1
Y1
I2
Y1
U2
2
Slika 6.140:
admitanse mreze Y 1, Y 1, Y 1 . Tada su jednacine eme "" - mreze:
- KZS za cvor A:
I 1 = (U 1 U 2)Y 1 + U 1Y 2
- KZS za cvor B:
I 2 = U 2 Y 2 + (U 1 U 2)Y 1
Preuredimo ove jednacine da dobijemo y- sistem jednacina
I 1 = (Y 1 + Y 2 )U 1 Y 1U 2
(6.249)
I 2 = Y 1U 1 + (Y 1 + Y 2 )U 2
(6.250)
odakle se dobijaju y parametri za emu b)
y (11b) = Y 1 + Y 2
y (12b) = y (21b) = Y 1
y (22b) = Y 1 + Y 2
Uslov ekvivalencije je y (a) = y (b) to se dovoljno izrazava preko tri jednakosti:
y (11a) = y (11b) = Y 1 + Y 2
(b)
y (12a) = y (21a) = y(12b) = y21
= Y 1
y (22a) = y (22b) = Y 1 + Y 2

Odavde se dobija:
189
Y 1 = y (12a)
Y 2 = y (11a) + y(12a)
Y 2 = y (22a) + y(12a)

Dakle, preko Y - parametara eme a) najlake se odreuju admitanse ""- mreze. Izracunacemo impedanse ""- mreze preko a parametara eme a)
U1
I1
Z1
I2
Z2
Z 2
U2
Slika 6.141:
U ovom slucaju "" mreza je zadata impedansama Z 1, Z 2, Z 2 . Jednacine ove "" mreze
su:
U 1 = Z 1I + U 2
U1
I1 =
+I
Z2
U
I = I 2 + 2
Z2
Ako ovo I uvrstimo u gornje jednacine i sredimo u obliku a jednacina dobicemo
U1
I1

Z1
=
1+
U 2 + Z 1I 2
Z2

1
Z1
Z1
1
=
+
+
U2 + 1 +
I2
Z 2 Z 2 Z 2Z 2
Z2
190
Odavde se dobija
(b)
a11
(b)
a12
(b)
a21
(b)
a22
= 1+
Z1
Z2
= Z1
1
1
Z1
=
+
+
Z 2 Z 2 Z 2Z 2
Z
= 1+ 1
Z2
Iz uslova ekvivalentnosti a(a) = a(b)koji se svodi na dovoljne tri jednacine jednakosti tj.
(a)
(b)
a11 = a22
(b)
a(12a) = a12
(a)
a22
(b)
= a22
odakle se dobija
(a)
Z 1 = a12
Z 2 =
Z 2 =
(a)
a12
(a)
a22 1
(a)
a12
(a)
a11 1
U slucaju simetricne mreze dobijamo

Z 2 = Z 2 = 2Z 2 =
(a)
a12
(a)
a11 1
jer je a11 = a22 za simetricnu "T" - mrezu.
6.12.2
Ekvivalentnost "T" i "" mre

ze
Iz rasporeda impedansi vidi se da je prelaz:

1. "T" "" predstavlja prelaz
2. "" "T" predstavlja prela

tj. prelaz se obavlja preko transformacije impedansi polazne "T" tj. "" mreze.
191
6.12.3
Ekvivalentnost simetri
cne "T" mre
ze i simetri
cne reetkaste
mre
ze
Simetricna mreza potpuno je odreena sa svoja dva primarna ili sekundarna nezavisna parametra pa se ekvivalentnost simetricnih mreza svodi na jednakost dva primarna ili sekundarna
parametra (nezavisna).
I1
Z1 / 2
Z1 / 2
U1
Z2
I2
U2
U1
Za
I1
Zb
I2
Zb
Za
U2
2
(b)
(a )
Slika 6.142:
U ovom slucaju (simetricne "T" i reetkaste mreze) jednakost je nalake izraziti preko
otvorene i kratkospojene mreze tj.
(a)
(b)
Z0 = Z0
(a)
(b)
Zk = Zk
odakle se dobija (sa slike 6.142):

Z1
1
+ Z2 =
(Z + Z b )
2
2 a
Z1
Z 1Z 2
Z Z
+
= 2 a b
2
Z1 + Z2
Za + Zb
odakle se dobija:

Z1 Z1
Z aZ b =
+ 2Z 2
2
2

Z1
Z1
Za + Zb =
+
+ 2Z 2
2
2
pa dobijamo dva rjeenja ovog sistema jednacina:
192
prvo rjeenje
Z1
2
Z1
Zb =
+ 2Z 2
2
Za =
drugo rjeenje
Z1
+ 2Z 2
2
Z1
Zb =
2
Za =
Odavde izvodimo zakljucak da jednoj simetricnoj "T" mrezi odgovaraju dvije simetricne
reetkaste mreze (prelaz "T""X"). Ako hocemo da dobijemo impedanse simetricne "T"
mreze preko simetricne reetkaste mreze tada takoe dobijamo dva rjeenja i to: (prelaz
"X""T")
prvo rjeenje
Z 1 = 2Z a
Zb Za
Z2 =
2
drugo rjeenje
Z 1 = 2Z b
Za Zb
Z2 =
2
Ovo znaci da jednoj simetricnoj reetkastoj mrezi odgovaraju dvije simetricne "T" - mreze.
Matematicki, ova dva prelaza su potpuno ista. Sa stanovita realizacije prelazom "X""T"
moze da se desi da realni dio impedanse Z 2 bude negativan to se u stvarnosti ne moze ostvariti
pasivnim elementima. Kada je ovaj realni dio pozitivan prelaz je proizvoljan poprvom ili
drugom rjeenju. Matematicki, ova dva prelaza su istovjetna kao i za prelaze "T""X".
6.12.4
Ekvivalentnost simetri
cne premotene "T" mre
ze i simetri
cne
"T" mre
ze
Prelaz cemo najlake odraditi ako
Z1
2
, Z 3,
Z1
2
cime se ema a) svodi na oblik
193
Z3
I2
I1
Z1 / 2
U2
U1
I1
Za
/2
Za
/2
I2
Z1 / 2
Z2
U1
(a )
Zb
(b)
U2
Slika 6.143:
1
I1
Zp
Zp
Zq
U1
Z2
I2
U2
2
Slika 6.144:
Z1
Zp =
Zq =
Z3
Z1 + Z3
Z 21
2
Z1 + Z3
Uporeujuci sa emom b) dobijamo

Za =
Z 1Z 3
Z1 + Z3
Zb = Z2 +
Z 21
4(Z 1 + Z 3 )
Ekvivalencija nebi imala smisla za

Z1 + Z3 = 0
(recimo kondenzator i kalem istih vrijednosti reaktivne otpornosti). Obrnuto, tj. dali je
moguce sa "T" - mreze preci na premotenu "T" - mrezu. Na ovo pitanje dobijamo beskonacno mnogo rjeenja jer treba preci sa simetricne "T" - mreze (odreene sa dva parametra)
194
na simetricnu premotenu "T" - mrezu odreenu sa tri parametra odakle je broj rjeenja
beskonacan. Postupak: Prvo bi sa eme b) podijelili na dva dijela Z b
1
I1
Za / 2
Za / 2
I2
mZb
U1
(1
U2
m)Zb
Slika 6.145:
m - je proizvoljno pa ima beskona
cno mnogo
rjeenja.

Za Za
Dalji postupak:
2 , 2 , mZ b dobijemo
Z1
Z
= 2mZ b + a
2
2
Z 2 = (1 m)Z b
Z 2a
Z3 = Za +
4mZ b
Z3
1
I2
I1
Z1 / 2
U1
Z1 / 2
Z2
U2
2
Slika 6.146:
Cilj ekvivalentnih ema je da se uprosti polazna ema radi lakeg odreivanja kola (zato
nikad necemo vriti prelaz sa simetricne premotene "T" - mreze na simetricnu "T" - mrezu
uz uslov da to nije teorijski problem koji se rjeava gore pomenutim postupkom).
6.13
Vezivanje mre
Dvije mreze sa jednim pristupom mogu se vezivati na dva nacina i to:
195
-redno
-paralelno
I
(1)
MREA (1)
(1)
(2)
(2)
MREA (2)
Slika 6.147: Redna veza mreza sa jednim pristupom
U = U (1) + U (2)
I = I (1) = I (2)
Mreza sa jednim pristupom je i pasivni element (otpornik) ili impendansa i slicno
I
U
U
(1)
(1)
MREA (1)
(2)
(2)
MREA (2)
Slika 6.148: Paralelna veza mreza sa jednim pristupom
U = U (1) = U (2)
I = I (1) + I (2)
Rezultat vezivanja u oba slucaja je slozenija mreza sa jednim pristupom. Za rezliku od mreza
sa jednim pristupom mreze sa dva pristupa mogu se vezivati na vie nacina.
196
6.13.1
Redna veza mre

ema redne veze dvije mreze sa dva para krajeva prikazana je na slici 6.149.
I1
I1
U1
U1
I1
U1
I2
I2
U 2
U2
I 2
U 2
Slika 6.149: Redna veza mreza sa dva para krajeva
Rezultat vezivanja je ponovo mreza sa dva para krajeva. Vezivanje namece odreene
relacije:
U1 = U1 + U1
(6.251)
I1 = I1 = I1
(6.252)
U2 = U2 + U2
(6.253)
I2 = I2 = I2
(6.254)
Postavka problema je sljedeca: Izraziti parametre rezultujuce mreze preko parametara dvije
mreze u vezi. Ovaj problem je najlake rijeiti ako su mreze zadate preko "z"-parametara.

U1
I
1
= z
I 2
U2

U 1
I
1
= z
I 2
U 2
Koristeci veze (6.251), (6.252), (6.253) i (6.254) u matricnom obliku:
197

U1
U2
U1
U2

=
= z
U 1
U 2

+
I 1
I 2
U 1
U 2
+ z
I 1
I 2
Mozemo zapisati iz (6.251), (6.252), (6.253) i (6.254):

I1
I 2

=
I 1
I 2

=
I 1
I 2
Sada je

U1
U2
U1
U2
U1
U2

= z
I1
I 2
= (z + z )
= z
gdje je
I1
I 2

+ z
I1
I 2
z = z + z

I1
I 2
Opte: Za n redno vezanih mreza sa dva pristupa, z matrica rezultujuce mreze se dobija
kao
z = z (1) + z (2) + ... + z (k) + ... + z (n)
gdje je z (k) (za k = 1, 2, ..., n) z - matrica pojedinacne mreze iz redne veze.
6.13.2
Paralelna veza mre

za sa dva pristupa
ema paralelne veze dvije mreze sa dva para krajeva prikazana je na slici 6.150.
Rezultat paralelne veze je takoer mreza sa dva para krajeva. Relacije koje se namece su
U 1 = U 1 = U 1
I 1 = I 1 + I 1
198
I1
I2
U1
U1
U2
I1
I1
I2
U2
I2
U1
U 2
Slika 6.150: Paralelna veza mreza sa dva para krajeva
U2 = U2 = U2
I2 = I2 + I2
Najednostavniji nacin za dobijanje parametara rezultujucih mreza je ako su poznati y parametri mreze 1 i 2 sa slike 6.150.

I1
I 2
I 1
I 2
= y
= y

U 1
U 2
U 1
U 2
Koristeci gornje (nametnute) relacije imamo

I 1
I 1
=
+
I 2
I 2

I1
U
U
1
1
= y
+ y

I 2
U2
U 2
I1
I 2
Koristeci da je
sada je
uz uslov
I1
I 2
= y
U1
U2
U1
U2

=
U 1
U 2
+ y
U1
U2

+
U 1
U 2
y = y + y
=

y + y

U1
U2
199
Opte: Za n - paralelno vezanih mreza sa dva pristupa, y - matrice rezultujuce mreze se
dobija kao:
y = y (1) + y (2) + ... + y (k) + ... + y (n)
gdje je y (k) (zak = 1, 2, ..., n) y - matrica pojedinacne mreze iz paralelne veze mreze.
6.13.3
Redno-paralelna veza mre

za sa dva pristupa
ema redno-paralelne veze dvije mreze sa dva para krajeva prikazana je na slici 6.151.
1
I1
U 1
U1
I2
I1
I2
I1
U 1
U 2
U 2
I2
2
U2
Slika 6.151: Redno-paralelna veza mreza sa dva para krajeva

Sa pristupa 1-1 je redna veza, a sa pristupa 2-2 je paralelna veza pa otuda i naziv rednoparalelna veza. Rezultat je takoe mreza sa dva pristupa. Uslovi koji se namecu dati su
sledecim relacijama:
U1 = U1 + U1
I1 = I1 = I1
U2 = U2 = U2
I2 = I2 + I2
najednostavniji nacin da izrazimo parametre rezultujuce mreze preko parametara mreza 1 i 2
je preko h- parametara.
200

U1
I 2
U 1
I 2
= h
= h
I 1
U 2
I 1
U 2

Dalje je h - sistem jednacina za rezultujucu mrezu iz nametnutih relacija

U 1
U 1
=
+
I 2
I 2

I 1
I 1
I1

= h
+h
U 2
U 2
I 2
U1
I 2
Iz nametnutih relacija imamo da je

sada je
U1
I 2
= h
uz uslov
I1
U2
I1
U2

=
I 1
U 2
+ h

+
I1
U2
h = h + h
I 1
U 2

= h + h
I1
U2
Opte: Za n - redno-paralelno vezanih mreza, h - matrica rezultujuce mreze se dobija kao

h = h(1) + h(2) + ... + h(k) + ... + h(n)
gdje je h(k) (za k = 1, 2, ..., n) h - matrica pojedinacne mreze iz redno-paralelne veze mreza.
6.13.4
Paralelno-redna veza mre

za sa dva pristupa
ema paralelno-redne veze dvije mreze sa dva para krajeva prikazana je na slici 6.152.
Na pristupu 1-1 je paralelna veza a na 2-2 je redna veza. Relacije koje se namecu su
U 1 = U 1 = U 1
I 1 = I 1 + I 1
201
I1
U 1
I1
U1
U2
I2
U 1
U 2
I1
I2
I 2
U 2
Slika 6.152: Paralelno-redna veza mreza sa dva para krajeva
U2 = U2 + U2
I2 = I2 = I2
Rezultat vezivanja je takoer mreza sa dva para krajeva. Najednostavnije je izraziti parametre
rezultujuce mreze preko g - parametara mreza 1 i 2.

I1
U2
I 1
U 2
= g
= g
U 1
I 2
U 1
I 2
I 1
U 2
Za rezultujucu mrezu iz nametnutih relacija

I1
U2
I1
U2

=
= g
I 1
U 2

+
U 1
I 2
U 1
I 2
+ g
U 1
I 2
nametnute druge relacije su

U1
I 2

=

+
U 1
I 2
202
sada je
I1
U2
= g
U 1
I 2
+ g
U 1
I 2

=
g + g

U1
I 2
gdje je

g = g + g
Opte: Za n - paralelno-redno vezanih mreza, g - matrica rezultujuce mreze se dobija kao

g = g (1) + g (2) + ... + g (k) + ... + g (n)
gdje je g (k) (za k = 1, 2, ..., n) g - matrica pojedinacne mreze iz paralelno-redne veze mreza.
6.13.5
Povratna sprega (veza) mre

za sa dva pristupa
Predstavlja specijalan slucaj redno-paralelne veze. (Engl. feed back) . Povratna sprega je
izuzetno bitna zato je izdvajamo u posebnu vezu.
1
U1
I1
U1
A(s)
U2
2
U1
B(s)
Slika 6.153: Povratna sprega

Sa strane pristupa 1-1 je redna veza, a sa 2-2 je paralelna veza. Mreze 1 i 2 se opisuju
funkcijama (ne parametrima). A(s) i B(s) gdje je s - kompleksna ucestanost. Mi cemo uzeti
da su A(s) i B(s) transmitanse napona tj.
A(s) =
U 2 (s)
U1 (s)
obicno se denie kao velicina izlaznog i ulaznog signala sa mreze i obratno

B(s) =
U1 (s)
U 2 (s)
203
jer je za mrezu 2 U 1 (s) izlazni napon a U 2(s) je ulazni napon. Mreza sa funkcijom A(s) se
naziva osnovna mreza (sistem), a sa funkcijom B(s) mreza (sistem) povratne sprege. Uslovi
koje namece ova mreza su:
U1 = U1 + U1
Imamo da je
U 1 (s) =
U 2(s)
A(s)
(6.255)
pa je relacija (6.255)
U 2(s)
= U 1(s) + B(s)U 2(s)
A(s)
odavde je
U 2 (s)
A(s)
=
U 1 (s)
1 A(s)B(s)
funkcija rezultujuce mreze. Dakle, sa B(s) mozemo da reguliemo rezultujucu funkciju. Za
prikazivanje povratne sprege prvobitno su se koristili blok-dijagrami, a sada se koristi teorija
grafova, tj. teorija signalnih grafova. Prema blok-dijagramu povratna sprega se prikazuje
Q(s)
E (s )
Y (s)
A(s)
B(s)
Slika 6.154:
izlaznu informaciju vracamo i vrimo regulaciju citavog sistema Prema teoriji grafova protoka signala povratna sprega se prikazuje kao
Q(s)
E (s ) A(s)
Y (s )
B(s)
Slika 6.155:
Kod grafa, grane grafa predstavljaju funkcionalne zavisnosti izmeu cvorova, a cvorovi
204
predstavljaju velicine koje nas interesuju.
E(s) = Q(s) + B(s)Y (s)
Y (s) = A(s)E(s)
Ako eliminiemo E(s) dobijamo
T (s) =
A(s)E(s)
A(s)E(s)
Y (s)
=
=
Q(s)
E(s) B(s)Y (s)
E(s) B(s)Y (s)
T (s) =
A(s)
1 B(s)A(s)
(6.256)
Relacija (6.256) predstavlja rezultujucu mrezu. Postavlja se pitanje: Pod kojim uslovima
izvedene relacije za rednu, paralelnu, redno-paralelnu, paralelno-rednu i povratnu vezu vaze?
Odgovor: Relacije ne vaze uvijek nego se moraju ispuniti uslovi regularnosti. Uslovi regularnosti se odnose na to da poslije vezivanja parametri mreza koje se spajaju ostanu isti tj.
njihova topologija i parametri moraju ostati isti poslije vezivanja. Uzmimo jednostavan slucaj
"T"-mreze i "-mreze (slika 6.156.)
1
I1
I1
U 1
U1
I2
I2
U 2
I1
U2
I 2
U1
U 2
Slika 6.156:
Ovom rednom vezom, ove dvije mreze sa dva pristupa smo premostili impendansom ""mreze pa smo promijenili topologiju "" - mreze i ne vazi
z = z1 + z2
To je neregularna veza. Ako bi napravili vezu prikazanu na slici 6.157. tada vazi:
z = z1 + z2
pa se radi o regularnoj vezi.
205
1
I1
I1
U1
U 2
U1
I2
I2
I1
U2
I 2
U1
U 2
Slika 6.157:
6.13.6
Kaskadna veza mre

za sa dva pristupa
Kaskadna veza dvije mreze sa dva para krajeva prikazana je na slici 6.158.
1
U1
I1
I1
U1
I2
I1
I2
U 2
U 1
U 2
I2
U2
Slika 6.158: Kaskadna veza mreza sa dva krajeva

Kaskadna veza se dobija kada se na jednu mrezu nadoveze druga i tako se moze postici
kaskada ili niz mreza. Rezultat kaskadne veze je takoer mreza sa dva pristupa ili slozenija.
Uslovi koji se namecu na strani pristupa su
U1 = U1
I1 = I1
U2 = U1
I2 = I1
U2 = U2
I2 = I2
206
Parametri rezultujuce mreze najednostavnije se dobijaju preko a - parametara mreza 1 i 2.
Dakle, mreze 1 i 2 opisujemo a - matricama

U 1
I 1
U 1
I 1
= a
= a
U 2
I 2
U 2
I 2
Nametnute relacije u matricnom obliku su:

U1
I1
U 2
I 2
U 2
I 2

=

=

=
U 1
I 1
U 1
I 1
U2
I2

sada je
U 1
I 1
= a
U 1
I 1
= a a
U 2
I 2
= a a
U2
I2

=a
U2
I2
Opte: za n - kaskadno vezanih mreza sa dva pristupa a - matrica rezultujuce mreze se dobija
kao
a = a(1) a(2) ...a(n)
gdje je a(k) a matrica k-te mreze iz kaskadne veze. Mnogi inzinjerski sklopovi koriste
kaskadnu vezu (elektricni ltri) i sluzi za analizu kola sa rasporeenim parametrima preko
kola sa koncentrisanim parametrima. Na pitanje da li postoje uslovi koje koje sastavne mreze
treba da ispunjavaju, odgovor je da ne treba tj. da za kaskadnu vezu nema uslova regularnosti,
jer se kaskadnom vezom ne moze izmijeniti topologija i parametri sastavnih mreza.
6.14
Konvertori impedansi
Posmatramo mrezu sa dva para krajeva koja je zadata a matricom i zatvorena na pristupu
2-2 impendansom Z 2 kao to je prikazano na slici 6.159

Definicija: Idealni konvertor impendanse je elektricno kolo sa dva para krajeva koje, kada
je na jednom paru krajeva zatvoreno impendansom Z 2, na drugom paru krajeva predstavlja
207
1
I1
I2
a
U1
1
U2
Z2
Z1
Slika 6.159: Mreza sa dva pristupa

ulaznu impedansu Z1, koja je direktno proporcionalna Z 2 tj.
Z 1 = kZ 2
Dakle, konvertor impedanse mijenja samo vrijednost impedanse ali ne i njen karakter (pretezno
induktivni ili kapacitivni). Poimo od relacije za ulaznu impendansu preko a-parametara
Z1 =
a11 Z 2 + a12
a21 Z 2 + a22
da bi od ovog izraza dobili izraz u deniciji, treba da se ispune sledeci uslovi

a12 = 0
a21 = 0
pa je
a11
Z = kZ 2
a22 2
Z1 =
gdje je
k=
a11
a22
faktor konverzije. Dakle, uslovi da bi elektricno kolo bilo idealni konvertor su

a12 = 0
a21 = 0
a11 = 0
a22 = 0
Zatvorimo sada primarne krajeve impendansom Z 1 kao to to pokazuje slika 6.160
Z2 =
a22 Z 1 + a12
a21 Z 1 + a11
208
1
I1
a
U1
Z1
I2
U2
Z2
Slika 6.160:
Ako su zadovoljeni uslovi idealnog konvertora imamo

Z2 =
a22
Z = k Z1
a11 1
k faktor konverzije
k =
a22
a11
Dakle, faktor konverzije konvertuje impendansu u oba smjera, ali sa razlicitim stepenom konverzije.
1
k=
k
Izrazeni preko h- parametara uslovi idealnog konvertora su
h11 = h11 = 0
h12 h21 = k
Sada cemo pokazati da je tipican predstavnik idealnog konvertora, idealni transformator (slika
6.161).
I1
I2
U1
1
U2
m:1
Z1
Slika 6.161: Idealni transformator
Z2
209
Jednacine idealnog transformatora su
U 1 = mU 2
1
I1 = I2
m
za saglasne krajeve, odnosno u matricnom obliku
U1
I1

=
m 0
0 m1
U2
I2
odakle se dobija da je
a12 = 0
a21 = 0
a11 = m
1
a22 =
m
pa time idealni transformator zadovoljava uslove idealnog konvertora gdje je
k=
a11
m
= 1 = m2
a22
m
odakle je
Z 1 = m2Z 2
Dakle idealni transformator sa pristupa 1-1 mozemo zamijeniti impendansom m2 Z 2 kao to
je prikazano na slici 6.162.
I1
U1
m 2Z 2
Slika 6.162:
Obratno, ako bi zatvorili pristup 1-1 impendansom Z 1 , tada je ulazna impendansa sa
210
pristupa 2-2
Z2 = k Z1
1
1
k =
= 2
k
m
1
Z2 =
Z
m2 1
Dakle idealni transformator sa pristupa 2-2 mozemo zamijeniti impendansom m12 Z 2 kao to
je prikazano na slici 6.163.
I2
m2
U2
Z1
Slika 6.163:
Prema tome, idealni transformator vri konverziju impendanse u oba smjera, ali sa razlicitim stepenom konverzije. Idealni konvertor ne postoji (kao to ne postoji idealni transformator), ali je to ideal kome se tezi i preko koga se modeluju realni konvertori govoreci o
idealnim konvertorima u oblasti aktivnih linearnih kola.
6.15
Inverotri impedansi
Definicija: Elektricno kolo sa dva pristupa koje, kada je na jednom pristupu zatvoreno
impendansom Z 2, ima na drugom pristupu ulaznu impendansu koja je inverzno proporcionalna
sa Z 2 za sve frekvencije, naziva se idealnim invertorom.
1
I1
a
U1
1
I2
U2
2
Z1
Slika 6.164:
Z2
211
Po deniciji
Z1 =
G
Z2
Relacija za ulaznu impendansu preko a-parametara je

Z1 =
a11 Z 2 + a12
a21 Z 2 + a22
Uporeivanjem ova dva izraza dobijamo

a11 = 0
a22 = 0
a 1
Z 1 = 12
a21 Z 2
gdje je
G=
a12
a21
faktor inverzije. Dakle, uslovi za idealni invertor preko a - parametara su

a11 = 0
a22 = 0
a12 = 0
a21 = 0
Obratno, sa strane pristupa 2-2 imamo Z 2 kao ulaznu impendansu za zatvoreni pristup 1-1
sa Z 1 kao to je prikazano na slici 6.165.
1
Z1
I1
I2
a
U1
1
U2
Z2
Slika 6.165:
Z2 =
a22 Z 1 + a12
a21 Z 1 + a11
212
Uz uslove inverzije imamo i uslov
a11 = 0
a22 = 0
Z2 =
a12 1
1
=G
a21 Z 1
Z1
Dakle, u oba smjera stepen inverzije je isti jer je faktor inverzije u oba smjera isti. Napomena:
Za razliku od konvertora impendanse koji samo mijenja vrijednost zatvorene impendanse na
ulazu, invertor mijenja i vrijednost i karakter impendanse. Na primjer ako je Z 2 impendansa,
bila pretezno induktivna ulazna impendansa ce, uz ispunjene uslove inverzije, biti pretezno
kapacitivna i promijenice vrijednost.
G
1
1
= j L = j
jL
C
G
Z 2 = jL = Z 1 =
Uslovi idealnog invertora preko z- parametara su
z 11 = 0
z 22 = 0
z 12 z 21 = G
Tipican predstavnik idealnih invertora je idealni zirator (uveo ga je francuski naucnik Telegen).
Gracki simbol idealnog ziratora je prikazan na slici 6.166.
1
U1
U2
U1
U2
I1
r (g )
(a )
I2
I1
r (g )
(b)
I2
irator
Slika 6.166: Z
Kod idealnog transformatora imamo samo vezu izmeu napona i napona ili izmeu struje
i struje (zato idealni transformator i nema z i y matricu, vec samo hibridne matrice). Za
razliku od idealnog transformatora, zirator povezuje napon i struju na suprotnim pristupima,
213
pa je za emu na slici 6.166a)
U 1 = rI 2
U 2 = rI 1
Smjer ziracije na emi je suprotan od I 2 pa je predznak negativan. U matricnom obliku prikaz
z - matrice:
ili prikaz y - matrice
U1
U2
I1
I2

=
0 r
r 0
0 1r
1r 0
gdje je g - provodnost ziratora

g=
I1
I2
U1
U2
1
r
Dakle,
z 11 = z 22 = 0
z 12 z 21 = r r = G
su uslovi idealnog invertora, gdje je G - faktor inverzije
G = r 2
Za emu sa slike 6.166b) znak je pozitivan jer smjer ziracije i struje I 2 imaju isti smjer pa je
U 1 = rI 2
U 2 = rI 1
u matricnom obliku prikaz z - matrice:
U1
U2

=
0 r
r 0
I1
I2
analogno mozemo dobiti i y - matricu. Dakle, ako imamo idealni zirator koji zatvorimo
impendansom Z 2 na pristupu 2-2 kao to je prikazano na slici 6.167

imamo da je ulazna impendansa jednaka
Z1 =
G
r2
=
Z2
Z2
214
1
I1
U1
1
I2
U2
Z2
Z1
Slika 6.167:
faktor inverzije G je
G = r2
a sa strane 2-2
Z2 =
r2
Z1
Idealni zirator se ne moze realizovati, ali postoje aktivna kola koja vre ulogu inverzije (realne).
Razmotrimo sledeci slucaj (slika 6.168.).
1
I1
I2
U1
U2
Z1
Slika 6.168:
Na pristupu 1-1 ulazna impendansa je
G
r2
=
Z2
Z2
1
=
jC
Z1 =
Z2
Z1 =
r2
1
jC
= jCr2 = jL
po svojoj prirodi ova impendansa je kalem

L = Cr2
215
Dakle, sa strane 1-1 kolo mozemo zamijeniti emom prikazanom na slici 6.169
1
I1
U1
L = r 2C
Slika 6.169:
Ova osobina ziratora je veoma bitna za kola visoke integracije. Kalem je potpuno nekompatibilan sa ureajima elektronike, a njegova funkcija je nezamijenjiva, pa se ovakvom kombinacijom ziratora postize njegova funkcija. Ovo je fundamentalna korist ziratora. Napomena:
Ulogu konvertora i invertora mozemo dobiti pomocu aktivnih i linearnih kola. Dakle, osnovnom skupu idealnih elemenata R, L, C, m idealnog transformatora, dodajemo jo i idealni
zirator r(g).
6.16
Kontrolisani izvori - Transdukteri
6.16.1
Naponom kontrolisani naponski izvor (NKNI)
Naponom kontrolisani naponski izvor (NKNI) prikazan je na slci 6.170.

1
U1
I2
I1
U 1
U2
2
Slika 6.170: Naponom kontrolisani naponski izvor

Relacije su:
I1 = 0
U 2 = U 1
216
to znaci da je napon U 2 kontrolisan sa naponom U 1 . U matricnom obliku
I1
U2
0 0
0
U1
I2
g - matrica NKNI
g 11 = g22 = g 12 = 0
g 21 =
6.16.2
Strujom kontrolisani naponski izvor (SKNI)
Strujom kontrolisani naponski izvor (SKNI) prikazan je na slici 6.171.

1
I2
I1
U1
U2
rI1
Slika 6.171: Strujom kontrolisani naponski izvor
Relacije su
U1 = 0
U 2 = rI 1
U matricnom obliku
U1
U2

=
0 0
r 0
I1
I2
z - matrica SKNI
z 11 = z 22 = z 12 = 0
z 21 = r
217
6.16.3
Naponom kontrolisani strujni izvor (NKSI)
Naponom kontrolisani strujni izvor (NKSI) je prikazan na slici 6.172

1
I2
I1
gU1
U1
U2
Slika 6.172: Naponom kontrolisani strujni izvor
I1 = 0
I 2 = gU 1
U matricnom obliku
I1
I2

=
0 0
g 0
U1
U2
y - matrica NKSI
y 11 = y 22 = y 12 = 0
y 21 = g
6.16.4
Strujom kontrolisani strujni izvor (SKSI)
Strujom kontrolisani strujni izvor (SKSI) prikazan je na slici 6.173.

1
U1
1
I2
I1
I1
U2
2
Slika 6.173: Strujom kontrolisani strujni izvor
218
U1 = 0
I 2 = I 1
U matricnom obliku
U1
I2

=
0 0
0
I1
U2
h - matrica SKSI
h11 = h22 = h12 = 0
h21 =
Po svojoj strukturi, kontrolisani izvori su idealne mreze sa dva para krajeva. Dakle, idealnim
elementima R, L, C, m, r(g) dodajemo i NKNI, SKNI, NKSI, SKSI. Sa svim ovim elementima
mozemo modelovati bilo koji realni elektricni ureaj.
Problem: Da li mozemo emu idealnog transformatora i idealnog ziratora predstaviti
preko kontrolisanih izvora?
Odgovor: Prvo idealni transformator (slika 6.174) predstavimo kontrolisanim izvorima.
1
I2
I1
U1
1
U2
m :1
Slika 6.174:
Za ove oznake krajeva i referentne smjereve struja
U 1 = mU 2
I 2 = mI 1
Ekvivalentna ema preko kontrolisanih izvora je prikazana na slici 6.175.
Idealni transformator mozemo predstaviti redno-paralelom vezom NKNI i SKSI (na 1-1 je
redna, a na 2-2 je paralelna veza). Sazeta ekvivalentna ema idealnog transformatora preko
kontrolisanih izvora bi bila kao ona prikazana na slici 6.176.:
Napomnimo da je ovo sazeti oblik razvijene eme idealnog transformatora preko kon-
219
I1
I2
mU 2
U2
2
U1
mI1
I1
1
Slika 6.175: Ekvivalentna ema

1
U1
I2
I1
mU 1
mI1
U2
2
Slika 6.176:
trolisanih izvora. Ako napiemo jednacine idealnog transformatora
U 1 = mU 2
I 2 = mI 1
kao
1
U
m 1
1
= I2
m
U2 =
I1
tada je (druga) sazeta ema idealnog transformatora preko kontrolisanih izvora prikazana na
slici 6.177. ili u razvijenom obliku ova bi ema izgledala kao na slici 6.178.
U pitanju je paralelno-redna veza jer na pristupu 1-1 imamo paralelnu vezu, a na pristupu 2-2 rednu vezu. Za vjezbu: Nacrtati ekvivalentne eme idealnog transformatora preko
220
1
I2
I1
U1
I2
U1
U2
Slika 6.177:
1
U1
I2
I1
m I2
1
1
U2
1
U1
2
Slika 6.178:
kontrolisanih izvora za nesaglasne krajeve. Predstavimo idealni zirator prikazan na slici 6.179.
preko kontrolisanih izvora. Jednacine za postavljeni smjer ziracije su

U 1 = rI 2
(6.257)
U 2 = rI 1
(6.258)
Relacija (6.257) predstavlja naponski generator kontrolisan strujom I 2 , dok relacija (6.258)
predstavlja takoe naponski generator ali kontrolisan strujom I 1. Sazeta ekvivalentna ema
je prikazana na slici 6.180 ili u razvijenom obliku kao na sledecoj slici 6.181.:
Sa slike 6.181 vidimo da je ovo redna veza dva SKNI. Ako izrazimo jednacine idealnog
ziratora kao:
221
1
I1
I2
U1
U2
Slika 6.179:
1
U1
I2
I1
rI 2
rI1
U2
Slika 6.180:
I 2 = gU 1
I 1 = gU 2
1
g =
r
dobijamo emu koja je prikazana na slici 6.182. Ekvivalentna ema u razvijenom obliku
je prikazana na slici 6.183. Sa slike 6.183. vidimo da je u ovom slucaju ekvivalentna ema
predstavljena preko paralelne veze dva NKSI.
6.17
Osnovne podjele konvertora i invertora
6.17.1
Podjela konvertora:
1. Konvertori pozitivne impendanse (zadovoljavaju uslove idealnog konvertora)

a12 = a21 = 0
a11 = 0
a22 = 0
222
1
I2
I1
rI1
U1
U2
rI 2
Slika 6.181:
1
U1
I2
I1
gU 2
gU1
U2
2
Slika 6.182:
uz uslov a11 a22 > 0. Napomena: Svi konvertori zadovoljavaju opte uslove
a12 = a21 = 0
a11 = 0
a22 = 0
2. Konvertori negativne impendanse
Kod konvertora negativne impedanse proizvod je a11 a22 < 0.
U sklopu konvertora pozitivne impendanse razlikujemo:
a) Ako je a11a22 = 1 tada su u pitanju pasivni konvertori pozitivne impendanse.
Karakterie ih to da nemaju gubitke i tipican predstavnik je idealni transformator.
b) Ako je a11a22 = 0 to je neka od vrsta kontrolisanih izvora i to
223
1
U1
I1
I2
gU 2
U2
2
gU1
Slika 6.183:
- SKSI
a11 = 0
a22 = 0
- NKNI
a11 = 0
a22 = 0
- nulor (idealni operacioni pojacavac)
a11 = a12 = a21 = a22 = 0
c) Ako je a11 = a22 onda je to idealni pojacavac snage.
U sklopu konvertora negativne impendanse razlikujemo sljedece vrste
a) Konvertor negativne impendanse po struji

a11 > 0
a22 < 0
224
b) Konvertor negativne impendanse po naponu
a11 < 0
a22 > 0
Konvertor negativne impedanse po struji prikazan je na slici 6.184.
1
i1
i2
NIC
(C)
u1
u2
2
Slika 6.184: Konvertor negativne impedanse po struji

Ulazni signal i1 poslije prolaska kroz NIC(C) mijenja smjer struje i2 pa se zato naziva
negativni konvertor impendanse po struji (Negative Impendanse Convertor - po struji (C)).
Jednacine su
U 1 = kU 2
1
i1 = i2
k
pa je matrica a parametara jednaka

a=
k 0
0 k1
Napomena: Uvijek se uzima da su parametri k i g veci od nule tj. k > 0; g > 0. Ocigledno
je da su a parametri jednaki
a11 = k > 0
1
a22 = < 0
k
Konvertor negativne impedanse ponaponu prikazan je na slici 6.185.
NIC(V) - Negativni konvertor impendanse po naponu. Ako smatramo da je u1 ulazni signal
kada NIC(V) mijenja smjer izlaznog signala napona u2 prema
u1 = ku2
ili
225
1
i1
i2
NIC
(V)
u1
u2
2
Slika 6.185: Konvertor negativne impedanse po naponu
u1 = ku2
Jednacine su:
u1 = ku2
1
i1 = i2
k

k 0
a =
0 k1
odakle slijedi
a11 = k < 0
1
>0
a11 =
k
Posmatrajmo slucaj kada je konvertor zatvoren parametrima R, L ili C (slika 6.186.). Relacije
su:
i1
NIC
(V)
u1
i2
R1
u2
2
Slika 6.186:
226
u1
u2
= R1 = k 2R = k 2
i1
i2
2
L1 = k L
C
C1 = 2
k
Dakle, pomocu NIC mozemo da realizujemo negativnu otpornost, induktivnost ili kapacitivnost cime su to aktivni elementi. Vidi se da je NIC-nereciprocan aktivni element jer je
det a = 1.
6.17.2
Podjela invertora:
1. Invertor pozitivne impendanse

Svi invertori zadovoljavaju uslov: a11 = a22 = 0, a12 = 0 i a21 = 0. Invertori pozitivne
impendanse su oni kod kojih je a12a21 > 0 i razlikujemo dva slucaja u zavisnoti od toga da li
je:
a) a12a21 = 1 onda je u pitanju invertor pozitivne impendanse, pasivan i bez gubitaka.
To je idealni zirator.
b) a12a21 = 0 onda je to kontrolisani izvor, i to SKNI ili NKSI
2. Invertori negativne impendanse zadovoljavaju uslov a12a21 < 0 i to:
a) Invertor negativne impendanse prvog tipa koji je prikazan na slici slika 6.187. kod
kojeg je a12 > 0 i a21 < 0.
1
u1
i1
i2
NIV
(1)
u2
2
Slika 6.187:
b) Invertor negativne impendanse drugog tipa koji je prikazan na slici 6.188. kod kojeg
je a12 < 0 i a21 > 0.
227
1
i1
i2
NIV
(2)
u1
u2
2
Slika 6.188:
Jednacine NIV(1) su
u1 = rI 2
1
I 1 = u2
r
pa je matrica a parametara

a=
0 r
1r 0
Vidimo da je
a12 = r > 0
1
a21 = < 0
r
Jednacine NIV(2) su
u1 = rI 2
1
I1 =
u2
r
pa je matrica a parametara oblika

a=
0 r
1
0
r
Vidimo da je
a12 = r < 0
1
a21 =
>0
r
NIV je aktivan reciprocan element jer je
det a = 1
228
1
i1
u2
NIV
u1
i2
R1
Slika 6.189:
R1 = r 2G
(6.259)
C1 = r 2L
(6.260)
L1 = r 2C
(6.261)
Dakle, NIV vri inverziju sa negativnim znakom (mijenja i znak i karakter impendanse na
izlazu) to se vidi sa slike 6.189. i relacija (6.259), (6.260) i (6.261).
3. Treca grupa su NULORI jer kod njih vazi
a11 = a12 = a21 = a22 = 0

Dakle, Nulor moze da bude i invertor i konvertor.
6.18
Idealni operacioni poja

cava
c
Iz opisa kontrolisanih izvora vidimo da svaki od njih ima odreeni tip matrice parametara, pa
je pogodno izraziti a matricu kontrolisanih izvora u obliku:

a=
y1
h1
g21
z 21
21

(6.262)
21
Kod kontrolisanih izvora egzistira jedan od parametara u matrici a koja je data relacijom
(6.262). Imajuci u vidu ovo mozemo denisati 4 tipa operaconih pojacavaca i to:
a. h21
b. g21
c. z21
229
d. y 21
Matrica a parametara u ovom slucaju je jednaka

a=
k 0
0 0
Ako K u pitanju je idealni operacioni pojacavac ciji je simbol u emama prikazan na

slici 6.190. ili to je najceci slucaj ema na slici 6.191.
u1
u2
Slika 6.190: Idealni operacioni pojacavac
u1
1
u2
2
Slika 6.191:
Idealni operacioni pojacavac je Nulor jer su svi a parametri jednaki nuli, tj.
a11 = a12 = a21 = a22 = 0
6.19
Riordanov
zirator
Predstavlja uoptenje konvertora, invertora i moze se od njega dobiti bilo koji invertor, konvertor ili zirator. On se jo naziva i Generalni Impendansni Convertor (GIC). Njegova ema
je prikazana na slici 6.192.
Ako trazimo Z ul pokazuje se da je
Z ul =
Z 1 Z 3Z 5
Z 2Z 4
a u zavisnosti od prirode impendansi imamo:
230
Z5
1
ul
Z3
1
Z2
Z1
Z4
Slika 6.192: Riordanov zirator

a) Ako je Z 1 = Z 2 = Z 3 = Z 5 = R odnosno da se radi o otpornicima istih vrijednosti,
tada je ulazna impedansa jednaka
R2
Z ul =
Z4
tada idealni zirator ima ulogu invertora impendanse
b) Ako je Z i = Ri gdje je i = 1, 2, 3, 4 tada je
Z ul =
R1 R3
Z = m2 Z 5
R2 R4 5
tada idealni zirator ima ulogu idealnog konvertora impendanse, odnosno idealnog transformatora.
c) Ako je Z 1 = sC1 1 , Z 5 = sC1 5 , Z i = Ri gdje je i = 2, 3, 4 dobija se tzv. FDNR element
(F D
N
R
), tj. frekventno zavisni negativni
otpornik.
d) Na slican nacin, tj. izabirajuci razlicite vrijednosti impendansi mozemo dobiti i druge
vrijednosti i uloge, zato se i naziva GIC.
6.20
Realni elementi
Uvodeci ove aktivne elemente uli smo u teoriju aktivnih mreza sa dva para krajeva. U pogledu
opisa linearnih aktivnih mreza sa dva pristupa, ne razlikujemo ih od linearnih pasivnih mreza,
tj. opisuju se takoer sa a,b, h, g, y, z parametrima. Meutim, (kao to smo
vidjeli kod NIC koji je nereciprocan aktivni element) opta linearno aktivna mreza sa dva
pristupa nije reciprocna. Iz tog razloga, za razliku od opte pasivne mreze sa dva pristupa, za
231
koju je bilo dovoljno poznavanje tri parametra, aktivna linearna mreza se mora opisati sa sva
cetiri parametra (nezavisna). Dakle, za linearnu aktivnu mrezu ne vazi princip reciprociteta.
Dioda se moze predstaviti emom kao na slici 6.193. (u odreenom frekventnom domenu).
1
ip
ig
Gg
ug
gm ug
Gp
up
Slika 6.193:
Jednacine diode su
ig = Gg ug
ip = Gp up + gm ug
tj. zapisano u matricnom obliku
ig
ip

=
Gg 0
gm Gp
ug
up
vidimo da je
y 12 = y 21
a to znaci da dioda nije reciprocni element, pa se u odreenom domenu dioda mora opisati sa
4 parametra.
Tranzistor je tropol (iako se moze prikazati kao mreza sa dva pristupa) i ematski je
prikazan na slici 6.194.
PNP
NPN
B
Slika 6.194:
Tranzistor se moze posmatrati kao aktivna mreza sa dva pristupa i u zavisnosti od rezima
rada, razlikujemo vie vrsta zamijenujucih (ekvivalentnih ema). U zavisnosti od toga koja je
232
elektroda uzemljena, tj. koja je zajednicka ulazno-izlazna elektroda, razlikujemo tri sprege:
sa zajednickim emitorom
sa zajednickom bazom
sa zajednickim konektorom
Emiter je u sve tri sprege jedan od ulaznih krajeva, a konektor je uvijek u izlaznom pristupu.
Tranzistor sa zajednickom bazom za neko podrucje rada, moze se predstaviti emom kao na
slici 6.195. ema tranzistora sa zajednickim emitorom prikazana je na slici 6.196.
Ie
Ie
Re
C
Rc
Rb
B
Slika 6.195: ema tranzistora sa zajednickom bazom
I
b
1
Ib
Re
Rc (1 )
Rb
E
Slika 6.196: ema tranzistora sa zajednickim emiterom
6.21
Teorija aktivnih mre

za sa dva pristupa
Aktivne mreze sa dva pristupa se zadaju sa sva cetiri nezavisna parametra. Na primjer, za
mrezu prikazanu na slici 6.197. matrica z parametara je

z=
z 11 z 12
z 21 z 22
233
1
I1
I2
z
U1
U2
Slika 6.197:
Za aktivnu mrezu uopte, potrebno je poznavanje z parametara. Mreza je reciprocna ako
je z 12 = z 21 a ako je z 12 = z 21 mreza je nereciprocna (i potrebna su sva cetiri parametra jer
izmeu njih nema direktne veze). Za reciprocne mreze najednostavnije su "T" i "" mreze.
Postavljamo pitanje: Kakva je ekvivalentna "T" ema za mrezu sa dva pristupa? Bez obzira
da li je reciprocna ili ne? Odgovor : Sistem jednacina
U 1 = z 11I 1 + z 12 I 2
(6.263)
U 2 = z 21I 1 + z 22 I 2
(6.264)
prevedimo na sistem jednacina u sledecem obliku:

U 1 = (z11 z 12)I 1 + z 12(I 1 + I 2 )
U 2 = (z22 z 12)I 2 + (z 21 z 12)I 1 + z 12(I 1 + I 2)
Na temelju ovih jednacina mozemo da nacrtamo sljedecu emu prikazanu na slici 6.198.:
I1
Z1
Z1
I1
U1
(z21 - z12 )I1

I2
+ I2
U2
Z2
Slika 6.198:
Za slucaj reciprocne mreze z parametri z 12 = z 21 pa je z 21 z 12 = 0 i na taj nacin
dobijamo "T" mrezu. Nereciprocna mreza ima z 21 = z 12 pa dobijemo proirenu "T"-mrezu
kao na slici 6.198. Rijeimo prethodno postavljeni problem preko h parametara (slika
6.199.)
Mreza je nereciprocna ako je h12 = h21. Mreza je reciprocna ako je h12 = h21. Sistem
234
1
I1
I2
U1
U2
h
Slika 6.199:
jednacina za h parametre je:
U 1 = h11I 1 + h12U 2
(6.265)
I 2 = h21I 1 + h22U 2
(6.266)
Jednacinu (6.265) mozemo shvatiti kao pad napona na impendansi h11 i naponski generator
kontrolisani sa naponom U 2 . Ovoj optoj mrezi mozemo prikljuciti sljedecu emu prikazanu
na slici 6.200.:
1
I1
I2
h11
U1
h12U 2
h21I1
U2
h22
Slika 6.200:
Dakle, proizvoljnu mrezu sa dva pristupa mozemo prikazati emom kao na slic i6.200. Rijeimo postavljeni problem za y parametre. Neka je data opta mreza zadata y matricom
kao na slici 6.201.
1
U1
I1
I2
y
U2
2
Slika 6.201:
235
Mreza je reciprocna ako je y 12 = y 21 a nereciprocna ako je y 12 = y 21 . Sistem jednacina je
I 1 = y 11U 1 + y 12U 2
(6.267)
I 2 = y 21U 1 + y 22U 2
(6.268)
i ako ih preuredimo dodavajuci i oduzimajuci y 12U 1 dobijamo

I 1 = (y 11 + y 12 )U 1 + y 12 (U 1 U 2 )
(6.269)
I 1 = (y 22 + y 12 )U 2 y 12(U 2 U 1) + (y 21 y 12 )U 1
(6.270)
Ovom preureenom sistemu jednacina pridruzujemo ekvivalentnu emu prikazanu na slici

6.202.:
U1
Y1
I1
Y2
I2
Y2
U2
2
Slika 6.202:
Ako je mreza nereciprocna imamo emu na slici 6.202. Ako je mreza reciprocna i kada je
y12 y21 = 0 tada dobijamo standardnu "" mrezu bez NKSI. Sistem y jednacina mozemo
preurediti na jo jedan nacin
I 1 = y 11U 1 + y 12U 2
(6.271)
I 2 = y 21U 1 + y 22U 2
(6.272)
I 1 = (y 11 + y21 )U 1 + (y 12 y 21)U 2 + y 21(U 2 U 1)
(6.273)
I 2 = (y 22 + y21 )U 2 y 21(U 2 U 1)
(6.274)
i to kao
Ovim jednacinama odgovara sljedeca proirena "" mreza kao na slici 6.203.
Ako je y 12 = y 21 proirena "" mreza se svodi na obicnu "" mrezu.
236
1
I2
I1
U1
Y2
U2
Y2
Slika 6.203:
6.21.1
Negativni konvertor izra

zen preko kontrolisanih izvora
Izrazicemo strujni negativni konvertor NCI(C) prikazana na slici 6.204. preko kontrolisanih
izvora.
1
u1
i1
i2
NIC
(C)
u2
2
Slika 6.204:
Jednacine su
u1 = ku2
i2 = ki1
ema preko kontrolisanih izvora je prikazana na slici 6.205.:
Pitanje: Kako ostvariti negativnu otpornost (provodnost), preko kontrolisanih izvora i na
taj nacin postici aktivne elemente? Odgovor: Mozemo ostvariti na 2 nacina
Prvi nacin: Kao to pokazuje slika 6.206.:
Sa eme se vidi da je
I = GV
V
1
Rul =
=
I
G
tj. na pristupu se kolo ponasa kao negativna otpornost.
Drugi na
cin: Kao to to pokazuje slika 6.207.:
237
1
I1
I2
kU 2
U2
U1
I1 kI1
Slika 6.205:
I
GV
ul
Slika 6.206:
Dakle, vidi se da je
V
Rul
6.21.2
= rI
V
=
= r
I
Nulator i Norator
Nulator i norator su elementi (rezistivni) sa jednim pristupom. Na slici 6.208. je ematski

prikazan nulator dok su njegove karakteristike
= 0
I = 0
238
I
rI
Rul
Slika 6.207:
V
Slika 6.208:
Karakteristika noratora je da struja i napon imaju proizvoljne vrijednosti a ematski prikaz
je kao na slici 6.209.:
I
V
Slika 6.209:
Naravno, ne postoji realni element sa osobinom nulatora ili noratora, ali su oni pogodni za
mreze sa dva pristupa i uvijek se javljaju u paru kao patoloka mreza sa dva pristupa, kao na
sljedecoj emi (slika 6.210.):
Nulor moze da predstavlja ili idealni tranzistor ili idealni operacioni pojacavac. Tamo gdje
je nulor, tacke napona su na istom potencijalu, pa je struja jednaka nuli i = 0. Predstavimo
kontrolisane izvore pomocu nulatora, noratora i nulora. Strujom kontrolisani strujni izvor
(SKSI) prikazan na slici 6.211. a ekvivalentna ema data je na slici 6.212.
Napon U 1 = 0 to se moze zakljuciti i posmatranjem eme na slici 6.211. pa mozemo taj
dio kola zamijeniti sa nulatorom po njegovoj osobini da mu je napon na ulazu V = 0. Sa eme
na slici 6.212 se vidi da je
RA I 1 = RB I B
RA
IB =
I1
RB
239
1
i2
i1
u1
u2
Slika 6.210:
1
I2
I1
I1
U1
U2
Slika 6.211:
odnosno
RA
)I
RB 1
= I A I B
I 2 = (1 +
I2
Napon U 1 = 0 zamjenjujemo sa nulatorom u paralelnoj grani jer je I 1 = 0 tj. I 1 = I A dok

je struja kroz nulator jednaka nuli. Naponom kontrolisani naponski izvor (NKNI) je prikazan
na slici 6.213. gdje je
U 2 = U 1
Poto je I 1 = 0 vidimo da te osobine posjeduje i nulator, odnosno da je
V
= 0
I = 0
pa je ekvivalentna ema kao na slici 6.214.:

RB
u2 = 1 +
U2
RA
Nulator se nalazi u rednoj grani da bi struja I 1 = 0. Napon U 1 = UAB bez obzira to je
U 1A = 0 kao napon na nulatoru. Strujom kontrolisani naponski izvor (SKNI) prikazan je na
240
1
I1
I2
IA
RA
IB
U1
U2
RB
Slika 6.212:
1
I2
I1
U 1
U1
U2
Slika 6.213:
slici 6.215. Jednacine su
U2 = rI 1
U1 = 0
pa tu osobinu mijenjamo nulatorom a ekvivalentna ema je prikazana na slici 6.216.
Naponom kontrloisani strujni izvor (NKSI) prikazan je na slici 6.217. Jednacine se
I 2 = gU1
Poto je I 1 = 0 ekvivalentna ema sa nulatorom prikazana je na slici 6.218.:
I1 = 0
1
I2 =
U1
R
Na slici 6.219 prikazana je kaskadna veza dva ziratora. Postavlja se pitanje ta ona predstavlja? Jednacine su
U 1 = r1 I
U 2 = r1I 1 = I 1 =
1
U
r1 2
241
1
I1
I2
RB
RA
U1
U2
Slika 6.214:
1
I2
I1
U1
U2
rI1
Slika 6.215:
U matricnom obliku
U1
I1
r1
r1
0
U2
I
gdje je ovo a matrica prvog ziratora. Za drugi zirator

U = r2 I 2
U 2 = r2 I = I =
u matricnom obliku
U
I

=
0
1
r2
r2
0
1
U
r2 2
gdje imamo a matricu drugog ziratora. Zbog kaskadne veze rezultujuca a matrica se
dobija kao

r1
0 r1
0 r2
0
a = a1a2 =
= r2 r2
1
1
0
0
0 r1
r1
r2
a odavde se vidi da je
a12 = a21 = 0
r1
a11 =
=m
r2
r2
1
1
a22 =
=
=
r1
a11
m
242
1
I1
I1
U1
U2
I
=0
Slika 6.216:
1
I2
I1
gU1
U1
U2
Slika 6.217:
Ovo su osobine idealnog transformatora, pa ova kaskadna veza dva ziratora predstavlja idealni
transformator.
6.21.3
L - mre
ze
Ako su uslovi rada dvije mreze prikazane na slici 6.220 a) i b) takvi da je I 2 I 1 onda se
moze za neku ucestanost s u kompleksnom obliku napisati:
1. Za emu R L kola
U2 (s) sLI1(s)
sL
U1 (s)
R + sL
odakle se dobija da je transmitansa napona

M (s)
U2 (s)
sL
U1 (s)
R + sL
Ako su parametri tako izabrani da je vremenska konstanta

T =
L
R
243
1
I1
I2
U1
U2
Slika 6.218:
1
I1
r1
r2
I2
U1
U2
2
Slika 6.219:
mnogo manja u odnosu na interval t u toku kojeg se napon U1(s) znacajnije promijeni,
mozemo priblizno da piemo
U1(s)
R
L
U2(s)
sU1(s)
R
I1(s)
(6.275)
(6.276)
i da je transmitansa napona
M(s)
I2
I1
L
s
R
I2
I1
U1
U2
U1
(b)
(a )
Slika 6.220:
U2
244
U vremenskom domenu relaciji (6.276) odgovara relacija
u2(t) =
L du1
R dt
(6.277)
Relacija (??) pokazuje da ovo kolo ostvaruje funkciju diferencijatora ulaznog napona u1 i
naziva se diferencijator.
2. Za emu R C kola
U2 (s) RI1 (s)
R
1 U1 (s)
R + SC
Ako je vremenska konstanta

T = RC
dovoljno mala u odnosu na interval vremena u okviru kojeg se U1(s) znacajnije promijeni
tada vazi
I1 (s) sCU1 (s)
U2 (s) RCsU1 (s)
U vremenskom domenu
du1(t)
dt
pa je ovo kolo diferencijator ulaznog napona.
u2(t) = RC
Posmatrajmo mreze date na slici 6.221. a) i b). Ako su uslovi rada takvi da je I2 I1
tada je:
1
I2
I1
I2
I1
U1
U2
U1
(c)
(d )
Slika 6.221:
3. Za emu L R kola
R
U (s)
R + sL 1
U2 (s)
R
M (s)
U1 (s)
R + sL
U 2 (s)
U2
245
L
R
mnogo veca u odnosu na interval t za vrijeme za koje se U1 (s) znacajnije promijeni,
mozemo da napiemo
T =
R1
U1 (s)
Ls
1R
M (s)
sL
U2 (s)
U vremenskom domenu imamo relaciju

R
u2(t) =
L
t
u1(t)dt
0
Prema tome, izlazni napon je integral ulaznog napona, pa se ovo kolo naziva integrator.
4. ema R C kola
1
U2(s)
sC U (s)
1
1
R + sC
M(s)
sC
1
R + sC

T = RC
mnogo veca u odnosu na interval t za vrijeme kojeg se U1 (s) znacajnije promijeni,
mozemo priblizno da piemo
1 1
U1(s)
RC s
1
M(s)
sRC
U2(s)
U vremenskom domenu imamo relaciju

1
u2 (t) =
RC
t
u1 (t)dt
0
i ovo je kolo je takoe integrator.

