Kur'an'ı Kerim'de Irade Hürriyeti Ve Sorumluluk Çercevesinde Insan Hayatı

T.C.
ANKARA NVESTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

TEFSR BLMDALI
KURANI KERMDE RADE HRRYET ve SORUMLULUK

EREVESNDE NSAN HAYATI
YKSEK LSANS TEZ
FATH AIK
ANKARA 2007
T.C.
ANKARA NVESTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLAM BLMLER ANABLM TEFSR BLMDALI
KURANI KERMDE RADE HRRYET ve SORUMLULUK

EREVESNDE NSAN HAYATI
Yksek Lisans Tezi
Tez Jri yeleri

mza
Prof. Dr. dris ENGL ( Danman)
..
Prof. Dr. Mevlt Gngr
...
Do. Dr. Hasan Kurt
Tez snav tarihi
NDEKLER
KISALTMALAR ..........................................................................IV
NSZ ........................................................................................ V
A. ARATIRMANIN AMACI VE NEM ................................... VII
B. ARATIRMANIN KONUSU VE METODU ...............................IX
GR ........................................................................................... 1
KURN'I KERME GRE NSANIN YER, DEER VE
SORUMLULUU .......................................................................... 1
BRNC BLM
NSANIN
YARATILI
ZELLKLER
AISINDAN
SORUMLULUK ............................................................................. 8
A.KURNI
KERMDE
NSANIN
SORUMLULUUNUN
TEMEL NTELKLER ................................................................. 9

1. nsana Halifelik Misyonunun Yklenmesi ............................................ 10
a .H a life ...............................................................................................................................12
2. deme simlerin retilmesi Ve nsann Meleklerden stn

Kln ....................................................................................................................... 14
3.Meleklerin deme Secde le Emrolunmalar ve blisin syan .... 18
B.NSAN VE SORUMLULUK ...................................................... 19

C.NSANI SORUMLU KILAN ETKENLER .................................. 23
1. nsann Emanet Grevini Yklenmi Olmas ...................................... 24
2.nsana Dier Varlklardan Farkl Olarak Hususi Yeteneklerin
Verilmi Olmas ..................................................................................................... 28
a.lim kabiliyeti......................................................................................................................29
b.Beyan (Konu ma ) Kab iliyeti: ..................................................................................33
c.Akl .....................................................................................................................................35
d. rad e hr riyeti v e yilik, K t lk ya p ma k abiliye ti .......................................37

e.G zel Yaratl : ............................................................................................................41
3.nsana Uyarc Olarak Peygamber ve Kitap Gnderilmesi ............. 42

4. nsana Snrsz Nimet Verilmi Olmas .................................................. 45
D. MTHAN BALAMINDA NSAN VE SORUMLULUK ........... 46

1. Nefs-i Emmare ........................................................................................................ 47
2. eytan....................................................................................................................... 48
r ad e hrr iye ti er evesind e eytan n in san a k ar yap tr m g c ................51
3. Dnya Hayat .......................................................................................................... 54

a .n san n Soru mlu luu A s nd an Dn ya H a ya t n n D e er i ............................57
a . a.Dn ya Ha ya t A lda tc Bir Metad r...............................................................57
a . b . D n y a Ha ya t Bir mtih and r ..........................................................................59
a . c. Dn ya H a ya t K s a V e G e ic idir ..................................................................60
a . d . D n ya H a ya t B i r O yun V e O ya l an ma dr ..................................................61
KNC BLM
RADE HRRYET ve SORUMLULUK ...................................... 63
A. RADE KAVRAMI .................................................................. 64
B.HRRYET KAVRAMI ............................................................ 66
C. NSAN VE RADE HRRYET ............................................. 68
D.RADE HRRYET BALAMINDA SORUMLULUK ............... 71
1.Bilgi ........................................................................................................................... 71
2. rade Hrriyeti........................................................................................................ 73
E. RADE HRRYET VE MTHAN LKS .......................... 74

F. NAN ZGRL VE DNDE ZORLAMA ......................... 76
NC BLM
NSANIN
VARLIK
KARISINDAK
KONUMU
GERE
TEMEL GREV VE SORUMLULUKLARI ................................... 79

A.SORUMLULUK BALAMINDA NSAN EYA LKS ....... 80
II
B.NSANIN HLAFET KONUMU VE YERYZN MAR

GREV ..................................................................................... 82
D.ALLAHA
KARI
SORUMLULULUUN
FADES
OLAN
BADET GREV........................................................................ 86
SONU ....................................................................................... 89
BBLOGRAFYA .......................................................................... 93
ZET ........................................................................................ 100
SUMMARY ............................................................................... 101
III
KISALTMALAR
a.g.e.= Ad geen eser

a.s.= Alehhisselm
b.=bn
bkz.=Baknz
C.= Cilt
ev.= eviren
Der.= Dergisi
.A.= slmi Aratrmalar
K.K.= Kurn- Kerim
Mad.= Maddesi
M...F.= Marmara niversitesi lhiyat Fakltesi
Ner.= Neriyat
.= lm
s.= Sayfa
Sad.= Sadeletiren
T.D.V.= Trkiye Diynet Vakf
Terc.= Tercme
TSMK= Topkap Saray Mzesi Ktphanesi
v.b.= Vebenzeri
vr= Varak
Yay.= Yaynlar
y.y.= Yzyl
IV
NSZ
Kurn-
tantmaktadr.
Kerim,
Bu
insan
nedenle
yeryznn
yeryznn
imar
halifesi
olarak
grevini
insana
yklemi ve onu bu grevle sorumlu tutmutur. Sorumluluun bir

gerei olarak da insana akl ve seme hrriyeti vermitir. Bu
sebeple insan, itaati ve kulluuyla melekler seviyesine karken,
ilemi olduu gnahlar sebebiyle de hayvanlardan daha aa bir
konuma
inebilmektedir.
Bundan
dolay
insana
yakan
ey,
kendisine verilen bu yetenekleri deerlendirerek en zirve noktaya

ulamaktr. nsann ftrat bu donanma sahiptir. Kinatta insandan
baka
ikinci
bir
varla
verilmeyen
bu
istidat,
insan
tm
varlklardan farkl ve stn klmtr. Onun bu deerli vasf,

kendisini bata Allaha, sonra tm varla kar sorumlu klmtr.
slam dini insan byle yce bir mevkide deerlendirmitir.
Hibir felsefe ekol veya din insana byle deerli bir mevki
vermemitir.
Biz bu almamzda, dinimizin insan ne kadar ulvi bir bak
asyla deerlendirdiini, insann slam dini ile eref kazandn,
bu nokta itibari ile insann hangi maksat ile yaratldn ve
Allahn ona verdii deerli misyonu ve bu misyonun insana
ykledii sorumluluklar ele almaya altk.
Bu sorumluluklarn yerine getirilmesi hususunda insann
aklnn ve hr iradesinin tamamen devrede olduunu zet bir ekilde
sunmaya altk.
nsan bu yce mevkinin hakkn vermeye alrken karsna
sorumluluuna engel tekil edebilecek nefis-i emmare, eytan ve
dnya hayatnn cazibeleri kacaktr. te bu hususlar da insann

neler yapmas gerektiini ksaca anlatmaya altk.
almamda katks bulunan ve deerli grleriyle yolumu
aydnlatan tez danmanm saygdeer Prof. Dr. dris engl
Hocama teekkr bir bor biliyorum.
FATH AIK
VI
A. ARATIRMANIN AMACI VE NEM

nsanolunu yaratan yce Allah insan belli bir gayeye matuf
yaratmtr.
nsan
brakmam
ona
yaratan
bir
Allah
takm
onu
sorumluluklar
yeryznde
babo
yklemitir.
nsana
ykledii bu sorumluluklar yerine getirebilmesi iin de ona gerekli

olan irade hrriyetini vermitir. te insan bu irade hrriyeti
sayesinde iyilik ve ktlk yapabilme kabiliyetine sahip klnmtr.
Bir taraftan Allahn insana ykledii ykmllkler dier taraftan
da bu ykmllkleri yerine getirmesine engel olabilecek insann
kendi nefsi ve ona daima ktl emreden eytan bu irade
hrriyetini
etkileyen
olumsuz
etkenlerdir.
Buna
kar
insann
Allaha olan inanc ve bu inantan kaynaklanan sorumluluk bilinci

de
irade
hrriyetini
olumlu
ynde
etkileyen
unsurlar
olarak
karmza kmaktadr.
Dinimize gre iyi bir davran Allahn istedii ve emrettii
davrantr. Kt bir davran ise Allahn istemedii ve yasaklad
davrantr. Bu erevede insann irade hrriyeti ve sorumluluunu
deerlendirecek olursak; iyi insanlar Allahn emrettii kurallar
erevesinde
hayatna
dzen
veren
ve
olaylara
bu
kurallar
erevesinde yaklam tarz gelitiren insandr ve bu insan tipi

sorumluluunun gereklerini yerine getirmeye alr. Akln nefsini
arzu ve isteklerinin emrine vermez.
Akln Allah tarafndan
kendisine verilen ykmllkleri yerine getirme hususunda en

mhim bir ara gibi deerlendirir ve bu dorultuda akln kullanr
ve eytann vesveselerine gre hareket etmez. Yeryznde adalet ve
hakkaniyet
llerine
dorultuda
davranr.
gre
Bu
hareket
adan
eder
ve
bakldnda
her
canlya
insanolu,
bu
irade
hrriyeti, akl ve iman gibi onu dier canllardan stn klan bir
takm zelliklerle mcehhez klnan, sorumluluk sahibi Kurnn da
ifadesiyle her eyin kendisinin hizmetine sunulduu, yeryznn
tek uurlu ve bu ynyle de en sorumlu varl olan esiz bir
VII
halifesidir. Yce Allahn emirlerini anlayabilen, ilim sahibi olan ve

bu emirlere gre yaamay kendisine hayat tarz edinen mkemmel
bir varlktr.
Kurn
erevesinde
Kerimde
insan
hayat
irade
hrriyeti
konulu
ve
sorumluluk
aratrmamzda
amacmz;
insann stn yaratl gerei yeryzndeki konumunu, bu konumu

gerei
temel
grev
ve
sorumluluklarn
ele
almaktr.
Ayrca
Kurn Kerimde insann irade hrriyetinin ayetlerde nasl ele

alndn
ayrntl
bir
ekilde
incelemek,
irade
hrriyetinin
snrlarn ortaya koymak ve irade hrriyetini olumlu ve olumsuz

etkileyen
faktrleri
belirtmektir.
Bu
erevede
aratrmamz
deerlendirecek olursak; almamz, insann yeryzndeki esiz

konumunu, bu konumu gerei sorumluluklarn ve bu sorumluluklar
yerine getirirken ona sunulan stn yetenekleri ve irade hrriyetini
daha iyi anlamak adna nem arzetmektedir Bu adan bakldnda
Kurndaki ifadesiyle halifelik vazifesiyle muvazzaf olan insann
tm kinattaki nemi de dolayl olarak ortaya konmu oluyor. Bu
manada Kurnda insann nasl ele alndn ortaya koymas
asndan da aratrmamz ayrca nemlidir.
nsan gerek manada insan yapan onun sorumluluk uuruna
sahip bir varlk olmas hususiyetidir. Eer byle olmazsa dier
mahlkattan cismi bir takm hususlar dnda pek fark kalmaz. Bu
manada
halife
pozisyonunu
temsil
eden
bir
varlktan
ok
kinattaki dier varlklar gibi sradan bir yaratk olur ki bu manada

Kurndaki ifadesiyle Ahsen-i Takvim derecesinden esfel-i
safilin 1 derecesine kadar den bir varlk olma gibi aalayc bir
duruma da dmesi sz konusu olur. Aratrmamz; konumunu ve
sorumluluklarn anlam bir insanla sorumluluklarndan ve deer
yarglarndan uzak bir insan arasndaki fark ortaya koymas
asndan
1
da
nem
arzetmektedir.
Tin 95/4
VIII
Btn
bunlarn
yan
sra
aratrmamz
iyice
incelendiinde
Kurndaki
ideal
insan
tiplemesinin baka bir ifadeyle rnek insan modelinin nasl

mahhaslatrlacan da gstermesi sebebiyle ayrca nemlidir.
B. ARATIRMANIN KONUSU VE METODU

Aratrmamzn konusu Kurn Kerimde irade hrriyeti ve
sorumluluk erevesinde insan hayatdr.
Kurn Kerime gre insan btn zgrl elinden alnm
rzgrn nnde savrulan yaprak gibi varlk deildir. Allah, ona
irade hrriyetini dolaysyla iyilik ve ktlk yapma kabiliyetini
vermitir. nsan, sorumluluunun bilincinde olan bir varlk olarak
Allahn emir ve yasaklar erevesinde bir hayat yaayacak ya da
bu
sorumluluu
hie
sayan
gayesiz
bir
yaam
srecektir.
Aratrmamzda bu hususlar irdelenmitir.

Aratrmamzda ilk nce konumuzu ilgilendiren ayetler ele
alnd. Bunun iin de Kurn Kerim mealiyle okunarak konumuzla
ilgili
ayetler
karld.
Kurnn
btnl
erevesinde
bu
ayetlerden istifade etmeye altk.

Bir sonraki aamada Kurnda konumuzla ilgili ayetlerle
ilgili olarak gerek ada gerekse eski dnem messirlerin gr ve
yorumlarna
yer
verilmi,
konu
hakknda
bizim
deerlendirmelerimiz ortaya konmutur. Btn bunlarn yan sra

konu ile ilgili ana temalar hakknda szlk almas yaplarak
aratrmamzda geen halife v.b. kelimeler hakknda ksa etimolojik
bilgiler verilmitir.
IX
Bir
sonraki
aamada
konumuzla
ilgili
kitaplardan
ve
makalelerden elde edilen bilgilerden faydalandk. Bu amala ok

sayda eser titizlikle gzden geirilmi ve mmkn olduunca zet
ve anlalr bilgiler sunulmutur.
Giri blmnde z bir ekilde insan hayatnn ne denli
nemli olduunu ve insann varlk karsnda ne deer ifade ettiini
sunmaya altk. Ayrca insann halife konumu gerei yklendii
sorumluluklara da ksaca deindik.
Aratrmamzn
birinci
blmnde
genel
olarak
insann
sorumluluu ele alnarak, bu sorumluluunun temel nitelikleri

zerinde durulmutur. nsan sorumlu klan hususlar, yeryznde
sadece insana verilen baz yetenek ve kabiliyetler de anlatlarak
ifade edilmeye alld. Ayrca, sorumluluklarn yerine getirmeye
alrken insann karsna kacak nefis, eytan ve dnya hayatnn
cazibesi gibi engeller zerinde de durmaya altk.
kinci blmde irade ve hrriyet kavramlar tek tek ayr bir
incelemeye tabi tutularak irade hrriyeti balamnda sorumluluk
hususuna netlik kazandrlmaya allmtr.
nc blmde ise insann halife sfat gereince genel
olarak kinattaki temel grevi ve sorumluluklar izah edilerek sonu
blmyle aratrma sona erdirilmitir.
GR
KURN'I KERME GRE NSANIN YER,
DEER VE SORUMLULUU
slm dinini en gzel ekliyle yaayabilmek iin hayatn
anlamn ok iyi bilmek gerekmektedir. Dinin var olua ykledii
anlam, kinatn her eyiyle emrine sunulduu insanda kendisini
bulmutur. Zira Kinat insan hayat eksenli yaratlmtr. Yani
kinatn varln anlamlandran husus insann yaratl olmutur.
Kurn penceresinden bakldnda Allahn insan varlk
leminin yaratlmasnn yegne sebebi kld grlr. Varlk lemi
onun
zerinde
kurgulanmtr.
Bu
yzden
Kurnda
btn
yaratklar arasnda en byk nem insana verilmitir. 2 Varlk

