Bartolic Mikrovalna Elektronika

Juraj Bartoli
Mikrovalna
elektronika
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page III
SADRAJ
Predgovor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
1. UVOD U MIKROVALNU ELEKTRONIKU. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
1.1. Uvod u vektorska polja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
1.1.1. Gradijent . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
1.1.2. Divergencija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1.1.3. Rotor. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.1.4. Vektorske jednakosti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.1.5. Silnice vektorskog polja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.2. Priroda elektromagnetizma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.2.1. Elektrino polje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
1.2.2. Magnetsko polje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.3. Statika i dinamika polja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
2. TEORIJA ELEKTROMAGNETIZMA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.1. Maxwellove jednadbe i zakon Lorentzove sile . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
2.1.1. Integralni oblik Maxwellovih jednadba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.1.2. Lorentzov zakon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
2.2. Fazorski prikaz harmonijskih veliina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.3. Svojstva materijala i relacije grae. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.3.1. Jednostavni modeli dielektrika, vodia i plazme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
2.3.2. Anizotropni materijali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.3.3. Umjetni dielektrici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42
2.4. Elektrine i magnetske struje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
2.5. Ravni elektromagnetski valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page V
2.5.1. Valna jednadba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
2.5.2. Harmonijski ravni val u sredstvu bez gubitaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
2.5.3. Ope rjeenje valne jednadbe u pravokutnom
koordinatnom sustavu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
2.5.4. Ope rjeenje za ravni val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
2.5.5. Disperzija i grupna brzina. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
2.6. Energija, snaga i Poyntingov teorem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2.7. Valovi u sredstvu s gubicima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
2.8. Polarizacija i ortogonalnost. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
2.9. Rubni uvjeti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
2.9.1. Tangencijalne komponente polja na granici. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
2.9.2. Okomite komponente polja na granici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
2.9.3. Polje na granici izmeu dvaju dielektrika. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2.9.4. Polje na granici sa savrenim vodiem (elektrini zid) . . . . . . . . . . . . . . . . . 90
2.9.5. Rubni uvjet za magnetski zid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.9.6. Uvjet zraenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.10. Refleksija i prijenos pri okomitom upadu ravnoga vala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
2.10.1. Sredstvo bez gubitaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94
2.10.2. Dobar vodi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
2.10.3. Savreno vodljivo sredstvo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
2.11. Kosi upad vala na ravnu granicu dvaju dielektrinih sredstava . . . . . . . . . . . . . . . 103
2.11.1. Okomita (TE) polarizacija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
2.11.2. Paralelna (TM) polarizacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
2.11.3. Polarizacijski kut totalni prijenos . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
2.11.4. Tok snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
2.11.5. Kritini kut totalna refleksija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
2.12. Kosi upad vala na granicu sa savrenim vodiem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2.12.1. TE-mod. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2.12.2. TM-mod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
2.13. Tlak zraenja i prijenos momenta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
2.14. Zraenje elektromagnetske energije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
2.14.1. Elektrino polje ubrzanog naboja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
2.14.2. Elektromagnetski potencijali. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2.14.3. Hertzov dipol . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
2.15. Priroda etiriju vektora elektromagnetskog polja i osvrt na
Maxwellove jednadbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
2.16. Neki teoremi u elektromagnetizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2.16.1. Teorem o jedinstvenosti rjeenja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
2.16.2. Dualnost. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
2.16.3. Teorem recipronosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
2.16.4. Naelo ekvivalencije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152
VI SADR@AJ
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page VI
2.16.5. Teorija zrcalnog odslikavanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
2.16.6. Huygensovo naelo i fizikalna optika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
3. TEORIJA PRIJENOSNIH LINIJA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
3.1. Valovi na prijenosnoj liniji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163
3.1.1. Prijenosna linija bez gubitaka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
3.1.2. Prijenosna linija s malim gubicima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
3.2. Parametri prijenosne linije (teorija polja). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
3.2.1. Parametri suosne linije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
3.3. Prijenosna linija zakljuena proizvoljnom impedancijom tereta . . . . . . . . . . . . . 178
3.3.1. Koeficijent refleksije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
3.3.2. Ulazna impedancija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
3.3.3. Odnos stojnih valova. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
3.3.4. Tok snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
3.3.5. Rubni uvjet na generatoru. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
3.3.6. Prijenos snage iz generatora u teret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.3.7. Koeficijent prijenosa. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
3.4. Reaktivno zakljuena prijenosna linija bez gubitaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
3.5. Smithov dijagram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
3.6. Metoda perturbacije za izraunavanje koeficijenta priguenja
na liniji s gubicima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
3.7. Impulsi na prijenosnoj liniji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
3.7.1. Otporno optereenje linije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
3.7.2. Kapacitivno i induktivno zakljuenje prijenosne linije. . . . . . . . . . . . . . . . 214
3.7.3. Refleksijski dijagram. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
4. VALOVODI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
4.1. Planparalelni valovod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
4.1.1. Valna impedancija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 232
4.1.2. Tok snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
4.1.3. Gubici snage i koeficijent priguenja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
4.2. Opa formulacija voenih valova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
4.2.1. TEM-val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
4.2.2. TE-val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
4.2.3. TM-val . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248
4.3. Pravokutni valovod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
4.3.1. TE-valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
4.3.2. TM-valovi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
4.3.3. Dominantni mod TE
10
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
4.3.4. Vii modovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
4.4. Kruni valovod. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 263
4.4.1. TM-valovi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
SADR@AJ VII
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page VII
4.4.2. TE-valovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
4.4.3. Dominantni mod TE
11
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
4.5. Vii modovi u suosnoj liniji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 272
4.6. Analogija izmeu valovoda i prijenosnih linija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
4.7. Dielektrini valovod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
4.8. Planarne linije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
4.8.1. Simetrina trakasta linija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
4.8.2. Mikrotrakasta linija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
4.8.3. Koplanarna linija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 318
4.8.4. Prorezna linija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319
4.9. Metoda poprene rezonancije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
4.10. Prijenosne strukture s protusmjernim valovima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 322
4.11. Brzina prijenosa energije u valovodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
4.12. Usporedba prijenosnih struktura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 327
5. ANALIZA MIKROVALNIH MREA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 329
5.1. Nadomjesni naponi i struje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
5.2. Zamisao impedancije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
5.2.1. Ulazna impedancija jednoprolazne mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334
5.2.2. Jednoprolazna mrea bez gubitaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
5.2.3. Fosterov teorem o reaktanciji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
5.3. Impedancijske i admitancijske matrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
5.3.1. Reciprone mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 344
5.3.2. Nedisipativne mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
5.3.3. Serijski i paralelni spoj dvoprolaznih mrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 348
5.4. Rasprna matrica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 349
5.4.1. Poopeni valovi snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 354
5.4.2. Veza izmeu rasprne i impedancijske matrice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 357
5.4.3. Reciprone mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
5.4.4. Ouvanje energije i svojstvo unitarnosti rasprne
matrice mree bez gubitaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
5.4.5. Nerefleksivne mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 364
5.4.6. Pomak referentnih ravnina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 366
5.5. Prijenosni parametri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 369
5.5.1. Strujno-naponska prijenosna matrica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 370
5.5.2. Matrica prijenosa valova snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
5.6. Analiza simetrinih mrea primjenom svojstvenih
vrijednosti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 375
5.6.1. Svojstvene vrijednosti dvoprolazne mree. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
5.6.2. Svojstvene vrijednosti etveroprolazne mree. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 385
VIII SADR@AJ
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page VIII
5.7. Grafovi toka signala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 388
5.7.1. Reduciranje grafa toka signala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 394
5.7.2. Masonovo pravilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 398
5.8. Neka posebna svojstva vieprolaznih mrea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
5.8.1. Dvoprolazne mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 399
5.8.2. Troprolazne mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 405
5.8.3. etvroprolazne mree . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 414
5.9. Diskontinuiteti u valovodu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
5.10. Pobuda valovoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
5.10.1. Pobuda elektrinim i magnetskim strujama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 428
5.10.2. Pobuda otvorom u stijenci valovoda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 438
5.11. Diskontinuiteti na mikrotrakastoj liniji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
5.11.1. Otvoreni kraj linije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443
5.11.2. Koljenasti spoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 445
5.11.3. Skok impedancije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 446
5.11.4. Prorez u mikrotrakastoj liniji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 447
5.11.5. Kratki spoj u mikrotrakastoj liniji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 448
6. PRILAGODBA I TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
6.1. Prilagodba s pomou koncentriranih elemenata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 452
6.2. Prilagodba jednim stabom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 456
6.3. Prilagodba etvrtvalnim transformatorom impedancije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 462
6.4. Bode-Fanov kriterij . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
6.5. Teorija malih refleksija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
6.5.1. Transformator s jednim odsjekom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 470
6.5.2. Priblina teorija za etvrtvalne transformatore
s vie odsjeaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 473
6.6. Binomni transformator. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 476
6.7. ebievljev transformator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 482
6.8. irokopojasna transformacija impedancije odsjekom
neuniformne linije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 488
6.8.1. Eksponencijalni transformator impedancije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 490
7. PASIVNI SKLOPOVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
7.1. Valovodne komponente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
7.1.1. Prilagoeni teret . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 493
7.1.2. Pomini kratki spoj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 494
7.1.3. Atenuator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 496
7.1.4. Zakretalo faze. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 498
SADR@AJ IX
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page IX
X SADR@AJ
7.2. Dijelila snage. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
7.2.1. Valovodni T-spoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 499
7.2.2. Otporno djelilo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 501
7.2.3. Wilkinsonovo djelilo snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 503
7.2.4. Nejednoliko dijeljenje snage i Wilkinsonovo djelilo
s vie izlaznih grana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
7.3. Usmjerni sprenici i hibridi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 508
7.3.1. Valovodni sprenik s jednim otvorom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 512
7.3.2. Valovodni sprenik s vie otvora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 517
7.3.3. Usmjerni sprenici sa spregnutim linijama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 524
7.3.4. Nadomjesni sklop spregnutih linija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 539
7.3.5. Kvadraturni hibrid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 542
7.3.6. Hibridni T-spoj i balansni transformator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 546
7.4. Mikrovalni rezonatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 554
7.4.1. Serijski i paralelni titrajni krugovi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 555
7.4.2. Rezonantni sklopovi s prijenosnim linijama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 564
7.4.3. Valovodni rezonatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 572
7.4.4. Dielektrini rezonator . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 582
7.4.5. Fabry-Perotov rezonator. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 588
7.4.6. Pobuda rezonatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 591
7.4.7. Perturbacija rezonatora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 606
7.5. Mikrovalni filtri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 612
7.5.1. Sinteza filtara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 613
7.5.2. Transformacije filtara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 623
7.5.3. Invertori impedancije i admitancije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 638
7.5.4. Izvedbe mikrovalnih filtara. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 648
7.6. Periodine prijenosne strukture. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 675
7.7. Feritne komponente. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 683
7.7.1. Magnetski materijali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 684
7.7.2. Rasprostiranje elektromagnetskih valova u feritima. . . . . . . . . . . . . . . . . . 693
7.7.3. Feritni mikrovalni sklopovi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 701
8. AKTIVNI SKLOPOVI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709
8.1. um u aktivnim komponentama i sklopovima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 709
8.1.1. Izvori uma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710
8.1.2. Snaga uma i nadomjesna temperatura uma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 710
8.1.3. Faktor uma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 713
8.1.4. Mree s vie izvora termikog uma i kaskada
vie umnih mrea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 714
8.1.5. Izvori uma za mjerenje temperature uma. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 719
8.2. Nelinearne komponente i mree. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 721
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page X
SADR@AJ XI
8.2.1. Nelinearni dvopol i nelinearnost . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 722
8.2.2. Frekvencije mijeanja i matrica pretvorbe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 729
8.2.3. Nelinearna analiza velikog signala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 736
8.2.4. Dinamiko podruje prijamnog sustava . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 738
8.3. Mikrovalne elektronske cijevi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 742
8.3.1. Klistron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 745
8.3.2. Refleksni klistron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 753
8.3.3. Cijev s putujuim valom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 755
8.3.4. Magnetron . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 765
8.4. Mikrovalne poluvodike komponente . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771
8.4.1. Schottkyjeva dioda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771
8.4.2. PIN-dioda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 773
8.4.3. IMPATT dioda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 777
8.4.4. Gunnov element . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 782
8.4.5. Mikrovalni tranzistori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 785
8.5. Detektori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 797
8.5.1. Detekcija nemoduliranog signala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 800
8.5.2. Detekcija moduliranog signala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 800
8.6. Mjeala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 804
8.6.1. Diodno mjealo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 806
8.6.2. Tranzistorsko mjealo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 817
8.7. Sklopovi s PIN diodom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 821
8.7.1. Sklopke s PIN diodama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 822
8.7.2. Zakretala faze i modulatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 829
8.7.3. Atenuatori s PIN diodom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 832
8.8. Tranzistorska pojaala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 834
8.8.1. Pojaanje snage dvoprolazne mree. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 835
8.8.2. Stabilnost pojaala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 843
8.8.3. Osnovna naela prorauna tranzistorskih pojaala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 849
8.8.4. Izvedbe pojaala i sklopovi za dovoenje napajanja
aktivnim komponentama. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 857
8.8.5. Niskoumna pojaala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 865
8.8.6. irokopojasna pojaala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 875
8.8.7. Lanani spoj vie pojaala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 885
8.8.8. Pojaala snage i obiljeja tranzistora u reimu rada
s velikim signalom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 886
8.9. Mikrovalni oscilatori. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 887
8.9.1. Mikrovalni oscilatori s negativnim otporom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 888
8.9.2. Tranzistorski oscilatori . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 919
8.10. Mnoila frekvencije i parametarska pojaala. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 947
8.10.1. Manley-Roweove relacije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 948
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XI
XII SADR@AJ
8.10.2. Pobuda varaktora harmonijskim signalom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 949
8.10.3. Mnoila frekvencije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952
8.10.4. Uvod u parametarske sustave. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 953
8.10.5. Pretvornik prema gore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 955
8.11. Mikrovalni integrirani sklopovi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 958
8.11.1. Materijali za podloge mikrovalnih integriranih sklopova . . . . . . . . . . . . 960
8.11.2. Pasivni koncentrirani elementi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 960
8.12. RF-MEMS sklopke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 966
9. UVOD U MIKROVALNA MJERENJA. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971
9.1. Mjerenje mikrovalne snage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 971
9.1.1. Nelinearni otpor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .971
9.1.2. Termopar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 973
9.1.3. Diodni detektor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 974
9.1.4. Mjerna nesigurnost i faktor umjeravanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 975
9.2. Mjerenje frekvencije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 976
9.2.1. Valomjer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 976
9.2.2. Digitalno brojilo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 977
9.3. Mjerenje spektra . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 979
9.4. Mjerenje impedancije i reflektometri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 981
9.4.1. Mjerenje impedancije na osnovi mjerenja odnosa
stojnih valova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 982
9.4.2. Troprolazni i etveroprolazni reflektometri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984
9.4.3. Mjerenje prijenosnih parametara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 986
9.4.4. Vektorski analizator mrea. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 987
9.4.5. Reflektometar sa esteroprolaznim hibridom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 994
9.4.6. Mjerenje rasprnih parametara reciprone
dvoprolazne mree refleksijom. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 996
9.4.7. Reflektometri u vremenskoj domeni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 997
10. UVOD U MIKROVALNE SUSTAVE I PRIMJENE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003
10.1. Mikrovalne antene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1003
10.1.1. Dijagram zraenja i intenzitet zraenja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1004
10.1.2. Usmjerenost. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1008
10.1.3. Impedancija antene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1010
10.1.4. Dobitak. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1011
10.1.5. Efektivna povrina i efektivna duljina antene. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1011
10.1.6. Antena u komunikacijskim sustavima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1014
10.1.7. Osnovne vrste antena . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1016
10.2. Mikrovalni komunikacijski sustavi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1036
10.2.1. Mikrovalni odailjai i prijamnici . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1037
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XII
SADR@AJ XIII
10.2.2. umna svojstva mikrovalnog prijamnika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1038
10.2.3. Satelitski komunikacijski i radiodifuzijski sustavi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1040
10.3. Radarski sustavi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1040
10.3.1. Impulsni radar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1043
10.3.2. Dopplerov radar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1045
10.4. Radiometrija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1046
10.5. Rasprostiranje mikrovalova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1052
10.5.1. Atmosferski uinci u troposferi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1052
10.5.2. Ionosfera i rasprostiranje elektromagnetskih valova
u jednostavnoj plazmi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1056
10.6. Mikrovalno zagrijavanje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1059
10.7. Uinci elektromagnetskoga zraenja na iva bia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1061
DODACI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1065
Dodatak A: SI elektromagnetske jedinice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1065
Dodatak B: Fizikalne konstante . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1066
Dodatak C: Predmetci decimalnih jedinica. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1066
Dodatak D: Elektrina svojstva materijala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1067
Provodnost materijala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1067
Dubina prodiranja na frekvenciji 10 GHz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1067
Permitivnost i tangens kuta gubitaka dielektrinih materijala . . . . . . . . . . . . . . .1068
Parametri materijala za podloge mikrotrakastih linija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1069
Dodatak E: Vektorska analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1069
Transformacija koordinata . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1069
Zbrajanje vektora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1070
Mnoenje vektora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1070
Vektorske derivacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1071
Vektorski integrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1072
Neke korisne vektorske jednakosti . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1072
Dodatak F: Mbiusova transformacija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1073
Dodatak G: Besselove funkcije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1075
Dodatak H: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1077
Korisni integrali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1077
Taylorov red . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1077
Dodatak I: Tablica visokofrekvencijskih suosnih kabela. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1078
Dodatak J: Tablica normiranih pravokutnih valovoda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079
Dodatak K: Invertiranje reda potencija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1080
Kazalo autora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1081
Kazalo pojmova . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1083
Kazalo animacija na CD-ROM-u. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1095
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XIII
PREDGOVOR
Ovaj je sveuilini udbenik nastao na osnovi zabiljeaka s predavanja iz kolegija
Mikrovalna elektronika koji sam vie od deset godina predavao u Zavodu za radioko-
munikacije na Fakultetu elektrotehnike i raunarstva Sveuilita u Zagrebu. Cilj je
kolegija prikazati temeljna naela mikrovalne elektronike za inenjere elektrotehnike
koji su preteno orijentirani prema radijskim komunikacijama i visokofrekvencijskoj
tehnici.
Mikrovalna elektronika pripada podruju primijenjenog elektromagnetizma, a
njezino prouavanje egzaktna je znanost jer se precizno moe matematiki formuli-
rati. Pritom, teina same matematike analize ovisi o sloenosti elektromagnetskih
polja koja pak ovise o obliku graninih ploha, tj. rubnih uvjeta. Elementarna matema -
tika teorija iznesena u ovome udbeniku ograniena je na razmatranje polja koja su
posljedica razmjerno jednostavnih rubnih uvjeta. Premda takve rubne uvjete rijetko
nalazimo u stvarnom ivotu, mnoga se praktina rjeenja mogu dovoljno dobro
aproksimirati i razmjerno jednostavnim oblicima, pa jednostavna teorija koja iz toga
proizlazi daje korisne rezultate za mnoge primjene.
Ovaj sveuilini udbenik daje temeljna naela mikrovalne elektronike i cjelovite
izvode svih vanijih formula i relacija. Izloeno gradivo poglavito je prilagoeno
potrebama dvosemestralnog kolegija sveuilinog studijskog programa koji je okrenut
prema znanstvenim podrujima elektronike i radiokomunikacija, ali i drugim pod -
rujima koja pretendiraju uporabi struktura i naprava s raspodijeljenim parametrima.
No, udbenik moe posluiti istraivaima i strunjacima u praksi, koji se u svom radu
od vremena do vremena pozivaju na temeljne jednadbe.
Knjiga je podijeljena u pet cjelina. U prvoj cjelini, poglavlja 1 i 2, saeta je osnov-
na teorija elektromagnetizma nuna za puno razumijevanje ostatka teksta. Da bi se
itatelja lake uvelo u problematiku vektorske analize, u uvodu su dane osnovne
definicije vektorskih diferencijalnih operatora i pokazane neke vane analogije
izmeu elektromagnetskih pojava i fizikalnih pojava u drugim podrujima tehnikih
znanosti. Drugo poglavlje prikazuje osnove elektrodinamike nune za razumijevanje
rasprostiranja elektromagnetskih valova u raznim prijenosnim strukturama i slobo -
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XV
XVI PREDGOVOR
dnome prostoru, to je predmet razmatranja u preostalom dijelu knjige. itatelji koji
nisu imali priliku sluati temeljne kolegije iz elektromagnetizma upuuju se na
potanko itanje drugoga poglavlja.
Druga cjelina, poglavlja 3 i 4, obrauje teoriju prijenosnih linija i valovoda. U tre -
emu je poglavlju izloena osnovna teorija prijenosnih linija, nuna za razumijevanje
sloenijih prijenosnih struktura i sklopova. Razmatraju se pojave u frekvencij skoj i
vremenskoj domeni i pokazuje uporaba grafikog rjeavanja zadaa s prijenosnim
lini jama uz pomo Smithova dijagrama. U etvrtomu poglavlju, na osnovi stroge ana -
li ze polja, objanjen je rad sloenijih prijenosnih struktura poput planparalelnog valo -
voda, upljeg metalnog valovoda i dielektrinog valovoda. Osim toga, potanko se
obrauju svojstva mikrotrakastih linija i drugih planarnih prijenosnih struktura.
Trea cjelina, poglavlja 5 i 6, bavi se teorijom mikrovalnih mrea i prilagodbom
impedancije. Peto poglavlje obrauje teoriju mikrovalnih mrea. Mikrovalni sustavi
sastoje se od niza posve razliitih komponenata, gdje ukupno ponaanje sustava ovisi
o ponaanju pojedinanih komponenata. Stoga se posebna pozornost pridaje linear -
nim mreama koje se mogu lako opisati naponima i strujama na njihovim prolazima.
To upuuje na opis mikrovalnih sklopova skupom parametara poput impedancijskih,
admitancijskih ili rasprnih parametara. S pomou tih parametara i njihovih meu-
sobnih veza obraena su neka posebna svojstva vieprolaznih mrea kao to su reci-
pronost, nerefleksivnost, nedisipativnost i geometrijska simetrinost. Pokazana je
primjenjivost uporabe grafova toka signala i matrica prijenosnih parametara za rjea-
vanje sloenih mrea. Primjenom rasprnih parametara, posebno se razmatraju
temeljna obiljeja dvoprolaznih, troprolaznih i etveroprolaznih mrea koje se neri-
jetko sreu u mikrovalnim sustavima. Na kraju se razmatraju diskontinuiteti u valo -
vodima i mikrotrakastim linijama te naini pobuivanja valovoda. esto je poglavlje
posveeno prilagodbi kompleksne impedancije generatora karakteristinoj impedan-
ciji prijenosne linije ili kompleksnoj impedanciji troila u svrhu ostvarenja najveeg
mogueg prijenosa snage iz generatora u troilo. Obraene su razliite prilagodne
mree koje se sastoje od koncentriranih i raspodijeljenih komponenata te neunifor -
mnih prijenosnih linija za uskopojasnu i irokopojasnu prilagodbu impedancije.
etvrtu, najopseniju cjelinu ine poglavlja 7 i 8, nudei itatelju potrebna znanja
za samostalno projektiranje mikrovalnih pasivnih i aktivnih sklopova. U sedmome su
poglavlju obraeni osnovni pasivni sklopovi, linijski i valovodni. Razmatraju se spreg-
nute prijenosne linije i usmjerni sprenici, djelila snage i hibridi, mikrovalni rezona-
tori i filtri, periodine elektromagnetske strukture te nereciprone feromagnetske
komponente. U osmome poglavlju obraene su aktivne elektronike komponente s
pripadajuim sklopovima. Najprije se razmatraju obiljeja uma i nelinearnih
izoblienja u mikrovalnim komponentama i sustavima. Mikrovalna se snaga moe
stvoriti i pojaavati uzajamnim djelovanjem elektromagnetskog polja i nabijenih esti-
ca. Stoga se obrauju glavne mikrovalne elektronske cijevi za generiranje i pojaava -
nje signala. Podrobnije se obrauju poluvodike komponente i pripadajui mikrovalni
sklopovi: detektori i mjeala, sklopke i modulatori s PIN diodama, tranzistorska
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XVI
PREDGOVOR XVII
pojaala te diodni i tranzistorski oscilatori. Na kraju su prikazane osnovne znaajke
mikrovalnih monolitnih integriranih sklopova i minijaturnih elektromehanikih susta-
va (MEMS).
Posljednja cjelina, sastavljena od poglavlja 9 i 10, postavljena je tako da itatelj
dobije osnovna znanja na podruju mikrovalnih mjerenja i konstrukcije mikrovalnih
sustava ukljuujui problematiku antena i rasprostiranja elektromagnetskih valova. U
devetome poglavlju obraene su osnovne mjerne tehnike. Mikrovalne signale uglav -
nom karakteriziraju snaga i frekvencija, ili skup tih veliina koji zovemo spektar. Osim
tih osnovnih, uz mikrovalne signale veu se i neke druge vane elektrine veliine kao
to je primjerice impedancija. Stoga su poglavito obraene metode mjerenja snage,
frekvencije i impedancije, ukljuujui metode mjerenja rasprnih parametara mikro -
valnih komponenata i sklopova. U desetome poglavlju najprije su prikazana osnovna
obiljeja i vrste mikrovalnih antena koje ine neizostavne komponente svih mikroval-
nih radijskih i radarskih sustava. Takoer je dan kratak uvod u primjene mikrovalnih
komponenata i sklopova u radarskim i komunikacijskim sustavima, u radiometriji i
daljinskim istraivanjima te u industriji za suenje i zagrijava nje materijala.
Dodaci na kraju udbenika trebali bi posluiti itatelju kao podsjetnik na neka
podruja matematike i elektromagnetizma iji se rezultati nerijetko upotrebljavaju
tijekom izlaganja gradiva u pojedinim poglavljima ove knjige.
Popis literature na kraju svakoga poglavlja omoguuje zainteresiranomu itatelju
daljnje produbljivanje znanja i olakava formiranje vlastitih stajalita.
Suvremeno mikrovalno inenjerstvo ukljuuje analizu i sintezu elektrinih krugo-
va s raspodijeljenim parametrima i uporabu minijaturnih plosnatih prijenosnih struk-
tura bez izravnog rjeavanja sloenih elektromagnetskih zadaa. Stoga su prednost
dobile izvedbe sklopova s trakastim prijenosnim strukturama. Budui da se nalazimo
u eri poluvodike elektronike i nanotehnologije, pri razmatranju aktivnih sklopova
gradivo je usredotoeno na primjene tranzistora i drugih poluvodikih komponenata
primjerenih mikroelektronikim izvedbama.
Pri sastavljanju gradiva istaknuto su mjesto zauzele ilustracije jer jedna slika
moe nadomjestiti tisuu rijei. No, izlaui gradivo mikrovalnog inenjerstva, koje je
proeto objanjenjima niza razliitih elektromagnetskih pojava, nerijetko sam se
suoavao s univerzalnim problemom kako studentu na jednostavan nain predoiti
izra zito dinamine pojave poput gibanja elektromagnetskog poremeaja primjenom
statinih alata kao to su slike i dijagrami. Stoga je udbenik nadopunjen CD-ROM-
-om s vizualizacijama nekih elektrodinamikih pojava svojstvenih mikrovalnim prije -
nosnim strukturama i sklopovima. Time sam nastojao metodoloki osuvremeniti izla-
ganje gradiva i istodobno studentima olakati njegovo svladavanje. Te su vizuali zacije
ostvarene i pretoene u pokretne slike s pomou matematikog paketa Mathcad.
U radu sa studentima uvijek sam pokuavao pokusima i eksperimentima u labo-
ratoriju objasniti temeljne pojave te pokazati prirodni put spoznajnog lanca koji vodi
od razumijevanja pojave do formule koja ga objanjava. Uporno sam tragao za naj -
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XVII
prikladnijim metodama uenja posudbom analogija iz drugih podruja tehnike za
potpunije objanjenje, vizualizaciju i postizanje to jasnije fizikalne slike razmjerno
slo enih elektromagnetskih pojava izloenih u knjizi, ime sam nastojao kod studena-
ta razvijati fizikalnu intuiciju i kreativnost.
U ovaj su udbenik ugraeni rezultati rada niza znanstvenika i strunjaka, fizi -
ara, inenjera i izumitelja. Pritom, naalost, nije mogue zahvaliti svima onima na
ijim su se zamislima razvile nove koncepcije i pristupi analizi primijenjenog elektro-
magnetizma i mikrovalne elektronike te svima onima koji su svojom domiljatou ili
otkrili ili objasnili vane pojave ili pak izumili nove elektronike komponente i
naprave. Ipak, u svojem sam se radu poglavito oslanjao na dva cjelovita i dobro
osmiljena teksta: drugo izdanje udbenika Roberta E. Collina Foundation for
Microwave Engineering i tree izdanje udbenika Davida M. Pozara Microwave
Engineering, koji su moda po najvie proeti svim tim postignuima.
Na kraju izraavam zahvalnost svima onima koji su svojim izravnim pomaganjem
i zalaganjem pridonijeli izlaenju ove knjige. Ponajprije svim lanovima Zavoda za
radiokomunikacije, a nadasve svojim uiteljima profesorima Zlatku Smrkiu, Ivanu
Modlicu, Ervinu Zentneru i Borisu Kvizu koji su u meni razvijali sklonost i ljubav pre -
ma toj struci. Profesorima Borisu Zimmermannu i Zlatku Korenu te profesoru Bori -
voju Modlicu elim zahvaliti na korisnoj suradnji na samom poetku moje sve ui line
karijere. Profesorima Zvonimiru ipuu i Davoru Bonefaiu posebno zahvaljujem
na mnogim kostruktiv nim komentarima, diskusijama i na iznimno nadahnjuju em i
toplom, prijateljskom ozraju tijekom nae plodne dugogodinje strune i znan stve ne
su radnje te na pozor nom pregledu poglavlja o elektromagnetizmu, prijenosnim struk-
turama i mikrovalnim mreama. Profesorima Robertu Nau i Silviju Hrabaru elim
zahvaliti na nada sve korisnim diskusijama i iskrenoj viegodinjoj suradnji na nizu
projekata iz podruja mikrovalne i visokofrekvencijske elektronike. Docentu Rado -
vanu Zentneru, dr. sc. Sinii kokiu, dr. sc. Tomislavu Debogoviu i dr. sc. Emilu
Dumiu zahvaljujem na pomoi oko obrade i pripreme materijala za CD-rom.
Zahvaljujem i brojnim tvrtkama i institucijama koje su novanom potporom
pomogle izdavanje ovoga udbenika.
Posebno zahvaljujem recenzentima profesorici Vesni Roje, Sveuilite u Splitu te
profesorima Borivoju Modlicu i Zvonimiru ipuu na uloenom trudu i pozornom
itanju rukopisa te nizu korisnih kritikih savjeta kako bi se poboljao tekst.
Profesoru Zvonku Beniu osobito zahvaljujem na poticanju i ohrabrivanju
tijekom pripreme rukopisa za tisak, a izdavakoj kui Graphis d.o.o. na tehnikoj
pomoi vezanoj uz lekturu, korekturu i grafiku obradu.
Na kraju, ali ne kao najmanje vano, elio bih zahvaliti lanovima moje obitelji
bez ijeg neizmjernog strpljenja i ljubavi sasvim sigurno ovaj projekt ne bih mogao
uspjeno privesti kraju.
U Zagrebu, svibnja 2009. Juraj Bartoli
XVIII PREDGOVOR
Perje_konacno:Perje.qxd 22.3.2012 11:45 Page XVIII
1. UVOD U MIKROVALNU
ELEKTRONIKU
Izraz mikrovalovi odnosi se na elektromagnetske pojave i signale u frekven-
cijskom podruju izmeu 300 MHz (3 10
8
Hz) i 300 GHz (3 10
11
Hz). Perioda
mikrovalnoga signala T = 1/f nalazi se u podruju od 3 ns (3 10
9
s) do 3 ps
(3 10
12
s), a odgovarajue valne duljine = c/f od 1 m do 1 mm, gdje je c =2,998
10
8
m/s 3 10
8
m/s brzina svjetlosti u vakuumu. Signali valnih duljina reda
milimetra zovu se milimetarski valovi. Vrijednosti ovih veliina ine mikrovalnu
tehniku bitno razliitom od drugih podruja elektrotehnike. Zbog visokih frekvencija
(kratkih valnih duljina) problemi se vie ne mogu rijeiti izravnom primjenom
klasine teorije mrea. Zapravo, klasina je teorija mrea priblienje ili poseban
sluaj ope teorije elektrodinamike koja je opisana Maxwellovim jednadbama. To
ima kao posljedicu da aproksimacija koncentriranog elementa u teoriji mrea vie ne
zadovoljava na mikrovalnim frekvencijama. Mikrovalne su naprave obino graene
od raspodijeljenih elemenata kod kojih se faze napona ili struja znatno mijenjaju
uzdu fizike duljine naprave jer su dimenzije naprave reda veliine valne duljine.
Stoga se na visokim frekvencijama obino naputa koncepcija struje i napona, tipina
za klasinu teoriju mrea, i uvodi se koncepcija valne prirode naprava i prijenosnih
ustroja. U drugoj je krajnosti optika tehnika kod koje je valna duljina mnogo kraa
od di men zija naprave. Tada se Maxwellove jednadbe mogu pojednostaviti s po mou
teorije geometrijske optike. Ta se tehnika moe primijeniti i na rjeavanje pro blema u
milimetarskome valnom podruju, gdje se naziva kvazioptikom tehni kom.
Pri razmatranju mikrovalnih ustroja valja poeti s Maxwellovim jednadbama
koje ukljuuju diferencijalne ili integralne operacije nad veliinama vektorskih polja,
a ta su polja funkcije prostornih koordinata. Rjeenja teorije polja openito daju
cjelovitu informaciju o veliinama na prikljunicama mikrovalnih sklopova ili pri-
jenosnih ustroja, kao to su snaga, impedancija, napon, struja itd., koje se esto mogu
izraziti s pomou koncepcije teorije mrea.
Iako na visokim frekvencijama, tj. pri kratkim valnim duljinama mikrovalnih sig-
nala, nastupaju potekoe u analizi i projektiranju mikrovalnih naprava zbog slo e -
nosti ustroja s raspodijeljenim parametrima, ti isti imbenici daju upravo mikrovalnim
sustavima jedinstvene odlike. Razlozi su sljedei:
Mikrovalna_elektronika_01a:Spranca.qxd 20.3.2012 11:54 Page 1
1. Dobitak antene razmjeran je elektrinoj duljini ili plotini antene. Na viim
frekvencijama mogue je ostvariti vei dobitak jednostavnim poveanjem fizikih
dimenzija antene.
2. Na viim se frekvencijama moe jednostavno poveati irina frekvencijskog pojasa
i na taj nain kapacitet prijenosa informacija. irina pojasa od 1 % na 600 MHz
iznosi 6 MHz (irina jednoga televizijskog kanala), dok na 60 GHz irina pojasa od
1 % iznosi 600 MHz, tj. oko 100 televizijskih kanala.
3. Mikrovalni signali putuju priblino ravnocrtno i ne lome se niti reflektiraju u iono-
sferskome sloju poput signala niih frekvencija. Stoga se mogu ostvariti usmjerene
zemaljske i satelitske radioveze.
4. Efektivna refleksijska povrina radarskog cilja poglavito je razmjerna elektrinoj i
fizikoj veliini cilja. Ako se ovoj injenici pridoda i velika usmjerenost mikroval-
nih antena, onda se vidi da je mikrovalno frekvencijsko podruje posebno za -
nimljivo za radarske primjene.
5. U podruju mikrovalnih frekvencija nastupaju razliite molekularne, atomske i
nuklearne rezonancije to proiruje podruje primjena na daljinska istraivanja
2 1. UVOD U MIKROVALNU ELEKTRONIKU
Tablica 1.1. Spektar elektromagnetskoga zraenja
(engl. remote sensing) Zemlje i drugih svemirskih tijela, medicinsku dijagnostiku,
nove postupke pripremanja hrane itd.
Glavne su primjene mikrovalova u podruju komunikacijskih i radarskih sustava.
Radarski se sustavi rabe za detekciju i odreivanje poloaja ciljeva na zemlji, u zraku i
na moru. Uglavnom se rabe za nadzor i praenje zranoga prometa, voenje projekti-
la u raznim obrambenim sustavima, za predvianje vremenskih uvjeta te za daljinska
istraivanja u razliitim podrujima gospodarstva. Razvoj optikih komunikacijskih
sustava prua nove mogunosti razvoja irokopojasnih mikrovalnih naprava, sklopova
i podsustava jer se meufrekvencijski sklopovi optikih komunikacijskih sustava
nalaze u mikrovalnome frekvencijskom podruju. S druge pak strane, pomak radne
frekvencije radiokomunikacijskih sustava u mikrovalno podruje trai usvajanje novih
znanja te daljnji razvoj metoda analize i traenje novih tehnikih rjeenja, ukljuujui
THz-ne tehnologije.
1.1. UVOD U VEKTORSKA POLJA
Elektromagnetska su polja vektorska polja, pa je korisno neto rei o nainu na
koji se raunaju i prikazuju. Vektorska i skalarna polja mogu se vizualizirati na razne
naine, a njihov je grafiki prikaz koristan za razumijevanje njihova matematikoga
ponaanja. Suvremena raunala s odgovarajuim programskim paketima pruaju
1.1. UVOD U VEKTORSKA POLJA 3
Sl. 1.1. Prikaz skalarnog polja na primjeru brda; a) kosa projekcija polja visina,
b) konturni prikaz
velike mogunosti vizualizacije skalarnih i vektorskih polja. U tom smislu posebno su
zanimljivi konturni dijagrami koji prikazuju porast skalarnog polja. Na slici 1.1a)
prikazan je crte simetrinog brda koje se uzdie do sljemena (vrha) u sreditu kon-
turnog dijagrama. Visina, prikazana na konturnom dijagramu na slici 1.1b), skalarna
je veliina. Svakoj toki na povrini Zemlje pripada odreena visina. Kad se sve toke
iste visine poveu jednom krivuljom (izohipsom), povrina je Zemlje posve defini-
rana. Zamislimo da se negdje na brdu prikazanom na slici 1.1a) nalazi kamena kugli-
ca. Zbog djelovanja sile tee kuglica e se poeti kotrljati nizbrdo. Bez obzira na to
gdje se kuglica nalazila, uvijek e biti potrebna neka sila da je zadri na istom mjestu.
Time je definirano vektorsko polje sila. Na slici 1.2 dan je drukiji grafiki prikaz brda
u kojem strelice pokazuju veliinu i smjer sile potrebne da zadri kuglicu na razliitim
mjestima padine. Relacija izmeu skalarnog polja visina i vektorskog polja sila koje
djeluju na kuglicu dobro je poznata i moe se izrei ovako: sila ovisi o strmini, ili,
drugim rijeima, sila ovisi o brzini promjene visine s udaljenou. U diferencijalnom
raunu, ta se promjena zove derivacija. Na jednak se nain mogu prikazati elektrine i
magnetske sile, tj. elektrina i magnetska polja.
1.1.1. Gradijent
Obino je teko nai smjer najveega mogueg nagiba po kojem e se kuglica
na slici 1.1a) kotrljati. Najvei nagib u danoj toki zove se gradijent u toki. Gradijent
je linearni operator deriviranja u smjeru svake koordinatne osi. On u svakoj toki daje
vektor tvorei tako vektorsko polje. Detalj vektorskog polja u malom pravokutniku na
slici 1.2 povean je da bi se mogle prikazati komponente polja. Radi boljeg snalaenja
u prostoru dodane su osi lokalnog koordinatnog sustava. Gradijent je u tom malom
isjeku polja praktiki jednolik, tj., priblino je jednak u svim tokama i po veliini i
po smjeru, a oznaen je kao vektor. Taj se vektor gradijenta moe rastaviti na dvije
komponente. Prva od njih, P/x, pokazuje strminu ili nagib u x-smjeru, a druga,
P/y, pokazuje strminu u y-smjeru. Visina je oznaena simbolom P koji je odabran s
razlogom jer visina ustvari oznauje gravitacijski potencijal. To se dvodimenzionalno
polje moe matematiki formulirati kao
(11)
gdje x
^
i y
^
oznauju jedinine vektore u x-smjeru, odnosno y-smjeru.
Posebno valja istaknuti dva svojstva gradijenta. Prvo, vektor gradijenta uvijek je
okomit na krivulje u konturnom dijagramu jer gradijent upravo oznauje najveu str-
minu. Drugo, to je manji razmak izmeu konturnih krivulja to je vei nagib, pa je i
gradijent vei.
gradijent =