Sa stanovita tehnologije i za diferencijator i za integrator, pogodnije su eme sa R i C
elementima, jer su R i C kompatibilni elementi sa ureajima visoke tehnologije. Poto je
246
L malo ili T = RC veliko, to je izlazni signal u (t) mali pa se dodaje operacioni

T = R
2
pojacavac. Idealni diferencijator je prikazan na slici 6.222.
i1
i2
u1
u2
Slika 6.222: Diferencijator
du1 u2
+
=0
dt
R
u2
du1
= C
R
dt
du1
u2 (t) = RC
dt
to je zaista diferenciranje. Idealni integrator je prikazan na slici 6.223.
1
i1
i2
u1
u2
Slika 6.223: Integrator
u1
du2
+C
=0
R
dt
du2
1
1
=
u1 (t) = u2 =
dt
RC
RC
to predstavlja integrator.
t
u1(t)dt
0
247
6.22
FILTRI
6.22.1
Opis i karakteristi
cni parametri filtra
I1
Z1 / 2
Z1 / 2
I2
Z1 / 2
Z1 / 2
I 3 Z1 / 2
Z1 / 2
Zc
U1
Z2
Z2
U2
U3
Z2
ZTc
U4
ZTc
Slika 6.224: Filtar sastavljen od 3 celije "T" tipa

Filtar je slozena elektricna mreza sa dva para krajeva formirana od kaskadne veze obicno
simetricnih "T" i "" mreza. Svaku mrezu u sastavu ltra nazivamo celijom ltra. Broj celija
je u optem slucaju n, a u naem slucaju n = 3 celije koje predstavljaju "T"-mreze kao to
je prikazano na slici 6.224. Pristupni krajevi 1-1 i 4-4 zatvoreni su karakteristicnom impendansom Z Tc jedne njegove celije. Ovim je postignuto da je ulazna impendansa ltra
racunata u bilo kojem presjeku izmeu dvije celije sa jedne i druge strane presjeka jednaka
impendansi jedne celije ltra. Za karakteristicne transmitanse napona i struja pojedinih celija
ltra, uzimajuci da je ltar obrazovan od n celija koje su iste, vazi
Mc =
U1
U
Un
= 2 = =
U2
U3
U n+1
I
Nc = 1 =
I2
I2
I
= = n
I3
I n+1
Poto je mreza simetricna, vazi da je

Mc = Nc
Ako obrazujemo proizvode transmitansi pojedinih celija, dobijamo
I1 I2
I
I
n = 1
I2 I3
I n+1
I n+1
uzimajuci u obzir da su struje celija iste tj.
I1 I2
=
I2 I3
I1
I2
2
248
proizvod je jednak
I1 I2
I
n =
I2 I3
I n+1
pa je
I1
I n+1
n
I1
I2
I1
I2
n
= N filtra = Ncn
Karakteristicna prenosna funkcija ltra

filtra = ln N filtra = ln
In
I n+1

= ln
I1
I2
n
I
= n ln 1 = nc
I2
filtra = nc
za kaskadnu vezu. Imajuci u vidu da je
filtra = Afiltra + jBfiltra = n(Ac + jBc)

(6.278)
jedme celije
Afiltra = nAc funkcija slabljenja je n puta veca od funkcije slabljenja jedne celije
Bfiltra = nBc funkcija faznog slabljenja je takoe n puta veca od funkcije faznog
slabljenja jedne celije
Poto je ulazna impendansa ltra u bilo kojem presjeku jednaka karakteristicnoj impendansi jedne celije, a karakteristicna funkcija ltra je n puta veca od karakteristicne funkcije
jedne celije (gdje je n broj celija ltra) mozemo izvesti zaklju
cak: Filtar je u pogledu napona
i struja na pristupnim krajevima 1-1 i (n+1)-(n+1) (u optem slucaju) potpuno odreen
karakteristicnim parametrima Z c , c , n gdje je n broj celija ltra.
6.22.2
Osnovne jedna
cine filtra
Za celije od "T" mreza

Z Tc
Za celije od "" mreza

Z1
Z 1Z 2 1 +
4Z 2
Z Z
Zc = 1 2
1 + 4ZZ1
2

c = 2 ln
Z
1+ 1 +
4Z 2
ili preko Campbell-ove jednacine

cosh c = 1 +
Z1
2Z 2
Z1
4Z 2
249
6.22.3
Propusni i nepropusni opseg
Denicija. Propusni opseg je onaj opseg ucestanosti u kome ltar proputa struje bez
slabljenja tj. za koji vazi
I 1 = I n+1
odnosno
I
Ac = ln 1
I2
(6.279)
Kada relaciju (6.279) pomnozimo sa n dobijamo

nAc = ln

I1 n
I2
I
Afiltra = ln 1 = 0
I2
tada je
Afiltra = nAc = ln
I1
I n+1
= 0 = Afiltra = 0
pa je i slabljenje struje svake celije ltra

Ac = 0
Denicija: Nepropusni opseg je onaj opseg ucestanosti u kojem ltar proputa oslabljene
struje tj.
I 1 > I n+1
po efektivnoj vrijednosti. Tada je
I1
I n+1
Afiltra = nAc = ln
I1
>0
I n+1
> 0 = Afiltra > 0
Dakle, u nepropusnom opsegu slabljenje ltra u cjelini i svake celije je vece od nule. Na osnovu
ovoga mozemo ltre podijeliti u 4 realne grupe:
1. Filtri niskih u
cestanosti, su ltri koji bez slabljenja proputaju struje ucestanosti
u opsegu
0 < < c
a izvan tog opsega ih slabe, gdje je c kriticna vrijednost niske ucestanosti.
2. Filtri visokih u
cestanosti, proputaju bez slabljenja struje ucestanosti > c a slabi
250
Ac = 0
propusni
opseg
Ac > 0
c
nepropusni
opseg
Slika 6.225:
struju ucestanosti
0 < < c
gdje je c kriticna vrijednost visoke ucestanosti.
Ac > 0
nepropusni
opseg
Ac = 0
c
propusni
opseg
Slika 6.226:
3. Filtri propusnici opsega u

cestanosti, bez slabljenja propustaju struje ucestanosti u
opsegu
c1 c2
a izvan tog opsega ih slabe, gdje su c1 i c2 kriticna vrijednost ltra propusnika opsega
ucestanosti. Ponekad se naziva i pojasni ltar.
4. Filtri nepropusnici opsega u
cestanosti, ltri koji slabe struje u opsegu
c1 c2
a izvan tog opsega ih proputaju bez slabljenja, gdje su c1 i c2 kriticna vrijednost
ltra nepropusnika opsega ucestanosti.
251
Ac > 0
nepropusni
opseg
Ac = 0
c1
propusni
opseg
Ac > 0
c2
nepropusni
opseg
Slika 6.227:
Ac = 0
propusni
opseg
Ac > 0
c1
Ac = 0
c2
nepropusni
opseg
propusni
opseg
Slika 6.228:
6.22.4
K-filtri
"K"-ltri niskih u
cestanosti
"K" ltar niskih ucestanosti prikazan je na slici 6.229. Ukupna redna impendansa
Z 1 = jL1 = L1ej 2
a ukupna otocna impendansa
Z2 =
1
1 j
=
e 2
jC2
C2
Proizvod ove dvije impedanse je jednak

Z 1Z 2 =
L1 j j
L1
e 2e 2 =
= R2 = const
C2
C2
(6.280)
Proizvod ukupne redne i ukupne otocne impendanse je konstantan (relaicja (6.280)), i to
252
L1 / 2
L1 /2
L1
C2
C2
C2
(a )
(b)
Slika 6.229: "K" ltar niskih ucestanosti: (a) T-celija; (b) -celija
je osobina svih "K"-ltara. Zato se i zovu K ltari (k-const).

Z Tc
Z
Z 1Z 2 1 + 1
4Z 2
2
Z Tc Z
c = Z 1Z 2 = R
R2
Zc =
Z Tc

Z1
Z1
c = 2 ln 1 +
+
4Z 2
4Z 2
Ako oznacimo
Z1
L1 ej 2
2L1 C2 j
N =
= 4 j =
e 2
2
4Z 2
4
C2 e
N =
2L1 C2 j
e
4
tada je moduo velicine N jednak

N = mod(N ) =
2 L1 C2
4
odnosno
N = N ej
253
Dakle, za ovaj ltar mozemo napraviti tablicu osnovnih relacija
c = 2 ln( 1 + N ej + N ej )
2L1C2 j
e
N =
4
Z Tc = R 1 + N ej
R2
Z
=
c
Z Tc
L1
R2 =
C2
Posmatrajmo prvo karakteristicnu prenosnu funkciju i opseg u kome se ona krece

c = 2 ln( 1 + N ej + N ej ) 2 ln
1 N + ej 2 N = 2 ln
1N +j N
Opseg
1 N 0 je neki realan broj, pa je dalje

c = 2 ln

2 2
j arctan
1N +
N e

= 2 ln 1 e
j arctan
N
1N
N
1N

= 2 ln
j arctan
= 2 ln 1 + 2 ln e

c = j2 arctan
j arctan
1 N + Ne
N
1N
(6.281)
Iz relacije (6.281) zakljucujemo da je

Ac = 0
iz cega proizilazi da nema slabljenja, pa je ovo propusni opseg.
Bc = 2 arctan
Ako je 1 < N < tada vazi
c = 2 ln
1 + N ej
N
1N
1 + N ej = 1 N pa imamo:
N ej
ej ej
+ N ej
N ej
+
= 2 ln
+
=

= 2 ln
ej
N ej + N
== 2 ln ej
N 1+ N
=

= 2 ln ej + 2 ln
N 1 + N = 2 ln
N 1 + N + j = Ac + jBc

1N
N
= Ac + jBc
1N
254
odakle proizilazi

N 1+ N >0
Ac = 2 ln
Bc =
Granica propusnog i nepropusnog opsega je 1 i to se postize za neku ucestanost

= c
N = 1
L1C2 2c
2
= 1 = c =
4
L1C2
Opseg koji se karakterie preko N
0N 1
moze preko ucestanosti izraziti
0 c
propusni opseg
1<N <
nepropusni opseg
c
Ac
Bc
N=0
propusni
opseg
N =1
nepropusni
opseg
Slika 6.230: Karakteristicna funkcija "K" ltra niskih ucestanosti
Karakteristi
cna impendansa
Karakteristicna impedansa "T" mreze jednaka je:

Z Tc
Z
Z 1Z 2 1 + 1
4Z 2
= R 1 + N ej
255
Ako je 0 N 1 onda je
1 N > 0 realno pa je karakteristicna impedansa
Z c = R 1 N = RTc
Na osnovu ove relacije vidimo da se karakteristicna impedansa ponaa kao cista termogena
otpornost u propusnom opsegu. U nepropusnom opsegu je:
Z Tc = R 1 + N ej = R ej ej + N ej = Rej 2 N 1 = jR N 1 = jXcT
(6.282)
Na osnovu relacije (6.282) vidimo da je
XcT = R N 1
Z
c =
(6.283)
R2
R2
R2
R
=
= Rc
=
=
T
T
jXc
Zc
R 1N
1N
Za propusni opseg
Z
c =
R2
R2
R2
R
=
=
= j
= jXc
T
T
jXc
Zc
jR N 1
N 1
XC =
R
N 1
(6.284)
Posmatrajuci relaciju (6.284) zakljucujemo da je ovo reaktivna otpornost ali za razliku od

slucaja izrazenog relacijom (6.283) ima kapacitivni karakter. Za karakteristicnu impendansu
prikazanu na slici 6.231. (mijenja karakter pri prelazu iz PO u NO i da slozeno zavisi od f())
L1 C2 2c
4
2
c =
L1 C2
4
2c =
L1 C2
N =
pa je

N=
2
256
Rc
XcT
R
RcT
c
Xc
Slika 6.231: Karakteristicna impedansa "K" ltra niskih ucestanosti
Vidimo da ulogu ltra igraju "T" i "" mreza sa otpornostima u rednoj i kalemovima u
otocnoj grani. Obicno se zadaju R, c. Kako je
L1
C2
4
=
L1 C2
R2 =
(6.285)
2c
(6.286)
Iz relacije (6.285) izracunamo C2
L1
R2
i ako relaciju (6.287) uvrstimo u relaciju (6.286) imacemo
C2 =
4 R2
4R2
= 2
L1 L1
L1

2
4R2
c
=
= L1 =
R
2c
2c =
4
L21
L1
2R
=
c
2R
2
C2 = c2 =
R
c R
K-ltar visokih u
cestanosti
Celija
T tog ltra, u rednim granama bili bi kondenzatori, a u otocnoj kalem
(6.287)
257
2C1
C1
2C 1
L2
2L2
(a )
2L2
(b)
Slika 6.232: (a) T-celija "K" ltra visokih ucestanosti; (b) -celija "K" ltra visokih ucestanosti
Z1 =
1
1 j
=
e 2
jC1
C1
Z 2 = jL2 = L2 ej 2
1
L2
Z 1Z 2 =
L2 ej 2 ej 2 =
= R2 = const
C1
C1
(Osobina "K" ltra da je proizvod redne i otocne impendanse konstantna vrijednost)
1 ej 2
Z1
1
N =
= C1 j =
ej
2
2
4Z 2
4
L
C
4L2 e
2 1
1
N = mod (N ) =
4 2L2C1
N = N ej

c = 2 ln
1 + N ej + N ej
Z Tc = R 1 + N ej
R2
Z
=
c
Z Tc
Analiziramo c za opseg 0 N 1

c = 2 ln
1 + N ej + N ej = 2 ln
1 N + ej 2 N =

2 2

N
j arctan 1N
= 2 ln
1 N j N = 2 ln
1N +
N e
j arctan
= 2 ln 1 e
Ac = 0
Bc = 2 arctan
N
1N
Propusni opseg 1 < N <
N
1N

= 0 j2 arctan
N
= Ac + jBc
1N
258
1 + N ej + N ej = 2 ln( ej ej + N ej + N ej )

j
N 1+ N
= 2 ln
N 1 + N j = Ac + jBc
= 2 ln e

Ac = 2 ln
N 1+ N
c = 2 ln
Bc =
Ac
N=
propusni
opseg
N = 1 Bc
nepropusni
opseg
=0
Slika 6.233: Karakteristicna funkcija "K" ltra visokih ucestanosti
Granica izmeu propusnog i nepropusnog opsega

N
4 2 L2C1
N1
1
1
2 L2 C1
1
= c
N 0
Propusni opseg
0N 1
= c
Nepropusni opseg
1N
0 c
259
Ponaanje karakteristi
cne impedanse
0 N 1
c
Z Tc = R 1 + N ej = R 1 N = RcT
R2
R2
R
N
= Rc
Zc =
=
=
T
T
Rc
Zc
1N
U nepropusnom opsegu je 1 N i 0 c pa imamo:
Z Tc = R ej ej + N ej = Rej N 1 = jR N 1 = jXcT
XcT = R N 1
R2
R2
R2
=
=
=
Z
= jXc
c
jXc
Z Tc
jR N 1
R
Xc =
N 1
Polazeci od ovoga
N =
2c =
4 2 L2 C1
1
4L2C1
2
c
N =
Rc
Xc
RcT
c
XcT
Slika 6.234: Karakteristicna impedansa "K" ltra visokih ucestanosti
260
Parametri koji se zadaju su R i c . Treba odrediti L2 =? i C1 =? Kako je
R2 =
L2
C1
(6.288)
2c =
1
4L2C1
(6.289)
i ako iz relacije (6.288) vrijednost za C1 uvrstimo u relcaciju 6.289)

1
R2
= 2c =
4L2C1
4L2L2
2
R
R
=
= L2 =
2
4
c
R
L2
1
=
= 22c =
2
R
R
2 c R
2c =
L22
C1
K-ltri propusnici opsega u

cestanosti
L1 / 2
2C 1
2C 1
L2
C2
C1
L1
L1 / 2
2L2
C2
2L2
(a )
C2
2
(b)
Slika 6.235: "K" - ltri propusnici opsega ucestanosti: (a) T - celija; (b) - celija
Polazeci da se ukupni parametri nalaze u otocnoj i prvoj i u drugoj slici u rednoj, kako su
ukupne impendanse bile izrazene na isti nacin.

1
2L1C1 1
Z 1 = j L1
=j
C1
C1
1
L2

= j 2
Z2 =
L2 C2 1
j C2 L1 2
Z 1Z 2 = 1
L2 2 L1C1 1
C1 2 L2C2 1
(6.290)
Proizvod Z 1 Z 2 u optem slucaju nije konstanta a da bi to bio K-ltar ovaj proizvod mora
biti konstanta, stoga moramo uciniti da u relaciji (6.290) i brojilac i imenilac budu jednaki
jedinici odnosno:
2L1C1 1
= R2 = const
2L2C2 1
261
odnosno
L1C1 = L2C2
(6.291)
Razmotrimo opseg ucestanosti u kome je 2 L1 C1 1 = 2L2C2 1 < 0 i tada imamo

1
1
=
= o
L1 C1
L2C2
2L1C1 1
1 2 L1 C1
1 2L1C1 j
Z 1 = j
= j
=
e 2
C1
C1
C1
<
mod (Z 1 ) =
1 2L1 C1
C1
(6.292)
U ovom opsegu reaktansa je kapacitivnog karaktera to se vidi i iz relacije (6.292). Za

impedansu Z 2 imamo
L2
L2
j 2
=
Z 2 = j 2
e
L2C2 1
1 2L2C2
L2
mod (Z 2) =
1 2 L2C2
Z 2 se ponaa kao reaktansa kalema u ovom opsegu. Iz ovog razmatranja zakljucujemo da se
Z 1 i Z 2 ponaaju kao impendanse ltra visokih ucestanosti, jer je redna impendansa pretezno
kapacitivna, a otocna pretezno induktivna.
Z
(1 2 L1C1 )2 j
N= 1 =
e
=
4Z 2
4 2L1C1
1 2L1C1
2 L1C1
2
ej
(6.293)
Posmatrajmo drugi slucaj tj. opseg kada je 2L1 C1 1 = 2 L2C2 1 > 0 odnosno
1
1
>
=
= o
L1C1
L2 C2
Ukupna redna impedansa ce biti
Z1 =
dok je njen moduo
2L1C1 1 j
e
C1
2 L1C1 1
mod [Z 1 ] =
>0
C1
(6.294)
(6.295)
i na osnovu relacije (6.295) vidimo da ima pretezno induktivni karakter. Ukupna otocna
impedansa ce biti jednaka
L2
Z2 = 2
ej 2
(6.296)
L1C1 1
262
a njen moduo
mod [Z 2 ] =
L2
2
L1C1 1
(6.297)
ima pretezno kapacitivni karakter. Dakle u ovom opsegu radi isto kao ltar niskih ucestanosti.
Sada je
2
2
Z1
( 2L1 C1 1)2 j
L1 C1 1
N=
=
e =
ej
(6.298)
4Z 2
4 2L2C1
2 L2C1
Uporeujuci relacije (6.298) i (6.293), mozemo napisati
2
2
L1C1 1
N = mod [N ] =
2 L2 C1
N = N ej
(6.299)
(6.300)
Sada mozemo napraviti tablicu osnovnih relacija

c =
Z Tc =
Z
c =
N =
L1 C1 =
() za <
j
2 ln
1 + Ne
+ Ne
R 1 + N ej
R2
Z Tc
2
2
L1 C1 1
2 L2C1
1
L2 C2
o =
L1C1
o
(+) za > o
Analizirajmo c u opsegu 0 N 1. Tada je

jednakaDakl
c = 2 ln
1 N realno pa je karakteristicna funkcija

j arctan
1 N j N = 2 ln 1e
1N

= 0 j arctan
N
= Ac + jBc
1N
(6.301)
Na osnovu relacije (6.301) vidimo da je:

Ac = 0
N
Bc = 2 arctan
1N

N
Bc = 2 arctan
1N
za
< o
za
> o
Poto je Ac = 0 u pitanju je propusni opseg. Za N > 1 vidimo da je
1 N imaginarno pa
263
je karakteristicna funkcija

1 + N ej + N ej = 2 ln
ej ej + N ej + N ej

= 2 ln
N 1 + N j = Ac + jBc

Ac = 2 ln
N 1+ N
c = 2 ln
Bc =
za
< o
Bc =
za
> o
Granica izmeu propusnog i nepropusnog opsega je N = 1

1 =
2L1C1 1
2 L2 C1
2

2 L1 C1 1
= 1 = 2L1C1 2 L2C1 1 = 0
2 L2C1
L2 C1 L2C1 + L1 C2
=
L1 C1

1
L2
L2
=
+ 1+
L1
L1
L1C1
Od ova 4 rjeenja biramo ono koja su pozitivna jer je realna zicka velicina i dobijemo

1
L2
L2
c1 =
+ 1+
(6.302)
L1
L1
L1 C1

1
L2
L2
c2 =
+ 1+
L1
L1
L1 C1
Relacije (6.302) i (??) predstavljaju kriticne ucestanosti ltra propusnika ucestanosti. Ako
obrazujemo njihov proizvod dobijamo
c1 c2
o

L2 L2
1
1
=
1+
=
= 2o
L1 C1
L1 L1
L1 C1
=
c1 c2
(6.303)
(6.304)
264
Prema tome o lezi u intervalu
c1 < o < c2
N = 0
= o
N = 1
= c1
N = 1
= c2
N =
=0
N =
nepropusni opseg
N =
propusni
opseg
c1
=1
nepropusni opseg
N =0
c2
N =1
ponaa se kao filtar

visokih uestanosti (VF)
ponaa se kao filtar

niskih uestanosti (NF)
Slika 6.236:
Za opseg 0 N 1 impedanse ce biti
Z Tc = R 1 N = RTc
R2
R2
Z
=
=
= R
c
c
RcT
Z Tc
Za nepropusni opseg je N > 1 pa imamo
Z Tc = R 1 + N ej = R ej ej + N ej = jR N 1
za < o
Z Tc = jXcT
XcT = R N 1
R2
Xc = T
Xc
Xc > 0
< o
Xc < 0
> o
Za ove ltare zadaju se R, c1 , c2 , a cetvrti parametar se dobija preko ova tri. Koristeci
o =
c1 c2
265
Bc
Ac
Ac
c 1
c 2
ponaa se kao filtar

ponaa se kao filtar

Rc
Xc
RcT
c 1
XcT
c 2
XcT
ponaa se kao filtar

ponaa se kao filtar

Slika 6.237:
dobijamo parametre
2R
c2 c1
2
=
( c2 c1 ) R
c2 c1
=
2R c1 c2
L1 =
C2
C1
"K"- filtar nepropusnik opsega u

cestanosti
Ukupna redna impedansa jei otocna impedansa

Z1 =
1
1
j c1 L1
=
jL1
2 L1 C1 1
(6.305)
266
L1 / 2
2C1
L1
L1 / 2
L2
2L2
2C1
C1
C2
C2
C2
(a )
2L2
(b)
Slika 6.238: "K" - ltar nepropusnik opsega ucestanosti: (a) T - celija; (b) - celija
a ukupna otocna impedansa je

1
j2 L2C2 1
=
Z 2 = j L2
C2
C2
Ako napravimo proizvodi
Z 1Z 2 =
2 L2 C2 1 L1
= R2
2 L1 C1 1 C2
(6.306)
(6.307)
U relaciji (6.307) proizvod mora biti da bude konstantna vrijednost za "K"-ltar pa mora biti
ispunjen uslov
L1C1 = L2C2
1
1
o =
=
L1C1
L2C2
Posmatramo opseg 2L1 C1 1 = 2L2C2 1 < 0 tj.
1
1
<
=
= o
L1C1
L2 C2
Tada je
Z1 = j
L1
L1
=
ej 2
2
2
1 L1 C1
1 L1C1
Za ovaj opseg takoe imamo

N=
Z1
2 L1 C2
=
ej
4Z 2
4 (1 L1 C1 2 )
(6.308)
ako oznacimo
2
L1C2
N =
2 (1 L1 C1 2 )
N = N ej
(6.309)
(6.310)
267
Posmatrajmo slucaj opsega 2L1C1 1 = 2 L2 C2 1 > 0 uz uslov da je > o tada su
impedanse
L1
(6.311)
ej 2
Z1 = 2
L1C1 1
Relacija (6.311) predstavlja kapacitet kao kod V.F
Z2 =
2 L2 C2 1 j
e 2
C2
(6.312)
Relacija (6.312) predstavlja kalem kao kod V.F

Z1
2 L1C2
ej =
=
N =
4Z 2
4 (L1C1 2 1)
N = N ej
2
L1 C2
2 (2 L1C1 1)
(6.313)
(6.314)
Tabela osnovnih relacija je

c = 2 ln
1 + N ej + N ej
N = N ej

2
L1C2
N =
2 ( 2L1 C1 1)
Z Tc = R 1 + N ej
R2
Z
c =
Z Tc
L1
R2 =
C2
(+) za < o
()
za
1
o =
L1 C1
L1 C1 = L2 C2
Analizirajmo slucaj kada je 0 N 1 odnosno kada je
isticna funkcija je jednaka
c = Ac + jBc
> o
1 N realna vrijednost. Karakter-
a na analogan nacin kao i za predhodni ltar dobijamo

Ac = 0
N
1N

N
Bc = 2 arctan
1N
Bc = 2 arctan
(6.315)
za
za
> o
< o
(6.316)
(6.317)
268
Poto je Ac = 0 (relacija (6.316)) zakljucujemo da se radi o propusnom opsegu. Posmatrajmo
opseg N > 1, tada je
c = Ac + jBc
Ac = 2 ln( N 1 + N) > 0
(6.318)
Bc =
za
< o
(6.319)
Bc =
za
< o
(6.320)
Zakljucujemo (relacija (6.318))da je ovo nepropusni opseg jer je Ac > 0. Granica izmeu
propusnog opsegu i nepropusnog opsega je N = 1, pa kao relaciju (6.313) izjednacimo sa
jedinicom dobijamo
2
L1C2
L1C2
= 1 =
= 1
2 ( 2L1C1 1)
2 ( 2 L1 C1 1)
(6.321)
odnosno
2L1C2 2

L1C2 2 = 0
(6.322)
Ako relaciju (6.322) rijeimo po dobijamo relaciju
L1C2 16L1C1
=
4L1 C1
(6.323)
iz koje vidimo da postoje 4 rjeenja. Biramo samo ona rjeenja za koja su zicki realna za
> 0 i dobijamo
c1
c1

C2
C2
+ 16 +
C1
C1

1
C2
C2
=
+ 16 +
C1
C1
4 L1C1
1
=
4 L1C1

(6.324)
(6.325)
Relacije (6.324) i (6.325) predstavljaju kriticne ucestanosti ltra nepropusnika opsega. Ako
napravimo proizvod
c1 c2 = = 2o = o = c1 c2
tj
c1 < o < c2
Tablica:
269
N = 0
=0
N = 0
N =
= o
N = 1
= c1
N = 1
= c2
propusni
opseg
N =0
nepropusni opseg
c1
N =1
N =
propusni
opseg
c2
N =1
=0
ponaa se kao filtar

ponaa se kao filtar

Slika 6.239:
I za ovaj ltar zadaju se tri nezavisna parametra R, c1 , c2 a odavde se dobijaju elementi
ltra
C1 =
L1
C2
2R (c2 c1 )
2R (c2 c1 )
=
c2 c1
2 (c2 c1 )
=
R c2 c1
Opte:"K"-ltri imaju samo teorijski ali ne i inzinjerski znacaj iz dva razloga. Prvi razlog
je to su u pitanju idealni elementi R, L, C, a u stvarnosti se javljaju parazitne kapacitivnosti
i induktivnosti. Drugi razlog je to je Z Tc veoma slozena funkcija frekvencije pa bi vrlo teko
bilo prilagoavati R, L, C da bi se odredilo Z Tc . Dakle kombinacija L i C vri raznu ltraciju
signala koja se zasniva na rezonantnim pojavama elektricnog i magnetnog polja, imaju veliku primjenu u oblasti telekomunikacije. Filtri su elektricna kola koja ostvaruju odreenu
transformaciju ulaznog signala u frekventnoj ili vremenskoj oblasti. Operacija transformacije
signala sa ltarom se naziva ltracija. Svojstva ltara mogu biti opisana kako u vremenskom
domenu diferencijalnim jednacinama ili u frekventnom domenu pomocu frekventnih karakteristika. Filtri se mogu dijeliti po vie osnova:
-prema propusnom opsegu (niske, visoke ucestanosti, propusnici i nepropusnici)
-prema obliku ulaznog signala: na analogne i na digitalne ltare
270
Ac
Bc
Ac
Ac
c 1
c 2
Bc
ponaa se kao filtar

ponaa se kao filtar

Rc
Rc
XcT
RcT
Xc
c 1
Ac
Xc
RcT
c 2
XcT
ponaa se kao filtar

ponaa se kao filtar

Slika 6.240:
-prema karakteru: na pasivne i aktivne ltare, linearne i nelinearne, sa koncentrisanim i
rasporeenim parametrima. Teroija ltara se tretira u okviru sinteze elektricnih kola, a sinteza
ima dva dijela: aproksimaciju i teoriju razrade. Zato imamo podjele ltra prema aproksimaciji
na: Besselove ltre (funkcije) i Cebieljeve

ltre (polinomi).
Idealni filtar
Transmitansa napona
M (j) =
U 2(j)
= |M(j)| ej ()
U 1(j)
ako je
|M (j)| = K = const
() = tk
U 2 (j) = M(j)U 1 (j) = Kej() U 1(j)
271
U1
U2
Slika 6.241: Idealni ltar

Prema pravilima za Furijeovu transformaciju, onda u frekventnom domenu imamo
U 2 (t) = KU1(t tk )
()
d()
=
tk =
d
uslovi
|M (j)| = k = const
() = tk
Dakle pod ovim uslovima ulazni signal U1 prolazi kroz ltar bez izoblicenja uz pomjeranje
po osi za tk (vremesnko pomjeranje). Ako je jo ispunjen uslov k = 1 u pitanju je idealni ltar
jer je U1 po modulu jednak U2
ENIH
ANALIZA SLOZ
ELEKTRICNIH
KOLA
7.1
Metode formiranja sistema jedna

cina elektri
cnih kola
Karakteristike elemenata zajedno sa K zakonima obrazuju izvorno jedan sistem diferencijalno - integralnih jednacina cijim se rjeavanjem uz date pocetne uslove odreuju
naponi u i struje i svih grana (elemenata). Kao sredinji problem analize kola, potrebno je
svesti taj sistem na jedan sistem od minimalnog broja potrebnih i dovoljnih jednacina cije
rjeenje odreuje svve napone i sve struje elemenata kola i ovaj sistem potom efektivno rijeiti. Prema tome, analiza elektricnih kola (mreza) se, u krajnjoj liniji, svodi na dva osnovna
pitanja:
a) Formulisanje sistema jednacina cije rjeenje odreuje sve napone i sve struje elemenata
i
b) Efektivno rjeavanje ovih sistema jednacina
7.2
Sistemi jedna
cina promjenljivih grana
Svaka grana je denisana naponom i strujom. U optem slucaju to su nepoznate velicine. Za

kolo od b grana imamo ukupan broj promjenljivih grana 2b (b napona i b struja). Polazeci
od osnovnih jednacina u kompleksnom domenu:
Kirhofov zakon za struje (KZN):
QI = 0
AI = 0
ili I = B t j
Kirhofov zakon za napone (KZN):

272
(7.326)
273
U = Qt v
B U = 0 ili
U = At v
(7.327)
Karakteristike elemenata (KE):

U + Ug = Z I + Ig
(7.328)

I + Ig = Y U + Ug
(7.329)
ili
Jedan sistem promjenljivih grana dobijamo uzimajuci jednacine (7.326), (7.327) i (7.328):
QI = 0
n jednacina
BU = 0
m jednacina
U + Ug = Z I + Ig
(7.330)
b jednacina
ukupno n+m+b = b+b = 2b jednacina. Drugi sistem jednacina promjenljivih grana dobijamo
ako uzmemo jednacine (7.326), (7.327) i (7.329):
QI = 0
n jednacina
BU = 0
I + Ig = Y

7.3
m jednacina

U + Ug
(7.331)
b jednacina
Sistem jedna
cina struja grana
Ovaj sistem je moguce formirati ukoliko su grane strujno kontrolisane, tj. ukoliko postoji
impedansna matrica kola. Polazeci od jednacina (7.326) i (7.327)
QI = 0
BU = 0
a iz jednacine (7.328) izrazimo matricu napona U
U = Z I Ug + Z Ig
(7.332)
274
i zamijenimo u jednacinu (7.327) dobijamo:
B U = B Z I Ug + Z Ig
=0

B Z I = B Ug Z Ig
(7.333)
Jednacina (7.333) zajedno sa jednacinama KZS formira sistem od b jednacina

QI = 0
n jednacina

m jednacina
B Z I = B Ug Z Ig
(7.334)
znaci ukupno n + m = b jednacina. Sistem (7.334) se moze kompaktno zapisati
I =
Ig
g Z
BZ

N
vgekv
(7.335)
gdje se kao promjenljive javljaju samo struje grana. Rjeavanjem sistema (7.335) po strujama
grna dobijamo
I = N 1vgekv
(7.336)
Zamjenom relacije (7.336) u relaciju (7.332) mozemo odrediti i napone grana. N

:
Kvadratna matrica N je regularna jer se po njenim vrstama javljaju vrste matrice nezavisnih
presjeka Q i nezavisnih kontura B koje su linearno nezavisne.
7.4
Sistem jedna
cina napona grana
Ovaj sistem je moguce formirati u slucaju kada su grane naponski kontrolisane, tj. ukoliko
postoji admitansna matrica kola. Polazimo od KZS i KZN u osnovnom obliku
QI = 0
BU = 0

i jednacine grana I + Ig = Y U + Ug pomocu koje izrazimo matricu struja I u obliku
I = Y U Ig + Y Ug
(7.337)
275
Zamjenom jednacine (7.337) u jednacinu (7.326) imamo
QI = Q Y U Ig + Y Ug
=0

QY U = Q Ig Y Ug
(7.338)
Jednacina (7.338) zajedno sa KZN formira sistem jednacina oblika

QY U = Q Ig Y Ug
n jednacina
BU = 0
(7.339)
m jednacina
znaci ukupno n + m = b jednacina. Sistem (7.339) se moze kompaktno zapisati

QY
Q Ig Y Ug
U =

B
0

M
jgekv
(7.340)
tj.
M U = jgekv
sa
(7.341)

Q Ig Y Ug
jgekv =
QY
M = ;
Rjeavanjem sistema (7.341) po ovim naponima

U = M 1 jgekv
(7.342)
i zamjenom dobijenog rjeenja za U u jednacinu (7.337) mozemo odrediti i struje grana.
Kvadratna matrica M je regularna iz istih razloga kao matrica N .
7.5
Sistemi jedna
cina nezavisno promjenljivih
Mada predhodna dva sistema: sistem jednacina struja grana i sistem jednacina napona grana,
rade sa redukovanim brojem jednacina b, umjesto 2b, njihova prakticna primjena nije narocito
pogodna jer se, uz matrice impedansi/admitansi kola zahtijeva i poznavanje matrica Q i B .
Dok je odreivanje matrice Q( A ) relativno jednostavno, matrica B se za slozena kola
teze nalazi, osim za planarne grafove. Pokazacemo da se broj nezavisnih jednacina, dovoljan
276
za potpuno rjeavanje kola, moze jo vie smanjiti ako kao promjenljive velicine odaberemo
nezavisne struje ili nezavisne napone.
7.5.1
Sistem jedna
cina nezavisnih struja
Ovaj sistem se oslanja na sistem jednacina struja grana i stoga ga je moguce formirati ukoliko
su grane strujno kontrolisane, tj. ukoliko postoji impedansna matrica kola Z . Jednacinu KZN
ovdje posmatramo u alternativnom obliku

I = Bt j
(7.343)
gdje je j - matrica kolona nezavisnih struja. Ako relaciju (7.343) zamijenimo u relaciju (7.333)
dobija se redukovani sistem oblika

B Z B j = B Ug Z Ig
t
(7.344)
gdje se kao promjenljive javljaju nezavisne struje. Dakle, dobili smo sistem od m nezavisnih
jednacina. Matricni proizvod
B Z B t = Zm
kao rezultat daje novu kvadratnu matricu Zm reda m ciji clanovi imaju dimenziju impedanse.
ona se naziva matrica impedansi nezavisnih kontura. Matricni proizvod

B Ug Z Ig = Vg
je matrica ekvivalentnih naponskih izvora nezavisnih kontura, pa se sistem nezavisnih struja

moze moze kompaktno zapisati
Zm j = Vg
(7.345)
Rjeavanjem relacije (7.345) po j dobijamo m jednacina oblika
1V
j = Zm
g
Struje grana odreujemo iz
(7.346)
I = Bt j
a napone grana iz jednacina

U = Z I + Z Ig Ug
277
7.5.2
Sistem jedna
cina nezavisnih napona
Ovaj sistem jednacina se oslanja na sistem jednacina napona grana i stoga ga je moguce
formirati ukoliko su grane naponski kontrolisane, tj. ukoliko postoji admitansna matrica kola
Y . Jednacine KZN ovdje posmatramo u alternativnom obliku
U = Qt v
(7.347)
gdje je v matrica kolona nezavisnih napona. Ako relaciju (7.347) zamijenimo u relaciju (7.338)
dobija se redukovan sistem od n nezavisnih jednacina

QY Qt v = Q Ig Y Ug

gdje se kao promjenljive javljaju nezavisni naponi. Dakle, dobili smo sistem od n nezavisnih
jednacina. Matricni proizvod
QY Qt = Yn
kao rezultat daje novu kvadratnu matricu reda n ciji clanovi imaju dimenziju admitansi, Yn

- je matrica admitansi nezavisnih presjeka. Matricni proizvod Q Ig Y Ug ima dimenziju
struja: u pitanju je matrica ekvivalentnih strujnih izvora nezavisnih presjeka koju cemo
oznaciti sa Jg

Jg = Q Ig Y Ug
pa se sistem jednacina nezavisnih napona moze kompaktno zapisati

Yn v = Jg
(7.348)
Rjeavanje kola pomocu tog sistema daje nezavisne napone u obliku

v = Yn1 Jg
Naponi grana kola odreuju se prema relaciji

U = Qt v
a struje grana po relaciji

I = Y U + Y Ug Ig
278
Ako umjesto matrice nezavisnih presjeka Q koristimo matricu cvorova A KZS glasi A I = 0
odnosno alternatini oblik KZN U = At v dobijamo jednacine napona nezavisnih cvorova
(metoda napona cvorova)

t
(7.349)
AY A v = A Ig Y Ug
7.6
Premjetanje nezavisnih generatora
Jednacine nezavisnih struja i nezavisnih napona izvedene su iz K-ovih zakona i

karakteristika elemenata za standardne grane. Meutim, ako u kolu imamo degenerisane
grane (nestandardne grane) koje sadrze samo naponski i samo strujni generator onda vrimo
premjetanje tih generatora kako bi obrazovali kolo sa samo standardnim granama. Na primjer
u kolu prema slici 7.242. postoje dvije nestandardne grane: jedna sa naponskim generatorom
ug a druga sa strujnim generatorom ig .
R3
C3
1
ug
R1
L1
R2
C2
C4
ig
Slika 7.242: Kolo sa nestandardnim granama

Formiranje kola sastavljenog od samo standardnih grana vri se na taj nacin to se naponski
generator progura kroz jedan od cvorova za koji je vezan, a strujni generator premjesti paralelnim vezivanjem sa granama s kojima obrazuje jednu konturu. Grane sa naponskim generatorom kao i grane sa strujnim generatorom zamijenimo sa njihovim unutranjim impedansama.
Tako dobijamo kolo sa svim standardnim granama prikazano na slici 7.243.
Sa slike 7.243. vidimo da smo dobili kolo koje ima jedan cvor i jednu konturu manje u
odnosu na polazno kolo. Naponi i struje ostalih grana nece se promijeniti jer se jednacine
pisane po Kirhofovim zakonima nijesu promijenile. Meutim, ako zelimo da primijenimo
metodu nezavisnih napona strujne generatore ne treba premjetati vec se samo u matrici admitansi grana Y za tu granu stavi nulta vrijednost admitanse. Premjeta se samo naponski
279
ug
R3
ug
C3
1
ug
R1
C2
R2
L1
C4
ig
ig
Slika 7.243: Kolo sa standardnim granama

generator. Isto tako, ako zelimo da primijenimo metodu nezavisnih struja, naponske generatore ne treba premjetati (proguravati kroz cvor) vec se samo u matrici impedansi grana Z
za tu granu stavi nulta vrijednost impedanse. Premjeta se samo strujni generator.
7.7
Dualnost. Princip dualnosti
Sa pojmom dualnosti se srecemo u mnogim oblastima nauke i tehnike. Dva sistema (ili pojave) su dualni jedan drugom ako se, na neki nacin, moze uspostaviti obostrana veza izmeu
razlicitih velicina ili svojstava u oba sistema. U slucaju elekricnih kola, za dva kola N i N
(koja sadrze samo elemente sa dva kraja) kazemo da su dualna ako imaju isti broj grana i
ako u jednacinama kola svakom naponu ul kola N odgovara struja il kola N , svakoj struji il
odgovara napon ul , uksu l odgovara kolicina elektriciteta ql a naelektrisanju ql uks l , to
simbolicki mozemo izraziti:
N N
ul il
il ul
l ql
ql l
Kako pod jednacinama kola podrazumijevamo relacije koje odrazavaju zakonitosti povezivanja
(Kirchho-ove zakone) i zakonitosti karakteristicne za elemente u kolu (karakteristike elemenata),
to znaci da ce dualna kola imati dualnu strukturu i da ce sadrzavati dualne komponente.
Dualnost ima svoju kvalitativnu i kvantitativnu stranu. Kvalitativna strana dualnosti odnosi
280
se na topoloka svojstva kola koja izrazava graf kola.
7.7.1
Dualni grafovi
Dva grafa se nazivaju dualnim ako je matrica nezavisnih cvorova jednog iz njih A1 jednaka
matrici nezavisnih kontura B2 i obratno
A1 = B2
B1 = A
Iz ovih jednakosti proizilazi da dualni grafovi imaju jednak broj grana grafa. Osim toga,
cvorovi jednoga grafa odgovaraju konturama drugoga i obratno. Kvalitativna strana dualnosti
izrazava se sledecim dualnim topolokim svojstvima i pojmovima:

G P
S K-
K P (S
)
O K
S P
O
N
G D
R N
M
M
Da bi formirali dualni graf zadatom grafu neophodno je:
1. Unutar svakog okca (nezavisne konture ciju povrinu ne presijeca ni jedna grana grafa)
polaznog grafa postaviti cvor.
2. Jedan cvor (referentni) postaviti van povrine grafa.
3. Zatim svaki par novih cvorova povezati granom, tako da ta grana sijece granu polaznog
grafa.
4. Orjentaciju grana novoga grafa vrimo saglasno sa sledecom slikom.
Na slici 7.244. prikazana je jedna kontura polaznog grafa, cvor i grane dualnog grafa.
Grane i cvorovi dualnog grafa imaju indeks d. Ako se orjentacija grane polaznog grafa poklapa
281
2
1
2d
3d
d
(1 )
4d
Slika 7.244:
sa orjentacijom obilaska konture orjentacija odgovarajuce grane dualnog grafa je od cvora
u toj konturi. Ako je ta orjentacija suprotna - orjentacija dualne grane je ka tom cvoru.
Primjer 1: Dat je graf prema slici 7.245. Nacrtati dualni graf.
5
2
3
Slika 7.245:
U skladu sa izlozenim pravilima crtanja dualnog grafa, dualni graf dat je isprekidanim
linijama i prikazan je na slici 7.246.
Bilo kom stablu polaznog grafa odgovara ko-stablo dualnog grafa. Granama kontura (presjeka) polaznog grafa odgovaraju grane presjeka (kontura) dualnog grafa. Rednom vezivanju
grana polaznog grafa odgovara paralelna veza dualnih grana i obratno. Iz pravila formiranja dualnog grafa moguce je izvuci zakljucak da se dualni graf ne moze uvijek formirati za
proizvoljni polazni graf. Dualni graf se moze formirati samo za planarne grafove tj. grafove
koji se mogu razviti na povrini bez presijecanja grana. Svi grafovi su planarni ako ne sadrze
jednu od dvije strukture prikazane na slici 7.247.
Kvantitativna strana dualnosti vezana je za karakteristike elemenata. Ova strana dualnosti
izrazava se dualnim velicinama i jednacinama:
282
1d
2d
5d
7d
6d
3d
1d
4d
3d
4d
Slika 7.246:
Slika 7.247:
2d
283
N
S
K
M
O
P
I K

I
A
R S

N
S
K (KZS) K
(KZN)
N N

N
S

J
J

Elementi sa jednim pristupom nazivaju se dualnim ako je zavisnost napona u(i) jednoga
elementa ista kao zavisnost i(u) drugoga i obratno. Na primjer, dualne relacije su:
u = Ri i = Gu
uL = L didtL iC = C dudtC
iL = L1
t
uL ( )d uC = C1
t
iC ( )d
Dvije eme elektricnih kola, koje sadrze elemente sa jednim pristupom nazivaju se dualnim,
ako one imaju dualne grafove i svakom elementu jedne eme odgovara dualni element druge.
Primjer 2: Dato je elektricno kolo prema emi na slici 7.248. Nacrtati dualno kolo.
Pri formiranju dualne eme, prvo se formira dualni graf i svaki element zadate eme zamjenjuje se dualnim elementom. Pri crtanju dualnog grafa svaki element (E, J, R, L, C)
treba posmatrati kao posebnu granu (slika 7.249).
Osnovnim svojstvom dualnih ema jeste poklapanje jednacina, sastavljenih po KZS (KZN)
jedne eme s jednacinama sastavljenim po KZN (KZS) druge eme. Uoptenije jednacine
nezavisnih struja (napona) jednog kola poklapaju se sa jednacinama nezavisnih napona (struja)
drugoga kola.
Primjer 3: Dato je kolo prema emi na slici 7.250. Nacrtati dualno kolo.
Primjer 4: Dato je kolo prema emi na slici 7.252. Nacrtati dualno kolo.
Pri usklaivanju orjentacija naponskih i strujnih generatora dualnih ema rukovodimo se
sledecim pravilom: ako se referentna orjentacija naponskog generatora poklapa sa referentnom
284
R1
C3
R3
i3
L2
R4
e1
J4
i1
i4
i2
Slika 7.248:
1d
J1 =e1
u1
C 2 =L2
u2
G1 =R1
L3 =C3
G4 =R4
2d
3d
u4
G3 =R3
u3
E 4 =J 4
4d
Slika 7.249:
t =0
R1
R2
1
C
ug V
1d
ig A
2
3d
Slika 7.250:
2d
285
ug A
G1
ig V
t =0
2d
G2
3d
Slika 7.251:
d
1
e(t )
2d
Slika 7.252:
1d
i(t )
2d
Slika 7.253:
286
orjentacijom konture (u smjeru kazaljke na satu) onda struja strujnog generatora u dualnoj
emi usmjerena je ka cvoru koji odgovara datoj konturi u polaznoj emi. Pojam dualnosti
i princip dualnosti je od velike vaznosti u teoriji elektricnih kola. Na osnovu njega, ako
poznajemo odzive jednog kola, mozemo odmah napisati i izraze za odzive njemu dualnog kola.
7.8
Analiza slo
zenih elektri
cnih kola u vremenskom domenu
Posmatrajmo kolo sa c cvorova i b grana. Osnovne jednacine kola se, u matricnoj formulaciji
mogu zapisati kao:
KZS:
A i (t) = 0
ili
i (t) = B t j (t)
(7.350)
KZN:
B u(t) = 0
ili u(t) = At v (t)
(7.351)

KE: F u(t), Du(t), i (t), D i (t), e (t) = 0
(7.352)
gdje su u(t) i i (t) matrice kolone (vektori) napona i struja grana:
u(t) = [u1 (t), u2(t), ..., ub (t)]t
i (t) = [i1(t), i2(t), ..., ib (t)]t
A(t) i B (t) su matrice nezavisnih presjeka i nezavisnih kontura, v (t) i j (t) su vektori
nezavisnih napona i nezavisnih struja:

v (t) = [v1 (t), v2(t), ..., vb (t)]t ,
n = c1
j (t) = [j1(t), j2 (t), ..., jb (t)]t ,
m= bn
Clan
e (t) je vektor nezavisnih izvora u granama:
e (t) = [e1(t), e2 (t), ..., eb (t)]t
Ako grana l ne sadrzi nezavisni izvor tada je el (t) = 0. Matrica F iskazuje vezu napona i
struja grana, dok D oznacava operator izvoda po vremenu posmatrane funkcije. Matrica F se
moze razloziti na operatorske submatrice nad vektorima napona i struja grana i na submatricu
nezavisnih izvora u granama u obliku:

N0 + N1D i (t) + M0 + M1D u(t) = e (t)
(7.353)
287
gdje su: N0 , M0, N1, M1 kvadratne matrice reda b koecijenata mreze vezane za krajeve
nezavisnih izvora. Relacija (7.353) se moze, kompaktnije zapisati kao:

N (D) i (t) + M (D)u(t) = e (t)
(7.354)

gdje je: N (D) = N0 + N1 D i M (D) = M0 + M1D . Sistem jednacina (7.350) - (7.353)
se moze prikazati u jedinstvenoj matricnoj formi:
b
A
n
m
b
b
0
i (t)

0
B
u(t) =

N (D) M (D)
e (t)
(7.355)
Matrice: N0, M0 , N1, M1 su rijetke, slabo-popunjene matrice (matrice sa mnogo nultih el-
emenata - S M). Ako kolo ne sadrzi elemente sa vie pristupa, to znaci da
grane nijesu spregnute, ove matrice su dijagonalne. Dalje, diferencijalna veza u i (a time
i submatrice N1, M1) postoji samo ako kolo sadrzi dinamicke elemente: kalemove i konden-
zatore. Takoe, ne moze grana biti opisana obostranom diferencijalnom vezom napon-struja
i struja-napon.
Formiranje matrice nezavisnih presjeka A (u ovom slucaju radi se o presjecima koji odgo
varaju cvornim snopovima) je jednostavno: inspekcijom se direktno odreuje incidencija grana
i cvorova matrice A jer je u tom slucaju matrica cvorna. Nasuprot tome, odreivanje matrice
nezavisnih kontura B , nije jednostavno u slucaju neplanarnih grafova. Stoga se umjesto KZN
u obliku B u = 0 , radije koristi alternativni oblik KZN: u(t) = At v (t) pa koristimo sledeci
polazni sistem jednacina za rjeavanje elektricnih kola:

A i (t) = 0
u(t) = A v(t)

N0 + N1D i (t) + M0 + M1D u(t) = e (t)
ili u matricnom obliku jedinstvenog sistema jednacina:
288
b
0
1b
n
b
b
b
A
n
0
v (t)

w(t)
i (t)

u(t)
At
N (D) M (D)

T(D)
e (t)

eg (t)
(7.356)
gdje je sa T (D) oznacena tablo matrica (T

- ). Relaciju (7.356) mozemo zapisati
i krace kao:
T (D)w(t) = eg (t)
Matrica T (D) je kvadratna matrica reda 2b + n, w(t) je vektor (matrica kolona 2b + n 1)
promjenljivih: struje grana, napona grana i potencijali nezavisnih cvorova, eg (t) je vektor
eksitacija.
Mada je tablo matrica neto vieg reda nego osnovni sistem jednacina (2b + n jednacina
umjesto 2b) koristi se u optoj analizi elektricnih kola, jer, slicno modelu stanja, daje potpunu
sliku o ponaanju cijelog kola, odjednom, a ne samo za pojedine promjenljive, kao to je
slucj svoenja na jednu diferencijalnu jednacinu odziva. Tablo analiza je opteg znacaja i
moze se primijeniti na linearna i nelinearna, vremenski invarijantna i vremenski promjenljiva
kola. Napomenimo da prakticna primjena tablo matrice ima smisla pretezno u analizi kola
primjenom ra
cunara.
Primjer: Za kolo prikazano na slici 7.254. odrediti minimalni skup nezavisnih jednacina
oblika datih relacijama (7.355).
i4
R4
i5
L5
i3
i1
ug
C3
i2
2
(0)
Slika 7.254:
Rjeenje:
Osnovne jednacine kola (7.350) - (7.353) u razvijenoj formi su:
ig
289
KZS
+i4 = 0
1: i1
2:
i2
i5 = 0
3:
i3 i4 + i5 = 0
KZN 1 : u1
u3 u4
= 0
2 :
u2
u3
+u5 = 0
KE:
u1
i2
i3
+C3Du3
u4
R4i4
L5Di5
= ug
= ig
= 0
= 0
u5 = 0

To je trazeni (sistem) skup jednacina, gdje se prepoznaju matrice: A, B , N (D) = N0 + N1D ,

M (D) = M0 + M1 D .
1 0 0 1 0
A = 0 1 0 0 1 ;
0 0 1 1 1
N0 =

B=
0
1
0
R4
; M0 =
1 0 1 1 0
0 1 1 0 1
1
0
0
1
N1 =

0
0
;
M
=
0
0
i (t) =
i1
i2
i3
i4
i5
C3
R5
u(t) =
u1
u2
u3
u4
u5
e (t) =
ug
ig
0
0
0
290
Za formiranje T
-M
dat relacijom (7.356) koristicemo vec dobijene rezultate za
KZS i KE, a piemo nove jednacine KZN i uvodimo matricu napona cvorova v (t).
KZN:
v1
u1
= ug
= ig
= 0
= 0
= 0
v2
u2
u3
v1
u4
u5
+v2
v3
+v4
v3
to je ekvivalentno sa u(t) = At v (t).
t
A =

7.9
1 0
0
0 1
0
0 0
1
1 0 1
0 1 1
v1
v (t) = v2
v3
Metod nezavisnih struja. Operatorski oblik u vremenskom domenu uzimajuci u obzir i po

cetne uslove
Osnovne relacije:
i (t) = B t j (t)
KZS:
A i (t) = 0
ili
KZN:
B u(t) = 0
ili u(t) = At v (t)
u(t) + ug (t) = Z (D) i (t) + ig (t)