sralamasnda en st makam insana aittir. Yaratl, fikir ve inan
bakmndan en erefli yer onundur. 3 Kurn, insan ile ilgilendii
kadar
baka
hibir
varlkla
ilgilenmemitir. 4
Diyebiliriz
ki
Kurnn hibir konusu, pasaj, mesaj ve maksat bakmndan

insandan soyutlanamaz. 5
Kurna gre insan basit bir varlk olmayp, Allah tarafndan
kademe kademe tekemml ettirilip birok maddenin karmndan
szlerek meydana getirilmi kymetli bir varlktr. 6 Allahu Teala,
Toshihiko,zutsu, Kurnda Allah ve nsan, ev: Ate, Sleyman, Yeni Ufuklar Neriyat,
stanbul, Ts. s.93
3
Kaya,Sleyman, Kurnda mtihan, nsan Yaynlar, stanbul 2003 s: 64
4
Ramazan,Muhammed Said, Bti, Kurnda nsan ve Medeniyet, ev: Resul Tosun, Risale
Yaynlar, stanbul 1987, s.41 Ayrca Kurnda Allah-insan mnasebeti ile ilgili daha geni bilgi
iin bkz: Muhammed, Hamdullah, Kurn Kerim Tarihi, ev: Salih Tu, FAV Yaynlar,
stanbul 1993,s.30
5
Fazlurrahman, Ana Konularyla Kurn, ev: Akgen, Alparslan, Ankara Okulu Yaynlar,
Ankara 1996, s.35
6
nsan 76/12
bu
erefi
vurgulamak
belirtmitir.
iin
insan
kudret
eliyle
yarattn
zel bir yaratla sahip olan insan, bu sebeple
meleklerin secdelerine muhatap olmutur. ok nemli bilgilerle

donatlmtr. Kendisini var eden yce Allah, insana eyann
adlarn
da
retmitir.
nk
o,
yeryznde
halife
olarak
yaratlmtr. Bu durum, kendisinin bir grevle ykml olduunu

gstermektedir. Grevin yaplabilmesi, bilinmesiyle ilgilidir. Onun
iin insan nceden grevi hususunda bilgilendirilmitir. 8
Kurn Kerimde meleklerin deme secdeleri, Allahn
deme btn isimleri retii, meleklerin bu isimleri bilememeleri
zerine demin isimleri meleklere arz 9 insann eref ve mahiyetini
gsterir. 10
Kurn
Kerim
insann
an
ve
eref
sahibi
olarak
yaratldn vurgular. Biz hakikaten insanolunu an ve eref

sahibi kldk. Onlar (eitli nakil vastalar) karada ve denizde
tadk;
kendilerine
gzel
gzel
rzklar
verdik,
yine
onlar
yarattklarmzdan biroundan cidden stn kldk 11

nsan, ilahi yaratltan en ok pay alm veya ilahi tekvin
sfatnn kendisinde en fazla tecelli ve tezahr ettii varlktr. 12
nsanolu
Allahn
yarattklar
arasnda
kendine
has
zellikleri olan ve benzeri bulunmayan, en byk ve en kk

lemlerin ynetimi eline verilen mmtaz bir varlktr. Bu insanolu
iin nebiler gnderilmi, hikmetler ihtiva eden kitaplar onlar iin
7
Sad 38/75 Ayrca bkz: Kaya,Sleyman, a.g.e, s.66, Altnta, Hayrani, slamn Gerek Yz,
Ankara niversitesi Yaynlar, Ankara 2005, s: 143146
8
Altnta, Hayrani, a.g.e. s.143
9
Bakara 2 / 3033
10
Erdem, Mustafa, Hz dem, TDV Yaynlar, Ankara 1994, s: 140
11
sra 17 / 70
12
Kl, Sadk, Tarihsellik ve Aklclk Balamnda Kurn Anlama Sorunu, htar Yaynlar,
stanbul 1999, s.10
indirilmi,
klnmtr.
dnyann
iindeki
her
ey
onun
emrine
msahhar
13
Allah,
gklerde
ve
yerde
bulunan
her
eyi
insanlarn
yararlanmas iin yaratm ve bunlar insanlara boyun edirerek,

onlara birer hizmet arac yapmtr. 14 Bu durum Kurnda;
Allahn gklerde olanlar da yerde olanlar da buyruunuz altna
verdiini, nimetlerini ak ve gizli olarak size bolca ihsan ettiini
grmez misiniz? 15 fadesiyle anlatlmaktadr.
Kurnda insan eya arasndaki ilikinin boyutu, teshir,
tezlil
ve
temkin
kavramlaryla
anlatlmaktadr.
Bu
szckler
Arapa da boyun edirme, hizmet ettirme anlamlarn en ak bir

ekilde ifade etmektedirler. Bunlar evrende bulunan her eyin
kaytsz artsz Allaha boyun ediini zl olarak belirtirken, her
birinin Allahn kendisine verdii, takdir ettii zelliklerle insann
karlarna
da
boyun
edirildiini
vurgulamaktadr.
Bu
husus
Allahn insana zel bir ltfudur. Eyann insann buyruuna

verilmesi insann btn eyadan daha kymetli olduunu ifade
etmektedir. 16
nsan akl, ruh ve beden itibariyle yeryznn en erefli
varl olarak yaratld iin yeryzndeki her eye akl ile
hkmedebilmekte, eyann hakikatini aratrabilmekte ve onlar
kendi hizmetinde kullanabilmektedir. Bunlar insana tabiatyla byk
bir stnlk ve bir takm imtiyazlar kazandrmaktadr. 17
13
Cerraholu, smail, Kurn Kerimden tler, Ankara 1991, s.158

Pazarba, Erdoan, Kurn ve Medeniyet, Pnar Yaynlar, stanbul 1996, s.106
15
Lokman 31 / 20 ayrca bkz. Casiye 45 / 13
16
Pazarba, Erdoan, a.g.e. s.107
17
Saka, evki, Yabanclama Karsnda Kurn, rad Kitapl, Ankara 1997,s.111
14
Sahip olduu bu liyakat ve stnlkler dolaysyla Kurn

insana halifelik vasf ykler. 18 Halife bakasnn yerine geen,
yapt ite onun yerini tutan, sultan vekil anlamna gelir. 19
nsan ne istediini seebilecek bir yetenekte olarak yaratan
Yce Rabbimiz ona en byk deeri vermi, onu kendisinin
yeryzndeki
halifesi
olmak
rtbesi
ile
ereflendirmitir.
Bu,
ncelikle insann dnya sahnesinde en nemli greve sahip bir

varlk olduunu ifade eder. nk o, tm evrenin Rabbi Allahn
yeryzndeki halifesidir. Bu nedenle insann hayattaki grevi dier
varlklarn hepsinden hem daha byk hem de daha nemlidir. 20
nsann
bilgisinin
yeryznn
retilmesi
ve
halifesi
eyann
olarak
yaratlmas,
hizmetine
ve
eyann
buyruuna
verilmesiyle, insann dier yaratklardan stn klnmas birbiriyle

balantl bir olaydr. 21 nsann Allahn halifesi olmas; onun g,
yetenek ve bilgiyle donatlmasnn yannda dier varlklardan stn
olmasn gerektirmitir. 22
nsan stn konuma getiren; onun ok gzel bir surette,
olgun bir mizaca, normal bir boya sahip klnmasnn yannda, akl,
konuma, dnme ve anlatma, temyiz etme, okuma, yazma, geim
vastalarn bulabilme ve sanat yeteneiyle donatlm olmasdr. 23
Allah, insann yeryznn halifesi olmasn istemi ve ona bu
grev iin gereken her eyi vermitir. Bu zellikleri ile insan,
yeryznn
hilafeti
grevine
hazr
18
bir
duruma
getirilmi
ve
Bakara 2 / 3033 ayrca bkz. Fatr 35/39; Sad 38/26

Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kurn Dili, Azim Yaynlar, stanbul, Ts 1/300
20
Tozduman, Aysel Zeynep, slam Ve Bat Gzyle nsan, Seha Neriyat, stanbul, 1991, s: 194
21
Bkz sra 17/70
22
Erdem, Mustafa, a.g.e. s: 22
23
Pazarba, Erdoan, a.g.e. s:117
19
hilafetin sorumluluunu yklenmitir. 24 Yeryz hilafetinin her

trl imknlarna sahip klnan insann, bu greviyle orantl bir
ekilde de sorumluluunun bulunaca aktr. 25
nsanolu kinatn efendisi ve halifesi olmas ynyle ok
nemli bir emanet yklenmitir. Kuran Kerim bu hususu yle
ifade etmektedir;
Biz emaneti gklere, yere, dalara teklif ettik de onlar bunu
yklenmekten kandlar. Zira sorumluluundan korktular, ama onu
insan yklendi. nsan (bu emanetin hakkn gzetmediinden)
Cidden ok zalim, ok cahildir. 26
Burada "emanet" kelimesi, Kurn'a gre yeryznde insana
verilen "hilafet" grevi yerine kullanlmtr. nsana isyan ve itaat
etme seeneinin ve bu zgrl kullanrken kendisine saysz
yaratk zerinde hkim olma yetkisinin verilmesi, kanlmaz olarak
insann yapt hareketlerden sorumlu olmasn ve iyi amelleri iin
mkfatlandrlp, kt amelleri iin cezalandrlmasn gerektirir.
nsan bu g ve yetkileri kendisi kazanmad gibi, bilakis bunlar
kendisine Allah tarafndan ihsan edildii ve Allah'a bu glerin
iyiye veya ktye kullanlmasnn hesabn verecei iin bunlar,
Kurn'n
baka
yerlerinde
hilafet,
burada
ise
emanet
olarak
tanmlanmtr. 27
nsan ancak byle bir manzaray gz nnde canlandrarak,
kinatta ne kadar hassas bir konumda olduunun farkna varabilir.
Allah bu ayette imtihan alannda dikkatsiz bir hayat sren, ne kadar
byk bir yk omuzladnn ve dnya hayatnda bir davran veya
tavr seerken ald yanl veya doru kararlarn hangi sonulara
24
Bkz: Ahzab 33/72

Bkz: Pazarba, Erdoan, a.g.e. s:116119
26
Azhab 33/72
27
Mevdudi, Ebul-Ala, Tefhiml Kurn, Komisyon, nsan Yaynlar, stanbul, 1997, IV/414
25
yol aacann farknda olmayan kimseleri "zalim ve cahil" olarak

tanmlamaktadr. 28
Emanet,
byle
gklerin
ve
yeryznn
ve
dalarn
dayanamayacaklar derecede ar, yerine getirilmesi zor, sorumluluk

getiren byk ve korkun bir yktr. te insanolu byle ar ve
hakkn vermesi zor bir grevi yklenmi bulunmaktadr.
29
Kinattaki varlklar arasnda ayrcalkl yaratlan insann 30

kendi konumunun hakkn vermesi ve insan olarak sair varlk
karsndaki deerli konumunun gereklerini yerine getirmesi, onun,
kinatn imar ve dzeni vazifesini de yerine getirmesidir. nsan bu
vazifeyi yerine getirince Allahn yarattklar iinde esiz bir
dereceye ular. 31
Onun ulam olduu bu makam sayesinde yeryz huzur ve
sknet bulur. Zira kinattaki her ey belli bir dzen iinde ve
hatasz olarak yaratld gibi kudreti sonsuz olan Allah tarafndan
da her an kontrol edilmektedir. Durum byle iken kinatn bu
mkemmel ileyiini devam ettirecek veya bunu aksatabilecek,
yeryznde irade sahibi tek varlk olan insan dnda baka bir
etken de yoktur.
nsan, hilafet grevini yerine getirerek yeryznde huzur ve
gvenin teminat olur. Bu vazifesini aksatt zamanda yeryznn
tm
dengelerini
kinattaki
tm
olumsuz
varlkla
ynde
alakadar
28
etkileyebilir.
olarak
nk
insan,
yaratlmtr.
Ayrca
Mevdudi,a.g.e., IV/415
Bkz: Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, VI/342
30
sra 17/70
31
Bkz: Kutub, Seyid, Fi Zilali-Kurn, Cev: Salih, Uan, Vahdettin, nce, Dnya Yaynclk,
stanbul, Ts 2/357
29
yeryznde
akl,
dnebilme
kabiliyeti
ve
irade
yalnzca
insanoluna verilmitir.
Allahn yeryzndeki halifesi bu ynyle de ayette ifade
buyrulduu gibi emaneti olan insann en temel sorumluluu
kinattaki
dzeni
salamak
ve
kargaa
ve
bozgunculuu
da
nlemektir. Bu konuda her bir fert kendi apnda sorumludur.

Bu hususta insan sadece kendisine ve topluma kar sorumlu
deil ayn zamanda tm varla kar mkellefiyet altndadr. nk
insann ortaya koyaca iyi veya kt her amel tm varl
etkileyebilmektedir. nsan, hak, hukuk gzetmeyen bir cani olursa
bundan hem hayvanlar lemi hem tabiat, hem de yeryznn dier
doal
tm
dengeleri
etkilenir.
Bu
nedenle
insann
halifelik
konumunu ifas kinattaki dzen ve ileyi iin hayati nem arz

etmektedir.
Grld gibi insanolu ok stn yetenek ve kabiliyetlerle
donatlarak kinatn batac olarak hilafet vazifesi ile yeryzne
gnderilmitir. Onun bu esiz konumu ve zellikleri ona; varla ve
kinatn
yaratcs
Allaha
kar
hususi
baz
sorumluluklar
yklemitir. Kinatn her eyi kendisinin emrine verildii iin o,

yeryznn imar vazifesi ile grevlendirilmi ve kendisine bu ltuf
ve ihsanlar veren Allaha kar kr ve kullukta bulunmakla
sorumlu tutulmutur.
BRNC BLM
NSANIN YARATILI ZELLKLER
AISINDAN SORUMLULUK
A.KURNI KERMDE NSANIN

SORUMLULUUNUN TEMEL
NTELKLER
Kurn Kerimde insan gerei ok ynllyle paralel ele
alnm
olup,
onun
varoluunu
temellendiren
ayetler
beeri
varoluun btnln yanstacak ekilde ortaya konmutur. 32 Bu

nedenle demin yaratln anlatan ayetler insanolunun ne denli
nemli bir mevkide yaratldn, varla kar asli konumunu ve bu
konumunun gerektirdii sorumluluklar ifade etmesi ynyle nem
arzetmektedir. 33
demolunun
anlamak,
yaratln
anlatan
ayetlerdeki
hikmetleri
insanolunun bugne kadar en ok zerinde durduu;
ben kimim, nereden geliyorum, nereye gidiyorum? suallerine

cevap vermesinde ona yardmc olacaktr.
nsann,
yaratlmadan
nce
meleklere
halife
sfatyla
tantlmas, o gne kadar meleklere dahi retilmeyen isimlerin

insana retilmesi ve en sonunda da meleklerin,
itaatin en st
dzeyde ifadesi olan secde ile deme secde ettirilmeleri 34, onun
daha dnyaya gnderilmeden nce ne kadar nemli sorumluluklar
ykleneceinin bir balang ifadesi idi.
nsann sorumluluklar dnyasna gnderiliinin mukaddimesi
hkmnde olan, insann hayat serveninin anlam boyutunu tekil
eden bu ayetleri blmde inceleyeceiz.
32
Kutluer, lhan, lim Ve Hikmetin Aydnlnda, z Yaynclk stanbul 2001, s: 26

Bkz: Cerraholu, smail, Kurnda nsann Yaratl Sahnesinin Dndrdkleri, Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, C.20, s:87
34
Bakara 2 / 3033 ayrca bkz. Fatr 35/39; Sad 38 /26
33
Birinci blmde; daha insann yaratlmadan nce, Allahu

Tealann bu meseleyi meleklere insana halife vasfn ykleyerek
arz etmesini ve bu sunuun insann yeryzndeki konumu iin neler
ifade ettiini inceleyeceiz.
kinci blmde ise; deme isimlerin retilmesini, ona ilim
renme
kabiliyetinin
verilmesini,
eyann
bilgisine
hkim
klnmasn ve bu bilgi cihetiyle demin meleklere stn klnn

anlatacaz.
nc
blmdeyse;
meleklerin
deme
secde
ile
emrolunmalar ve buna rza gstermeyen ibislin ba kaldrn

inceleyeceiz.
Meleklerin
deme
secde
ile
emrolunmalar
beraberinde
ilgin neticeler dourmutur. Secde ile halife vasf yklenerek

meleklere
tantlan,
sonrasnda
ise
isimlerin
retilmesi
ile
ayrcalkl klnan demin meleklere stnl tescillenmitir.