x
P
x
y
P
y

,
4 1. UVOD U MIKROVALNU ELEKTRONIKU
Trodimenzionalni gradijent, kao to je gradijent temperature u prostoru, pot-
puno je analogan dvodimenzionalnom sluaju visina, pa je i njegova definicija slina:
(12)
Gradijent ima veliinu (magnitudu) koja se moe dobiti kao drugi korijen zbroja
kvadrata njegovih pravokutnih komponenata, tj.
(13)
Da bi se skratili zapisi gradijenta, divergencije ili rotora, uveden je diferencijalni
operator nabla s oznakom . Taj je operator definiran u pravokutnom koordinatnom
sustavu,
(14)
Sam simbol nabla nema neko fizikalno znaenje. Formalno se javlja kao vektor s
x-, y- i z-komponentama /x, /y i /z. Budui da je nabla operator, mora postojati
neto na to taj operator djeluje. Kad djeluje na skalarnu funkciju, dobiva se upravo
gradijent te funkcije kao to je definirano u izrazu (12), tj.
=

x
x
y
y
z
z

.
grad P
P
x
P
y
P
z
=

2
2
2
.
grad P x
P
x
y
P
y
z
P
z
=

.
1.1. UVOD U VEKTORSKA POLJA 5
Sl. 1.2. Objanjenje gradijenta s pomou vektorskog polja sila koje su potrebne da zadre
kuglicu u mirovanju na obronku brda prikazanog na slici 1
2. TEORIJA ELEKTROMAGNETIZMA
Klasina teorija elektromagnetizma daje sistematian i toan opis elektrinih i
magnetskih pojava oslanjajui se samo na nekoliko jednostavnih jednadba. Za
najopenitiju formulaciju zakona o elektricitetu i magnetizmu zasluan je James
Clerk Maxwell (18311879). On je 1864. godine objedinio i upotpunio zapaanja koja
su objavili Michael Faraday (17911836), Karl Friedrich Gauss (17771855) i Andr-
-Marie Ampe`re (17751836). Zato su njemu u ast temeljne jednadbe, koje opisuju
vladanje elektromagnatskih polja, prozvane Maxwellovim jednadbama. Fascinantan
povijesni razvoj elektromagnetizma opisali su mnogi znanstvenici, ali osnovni razlog
velike primjene Maxwellovih jednadba njihov je nemjerljiv doprinos u eksperimen-
talnoj fizici.
Premda su Maxwellove jednadbe najprije formulirane u integralnom obliku, u
ovoj smo se knjizi opredijelili za Hertzovu (Heinrich Rudolf Hertz, 18571894) for-
mulaciju u diferencijalnom obliku jer je prikladnija za prouavanje vremenski pro -
mjenljivih polja, odnosno elektromagnetskih valova. Kako Maxwellove jednadbe
ine skup meusobno povezanih parcijalnih diferencijalnih jednadba, rjeavanje
problema u elektromagnetizmu blisko je povezano s njihovim punim razumijevanjem.
No, golo matematiko razumijevanje, premda nuno, nije i dovoljno. Maxwellove jed-
nadbe, pune razliitih fizikalnih znaenja, osobito su vane za razvoj fizikalne intuici-
je. Stoga emo u ovoj knjizi istraiti njihove fizikalne i matematike posljedice rjea-
vanjem polja unutar razliitih materijala, poput dielektrika, vodia, ferita itd. te uz
razliite rubne uvjete.
2.1. MAXWELLOVE JEDNADBE I ZAKON
LORENTZOVE SILE
Pokusima je dokazano da se elektrini naboji gibaju kada na njih djeluju elek-
trine i magnetske sile. Te sile linearno ovise o veliinama koje zovemo elektrina i
magnetska polja, a ta se polja nalaze u svakoj toki prostora i u svakom vremenskom
trenutku. Maxwellove jednadbe opisuju uzajamni odnos meu elektrinim i magnet-
skim poljima te vezu polja s poloajem i kretanjem nabijenih estica. Premda su vrlo
22 2. TEORIJA ELEKTROMAGNETIZMA
jednostavne, Maxwellove su jednadbe dovoljne za razumijevanje niza elektromag-
netskih pojava opisanih u ovoj knjizi.
U diferencijalnom obliku, Maxwellove jednadbe mogu se napisati kao:
(Faradayev zakon), (21)
(Ampe`reov zakon), (22)
(Gaussov zakon), (23)
(Gaussov zakon), (24)
gdje su varijable ovako definirane:
E
elektrino polje (volt po metru; V/m)

H
magnetsko polje (amper po metaru; A/m)

B
gustoa magnetskog toka (tesla; T)

D
gustoa elektrinog toka (kulon po etvornome metru; C/m

2
)
J
gustoa elektrine struje (amper po etvornome metru; A/m

2
)
gustoa elektrinog naboja (kulon po prostornome metru; C/m
3
)
Hamiltonov diferencijalni operator (nabla ili del-operator) definiran je u uvodu
kao
gdje x
^
, y
^
i z
^
oznauju jedinine vektore u smjeru osi trodimenzionalnog pravokutnog
koordinatnog sustava.
Osim skalarne veliine (r
, t) koja oznauje gustou elektrinog naboja, sve su

ostale veliine vektori. To jest, uz amplitudu, veliinama E
(r
, t), H
(r
, t), D
(r
, t), B
(r
, t)
i J
(r
, t) pridruen je smjer u trenutku t i u svakoj toki prostora opisanoj vektorom r
.
U ovoj su knjizi upotrijebljene mks-jedinice (SI), premda su mogui i drugi sustavi
jedinica (npr. cgs), u kojima se Maxwellove jednadbe javljaju u neznatno izmije-
njenom obliku.
Izvori naboja (r
, t) i struje J
(r
, t) uzrokuju elektrina i magnetska polja. U

konkretnim problemima nerijetko su poznate veliine i J
, pa polja, koja se namjera-

vaju odrediti primjenom Maxwellovih jednadba, postaju predmet rubnih uvjeta.
Mnogo je sloeniji problem kada i J
nisu jedinstveno zadani i kad se mijenjaju u

ovisnosti o poljima. Tad se Maxwellove jednadbe moraju rijeiti jedinstveno kako bi
se zadovoljili rubni uvjeti. U ovoj emo se knjizi baviti problemima kod kojih su
veliine i J
a priori poznate, ili su vrlo tono procijenjene.