KZE:
i (t) + ig (t) = Y (D) u(t) + ug (t)
gdje su Z (D) i Y (D) matrice operatorskih impedansi i admitansi grana. Ove matrice su
kvadratne matrice reda bb. Ako kolo ne sadrzi induktivno spregnute elemente ili kontrolisaen
izvore onda su ove matrice dijagonalne matrice. Elementi ovih matrica povezuju napone i
291
struje k-te grane ili obratno:
Rk ik (t);

dik (t)
di (t)
Lk dt l,k; l=kLkl dt = Lk Dik l,k; l=kLkl Dil (t);

uk (t) =
t
k 0 ik ( )d = Sk D ik (t);
S 1 ;
l
Gk uk (t);
duk (t)
= Ck Duk (t);
Ck dt
t

t

ik (t) =
u
(
)d
+
ul ( )d = k D1 uk (t) +
kl D 1ul (t);
k
k
kl
l,k ; l=k
l,k; l=k
0
0
1 ;
k
Pocetni uslovi se mogu ukljuciti u matrice naponskih i strujnih nezavisnih generatora grana
prema sledecim ekvivalentnim emama:
za kondenzator
i
C
U0
U 0h(t )
CU 0(t )
Slika 7.255:
1
u(t) =
C
t
1
i( )d =
C
i(t) = CU0
0
1
i( )d +
C
t
1
i( )d = U0 h(t) +
C
t
i( )d
0
dh(t)
du(t)
du(t)
+C
= CU0 (t) + C
dt
dt
dt
za kalem
1
i(t) =
L
t
1
u( )d =
L
0
1
i(t) = I0h(t) +
L
u( )d
0
1
u( )d +
L
t
0
0
1
u( )d =
h(t) +
L
L
t
u( )d
0
292
i
u
i
L
I0
i
I 0h(t )
Slika 7.256:
di(t)
di(t)
dh(t)
+L
= LI0(t) + L
dt
dt
dt
Operatorske jednacine nezavisnih struja su:
u(t) = LI0
B Z (D)B t j (t) = vg (t)
Zm (D) = B Z (D)B t
Zm(D)j (t) = vg (t)
vg (t) = B ug (t) Z (D)ig (t)
Operatorske jednacine nezavisnih napona su:

AY (D)At v (t) = jg (t)
Yn (D) = AY (D)At

jg (t) = A ig (t) Y (D)ug (t)
LI 0(t )
L

ODZIVI U ELEKTRICNIM
KOLIMA
8.1
Klasi
cna metoda
"Klasicna metoda" najbolje opisuje ziku kola. Posmatrajmo prosto kolo prikazano na slici
8.257.
i(t )
uR (t )
uL (t )
uC (t )
ug (t )
Slika 8.257: Redno RLC kolo

Odziv moze biti ili ig (t), uR (t), uL (t) ili uC (t).
ug (t) = uR(t) + uL (t) + uC (t)
di(t)
1
ug (t) = Ri(t) + L
+
dt
C
t
i( )d
(8.357)
Relacija (8.357) predstavlja jedna

cinu dinamicke ravnoteze kola prikazanog na slici 8.257. Ako
koristimo operator d/dt D i
dt D1 tada mozemo pisati
ug (t) = Ri(t) + LDi(t) +
1 1
D i(t)
C
Ako relaciju (8.358) diferenciramo po vremenu dobijamo

RDi(t) + LD2i(t) +
293
i(t)
= Dug (t)
C
(8.358)
294

1
1
R
2
i(t) = Dug (t)
D + D+
L
LC
L
(8.359)
to predstavlja operatorsku jednacinu ako je odziv struja i(t). Poto je operator D na drugom
stepenu to je operatorska jednacina drugog stepena a to odgovara i broju dinamickih elemenata
u kolu (kalem i kondezator). Ako bi kao odziv trazili napon na otporniku uR (t) onda lijeva
strana ostaje ista

1
R
R
2
D + D+
uR (t) = Dug (t)
L
LC
L
jer je
uR (t) = i(t)R = i(t) =
uR (t)
R
Ako je odziv na pon na kondenzatoru uC (t)

R
1
1
2
D + D+
uC (t) =
ug (t)
L
LC
LC
jer je
duC (t)
= CDuC (t)
dt
Kada bi odziv bio napon na kalemu uL (t) imali bi
i(t) = C
R
1
D + D+
L
LC
2
uL (t) = D2 ug (t)
jer je
di (t)
dt
Po klasicnoj metodi odziv y se za bilo koje kolo moze dobiti kao:
uL (t) = L
dr y
dr1 y
dy
(8.360)
ar r + ar1 r1 + ... + a1 + a0 y = F (t)
dt
dt
dt
Najveci stepen ove diferencijalne jednacine predstavlja red kola. Svi koecijenti ai (i = 1, 2, ..., r)
su realni i pozitivni i zavise od topologije i vrste parametara kola. Funkcija F (t) predstavlja
vremensku funkciju koja je odreena eksitacijama nezavisnih naponskih i strujnih generatora
u kolu. Po pravilu red kola jednak je broju dinamickih elemenata. Precizno je:
r = n L + nC
(8.361)
gdje nL i nC predstavljaju broj kalemova i broj kondenzatora u kolu, respektivno. U slozenijim

kolima:
r = nL + nC nEC nJL
(8.362)
295
gdje nEC predstavlja broj kontura koje se sastoje samo od naponskih generatora i kondenzatora a nJL predstavlja broj presjeka (snopova) koji se sastoje samo od strujnih generatora i
kalemova. Posmatrajmo slucaj tzv. kondenzatorske petlje (petlje koja sadrzi samo kondenzatore i eventualno, naponske generatore) kao na slici 8.258 (a). Kontura se sastoji samo od
naponskih generatora i kondenzatora. Po Kirhofovom zakonu za napone dobija se:
ug5 + u1 u2 + u3 u4 = 0
(8.363)
Posmatrajuci relaciju (8.363) zakljucujemo da od cetiri napona na kondenzatorima samo su
u2
C2
u1
ug
C3
C1
L2
u3
ig
i2
L3 i
3
C4
u4
i1
( )
L1
b
( )
Slika 8.258: (a) Kondenzatorska petlja. (b) Kalemski presjek

tri nezavisna. Svaka kontura koja sadrzi samo naponski generator i kondenzator smanjuje red
kola za jedan. Posmatrajmo sada slucaj tzv. kalemskog presjeka (presjeka koji sijece samo
kalemove i eventualno strujne generatore) kao na slici 8.258 (b). Presjek (snop) je povrina
koja sijece samo grane sa kalemovima i strujnim generatorima. Po Kirhofovom zakonu za
struje:
i1 + i2 i3 ig = 0.
(8.364)
Iz relacije (8.364) je ocigledno da su samo dvije, od tri, struje nezavisne, pa svaka ovakva
jednacina smanjuje red kola za jedan. Red kola se naziva i stepen slozenosti kola, ili slozenost
kola. Uvodeci operator D d/dt (iz prakticnih razloga se podeava da je ar = 1, to se
uvijek moze uraditi), pa je:
A(D)y(t) = F (t)
(8.365)
gdje je: A(D) operatorski polinom, denisan kao:

A(D) = D r + ar1 Dr1 + ... + a1 D + a0
Primjer: Posmatrajmo kolo prikazano na slici 8.259. Jednacine kola su
(8.366)
296
iC
uC
ug (t )
iR
R
uR
g (t )
Slika 8.259: RC kolo sa naponskim i strujnim generatorom
i g = iC + i R
ug = uC + uR
iC = CDuC
uR = RiR
Ako nas interesuje napon na kondenzatoru kao odziv, dobija se:

1
1
1
D+
uC =
ug + ig
RC
RC
C
ako nas interesuje struje iC :
1
D+
RC

iC =
1
1
Dug + Dig
RC
C
ako nas interesuje struja iR :

1
1
1
D+
iR = Dug +
ig
RC
R
RC
Odnosno:
A(D)y(t) = Fy,e (t)
Funkcija F (t) zavisi i od odziva y i od ekscitacije e pa zbog toga imamo dva indeksa. Na
osnovu izlozenog moze se izvesti jo jedan vazan zakljucak koji proizilazi iz osobina linearnih
kola i predstavlja princip superpozicije.
297
8.2
Princip superpozicije:
Pri djelovanju jednog ili vie generatora u kolu, odziv u ma kojoj grani kola se moze odrediti
kao suma pojedinacnih odziva na svaku od ekscitacija, pri iskljucenim ostalim ekscitacijama.
Pri tome, ako se iskljucuje naponski izvor ug = 0 granu u kojoj se nalazi modelujemo kratkom
vezom, a ako se iskljucuje strujni izvor ig = 0 tada granu u kojoj se nalazi modelujemo
otvorenom vezom. Ako u kolu djeluje samo jedan generator, tada diferencijalna jednacina
(8.360) ima oblik:
r

D +ar1Dr1 + + a1D + a0 y(t) = bt D t + bt1 Dt1 + + b1 D + b0 e(t)
(8.367)
Obicno je r = t. Relaciju (8.367) mozemo krace zapisati na sledeci nacin

A(D)y(t) = B(D)e(t)
(8.368)
A(D)y(t) = By,e (D)e(t)
(8.369)
ili preciznije
Polinom A(D) zavisi samo od topologije kola i vrste parametara, dok polinom B(D) zavisi od
odziva i ekscitacije kao i od topologije kola i vrste parametara (otuda i indeksi y i e). Jednacine
(8.368) i (8.369) kada u kolu postoji samo jedna ekscitacija, nazivaju se relacije ulaz-izlaz.
8.3
Specifi
cnosti primjene teorije diferencijalnih jedna
cina
na linearna kola
Opti princip reavanja diferencijalnih jednacina, je da se odziv trazi kao:

y(t) = yh(t) + yp (t)
(8.370)
gdje je yh (t) reenje odgovarajuce homogene diferencijalne jednacine (to jest reenje jednacine
A(D)yh (t) = 0), a yp (t) je prinudna komponenta odziva (partikularno reenje, odnosno reenje
jednacine A(D)yp (t) = B(D)e(t)). Posmatrajmo prvo homogenu diferencijalnu jednacinu u
obliku
A(D)y(t) = 0
(8.371)
Poto je polinom A(D) stepena r to ova diferencijalna jednacina ima r nezavisnih reenja
oblika y(t) = est. Uvrtavanjem ovog reenja u relaciju (8.371) dobija se:
298
A(D)est = estA(s) = 0
(8.372)
gdje je A(s) jednako A(s) = sr + ar1sr1 + ... + a1 s + a0 i naziva se karakteristicni polinom.

Da bi bilo ispunjeno A(s)est = 0, treba da je A(s) = 0, odnosno:
sr + ar1sr1 + ... + a1 s + a0 = 0
(8.373)
Relacija (8.373) predstavlja karakteristi

cnu jedna
cinu sistema. Koecijenti ai (i = 1, 2, ..., r),
i kod karakteristicnog polinoma i kod karakteristicne jednacine su realni pozitivni brojevi.
Poto je karakteristicna jednacina r-tog stepena, to imamo r realnih reenja jednacine. Nule
(reenja) karakteristicne jednacine nazivaju se sopstvene ucestanosti kola oblika sk = k + jk
za k = 0, 1, 2, ..., r. Reenja diferencijalne jednacine dobijena preko sopstvenih ucestanosti
oblika
y = est
(8.374)
nazivamo sopstvenim odzivom, ili odzivom usled akumulisane energije (pocetnih uslova). U
ovom slucaju ekscitacije su jednake nuli i tada rjeavamo homogenu diferencijalnu jednacinu.
Ukoliko je karakteristicna jednacina jednaka
sr + ar1sr1 + ... + a1 s + a0 = 0
mozemo razlikovati sledeca dva slucaja:
1. Svi korjeni su prosti i meusobno razliciti
s1 = s2 = ... = sr
Linearno nezavisna rjeenja su
yh1 (t) = es1 t, yh2 (t) = es2 t , . . . , yhr (t) = esr t
a ukupno rjeenje homogenog dijela jednako je linearnoj kombinaciji ovih clanova
yh (t) =
r

K (i) esi t
(8.375)
i=1
Integralne konstante K (i) odreuju se iz pocetnih uslova (struje u kalemu i naponi na kondenzatorima). Karakter integralnih konstanti isti je kao i karakter korjena karakteristicne
jednacine. Ako je karakter reenja sk = k + jk tada se oni obavezno javljaju u konjugovano
kompleksnom paru sk = k jk , pa se i integralne konstante javljaju kao konjugovano
kompleksni par K (i) i K (i).
299
2. Ako se javljaju viestruki korjeni, to jest:
s1 = s2 = ... = sp
sp+1 = sp+2 = ... = sr
gdje je p viestrukost reenja. U ovom slucaju reenje (odziv) diferencijalne jednacine se
trazi u obliku

yhp(t) = K (1) + tK (2) + + t(p1)K (p) es1 t
r

K (i) esi t
(8.376)
yh (t) = yhv (t) + yh0(t)
(8.377)
yh0 (t) =
i=p+1
Tada je ukupno reenje
Sada treba naci prinudnu komponentu odziva. U teoriji diferencijalnih jednacina primijenjenoj
na teoriju elektricnih kola ova komponenta se uvijek trazi u obliku ekscitacije (pobude) u kolu.
U sledecoj tabeli su dati najcei oblici eksitacija i odzivi na te eksitacije.
f (t) funkcija pobude
yp (t) prinudni odziv
k
t
t2
eat
sin bt, cos bt
eat sin bt, eat cos bt
A
At + B
At2 + Bt + C
Aeat (a = si )
A sin bt + B cos bt
eat(A sin bt + B cos bt)
U slucaju da je a koje se javlja takvo da je ono jednako nekom korijenu karakteristicne

jednacine tada se reenje trazi u obliku:
yp (t) = tpKeat
gdje je p viestrukost korjena a konstanta K je jednaka
K=
B(a)
(p)
A(a)
(8.378)
300
8.4
Sopstveni odziv
Sopstveni odziv je odziv usled akumulisane energije. Nastaje u kolima sa akumulisanom

energijom. Obiljezava se sa y0(t), a opisan je diferncijalnom jednacinom:
A(D)y0 (t) = 0
(8.379)
U relaciji (8.379) y0(t) = y0h (t) je opte reenje (oblika eksponencijalne funkcije) i dobija
se kao linearna kombinacija nezavisnih reenja karakteristicne jednacine. Integralne konstante
se odreuju iz nezavisnih pocetnih uslova (koji se jo nazivaju stvarnim pocetnim uslovima),
a to su: uCk (0 ) = U0k napon na kondezatoru kao ekvivalent akumulisane elektricne energije, iLj (0 ) = I0j struje kroz kalem kao ekvivalent akumulisane magnetne energije,
w0C = 12 Ck U02k pocetna akumulisana energija u kondenzatoru, w0L = 12 Lj I02j pocetna
akumulisana magnetna energija u kalemu. Za odreivanje r konstanti, koje se odnose na
trazeni odziv, k(i) i = 1, 2, ..., r potrebno je r nezavisnih jednacina koje povezuju ove konstante sa stvarnim pocetnim uslovima. Te relacije nazivaju se izvedeni pocetni uslovi i opisane
su vrijednostima promjenljivih koje posmatramo i svih (r 1) izvoda po vremenu u trenutku
t = 0+ , to jest:
y(0+ ), y (0+ ), y (0+ ), ..., y(r
1)
(0+ )
Dakle da bi rijeili diferencijalnu jednacinu A(D)y0(t) = 0 kola reda r, potrebno je r nezavisnih pocetnih uslova. Zaklju
cak: Broj nezavisnih pocetnih uslova potrebnih za jednoznacno reavanje diferencijalne jednacine jednak je najviem stepenu karakteristicne jednacine,
odnosno broju integralnih konstanti odnosno redu slozenosti kola.
8.5
Komutacija
Komutacija znaci ukljucivanje ili iskljucivanje jedne ili vie grana u kolu, to jest podrazumujeva
se skokovita promjena nekog od parametara u kolu. Razlikuje su regularna i neregularna
komutacija. Regularna komutacija je ona za koju vaze zakoni komutacije, a to znaci da napon
na kondenzatoru i struja u kalemu ne mogu imati skokovite promjene, to jest:
uC (0 ) = uC (0+ )
iL (0 ) = iL (0+ )
Dvije predhodne jednacine predstavljaju zakone o neprekidnosti napona na kondezatoru i

struje u kalemu, i nazivaju se zakoni komutacije. Zakon neprekidnosti napona kondenzatora
vazi ako je struja kondenzatora ogranicena, a zakon neprekidnosti struje kalema vezi ako je
301
napon kalema ogranicen. Ako ovi uslovi nijesu ispunjeni tada je rijec o neregularnoj komutaciji.
Primjer: Posmatrajmo prosto kolo prikazano na slici 8.260. Diferencijalna jednacina po
uC (t )
iC
C, U0
Slika 8.260: Odreivanje sopstvenog odziva u prostom GC kolu
naponu kondenzatora je
A(D)uC (t) = 0
Operatorski polinom je jednak
A(D) = D +
G
C
dok je karakteristicni polinom jednak

G
C
Korjeni karakteristicnog polinoma se dobijaju kada je A(s) = 0 i u ovom slucaju imamo
A(s) = s +
G
=0
(8.380)
C
se naziva karakteristicna jednacina i ona ima jedan korijen i to realni koji je
Tada je rjeenje oblika
s+
Relacija (8.380)
jednak s = G
C.
uCh(t) = K1es1 t = Ke C t
(8.381)
Pocetni uslov je: uC (0 ) = uC (0+ ) = U0 i zamjenom u relaciju (8.381) slijedi da je K = U0.

Sada je odziv (sopstveni) jednak
G
uCh(t) = U0e C t
Struja iC se moze dobiti kao iC = CDuc , a iC + iG = 0.
Primjer: Posmatrajmo kolo prikazano na slici 8.261. Imamo da je
A(D)iL (t) = 0
302
L
iL
I0
Slika 8.261: Prosto RL kolo

R
L
Korjeni karakteristicnog polinoma se dobijaju kada je A(s) = 0 i jednaki su
A(s) = s +
s=
R
L
Rjeenje trazimo u obliku iL = Ke L t . Uz pocetni uslov iL (0 ) = iL (0+ ) = I0 dobijamo

konstantu K koja je jednaka K = I0 , pa je sopstveni odziv:
R
iLh (t) = I0 e L t
Primjer: Posmatrajmo kolo kao na slici 8.262. Ovakvo kolo se naziva i kolom bez gubitaka
jer nema rezistivne elemente. Jednacine kola su:
L
C U0
,
L, I 0
iC
Slika 8.262: LC kolo drugog reda
uL + uC = 0
iL = iC
uL = LDiL
iC = CDuC
Operatorska jednacina je:
303
A(D)y(t) = 0
gdje je:
A(D) = D 2 +
1
.
LC
Karakteristicna jednacina:
A(s) = s2 +
s2 +
1
LC
1
=0
LC
s1/2 = j0
0 =
1
.
LC
Reenje za y(t) se trazi u obliku (konjugovano kompleksni par polova):

y(t) = K1 es1 t + K2es2 t = A cos 0t + B sin 0 t
Ako odreujemo odziv kao y(t) = uC (t), tada imamo pocetne uslove:
uC (0+ ) = uC (0 ) = U0
iL (0+ ) = iL (0 ) = I0
odnosno
uC (t) = A cos 0 t + B sin 0t
(8.382)
1
1
iC (t) = iL (t)
C
C
jer je iC (t) = iL (t). Ako u relaciju (8.382) stavimo t = 0 dobijamo da je uC (0+ ) = A odnosno
DuC (t) =
A = uC (0+ ) = U0
Diferencirajuci relaciju (8.382) dobijamo izraz
DuC (t) = 0 A sin 0 t + 0 B cos 0 t
(8.383)
304
Zamjenom t = 0 u relaciju (8.383) imamo da je DuC (0+ ) = 0B = C1 I0, pa je
B=
1
I0
0C
Konacno se dobija:
uC (t) = U0 cos 0t +
I0
sin 0t
0C
(8.384)
Relacija (8.384) predstavlja sopstveni odziv (odziv usled pocetne energije), a iz te relacije
preko veza sa uC moze se dobiti bilo koji sopstveni odziv u kolu.
Primjer: Posmatrajmo kolo kao na slici 8.263.Diferencijalna jednacina po jednoj (ma
R
uC
iL
L I0
C U0
Slika 8.263: Uprocen model kola sa realnim kalemom i kondenzatorom

kojoj) promjenljivoj je oblika
A(D)y(t) = 0
A(D) = D2 +
R
1
D+
L
LC
Karakteristicna jednacina:
A(s) = s2 +
1
R
s+
L
LC
(8.385)
Relaciju (8.385) mozemo napisati i u obliku

A(s) = s2 + a1s + a0
Rjeenje ove jednacine je:
s1/2
gdje je
R
=
2L
R2
1
a1
=
2
4L
LC
2
a21
a0
4
(8.386)
20 = a0 =
1
LC
ucestanost nepriguenih oscilacija. Rjeenja oblika (8.386) je moguce prikazati i u obliku
s1/2 =
2 20
(8.387)
305
gdje je: = a1 /2 = R/2L ucestanost priguenja. Ako izrazimo = 0 gdje je koecijent
priguenja koji je jednak

R C
a1
.
(8.388)
= =
2 a0
2 L
Uvodi se i faktor dobrote kalema pri ucestanosti 0, kao:
1
0L
QL0 =
=
R
R
L
C
pa se sada koecijent priguenja odnosno ucestanost priguenja mogu izraziti kao:

=
1
2QL0
1 0
2 QL0
U zavisnosti od odnosa parametara razlikuju se tri slucaja za prosto RLC kolo:

1. > 0 , tada su korjeni jednacine s1/2 = 2 20 realni i razliciti.
2. = 0 , korjeni su realni i jednaki (dostruki).
3. < 0 , korjeni su razliciti i u konjugovano-kompleksnom paru.
Razmotrimo posebno ove slucajeve:
1. Ako je > 0 , korjeni karakteristicne jednacine su oblika s1/2 = , gdje je

= 2 20 < . Reenje se trazi u obliku:
y(t) = K1e1 t + K2 e2t = et(A cosh t + B sinh t)
(8.389)
Konkretno, za napon kondenzatora je

y(t) = et(AC cosh t + BC sinh t)
uz pocetne uslove:
uC (0+ ) = uC (0 ) = U0,
iL (0+ ) = iL (0 ) = I0.
1
1
1
iL (0+ ) = iL (0 ) = I0
C
C
C
Ovakav rezim naziva se aperiodi
can re
zim.
DuC (0+ ) =
2. Ako je = 0 , korjeni karakteristicne jednacine su dvostruki realni s1/2 = = 0.

Rjeenje se trazi u obliku:
306
y(t) = (K1 + tK2)es1 t = (K1 + tK2 )e1t
(8.390)
can
gdje su K1 i K2 konstante koje se odreuju iz pocetnih uslova. Ovakav rezim naziva se kriti
re
zim.
3. Ako je < 0 korjeni karakteristicne jednacine su konjugovano kompleksn oblika s1/2 =

j1 , gdje je 1 = 20 2 . Reenje se trazi u obliku:
y(t) = K1 es1t + K2 es2 t = et (A cos 1 t + B sin 1 t) = etYm cos(1t + )
(8.391)
Konstante A i B se odreuju iz pocetnih uslova. Ovaj rezim se naziva pseudoperiodi

can
re
zim.
8.6
Opti slu
caj kola drugog reda
Na osnovu rezultata izvedenih u predhodnom poglavlju, zakljucimo da kola drugog reda, bez
eksitacija, sadrze dva nezavisna reaktivna (dinamicka) elementa i rezistivnu mrezu. Diferencijalna jednacina odziva je oblika
(D 2 + a1 D + a0)y(t) = 0
(8.392)
y(0+ ) = f1(0+ ); Dy(0+ ) = f2(0+ )
(8.393)
sa (izvedenim) pocetnim uslovima
gdje su vrijednosti f1 (0+ ) i f2(0+ ) izrazene stvarnim pocetnim uslovima uC (0+ ) i iL (0+ ).
Karakteristicni polinom:
A(s) = s2 + a1s + a0
se moze pisati i u obliku
A(s) = s2 + 2s + 20 = s2 +
pri cemu je
0
s + 20
Q0
(8.394)
307
0 =
a0
a1
=
= 0
2
a1
=
2 a0
a0
1
Q0 =
=
a1
2
gdje su: 0 centralna ucestanost (ucestanost nepriguenih oscilacija), ucestanost priguenja,
koecijent priguenja, Q0 faktor nula karakteristicnog polinoma (s1/2). Iz s1,2 =

2 20, se vidi da se, za sva tri slucaja, korjeni nalaze u lijevoj poluravni kompleksne
ravni. U granicnom slucaju oni mogu biti na imaginarnoj osi. Znaci karakteristicni polinom
je strogo Hurvicov polinom, a u granicnom slucaju imamo obican Hurvicov polinom. Korjeni
karakteristicnog polinoma su

s1,2 = 2 20
(8.395)
pri cemu sopstvene ucestanosti mogu biti u jednom od tri oblika:
1. realne, razli
cite, to je ispunjeno pri > 0
s1,2 = 12 =
(8.396)
2. realne, dvostruke, to je ispunjeno pri = 0

s1,2 = 1 = = 0
(8.397)
3. konjugovano-kompleksne, to je ispunjeno pri < 0

s1,2 = 1 j1 =
20 2
(8.398)
Odgovarajuci odzivi za slucajeve 1., 2. i 3., jesu aperiodican, kritican i pseudoperiodican,

respektivno. Pri tome, ako je kolo striktno pasivno (samo R elementi) tada je
Re {s1,2 } < 0
(8.399)
ako je kolo bez gubitaka (samo dinamicki L, C elementi), tada je
dok je u slucaju kada je

Re s1/2 = 0
(8.400)

Re s1/2 > 0
(8.401)
308
rijec o aktivnom kolu. Tada su korjeni s1,2 u desnoj poluravni kompleksne ravni. Razni
slucajevi, izrazeni relacijama (8.396)-(8.401) se mogu opisati i pomocu Q faktora kola, ili
pomocu koecijenta priguenja, na analogan nacin. Na primjer, ako je 0 < Q0 > +, to
odgovara striktno pasivnom kolu, Q0 = + se dobija za kolo bez gubitaka, a za aktivna kola
je Q0 < 0.
8.7
Osnovne osobine sopstvenog odziva
Sopstveni odziv (odziv usled akumulisane energije) posjeduje osobine linearnosti i vremenske
invarijantnosti, to je poledica takve prirode kola. Osobina linearnosti se moze iskazati na
sledeci nacin: Ako stvaran pocetni uslov, npr. uC1 (0+ ) izaziva odziv y1(t), a pocetni uslov
uC2 (0+ ) izaziva (u istoj grani) odziv y2 (t), tada ce linearna kombinacija pocetnih uslova
K1uC1 (0+ ) + K2uC2 (0+ ) davati linearnu kombinaciju odziva na tom mjestu u obliku K1y1(t) +
K2y2(t) za t 0. Osobina vremenske invarijantnosti se naziva i osobinom nezavisnosti
odziva od momenta posmatranja pojave a vazi za vremenski nepromjenljiva kola. Ova se
osobina za sopstveni odziv moze iskazati na sledeci nacin: Ako neki pocetni uslov, na primjer
uC1 (0+ ) = U0 , izaziva odziv y1(t) za t 0, tada ce pocetni uslov uC1 (t0 ) = U0, gdje je
t0 = 0+ izazvati odziv y2 (t) za t 0 koji je identicnog oblika kao i y1(t) ali je pomjeren po
vremenskoj osi za t0 , to jest: uC1 (0+ ) = U0 odziv je y1(t) za t > 0 a uC1 (t0) = U0 odziv je
y2(t) = y1(t t0) za t 0. Ova se osobina naziva i osobinom stacionarnosti. Za rjeavanje
kola proizvoljnog reda vazi sledece:
1. Ako kolo, pored rezistivnih, sadrzi reaktivne elemente koji su svi istog tipa (samo L ili
samo C), govorimo o tzv. RL ili RC kolima. Za striktno pasivna kola je, tada, sopstveni
rezim aperiodican, opadajuce amplitude, to je logican rezultat, jer energija kola opada.
Korjeni karakteristicne jednacine, si = i + j i su realni ( i = 0), razliciti i na negativnom dijelu Re-ose, a odziv odgovara sumi odziva u kolima prvog reda. Odgovarajuci
faktor dobrote polova je 0 < Q0 < 1/2. Ako je rijec o kolu bez gubitaka, sopstvene
ucestanosti su na imaginarnoj osi u kompleksnoj s-ravni: si = ji . Sopstveni rezim
je, tada, konstantne amplitude, jer energija kola ostaje nepromijenjena. Pri tome, ako
je i = 0, odziv je konstantan. To se deava u kolima koja sadrze rezistivne elemente
bez gubitaka sa jednim pristupom i/ili idealne transformatore. Ako kolo sadrzi ziratore,
sopstveni rezim moze biti prostoperiodican ( i = 0) iako u njemu postoji samo jedna
vrsta reaktivnih elemenata. Ako kolo sadrzi aktivne rezistivne elemente, sopstveni odziv
moze biti rastuce amplitude: korjeni karakteristicne jednacine mogu, tada, biti u desnoj
poluravni: i > 0.
2. Ako kolo, pored rezistivnih, sadrzi oba tipa reaktivnih elemenata (RCL kolo), sopstveni
rezim se dobija kao kombinacija odziva za kola prvog i drugog reda. Za svaki od clanova
drugog reda moguc je jedan od tri slucaja (aperiodican, kritican ili pseudoperiodican),
309

zavisno od karaktera korijena posmatranog faktora koji je oblika si = i 2i 20i ,
tj. zavisno od odnosa ucestanosti priguenja i centralne ucestanosti para polova, i i
20i .
3. Za striktno pasivna kola korjeni karakteristicnog polinoma su uvijek u lijevoj poluravni
kompleksne ucestanosti s (za kola bez gubitaka su na osi) - karakteristicni polinom je
tzv. H-ov polinom. Kao posledica, slijedi da su svi koecijenti karakteristicnog
polinoma (ar = 1, ar1, . . . , a0 ) pozitivni. Ovo je korisna cinjenica jer olakava provjeru
tacnosti formiranja diferencijalne jednacine. Naime, ako je kolo pasivno tada polinom
A(s) mora biti Hurwitz-ov, tako da pojabva nekog negativnog koecijenta ai , oznacava
da smo negdje pogrijeili pri sreivanju (ili postavljanju) polaznog sistema jednacina
(mada, ako su svi koecijenti pozitivni, to ne mora znaciti i da je polinom A(s) tacan,
niti da je Hurwitz-ov)
4. Najzad, u dosadanjim razmatranjima je koecijent uz najveci izvod ar bio jednak jedinici. To naravno ne mora da bude ispunjenom ali je sa prakticnog stanovita korisno
jer olakava provjeru tacnosti koecijenata ai . Naime, stavljanjem ar = 1 dimenzije
narednih koecijenata moraju biti sledece: ar1(=) (=) 1/RC (=) R/L (=) 1/ LC,
ar2 (=) 2 ,. . . , a1(0) r1 , a0 (=) r . gdje simbol (=) ima znacenje dimenziono
jednako, a velicine , R, L, C, takoe imaju dimenziona znacenja. Na ovaj nacin se,
provjerom izraza moze provjeriti tacnost (dimenziona) koecijenata ai .
8.8
Odziv usled djelovanja generatora (odziv uklju

cenja)
Odziv usled djelovanja generatora se denie u kolu bez pocetne energije, odnosno, kada je
uCk (0 ) = 0 i iLj (0 ) = 0. Dakle, u elektricnom smislu mozemo da smatramo, da u pocetnom
trenutku kalem predstavlja prekid kola (jer je iL = 0), kondenzator kratak spoj (jer je napon
uC = 0). Odziv ukljucenja se denie kada je kolo bez pocetne energije i kada djeluje jedna
ekscitacija proizvoljnog oblika. Diferencijalna jednacina po zeljenoj promjenljivoj je oblika
A(D)y(t) = Fy,e (t) = B(D)e(t)
(8.402)
gdje je: Fy,e (t) funkcija koja zavisi od odziva y(t) i ekscitacije e(t). U slucaju da djeluje vie
ekscitacija primjenjuje se teorema superpozicije i odzivi se sabiraju. Reenje diferencijalne
jednacine (8.402) trazimo u obliku
y(t) = yh(t) + yp (t)
(8.403)
gdje je: yh (t) reenje homogene diferencijalne jednacine (opte reenje) A(D)y(t) = 0, yp (t)
prinudno (partikularno) reenje. Rjeenje homogenog dijela je odreeno korjenima karakteristicne jednacine i ima jedan od dva moguca oblika:
310
1. Ako su korjeni karakteristicnog polinoma A(s) prosti tj. slozenosti 1, rjeenje je oblika
yh(t) =
r

K (l)es t
(8.404)
l=1
2. Ako korjen s1 ima slozenost p a ostali su prosti rjeenje je oblika

p

r

(l)
(l1)
s1 t
yh(t) =
t
K
e +
K (l) es t
l
l=1
(8.405)
l=p+1
dok je, u slucaju da je red operatorskog polinoma B(D) nizi od reda polinoma A(D),
partikularno rjeenje (prinudni odziv) dato funkcijom istog oblika kao Fy,e (t), a to je sa druge
strane, odreeno eksitacijom
y(t) Fy,e (t) e(t)
gdje znak oznacava da je rijec o funkcijama iz iste klase. Napomena: Opte rjeenje
yh(t) diferencijalne jednacine oblika (8.402) trazi se kao A(D)yh(t) = 0 i ima isti oblik kao i
sopstveni odziv. Vremenska zavisnost, odnosno karakter tog reenja isti je kao i kod sopstvenog
odziva, ali su razlicite integracione konstante. Kod sopstvenog odziva postoje pocetni uslovi
dok su u ovom slucaju oni jednaki nuli. Zbog toga, u slucaju odziva ukljucenja yh (t) imamo
drugacije reenje i to nije sopstveni odziv. U ovom slucaju se yh (t) naziva sopstveni odziv
ukljucenja. Razlika je u tome to kod sopstvenog odziva ukljucenja integracione konstante
zavise od oblika ekscitacije.
Uveli smo pojam regularne komutacije, koja se odnosi na odziv ukljucenja i neregularnu komutaciju. Neregularna komutacija je posledica idealizacije R, L, C, jer u praksi, realni kalemi,
kondenzatori i otpornici nijesu ciste otpornosti, induktivnosti i kapacitativnosti, pa u praksi ne
postoji neregularna komutacija. Postavlja se pitanje kako ocijeniti neregularnu komutaciju?
Ako je polinom A(D) r tog, a polinom B(D) t tog reda tada:
1. Ako je r > t imamo regularnu komutaciju (funkcija kola je pravi razlomak).
2. Ako je r = t tada pri proizvoljnom odzivu imamo regularnu komutaciju, ali ako je odziv
struja u kalemu, ili napon na kondenzatoru, moze biti i neregularna komutacija.
3. Ako je r = t + k gdje je k > 1 imamo neregularnu komutaciju.
Za prva dva slucaja odziv se trazi kao:
y(t) = z(t)h(t)
gdje je h(t) Hevisajdova funkcija. Za treci slucaj odziv se trazi u obliku:
(8.406)
311
y(t) = z(t)h(t) + H1 h (t) + ... + Hk h(k)(t) = z(t)h(t) + H1(t) + ... + Hk (k1) (t)
(8.407)
u kom je: h(t) Hevisajdova funkcija a (t) impulsna (delta) funkcija. Moze se pokazati da
ako je pobuda u vidu Hevisajdovog generatora a polinom A(D) vieg reda od polinoma B(D)
vrijednost izlazne promjenljive y(t) nepromjenljiva u trenutku komutacije
y(0+ ) = y(0 )
(8.408)
Ukoliko je to ispunjeno za svaki napon kondenzatora i svaku struju kalema, komutacija ce biti
regularna. Rjeenje (8.408) se moze zapisati i u obliku

y(t) = f (t)E =
0,
t<0
(t)E, t 0
(8.409)
gdje je f (t) funkcija koja je karakterisana mrezom vezanom za krajeve nezavisnog generatora (eksitacije), a ne zavisi od vrijednosti skoka eksitacije E. Ta se funkcija, stoga, naziva
funkcijom mre
ze a odreuje se kao kolicnik odziva y(t) i skoka (eksitacije) E
y(t)
f (t) =
=
E
0,
t<0
(t), t 0
(8.410)
to se krace moze zapisati u obliku

f (t) = (t)h(t),
(8.411)
U gornjim izrazima je (t) neprekidna funkcija vremena koja odrazava prirodu funkcije mreze.
Funkcija mreze je ovdje denisana za odziv na djelovanje Hevisajdovog generatora. Takva se
funkcija naziva i indicionom funkcijom ili jedini
cnim odzivom, s obzirom da se moze
dobiti direktno iz polazne diferencijalne jednacine, ako djeluje eksitacija jedinicne amplitude
(E = 1). Poto preko odziva na impulsnu i Hevisajdovu funkciju mozemo odrediti odziv na
proizvoljnu ekscitaciju, to je bitno odrediti odzive na ove dvije ekscitacije.
Primjer: Posmatrajmo kolo prema slici 8.264. Neka ug (t) = U h(t) i uC (0 ) = 0.
Odrediti:
(a) uC (t) =?
(b) iC (t) = i(t) =?
Diferencijalna jednacina odziva po naponu kondenzatora je
1
D+
RC

uC (t) =
1
1
ug (t) =
U h(t)
RC
RC
312
i(t )
uC
ug (t )
Slika 8.264: RC kolo u kome djeluje Hevisajdov generator napona

Za t > 0, h(t) = 1, pa se dobija:
1
D+
RC

uC (t) =
U
RC
(8.412)
Operatorski polinom A(D) = (D + 1/RC) je prvog reda r = 1. Operatorski polinom B(D) =

U/RC je nultog reda t = 0. Kako je r > t to je komutacija regularna. Sa druge strane,
struja iC (t) je ogranicena zbog R, pa je napon uC (t) neprekidan i na taj nacin zadovoljen je
zakon komutacije o neprekidnosti napona na kondenzatoru pa je i na ovaj nacin komutacija
regularna. Reenje jednacine (8.412) trazimo u obliku:
uC (t) = Kes1 t + uCp (t)
(8.413)
gdje je uCp(t) prinudna komponenta. Karakteristicna jednacina:

s+
1
= 0,
RC
s=
1
RC
Dakle
t
uC (t) = Ke RC + uCp(t)
Imamo da je uCp(t) = UCp = const tj. trazimo yp (t) u obliku konstante jer je F (t) = U/RC
takoe konstanta. Iz neprekidnosti napona kondenzatora uC (0+ ) = uC (0 ) za t > 0 dobijamo
UCp = U = ug (t). Da bi odredili konstantu K zamjenjujemo pocetne uslove u relaciju (8.413)
uC (0+ ) = K + uCp(0+ ) = K + U
Kako je uC (0+ ) = 0 dobija se K = U. Vidi se da konstanta K zavisi od oblika ekscitacije to
nije bio slucaj kod sopstvenog odziva. Konacno se dobija:

t
RC
uC (t) = U 1e
h(t)
za t, ili
313

t
uC (t) = U 1e RC
za t > 0
(b) I nacin
i(t) = C
duC (t)
dt

t
d
U 1e RC h(t)
dt
i(t) = C

t
1 t
i(t) = C U
e RC h(t)+U 1e RC (t)
RC
i(t) =
U t
e RC h(t) + 0(t)
R

t
Napomena: Impulsna funkcija denisana je samo za t = 0, a tada je U 1e RC = 0.
II nacin:
1
D+
RC

i(t) =
1
1
U
Dug (t) = D {Uh(t)} = (t)
R
R
R
Kada imamo impulsnu funkciju po pravilu (ima i izuzetaka) imamo neregularnu komutaciju,
to jest dolazi do promjene pocetnih uslova. Tada treba odrediti nove pocetne uslove, odnosno
odrediti i(0 ). Jedan od nacina je integracija operatorske jednacine na intervalu od 0 do 0+

0+

1
U
D+
i(t)= (t)
dt
RC
R
0
i(t)|00+
1
+
RC
0+
0
U
i( )d =
R
0+
(t)dt
0
i(0+ ) i(0 ) = U/R, a kako je i(0 ) = 0, dobija se:

i(0+ ) =
U
R
Drugi nacin bi bio na osnovu sledece analize:
1
D+
RC

i(t) =
1
Dug (t)
R
Kako je stepen operatorskih polinoma jednak, a poto trazimo struju kroz kondenzator (a
ne napon na kondenzatoru) tada je to proizvoljan odziv i zadrzavamo regularnu komutaciju.
Rjeenje se trazi u obliku:
314
i(t) = z(t)h(t)
Di(t) = z (t)h(t) + z(t)(t) = z (t)h(t) + z(0+ )(t)

Dakle imamo da je:
1
U
z(t)h(t) = (t)
RC
R
Balansiranjem (izjednacavanjem koecijenata uz h(t) i (t)) dobija se:
z (t)h(t) + z(0+ )(t) +

1
z(t) h(t) = 0
z (t) +
RC
U
R
Sada imamo da rijeimo homogenu diferencijalnu jednacinu:
z(0+ ) =
1
z(t) = 0
RC
uz izmijenjeni pocetni uslov z(0+ ) = U/R. Reenje trazimo u obliku:
z (t) +
z(t) = Ke RC
z(0+ ) = K =
z(t) =
U
R
t
U
e RC
R
Tada je:
t
U
e RC h(t)
R
za t. Treci nacin bi bio da naemo neku relaciju sa pocetnim uslovima koji su poznati. U
ovom primjeru to je relacija:
i(t) = z(t)h(t) =
ug (t) = Ri(t) + uC (t)
i(t) =
1
[ug (t) uC (t)]
R
i(0+ ) =
1
U
[U 0] =
R
R
315
jer vaze pocetni uslovi uC (0+ ) = uC (0 ) = 0.
8.9
Odziv na impulsnu ekscitaciju
Po pravilu (ima izuzetaka) odziv na impulsnu ekscitaciju spada u neregularne komutacije.

Posmatrajmo linearno i vremenski nepromjenljivo kolo r tog reda, bez akumulisane energije,
u kome djeluje impulsna eksitacija
e(t) = (t)
Diferencijalna jednacina odziva je
A(D)y(t) = B(D)(t)
sa
Di1 y(0 ) = 0,
i = 1, 2, ..., r
Za posredno rjeavanje koristi se veza Dirakove i Hevisajdove funkcije. Odziv na impulsnu

eksitaciju je srazmjeran jacini udara eksitacije , i izvodu indicione funkcije po vremenu
y(t) =
df (t)
dt
Ovaj drugi clan je, takoe, funkcija vremena, a slicno kao i indiciona funkcija, ne zavisi od
jacine udara same eksitacije, vec zavisi samo od mreze vezane za krajeve impulsnog generatora.
Funkcija koja se dobija kao kolicnik odziva na impulsnu eksitaciju i jacine udara eksitacije
je funkcija mreze koja se u ovom slucaju, naziva Grinovom (Green-ovom) funkcijom (ili
impulsnim odzivom) i oznacava se sa g(t):
g(t) =
y(t)
df (t)
=
dt
(8.414)
Priroda Grinove funkcije jednaka je odgovarajucoj prirodi indicione funkcije podijeljenoj sa

vremenom (ili pomnozenom sa ucestanocu).
Primjer: Posmatrajmo kolo kao na slici 8.265, sa ug (t) = (t) i uC (0 ) = 0. Diferencijalna
i(t )
ug (t )
R
uC
Slika 8.265: RC kolo u kome djeluje impulsni generator napona
316
jednacina odziva po naponu kondenzatora je

1
1
1
uC (t) =
ug (t) =
(t)
D+
RC
RC
RC
I na
cin: Imamo reenje za uC (t) kada djeluje Hevisajdova funkcija, tada deniemo indicionu
funkciju za napon kondenzatora.

t
f (t) = 1e RC h(t)
Koristeci vezu Grinove i indicione funkcije, nalazimo Grinovu funkciju.

1 t
e RC h(t) + (t)
RC
Imajuci u vidu da impulsna funkcija izdvaja vrijednosti date funkcije u t = 0, dobija se:
g(t) = Df (t) =
g(t) =
1 t
e RC h(t), t
RC
Odziv je, po deniciji:

uC (t) = g(t) =
t
e RC h(t) t
RC
II na
cin: Direktno reavanje:

1
1
uC (t) =
(t)
D+
RC
RC
Poto je Grinova funkcija za napon uC (t)
g(t) =
uC (t)
dobijamo operatorsku jednacinu po g(t)

1
1
D+
g(t) =
(t)
RC
RC
Posmatrajuci stepene polinoma A(D) i B(D) mogli bi zakljuciti da je u pitanju regularna komutacija, ali impulsna ekscitacija mijenja pocetne uslove u kolu pa iz tog razloga
pretpostavimo reenje u obliku:
g(t) = z(t)h(t) + H1 (t)
Tada je:
Dg(t) = z (t)h(t) + z(t)(t) + H1 (t)
Ako ovu jednakost uvrstimo u operatorsku jednacinu, koristeci osobine impulsne funkcije,
317
dobijamo:
z (t)h(t) + z(t)(t) + H1 (t) +
1
1
1
z(t)h(t) +
H1(t) =
(t)
RC
RC
RC
Balansiranjem se dobija:
uz funkciju h(t):
z (t) +
1
z(t) = 0
RC
uz funkciju (t):
1
1
H1 =
RC
RC
z(0+ ) +
uz prvi izvod funkcije (t):
H1 = 0
Dakle dobijamo sistem:
1
z(t) = 0
(8.415)
RC
uz novi pocetni uslov z(0+ ) = 1/RC. Kako smo dobili da je H1 = 0, komutacija je regularna
bez obzira na impulsnu funkciju. Rjeenje jednacine (8.415) je:
z (t) +
z(t) = Ke RC
a iz pocetnog uslova dobijamo da je konstanta K = 1/RC, pa je konacno

z(t) =
t
1
e RC
RC
Sada je Grinova funkcija

g(t) = z(t)h(t) =
t
1
e RC h(t)
RC
pa je odziv:
t
e RC h(t)
RC
III na
cin: Polazeci od relacije za Grinovu funkciju u diferencijalnom obliku
uC (t) = g(t) =
1
D+
RC

g(t) =
1
(t)
RC
(8.416)
318
za t = 0

1
D+
g(t) = 0
RC
Koristeci g(t) = z(t)h(t), dolazimo do relacije:

1
D+
z(t) = 0, t > 0
RC
Trazimo novi pocetni uslov z(0+ ). Ako integralimo relaciju (8.416) u granicama od 0 do 0+
dobija se
1 0+
1 0+
+
g(t)dt =
(t)dt
g(t)|0 +
RC 0
RC 0
0
Znaci imamo
g(0+ ) g(0 ) =
1
RC
a poto je g(0 ) = 0, dobija se:

g(0+ ) =
1
RC

1
D+
z(t) = 0 t > 0
RC
Dalji postupak je identican prethodnom (II nacin).
Primjer: Posmatrajmo kolo kao na slici 8.266 sa ug (t) = (t) i uC (0 ) = 0. Odrediti
i(t) =? I na
cin: Koristeci reenje prethodnog primjera dobija se:
i(t )
R
uC
ug (t )
Slika 8.266: RC kolo sa impulsnim generatorom

duC (t)
t
i(t) = C
=C
e RC
dt
RC
RC

h(t) + C
odnosno
i(t) =
RC h(t) + (t)
e
R2C
R
t
e RC (t)
RC
319
II na
cin: Predpostavimo da imamo odziv na Hevisajdovu funkciju to jest da imamo indicionu
funkciju:
1 t
e RC h(t)
R
f (t) =
Tada je
g(t) = Df (t) =
1 t
1
e RC h(t) + (t)
RC
R
pa je
t
e RC h(t) + (t)
2
R C
R
III na
cin: Direktno reavanje diferencijalne jednacine po struji:
i(t) = g(t) =
1
D+
RC

i(t) =
Dug (t) = (t)

R
R
Kako je stepen operatorskih polinoma jednak, a u pitanju je impulsna funkcija, tada je to

sigurno neregularna komutacija. Ako uvedemo Grinovu funkciju kao:
i(t)
dobijamo diferencijalnu jednacinu po g(t) u obliku

g(t) =
1
D+
RC

g(t) =
1
(t)
R
(8.417)
Predpostavimo reenje u obliku

g(t) = z(t)h(t) + H1 (t)
Dg(t) = z (t)h(t) + z(t)(t) + H1 (t)
Koristeci osobine impulsne funkcije dobijamo
Dg(t) = z (t)h(t) + z(0+ )(t) + H1 (t)
(8.418)
Zamjenom relacije (8.418) u diferencijalnu jednacinu po g(t), relacija (8.417), dobija se

z (t)h(t) + z(0+ )(t) + H1 (t) +
Balansiranjem se dobija:
uz funkciju h(t)
1
1
1
z(t)h(t) +
H1 (t) =
(t)
RC
RC
RC
320
z (t) +
1
z(t) = 0
RC
uz funkciju (t)
z(0+ ) +
1
H1 = 0
RC
uz prvi izvod funkcije (t)

H1 =
1
RC
Sada reavamo novu diferencijalnu jednacinu uz novi pocetni uslov

z (t) +
1
z(t) = 0,
RC
1
z(0+ ) = 2
RC
Pa je reenje
t
1
z(t) = 2 e RC
RC
g(t) = z(t)h(t) + H1 (t)

g(t) =
1
1
t
e RC h(t) + (t)
RC
R
i(t) = g(t) = 2 e RC h(t) + (t)

R C
R
IV nacin:
Odredimo pocetne uslove integracijom

0+

1
1
g(t) = (t)
D+
dt
RC
R
0
1 0+
1 0+
g(t) +
g(t)dt =
(t)dt
RC 0
R 0
(8.419)
Ako u relaciju (8.419) uvrstimo izraz g(t) = z(t)h(t) + H1 (t) dobijen u prethodnom dijelu
(nacin III) imamo
1 0+
1 0+
1
g(0+ ) g(0 ) +
z(t)h(t)dt +
H1 (t)dt = [(0+ ) (0 )]
RC 0
RC 0
R
Koristeci uslov zadatka g(0 ) = 0 i osobine delta funkcije, dobija se
H1
=0
RC
Poto imamo jo dvije nepoznate (g i H1 ), da bi ih odredili integralimo relaciju (8.419)
g(0+ ) +
321
L
ug (t )
= (t)
) = 0
iL (0
iL (0+ )
= I 0 = L
Slika 8.267:
0+
0
0+
0
g(t)dt =
g(t)dt +
0+
0
1
R
H1(t)dt =
1
R
pa se dalje dobija H1 = 1/R,odnosno

1
g(0+ ) = 2
RC
Dalji postupak je identican kao u prethodnom dijelu (nacin III).
8.10
Interpretacija odziva na impulsnu eksitaciju kao

odziva usled akumulisane energije
Redna veza neopterecenog kalema i generatora impulsnog napona moze se zamijeniti kalemom
sa akumulisanom energijom koja odgovara struji:
I0 =
Rjeenje odziva u oba slucaja je isto. Stoga postoji ekvivalencija izmeu sledeca dva elementa
prikazana na slici 8.267:
Moramo napomenuti da ova ekvivalencija vazi pod uslovom da se redna veza kalema i
kondenzatora nalazi bar u jednoj konturi ili petlji koja ne sadrzi kalemove. Potvrdu pomenute
tvrdnje ilustrovacemo na primjeru prikazanom na slici 8.268:
Struju neopterecenog kalema datu relacijom:
1
iL (t) =
L
t
uL ( )d
(8.420)
322
uR (t )
uL (t )
uC (t )
i(t )
ug (t ) = (t )
Slika 8.268: Redna veza otpornika, kalema i kondenzatora
t ) = Q(t )
ig (
u(0 ) = 0
u(0+ ) = U 0 = CQ
Slika 8.269: Ekvivalencija paralelne veze neopterecenog kondenzatora i strujnog generatora

mozemo nakon rastave granica integraljenja predstaviti u obliku:
1
iL (t) =
L
0+
0
1
uL ( )d +
L
t
uL ( )d
(8.421)
0+
Posmatrajuci sliku 8.268. mozemo napisati da je:

uL (t) = (t) uR (t) uC (t)
(8.422)
Smjenom relacije (8.422) u (8.421) dobijamo izraz za struju kalema u obliku:

1
iL (t) =
L
0+
0
1
[( ) uR ( ) uC ( )] d +
L
odnosno:
1
iL (t) = +
L L
t
uL ( )d
(8.423)
0+
t
uL ( )d
(8.424)
0+
jer su integrali napona otpornika i kondenzatora jednaki nuli poto ne sadrze impulsne funkcije.
Relacija (8.424) predstavlja struju kalema sa pocetnom vrijednocu iL (0+ ) = I0 = /L. Otuda
i navedena ekvivalencija. Isto tako, paralelna veza neopterecenog kondenzatora i generatora
impulsne struje moze se zamijeniti za pozitivne vrijednosti vremena (t > 0) jednim opterecenim
kondenzatorom sa pocetnim uslovom uC (0+ ) = U0 = Q/C, tj. postoji ekvivalencija izmeu
dva elementa prikazana na slici 8.269:
Ova ekvivalencija vazi ako za zajednicki cvor (presjek) neopterecenog kondenzatora i gen-
323
t ) = Q (t )
ig (
iG (t )
iL (t )
iC (t )
u(t )
Slika 8.270: Paralelna veza otpornika, kalema i kondenzatora
eratora nije vezan nijedan drugi kondenzator. Potrvdu predhodne tvrdnje ilustrovacemo na
primjeru prikazanom na slici 8.270:
Napon neopterecenog kondenzatora uC (t) = u(t) predstavljen je integralom:

1
u(t) =
C
t
iC ( )d
0
koji se moze rastaviti na dva integrala oblika:

1
u(t) =
C
0+

0
1
iC ( )d +
C
t
iC ( )d
(8.425)
0+
Posmatrajuci sliku 8.270. mozemo napisati da je:

iC (t) = Q(t) iG (t) iL (t)
(8.426)
Zamjenom relacije (8.426) u relaciju (8.425) napon kondenzatora dobija oblik:

1
u(t) =
C
0+
0
1
[Q( ) iG ( ) iL ( )] d +
C
odnosno:
Q
1
u(t) = +
C C
t
iC ( )d
0+
t
iC ( )d
(8.427)
0+
jer su integrali struja otpornika i kalema jednaki nuli poto ne sadrze impulsne funkcije.
Relacija (8.427) predstavlja napon kondenzatora sa pocetnom vrijednocu u(0+ ) = Q/C pa
otuda slijedi i navedena ekvivalencija.
324
8.11
Izmjena po
cetnih uslova pri djelovanju impulsne
eksitacije
Pri djelovanju impulsnog generatora u kolu, s obzirom da eksitacija trenutno dostize veoma veliku vrijednost, ne moraju biti ispunjeni uslovi za neprekidnost napona kondenzatora, odnosno
struje kalema. Stoga u nekim dinamickim elementima, zavisno od toga kako su vezani u kolu,
moze doci do trenutne izmjene pocetnih uslova. U nekim slucajevima se analiza rada kola
sa Dirakovim eksitacijama moze uprostiti time to djelovanje generatora opisujemo pomocu
izmjene pocetnog uslova. Posmatrajmo na primjer kolo bez akumulisane energije, u kome
djeluje impulsni generator napona: ug (t) = (t), kao na slici 8.271.
iL1
L1
iL1 L1, I 01
=0
iL (0 ) = 0
=0
iL (0+ ) = 0
+
uC (0 )
uC (0 )
u(t )
ug (t )
= (t )
iL (0 ) = 0
u(t )
0
+
ug (t )
iL1 (0 )
= I 01 = L
(b)
(a )
Slika 8.271: Imjena pocetnih uslova kalema pri djelovanju impulsnog generatora napona
Ako na red sa kalemom L1 nije vezan nijedan drugi kalem iz mreze N, tada je kolo sa slike
8.271(b) ekvivalentno predhodnom kolu. Jednacina dinamicke ravnoteze kola sa slike 8.271(a)
je
di1
ug (t) = L1
+ u(t)
(8.428)
dt
gdje je u(t) napon na pristupu mreze N . Ako mreza N ne sadrzi neki kalem Lj , j = 1, u
rednoj grani sa kalemom L1, tada, gledano prema toj mrezi, napon u(t) nece sadrzati clan sa
izvodom struje i1(t) po vremenu, pa ce, stoga, biti ogranicena funkcija vremena. Stoga, ako
integralimo relaciju (8.428) u granicama (0 , 0+ ), dobicemo
i1(0+ ) =
L1
(8.429)
0+
jer je i1(0 ) = 0, a u(t)dt = 0. Znaci da se grana sa rednom vezom impulsnog generatora
0
napona ug (t) = (t) i kalema L1 bez akumulisane energije, moze zamijeniti granom sa
kalemom iste induktivnosti i strujom i1(0+ ) = L1 . Uslov je da za kalem L1 nije vezan redno
nijedan drugi kalem. U protivnom bi se uks raspodijelio na oba kalema: npr. ako je neki
kalem L2 vezan na red sa L1, tada bi izmijenjen pocetni uslov za struju kalemova bio
325
i1 (0+ ) = i2(0+ ) =
L1 + L2
(8.430)
Posmatrajmo kolo bez akumulisane energije kao na slici 8.272.Ako se u mrezi N ne nalazi
uC (0 ) = 0
iL (0 ) = 0
uC (0+ ) = 0
iL (0+ ) = 0
ig (t )
C1
uC (t )
N
ig (t ) = Q(t )
uC (0 ) = 0
1
C1,U 01 uC (t )
uC (0+ ) = U 01 = CQ
1
( )
( )
Slika 8.272: Izmjena pocetnih uslova kondenzatora pri djelovanju impulsnog generatora struje.
nijedan kondenzator u paralelnoj vezi sa C1 , tada je mreza sa slike 8.272(b) ekvivalentna
predhodnoj. Drugim rijecima, paralelna veza impulsnog generatora struje, ig (t) = Q(t), i
kondenzatora C1 bez akumulisane energije, ekvivalentna je grani sa kondenzatorm iste kapacitivnosti i izmijenjenim pocetnim uslovom
uC1 (0+ ) =
Q
C1
(8.431)
I ovdje, u slucaju da mreza N sadrzi kondenzator, npr. C2, u paralelnoj vezi sa C1 , izmijenjen
pocetni uslov ce biti
Q
uC1 (0+ ) = uC2 (0+ ) =
(8.432)
C1 + C2
8.12
Osobine odziva uklju

cenja
Za linearna i vremenski nepromjenljiva kola odziv usled djelovanja generatora posjeduje ista
osnovna svojstva kao i odziv usled pocetnih uslova (sopstveni odziv), a to su: svojstvo lineranosti i svojstvo vremenske invarijantnosti (odnosno nezavisnosti oblika odziva od momenta ukljucenja generatora), to je odreeno prirodom diferencijalne jednacine odziva. Slucajevi djelovanja impulsnih generatora u kolima sa dinamickim elementima mogu se posmatrati
i u skladu sa zakljuccima datim u predhodnom poglavlju to je ponovo prikazano na slici
8.273.Tada se paralelna veza impulsnog strujnog generatora ig (t) = Q(t) i kondenzatora bez
akumulisane energije, uC (0 ) = 0, moze zamijeniti granom koja sadrzi samo kondenzator sa
izmijenjenim pocetnim uslovom: uC (0+ ) = Q/C - slika 8.273 (a). Analogno se pokazuje za
rednu vezu impulsnog generatora napona ug (t) = (t) i kalema bez energije - slika 8.273
(b). Ekvivalencija vazi za svako t 0. Pokazimo ovo za slucaj kola prikazanog na slici
326
t )=Q(t )
uC C
U0
ig (
uC (0 ) = 0
U 0 =uC (0+ )= CQ
( )
uC
L, I 0 i
L
iL
ug (t )=(t )
I 0 =iL (0+ )= L
iL (0 ) = 0
(b )
Slika 8.273: Ekvivalentne eme: (a) Paralelna veza ig (t) = Q(t) i kondenzatora, (b) Redna
veza ug (t) = (t) i kalema.
8.274 u kome djeluje impulsni naponski generator ug (t) = (t) uz pocetni uslov iL (0 ) = 0.
Jednacina glasi
i(t )
uR (t )
uL (t )
ug (t )
Slika 8.274: Prosto RL kolo sa impulsnim generatorom
di(t)
+ Ri(t) = (t)
dt
Koristicemo direktno reavanje. Za t > 0 (znamo da je (t > 0) = 0)
L
di(t)
+ Ri(t) = 0
dt
Rjeenje ove diferencijalne jednacine je

R
i(t) = I0 e L t
gdje je i(0+ ) = I0 nepoznata vrijednost koju treba odrediti. Za t vazi
(8.433)
327
R
i(t) = I0 e L t h(t)
(8.434)
Ako predhodnu relaciju diferenciramo po vremenu dobijamo

R
R
di(t)
(8.435)
= I0e L t h(t) + I0 (t)
dt
L

R
jer (t) izdvaja vrijednosti za t = 0 tj. e L t
= 1. Kada relaciju (8.435) uvrstimo u
t=0
diferencijalnu jednacinu, relacija (8.433), tada se balansiranjem (izjednacavanjem koecijenata
uz iste funkcije) dobijene jednacine dobija
LI0 (t) = (t)

odnosno
I0 =
Konacno se dobija:
Rt
e L h(t)
L
Zaklju
cak: Ako imamo odziv ukljucenja dat relacijom:
i(t) =
di(t)
+ Ri(t) = (t)
dt
uz pocetni uslov i(0 ) = 0, odziv je

Rt
e L h(t)
L
to je potpuno ekvivalentno odzivu usled pocetnih uslova. Taj slucaj dat je jednacinom
i(t) =
di(t)
+ Ri(t) = 0
dt
i(0+ ) = I0 =
pa je odziv
i(t) =
8.13
Rt
e L h(t)
L
Potpuni (kompletan) odziv
U najoptijem slucaju kolo sadrzi generatore i posjeduje akumulisanu energiju. Odziv koji
pritom nastaje predstavlja tzv. potpuni (ili ukupni) odziv, a posledica je uticaja oba
328
navedena uzroka. Posmatracemo, kao i do sada, linearna i vremenski nepromjenljiva kola.
Slika 8.275. simbolicki prikazuje jedno takvo kolo koje se sastoji iz linearne i vremenski
nepromjenljive mreze N, koja posjeduje akumulisanu energiju, i ukupno g = f + h nezavisnih
generatora: ug1 , ..., ugf , ig1 , ..., igh , koji su predstavljeni van mreze.
ug
uCk (0 ) = U ok
(t )
k = 1, 2, ..., bC
= Ioj
j = 1, 2, ..., bL
iL (0 )
j
ug
(t )
il
ig1 (t )
ul
ig
(t )
Slika 8.275: Slozeno kolo. Odreivanje potpunog odziva

Diferencijalna jednacina odziva za ma koju promjneljivu y(t) {ul , il } , l = 1, 2, ...b, je
oblika
g

A(D)y(t) =
[By,s (D)es (t)] = Fy,e (t)
(8.436)
=1
Za rjeenje jednacine (8.436) potrebno je znati prvih r pocetnih (izvedenih) uslova

y(0+ ) = h10
Dy(0+ ) = h20
..
.
Dr1y(0+ ) = hr0
(8.437)
gdje su vrijednosti hi0, i = 1, 2, 3, ..., r, odreene stvarnim pocetnim uslovima: uCk (0+ ),
iLj (0+ ), k = 1, 2, ..., bC , j = 1, 2, ..., bL kao i vrijednostima eksitacija ugm (0+ ), ign (0+ ), m =
1, 2, ..., f, n = 1, 2, ..., h. Pri tome, ako je komutacija regularna tada je uCk (0+ ) = uCk (0 )
i iLj (0+ ) = iLj (0 ), dok u protivnom treba odrediti izmijenjene pocetne uslove. Tehnika
rjeavanja jednacine (8.436) moze biti dvojaka. Jednacina se moze rjeavati direktno, ili superpozicijom. Prvi nacin je preporucljiv jedino u slucaju da djeluju samo Hevisajdovi generatori:
es (t) = Es h(t). U slucaju djelovanja generatora iz razlicitih klasa funkcija, posebno ako su
329
neke od njih impulsne, podesnije je rjeavati primjenom superpozicije, s obzirom na prakticne
potekoce koje se mogu javiti pri odreivanju (izmijenjenih) pocetnih uslova.
8.13.1
Direktno rjeavanje
U ovom slucaju se rjeava polazna nehomogena diferencijalna jednacina (8.436) na isti nacin
kao u slucaju djelovanja generatora, s tim to na izvedene pocetne uslove (8.437) uticu i stvarni
pocetni uslovi, a ne samo eksitacije. Rjeenje jednacine je u obliku
y(t) = yh(t) + yp (t)
(8.438)
dakle, rjeenje y(t) se dobija kao suma rjeenja odgovarajuce homogene diferencijalne jednacine, to je oznaceno indeksom h, i partikularnog rjeenja koje je istog oblika kao nehomogeni dio diferencijalne jednacine a to je oznaceno indeksom p. Partikularno rjeenje se
naziva i prinudnim odzivom. Clan

yh (t) predstavlja rjeenje odgovarajuce homogene diferencijalne jednacine
A(D)yh (t) = 0
(8.439)
i ima jedan od oblika

r
(l) s t
(s1 = s2 = = sr )
K e ,
l
=1

yh (t) =
p
r

tl1K (l) es1 t +

K (l)es t (s je reda p)
1
l=1
l=p+1
l
(8.440)
zavisno od toga da li su sopstvene ucestanosti proste ili ima i viestrukih. Ovo rjeenje je
moguce predstaviti i krace u vidu izraza
yh (t) =
r
yhl (t)
l=1
(8.441)
gdje clanovi yhl (t), l = 1, 2, ..., r, odgovaraju sabircima koji guriu pod znakom sume u
(8.440), bez obzira na red viestrukosti sopstvenih ucestanosti.
Clan
yp (t) je partikularno rjeenje koje je istog oblika kao nehomogeni dio jednacine (8.436),
dakle, srazmjerno je eksitacijama
yp (t) =
g
yps (t),
s=1
yps (t) es (t)
(8.442)
Partikularno rjeenje se moze odrediti clan-po-clan, zamjenom predpostavljenih odziva yps(t)

u polaznu diferencijalnu jednacinu (8.436) i balansiranjem lijeve i desne strane. Konstante
K (l) u rjeenju homogenog dijela se, potom, odreuju na osnovu pocetnih uslova (8.437).
330
8.13.2
Rjeavanje superpozicijom
U mnogim slucajevima korisno je primijeniti superpoziciju. Odvojeno trazimo odziv na akumulisanu energiju, y0(t), u kolu bez generatora kao na slici 8.276a), i odziv usled djelovanja
generatora, ye (t), u istom kolu, ali bez pocetnih uslova - slika 8.276b). Ukupni odziv je jednak
ug1
=0
uCk (0 ) = U ok
= 1, 2,..., bC
= Ioj
j = 1, 2, ..., bL
ug1
ugk
=0
ig1
=0
=0
= 1, 2, ..., bC
=0
j = 1, 2, ..., bL
ug
ile
ig1
ul 0
ig
h
iLj (0 )
iLj (0 )
il 0
uCk (0 ) =
ule
igh
a)
b)
Slika 8.276: Primjena principa superpozicije pri odreivanju potpunog odziva. a) Odziv usled
pocetnih uslova, b) odziv usled djelovanja generatora.
sumi ova dva

y(t) = y0(t) + ye (t)
(8.443)
Ovaj postupak smijemo da primijenimo u linearnim kolima, to se lako ovjerava na osnovu

svojstva linearnosti za odziv usled djelovanja generatora. Naime, elemente sa akumulisanom
energijom u t = 0 mozemo, za t 0, predstaviti vezom konstantnih generatora i elemenata
bez energije, cime se slucaj svodi na kolo sa generatorima. Sopstveni odziv se odreuje iz
homogene diferencijalne jednacine
A(D)y0 (t) = 0
(8.444)
sa izvedenim pocetnim uslovima
y0(0+ ) = f10 , Dy0(0+ ) = f20 , ..., Dr1y0(0+ ) = fr0
(8.445)
331
koji su odreeni sa uCk (0+ ) i iLj (0+ ), k = 1, 2, ..., bC , j = 1, 2, ..., bL , pri cemu vazi ista
napomena kao za regularnu i neregularnu komutaciju. Rjeenje jednacine (8.444) je
y0 (t) = y0h (t) =
r
yohl (t)
(8.446)
l=1
gdje su clanovi yohl (t) istog oblika kao u (8.440). Konkretno, ako su svi korjeni karakteristicne
jednacine prosti, clanovi yohl (t) su oblika
(l)
yohl (t) = K 0 esl t
(8.447)
(l)
Koecijente K 0 nalazimo iz pocetnih uslova (8.445), odnosno iz sistema jednacina koji se

dobija formiranjem vrijednosti y0 (0+ ), ..., Dr1y0(0+ ).
Odziv usled djelovanja generatora se odreuje iz nehomogene diferencijalne jednacine istog
oblika kao (8.436), ali sa uCk (0 ) = 0 i iLj (0 ) = 0, odnosno
A(D)ye (t) = Fy,e (t)
(8.448)
ye (0+ ) = k10 , Dye (0+ ) = k20 , ..., Dr1ye (0+ ) = kr0
(8.449)
i izvedenim pocetnim uslovima
koji su odreeni samo eksitacijama. Rjeenje jednacine (8.448) je dato sa

ye (t) = yeh (t) + yep(t)
(8.450)
gdje je yeh (t) oblika (8.440), dok je yep (t) srazmjerno eksitacijama. Konkretno, ako za kolo
na slici 8.275 predpostavimo da su sopstvene ucestanosti proste, rjeenje homogenog dijela
jednacine je jednako
r

yeh(t) = K (el) esl t
(8.451)
l=1
a yep(t) je dato istim izrazom kao (8.442)

yep (t) = yp (t)
(8.452)
i moze se odrediti kao i ranije.

Ovdje smo rjeenje homogenog dijela posmatrali u jedinstvenom obliku (8.451). Mogli smo
i njega naci superpozicijom. Naime, odziv usled djelovanja generatora se moze posmatrati
clan-po-clan u obliku
g

ye (t) = yes (t)
(8.453)
s=1
gdje je yes (t) rjeenje na jednu od eksitacija es(t), s = 1, 2, ..., g, to dobijamo iz pojedinacnih
332
diferencijalnih jednacina
A(D)yes (t) = By,s (D)es(t), s = 1, 2, ..., g
(8.454)
sa pocetnim uslovima D i yes (0+ ) koji su odreeni samo posmatranom eksitacijom es(t) u t =
0+ .
U svakom slucaju, rjeenje y(t), dobijeno direktnim putem - relacija (8.438)
y(t) = yh(t) + yp (t)
mora biti identicno rjeenju koje smo odredili superpozicijom - relacija (8.443)
y(t) = y0(t) + ye (t)
Kako je, sa druge strane
y0(t) = y0h (t)
ye (t) = yeh (t) + yep(t)

poreenjem ovih oblika zakljucujemo da je
yh (t) = y0h (t) + yeh (t)
(8.455)
yp(t) = yep (t)
(8.456)
Konkretno, iz (8.455) i predhodnih relacija (8.446) i (8.451), dobijamo vezu izmeu koecijenata koji karakteriu rjeenje homogenog dijela
(l)
K (l) = K 0 + K (el),
l = 1, 2, ..., r
(8.457)
pri cemu, ako primijenimo superpoziciju i za djelovanje svakog od generatora, imamo da je

K e(l) =
g
(l)
K es
(8.458)
s=1
na osnovu relacije (8.453). Tehnika odreivanja potpunog odziva moze biti proizvoljna, uz
vec izrecenu napomenu da je rjeavanje superpozicijom, mozda, jednostavnije.
Primjer: Posmatrajmo kolo sa akumulisanom energijom kao na slici 8.277 u kome djeluje
Hevisajdov generator napona ug (t) = U0 h(t). Odrediti struju i(t) =?
333
t)
i(
ug (t )
I0
Slika 8.277: Prosto RL kolo - trazenje kompletnog odziva

I na
cin: Pocetni uslov je jednak iL (0 ) = I0 pa je struja u kolu jednaka
i(t) = i1(t) + i2 (t)
gdje je komponenta i1(t) odziv usled pocetnih uslova a i2 (t) odziv usled ukljucenja. Za
odziv usled pocetnih uslova posmatramo kolo na slici 8.278 za koje je diferencijalna jednacina
odziva jednaka
t)
i1(
I0
Slika 8.278: Odreivanje komponente sopstvenog odziva

di1(t)
+ Ri1(t) = 0
dt
Reenje ove diferencijalne jednacine je:
L
i1(t) = I0e L t
Za odziv ukljucenja posmatramo kolo na slici 8.279 u kome je iL (0 ) = 0 a diferencijalna
jednacina odziva je jednaka
t)
i2 (
ug (t )
R
L
Slika 8.279: Odreivanje komponente prinudnog odziva
334
di2(t)
+ Ri2(t) = ug (t)
dt
Reenje ove diferencijalne jednacine je:
L
i2 (t) = ip(0)e L t + ip
Za odziv ukljucenja reenje se trazi kao suma reenja homogenog i prinudnog reenja. Ako je
ug (t) = U h(t), tada je:
Rt
U
L
i2(t) =
1e
h(t)
R
Ukupan odziv je
R
R
U
1 e L t h(t)
i(t) = I0e L t +
(8.459)
R
Napomena: Poto su pocetni uslovi istorija ( ne znamo ta je izazvalo akumulisanje energije
u intervalu vremena od do 0 ), uz odziv usled pocetnih uslova ne pie se h(t), to nije
slucaj za odziv usled ukljucenja. Relacija (8.459) predstavljena je na gracki na slici 8.280.II
t)
i(
I0
i(t )=i1(t )+i2 (t )
U
R
i2 (t )
i1(t )
t
Slika 8.280: Graci prikaz struje i(t)
na
cin: Posmatrano diferencijalnu jednacinu odziva
L
di(t)
+ Ri(t) = 0
dt
i(0 ) = I0
Reenje trazimo kao: homogeni dio
is (t) = Ae L t
(indeks s - slobodna komponenta), prinudno rjeenje

ip(t) =
U
R
335
Sada je:
i(t) = is (t) + ip(t) = Ae L t +
Konstantu A odreujemo iz pocetnog uslova: i(0 ) = I0

A = I0 +
Dalje je

is (t) =
U
R
pa slijedi da je
U
R
U
I0 +
R
e L t
U
R
Gracki prikaz je dat na slici 8.281. II nacin se svodi na odreivanje reenja diferencijalne
ip(t) =
t)
i(
I0
U
R
I0
U
R
i(t )=is (t )+ip (t )

ip (t )
is (t )
t
Slika 8.281: Gracki prikaz struje i(t) - II nacin

jednacine vieg reda kao sume reenja homogene diferencijalne jednacine i jednog partikularnog
reenja nehomogene diferencijalne jednacine. Oba nacina su jednako tacna, ali je pristupacniji
nacin superpozicije odziva usled ukljucenja i odziva usled pocetnih uslova, a za njih je moguca
primjena svojstva linearnosti i stacionarnosti.
8.13.3
Opti zaklju
cak za klasi
cnu metodu:
Klasicna metoda je sistematska metoda ali je slozenija iz razloga to treba reavati diferencijalne jednacine n - tog reda (r algebarskih jednacina za dobijanje pocetnih uslova). Va
zno:
Za kompletan odziv ne vaze osobine linearnosti i stacionarnosti. Ove dvije osobine vaze za
odzive usled ukljucenja i pocetnih uslova, ali ne i za njihov zbir. Dakle, za reavanje dinamike
kola imamo Furijeovu i Laplasovu transformaciju i klasicnu metodu. Furijeova transformacija
vazi za odziv ukljucenja, dok je Laplasova transformacija najefektivniji metod.
Zadatalk 1: U kolu prikazanom na slici 8.282 odrediti struju kroz kalem za t > 0 ako
je i(0 ) = 2 A. Rjeenje: Prvo cemo odrediti komponentu struje i koja potice od pocetnih
336
1
4
H
5
10A
80V
3v
Slika 8.282: Kolo uz zadatak 1

uslova. Oznacicemo ovu komponentu sa ih . Ova komponenta se racuna kada su svi nezavisni
izvori (naponski i strujni) u kolu ukinuti (naponski-kratak spoj, strujni-prekid). U ovom
slucaju sve otpornosti u kolu mogu biti zamijenjene sa ekvivalentnom otpornocu Re = 4/5
i kolo je prikazano na slici 8.283. Primjenom KZN na kolo sa slike 8.283 dobijamo
iic
v
4
H
5
3v
Slika 8.283: Odreivanje komponente ih
4
5
dih
dt
4
+ 3v + ih = 0
5
(8.460)
Koristeci Omov zakon, v = 45 ih , i dijeljenjem sa 4/5 relacija (8.460) postaje

dih
+ 4ih = 0
dt
Pocetna vrijednost je i(0+ ) = i(0 ) = 2 A, dok je karakteristicna jednacina: s + 4 = 0, pa je
ova komponenta jednaka
ih (t) = 2e4t
(8.461)
Sada treba odrediti komponente ove struje koje nastaju usled djelovanja nezavisnih gteneratora. Svi pocetni uslovi su jednaki nuli a primjenjujemo metod superpozicije. Komponente
su: ip1 koja nastaje usljed djelovanja naponskog generatora (slika 8.284 (a)) i ip2 koja nastaje
usled djelovanja strujnog generatora (slika 8.284 (b)). Primjenom KZN u kolu na slici 8.284
337
1
v
4H
5
if 1
80V
i1
4H
5
i2
3v
i1
i2
10A
3v
(a)
(b)
Slika 8.284: (a) Kolo za komponentu ih1; (b) Kolo za komponentu ih2
(a) dobijamo
i1 + 4(i1 i2) = 80
4 di2
+ 3i1 + 4(i1 i2) = 0
5 dt
Rjavanjem prve jednacine po i1 i zamjenom u drugu dobijamo
di2
+ 4i2 = 20,
dt
i2 (0+ ) = 0
jer su svi pocetni uslovi sada jednaki nuli. Rjeenje gornje diferencijalne jednacine je
i2 (t) = 5(1 e4t) = ip1
(8.462)
Komponenta ove struje kada djeluje samo strujni generator dobijamo kada na kolo prikazano
na slici 8.284 (b) primijenimo KZN i na taj nacin dobijamo
4
5
di1
dt

+ (i1 i2 ) 3(i2 i1) = 0
2i2 + 2(i2 + 10) + (i2 i1) = 0

Rjeavajuci drugu relaciju po i2 i zamjenom u prvu dobijamo
di1
+ 4i1 = 20;
dt
i1(0+ ) = 0
jer su svi pocetni uslovi jednaki nuli. Rjeenje gornje diferencijalne jednacine je oblika
i1(t) = 5(1 e4t)A
338
Sa slike 8.284 (b) vidimo da je
ip2 (t) = i1 = 5(1 e4t )A
Koristeci princip superpozicije ukupnu struju dobijamo kao sumu pojedinih komponenti tj.
i(t) = ih (t) + ip1(t) + ip2 (t) = 2e4t + 10(1 e4t ) = 10 8e4t A
Zadatak 2: U kolu prikazanom na slici 8.285 odrediti napone v1 i v2 za t > 0 ako je
ono bilo u stacionarnom stanju u trenutku t = 0 .Rjeenje: Prvo treba odrediti napone na
1
v1
12A
1F
v2
2F
=0
i1
Slika 8.285: Kolo za zadatak 2

kondenzatorima u trenutku t = 0 . Za t < 0 prekidac je ztvoren, kolo je u stacionarnom
stanju pa je
v1(0 ) v2(0 ) = 12(1) = 12 V
Kondenzator od 2F je kratko spojen sa masom pa je za t < 0, v2(0 ) = 0 V i v1(0 ) = 12 V.
Usled neprekidnosti napona na kondenzatoru slijedi da je v1(0 ) = v1(0+ ) = 12 V i v2 (0 ) =
v2 (0+ ) = 0 V. Ove vrijednosti su potrebne da bi se izracunali pocetni uslovi u trenutku t = 0+
koji su nepohodni za rjeavanje diferencijalnih jednacina. Primjeno KZS u cvorovima u kojima
se racunaju naponi v1 i v2 imamo
dv1
+ (v1 v2) = 12
dt
dv2
+ 3v2 v1 = 0
dt
Rjeavajuci jednacinu (8.463) po v2 dobijamo
2
v2 =
dv1
+ v1 12
dt
i zamjenom u relaciju (8.464) dobijamo

d
2
dt

dv1
dv1
+ v1 12 + 3
+ v1 12 v1 = 0
dt
dt
(8.463)
(8.464)
(8.465)
339
a nakon dijeljenja sa 3 dobijamo
d2v1 5 dv1
+ v1 = 18
+
dt2
3 dt
(8.466)
Relacija (8.466) predstavlja diferencijanu juednacinu po naponu v1. Karakteristicna jednacina

(polinom) je

1
5
2
s + s + 1 = (s + 2) s +
=0
2
2
Odvade slijedi da je homogeno rjeenje diferencijalne jednacine jednako
vh1 = K1 e2t + K2et/2
Poto je eksitacija oblika konstante (f (t) = 18) to ce i prinudna komponenta ili partikularno
rjeenje biti oblika konstante tj. vp1 = A. Zamjenom u relaciju (8.466) dobijamo da je A = 18.
Prema tome, kompletan (ukupni) odziv je jednak
v1(t) = K1e2t + K2 et/2 + 18
(8.467)
Smjenom t = 0+ u relaciju (8.467) i izvod te relacije po vremenu dobijamo

v1 (0+ ) = K1 + K2 + 18
(8.468)

dv1
1
= 2K1 K2

dt t=0+
2
(8.469)
Napon na kondenzatoru je jednak

dv
i
=
dt
C
Buduci da je napon v1 napona na kondenzatoru od 1F imamo da je

dv1
i1 (0+ )
=

dt t=0+
1
(8.470)
Primjenom KZS na cvor 1 dobijamo

i1(0+ ) + (v1 (0+ ) v2 (0+ )) = 12
ili
i1 (0+ ) = 12 12 = 0
ili prema relaciji (8.470) dv1 /dt|0+ = 0. Sada mozemo izracunati konstante K1 i K2 prema
relacijama (8.468) i (8.469):
K1 + K2 = 6
340
1
2K1 K2 = 0
2
Odvade slije da je K1 = 2 a K2 = 8. Tada je kompletan odziv jednak
v1 = 2e2t 8et/2 + 6 V
Drugi napon dobijamo shodno relaciji (8.465) a koji je jdnak
v2 =

d 2t
2e 8et/2 + 6 + (2e2t 8et/2 + 6) 12 = 2e2t 4et/2 6 V
dt

JEDNACINE
STANJA - MODEL
STANJA
Osnovni sistem jednacina elektricniog kola dobijenih na osnovu Kirhofovih zakona i karakteristika elemenata moze se svesti na sistem od r nezavisnih diferencijalnih jednacinaprvog
reda po promjenljivim koje deniu stanje elektri
cnog kola. Promjenljive velicine kojima
se opisuje stanje kola jesu promjenljive stanja, a dobijeni sistem diferencijalnih jednacina prvog reda jeste sistem jednacina stanja. Stanje kola (stanje nekog zicko tehnickog sistema )
odreeno je sopstvenom energijom kola i pobudama. Izabrane promjenljive stanja u oznaci
xi (t) za i = 1, 2, ..., r, bice promjenljive stanja ako su ispunjeni sledeci uslovi:
1. Iz poznatih vrijednosti tih promjenljivih u proizvoljnom pocetnom trenutku t0 datih kao
xi (t) i poznatih ekscitacija es(t), s = 1, 2, ..., g, u trenutku t0 pa nadalje mogu se
odrediti:
xi (t) za t t0
2. Na osnovu vrijednosti xi (t) i es (t) moze se odrediti bilo koja promjenljiva yj (t) za
j = 1, 2, ..., p. Velicine yj (t) se nazivaju izlaznim promjenljivim.
U elektricnim kolima pocetni uslovi su odreeni akumulisanom energijom u dimanickim
elemetima. Ona se moze opisati kolicinom elektriciteta u nezavisnim kondenzatorima qCk (t0)
gdje je k = 1, 2, ..., (bC mC ), i uksevima u nezavisnim kalemovima Lj (t0 ) za j =
1, 2, ..., (bL mL ). Umjesto qCk i Lk koriste se UCk i iLk . Ove velicine se nazivaju
nezavisnim pocetnim uslovima. Ovdje je: bC ukupan broj kondenzatora, mC broj kontura
koje sadrze samo kalemove i nezavisne naponske generatore, bL ukupan broj kalemova i mL
broj presjeka koji sadrze samo kalemove i nezavisne strujne generatore
Iz toga je razloga korisno i racionalno za promjenljive stanja izabrati napone na kondenzatorima, odnosno struje u kalemovima, jer se u tom slucaju koriste direkno nezavisni pocetni
uslovi pa je reavanje kola jednostavnije. Reavanje kola pomocu jednacina stanja ima prednost nad ostalim metodima reavanja u sledecim slucajevima:
1. Ako se zahtijeva reavanje kola po vecem broju promjenljivih, ili po svim promjenljivim.
341
342
2. Ako se zahtijeva analiza cijelog kola u smislu ispitivanja stabilnosti i uticaja pojedinih
parametara na rjeavanje kola.
3. Ako se zahtijeva sinteta elektricnog kola, koje elemente i sa kojim vrijednostima treba
odabrati da bi se kolo ponaalo na zeljeni nacin.
4. Reavanje kola je efektivno posebno ako se koriste savremeni kompjuteri. Danas postoje
izuzetno ekasni algoritmi za reavanje ovih jednacina.
5. Mogu se reavati i nelinearna i vremenski promjenljiva kola.
Pored reavanja elektricnih kola jednacine stanja imaju veliku primjenu u analizi i sintezi
raznih zicko tehnickih sistema. Kod klasicne metode doli smo do diferencijalne jednacine
r-tog reda:
dr y
dr1 y
dy
+
a
+ ... + a1
= F (t)
r
1
r
r
1
dt
dt
dt
po promjenljivoj y = y (t). Koecijenti ai su realni za linearna i reciprocna kola, dok F (t)
zavisi od topologije i vrste elemenata u kolu. Za rjeavanje nam treba r algebarskih jednacina
da bi dobili integracione konstante iz pocetnih uslova. Ovu diferencijalnu jednacinu tezimo
dovesti u takozvanu Koijevu formu (sistem od r diferencijalnih jednacina prvog reda):
ar
Dx1 = A11 x1 + A12 x2 + ... + A1r xr + f1

Dx2 = A21 x1 + A22 x2 + ... + A2r xr + f2
..
.
Dxr = Ar1x1 + Ar2x2 + ... + Arr xr + fr ,

gdje su: xi , i = 1, 2, ..., r promjenljive stanja, D = d/dt operator. Koecijenti Aij i, j =
1, 2, ..., r su realne velicine i zavise od topologije i vrijednosti parametara kola. Neki od
njih mogu biti jednaki nuli, fi i = 1, 2, ..., r zavise od pobude ali i od topologije kola. U
matricnom obliku ovaj sistem bi se mogao napisati kao:
Dx(t) = Ax(t) + f (t)
Koristeci znaku
Dx(t) = x (t)
pa mozemo pisati
x (t) = Ax(t) + f (t)
343
gdje je
x1(t)
x2(t)
x(t) =
..
.
xr (t)
x 1(t)
x (t)
; x (t) = 2.

.
.
x r (t)
; A =

A11 A12 A1r
A21 A22 A2r

..
..
.
.
Ar1 Ar2 Arr
A matrica sistema (zavisi od topologije kola, vrste elemenata, vrijednosti). Red matrice
sistema odreuje red slozenosti kola. Matrica A je nesingularna. Matricu f (t) mozemo za
kolo koje posmatramo (linearno i reciprocno) predstaviti preko ekscitacije e (t).
f (t) = B1 e (t) + B2 e (t)
e (t) =
e1 (t)
e2 (t)
..
.
er (t)
B1 matrica reda r s, B2 matrica reda r s. Drugi clan u izrazu za f (t) dat kao B2 e (t),
pojavljivace se samo u slucajevima kada kolo sadrzi EC konture i/ili LJ presjeke. Ako kolo
ne sadrzi RC konture i LJ presjeke tada piemo:
x (t) = Ax(t) + B e (t)
Na slican nacin mozemo odrediti izlaze (kada su poznate promjenljive stanja)

y1(t) = C11 x1 + C12x2 + ... + C1r xr + g1
y2(t) = C21 x1 + C22x2 + ... + C2r xr + g2

..
.
yp (t) = Cp1 x1 + Cp2 x2 + ... + Cpr xr + gp

Konstante Cij ( i, j = 1, 2, ..., p, r) su realne velicine i zavise od topologije i vrijednosti parametara kola. Neki od njih mogu biti jednaki nuli, g1 ...gp su funkcije koje zavise od ekscitacije.
U matricnom obliku
y (t) = C x(t) + g (t)
344
Matrica C je reda p r a matrica g (t) se moze napisati kao
g (t) = D1 e (t) + D2 e (t)
Matrice D1 i D2 su reda p s. I u ovom slucaju vazi da se clan D2 e (t) javlja samo u
slucaju kada se u kolu pojavljuju EC konture i/ili LJ presjeci. U suprotnom je:

y (t) = C x(t) + D e (t)
Dakle, dobili smo sistem:

x (t) = Ax(t) + B e (t)
(9.471)
y (t) = C x(t) + D e (t)
(9.472)
Jednacine (9.471) i (9.472) cine sistem stanja. Ovaj se sistem naziva jo i model stanja ili
prostor stanja. Matrica A je matrica sistema dimenzija r r, gdje je r
r = bL + bC mC mL
gdje je: bL ukupan broj kalemova, bC ukupan broj kondenzatora, mL broj LJ presjeka
i mC broj EC kontura.
Primjer: Za kolo prikazano na slici 9.286 formirati sistem jednacina stanja. Reenje:
1
iL
i1
J
uC
R1
R2
Slika 9.286: Formiranje jednacina stanja

KZS za cvor 1:
C
duC
= G1uC iL + J
dt
KZN za konturu 1
L
diL
= uC R2iL e
dt
u2
345
gdje je:
G1 =
1
R1
U kolu imamo dva dinamicka elementa i nema LJ presjeka niti EC kontura te je r = 2 a

promjenljive stanja su

x(t) =

x (t) =
uC
iL
u C
i L
Potrebno je formirati sistem dat relacijama (9.471) i (9.472). Matrica e (t) je jednaka

e
J
e (t) =
Po jednacini (9.471)

u C
i L

=
GC1
C1
R2
1
L L

uC
iL

+
0 C1
1
L 0

e
J
Ako za izlazne promjenljive odaberemo struju i1 i napon u2, vidimo da je:

y (t) =
i1
u2
Sa slike 9.286 vidimo da je i1 = G1 uC i u2 = iL R2 . pa je po relaciji (9.472)

i1
u2

=
G1
0
0 R2

uC
iL

+0
Matrica D je jednaka nuli jer smo struju i1 i napon u2 izrazili preko promjenljivih stanja x(t).
9.1
Na
cini reavanja jedna
cina stanja
Polazeci od:
x (t) = Ax(t) + B e (t)
y (t) = C x(t) + D e (t)
analiziracemo sledece slucajeve:
346
1. Ako su svi izvori u kolu iskljuceni (naponske kratko spojimo, a strujne ostavimo u
praznom hodu ) tada je:
e=0
U ovom slucaju dinamika u kolu se vri na nacin akumulisane energije, pa je

x (t) = Ax(t)
(9.473)
Rjeenje trazimo u obliku:
At
x(t) = e x(0)
(9.474)
Vektor (matrica kolona) x(0) predstavlja vrijednosti pocetnog stanja, odnosno pocetne en
ergije. Ako je ekscitacija razlicita od nule e = 0, reenje jednacine(9.473) se trazi u obliku:
At
x(t) = e F (t)
(9.475)
gdje je F (t) neka matricna vremenska funkcija. Diferenciranje jednacine (9.475) po vre
menudobija se:
At
At
At
x (t) = Ae F (t) + e F (t) = Ax(t) + e F (t)
(9.476)
Poreenjem jednacina (9.471) i (9.476) dobija se:
At
e F (t) = B e (t)
Mnozenjem jednacine (9.477) slijeva sa e
t
F (t) =
At
, pa njenom integracijom, dobija se
0
B ( )e ( )d =
(9.477)
t
B ( )e ( )d +
A
e B ( )e ( )d
Kombinacijom ovog izraza sa jednacinom (9.475) dobija se
At
0
x(t) = e
B ( )e ( )d + e
At
t
A
e B ( )e ( )d
Jednacina (9.478) za t = 0 dobija oblik
At
0
x(0) = e
Konacno dobijamo:
A
e B ( )e ( )d
(9.478)
347
At
x(t) = e x(0) + e
t
At
A
e B ( )e ( )d
gdje je:
At
(9.479)
e x(0)
odziv usled pocetnih uslova a
At
t
A
e B ( )e ( )d
odziv usled ukljucenja. Dalje imamo da je
At
At
t
y (t) = C e x(0) + C e
gdje je:
At
A
e B ( )e ( )d
(9.480)
C e x(0)
odziv usled pocetnih uslova, a
At
t
Ce
A
e B ( )e ( )d
odziv usled ukljucenja. Napomena: Uvijek je lake rijeiti r diferencijalnih jednacina prvog
reda nego jednu diferencijalnu jednacinu r - tog reda. Metod jednacina stanja je sistematski
metod i za razliku od Laplasove transformacije daje reenja direktno u vremenskom domenu.
Matematicki gledano, prelaz sa jednacina stanja do diferencijalne jednacine r - tog reda je jednoznacan (uzastopnim diferenciranjem po nekoj izlaznoj promjenljivoj [r 1] puta). Meutim, i sa diferencijalne jednacine r - tog reda moguce preci na sistem od r diferencijalnih
jednacina prvog reda, ali taj prelaz nije jednoznacan. Postavlja se pitanje kako dobiti karakteristicnu jednacinu i njena reenja preko slozenosti matrice A i same matrice A. Uvedimo
sopstvene vrijednosti matrice i , i = 1, 2, ..., r, koje se dobijaju iz:

() = det 1A = 0,
gdje je: 1 jedinicna matrica. Sopstvene vrijednosti matrice A se poklapaju sa korijenima
karakteristicne jednacine. Primjenom Laplasove transformacije, dobija se:

L
x (t) sx
Pa je karakteristicna jednacina po s data kao:
348

(s) = det s 1 A = 0
Reavanjem ove jednacine po s dobija se karakteristicna jednacina:

sx Ax = s1 A x = 0
Sada se postavlja pitanje kako naci Grinovu i indicionu funkciju? Ove dvije funkcije se traze
za kolo bez pocetne energije pa je x(0) = 0 i ako je e (t) = h(t) (Hevisajdova funkcija) dobija
se:
t
At At
At

x = e e A1 B = e 1 A1B
(9.481)

At
y = C e 1 A1B
(9.482)
Relacije (9.481) i (9.482) predstavljaju indicione funkcije za promjenljive stanja x i ulazne
promjenljive y . Ako je e (t) = (t) (impulsna funkcija), dobija se:
At
x = e B
At
y = C e B + D(t)
(9.483)
(9.484)
Zadne dvije relacije predstavljaju Grinove funkcije za promjenljive stanja x i ulazne prom
jenljive y .
FURIJEOVA TRANSFORMACIJA
Furijeovi redovi su nam omogucili da analizu slozenoperiodicnih stanja svedemo na analizu
prostoperiodicnih stanja.
10.1
Direktna Furijeova transformacija
Ako imamo vremensku funkciju f (t) tada njenu Furijevu transformaciju oznacavamo i deniemo:
+
F {f(t)} = F (j) =
f (t) ej t dt
(10.485)
Dakle, vremenskoj funkciji f (t) dodjeljujemo kompleksnu funkciju F (j). To je D

F
T
(DFT) ili kratko Furijeva transformacija. Integral u relaciji
(10.485) se moze dobiti transformacijom nad kompleksnim Furijeovim redom.
10.1.1
Osnovni uslovi za egzistenciju direktne Furijeve transformacije
Da bi postojala Furijeova trenasformacija neke funkcije f (t) moraju biti zadovoljeni sledeci
uslovi:
1. Vremenska funkcija f (t) ne smije da ima drugih prekida sem prekida prve vrste (konacni
prekidi).
2. Broj ovakvih prekida mora biti konacan.
3. Uslov apsolutne integrabilnosti odnosno
+
f (t) dt
mora da ima konacnu vrijednost to znaci da je f () = 0.

349
350
Uslovi (1,2,3) smatraju se strogim uslovima pa veliki broj funkcija u klasicnom smislu nema
DFT. Npr. prostoperiodicne velicine (sin t i cos t) pa i Hevisajdova funkcija nemaju DFT.
10.2
Inverzna Furijeova transformacija
Za funkciju f (t), I F

T
(IFT) se denie kao
1
f (t) =
2
+
F (j) ejt d
(10.486)
Relacija (10.486) se naziva i Furijeov integral. Inverza Furijeova transformacija predstavlja

uoptenje Furijeovog reda u kompleksnom obliku za bilo koju vremensku funkciju f (t) koja
zadovoljava svojstva 1,2,3. Ovo se kratko obeljezava:
F1 {F (j)} = f (t)
Primjer: Odrediti Furijeovu transformaciju funkcije f (t) = eth(t) (h(t) - Hevisajdova
funkcija)
f (t )=e t h(t )
Da bi ova funkcija f (t) imala Furijevu transformaciju treba da je > 0 i tada imamo:
F (j) = F {f (t)} =
+
+
f (t) ejt dt =
et h(t)ejtdt =
etejt dt =
+

1
1
1
(+j )t
0
= e
=

( + j) 0
( + j)
+ j
Dakle, DFT od f (t) je:

F eth(t) =
e(+j)t dt
1
+ j
uz uslov da je > 0. Relacije (10.485) i (10.486) kojima se izrazavaju DFT i IFT nazivaju
se prvim oblicima Furijeve transformacije.
351
10.3
Drugi oblik za DFT i IFT
Polazeci od prvog oblika za DFT oblika (10.485) i Ojlerovog obrasca ej = cos + j sin
mozemo pisati
+
F (j) =
f (t) ejtdt =
+
+
f (t) (cos t j sin t) dt =
f (t) cos tdt j
+
f (t) sin tdt
Kosinusna transformacija je data izrazom
+
F1 () =
f (t) cos tdt
dok je sinusna transformacija.
+
F2 () =
f (t) sin tdt
pa na kraju dobijamo da je Furijeova transformacije funkcije f (t) jednaka

F (j) = F1 () jF2 ()
(10.487)
Relacija (10.487) predstavlja drugi oblik DFT. Polazeci od osnovnog oblika za inverzni Furijeovu transformaciju
1
f (t) =
2
1
f(t) =
2
+
+
1
F (j) ejtd =
+
[F1 () jF2 ()] [cos t j sin t] d
1
[F1 () cos t + F2 () sin t] d + j
2
+
[F1 () sin t F2 () cos t] d
(10.488)
Gledajuci zicki, funkcija f(t) je realna i bilo kakva njena transformacija mora biti realna.
Zato je dio uz "j" u relaciji (10.488) jednak nuli pa je:
1
f (t) =
2
+
[F1 () cos t + F2 () sin t] d
(10.489)
Relacija (10.489) predstavlja drugi oblik inverzne Furijeove transformacije. Napomena:

Funkcija F1 () je parna funkcija zato to sadrzi cos t. Funkcija F2 () je neparna funkcija
352
zato to sadrzi sin t. Proizvod (neparna parna) = neparna = F1 () sin t = neparna.
F2 () cos t = neparna, pa je integral
+
[F1 () sin t F2 () cos t] d = 0
(10.490)
Cinjenica
da je integral u relaciji (10.490) jednak nuli izrazava zavisnost F1 () i F2 ()
tj. F1 () i F2 () se ne mogu nezavisno zadavati jer moraju zadovoljiti dati integral. To
je posledica K
-R
uslova diferencijabillnosti kompleksne funkcije koja zavisi i od
realnog i imaginarnog dijela.
10.4
Treci oblik za DFT i IFT
Treci oblik za DFT dobijamo polazeci od relacije F (j) = F1 () jF2 () pa imamo

F () = mod {F (j)} =
F12 () + F22 ()
() = arg {F (j)} = arctan
F2 ()
F1 ()
(10.491)
(10.492)
Funkcija izrazena relacijom (10.491) je parna funkcija po a funkcija izrazena relacijom

(10.492) je neparna funkcija po . Na kraju imamo
F (j) = F () ej()
(10.493)
to predstavlja treci oblik za DFT. Funkcije F () i () nazivaju se zajednickim imenom

spektar u
cestanosti vremenske funkcije f (t) i to: F () - amplitudski spektar i () fazni spektar. Iz ovog se razloga i primjena Furijeovih transformacija u elektrotehnici naziva
spektralna analiza. Treci oblik za IFT dobijamo polazeci od drugog oblika za IFT odnosno
relacije (10.489) imamo
F1 () = F () cos ()
F2 () = F () sin ()
Sada je:
1
f (t) =
[F () cos () cos t F () sin () sin t] dt

0
353
1
f (t) =
+
F () cos [ () + t] d
(10.494)
Relacija (10.494) predstavlja treci oblik IFT.
10.5
Osobine Furijeove transformacije
Ako imamo vremensku funkciju f (t) koja zadovoljava uslove egzistencije Furijeve transformacije, tada je njena Furijeva transformacija F (j) (Furijeva transformacija = DFT u tekstu)
F
f(t) F (j)
1. Ako imamo zbir C1 f1(t) + C2 f2(t) tada je Furijeva transformacija jednaka
C1F1 (j) + C2F2 (j)
Ova osobina naziva se osobina linearnosti.
2. Ako imamo funkciju f ( at ) gdje je a =const tada je Furijeva transformacija
|a| F (ja)
Ova osobina se naziva teorema skaliranja (ili promjena mjerila). Ova teorema ukazuje
na sledece: to funkcija f (t) krace traje u vremenu treba iri kompleksni spektar i
obratno.
3. Ako imamo pomjerenu vremensku funkciju f (t ) tada je Furijeva transformacija
ej F (j)
Ovo je teorema kanjenja.
4. Ako imamo proizvod ej0 f (t) tada je Furijeova transformacija
F
ej0 f (t) F (j j 0)
Ova teorema se naziova teorema pomjeraja u vremensakom domenu. Pomjeranje
u vremenu za znaci mnozenje sa ej u kompleksnom domenu dok pomjeranje u
kompleksnom domenu za j 0 znaci mnozenje sa ej0 u vremenskom domenu.
354
5. Teorema simetri
cnosti (vazna osobina): Ako imamo F (jt) tada je Furijeva transformacija 2f (). Ako zamijenimo mjesta promjenjivim ( i t) dobijamo teoremu
simetricnosti.
6. Ako imaamo funkciju f (t) tada je
F
f (t) F (j)
7. Teorema o diferenciranju u vremenskom domenu
dn
F
[f (t)] (j)n F (j)
dtn
za n = 1, 2, 3.....
8. Teorema o diferenciranju u kompleksnom odmenu

dn
F (j)
d (j)n
tn f (t) (1)n
9. Konvolucija dvije funkcije u vremenskom domenu:

F
f1 (t) f2 (t) F1 (j) F2 (j)

10. Konvolucija u kompleksnom domenu
F
f1 (t) f2 (t)
1
F1 (j) F2 (j)
2
11. Osobina modulacije

F
1
[F (j + j0) + F (j j0)]
2
F 1
f (t) sin 0 t
[F (j j 0) F (j + j 0)]
2j
f (t) cos 0t
12. Paservalova teorema u Furijevoj transformaciji
+
+
1
f1 (t) f2 (t) dt =
2
f2 (t)
F1 (j) F2 () d
- konjugovano kompleksna funkcija iako mi radimo samosa realnim funkcijama radi

optosti koristimo mogucnost kompleksne funkcije. Specijalno, ako je f1 (t) = f2 (t) = f (t)
355
dobijamo teoremu Releja ili teoremu energije:
+
+
1
f 2 (t) dt =
|F (j)|2 d
gdje je
|F (j)| = F () = mod {F (j)}
Ispostavlja se da neke vazne funkcije u elektrotehnici nemaju Furijevu transformaciju u klasicnom
smislu (npr. sin, cos, Hevisajdova funkcija itd.). Zato moramo napraviti neka uoptenja: Ako
posmatramo vremenskom funkciju f (t) = f1 (t) + jf2 (t) i njoj pridruzimo Furijevu transformaciju F (j) = R () + jX () i polazeci od denicije DFT i IFT mozemo napisati:
+
R () =
[f1 (t) cos t + f2 (t) sin t] dt
+
X () =
i obrnuto
1
f1 (t) =
2
1
f2 (t) =
2
[f2 (t) cos t f1 (t) sin t] dt
+
[R () cos t X () sin t] d
+
[R () sin t + X () cos t] d
Za realni signal (nema imaginarnog dijela) f2 (t) = 0 i f (t) = f1 (t) pa dobijamo
+
R () =
koja je parna funkcija
f (t) cos tdt
+
X () =
f (t) sin tdt
koja je neparna funkcija. Dalje, R() = R() i X() = X() pa kao posledicu imamo
da je za realne signale
F (j) = F (j)
356
Ako je f (t) - parna funkcija odnosno f (t) = f (t) tada je X () = 0 (ako je f (t) parana
funkcija tada je F (j) realna funkcija) pa vazi
+
F (j) = R () =
+
f (t) cos tdt = 2

parnaparna
f (t) cos tdt
Ako je f (t) - neparna funkcija odnosno f(t) = f(t) tada je R () = 0 (za neparnu funkciju
f (t) funkcija F (j) je cisto imaginarna i eventualno kompleksna) i
+
F (j) = jX () = j
+
f (t) sin tdt = 2j
f (t) sin tdt
Primjer: Posmatrajmo funkciju f (t) = 1t . Ovo je neparna funkcija odakle slijedi da je

R () = 0 pa je Furijeova transformacija
+
F (j) = j
1
sin tdt
t
Da bi rijeili ovaj integral, prelazimo na kompleksnu funkciju i preko teoreme o rezidiumima

imamo da je:
+ jtx
e
dx = j
za t > 0
x
+
ejtx
dx = j za t < 0
x
Preko funkcije znaka ovo mozemo sazeti u:
+
ejtx
dx = j sgnt
x
Sada imamo
+
ejtx
dx =
x
+
cos tx + j sin tx
dx =
x
+
cos tx
dx + j
x
+
sin tx
dx == j
x
+
sin tx
dx
x
357
jer je cos tx parna funkcija, x1 neparna funkcija a njihov proizvod je neparna funkcija pa je
+
cos tx dx = 0. Sada je:
integral
x
+
F (j) = j
Koristeci funkciju znaka imamo
"
F
sin t
dt =
t
1
t
j > 0
j < 0
#
= j sgn
Kao posledicu ovog razmatranja imamo i relaciju:
+
sin at
=1
t
Ako imamo funkciju f (t) onda je po deniciji F{f (t)} = F (j) i F (j) = R()
jX() jer smatramo da je f (t) realan signal tj. F (j) = F (j). Tada funkciji f(t)
F
odgovara R() + jX() tj. f (t) R() jX(). Poto proizvoljna funkcija ima parni i
neparni dio to mozemo pisati da je parni dio funkcije (engleski: even) jednak fe (t) =Ev{f (t)}
a neparni dio funkcije (engleski: odd) jednak fo (t) =Od{f(t)}. Tada se parni i neparni dio
mogu dobiti kao
f (t) + f(t)
2
f (t) f (t)
fo (t) =
2
fe (t) =
Odavde zakljucujemo da parnom dijelu funkcije f(t) odgovara realni dio F (j) odnosno
neparnom dijelu funkcije f (t) odgovara imaginarni dio F (j):
fe (t) R()
fo (t) X()
Ako funkcija ispunjava uslov da je f (t) = 0 za t < 0 tada za nju kazemo da je kauzalna.
Tada za kauzalne funkcije vazi:
f (t) = 2fe (t) = 2fo (t) za t > 0
(10.495)
358
pa je:
2
f (t) =
+
2
R () cos td =
+
X () cos td
Ova relacija je posledica diferencijabilnosti kompleksne funkcije kod koje se kao posledica
Koi-Rimanovih uslova R() i X() ne mogu posebno i nezavisno zadavati.

Primjer: Naimo Furijevu transformaciju funkcije: f (t) = e|t| tj. F e|t| =?
Rjeenje: Imali smo da je za > 0

F et h(t) =
= 2
j 2
2
+ j
+
+ 2
Kako je e|t| parni dio funkcije 2eth(t) tj. e|t| =Ev{2et h(t)} tada koristeci osobinu
(10.495) imamo:

2
F e|t| = 2Re () = 2
+ 2
Koristeci teoremu simetrije imamo:
F (jt) 2f (j)
pa iz
dobijamo
e|t|
2
2 + 2
2
2e||
+ t2
10.6
Funkcija prozora (Window Function)
Ako imamo funkciju w(t) sa osobinom da je w(t) = 0 za |t| > T onda se za funkciju w(t)
denie Furijeva transformacija funkcije fw (t)
+
Fw (j) =
f (t) w (t) ejt dt
gdje je fw (t) = f (t) w (t) . Pravougaona prozorska funkcija ne vri nikakvu modikaciju
ulaznog signala, osim odsijecanja u slucajevima kada je posmatrana funkcija (signal) beskonacnog trajanja ili kada je njegova duzina veca od duzine upotrijebljene prozorske funkcije.
Furijeova transformacija funkcije w(t) je jednaka
+
W (j) =
w (t) ejtdt
359
Koristeci osobinu konvolucije funkcija u kompleksnom domenu imamo da je (proizvodu funkcija
f (t)w(t) u vremenskom domenu odgovara konvolucija funkcija u kompleksnom domenu)

1
Fw (j) =
2
+
F (j jy)W (jy)dy
Denisali smo inverznu Furijevu transformaciju (IFT) kao:

1
f (t) = F1 {F (j)} =
2

F (j)ejtd
(10.496)
Relacija (10.496) predstavlja funkciju f (t) u citavom domenu (, +). Ako se ogranicimo
na interval (, +) funkciju f (t) aproksimiramo sa funkcijom f (t) denisanom kao:
1
f (t) =
2
+

F (j)ejtd
Jasno je da f (t) f (t). To znaci da sve transformacije (i DFT i IFT) treba shvatiti kao
glavne vrijednosti Furijevih integrala.