Ayrca, deme kyamete kadar dmanlk besleyecek ve daima onu
doru yoldan saptrmaya alacak eytan da bu hadise ile ortaya
kmtr.
1. nsana Halifelik Misyonunun Yklenmesi

Kurn-
Kerimde,
insann
yaratl
ncesini
anlatan
ayetlerdeki tablo ok ilgi ekicidir.

Hatrla
ki
Rabbin
meleklere:
Ben
yeryznde
bir
halife
yaratacam, dedi. Onlar: Bizler hamdinle seni tesbih ve seni

takdis
edip
dururken,
yeryznde
10
fesat
karacak,
orada
kan
dkecek insan m halife klyorsun? dediler. Allah da onlara: Sizin

bilemeyeceinizi herhalde ben bilirim, dedi. 35
Daha insan denen varln yaratlmadan nce, onun meleklere
halife sfatyla tantlm olmas, yaratlacak bu varln konumunu
ifade etmesi asndan nemli ipular iermektedir. Bu konu ile
ilgili olarak Taberi unlar ifade etmektedir:
Ben
yeryznde
benim
yerime
insanlar
arasnda
adaletle
hkmeden bir halife yaratacam. O halife de dem ve Allaha itaat

eden, insanlar arasnda adaletle hkmeden ve demin yerine geen
kimselerdir. 36
Elmall Hamdi Yazr ise bu ayet-i kerimeyi aklarken
unlar sylemektedir: Kendi irademden kudret ve sfatmdan ona
baz salahiyetler vereceim, o, bana izafeten, bana vekleten
mahlkatm zerinde bir takm tasarrufa sahip olacak, benim
namma hkmlerimi icra edecek, fakat bu hususta asil olmayacak,
kendi zat ve ahs adna asaleten hkmedecek deil, ancak benim
bir vekilim, bir kalfam olacak, iradesiyle benim iradelerimi, benim
emirlerimi, benim kanunlarm tatbike memur bulunacak sonra onun
arkasndan gelenler ve ona halef olarak ayn vazifeyi icra edecek
olanlar bulunacak. 37
Ayet-i kerime de insann meleklere tantlrken ona halife
vasfnn yklenmesi ayr bir anlam ifade etmektedir. Mfessirler
genel olarak buradaki halife kelimesinden kastn vekil olduunu
sylemilerdir.
35
Bakara 2/30, Glck, erafettin, Kurnda nsann Deeri, Pnar Yaynlar, stanbul 1983, s: 22
Taberi Ebu Cafer Muhammed B. Cerir , Taberi Tefsiri, ev: Karakaya, Hasan, Aytekin, Kerm,
Hisar Yayn Evi, stanbul,1996, I/185
37
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e. I/299
36
11
Ayet-i kerimenin daha iyi anlalabilmesi iin halife kavramnn

zerinde ksaca durmak istiyoruz.
a.Halife
Szlkte halife kavramnn nesil, zrriyet iyi veya kt bir
ekilde birini temsil etme, birinin yerine geme, birbiri ardnca
gelme, bir ey zerinde tasarrufa yetkili klma gibi farkl birok
anlamlar bulunmaktadr. 38
Halife szcnn oulu halaif ve hulefa gelmektedir. 39
Bunun mastar ise, hilafet szcdr. Halifenin oulunun
halaif, halifin oulunun da hlefa olduu sylenmitir. 40 Her
iki szcnde halifenin oulu olduu da belirtilmektedir.
Halife kendisinden ncekine vekil klnan birinin yerine
geen kimse demektir. 41
Bir kimse bakasndan sonra gelip onun
yerine geerse falan adam filan adama halef oldu denir.
nsan
halifelii daha farkl bir durumdur. Bu grev ona Allah tarafndan

verilmitir ve onun halifelii yeryznn ynetiminde Allahn
temsilcisi olma noktasndadr.
42
Kurnda halife iki 43 ve oulu halaif 44 ve hlafa

szckleri de yedi ayette gemektedir. 45
38
Halife kavram hakknda daha fazla bilgi iin bkz. bn Manzur Ebul Fadl
Cemalddin Muhammed, Lisanl Arab, Beyrut 1968, IX/ 8297, Asm Efendi, elOkyanusul-Basit fi Tercemetil-Kamusil- Muhit, stanbul 1305, III/569577
39
Asm Efendi, III,574
40
Rap el-Hseyin b. Muhammed el-Isfehani, Mfredatu Elfazi'l- Kurn, Beyrut 1992,
294, bn. Manzur IX/83
41
bn Manzur, IX/83, Ebu Hayyam, el Endulsi, el Bahrul Muhit, Riyad ts.1, 140 evkani
1,162
42
43
Bakara 2/30, Sad 38/26
44
Enam 6/165, Yunus 10/14, Fatr 35/39
45
Pazarba, Erdoan, a.g.e, s.95
12
Hilafet; bakasna vekillik etmek, az veya ok onun yerini

tutarak,
onu
temsil
etmek
demektir. 46 Birinin
yerine
geerek
veklette bulunma, asln bulunmayndan veya onun lmnden ya

da acizliinden veyahut da bunlarn hibiri olmakszn vekil
edinilen
kimsenin
kaynaklanmaktadr. 47
ereflendirilmesinden
nsann hilafetle ereflendirilmesi de bu trdendir.Demek ki her

halifenin kymet ve erefi, asilin derecesiyle orantldr. 48 Bunun
iindir ki melekler, Allaha secde ettikleri gibi Onun halifesi olan
insana da secde etmilerdir. 49
Halife szcnn; birisi adna i yapma, ileri idare etme
tasarrufta bulunma anlamlarndan hareketle, Allahn yeryzndeki
halifesi demek; yeryznde Allaha vekalet edecek, Onun adna i
yapacak, ksaca yeryznn hakimiyeti eline teslim edilecek bir
varlk demektir ki, bu da, insandr. 50 nsan, bu hilafetin icras iin
gerekli yetenek ve yetkiyle donatld gibi, yeryz de bu ite
gerekli olan her trl maddi donanma sahip olarak yaratlmtr.
Buna gre, eyann kullanm ve gvenli yaama ortamlarnn
salanmasnda,
btn
yetki
ve
sorumluluk
insana
braklm
olmaktadr. Her bir fert, kendisinin Allahn halifesi olduunu

anlayacak ve bunun gerei ne ise, onu yapmaya alacaktr. 51
Yeryznn halifesi insan, Allahn vermi olduu irade ve
kudretle, Allah adna ve Ona vekleten, yaratlan dier varlklar
zerinde
hem
tasarruf
yetkisine
sahip
ve
hem
de
Allahn
hkmlerini uygulama konumunda olacaktr. Bu grev, asalet deil,

sadece bir vekletten ibarettir. Yeryznde halife olarak yaratlan
bu insandan sonra gelenler de, ona halef olarak ayn grevi yerine
46
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, I/300

Ragp 294
48
49
Pazarba, Erdoan, a.g.e, s.95 ayrca bkz. Bakara 2/30
50
Koyiit, Talat, Cerraholu, smail, Kurn Kerim Meal Ve Tefsiri, Ankara 1990, I, 8788
51
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e. I, 299
47
13
getireceklerdir. Halife, asilin eref ve salahiyetini temsil ettii iin,

Allahn yeryznde bir halife yaratacan sylemesi zerine
melekler,
burada
insan
iin
kullanlan
halife
szcnn
muhtevasndan, insana bahedilen erefi takdir etmiler ve bu

nedenle de, yeryzndeki bir mahlka, byle yksek bir g ve
yetkinin verilmesiyle, bu varln bunu ktye kullanabilecei
ihtimalinden korkmulardr. Acaba bu yetkiyle donatlan insan,
bunu iyi kullanabilecek mi? Yoksa bu vekleti, asalet zannederek,
kendi
hesabna
hkmleri
icraya
kalkrsa,
yeryzne
fesat
vermeyecek mi? gibi sorular ilerinden geirmeye balamlar ve

bu yzden de; kendilerinin srekli Allah hamd ile tesbih ve takdir
edip dururken, yeryznde bozgunculuk karacak, kanlar dkecek
birinin mi varedilecei, eklindeki kukularn belirtmilerdir. Buna
karlk Allah, onlarn bu konuda bilmedii eyler olduunu ve bunu
da en iyi bilenin, kendisi olduunu ifade etmitir. 52
demoluna, Allahn halifesi olma erefi bylece verilmitir.
Bu erefli mevki insan iin son derece onurlandrc bir durum
olduu gibi beraberinde dier tm varlklardan ayr sorumluluklar
da insana yklemitir. Vekil, asilin istedii gibi davranmal ve onun
istedii izgide amel etmelidir. Ayrca asilin ycelii ve stnl
her eyiyle vekili de balar. 53
2. deme simlerin retilmesi Ve nsann

Meleklerden stn Kln
nsan yaratlmadan nce yeryznde onun yaayabilecei bir
ortam meydan getirilmi ve bu sre iinde ihtiya duyabilecei her
ey etrafnda varedilerek, hizmetine hazrlanmtr. Sonra buraya
sahiplik etmek zere insan yaratlm ve bu hayat sahnesinde
52
53
Bkz: Pazarba, Erdoan, a.g.e. s:96

Kutub, Seyid, Fizilali Kurn 1/81
14
tasarruf, g, yetki ve sorumluluk da yine bu varla verilmitir.

Artk
sra
yeryznn
ynetimi
kendisine
verilen
halifeye,
sorumluluk alannda yer alan eyann tantmna gelmitir. Bylece

yeryznn halifesi eya ile tantrlacak eyann bilgisine sahip
olacak
ve
grev
sresi
iinde
bunlardan
en
st
dzeyde
yararlanacaktr.
Kurnda yeryznn hayata hazrlan, insann yaratl ve
yeryznde halife klnn anlatan bir seyir iinde halifenin bu
grev iin yetitirilmesi, eitilmesi ve bilgilendirilmesi konusuna
da deinilmektedir. Ademin eya konusunda bilgilendirilme olay,
Kurnda u ifadelerle anlatlmaktadr:
Ve Ademe btn isimleri retti, sonra eyay meleklere
gstererek:Eer sznzde doruysanz, bunlarn isimlerini bana
bildirin dedi. 54
Allah, burada meleklerin, Adem ve zrriyetinin yaratlmas ve
yeryzne yerletirilmelerindeki hikmetin ne olduunu anlamak
maksadyla
bilirim 55,
sorduklar
tarznda
soruyu;
Ben
cevaplandrm
ve
sizin
bilmeyeceklerinizi
Ademe
btn
isimleri
rettiini belirten ifadeyle de, meleklerin bilmedii, Ademin,

meleklerden stnlk ynn aklamt. 56 Allah eyay bilme
konusunda Ademin, meleklerden stn olduunu ortaya koymak
amacyla da, ona eyann isimlerini retmi ve meleklerden de
bunlarn
isimlerini
sylemelerini
istemiti. 57 Zaten
meleklerin
eyann isimlerini bilme konusunda herhangi bir iddialar da sz

konusu olmad iin byle bir istek karsnda onlar, kendi
54
Bakara 2/30
Bakara2/30
56
Ebul Hasan Said b. Mesade, Meanil Kurn, Beyrut 1985, I/145
57
Fahruddin, Razi Tefsiri Kebir Mefatihul Gayb, Aka Yaynlar, Ankara 1998, II/175, T.
II/262263
55
15
bilgilerinin
Allahn
bildirmilerdir.
58
bilgilendirmesine
bal
olduunu
Seni tenzih ederiz. Senin bize rettiinden baka, bizim

hibir bilgimiz yoktur. phesiz lim ve hakim olan Sensin
dediler. 59
nsanlarn
yeryznde
bozgunculuk
karacaklar
ve
kan
dkecekleri konusunda melekler bilgilendirildii iin, neden bu

zelliklere
sahip
bir
varln,
yeryznn
halifesi
yapldn
anlamak amacyla, onlarn byle bir soru sorduklar, meleklerin

yukardaki
ifadelerinden
anlalmaktadr.
Melekler,
eyann
isimleriyle ilgili olarak bilgilendirilmedikleri iin, Allahn eyann

isimlerini retmedike, bunu bilmelerinin mmkn olamayacan
sylemilerdir. 60
Grld gibi, yeryznn halifesi olarak yaratlan insan, bu
grevi iin hazrlanmakta; nce tasarrufu altna verilen eya ile
tantrldktan sonra eyann bilgisine ulatrlmaktadr. nsan,
eyann bilgisi konusunda meleklerle olan snav kazanarak bu
konuda meleklerin nne gemekte ve meleklerin bilemedii zellik
de, burada ortaya kmaktadr. Allah, meleklerin eyay tanma
yeteneinden yoksun bulunduklar iin cevapsz brakt ayn
soruyu, bu kez halifelik makamna getirdii Ademe sormakta ve
onun yeryznn halifeliine, onlardan daha uygun olduunu ortaya
koymaktadr. Daha nce eya konusunda bilgilendirilen Adem, bu
sorunun istenen cevabn vermektedir;
58
Ahfe, Ebul Hasan Said b. Mesade, Meanil Kurn, Beyrut 1985 I/219220
Bakara 2/32
60
Razi, II/209; T. II/328
59
16
Allah Ey Adem, onlar isimler ile kendilerine bildir deyip

de, o da onlar isimleriyle syleyince, ( Allah ) Ben gkler ve yerin
gaybn bilirim. Sizin akladnz ve gizlemekte olduunuzu da
bilirim diye size sylememi miydim dedi. 61
Yeryznn halifeliinin meleklere veya dier varlklara
deil de, insana verilmesi, bu konuda onun daha yeterli ve yetenekli
olduunu
ve
bu
grev
iin
gerekli
donanmda
yaratldn
gstermektedir. nsan kendi dndaki varlklardan ayran akl ve

onun rn olan ilimdir. Bu zellikleriyle insan, yeryznn
halifelii
grevine
daha
uygun
grlmtr.
Eyann
btn
isimlerinin ona retilmi olmas da bunu ack bir ekilde ortaya

koymaktadr. Eyann bilgisi ve kullanma yetkisi yalnz insana
verilmi ve insan da, bunun iin gerekli olan g ve yetenee sahip
klnmtr. Bu grev ve yetkiyi alan insan, yeryznde hayatn
srdrmek iin elindeki malzemeyi kullanarak yeryzn imar
etmitir, medeniyetler kurmutur. nk Allah insana yeryznn
kendisiyle imar ve slah edilecei eyann isimlerini retmitir.
nsan
topraktan
yaratldndan
mayasna
madde
katldndan
madde onun bir paras olmaktadr. nsan bu ynyle madde ile

balant kurabilmekte ve maddeyi imar edebilmektedir. Meleklerin
yaratlnda
madde
olmad
iin
onlar
madde
ile
iliki
kuramamaktadr. Eya ile ilikiye geebilme eyann bilgisine sahip

olma ve eyay bu bilgiye gre ileme deitirme yetenei yalnzca
insanda ortaya kmaktadr. 62
61
62
Bakara 2/33
Pazarba, Erdoan, a.g.e, s.99
17
3.Meleklerin deme Secde le Emrolunmalar ve

blisin syan
Kurn
Kerimin
beyanna
gre
fiziksel
terkip
ve
tesviyesinin ardndan dem'e ruh frlnce Yce Allah meleklere,