=

x
x
y
y
z
z

,
=

B r t ( , ) 0
=

D r t r t ( , ) ( , )
= +

H r t J r t
D r t
t
( , ) ( , )
( , )
=

E r t
B r t
t
( , )
( , )
2.1. MAXWELLOVE JEDNAD@BE I ZAKON LORENTZOVE SILE 23
Matematiki model svakog fizikalnog problema dobro je postavljen ako su zado-
voljena sljedea tri uvjeta. Prvo, model mora imati najmanje jedno rjeenje (egzisten-
cija rjeenja). Drugo, model mora imati najvie jedno rjeenje (jedinstvenost rjeenja,
vidjeti odjeljak 2.16.1) i tree, rjeenje neprekidno ovisi o zadanim podacima (znaaj -
nost rjeenja). Smisao prvoga uvjeta oit je: ako elektromagnetski model nema
rjeenje, onda e biti od male koristi znanstvenicima i inenjerima. Smisao drugoga
uvjeta jednako je tako oit: ako se dvije razliite metode rjeavanja primijene na je -
dan te isti model i pritom se dobiju dva razliita rezultata, onda taj model nee biti od
koristi ni za analizu ni za proraun. Trei uvjet moe se tumaiti kao: male pro mje ne
zadanih podataka proizvode male promjene rjeenja. Drugim rijeima, rjee nja su
neosjetljiva na male pogreke u podacima.
Maxwellove jednadbe u sebi sadre i vrlo vanu vezu izmeu struje i naboja.
Primjenom vektorske jednakosti (A
) = 0 na bilo koji vektor A
, divergencija
Ampe`reova zakona daje
Redoslijed operacija derivacije nad vektorom D
po vremenu i prostoru moe se

meusobno zamijeniti, pa se primjenom Gaussova zakona dobiva
(25)
Ta diferencijalna jednadba, poznata pod nazivom jednadba kontinuiteta struje
ili jednadba ouvanja naboja, pokazuje da vremenski promjenljiva razdioba pros-
tornog naboja inducira gustou struje koja se mjeri u amperima po etvornome
metru, A/m
2
. Kao to se vidi, (r
, t) i J
(r
, t) ne moraju biti neovisno zadani, pa je to

vjerojatno navelo Maxwella na zakljuak da u jednadbu (22) za izmjenina polja
valja uvesti dodatni lan koji upuuje na gustou pomane struje D
/t.
2.1.1. Integralni oblik Maxwellovih jednadba
Primjenom Gaussova i Stokesova teorema, diferencijalni oblik Maxwellovih jed-
nadba moe se pretvoriti u integralni oblik. Integralni je oblik posebno vaan u
zadaama u kojima postoje diskontinuiteti ili singulariteti polja, struja i naboja. Ti su
singu lari teti posljedica rubnih uvjeta na granici izmeu razliitih sredstava, odnosno
materijala.
Razmotrimo sada prostorno deriviranje vektora. U Maxwellovim jednadbama
(21) (24) mogu se nai dvije razliite vrste derivacija vektorskih polja, divergenci-
ja i rotor (odjeljak 1.2), ba kao to postoje dva razliita naina mnoenja vektora,
skalarni i vektorski.
+ =
t
J
0.
=
+ = ( ) .
H
D
t
J 0
24 2. TEORIJA ELEKTROMAGNETIZMA
Kao to je pokazano u uvodu, divergencija vektora ( A
) skalarna je veliina bez

smjera i definirana je kao
gdje se integracija obavlja na orijentiranoj zatvorenoj plohi S koja omeuje mali
volumni element V. Jedinini vektor n
^
okomit je na plohu s vanjske strane i pokazu-
je orijentaciju te plohe. Integriranje divergencije po odreenom volumenu V ekviva-
lentno je sumiranju veliine A
V unutar tog istog volumena. Prema definiciji,

veliina A
V moe se napisati u obliku plonog integrala. Tok polja A
koji naputa
elementarni volumen V na slici 2.1a) kroz jednu od njegovih ploha jednak je toku
koji ulazi u susjedni volumni element kroz tu istu plohu. Otuda se pri sumiranju
plonih integrala, doprinosi svih zajednikih ploha meusobno ponitavaju, pa ostaju
samo doprinosi od graninih ploha koje nemaju susjednih volumnih elemenata. To se
moe napisati kao
(26)
gdje je n
^
jedinini vektor okomit na proizvoljnu plohu S i usmjeren prema van kao to
je prikazano na slici 2.1a). Jednadba (26) zove se Gaussov teorem ili teorem diver-
gencije koji kae da je skalarni tok polja A
kroz zatvorenu plohu S jednak integralu

divergencije A
po cijelom prostoru V koji je omeen plohom S.

Izravna primjena teorema o divergenciji na jednadbe (23) i (24) daje
(27)
D n S V Q
S V
= =

d d ,
( , =

A V A n S
V S
)d d
=
A
V
A n S
V
S
lim ,
0
1
d
Sl. 2.1. a) Objanjenje Gaussova teorema; b) objanjenje Stokesova teorema
2.1. MAXWELLOVE JEDNAD@BE I ZAKON LORENTZOVE SILE 25
(28)
gdje veliina Q u jednadbi (27) oznauje cjelokupni naboj koji se nalazi u volumenu
V omeenom zatvorenom plohom S. Jednadbe (27) i (28) zapravo su Maxwellove
jednadbe divergencije u integralnom obliku.
Rotacija ili vrtloenje polja moe se zamisliti kao krivuljni integral po jedininoj
plotini u nekoj toki prostora. Ako se neka ploha podijeli na mnogo malih dijelova
kao to je prikazano na slici 2.1b), onda iz definicije rotora za svaku infinitezimalnu
plohu izlazi
gdje je diferencijalna duljina dl
tangencijalna na rub C
1
infinitezimalne plohe dS.
Smjer diferencijalnog vektora odreen je pravilom desne ruke kao to je prikazano na
slici 2.1. Ako se zbroje doprinosi svih tih malih ploha po cijeloj plohi S, moe se vidjeti
da krivuljni integral iezava na svim unutranjim plohama. Drugim rijeima, krivuljni
se integrali na zajednikim rubovima sa susjednim plohama ponitavaju zbog toga to
su smjerovi tih integrala suprotni kao to se vidi na slici 2.1b). Doprinosi stoga dolaze
samo od krivuljnih integrala na vanjskom rubu plohe S, koji je oznaen sa C. Zbra ja -
nje svih doprinosa, tj. integracija u graninom prijelazu dS 0, daje jednadbu
(29)
To je Stokesov teorem koji vrijedi za svako kontinuirano vektorsko polje. Taj vaan
teorem pokazuje da je krivuljni integral vektorske funkcije na zatvorenoj krivulji C
jednak integralu okomitih komponenata rotora po plohi S koju obrubljuje krivulja C.
Izravna primjena Stokesova teorema na jednadbe (21) i (22) daje druge dvije
Maxwellove jednadbe u integralnom obliku. Prva od njih oznauje uobiajeni oblik
Faradayjeva zakona i upuuje na drugi Kirchhoffov zakon
(210)
Druga jednadba upuuje na Ampe`reov zakon
(211)
gdje je i ukupna izmjenina struja koja tee kroz plohu S.

H l
t
D n S J n S
t
D n S i
C S S S
=

+ =

+

d d d d ,
B n S
S
=
d 0,

E l
t
B n S
C S
=

d d .
( ) . =

A n S A l
S C
d d

A l A n S
C
=
d d
1
( ) ,
3. TEORIJA PRIJENOSNIH LINIJA
Teorija prijenosnih linija premouje procjep izmeu teorije polja i teorije elek-
trinih krugova, pa zauzima znaajno mjestu u analizi mikrovalnih mrea i sklopova.
Kao to emo vidjeti, rasvjetljavanju fenomena rasprostiranja valova na prijenosnoj
liniji moe se prii bilo proirenjem teorije elektrinih krugova, bilo preko teorije
polja primjenom Maxwellovih jednadba. U sljedea emo dva poglavlja prikazati oba
pristupa i pokazati da su jednadbe koje opisuju prijenos energije prijenosnom lini-
jom vrlo sline jednadbama koje smo nali u poglavlju 2 pri razmatranju rasprosti-
ranja ravnog vala u neogranienom sredstvu. Kompleksna amplituda vala na prijenos-
noj liniji moe se definirati na tri naina. To moe biti amplituda napona, amplituda
struje ili normirana amplituda iji kvadrat modula ima dimenziju snage koju val
prenosi. U bilo kojem od tih prikaza amplituda vala opisana je kompleksnim fazorom
ija je veliina razmjerna veliini vala i iji fazni kut pokazuje relativnu fazu u odnosu
na ishodite ili nulu varijable vremena.
3.1. VALOVI NA PRIJENOSNOJ LINIJI
Bitna razlika izmeu teorije elektrinih krugova i teorije prijenosnih linija nalazi
se u elektrinim izmjerama. Naime, u teoriji elektrinih krugova uzima se da su fi -
zike izmjere mree zanemarivo male u odnosu na valnu duljinu, dok, naprotiv,
uzduna dimenzija prijenosne linije moe initi samo dio ili vie valnih duljina. Stoga
se prijenosna linija moe uzeti kao mrea s raspodijeljenim parametrima u kojoj se
naponi i struje mijenjaju du linije. U razmatranju koje slijedi smatrat emo da se radi
o uniformnoj prijenosnoj liniji koja se sastoji od dvaju vodia postavljenih na razmak
znatno manji od valne duljine. To znai da se poprene izmjere i svojstva vodljivih i
dielektrinih materijala ne mijenjaju du linije.
Pretpostavimo sada da se iznad savreno vodljive ravnine nalazi vodi u obliku
tanke ice tvorei uniformnu prijenosnu liniju kao to je prikazano na slici 3.1. Ako je
linija beskonano dugaka i pobuena samo na jednom kraju, tad su omjeri napona i
struje u svim tokama du linije meusobno jednaki. Taj se omjer zove karakteristina
Mikrovalna_elektronika_02:Spranca.qxd 20.3.2012 13:41 Page 163
impedancija linije i oznauje sa Z
0
. Ako je linija na svojemu kraju zakljuena ili
optereena impedancijom Z
0
, onda se vlada kao da je beskonano dugaka.
Kad kroz icu tee istosmjerna ili izmjenina struja, oko ice se javlja konano
magnetsko polje u kojem je pohranjena odreena koliina magnetske energije. Iz
teorije mrea poznato je da je po vremenu prosjena pohranjena magnetska energija
povezana s induktivitetom kao
(31a)
gdje je I efektivna vrijednost struje. Prema tomu, ako pohranjuje magnetsku energiju
dok kroz nju tee struja I, linija mora posjedovati induktivitet L
0
koji je dan vrijed-
nou pohranjene magnetske energije podijeljenom s I
2
/2. Ako se zatim taj induk-
tivitet podijeli s ukupnom duljinom linije, dobiva se induktivitet L po jedinici duljine,
tj. raspodijeljeni induktivitet linije.
S druge strane, ako se izmeu ice i uzemljene ravnine postavi istosmjerni ili iz-
mjenini napon V, onda se izmeu njih javlja elektrino polje. To znai da je u pro -
storu izmeu dvaju vodia pohranjena po vremenu prosjena elektrina energija
(31b)
gdje je V efektivna vrijednost napona. Pohranjena elektrina energija podijeljena s
V
2
/2 daje kapacitet linije. Dijeljenjem ukupnog kapaciteta linije s njezinom duljinom
dobiva se raspodijeljeni kapacitet linije C.
Osim pohrane energije u stvarnoj liniji postoji i disipacija energije, tj. dio se elek-
tromagnetske energije pretvara u toplinu, to oznauje gubitke u prijenosnoj liniji.
W C V
e
=
1
2
0
2
,
W L I
m
=
1
2
0
2
,
164 3. TEORIJA PRIJENOSNIH LINIJA
Sl. 3.1. Prijenosna linija koju ini kruni vodi iznad uzemljene vodljive ravnine
Konana provodnost vodia na slici 3.1 stvara otpor u kojem nastaju gubici. Izraz za
gubitke snage po jedinici duljine zbog disipacije u vodiima glasi
(31c)
gdje je R raspodijeljeni otpor linije, a I efektivna struja. Premda na mikrovalnim
frekvencijama ti gubici nisu jednaki gubicima u istosmjernom strujnom krugu zbog
povrinskog uinka (skin-efekt), moe ih se uzeti u raun na jednak nain. Jednako
tako, ako dielektrik nije savren, onda se u njemu stvaraju gubici snage po jedinici
duljine
(31d)
gdje je G nadomjesna raspodijeljena vodljivost linije, a V efektivni napon. Stoga se R i
G pripisuju gubicima u vodiima, odnosno dielektriku.
U skladu s provedenim razmatranjima, prijenosnu se liniju konane duljine moe
predoiti raspodijeljenim parametrima koji ovise o geometriji prijenosne strukture.
Na slici 3.2, prikazan je infinitezimalno kratak odsjeak linije duljine z sastavljen od
koncentriranih elemenata, gdje parametri linije R, L, G i C oznauju veliine po
jedinici duljine s dimenzijama:
R = otpor po jedinici duljine, /m L = induktivitet po jedinici duljine, H/m
G = vodljivost po jedinici duljine, S/m C = kapacitet po jedinici duljine, F/m.
Razmotrimo sada sluaj u kojem je umjesto statikog napona na jedan kraj linije
utisnut vremenski promjenljiv napon. U tom sluaju moe se oekivati da e naponi i
struje du linije biti funkcije vremena t i poloaja z. Izvedimo najprije relacije izmeu
napona i struje na poloajima z i z + z. Budui da su otpor i induktivitet linije po
jedinici duljine dani s R i L, odsjeak linije duljine z ima otpor Rz, odnosno induk-
tivitet Lz. Struja i(z, t) koja tee kroz taj otpor i induktivitet stvara razliku potenci-
jala Rz i(z, t) + Lz [i(z, t)/t] izmeu z i z + z. Struja na liniji takoer ovisi o z.
Ovdje je, meutim, pretpostavljeno da jednaka struja i(z, t) tee u svim tokama
izmeu z i z + z jer je z dovoljno mala veliina koja e se kasnije ionako skratiti do
P GV
d
=
2
,
P RI
c
=
2
,
3.1. VALOVI NA PRIJENOSNOJ LINIJI 165
Sl. 3.2. Naponi, struje i nadomjesni elementi elementarne linije duljine z
nule. Parcijalna derivacija upuuje da e se derivirati samo po t, premda je struja
funkcija i od z i od t.
Sukladno drugome Kirchhoffovu zakonu, suma napona u zamci na slici 3.2 mora
biti jednaka nuli:
to se moe napisati kao
(32)
Sukladno prvome Kichhoffovu zakonu, zbroj struja u voru na koordinati z mora
biti jednak nuli, tj.
to se moe napisati kao
(33)
Dijeljenjem s z i primjenom graninog prijelaza z 0, jednadbe (32) i (33)
u vremenskoj domeni poprimaju oblik parcijalnih diferencijalnih jednadba prvoga
reda:
(34a)
(34b)
To su jednadbe prijenosne linije, poznate pod nazivom telegrafske jednadbe.
U mikrovalnoj se elektronici preteno rabe harmonijski signali sinusnog valnog
oblika pa se obino primjenjuje fazorski prikaz:
(35a)
(35b)
gdje su kompleksne veliine
V z V z I z I z
v i
z z
( ) ( ) , ( ) ( ) ,
( ) ( )
= = e e
j j
i z t I z t z I z
i
t
( , ) ( )cos ( ) Re ( ) , = +
]
]
]
]= | }

e
j
v z t V z t z V z
v
t
( , ) ( )cos ( ) Re ( ) , = +
]
]
]
]= | }

e
j
i z,t
z
= Gv z,t C
v z,t
t

( )
( )
( )
.
v z,t
z
= Ri z,t L
i z,t
t

( )
( )
( )
,
i z z t i z t Gv z t C
v z t
t
z ( , ) ( , ) ( , )
( , )
. + = +

]
]
]
]
]
]

i z t G z v z t C z
v z t
t
i z z t ( , ) ( , )
( , )
( , ) ,

+ = 0
v z z t v z t Ri z z t L
i z z t
t
z ( , ) ( , ) ( , )
( , )
. + = + +
+
]
]
]
]
]
]

v z t R z i z z t L z
i z z t
t
v z z t ( , ) ( , )
( , )
( , ) , +
+
+ =

0
166 3. TEORIJA PRIJENOSNIH LINIJA
fazori koji nose informaciju o fazama napona i struje signala, pa im otuda i ime (odje -
ljak 2.2). Fazori ne ovise o vremenu, ali ovise o poloaju na liniji. Radi jednostavno sti,
u daljnjim e se razmatranjima ispustiti oznaka fazora (podcrtana veliina) vodei
rauna da je rije o kompleksnoj veliini koju kod pretvaranja u vremensku domenu
valja najprije pomnoiti s faktorom e
jt
, a zatim iz rezultata uzeti samo realni dio kao
to se vidi u izrazu (35). Stoga, za prikaz u frekvencijskoj domeni, derivacije po vre-
menu (/t) valja jednostavno zamijeniti faktorom j ime se parcijalne diferencijalne
jednadbe (34) svode na jednadbe s obinim derivacijama:
(36a)
(36b)
Jednadbe (36) u cijelosti opisuju ponaanje napona i struja na prijenosnoj lini-
ji. Budui da svaka od njih ovisi i o naponu i o struji, valja ih svesti na takav oblik u
kojem ovise samo o jednoj od tih varijabla. Slian je postupak proveden pri izvodu
valnih jednadba za val u slobodnome prostoru. Deriviranjem jednadbe (36a) i
uvrtenjem (36b) moe se, na primjer, eliminirati ovisnost o struji pa se ta jednadba
svodi na obinu homogenu diferencijalnu jednadbu drugoga reda s kompleksnom
va ri jablom. To je valna jednadba za napon
(37a)
Slino, deriviranjem jednadbe (36b) dobiva se valna jednadba za struju:
(37b)
U jednadbe (37) uvedena je kompleksna veliina koja je funkcija frekvencije, tj.
(38)
Budui da pokazuje kako se linijom prenose naponski i strujni valovi, veliina
dobila i svoje ime, koeficijent rasprostiranja, ba kao za elektromagnetski val u slobod-
nome prostoru. Realne veliine i oznauju koeficijent priguenja u neperima po
metru (Np/m), odnosno fazni koeficijent u radijanima po metru (rad/m).
Valne jednadbe (37) za liniju bez gubitaka ( = 0) imaju oblik valne jednadbe
(275) za elektrino polje (odjeljak 2.5.2), koja opisuje rasprostiranje ravnoga har-
monijskog vala u smjeru jedne osi pravokutnog koordinatnog sustava. Jednadbe
= + = R+ L G+ C j ( j )( j ).
d
d
2
2
2
0
I z
z
I z
( )
( ) . =
d
d
2
2
2
0
V z
z
V z
( )
( ) . =
d
d
j
I z
z
G C V z
( )
( ). = + ( )
d
d
j
V z
z
R L I z
( )
( ), = + ( )
3.1. VALOVI NA PRIJENOSNOJ LINIJI 167
4. VALOVODI
U poglavlju 2 prouavali smo rasprostiranje ravnih valova u neogranienim
dielek tricima. Razmatrali smo takoer pojavu refleksije pri okomitom i kosom
nailasku vala na ravne granice s vodiima i dielektricima. U stvarnosti, ne postoje va -
lovi na koje ne djeluju vodii i/ili dielektrici, osim ako se ne radi o idealizaciji raspro-
stiranja radiovalova daleko od povrine Zemlje u prostoru izmeu odailjaa i prijam-
nika. U ovom emo poglavlju prouavati voenje elektromagnetskih valova uz
vodljive i dielektrine granice iji oblik odreuje razdiobe polja tih valova. Kad je rije
o voenom valu tad se prije svega misli na prijenos energije uzdu prijenosne struk-
ture. Polja voenih valova vrsto su povezana sa strujama i nabojima koje ta ista polja
induciraju na vodljivim granicama ili ovise o uvjetima refleksije na dielektrinim
granicama. Ve smo u poglavlju 3 razmatrali kako se elektromagnetski val prenosi
dvoinom linijom. Pritom smo nali da se kratko spojena linija ponaa kao geome -
trij ski periodina reaktancija. U ovom emo poglavlju tu zamisao najprije proiriti na
planparalelne valovode (paralelne vodljive ploe), a zatim na valovode (uplje ili
dielektrikom ispunjene metalne cijevi koje vode elektromagnetske valove). Pre -
dodba o upljem valovodu kao moguoj prijenosnoj strukturi moe se razviti na
osnovi modela prijenosne linije optereene kratko spojenim etvrtvalnim stabovima,
kao to je prikazano na slici 4.1. Budui da su etvrtvalni stabovi kratko spojeni, njiho-
va je ulazna impedancija beskonana, pa ne optereuju prijenosnu liniju koja se u
ovom sluaju sastoji od dviju savreno vodljivih traka irine w. No, popreno na smjer
rasprostiranja vala postoji stojni val; u vodiima stabova teku reaktivne struje, a u
prostoru izmeu vodia pohranjuje se znatna koliina elektromagnetske energije.
Sl. 4.1. Razvoj ideje o pravokutnom valovodu s pomou modela prijenosne linije
224 4. VALOVODI
Umetanjem dodatnih stabova, prijenosna se struktura moe zatvoriti u oblik pra-
vokutne cijevi koju zovemo pravokutni valovod.
Razmotrimo sada neka svojstva ove nove prijenosne strukture. Ako irina
savreno vodljivih traka (w) tei nuli, onda raspodijeljeni induktivitet linije tei u
beskonanost, a raspodijeljeni kapacitet tei nuli pa karakteristina impedancija
definirana izrazom (320)
tei u beskonanost. S druge strane, intuitivno nije posve jasno to se dogaa s brzi-
nom rasprostiranja faze (fazna brzina)
jer kad L, istodobno C0. Moe se, meutim, pokazati da C bre tei nuli nego
to L tei u beskonanost, pa fazna brzina tei u beskonanost. Objanjenje za to da -
no je u poglavlju 2, gdje je pokazano da fazna brzina vala moe poprimiti vrijednosti
vee od brzine svjetlosti jer se tom brzinom ne prenosi energija. Sve se to zbiva na
frekvenciji za koju je valovod irok tono pola valne duljine. Kao to e se kasnije vid-
jeti, toj je frekvenciji dano posebno ime, zaporna ili granina frekvencija valovoda.
Budui da su i fazna brzina i karakteristina impedancija valovoda beskonane, na toj
se frekvenciji jo uvijek ne moe prenositi elektromagnetska energija. Tada energija
samo titra u poprenom smjeru tvorei u tom smjeru stojni val.
Slino se moe razviti i ideja o krunom valovodu kao to je prikazano na slici 4.2,
gdje su sada na dvoinu liniju umjesto etvrtvalnih stabova paralelno spojeni
polukruni iani lukovi. Ako je njihova duljina upravo tolika da im je ulazna impe -
dancija beskonana i ako su postavljeni toliko gusto da se meusobno dodiruju, onda
e se prijenosna linija pretvoriti u zatvorenu metalnu strukturu oblika cijevi krunog
poprenog presjeka. Takvu cijev zovemo kruni valovod. Kasnije emo vidjeti da se i
v
LC
=
1
Z
L
C
0
= ,
Sl. 4.2. Razvoj modela krunog valovoda
tom prijenosnom strukturom moe prenositi elektromagnetska energija iznad odgo-
varajue granine ili zaporne frekvencije.
Opisani modeli objanjavaju samo najjednostavniji tip vala. No, u valovodima se
mogu prenositi vii modovi koje nije jednostavno objasniti izravnom analogijom s
dvoinom prijenosnom linijom. Osim toga, opisani model moe posluiti za dobiva -
nje nadomjesnog sklopa valovoda s raspodijeljenim parametrima. Fizikalna intuicija
navodi na zakljuak da se tom prijenosnom linijom ne moe zatvoriti istosmjerni
strujni krug jer je u poprenom smjeru kratko spojena vodiima. To upuuje na i -
njenicu da se valovod ponaa kao visokopropusni filtar, odnosno da se ispod neke
granine frekvencije valovodom ne moe prenositi energija. U odjeljcima koji slijede
vidjet emo da se upljim pravokutnim valovodom energija prenosi tako da se ravni
val uzastopno reflektira na stijenkama valovoda putujui po cik-cak crti.
4.1. PLANPARALELNI VALOVOD
Prilikom razmatranja kosog upada vala iz dielektrika na ravnu vodljivu plohu u
odjeljku 2.12. utvreno je da se energija prenosi du granine plohe. Takoer je
pokazano da okomito polarizirano elektrino polje stvara TE-val, a da paralelno
polarizirano elektrino polje stvara TM-val. Dakle, superpozicijom okomito polari -
ziranog upadnog i reflektiranog vala nastaje TE-val ija se polja, sukladno izrazima
(2229) i (2230), mogu napisati kao:
(41)
(42)
Pritom je za ukupnu amplitudu E
0
poprenog elektrinog polja uzeta upola manja vri-
jednost od odgovarajue u izrazu (2229). Veliina j = j k
z
pokazuje koeficijent
rasprostiranja u smjeru z
^
. Komponente valnog broja k
x
= kcos i = ksin moraju
istodobno zadovoljiti disperzijsku relaciju
(43)
Izraz (41) pokazuje da se uvijek mogu nai odreene diskretne udaljenosti
(x=a) od donje vodljive plohe na slici 4.3 tako da su i na njima zadovoljeni rubni
uvjeti. Na primjer, tangencijalna komponenta elektrinog polja poprima vrijednost
nula za bilo koji cijeli broj m, ako je k
x
a = m, jer je tada sin(k
x
a) = 0. Taj se uvjet
moe napisati kao
k k
x
2 2 2 2
+ = = u.