+
+

1
1
1
F (j)ejt d =
ejt f ( ) ej d d =
f ( ) ej(t )d d
f (t) =
2
2
2

+

+

F (j)
+
f (t) =
f ( )
sin (t )
d
(t )
Relacija (10.497) predstavlja Furijev integral sa jezgrom.

sin (t )
(t )
(10.497)
360
sin
at
sin at
(t)
t a
Da bi dokazali da je sintat aproksimacija (t) funkcije (impulsne Dirakove funkcije), imamo:
pa (t )
1
!
pa (t) =
1 |t| < a
0 |t| > a
Furijeva transformacija funkcije pa (t) je:
+
F {pa (t)} =
pa (t) ejt dt =
a
1ejt dt =
Oznacavajuci Si(t) kao:
t
Si(t) =
0
a

ejt

j
eja eja
2 sin a
+
=
j
j
sin
d
koji se naziva integral sinus tada imamo
+

f (t) =
sin (t )
1
d = {Si [ (t + a) Si (t a)]}
(t )
361
Za realne signale IFT zapisujemo kao:
1
f(t) =
2
tj.
+
F (j)ejt d
1
f (t) = Re
F (j)ejt d
Furijeova transformacija impulsne funkcije F{ (t)} je jednaka po deniciji
+
F { (t)} =
(t) ejt dt
Koristeci osobinu ltracije impulsne funkcije (t)
+
f (t) (t) dt = f (0)
a kako je f (t) = ejt odakle slijedi da je f (0) = 1 dobijamo

F { (t)} = 1
(10.498)
Ovdje se vidi teorema skaliranja, to funkcija f (t) krace traje u vremenskom domenu treba
iri kompleksni spektar i obratno. Primjenjujuci IFT mozemo doci do jednog denicionog
obrasca Dirakove (impulsne) funkcije
1
(t) =
2
+
1
F { (t)} ejt d =
+
ejt d
Koristeci svojstvo simetrije imamo da iz F{ (t)} = 1 slijedi da je inverzna Furijeova transformacija izraza (10.498) jednaka
F1 {1} = 2 () = 2 ()
to znaci da je
F
(t) 1
F1
1 2 ()
362
Ako postoji konstanta A tada bi njoj odgovarala IFT oblika
F1
A 2A ()
Ovdje mozemo postaviti pitanje: Cemu

je je jednaka Furijeova transformacija Hevisajdove
funkcije (koja u klasicnom smislu nema Furijevu transformaciju ali je pokuajmo dobiti preko
funkcije)? Hevisajdovu funkciju mozemo zapisati u obliku
h (t) =
1 1
+ sgnt
2 2
Furijeva transformacija od konstante je jednaka 2A () . Treba odrediti jo Furijevu transformaciju F{sgnt}. Utvrdili smo da je
"
1
F
t
= jsgn
pa koristeci svojstvo simetrije [zamijenimo i t tj. f (t) F (j), F (jt) 2f ()] imamo:
sgnt
2
j
Sada je
"
F {h (t)} = F
1 1
+ sgnt
2 2
" #
1
1
2 () 1 2
1
=F
+ F {sgnt} =
+
= () +
2
2
2
2 j
j
1
() +
j

F {h (t)} =
(10.499)
posotji realni i imaginarni dio
Dakle, Furijeova transformacija Hevisajdove funkcije h(t) se ne moze prikazati preko klasicnih
vec preko generalisanih funkcija ( (t)). Ako postoji funkcija f (t) cija je Furijeova transformacija F (j) treba odrediti Furijeovu transformaciju integrala
t

F
Integral
't
f ( ) d
f ( ) d
=?
mozemo shvatiti kao konvoluciju funkcija f (t) h (t), odnosno

t
f ( ) d = f (t) h(t)
363
Dokaz: Koristeci osobinu da je
F {f (t) h (t)} = F (j) F {h (t)}
imamo da je
t

F
)
1
F (j)
F (j)
f ( ) d = F (j) () +
= F (j) () +
= F (0) () +
j
j
j
t

F
f ( ) d
= F (0) () +
F (j)
j
(10.500)
" t
#
(j )
Ovdje treba napomenuti da je F
f ( ) d = F j
ako je F (0) = 0 gdje je

+
+
jt

F (0) =
f (t) e
dt
=
f (t) dt. Kao posljedice ovih osobina imamo niz koris
=0
nih relacija:
1. Koristeci teoremu pomaka imamo da je

(t a) eja
2. Koristeci teoremu o pomjeraju u kompleksnom domenu
ejt 2 ( a)
Sada mozemo naci Furijevu transformaciju funkcija sin i cos:
cos 0t =
sin 0 t =

1 j0t
+ ej0 t = F {cos 0t} = ( 0) + ( + 0)
e
2

1 j0 t
e
ej0 t = F {sin 0 t} = [( 0) ( + 0 )]
2j
j
Koristeci ove osobine naci Furijeove transformacije: F{(cos 0t) h (t)} =? i F{(sin 0 t) h (t)} =
? (cos 0t - je parna funkcija i ima samo realni dio spektra sin 0t - neparna funkcija i ima
samo imaginarni dio spektra). Iskoristimo teoremu modulacije:
F {f (t) cos 0t} =
1
[F (j j0 ) + F (j + j0)]
2
364
F {f (t) sin 0 t} =
1
[F (j j 0) F (j + j0)]
2j
gdje je F (j) =F{f (t)}. U ovom slucaju je f (t) = h (t).

Hevisajdove funkcije je F{h (t)} = () + j1 pa imamo
Furijeva transformacija
(
)
1
1
1
F {(cos 0t) h (t)} =
( 0) ( + 0 ) +
+
=
2
j ( 0) j ( + 0 )
1 + 0 + 0
=
[( 0 ) ( + 0 )] +
=
2
2 j ( 0 ) ( + 0)
=
[( 0 ) ( + 0 )] +
2
2
j ( 0 2)
F {(cos 0t) h (t)} =
[( 0) ( + 0)] + j 2
( 2)

2
0
realni dio
imaginrni dio
Ova dva dijela su zavisna tj. ne mogu se zadavati zbog Koi-Rimanovih uslova. Na isti nacin
dobijamo za sledecu funkciju
F {(sin 0 t) h (t)} =
=
=
=
(
)
1
1
1
( 0 ) ( + 0) +
=
2j
j ( 0 ) j ( + 0)
1 + 0 + 0
j [( + 0 ) ( 0)] +
=
2
2j j ( 0) ( + 0)
1 2 0
=
j [( + 0) ( 0 )]
2
2 ( 2 20)
0
j [( + 0 ) ( 0)] + 2
( 2 )

2
0
imaginrni dio
F {(sin 0 t) h (t)} =
( 20
realni dio
+ j [( + 0) ( 0 )]
2
)
2
Dakle, uvoenjem impulsne - funkcije dobili smo Furijeve fransformacije i onih funkcija
koje nemaju Furijevu fransformaciju u klasicnom obliku (npr. sin, cos) a izuzetno su vazne u
elektrotehnici.
10.7
Primjena Furijeove transformacije u analizi elektrio

cnih kola
Sa primjenom Furijeove transformacije u analizi elektricnih kola ulazimo u analizu dinamike

elektricnih kola, jer smo do sada analizirali samo stacionarno stanje i ustaljeni rezim kola a
nismo razmatrali dinamiku kola koja u sebi sadrzi prelazne procese.
Posmatrajmo prosto RL - kolo i naponski generator proizvoljne vremenske zavisnosti ug (t)
365
i(t )
uR (t )
uL (t )
ug (t )
Slika 10.287: Prosto RL kolo

kao na slici 10.287. i u trenutku t0 "ukljucujemo" generator u kolo zatvaranjem prekidaca
. Sve radnje gdje vrimo neke izmjene: ukljucivanje, iskljucivanje kola, promjena neke
grane itd. nazivamo komutacijom (promjena strukture kola ili ON/OFF). Izvori (naponski
ili strujni) nazivaju se eksitacijom. Pod uticajem eksitacije u kolu ce nastupiti promjena
struja i napona i ta posledica komutacije (ukljucivajnem eksitacije u kolo) naziva se odziv.
U posmatranom kolu ug (t) je eksitacija a {i (t) , uR (t) , uL (t)} su odzivi. Pretpostavimo
da je kalem imao neku pocetnu energiju izrazenu strujom I0 koja je posledica akumulacije u
kalemu prije komutacije. Koristimo termin: I0 - pocetni uslov. Promjene u kolu se vre na
racun promjene energije eksitacije i na racun promjene akumulisane energije u kolu.
10.8
Vrste odziva
10.8.1
Odziv usled akumulisane energije (po

cetnih uslova)
Akumulisana energija moze postojati samo dinamickim elementima (magnetna u kalemu i

elektrostaticka u kondezatoru). Pocetni uslovi su: iL (0 ) - struja u kalemu i uC (0 ) - napon
na kondenzatoru, jer se magnetna energija moze prikazati kao 12 Li2L a energija kondezatora
1 Cu2 . U ovom slucaju odziv neke grane se racuna tako to eliminiemo sve eksitacije u kolu
2 C
tj. naponske generatore zamijenimo kratkom vezom a strujne generatore zamijenimo prekidom
kola tj. e (t) = 0.
10.8.2
Odziv uklju
cenja
To je odziv usled djelovanja eksitacija u kolu uz nulte pocetne uslove tj. za kolo bez pocetne
akumulisane energije gdje je uC (0 ) = 0 i iL (0 ) = 0. U okviru ovog odziva bitni su:
(a) Odziv usled ukljucenja Hevisajdovog generatora (bilo naponskog ili strujnog)
ug (t) = Uh (t)
ig (t) = Ih (t)
366
(b) Odziv usled ukljucenja impulsnog generatora:
ug (t) = (t)
ig (t) = Q (t)
Pokazacemo da ako znamo odziv na Hevisajdov generator ili odziv na impulsni generator
mozemo odrediti odziv za proizvoljnu vremensku eksitaciju (proizvoljna zavisnost naponskog
ili strujnog generatora od vremena)
10.8.3
Kompletan (potpun) odziv
Ovaj odziv ukljucuje i pocetne uslove i komutaciju usled eksitacije u kolu. Vratimo se na RL
- kolo prikazano na slici 10.287. Napon generatora je jednak
ug (t) = uR (t) + uL (t)
(10.501)
dok su naponi na otporniku i kalemu jednaki

uR (t) = Ri (t)
di (t)
uL (t) = L
dt
(10.502)
(10.503)
Zamjenom (10.502) i (10.503) u (10.501) dobijamo

Ri (t) + L
di (t)
= ug (t)
dt
(10.504)
Rlacija (10.504) je diferencijalna jednacina koja opisuje dinamiku prikazanog RL kola. Odziv
usled pocetnih uslova (akumulisane energije) bi bio
Ri (t) + L
di (t)
= 0 i (0 ) = I0
dt
Poto se komutacija vri u trenutku t = t0 obicno se uzima t0 = 0 pa razlikujemo 0, 0 , 0+ .

Ovdje je ug (t) = 0 jer po deniciji odziva usled pocetnih uslova eliminiemo sve eksitacuje u
kolu (naponski generator predstavlja kratak spoj a strujni prekid). Odziv usled ukljucenja
Ri (t) + L
di (t)
= ug (t) i (0 ) = 0
dt
Jednacinu
Ri (t) + L
di (t)
= ug (t)
dt
367
dobro je napisati u operatorskom obliku uvodeci operator
d
=D
dt

()dt = D1
pa je data jednacina oblika

Ri + LDi = ug (t)
ili
LDi + Ri = ug (t)
a uobicajeno je da se prvi stepen D ostavi sam

R
D+
L

i=
1
ug (t)
L
(10.505)
Ako relaciju (10.505) pomnozimo sa R imajucu i vidu da je uR = Ri imamo

R
R
Ri = ug (t)
D+
L
L
odnosno

R
R
D+
uR = ug (t)
L
L
(10.506)
Ako relaciju (10.505) diferenciramo po t i imajuci u vida da je odziv

uL = L
dobijamo
di
uL
= LDi = Di =
dt
L

R
1
D+
Di = Dug (t)
L
L
R
D+
L
uL
1
= Dug (t)
L
L

R
D+
uL = Dug (t)
L
(10.507)
Posmatrajuci relacije (10.505), (10.506) i (10.507) vidimo da bez obzira koji odziv trazimo,
lijeva strana (D + R
cujemo da je to posljedica topologije kola dok su desne
L ) ostaje ista i zaklju
strane su razlicite. Rijeimo dato RL kolo preko Furijeove transformacije.

R
1
D+
i (t) = ug (t)
L
L
(10.508)
368
Poto za Furijeovu transformaciju posmatramo ukljucenje u trenutku t = 0 bilo koje vremenske
promjene eksitacije e(t) (slika ??) to je
e(t )

E (j) = F {e (t)} =
e ( ) ejtdt
Ako kolo raspolaze pocetnom energijom to znaci da je u vremenu < t < 0 kolo bilo
prikljuceno na generator (ili generatore) koji su proizveli tu energiju. Funkcija kojom je
odreena vremenska zavisnost te eksitacije je nepoznata tj. poznati su samo pocetni uslovi
(pocetna energija) kola. Poto se u F.T. vri integraljenje u cijelom vremenskom domenu
< t < + a poznata je eksitacija e(t) koja se ukljucuje u trenutku t = 0, slijedi
zakljucak: Furijeova transformacija se ne moze primijeniti u analizi dinamike elektricnih
kola sa pocetnom energijom. Drugim rijecima, Furijeovu transformaciju u analizi dinamike
elektricnih kola mozemo primijeniti samo za odreivanje odziva ukljucenja (jer su tada pocetni
uslovi jednaki nuli) i moze se primijeniti na one eksitacije koje ispunjavaju uslove egzistencije
Furijeove transformacije i samo u slucaju odziva ukljucenja. Oznacimo:
I (j) = F {i (t)}
Ug (j) = F {ug (t)}
Primijenimo Furijeovu transformaciju na relaciju (10.508)
#
#
"
R
1
D+
i =F
ug (t)
L
L
"
F
Na osnovu osobine linearnosti umjesto D = d/dt piemo j

R
1
j +
I (j) = Ug (j)
L
L
1
Ug (j)
Ug (j)
=
I (j) = L
R + jL
j + R
L
Ovaj izraz nas podsjeca na kompleksnu struju za prostoperiodicnu eksitaciju u ustaljenom

rezimu
Z (j) = R + jL
369
Dakle, impedansa Z (j) = R + jL je ista bilo za prostoperiodicnu eksitaciju ili za
proizvoljnu vremensku eksitaciju. Ako posmatramo ustaljeni rezim za prostoperiodicnu
eksitaciju tada je Ug (j) - kompleksni predstavnik a ako posmatramo dinamiku kola tada
je Ug (j) Furijeova transformacija napona ug (t) - proizvoljna zavisnost. Posmatrajmo kolo
prikazano na slici 10.288. i napiimo jednacinu po II Kirhofovom zakonu
i(t )
uR (t )
uL (t )
uC (t )
ug (t )
Slika 10.288: Redno RLC kolo

1
di (t)
+
Ri (t) + L
dt
C
+
i ( ) d = ug (t)
(10.509)
Ako relaciju (10.509) diferenciramo i zapiemo u operatorskom obliku iamcemo

L

di (t) i (t)
di2 (t)
dug (t)
+R
+
=
2
dt
dt
C
dt
R
1
D + D+
L
LC
2

i (t) =
1
Dug (t)
L
(10.510)
Relacija (10.510) predstavlja operatorsku jednacina kada je odziv struja i(t). Za vje
zbu:
Posmatrajuci isto kolo naci odzive za uR (t) , uL (t) , i uC (t). Primjenjujuci F.T. na (10.509)
imamo

1
R + jL +
I (j) = Ug (j)
jC
I (j) =
Ug (j)
1
R + jL + jC
Z (j) = R + jL +
1
jC
Umjesto kompleksnog predstavnika napona uzimamo njegovu F.T. Isto vazi za struju. Zaklju
cak: Sve metode koje su razvijene za analizu ustaljenih rezima u kolima sa prostoperiodicnom eksitacijom preko kompleksne metode mozemo primjeniti za odreivanje odziva
ukljucenja preko F.T. samo to se umjesto kompleksnih predstavnika struja i napona po-
370
javljuju njihove F.T. Dakle, mogu se primijeniti sve metode i teoreme kao to smo uvoenjem
Furijevog reda sveli analizu kola sa slozenoperiodicnim strujama na kompleksnu analizu uz
ogradu: F.T. mozemo primijeniti na one eksitacije cije vremenske zavisnosti zadovoljavaju
uslove za primjenu F.T. u prelaznom rezimu. Kada odredimo
1
Ug (j)
I (j) = L
j + R
L
pomocu inverzne F.T. dobijamo vremensku promjenu odziva
i (t) = F1 {I (j)} = F1
L Ug (j)
j + R
L
Oblik struje (odziva) i(t) zavisice od oblika eksitacije ug (t). Ako je ug (t) = Uh (t) tj. u RL
- kolu ukljucujemo Hevisajdov generator, tada je F.T.
(
)
1
F {ug (t)} = F {U h (t)} = UF {h (t)} = U () +
j
Zamjenom u polaznu relaciju dobijamo

U () + 1
L
j
I (j) =
R
j + L
U j
U ()
=
+
R + jL R + jL
(10.511)
Poto je () = 0 samo za = 0 i () = 0 za = 0, tada zamjenom = 0 u relaciju

(10.511) (zamjena = 0 se vri u dijelu izraza u kome se nalaze i i ()) dobijamo
U ()
U
+
R
j(R + jL)
I (j) =
Da bi nali IFT rastavimo sledeci izraz

A j + R
+ Bj
A
1
B
L

=
+
=
R
R
j
j j + R
j
+
j
j
+
L
L
L
R
L
1 = (A + B) j + A
A+B =0
AR
L =1
= A =
L
L
, B = A =
R
R
Prema tome, izraz za struju postaje

U
I(j) =
R
1
1
R
j
L + j
,
+
u()
R
371
Odavde se na osnovu osobina F.T. lako dobija:
#
"
"
U ()
U 1
+ F1
i(t) = F1 {I(j)} = F1
R
R j
U
F1
1
R
R L + j
Na osnovu osobina koje smo naveli ranije slijedi da je
(t)
1
1 2() = () =
2
sgnt
j
dobijamo
(
)
Rt
1
1
U
+ sgnt e
h(t)
i(t) =
R 2 2
Poto se radi o kauzalnoj funkciji, izraz za struju moramo mnoziti sa h(t). Proizvod
1
2
2 sgnt
h(t) =
pa konacno dobijamo izraz za struju koji je jednak

i(t) =
R
U
1 e L t h(t)
R
(10.512)
Osobine Furijeove transformacije
F {(t)} = 1
1
F {h(t)} = () +
j
t
F(j)
F
f ( )d
= F(0)() +

F
f (t)dt
= F(j) ovo vazi samo ako je
f (t)dt = 0
F {sin 0t} = j [( 0 ) ( + 0 )]
F {cos 0t} = [( 0) + ( + 0 )]
372
j
[( + 0 ) + ( 0)] + 2
2
0 2
j
0
F {[sin wo t] h(t)} =
[(w + wo ) (w wo )] 2
2
0 2
F {[cos 0t] h(t)} =
def
ej0t f (t) = F(j j0 )
f (t ) = ej F(j)
1 1
h(t) =
+ sgnt gdje je sgnt =
2 2
F(j) = F {sgnt} =
1 t < 0
1 t>0
2
j
Primjer: U kolu prema slici 10.289 djeluje naponski generator napona ug (t) = U eath(t),
a > 0. Odrediti i(t) =?
uR (t )
uL (t )
i(t )
ug (t )
Slika 10.289:
Koristeci Furijeovu transformaciju imamo slicno kao za prostoperiodicne struje

I(j) =
Ug (j)
Z(j)

Ug (j) = F {ug (t)} = F U eath(t) =
U
a + j
Z(j) = R + jL
I(j) =
U
U
1
=
(a + j)(R + jL)
L (a + j)( R
L + j)
Sada je
i(t) = F1 {I(j)} = F1
U
1
L (a + j)( R
L + j)
U
= F1
L
1
(a + j)( R
L + j)
373
Da bi sveli na tablicne relacije Furijeove transformacije koristimo razdvajanje
B
1
A
=
+ R
R
a + j
(a + j)( L + j)
L + j

1=A

R
+ j + B (a + j)
L
Izjednacavuajuci kompleksne brojeve imamo:

A+B =0
AR
L + Ba = 1
U
i(t) = F1
L
1
1
A= R
; B=
a R
L a
L
1
1
R

R

R
L a (a + j)
L a L + j

R
U
eat e L t h(t)
i(t) = R
L L a
Ovo vazi kada je R/L = a.
LAPLASOVA TRANSFORMACIJA
Laplasova transformacija je integralna transformacija i denie se kao
+
f (t)estdt
L {f (t)} = F (s) =
(11.513)
0
gdje je s = + j kompleksna u
cestanost. Laplasova transformacija je uoptenje Furijeove
transformacije kao

L {f (t)} = F etf (t)h(t)
Uslovi egzistencije Laplasove transformacije funkcije f (t) su znatno blazi nego za Furijeovu
transformaciju. Uslovi egzistencije Laplasove transformacije su Dirihleovi uslovi integrabilnosti funkcije upravo zbog et. Iz tog razloga sve funkcije u elektrotehnici imaju Laplasove
transformacije bez uvoenja generalisanih funkcija (Hevisajdove, impulsne itd.). Moze se zakljuciti da svaka funkcija koja ima Furijeovu transformaciju ima i Laplasovu transformaciju.
Obrnuto ne vazi. Primjer: Posmatrajmo funkciju f(t) = eath(t), a > 0. Njena Laplasova
transformacija je

L {f (t)} = L eat h(t) =

1 (s+a)t
1
at
st
e e dt =
e
=

s+a
s+a

0
0
+
Uslov za egzistenciju je Re {s} = > a. Koristimo sledece oznake:
L {f (t)} = F (s) =
ili
f (t) F (s) =
1
s+a
Dalje imamo
L {h(t)} =
374
1
s+a
1
s
375
uz uslov
Re(s) > 0
11.1
Osobine i svojstva Laplasove transformacije
Koristeci ove osobine (koje su teoreme i treba ih dokazati) tada mozemo naci Laplasovu
transformaciju bilo koje funkcije.
f (t)
cf (t)
f1 (t) + f2(t)
1
2
3
4
5
df (t)
dt
d2 f (t)
dt2
dn f (t)
dtn
't
F (s)
cF (s)
F1(s) + F2 (s)
sF (s) f (0 )
2
s F (s) sf (0 ) f(0 )
sn F (s) sn1f (0 ) sn1f(0 ) f (n1)(0 )
F (s)
s
f ( )d
't
eatf (t)
8
9
10
11
12
13
14
F (s)
s
f ( )d
'o
f ( )d
F (s + a)
es F (s)
f (t )
f (t) g(t) =
't
= f ( ) g (t ) d
F (s)G(s)

F sc
dFdS(s)
(1)n F (n) (s)
+'
F (s)ds
f (ct)
c>0
tf (t)
tn f (t)
f (t)
t
Ako imamo periodicnu funkciju f (t + ) tada je njena Laplasova transformacija

T
15
f (t + T ) =
f (t)est dt
esT
Teoreme o granicnim uslovima i pocetnim uslovima

16
17
lim f (t)
to
lim f (t) =
lim sF (s)
lim sF (s)
so
376
11.2
Inverzna Laplasova transformacija
Ako je Lplasova transformacija neke funkcije jednaka

L {f (t)} = F (s) =
f (t)estdt
tada se inverzna Laplasova transformacija denie

1
f (t) = L1 {F (s)} =
2j
11.3

+jw
F (s)est ds
jw
Neke Laplasove Transformacije
2
3
4
f (t)
f (t)
h(t)
eat
sin 0t
cos 0 t
teat
eat sin 0t
eat cos 0 t
sin(0 t + )
10
cos( 0t + )
11 eat sin(0 t + )
12
13
14
eat cos(
t + )
eat sh00 t
eat ch 0t
F (s)
1
1
1
a+s
0
s2 + 20
s
s2 + 20
1
(s+a)2
(s+a)2 + 2
0
(s+a)2 2
0
s sin +0 cos
s2 + 20
s sin 0 cos
s2 + 20
(s+a) sin +wo cos
2
(s+a)2 +wo
(s+a) sin 0 cos
(s+a)2 2
0
1
(s+a)2 + 0
s+a
(s+a)2 + 0
Cesto
se javi u zadacima da se nae i Laplasova transformacija od
s
(s+b)2 +a2
1
s[(s+b)2 +a2 ]
.
ebt cos at ab sin at

.
= a2 +1 b2 1 ebt cos at + ab sin at
=
U mnogim udzbenicima se kaze da se od Laplasove transformacije moze dobiti Furijeova transformacija, meutim, treba biti oprezan jer ako funkcija ima Laplasovu transformaciju, ne mora
da ima i Furijeovu transformaciju. U svim slucajevima gdje egzistira Furijeova transformacija,
377
egzistirace i Laplasova transformacija uz izraz
F (j) = F (s)|s=j
Meutim, ovo ne vazi ako funkcija nema Furijeovu transformaciju (a moze da ima Laplasovu
transformaciju). Na primjer za sin t
F {(sin 0t) h(t)} = L {(sin 0 t) h(t)}|s=j

0
0
= 2
= 2

2
0 + s s=j 0 2
Ovo je samo realni dio spektra funkcije (sin 0t) h(t). Mnogi udzbenici zanemaruju imaginarni
spektar. Dakle, ne moze se uvijek od Laplasove transformacije dobiti Furijeova transformacija
(osim u slucaju kada funkcija ima i Furijeovu transformaciju. Tada sigurno ima Laplasovu
transformaciju). Isti je primjer sa cos t

s
j
= 2
F {(cos 0t) h(t)} = L {(cos 0t) h(t)}|s=j = 2

2
0 + s s=j 0 2
Nedostaje realni dio spektra pa vazi
F = L
Primjer za h(t)

1
1
=
F {h(t)} = L {h(t)}|s=j =
s s=j j
ali nedostaje dio ().Realni i imaginarni dio Furijeove transformacije se ne mogu nezavisno zadavati jer su povezani Koi-Rimanovim uslovima. Zato, je relacija izmeu Furijeove i
Laplasove transformacije data izrazom
F {f(t)} = F (j) = L {f (t)}|s=j +
1/
Res {F (s)} 2( k )
2 k k
Da bi funkcija f (t) imala Laplasovu transformaciju treba da je zadovoljen uslov

|f(t)| etdt <
gdje je = Re {s}.
1. Naci Laplasovu transformaciju od f(t) = h(t).
Rjeenje:

F (s) =
0
h(t)est dt =

est

s
=
0
1
s
378
2. Naci Laplasovu transformaciju f (t) = eat h(t)
Rjeenje:

F (s) =
eath(t)est dt =
1
sa
3. Naci Laplasovu transformaciju f (t) = eath(t)

Rjeenje:
F (s) =
11.4
1
s+a
Osobine Laplasove Transformacije
Svaku osobinu cemo dokazati kroz primjere:

!
1. Osobina linearnosti
/
L
fi (t)
L {fi (t)}
Dokaz: na osnovu denicije Laplasove transformacije

L {c1f1 (x) + c2 f2(x)} = c1F1 (s) + c2F2 (s)
gdje je F1(s) =L{f1 (x)} a F2 (s) =L{f2(x)} .

Primjer: Naci Laplasovu transformaciju funkcije f(t) = sin t
Rjeenje:
f (t) =

1 j t
e ejt = sin t
2j

1 jt
1
L {sin t} =
L e
L ejt =
2j
2j
2.
1
1
s j s + j
2
= 2
s + 2
c1f1 (t) + c2f2 (t) = L1 {c1F1 (s) + c2F2 (s)}
3
Primjer: Naci f (t) ako je F (s) = 4s s+2
Rjeenje:
"
4
f (t) = L1
3
s+2
" #
1
= 4L1
3L1
s
"
1
s+2
= 4h(t) 3e2th(t)
379
3H
i(t )
ug (t )
Slika 11.290:
Primjer: Dato je kolo kao na slici 11.290. Naci i(t) za t > 0 ako je ug (t) = 24h(t)V i
i(0) = 1A
Rjeenje: U kalemu je postojala pocetna energija pa je i(0) = 1A. Prvo napiemo diferencijalne jednacine
di
3 + 6i = 24h(t)
dt
Sada primjenimo Laplasovu transformaciju
"
di
3L
dt
#
+ 6L {i} = 24L {h(t)}
Iskoristimo osobinu diferenciranja

3sI(s) i(0 ) + 6I(s) =
I(s) =
24
s
s+3
A
B
= +
(s + 2)s
s
s+2

i(t) = L1 {I(s)} = 4 3e2t h(t) = 4 3e2t
3. Realno diferenciranje (Laplasove transformacije vremenskog izvoda). Ako je L{f (t)} =

F (s) tada je
"
#
df (t)
L
= sF (s) f (0 )
dt
gdje je f (0 ) vrijednost funkcije f (t) u t = 0.
Dokaz:
+
+
+

def
st
st
L {f (t)} =
f (t)e dt = f (t)e
+ s f (t)e stdt = sF (s) f (0 )

0
0
0
380
4.
" n
#
d f (t)
= sn F (s) sn 1 f (0 ) ... f n 1(0 )
L
dtn
Primjer: Naci Laplasovu transformaciju izvoda funkcije f (t) = sin t

Rjeenje: za f (t) = cos t
"
#
1 d
s
s
L {cos t} = L
= 2
sin t =
2
2
dt
s +
s + 2
sada je
"
L
#
d
sin t = s 2
dt
s + 2
5. Realni integral (integracija u vremenskom domenu). Ako postoji L{f (t)} = F (s) tada
je
t

F (s)
L
f ( )d =
s
0
Dokaz: Po deniciji
t

t
st t
e
1
F (s)
L
f ( )d = est f ( )d dt =
f( )d +
est f( )d =
s
s
s
0
0
0
0
0
t
6. Teoreme pocetnih i krajnji vrijednosti

Teorema po
cetne vrijednosti povezuje pocetnu vrijednost funkcije f (t) za t = 0 sa
granicnom vrijednocu izraza sF (s) kada s tj.
f (0+ ) = lim f(t) = lim sF (s)
0+
Jedino ogranicenje je da funkcija f (t) mora biti neprekidna ili moze sadrzati najvoe
odskocni diskontinuitet za t = 0. To znaci da transformacija F (s) =L{f(t)}) mora biti
pogodna funkcija. (Pogodna funkcija - stepen polinoma imenioca mora biti veci od stepena
brojioca, da bi se rastavio u razlomke)
Teorema o krajnjim vrijednostima
lim f(t) = lim sF (s)
s0
Ova jednacina je zadovoljena pod uslovom da imenilac funkcije F (s) ima nule sa negativnim
realnim dijelom ili realnim dijelom jednakim nuli, tj. da se polovi funkcije F (s) ne smiju
nalaziti u desnoj poluravni kompleksne ravni.
381
Dokaz teoreme pocetne vrijednosti:
+
L {f (t)} =
f (t)est dt = sF (s) f (0 )
(a) Kada je funkcija f (t) neprekidna u t = 0 tj. f(0 ) = f (0+ ) Naimo limes:

lim
f(t) estdt = lim [sF (s) f (0 )] = 0
+
Primjer: Da ta je funkcija oblika

F (s) =
4 (s + 1)
s + 2s + 5
2
Ispitati da li data funkcija zadovoljava teoremu o pocetnim uslovima

4s (s + 1)
=4
s s2 + 2s + 5
f (0+ ) = lim sF (s) = lim

Naimo I.L.T. funkcije F (s)
f (t) = L1 {F (s)} = 4et cos 2t

i mora da bude
f (0+ ) = 4
Primjer: Da li funkcija
F (s) =
5s + 2
s (s + 1)
zadovoljava uslove teoreme o krajnjim vrijednostima

s (5s + 2)
=2
s0 s (s + 1)
s0
lim sF (s) = lim
I.L.T. funkcije F (s) je

f (t) = L
"
5s + 2
s (s + 1)
= 2h (t) + 3et
tj. zadovoljeni uslovi teoreme o krajnjim vrijednostima jer je

t
lim f (t) = 2
pa nema polova u desnoj poluravni
382
7. Diferenciranje u kompleksnom domenu:
L {tf (t)} =
Dokaz:
dF (s)
=
ds
dF (s)
ds
+

d st
f (t) e dt = tf (t) estdt = L {tf (t)}
ds
0
0
Primjer: Data je funkcija f (t) = et cija je transformacija

F (s) =
1
s+
Odrediti L.T. L{tet }

d
L tet =
ds
1
s+

=
1
s+
2
Primjer: Data je funkcija f (t) = et cija je transformacija

F (s) =
1
s+
Odrediti L.T. L{tn et }

L tn et =
n!
=
(s + )n+1
L {tn f (t)} = (1)n
1
s+
2
dn F (s)
dsn
8. Translacija u kompleksnom domenu. Ako je F (s) =L{f (t)} tada je

F (s + a) = L eatf (t)
gdje je a - kompleksan broj.
Dokaz:
+

L eatf (t) =
eat f (t) estdt =
e(a+s)tf (t) dt = F (s + a)

L eatf (t) = F (s a)
Primjer: Odrediti Laplasovu transformaciju funkcije f (t) = et sin t
383
f (t) = sin t
F (s) = L {f (t)} =

L et sin t =
Na isti nacin:

L et cos t =
2
s2 + 2
2
= F (s + a)
(s + a)2 + 2
2
s+a
=
2
2
(s + a) +
(s + a)2 + 2
9. Translacija u vremenskom domenu. Ako je F (s) =L{f (t)} tada je

L {f (t ) h (t )} = es F (s)
Dokaz:
+

st
e f (t ) h (t ) dt =
f (t ) es dt
L {f (t ) h (t )} =
+
Uvodeci smjenu t = + x imamo

+

s
( +x)
s
L {f (t ) h (t )} =
f (x) e
dx = e
f (x) esx dx = es F (s)
+
Primjer: Naci L.T. funkcije f (t) = e3th (t 2)

f (t) = e3(t2)6h (t 2) = e63(t2) h (t 2)

L e3th (t) = F (s) =
1
s+3

e2s
L e3th (t 2) = F (s) = e6
s+3
10. Promjena skaliranja:

1 s
L {f (ct)} = F
c
c
za c > 0.
384
Primjer: Koristeci teoremu translacije i transformaciju od tn h (t)dokazati da je

L eat tn h (t) =
n!
(s + a)n+1
za n = 0, 1, 2.....(za vjezbu)
11. Konvolucija: Ako je Y (s) - izlaz, G (s) - ulaz i F (s) - prenosna funkcija mreze tada je:
Y (s) = F (s) G (s)
y (t) = L1 {Y (s)} = L1 {F (s) G (s)}

i po deniciji

F (s) =
f ( ) est d
+
(11.514)
Ako pomnozimo relaciju (11.514) sa G(s) dobijamo

.
F (s) G (s) =
f ( ) G (s) est d
+
+

F (s) G (s) =
f ( ) L {g (t ) h (t )} d =
f ( ) g (t ) h (t ) est dt d
+
Mijenjajuci redosljed integracije i znajuci da je h (t ) = 0 za > t imamo da je
t

est f ( ) g (t ) d dt
+
F (s) G (s) =
odnosno
L1 {F (s) G (s)} =
t
f ( ) g (t ) d
(11.515)
0
Relacija (11.515) predstavlja teoreu konvolucije. Obicno se konvolucija oznacava sa
t
f ( ) g (t) =
f ( ) g (t ) d
(11.516)
385
Relacija koja povezuje Laplasovu i Furijeovu transformaciju za neku funkciju f(t) je:
F (j) = L {f (t)}|s=j +
1/
Res2 ( k )
2 k s=sk
gdje je sk = jk a rezidium se racuna za funkciju L{f (t)} = F (s) u polovima sk .

Primjer: Data je funkcija f (t) = h(t) cija je Laplasova transformacija
L {h (t)} =
1
s
Odrediti Furijeovu transformaciju. Funkcija ima pol u s = 0 pa odavde slijedi da je k = 0

pa je
1
1
ResF (s) = Res = lim sF (s) = lim s = 1
s=0
s=0 s
s0
s0 s

1
1/
F (j) =
+
ResF (s) 2 ( k )
s s=j 2 k s=sk
Dakle
F (j) =
1
+ 2 ()
j
Primjer: Data je funkcija f (t) = (cos 0 t) h (t). Odrediti Furijeovu transformaciju ako
znamo Laplasovu.
s
L {(cos 0 t) h (t)} = 2
s + 2
Polovi F (s) =L{(cos 0t)h (t)} su u tackama sk = j0 i oni su prosti.. Rezidium je
ResF (s) = Res F (s) = lim sF (s) =
s=s1
s j0
s=j0
ResF (s) = Res F (s) =
s=s2
s= j 0
1
2
1
2
Vidimo da je s1 = j1 , 1 = js1, 1 = 0 i 1 = 0 , 2 = 0. Dakle, sada je F.T.

F (j) = L {(cos 0t) h (t)}|s=j +
1/
Res2 ( k )
2 k s=sk

(
)
s
1 1
1
F (j) = 2
+
2 ( 0) + 2 ( + 0)
s + 2 s=j 2 2
2
j
1
=
+ [ ( 0 ) + ( + 0)]
2
2
+ 0 2
386
Odnosno
F (j) = F {cos 0 t h (t)} =
11.5
j
[ ( 0) + ( + 0)] 2
2
20
Primjena Laplasove transformacije
Uocimo prosto kolo prikazano na slici 11.291.
L
iL (0 )
i(t )
uC (0 )
ug (t )
Slika 11.291: Redno RLC kolo sa pocetnim uslovima

Poznato ug (t) i treba naci i (t) =? Poznati su pocetni uslovi: iL (0 ) = I0 i uC (0 ) = U0.
Relacija pisana po drugom Kirhofovom zakonu u diferencijalnom obliku je
di (t)
1
Ri (t) + L
+
dt
C
t
i ( ) d = ug (t)
Ug (s) = L {ug (t)}

I (s) = L {i (t)}
Primjenjujuci L.T. na (11.517) dobijamo
Ri (t) + L
1
di (t)
+
dt
C
t
i ( ) d
= L {ug (t)}
Koristeci osobinu linearnosti L.T. imamo:

t
"
#

di (t)
1
L {Ri (t)} + L L
+L
i ( ) d = L {ug (t)}
C
dt
(11.517)
387
0
1
RI (s) + L[sI (s) iL (0 )] + L

C
p o osobini dif. L.T.
1
C
i ( ) d +
0
i ( ) d =
1
C
t
i ( ) d
0
= L {ug (t)}
q (0 )
= uC (0 )
C
Sa q (0 ) smo oznacili proteklu kolicinu elektriciteta u vremenu od - do 0 i to je uC (0 ).

RI (s) + L [sI (s) iL (0 )] +
uC (0 ) I (s)
+
= Ug (s)
s
Cs

1
uC (0 )
R + sL +
I (s) +
LiL (0 ) = Ug (s)
sC
s

Velicina Z(s) = R + sL + s1C po svojoj strukturi je impendansa jer umjesto j imamo s.
Zato se ovo naziva operatorska (simboli
cna) impedansa Z(s). Ona je ista kao impedansa
kod
prosoperiodicnih
eksitacija ali koristimo umjesto j kompleksnu ucestanost s. Velicina

uC (0 ) Li (0 ) je dio koji zavisi od pocetnih uslova i tu funkciju oznacimo kao F (s) pa
L
s
imamo:
Z(s)I (s) = Ug (s) + F (s)
gdje je:
F (s) = LiL (0 )
Sada je struja:
I (s) =
uC (0 )
U0
= LI0
s
s
Ug (s) F (s)
+
Z (s)
Z (s)
Na ovom primjeru vidimo da L.T. ukljucuje pocetne uslove (za razliku od F.T.) pa je ona kao
metodologija optija od metodologije F.T. Vidimo da se struja u kompleksnom domenu I(s)
sastoji od dvije komponente
I (s) = Ip (s) + I0 (s)
gdje je
Ip (s) =
Ug (s)
Z (s)
struja koja se pojavljuje samo pod uticajem generatora kada su svi pocetni uslovi jednaki nuli.
To je odziv ukljucenja u kompleksnom domenu jer je iL (0 ) = 0 i uC (0 ) = 0. Komponenta
I0 (s) =
F (s)
Z (s)
predstavlja odziv koji se pojavljuje samo usled pocetnih uslova tj. kada su sve eksitacije
naponskih ili strujnih izvora jednake nuli (u ovom primjeru ug (t) = 0). To je odziv usled
388
pocetnih uslova (akumulisane energije) u kompleksnom domenu. Tada je struja I (s) - potpuni
(kompletni) odziv kola (jer je sastavljena i od odziva usled ukljucenja i odziva usled pocetnih
uslova). Znaci, L.T. omogucuje odreivanje svih vrsta odziva. U tom smislu, L.T. je opta,
sistemska metoda za rjeavanje odziva u kolu (za razliku od F.T. koja vazi samo za odziv
ukljucenja).
Problemu odreivanja L.T. mozemo pristupiti na dva nacina:
1. Postavljanjem jednacina u diferencijalnom obliku
2. Crtanjem operatorske eme (to cemo vidjeti u sledecem dijelu)
Otpornik
i(t )
u(t )
i (t) =
u (t)
R
I (s) =
U (s)
R
Ako preemo na L.T. imamo
I( )
U (s )
Dakle, operatorska ema, L.T. za otpornik je ista kako za vremenski tako i za kompleksni
domen.
Kalem
L
)
iL (0
u(t )
389
u (t) = L
di (t)
dt
Primijenimo L.T.
U (s) = Ls (s) LiL (0 )
Ovoj L.T. mozemo da pridruzimo sledecu operatorsku emu
LiL (0 )
sL
I (s )
U (s )
Sada je
U (s) iL (0 )
+
sL
s
Po K.Z.S. mozemo ovome izrazu za I(s) pridruziti cvor
I (s) =
sL
I 1(s )
iL (0
I (s )
U (s )
I (s) = I1 (s) +
iL (0 )
s
U (s)
sL
I1 (s) =
Vidimo da kalemu mozemo pridruziti dvije operatorske eme: U pogledu napona na kalemu
U(s) slika (a) a u pogledu struje slika b)
Kondezator
C
i(t )
uC (0 )
u(t )
i (t) = C
du (t)
dt
390
Primijenimo L.T. i imamo
I (s) = sCU (s) Cu (0 )
Ovoj jednacini mozemo da pridruzimo sledecu operatorsku emu
sC
I1(s)
CuC (0 )
U (s )
I (s )
Ako izrazimo napon iz gornje relacije u kompleksnom domenu

U (s) =
I (s) u (0 )
+
sC
s
Ovoj jednacini odgovara operatorska ema
uC (0 )
s
sC
I (s )
U (s )
Spregnuto kolo
i1 (t )
u1 (t )
i2 (t )
L12
L1
L2
u2 (t )
U vremenskom domenu
di1 (t)
di2 (t)
+ L12
= u1 (t)
dt
dt
di1 (t)
di2 (t)
L12
+ L2
= u2 (t)
dt
dt
Ako primijenimo L.T. na ove jednacine imamo:
L1
U1 (s) = L1sI1 (s) L1 i1 (0 ) + L12 sI2 (s) L12 i2 (0 )
(11.518)
391
U2 (s) = L12sI1 (s) L12i1 (0 ) + L2sI2 (s) L2 i2 (0 )
(11.519)
Ovim jednacinama mozemo da pridruzimo sledecu operatorsku emu

I 1(s )
I 2 (s )
L1i1(0 )
U1(s )
sL1
L2i2 (0 )
sL12
sL2
U2 (s)
L12i1 (0 )
L12i2 (0 )
Ako bi iz jednacina (11.518) i (11.519) izrazili struje I1 (s) i I2 (s) dobili bi sledeci sistem
sL1
sL12
i1 (0 )
U1 (s)
U2 (s) +
s
sL12
sL2
i2 (0 )
I2 (s) =
U1 (s) +
U2 (s) +
I1 (s) =
gdje je determinanta sistema oblika

= s2L1L2 s2L212
Ovo mozemo napisati u matricnom obliku

i1 (0 )
sL1 sL12
I1 (s)
(s)
U
1
= sL
+ i2 (0s )
sL
12
2
I2 (s)
U2 (s)
s
Ovim jednacinama za I1 (s) i I2 (s) mozemo pridruziti sledecu operativnu emu
I 1 (s )
U 1 (s )
i1(0 )
s
I 2 (s )
sL12
sL1
sL2
i2 (0 ) U (s )
2
s
Za kola prostije topologije ove operatorske eme su dobre ali za slozenija kola bolje je pisati
jednacine u vremenskom domenu sa orginalne eme. Operatorskim emama pocetne uslove
zamjenjujemo naponskim ili strujnim generatorima pa svodimo problem na trazenje odziva
ukljucenja. Uoptimo ovu metodologiju. Posmatrajmo kolo prikazano na slici 11.292.
392
i(t )
uR (t )
uL (t )
uC (t )
ug (t )
Slika 11.292:
gdje ug (t) - eksitacija a i (t) - odziv.

di (t)
1
Ri (t) + L
+
dt
C
t
i ( ) d = ug (t)
(11.520)
Ako diferencirajmo (11.520) po vremenu dobijamo

R
di (t)
di2 (t) i ( )
dug (t)
+L
=
+
2
dt
dt
C
dt
di2 (t)
di (t) i ( )
dug (t)
+
R
+
=
(11.521)
dt2
dt
C
dt
Ovo je sada diferencijalna jednacina drugog reda. Ukoliko bi odziv bio uR, uL ili uC lijeva
strana bi bila jednaka (tj. isti izraz bi bio sa lijeve strane jednakosti) a razlikovao bi se izraz sa
desne strane jednakosti. Poto je stepen diferencijalne jednacine jednak dva, to se i kolo naziva
kolo drugog reda jer se opisuje (to kolo) sa diferencijalnom jednacinom drugog reda. Dakle,
red kola je jednak stepenu diferencijalne jednacine kojom se kolo opisuje. Sa druge strane,
po pravilu, stepen diferencijalne jednacine a samim tim i red kola pokazuje broj dinamickih
elemenata (kalema i kondezatora u kolu). Iako ima izuzetaka od ovog pravila ipak vecina kola
zadovoljava ovo pravilo. Kolo se opisuje jednacinom bez integrala u njoj. Kada u kolu imamo
samo jedan generator pa se u kolu izrazi bilo koja velicina kao odziv onda se takva relacija
naziva relacija ulaz - izlaz ili kratko RUI. Radi optosti oznacicemo sa x (t) vremensku
funkciju jedne eksitacije (bilo naponski ili strujni generator) a sa y (t) odziv (bilo koji) u kolu.
Ako posmatramo neko slozeno kolo sa samo jednom eksitacijom x (t) i trazimo neki odziv y (t)
tada mozemo uopteno napisati
L
n

i=0
bni
y ni) (t) =
(
m

ami x(mi) (t)
i=0
Ovo je opta relacija ulaz - izlaz (RUI). Ako primjenjujemo L.T. kao L{y (t)} = Y (s) i
393
L{x (t)} = X (s) tada imamo jednacinu RUI u kompleksnom domenu

n
ni
m
mi

bni s(ni) Y (s)
snij y(j1) (0 ) =
am1 s(mi) X (s)
smij x(j1) (0 )
i=0
j=1
i=0
j =1
Iz ove relacije mozemo odrediti odziv u kompleksnom domenu kao:
m
am1 s mi)
Y (s) = X (s) i=0n

i=0
+
n
ni
i=0
j=1
bni
snij y (j1) (0 )
bni s(ni)
n
i=0
m

i=0
mi

am1 smij x(j1) (0 )

j =1
bni s(ni)
(11.522)
Prvi sabirak u izrazu (11.522) predstavlja odziv usled ukljucenja (i to bi bio jedini clan da
nema pocetnih uslova) a drugi sabirak predstavlja odziv usled pocetnih uslova (i to bi bio
jedini clan da nema eksitacija u kolu).
11.6
Metod konturnih struja
Ako je m broj nezavisnih kontura tada bi se jednacine konturnih struja u L.T. mogle napisati
kao:
m

Zij (s) Ij (s) = Ug (s) + Fi (s)
(11.523)
j=1
gdje izraz Ij (s) =L{ij (t)} predstavlja L.T. struje j-te konture Ug (s) =L{ug (t)} predstavlja
algebarski zbir L.T. napona nezavisnih naponskih generatora za i-tu konturu. Zajednicka
operatorska impedansa izmeu i-te i j-te konture oznacena je sa Zij (s). Fi (s) je funkcija u
kompleksnom domenu koja zavisi od pocetnih uslova
Fi (s) =
uCk (0 )
Lk iLk (0 )
s

(11.524)
p o konturi
Gornji znaci u izrazu (11.524) se uzimaju ako se smjerovi pocetne struje u kalemovima i
smjerovi pocetne kolicine elektriciteta u kondezatorima poklapaju sa smjerom obilaska i - te
konture. U suprotnom, uzimaju se donji znaci. Koristeci ove jednacine mozemo direktno (bez
crtanja operatorskih ema) primijeniti metod konturnih struja u L.T.
394
11.6.1
Laplasova transformacija - metod nezavisnih struja za elektri

cna kola bez spregnutih elemenata
Za kolo prema emi formirati jednacine nezavisnih struja u Laplasovoj transformaciji.
e3 (t )
C5
u5 (0 )
1
R2
e2 (t )
L1
i1(0)
i2 (0)
L2
u4 (0)
C4
u3 (0)
C3
e1(t )
L3
R3
R1
i3 (0)
j3
R4
j1
j2
Rjeenje: Jednacine nezavisnih struja u Laplasovoj transformaciji u matricnom obliku su

Z (s)J (s) = E (s) + F (s)
Izaberimo nezavisne konture 1 , 2 i 3 i pridruzimo njima nezavisne struje J1 (s), J2 (s) i J3 (s)
pa imamo
Z (s) =
J (s) =
Z11 (s) Z12(s) Z13 (s)
Z21 (s) Z22(s) Z23 (s)

Z31 (s) Z32(s) Z33 (s)
J1 (s)
E1(s)
J2 (s) ; E (s) = E2(s) ;
J3 (s)
E3(s)
F1 (s)
F (s) = F2 (s)
F3 (s)

R1 + R2 + R3 + s (L1 + L2 ) + sC1 3
R3 + sC1 3
(R2 + sL2 )

Z (s) =
R3 + sC1 3
R3 + R4 + sL3 + sC1 3 + sC1 4
sL3
(R2 + sL2)
sL3
R2 + s (L2 + L3) + sC1 5
e1 (s) e2(s)
E (s) =
0
e2(s) + e3 (s)
395

Fi (s) =
k
p o konturi
uC (0)
Lk iLk (0) k
s
F1(s)
L1 i1 (0) L2 i2(0) + u3s(0)

F (s) = F2(s) = L3 i3(0) u3s(0) u4s(0)
F3(s)
L2 i2 (0) + L3i3 (0) u5s(0)
Jednacine nezavisnih struja u vremenskom domenu su:
kontura 1 :
(R1 +R2+R3 )j1 +(L1 + L2)
dj3
dj1 1
1
+
j1 (t)dtR3 j2
j2 (t)dtR2 j3 L2
= e1 (t)e2(t)
dt C3
C3
dt
kontura 2 :
1
dj2
R3j1
+
j1 (t)dt + (R3 + R4)j2 + L3
C3
dt
1
1
+
C3 C4
j2(t)dt L3
dj3
=0
dt
kontura 3 :
R2j1 L2
dj1
dj2
dj3
1
L3
+ R2j3 + (L2 + L3 )
+
j3 (t)dt = e2 (t) + e3 (t)
dt
dt
dt
C5
sa naznacenim pocetnim uslovima.
11.7
Metod nezavisnih napona
U L.T. metod nezavisnih napona moze se iskazati relacijom
n

j=1
Yij (s) Uj (s) = Igi (s) + Gi (s)
(11.525)
gdje je Uj (s) =L{uj (t)}- L.T. nezavisnih napona a Igi (s) =L{ig (t)}- L.T. struja ekvivalentnih
strujnih generatora koje se sticu u cvor i. Yij (s) - je operatorska (simbolicka) admitansa svih
grana koje spajaju i-ti i j-ti cvor
Gi (s) =
iLk (0 )
Ck uCk (0 )
s

(11.526)
po cvoru
Relacija (11.526) predstavlja funkciju koja zavisi od pocetnih uslova u granama k koje se
sticu u cvor i. Gornji znaci se uzimaju ako su smjerovi pocetne struje u kalemovima i smjerovi
396
pocetne kolicine elektriciteta u kondezatorima orjentisani od cvora. Ako to nije slucaj uzimaju
se donji znaci.
11.7.1
Laplasova transformacija - metod nezavisnih napona za elektri

cna kola bez spregnutih elemenata
Za kolo prema emi formirati jednacine nezavisnih napona u Laplasovoj transformaciji.
e1(t )
G5
G2
C1
jg (t )
1
i2 (0)
C2
u1(0)
L2
u2 (0)
L3
G3 L4
i3 (0)
i4 (0)
G4
jg (t )
2
Rjeenje: Jednacine nezavisnih napona u Laplasovoj transformaciji u matricnom obliku

je
Y (s)V (s) = Jg (s) + G(s)
Nezavisni cvorovi su: 1, 2 i 3 a njima pridruzeni nezavisni naponi su:
V1(s)
V (s) = V2(s)
V3(s)
Y11 (s) Y12 (s) Y13 (s)
Y (s) = Y21 (s) Y22 (s) Y23 (s)
Y31 (s) Y32 (s) Y33 (s)
G2 + G5 + s(C1 + C2 )
(G2 + sC2 )
G5
Y (s) =
(G2 + sC2)
G2 + G3 + sC2 + sL1 2 + sL1 3
sL1 2
1
1
1
G5
sL2
G4 + G5 + sL2 + sL4
397

jg1 (s) + G5 e1(s)

Jg1 (s)

Jg (s) = Jg2 (s) =

0
Jg3 (s)
jg2 (s) G5e1 (s)

iLk (0)
Gi (s) =
Ck uCk (0)
s
k
za cvor i
G1(s)
C1u1(0) + C2u2(0)
G(s) = G2(s) = C2 u2 (0) + i3(0)

i2 s(0)
s
i4 (0)
i2 (0)
G3(s)
s s
Jednacine nezavisnih napona u vremenskom domenu su:

cvor 1:
(G2 + G5)v1 (t) + (C1 + C2 )
dv1 (t)
dv2(t)
G2v2 (t) C2
G5v3 (t) = jg1 (t) + G5e1(t)
dt
dt
cvor 2:
dv1(t)
dv2 (t)
G2v1(t) C2
+ (G2 + G3)v2 (t) + C2
+
dt
dt
1
1
+
L2 L3
v2(t)dt
1
v3(t)dt = 0
L2
cvor 3:
1
G5 v1(t)
v2(t)dt + (G4 + G5)v3 (t) +
L2
1
1
+
L3 L4
v3(t)dt = jg2 (t) G5e1 (t)
sa naznacenim pocetnim uslovima.
11.8
Operatorske eme za spregnuto kolo
i1
u1
i2
L12
L1
Slika 11.293:
L2
u2
398
di1
di2
+ L12
dt
dt
di1
di2
= L12
+ L2
dt
dt
u1 = L1
u2
U1(s) = L {u1(t)}
U2(s) = L {u2(t)}
I1(s) = L {i1(t)}
I2(s) = L {i2(t)}
U1(s) = sL1I1 (s) L1 i1 (0 ) + sL12 I2(s) L12 i2(0 )

U2(s) = sL12I1 (s) L12i1(0 ) + sL2 I2(s) L2 i2(0 )
I 1(s )
U1(s)
L2i2 (0 )
L1i1(0 )
sL12
sL1
(11.527)
I 2 (s )
sL2
L12i2 (0 )
U 2 (s )
L12i1(0 )
Slika 11.294:
U1(s) + L1 i1 (0 ) + L12i2(0 )
U2(s) + L12i1 (0 ) + L2i2(0 )

=
sL1 sL12
sL12 sL2
I1 (s)
I2 (s)

(11.528)
Iz (11.527)
sL1I1(s) + sL12I2 (s) = U1 (s) + L1i1(0 ) + L12i2 (0 )
sL12I1 (s) + sL2I2 (s) = U2 (s) + L12 i1(0 ) + L2i2 (0 )

sL sL

1
12
=
sL12 sL2

U (s) + L i (0 ) + L i (0 ) sL
1
1 1
12 2
12
1 =
U2(s) + L12i1(0 ) + L2 i2 (0 ) sL2

= s2 L12 L2 s2 L212

= U1 (s)sL12 + si1 (0 ) L1 L2 L212 U2 (s)sL12

399

sL U (s) + L i (0 ) + L i (0 )

1
1
1 1
12 2
2 =
sL12 U2(s) + L12 i1(0 ) + L2 i2 (0 )

= U1(s)sL12 +U2(s)sL1 +si2(0 ) L1L2 L212

I1 =
1
U1 (s)sL12 + si1(0 ) (L1L2 L212) U2(s)sL12
=
s2 (L12L2 L212)
I2 =
U1 (s)sL12 + U2 (s)sL1 + si2 (0 ) (L1L2 L212 )

2
=
s2 (L12L2 L212)
I1 (s) = U1 (s)
i1 (0 )
L2
L12
U2(s)
+
2
2
s (L12L2 L12 )
s (L12L2 L12)
s
I2(s) = U1(s)
i2 (0 )
L12
L1
+ U2(s)
+
2
2
s (L12 L2 L12)
s (L12L2 L12)
s
(11.529)
(11.530)
Ako uvedemo smjenu