ona secde etmeleri konusunda talimat vermi, blis hari btn
melekler bu emre uymulardr. Nitekim bu husus, "Hani Biz
meleklere dem'e secde edin demitik blis hari hepsi secde
ettiler..." 63
Ayetin de olduu gibi birok Kurni nasla 64 aka
beyan edilmitir. Buna gre Allah, demi meleklerden daha stn

ve onlarn saygsna layk bir mertebede yaratmtr. Ancak bu
meziyet deme deil btn insanla aittir. Kurn'da baka
vesilelerle insanolunun bu meziyetine iaret edilmitir. 65
Bilindii gibi secde, hrmet etmek, sayg gstermek, selm
vermek, boyun emek anlamlarna gelir. Sayg iin aln yere
koymak
da
itaatin
bir
simgesidir.
Ayetten
anlayabildiimiz
kadaryla, sz konusu hitaba maruz kalan melekler hi tereddt

etmeden Hz. dem'e secde etmilerdir. 66
Allahu Tela demi halifelik misyonu ile ereflendirmi,
onu, isimleri bilme srryla serfiraz klm, sonrasnda da melekleri
ona secde ettirerek demin stnln melek ve cin taifesine
gstermitir.
Secde, itaatin en st dzeyde bir gstergesi olduundan
meleklere secde meselesi demolunun ne denli yksek bir mevkide
63
Bakara 2/34
Bakara 2/34, Araf 7/11, Hicr 15/29-31, sra 17/61, Kehf 18/50, Th 20/116, Sad 38/72-74
65
sra 17/70, Tin 95/4
66
Kurtibi, a.g.e.,I/293, bn Kesir, Ebul Fid smail, Hadislerle Kurn- Kerim Tefsiri, (ev:
Bekir Karla-Bedrettin etiner), ar Yay., stanbul,,I/78-79
64
18
yaratldnn da bir gstergesidir. Bu nedenle secde kavramnn

ve genel olarak bu ayetin zerinde biraz durmak istiyoruz.
Aslen lgatte "secde", son derece tevazu ile alalp ba
emektir ki, "kibirin tam zdddr. Dinen de alnn yere koymaktr
ki, tazim (bykleme) ve itaat etmenin en yksek eklidir. Ve ondan
daha zeldir.
te insanlar byle bir babann evladdr ve kendileri onun halefi,
onun halifesidirler. 67
deme secde meselesi kendisini meleklerden daha st dzeye
karc srlar sunulan bu yeni varlk iin, son derece onurlandrc
bir durum. 68
Bundan sonra dem, Allahn emirlerini dinledii mddete
konumu gerei tm varlklarn stnde olacaktr. erefli ve stn
yaratlm bir varlk olarak insan 69, yeryznde Allahn kanunlarn
uygulama, nizam koruma, ktlklerle mcadele ve iyililikleri
tavsiye ile emrolunmutur. Yaratl konumuna uygun davranmad
zaman ise tm varln kendi emrine verildii, Yce Yaratcnn bu
esiz halifesi tm mahlktan daha aa bir dereceye decektir.
B.NSAN VE SORUMLULUK
nsan olarak hepimiz, ilk nce kendimize, daha sonrada
evremizdeki dier insanlara, ok daha tesinde Allaha kar
sorumluluklarmz olduunun bilinci zereyiz.
67

Kutub, Seyid, Fi Zilali-Kurn, ev: Uan, Salih, nce, Vahdettin, Dnya Yaynclk, stanbul,
Ts, I/81
69
sra 17/70
68
19
Toplum ierisinde yaayan insann, ncelikle byd ve

yetitii
evreye
kar
sorumluluklarn
yerine
getirmesi
gerekmektedir. Bunu yapan insan, kendisini ve evresini yaratan

sevme ve sayma olgunluuna eriecek, sevgi ve sayg dolu olarak
yaad bu dnyadan, sevgi ve sayg dolu olarak ebediyete gecek
ve sonsuz mutlulua erecektir.
70
Sorumluluk duygusu ve davran bilinci, insannn varolu

gayesinin esasn oluturur. Bu yzden Kurn, bilinli hareket etme
zelliine sahip bireylerden oluan toplumlarn iki cihan saadetini
yakalayacan bildirir. 71
nk insan yaratl gerei sorumluluklarndan kaamaz ve
Allah insanolunu yarattktan sonra onu kendi haline ve babo
brakmamtr. 72
nsan yapt her eyden dolay Allaha Ahirette
hesap verecektir. Hardal tanesi kadar iyilik ya da ktlk gtrm

olsa onu grecektir. 73
Nitekim Lokman (a.s.) oluna hitabnda yle der. Yavrum!
(Yaptn iyilik ve ktlk) hardal tanesi arlnda bir eyde olsa,
bir kayann iinde, gklerde veya yerde bulunsa Allah, mutlaka onu
getirir, haber alr. 74
slamn yaptrm gc ve kurallar kalplere yerleen Allah
korkusu ve sorumluluk duygusudur. Bu adan gerek muttaki insan
yapt her i ve davrantan, kyamet gn hesaba ekileceine
inanarak davran ve eylemlerinde ll olmaya dikkat eder.
70
75
Demir, Fahri, slam Ahlk D..B.Y, Ankara,1997,s.20.

Ural, Hasan, Kurn Inda Sorumluluk Duygusu ve Davran Bilinci Diyanet Aylk Dergisi,
ubat 2003, Say 146,s.27
72
Tark 86/4, Kyamet 75/36
73
Zilzal 99/7,8
74
Lokman 31/16
75
Mevdudi, a.g.e, VII/203
71
20
nsanolunun fiillerinden sorumlu tutulmasnn sebebi ona

ahsi sorumluluk getiren, ona dier varlklardan farkl olarak
verilen akl ve idrakle temayz etmesinden kaynaklanmaktadr.
nsana bu hususiyetlerin verilmesi onu yeryznn efendisi ve
halifesi klmtr. 76
Sizi yeryznn halifeleri yapan ve size verdii eylerle sizi
denemek iin kiminizi kiminizden stn klan Odur.. ayetinde
aslnda insana verilen akl, yeryz halifelii,mal , mevki, yetenek,
farkl
insani
derecelerle
anlatlmaya
sorumluluk bilinci ve uurudur.
allan
aslnda
hep
77
Kim iyilik getirirse, ona getirdiinin on kat vardr. Kim

ktlk getirirse ona sadece onun dengiyle cezalandrlr.
ayetinde,
yaplan
her
davrann
karlnn
78
grlecei
vurgulanm, bu adan da sorumluluk bilincine iaret buyrulmutur.

Hayat ve lm insanlarn hangisinin daha gzel amelde
bulunacan deneyip ortaya koymak iin yaratlmtr. 79 Kurn
Kerim deki bu ve benzeri ayetler, irade hrriyetine sahip insann
karlaaca
btn
sonulardan
kendisinin
sorumlu
olacan
bildirmitir. 80
Kurnn ngrd sorumluluun z, ferdi mesuliyete
dayanmaktadr. Sorumluluun ferdi olmas, kimsenin bir bakasnn
gnahndan sorumlu olmayaca, peygamber gnderilmedike hibir
toplumun cezalandrlmayaca aka belirtilmitir. 81
76
Enam 6/165
Esed, Muhammed, Kurn Mesaj, ev: Kaytak ,Cahit, Ertrk, Ahmet, aret Yaynlar,
stanbul,1999 1/266
78
Enam 6/160, Zilzal 99/78, Mddesir 74/38
79
Mlk 67/2
80
Tur 52/21
81
Bakara 2/286, Isra 17/15, Zmer 39/7, Ankebut 29/12
77
21
slam da sorumluluk duygusu temelde bireyseldir ve her

insana ancak tayabilecei kadar sorumluluk yklenmitir. Allah
insana tayamayaca yk yklemez. Allah kiiyi ancak gcnn
yettii lde mkellef klar, herkesin kazand hayr kendine
iledii ktlkte aleyhinedir. 82 Ayetinde bu husus ok ak bir
ekilde ifade buyrulmutur.
Allah, rahmeti ve fazileti gerei insana gc nispetinde veya
kolay yapabilecei oranda sorumluluk ykler, Zira O, sizin iin
zorluk istemez, kolaylk ister ayetini Beydv, ykmlln zor
ve kanlmas gereken ey olmadna delil olduunu syleyerek,
kiiye hayr ve er asndan faydasn izah eder. Ayrca; Size
gcnz yetmeyen eyi yklemeyiz ayetindeki yk kavramn da
ceza
ve
musibet
veyahut
da
insan
gcnn
meakkat duyaca sorumluluklar olarak belirtir.

Sorumluluk,
ar
bir
yk
olarak
bulunmaktadr. Bu arlktan kurtulu yoktur.
faydalanamad
83
insann
Ancak
omuzlarnda
onun
gerektirdii hususlar yerine getirmek sz konusudur. O zaman

vazife tamamlanm olur. 84
Sorumluluk dnyevi ve ferdidir ama evrensel boyutu da
unutulmamaldr. Zira Allah Kurnda Nihayet o gn dnyada
yararlandnz nimetlerden hesaba ekileceksiniz 85 buyrularak,
verilen nimetlere mukabil insann mesuliyet ve sorumluluklarna
iaret edilmektedir. te insan evrensel manadaki nimetlerden de
sorumlu tutulmutur.
82
Bakara 2/286
Bakara 2/285, Beydv, Abdullah b. mer, Envarut Tenzil ve Esraut Tevil, Darul Fikr,
Beyrut, 1991, I/586588
84
Altnta, Hayrani, slam Ahlak, Aka Yaynlar, Ankara 1999 s: 120
85
Tekasr 102/8
83
22
Varlk dnyasnn en mkemmeli olarak yaratlan insan ilahi

Kudret tarafndan halife konumuna ykseltilmitir. Bu anlamda
mesuliyet ve sorumluluk yaratln temel gayesi, hayatn anlam,
ahiretin
kuruluuna
anlamda
gayelilik,
sonraki
hayatn
sebep
esas
sorumluluk
aydnlk
realiteyi
oluturmaktadr.
anlayyla
olmas,
yaanan
sorumluluklarn yerine getirilmesine balanmtr.
plandadr.
dnya
Bu
Zira
hayatnda
86
C.NSANI SORUMLU KILAN ETKENLER

nsan,
yaratlm
kinattaki
olmas
tm
cihetiyle
varlklardan
farkl
ayr
bir
hususiyette
ykmllklere
muhatap
klnmtr. O, yeryzne babo bir varlk olarak gnderilmemi,

yaam belli kural ve kaidelerle erevelenmitir. Bata yaratanna,
daha sonra kendisine, sonra da insanla kar belli ykmllklerle
sorumlu klnmtr.
nsana yklenen bu sorumluluk, kendisinin dier varlklara
kar konumu ve bu konumun gerektirdii sorumluluklar ynyle
cidden ar bir yktr. Kurn bu hususu yle ifade etmektedir:
Biz o emaneti gklere, yere ve dalara arz ettik, onlar, onu
yklenmeye yanamadlar, ondan korktular da onu insan yklendi. O
gerekten ok zalim ve ok cahildir. 87
Sorumluluk
duygusu,
insann
yaratl
gayesinin
esasn
oluturur. Allah insan yarattktan sonra onu babo bir varlk
86
Bbz: Sert, Hasan Hseyin, Kurnda nsan Tipleri Ve Davranlar, Bilge Yaynclk, stanbul
2004, s: 307309
87
Ahzab 33/72
23
olarak
brakmamtr.
tutmaktadr.
Onu
daima
kontrol
ve
gzetim
altnda
88
nsana yklenen bu ar sorumluluun mkfat ise ahiret

yurdunda ona sunulacak sonsuz bir cennet hayat olacaktr. nsana
yklenen bu mkfata ve mcazata mteallik sorumluluklarn da
birok sebebi vardr. Drt temel balk altnda toplayabileceimiz
bu sebepleri yle sralayabiliriz:
1. nsann Yeryzne Halife Konumu le Gnderilmi Olmas
2. nsana dier varlklardan farkl olarak hususi yeteneklerin
verilmi olmas
3. nsana Uyarc Olarak Peygamber Ve Kitap Gnderilmesi
4. nsana karlksz olarak snrsz nimet verilmi olmas
imdi bu maddeleri srasyla inceleyelim.
1 . nsann Emanet Grevini Yklenmi Olmas

Allahn sfatlarndan pay verilerek donatlm olan insan,
ayn zamanda da kinatn yaratl sebebi olarak grlmektedir.
Kinat bo ve oyun olsun diye yaratmadk 89 buyuran Cenab-
Hak, yaratmann gayesini gerekletirmeyi insann karsna bir
emanetler btn olarak koymutur. 90
Allah, demoluna emanet grevini teklif ettiinde ona bunu
tayp tayamayacan sordu. demolu bu nedir diye sorunca
ona iyilikte bulununca dllendirilecei ve kt i yaptnda
cezalandrlaca
bildirildiinde
stlenmitir. 91
88
Tark 86/4 Kyamet 75/36

Ali mran 3/191
90
Mevdudi, a.g.e., I/317
91
bni Kesir, a.g.e., III/530
89
24
demolu
hemen
bunu
Hlbuki daha nce emanet dalara, talara, denizlere, aalara,

cinlere, gklere, yldzlara, v.s. gibi varlklara sorumluluk olarak
teklif edilmiti de onlar bundan ekinmilerdi. 92
nsan
yeryznde
Allahn
halifesidir.
Rabbinin
izniyle
dnen, irade eden, alan, yapan, icad eden mspet bir

varlktr. 93
Allahn insana sunduu en nemli ve deerli emanetlerden
biri de phesiz halifelik emanetidir. nk irade sahibi,
aceleci, vb. duygularla donatlan insan bu emanetin gereini
yerine getirip getirmemede sorumlu tutulacaktr.
Bir zamanlar Rabbin, Meleklere; Ben yeryznde bir halife
yaratacam, demiti de; Melekler: Sen orada kan dkc
bozgunculuk karc birisini mi yaratmak istiyorsun, oysa biz
sana tesbih etmekte ve seni her trl noksanlklardan beri
klmaktayz
94
demilerdi.
Hilafet esas itibariyle yeryzn belli deerlerin gsterdii

istikamette
imar
ve
slah
grevi
olup,
insan
bu
grevin
gerektirdii glerle donatlmtr. nsana iyilii ve ktl

kavrayp, bunlardan birini seme yetenei verilmitir. nsan bu
seimde
kendisini
sorumlu
klmaya
yetecek
bir
zgrle
sahiptir. O, istedii yollardan birisini seer ve bedelini der.

Hadiseleri gzlemlemesi ve deerlendirmesi iin ona gz, kulak
ve kalp verilmi, kendisine doru yol gsterilmi, bylece akli
sonulara ulama, deer yarglarna varma ve onlardan kendi
iyiliine
olan
seme
konusunda
92
donatlmtr.
bni Kesir, a.g.e, III/531

Kutup, Muhammed, Terbiye Metodu, ev: Ali zek, stanbul 1997 s: 159
94
Bakara 2/30
93
25
nsann
bu
grevle ykml olmas, bundan tr sorumlu tutulmas, byle

nemli
bir
emaneti
yklenmi
olmas
onun
yeryzndeki
varlnn en temel anlamlarndan birini oluturur.
95
Allahn halifesi demek ayn zamanda insann yeryzndeki

konumunun
ve
neminin
ne
kadar
byk
olduunu
gstermektedir. nk yce yaratc adna i grecek ve onu

temsil edecek olan insann halifelik makamnn zelliklerini
tamas
ve
halifelik
makamnn
gerektirdii
btn
sorumluluklara sahip olmas gerekmektedir. 96

Ayrca
grevlerini
insan
yerine
temsil
ettii
getirebilmesi
zatn
iin
anna
onu
layk
bir
halifelik
takm
stn
niteliklerle donatm, kitap ve peygamberlerle desteklemitir.