H
E
x
k
k x z
k
k
k x
x
x
x
z
=

]
]
]
]
]
]
0

j
e
j
sin( ) cos( ) .
E y E k x
x
z
=

j e
j
0
sin( ) ,
4.1. PLANPARALELNI VALOVOD 225

226 4. VALOVODI
(44)
Izraeno rijeima, ako su poznati: razmak a, viekratnik m i parametri sredstva u
i , onda je posve odreen kut pod kojim se val reflektira od vodljivih ploha. Stoga
se paralelno s prvom plohom na koordinati x = a moe postaviti druga savreno vod -
ljiva beskonano tanka ploha, a da pritom ne doe do promjene razdiobe polja. Ta
druga ploha s prvom plohom podrava TE-val koji se tada rasprostire u smjeru osi z
^
.
Budui da su obje plohe ravne i meusobno paralelne, nova prijenosna struktura zove
se planparalelni valovod. Promijeni li se razmak meu plohama, automatski se promi-
jeni odgovarajui upadni kut .
U stvarnosti ta se vrsta valovoda moe ostvariti s pomou dviju tankih paralelnih
vodljivih ploa kao to je prikazano na slici 4.3. Rasprostiranje energije moe se
objasniti nizom uzastopnih refleksija ravnoga vala na donjoj i gornjoj ploi, pa val
napreduje po cik-cak crti u smjeru z
^
. To oito usporava gibanje vala u smjeru osi z
^
jer
mu jedna komponenta putuje i poprenim smjerom u kojem gubi vrijeme viekratnim
reflektiranjem. Zbog toga to se val dulje zadrava u prijenosnoj strukturi rastu gubici
snage u vodiima, a jednako tako raste i koliina pohranjene energije, to intuitivno
usporava prijenos energije. Postupnim smanjivanjem razmaka meu ploama, val se
reflektira pod sve otrijim kutom, 90, kao to je prikazano na slici 4.3b). Kada
razmak meu ploama postane toliki da je =90, fronta vala vie uope ne napredu-
je u smjeru osi z
^
nego samo titra u poprenome smjeru. To je granini sluaj (k = k
x
=
a
m
k
m
k
x
= =

cos
.
Sl. 4.3. Rasprostiranje TE-vala planparalelnim valovodom uzastopnim refleksijama na

vodljivim ravninama; a) f 2,5f
c
; b) f 1,1f
c
; c) f = f
c
(nema rasprostiranja, val
titra u poprenom smjeru)
= k
c
) pri kojem prestaje prijenos energije du valovoda, slika 4.3c). Slino se mogu
razmatrati svojstva TM-vala, osim to je tada magnetsko polje okomito polarizirano
na upadnu ravninu, odnosno paralelno je s graninom ravninom.
Da bi unutar planparalelnoga valovoda opstao TE-val nuno je zadovoljiti uvjet
k>k
x
. Budui da se taj uvjet moe zadovoljiti za bilo koji cijeli broj m, val se moe
oznaiti s TE
m
. Svakom m pripada druga razdioba elektrinog i magnetskog polja,
koju nazivamo modom (od starogrke rijei modus koja znai oblik u kojem neto po -
stoji). Elektrino polje moda TE
m
ima m maksimuma, a magnetsko polje pritom ima
m nul-toaka ili m poluvalova stojnoga vala u poprenome smjeru izmeu vodljivih
sti jenki valovoda. Budui da je veliina k = razmjerna frekvenciji, svaki TE-
-mod ima vlastitu zapornu frekvenciju (f
c
) ispod koje ne postoje uvjeti za prijenos
energije. Uvrtenjem izraza (44) u jednadbu (43) izlazi
(45)
gdje se valni broj k
c
= k
x
obino zove zaporni valni broj (odjeljak 4.2).
Val se moe rasprostirati samo ako je u disperzijskoj jednadbi (43) realna
veliina, tj.
(46)
No, na frekvencijama ispod zaporne frekvencije za dani mod, fazni koeficijent
posve je imaginaran, pa je koeficijent rasprostiranja = j posve realan. Stoga se taj
koeficijent obino oznauje s , to upuuje na priguenje vala. Tad su polja u va -
lovodu zaporna (ili evanescentna) i intenzitet im eksponencijalno opada u smjeru osi
z
^
. Ti se modovi zovu evanescentni modovi ili nerasprostirui modovi. Svojstva rasprosti-
ranja TE-modova analogna su svojstvima odziva visokopropusnog filtra, a valovod se
vlada kao visokopropusna prijenosna struktura s vie odziva. Dru gim rijeima,
svakom modu pripada jedinstveni odziv i jedinstvena zaporna frekvencija.
Budui da stojni val u poprenome smjeru (x
^
) ima vlastitu valnu duljinu,
x
=2/k
x
, uvjet (44) moe se napisati i kao a = m
x
/2, gdje je
x
ujedno i zaporna
valna duljina. Valna duljina u smjeru z
^
iznosi
v
= 2/ i zove se valna duljina voenog
vala. Svaki mod ima svoju valnu duljinu jer je fazni koeficijent u izrazu (45) funkci-
ja od m. Na slici 4.4 grafiki su prikazane relacije izmeu valne duljine ravnog vala
te valnih duljina u poprenom i uzdunom smjeru
x
, odnosno
v
za m = 1. Veza
izmeu tih valnih duljina moe se matematiki formulirati kao
(47)
1 1 1
2 2
2

x
\
]

)
] +
\
]

)
] =
\
]

)
]
v
.
= =
\
]

)
]
k k k
m
a
x
2 2 2
2
.
f
k m
a
m c
c
= =
2 2 u u
,
u
4.1. PLANPARALELNI VALOVOD 227
Mod TE
1
prvi je mogui netrivijalni TE-mod u opisanoj strukturi. Naime, za
m=0 izlazi da je k
x
= 0, pa izrazi (41) i (42) pokazuju da planparalelni valovod ne
moe podravati polja moda TE
0
, jer je za taj sluaj E
= H
= 0. Pokuajmo fizikalno
objasniti tu injenicu. Budui da uvjet m = 0 nuno trai konstantnu jakost elek-
trinog polja u poprenoj dimenziji, u ovoj se strukturi ne mogu zadovoljiti rubni
uvjeti za tangencijalnu komponentu elektrinog polja na graninim ravninama. Stoga
za prvi TE-mod (TE
1
), dominantni mod, vrijedi uvjet
(48)
Taj uvjet pokazuje da se energija moe prenositi valovodom samo ako je razmak
a vei od pola valne duljine u sredstvu koje se nalazi izmeu vodljivih ploha. U prak-
tinim primjenama valovoda, to je sredstvo obino zrak. Za prvi (najnii) mod (TE
1
)
zaporna frekvencija iznosi f
c1
= 1/ , a prvi se vii mod (TE
2
) javlja na
dvostruko vioj frekvenciji, itd. Primjenom izraza (45) i (46) fazna brzina vala u va -
lovodu glasi
( ) 2a u
a
k
x
= =
2
.
228 4. VALOVODI
Sl. 4.4. Razdioba elektrinog polja E
y
u planparalelnome valovodu za TE
1
-moda posljedica je
superpozicije dvaju valova koji nailaze na planparalelne vodie pod odreenim kutom
5. ANALIZA MIKROVALNIH MREA
Na niskim frekvencijama spojevi otpora, kondenzatora, induktiviteta, tranzistora i
dioda tvore elektrine krugove. Ti su krugovi nerijetko linearni, pa se odziv na pobudu s
vie od jednog izvora moe nai primjenom naela superpozicije. U tim su niskofrek -
vencijskim krugovima sastavne komponente meusobno povezane ianim vodiima.
Dimenzije ica i sastavnih komponenata znatno su manje od valne duljine, pa se mogu
razmatrati kao mree sastavljene od pasivnih i aktivnih koncentriranih komponenata s
jednoznano definiranim naponima i strujama u bilo kojoj toki mree. To doputa da
se mogu zanemariti promjene faze od jedne do druge toke unutar mree. Osim toga,
polja se mogu razmatrati kao TEMpolja podrana s dva ili vie vodia. To vodi do kva -
zistatikih rjeenja Maxwellovih jednadba, koja se svode na Kirchhoffove zakone za
napone vorova i struje zamki, primjenom ideje o impedanciji preuzete iz teorije mrea.
Za analizu niskofrekvencijskih sklopova razvijeno je vie korisnih metoda, no one
se openito ne mogu izravno primijeniti na mikrovalne sklopove.
Na mikrovalnim frekvencijama, ekvivalentne reaktivne i otporne komponente
mogu se spojiti tako da tvore mikrovalne sklopove ili mree. Kapaciteti i induktiviteti
koji ne pripadaju stvarnim elementima elektrinih krugova, nego su posljedica
geometrije vodia za meusobno povezivanje razliitih komponenata, obino se zovu
parazitni kapaciteti i parazitni induktiviteti. Na viim frekvencijama ti se parazitni ele-
menti ne mogu zanemariti i obino su nepoeljni. Dok se god parazitni elementi
mogu nadomjestiti kapacitetima i induktivitetima, lako ih je ugraditi u koncepciju
elektrinih mrea. No, okolnosti postaju zamrenije kad se izmjere elektrinih krugo-
va priblie vrijednosti valne duljine. Tada elektrina i magnetska polja dijele isti pro -
stor, pa se njihovi uinci vie ne mogu odvojeno razmatrati preko nadomjesnih
kapaciteta i induktiviteta. No, i u tom sluaju, nakon rjeenja elektromagnetskog
problema, moe se nai odgovarajui nadomjesni sklop koji dobro opisuje zadani
elektromagnetski problem u uem frekvencijskom pojasu.
Umjesto ica na mikrovalnim se frekvencijama za povezivanje pojedinih sklopo-
va rabe prijenosne linije i valovodi. Budui da su prikljune komponente nerijetko
dulje od etvrtine valne duljine, ne smiju se zanemariti uinci rasprostiranja.
U ovom emo poglavlju pokazati kako se neke ideje iz teorije elektrinih krugova
i mrea mogu prilagoditi oblikovanju i analizi praktinih mikrovalnih sklopova. Tome
u prilog ide injenica da je pri rjeavanju mikrovalnih problema mnogo lake primije -
niti jednostavne i intuitivne predodbe iz klasine analize niskofrekvencijskih mrea od
strogog matematikog pristupa koji za isti problem nuno trai rjeavanje Maxwellovih
jednadba. Analizom polja obino se dobiva znatno vie podataka nego to je zapravo
potrebno jer cjelovita rjeenja Maxwellovih jednadba daju vektorska elektrina i mag-
netska polja u svim tokama sklopa. No, u praksi nas najee zanimaju samo vrijed-
nosti napona i struja na prikljunicama, ili protok snage kroz sklop, ili neki drugi skup
ope prihvaenih veliina, umjesto vrlo tonog opisa polja u svim tokama pro stora.
Izvorni se problem takoer moe jednostavno preinaiti primjenom klasine analize
mrea, tako da se meusobno udrui vie komponenata i nae odziv bez podrobne
analize interakcije svakog pojedinanog elemenata s njegovim susjedom.
Kod primjene valovoda u mikrovalnim mreama uvodi se pojam prolaz (engl.
port). Time je H. A. Wheeler pedesetih godina prologa stoljea poopio pojam par
prikljunica, jer je na valovodu teko odrediti prikljunice. Prije nego to se pristupi
ana lizi mikrovalnih mrea korisno je definirati vieprolaznu mikrovalnu mreu i neke
osnovne pojmove vezane za takve mree. Pod opim pojmom mikrovalna mrea misli
se na elektromagnetski ustroj prikljuen na N prijenosnih linija poput valovoda,
suosne linije, mikrotrakaste linije, svjetlovoda itd., kao to je prikazano na slici 5.1.
Da bi se pojednostavnila daljnja razmatranja korisno je uvesti neke pretpostavke.
Prva je da su prikljune linije bez gubitaka (nedisipativne). Druga je da se prikljunim
linijama moe prenositi samo jedan mod (dominantni mod), to izravno ukljuuje
ogranienje izmjera takvih linija ili frekvencijskog podruja signala (rad iznad
odreene donje granine frekvencije).
330 5. ANALIZA MIKROVALNIH MREA
Sl. 5.1. Mikrovalna mrea s N prolaza
Ako se na jedan ili vie fizikih prolaza mree prikljui valovod koji podrava vie
modova rasprostiranja, moraju se uvesti dodatni prolazi koji uzimaju u obzir i te mo -
dove.
Strogo analitiko razmatranje elektromagnetskih polja unutar naprave ili sklopa,
rjeavanjem Maxwellovih jednadba, uz primjenu odgovarajuih rubnih uvjeta,
obino je mogue samo za vrlo ogranien broj jednostavnih geometrija. Bez obzira na
tu i njenicu, primjena fizikalnih svojstava kao to su recipronost, nedisipativnost i
geometrijska simetrija ipak doputa definiranje glavnih obiljeja mree ili sklopa.
Na svakoj prikljunoj liniji i kojom se prilazi mikrovalnoj mrei ili sklopu s vanj -
ske strane, definirana je os pripadajueg koordinatnog sustava z
i
(slika 5.1). Ishodite
te koordinatne osi (z
i
= 0) odreuje usporedbenu (referentnu) ravninu i-tog prolaza.
Referentnu ravninu prolaza valja dovoljno udaljiti od mree ili sklopa, kako bi se svi
mogui zaporni modovi mogli dovoljno priguiti na odsjeku prikljune linije koji se
nalazi izmeu mikrovalne mree i referentne ravnine. U praksi je za to dovoljna svega
jedna valna duljina. Pojam zaporni ili evanescentni mod pripada modovima kod kojih
ne postoje uvjeti za prijenos energije du prikljune linije, pa se esto zovu neraspro-
stirui modovi, a mogu nastati na suelju izmeu prikljune linije i mree ili na
diskontinuitetu unutar samog sklopa. Ako su dvije mikrovalne mree meusobno
povezane prijenosnom linijom kraom od priblino jedne valne duljine, na toj liniji
moe doi do sprege meu zapornim modovima, pa analiza takvih mrea postaje vrlo
sloena. Stoga emo u ovoj knjizi razmatranja ograniiti samo na interakcije meu
dominantnim modovima.
5.1. NADOMJESNI NAPONI I STRUJE
Ako na sklopu ili mrei nije jasno i jednoznano definiran par prikljunica, na
mikrovalnim je frekvencijama gotovo nemogue mjeriti napone i struje jer na tim
frekvencijama ne postoje voltmetri i ampermetri za izravno mjerenje tih veliina. Par
prikljunica mogue je definirati za TEM linije kao to su suosne, mikrotrakaste i
simetrine trakaste linije. U poglavlju 3 pokazano je da za TEM-val na prijenosnoj li -
niji postoje naponski i strujni valovi koji su jednoznano povezani s pripadajuim
poprenim elektrinim i magnetskim poljima. No, u sluaju TE- i TM-modova u valo -
vodima takva jednoznanost ne postoji. Za dominantni mod TE
10
pravokutnog valo -
voda, na primjer, napon se moe nai preko krivuljnog integrala elektrinog polja
koje vlada izmeu gornje i donje stjenke valovoda. Unato tomu, nije jasno treba li
uzeti maksimalnu vrijednost napona u sredini valovoda ili neku srednju vrijednost jer
se vrijednost napona mijenja u poprenom smjeru. S druge strane, uzduna (aksijal-
na) struja tee gornjom stijenkom u jednom smjeru, a donjom stijenkom u suprotnom
smjeru kao u TEMprijenosnoj liniji, ali nije jasno kako uzeti u obzir struje koje teku u
poprenom smjeru i one na bonim stijenkama valovoda. Kod drugih su modova
okolnosti jo sloenije jer je, na primjer, za TM modove napon izmeu nasuprotnih
5.1. NADOMJESNI NAPONI I STRUJE 331
stijenki uvijek jednak nuli. Stoga ne postoji jednoznana definicija napona za sve
primjene, pa na mikrovalnim frekvencijama, naponi i struje ne igraju tako vanu
ulogu kao u niskofrekvencijskom podruju. No, u mnogim se primjenama nerijetko
pokuava nai prikladan opis vladanja mikrovalnih sklopova s pomou napona, struja
i impedancija kako bi se optimalno mogle iskoristiti poznate koncepcije iz teorije
niskofrekvencijskih elektrinih krugova. Svim je mikrovalnim mreama svojstveno
sljedee:
1. napon je razmjeran transverzalnom elektrinom polju razmatranog moda;
2. struja je razmjerna transverzalnom magnetskom polju razmatranog moda;
3. nadomjesni naponi i struje tako su definirani da im je umnoak (VI
*
) jednak toku
snage razmatranog moda;
4. omjer fazora ekvivalentnog napona i struje (V/I) za jedan putujui val jednak je
karakteristinoj impedanciji razmatranog moda; karakteristina se impedancija
obino uzima za normiranje svih ostalih impedancija.
Kako se transverzalna polja mijenjaju s udaljenou du prijenosne strukture
pokazuje faktor rasprostiranja e
jz
. U poglavlju 2 vidjeli smo da je transverzalno
magnetsko polje vezano s transverzalnim elektrinim poljem jednostavnom konstan-
tom Z
v
koja se zove valna impedancija moda. Tako se za putujui val u pozitivnom
smjeru osi z
^
moe napisati
(51)
Za proizvoljni valovodni mod putujuih valova u smjeru z
^
, transverzalna se
polja s pomou prvog pravila mogu napisati kao:
(52a)
(52b)
gdje su A
+
i A
kompleksne amplitude polja normiranih transverazalnih vektorskih

modalnih funkcija e
(x, y) i h
(x, y). Jednadbe (52) ujedno definiraju ekvivalentne

naponske i strujne valove kompleksnih amplituda V
+
i V
te I
+
i I
. Omjeri tih amplitu-

da (V
+
/ I
+
= V
/ I
= Z
0
) jednaki su karakteristinoj impedanciji nadomjesne linije
na prolazu. Lako se moe vidjeti da su svojstva transverzalnih polja slina svojstvima
naponskih i strujnih valova na liniji. Konstante proporcionalnosti K
1
= V
+
/ A
+
= V
/ A
i K
2
= I
+
/ A
+
= I
/A
povezuju polja s naponima i strujama, i lako se mogu nai s

pomou odgovarajuih izraza za tok snage i impedanciju na prolazu.
Da bi se ouvala snaga, primjenom treeg i etvrtog pravila, dobiva se
(53)
1
2
1
2 2
2
1 2
V I A e h z S
V I
K K
e h z S
S S
+ + +
+ +

= =

^ ^
d d ,

H x y z e x y A A
e x y
K
I I
z z z z
t
j j j j
e e e e ( , , ) ( , )
( , )
= ( ) =
+ +
2
(( ),

E x y z e x y A A
e x y
K
V V
z z z z
t
j j j j
e e e e ( , , ) ( , )
( , )
= + ( ) = +
+ +
1
(( ),
Z h x y z e x y
v

( , ) ( , ). =
^
332 5. ANALIZA MIKROVALNIH MREA
6. PRILAGODBA I
TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE
U ovom emo poglavlju poeti primjenjivati teoriju i postupke analize mikroval-
nih mrea koje smo razvili u prethodnim poglavljima. U odjeljku 3.3. vidjeli smo da na
prijenosnoj liniji zakljuenoj impedancijom troila (pasivni teret) koja je razliita od
karakteristine impedancije linije nastaje reflektirani val, pa teret ne prima maksimal-
nu moguu snagu iz prijenosne linije. Uobiajena impedancija suosnih i mikro-
trakastih prijenosnih sustava u mikrovalnome podruju iznosi 50 . No, na frekvenci-
jama ispod 1 GHz ponegdje se rabi i karakteristina impedancija 75 . Postupak
pretvorbe proizvoljne impedancije tereta na karakteristinu impedanciju sustava zove
se prilagodba. Openito, impedancija se tereta moe prilagoditi na bilo koju komplek-
snu impedanciju generatora. Pritom se maksimalni prijenos snage ostvaruje kad su
impedancije generatora i tereta meusobno konjugirano kompleksne (odjeljci 3.3.6. i
5.4.1). Prilagodba se moe ostvariti umetanjem reaktivne (nedisipativne) prilagodne
mree izmeu prijenosne linije i tereta, kao to je prikazano na slici 6.1. Reaktivna se
mrea moe os tvariti primjenom koncentriranih elemenata (kapacitet, induktivitet)
ili s pomou prijenosnih linija. U komunikacijskim primjenama nerijetko se trai pri-
lagodba u to je mogue irem frekvencijskom podruju. Pokazat emo da se ni jedan
teret ne moe savreno prilagoditi u kontinuiranom pojasu frekvencija, ve je sa -
vrenu prilagodbu mogue ostvariti samo na diskretnim frekvencijama. Unato tomu,
razina razgoenja izraena preko odnosa stojnih valova ili modula koeficijenta reflek-
sije uvijek se moe kontrolirati unutar zadanog pojasa frekvencija. No, to je najee
Sl. 6.1. Prilagodba proizvoljne impedancije tereta na prijenosnu liniju
mreom bez gubitaka
452 6. PRILAGODBA I TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE
predmet kompromisa izmeu maksimalno dopustive razine odnosa stojnih valova i
maksimalno os tvarive irine frekvencijskog pojasa.
6.1. PRILAGODBA S POMOU KONCENTRIRANIH ELEMENATA
U niem mikrovalnome podruju, prilagodne se mree mogu izvesti s pomou
koncentriranih LC elemenata. Prednost koncentriranih elemenata u malim je dimen-
zijama i irem ostvarivom frekvencijskom podruju prilagodbe. No, u viem frekven -
cij skom podruju valja primijeniti elemente s raspodijeljenim parametrima (odsjeci
Sl. 6.2. Primjena koncentriranih reaktivnih elemenata za prilagodbu: a) serijski, b) paralelni
6.1. PRILAGODBA S POMOU KONCENTRIRANIH ELEMENATA 453
prijenosnih linija ili valovoda). Ovisno o obiljejima impedancije tereta mogue su
razliite konfiguracije mrea s LC elementima.
Prije nego to pristupimo proraunu prilagodnih mrea, pogledajmo kako se
impe dancija tereta transformira u Smithovu dijagramu preko serijskih i paralelnih
reaktancija. U tu se svrhu mogu upotrijebiti induktiviteti i kapaciteti kao to je
prikazano na slici 6.2. Dodavanjem serijske reaktancije, impedancija zadrava isti
realni dio, a samo joj se promijeni reaktancija. Stoga se u Smithovu dijagramu toka
transformira po krunici konstantnog realnog dijela (otpora), slika 6.2a). Ako je reak-
tancija os tvarena induktivitetom, onda se toka normirane impedancije pomie u
smjeru kazaljke sata, jer se poveala ukupna reaktancija. Uporabom kapaciteta, toka
se pomie u suprotnom smjeru. Postavljanjem reaktancije paralelno teretu, toka se
kree krunicom konstantne normirane vodljivosti u invertiranom Smithovu dijagra-
mu u kojem se prikazuju admitancije, slika 6.2b).
U irem podruju impedancija prilagodba se moe ostvariti s pomou L-mree
koja se sastoji od jednog paralelnog i jednog serijskog reaktivnog elementa. Dvije
mogue konfiguracije takve mree prikazane su na slici 6.3. Konfiguracijom na slici
6.3a) prilagodba se moe ostvariti samo ako je realni dio impedancije tereta Z
T
manji
od Z
0
, tj. ako normirana impedancija tereta z
T
lei u podruju Smithova dijagrama
izvan krunice r = 1. Za ostale impedancije prilagodba se moe ostvariti konfiguraci-
jom na slici 6.3b).
Da bi sustav na slici 6.3a) bio prilagoen, ulazna impedancija Z
ul
prilagodne
mree zakljuena teretom impedancije Z
T
= R
T
+ jX
T
mora biti jednaka Z
0
, tj.
(61)
Rastavi li se izraz (61) na realni i imaginarni dio dobivaju se dvije jednadbe:
(62a) Z B X X Z R
0 0 p T s T
( ) , + =
Z
B
X R X
0
1
1
=
+
+ +
j
j j
p
s T T
.
Sl. 6.3. Jednostavne prilagodne mree s koncentriranim elementima: a) Re{Z
T
}< Z
0
;
b) Re{Z
T
} > Z
0
(62b)
koje sadre dvije nepoznanice, serijsku reaktanciju X
s
i paralelnu susceptanciju B
p
.
Uvrtenje jednadbe (62b) u (62a) daje kvadratnu jednadbu za B
p
ija su rjeenja
(63a)
Budui da je Re{Z
T
} < Z
0
, izraz pod korijenom uvijek je pozitivan, pa je suscep-
tancija B
p
uvijek realna veliina, to smo i oekivali. Uvrtenjem rjeenja (63a) u jed-
nadbu (62b) dobiva se rjeenje za serijsku reaktanciju
(63b)
Valja rei da su oba para rjeenja (63) fizikalno ostvariva. Pozitivna reaktancija
X
s
moe se ostvariti serijskim induktivitetom, L
s
= X
s
/, a negativna kapacitetom
C
s
= l/(X
s
). Jednako tako, pozitivna susceptancija B
p
moe se ostvariti paralelnim
kapacitetom C
p
= B
p
/, a negativna induktivitetom L
p
= l/(B
p
). U praksi se
obino odabire onaj par rjeenja koji ima manje vrijednosti reaktancija, odnosno sus-
ceptancija. Time je prilagodbu mogue ostvariti unutar ireg pojasa frekvencija.
Ako se impedancije na slici 6.3a) zamijene admitancijama, tj. Y
T
= G
T
+ jB
T
=
= 1/Z
T
i Y
0
= 1/Z
0
, onda mrei na slici 6.3b) odgovara izraz koji je dualan izrazu
(61):
(64)
Iz toga slijede i dva para dualnih fizikalno ostvarivih rjeenja:
(65a)
(65b)
gdje u ove izraze, preko veliina G
T
i B
T
, valja uvrstiti impedanciju tereta, tj.
Primjenom rezultata sa slike 6.2, elementi prilagodne mree mogu se izraunati
grafikim postupkom u Smithovu dijagramu. U tu svrhu pogledajmo sljedei primjer.
G
R
R X
B
X
R X
T
T
T T
T
T
T T
odnosno =
+
=
+
2 2 2 2
, .
B B R Y R
p T T T
= ( ),
0
X Z Y G G
s T T
=
0 0
( ) / ,
Y
X
B G B
0
1
1
=
+
+ +
j
j j
s
p T T
.
X X R Z R
s T T T
= ( ).
0
B
Z R R
Z
p
T T
=
( ) /
.
0
0
X X Z R B
s T T p
+ =
0
,
454 6. PRILAGODBA I TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE
6.1. PRILAGODBA S POMOU KONCENTRIRANIH ELEMENATA 455
Prilagoditi impedanciju tereta koja se sastoji od serijskog spoja otpora 25 i kapaciteta
8,82 pF na prijenosnu liniju karakteristine impedancije 50 na frekvenciji 1,8 GHz. Nai
reaktivne elemente prilagodne L-mree.
Rjeenje:
Impedancija tereta na frekvenciji 1,8 GHz iznosi
Budui da je realni dio impedancije tereta (25 ) manji od karakteristine impedancije
linije (50 ) valja primijeniti prilagodnu mreu na slici 6.3a). Da bi se problem mogao rijeiti u
Smithovu dijagramu najprije je potrebno normirati impedanciju tereta (toka A):
Z R
C
T T
T
j
j
j10 = + =