L2
s (L12 L2 L212 )
L1
22 =
s (L12 L2 L212 )
L12
12 =
s (L12L2 L212)
11 =
I1(s)
I2(s)
11
12
12
22
U1(s)
U2(s)
U 1 (s )
i1
(0 )
i2
(0 )
(11.531)
I 2 (s )
I 1(s )
i1(0 )
11
12
s
22
i2 (0 )
Slika 11.295:
Drugi nacin
di1
di2
+ L12
dt
dt
di1
di2
= L12
+ L2
dt
dt
u1 = L1
u2
U 2 (s )
400
u1 = L1 Di1 + L12Di2
u2 = L12 Di1 + L2Di2
i1 = 11 D1 u1 + 12D 1u2
(11.532)
i2 = 12 D1 u1 + 22D 1u2
(11.533)
Ako na relacije (11.532) i (11.533) primijenimo Laplasovu transformaciju

11
(0 )
12
(0 )
+ 11 1
+ U2(s)
+ 12 2
s
s
s
s
12
1 (0 )
22
2 (0 )
I2 (s) = U1(s)
+ 12
+ U2(s)
+ 22
s
s
s
s
I1 (s) = U1(s)
1 = L1i1 + L12i2
2 = L2i2 + L12i1
1(0 ) = L1 i1(0 ) + L12i2(0 )

2(0 ) = L2 i2(0 ) + L12i1(0 )
11
12 11
+ U2(s)
+
[L1i1 (0 ) + L12 i2 (0 )] +
s
s
s
12
22 12
I2 (s) = U1(s)
+ U2(s)
+
[L1i1 (0 ) + L12 i2 (0 )] +
s
s
s
I1 (s) = U1(s)
11
12
I1 (s) = U1 (s)
+ U2 (s)
+
s
s

12
[L2 i2(0 ) + L12i1 (0 )]
s
22
[L2 i2(0 ) + L12i1 (0 )]
s

11
12
12
22
L1 +
L12 i1 (0 ) +
L12 +
L2 i2 (0 )
s
s
s
s

11
12
L1 L2
L212
i1(0 )
L1 +
L12 i1(0 ) =
i1 (0 ) =
2
2
s
s
s (L1 L2 L12) s (L1L2 L12 )
s

22
i2 (0 )
12
L212
L1 L2
L12 +
L2 i2(0 ) =
+
i2(0 ) =
2
2
s
s
s (L1 L2 L12) s (L1L2 L12)
s
401
11
12 i1(0 )
+ U2(s)
+
s
s
s
12
22 i2(0 )
I2(s) = U1 (s)
+ U2(s)
+
s
s
s
I1(s) = U1 (s)
FUNKCIJA KOLA
U mnogim problemima kako teorijske tako i prakticne prirode veliki znacaj imaju ne same
eksitacije i odzivi, vec njihovi odnosi. Funkcije kola deniu se u kompleksnom i vremenskom
domenu za kola bez po
cetne energije.
12.1
Denicija i oblik funkcije kola u kompleksnom domenu
Funkcija kola se u kompleksnom domenu denie kao

Funkcija kola =
Laplasova transformacija odziva

Laplasova transformacija eksitacije
W (s) =
R(s)
E(s)
(12.534)
gdje je: W (s) funkcija kola, R(s) odziva, E(s) eksitacija. Najprije cemo posmatrati
eksitaciju strujnim generatorom struje ig (t) kao to je prikazano na slici 12.296.Ova eksitacija
I (s )
I g (s )
U (s)
N
Z (s)
Slika 12.296:
proizvodi na pristupu mreze odziv - napon u(t). Za ovakvu eksitaciju denisana je ulazna
impedansa kao funkcija kola. Prema optoj deniciji ove funkcije, ona je data kolicnikom
W (s) = Z(s) =
U(s)
Ig (s)
(12.535)
gdje je U(s) =L{u(t)} a Ig (s) =L{ig (t)}. Za eksitaciju naponskim generatorom ug (t) to
pokazuje slika 12.297. kao funkciju kola deniemo ulaznu admitansu koja je data kolicnikom
402
403
I (s )
Ug (s)
N
Y (s)
Slika 12.297:
W (s) = Y (s) =
I(s)
Ug (s)
(12.536)
gdje je I(s) =L{i(t)} a Ug (s) =L{ug (t)}. I ovdje vazi da je

Y (s) =
1
Z(s)
(12.537)
Ulazna impedansa i ulazna admitansa su funkcije istih osobina za pasivna, linearna i reciprocna
kola sa konstantnim parametrima te je za obje funkcije uvedeno zajednicko ime imitansa.
Da bismo odredili analiticki izraz za impedansu, moramo najprije izracunati odziv za datu
eksitaciju. U slucaju kada se kolo eksituje naponskim generatorom odziv cemo odrediti pomocu
jednacina nezavisnih struja. Nezavisne konture cemo birati tako da prva obuhvata pristupne
krajeve kola, to jest da je prva nazavisna struja jednaka ulaznoj struji mreze. Jednacine
nezavisnih struja u matricnoj formi su
ZmJ = Vg
J =

J1
J2
..
.
(12.538)
Vg =

Jm
Ug
0
..
.
( )
(s)
U (s)
J1 (s) = 11
() (s) g
(12.539)
U ovom izrazu je sa () (s) oznacena determinanta sistema jednacina nezavisnih struja, a sa

()
11 (s) njen kofaktor prve vrste i prve kolone. Kako je J 1(s) = I(s) to je admitansa mreze
data kolicnikom
()
I(s)
11 (s)
Y (s) =
= ()
(12.540)
Ug (s)
(s)
404
Za eksitaciju strujnim generatorom odziv cemo odrediti pomocu jednacina nezavisnih napona.
Nezavisne presjeke cemo birati tako da pridruzeni napon prvom nezavisnom presjeku V1 (s)
bude jednak naponu na pristupu kola. Jednacine nezavisnih napona u matricnoj formi su
Yn V (s) = Jg (s)
(12.541)
Iz navedenih jednacina dobijamo za prvi nezavisni napon izraz
( )
(s)
V1(s) = 11
I (s)
( )(s) g
(12.542)
U relaciji (12.542) sa ( ) (s) je oznacena determinanta sistema jednacina napona nezavisnih

( )
presjeka, a sa 11 (s) njen kofaktor prve vrste i prve kolone. Kako je V1(s) = U(s) to je
ulazna impedansa jednaka
( )
U(s)
11 (s)
Z(s) =
= ( )
(12.543)
Ig (s)
(s)
Prema dosadanjem razmatranju vidimo da se ulazna admitansa moze predstaviti u jednom
od oblika
()
( ) (s)
11 (s)
= ( )
(12.544)
Y (s) = ()
(s)
11 (s)
a impedansa
()(s)
( )
(s)
Z(s) = ()
= 11
( )(s)
11 (s)
(12.545)
S obzirom na pomenuti oblik koecijenata jednacina, to jest elemenata uvedenih determinanti, ulazna impedansa i ulazna admitansa se mogu izraziti u obliku kolicnika dva polinoma
po kompleksnoj ucestanosti s. Do tih izraza dolazimo razvijanjem pomenutih determinanti.
Prema tome, funkciju W (s) mozemo pisati u obliku
bm sm + bm 1 sm 1 + + b1 s + b0
A(s)
=
n
n
1
ans + an 1 s
+ + a1s + a0
B(s)
W (s) =
(12.546)
Nakon faktorizacije brojioca i imenioca u izrazu za W (s), relaciju (12.546) mozemo zapisati u
sledecem obliku
m

(s sk )
(s s1 )(s s2 ) (s sm)
k
=1
W (s) = K
=K
n
(s s1)(s s2) (s sn )
(s sk )
k=1
gdje je
K=
bm
an
(12.547)
405
Velicina K se naziva koecijent skaliranja (normiranja) ili koecijent kriticne tacke funkcije
kola. Kriticne tacke imitanse nazivaju se nule i polovi. sk (1 k m) nazivaju se nulama funkcije kola a sk (1 k n) se nazivaju polovima funkcije kola. Definicija polova
funkcije kola: Racionalno razlomljena funkcija W (s) kompleksne ucestanosti s ima pol reda
(viestrukosti) r pri s = sk , ako je lim W (s) i ako lim W (s)(s sk )r tezi konacnoj,
ssk
s sk
nenultoj vrijednosti. Ako je r = 1 pol se naziva prostim polom. Definicija nula funkcije
kola: Racionalno razlomljena funkcija W (s) ima nulu reda (viestrukosti) r pri s = sk ako
funkcija 1/W (s) ima pol reda r pri s = sk . Ako je r = 1 nula se naziva prostom nulom. Na
osnovu izraza (12.547) za funkciju kola W (s) vidimo da funkcija kola ima polove pri s = s1,
s = s2 , , s = sk . Svi oni su prosti pri uslovu da je s1 = s2 = = sn . Ako je r polova jednako meu sobom, na primjer sk = sk+1 = = sk+r 1 , tada je taj pol r-tog reda. Analogno
predhodnom, funkcija W (s) ima nule pri s = s1 , s = s2, s = sm . One su proste ako su
sve razlicite meu sobom tj. s1 = s2 = = sm . Ako je r iz njih identicno onda je ta nula
r-tog reda. Iz izraza (12.546) slijedi da ako je m > n tada lim W (s) tako da funkcija
W (s) ima pol reda (m n) pri s = . Analogno, ako je m < n tada lim W1(s) tako
s
da funkcija W (s) ima nulu reda (n m) pri s = . Pri odreivanju punog broja polova i
nula u funkciji kola W (s) pol (ili nula) r-tog reda uzima se r puta. Kao rezultat dobijamo:
1. Ako je n > m, W(s) ima m nula [korijena polinoma B(s) = 0] i (n m) nula u

beskonacnosti. Dakle funkcija W (s) ukupno ima m + (n m) = n nula. Funkcija W (s)
ima takoe n polova [korijena polinoma A(s) = 0] .
2. Ako je m = n, funkcija W (s) ima n nula i n(= m) polova [korijena jednacine A(s) = 0]
u beskonacnosti W (s) = K.
3. Ako je n < m, funkcija ima n konacnih polova i (mn) polova u beskonacnosti. Prema
tome, ukupno ima n + (m n) = m polova.
Zaklju
cak: Racionalno razlomljena funkcija kompleksne ucestanosti ima jednak broj
polova i nula uzimajuci u obzir i one koje se nalaze u tacki u beskonacnosti. Taj broj jednak
je najvecem stepenu po s u izrazu za funkciju kola W (s).
Primjer 1: Data je funkcija u obliku
W (s) = 4
(s 1)2 (s2 + s + 1)
s(s + 3)2
Nule funkcije W (s): Funkcija W (s) ima dvostruku nulu pri s = 1 i proste nule pri s = 12 +j 23
i s = 12 j 23 . Polovi funkcije W (s): Funkcija W (s) ima prosti pol pri s = 0 i dvostruki
pol pri s = 3. U zakljucku podvucimo da je funkcija kola W (s) potpuno i jednoznacno
odreena rasporedom nula i polova i njihovim redom u kompleksnoj s - ravni kao i dopunskom
informacijom za odreivanje koecijenta skaliranja K.
406
12.2
Osobine funkcije kola
1. Poto su koecijenti polinoma u brojiocu i imeniocu imitanse realni, ona ima osobinu
da je W (s) = W (s) gdje je sa zvjezdicom oznacena konjugovano kompleksna velicina.
Posledica ove osobine je da se nule i polovi javljaju u konjugovano kompleksnim parovima
kada nijesu realni. Koecijenti imitansnih polinoma su realni jer se se dobijaju osnovnim
racunskim operacijama iz koecijenata elemenata determinanti, koji su takoe realni. Na
imaginarnoj osi gdje je s = j, relacija koja izrazava navedenu osobinu imitanse postaje
W (j) = W (j). Ako je W (j) = R() + jX(), imamo R() + jX() =
R() jX() i nju mozemo predstaviti sa dvije realne jednacine
R() = R()
(12.548)
X() = X()
(12.549)
Relacije (12.548) i (12.549) nam kazuju da je na imaginarnoj osi realni dio imitanse
parna a imaginarni dio neparna funkcija ucesatanosti .
2. U analizi elektricnih kola je pokazano, da su sa nulama impedanse date kompleksne
ucestanosti sopstvenog rezima kada je mreza u kratkom spoju, a sa nulama admitanse
kompleksne ucestanosti sopstvenog rezima kada je ona otvorena. Sopstvene kompleksne
ucestanosti ne mogu imati pozitivan realni dio, jer vremenske funkcije sopstvenog rezima
ne mogu rasti neograniceno. Drugim rijecima, nule i polovi imitanse mogu biti samo u
lijevoj poluravni ili na imaginarnoj osi kompleksne kompleksne s - ravni. Iz istog razloga
kriticne tacke imitanse, ako se nalaze na imaginarnoj osi moraju biti proste.
3. Pri razvoju funkcije kola koja je data relacijom (12.547) na proste parcijalne (djelimicne)
razlomke dobijamo clanove sledecih oblika:
(a) Ks, koji odgovara prvom koraku dijeljenja B(s) sa A(s) ako je m = n + 1.
(b) H, konstanta
(c)
kc
(s sc )
, za prosti pol pri s = sc.

kd,r
(d) (s s
)r
, za pol reda (viestrukosti) r pri s = sd
Kc i Kd,r su rezidijumi u odgovarajucim polovima. U vremenskom domenu gornjim parcijalnim razlomcima odgovarali bi:
(a) K (t)
(b) H (t)
(c) kc es t
c
kd,r
(d) (r
1)!
tr 1es t
407
U pasivnom kolu odziv na impulsnu eksitaciju ne moze rasti neograniceno u vremenu. Ona
treba da opada sa vremenom ili da bude konstanta kao i pseudoperiodicna ili prostoperiodicna.
To znaci , da realni dio pola s = + j ne moze biti pozitivan, tj. pri c < 0
lim kc es t = lim e t ej t = 0
c
a pri d < 0
lim
kd,r r 1 s t
t e =0
(r 1)!
(12.550)
Osim toga, ako pol lezi na imaginarnoj osi j (njegov realni dio jednak je nuli), on treba
da bude prost (r = 1), u protivnom funkcija u relaciji (12.550) bice rastuca po vremenu.
Zaklju
cak: Polovi funkcija pasivnih kola ograniceni su u lijevoj poluravni kompleksne s
ravni, kada oni mogu biti proizvoljnog reda r i na imaginarnoj osi j gdje oni moraju biti
prosti.
Osim imitansnih funkcija deniu se jo prenosne funkcije: prenosna admitansa i prenosna
impedansa kao i transmitansa napona i transmitansa struja. Posmatrajmo mrezu prikazanu
na slici 12.298. Ulazna admitansa je jednaka
U g (s)
I 1(s )
I 2 (s )
U1(s)
U 2 (s)
N
2
Slika 12.298:
Y11(s) =
I1 (s)
Ug1 (s)
Y 21(s) =
I2 (s)
Ug1 (s)
M21(s) =
U2(s)
Ug1 (s)
Prenosna admitansa
Transmitansa napona
Za kolo prikazano na slici 12.299. ulazna impedansa je jednaka

Z11(s) =
U1 (s)
Ig1 (s)
Z2
408
I 1(s )
I g (s )
I 2 (s )
U1(s)
U2 (s )
Z2
N
1
Slika 12.299:
Prenosna impedansa
Z 21 (s) =
U2(s)
Ig1 (s)
N21 (s) =
I2 (s)
Ig1 (s)
Transmitansa struja
Izmeu ovih funkcija, direktna veza postoji samo izmeu ulazne impedanse i ulazne admitanse
koja je data relacijom
1
Z 11 (s) =
Y 11 (s)
Za eksitacije izmeu krajeva 2 i 2 mozemo denisati jo est funkcija mreze. Zaklju
cak: Po
svojoj zickoj prirodi funkcije kola W (s) mogu imati dimenzije:
(a) Impedanse
(b) Admitanse
(c) Bez dimenzija (transmitanse napona i struje)
12.3
Funkcije kola u vremenskom domenu
Ove funkcije se takoe deniu za kola bez pocetne energije (svi pocetni uslovi su jednaki
nuli).
12.3.1
Indiciona funkcija kola
Indiciona funkcija kola f (t) se denie kao

Indiciona funkcija f (t) =
odnosno
rh(t)
f(t) =
=
E
Odziv na Hevisajdovu eksitaciju

Skok Hevisajdove eksitacije

0
t<0
(t)h(t) t 0
409
gdje je rh (t) - odziv na Hevisajdovu eksitaciju, eh (t) = Eh(t) - Hevisajdova eksitacija a
f (t) = (t)h(t) za t. U gornjim izrazima funkcija (t) je neprekidna kauzalna funkcija
vremena koja odrazava prirodu funkcije mreze. Priroda indicione funkcije zavisi od prirode
odziva i eksitacije. Ako je eksitacija naponski generator eh(t) = ug (t) = U h(t) odziv moze
biti ulazna struja, struja ili napon neke druge grane to je predstavljeno na slici 12.300(a).
i1(t )
ug (t )
u1(t )
i1(t)
i (t )
j
u (t )
j
u1 (t )
ig (t )
ij (t)
a)
b)
u j (t )
Slika 12.300:
Odgovarajuce indicione funkcije mreze su:
I
fY11 (t) =
i1 (t)
U
I
fYj1 =
ij (t)
U
I
fMj1 =
= a(t)
uj (t)
U
Ako je eksitacija strujni generator eh (t) = ig (t) = Ih(t) odzivi mogu biti: ulazni napon
u1(t), napon ili struja neke druge grane uj (t), ij (t) prema emi na slici 12.300(b). Odgovarajuce indicione funkcije su:
I
fZ11 (t) =
u1 (t)
I
I
fZj 1 =
uj (t)
I
I
fNj 1 =
12.3.2
= J(t)
ij (t)
I
Grinova funkcija (impulsna karakteristika)
Grinova funkcija se dee kao

Grinova funkcija g(t) =
Odziv na impulsnu eksitaciju

Jacina udara impulsne eksitacije
odnosno
g(t) =
r (t)
F
410
gdje je r (t) - odziv na impulsnu eksitaciju, e (t) = F (t) - impulsna eksitacija a F - jacina
udara impulsne eksitacije. Treba naglasiti da je priroda Grinove funkcije jednaka odgovarajucoj prirodi indicione funkcije podijeljenoj sa vremenom (ili pomnozenoj sa ucestanocu), tako
da ono to se naziva na primjer, Grinovom ulaznom impedansom ima dimenziju otpornosti
podijeljene sa vremenom . Veza izmeu ovih dviju vaznih vremenskih funkcija je
g(t) =
d
df (t)
=
[(t)h(t)] = (t)h(t) + (t)(t) = (t)h(t) + (0+ )(t)
dt
dt
f (t) =
12.4
t
(12.551)
g( )d
Veza izmeu funkcija kola u kompleksnom i vremenskom domenu
Iz denicije funkcije kola u kompleksnom domenu (s - domenu) koja je data relacijom (12.534)
imamo
R(s)
W (s) =
E(s)
odnosno
R(s) = E(s)W (s)
Ako je eksitacija Hevisajdov generator eh (t) = Eh(t) odziv je rh (t)
Eh(s) = L {eh (t)} = E L {h(t)} =
Rh(s) = L {rh (t)} = Eh (s)W (s) = E

rh (t) = L1 {Rh (s)} = E L1
E
s
W (s)
s
W (s)
s
Na osnovu denicije indicione funkcije imamo

rh(t)
f (t) =
= L1
E
W (s)
s

(12.552)
Dobili smo veoma vaznu relaciju koja nam omogucava da odredimo indicionu funkciju ako je
poznata funkcija kola W (s) i obratno. Ito tako ako je eksitacija impulsni generator e (t) =
F (t), odziv je r (t)
E (s) = L {e (t)} = F L {(t)} = F 1
411
R (s) = L {r (t)} = E (s)W (s) = F W (s)

r (t) = L1 {R (s)} = F L1 {W (s)}
Na osnovu denicije Grinove funkcije
g(t) =
r (t)
= L1 {W (s)}
F
(12.553)
Dobili smo vaznu relaciju iz koje vidimo da je Grinova funkcija direktno povezana sa funkcijom
kola. Relacije (12.552) i (12.553) su i najlaki put za odreivanje indicione i Grinove funkcije
iz funkcije kola. Znacaj ovih funkcija je veoma veliki u teoriji elektricnih kola i sistema kao to
cemo vidjeti u narednim izlaganjima (superpozicioni i konvolucioni integrali). Ako se poznate
funkcije f(t) i g(t) mozemo odrediti odziv ukljucenja na proizvoljnu eksitaciju. Preko Grinove
funkcije mozemo denisati kriterijum apsolutne stabilnosti kola

0
12.5
|g( )| d <
Primjena funkcije kola za odreivanje ustaljenog

odziva
[Steday-State Response]
Polovi odziva R(s) komponavani su od polova funkcije kola W (s) i od polova eksitacije E(s)
B(s)
B(s)
B(s)
=
=
A(s)
An (s)Af (s)
(s pn1 )(s pn2 ) (s pf1 )(s pf2 )
(12.554)
gdje pn1 , pn1 , . . . predstavljaju prirodne polove (polovi funkcije kola) a pf1 , pf2 , . . . predstavljaju prinudne polove (polovi eksitacije). Predpostavljajuci da su svi polovi prosti i da
je stepen polinoma B(s) manji od stepena polinoma A(s) odziv R(s) se moze razloziti u
parcijalne (djelimicne) razlomke
R(s) = E(s)W (s) =

R(s) =
Kn1
Kn2
+
+
s pn1 s pn2

+
Kf1
Kn2
+
+
s pf1 s pf2

= Rn (s) + Rf (s) (12.555)
gd je Rn (s) prirodni dio odziva R(s) a Rf (s) predstavlja prinudni dio odziva R(s). U vremenskom domenu imamo

r(t) = Kn1 epn1 t + Kn2 epn2 t + . . . + Kf1 epf1 t + Kf2 epf2 t + . . . = rn (t) + rf (t)
(12.556)
412
Primjer: U kolu prema slici 12.301. odrediti odziv v(t) =?
ig (t )
= sin t
v(t )
Slika 12.301:
Ig (s) = L {ig (t)} = L {sin t} =
W (s) =
s2
1
+1
V (s)
1
= 2
Ig (s)
s +1
Odziv je jednak

R(s) = V (s) =
1
s+1

1
2
s +1
Polovi su: pn1 = 1 , pf1 = j, pf2 = j pa imamo

V (s) = Vn (s) + Vf (s) =
Vn(s) =
1 1
;
2s+1
1 1
1 s1
2
2s+1 2s +1
Vf (s) =
1 s1
2 s2 + 1
U vremenskom domenu
v(t) = vn (t) + vf (t)
pri cemu je prirodni odziv jednak
a prinudni
1
vn (t) = et
2

1

vf (t) = sin t
4
2
Primjer: : U kolu prema slici 12.302. odrediti odziv v2(t) =? ako je v1 (t) = h(t).
V1 (s) = L {v1 (t)} =
W (s) =
1
s
V2(s)
s
=
1
V1(s)
s + RC
413
v1(t )
v2 (t )
Slika 12.302:
1
Polovi su: pn1 = 0, pf1 = RC
pa je napon V2 (s) jednak
V2(s) = W (s)V1 (s) =

U vremenskom domenu
1
s 1
=
1
1
s + RC s
s + RC
t
v2(t) = vn (t) = e RC ;
vf1 (t) = 0
Primjer: U kolu prema slici 12.303. odrediti odziv v2(t) =? ako je i1(t) = et cos t.
i1(t )
v2 (t )
Slika 12.303:

I1 (s) = L {i1 (t)} = L et cos t =
s+1
(s + 1)2 + 1
Pri cemu je I1(s) = 0 za s = 1. Prenosna funkcija je

W (s) =
1
V2 (s)
=
I1(s)
s+1
i imamo pol pn1 = 1. Napon V2 (s) je jednak

V2(s) = W (s)I1(s) =
1
s+1
1
=
2
s + 1 (s + 1) + 1
(s + 1)2 + 1
Prinudni odziv je jednak

v2(t) = et sin t
dok je prirodni odziv jednak nuli
vn (t) = 0
414
Polovi funkcije kola se poklapaju sa nulama eksitacije.
12.5.1
Prostoperiodi
cni ustaljeni re
zim
1. Posmatrajmo eksitaciju oblika
e(t )=Em sin(t +)
rt
Ws
( )
()
=?
R(s) = W (s)E(s)
E(s) = L {e(t)} = L {Em sin (t + )} = Em
s sin + cos
s2 + 2

Em (s sin + cos )
s sin + cos
R(s) = W (s) Em
= W (s)
2
2
s +
(s j)(s + j)
Polovi pobude su pf1 = j i pf2 = j pa je
Rf (s) =
K
+ konjugovani dio
s j

Em (j sin + cos )
K = (s j)R(s)|s=j = W (j)
2j
W (j)
1
(cos + j sin )
+ konjugovani dio
2j
s j

|W (j)| j[+W () 2 ]
1
Rf (s) = Em
e
+ konjugovani dio
2
s j
Rf (s) = Em
gdje je |W (j)| = mod {W (j)} a W () = arg {W (j)}.

|W (j)| j[+W () 2 ] jt
rf (t) = L1 {Rf (s)} = Em
e
e + konjugovani dio
2

|W (j)| j[t++W () 2 ]
rf (t) = 2 Re Em
e
2

= Em |W (j)| cos t + + W ()
2
rf (t) = Em |W (j)| sin [t + + W ()]
415
e(t )=Em sin(t +)
r (t )=Em W (j ) sin t ++W ()
Ws
( )
2. Posmatrajmo eksitaciju oblika
e(t )=Em cos(t +)
r (t ) = ?
f
W (s)
E(s) = L {e(t)} = L {Em cos (t + )} = Em
s cos sin
s2 + 2

s cos sin
Em (s cos sin )
R(s) = W (s)E(s) = W (s) Em
= W (s)
2
2
s +
(s j)(s + j)
Polovi pobude su s1 = j i s2 = j pa je
Rf (s) =
K
+ konjugovani dio
s j

Em (j cos sin )
K = (s j)R(s)|s=j = W (j)
2j
Rf (s) = Em
W (j)
1
(j cos sin )
+ konjugovani dio
2j
s j

Rf (s) =
|W (j)| j[+W ()]

Em
e
2
1
+ konjugovani dio
s j
|W (j)| j[+W ()] jt

rf (t) = L1 {Rf (s)} = Em
e
e + konjugovani dio
2

|W (j)| j[t++W ()]

rf (t) = 2 Re Em
e
2
e(t)=Em cos(t +)
Ws
( )

= Em |W (j)| cos [t + + W ()]
r (t)=Em W (j ) cos t ++W ()

f
416
12.5.2
Pseudoperiodi
cni ustaljeni re
zim
3. Posmatrajmo pseudoperiodicnu eksitaciju oblika
e(t )=Emet sin(t +)
r (t ) = ?
f
W (s)
R(s) = W (s)E(s)

(s ) sin + cos
E(s) = L {e(t)} = L Em et sin (t + ) = Em
(s )2 + 2

(s ) sin + cos
(s ) sin + cos
R(s) = W (s) Em
= W (s) Em
(s )2 + 2
[s ( + j)] [s + ( j)]
Polovi pobude su s1 = + j i s2 = j pa je
Rf (s) =
K
+ konjugovani dio
s ( + j)

( + j ) sin + cos )
K = [s ( + j)] R(s)|s=+j = W ( + j) Em
+ j + j

Em (j sin + cos )
K = W ( + j)
2j
Rf (s) = Em
1
W ( + j)
(cos + j sin )
+ konjugovani dio
2j
s ( + j)
W (s)|s=+j = W ( + j) = |W ( + j)| ejW (,)

gdje je |W ( + j)| = mod {W ( + j)} a W (, ) = arg {W ( + j)}.
jednak
Odziv je sada

|W ( + j)| j [+W (,) 2 ] (+j)t
+ konjugovani dio
Rf (s) = Em
e
e
2

|W ( + j)| j[t++W (,) 2 ]

Rf (s) = Em et
e
+ konjugovani dio
2

|W ( + j)| j[t++W (,) 2 ]
t
rf (t) = 2 Re Eme
e
2
417

rf (t) = Emet |W ( + j)| cos t + + W (, )
2
rf (t) = Em et |W ( + j)| sin [t + + W (, )]
e(t )=Emet sin(t +)
rf (t )=Emet W (+j ) sin t ++W (, )
Ws
( )
Za razlicite vrijednosti , i prinudni odziv se moze izracunati za razlicite varijacije

pobude. Na primjer, ako je = 0, = /2, eksitacijaje eksponencijalna e(t) = Emet a
prinudni odziv je rf (t) = Em et |W ()| ejW () pri cemu je W () = 0.
4. Posmatrajmo pseudoperiodicnu eksitaciju oblika
e(t )=Emet cos(t +)
Ws
rt
f
( )
()
=?
R(s) = W (s)E(s)

(s ) cos sin
E(s) = L {e(t)} = L Em et cos (t + ) = Em
(s )2 + 2

(s ) cos sin
(s ) cos sin
R(s) = W (s) Em
= W (s) Em
(s )2 + 2
[s ( + j)] [s + ( j)]
Polovi pobude su s1 = + j i s2 = j pa je
Rf (s) =
K
+ konjugovani dio
s ( + j)

( + j ) cos sin )
K = [s ( + j)] R(s)|s=+j = W ( + j) Em
+ j + j

Em (j cos sin )
K = W ( + j)
2j
Rf (s) = Em
W ( + j)
1
(j cos sin )
+ konjugovani dio
2j
s ( + j)
W (s)|s=+j = W ( + j) = |W ( + j)| ejW (,)
418
gdje je |W ( + j)| = mod {W ( + j)} a W (, ) = arg {W ( + j)}.
jednak
Odziv je sada

|W ( + j)| j [+W (,)] (+j)t
e
e
+ konjugovani dio
Rf (s) = Em
2

|W ( + j)| j[t++W (,)]

Rf (s) = Emet
+ konjugovani dio
e
2

|W ( + j)| j [t++W (,)]
t
rf (t) = 2 Re Eme
e
2

rf (t) = Emet |W ( + j)| cos t + + W (, )
e(t )=Emet cos(t +)
W (s)
rf (t )=Emet W (+j ) cos t ++W (, )

[
Prinudni odziv rf (t) je identican odzivu koji koji nastupi kada se prirodni odziv (prelazni
odziv) zavri tj. ustaljenom odzivu rf (t) = rss (t) (steady-state response). Do istih rezultata
moze se doci i na druge nacine. Posmatrajmo na primjer, linearno, vremenski nepromjenljio
elektricno kolo u kome djeluje pseudoperiodicna eksitacija:
e(t) = Em et cos (t + )
Ako je za krajeve generatora vezana pasivna mreza bez akumulisane energije, odziv kola ce,
poslije dovoljno dugo vremena (ustaljeni odziv), biti jednak prinudnom odzivu a on je opisan
funkcijom istog oblika kao eksitacija:
y(t) = yh (t) + yp (t)|t = yp (t) = Ymet cos (t + )
e(t )
y(t )
Slika 12.304:
e(t) = Em et
y(t) = Ymet
! 1
1 j (t+)
1
e
+ ej (t+) = Em ej e(+j)t + Em ej e(j)t
2
2
2
! 1
1 j(t+)
1
e
+ ej(t+) = Ym ej e(+j)t + Ym ej e(j)t
2
2
2
419
gdje je s= + j i predstavlja kompleksnu ucestanost.
e(t) = e1 (t) + e2 (t)
1
e1 (t) = e(t);
2
e2 (t) = e1
e(t) = Emej e(+j)t = E m est;
E m = Em ej
y(t) = y1 (t) + y2 (t)

1
y 1 (t) = y(t);
2
y 2 (t) = y 1
y(t) = Ymej e(+j)t = Y m est;
Y m = Ym ej
e(t) = Re {e(t)}

y(t) = Re y(t)
Od diferencijalne jednacine:
A(D)y 1 (t) = B(D)e1(t)
dobija se kompleksna algebarska jednacina oblika:
A(s)y(t) = B(s)e(t)
iz koje slijedi:
A(s)Y m = B(s)E m
Ym =
B(s)
E = W (s)E m
A(s) m
Velicina:
W (s) =
y(t)
Y
B(s)
= m =
e(t)
Em
A(s)
se naziva kompleksna funkcija kola. Odziv y(t) je jednak:

B(s)
y(t) = Re W (s)E m est = Re
E mest
A(s)
420
12.5.3
Rezonantni odziv
e(t )
y(t )
Slika 12.305:
A(D)y(t) = B(D)e(t)
e(t) = Em et cos (t + )
y(t) = Ym et cos (t + )
Ym =

B(s)
E m = Ym ej y(t) = Re Y mest
A(s)
ta se deava ako je ucestanost pobude jednaka nakoj od sopstvenih ucestanosti kola. Sopstvene ucestanosti su, kao to je poznato, jednake korijenima karakteristicne jednacine kola:
A(s) = 0 s1, s2, ..., sr
i mogu biti proste i/ili viestruke. Karakteristicni polinom se moze predstaviti u faktorizovanom obliku kao:
r
A(s) = (s s1) (s s2 ) ... (s sr ) = (s si )
i=1
Neka je jedna od sopstvenih ucestanosti, na primjer, s1 reda p, a ostale su proste. Tada je:
r
i=p+1
A(s) = (s s1)p (s si )
Pobuda je proizvoljna i nezavisna od elektricnog kola tako da njena ucestanost moze biti
jednaka nekoj od sopstvenih ucestanosti sistema:
s = si = i + ji ,
W (s)|s=si =
jer je tada A(si ) = 0.
i = 1, 2, ..., r
B(si )
=
A(si )
Y m = W (s) E m|s=si =
421
Kakav je tada prinudni odziv u vremenskom domenu, y(t) =? Ovakav odziv se naziva rezonantni odziv. Iz teorije diferencijalnih jednacina je poznato rjeenje jednacine A(D)y(t) =
B(D)e(t) ako je s = si = i + ji , i = 1, 2, ..., r i ono je oblika:

B(si )
p
s
t
i
E me
y(t) = Re t (p)
A (si )
gdje je A(p) (si ) izvod p - og reda po si karakteristicnog polinoma A(s) u tacki s = si :

dp A(s)
(p)
A (si ) =
dsp s=si
a si je sopstvena ucestanost p - og reda. Iz predhodnih izraza mozemo zakljuciti kakav ce biti
rezonantni odziv poslije dovoljno dugo vremena (teorijski pri t ) od momenta ukljucenja
pobude. Od znacaja je samo proizvod tp ei t s obzirom da y(t) mozemo pisati u formi:
y(t) = tp ei t F (i , i , t)
gdje je:

F ( i , i , t) = Re
B(si )
E m ei t
A(p) (si )
ogranicena funkcija vremena. Kako je:

lim tpei t =
i < 0
i 0
Primjer 1: Posmatrajmo prosto kolo prikazano na slici 12.306. Kolo je bez pocetne energije.
Odrediti prinudni odziv kola, struju i(t), ako je napon generatora oblika:
a) ug (t) = Ugm et cos (t + g )
b) ug (t) = Ug
i(t )
ug (t )
Slika 12.306:
Jednacina kola u vremenskom domenu je:
LDi(t) = ug (t)
422
A(D) = LD;
B(D) = 1
odnosno u s - domenu je:

LsI m = U gm
A(s)I m = B(s)U gm
I m = W (s)U gm
W (s) =
1
B(s)
=
A(s)
Ls
U gm = Ugm ejg ;
s = + j
Sopstvena ucestanost kola dobija se iz relacije A(s) = 0 i ona je jednaka:

Ls = 0 s1 = 0 1 = 0 1 = 0
a)

i(t) = Re
B(s)
U est
A(s) gm
i(t) =

= Re
1
Ugmejg e(+j)t
L ( + j)
U
gm
et cos (t + g )
L 2 + 2
gdje je:
= arctg

b) Ako je eksitacija konstantna, odnosno ug (t) = Ug tada je:

s = 0;
= 0;
=0
Ucestanost generatora je jednaka sopstvenoj frekvenciji kola s = s1 te je ostvarena rezonancija:

Y (s1) = I m =
U gm = Ug ;
p=1
Ug
ako t
L
Primjer 2: Posmatrajmo prosto kolo prikazano na slici 12.307. Kolo je bez pocetne energije.
i(t) = t
423
Odrediti prinudni odziv kola, struju i(t), ako je napon generatora oblika ug (t) = Ugm et.
Jednacina kola u vremenskom domenu je:
t) R
i(
ug (t )
Slika 12.307:
Ri + LDi = ug
A(D)i(t) = B(D)ug (t)
A(D) = R + LD;
B(D) = 1
A(s)I m = B(s)U gm
A(s) = R + Ls;
B(s) = 1
I m = W (s)U gm
W (s) =
B(s)
1
=
A(s)
R + Ls
Sopstvena ucestanost kola dobija se iz relacije A(s) = 0 i ona je jednaka:

s1 =
R
= 1
L
s = s1 ;
= 1 =
R
L
Sopstvena ucestanost je prosta p = 1 pa imamo da je:

A (s) = L

B(s1)
i(t) = Re t
U es1 t
A (s1 ) gm

=t
Ugm 1 t
Ugm R t
e =t
e L
L
L
424
12.5.4
Odziv u kolu kada su polovi eksitacije blizu polova funkcije

kola
Neka su polovi eksitacije i funkcije kola rasporeeni u s - ravni kao na slici 12.308. Predpostavka je da su oba pola prosta.
Pol
Eksitacije
Im
Pol Funkcije
Kola
Re
Slika 12.308:
An (s) = (s p)Anr (s)

Sa slike se vidi da je p pol funkcije kola
Af (s) = (s p s)Af r (s)
s = p + s je pol eksitacije. Anr (s) i Af r (s) su ostaci odgovarajucih polinoma
R(s) =
B(s)
B(s)
B(s)
=
=
A(s)
An (s)Af (s)
[(s p)Anr (s)] [(s p s)Af r (s)]
Predpostavlja se da polinom B(s) nema nula u s = p i s = p + s. Odziv je tada

R(s) =
Kf
Kn
+
+ clanovi od ostatka polova R(s)
s p s p s

B(s)
B(p)
K(p)

Kn =
=
=

Anr (s) [(s p s)Af r (s)] s=p Anr (s)Af r (s)s
s

B(s)
B(p + s)
K(p + s)

Kf =
=
=

Af r (s) [(s p)Anr (s)] s=p+s Anr (p + s)Af r (p + s)s
s
U vremenskom domenu odziv je
r(t) =
K(p) pt K(p + s) (p+s)t

e
e
+ (ostali clanovi)
s
s
425
Primjer: Oba pola leze u lijevoj poluravni s - ravni.
et
v(t )
+1
1
10
= 1.1
v f (t )
vn (t )
prirodni odziv
v(t )
10
prinudni odziv
Za = 1 odziv je
vn (t) =
odziv
1 t
e
1
i
vf (t) =
1 t
e
1
v(t) = vn (t) + vf (t)

Primjer: Jedan pol u lijevoj poluravni a drugi na imaginarnoj osi s - ravni.
j1
j
sin
50
v(t )
1 104
.01
1
j
Polovi funkcije kola su s = 0.01 j 1 104 dok su polovi eksitacije j. Prirodni

odziv je tada
vn (t) =

50
t

e 100 sin
1 104 t arctan 100 1 104 +
1 104 2500( 2 1)2 + 2

100 1 104
+ arctan
5000( 2 1) + 1

50
vf (t) =
sin t arctan
+
50(1 2)
2
2500(1 2)2 + 2
426
Ukupan odziv je jednak
v(t) = vn (t) + vf (t)
a za = 1 dobijamo
t
50
100
e
sin
1 104t
1 104
vn (t) =
vf (t) = 50 sin t
12.5.5
Odziv kada se polovi funkcije kola i eksitacije poklapaju rezonantni odziv
Polazeci od relacije
r(t) =
K(p) pt K(p + s) (p+s)t

e
e
+ (ostali clanovi)
s
s

K(p + s)e(p+s)t K(p)ept
r(t) = lim
+ (ostali clanovi)
s0
s

d [K (s)est ]
po deniciji { ds
}s=p

d
d st
st
r(t) =
K(s)e s=p + (ostali clanovi) = K(s) (e )
ds
ds
s
=
p

d
st
e
[K(s)]
+ (ostali clanovi)
ds
s=p

dK(s)

r(t) = K(p)tept
+ (ostali clanovi)
ds s=p
Primjer:
Funkcija kola je data izrazom
j1
sin t
v(t )
j1
+1
1
j
Polovi Funkcie Kola
W (s) =
s
s+1
+1
4
j
Polovi Eksitacije
427
Polovi funkcije kola su p1 = +j1 i p2 = j1. Eksitacija je
E(s) = L {e(t)} = L {sin t} =
s2
+ 2
Polovi eksitacije su p1 = +j i p2 = j. Ako je = 1 odziv je tada

v(t) = vn (t) + vf (t) =
cos t +
cos t
2
1
1 2
Kada je = 1 dobijamo
v(t) =
t
sin t
2
SPECIJALNE METODE
RJEAVANJA ELEKTRICNIH
KOLA
13.1
Odreivanje odziva uklju

cenja pomocu konvolucionog integrala
Polazeci od relacije R(s) = E(s)W (s), veze Grinove funkcije i funkcije kola i osobine konvolucije Lplasove transformacije mozemo napisati da je odziv ukljucenja R(s) =L{r(t)} na
proizvoljnu eksitaciju E(s) =L{e(t)} je jednak
R(s) = E(s)W (s) = L {e(t)} L {g(t)}
t
r(t) = e( )g(t )d
(13.557)
t
r(t) = e(t )g( )d
(13.558)
Dobili smo dva oblika konvolucionog integrala za izracunavanje odziva ukljucenja ako je poznata Grinova funkcija na pobudu proizvoljnog oblika. Do istog rezultata mozemo doci i
na druge nacine. Jedan je koristeci svojstva Dirakove funkcije (t). Proizvoljnu vremensku
funkciju mozemo predstaviti kao konvoluciju nje same sa Dirakovom funkcijom
t
t
e(t) = e(t) (t) = e( )(t )d = e(t )( )d
0
428
(13.559)
429
Koristeci osobine linearnosti i stacionarnosti odziva ukljucenja mozemo napisati da pobuda
e( )(t )d izaziva odziv ukljucenja e( )g(t )d ili e(t )( )d a ukupni odziv je
t
t
r(t) = e( )g(t )d = e(t )g( )d
0
(13.560)
U teoriji sistema, matematici i zici ovaj se integral naziva i F - ovim integralom.
13.2
Odreivanje odziva uklju

cenja pomocu superpozicionog (DuHamel-ov) integrala
Polazeci od relacije R(s) = E(s)W (s) i koristeci osobinu konvolucije u Laplasovoj transformaciji
t
0
f1 ( )f2 (t )d F1(s)F2(s)
d t
L
f1( )f2(t )d sF1 (s)F2(s)
dt 0
kao i relaciju (12.552) mozemo pisati da je odziv
R(s) = s E(s)

W (s)
s
W (s)
= L1 [s L {e(t)} L {f (t)}]
r(t) = L1 s E(s)
s
r(t) =
d t
d t
e( )f (t )d =
e(t )f ( )d
dt 0
dt 0
Koristeci L
-ovu formulu o diferenciranju integrala po parametru ( - parametar)
Q() =
z2()
f (x, )dx
z1 ()
z2() f (x, )
dQ()
=
d
z1 ()
iz oblika (VI - oblik)

r(t) =
dx + f (z2, )
dz2
dz1
f (z1, )
d
d
d t
e( )f(t )d
dt 0
(13.561)
430
dobijamo dva oblika (III - oblik)
t
r(t) = e(t)f (0) + e( )f (t )d
(13.562)
i (IV - oblik)
t
r(t) = e(t)f (0) + e(t )f ( )d
(13.563)
Iz oblika (V - oblik)
r(t) =
d t
e(t )f ( )d
dt 0
(13.564)
dobijamo dva oblika (I - oblik)

t
r(t) = e(0)f (t) + e ( )f (t )d
(13.565)
i (II - oblik)
t
r(t) = e(0)f (t) + e (t )f ( )d
(13.566)
Dobili smo esto oblika Dijamelovog integrala za izracunavanje odziva ukljucenja u nekoj grani
kola na proizvoljnu pobudu. Prelaz sa oblika (I) na oblik (II) vri se zamjenom promjenljivih
kao i sa oblika (III) na oblik (IV). Do istog rezultata mozemo doci i na druge nacine koristeci
svojstva i osobine Laplasove transformacije.
II na
cin
1.
R(s) = s E(s)
W (s)
s
E(s) = L {e(t)}
L {e (t)} = sE(s) e(0)
sE(s) = L {e (t)} + e(0)

1
r(t) = L
{R(s)}
431
L {f (t)} =
W (s)
s
R(s) = [L {e (t)} + e(0)] L {f (t)} = e(0) L {f (t)} + L {e (t)} L {f (t)}

1
r(t) = L
[e(0) L {f (t)} + L {e (t)} L {f (t)}]
Odavde dobijamo I oblik

t
r(t) = e(0)f (t) + e ( )f (t )d
0
i II oblik Dijamelovog integrala

t
r(t) = e(0)f (t) + e (t )f ( )d
0
2.
R(s) = E(s)W (s) = E(s) s
W (s)
s
W (s)
= s L {f (t)} = L {f (t)} + f(0)
s
1
r(t) = L
[f(0)E(s) + L {e(t) f (t)}]
Iz zadnje relacije dobijamo III oblik

t
r(t) = e(t)f (0) + e( )f (t )d
0
i IV oblik Dijamelovog integrala

t
r(t) = e(t)f (0) + e(t )f ( )d
0
III na
cin
R(s) = s E(s)
W (s)
s
E(s) = L {e(t)}
R(s) = L {r(t)}
432
L {e (t)} = sE(s) e(0)

sE(s) = L {e (t)} + e(0)
L {f (t)} =
W (s)
s
sE(s) = e(0) + L {e (t)} = L {e(0)(t) + e (t)}
R(s) = s E(s)
W (s)
= L {e(0)(t) + e (t)} L {f(t)}
s
R(s) = L {e(0)(t)} L {f(t)} + L {e (t)} L {f(t)}

R(s) = L {e(0)(t) f (t)} + L {e (t) f(t)}
t
t
r(t) = e(0)f ( )(t )d + e ( )f (t )d
0
t
t
r(t) = e(0) f ( )(t )d + e ( )f (t )d

0
0
f (t)
Iz zadnje relacije dobijamo I oblik

t
r(t) = e(0)f (t) + e ( )f (t )d
0
i II oblik Dijamelovog integrala

t
r(t) = e(0)f (t) + e (t )f ( )d
0
R(s) = s E(s)
W (s)
s
W (s)
= s L {f (t)} = L {f (t) + f (0)} = L {f (t) + f (0)(t)}
s
R(s) = E(s) L {f (t) + f (0)(t)} = E(s) L {f (0)(t)} + E(s) L {f (t)}
433
R(s) = L {e(t) f (0)(t)} + L {e(t) f (t)}

t
t
r(t) = e( )f (0)(t )d + e( )f (t )d
0
t
t
r(t) = f (0) e( )(t )d + e( )f (t )d

0
0
e(t)
Iz zadnje relacije dobijamo III oblik

t
r(t) = e(t)f (0) + e( )f (t )d
0
i IV oblik Dijamelovog integrala

t
r(t) = e(t)f (0) + e(t )f ( )d
0
IV na
cin
Polazeci od tvrdnje da svaku vremensku funkciju mozemo izraziti preko Dijamelovog integrala
t
e(t) = e(0)h(t) + e ( )h(t )d
0
i polazeci od osobine linearnosti i stacionarnosti odziva ukljucenja imamo: e(t) daje odziv
r(t), clan e(0)h(t) daje odziv e(0)f (t) tada
e ( )h(t )d = e ( )f(t )d
t
e ( )h(t )d =
t
e ( )f (t )d
Konacno dobijamo I oblik Dijamelovog integrala

t
r(t) = e(0)f (t) + e ( )f (t )d
0
a iz njega mozemo dobiti sve ostale oblike zamjenom promjenljivih i parcijalnom integracijom.
Teorijski Dijamelov superpozicioni integral i Fredholmov konvolucioni integral za izracunavanje odziva ukljucenja u nekoj grani kola pri proizvoljnoj eksitaciji su potpuno ravnopravni.
Oba pripadaju specijalnim metodama analize elektricnih kola. Oni nemaju optost sistematskih metoda za analizu odziva kakve su klasicna metoda, metoda Laplasove transformacije
434
i metoda promjenljivih struja. Sa prakticne strane prednost treba dati metodi Dijamelovog
superpozicionog integrala jer se indiciona funkcija f(t) kako kazu matematicari, ljepe ponaa
od Grinove funkcije. Kako superpozicioni integral ima est oblika, pogodno je birati onaj gdje
se izbjegava izvod eksitacije pod integralom u slucajevima kada je eksitacija prekidna funkcija.
U tom slucaju najpogodniji je III - oblik Dijamelovog integrala.
Primjer 1: Data je eksitacija ug (t) = u(t) koja se mijenja prema prilozenom dijagramu
na slici 13.309. Poznato je Zul (s) [Yul (s)] . Odrediti odziv ukljucenja i(t) =?
i(t )
ug (t )
ub
ug (t )
u(t )
u1(t )
a ua
u(0)
Zul (s)
t1
u2 (t )
uc
t2
Slika 13.309:
Rjeenje: Indiciona funkcija kola u ovom slucaju je indiciona admitansa f (t) = a(t).
W (s) = Yul (s) =

Yul (s)
a(t) = L1
1
Zul (s)
= L1
1
s Zul (s)
I oblik Dijamelovog integrala

0 < t < t1
t
i(t) = u(0)a(t) + u1 ( )a(t )d
0
t 1 < t < t2
t1
t
i(t) = u(0)a(t) + u1( )a(t )d + (ub ua)a(t t1) + u2 ( )a(t )d
t1
t > t2
t1
t2
i(t) = u(0)a(t) + u1 ( )a(t )d + (ub ua )a(t t1) + u2 ( )a(t )d +
t1
t
+ 0 a(t )d + (0 uc )a(t t2 )
t
2

=0
III oblik Dijamelovog integrala
435
0 < t < t1
t
i(t) = u1(t)a(0) + u1 ( )a (t )d
0
t 1 < t < t2
t1
t
i(t) = u2(t)a(0) + u1 ( )a (t )d + u2 ( )a (t )d
t1
t > t2
t1
t2
t
i(t) = 0 a(t) + u1( ) a(t )d + u2( )a (t )d + 0 a (t )d
0
t1
t
2

=0
Ovaj primjer potvruje pogodnost primjene III oblika Dijamelovog integrala.

Primjer: Data je eksitacija ug (t) = u(t) koja se mijenja prema prilozenom dijagramu na
slici 13.310. Poznato je Zul (s) [Yul (s)] . Odrediti odziv ukljucenja i(t) =?
i(t )
ug (t )
u(t )
ug (t )
T1
T2
Slika 13.310:
Indiciona admitansa je jednaka

Yul (s)
a(t) = L1
= L1
sZul (s)
0 t T1 - Funkcija neprekidna
I oblik
t
i(t) = u1(0)a(t) = u1 ( )a(t )d
0
II oblik
t
i(t) = u1(0)a(t) = u1 (t )a( )d
0
III oblik
u3 (t )
u4 (t )
u1(0)
N
Zul (s) Yul (s)
u2 (t )
u1(t )
t
i(t) = u1 (t)a(0) = u1( )a (t )d
0
T3
u5 (t )=0
T4
t
436
IV oblik
t
i(t) = u1(t)a(0) = u(t )a ( )d
0
T1 t T2 - Funkcija neprekidna (ima singularnu tacku)

I oblik
i(t) = u1 (0)a(t) =
II oblik
i(t) = u1 (0)a(t) =
III oblik
i(t) = u2(t)a(0) =
IV oblik
i(t) = u2(t)a(0) =
T1
0
T1
0
T1
0
T1
0
t
u1( )a(t )d + u2( )a(t )d
T1
t
u1(t )a( )d + u2(t )a( )d
T1
t
u1( )a (t )d + u2( )a (t )d
T1
t
u1(t )a ( )d + u2(t )a ( )d
T1
T2 t T3 - Funkcija prekidna t = T2
I oblik
i(t) = u1 (0)a(t) =
T1
0
T2
u1 ( )a(t )d + u2 ( )a(t )d + [u3 (T2) u2(T2 )] a(t T2) +
T1
t
+ u3( )a(t )d
T2
III oblik
i(t) = u3 (t)a(0) =
T1
0
T2
t
u1 ( )a (t )d + u2 ( )a (t )d + u3( )a (t )d
T1
T2
T3 t T4 - Funkcija neprekidna (ima singularnu tacku)

I oblik
i(t) = u1 (0)a(t) =
T1
0
T2
T3
t
T2
T3
T1
+ u3( )a(t )d + u4( )a(t )d

III oblik
i(t) = u4 (t)a(0) =
T1
0
T2
T3
t
u1( )a (t )d + u2 ( )a (t )d + u3( )a (t )d + u4 ( )a (t )d
T1
T4 t - Funkcija prekidna t = T4
T2
T3
437
I oblik
i(t) = u1 (0)a(t) =
T1
0
T2
T1
T3
T4
+ u3( )a(t )d + u4( )a(t )d + [u5 (T4) u4 (T4)] a(t T4 ) +
T2
t
T3
+ u5( )a(t )d
T4

=0
III oblik
i(t) = u5(t)a(0) =

=0
T1
0
T2
T3
u1 ( )a (t )d + u2( )a (t )d + u3( )a (t )d +
T1
T2
T4
t
+ u4 ( )a (t )d + u5 ( )a (t )d
T3
T
4

=0
I iz ovog primjera se vidi pogodnost primjene III oblika Dijamelovog integrala.
VODOVI
Pri proucavanju raznih elektromagnetskih pojava treba jasno utvrditi u koje podrucje ulazi
postavljeni problem. Teorija elektromagnetskog polja je osnovna teorija koja svojim zakonima objanjava i opisuje elektromagnetske fenomene u prirodi i u elektrotehnickim sistemima,
postrojenjima, mainama i drugim sklopovima i ureajima. Ova teorija zahtijeva slozeni
naucno-matematicki aparat, jer su elektricne i magnetske velicine uglavnom date u diferencijalnom obliku. Kao specijalan slucaj teorije elektromagnetskog polja razvila se teorija
elektricnih kola za proucavanje velike klase elektricnih sistema. Ova teorija daje relativno
jednostavna rjeenja (dovoljne tacnosti) za veliku klasu problema koja bi inace bila vrlo komplikovana i skoro nerjeiva kada bi se koristila teorija polja. U teoriji elektricnih kola zici
procesi se uglavnom opisuju pomocu integralnih velicina. Model kola koristi se u onim slucajevima u kojima prostorne dimenzije ureaja ili sistema u poreenju sa brzinom prostiranja
elektromagnetskih procesa su takve da se moze smatrati da se procesi deavaju trenutno u
sistemu. Za takve sisteme koristimo izraz: Sistemi sa koncentrisanim parametrima da
bi smo naglasili da prostorne dimenzije sistema ne ulaze u model kola. Odnos talasnih duzina
elektromagnetskih velicina i dimenzija (prostornih) sistema mjerodavan je, da li ce se sistem
posmatrati kao kolo, vod ili polje. Postoji vazna zicka relacija:
=
v
f
gdje je: -talasna duzina, v-brzina prostiranja talasa, f -frekvencija.