Dier bir ifade ile vekilin eref ve itibar, asilin eref ve itibar
ile mtenasip olabilmesi iin insana dier varlklardan ok daha
farkl zellikler ve imtiyazlar verilmitir. 97
Allah her eyi insan iin yaratmtr. Ve her eyi ona
musahhar klmtr. 98 Ve insana semvt ve arzn yklenmekten
kand bir emaneti yklemitir 99 ki insann yaratl gayesi
kendine verilen seme hrriyetini kullanarak ilahi hidayeti kabul
ya da reddetmektir.
Kendisini halife olarak var eden ve yeryzn imar greviyle
grevlendirdii insanolunu Allah, Tin sresindeki ifadesiyle 100
gerekten mkemmel bir varlk olarak yaratmtr.
95
Kutluer, lhan, lim Ve Hikmetin Aydnlnda, z Yaynclk, stanbul 2001 s: 2829

Bkz: eraiti ,Ali, slam-Bilim 1, ev: Alptekin, Faruk, Nehir Yaynlar, stanbul 1992, s: 96
97
Saka, evki, a.g.e. s: 95 ayrca bkz: Kutup, nsan psikolojisi, s: 4446
98
Hac 22/65, Lokman 31/20, Casiye 45/13
99
Azhap 33/72, Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, VI/342343
100
Tin 95/14
96
26
nsana ynelik bu emanet onun hem Allah'a hem nefsine hem

de dier insanlara kar haklarn kendi iradesiyle yerine getirme
gibi bir sonucu ortaya karr. ayet insan slendii emnet
grevinin gereini yapmazsa o zaman emnete hynet etmi
olur. Bu yzdendir ki, Yce Allah sz konusu olumsuzlua iaret
ederek emnetin gereini yerine getirmeyen insan iin, zalm"
ve "cehl" gibi iki sfat kullanmtr.
Bu durumda, Allahn halifesi olarak insan hem ayrcalkl ve
hem de ykml bir makama mazhar olmutur. Bir tarafta
kendisine seme ve hareket hrriyeti verilmekte dier tarafta ise
omuzlarna bu hrriyeti kullanma sorumluluu yklenmektedir. 101
Dolaysyla
Allah,
insann
deerini
ve
kinattaki
yerini
ykseltmi meleklere ona secde etmelerini emretmi ve onlarda

secde etmilerdir. 102Allah insana halifelik grevini vermekle ona
insan
olarak
deerini
ve
insanln
gerekletirme
mkellefiyetini anlatmay istemitir.

nsann,
Allahn
sfatlarndan
pay
alm
olmas,
ilahi
plandaki Allahn sfatlarna insani planda sahip olmasdr. Bu

sebeple insan; bilen, isteyen, isterken hr olan v.s. bir varlk
olmutur. nsann bu ekilde yaratlmas ve halife olmas onu
asla ilahlatrmaz ama insann deerini insan olma erefini
ykseltir. 103
Yeryznn
halifesi
ve
emanetin
sorumlusu
olan
insanolunun yeryzn imar ve slah etmesi gerekmektedir.

Bylece fitne ve kargaa ortamlar, kendiliinden ortadan kalkar
101
Bakara 2/30
Hicr 15/2930
103
Aydn, Hseyin, Yaratl ve Gayelilik, D..B.Y, Ankara, 1996, s.178
102
27
ve
insann
bu
dnya
hayat
boyunca
verecei
imtihanlar
kolaylatrr.
Yeryz slah edilmedii takdirde ilahi adalet gerei Allah
yeryznn halifeliini bunu laykyla yerine getirecek olan
baka bir toplulua verir. 104 nk Allah salih bir kavmi haksz
helak etmeyeceini bildirmitir. 105 Ayrca kendini olumsuz ynde
deitirmeyen bir kavimde yok etmeyeceini ifade eder. 106
Halifelik ve emanet kavramlar Mslmann sadece bireysel
takva ve ibadetleriyle snrlandrlan bir kavram deildir. Aksine
hayatn btn alanlarn kuatmaktadr. Bu sebeple Kurn
insann
kendi
bakmasn
varl
ve
da
onlar
dhil
kinattaki
hakknda
btn
varlklara
dnmesini
srarla
vurgulamaktadr. 107
Tam olduu stn zellikleri itibariyle, byle ulvi bir
misyona layk grlen insan, yeryznn halifesi olarak her
zaman n planda ve ilk srada olmaya devam edecektir. 108
2.nsana Dier Varlklardan Farkl Olarak Hususi

Yeteneklerin Verilmi Olmas
Yce Allah insan hr kararlar verebilmesi iin olumlu ve
olumsuz
bir
takm
zelliklerle
donatarak
yaratmtr. 109
Bu
yetenekler onu dier varlklardan farkl klm, bu farkllkta

beraberinde deiik sorumluluklar getirmitir.
104
Maide 5/55
Hud 11/117
106
Enfal 8/53, Rad 13/11
107
Fussilet 41/53, Yunus 10/6, Bakara 2/164, Kaf 50/611, Hac 22/5
108
Saka, evki, a.g.e. s: 100
109
Kutup, Muhammed, slama Gre nsan Psikolojisi, ev: Nuri, Akif, amil Yaynclk, stanbul
1976, I/150
105
28
Cenab- Hak bu lemde canl-cansz, grnen- grnmeyen,

akll aklsz birok varlk yaratmtr. Ve bu lemde dnebilme
ve akledebilme kabiliyetini ise sadece insana vermitir. nsana
verilen tm vazifeler ise onun akl ve irade erevesini amayacak
ekilde verilmitir.
Yce yaratc, yaratt bu mkemmel lem karsnda uurlu,
akll, dnebilen ve irade edebilen bir varlk olarak yaratt
insana
gcnn
yetebilecei
belli
bir
takm
sorumluluklar
yklemitir.
nsan dier canl varlklardan ayran ve onu stn klan
onlarca
yeteneklerden
bazlarn
yle
sralayabiliriz;
ilim
kabiliyeti, beyan(konuma) kabiliyeti, iyilik ve ktlk yapma

kabiliyeti, gzel yaratl(Ahsen-i takvim). imdi insan dier
varlklardan ayrc bu zellikleri inceleyelim.
a.lim kabiliyeti
Yce Allah, kinat ve onda bulunan varlklar yarattktan
sonra,
hayat
sahnesine
gnderdii
insan,
mevcudattaki
tm
varlklardan stn klmtr. nsan dier varlklardan ayrcalkl

yaratan Allah, insana ok farkl ve hususi kabiliyetler vermitir. 110
Allah, insan kendisine kul olmas iin yaratmtr. 111 Allaha
kul olma sorumluluunda yaratlan insann da farkl zellik ve
kabiliyette yaratlm olmas gerekmektedir. Gerekten Biz dem
evlatlarn erefli kldk,
karada ve denizde kendilerini tayacak
vastalar nasib ettik, onlara hell ve ho rzklar verdik ve onlar

110
Draz, Muhammed Abdullah, slamn nsana Verdii Deer, ev: Demir, Nurettin, Kayhan
Yaynlar, stanbul 1983, s: 45
111
Zariyat 51/56
29
yarattmz
varlklarn
ouna
kldk. 112
stn
nsan
denen
varln yaratl ynnden mkemmellii, dnebilmesi, sembol

retebilmesi, problem zebilmesi, ilimle terakki edebilmesi, ayrt
edebilme
gcne
alabilmesi,
sahip
varlklarn
olmas,
onun
dier
emrine
varlklar
verilmi
emri
altna
olmas,
yaz
yazabilmesi, okuyabilmesi, konuabilmesi, her trl yiyecek ve

iecein
verilmi
olmasdr.
Tm
bu
varlklardan stn konuma karmtr.
kabiliyetler
insan
sair
113
nsan dier varlklardan ayran zelliklerin banda ona ilim

verilmi olmas gelmektedir. nsan, dier varlklardan ayr olarak
ilim renebilmekte ve bilgi retebilmektedir. Bu ynyle insan
terakki eden bir varlktr. nsann sorumlu bir varlk olmasnda ve
yeryzn imar etmekle grevlendirilmesinde bu zellii etkili
olmutur. 114
nsan, Allahn isimlerinin kendisinde tezahr ettii kapsaml
bir varlktr. 115 O, vazife ve mertebe ynnden u muhteem kinatn
dikkatli bir seyircisi, hikmet zere yaratlm varlklar gzel bir
ekilde ifade edebilen bir varlk, lem dediimiz kitab yani evreni
anlamaya alan bir mtalaac, yaratcnn varln ve birliini
ikrar iin tesbihatta bulunan varlklara ibretle bakan bir ahsiyet
konumundadr. 116 Daha geni ifadesi ile insan, kinattaki mkemmel
ve
muntazam sanatn
younluu
ierisinde
yaratlmlarn
mikro
nicelik
ereflisi
lekteki
olarak
eref-i
rneidir. 117 O,
bir
mahlk
zerre
olarak
bile
uzayn
deilken,
Allahn
en
ihtiaml bir eseridir. 118

112
sra 17/70
Bilgiz, Musa, Kurnda Bilgi, nsan Yaynlar, stanbul 2003, s: 230
114
Bkz:imek, Muhammed Sait, Kurnn Ana Konular, Beyan Yaynlar, stanbul 2003, s: 239
115
Nursi Said, Szler, s: 686
116
Nursi Said, a.g.e. s: 328
117
Nursi Said, Mektubat s: 232
118
Bkz: Nursi Said, a.g.e. s:232233
113
30
nsan,
ilim
nimetiyle
meleklerden
dahi
stn
konuma
gelmitir. Bakara sresinde bu husus yle ifade edilmektedir;

Ve
deme
btn
isimleri
retti.
Mteakiben
nce
onlar
meleklere gstererek: ddianzda tutarl iseniz haydi Bana unlar

isimleriyle bir bildirin bakalm! dedi.
Sbhansn ya Rab! Senin bize bildirdiinden baka ne bilebiliriz
ki? Her eyi hakkyla bilen, her eyi hikmetle yapan Sensin
dediler.
Allah: dem! Eyann isimlerini onlara sen bildir dedi. O da
isimleriyle onlar bildirince Allah buyurdu: Ben size demedim mi
ki gklerin ve yerin srlarn Ben bilirim. Ve Ben sizin gizli ak
yapmakta olduunuz her eyi de bilirim. 119
Allah, dem (a.s.)n ahsnda insanla, kyamete kadar ilim
renme
kabiliyetlerini
verdiini,
Ademe
isimlerin
tmn
retti ayetiyle bildirmitir. nsana, varln mahiyetini bilme,

tanma, onlar kullanma ve deitirme gibi nitelikler ve kainata ait
tm incelikler retilmitir. Zira Ademe retilen ilim sadece
eyann isimleri ile snrl deildir. Bu ilimde, o isimlerin iaret
ettii varlklarn zat ve mahiyeti de sz konusudur. Meleklere arz
olunan ve haber verilmesi istenilen eylerin yalnz isimler deil, o
isimlerin
delalet
ettikleri
varlklar
olduunu
hem
ayetteki
ifadelerden hem de tefsirlerden anlamaktayz. 120

Ayrca Kurnda inen ilk ayetlerde de insana ilim
verildiine
dikkat
ekilmektedir. 121
nsana
verilen
nimetler
sralanrken, insann yaratlmasnn anlmasndan hemen sonra ona

119
Bakara 2/313233
Zemaheri, el-keaf, 1, 272, ayrca bkz: Fazlur-rahman, Bilginin slamiletirmesi: Bir
Cevap ev: Uyank, Mevlt, slami Bilimde Metodoloji Sorunu, Fecr Yaynlar, Ankara 1993,
s:133
121
Bkz: Alak 96/15
120
31
ilmin
verildii
ifade
edilmektedir
ki
bu
da
insandaki
ilim
kabiliyetinin nemine iarettir:

ok merhametli (Allah), Kurn retti. nsan yaratt. Ona
beyan( konuup dncelerini aklamay) retti. 122 Sanki insana
ilim verilmemi olsayd, yaratlma nimetinden insann yararlanmas
bir anlam tamayacakt, denilmektedir. 123
Allah, H.z. demi yarattktan sonra yaratl hikmetinin
kemalini onun ilmini izhar ettirmekle ortaya koydu. limden daha
erefli bir husus bulunmu olsayd, Allah meleklere kar demin
ilmini ortaya koymazd. lim veya limlik, Allahn byk bir
rahmetidir. Bu rahmettir ki insan hayvanlardan aa mertebelere
dmekten alkoymu ve insann hidayet zere olmasna vesile
olmutur.
124
nsanolu bir hi iken ilimle kerim bir varlk mertebesine

ykseltilmitir. Allah sizi annelerinizin karnndan kard zaman
hibir ey bilmiyordunuz. kredesiniz diye size iitme (duygusu),
gzler ve gnller verdi. 125 Bu hususla ilgili Mevdudi unlar ifade
etmektedir;
Hakir bir balangtan sonra insana ilim verilerek mahlkatn en
yksek seviyesine karlmas, Allah'n en byk ltfdr. Sadece
ilim deil, kalem kullanmay da reterek, sahip olduu ilmi byk
apta yaymasn, bu yolla ilerlemesini ve sonraki nesiller iin
muhafaza etmesini de salamtr. Eer Allah, ilham yoluyla insana
kalem
ve
kitabn
ilmini
vermeseydi,
122
zaman
insann
ilmi
Rahman 55/14
imek,Muhammed Sait, a.g.e. s: 237, Ayrca bkz: Ylmaz, rfan, hsanolu, Hakk, Aydn,
Selim, Bozer, Fuad, Bayhan, Nevzat, nal, hsan, Yeni Bir Bak As le lim Ve Din, Feza
Gazetecilik A.. Yaynlar, stanbul 1998, s: 276278
124
Demirci, Muhsin, Kurnn Temel Konular, Marmara niversitesi lahiyat Vakf Yaynlar,
stanbul 2003,s.91 ayrca bkz: Bilgiz Musa, a.g.e. s: 239
125
Nahl 16/78
123
32
yetenekleri yaylmazd. Gelecek nesillere ulaamazd. Bylece

ilerleme mmkn olmazd. 126
nsann ok stn zelliklerinden biri de terakki eden bir
varlk olmasdr. Terakkisini ise kendisine bahedilmi yetenekler
ve ilimle elde etmektedir. nsandaki bu terakki dier varlklarda
yoktur. Dnyann ilk yaratlndaki hayvan, bitki ve cemadat
dediimiz
cansz
varlklarn
gemi
zamanlardaki
halleri
kabiliyetleri ne ise bugn de odur. Baz hayvan cinslerinde farkl

yetenekleri icra etmeleri ise insann katksyla olmaktadr. nsan ise
ilimle tekml eder ve daha yeni ufuklara eriir. Hayatn farkl
ynlerini ilimle kefeder. 127
O halde insan, efendiliinin ve erefinin bilincinde olarak
hayat, kendisini ve dier varlklar deerlendirmelidir. Varlnn
hikmetini,
yaratlmasna
sebep
olan
vazifesini,
oyalanp
gevemeden, gayesine doru kuvvetle yrmelidir. Bu gaye, ilimle

olgunlaarak var oluun emanetini yklenmek ve bu sorumluluun
gereklerini yerine getirmektir. 128
b.Beyan (Konuma) Kabiliyeti:

Kurn Kerimde Allahn insan yaratmas ifadesinden
hemen
sonra
ona
beyan
konuup
dncelerini
aklama)
istidadnn verilmi olduu anlatlmaktadr. nsan yaratt, ona

konumay retti. 129 Ona beyan retti, yani kendini, vicdan ve
gnlnde meydana gelen duygu ve anlaylarn, bakalarna ak ve
gzel bir ekilde ifade etmek, maksad anlatmak ve anlamak demek
126
Mevdudi, a.g.e, VII / 175

Bilgiz, Musa, a.g.e. s: 231
128
Bilgiz, Musa, a.g.e. s: 232, ayrca bkz: Yldrm, Suat, Mzakereler , slamda Aile Ve ocuk
Terbiyesi Sempozyumu, lmi Neriyat, Bask Yeri Yok 1993 s: 84, Nursi, Szler, s: 246
129
Rahman 55/34
127
33
olan konuma ve dil nimetini belletti ki, ilmin elde edilmesi ve