=
1
25
2 1 8 10 8 82 10
25
9 12
, ,
.
Primjer 6.1. Prilagodba impedancije koncentriranim elementima
Sl. 6.4. Prilagodba reaktivnom mreom s koncentriranim elementima: a) paralelni
induktivitet u kaskadi sa serijskim kapacitetom, b) paralelni kapacitet u
kaskadi sa serijskim induktivitetom
U skladu sa slikom 6.3a), impedanciji tereta valja dodati serijsku reaktanciju (pozitivnu ili
negativnu) tako da se toka A transformira u toku B (ili B) koja mora leati na jedininoj
krunici (g = 1) u admitancijskom dijagramu (invertirani Smithov dijagram na slici 6.4). Ta se
transformacija obavlja na krunici konstantnog realnog dijela (normiranog otpora) jer se
dodavanjem serijske reaktancije ne mijenja realni dio impedancije. Razlika normiranih impe -
dancija toaka A i B (ili B) daje vrijednost normirane serijske reaktancije X
s
/Z
0
. Toka impe -
dancije dalje putuje iz toke B (ili B) po krunici konstantne vodljivosti, g = 1 do toke C u
sreditu Smithova dijagrama, gdje je konano prilagoena. Stoga susceptancija toke B (ili B)
pokazuje vrijednost potrebne susceptancije paralelnog prilagodnog elementa B
p
, kao to je
prikazano na slici 6.4.
6.2. PRILAGODBA JEDNIM STABOM
S pomou paralelno ili serijski spojenog otvorenog ili kratko spojenog odsjeka
linije (staba) i serijskog odsjeka prijenosne linije odgovarajue duljine mogue je os -
tvariti prilagodbu impedancije u uem frekvencijskom podruju. Promotrit emo
samo prilagodnu mreu s paralelno spojenim stabom prikazanu na slici 6.5 jer se
moe znatno jednostavnije izvesti u mikrotrakastoj i suosnoj tehnici. Odabran je
kratko spojeni stab, ali jednako se tako moe upotrijebiti i otvoreni stab. Ka -
rakteristine impedancije linijskih odsjeaka openito mogu biti razliite. No, u
konkretnim izvedbama s mikrotrakastim i suosnim strukturama iz praktinih se razlo-
ga nerijetko uzimaju linijski odsjeci jednakih karakteristinih impedancija. U pos-
tupku prilagodbe s jednim stabom ugaaju se dvije varijable: udaljenost d izmeu
tereta i staba te duljina staba l.
z
Z
Z
T
T
j10
0
j0,2 = =

=
0
25
5
0 5 , .
456 6. TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE I PRILAGODBA
Sl. 6.5. a) Prilagodba paralelnim kratko spojenim stabom i b) serijskim otvorenim stabom
Postupak prilagodbe najzornije se moe prikazati u Smithovu dijagramu. Naj -
prije se impedancija tereta normira na karakteristinu impedanciju prijenosne struk-
ture (linije ili valovoda). Budui da je stab spojen paralelno s linijom korisno je prijei
iz impedancijskog prikaza na admitancijski. (Paralelno spojene admitancije jedno -
stavno se zbroje.) Normirana impedancija tereta z
T
= Z
T
/Z
0
nalazi se u toki A
Smithova dijagrama. Potom se kroz tu toku povue krunica konstantnog odnosa
stojnih valova. Pretvorba u normiranu admitanciju y
T
= Y
T
/Y
0
ostvaruje se tako da se
na toj krunici nae dijametralno suprotna toka B. Od ovog trenutka, pa nadalje
Smithov emo dijagram smatrati dijagramom normiranih admitancija. Da bi se
impedancija tereta mogla prilagoditi s pomou paralelnog staba, normirana se admi-
tancija u toki B mora transformirati u toku u kojoj je realni dio jednak jedinici. To
znai da transformirana toka admitancije mora leati na krunici jedinine
vodljivosti (g = 1) u Smithovu dijagramu. No, moe se uoiti da krunica konstantnog
odnosa stojnih valova presijeca krunicu 1 + jb u dvije toke. To su toke C i C.
Udaljenost d, od tereta do staba, dana je bilo kojim od tih dvaju sjecita. To se moe
lako postii ako se izmeu tereta i staba umetne serijski odsjeak prijenosne linije
potrebne duljine d. Kao to je pokazano u odjeljku 3.5. kretanju po liniji bez gubitaka
odgovara rotacija toke po krunici konstantnog odnosa stojnih valova u Smithovu
dijagramu (toka konstantnog modula koeficijenta refleksije). Na taj se nain openi-
to dobivaju dva rjeenja: y
C
= 1 + jb
C
, i y
C
= 1 jb
C
koja se nalaze na sjecitima
krunice stalnog odnosa stojnih valova s jedininom krunicom (g = 1). Prvome rjee -
nju pripada pozitivna susceptancija, a drugome negativna susceptancija istog iznosa.
Obino se odabire rjeenje koje daje krai odsjeak linije i/ili krai stab. Na ljestvici
koja se nalazi na vanjskom rubu dijagrama oita se vrijednost normirane duljine d/ iz
koje se za poznatu frekvenciju odredi potrebna fizika duljina d. U toki D ispred
spoja sa stabom normirana je ulazna admitancija jedinine vrijednosti (savrena pri-
lagodba,
D
= 0). To znai da normiranu susceptanciju u toki C mora kompenzirati
normirana susceptancija staba y
s
= jb
s
. Na referentnoj ravnini spoja i otvoreni i kra tko
spojeni stabovi mogu dati bilo koju vrijednost normirane susceptancije, y
s
= jb
s
.
Duljina staba odredi se tako da se najprije nae susceptancija staba b
s
= b
C
koja
oznauje negativ susceptancije u toki C. Ako je stab kratko spojen, onda se iz toke
E (beskonana admitancija) valja kretati po rubu Smithova dijagrama (g = 0) u
smjeru prema generatoru dok se ne stigne u toku F u kojoj je admitancija jb
s
. Sad se
na vanjskoj ljestvici oita normirana duljina staba l/. Uz tu duljinu staba teret je
savreno prilagoen na prijenosnu liniju. Na slici 6.6 prikazan je postupak prilagodbe
za stvarne vrijednosti impedancije tereta i karakteristine impedancije linija.
U konkretnom primjeru na slici 6.6 normirana je impedancija z
T
= Z
T
/Z
0
= 5 j2.
Iz dijagrama se moe oitati normirana admitancija y
T
= 0,172 + j0,069 s argumen-
tom 171,9 kojem odgovaraju normirane duljine d/ = 0,011. Toki C odgovara
normirana admitancija y
C
= 1 + j0,2 s argumentom 45 kojem odgovaraju normirane
duljine d/ = 0,188. Prilagodba se obavlja na frekvenciji 6 GHz, za koju je valna dulji-
na =50 mm. Stoga je duljina linijskog odsjeka: d = (0,188 0,011) = 0,177 50 =
= 8,8 mm. Drugo je rjeenje (toka C) konjugirano kompleksno u odnosu na toku
6.2. PRILAGODBA JEDNIM STABOM 457
458 6. TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE I PRILAGODBA
C, odnosno y
C
= 1 j2. Argument te admitancije iznosi 45, a d/ = 0,312. Otuda je
d = (0,312 j0,011) = 0,30150 = 15,05 mm.
Za kratko spojeni stab, elektronika udaljenost izmeu toaka E i F na rubu
Smithova dijagrama na slici 6.6 daje potrebnu duljinu staba. Za prvo rjeenje (toka
C), odnosno za susceptanciju staba b
s
= 2, dobiva se l/ = 0,324 0,250 = 0,074.
Otuda za fiziku duljinu staba izlazi l = 3,7 mm. Za drugo je rjeenje (toka C) sus-
ceptancija staba b
s
= 2, pa se dobiva l/ = 0,176 + 0,250 = 0,426. Stoga fizika dulji-
na odgovarajueg staba iznosi l = 21,3 mm. Slino se mogu nai duljine stabova koji
su na kraju otvoreni.
Problem prilagodbe jednim paralelnim stabom (slika 6.5a)) moe se lako rijeiti
ana litiki. U cilju odreivanja duljine d serijskog linijskog odsjeka i duljinu staba l,
Sl. 6.6. Postupak prilagodbe u Smithovu dijagramu
7. PASIVNI SKLOPOVI
U ovom emo poglavlju razmotriti brojne pasivne mikrovalne sklopove koji se
rabe kao sastavni dijelovi mikrovalnih komunikacijskih i radarskih sustava, a i neza -
obilazni su u laboratorijskome radu. Uvodno su obraene osnovne naprave, poput va -
lovodnih i suosnih atenuatora, pominih kratkospojnika i zakretala faze, koje nalaze
primjenu u laboratorijskom radu i mjerenjima. Posebna je pozornost posveena
mikrovalnim rezonatorima, filtrima i periodinim prijenosnim strukturama te djelili-
ma snage, usmjernim sprenicima i feritnim komponentama. Budui da su pa sivni
sklopovi sastavni dio aktivnih sklopova poput mikrovalnih pojaala, oscilatora,
mjeala i elektronikih preklopnika, iznimno je vano dobro poznavanje njihova rada.
7.1. VALOVODNE KOMPONENTE
7.1.1. Prilagoeni teret
U praksi se rabe dva tipa valovodnih i linijskih zavrnih impedancija. Jedan je pri-
lagoeni teret, a drugi je pomini kratki spoj. Ta se zavrna optereenja intenzivno
rabe u laboratorijima pri mjerenjima impedancije ili rasprnih parametara mikroval-
nih elemenata i mrea.
Sl. 7.1. Izvedbe prilagoenog tereta u valovodu: a) apsorber u obliku prizme, b) apsorber u
obliku trokutaste ploice na simetrali ire stijenke valovoda
Prilagoen teret stvara uvjete potpune apsorpcije cjelokupne upadne snage, pa je
ekvivalentan optereenju valovoda ili linije vlastitom karakteristinom impedancijom.
Na slici 7.1 prikazane su neke od izvedaba zavrnih optereenja koja se nalaze u prak-
si. Apsorberi su izraeni od materijala s gubicima. Za duljine apsorbera vee od neko-
liko valnih duljina, u praksi je mogue postii odnos stojnih valova manji od 1,01.
Piramidalnim oblikom apsorbera postiu se minimalne refleksije jer elektromagnet -
ski val postupno nailazi na sve veu masu ili poprenu dimenziju apsorbirajueg mate -
rijala. Takve se strukture u prijenosnim linijama ili valovodima mogu analizirati kao
linije s gubicima. Za primjene u uem frekvencijskom podruju mogu se rabiti zavrni
otpori krai od etvrt valne duljine.
Na slian se nain mogu ostvariti suosne inaice zavrnog otpora s pomou sto -
astog apsorbera koji se umee izmeu sredinjeg i vanjskog vodia suosne linije.
7.1.2. Pomini kratki spoj
Pomini kratkospojnik ini zavrnu impedanciju koja reflektira cjelokupnu upad-
nu snagu. Faza reflektiranog vala mijenja se promjenom poloaja kratkospojnika. To
je ekvivalentno promjenljivoj zavrnoj reaktanciji. Na slici 7.2 prikazane su izvedbe
494 7. PASIVNI SKLOPOVI
Sl. 7.2. Pomini kratki spoj u valovodu (uzduni presjek): a) stap s pernim kontaktom;
b) dvostruki stap i c) njegov nadomjesni sklop
koje se najee nalaze u praksi. Na slici 7.2a) uinak kratkog spoja u valovodu os -
tvaren je stapom i elastinim pernim kontaktom. Galvanski kontakt stapa sa stijenka-
ma valovoda obino stvara probleme zbog prijelaznog otpora, pa se nerijetko rabe
beskontaktni stapovi kao to je prikazano na slici 7.2b). Dodavanje jo jednog beskon-
taktnog stapa, udaljenog etvrtinu valne duljine od prvog, znatno pojaava uinak
kratkog spoja. Rad tog sklopa moe se objasniti s pomou nadomjesne sheme na slici
7.2c). Stap se vlada poput linije niske karakteristine impedancije Z
1
, a etvrtvalni
odsjeak izmeu dvaju stapova ima svojstva etvrtvalnog transformatora visoke
karakteristine impedancije Z
2
koja je mnogo vea od Z
1
i Z
K
. Impedancija Z
K
na
refe rentnoj ravnini 1-1, priblino je jednaka nuli, i transformira se du etvrtvalnog
odsjeka visoke impedancije Z
2
u vrlo visoku impedanciju na referentnoj ravnini 2-2,
(71)
Ta se impedancija preko prvog etvrtvalnog odsjeka impedancije Z
1
dalje trans-
formira na referentnu ravninu 3-3 u vrlo nisku impedanciju
(72)
pa se opisani sklop na referentnoj ravnini 3-3 vlada poput idealnog kratkog spoja.
Slini se sklopovi nalaze i u izvedbama sa suosnim linijama, u koje se stapovi
umeu izmeu sredinjeg vodia i plata suosne linije.
Na slici 7.3 prikazana je alternativna izvedba s manjim utrokom prostora. Prvi je
stap izraen kao prelomljena etvrtvalna linija. Unutarnja linija transformira impedan-
ciju kratkog spoja u idealni otvoreni krug na ravnini 1-1. U toj toki impedancija tei
beskonanoj vrijednosti, pa aksijalna struja tei nuli. Tako vanjska etvrtvalna linija
transformira impedanciju otvorenog kruga na ravnini 1-1 u kratki spoj na ravnini 2-2.
Beskontakni stapovi nerijetko se rabe u sklopovima za odvajanje RF strujnog
kruga od istosmjernog strujnog kruga u aktivnim sklopovima te za povezivanje dvaju
krunih valovoda ili dviju suosnih linija preko beskontaktnih rotacijskih spojeva.
= =
Z
Z
Z
Z
Z
Z
K
B
K
1
2
1
2
2
,
Z
Z
Z
B
K
=
2
2
.
7.1. VALOVODNE KOMPONENTE 495
Sl. 7.3. Skraeni pomini kratkospojnik s dva stapa
7.1.3. Atenuator
Za slabljenje mikrovalnoga signala poglavito se rabe atenuatori, promjenljivi i
nepromjenljivi. Jednostavne izvedbe valovodnih atenuatora prikazane su na slici 7.4.
Tanka otporna ploica (ili otporni film na tankoj dielektrinoj ploici) postavlja se
paralelno s vektorom elektrinog polja dominantnog moda u valovodu, tj. okomito na
iru stijenku valovoda. Time se postie najvea interakcija s elektrinim poljem.
Budui da elektrino polje inducira plone struje u otpornom materijalu dolazi do
disipacije, odnosno priguenja elektromagnetske energije. U izvedbi na slici 7.4a)
priguenje raste pomicanjem ploice prema sredini valovoda. U drugoj izvedbi, na
slici 7.4b) otporna se ploica ubacuje u valovod kroz uski prorez na simetrali ire sti-
jenke valovoda. Takav prorez ne presijeca strujnice, pa ne moe doi do zraenja
elektromagnetske energije iz valovoda u okolni prostor. Priguenje je to vee to je
otporna ploica dublje u valovodu.
Valovodnim sklopom na slici 7.5 u krunom se valovodu moe razmjerno jedno -
stavno pobuditi mod TE
11
s pomou moda TE
01
iz pravokutnog valovoda. To je
Sl. 7.4. Valovodni atenuator s ploastim apsorberima
Sl. 7.5. Transformacija pravokutnog moda TE
01
u kruni mod TE
11
pretvornik modova s postupnim prijelazom iz pravokutnog valovoda u kruni valo -
vod. Kad se dimenzije valovoda pravilno odaberu nee se pojaviti vii modovi jer u
krunom valovodu mod TE
11
ima najniu zapornu frekvenciju ba kao i mod TE
01
u
pravokutnom valovodu.
Opisana vrsta prijelaza vrlo se esto primjenjuje u polarizacijskim atenuatorima,
gdje na oba kraja naprave prilagouje val iz pravokutnog valovoda na val krunog
valo voda. Du osi odsjeka krunoga valovoda postavljen je tanak otporni sloj kao to
je prikazano na slici 7.6a). Zakretanjem krunog odsjeka valovoda moe se mijenjati
kut izmeu otpornog sloja i vektora elektrinog polja koje upada iz pravokutnog
valovoda. Val u krunom odsjeku moe se razmotriti kao zbroj dvaju modova TE
11
,
jednog kojem je elektrino polje paralelno s otpornim slojem i drugog kojem je elek-
trino polje okomito na otporni sloj. Prvi e mod pretrpjeti priguenje zbog omskih
gubitaka koji stvaraju inducirane struje u otpornom sloju, dok e drugi nastaviti ire -
nje bez gubitaka. Ako je kruni odsjeak dovoljno dugaak, onda e prva komponen-
ta postati zanemarivo mala i na drugom e se kraju pojaviti samo komponenta iznosa
Esin. Taj se val moe dalje razmotriti kao zbroj dvaju modova, prvoga amplitude
Esin
2
, odnosno drugoga amplitude Esincos , kao to je prikazano na slici 7.6b).
Ako su pravokutni valovodi na ulazu i izlazu iste orijentacije, onda e se na izlazu
valo voda nai samo komponenta Esin
2
dok e se druga reflektirati zbog zaporne
karakteristike pravokutnog valovoda za dominantni mod TE
10
. U praktinoj se izved-
bi u svaki pretvornik modova umee otporni sloj koji apsorbira snagu zapornog moda,
pa nema refleksije. Jakost elektrinog polja izlaznog vala razmjerna je kvadratu
7.1. VALOVODNE KOMPONENTE 497
Sl. 7.6. Polarizacijski atenuator i objanjenje naela njegova rada
sinusa kuta , pa je izlazna snaga razmjerna faktoru sin
4
. Ako je atenuator umjeren
u dB, onda sveukupno priguenje atenuatora iznosi
(73)
gdje A
0
oznauje dodatne gubitke koji nastaju u nesavreno izvedenom otpornom
sloju u cilindrinom odsjeku i dva pretvornika modova.
Dodatna je prednost ove vrste atenuatora to im se faza ne mijenja promjenom
priguenja.
Postoje i suosne izvedbe atenuatora u obliku otpornih T- ili PI- mrea u iju su
strukturu obino ugraene koncentrirane disipativne komponente (otpori). irina nji-
hova frekvencijskog podruja ekstremno je iroka, od nulte frekvencije do iznad 100
GHz. Najvie radne frekvencije poglavito su ograniene poprenim izmjerama i
vrstom konektora. Uglavnom se nalaze s fiksnim vrijednostima priguenja (npr. 3, 6,
10, 20 dB).
7.1.4. Zakretalo faze
Na slian nain mogu se ostvariti zakretala faze. Zamijeni li se otporni sloj u
sredinjem dijelu polarizacijskog atenuatora na slici 7.6 ploom dielektrinog materi-
jala malih gubitaka relativne permitivnosti vee od 1, dielektrina ploa e, djelujui
na razdiobu elektrinog polja, mijenjati fazni pomak razmjerno kutu 2. Analiza te
vrste zakretala faze sloenija je od analize atenuatora, pa se itatelju predlae dodat-
na literatura [1].
Jednostavnija izvedba zakretala faze moe se ostvariti tako da se dielektrina
ploa konane debljine postavi uzdu odsjeka valovoda kao to je prikazano na slici
7.7. Dielektrik elektriki proiruje valovod, pa efektivno skrauje valnu duljinu. Stoga
dolazi do promjene elektrine duljine valovoda to se oituje promjenom faze elek-
tromagnetskoga vala. Pritom veliina faznog pomaka ovisi o poloaju dielektrine
ploe u poprenom smjeru slino kao to priguenje ovisi o poloaju otpornog filma u
atenuatoru na slici 7.4a). Najslabiji uinak na fazu imat e dielektrina ploa postav -
ljena tik uz uu stijenku valovoda, a najvei kad je ploa smjetena u sredite valovo-
A A =
0
40 log(sin ),
Sl. 7.7. Jednostavno zakretalo faze u valovodnoj izvedbi
da. Ako se upotrijebi dielektrik s veim gubicima, promjenom poloaja ploe u
poprenom smjeru istodobno e se mijenjati i priguenje.
Faza signala moe se zakretati i primjenom elektronikih komponenata. U izved-
bama analognih zakretala faze nerijetko se rabe varaktorske diode, a digitalno (dis -
kret no) zakretanje faze moe se ostvariti primjenom PIN-dioda i mikro-elektrome-
hanikih komponenata (odjeljak 8.12). O elektronikim izvedbama zakretala faze
moe se nai u odjeljku 8.7.2.
7.2. DJELILA SNAGE
Snaga se moe dijeliti na vie prolaza primjenom sklopova koje zovemo djelila
snage. U praksi su to linijski ili valovodni T-spojevi, hibridi i usmjerni sprenici.
Najjednostavniji je sklop troprolazna naprava shematski prikazana na slici 7.8a).
Djelilo moe i ne mora imati gubitke. Moe biti i etvroprolazna naprava koja
spada u skupinu usmjernih sprenika. No, djelila se nerijetko izvode i s vie od tri ili
etiri prolaza. Budui da su to obino reciprone naprave, djelila snage mogu preuzeti
funkciju naprave za zbrajanje (slaganje) snage iz vie izvora, kao to je prikazano na
slici 7.8b). Troprolazne mree za dijeljenje snage ine T-spojevi i otporna djelila, dok
su etvroprolazne mree za dijeljenje snage usmjerni sprenici i hibridi. U praksi,
djelila snage nerijetko nalazimo s koeficijentom dijeljenja k = 1/2 ili 3dB, to znai
da se snaga dijeli na dva jednaka dijela.
7.2.1. Valovodni T-spoj
Spajanjem dvaju valovoda pod pravim kutom mogu se ostvariti dva jednostavna
T-spoja za dijeljenje ili zbrajanje snage. U paralelnom spoju (spoj u H-ravnini)
prikazanom na slici 7.9, silnice magnetskog polja dominantnog moda u obama valo vo -
dima paralelne su s H-ravninom. To je ravnina u kojoj lei ili s kojem je paralelan vek-
tor magnetskog polja. Pobudni signal doveden na prolaz 1 dijeli se na dva istofazna
7.2. DJELILA SNAGE 499
Sl. 7.8. a) Sklop troprolaznog djelila snage; b) sklop za zbrajanje snage
signala jednake amplitude u prolazima 2 i 3. Taj se nedisipativni i receproni spoj
vlada poput obinog T-spoja opisanog u odjeljku 5.8.2, tj. ne moe se istodobno pri-
lagoditi na svim trima prolazima. Ako su prolazi 2 i 3 istodobno pobueni istofaznim
signalima jednake amplitude, na prolazu 1 dobiva se maksimalni signal, a ako su
pobudni signali na prolazima 2 i 3 protufazni, ali jednake amplitude, na prolazu 1
nema signala jer je polje razmjerno vektorskom zbroju signala.
U serijskom spoju (spoj u E-ravnini) prikazanom na slici 7.10, silnice elektrinog
polja dominantnog moda u oba su valovoda paralelne s E-ravninom. To je ravnina u
kojoj lei ili s kojem je paralelan vektor elektrinog polja. Ako se pobudni signal
dovede na prolaz 1, onda se snaga dijeli na dva protufazna signala jednake amplitude
u prolazima 2 i 3. Ako su prolazi 2 i 3 istodobno pobueni istofaznim signalima jed-
nake amplitude, onda na prolazu 1 nee biti signala jer je polje razmjeno vektorskoj
Sl. 7.9. Valovodni T-spoj u H-ravnini pobuen na prolazu 1. Na izlaznim prolazima
2 i 3, elektrina su polja istofazna
Sl. 7.10. Valovodni T-spoj u E-ravnini pobuen na prolazu 1. Elektrina su polja
na izlaznim prolazima 2 i 3 protufazna
8. AKTIVNI SKLOPOVI
Komponente i sklopove koje smo do sada obraivali bili su linearni i pasivni. No,
razni mikrovalni sustavi (poglavlje 10) trae nelinearne i aktivne komponente. To su
prije svega diode, tranzistori i elektronske cijevi koji se rabe za detekciju, mije a nje,
pojaavanje, mnoenje frekvencije, prekopavanje i generiranje signala. Bu dui da su
u mnogim aktivnim komponentama i pripadajuem sklopovlju naglaena pita nja
osjetljivosti i nelinearnih izoblienja, najprije emo razmotriti osnovna obiljeja u ma
i nelinearnosti u aktivnim komponentama i mreama. Nakon toga dat emo pregled
osnovnih mikrovalnih elektronskih cijevi koje jo uvijek igraju znaajnu ulogu kad se
radi o pojaavanju i generiranju signala velikih snaga (stotine vata, kilovata, pa ak i
megavata u impulsnom reimu rada). Nakon toga dat emo pregled poluvodi kih
komponenata za obavljanje funkcija detekcije, mijeanja, prekopavanja, pojaavanja
i generiranja signala. Na kraju emo objasniti osnovna naela rada i prorauna
sklopova, koji sadravaju spomenute komponente, ukljuujui i mikrovalne integri-
rane sklopove. Pri proraunu i konstrukciji sklopova vodit emo rauna da su prije
svega okrenuti primjeni u komunikacijskim i radarskim sustavima.
8.1. UM U AKTIVNIM KOMPONENTAMA I SKLOPOVIMA
Elektrini um rezultat je nasuminih procesa kao to je tok elektrona u vodiima
te tok elektrona ili upljina u elektronskoj cijevi ili poluvodikom elementu, rasprosti-
ranje kroz ionosferu ili neki drugi ionizirani plin [1][3]. U osnovi elektrini je um
posljedica toplinom pobuenih titraja u bilo kojoj elektronikoj napravi, prijenosnom
ustroju ili sredstvu na temperaturi iznad apsolutne nule. um moe ui u mikrovalni
sustav iz vanjskih izvora ili se moe stvoriti unutar samog sustava. U bilo kojem slua-
ju, razina uma sustava uspostavlja donju granicu jakosti signala koji valja detektirati
u nazonosti uma. Stoga je openito poeljno um u sustavu svesti na najmanju
moguu mjeru u svrhu kvalitetnog prijama ili prijenosa obavijesti s pomou moduli-
ranih mikrovalnih signala. U nekim sluajevima, kao to su radio metrijski i radio -
astronomski sustavi, korisni je signal upravo um koji prima antena (vanjski um), pa
tada valja luiti um dobiven iz antene od neeljenog uma koji se stvara u samom pri-
jamniku.
8.1.1. Izvori uma
um obino nastaje zbog nasuminog gibanja naboja ili nositelja naboja u na -
pravama ili materijalima. Takva gibanja mogu proizvesti razliiti fizikalni mehanizmi.
Rezultat su toga sljedee vrste uma:
1. Toplinski um osnovna je vrsta uma. Uzrokovan je toplinskim titranjem vezanih
naboja. Takoer je poznat pod nazivom Johnsonov ili Nyquistov um.
2. um same nastaje zbog nasuminih kolebanja nositelja naboja u elektronskoj cije-
vi ili u potencijalnoj barijeri poluvodikog elementa.
3. um treperenja (engl. flicker noise) nastaje u poluvodikim elementima i vakuum-
skim elektronskim cijevima. Snaga uma treperenja obrnuto je razmjerna frekven-
ciji pa se esto zove 1/f-um.
4. um plazme nastaje zbog nasuminog gibanja naboja u ioniziranom plinu, kao to
je plazma, ionosfera i iskrite elektrinog kontakta.
5. Kvantni um rezultat je kvantne prirode nositelja naboja i fotona; obino je zane-
mariv u odnosu na druge izvore uma u niem frekvencijskom podruju i pri viim
termodinamikim temperaturama.
Ponekad je potrebno, u svrhu mjerenja, imati umjereni izvor uma. Pasivni gene -
ratori uma sastoje se od otpora tereta koji se nalazi na stalnoj temperaturi u ter-
mostatu ili je kriogeniki hlaen. Aktivni izvori uma mogu se ostvariti uporabom
izboja u plinom punjenoj cijevi ili primjenom lavinskih dioda. Te vrste izvora uma
openito daju znatno vee snage uma od pasivnih (otpornih) izvora.
8.1.2. Snaga uma i nadomjesna temperatura uma
Razmotrimo otpor (otpornik) na termodinamikoj temperaturi T kelvina (K)
kao to je prikazano na slici 8.1. Elektroni se u otporu gibaju nasumino, a kinetika
im je energija razmjerna temperaturi T. Takvo gibanje elektrona proizvodi mala,
nasumina kolebanja napona na prikljunicama otpora koja zovemo elektrini um
(slika 8.1). Prosjena vrijednost tog napona jednaka je nuli, ali je njegova efektivna
vrijednost razliita od nule, a dana je Planckovim zakonom zraenja crnog tijela [3]:
(81)
gdje su:
h = 6,546 10
34
Js Planckova konstanta,
k = 1,380 10
23
J/K Boltzmannova konstanta,
T je termodinamika temperatura u kelvinima (K),
B je irina frekvencijskog pojasa sustava u Hz,
f je sredinja frekvencija pojasa u Hz,
R je otpor u .
v
fBR
f
T
h
k
h
e
=
4
1
,
710 8. AKTIVNI SKLOPOVI
Taj rezultat proizlazi iz kvantne mehanike i vrijedi na bilo kojoj frekvenciji f. Na
mikrovalnim i niim frekvencijama i ne na preniskim temperaturama gornji se rezul-
tat moe pojednostavniti jer je hf << kT. (Kao primjer za najgori sluaj, neka je
f =100 GHz i T = 100 K. Tada je hf = 6,5 10
23
<< kT = 1,4 10
21
). Razvojem
eksponencijalne funkcije u izrazu (81) u Taylorov red, uz uvjet hf << kT, i zadra-
vanjem samo prva dva lana reda, dobiva se
pa se izraz (81) svodi na
(82)
Izraz (82) zove se Rayleigh-Jeansova aproksimacija i najee se rabi pri razma-
tranju mikrovalnih sustava [3]. No, u ekstremnom sluaju na vrlo visokim frekvenci -
jama i vrlo niskim temperaturama ta aproksimacija ne mora vrijediti, pa tada valja
primijeniti izraz (81). Moe se vidjeti da snaga uma u izrazu (82) ne ovisi o frek -
venciji. To je odlika izvora bijeloga uma. Snaga uma izravno je razmjerna irini
pojasa koja je u praksi obino ograniena irinom pojasa mikrovalnoga sustava.
Budui da se neovisni izvori bijeloga uma mogu razmatrati primjenom sluajnih va -
rijabla Gaussove (ili normalne) razdiobe, snage su uma (ili varijance) aditivne.
v TBR
k = 4 .
e
h
k
h
k
f
T
f
T
1 ,
8.1. [UM U AKTIVNIM KOMPONENTAMA I SKLOPOVIMA 711
Sl. 8.1. Napon uma na prikljunicama otpornika
Sl. 8.2. Nadomjesni sklop umnog otpora koji predaje otporu
tereta maksimalnu snagu uma preko idealnog
pojasnopropusnog filtra
9. UVOD U MIKROVALNA MJERENJA
Inenjerska je znanost u osnovi eksperimentalna, pa bi se teorijska razmatranja
prikazana u ovoj knjizi trebala moi provjeriti eksperimentima. Stoga emo u ovom
poglavlju opisati osnovne mjerne tehnike, postupke i instrumentaciju koji e nam
pomoi pri mjerenju mikrovalnih sklopova i sustava. Mjerenja u mikrovalnome
podruju poglavito se provode harmonijskim ili monokromatskim signalima. Mikro -
valni je signal odreen dvjema veliinama: frekvencijom izraenom u GHz i snagom
izraenom u W. Bilo koji modulirani signal moe se prikazati kombinacijom vie
monokromatskih signala. Ti elementarni signali, u frekvencijskoj domeni prikazani
kao spektralne crte ili spektralne linije, oblikuju spektar signala koji je definiran frek -
vencijama i amplitudama pojedinanih spektralnih crta dobivenih Fourierovom trans-
formacijom valnog oblika. Stoga emo najprije prouiti mjerne postupke i instrumen -
taciju za mjerenje snage i frekvencije mikrovalnoga signala. Zatim emo se upoznati s
osnovnim tehnikama mjerenja koeficijenta refleksije, odnosno impedancije jednopro-
laznih i vieprolaznih mrea i sklopova.
Postupci mjerenja faktora uma, tangencijalne osjetljivosti detektora te AM- i
FM-uma oscilatora obraeni su u odjeljcima 8.1, 8.5, odnosno 8.9.
9.1. MJERENJE MIKROVALNE SNAGE
Jedno od temeljnih mjerenja u mikrovalnome podruju jest mjerenje snage [1],
[2]. Na niskim frekvencijama snaga se obino mjeri preko mjerenja napona i struje.
Kao to smo vidjeli u prethodnim poglavljima, te veliine nerijetko gube smisao u
mikrovalnim prijenosnim sustavima s raspodijeljenim parametrima, pa se mjerenja
snage na mikrovalnim frekvencijama obino ostvaruju s pomou toplinskog osjetila
(termistora) i mjernog pretvornika (termopara).
9.1.1. Nelinearni otpor
Na slici 9.1 prikazano je osjetilo snage (termistor) koje zakljuuje prijenosnu lini-
ju kao prilagoeni teret i u idealnim uvjetima apsorbira svu upadnu mikrovalnu
snagu. Termistor ima negativni temperaturni koeficijent, tj. otpor mu pada porastom
disipirane snage. Izraen je od poluvodikog materijala i obino je oblikovan u malu
kuglicu promjera 0,40,5 mm. Time su zajameni mala masa te mali toplinski otpor i
kapacitet, to smanjuje tromost mjernog sustava, tj. smanjuje toplinsku vremensku
konstantu. Termistor se postavlja u Wheat stonov most kojem se na okomitu dijago-
nalu dovodi prednapon iz istosmjer nog ili izmjeninog izvora niske frekvencije.
Bez mikrovalnoga signala u liniji most je uravnoteen, tj. istosmjerni se pred-
napon tako namjesti da nelinearni otpor poprimi vrijednost R koju imaju i precizni
otpori u preostalim granama mosta. V
0
je napon pri kojem je uspostavljena ravnotea
mosta. U ravnotei kroz ampermetar ne protjee struja, a termistor disipira snagu
(91)
Na prijenosnu se liniju zatim dovede mikrovalna snaga koja se eli izmjeriti. Ta
snaga proizvede dodatnu disipaciju i zagrijavanje termistora pa most vie nije
uravnoteen. Ravnotea se moe ponovno uspostaviti sniavanjem prednapona za
vrijednost V. Snaga koju most pritom predaje nelinearnom otporu sad iznosi
(92)
Ako se ta snaga smanji za vrijednost koja je jednaka disipiranoj RF snazi P
RF
, onda je
(93) P P P
V
R
V V
RF
= =
0 1 0
4
( ).
P
V
R
0
0
2
4
= .
P
V V
R
1
0
2
4
=
( )
.
Sl. 9.1. Mjerenje snage nelinearnim otporom