Primjer :
a) Energetski sistem: f = 50 Hz, v = v0 = 3 108 m/ s = 3 108 /50 = 6000 km.
- Svi ureaji koji imaju znatno manje dimenzije od 6000 km mogu se analizirati modelom
kola.
- Vodovi za prenos energije su sistemi sa rasporeenim parametrima. Osim vremena
moraju se uzeti u obzir i prostorne koordinate.
b) Radio signali: f = 109 Hz = 0.3 m - zicke dimenzije reda cm su vazne.
438
439
i0
id
u0
ud
x
d
Slika 14.311: Monofazni homogeni vod

Treba naglasiti da se neki sistemi moraju tretirati dvojako ili cak trojako (kolo, vod polje).
Tu spadaju savremeni mikrotalasni sistemi, antenski sistemi i slicno. Prema tome, vodovi su
sistemi koji se drugacije nazivaju: Elektricna kola sa rasporeenim parametrima.
14.1
Parcijalne diferencijalne jedna

cine voda
U ovom poglavlju razmotricemo samo monofazni homogeni vod (slika 14.311), to znaci, vod
sastavljen od dva provodnika koji po cijeloj svojoj duzini ima jednak poprecni presjek provodnika i jednak poprecni presjek dielektrika.
Ukupni parametri voda: R ukupna otpornost, L ukupna induktivnost, C ukupna kapacitivnost, G ukupna (poprecna) provodnost dielektrika, koja se naziva odvodnost (odvode
se konvekcione struje zato to nijedan dielektrik nije idealan). Kod vodova se mora uzeti u
obzir rasporeenost parametara po cijeloj duzini voda d. Zato se uvode poduzni parametri:
R
d
L
l =
d
C
c =
d
G
g =
d
r =
poduzna otpornost voda

poduzna induktivnost voda
poduzna kapacitivnost voda
poduzna odvodnost voda
Posmatra se element voda duzine x na odstojanju x od pocetka voda. Ovaj element

moze se predstaviti mrezom sa dva para krajeva koja je prikazana na slici 14.312:
Poto napon i struja na ulaznim i izlaznim krajevima elementa nemaju jednake vrijednosti,
ove velicine zavise od mjesta na kome ih posmatramo. Ako se elektromotorna sila prikljucenog
generatora mijenja u vremenu (na primjer, prostoperiodicna je funkcija vremena) napon i
struja na bilo kojem mjestu ce zavisiti i od vremena. Prema tome, napon i struja voda su
funkcije dvije promjenljive: mjesta x i vremena t tj. u(x, t) i i(x, t). Ako napon i struju na
440
i
g x
+ i
c x
+ u
Slika 14.312: Element voda duzine x predstavljen mrezom sa dva para krajeva
pocetku voda (x = 0) oznacimo sa u0 , i0 a na kraju voda (x = d) sa ud, id onda, jednacine
elementa voda duzine x mozemo napisati kao:
u (u + u) = 2xi + lx
i
t
i (i + i) = gx(u + u) + cx
(u + u)
t
(14.567)
U prethodnim relacijama javljaju se parcijalni izvodi po vremenu umjesto obicnih, jer su

naponi i struje funkcije dvije promjenljive. Jednacine (14.567) mozemo napisati u sledecem
obliku:
u
i
= 2i + l
x
t
i
= g(u + u) + c (u + u)
x
t

u 0
U granicnom prelazu kada x 0
dobijamo da je:
i 0

i
u
lim
= lim ri + l
x0 x x0
t
(14.568)

i
lim
= lim g(u + u) + c (u + u)
x0 x x0
t
Poslije granicnog prelaza dobijamo jednacine:
u
i
= ri + l
x
t
(14.569)
i
u
= gu + c
x
t
(14.570)
koje predstavljaju parcijalne diferencijalne jedna

cine voda. Iz relacija (14.569) i
(14.570) moze se eliminisati jedna funkcija u(x, t) ili i(x, t). Diferenciranjem jednacine (14.569)
441
po x a jednacine (14.570) po t dobijamo:
2u
i
2i
2 =r
+l
x
x
xt
(14.571)
2i
u
2u
=g
+c 2
xt
t
t
(14.572)
Smjenom relacija (14.570) i (14.572) u relaciju (14.571) dobijamo:

u
2u
2u
=
rgu
+
(rc
+
lg)r
+
lc
2x
t
2t
Analognim postupkom, uzimajuci
dobijamo:
od jednacine (14.569) i
(14.573)
od jednacine (14.570)
2i
i
2i
= rgi + (rc + lg)r + lc 2
2x
t
t
(14.574)
Jednacine (14.573) i (14.574) predstavljaju jednacine voda poznate pod nazivom jedna
cine
telegrafi
cara. Opti integral u(x, t) i i(x, t) parcijalnih diferencijalnih jednacina (14.568) i
(14.569) odnosno (14.573) i (14.574) daje rjeenje za napon i struju na proizvoljnom mjestu x
u trenutku t. U optem slucaju, ovo rjeenje je veoma slozeno i oblika je:

x
x
u(x, t) = f1 t
+ f2 t +
v
v

x
x
i(x, t) = 1 t
+ t
v
v
Meutim, kada je prikljucena elektromotorna sila e(t) prostoperiodicna funkcija vremena,
vri se prelazak sa parcijalnih diferencijalnih jednacina (14.569) i (14.570) na obicne diferencijalne jednacine sa kompleksnim velicinama.
14.2
Kompleksne diferencijalne jedna

cine voda
Vod se moze predstaviti kaskadnom vezom mreza sa dva para krajeva od kojih svaka odgovara
elementu voda duzine x. Na ovaj nacin vod zamjenjujemo jednom slozenom mrezom sa
dva para krajeva. Ako je na ovakvu mrezu prikljucen generator prostoperiodicne elektromotorne sile, onda ce napon i struja u bilo kom presjeku mreze biti, takoe, prostoperiodicna
funkcija vremena. Prema tome, ako je vod prikljucen na generator prostoperiodicne elektro
motorne sile e(t) = 2E0 cos (t + 0g ), napon i struja voda na bilo kom mjestu bice, takoe,
prostoperiodicne funkcije vremena ucestanosti i neke funkcije mjesta x na kome ih posmatramo (unaprijed nije poznato kakve). To znaci da efektivne vrijednosti i pocetne faze napona
i struje nijesu konstantne velicine nego funkcije mjesta x:
442
u(x, t) =
i(x, t) =
2U(x) cos [t + (x)]
2I(x) cos [t + (x)]
Poto su napon i struja voda prostoperiodicne funkcije uvodimo njihove kompleksne predstavnike na mjestu x u trenutku t:
U(x, t) = U(x)ej[t+(x)] = U(x)ej(x)ejt
Na mjestu x u trenutku t = 0:
U (x, 0) = U(x)ej(x)
pa je:
U (x, t) = U(x, 0)ejt
Analogno imamo za struju:
I(x, t) = I(x)ej[t+(x)] = I(x)ej(x)ejt
Na mjestu x u trenutku t = 0:
I(x, 0) = I(x)ej(x)
pa je:
I(x, t) = I(x, 0)ejt
Da bismo preli sa jednacina (14.569) i (14.570) u kojima se javljaju trenutne vrijednosti
napona i struje na jednacine sa kompleksnim predstavnicima, potrebno je prvo da naemo
kompleksne predstavnike izvoda velicina napona i struje po mjestu i vremenu:
u(x, t)
x
u(x, t)
t
i(x, t)
x
i(x, t)
t
dU (x, 0) jt

U(x, 0)ejt =
e
x
dx

U(x, 0)ejt = jU(x, 0)ejt

t
dI(x, 0) jt

I(x, 0)ejt =
e
x
dx

I(x, 0)ejt = jI(x, 0)ejt

t
Na taj nacin jednacinama (14.569) i (14.570) poslije skracenja zajednickog faktora ejt s
obje strane znaka jednakosti odgovaraju jednacine:
443
dU (x, 0)
= rI(x, 0) + jlI(x, 0)
dx
dI(x, 0)
= gU (x, 0) + jcU(x, 0)
dx
(14.575)
(14.576)
Poto se u jednacinama (14.575) i (14.576) vrijeme ne javlja kao promjenljiva (svi kompleksni predstavnici odgovaraju trenutku t = 0). U toku daljeg izlaganja pisacemo U umjesto
U(x, 0) i I umjesto I(x, 0) pa je jednacine (14.575) i (14.576) moguce napisati na sledeci nacin:
dU
= (r + jl) I
dx
dI
= (g + jc) U
dx
(14.577)
(14.578)
Jednacine (14.577) i (14.578) vaze za slucaj kada je elektromotorna sila generatora prostoperiodicna funkcija vremena. Uvoenjem kompleksnih napona omogucava nam prelazak sa parcijalnih diferencijalnih jednacima oblika (14.568) i (14.569) na obicne diferencijalne jednacine
oblika (14.577) i (14.578). Ako sa z = r + jl oznacimo poduznu renu impedansu a sa
y = g + jc poduznu otocnu admitansu, tada jednacine (14.577) i (14.578) mozemo pisati u
sazetom obliku kao:
dU
= zI
dx
dI
= yU
dx
(14.579)
(14.580)
Iz jednacina (14.579) i (14.580) moze se eliminisati jedna od velicina U ili I. Diferenciranjem relacije (14.579) po x dobijamo:
d2 U
dI
= z
2
dx
dx
(14.581)
Ako jednacinu (14.580) zamijenimo u jednacinu (14.581) dobijamo:

d2 U
= zyU
dx2
Diferenciranjem relacije (14.580) po x dobijamo:
d2I
dU
=
y
dx2
dx
(14.582)
444
+1
Slika 14.313: Koecijent prostiranja voda

Ako jednacinu (14.579) zamijenimo u jednacinu (14.582) dobijamo:
d2I
= zyI
dx2
Uvoenjem velicine 2 = zy dobijamo:
d2U
= 2U
dx2
d2 I
= 2I
2
dx
14.3
(14.583)
(14.584)
Koeficijent prostiranja
Velicinu:
=

zy
(14.585)
koja se javlja u jednacinama (14.583) i (14.584) nazivamo koeficijentom prostiranja

voda.
z = zej1
y = yej2
0 1 2
0 2 2

=

1 +2
zyej(1+2 ) = zyej 2 = ej

0
- uvijek lezi u I-kvadrantu kompleksne ravni to je prikazano na slici 14.313.

= + j
koecijent slabljenja
(14.586)
445
fazni koecijent
Odredimo zavisnost i u funkciji poduznih parametara i ucestanosti:
2 = zy = (r + jl) (g + jc) = (rg 2lc) + j (rc + lg)

2
(14.587)
2 = ( + j) = 2 + j2
(14.588)
2 = 2 + 2
(14.589)
Uporeujuci jednacine (14.587), (14.588) i (14.589) dobijamo:

2 2 = rg 2 lc
2 + 2 = 2 = zy
zy + rg 2lc
2

zy rg + 2lc
=
2

2
(r + 2l 2) (g 2 + 2c2 )
zy =
=
14.4
Opte rjeenje kompleksnih diferencijalnih

jedna
cina voda
Opte rjeenje jednacina (14.583) i (14.584) je oblika:
U = C 1ex + C 2ex
I = C 3ex + C 4ex
(14.590)
(14.591)
C 1 , C 2, C 3 i C 4 su integralne konstante koje se odreuju iz granicnih uslova voda (granicni

uslovi se odnose na prostornu koordinatu x a pocetni uslovi se odnose na vremensku koordinatu
t) a to su:
- Kompleksni napon i struja na pocetku voda (x = 0) U 0 , I 0 .
- Kompleksni napon i struja na kraju voda (x = d) U d , I d .
Pokazacemo da su integralne konstante struja (C 3, C 4) srazmjerne integralnim konstan-
446
tama napona (C 1 , C 2 ). Diferenciranjem jednacine (14.590) dobijamo:
= C 1 ex C 2ex = zI
I =
C 1 ex C 2 ex
z
z
dU
dx
(14.592)
(14.593)
Poreenjem jednacine (14.593) sa jednacinom (14.591) dobijamo:

C3 =
odnosno:
C 1
;
z
C
C 3 = 1z ;
y
C4 =
C 2
z
C
C 4 = 2z
Ovim je srazmjernost konstanti C 1 i C 3 , C 2 i C 4 dokazana. Uvodeci velicinu: Z c =
z
y
tada jednacine (14.590), (14.591) postaju:

U = C 1 ex + C 2ex
C 1 x C 2 x
I =
e
e
Zc
Zc
(14.594)
(14.595)
Poto u optem rjeenju za napon i struju postoje samo dvije integralne konstante dovoljno
je poznavati samo dva granicna uslova da bi se one odredile. Velicina:

Zc =

z
=
y
r + jl
g + jc
(14.596)
koja ima zicku dimenziju impedanse naziva se karakteristi

cnom impedansom voda.

Zc =
mod {Z c} =
arg {Z c} =

zej1
z j 12
=
e 2
j
ye 2
y

z
r2 + 2l2
=
y
g 2 + 2 c2
2
c = 1
2
c
4
Poto je vod obicno pretezno kapacitivan 2 > 1, pa je 4 c 0, to znaci da Z c lezi

samo u raranom dijelu cetvrtog kvadranta to je prikazano na slici 14.314.
447
+1
Zc
Slika 14.314: Oblast u kojoj se nalazi Z c kada je vod pretezno kapacitivan

I0
U0
Z
U
x
ul
Z (x )
Slika 14.315: Neogranicen vod
14.5
Neograni
cen vod
Pod neogranicenim vodom podrazumijeva se vod beskonacne duzine d koji je prikazan

na slici 14.315.
14.5.1
Kompleksne jedna
cine
Polazimo od opteg rjeenja:

U = C 1 ex + C 2 ex
C 1 x C 2 x
I =
e
e
ZC
ZC
Kada bi bilo C 2 = 0 napon i struja voda neograniceno bi rasli sa porastom koordinate x, a
samim tim i snaga voda to je protivno zakonu odrzanja energije (snaga na bilo kojem mjestu
voda ne moze da bude veca od snage koju generator predaje vodu). Prema tome, mora biti
448
C 2 = 0 i tada dobijamo:
U = C 1 ex
C 1 x
I =
e
Zc
Ako je poznat granicni uslov U 0 (x = 0) za C 1 se dobija da je C 1 = U 0, pa je:
U = U 0 ex
U 0 x
I =
e
Zc
Struja na pocetku voda je I 0 =
U0
Zc
(14.597)
(14.598)
pa struju mozemo izraziti u obliku:

I = I 0ex
(14.599)
Ulazna impedansa voda je:

Z ul =
U0
= ZC
I0
(14.600)
Ulazna impedansa voda na mjestu x je:

Z(x) =
U
= ZC
I
Impedansa neogranicenog voda, racunata na bilo kojem mjestu, jednaka je njegovoj karakteristicnoj impedansi Z c.
14.5.2
Efektivne vrijednosti napona i struje i njihove po

cetne faze
Napon na pocetku voda (x = 0): U 0 = U0ej0 .

Koecijent prostiranja: = + j.
Karakteristicna impedansa: Z c = Zcejc .
Kompleksne jednacine voda: U = U 0ex; I = ZU 0 ex = I 0 ex .

C
U = U 0 ex = U0ej0 e(+j)x = U0 ex ej(0x)
U 0 x U0ej0 (+j)x U0 x j(0xc )
I =
e
=
e
=
e e
Zc
Zc ejc
Zc
449
U0
I0
b)
a)
Slika 14.316: Koecijent slabljenja i fazni koecijent
14.5.3
Efektivna vrijednost na mjestu x

U = mod {U} = U0 ex
U0 x
I = mod {I} =
e
= I0 ex
Zc
14.5.4
(14.601)
(14.602)
Po
cetne faze (t = 0) na mjestu x
= arg {U} = 0 x
(14.603)
= arg {I} = 0 x c
(14.604)
= c
0 = 0 c
za x = 0
za x = 0
= 0 x
(14.605)
Prema jednacinama (14.601) i (14.602) efektivne vrijednosti napona i struje eksponencijalno opadaju duz voda. Kaze se da napon i struja slabe duz voda, zato se koecijent od
koga ovo slabljenje zavisi naziva koeficijentom slabljenja (slika 14.316 a)).
Prema jednacinama (14.603) i (14.604) odnosno (14.605) pocetne faze napona i struje
linearno opadaju duz voda (slika 14.316 b)) poto ovo opadanje zavisi od koecijenta , dat
mu je naziv fazni koeficijent.
14.5.5
Fazna razlika izmeu napona i struje
Fazna razlika izmeu napona i struje neogranicenog voda je konstantna i jednaka argumentu
karakteristicne impedanse:
450
U0
I0
x
U
x
I
Slika 14.317: Relacije (14.607) i (14.608) prikazane u polarnim koordinatama
= 0 0 = C = arg {Z c } = const
14.5.6
(14.606)
Fazorski dijagram napona i struje

U = U0ex ;
I = I0ex ;
0
= 0 x x =
= 0 x x =
U = U0 e (0 )
(14.607)
I =
(14.608)
I0e (0 )
Jednacine (14.607) i (14.608) predstavljaju jednacine logaritamske spirale u polarnim koordinatama to je prikazano na slici 14.317.
14.5.7
Trenutne vrijednosti napona i struje
Efektivne vrijednosti napoa i struje na mjestu x su:
U = U0ex
U0 x
I =
e
= I0ex
Zc
451
dok su pocetne faze (t = 0) na mjestu x:
= 0 x
= 0 x c = 0 x
Tada su trenutne vrijednosti napona i struje:
2U0 ex cos (t + 0 x)
U0 x
2 e
cos (t + 0 x c )
i(x, t) =
Zc
u(x, t) =
(14.609)
(14.610)
Iz jednacina (14.609) i (14.610) ocigledno je da su napon i struja posmatrani na jednom

odreenom mjestu x = const prostoperiodicne funkcije vremena (slika 14.318), a posmatrani
u odreenom trenutku t = const pseudoperiodicne funkcije mjesta (slika 14.319).
u(t )
x
= const
2U 0ex
T = 2
Slika 14.318: Napon i struja na vodu kada je x = const
Prostorne, prostoperiodicne ili pseudoperiodicne promjene napona i struje, nazivamo talas napona i struje a njhovu prostornu periodu talasnom duzinom.Prema jednacinama
(14.609) i (14.610) u vremenskom domenu, kruzna ucestanost i vremenska perioda T = 2/
u prostornom domenu fazni koecijent (koji igra ulogu prostorne kruzne ucestanosti), talasna duzina (koja ima ulogu prostorne periode)
=
(14.611)
452
u(x )
2U 0ex
2U 0
= const
t + 0
2U 0ex
= 2
Slika 14.319: Napon i struja na vodu kada je t = const
14.6
Vod bez gubitaka
Ako je r = g = 0 kazemo da je vod bez gubitaka. ada je koecijent prostiranja:

zy = (r + jl) (g + jc) = j lc
= + j = 0; = lc
=
Karakteristicna impedansa:

Zc =

z
=
y
r + jl
=
g + jc
l
= Zc
c
Karakteristicna impedansa je u ovom slucaju realna: Z c = Zc ejc = Zc =
l
c (c = 0).
Posledica toga je: = c = 0; = , napon i struja su u fazi. Poto je = 0 i c = 0

imamo:
2U0 cos (t + 0 x)
U0
i(x, t) =
2 cos (t + 0 x)
Zc
u(x, t) =
Naponi i struje su prostoperiodicne funkcije i mjesta x i vremena t i u fazi su.
(14.612)
(14.613)
453
14.7
Vod priklju
cen na vremenski konstantan izvor
U ovom slucaju je = 0 pa imamo da je:

zy = (r + jl) (g + jc) = rg
= + j = rg; = 0

z
r + jl
r
Zc =
=
= Zc
=
y
g + jc
g
=
14.8
Vod priklju
cen na izvor veoma visoke u
cestanosti
U ovom slucaju je r l i g c pa imamo da je:

=

zy = (r + jl) (g + jc) j lc
Iz relacije = +j slijedi da je lc dok je = 0 ali je veoma malo.Karakteristicna

impedansa je jednaka:

Zc =
14.9

z
=
y
r + jl
g + jc
l
= Zc
c
Opte jedna
cine ograni
cenog voda
Polazimo od opteg rjeenja kompleksnih diferencijalnih jednacina voda:
U = C 1ex + C 2 ex
C 1 x C 2 x
I =
e
e
Zc
Zc
Ako su poznati granicni uslovi na kraju voda (x = d) U d , I d za odreivanje konstanti
C 1 i C 2 imamo sledece jednacine:
C 1 ed + C 2ed = U d
C 1 ed + C 2ed = Z c I d
iz kojih dobijamo da su konstante C 1 i C 2 jednake:
454
1
(U + Z c I d) ed
2 d
1
=
(U Z c I d ) ed
2 d
C1 =
(14.614)
C2
(14.615)
1
1
(U d + Z c I d) e(dx) + (U d Z c I d ) e(dx)
2
2

Ud
1 Ud
1
(dx)
I =
+ Id e
I d e(dx)
2 Zc
2 Zc
U =

(dx)

e(dx) + e (dx)
e
e (dx)
U = Ud
+ Z cI d
2
2
(dx)
(dx)

(dx)
Ud e
e
e
+ e(dx)
+ Id
I =
ZC
2
2
U = U d ch (d x) + Z c I d sh (d x)
Ud
I =
sh (d x) + I d ch (d x)
Zc
(14.616)
(14.617)
Jednacine (14.616) i (14.617) predstavljaju opte jednacine ogranicenog voda kada su poznati granicni uslovi na kraju voda. Ako su poznati granicni uslovi na pocetku voda (x = 0)
U 0, I 0 tada dobijamo sledece jednacine za odreivanje konstanti C 1 i C 2:
C1 + C2 = U0
C1 C2 = ZCId
C =
1
C2 =
U 0 +Z C I d
2
U 0 Z C I d
(14.618)
U 0 + Z c I d x U 0 Z c I d x
e
+
e
2
2
U 0 + Z c I d x U 0 Z c I d x
I =
e
e
2
2
U =
poslije sreivanj dobijamo:

U = U 0 chx + Z c I 0 shx
U
I = d shx + Z c chx
Zc
(14.619)
(14.620)
Jednacine (14.619) i (14.620) predstavljaju opte jednacine ogranicenog voda kada su poz-
455
I0
Zg
U0
Ug
Id
Ud
Zp
x
d
Slika 14.320: Vod zatvoren proizvoljnom impedansom

nati granicni uslovi na pocetku voda.
14.10
Vod zatvoren proizvoljnom impedansom
Polazeci od optih jednacina ogranicenog voda (14.616) i (14.617) i zamjenjujuci struju I d =

U d/Z P (slika 14.320) dobijamo:
Z
U = U d ch (d x) + U d c sh (d x)
Zp
Ud
U
I =
sh (d x) + d ch (d x)
Zc
Zp
(14.621)
(14.622)
Efektivne vrijednosti i pocetne faze napona i struje ogranicenog voda na mjestu x su:

U =
I =
=
=

Zc
mod {U} = mod U d ch (d x) + U d
sh (d x)
Zp

Ud
Ud
mod {I} = mod
sh (d x) +
ch (d x)
Zc
Zp

Zc
arg {U} = arg U d ch (d x) + U d
sh (d x)
Zp

Ud
Ud
arg {I} = arg I =
sh (d x) +
ch (d x)
Zc
Zp
Ocigledno je da su efektivne vrijednosti i pocetne faze napona i struje veoma slozene

funkcije mjesta x. Trenutne vrijednosti napona i struje su:
u(x, t) =
i(x, t) =
2U(x) cos [t + (x)]
2I(x) cos [t + (x)]
456
Kada je poznat jedan par granicnih uslova, bilo onaj na pocetku voda ili onaj na kraju
voda, drugi par se moze uvijek neposredno odrediti. Naponi i struje na pocetku i na kraju
voda vezani su relacijama:
U 0 = U d chd + Z c I d shd
Ud
I0 =
shd + I d chd
Zc
(14.623)
(14.624)
Posmatrajuci ogranicen vod kao mrezu sa dva para krajeva (to on u stvari i jeste) jednacine
(14.623) i (14.624) pokazuju da su a parametri:
a11 = chd
a12 = Z c shd
1
a21 = Z shd a22 = chd
c
Odnosno njena a matrica:
a=
chd
Z c shd
1 shd chd
Z

(14.625)
Poto je a11 = a22 mreza je simetricna.
14.11
Otvoren vod
U slucaju otvorenog voda kompletna struja na njegovom kraju je nula I d = 0, pa su jednacine

voda:
U = U d ch (d x)
Ud
I =
sh (d x)
Zc
U d = Udejd ; Z c = ZC ejc ;
chg = ch (d x) ; g = (d x)
chg = ch(a + jb) = ch a cos b + jsh a sin b

shg = sh(a + jb) = sh a cosb + jch a sin b
a = (d x);
b = (d x)
(14.626)
(14.627)
457

mod chg =
ch2a cos2b + sh2 a sin2 b

sh2a cos2b + ch2 a sin2 b
mod shg =
ili

mod chg =
sh2a + cos2 b

sh2a + sin2 b
mod shg =

arg chg = arctg (tha tg)

arg shg = arctg (cthb tg)
pa za napon i struju dobijamo izraze:

U = Ud sh2 a + cos2bej[d +arctg(thatg)]
Ud 2
I =
sh a + sin2 bej[d +arctg(cthatg)C ]
ZC
(14.628)
(14.629)
Efektivne vrijednosti napona i struje duz voda odreene su modulima gornjih kompleksnih
velicina:

U = Ud sh2 (d x) + cos2(d x)

Ud
I =
sh2(d x) + sin2 (d x)
ZC
Dijagramom se obicno predstavljaju kvadrati ovih efektivnih vrijednosti:
U 2 = Ud2 sh2(d x) + Ud2 cos2 (d x)
Ud2 2
Ud2 2
I2 =
sh
(d
x)
+
sin (d x)
Zc2
Zc2
(14.630)
(14.631)
Iz ovih izraza vidimo da efektivne vrijednosti napona i struje duz voda (otvorenog) ne
opadaju monotono, vec uktuiraju. Za vod odreene duzine ova uktuacija je utoliko jaca
ukoliko je ucestanost visoka, jer je tada perioda / drugih clanova u gornjim izrazima, od
kojih i potice ova uktuacija, mala. Ako je ucestanost niska, vod mora biti vrlo dugacak da
bi se ova uktuacija primijetila. Iz izraza takoe vidimo da kod dugackih vodova na efektivnu
vrijednost napona i struje prvenstveno uticu prvi clanovi, sem za mjesta koja su blizu njegovog
kraja. Nasuprot tome, kod kratkih vodova ovaj uticaj prvenstveno pripada drugim clanovima.
458
Iz izraza za kvadrat efektivne vrijednosti napona vidimo jo i da efektivna vrijednost napona
na pocetku otvorenog voda moze biti manja od njegove efektivne vrijednosti na kraju voda,
narocito ako je vod kratak.
Impedansa otvorenog voda nije konstantna kao kod neogranicenog voda. Ona zavisi od
mjesta na kome se racuna i data je izrazom:
Z 0(x) =
U
= Z C cth(d x)
I
(14.632)
Ukupna impedansa otvorenog voda, racunata na njegovom pocetku (x = 0) prema gornje

obrascu je:
Z0 =
U0
= Z c cthd
I0
(14.633)
Kada d , ona prirodno tezi impedansi neogranicenog voda, to jest karakteristicnoj

impedansi Zc.
14.12
Trenutne vrijednosti napona i struje
Na osnovu dobijenih izraza za kompleksni napon i struju, mozemo neposredno napisati i izraze
za trenutne vrijednosti napona i struje u obliku:
u(x, t) =
i(x, t) =
2U cos {t + d + arctg [th(d x)tg(d x)]}

2Icos {t + d + arctg [cth(d x)tg(d x)] + c }
U njima U i I predstavljaju efektivne vrijednosti napona i struje koje su jednake:

U = Ud sh2 (d x) + cos2(d x)

Ud
I =
sh2 (d x) + sin2(d x)
Zc
Ovi izrazi nam pokazuju da napon i struja imaju vrlo slozenu prostornu raspodjelu na
otvorenom vodu. Iz njih takoe vidimo da fazna razlika izmeu napona i struje nije konstantna
kao u slucaju neogranicenog voda.
14.13
Vod u kratkom spoju
U slucaju voda u kratkom spoju napon na njegovom kraju jednak je nuli: U d = 0 (slika
14.321). Stoga, prema optim jednacinama ogranicenog voda njegovi izrazi za kompleksni
napon i struju glase:
459
I0
Zg
Id
U0
Ug
Ud
Slika 14.321: Vod u kratkom spoju

U = Z c I d sh(d x)
I = I d ch(d x)
(14.634)
(14.635)
Uzimajuci s jedne strane da je:

I d = Idejd i Z c = Zc ejc
a sa druge strane da je:

sh2a + sin2 bej arctg(cthatgb)

chg =
sh2a + cos2 bejarctg(thatgb)
shg =
gdje su: g, a i b kao kod ogranicenog voda: g = (d x); a = (d x); b = (d x).

Kompleksni napon i struju voda u kratkom spoju mozemo pisati u obliku:
U = Z c I d sh2(d x) + sin2 (d x)ej{d +arctg[cth(dx) tg(dx)]+c }

I = I d sh2(d x) + cos2(d x)ej{d +arctg[th(dx) tg(dx)]+c }
(14.636)
(14.637)
Efektivne vrijednosti napona i struje odreene su modulima ovih izraza:

U = mod {U} = Zc Id sh2(d x) + sin2 (d x)

I = mod {I} = Id sh2 (d x) + cos2(d x)
Uporeujuci gornje izraze sa izrazima za ograniceni vod, vidimo da efektivna vrijednost
struje voda u kratkom spoju ima oblik efektivne vrijednosti napona otvorenog voda i obratno,
efektivna vrijednost napona u kratkom spoju ima oblik efektivne vrijednosti struje otvorenog
voda. Prema tome, i u slucaju voda u kratkom spoju mozemo reci da efektivne vrijednosti
napona i struje ne opadaju monotono duz voda, vec uktuiraju i to utoliko jace ukoliko je
460
ucestanost generatora veca. Takoe, da kod dugackih vodova na njihovu vrijednost prvenstveno uticu clanovi izrazeni hiperbolicnim sinusom, dok kod kratkih vodova clanovi izrazeni
prostoperiodicnim funkcijama. Kod voda u kratkom spoju efektivna vrijednost struje na
pocetku voda moze biti manja od njene efektivne vrijednosti na kraju voda.
Impedansa voda u kratkom spoju na nakom mjestu x od njegovog pocetka data je relacijom:
Z k (x) =
U
= Z c th(d x)
I
(14.638)
Njegova ukupna impedansa racunata na pocetku (x = 0) iznosi:

Zk =
U0
= Z c thd
I0
(14.639)
Mnozeci relaciju (14.639) sa relacijom (14.633) dobijamo veoma vaznu relaciju:

Z 0Z k = Z c cthd Z c thd = Z 2c
odnosno
Zc =

Z 0Z k
(14.640)
Pomocu ove dvije impedanse mozemo odrediti i koecijent prostiranja voda na sledeci
nacin:
Zk
= th2d
Z0

1
Zk
=
Arth
d
Z0
(14.641)
Na osnovu izraza za kompleksni napon i struju mozemo napisati i izraze za trenutne vrijednosti napona i struje voda u kratkom spoju:
u(x, t) =
i(x, t) =
2Ucos {t + d + arctg [cth(d x)tg(d x)] + c }

2Icos {t + d + arctg [th(d x)tg(d x)]}
Vidimo da je prostorna raspodjela napona i struje na vodu u kratkom spoju takoe veoma
slozena. Iz njih, takoe, vidimo da fazna razlika izmeu napona i struje nije konstantna kao
u slucaju neogranicenog voda.
461
14.14
Impedansa voda zatvorenog proizvoljnom impedansom Z p
Impedansa na nekom mjestu x od pocetka voda je:

Z(x) =
Z p ch(d x) + Z c sh(d x)
U
= Zc
I
Z p sh(d x) + Z c ch(d x)
(14.642)
Ako impedansu racunamo na pocetku voda (x = 0) imamo:

Z=
Z p chd + Z c shd
U0
= Zc
I0
Z p shd + Z cchd
(14.643)
Uzimajuci u obzir relacije (14.633) i (14.639) moze se napisati i sledeci izraz za ulaznu
impedansu voda:
Zp + Zk
Z = Z0
(14.644)
Zp + Z0
Ako u relaciji (14.642) uvedemo novu promjenljivu Z p/Z c = thM i izvrimo smjenu d x = y
ona postaje:
thM chy + shy
Z(x) = Z c
thM shy + chy
odnosno:
Z(x) = Z c th(y + M )
(14.645)
Z = Z c th(y + M )
(14.646)
pa relacija (14.643) postaje:

Ako je impedansa Z p takva da je odnos M
zina) realan, M
, (koji je po prirodi du
= d1 ,
tj ako se ona moze predstaviti u obliku Z p = Z c thd1 onda se ona moze zamijeniti jednim
vodom u kratkom spoju duzine d1 istih karakteristika kao i dati vod, jer je impedansa voda
u kratkom spoju data gornjom relacijom. Ukupnu impedansu voda mozemo tada pisati u
obliku:
Z = Z c th(d + d1 )
(14.647)
14.15
Slu
caj vrlo duga
ckog voda
Kada je vod vrlo dugacak, obrasci koji se odnose na ogranicen vod zatvoren impedansom Z p
mogu se uprostiti. U tom slucaju moze se zanemariti clan ed u odnosu na ed , te uzeti da
je priblizno: shd chd 12 ed. Tada, obrasci kojima su izrazeni kompleksni napon i struja
462
na kraju voda pomocu napona na njegovom pocetku, postaju:
2Z p
U ed
Zp + Zc 0
2
=
U ed
Zp + Zc 0
Ud =
Id
Ukupna impedansa ovakvog voda priblizno je jednaka impedansi neogranicenog voda: Z

Z c pa je i struja na njegovom pocetku:
I0 =
14.16
U0
Zc
Vod zatvoren karakteristi

cnom impedansom Z p =
Zc
Ako je vod zatvoren svojom karakteristicnom impedansom tj. ako je Z p = Z c tada ulazna
impedansa na pocetku voda (x = 0) na osnovu relacije (14.643) postaje:

Z p chd + Z c shd
Z c chd + shd
= Zc

= Zc
Z = Zc
Z p shd + Z c chd
Z c shd + chd
Z = Z ul = Z c
pa je struja na pocetku voda:
I0 =
U0
U
= 0
Z ul
Zc
Polazeci od jednacina ogranicenog voda:

U = U 0 chx Z c I 0 shx
U
I = 0 shx + I 0 chx
Zc
i uvodeci smjenu: Z cI 0 = U 0 dobijamo:
U = U0
I =
U0
Zc

ex + ex ex ex
= U 0 ex
2
2

U 0 ex + ex ex ex
U
chx shx =
= 0 ex
Zc
2
2
Zc

chx shx = U 0
Kao to se vidi to su jednacine neogranicenog voda. Odavde slijedi vazan zakljucak: da

je re
zim ograni
cenog voda zatvorenog karakteristi
cnom impedansom identi
can sa
re
zimom neograni
cenog voda.
463
14.17
Prirodna snaga voda
Kada je vod zatvoren svojom karakteristicnom impedansom kompleksna snaga na njegovom

pocetku iznosi:
U 20
S 0 = U 0I 0 =
Zc
Uzimajuci da je Z c = Zc ejc dobijamo:
S0 =
U 20 jc U 20
U2
e =
cos c + j 0 sin c
Zc
Zc
Zc
gdje je:
U 20
cos c - aktivna snaga na pocetku voda
Zc
U 20
=
sin c - reaktivna snaga na pocetku voda
Zc
P0 =
Q0
Kompleksna snaga na nekom mjestu x od pocetka voda je:

U2
U 20 e2x jc
e
S = UI = =
Zc
Zc
U 20 e2x
cos c
Zc
U 20e2x
Q = Im {S} =
sin c
Zc
P = Re {S} =
Na kraju voda kompleksna snaga je:

S = U d I d =
U 2d
U 20 e2d jc
=
e
Z c
Zc
U 20 2d
e
cos c
Zc
U2
Qd = Im {S} = 0 e2d sin c
Zc
Pd = Re {S} =
(14.648)
(14.649)
464
Kako je: U d = U 0 ed izrazi za aktivnu i reaktivnu snagu postaju:
U 2d
cos c
Zc
U 2d
Qd =
sin c
Zc
Pd =
(14.650)
(14.651)
Snage izrazene relacijama (14.650) i (14.651) nazivaju se cesto karakteristi

cnim ili prirodnim snagama voda.
14.18
Prostiranje talasa napona i struje du

z voda. Brzina prostiranja
Kao to smo vidjli u predhodnim izlaganjima talasi napona i struje u ustaljenom prostoperiodicnom rezimu imaju oblik:
u(x, t) =
i(x, t) =
2U(x) cos [t + (x)]
2I(x) cos [t + (x)]
Odaberimo proizvoljne faze napona i struje k i k . Na mjestu x, u trenutku t one zadovoljavaju

jednacine:
k = + t
k = + t
Posmatracemo duz voda u razlicitim trenucima uvijek iste faze k i k pa je u vom razmatranju
tada k = const i k = const. Cisto

matematicki gledano, da bi k i k ostalo konstantno
kada se mijenja vrijeme t mora da se mijenja i x i to u zavisnosti od t. Fizicki to znaci da
se mjesto x faze k odnosno k mijenja u zavisnosti od vremena, odnosno, da se faze k i k
prostiru duz voda. poto napon u(x, t) i njegova faza t + (x), a isto tako struja i(x, t) i
njena faza t + (x), imaju zajednicke koordinate x i t. Brzine prostiranja napona i njegove
faze su jednake, a isto tako jednake su i brzine prostiranja struje i njene faze. Odredimo ove
brzine.
d k
d dx
=
+ vu = d(x)
dt
dx dt
dx
d k
d dx
=
+ vi = d(x)
dt
dx dt
(14.652)
(14.653)
dx
Brzine prostiranja napona i struje duz voda vu i vi su razlicite i mijenjaju se duz voda tj.
465
(x)
nijesu konstantne. Brzina prostiranja napona vu i struje vi su konstantne ako je: ddx
= A1 i
d (x)
= A2 i tada vazi:
dx
(x) = A1x + B1
(14.654)
(x) = A2x + B2
(14.655)
iz relacija (14.654) i (14.655) zakljucujemo: brzine prostiranja napona i struje du

z voda
su konstantne ako su njihove faze linearne funkcije mjesta. Ocigledno da u vodu
ogranicee duzine te relacije nijesu zadovoljene. Zakljucak: u vodu ogranicene duzine koji
je zatvoren proizvoljnom impedansom napon i struja prostiru se brzinama koje duz voda
nijesu konstantne. Brzine prostiranja napona i struje bice jednake (vu = vi ) ako vazi da je
d(x)
= ddx(x) tj. ako vazi da je (x) = (x) + odnosno:
dx
= = const
(14.656)
Iz relacije (14.656) zakljucujemo: brzine prostiranja napona i struje su jednake samo

kada je fazna razlika izmeu napona i struje du
z voda konstantna. Ocigledno je da
ovaj uslov nije zadovoljen kod ogranicenog voda zatvorenog proizvoljnom impedansom Z p.
Zakljucak: u vodu ograni
cene du
zine, koji je zatvoren proizvoljnom impedansom,
napon i struja prostiru se du
z voda razli
citim brzinama.
U neograni
cenom vodu, kao to smo ranije izveli, vaze relacije:
(x) = 0 x
(x) = 0 x c
pa su brzine prostiranja talasa napona i struje:
vu = vi =
(14.657)
(x) (x) = c = arg {Z c } = const

Prema tome, za neogranicen vod zadovoljene su obje relacije (14.654) i (14.655) kao i relacija
(14.656). Zato se napon i struja u neogranicenom vodu prostiru konstantnim i jednakim
brzinama. Isto vazi i za ograniceni vod kada je zatvoren svojom karakteristicnom impedansom.
466
14.19
Zavisnost izmeu talasne du

zine i brzine prostiranja kog neograni
cenog voda
Talasna duzina prostiranja denie se relacijom = 2 dok je perioda jednaka T =

odnos je jednak:
2
= 2 = = v
T
Uvodeci pojam ucestanosti kao f =
. Njihov
dolazimo do relacije:
= vT =
14.20
v
f
(14.658)
Zavisnost v, i od podu
znih parametara i u
cestanosti
= + j
2 = ( + j)2 = 2 2 + j2
2 = zy = (r + jl) (g + jc) = rg 2lc + j (rc + lg)
Ako izjednacimo imaginarne djelove dobijamo:

2 = (rc + lg)
2
v =
=
rc + lg
v
2
=
= const
rc + lg
1
=
(rc + lg) = const
v
2
(14.659)
(14.660)
Koecijent slabljenja i brzina prostiranja u neogranicenom vodu su srazmjerne velicine.

Ako je napon prikljucenog generatora vrmenski konstantan ( = 0) tada za brzinu prostiranja
dobijamo neodreen izraz v = = 00 jer je i = 0.

=
(r + jl) (g + jc)
= rg
=0
= + j|=0 = = rg
467
Brzina v se moze odrediti iz relacije (14.659):
2 rg
v=
rc + lg
(14.661)
Ako je ucestanost prikljucenog napona veoma visoka, onda semoze pisati lc i za brzinu
v = 1lc .Za vod koji se nalazi u vazduhu dobijamo:
m
1
1
1
jer je =
= v0 = 3 108
00
s
00
lc
v=
Koecijent slabljenja je u ovom slucaju jednak:
14.21
v
1
(rc + lg)
(rc + lg) =
2
2 0 0
Vod Hevisajdovog tipa
Ako poduzni parametri jednog voda zadovoljavaju uslov rc = lg ili r/l = g/c onda kazemo
da je on Hevisajdovog tipa. Tada se moze napisati:
=

g
r

r
(r + jl) (g + jc) = l
+ j c
+ j =
+ j
lc
l
c
l
(14.662)
= + j pa je = lc
Tada je brzina prostiranja:
v=
1
= = = const
lc
lc
To znaci da se u vodu Hevisajdovog tipa naponi i struje svih ucestanosti prostiru konstantnim
i jednakim brzinama vu = vi = 1/ lc.Koecijent slabljenja Hevisajdovog voda uzima za sve
ucestanosti vrijednost = rg. Karakteristicna impedansa Hevisajdovog voda je nezavisna

od ucestanosti. Ona je pored toga i realna:

Zc =

r + jl
r
l
r 1 + j rl
=
=
=
g + jc
g
c
g 1 + j gc
(14.663)
468
14.22
Razlaganje napona i struje na direktnu i reektovanu komponentu
Kao to smo vidjeli u predhodnim izlaganjima, analiza ustaljenih rezima u vodu konacne
duzine koji je zatvoren proizvoljnom impedansom Z p pomocu relacija (14.621) i (14.622) je
veoma slozena i nepregledna. Rezimirajmo te tekoce:
- Efektivne vrijednosti napona i struje veoma su slozene funkcije mjesta x.
- Naponi i struje prostiru se razlicitim brzinama koje duz voda nijesu konstantne.
Poto je rezim neogranicenog voda najprostiji moguci (efektivne vrijednosti napona i struja
eksponencijalno opadaju, brzine prostiranja su im jednake i konstantne duz voda), u teoriji
kola sa raspodijeljenim parametrima napon i struju voda konacne duzine koji je zatvoren
proizvoljnom impedansom razlazemo na dvije komponente koje imaju oblik napona i struje
u neogranicenom vodu. Polazeci od jednacina ogranicenog voda zatvorenog proizvoljnom
impedansom [relacije (14.621) i (14.622)] u kojima hiperbolne funkcije izrazimo preko eksponencijalnih dolazimo do novih relacija oblika:
U Z

U d (dx)
e
+ e(dx) + d c e(dx) e(dx)
2
2 Zp

U d (dx)
U
I =
+ e(dx) d e (dx) e (dx)
e
2Z c
2Z p
U =
Grupiuci clanove uz e(dx) i e(dx) dobijamo:

Z p + Z c d x
Z p Z c d x
e e
+ Ud
e e
2Z p
2Z p
Z p + Z c d x
Z p Z c d x
I = Ud
e e
Ud
e e
2Z p Z c
2Z p Z c
U = Ud
(14.664)
(14.665)
Ako u relacijama (14.664) i (14.665) druge clanove pomnozimo i podijelimo sa ed dobijamo:

Z p + Z c d x
Z p Z c d (2dx)
e e
+ Ud
e e
2Z p
2Z p
Z p + Z c d x
Z p Z c d (2dx)
I = Ud
e e
Ud
e e
2Z p Z c
2Z pZ c
U = Ud
Konacno dobijamo:
U = U 0 ex + U 0 e (2dx) = U + U
I =
U 0 x U 0 (2dx)
e
e
=I +I
Zc
Zc
(14.666)
(14.667)
469
I0
Id
Zg
U0
Zp
Ud
Ug
x
d
I 0
Zg
U 0
Ud
Ug
x
d
I0
I 0
Id
Zg
U
Ud
U 0
Ug
2d
x
d
Slika 14.322: Razlaganje napona i struje na direktnu i reektovanu komponentu

Komponente U i I imaju oblik napona i struje na neogranicenom vodu sa pocetkom na
mjestu x = 0 kao to se moze vidjeti sa slike 14.322. Na ovom mjestu vrijednost napona i
struje su: U 0 i I 0 = U 0 /Z c . Ako uvedemo smjenu = 2d x (slika 14.322) mozemo pisati
da je: U = U 0 e i I = U 0 /Z c e . Komponente U i I imaju oblik napona i struje
na neogranicenom vodu sa pocetkom namjestu = 0, odnosno x = 2d (slika 14.322).
Vrijednost napona i struje na pocetku ovog voda su: U 0 i I 0 = U 0 /Z c . Znak minus u izrazu
za struju znaci da je njen pozitivan smjer suprotan od uobicajenog. Fizicki postoji zadati vod
duzine d zatvoren impedansom Z p . Neograniceni vodovi su ktivni. Komponente U , I , U i
I imaju takav oblik kao da se prostiru duz ovih vodova.
14.23
Brzine prostiranja
v =
Poto se komponente U i I prostiru u pozitivnom smjeru x-ose tj. od pocetka zadatog voda
prema njegovom kraju, nazivamo ih direktnim komponentama (talasima) napona i struje.
U 0 = U0 ej0
U
j0
= U0 e
j
e(+j)(2dx) = U e(2dx) e
0
(2dx)
470
Pocetna faza je: = 0 (2d x), dok je faza u trenutku t jednaka: + t = 0 (2d
x) + t. Duz voda u raznim trenucima uvijek posmatramo istu fazu:
k = 0 (2d x) + t
(14.668)
pa je prema tome k = const. Diferenciranjem relacije (14.668) po vremenu dobijamo relaciju:

dk
dx
=
+
dt
dt
(14.669)
pa je brzina prostiranja shodno relaciji (14.669) jednaka:

v =
<0
Komponente U i I prostiru se u negativnom smjeru x-ose brzinom koja je po apsolutnoj

vrijednosti jednaka brzini komponenti U i I . Po analogiji sa reektovanjem svjetlosnog zraka
od ogledala, smatra se, da se direktne komponente U i I odbijaju od kraja zadatog voda
x = d i vracaju prema pocetku kao reektovane komponente U i I .Velicina:
p =
Ud
Ud
(14.670)
naziva se koecijent reeksije za napon na kraju voda tj. na mjestu prijemnika. Zamjenom
vrijednosti U d i U d u relaciji (14.670) dobijamo:

U 0 e(2dx)
p =

U ex
0
=
x=d
U0
U0
(14.671)
Nadalje je:
Ud
U
p = 0 =
U0
Ud
Zp Zc
2Z p
Z p +Z c
2Z p
ed
ed
Zp Zc
Zp + Zc
(14.672)
Koecijenti reeksije za struju su isti kao za napon ali sa suprotnim znakom. Prema relaciji
(14.671) mozemo pisati da je:
U 0 = p U 0
Odnosno:
U
= p U 0 e (2dx)
p U 0 (2dx)
e
Zc
(14.673)
(14.674)
471
Relacije (14.673) i (14.674) predstavljaju reektovane talase napona i struje.
14.24
Trenutne vrijednosti direktne i reektovane komponente
Trenutne vrijednosti direktnih talasa napona i struje su izrazene relacijama:

u (x, t) =
2U0ex cos t + 0 x
(14.675)

i (x, t) =
2I0 ex cos t + 0 x c
(14.676)
Koecijent reeksije mozemo zapisati i na sledeci nacin:

p = p ejp
(14.677)
a izraze za reektovane talase napona i struje u sledecoj formi:
= p ejp U0 ej0 e(+j)(2dx) =

j
= p U0 e(2dx) e
= p ejp U0 ej0
0 (2d x)+p
(14.678)
1
e(+j)(2dx) =
j
c
Zce
U
j
= p 0 e(2dx) e
Zc
0 (2d x)+p c
(14.679)
Dok su izrazi za trenutne vrijednosti reektovanih talasa napona i struje jednaki:

u (x, t) =
2p U0 e(2dx) cos t + 0 (2d x) + p

U
i (x, t) = 2p 0 e(2dx) cos t + 0 (2d x) + p c
Zc
(14.680)
(14.681)
Na ovaj nacin smo analizu ustaljenog rezima ogranicenog voda koji je zatvoren proizvo
ljnom impedansom sveli na analizu dva neogranicena ktivna voda:
u(x, t) = u (x, t) + u (x, t)
i(x, t) = i (x, t) + i (x, t)
472
14.25
Ulazna impedansa
Ulazna impedansa se denie kao:

Z(x) =
U 0 ex + p U 0 e(2dx)
U
=
= Zc
U 0 (2dx)
U 0 x
I
e
e
p Z
Z
c
Z(x) = Z c
ex + p e(2dx)
ex p e(2dx)
1 + p e2(dx)
1 p e2(dx)
Z ul = Z(x)|x=0 = Z c
1 + p
1 p
e2d
e2d
(14.682)
(14.683)
Uvodeci koecijent reeksije na mjestu x, (x) kao:

(x) = p e2(dx)
(14.684)
dobijamo sledeci izraz za ulazn impedansu:

Z(x) = Z c
1 + (x)
1 (x)
(14.685)
Polazeci od relacije (14.672) dobijamo sledece vrijednosti za koecijent reeksije:
- Za otvoren vod Z p = p = 1.
- Za vod u kratkom spoju Z p = 0 p = 1.
- Za vod zatvoren svojom karakteristicnom impedansom Z p = Z c p = 0. U ovom
slucaju nema reeksije pa je: u (x, t) = 0 i i (x, t) = 0.
14.26
Stojeci talasi u ograni

cenom vodu
Ako je ucestanost generatora vrlo visoka tako da je r l i g c karakteristicnu

impedansu voda mozemo smatrati realnom velicinom:

Zc =
r + jl
=
g + jc
r 2 + 2l2 j 12 (arctg lr arctg c

g)
e
g 2 + 2 c2
(14.686)
473
Koecijent slabljenja i fazni koecijent uzimaju tada priblizne vrijednosti:

=

=
r
zy + rg 2lc
2
2
c g
+
l 2
l
c
zy rg + 2lc
lc
2
(14.687)
(14.688)
Ako je vod i kratak mozemo uzeti priblizno da je: a = (d x) 0. Velicinu b = (d x) ne

mozemo zanemariti zbog visine vrijednosti koecijenta koju uzima pri visokoj ucestanosti.
Takvi kratki otvoreni vodovi sa visokom ucestanocu predstavljaju antene u radiotehnici.
Usvajanjem gornjih pribliznih vrijednosti, velicina postaje: = j (d x) = j lc(d x),

te se izrazi za kompleksni napon i struju otvorenog voda predstavljeni relacijama (14.626) i
(14.627) svode na:
U = U d cos (d x)

c
I = j
U sin (d x)
l d
(14.689)
(14.690)
Efektivne vrijednosti napona i struje duz voda u ovom slucaju date su relacijama:
U = |Ud cos (d x)|

c

Ud sin (d x)
I =
l
Kao pozitivne velicine one su predstavljene apsolutnim vrijednostima gornjih prostoperiodicnih funkcija. One su periodicne funkcije periode (prostorne) = 2 . je talasna duzina
prostoperiodicnih funkcija cos (d x) i sin (d x). Mjesta na vodu u kojima su efektivne
vrijednosti napona i struje jednake nuli nazivaju se cvorovima. Na vodu razlikujemo cvorove
napona i cvorove struje. Rastojanje od jednog do drugog cvora napona jednako je 2 . Iz gornjih
izraza vidimo jo da je efektivna vrijednost struje maksimalna u cvorovima napona i obratno,
efektivna vrijednost napona je maksimalna u cvorovima struje. Cvorove

napona imamo na
mjestima gdje je: cos (d x) = 0, odnosno:
(d x) = (2n + 1)
(14.691)
odakle slijedi da je:
x = d (2n + 1)
= d (2n + 1)
2
4
(14.692)
474
U relacijama (14.691) i (14.692) n je cio broj i n uzima samo one vrijednosti za koje je
0 x d. Cvorove
struje imamo na mjestima gdje je sin (d x) = 0, odnosno:
x= dn
=dn
(14.693)
Prelaskom sa kompleksnih na trenutne vrijednosti dobijamo u slucaju kratkog, otvore

nog voda sa visokom ucestanocu sledece izraze za napon i struju:
u(x, t) =
i(x, t) =
2Ud cos (d x) cos (t + d)

c
2
Ud sin (d x) cos t + d +
l
2
(14.694)
(14.695)
U ovom slucaju ne bismo imali nepredovanje talasa. Talasi napona i struje se ne pomjeraju duz
voda vec tokom vremena samo mijenjaju svoju amplitudu. Njihova talasna duzina iznosi =
2/. Ovakve talase koji se ne pomjeraju nazivamo stojecim talasima a pojavu talasanjem
u mjestu.
14.27
Stojeci talasi ograni

cenog voda u kratkom spoju
Ako je ucestanost vrlo visoka, a vod kratak, za vod u kratkom spoju uzimamo priblizne
obrasce kao i za otvoreni vod:
a = (d x) 0
= j (d x) j lc (d x)

l
Zc =
c
Kompleksni napon i struja voda u kratkom spoju tada postaju:
l
I sin (d x)
c d
I = I d cos (d x)
U = j
(14.696)
(14.697)
S toga su efektivne vrijednosti napona i struje ovakvog voda:

l

U =
Id sin (d x)
c

I = |Id cos (d x)|
Cvorovi,
tj. mjesta na kojima su efektivne vrijednosti jednake nuli nalaze se na rastojanju
= jedan od drugog. Efektivna vrijednost napona maksimalna je u cvorovima struje i
475
obratno. Cvorove
napoa imamo na mjestima:
= d n ; (n = 0, 1, 2, ...)
(14.698)
= d (2n + 1) ; (n = 0, 1, 2, ...)
2
4
(14.699)
x= dn
a cvorove struje na mjestima:
x = d (2n + 1)
Pri prelasku sa kompleksnih na trenutne vrijednosti, ako je ucestanost visoka, za napon i

struju kratkog voda koji se nalazi u kratkom spoju dobijamo sledece relacije:

l

Id sin (d x) cos t + d +
c
2
2Id cos (d x) cos (t + d )

i(x, t) =
u(x, t) =
(14.700)
(14.701)
Prema tome, i u slucaju voda u kratkom spoju pod gornjim uslovima ne bismo imali napredovanje talasa, vec stacionarne ili stojece talase talasne duzine = 2 .
DODATAK
476
FOURIER-ovi redovi - matemati

cki
dio
Slozeno periodicna funkcija f (t) = f (t + T ) moze se predstaviti Fourier-ovim redom, koji
predstavlja sumu prostoperiodicnih funkcija u obliku:
f (t) =
a0
(an cos n 0t + bn sin n 0t)
+
2
n=1
(15.702)
gdje je 0 = 2/T osnovna ili fundamentalna ucestanost. Oblik dat relacijom (15.702) naziva
se trigonometrijski oblik Fourier-ovog reda. Pojedini clanovi Fourier-ovog reda nazivaju se
harmonicima. Clan
ucestanosti 0 naziva se osnovnim harmonikom, a clan ucestanosti n 0 n
a0 naziva se nultim harmonikom. a , a i b - nazivaju se koecijenti
- tim harmonikom. Clan

0 n n
2
Fourier-ovog reda i oni se izracunavaju po formulama:
2
a0 =
T
2
an =
T
bn =
2
T
t0+T
f (t)dt
t0
t0+T
f (t) cos n 0tdt n = 0, 1, 2, ...

t0
t0+T
f (t) sin n 0tdt n = 1, 2, ...

t0
Da bi se neka slozenoperiodicna funkcija razvila u Fourier-ov red ona treba da ispuni Dirchletove uslove:
1. Da ima prekide prve vrste i to konacan broj.
2. Da ima konacan broj minimuma i maksimuma.
3. Da je
t
|f (t)| dt < 0
U tackama prekida red konvergira vrijednosti 12 [f (t+ ) + f (t )].