Kur'n retimi nimeti de bununla meydana gelir. 130
Beyan; konuma ve anlatma yetenei demektir. Konuma,
duygu ve dncelerini anlatma yetenei, insan dier canllardan
ayran en belirgin zelliklerden biridir. 131 Beyan szcnn bir
anlam, insann kendi maksadn aklamas, dieri ise, iyi ve kt
arasndaki
farkn
aklanmasdr. 132
Beyan,
yalnzca
konuma
zellii deildir. nk bu konumann ardndan akl, uur, idrak ve

fehim gibi yeteneklerde vardr ki, bunlar olmakszn konumak
mmkn
deildir. 133
Dolays
ile
insanda
beyan
kabiliyetinin
bulunmas, onun irade ve uur sahibi olduunun da bir delilidir. 134

nsann yaratlp, ona beyann retilmesi, onun konuma, anlama,
ve anlatma yeteneinde olmas ve buna uygun bir fiziki zellikte
yaratlmas demektir.
Kurnda,
retti. 135
O,
kalemle
fadelerinde
de,
retendir.
retme-
nsana
kalem
bilmediini
ilikisine,
beyan
erevesinde deinilmektedir. nk beyan szle olduu gibi,

yazyla da olmaktadr. Burada kalemle retmek, insana kalemle
yaz
yazma
yeteneinin
verilmesi
demektir.
Bu
yolla
insan
rendiklerini kayt altna alacak ve kendisinden sonra gelen

nesillere aktaracaktr. Buna gre, insana beyann retilmesi; onun
konuma,
anlama,
anlatma,
donatlmas demektir.
okuma
ve
yazma
136
130
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, VII/366

Zemaheri, IV/43
132
Ate, IX/184
133
Bkz: Songar, Ayhan, Beynimiz ve Sinirlerimiz, stanbul 1979, s: 8187
134
Mevdudi VI/63
135
Alak 96/45
136
Pazarba, Erdoan, a.g.e. s: 103
131
34
yetenekleri
ile
nsann ilim kabiliyeti ile terakkisi iin beyan gcne sahip

olmas gerekmektedir. Zira beyan istidad olmasa idi hi bir eyi
renemez ve retemezdi. 137
te insan, bu zelliini gelitirmek iin yeryznde efendilik
roln stlenmi ve dnyaya hkmeder olmutur. nk dnyada
konuma kabiliyetine sahip ikinci bir varlk yoktur.
c.Akl
Akl, szlkte, "yasaklamak, engellemek, devenin ayan
balamak, snmak, korunmak, tutmak ve istemek" manalarn ifade
etmektedir. 138Terim olarak da, "varln hakikatini kavrayan, gzeliirkini, yararl ve zararl olan ayrt eden, madd olmayp fakat
maddeye tesir eden bir cevher; maddeden ekilleri soyutlayarak
kavram
haline
nermelerde
getiren
bulunan
ve
kavramlar
arasnda
iliki
kurarak
ve
kyas
yapabilen
olarak
tanmlanmaktadr". 139
uras muhakkak ki, varl anlamakta akln ok nemli bir
yeri vardr. Bu neminden dolaydr ki, Allah, akl olmayan insan
muhatap
kabul
etmemekte
ve
ona
herhangi
bir
sorumluluk
yklememektedir. 140 Kur'n, akln sz konusu bu nemini eitli

ekillerde dile getirmitir. Hatta denilebilir ki, Kurnn yaklak
te birine yakn ksm, insann kendi nefsine, biyolojik yapsna,
yerlerde ve gklerde olup bitenlere bakmasn, onlarn zerinde
dnmesini isteyen ayetlerle doludur. stelik bu ayetler, insann
137
Bkz: Demirci, Ahmet, bn Hazm Ve Zahirecilik, Kayseri 1993, s: 1213

bn Manzr, Lisanul-arab Akl md; Asm Efendi; Kamus Tercemesi, III, 291292
139
Bolay, Sleyman Hayri, Akl, DA, stanbul 1989,II, 238
140
Maturidi, Tevilatul Kurn, TSMK, Medine Bl. No:180,vr.718a.
138
35
kr krne taklidi reddederek ve muhakemesiyle karar vermesini

de istemektedirler. 141
Kurann insana hitab,
dorudan
kiinin
aklna hitaptr.
Bundan tr akl devaml kullanlmas gereken bir yetidir. Akln

kullanlmas, yeni yeni bilgilerin kazanlmas demektir. Ayrca
varlklar arasndaki ban kurulmas ve yaratl dzeni iindeki
yerlerinin tespiti iin de akl kullanlr. 142
Kurn, insann sahip olduu duyularn da ancak aklla bir
anlam kazanabileceini aksi halde onlarn bir deer tamayacan
belirtmektedir. 143
nk
duyularn
salad
malzemeleri
birletirerek ortaya bir hkm karan akldr. Demek ki insann

hem ftr temayllerini dikkate alarak doru yolu bulabilmesi hem
de eitli vesilelerle bilgi elde etmesi ancak aklla mmkn
olabilmektedir. Ayrca insan, akl ile yaratcya en yakn olabilecei
izgiye
kadar
gereklemesinde
ulaabilir. 144
nemli
bir
Bu
yzden
unsur
akl,
olarak
sorumluluun
grlebilir. 145Akl
kullanma bu ynyle insana byk bir yk getirmitir. Bu yk,

emanet denilen tekliftir. 146
O halde insan akl ve onun yetilerini kulland zaman,
yce Allahn kendisine hitabn kazanan stn bir varlk olmakta,
akl ve onun yetilerini kullanmad takdirde ise aalara dm,
bu sebeple de insanlndan kaybetmi varlk haline gelmekte ve
sorumluluunu yerine getiremeyen bir konuma dmektedir. 147
141
sr 17/15, Demirci, Muhsin, a.g.e. s. 113

Bkz: Altnta, Hayrani, slamn Gerek Yz s: 144
143
Yunus 10/42
144
Altnta, Hayrani, a.g.e s: 144
145
Demirci, Muhsin, a.g.e. s: 112
146
Altnta, Hayrani, a.g.e, s: 144, Ayrca bkz: Tabbara Abdulfettah, Kurn Ve Modern lim, ev:
Yldrm, Celal, Uysal Kitabevi, Konya Ts, s: 235
147
Altnta, Hayrani, a.g.e, s: 145
142
36
d.rade hrriyeti ve yilik, Ktlk yapma kabiliyeti

Allah (c.c) insan en gzel ekilde yaratarak kinatn btn
hususiyetlerini onda toplamtr. Dier btn yaratklar insann
irade ve emrine verilmitir. 148
Yce
Allah
insana
iyilik
ve
ktlk
yapma
kabiliyeti
verdiini Kurn Kerimde yle ifade etmektedir, "Sonra da ona

iyilik ve ktlk kabiliyeti verene yemin olsun 149,"Biz ona (insana)
yolu gsterdik. ster kredici olsun ister nankr 150"
nsanlar dndaki dier tm varlk iradesiz olup yaratl
zelliklerinden dolay hep ayn ekilde kendilerine mahsus hareket
ve davranlarn devam ettirirler. 151 Bunlar Allahn emirlerine,
yaratl zellikleri gerei baldrlar. Onlarn bu davranlar
Kurn Kerimde yle zetlenmektedir.
Gklerde ve yerde olanlarn, gne, ay, yldzlar, dalar, aalar,
hayvanlar ve insanlarn birounun Allaha secde ettiini grmyor
musun 152 Ayette zikredilen insan dndaki tm varlk Allaha gayri
iradi secdede bulunmaktadr. nsann ise Allaha itaati, cebri
olmayp iradi olmaktadr.
Akl ve irade sahibi olarak yaratlan insann, Allaha itaat
etmesi Ona ibadette bulunmas ve Kitap ve Peygamberin izdii
erevede istikamet zere olmas, onun iradesiyledir. Her ne kadar
148
Lokman 31/20, casiye 45/13, brahim 14/32, Hacc22/65, bkz: Kksal, Muhammed Asm, Dini
Ve Ahlaki Sohbetler, TDV yaynlar, Ankara 2004, s: 2731
149
ems 91/8
150
nsan 76/3, bkz: Kehf 18/29, Zmer 39/7,15, Fussilet 41/40, Gngr, Mevlt, Kurn
Aratrmalar, Kurn Kitapl, stanbul 1996 s:183185
151
Araf 7/54, Fussilet 41/12, Nur 34/41
152
Hacc 22/18
37
Kur'n Kerimin; "...De ki: hakka Allah iletir..." 153, ''Allah'n izni
olmakszn hibir nefis iman edemez 154 "Allah kime hidayet ederse
ite o, doru yolu bulmutur; kimi de artrsa artk onlar iin
Allah'tan
baka
asla
bulamazsn..." 155,
yardmclar
"...Allah'n
saptrdn hidayete erdirecek kimdir? Onlar iin herhangi bir

yardmc yoktur" 156 gibi ayetlerinde iman ve kfrn dier bir ifade
ile
inan
konusunda
insann
ihtiyar
fiillerine
taalluk
eden
hususlarn Allahn iradesi dhilinde gerekletiini ifade ediyor

gibi gzkyorsa da, bunlar hibir zaman insan iradesinin herhangi
bir fonksiyon icra etmedii manasna alnmamaldr. 157 Bu slup,
Allahn yceliini insana hissettirmek iin kullanlr. Ama bir
taraftan da tabii varlk alann, bir baka ifade ile insann dndaki
tm alemi, kendisi iin belirlenen ilahi gayeleri gerekletirebilmesi
iin insanln emrine verilmi bir imkn olarak takdim eder. nsan
yaam boyunca zorunlu olarak devaml kendi dndaki varlklarla
iliki
ierisindedir.
Bu
ilikide
taraflardan
birisinin
hareket
kanunlar devaml Allah tarafndan dikte edildii halde, ilikinin

br ucundaki insan belli lde irade hrriyetine sahiptir. nsana
byle bir ayrcaln verildiini daha yaratl safhasnda Allah ile
melekler arasnda geen diyalogdan 158 ve sonrasnda dem (a.s)
kssalarnn
deimez
konusu
olan
cennetteki
gnah
ileme
yeteneinden 159anlamaktayz. 160

Kurn Kerimde insan iin iitici, grc, dnc ve
akledici deyimi kullanlmaktadr. 161Bu deyimle kastedilen, insann
153
Yunus 10/35
Yunus 10/100
155
sr 17/97
156
Rum 30/29
157
Bkz: Demirci, Muhsin, a.g.e. s.111
158
Bakara2/3035
159
Erdem, Mustafa, a.g.e. s: 77
160
Bkz: Kaya,Sleyman, Kurnda mtihan s: 153
161
Mlk 67/ 23, insan 76/23
154
38
bilgi elde etme ve bilgiden sonu karabilme yeteneidir. 162nsan

sahip olduu bu yetenei ile tenzili ve tekvini delilleri grecek,
deerlendirecek ve kendi iradesi ile bir davran biimi ortaya
koyacaktr. Ona iki yolu (doru ve yanl) gstermedik mi? 163
ayeti de insana hayr ve erre giden iki yolun gsterildiini,
dolays ile bu tercihi yapma konusunda hr brakldn gsterir. 164
Eer
Allah
insana
irade
hrriyeti
vermemi
olsayd,
takdirde nsan, Allah'a itaatten baka yetenekleri olmayan melekler

veya hep ayn istikamette hareket eden igdsnn esiri bcekler,
kular ve hayvanlar gibi ayn hareketleri yapar ve tek bir yne
gidebilirdi. 165 Ksacas, Allah dileseydi herkes iman ederdi ve O'nun
iradesine kimse kar kamazd. 166 Kudreti buna yeterdi. Ama
mahlkat hakkndaki ezeli ilminden dolay bunu yapmad. 167 nsana
irade hrriyeti verdi. Demek ki, imann olumlu veya olumsuz
ekilde neticelenmesinde insan iradesinin ok nemli bir fonksiyonu
vardr. Bu yzden denilebilir ki insan, kendisine verilen bu iradeyi
kullanarak birtakm sebeplerin de etkisiyle iyiyi tercih edebilecei
gibi bunun tam tersine ktye de sapabilir. 168
Fiillerinde irade sahibi olmayan bir insann ilerinin ahlk
kymeti yoktur, onlar iin ceza ve mkfat da sz konusu deildir. 169
Bundan dolaydr ki, Allah ile yaplan ahitlemenin, ceza ve
mkellefiyetin merkezinde insan iradesi yer almtr. 170
162
Bkz: Mevdudi a.g.e. 6/556, Kutup 6/3780, Kaya, Sleyman a.g.e. s: 154
Beled 90/10
164
Kaya,Sleyman, a.g.e. s: 154
165
Cebeci, Ltfullah, a.g.e, s.229
166
Enm 6/35, Yunus 10/99, Secde 32/13
167
Taber, a.g.e, VII/117
168
Bkz: Demirci, Muhsin, a.g.e. s.111
169
Akseki, Ahmet Hamdi, slam, s.308
170
Demirci, Muhsin, a.g.e. s.111
163
39
Bilindii gibi insann dnyaya geli maksad imtihandr. 171

mtihana tabi bu varln imtihannn adil olmas iin gerekli ilk
ge, kazanmaya da kaybetmeye de elverili olmasdr. Bunu izleyen
ikinci ge ise, hayatn onun tasarrufuna ak olmasdr. 172
Eer Allah Tel, hareket serbestsini insann elinden alm olsayd,
o takdirde bu imtihann bir anlam kalmazd. Bu yzdendir ki, Yce
Yaratc "Rahim" sfatnn bir tecellisi olarak insanlar irade sahibi
klm, "Rahman" oluu sebebiyle de alanla almayan ayrmak,
ona gre ceza ve mkfat vermek iin onlara kendi klli iradesinden
bir hisse vermitir. nsan, sz konusu iradesiyle ftr sermayesini
gelitirip, kmil manada bir insan olabilme imknn elde edebilir ki
bu, Allah Tel'nn insanlara kar mutlak kemal manasnda rahmetinin bir ifadesidir". 173
Netice olarak diyebiliriz ki insan ift ynl yetenekte ve ift
ynl
eilimde
yaratlmtr. 174
Hem
iyilie
hem
ktle
meyillidir. Yani neyin iyi neyin kt olduunu ayrabilmektedir.