972 9. UVOD U MIKROVALNA MJERENJA
Uz istosmjerni napon u strujni krug mosta moe se dodati i izvor niskofrekven cij -
skog (NF) signala. Tad se most moe automatski uravnoteiti primjenom povratne
veze u krugu (NF) signala. Na mjernoj ljestvici mikroampermetra izravno se oita vri-
jednost snage u milivatima.
Budui da je termistor osjetljiv na promjene temperature okolice, u mjerni se
sklop obino ugrauje jo jedan Wheatstonov most s dodatnim termistorom [2], [3].
On na izlazu mosta stvara referentni napon koji se dodaje naponu mjernog termisto-
ra. Ako se referentni termistor postavi u izravni termiki kontakt s kuitem u koje je
ugraen mjerni termistor, utjecaj temperature okolice moe se posve kompenzirati.
Termistorskim mjerilom mogu se mjeriti razine snaga u rasponu od 1 W do 10
mW i to unutar irokog frekvencijskog podruja od 10 MHz do 18 GHz.
9.1.2. Termopar
Znatno kvalitetnije i osjetljivije osjetilo snage jest termopar. On se takoer
postavlja u suosnu liniju kao troilo poput termistora. Disipacijom snage na izlazu ter-
mopara stvara se razlika potencijala. Naime, poznato je da se na kontaktu dvaju
razliitih materijala openito javlja napon koji je razmjeran temperaturi (Seebeckov
uinak). Dva kontakta mogu se serijski spojiti tako da je jedan kontakt podvrgnut
zagrijavanju (vrui spoj), a drugi je toplinski izoliran pa je zatien od zagrijavanja
(hladni spoj). U serijskome e se spoju pojaviti razlika napona razmjerna ulaznoj
snazi. Ta se razlika napona izravno mjeri vrlo osjetljivim voltmetrom. Unato tomu
to je naelo rada ovoga osjetila snage vrlo jednostavno, u praktinoj se izvedbi
pojavljuju problemi vezani uz prilagodbu na prijenosnu liniju unutar irokog frekven-
cijskog podruja. Tom se problemu moe doskoiti uporabom tehnologije tankog
filma tako da se kontakti ostvare nanoenjem razliitih materijala na minijaturnu
poluvodiku podlogu kao to je prikazano na slici 9.2.
Na slici 9.3 prikazano je osjetilo snage s dvama istovjetnim termoparovima. U
istosmjernome strujnom krugu, termoparovi su spojeni serijski, a u mikrovalnome
krugu spojeni su paralelno.
Sl. 9.2. Termopar
9.1. MJERENJE MIKROVALNE SNAGE 973
Mjerila snage s termoparom mogu raditi u vrlo irokom frekvencijskom podruju
od desetak MHz do 50 GHz, a razine snage koje je njima mogue mjeriti nalaze se u
rasponu od 0,1 W do 100 mW.
9.1.3. Diodni detektor
Za mjerenje mikrovalne snage mogu se takoer upotrebljavati Schottkyjeve
diode (odjeljak 8.4.1) u spoju detektora ovojnice (odjeljak 8.5). No, pritom se u dioda
ne rabi uinak toplinskog zagrijavanja kao kod termistora i termopara. U odjeljku 8.5.
vidjeli smo da se rad detektora ovojnice zasniva na nelinearnoj strujno-naponskoj
karakteristici Schottkyjeve diode. Osjetljivost tog osjetila ovisi o tangencijalnoj osjet -
ljivosti Schottkyjeve diode (odjeljak 8.5) i znatno je vea od osjetljivosti toplinskih
osjetila snage. U rasponu razina mikrovalnog signala od 60 do 20 dBm, izlazni
napon detektora razmjeran je kvadratu ulaznog napona, odnosno linearno ovisi o
ulaznoj snazi. No, na viim razinama ulaznog signala vlada se poput ispravljaa s line -
ar nim odzivom izmeu ulaznog i izlaznog napona. U oba sluaja, za nemodulirane
signale, na izlazu detektora ovojnice dobiva se istosmjerni napon koji se dalje obrau-
je u istosmjernom pojaalu. Radi poveanja osjetljivosti mikrovalni se signal nerijetko
impulsno modulira ili se istosmjerni detektirani napon uzorkuje pravokutnim impulsi-
ma s jednakim trajanjem signala i stanke. Zatim se tako dobiven detektirani signal
dalje obrauje u uskopojasnom audio-pojaalu ija je sredinja frekvencija jednaka
frekvenciji takta signala uzorkovanja. Na slici 9.4 prikazana je shema sklopa detekto-
ra za mjerenje mikrovalne snage. Budui da je ulazna impedancija Schottkyjeve diode
u spoju detektora ovojnice znatno via od tipine karakteristine impedancije
mjernog sustava (50 ) irokopojasna prilagodna mrea sastoji se samo od jednog
(zavrnog) otpora vrijednosti 50 .
Dok god radi u podruju linearne ovisnosti izmeu ulazne snage i izlaznog
napona (kvadratni zakon), detektorom se moe mjeriti i snaga amplitudno moduli-
ranih mikrovalnih signala (odjeljak 8.5).
Sl. 9.3. Shematski prikaz osjetila snage s dvama termoparovima
Sukladno izrazu (8140) otpor diode uz nulti napon izvora mikrovalnoga signala
iznosi
gdje je 40 V
l
na sobnoj temperaturi ( 290 K). Otuda je otpor Schottkyjeve diode
znatno vei od karakteristine impedancije sustava (50 ) jer reverzna zasiena struja
diode pokazuje tipine vrijednosti u podruju mikroampera. Izbo rom poluvodia,
koncentracije donora i metalnog kontakta, te reverzne zasiene struje ( 10 A)
otpor Schottkyjeve diode moe se drati na vrijednosti od oko 2,5 k, to daje kom-
promis izmeu osjetljivosti diode i veliine otpora. Naime, prevelik otpor smanjuje
uinkovitost pretvorbe RF signala u istosmjerni, a preniski otpor stvara potekoe pri
irokopojasnoj prilagodbi.
Budui da je u diodnom osjetilu i osjetilu koje se temelji na termoparu izlazna
veliina napon, za mjerenje se moe upotrijebiti zajedniki mjerni ureaj.
9.1.4. Mjerna nesigurnost i faktor umjeravanja
Mjerna nesigurnost pri mjerenju mikrovalne snage poglavito ovisi o kvaliteti
upotrijebljenih konektora i prilagodbi mjerila snage impedanciji izvora ija se snaga
mjeri. U odjeljku 5.4.1. nali smo izraz (557b) za faktor razgoenja izmeu generato-
ra i troila. Nazivnik tog izraza |1 +
G
T
|
2
pokazuje mjernu nesigurnost pri mjere -
nju snage, gdje su
G
i
T
koeficijenti refleksije impedancije generatora (izvora
snage) i troila (mjerila snage). Stoga se mjerna nesigurnost nalazi u rasponu vrijed-
nosti (1 |
G
T
|)
2
. Primjerice, za vrijednosti modula koeficijenata refleksije od 0,1 i
manje, mjerna nesigurnost pri mjerenju snage ne prelazi 2 % ili 0,086 dB.
Samo u idealnom sluaju mjerilo snage preuzet e svu mikrovalnu snagu iz izvora
snage i pretvorit je u niskofrekvencijski signal. No, u stvarnosti mjerilo ne apsorbira
svu snagu, nego se dio izgubi refleksijom, to pokazuje lan (1 |
T
|
2
) u izrazu
R r
g I
V
I
V
d j
d s
d
d
G
= = = =
=
1 1 1
0
,
Sl. 9.4. Detektor ovojnice u sustavu mjerila snage
9.1. MJERENJE MIKROVALNE SNAGE 975
(562). Osim zbog refleksije, snaga se gubi i zbog zraenja snage u okolni prostor i
disipacije u vodiima i dielektricima spojnih konektora prikljunih linijskih odsjeaka
koji povezuju konektor s osjetilom snage. Uinak tih gubitaka moe se uzeti dodat-
nim faktorom koji se zove uinkovitost mjerila snage,
M
. Stoga se omjer izmeu
apsorbirane snage u osjetilu snage i upadne snage na mjerilo snage moe izraziti fak-
torom umjeravanja
gdje je |
M
| = |
T
|, koeficijent refleksije mjerila snage. Proizvoa mjerila snage
obino daje podatak o faktoru umjeravanja K
U
u cjelokupnom radnom frekvencij -
skom podruju mjerila snage. Taj se faktor najee osniva na mjerenjima koja su slje-
diva prema dravnim etalonima. No, ne treba zaboraviti da je i dalje nazona mjerna
nesigurnost (1 |
G
T
|)
2
koja ovisi o impedanciji izvora ija se snaga mjeri.
9.2. MJERENJE FREKVENCIJE
Pri mjerenju frekvencije najee se primjenjuju dva u osnovi potpuno razliita
naela. Jedno se od njih osniva na prostornoj razdiobi polja unutar rezonantne
upljine (valomjera), a drugo na brojenju perioda mikrovalnoga signala primjenom
digitalne tehnike. Nerijetko se rabi i trei pristup za relativna mjerenja frekvencije
primjenom analizatora spektra koji transponira mikrovalni signal u nie frekvencijsko
podruje gdje se dalje obrauje klasinim elektronikim postupcima. Mjerenje
frekvencije moe se ostvariti i mjerenjem valne duljine na prijenosnoj liniji ili u valo -
vodu uporabom prorezane linije i diodne sonde.
9.2.1. Valomjer
Na slici 9.5 shematski su prikazane izvedbe prijenosnih ili refleksijskih valomjera
za mjerenje frekvencije [1], [2] i [4]. Poloaj klipa u cilindrinom valovodu mehaniki
se namjeta dok se rezonantna frekvencija valomjera ne uskladi s frekvencijom sig-
nala. Ako je rezonantna upljina spojena kao pojasnozaporni filtar, prema slici 9.5a),
onda e u rezonanciji preneseni signal biti najmanji, a za spoj pojasnoga propusta,
prema slici 9.5b), izlazni e signal biti najvei. Veina valomjera imaju ljestvice koje
su izravno umjerene po frekvenciji. Razluivost valomjera ovisi o irini pojasa rezo-
nantne strukture. Za veliku rezoluciju potrebne su upljine s vrlo visokim faktorom
dobrote optereenog rezonatora Q
T
(> 10000). Za to su povoljnije reaktivne upljine
u spoju pojasno zapornog filtra. Tonost mjerenja nalazi se u podruju ispod 0,1 % i
ovisi o temperaturi s faktorom 10
5
/ C.
K
U M M
=
( )
1
2
,
Sl. 9.5. Valomjer s rezonantnom koji je vezan kao: a) pojasnozaporni filtar,
b) pojasnopropusni filtar
Sl. 9.6. Izravno mjerenje frekvencije digitalnim brojilom
9.2. MJERENJE FREKVENCIJE 977
9.2.2. Digitalno brojilo
Znatno vea tonost mjerenja frekvencije postie se digitalnim mjerilom frekven-
cije (brojilom) [2] i [4]. Na slici 9.6 prikazana je blokovska shema mikrovalnoga broji-
la koje sadri konvencionalno digitalno brojilo za nie frekvencijsko podruje.
Konvencio nalno se brojilo sastoji od digitalnih sklopova koji broje periode mjerenoga
signala tijekom vrlo precizno odreena razdoblja. Osnovni mu je dio oscilator vrlo
stabilne frekvencije koji s dekadskim djelilima tvori vremensku bazu brojila. Oscilator
Sl. 10.1. Antena kao naprava koja pretvara jednodimenzionalni voeni val u prostorni val u
slobodnome prostoru
10. UVOD U MIKROVALNE
SUSTAVE I PRIMJENE
Mikrovalni sustavi sastoje se od pasivnih i aktivnih mikrovalnih naprava sloenih
u jednu cjelinu kojom se ostvaruje neka sloena funkcija. Meu brojnim mikrovalnim
sustavima moda su najvaniji mikrovalni komunikacijski sustavi i mikrovalni radarski
sustavi. Budui da antene ine nerazdvojni dio svakog mikrovalnoga komunikacijskog
i radarskog sustava najprije emo razmotriti osnovna obiljeja zraenja mikrovalnih
antena.
10.1. MIKROVALNE ANTENE
Za puno razumijevanje rada mikrovalnih komunikacijskih i radarskih sustava
vano je poznavanje parametara antena i svojstava rasprostiranja elektromagnetskih
1004 10. UVOD U MIKROVALNE SUSTAVE I PRIMJENE
valova u stvarnim uvjetima. Stoga emo u ovom odjeljku pokazati osnovna obiljeja
antena kao sastavnih komponenata radijskih sustava.
Antene su elektromagnetske naprave koje pretvaraju voeni elektromagnetski
val iz prijenosne linije u prostorni (kuglasti) val u slobodnome prostoru [1][3]. Stoga
se antena s jedne strane javlja kao komponenta elektrinog kruga, dok s druge strane
ini suelje s elektromagnetskim valom koji se rasprostire slobodnim prostorom (slika
10.1). Postupnim otvaranjem dvoine prijenosne linije, koja je na kraju otvorena,
raste koliina izraene snage. Na slici 10.1 moe se vidjeti da antena ustvari ini prije-
lazno podruje izmeu voena vala u prijenosnoj liniji i prostornog vala u slobod-
nome prostoru.
Dovoljno daleko od antene kuglasti se val moe aproksimirati ravnim valom.
Stoga se pri definiranju nekih vanih parametara antena i radiokomunikacijske veze
moemo posluiti rezultatima do kojih smo doli u odjeljku 2.14. To se prije svega
odnosi na fenomen zraenja elektromagnetske energije u slobodni prostor, to je
objanjeno na primjeru Hertzova dipola (odjeljak 2.14.3). Premda je najjednostavni-
ja i najmanja mogua antena, Hertzov se dipol teko moe rabiti za uinkovito
zraenje i primanje elektromagnetskih valova. Osnovni razlog neuinkovitosti
Hertzova dipola nalazi se u izrazito malom otporu zraenja koji je obino za dva reda
veliine manji od karakteristine impedancije (Z
0
= 50 ) uobiajenih mikrovalnih
sustava. Ako se k tomu doda mali serijski kapacitet Hertzova dipola, odnosno velika
reaktancija, onda se moe lako vidjeti da je prilagodba tako izrazito reaktivne struk-
ture gotovo nemogua zadaa, posebno kad se eli postii iole korisna irina pojasa.
Zato se umjesto Hertzova dipola rabe vee iane antene poput poluvalna dipola.
Osim toga, u mikrovalnome se podruju nerijetko rabe povrinske antene ili otvor-an-
tene poput valovodnog lijevka, reflektorskih i lea-antena te skupina ianih i valo -
vodnih struktura zraenja koje se zovu antenski nizovi.
10.1.1. Dijagram zraenja i intenzitet zraenja
Snaga koju antena prima ili zrai funkcija je kutnog poloaja i radijalne udalje -
nosti. Ve smo u odjeljku 2.14.3. vidjeli da Hertzov dipol ne zrai elektromagnetsku
energiju jednakom jakou u svim smjerovima. U toki koja je dovoljno daleko od
antene, svaka se antena doimlje poput tokasta izvora elektromagnetske energije, pa
je za prikaz prostorne razdiobe jakosti polja prirodno upotrijebiti kuglasti koordinatni
sustav. Daleko od proizvoljne antene, vektor elektrinog polja u kuglastome koordi-
natnom sustavu moe se napisati kao
(101)
gdje su
^
i
^
jedinini vektori u kuglastome koordinatnom sustavu, a k
0
= 2/.
Veliine F
(, ) i F
(, ) funkcije su prostornoga dijagrama zraenja za polja.