477
478
Primjer 1: Razviti u Fourier-ov red funkciju f (t) = t; < t < ; f (t + 2) = f(t) to
znaci da je T = 2 (slika 15.323).
f (t )
Slika 15.323:
Koecijenti su:
1
a0 =

tdt = 0
Za n = 1, 2, 3, ... imamo da je:

1
an =

1
t cos ntdt = 2 (cos nt + nt sin nt) = 0
n
i
1
bn =

1
2 cos n
2(1)n+1
t sin ntdt = 2 (sin nt nt cos nt) =
=
n
n
n
Prema tome, funkcija f (t) zapisana preko Fourier-ovog reda je:

f (t) = 2

sin t sin 2t sin 3t
+
...
1
2
3
Primjer 2: Razviti u Fourier-ov red funkciju f (t) koja je jednaka (slika 15.324.):
f (t )
2 1
Slika 15.324:
479
0 2 < t < 1
f (t) =
6 1 < t < 1
0
1<t<2
f (t + 4) = f (t) T = 4 ; 0 = 2T = 2 . Koecijenti su:
2
a0 =
4
2
an =
4
1
1
2
6dt +
4
2
nt
6 cos
dt +
2
4
2
bn =
4
1
3
0dt = 6
3
0 cos
nt
2
6 sin
dt +
2
4
12
n
nt
dt =
sin
2
n
2
3
0 sin
nt
dt = 0
2

12
t 1
3t 1
5t
f (t) = 3 +
cos
cos
+ cos
...
2
3
2
5
2
12 (1)n+1 cos {[(2n 1) t] /2}

f (t) = 3 +
n=1
2n 1
Primjer 3: Razviti u Fourier-ov red funkciju f (t) koja je jednaka:
!
f (t) =
4 0<t<1
4 1 < t < 2
f (t) = f (t + 2); T = 2
Koecijenti su jednaki:
an = 0; n = 0, 1, 2, ...
4
bn =
2
1
8
4 sin ntdt =
[1 (1)n ]
n
bn = 0;
16 ;
bn = n
n - parno
n - neparno
16 sin(2n 1)t
f (t) =
n=1
2n 1
Oblik Fourier-ovog reda zavisi od svojstva vremenske funkcije f (t) :
1. Ako je funkcija f (t) parna tj. f (t) = f(t) Fourier-ov red ce sadrzati konstantni clan i
480
kosinusne clanove:
T
an =
4
T
2
f (t) cos n 0tdt n = 0, 1, 2, ...
bn = 0
n = 1, 2, 3, ...
2. Ako je funkcija f (t) neparna tj. f (t) = f (t) Fourier-ov red ce sadrzati samo sinusne
clanove:
an = 0
n = 1, 2, 3, ...
T
4
bn =
T
2
f(t) sin n 0tdt n = 0, 1, 2, ...
3. Ako je negativni talas vremenske funkcije ogledalska slika pozitivnog talasa tj. ako je:
f (t + T /2) = f (t) onda je:
an = 0
4
an =
T
bn = 0
4
bn =
T
za n - parno
T
2
f(t) cos n 0tdt za n - neparno

za n - parno
2
f(t) sin n 0tdt za n - neparno
tj. Fourier-ov red ce sadrzavati samo neparne clanove.

4. Ako funkcija f (t) ispunjava uslov iz treceg slucaja i uz to je simetricna u odnosu na
koordinatni pocetak, tj. neparna, njen Fourier-ov red imace samo neparne sinusne harmonike:
T
4
8
b2n+1 =
f (t) sin (2n + 1) 0 tdt
n = 1, 2, 3, ...
T
Primjer 4: Razviti u Fourier-ov red funkciju f (t):
0 2 < t < 4
f (t) =
4 cos 2t 4 < t < 4
<t<
0
4
2
f (t + ) = f (t)
481
n
8
8
; a1 = 2; a2 =
cos
, n = 2, 3, 4, ...
2
(1 n )
2
bn = 0, n = 1, 2, 3, ...
a0 =
Primjer 5: Razviti u Fourier-ov red funkciju f (t):

f (t) = |4 sin 2t|
Odgovor:
f (t) =
16
"
1
1
+
cos 4nt
2 n=1 1 4n2
Primjer 6: Razviti u Fourier-ov red funkciju f (t) prikazanu na slici 15.325.
f (t )
12
2 1
1
2
1
4
Slika 15.325:
Odgovor:
f (t) =
16 (1)n+1
cos(2n 1)t
n=1 2n 1
Drugi oblici trigonometrijskog Fourier-ovog reda su:
a0
f (t) =
+
An cos (n 0 t + n )
2
n=1
Koristeci sledeci identitet:
an cos n 0 t + bn sin n 0t = An cos (n 0 t + n )
dobijamo izraze za An i n koji su jednaki:
(15.703)
482

a2n + b2n
bn
n = arctan
an
An =
iz kojih slijedi:
an = An cos n
bn = An sin n
ili:
f (t) =

a0
+
An sin n 0t + n
2
n=1
gdje je:
n = n +
Kompleksni oblik Fourier-ovog reda

Polazeci od relacija:

1 jn0t
+ ejn0t
e
2

1 jn0t
sin n 0 t =
e
ejn0 t
2j
cos n 0 t =
i oblika (15.702) Fourier-ovog reda dobijamo:

%
$ a jb
an + jbn jn0 t
a0
n
n
jn
0t
+
e
+
e
f (t) =
2
2
2
n=1
Uvodeci novi koecijent cn koji je jednak:
cn =
an jbn
2
Zamjenjujuci izraze za izracunavanje konstanti an i bn ako je t0 = T /2 dobijamo:

T
cn =
1
T
4
T2
f (t) (cos n 0t j sin n 0t) dt
(15.704)
483
ili koristeci Euler-ovu formulu:
1
T
cn =
cn =
4
f(t)ejn0 tdt
(15.705)
T2
an + jbn
1
=
2
T
4
f(t) (cos n 0t + j sin n 0t) dt
T2
Evidentno je cn (ako n zamijenimo sa n) da je:

cn =
an + jbn
= cn
2
T
a0
1
=
2
T
Sada mozemo napisati:
f (t) = c0 +

n=1
4
f (t)dt = c0
T2
cn ejn0 t +

cn ejn0t
(15.706)
n=1
Poto je c0 = cn |n=0 relaciju (15.706) mozemo zapisati u sledecem obliku:

f (t) =
n=0
n= 1
cn ejn0t +
Pa konacno dobijamo:
f (t) =
cn ejn0 t
cn ejn0 t
n=
(15.707)
Relacija (15.707) predstavlja kompleksni oblik Fourier-ovog reda dok se koecijent cn izracunava koristeci relaciju (15.705).
Primjer 7: Naci kompleksni oblik Fourier-ovog reda funkcije f (t) :

!
f (t) =
4 0<t<1
4 1 < t < 2
ako je f(t + 2) = f (t). Odavde slijedi da je: T = 2 i 0 = 2/T = pa je:.

1
cn =
2
1
0
1
1
1
4
f (t)ejnt dt =
(4)ejntdt +
4ejntdt =
[1 (1)n ]
2
2
jn
1
1
0
484
Takoe, imamo da je:
1
c0 =
2
1
1
f (t)dt =
2
0
1
4dt
2
1
4dt = 0
0
Poto je cn = 0 za parno n i cn = 8/jn za neparno n kompleksni oblik Fourier-ovog reda

funkcije f (t) ima sledeci oblik:
f (t) =
1
8
ej (2n1)t
jn n= 2n 1
Primjer 8: Naci kompleksni oblik Fourier-ovog reda funkcije f (t) :

!
1 1 < t < 1
0
1<t<2
f (t) =
ako je f(t + 4) = f (t) :
Odgovor:

nt
1 1 sin n
2
f (t) = +
ej 2
2 n= n
n=0
Funkcija
sin x
, x = 0
x
Sa(0) = 1
Sa(x) =
naziva se funkcija odabiranja (sampling funkcija). Funkcija:

sincx =
sin x
= Sa(x)
x
naziva se sinc funkcija. Poto je:

c0 = lim cn
n0
rezultat iz Primjera 8 se moze napisati u sledecem obliku:
n nt
1
f (t) =
Sa
ej 2
2 n=
2
Primjer 9:Naci kompleksni oblik Fourier-ovog reda funkcije f(t) :
!
f (t) =
ako je f (t + T ) = f (t) :
1 2b < t < 2b
T
b
0
2 <t< 2
485
nb nt
b
Sa
ej T
f (t) =
T n=
T
Odgovor:
Ako je funkcija f (t) parna, koecijenti kompleksnog oblika Fourier-ovog reda su jednaki:
T
2
an
=
2
T
cn =
2
f (t) cos n 0tdt
0
Ako je funkcija f (t) neparna, koecijenti kompleksnog oblika Fourier-ovog reda su jednaki:
T
cn =
bn
2
=
2j
jT
2
f (t) sin n 0tdt
0
Ako je funkcija f(t) polu-talasno simetricna (half-wave simetry) tada su koecijenti kompleksnog oblika Fourier-ovog reda su jednaki:
cn = 0
n - parno
T
2
2
cn =
T
f (t)ejn0 t
n - neparno
Frekventni spektar
Razmatramo kompleksni (eksponencijalni) oblik Fourier-ovog reda:
f (t) =
cn ejn0 t
n=
gdje je:
cn =
an jbn
2
ili u polarnim koordinatama:

cn =
a2n + b2n
bn
tan1
2
an
U funkciji od An i n imamo da je:

cn =
An
n
2
486
cn =
An
n
2
Takoe, imamo da je:

co = An n =
a0
2
Na osnovu predhodnih relacija mozemo pisati da je:

An
|cn | = cn =
=
2
a0
|c0| = A0 =
2
a2n + b2n
,
2
n = 1, 2, 3, ...
gdje je: |cn | Diskretni amplitudski spektar a n Diskretni fazni spektar.
Neke osobine Fourier-ovih redova

1. Linearnost
Ako su x(t) i y(t) dva periodicna signala sa periodom T tada vazi:
FS
x(t) ak
FS
y(t) bk
FS
z(t) = Ax(t) + By(t) ck = Aak + Bbk

Ova osobina je direktna posledica relacija za Fourier-ov red u kompleksnom obliku.
2. Pomak (Time Shifting)
FS
x(t) ak
FS
x(t t0) ejk0t0 ak
Dokaz:
1
bk =
T
T
x(t t0)ejk0 tdt
(15.708)
Uvodeci smjenu = t t0 u relaciju (15.708) dobijamo:

1
T
T
0
1
x( )ejk0 ( +t0) d = ejk0 t0
T
&
T
0
x( )ejk0 d = ejk0 t0 ak
'(
ak
487
|bk | = |ak |
3. Time reversal
y(t) = x(t)
x(t) =
ak ejk0 t
k=
Ako uvedemo smjenu k = m dobijamo:

y(t) = x(t) =
amejm0 t
k=
bk = ak
FS
x(t) ak
FS
x(t) ak
Posledice: Ako je funkcija x(t) parna tj: x(t) = x(t) onda je ak = ak . Ako je funkcija
x(t) neparna tj: x(t) = x(t) onda je ak = ak .
4. Conjugation and conjugate symmetry
Ako je:
FS
x(t) ak
tada je
FS
x(t) ak
Dokaz:
x(t) =
x (t) =
ak ejk0t
k=
ak ejk0t
k=
Zamjenjujuci k k dobijamo:
x(t) =
ak ejk0t
k=
488
Posledice: Ako je x(t) realan signal onda je x(t) = x(t) pa imamo:
ak = ak
(15.709)
Relacija (15.709) izrazava conjugate symmetry.

|ak | = ak
Ako je funkcija x(t) realna i parna imamo
ak = ak ; ak = ak ak = ak
5. Time scaling
Ako je x(t) periodicna funkcija sa osnovnim periodom T i ucestanocu 0 = 2/T i x(t)
sa fundamentalnim periodom T / i ucestanocu = 0 gdje je realno i pozitivno imano
da je:
x(t) =
ak ejk(0)t
k=
i koecijenti Fourier-ovog reda se ne mijenjaju.

6. Teorema konvolucije
Ako imamo dvije funkcije f1 (t) =
T i ucestanocu 0 = 2/T tada je:
an ejn0t i f2(t) =
n=
1
T
4
f1( )f2(t )d =
T2
1
T
f1 (t)f2(t)e
T2
jn0 t
bn ejn0t sa istim periodom
n=
an bn ejn0 t
(15.710)
n=
4
dt =
am bnm
(15.711)
m=
Dokaz:
T
4
4

1
1
1
jn
(
t
)
jn
t
f1 (t )f2( )d =
an e 0
f2( )d =
an e 0
f2 ( )ejn0 d =
T
T n=
T
n=
T
T
T
4
an bn ejn0 t
n=
489
ft (t)f2(t) =
=
am ejm0 t
m=
"

bk ejk0t =
k=
amk bk
m= k=
am bk ej(m+k)0 t =
m=k=
ejm0 t
7. Parseval-ova teorema
Ako su f1(t) i f2 (t) dvije periodicne funkcije sa istim periodom T onda je:
T
1
T
4
f (t)f (t)dt =
1
T2
am bm
m=
(15.712)
Dokaz: Na osnovu izvedenih predhodnih osobina koecijenti Fourier-ovog reda funkcije

f2(t) su bm . Ako u relaciju (15.711) umjesto funkcije f2(t) stavimo f2 (t) dobijamo:
T
1
T
4
T2
f (t)f (t)ejn0 tdt =

1
ambmn
m=
Stavljajuci n = 0 dobijamo:
T
1
T
4
f (t)f (t) =
1
T2
ambm
m=
Posledica ove teoreme je je teorema Releja ili Energy theorema.

T
1
T
4
|f1 (t)| dt =
T2

n=
|an |2
(15.713)
Dokaz: Ako u teoremi Parsevala stavimo f1(t) = f2(t) = f (t) dobijamo relaciju (15.713)
Napomena: Na osnovu veza izmeu razlicitih formi Fourier-ovog reda teoremu Releja je
moguce napisati i na sledeci nacin:
T
1
T
4
f (t)dt =
T2
a 2
0
A2

n =
n=1
a 2
0
a2 + b2

n
n
+
2
n=1
Relacija (15.714) se ponegdje u literaturi naziva i Parserval-ovom jednacinom.
(15.714)
FOURIER-ova transformacija matemati

cki dio
Direktna Fourier-ova transformacija neke vremenske funkcije se denie kao:
+
F (j) =
f (t)ejtdt
To se moze napisati i oznaciti na sledeci nacin:
+
F {f (t)} = F (j) =
ili krace:
f (t)ejt dt
f(t) F (j)
Inverzna Fourier-ova transformacija se denie na sledeci nacin:
1
f (t) =
2
+
F (j)ejt d
ili:
f (t) = F
1
{F (j)} =
2

F (j)ejtd
Da bi funkcija f (t) imala Fourier-ovu transformaciju ona treba da zadovolji Dirichlet-ove

+
uslove i uslov apsolutne integrabilnosti: |f (t)| dt < .
Primjer 1: Odrediti Fourier-ovu transformaciju funkcije: f (t) = eat h(t) gdje je a > 0.

F eat h(t) =
+

at
jt
e h(t)e
dt =
e(a+j)tdt =

1
1
(a+j )t
e
=

(a + j)
a + j
0
0
490
491
jer je zbog a > 0 lim eat (cos t j sin t) = 0.
Primjer 2: Odrediti Fourier-ovu transformaciju funkcije:

!
f (t) =
A a2 < t < a2
0
|t| > a2
a

2
a
2A ej 2 ej 2
jt
j t
=
F (j) =
f (t)e
dt = Ae
dt =
j2
a
a2
a
2A
a
sin
= AaSa
2
2
Primjer 3: Odrediti Fourier-ovu transformaciju funkcije:
1 < t < 0
t+1
f (t) =
t + 1
0<t<1
0
van tih intervala

2 (1 cos )
2
F {f (t)} = F (j) =
= Sa
2
2
Primjer 4: Odrediti Fourier-ovu transformaciju funkcije: f (t) = ea|t| gdje je a > 0.

2a
+ a2
Primjer 5: Odrediti inverznu Fourier-ovu transformaciju funkcije:
F {f (t)} = F (j) =
!
F (j) =
1 1 < < 1
0
|| > 1
f (t) = F1 {F (j)} =
1
Sa (t)
Primjer 6: Odrediti Fourier-ovu transformaciju funkcije: f (t) = (t).

F {(t)} = F (j) =
(t)ejt dt = 1
+
Ako formiramo funkciju:

1
f (t) =
2
tada je:
+

F (j)ejtd
f (t)
f (t)
492
1
f (t) =
2
+

+
+

1
j
f ( )e
d d =
f ( ) ej(t )dd
2
ejt

sin (t )
f (t) =
f ( )
d
(t )
Gornji integral jednak je konvoluciji funkcije f (t) i F -

sintt i on
tezi za vremenskoj funkciji f (t). Ako f (t) ima diskontinuitet u t onda je:
f (t+ ) + f (t )
f (t)
2
Primjer 7: Jedinicni pravougaoni impuls pa(t) ima grak prikazan na slici 15.326.
pa (t )
1
Slika 15.326: Jedinicni pravougaoni impulas

koji je denisan sa:
!
pa (t) =
1 |t| < 0
0 |t| > 0
Fourier-ova transformacija jedinicnog impulsa je:
+a

F (j) = F {pa (t)} =
2 sin a
1 ejtdt =
i prikazana je na slici 15.327:
+a

f (t) =
1
sin (t )
d = {Si [(t + a)] Si [(t a)]}
(t )
Sa slike 15.328. se vidi da u svakom opsegu postoje odstupanja koja imaju oscilatorni
karakter. Ovaj fenomen se u literaturi naziva Gibsove oscilacije.
493
F ( j )
F ( j )
b)
a)
Slika 15.327: a) F (j) Realni dio frekevencijskog spektra; b) |F (j)| Amplitudski spektar
f (t )
f (t )
Slika 15.328: Gibsove oscilacije
t
Si(t) =
0
sin
d
Funkcija Si(t) naziva se I .
Oblici Fourier-ove transformacije

Ako je u optem slucaju vremenska funkcija kompleksna:
f (t) = f1 (t) + jf2(t)
494
tada je
F {f (t)} = F (j) = R() + jX()
Iz denicionih oblika direktne i inverzne Fourier-ove transformacije dobijamo:
+
R() =
[f1(t) cos t + f2(t) sin t] dt
+
X() =
1
f1(t) =
2
1
f2(t) =
2
[f2(t) cos t f1(t) sin t] dt
+
[R() cos t X() sin t] d
+
[R() sin t + X() cos t] d
Kada je f (t) realan signal onda je: f (t) = f1(t); f2 (t) = 0 pa imamo drugi oblik Fourier-ovih
transformacija:
F (j) = R() + jX()
+
R() =
f(t) cos tdt
(15.715)
+
X() =
f(t) sin tdt
(15.716)
Relacija (15.715) predstavlja kosinusnu transformaciju a relacija (15.716) predstavlja sinusnu transformaciju.
1
f (t) = f1 (t) =
2
+
Poto je: R() = R(); X() = X(), onda je za realni spektar:

F (j) = F (j)
495
Ako je f (t) parna funkcija onda je X() = 0, odnosno:
+
F (j) = R() =
+
f (t) cos tdt = 2
f (t) cos tdt
(15.717)
Iz relacije (15.717) slijedi da je Fourier-ova transformacija realne parne funkcije realna. Ako
je f(t) = f(t) tj. ako je realna funkcija neparna tada je R() = 0, odnosno:
+
F (j) = jX() = j
+
f (t) sin tdt = 2j
f (t) sin tdt
(15.718)
To znaci da je Fourier-ova transformacija realne neparne funkcije cisto imaginarna.

Primjer 8: Funkcija f (t) = 1t je neparna funkcija. Fourier-ova transformacija je jednaka:
+
F (j) = j
sin t
dt =
t
j
j
>0
<0
To se moze napisati i na sledeci nacin:

F
1
t

jsgn
Primjer 9: Odrediti Fourier-ovu transformaciju funkcije f (t) =?
+
+
jt
f (t)e
dt =
f (t)ejtdt = F (j)
F {f (t)} =
poto je F (j) = R() jX().

Ako je f (t) realno onda vazi da je:
f(t) R() + jX() i f (t) R() jX().
Tada je parni dio od f(t) jednak je:
fe(t) = Ev {f (t)} =
f (t) + f (t)
2
dok je neparni dio funkcije f (t) jednak:

fo (t) = Odd {f (t)} =
f (t) f(t)
2
Na osnovu predhodnog vazi da je: fe (t) R() i fo (t) jX(). Ako je f (t) kauzalna
496
funkcija tj. ako je f (t) = 0 za t < 0 tada je:
f (t) = 2fe (t) = 2fo (t) za t > 0
Ako je funkcija f (t) kauzalna realna funkcija onda je ona jednoznacno odreena preko R()
ili X():

2
2
R() cos d =
X() sin d; t > 0
f (t) =
Primjer 10:
et h(t)
= 2
j
+ j
+ 2
2 + 2
Primjer 11.
e|t|
2
2 + 2
zato to je e|t| parni dio od funkcije 2et h(t).
Polazeci od drugog oblika Fourier-ove transformacije mozemo pisati:

F (j) = R() + jX()
F () = mod {F ()} =

R2 () + X 2()
() = arctg
X()
R()
gdje je F () parna funkcija od a () je neparna funkcija od . Na osnovu gornjih relacija

dolazimo do treceg oblika direktne Fourier-ove transformacije:
F (j) = F ()ej()
(15.719)
Krive F () i () nazivaju se zajednickim imenom spektar u

cestanosti vremenske funkcije
f (t): F () amplitudski spektar ; () fazni spektar. Po tome se primjena Fourier-ove transformacije u elektrotehnici cesto naziva spektralnom analizom.
R() = F () cos ()
(15.720)
X() = F () sin ()
(15.721)
Ako relacije (15.720) i (15.721) uvrstimo u drugi oblik inverzne Fourier-ove transformacije
497
dobijamo:
1
f (t) =
2
1
f (t) =

0
1
[R() cos t X() sin t] d =

0
1
F () [cos () cos t sin () sin t] d =

F () cos [() + t] d (15.722)
0
Relacija (15.722) predstavlja treci oblik inverzne Fourier-ove transformacije.
Osobine (svojstva) Fourier-ove transformacije

1. Linearnost
F
Ako je x(t) X(j) i y(t) Y (j) tada je:

F
ax(t) + by(t) aX(j) + bY (j)

Ova osobina direktno slijedi iz denicije Fourier-ove transformacije.
2. Pomak u vremenskom domenu (
)
F
Ako je x(t) X(j) tada je:

F
x(t t0) ej t0 X(j)

Dokaz:
1
x(t) =
2
X(j)ejtd
Ako t zamijenimo sa t t0 imamo:

1
x(t t0 ) =
2
to znaci da je:
1
X(j)ej(t t0 )d =

ejt0 X(j) ejt d
F {x(t t0)} = ejt0 X(j)
3. Conjugation and conugate symmetry
498
F
x (t) X (j)
F

x (t)ejtdt
X (j) = [x(t)] ejtdt =
Dokaz:
Zamjenjujuci sa imamo:
X (j) =
x(t)ejt dt
Posledica: Ako je x(t) - realan signal (x(t) = x(t)) imamo:

X(j) = X (j)
(15.723)
Ova osobina se naziva conjugate symetry:

X (j) =
x (t)ejtdt = X(j)
Zamjenjujuci sa imamo u prethodnom izrazu dobijamo relaciju 15.723.

4. Diferenciranje u vremenskom domenu
F
dx(t) F
jX(j)
dt
Dokaz:
1
x(t) =
2
X(j)ejtd
Diferenciranjem prethodnog izraza po vremenu dobijamo:

dx(t)
1
=
dt
2
pa slijedi:
Uoptenije:
[jX(j)] ejt d
dx(t) F
jX(j)
dt
dn x(t) F
(j)n X(j) (n = 1, 2, 3, ...)
n
dt
(15.724)
499
5. Time and Frequency scaling
F

F 1
x(at)
|a|

Dokaz:
F {x(at)} =
Uvodeci smjenu: at = , dt =
d
a

X
j
a
x(at)ejt dt
dobijamo:
x( )ej ( a ) d ;
a
F {x(at)} =

j
1
a x( )e ( a ) d ;
a>0
a<0
Posledica: Ako je a = 1 imamo da je:

F
x(t) X(j)
6. Frequency shifting
F

F
ejt0 x(t) X(j j0)

Dokaz:

F ej t0 x(t) =
ejt0 x(t)e jt dt =
x(t)ej(0 )t dt = X (j j0 )
7. Modulacija
F
Ako je x(t) X(j) i ako su date funkcije: g1(t) = (cos 0 t) x(t) i g2(t) = (sin 0t) x(t)
tada je:
F 1
g1(t) = (cos 0t) x(t)
[X (j j 0) + X (j + j0 )]
2
F 1
g2(t) = (sin 0 t) x(t)
[X (j j 0) X (j + j0)]
2j
(15.725)
(15.726)
500
Dokaz:

1 j0
e x(t) + ej0 x(t)
2

1 j0
e x(t) ej0 x(t)
g2 (t) = (sin 0 t) x(t) =
2j
g1 (t) = (cos 0t) x(t) =
(15.727)
(15.728)
Izrazi dati relacijama (15.725) i (15.726) slijede kao posledica primjene osobina linearnosti
i pomaka u frekventnom domenu nad relacijama (15.727) i (15.728) .
8. Osobina simetrije (symmetry)
x(jt) 2x()

Dokaz:
1
x(t) =
2
X(j)ej td
Zamjenom sa y dobijamo:
1
x(t) =
2
X(jy)ejyt dy
Ako sada promjenljivu t zamijenimo sa promjenljivom dobijamo:

1
x() =
2
2x() =
Odnosno:
X(jy)ejy dy
X(jy)ejy dy
x(jt) 2x()
Primjer 12:
e|t|
F
2
+ 2
2 F
2e||
+ t2
501
Primjer 13:
eat h(t)
F
1
,
a + j
a > 0
F
1
2ea h(),
a + jt
a > 0
Primjer 14:
!
f (t) =
2b < t < 2b
|t| > 2b
A
0
F (j) =
bt F
2A
sin
t
2
2A
b
sin
2
2A, || < 2b
0, || > 2b
8. Izvod u frekventnom domenu

F

F
tn x(t) (1)n
dn
X(j),
d(j)n
n = 1, 2, 3, ...
Dokaz: Diferencirajuci izraz za direktnu Fourier-ovu transformaciju:
+
X(j) =
x(t)ejt dt
n - puta po dobijamo:

X (n) (j) =
(jt)n x(t)ejtdt
+
Posmatrajuci prethodni izraz slijedi da je:

F
(jt)n x(t) X (n) (j)

9. Teorema konvolucije u vremenskom odmenu
F
Ako je x1(t) X1(j) i x2 (t) X2 (j) tada je:

F
x1(t) x2(t) X1 (j)X2(j)
502

Dokaz:
x1(t) x2(t) =

F {x1(t) x2(t)} =
x1 ( )x2(t )d

ejt x1 ( )x2 (t )d dt
Uvodeci smjenu t = + y i zamjenjujuci redosled integraljenja dobijamo:

x1( )
ej( +y)x2(y)dyd =
Posledica:
x1 ( )ej d
1
x1 ( )x2(t )d =
2
x2(y)ejy dy = X1 (j)X2(j)
X1(j)X2 (j)ejtd
10. Konvolucija u frekventnom domenu

F

F 1
1
x1(t) x2(t)
X1 (j) X2(j) =
2
2

X1(j)X2(j j)d
Dokaz:
F1
1
X1(j) X2 (j)
2
1
2
1
2
1
=
2

1 jt
e
X1 (j)X2(j j)d d =
2
X1(j)
1
2
ej (+z)t X2(jz)dzd =
1
X1(j)ejtd
X2(jz)ejzt dz = x1(t)x2(t)
U prethodnom izrazu uvedena je smjena = + z.

Primjer 15: Signali pa (t) i qc (t) su prikazani na slici 15.329. a konvloucija signala pa(t)
je jednaka:
pa (t) pa (t) = 2aq2a(t)
dok je signal qc(t) jednak:
!
qc (t) =
t
c
|t| < c
0 |t| > c
| |
503
pa (t )
qc (t )
Slika 15.329:
F
pa(t) 2
sin (a)
F 4 sin2 (a)
2aq2a(t)
Ako uvedemo smjenu: c = 2a dobijamo da je:

F 4 sin2
qc (t)
c
c 2
Na osnovu osobine simetrije imamo da je:

2 sin2 ct2 F
qc ()
ct2
Primjer 16: Ako je:
(t) |F (j)|2
odrediti funkciju (t) =?
|F (j)| = F (j) F (j)
(t) = f (t) f (t) =
f (t )f ( )d =
Funkcija (t) se naziva autokorelacija signala f (t).

11. Prozori (Windows)
Ako je w(t) = 0 za |t| > T tada je:
T
Fw (j) =
f (t + )f ()d
f (t)w(t)ejt dt
504
fw (t) = f (t)w(t)
T
W (j) =
1
Fw (j) =
2
w(t)ejt dt
F (j jy) W (jy)dy
Primjer 17:
w(t) = fT (t);
T
Fw (j) =
W (j) =
2 sin(T )
f (t)w(t)ejtdt =
F (j jy)
sin(T y)
dy
y
12. Teorema PARSEVALA

F

1
x (t)x (t)dt =
X (j)X (j)d
2
Dokaz: Ako u relaciju:

1
f1 ( )f2(t )d =
2
F1 (j)F2 (j)ejt d
stavimo da je t = 0 dobijamo:

1
f1( )f2( )d =
2
F1(j)F2 (j)ejtd
x2 = f2(t)
x1 (t) = f1(t);
X1(j) = F1(j);
X2 (j) = F2(j)
f (t) F (j)
F
12.1. Posledica: Teorema Releja (Energy Theorem)
505
Ako je x1(t) = x2(t) = x(t) iz Parsevalove teoreme slijedi da je:

1
|x(t)| dt =
2
Primjer 17:
|X(j)|2 d
sin(at) F
pa()
t

sin2(at)
1
dt =
2
t
2
a
2d = a
Primjer 18: Ako je:

F
F (j) = A()ej()
f (t) F (j);
tada je:
1
t |f (t)| dt =
2
2

2
A ()
1
t |f (t)| dt =
2
+ A () ()
A2 () ()d
Fourier-ova transformacija nekih za elektrotehniku va

znih
vremenskih funkcija
1. Impulsna funkcija
Na osnovu odabiranja impulsne funkcije imamo da je:

F {(t)} =
(t)ejt dt = 1
2. f (t) = A
Na osnovu osobine simetrije iamo da je:
F
(t) 1
F
1 2()
Prema tome:
A 2A()
506
3. f (t) = sgn(t)
Ranije smo izveli da je:
1 F
jsgn
t
pa na osnovu osobine simetrije imamo da je:

F 2
sgnt
4. f (t) = h(t)
h(t) =

F {h(t)} = F
1 1
+ sgnt
2 2

1 1
+ sgnt
2 2
F
h(t) () +
= () +
1
j
1
j
5. Fourier-ova transformacija integrala funkcije
t
f ( )d F (0)() +
F (j)
j
Dokaz: Ako je f (t) F (j) tada je:

t
f( )d = f (t) h(t)
t

F
%
$
1
f( )d
= F {f (t) h(t)} = F {f (t)} F {h(t)} = F (j) () +
=
= F (j)() +
F (j)
F (j)
= F (0)() +
j
j
jer je:
F (j)() = F (0)()
6. f1(t) = cos 0 t; f2(t) = sin 0 t
507

1 j0t
F {cos 0 t} = F
e
+ ej0t
2
1

1
= F ej0 t + F ej0t
2
2
Na osnovu teorema pomaka:

F
(t a) eja ;
ejat 2( a)
Imamo da je:
F {cos 0 t} = ( 0 ) + ( + 0 )

F {sin 0 t} = F

1
1
1 j0 t
j
0t
e
e
= F ej0 t F ej0t
2j
2j
2j
F {sin 0 t} =
[( 0) ( + 0)]
j
7. Posledica teoreme konvolucije (koristan identitet):

(t a) f (t) = f (t a)
8. f1(t) = (cos 0 t) h(t); f2 (t) = (sin 0t) h(t)
Koristeci osobinu modulacije imamo:
$
%
1
1
1
F {(cos 0t) h(t)} =
( 0) +
+ ( + 0) +
2
j( 0)
j( + 0)
j
=
[( 0) + ( + 0)] + 2
2
0 2
F
(cos 0t) h(t)
[( 0 ) + ( + 0 )] +
20
j
2
$
%
1
1
1
F {(sin 0 t) h(t)} =
( 0) +
( + 0)
=
2j
j( 0 )
j( + 0)
=
[( 0 ) ( + 0)] + 2
2j
0 2
F
(sin 0t) h(t)
2j
[( 0) ( + 0)] +
9. Fourier-ova transformacija periodi

cne funkcije.
20
508
Ako je: x(t) =
ak ejk0 t tada je:
k=
F {x(t)} = X(j) =
2ak ( k 0 )
k=
Dokaz: Ranije smo vidjeli da je:

F
ej0t 2( 0)
10. Fourier-ova transformacija povorke impulsa.
Povorka impulsa opisana relacijom N (t) =
n= N
(t + nT ) prikazana je na slici 15.330a).
fN (t )
f0 (t )
N (t )
N
*
nT
a)
b)
c)
Slika 15.330:

1
sin
N
+
T
T2
Kn (j) = F { N (t)} =
ejnt =
sin 2
n=N
N

0 =
2
T
2
Kn (j)d = 0
20
fN (t) =
N

n=N
f0 (t + nT )
Funkcije f0 (t) i fN (t) su prikazane na slici 15.330b) i 15.330c) respektivno. Fourier-ova transformacija funkcije fN (t) je jednaka:
FN (j) = F0(j)KN (j)
509
(t + nT ) f0 (t) = f0 (t + nT )
fN (t) = N (t)f0(t)
F
N (t) KN () N
(t) =
(t + nT )
() =
n=
( n 0 )
n=
(t) 0()
F 2
(t nT )
n=
T k=
2k
);
T
ak =
1
za svako k
T
Ako je funkcija f0(t) denana na sledeci nacin (slika 15.331):

!
f0 (t) =
f(t) |t| < T2

0
|t| > T2
tada je:
f (t )
f0 (t )
T2
T T
2
Slika 15.331:
f (t) =
f0(t + nT ) = (t) f0(t)
n=
F (j) = 0 ()F0(j) = 0 F0(j)
F (j) = 0
n=
F0 (jn0 )( n 0 )
n=
( n 0)
510
jer je:
F0 (j)( n 0) = F0 (jn 0 )( n 0)
Veza izmeu Fourier-ove transformacije i Fourier-ovog reda

T
an =
1
1
F0 (jn 0 ) =
T
T
f (t) =
f (t)ejn0 tdt
T2
an ejn0 t
2
T
0 =
n=
jer je inverzna transformacija:
2
F1 ej n0 t
0( n 0)
T
Primjer 19: Data je funkcija f0(t) = qc (t).

4 sin2 c
2
F0(j) =
2
c
f (t )
Slika 15.332:

2 sin2 n20 c
0
an =
F0(jn 0) =
2
0cn2
The poisson sum formula

f (t) =
f0(t + nT )
n=
F (j) =
F (j + jn 1)
n=
gdje su T i 1 a F (j) nije Fourier-ova transformacija nkcije f(t).
1
f (t) =
F (jn0 )ejn0 t ,
T n=
0 =
2
T
(15.729)
511
Relacija (15.729) predstavlja P . Na osnovu osobine simetrije moze se
napisati:
2
2
F (j) =
f (nT1)ejnT1 , T1 =
1 n=
1
1 jnT1
( + n 1 ) =
e
1 n=
n=
ili direktno:
( + n 1) F (j) =
( y + n 1)F (jy)dy = F ( + n 1 )
jnT
1
e
F (j) =
ejnT1 y F (jy)dy = 2f (nT )ejnT1
Primjer 20: Za = 0 i T1 = 1 imamo:

e|t|
F
2
+ 2

2
e|n|
2 =
2
n= + (2n)
n=
Prelaz sa Fourier-ovog reda u kompleksnom obliku na Fourier-ovu

transformaciju
Neka je data neperiodicna funkcija: f (t) = fT (t); T2 < t < T2 ; fT (t + T ) = fT (t). Funkcija
fT (t) se naziva periodicni razvoj funkcije f (t) i obje su prikazane na slici 15.333.
f (t )
f0 (t )
T2
T T
2
Slika 15.333:
fT (t) =
cn ej
2nt
512
T
cn =
1
T
2
fT (x)ej
2nx
dx
T2
Ako T tada fT (t) f (t). Kada T tada 0 = 2T 0; 2T , tada je:
T
T
2
2

1
2nx
fT (t) =
fT (x)ej T dx ejtn =
fT (x)ej (xt)n dx
2
2
n=
n=
T2
T2
g(, t) =
f (t) =
1
2
2
T2
fT (x)ej(xt)dx
lim
(0)n=g(n, t)
Na osnovu fundamentalne teoreme integralnog racuna:

f (t) =
gdje: fT f
g(, t)d
T imamo:
1
lim g(, t) =
T
2
f (t) =
1
2
f (x)ej(xt) dx

f(x)ej(xt)dx d
(15.730)
Relacija (15.730) predstavlja Fourier-ov integral.
f (t) =
1
2

f (x)ejx dx ejt d

F (j) =
f (t)ejtdt
Relacija (15.731) predstavlja Direktnu Fourier-ovu transformaciju.
(15.731)
513
1
f (t) =
2
F (j)ejt d
(15.732)
Relacija (15.732) predstavlja Inverznu Fourier-ovu transformaciju.
Neki va
zni nesvojstveni integrali - integrali sa beskona
cnim granicama
1.
sin t
2.

0
4.

0
5.
6.
7.

0
3.
d =
t>0
t<0
sin t
t
2 +2 d = 2 e
cos t
t
2 + 2 d = 2 e
sin t
t
(2 +2 ) d = 2 (1 e )

cos (t) d = 2(t)

()ejt d = 1; (t) = ejt d
!
e tx
ejtx
j t > 0
dx
=
;
dx = jsgnnt
j t < 0
x
x
1
2
|a| < 1
8. sin x xcos ax dx =
4 |a| = 1
0 |a| > 1
9.

0
10.
11.
1
2
x dx = xx dx =
sin x
cos
+ 1

0
sin t
d = h(t)
st2

e
dt = s ;
Re
s >0

jt2

ej 4
e dt = j
=
514
js t
e
( +c)
dt =
s ; c = a + jb, s = + j
>0
2
2
2 F
2 F
est s e 4s ; Re {s} 0. Ako je s = imamo: et e 4
Dokaz:
st2 jt
F (j) =
e
e
dt

2
2
st2 + jt = s t + j2s + 4s

j 2
2
2
F (j) = e 4s es(t+ 2s ) dt = e 4s
12.
cos ax
13.
tan ax
14.
sin2 ax
15.
16.
0
0
0
x dx =
x dx =
( = 0, a proizvoljno)
2 a>0
2 a<0
dx = 2 |a|

sin x2dx = cos x2 dx = 2
0
cos axcos bx
dx = ln b (a, b > 0)
x
2 |a| < 1
sin x cos ax
|a| = 1
17.
dx =
x
4
0 |a| > 1
18.
x sin ax
19.
cos ax
0
0
| |
ab sgna
x2 +b2 dx = 2 e
|a|
1+x2 dx = 2 e
Odreeni integrali sa beskonacnim granicama poimaju se u smislu uslovne vrijednosti

tj.
+q

f (x)dx = f (x)dx
p
lim
p
q
kada p = q .
LAPLACE-ova transformacija matemati

cki dio

Nesvojstveni integral:
F (s) =
f (t)est dt
(15.733)
gdje je s = + j naziva se direktna Laplace-ova transformacija, a integral:

1
f (t) =
2j

+j
F (s)estds
(15.734)
inverzna Laplace-ova transformacija.

|f (t)| < Me0 t
Re {s} = > 0
Konstante M i 0 su realne i pozitivne. Lapalce-ova transformacija se oznacava na sledeci
nacin:
F (s) = L {f (t)}
ili
f(t) F (s)
Inverzna Laplace-ova transformacija se oznacava na sledeci nacin:
f (t) = L1 {F (s)}
f (t) =
Res F (s)est
sk
gdje su sa sk - polovi funkcije F (s).

515
(t > 0)
516
Primjer 1: Odrediti Laplace-ovu transformaciju funkcije f (t) = eath(t).

F (s) =
eat est dt =
L{eat h(t)} =
s+a

1 (s+a)t
1
e
=

s+a
s+a
0
jer je Re {s} = > a pa je integral za gornju granicu jednak nuli.
Osnovna svojstva Laplace-ove transformacije

1. Svojstvo linearnosti
Ako je L{f1(t)} = F1(s) i L{f2(t)} = F2(s) onda je:
L {c1 f1(t) + c2f2 (t)} = c1F1 (s) + c2F2 (s)
c1 f1(t) + c2 f2(t) = c1L1 {F1(s)} + c2 L1 {F2 (s)}
2. Teorema pomaka
Ako je L{f (t)} = F (s) tada je:

L eatf (t) = F (s + a)
3. Teorema kanjenja
L {f (t )h(t )} = es F (s)
4. Teorema skaliranja
1 s
L {f (ct)} = F
c
c
c>0
5. Diferenciranje u vremenskom domenu


L
df (t)
dt

= sF (s) f (0)
517

n
n

(n)
d f (t)
n
= s F (s)
L f (t) = L
f (k1) (t)s(nk)
dtn
k=1
6. Integracija u vremenskom domenu
t

L
t

L
f (t)dt
t
F (s)
s
f (t) (dt)n
F (s)
sn
7. Integracija u kompleksnom domenu


f (t)
L
t
F (s)ds
s
8. Diferenciranje po parametru

L
f (t, x)
x
F (s, x)
x
9. Integracija po parametru
x

x
L
f (t, x)dx = F (s, x)dx
x0
x0
10. Konvolucija
Ako je L{f (t)} = F (s) i L{g(t)} = G(s) tada je:
L {f (t) g(t)} = F (s)G(s)
t

L
f ( )g(t )d
= F (s)G(s)
518
t
L1 {F (s)G(s)} =
f( )g(t )d
0
Dokaz:
F (s) =

F (s)G(s) =
f( )est d

f( ) G(s)est d

F (s)G(s) =

f ( )L g(t )h(t )estdt d =

f ( ) g(t )h(t )estdt d
Kako je h(t ) = 0 za > t dobijamo:

F (s)G(s) =

est f ( )g(t )d dt
iz cega slijedi da je:

F (s)G(s) = L f( )g(t )d
0
11. Diferenciranje u kompleksnom domenu

n
L {t f (t)} =
n
n d F (s)
(1)
;
dsn
n = 0, 1, 2, 3, ...
12. Laplace-ova transformacija periodi

cne funkcije
Ako je L{f (t)} = F (s) i f (t + T ) = f (t) tada je:
T
est f (t)dt
1 esT
L {f (t)} =
Ako je f (t) = p(t), 0 < t < T , p(t) = f (t) [h(t) h(t T )] i f (t + T ) = f (t) imamo:
L {f (t)} =
13. Teoreme o grani
cnim vrijednostima
L {p(t)}
1 esT
519
Ako je funkcija f (t) neprekidna i kada u tacki t = 0 ima konacni diskontinuitet onda vazi:
limf (t) = lim sF (s)

t 0
Ako egistira lim f (t) < onda vazi:
lim f(t) = limsF (s)
s 0
Dokazi:
Dokaz za prvu teoremu:

f (t)e st dt = sF (s) f (0 )
L f (t) =
Ako je f (t) neprekidna u t = 0 odnosno f (0+ ) = f (0 ) onda imamo:
f (t)e stdt =
lim

f (t) lim e st dt = 0 = lim sF (s) f(0 )
lim sF (s) = f (0 ) = f (0+ )
Ako f(t) ima konacni diskontinuitet u t = 0 onda mozemo pisati: f (t) = g(t) + Ah(t)
gdje za funkciju g(t) vazi g(0+ ) = g(0 ) i za t < 0 f (t) = g(t). Onda je f (0 ) = g(0 ) i
A(0+ ) = g(0+ ) + A, odnosno:
A = f (0+ ) g(0+ ) = f (0+ ) g(0 ) = f (0+ ) f (0 )
sF (s) = sG(s) + A
lim sF (s) = lim sG(s) + A = g(0+ ) + A = f(0+ )
Dokaz za drugu teoremu:

limsF (s) f(0 ) =
s0
f (t)dt = lim f(t) f (0 )
iz cega slijedi da je:

lim f(t) = limsF (s)
s0
Na sledecim primjerima cemo ispitati da li vaze ili ne teoreme o granicnim vrijednostima.
520
Primjer 2:
4(s + 1)
F (s) = 2
s + 2s + 5
4s(s + 1)
f (0+ ) = lim sF (s) = lim 2
=4
s
s
s + 2s + 1
f (t) = L 1 {F (s)} = 4e t cos 2t
f (0+ ) = 4
Primjer 3:
f (t) = (t) + 4e t
F (s) = 1 +
s+5
4
=
s+1
s+4
lim sF (s) = lim
s(s + 5)
=
s+4
f (0+ ) = 4
Teorema ne va
zi jer funkcija f (t) u tacki t = 0 nema konacni diskontinuitet vec beskonacni.
Primjer 4:
F (s) =
5s + 2
s(s + 1)
limsF (s) = 2
s0
f (t) = 2h(t) + 3e t
lim f(t) = 2
Teorema vazi.
Primjer 5:
F (s) =
1
s1
limsF (s) = 0
s0
f (t) = et
521
lim f (t) =
Teorema ne vazi.
14. Konvolucija u kompleksnom domenu
L {f (t)g(t)} =
1
F (s) G(s)
2j

+j
F (s) G(s) =

+j
F (z)G(s z)dz =
j
F (s z)G(z)dz
j
Dokaz: Po deniciji je:
1
f (t)g(t) =
2j
f (t)g(t) =
1
2j

+j
j

+j
j
1
F (z)ezt dz g(t) =
2j

+j
F (z) eztg(t) dz
& '( )
j
L1 {G(sz)}

+j

1
F (z) L1 {G(s z)} dz = L1
F (z)G(s z)dz
2j
f (t)g(t) = L
1
F (s) G(s)
2j
15. Inverzna Laplace-ova transformacija racionalnih funkcija

H
: Ako je data funkcija F (s) oblika:
F (s) =
am sm + am1sm1 + + a1s + a0
A(s)
=
B(s)
bn sn + bn1 sn1 + + b1s + b0
i ako je m < n, a sk su prosti korjeni polinoma B(s) = 0 onda je funkcija f (t) :

n
A(sk )
f (t) = L1 {F (s)} =
esk t
k=1
B(sk )
za t > 0. Ako B(s) = 0 ima korjen s = 0 tj. B(s) = sB1 (s) onda je funkcija f (t) jednaka:
n
A(sk )
A(0)
f (t) = L1 {F (s)} =
+
esk t
B1(0)
k=2
B(sk )
522
za t > 0. Ako B(s) = 0 ima viestruke korjene tj: B(s) = bn (s s1 )k1 (s s2)k2 (s sl )k
gdje je k1 + k2 + kl = n tada je:
f (t) = L1 {F (s)} =

1
dki 1
lim ki 1 (s si )ki F (s)est
ss
i=1 (kl 1)! i ds
l

16. Rezidijum
f (t) =
ResF (s)est
sk
t>0
Ako se funkcija F (s) moze zapisati u obliku pravog razlomka tj:

F (s) =
F1 (s)
F2 (s)
i ako je pol sk reda m imamo:

%
$ m1
F1 (s) st
1
F1(s)
d
m
st
Res
e =
(s sk ) e
sk F2 (s)
(m 1)! dsm1 F2(s)
s=sk
m (mi) (i1)

F1(s) st
t
A
(sk )
s
kt
Res
e =e
sk F2(s)
i=1 (m i)!(i 1)!
Posledica: Ako funkcija F (s) u imeniocu ima faktor (s + a)n onda je:
F (s) =
An
An1
A1
+ F1 (s)
+
+ +
n
n
1
(s + a)
(s + a)
s+a
Ak =
1
dnk
[(s + a)n F (s)]s=a
(n k)! dsnk
Ako funkcija F (s) sadrzi kompleksne korjene oni se uvijek javljaju u kompleksnim parovima
s = j:
A
B
F (s) =
+
s j s + j
A = (s j)F (s)|s=+j
B = (s + j)F (s)|s=j
B = A
f (t) = Ae(+j)t + A e(j)t
523
A = |A| ej

f (t) = 2 Re Ae(+j)t = 2 Re |A| et ej(t+) = 2 |A| et cos(t + )
Drugi nacin nalazenja invrerzne Laplace-ove transformacije (originala) pri postojanju viestrukih
polova sk koji ne zahtijeva diferenciranje, sastoji se u razvoju racionalno-razlomljene funkcije
na djelimicne (parcijalne) proste razlomke po poznatim metodama. Za prelaz od prostih
razlomaka ka originalu koriste se relacije:
L
1
1

ti1esk t
i
(s sk )
(i 1)!
Za razvoj FF12 ((ss)) na djelimicne razlomke pri postojanju m to strukog pola sk moze se koristiti
formula:
m
F1(s) Ki
=
i
F2(s)
i=1 (s sk )
Ki =
1
A(mi)(sk )
(m 1)!
to dovodi do ranije naveden formule.

Primjer 6: Primjenom inverzne Laplace-ove transformacije odrediti funkciju f (t) ako je
F (s) jednako:
6
F (s) = 4
s (s + 1)
Znamo da je:
1
n!
L {tn } = n L {n!} = n+1 ;
s
s
n = 1, 2, 3, ...
Razvojem funkcije F (s) na parcijalne razlomke dobijamo:

F (s) =
A B
C
D
E
+
+
+
+
s4 s3 s2
s
s+1
ili putem za realne polove vieg reda:

$
%
$
%
6
1
6
s4
6
6
6
6
6
2
3
F (s) = 4
= 4 1s+s s +
= 4 3+ 2 +
s s+1
s
s+1
s
s
s
s s+1
F (s) =
3!
2!
1! 6
6
3 3 +6 2 +
4
s
s
s
s s+1
f(t) = L1 {F (s)} = t3 3t2 + 6t 6 + 6et
524
Primjer 7:
3
F (s)
3
= 2
=
G(s)
(s + 2)2
(s + j)2(s j)2
Polovi su: s1 = j i s2 = j. Za nalazenje inverzne Laplace-ove transformacije funkcije

koja ima viestruke polove (p > 1) koristimo:

F (s)
L1
G(s)
F (s)
G(s)
l=p
l=p

tpl s1t
tpl s2t
e +
e
Kl
Kl
(p
l)!
(p
l)!
l=1
l=1
$
%
dl1
1
F (s)
p
(s s1 )
K l = lim
ss1 (l 1)! dsl1
G(s)
l = 1, 2, ..., p
%
$
1
dl1
F (s)
p
lim
(s s2 )
ss2 (l 1)! dsl1
G(s)
l = 1, 2, ..., p
K l =
L1
K1 = ;
4
K2 =
1
j4
K 1 = ;
4
K 2 =
1
j4
1
t
1
= tejt + ejt tejt ejt = cos t + sin t
4
j4
4
j4
2
2
F
NA NAPOMENA: Ako egzistira Fourier-ova transformacija funkcije f (t) F (j)

VAZ
L
onda sigurno egistira i Laplace-ova transformacija f (t) F (s) jer su uslovi egzitencije Fourierove transformacije rigorozniji od uslova za egzitenciju Laplace-ove transformacije. Obrnuto
ne vazi. Laplace-ova transformacija je u velikoj upotrebi za analizu elektricnih kola. Postoje
bogato uraene tablice za parove Laplace-ovih transformacija. Mnogi autori kazu da se one
mogu koristiti i za odreivanje Fourier-ove transformacije zamjenjujuci s j. Na primjer:
L {h(t)} =
1
s
F {h(t)} =
1
j
to je pogreno jer znamo da je Fourier-ova transformacija funkcije h(t) jednaka:

F {h(t)} = () +
1
j
525
Pravilno je:
F {h(t)} = F (j) = L {h(t)}s=j +
1
Res {F (s)} 2( k )
2 k sk

KnjigaTEK Lutovac Podgorica

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

KnjigaTEK Lutovac Podgorica

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AJ

1.1 Osnovni pojmovi i denicije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.2 Podjela elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.3 Ulazna i izlazna snaga elementa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.4 Uslov pasivnosti elementa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.5 Rezistivni elementi sa jednim pristupom . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Ulazna snaga i uslov pasivnosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.6 Otvorena i kratka veza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.7 Idealna dioda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.8 Idealni naponski generator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.9 Strujni generator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.10 Singularni element . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.11 Kapacitivni elementi sa jednim pristupom - kondenzatori . . . . . . . . . . . .

1.11.1 Klasikacija kondenzatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.11.3 Akumulisana energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.11.4 Ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.11.6 Teorema o neprekidnosti napona kondenzatora . . . . . . . . . . . . . .

1.12 Induktivni elementi sa jednim pristupom - kalemovi . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.1 Klasikacija kalemova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.2 Napon kalema . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.4 Ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.6 Linearan vremenski nepromjenljiv kalem . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.7 Teorema o neprekidnosti struje kalema . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.12.8 Akumulisana i ulozena energija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.13 Rezistivni elementi sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.13.2 Rezistivni elementi sa dva pristupa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.13.3 Klasikacija rezistivnih elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

1.14 Zavisni ili kontrolisani izvori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

ELEMENTI TEORIJE GRAFOVA I ANALIZA ELEKTRICNIH

2.2 Graf mreze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Matrica nezavisnih kontura B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Matrica skupova (presjeka) Qa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Matrica nezavisnih presjeka (snopova) Qnb . . . . . . . . . . . . . . .

Matrica cvorova (incidencije) Aa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

2.4 Veze izmeu topolokih matrica. Centralna topoloka teorema . . . . . . . . .

2.6 Karakteristike elemenata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hevisajdova funkcija (Heviside function) . . . . . . . . . . . . . . . . .

Usponska funkcija r(at) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Hevisajdov naponski i strujni generator . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Predstavljanje nekih eksitacija H-ovom funkcijom . . . . . . .

3.7 Impulsne funkcije vieg reda . . . . . . . . . . . . .

INDUKTIVNO SPREGNUTA KOLA

E SA DVA PARA KRAJEVA

6.4 Simetricne mreze sa dva pristupa . . . . . .

6.12.2 Ekvivalentnost "T" i "" mreze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6.16.4 Strujom kontrolisani strujni izvor (SKSI)

7.1 Metode formiranja sistema jednacina elektricnih kola . . .

Osnovne osobine sopstvenog odziva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 308

9.1 Nacini reavanja jednacina stanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345

10.1 Direktna Furijeova transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349

11.1 Osobine i svojstva Laplasove transformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375

11.4 Osobine Laplasove Transformacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 378

12.1 Denicija i oblik funkcije kola u kompleksnom domenu . . . . . . . . . . . . . 402

SPECIJALNE METODE RJEAVANJA ELEKTRICNIH

13.1 Odreivanje odziva ukljucenja pomocu konvolucionog integrala . . . . . . . . . 428

14.1 Parcijalne diferencijalne jednacine voda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439

i u ovom slucaju se koristi model polja.

Osnovni pojmovi i definicije

Slika 1.3: Podjela elemenata prema zickim procesima u njima

Slika 1.4: Referentni smjerovi napona i struje

Ulazna i izlazna snaga elementa

Uslov pasivnosti elementa

Rezistivni elementi sa jednim pristupom

Slika 1.5: Tipovi otpornika

Predstavljanje nekih eksitacija H-ovom funkcijom . . . . . . .