Kendisini iyiye veya ktye ynlendirebilir. Bu g onun znde
vardr. Melekler dereceleri sabit varlklar olarak yaratlmalarna
mukabil insan, farkl derecelerde gezinebilecek bir varlk olarak
yaratlmtr. Ona hem iyilik hem de ktlk yapabilme kabiliyeti
verilmitir. Artk insan ftratnda yer alan bu kabiliyetlerden
hangisine uyarsa, onun yansmasyla karlaacaktr. Yani takvasna
aykr hareket edip nefsinin hevasna uyarsa kfr ve gnah yoluna,
takva bilinciyle yola karak vahyin glgesinde yrrse kr
yoluna
girmi
olur.
nsann
kendi
takvasna
(iyilik
yapma
kabiliyetine) uygun bir yola tbi olmas, 175 onun akl ve irade
171
Mlk 67/2
Hac 22 /65, casiye 45 / 12, bkz: Kaya, Sleyman a.g.e. s: 155
173
174
ems 91 / 8
175
Bkz: ems 91 / 79
172
40
gcn ve halife olma potansiyelini amacna uygun bir tarzda

kullanmas anlamna gelmektedir.
e.Gzel Yaratl:
Biz insan en gzel ekilde yarattk 176 bu gerek Kurnn
deiik yerlerinde farkl ifadelerle anlatlmtr. Kurnda en gzel
ekilde yaratlmann insana hasredilmesi, bu varla daha fazla
nem verildiinin bir iaretidir. 177
Kinatn ba tac insan ahsen-i takvim srryla yaratlmtr.
"ahsen-i takvim", herhangi bir biimlendirmenin veya byk bir
biimlendirmenin en gzeli demek olur. Bu ise her manasyla
biimlendirmenin en gzel biimi demek olacandan madd manev
her trl gzellii
kapsar. Belinin dorulmasndan, biiminin
gzellemesinden, kuvvet ve melekelerinin ykselmesinden akl,

irfan ve ahlkyla ilh gzellie ermesine kadar gider. Belinin
dorulmasn, boy posunun dzgn olmasn btn bu manalardan
kinaye olarak veya dtan ie gemek, yerden ge ykselmek iin
bir balang olarak dnebiliriz. 178
nsann ahsen-i takvim suretinde yaratlm olmasn
onun
sadece
anlamamak
fiziki
lazm.
ve
suret
ynyle
Yaratlndaki
mkemmellii
gzellii
"gzellik"
olarak
denilen
manay anlamasnda ve o duygudan gzellerin gzeli, en gzel

yaratcy ve onun mutlak gzellikle en gzel olan kemal sfatlarn
tanyp onun ahlkyla ahlklanm olmasndadr. nsan yaratlnn
kvam ve aday olduu olgunlama budur. nsan ilk douunda bu
olgunlukta olarak deil, fakat bu kvama, bu olgunlua, bu gzellie
176
Tin 95/4, Teabun 64/3, Mmin 40/64, Mevdudi, a.g.e, VII/167

Kutub, Seyid, a.g.e 10/509,510
178
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, 9/311
177
41
doru ilerleme kabiliyeti verilmek manasna en gzel biimde

yaratlmtr. 179
nsan
maddi
manevi
btn
gzellikleri
bnyesinde
bulundurmaktadr. Tad ruhsal zellikleri de bu yapsn btn

klmaktadr. yle ki meleklerin ulatklar yerlerin ok daha
ykseine
eriebilecek
niteliktedir.
nsan,
varln,
geimini
ksacas her eyini, Allahn snrsz merhametine borludur. Btn

bu iyilikler ikramlar, nimetler ve merhamet karsnda minnet ve
kran duygular ierisinde itaat ve kulluu yklenmesi onu daha da
yceltecektir 180
3.nsana
Uyarc
Olarak
Peygamber
ve
Kitap
Gnderilmesi
Yce Allah, yaratt her eyi emrine musahhar kld
yaratlmlarn en mkemmeli olarak varettii insana; akl, fikir,
iyiyi ktden, doruyu yanltan, hakk batldan ayrabilme yetenei
vermi, bununda tesinde, onu doru yola yneltmek, dnya ahiret
saadetini
temin
edebilmesini
etmek,
salamak
yaratl
iin
dayesine
peygamberler
uygun
hareket
ve
kitaplar
gndermitir. 181
nsan,
gnderildii
dnyaya
ciddi
gibi
sorumluluklar
bu
sorumluluklarla
yerine
mkellef
getirmede
olarak
nasl
davranaca hususunda ona rehber olarak kitap ve peygamber de

gnderilmitir. yle ki uyarc gelmemi hibir topluluk yoktur. Bu
husus Kurn- Kerimde yle ifade edilmitir.
179
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, 9/313

Toshihiko, Izutsu, Kur,n Dini ve Ahlaki Kavramlar, ev: Ayaz, Selahattin, Pnar Yayncllk,
stanbul 1997, s. 166
181
Karagz, smail, Kurna Gre nsana Verilen Grev Ve Deer, elik Yaynevi, stanbul
1996, s:15, bkz: Hadid 57/25
180
42
Muhakkak ki biz seni hak ile hem bir mjdeci, hem bir uyarc
olarak gnderdik. Hibir mmet de yoktur ki, ilerinde bir uyarc
gemi olmasn. 182 Yine baka bir ayette de:
"Tebareke" ne yce feyyazdr O ki, dnyalar uyarmak zere kulu
Muhammed'e,
hakk
batldan
ayrt
eden
indirdi 183
Kurn
buyrulmaktadr. Ayette Kurnn insanlara uyarc kitap olarak

gnderildii net bir ifade ile anlatlmaktadr.
Allah insana nasl amelde bulunacan ve hayat ne biimde
deerlendireceini
anlatan
rehber
kitap
ve
rehber
peygamber
gnderdii iin onu kendisine kar belli sorumluluklarla mkellef

klmtr. te insann Allaha kar ykmllnn znde bu
husus bulunmaktadr. Yani Onun gnderdii rehberin izdii
erevede bir hayat yaamak insann Allaha kar sorumluluunun
esasn oluturmaktadr. nk neticesi Ahirette sorgulanacak olan
hayatn tm incelikleri uyarc peygamberler tarafndan insanlara
bildirilmitir. (Allah) "Ey cin ve insan topluluu! inizden size
ayetlerimi anlatan ve bugnnze kavuacanz hususunda sizi
uyaran
peygamberler
aleyhimize
ahidiz"
gelmedi
derler.
mi?"
Dnya
deyince
hayat
onlar:
onlar
"Kendi
aldatt
ve
kendilerinin kfir olduklarna ahitlik ettiler. 184 Ayetinde de bu

husus ak bir ekilde ifade buyrulmutur. 185
Peygamberlerin
gnderili
gayeleri
sadece
insanlar
uyarmaktr. Doru yolu seme veya batl yola tevessl etme ise
artk
insann
buyrulmaktadr:
elindedir.
Biz
Nitekim
Kurn
peygamberleri,
Kerim
ancak
de
yle
rahmetimizin
mjdecileri ve azabmzn habercileri olmak zere gndeririz. Artk
182
Ftr, 35/24
Furkan 25/1
184
Enam 6/130
185
Bkz: Vehbi, Mehmet, Hlasatl Beyan fi Tefsiril- Kurn, XIV,5790, stanbul- 1979
183
43
kim iman edip durumunu dzeltirse, onlara hi korku yoktur. Onlar

mahzun da olmayacaklardr. 186
Peygamberlerin gelmesi ile insanlarn Allaha itiraz yolu
kapatlm olmaktadr. Kurn Kerim her kavme ve mmete onlara
ilahi
azaba
kar
uyarc
bir
peygamber
gnderildiini 187
belirtmektedir. Yine bu hususla ilgili
Cennetle mjdeleyici ve
cehennem
azabyla
bir
gnderdik
ki,
bu
korkutucu
olarak
peygamberlerin
ksm
geliinden
peygamberler
sonra
insanlarn
kyamette bizi imana aran olmad diye Allaha bir hccet ve

zrleri olmasn. Allah Azim ve Hkimdir, 188 buyrulmutur. 189
Allah sululara, "Sen bize gerei bildirmedin, bize doru
yolu gsterecek birini de gndermedin. Ve imdi de, bilmeden
yanl yolu tuttuumuz iin de bizi cezalandrmaya kalkyorsun"
deme frsat vermek isteinde deildir. Byle bir itirazn olmamas
iin Allah, hkmnn icrasndan nce insanlar ve cinler uyarlsn
diye eliler ve kitaplar gndermitir. Eer buna ramen insanlar
yanl yollar benimser ve bu nedenle de cezalandrlrlarsa, bu
durumda Allah' deil, kendilerini sulamaldrlar. 190
nsanlara peygamber gnderilince hidayet ve sapklk tebli
edilmi olur. Fakat onu kabul edip etmemek herkesin kendi
boynuna, kendi iradesine baldr. 191
Allahu Teala insanlara doru yolu bulmalar iin kitap ve
peygamberler gndermi ve bu noktadan sonra hak ile batl tefrik
186
Enam 6/48
Fatr 35/24
188
Nisa 4/165
189
Bkz: Karagz, smail, a.g.e. s:1618
190
Enam 6/130, Tefhiml Kurn, c.I, s.519
191
sra 17/15, Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, 5/
187
44
edilmitir.
Artk
bundan
sonras
insann
ferdi
sorumluluuna
braklmtr.
4. nsana Snrsz Nimet Verilmi Olmas

nsan yeryzne olabilecek en gzel nimetlerle donatlarak
mkerrem bir varlk olarak gnderilmitir. Varln ba tac olarak
yaratlm
ve
kinatta
hi
bir
varla
verilmeyen
yetkilerle
mcehhez klnmtr. Nitekim Kurnda bu husus yle ifade

edilmektedir;
O, Kendisinden isteyebileceiniz her eyi size verdi. Allah'n
nimetini saymak isterseniz sayamazsnz! Dorusu insan ok zalim,
ok nankrdr. 192
Alemlerin yaratcs Allah, her eyin yaratln en gzel

biimde yapmtr. 193 nsan ise bu yaratlanlarn ierisinde en
mkemmel yaratlandr. Allah Kurnda insan iin:
Andolsun ki biz insan en gzel ekilde yarattk 194 buyurmaktadr.
Ayette
geen
takvim;
eriyi
dorultmak,
kvama
koymak,
kymetlendirmek anlamndadr. Ahsen ise, en gzel demektir.

Ahsen-i takvim ifadesi, maddi manevi her trl gzellii iine
alr. 195 Boyunun dzgnl, endamnn esizlii, akl, irfan ve
dnce sahibi, konuan, yazan ve sanat kabiliyeti olan bir varlk
oluu, hakk batldan, hayr erden, gzeli irkinden ayrabilen tek
varlk oluu insan stn ve nitelikli klan vasflardan bazlardr. 196
nsann kk bir alem olduu, dier yaratklarda varolan her
eyin insanda bulunduu, Allahn insandan baka daha gzel bir
192
brahim 14/34
Secde 32/7
194
Tin 95/4
195
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e. VII,5025
196
Karagz, smail, a.g.e. s: 37
193
45
yaratk varetmedii, insan; canl, gl, bilen, dileyen, konuan,

iiten, gren, dnen, hkmeden bir varlk yapt, btn bu
sfatlarn
ise
Allahn
sfatlar
olduu,
bundan
dolay
baz
bilginlerin Allah ademi kendi suretin de yaratmtr eklinde

beyanda bulunmulardr. 197
Bu dehet verici evren btnyle insan denen u kck
yaratn hizmetine sunulmutur. Su indiren gkler, bu suyu emen
toprak ve ikisinin arasnda biten meyveler. Allah'n emri ile insann
hizmetine verilen gemilerin yzd deniz, armadan, saa sola
sapmadan kendileri iin belirlenen yrngede dnen gne ve ay,
birbirini izleyen gece ve gndz 198 Btn bunlar insan iin
yaratlmlardr
ve
tamamen
insana
hasredilmitir.
Karlksz
verilen bu nimetler, alan verene kar ykml klmtr.

nsanolu bu saylanlarn da tesinde daha birok vasflarla
donatlarak yeryzne belli hak ve hikmetlerle gnderilmitir. Tm
bu sebeplerden trde kendisine yce yaratc tarafndan belli
ykmllkler tevdi edilmitir.
D. MTHAN BALAMINDA NSAN VE

SORUMLULUK
nsan, dier varlklardan ok farkl olarak yaratlm, maddmanev
donanmyla
ykseltilmitir.
En
mahlkatn
stn
varlk
en
olma,
ereflisi
beraberinde
konumuna
bir
takm
sorumluluklar getirmi, bir gzergh belirlenerek insann ona

uymas istenmitir. Artk o, btn saadetini Allaha itaatte ve Onun
197
198
Karagz, smail, a.g.e. s: 38

Kutub, Seyid, a.g.e, IV/237
46
yolunda olmada; tm mutsuzluunu da bu gzerghtan sapmada

arayacaktr.
nsann kazanma kuanda kaybetmesine sebep olabilecek
birok imtihan faktr mevcuttur. Bu faktrlerin banda nefs-i
emmare, eytan ve dnya hayatnn cazibedar yn gelmektedir.
1. Nefs-i Emmare
Nefis, szlkte "can, kan 199, ruh, bir eyin z cevheri ve
kendisi" anlamna gelmektedir. 200 Buna gre nefis denilince insann
kendisi, zt, z ve cevheri akla gelir. Ancak Kur'n nefisten sz
ederken beden ve ruhtan oluan insann beeri varlna ya da beeri
kiiliine
vurgu
yapmaktadr. 201 nk
sorumluluk
sahibi
her
insann nnde bir nefis (benlik) engeli vardr. Bu benlik Allah'a

inanc olumsuz ynde etkileyen, "nefs-i emmre 202 yani ktle
emredici kuvvetli bir meyildir. 203
Nefis, insan her zaman kendi arzu ve istekleri istikametinde
hareket etmeye zorlamaktadr. Ancak insan, Allah'n kendisine
vermi
olduu
ynlendirebilirse,
iradeyi
klli
zorlamasna
iradeye
mukavemet
uygun
bir
gstererek
biimde
onu
alt
edebilir. Aksi takdirde nefsinin esiri olan insan, Allaha kar olan
sorumluluklarn da yerine getiremez. unu da ifade etmek gerekir
ki burada sz konusu edilen nefis, insana zarar verdii gibi bazen
de fayda salamaktadr. nk o, bir taraftan insan ktle sevk
ederken dier taraftan da ibadetler vastasyla ona sevap kazandrmaktadr. Tabii ki bu da insann, kendisine hissi lezzet ve
ehvetleri emreden, kalbi sfl arzulara ynelten ktln kayna
199
bn Manzr, a.g.e, VI/234

sfahani, Rap, Mfredat, s.501
201
Bakara 2/233, l-i mran 3/25.30.145.161.185, Maide 5/32.45, Enm 6/70.151.164, Ynus
10/30.54.100.
202
Yusuf 12/53
203
Demirci, Muhsin, a.g.e. s.141
200
47
durumundaki nefsine muhalefet ederek, sorumluluun bilincinde

hareket etmesiyle mmkndr.
2. eytan
nsann tm yaam boyunca en byk dman eytandr.
Allahn insan meleklere takdim ettii gn eytan demoluna
secde
emrine
itaat
etmemi,
demin
stnln
kabullenememitir. O gnden sonra da insan dman bellemitir.
de
204
eytan, insanolu henz yaratlmamken meleklerle beraber

yaamaktayd. Yaps meleklerden farkl olmasna ramen onlarn
iindeydi. Bir gn Allah meleklere bir emir verdi. Melekler, o
topluluun ounluunu tekil ettikleri iin Cenab- Hak onlara
hitap etti. eytan gibi o toplulukta bulunan herkes bu emre muhatap
oldu. Kurnda bu emrin getii ayetlerden birisi udur: Sizi
yarattk, sonra size biim verdik, ardndan da deme secde edin
dedik. blisin dnda herkes secdeye kapand, o secde edenlerden
olmad. Allah: Emrettiimde seni secde etmeden alkoyan nedir?
dedi. O: Ben ondan daha hayrlym, beni ateten onu amurdan
yarattn dedi. Allah: yleyse in oradan, orada kibirlenmek senin
haddin deildir. abuk k, nk sen alan tekisin. blis: Bana
onlarn diriltilecekleri gne kadar mhlet verir misin? dedi. Allah:
Haydi sen mhlet verilenlerdensin buyurdu. blis: yle ise beni
azgnla mahkm ettiin iin, ben de onlar gzetlemek zere senin
doru yolunun zerine pusu kurup oturacam. Sonra onlarn
nlerinden arkalarndan, salarndan sollarndan sokulacam. Sen
de onlarn ekserisini kreden kullar bulmayacaksn. dedi. Allah:
Alak ve kovulmu olarak k oradan! Onlardan her kim sana
uyarsa iyi bilin ki cehennemi sizlerle dolduracam.
204
205
205
Cebeci, Ltfullah, Kurn Kerime Gre Cin eytan, aret Yaynlar, Konya 1989, s.10
Araf 7/1118, Sad 38/7185 ayrca bkz. Demirci, Muhsin, a.g.e, s.144-145
48
eytan
geirdii
iddetli
imtihan
sonras
izgisini
koruyamam, emre itaatteki incelii anlayamam, Cenab- Hakka