E r F rF
r
k r
( , , ) ( , ) ( , ) ,

= +
]
]
]
]

e
V/m
j
0
10.1. MIKROVALNE ANTENE 1005
Elektrino polje moe biti polarizirano bilo u smjeru
^
bilo u smjeru
^
, ali ne i u radi-
jalnom smjeru r
^
. Izraz (101) pokazuje da polje opada s udaljenou s faktorom 1/r,
kao to pokazuje i izraz (2281) za Hertzov dipol u odjeljku 2.14.3. Pripadajue kom-
ponente magnetskog polja mogu se napisati kao:
(102)
gdje je
0
376,7 , intrinzina valna impedancija slobodnoga prostora. Uvrtenjem
izraza (101) i (102) u izraz (2127) za Poyntingov vektor te uvrtenjem rezultata u
izraz (2129), gustoa srednje snage koju prenose polja slobodnim prostorom moe
se izraunati samo iz vrne jakosti elektrinog polja kao
(103)
gdje S
= r
^
S
r
ima samo radijalnu komponentu, jer su i elektrino i magnetsko polje
okomiti na smjer rasprostiranja energije.
Ve smo kod Hertzova dipola vidjeli da daleko od antene prevladavaju samo
zraea polja, stoga je vano nai udaljenost od antene na kojoj se reaktivna polja
mogu zanemariti u odnosu na zraea polja. Ta praktina udaljenost za geometrijski
velike antene iznosi
(104)
gdje je d najvea izmjera antene. Izraz (104) dobiven uz uvjet da je u toki proma-
tranja u smjeru najjaeg zraenja gustoa snage u fronti kuglasta vala manja za jedan
posto od gustoe snage u fronti ravnoga vala [1]. U podruju izvan polumjera R
dp
(Fraunhoferova zona) dijagram zraenja praktiki ne ovisi o udaljenosti. No, u
podruju izmeu R
dp
i podruja u kojem prevladavaju indukcijska (reaktivna) polja i
dalje prevladavaju zraea polja, ali oblik dijagrama zraenja ovisi o udaljenosti. To,
prijelazno podruje zove se Fresnelova zona. Za elektriki male antene, poput
kratkog elektrinog dipola i male petlje, izraz (104) daje premalu vrijednost, pa za
male antene valja uzeti vrijednost R
dp
od najmanje dvije valne duljine.
Prostorne razdiobe elektrinog polja, F
(, ) i F
(, ) u izrazu (101) prikaza-

ne u kuglastome koordinatnom sustavu tvore prostorni dijagram zraenja. Prema
izrazu (103) gustoa snage ovisi o kvadratu polja, pa se moe prikazati i dijagram
zraenja gustoe snage. Dijagram zraenja prikazuje se u logaritamskome (dB) ili
line arnome mjerilu u relativnim vrijednostima u odnosu na maksimum zraenja koji
tada iznosi 0 dB, odnosno 1.

S S E H r E = | }= | }=
1
2
1
2
1
2
0
2
Re Re ,
W/m
2
H
E
H
E

= =
0 0
, ,
R
d
dp
=
2
2
,
Sl. 10.2. Prostorni dijagram zraenja antene. Antena se nalazi u ishoditu kuglasta
koordinatnog sustava. Bojom je oznaen intenzitet zraenja (plavo crveno)
1006 10. UVOD U MIKROVALNE SUSTAVE I PRIMJENE
Na slici 10.2 prikazan je tipini prostorni dijagram zraenja usmjerene antene
koji se sastoji od antenskoga snopa (glavna latica) s najveom jakou zraenja i vie
sekundarnih latica slabo izraena zraenja, obino u neeljenim smjerovima. Raz -
dioba polja ili gustoe snage poglavito ovisi o razdiobi struja u vodiima antenske
strukture. No, razne pasivne strukture koje okruuju antenu, ili su njezin sastavni dio,
mogu jako utjecati na razdiobu polja elektromagnetskoga vala u prostoru daleko od
antene. Glavna latica (kod usmjerenih antena) oznauje prostorni kut unutar kojega
antena zrai ili prima glavninu energije. Smjer najveeg zraenja (ili prijama) defini-
ran je dvama kutovima
0
i
0
, gdje je
0
polarni kut, a
0
obilazni kut koji se moe
oitati u ekvatorijalnoj ravnini kuglasta koordinatnog sustava. Omjer gustoe snage u
smjeru najveeg zraenja i maksimuma najizraenije sekundarne latice zove se
potiskivanje sekundarnih latica.
Umjesto prostornog dijagrama zraenja obino se uzimaju presjeci prostornog
dija grama zraenja u dvjema meusobno okomitim ravninama. Tako se nerijetko rabi
dijagram zraenja u meridijanskoj (vertikalnoj) ravnini i projekcija prostornog dija-
grama zraenja na ekvatorijalnu (horizontalnu) ravninu. Kut u horizontalnoj ravni-
ni zove se obilazni kut ili kut azimuta, a kut u vertikalnoj ravnini zove se polarni kut.
Njemu je komplementaran kut elevacije (90 ). Na slici 10.3 prikazan je tipini dija-
gram zraenja u jednoj od tih ravnina. Dijagram se obino normira veliinom gustoe
Sl. 10.3. Dijagram zraenja antene u polarnom prikazu u meridijanskoj ravnini. Dijagram je
normiran na 0 dB u toki najvee gustoe snage. Kut usmjerenosti (
D
) odreen je
dvjema tokama u kojima relativna gustoa snage padne za 3 dB u odnosu na
najveu gustou snage
10.1. MIKROVALNE ANTENE 1007
snage u smjeru najveeg zrae nja, pa tada u smjeru najveeg zraenja pokazuje
jedininu vrijednost, odnosno u decibelima nultu vrijednost.
Antene mogu proizvoditi i primati elektromagnetske valove razliite polarizacije.
Kao to je pokazano u odjeljku 2.8. polarizacija elektromagnetskoga vala definirana
je orijentacijom vektora zraeeg elektrinog polja. Prema prijedlogu udruge IEEE,
polarizacija antene definira se kao polarizacija zraeeg polja kad antena odailje.
Tako, na primjer, ravni dipol koji lei na z-osi zrai samo -komponentu elektrinog
polja u dalekoj zoni. Stoga, u glavnoj latici dipola, koja se javlja pod kutom = 90,
elektrino je polje orijentirano vertikalno, pa se kae da je dipol linearno polariziran
u vertikalnom smjeru. Kasnije emo vidjeti da se najvei prijenos snage izmeu dviju
antena ostvaruje kada su antene istovjetno polarizirane.
DODACI
Dodatak A: SI elektromagnetske jedinice
Dodatak B: Fizikalne konstante
Dodatak C: Predmetci decimalnih jedinica
1066 MIKROVALNA ELEKTRONIKA
Dodatak D: Elektrina svojstva materijala
Provodnost materijala
Dubina prodiranja na frekvenciji 10 GHz
DODACI 1067
Permitivnost i tangens kuta gubitaka dielektrinih materijala
DODACI 1069
Parametri materijala za podloge mikrotrakastih linija
Dodatak E: Vektorska analiza
Transformacija koordinata
Ove se tablice mogu iskoristiti za transformaciju jedininih vektora i vektorskih komponenata,
kao na primjer
^
= x
^
cos + y
^
sin = A
x
cos + A
y
sin.
U pravokutnom koordinatnom sustavu vektori A
i B
mogu se zapisati kao

gdje su x
^
, y
^
, z
^
jedinini vektori u smjeru osi x, y, odnosno z, a A
x
, A
y
, A
z
, B
x
, B
y
, B
z
su kom -
ponente vektora A
, odnosno B
u smjeru tih istih osi.

Zbrajanje vektora
(E1)
(E2)
Mnoenje vektora
(a) Skalarni umnoak
(E3)
komutativnost (E4)
distributivnost (E5)
gdje je kut izmeu vektora A
i B
(E6)
(b) Vektorski umnoak
(E7)
(E8)
gdje je kut izmeu vektora A
i B
, a n
^
jedinini vektor okomit na ravninu u kojoj lee A
i B
.
(E9)
(E10)
(E11)

A B B A =

A B C A B C ( ) ( )

A B C A B A C + = + ( )

A B
n
A B =
^
sin

A B
x y z
A A A
B B B
x
A B A B y A B A B
z
A
x y z
x y z
y z z y z x x z
= =
= + +
^ ^ ^
^
^
^ ( ) ( ) (
xx y y x
B A B )

A B B A = cos

A B C A B A C + = + ( )

A B B A =

A B A B A B A B
x x y y z z
= + +

A B B A + = +

A B
x
A B y A B
z
A B
x x y y z z
+ = + + + + +
^
^
^
( ) ( ) ( )

A xA yA z A B xB yB zB
x y z x y z
= + + = + +
^ ^
^ ^ ^
^
, ,
DODACI 1071
Vektorske derivacije
Pravokutni koordinatni sustav
Hamiltonov operator (nabla) (E12)
gradijent (E13)
divergencija (E14)
rotor (E15)
(E16)
(E17)
Cilindrini koordinatni sustav
(E18)
(E19)
(E20)
(E21) =

\
]

)
]+

2
2
2
2
2
2
1 1
f
f f f f
z

=

=
=

\
]
]

)
]
]
+
A
r z
z
A A A
A
A
z
z
z
^
^
^
^ ^
/ /

\
]
]

)
]
]
+

]
]
]
]
]
]
A
z
A
z
A
A
z
^
1
( )
=

A A
A
A
z
z
1 1

( )
=

f
f
x
f
z
f
z
^ ^
^

1
= + + =
2 2 2 2

A
x
A y A
z
A A A
x y z
^
^
^ ( ) ( )
=
2
2
2
2
2
2
2
f
f
x
f
y
f
z
=

=
=

\
]
]

)
]
]
+

A
x
y
z
x y z
A A A
x
A
y
A
z
y
A
z
x y z
z
y
x
^
^
^
^
^

\
]

)
]
+

\
]
]

)
]
]
A
x
z
A
x
A
y
z
y
x
^
=
A
A
x
A
y
A
z
x
y
z
=

f
x
f
x
y
f
y
z
f
z
^
^
^
=

^
^
^
x
x
y
y
z
z
(E22)
Kuglasti koordinatni sustav
(E23)
(E24)
(E25)
(E26)
(E27)
Vektorski integrali
Gaussov teorem za divergenciju (E28)
Stokesov teorem (E29)
Neke korisne vektorske jednakosti
(E30)
(E31)
(E32)
(E33)
(E34)

A A =0

A B C B A C C A B = ( ) ( ) ( )

A B C B C A C A B = = ( ) ( ) ( )

A A A =
2

A A A =
2
( ) =

A n S A l
S C
^
d d
=

A V A n S
V S
d d
^
=
2

A A A ( ) ( )
=

\
]

)
]
+

\
]

)
]
+

2
2
2
2 2
2
1 1 1
f
r r
r
f
r r r
f
sin
sin
sin

2
=

=
=

A
r
r
r r
r
A rA r A
r
r
r
1
1
2
sin
sin
sin
sin
(
^
^
^
^
AA
A
r
A
rA
r r
r
r

sin )
sin
( )
(
]
]
]
]
]
]
+

]
]
]
]
]
]+

^ ^
1 1 1 AA
r
A
r
]
]
]
]
]
]
=

A
r r
r A
r
A
r
A
r
1 1 1
2
2
( )
sin
( sin )
sin

f
r
f
x
f
r r
f
^
^ ^

1
sin
=
2

A A A ( ) ( )
DODACI 1073
(E35)
(E36)
(E37)
(E38)
(E39)
(E40)
(E41)
(E42)
(E43)
(E44)
Helmholtzov teorem
(E45)
Dodatak F: Mbiusova transformacija
Kompleksna varijabla w opisana je kao Mbiusova transformacija neke druge komplek-
sne variable z kada se w izrazi u obliku
(F1)
gdje su a, b, c i d kompleksne konstante. To je razlomljena linearna funkcija koja se moe ras-
taviti na dvije linearne funkcije i inverziju pa se esto zove bilinearna transformacija:
(linearna transformacija)
(inverzija)
(linearna transformacija) w
a
c
bc ad
c
s = +

s
t
=
1
t cz d = +
w
az b
cz d
=
+
+
,
F r
F r
r r
V
F r n
r r
S
V S
( )
( ) ( )
=

4 4
d d
+
+

+

F r
r r
V
F r n
r r V
( ) ( )
4 4
d d
S
S
.
=

A A A ( )
2
= + ( ) ( ) ( )

A B A B B A B A A B
= + + + ( ) ( ) ( ) ( ) ( )

A B A B B A A B B A
= ( ) ( ) ( )

A B A B B A
= + ( ) fA f A f A

= + ( ) fA A f f A

= ( ) fg g f f g
= ( ) f 0
= ( )
A 0

A A B = ( ) 0
Sl. F1. Konformno preslikavanje krunice iz ravnine w u krunicu u ravnini z
Ona preslikava krunicu iz kompleksne ravnine z u krunicu u kompleksnoj ravnini w i obratno
(slika F1), pri emu se pravac uzima kao specijalni sluaj krunice. Dvije toke koje zadovo-
ljavaju izraz (F1) ostaju na mjestu. Budui da je to konformno preslikavanje, kutovi se izmeu
dviju krivulja (krunica) ne mijenjaju.
Budui da implicitno sadri inverziju, Mbiusova transformaca pokazuje jo jedno zanim-
ljivo svojstvo. Ako krunica obuhvaa ishodite kao to je prikazano na slici A1, onda i trans-
formirana krunica obuhvaa ishodite u svojoj ravnini. Kako inverzija ishodita oznauje
beskonanost, razvidno je da e podruje unutar jednog kruga odgovarati podruju izvan dru-
gog kruga. Iz tog se razloga i smjer vrtnje po krunici obre (slika A1). Ako krunica ne obu -
hvaa ishodite, onda ga ne obuhvaa ni transformirana krunica pa podruje unutar jednog
kruga odgovara podruju unutar njegove transformacije, a smjer vrtnje ostaje nepromijenjen.
Ako izraz (F1) rijeimo za z, dobiva se
(F2)
To pokazuje da kad je w Mbiusova transformacija varijable z, onda je z takoer Mbiusova
transformacija varijable w.
Krunica u kompleksnoj ravnini z = x + jy sa sreditem u z
0
= x
0
+ jy
0
i polumjerom R
moe se napisati u ovom obliku
(F3)
Izraz (F3) moe se dalje razviti kao
(F4)
z z R x jy x jy z z z z R
zz zz z z z z
= + + = ( ) ( ) =
= +

0
2
2
0 0
2
0 0
2
0 0 0 0
R
2
.
R z z x jy x jy x x y y
2
0
2
0 0
2
0
2
0
2
= = + + = ( ) + ( ) .
z
dw b
cw a
=

.
DODACI 1075
Krunicu polumjera sa sreditem u ishoditu ravnine w moe se napisati kao ww
*
=
2
.
Primjenom transformacije (F1), dobiva se
(F5)
Mnoenjem lijeve i desne strane s nazivnikom desne strane izlazi
(F6)
Izravnom usporedbom s izrazom (F4) razvidno je da je sredite krunice u ravnini z
(F7)
i da je kvadrat polumjera krunice
(F8)
to se moe svesti na oblik
(F9)
esto je potrebno obaviti transformaciju krunice kojoj se sredite ne nalazi u ishoditu rav-
nine w, odnosno |w w
0
| = . Tada je
(F10)
Ako se sada definiraju nove kompleksne konstante a = a cw
0
, b = b dw
0
, onda se formule
(F7) i (F9) mogu primijeniti tako da a, b zamijenimo s a, b, tj. izraz (F10) moe se napisati
kao
(F11)
Dodatak G: Besselove funkcije
Besselove su funkcije rjeenja diferencijalne jednadbe
(G1)
2
=
+
+
\
]

)
]
+
+
\
]

)
]
=
+ ( ) + ( )
+ ( )

az b
cz d
az b
cz d
az b a z b
cz d c z ++ ( )
d
.
1
0
2
2
2

d
d
d
d
f
k
n
f
\
]

)
]+
\
]
]

)
]
]
= ,
= =
+
+
w w w
a z b
c z d
0
.
w w
az b
cz d
w
a cw z b dw
cz d
=
+
+
=
( ) + ( )
+
0 0
0 0
.
R
ad bc
a c
=

2
2
2
.
R z z
b d
a c
2
0 0
2
2
2
2
2
2
=

.
z
c d a b
aa cc
c d a b
a c
0
2
2
2
2
2
2
=

zz aa cc z cd ab z c d a b bb dd

( ) ( ) ( )+ =
2 2 2 2
0.
Sl. G1.
gdje je k
2
realno, a n je cijeli broj. Dva nezavisna rjeenja te jednadbe zovu se obine
Besselove funkcije prve i druge vrste, koje se biljee kao J
n
(k) i Y
n
(k), a ope rjeenje jed-
nadbe (G1) glasi
gdje su A i B proizvoljne konstante koje valja odrediti iz rubnih uvjeta. Obina Besselova
funkcija druge vrste Y
n
(k) naziva se i Neumannova funkcija.
Besselove se funkcije mogu prikazati u obliku reda
(G2)
(G3)
gdje je = 0,5772 Eulerova konstanta. Indeks n oznauje red funkcije i on je obino cijeli
broj u fizikalnim problemima.
f AJ k BY k
n n
( ) ( ) ( ), = +
Y x
x
J x
n m
m x
n n
m
n n m
( ) ln ( )
( )!
!
= +
\
]

)
]

\
]

)
]

=

2
2
1 1 2
0
1 2

+
+
\
]
]

)
]
]
+
=
= =
+

1 1 2 1 1
2
0 1 1
( ) ( / )
!( )!
m n m
m i
m
l
n m
x
m n m i l
J x
x
m n m
n
m n m
m
( )
( ) ( / )
!( )!
=

+
+
=
1 2
2
0
DODACI 1077
Za prikaz radijalnog rasprostiranja vala, obino se uvodi kombinacija funkcija prve i
druge vrste koja se naziva Hankelova funkcija. Stoga su Hankelove funkcije prve i druge vrste
dane kao:
(G4)
Dodatak H:
Korisni integrali
za n 1 (H1)
za m n (H2)
(H3)
(H4)
Taylorov red
(H5)
(H6)
za |x| < 1 (H7)
za |x| 1 (H8)
za |x|
< 1
(H9)
za 1 < |x| 1 (H10)
za 1 < |x|< 1 (H11)
H x J x Y x H x J x Y x
n n n n n n
1 2
( ) ( ) ( ), ( ) ( ) ( ). = + = j j
ln( ) 1
2 3 4
2 3 4
= + + + +
\
]
]

)
]
]
x x
x x x
ln( ) 1
2 3 4
2 3 4
+ = + + x x
x x x
1
1
1
1
2
1 3
2 4
1 3 5
2 4 6
1 3 5 7
2 4 6 8
2 3 4
= +

+

x
x x x x
1 1
1
2
1 2
2 4
1 2 3
2 4 6
1 2 3 4
2 4 6 8
2 3 4
=

x x x x x
1
1
1
2 3 4
= + +
x
x x x x
e
x
x
x x
= + + + + 1
2 3
2 3
! !

f x f x x x
f
x
x x f
x
x x
x x
( ) ( ) ( )
( )
!
= + +

+
=
=
0 0
0
2 2
2
0
0
2
d
d
d
d

sin
3
0
4
3
d
=
cos sin
m x
a
n x
a
a

0
0
=
cos cos sin sin
m x
a
n x
a
m x
a
n x
a
a a

0 0
0

= =
cos sin
2
0
2
0
2
n x
a
n x
a
a
a a

= =
(H12)
(H13)
Dodatak I:
cos
! ! !
x
x x x
= + 1
2 4 6
2 4 6
sin
! !
x x
x x
= +
3 5
3 5

DODACI 1079
Dodatak J: Tablica normiranih pravokutnih valovoda
Dodatak K: Invertiranje reda potencija
Ako je koeficijent a razliit od nule, onda se red potencija
moe invertirati u sljedei red
gdje su:
aA
a B b
a C b ac
a D abc a d b
a E a bd a b a e
=
=
=
=
= + +
1
2
5 5
6 3 14
3
5 2
7 2 3
9 2 2 4 2

= + +
21
7 7 84 28 42 28
2
11 3 3 3 4 2 2 5 2 2
1
ab c
a F a be a cd ab c a f a bc b a b d
a
33 4 4 4 2 2 3 2 2 2
6 5 3 2
8 8 4 120 180
132 36
G a bf a ce a d a b d a b c
b a g a b
= + + + + +
+ ee a bcd a c ab c 72 12 330
3 3 3 4
x Ay By Cy Dy Ey Fy Gy = + + + + + + +
2 3 4 5 6 7
,
y ax bx cx dx ex fx gx = + + + + + + +
2 3 4 5 6 7

Abramowitz, M., 159, 161, 264, 328
Adler, R., 546, 906, 911, 969
Adler, R. B., 161, 221, 709, 968
Baden Fuller, A. J., 969
Bahl, I. J., 318, 319, 328, 449
Balanis, C. A., 74, 152, 161, 287, 320, 328, 1004,
1061
Balmain, K. G., 161, 328
Barthia, P., 318, 328, 449
Bartoli, J., 707, 721, 722, 727, 737, 738, 804,
810, 815, 947, 950, 955, 968
Bethe, H. A., 512, 707
Biljanovi, P., 968
Bode, H. W., 491
Bryant, G. H., 971, 973, 976, 977, 979, 987, 994,
998, 1000
Carver, K. R., 19, 161
Chang, K., 771, 773, 797, 821, 829, 968
Chen, L. F., 968, 1000
Cheng, D. K., 161
Chu, L. J., 161, 221
Cloud, M. J., 161
Cohn, S. B., 707
Coli, P., 707
Collin, R. E., 74, 161, 221, 320, 328, 448, 449,
491, 498, 707, 742, 756, 764, 765, 797, 836,
851, 968
Dahlke, W., 866, 969
De Los Santos, H. J., 966, 969
Dicke, R. H., 439, 448
Edwards, M. L., 847, 969
Edwards, T. C., 328, 449
Engen, G. F., 994, 1001
Engheta, N., 322, 328
Fano, R. M., 161, 221, 467, 491
Fooks, E. H., 166, 328, 449, 491, 707
Foster, R. M., 341, 449
Fung, A. K., 1061
Gardiol, F. E., 328, 449, 707, 742, 756, 765, 968,
976, 977, 979, 982, 987, 994, 996, 998, 1000,
1061,
Garg, R., 319, 328
Giannini, F., 887, 934, 969
Gibbons, G., 778, 968
Ginzton, E. L., 971, 976, 981, 982, 1000
Gonzalez, G., 785, 851, 875, 880, 888, 969
Gullion, P., 585, 707
Gupta, K. C., 319, 328
Harrington, R. F., 161, 221, 320, 328, 449
Haus, H. A., 709, 968
Haznadar, Z., 19, 68, 161
Helszajn, J., 449, 707
Hertz, H., 19, 21, 133, 161, 1016
Hiebel, M., 987, 990, 994, 998, 999, 1001
Hobson, G. S., 782, 968
Holzman, E., 888, 922, 969
Johnson, K. M., 933, 969
Jones, E. M., 439, 449, 491, 512, 707
Jordan, E. C., 161, 328
Kajfez, D., 585, 707
Ksa, I., 960, 969
Knapp, V., 707
Kong, J. A., 74, 161, 221, 328
Kraus, J. D., 19, 161
Kummer, M., 707
KAZALO AUTORA
Kurokawa, K., 221, 328, 449, 491, 707, 742, 756,
888, 890, 893, 898, 903, 906, 907, 909, 918,
957, 968, 969
Landau, L. D., 35, 70, 161
Leuzzi, G., 887, 934, 969
Lifshitz, E. M., 35, 70, 161
Lipovac, V., 161
Lorentz, H. A., 146, 161
Maas, S. A., 721, 737, 804, 810, 815, 817, 947,
968
Marcuvitz, N., 320, 328
Matthaei, G. L., 439, 449, 491, 512, 707
Maxwell, J. C., 19, 21, 161
Malherbe, J. A. G. 707
Meinke, H. H., 328
Modlic, B., 707, 721, 722, 727, 737, 738, 804,
806, 810, 814, 815, 627, 888, 930, 935, 947,
950, 955, 968, 969
Modlic, I., 627, 804, 806, 814, 888, 930, 935, 969
Montgomery, C. G., 439, 448
Moore, R. K., 1061
Morgenthaler, A. W., 74, 161, 221, 328
Mumford, W. W., 709, 711, 968
Neo, C. P., 968, 1000
Ohtomo, M., 849, 969
Ong, C. K., 968, 1000
Pavio, A. M., 815, 821, 851, 875, 880, 888, 935,
945, 969
Penfield, P., 729, 947, 952, 955, 968
Popovi, B., 161
Pozar, D. M., 161, 221, 320, 328, 448, 491, 582,
707, 709, 797, 836, 847, 851, 875, 968, 969,
987, 1000, 1061
Purcell, E. M., 439, 448
Rafuse, R. P., 729, 947, 952, 955, 968
Ramo, S., 35, 161, 221, 322, 325, 328, 449, 707
Rauscher, C., 979, 1001
Richards, P. I., 632, 707
Robertson, R., 888, 922, 969
Rohde, U. L., 815, 821, 851, 875, 880, 888, 935,
945, 969
Rollett, J. M., 848, 969
Rothe, H., 866, 969
Rothwell, E. J., 161
Rowe, H. E., 948, 969
Russer, P., 328
Scheibe, E. H., 709, 711, 968
Schelkunoff, S. A., 54, 152, 161, 334
Singh, A., 328
Sinsky, J. H., 847, 969
Skilling, H. H., 19
Skolnik, M. I., 1042, 1046, 1061
Slater, J. C., 742, 745, 765, 968
Smith, P. H., 197, 221
Smrki, Z., 19, 161, 221, 328, 449, 969
Sommerfeld, A., 147, 161
Soohoo, R. F., 707
Staelin, D. H., 74, 161, 221, 328
Stegun, I. A., 159, 161, 264, 328
Stratton, J. A., 161
Stutzman, W. L., 1004, 1061
tih, ., 19, 68, 161
Tan, E. L., 848, 969
Thiele, G. A., 1061
Ulaby, F. T., 19, 161, 707, 1061
Van, de, Roer, T. G., 742, 756, 880, 888, 898,
945, 968
Van, Duzer, T., 35, 161, 221, 322, 325, 328, 449,
707
Varadan, V. K., 968, 1000
Varadan, V. V., 968, 1000
Vendelin, G. D., 815, 821, 851, 875, 880, 888,
935, 945, 969
Wheeler, H. A., 203, 221
Whinnery, J. R., 35, 161, 221, 322, 325, 328, 449,
707
Young, L., 439, 449, 491, 512, 707
Zakareviius, R. A., 166, 328, 449, 491, 707
Zentner, E., 133, 161, 1004, 1005, 1023, 1032,
1061
Ziolkowski, R. W., 322, 328
1082 KAZALO AUTORA
KAZALO POJMOVA
ABCD parametri, 370372
admitancija
, elektronika, 940
, karakteristina, 182
, valna, 149
admitancijski invertor, 640
aktivna komponenta, 709
aktivni dvopol, 728, 887, 923
aktivni sklop, 709
AM um, 904906, 945947
Ampe`reov zakon, 22, 39, 245, 695
analiza velikog signala, 736
analizator mrea, 9871000
analizator spektra, 979981
anizotropno sredstvo, 4044
anomalna disperzija, 3536, 326
antena, 124, 133, 1003
, dijagram zraenja, 10041006
, dobitak, 1011
, efektivna povrina, 1011
, impedancija, 1010
, usmjerenost, 1008
, vrste, 10161036
Applegateov dijagram, 747
atenuator (priguiva), 400, 716
, elektroniki ugaan, 832
s PIN-diodom, 832
, valovodni, 496498
balansni transformator, 419, 551553
balansno mjealo, 810
balansno pojaalo, 875880
Besselova funkcija, 264268, 10751076
bezuvjetna stabilnost, 845
beini komunikacijski sustav, 1036
bijeli um (vidi toplinski um)
bilinearna transformacija (vidi Mbiusova
trans formacija)
binomni filtar (maksimalno glatki odziv), 614
binomni koeficijenti, 477
binomni odziv (vidi maksimalno glatki odziv)
binomni polinom, 520
binomni red, 952
binomni transformator impedancije, 478, 481
bioloki uinci, 1061
bipolarni tranzistor, 788790
blisko polje, 139, 1005
Blochova impedancija, 679
Blochovi valovi, 679
Bode-Fanov kriterij, 467470
Boltzmannova konstanta, 710, 772, 1039, 1066
Brewsterov kut (vidi kut totalnog prijenosa)
brzi elektromagnetski valovi, 760
brzina
, fazna (vidi fazna brzina)
, grupna (vidi grupna brzina)
brzina energije, 7476, 324326
brzina nositelja naboja, 26, 45
, diferencijalna, 783
, zasiena, 779
brzina svjetlosti, 1, 16
brzinska modulacija, 742
ciklotronska frekvencija, 41, 768
ciklotronski valovi, 743
cilindrini rezonator (valjkasti rezonator), 580
cirkulator (vidi feritni cirkulator)
crno tijelo, 710, 1048
ebievljev
filtar, 615, 621623
odziv, 475, 488, 523, 615
polinom, 483, 520
transformator impedancije, 475, 482488
etveroprolazna mrea
, graf toka signala, 417
, nerefleksivna i bez gubitaka, 416419
, rasprna matrica, 414
, svojstvene vrijednosti, 385
etvrtvalni transformator, 194, 462466
etvrtvalni unipol, 1022
ip komponente, 965
daleko polje (daleka zona), 141, 1007
daljinsko istraivanje, 1046
decibeli neperi, 311
degenerativni modovi, 254
detektor ovojnice, 300
Dickeov radiometar, 1051
dielektrini gubici, 3435
dielektrini materijali (tablice), 1068, 1069
dielektrini rezonator, 582587, 601606
dielektrini valovod, 279287
dielektrik, 18, 3236, 42
dijagram modova rezonatora, 581
dijagram zraenja, 142, 10041007
dinamika amplituda oscilatora, 897
dinamika frekvencija oscilatora, 897
dinamika radna toka oscilatora, 903
dinamika stabilnost radne toke, 898
dinamika vodljivost Schottkyjeve diode, 799
dinamika zaporna frekvencija, 950
dinamiki faktor dobrote varaktora, 951
dinamiko podruje prijamnika, 738, 741
diodno mjealo, 806
diodno mnoilo frekvencije, 952953
diodno osjetilo snage, 974
dipol
, Hertzov (vidi Herzov dipol)
, magnetski (elementarni), 1023
, poluvalni, 10191021
dipolni moment, 30, 42, 134
disipacijska matrica, 361
diskontinuitet na liniji, 190192, 217221, 403
diskontinuitet na mikrotrakastoj liniji, 443448
diskontinuitet polja, 23, 87
diskontinuitet u valovodu, 261263, 272,
419428
disperzija, 35, 66
, geometrijska 229
u mikrotrakastoj liniji 307310
disperzijski dijagram, (k-) 230, 324, 682, 764
divergencija, 6, 10, 24, 745, 1071
djelilo snage
, otporno, 501503
, T-spoj, 499
, Wilkinsonovo, 503508
dobitak
antene, 1011
prilagodbe, 841, 857
dominantni mod, 178, 228, 257260, 270
driftno podruje 747, 779
dualnost, 148
dubina prodiranja, 79, 82, (tablica) 1067
dvoprolazna mrea
, ABCD-parametri, 370-372
, graf toka signala, 389390
, kaskada, 369-375
, paralelni spoj, 348349
, pasivna, 399405
, rasprni parametri, 353354
, serijski spoj, 348349
, simetrina, 379385
, T-parametri, 373
, Z-parametri, 345
dvoprolazna mrea bez gubitaka, 362363,
399400
dvostruko balansno mjealo, 814
efektivna duljina antene, 10131014
efektivna izotropno izraena snaga (EIRP),
10151016
efektivna masa, 782
efektivna permitivnost, 299
efektivna povrina otvora, 1011, 1030
efektivna zraena snaga, 1016
eksponencijalni transformator impedancije, 490
elastancija, 950
elektrina duljina, 201
elektrina energija, 70, 164, 173
elektrina polarizacija, 33
elektrina sonda, 430
elektrina susceptibilnost, 33
elektrini dipol, 30
elektrinu unipol (vidi elektrina sonda)
elektrini zid, 90
elektrino polje, 1215, 22
elektrokinetiki val, 760
elektromagnetizam, 11, 21161
elektromagnetska energija, 19, 47, 69
, brzina rasprostiranja, 7476, 324326
, disipirana, 70, 164
, induktivna, 74
, kapacitivna, 74
1084 KAZALO POJMOVA
Poglavlje 2. TEORIJA ELEKTROMAGNETIZMA
Odjeljak 2.3.1. Jednostavni modeli dielektrika, vodia i plazme
A2_1 Atom u izmjenicnom elektricnom polju Slika 2.2 u knjizi (str. 30)
A2_2 Dipolna molekula vode rotira u izmjenicnom elektricnom polju Slika 2.3 u knjizi (str. 31)
A2_3 Dipolna molekula vode titra u mikrovalnom elektricnom polju Slika 2.3 u knjizi (str. 31)
Odjeljak 2.5.2. Harmonijski ravni val u sredstvu bez gubitaka
A2_4 Elektricno polje ravnog TEM-vala u vremenu i prostoru Slika 2.12 u knjizi (str. 55)
Odjeljak 2.5.3. Ope rjeenje valne jednadbe u pravokutnom koordinatnom sustavu
A2_5 Priguseni ravni val
A2_6 Neuniformni ravni val
Odjeljak 2.5.4. Ope rjeenje za ravni val
A2_7 Vektori elektricnog i magnetskog polja ravnoga vala u faznoj ravnini Slika 2.14 u knjizi
(str. 60)
A2_8 Rasprostiranje ravnoga vala u proizvoljnom smjeru Slika 2.15 u knjizi (str. 65)
Odjeljak 2.5.5. Disperzija i grupna brzina
A2_9 Grupna i fazna brzina Slika 2.16 u knjizi (str. 68)
Odjeljak 2.7. Valovi u sredstvu s gubicima
A2_10 Ravni val u sredstvu s gubicima Slika 2.19a) u knjizi (str. 79)
A2_11 Ravni val u dobrom vodicu Slika 2.19b) u knjizi (str. 79)
Odjeljak 2.8. Polarizacija i ortogonalnost
A2_12 Vektorski prikaz linearne polarizacije Slika 2.21a) u knjizi (str. 83)
A2_13 Desna elipticna polarizacija_Poyntingov vektor prema van Slika 2.21b) u knjizi (Str. 83)
A2_14 Vektorski prikaz lijevo kruzno polariziranog vala Slika 2.21c) u knjizi (str. 83)
A2_15 Sinteza desne kruzne polarizacije Slika 2.22a) u knjizi (str. 85)
A2_16 Sinteza desne elipticne polarizacije Slika 2.22a) u knjizi (str. 85)
Odjeljak 2.10. Refleksija i prijenos pri okomitom upadu ravnoga vala
A2_17 Okomiti upad vala iz rjedjeg u gusci dielektrik Slika 2.26 u knjizi (str. 92)
A2_18 Okomiti upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik Slika 2.26 u knjizi (str. 92)
A2_19 Okomiti upad-Refleksija Gaussova impulsa na granici iz rjedjeg u gusce sredstvo
A2_20 Okomiti upad-Refleksija Gaussova impulsa na granici iz gusceg u rjedje sredstvo
A2_21 Okomiti upad na savrseni vodic-Razdioba elektricnog polja Slika 2.27 (str. 100)
A2_22 Okomiti upad na savrseni vodic-Razdiobe energije i polja Slike 2.27. i 2.29 u knjizi (str.
100 i 102)
Odjeljak 2.11. Kosi upad vala na ravnu granicu dvaju dielektrinih sredstava
A2_23 Kosi upad vala iz rjedjeg u gusci dielektrik_Konturni prikaz elektricnog polja za TE-val
Slika 2.30 u knjizi (str. 104)
KAZALO ANIMACIJA NA CD-ROM-u
1096 KAZALO ANIMACIJA
A2_24 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Elektricno polje za TE-val Prema slici 2.30
u knjizi (str. 104)
A2_25 Kosi upad vala iz rjedjeg u gusci dielektrik_Prikaz vektora k Slika 2.31 u knjizi (str. 104)
A2_26 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Prikaz vektora k Slika 2.31 u knjizi (str. 104)
A2_27 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Konturni prikaz elektricnog polja_Granicni
slucaj totalne refleksije za TE-val
A2_28 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Konturni prikaz elektricnog polja pri totalnoj
refleksiji za TE-val Slika 2.33 u knjizi (str. 113)
A2_29 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Vektorski prikaz magnetskog polja pri total-
noj refleksiji za TE-val Slika 2.36a) u knjizi (str. 115)
A2_30 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Vektorski prikaz elektricnog polja pri totalnoj
refleksiji za TM-val Slika 2.36b) u knjizi (str. 115)
A2_31 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Vektorski i konturni prikaz elektricnog polja
pri totalnoj refleksiji za TM-val
A2_32 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik pri totalnoj refleksiji_Plosni prikaz elektricnog
polja za TE-val Slika 2.37 u knjizi (str. 116)
A2_33 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Granicni slucaj totalne refleksije_Prikaz silni-
ca magnetskog polja za TE-val
A2_34 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik_Granicni slucaj totalne refleksije_Prikaz silni-
ca elektricnog polja za TM-val
A2_35 Kosi upad vala iz rjedjeg u gusci dielektrik_Konturni prikaz magnetskog polja pri total-
nom prijenosu za TM-val
A2_36 Kosi upad vala iz gusceg u rjedji dielektrik pri totalnom prijenosu_Vektorski prikaz elek-
tricnog polja za TM-val Slika 2.38 u knjizi (str.117)
Odjeljak 2.12. Kosi upad vala na granicu sa savrenim vodiem
A2_37 Kosi upad vala na savrseni vodic_Konturni prikaz elektricnog polja za TE-val
Odjeljak 2.14. Zraenje elektromagnetske energije
A2_38 Silnice bliskog elektricnog polja Hertzova dipola Slika 2.49 u knjizi (str. 139) i slika 2.50
u knjizi (str. 140)
A2_39 Silnice elektricnog i magnetskog polja Hertzova dipola Slika 2.49 u knjizi (str. 139) i
slika 2.50 u knjizi (str. 140)
A2_40 Silnice elektricnog polja Hertzova dipola u daljoj zoni Prema slikama 2.49 i 2.50
A2_41 Vektorski prikaz elektricnog i magnetskog polja u bliskoj zoni Hertzova dipola Prema
slici 2.50
A2_42 Vektorski prikaz elektricnog i magnetskog polja Hertzova dipola Prema slici 2.50
A2_43 Vektorski prikaz elektricnog i magnetskog polja Hertzova dipola Prema slici 2.50
A2_44 Prikaz Poyntingova vektora Hertzova dipola Formula (2272)
Poglavlje 3. TEORIJA PRIJENOSNIH LINIJA
Odjeljak 3.1. Valovi na prijenosnoj liniji
A3_1 Naponski val na beskonacno dugackoj liniji Formula (314a) bez reflektiranog napon-
skog vala (str. 170)
Odjeljak 3.3. Prijenosna linija zakljuena proizvoljnom impedancijom tereta
A3_2 Transformacija impedancije linijskim odsjeckom bez gubitaka Formula (348) u knjizi
(str. 182)
A3_3 Stojni val na liniji Zo_50 opterecenoj otporom ZT_150_oma Slika 3.8 u knjizi (str. 183)
A3_4 Stojni val na kratko spojenoj liniji
A3_5 Stojni val na otvorenoj liniji
KAZALO ANIMACIJA 1097
A3_6 Stojni val na liniji zakljucenoj kompleksnom impedancijom
A3_7 Stojni val na liniji_Konstrukcija ovojnice Slika 3.9 u knjizi (str. 185)
Odjeljak 3.4. Reaktivno zakljuena prijenosna linija bez gubitaka
A3_8 Reaktancija kratko spojenog odsjecka linije Slika 3.12 (str. 192) i slika 3.13 (str. 193)
A3_9 Reaktancija otvorenog linijskog odsjecka Slike 3.14 i 3.15 (str. 195)
Odjeljak 3.7. Impulsi na prijenosnoj liniji
A3_10 Refleksija funkcije skoka na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 150 oma i RT 0
A3_11 Refleksija funkcije skoka na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 150 oma i RT
beskonacno
A3_12 Refleksija funkcije skoka na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 25 oma i RT 150 oma
A3_13 Refleksija funkcije skoka na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 25 oma i RT
beskonacno
A3_14 Refleksija pravokutnog impulsa na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 150 oma RT 0
kratki spoj
A3_15 Refleksija pravokutnog impulsa na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 25 oma i RT 0
kratki spoj
A3_16 Refleksija pravokutnog impulsa na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 25 oma i RT
beskonacno
A3_17 Refleksija pravokutnog impulsa na teretu i generatoru za Zo 50 oma RG 25 oma i RT
150 oma
Poglavlje 4. VALOVODI
Odjeljak 4.3. Pravokutni valovod
A4_1 Plosni prikaz razdiobe elektricnog polja Ey za mod TE10 Slika 4.14 u knjizi (str. 258)
A4_2 Vektorski prikaz polja za mod TE10 Slika 4.15 u knjizi (str. 259)
A4_3 Usporedba razdioba jakosti polja Ey moda TE10 u ovisnosti o frekvenciji Slika 4.15 u
knjizi (str. 259)
A4_4 Usporedba silnica magnetskog polja moda TE10 u ovisnosti o frekvenciji Slika 4.15 u
knjizi (str. 259)
A4_5 Vektorski prikaz povrsinske struje za mod TE10 Slika 4.16 u knjizi (str. 260)
A4_6 Vektorski prikaz elektricnog polja za mod TM11 Slika 4.15 u knjizi (str. 261)
Odjeljak 4.7. Dielektrini valovod
A4_7 Uzemljena dielektricna ploca_Silnice elektricnog polja moda TM1 Slika 4.38 u knjizi
(str. 286)
A4_8 Uzemljena dielektricna ploca_Silnice elektricnog polja moda TM1 na visoj frekvenciji
Slika 4.38 u knjizi (str. 286)
A4_9 Uzemljena dielektricna ploca_Vektorski prikaz elektricnog polja moda TM0 na visoj
frekvenciji Slika 4.38 u knjizi (str. 286)
Poglavlje 5. ANALIZA MIKROVALNIH MREA
Odjeljak 5.4.5. Nerefleksivne mree
A5_1 Prilagodjeni atenuator Primjer 5.3 u knjizi (str. 365)
Poglavlje 6. PRILAGODBA I TRANSFORMACIJA IMPEDANCIJE
Odjeljak 6.1. Prilagodba s pomou koncentriranih elemenata
A6_1 Serijski induktivitet Slika 6.2a) u knjizi (str. 452)
A6_2 Serijski kapacitet Slika 6.2a) u knjizi (str. 452)
1098 KAZALO ANIMACIJA
A6_3 Paralelni induktivitet Slika 6.2b) u knjizi (str. 452)
A6_4 Paralelni kapacitet Slika 6.2b) u knjizi (str. 452)
A6_5 Prilagodba koncentriranim reaktancijama Ls i Cp
Poglavlje 7. PASIVNI SKLOPOVI
Odjeljak 7.3.1. Valovodni sprenik s jednim otvorom
A7_1 Betheov spreznik Primjer 7.2. u knjizi (str. 515)
Odjeljak 7.3.3. Usmjerni sprenici sa spregnutim linijama
A7_2 Rasprsni parametri linijskog spreznika Slika 7.39 u knjizi (str. 534)
Odjeljak 7.4.3. Valovodni rezonatori
A7_3 Plosni prikaz polja Ey i vektora magnetskog polja u stojnome valu za mod TE10
A7_4 Pravokutni valovodni rezonator_Plosni prikaz elektricnog polja za mod TE101 Slika
7.70a) u knjizi (str. 574)
A7_5 Pravokutni valovodni rezonator_Plosni prikaz razdiobe energije za mod TE101
7.70b) u knjizi (str. 574)
7.70c) u knjizi (str. 574)
Poglavlje 10. UVOD U MIKROVALNE SUSTAVE I PRIMJENE
Odjeljak 10.1. Mikrovalne antene
A10_1 Friisova formula Slika 10.6 i formula (1022) u knjizi (str. 1015)
A10_2 Dijagram zracenja zicane antene Formula (1022) (str. 1019) i slika 10.10 (str. 1021)
A10_3 Dijagram zracenja niza s pet izotropnih radijatora Slika 10.14 u knjizi (str. 1027)
Odjeljak 10.4. Radiometrija
A10_4 Spektralna svjetlina crnoga tijela Slika 10.27 u knjizi (str. 1050)

Bartolic Mikrovalna Elektronika

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bartolic Mikrovalna Elektronika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Juraj Bartoli

elektrino polje (volt po metru; V/m)

magnetsko polje (amper po metaru; A/m)

gustoa magnetskog toka (tesla; T)

gustoa elektrinog toka (kulon po etvornome metru; C/m

gustoa elektrine struje (amper po etvornome metru; A/m

, t) koja oznauje gustou elektrinog naboja, sve su

, t) pridruen je smjer u trenutku t i u svakoj toki prostora opisanoj vektorom r

, t) uzrokuju elektrina i magnetska polja. U

, pa polja, koja se namjera-

nisu jedinstveno zadani i kad se mijenjaju u

a priori poznate, ili su vrlo tono procijenjene.

) = 0 na bilo koji vektor A

po vremenu i prostoru moe se

, t) ne moraju biti neovisno zadani, pa je to

) skalarna je veliina bez

V unutar tog istog volumena. Prema definiciji,

V moe se napisati u obliku plonog integrala. Tok polja A

kroz zatvorenu plohu S jednak integralu

po cijelom prostoru V koji je omeen plohom S.

4.1. PLANPARALELNI VALOVOD 225

Sl. 4.3. Rasprostiranje TE-vala planparalelnim valovodom uzastopnim refleksijama na

kompleksne amplitude polja normiranih transverazalnih vektorskih

(x, y). Jednadbe (52) ujedno definiraju ekvivalentne

. Omjeri tih amplitu-

povezuju polja s naponima i strujama, i lako se mogu nai s

Sl. 9.1. Mjerenje snage nelinearnim otporom

(, ) funkcije su prostornoga dijagrama zraenja za polja.

(, ) u izrazu (101) prikaza-

mogu se zapisati kao

u smjeru tih istih osi.

You might also like