kar gelmitir. Bununla da kalmam, bahaneler ileri srp kendini
mdafaaya kalkm, st ste yapt yanllklarla kendi sonunu
hazrlamtr. Allahn huzurundan kovulmu, Cennetten atlm,
neyi var neyi yok hepsini kaybetmitir. 206
eytan, Allah tarafndan insana musallat edilmi apak bir
dman ve bir imtihan vesilesi; hayat ise bir ynyle eytanla
mcadeleden ibaret bir sretir. 207
Kfrnn ortaya kmasna sebep olan deme ve onun
nesline azl bir dman kesilen eytan, onlar azdrp yoldan
kartacana dair yemin etmitir. Artk o, insann ebedi dman,
onun her trl mahrumiyet ve skntya maruz kalmas iin alan
en byk hasmdr. te byle bir dmanla uramak zorunda kalan
insan, devaml tetikte ve uyank kalacak, yaratl gayesine uygun
olarak yaarken, kendisinde mevcut bulunan mekanizmalar verimli
kullanabilecektir. 208
yleyse eytan, insann dnyada daha dikkatli ve temkinli bir
hayat
srmesine
sebep
olmaktadr.
Allah,
insanlar
snamak,
davran ve inan olarak onlardan hangisinin daha iyi olduunu

gstermek
imtihanlar
iin
lm
deiik
ve
hayat
vesilelerle
yaratmtr. 209
bize
Farkl
uygulanmaktadr
farkl
ki
vesilelerden biri de eytandr. Nitekim bu hususu Allahu Teala

yle ifade etmektedir. Aslnda eytann onlarn stnde bir sultas
206
Bakara 2/34
Fatr 35/6
208
eker, Mehmet, Yeni mit Dini limler Ve Kltr Dergisi, slam nancnda eytan, say 59 s:
44
209
Mlk 67/2
207
49
bir gc yoktur. Ancak ahirete iman edeni, o konuda phe eden

kimselerden ayrt edip ortaya karalm diye ona bu frsat verdik.
Rabbin her eyi hakkyla gzetmektedir. 210
eytann insana olan dmanl apaktr. O, iinde tayp
durduu isyan ve kfr tohumlarnn ortaya kmasna sebep olduu
iin Hz deme ve onun zrriyetine harp ilan etmi, Allaha
saygszca karlk verirken: Ben hi Senin amurdan yarattna
secde
eder
miyim?
Yemin ederim eer
beni kyamete kadar
yaatrsan pek az dnda, onun neslini kendime balayacam

demitir. 211
eytan, Allaha isyannda ne kadar hatal ve haksz ise,
deme (a.s) olan dmanlnda da o kadar yanl ve hakszdr. 212
eytann errinden korunma reetesi, Kurnda ve Snnette
verilmitir. eytana kar bir Mslmann zrh, Kur'n tezghnda
yaplan takva; siperi, Resul-i Ekrem Aleyhissalt Vesselmn
Snnet-i Seniyyesidir. Ve silh ise, istize, istifar ve hfz-
lhiye ye ilticadr. Bu kutlu kaynaklara uyulduu srece, Allahn
izniyle eytann tesiri krlacak, insan Rabbinin raz olaca bir
tarzda hayatn devam ettirecek ve ebedi lemde sonsuz mutlulua
erecektir. Aksi takdirde insan olma sorumluluunu eytan imtihan
karsnda yerine getiremeyecek ve kaybedenlerden olacaktr. 213
210
Sebe 34/21 ayrca bkz, Ate, Ali Osman, Kurn Ve Hadislere Gre eytan, Beyan Yaynlar,
stanbul 1995 s: 111
211
Cebeci, Ltfullah, a.g.e, s.84
212
eker, Mehmet, a.g.e. s:45
213
eker, Mehmet, a.g.e. s:46
50
rade hrriyeti erevesinde eytann insana kar

yaptrm gc
nsann yoldan kmas ve eytana uymas kaderin bir sonucu
deil, kendi tutum ve eilimlerinin bir sonucudur. Allah, kendisine
kar taahhtlerini bozan fasklardan bakasn saptrmaz. ayetinde
belirtildii
gibi
Allaha
izafe
edilen
saptrma,
insann
Allah
tarafndan doru yoldan uzaklatrlmas manasnda deildir. O

sadece
iyiye
ve
ktye
giden
yollar
gstermi
ve
emir
ve
tavsiyelerde bulunmutur. Dileyen emir ve tavsiyelere uyarak iyiyi

bulur, dileyende hr iradesiyle ktl tercih eder. 214
eytann insanlar zerinde dorudan amellerini deitirici bir
fonksiyonu
yoktur.
O,
sadece
insana
ktl
yaptrmaya
alabilir. Bunun daha tesi onun yetkisini aar. Kurnda brahim

sresinde geen bir tablo bu hususu ifade etmesi bakmndan ok
ibretamiz bir ekilde anlatlmaktadr.
Hesaplar grlp i tamamlannca eytan onlara yle
diyecek: Allah size doru vaatte bulundu. Ben de size bir eyler
vaat ettim, ama szmden caydm. Dorusu, benim size istediimi
yaptracak bir gcm yoktu. Sadece ben sizi davet ettim, siz de
arm kabul ettiniz. O halde beni ayplamayn, kendi kendinizi
knayn. Ne ben sizi kurtarabilirim, ne de siz beni kurtarabilirsiniz!
Ben,
sizin
daha
reddetmitim.
nce
Elbette,
beni
byle
Allaha
erik
yapmanz
da
zalimlerin
hakk
gayet
bir
ac
azaptr. 215
Ayette, ahirette hesaplar bittikten sonra insan ile eytan
arasnda geen ve kaybeden insanlarn kaybetme sebepleri olarak
214
215
Akbulut, Allahn Takdiri, A...F.D Say:32 s.43

brahim 14/22
51
eytan sulu bulmalar ve eytannda bu sulamay kabul etmeyip

insana cevap vermesi ile mteekkil bir diyalog gzler nne
serilmektedir. eytan, sulamalara ve knamalara kar kendisinin
sadece ktle daveti olduunu, bunun daha tesinde insana kar
bir gc ve sultas olmadn, asl sulunun davetine uyan kiiler
olduunu sylemektedir.
eytann Allah'n muhlis kullar zerinde hibir etkisi yoktur.
Allah izin vermedii
iin, eytan, mminleri
saptrmaya g
yetiremez. Allah, kendisini Allah'a adayan ve O'na ortak komayan

ihlsl kullarn eytann saptrc etkisinden korumutur.
Gerek u ki, iman edenler ve Rablerine tevekkl edenler zerinde
onun (eytann) hibir zorlayc-gc yoktur. 216
eytann insan zerindeki etkinlii, gnahn ana nedeni
deildir, ama onun ilk sonucudur. Yani, kiinin, ahlaki bunalm
anlarnda nndeki alternatiften daha kolay ve grnte daha rahat
olann semesine ve bylece bir eyi yaparak veya yapmay ihmal
ederek gnah ilemesine yol aan kendi tutumudur.
217
nsanda hem iyilik yapmaya hem de ktlk yapmaya kar bir

temayl vardr. nsan irade hrriyetine yani iki veya daha fazla
muhtemel davran tarz arasnda, belli snrlar ierisinde bilinli
bir seim yapma yeteneine sahiptir.
218
Yukardaki ayetlerde de aka grld zere insan kendi

zaaflarndan tr eytann arlarna bilerek ve isteyerek kulak
verir. eytann insan zorlamas ve onun zerinde sulta oluturmas
216
Ate, Ali Osman, a.g.e. s:112

Nahl 16/99 ayrca bkz. Esed, Muhammed, a.g.e, s.120
218
Esed, Muhammed, a.g.e. s:121
217
52
mevzu bahis deildir. O insan hibir zaman ktlk yapmaya

zorlayamaz, asl problem insann iindedir. 219
nsanlar zerinde, eytann ne szl olarak ne de fiili olarak
sataacak
ve
kullanacak
ve
hkimiyeti
vardr.
eytan
kendisinin, Allahn kullarndan bazlar zerinde bir gc olduu

zannn vermeye alm, Allah ise, onun bu hususta yalan
sylediini, kullarndan hibiri zerinde, asla gerek bir sultas ve
hkmranl olmadn ok ak bir ekilde ifade buyurmutur. 220
eytann gc insanlara kar izafi bir durum ifade eder. Baz
insanlara kar gsz olduu halde 221 baz insanlara kar onlar
istedii gibi ynlendirecek kadar gldr. Tabi bu g maddi deil
manevidir. 222
eytan btn ynlendirme ve saptrmalarn da Allahn izni
ile ve onun verdii yetki ile yapmaktadr. Yani Allah dilemese
eytan hibir ey yapamaz idi. Nitekim u ayette de eytann sadece
Allahn dilemesi ile etkinlikte bulunabildiini grmekteyiz:
Bylece biz her peygambere, insan ve cin eytanlarn
dman yaptk. Onlardan kimi kimine, aldatmak iin birtakm
yaldzl szler fsldayp telkin ederler. Eer Rabbin dileseydi, bunu
yapamazlard. O halde onlar, dzmekte olduklar yalanlaryla ba
baa brak! 223
Bu hakikatler asndan baktmzda eytann telkin ve
drtlerinin insan iin hibir balayc ynnn olmad, insana
219
Bkz: Fazlulrahman, Ana Konular le Kurn, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 1999, s:212
Razi Fahruddin Muhammed, Mefathl-ayb, Darul-Ktbil-lmiye, Beyrut,1990, s:105
221
Araf 7/201
222
Meryem 19/83
223
Enam 6/112
220
53
kar aslnda zayf olduunu grmekteyiz. Fakat insan, kendisi

iradesi ynyle zayf olunca eytana gn domakta ve insan
ynlendirmeleri ile esir almaktadr. Bu da tamamen insann kendi
istei ve arzular dorultusunda olmaktadr.
eytan da tm bunlar sadece Allahtan ald izin ve yetkiyle
yapmaktadr.
nsan iin sorumluluk dnyasnda imtihan srr ile karsna
kan ikinci unsur ise dnya hayatnn aldatc yndr. eytan
kendi telkinleri ile insan aldatmaya alrken dnya hayatnn
cazibelerini kullanmaktadr.
3. Dnya Hayat
nsann
yaam
serveni
boyunca
mcadele
ve
imtihan
balamnda karlat temel unsurlardan biri de dnya hayatdr.

nsan
bu
dnyaya
imtihan
amal
gnderilmitir. 224
nsann
hayatnda imtihan olaca nesnel kavram dnya ve iindekiler, bu

noktada onu kaybetme kuana ynlendirici unsurlarda kendi nefsi
ve eytandr. Yani insan, eytann ve de nefsinin dnya ve
iindekilere kar telkinlerine muhatap olmakta ve kendi irade
gcyle bu telkin ve ynlendirmelerde doruyu bulma hususunda bir
mcadele vermektedir.
te
insann
hayatn
anlamlandran
nokta
tam
burada
balamaktadr. O, derecesi sabit bir varlk olarak yaratlmam,

yapt iyiliklerle ykselen bir deer, emirlere kar geldii ve
doru yoldan uzaklat anda da alalan bir varlk konumunda
yaratlmtr. Onu ycelten ise karsndaki bunca imtihan ve
mcadele unsurlarna kar dimdik ayakta durabilmesi ve fani olan
224
Mlk 67/2
54
bu
dnya
hayatna
kendisinin
apak
dman
olan
eytann
szlerine kanarak aldanmamasdr.

Kurnda
dnya,
genellikle
dnya
hayat
bazen
de
mstakil bir ekilde dnya olarak toplam 115 yerde kullanlmtr. 225
Burada dnya dini ve ahlaki bir terim olarak yer alm, genel
itibariyle
ktlenmi
ve
hafife
alnmtr.
Hafife
alnan
ve
ktlenen dnyann kozmik yaps deil, ahiret kaygsn geride

brakan yndr. 226
Kurnda kullanlan hayat dnya kavram, dnyann hayat
deil, dnya denilen hayat, yani sfli, alak hayat yahut bugn
iinde bulunduumuz hayat demek oluyor. 227
Kurnn dnya hakkndaki tutumunun doru anlalabilmesi
iin, Kurn-a ilk muhatap olan insanlarn dnya hakkndaki
grlerini deerlendirmek gerekir.
Araplar iin renk ve ekiller cmb olan bu dnya, mevcut
olan yegne dnyadr. Bu inan tarznda ebedi hayat mlahazas
kesinlikle sz konusu deildir. 228 Yce Rabbimiz Kurnda bu
hususu yle ifade etmektedir;
hireti inkr eden kfirler bir de yle dediler: Hayat,
sadece bu dnyada yaadmz hayattan ibarettir: lrz, yaarz.
Bizi yalnz zamann ak helk eder. Aslnda, buna dair hibir
kesin bilgileri yoktur, onlar sadece zanlaryla byle sylyorlar. 229
Yine bu sapk psikolojiyi ifade eden baka bir ayette yledir;
225
Abdlbaki, Muhammed Fuad, Mucemul-Mfehres Li Elfazil- Kurn Kerm, DarulMearife, Beyrut 1994, s: 332335
226
slam Ansiklopedisi, T.D.V. Yaynlar, stanbul,1994, X/22
227
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, II/1979,I/403
228
229
Toshihiko, zutsu , a.g.e, s.73

Casiye 45/24
55
Onlar : Hayat, srf dnya hayatmzdan ibaret, biz bir daha

diriltilecek de deiliz! Onlar, hi phesiz yalancdrlar. 230
Kurnda, cahiliye arabnn bu anlayn yanstan ayetlerde
onlar iin bu dnya hayatnn tesinde bir hayat olmad onlarn
diliyle Hayat, ancak bu dnyadaki hayatmzdr. lrz ve yaarz;
bizi ancak zaman yok eder, derler eklinde ifade edilmekte ve buna
karlk olarak; bu hususta onlarn hibir bilgisi de yoktur, onlar
sadece byle sanrlar denilmektedir. Onlarn bu anlay karsnda
slam, putperest var olu anlay ile nemli bir atmaya girmi;
lmden sonra yeniden dirili, bu dnyadan sonraki, ikinci hayat
inancn getirmitir. Hz. Peygamberin bu inanc yerletirmek iin
olanca
abas
karlanmtr.
ise,
inanszlarca
alay
ve
kmseme
ile
231
Kurnda dnyann ktlenmesi, kiinin hayat anlay ile

ilgili bir durumdan kaynaklanmaktadr. Bu yndeki ayetlerde her iki
hayatn da gz ard edilmemesi birinin dieri iin terk edilmemesi
konusu
zerinde
durulmakta
ve
dnyay
tercih
edip
eyaya
taklanlara da, bu dnya mutluluunun geicilii, ahirettekinin ise,

sonsuzluu hatrlatlmaktadr. 232
Baz Kurn ayetlerinde, dnya hayat ve burada insana
verilen nimetlerin aaland bir gerektir. Ancak Kurnda
aalanan dnya, onun d grn ve nimetlerden yararlanma
yn deil, ona kar taknlan niyet ve tavrlardr. Buna gre,
insann sahip olduu servet de, mutlak iyi veya kt deildir. nsan
bunu iyilie de, ktle de vasta klabilmektedir.
230
Enam 6/29
Bu konu ile ilgili ayetler iin bkz. Mminun 23/8283, Kaf 50/23, Sebe 34/7
232
231
56
Hayatn
manas
insann
iinde
yaad
ksa
zaman
deildir. Kurna gre hayat, u grnen dnya hayatn iine

ald gibi zamandan uzayarak, dnya hayatnn ona nispeten
gndzn bir saati kadar kald ve miktarn Allahtan bakasnn
bilmedii ahiret hayatn da iine almaktadr. 233
Dnya
hayat
karsnda
insann
erimemesi
ve
sorumluluklarn unutmamams iin dnya hayatn ahiret hayatna

tercih etmemeli, fani olan dnya hayatna gerei kadar deer
vermelidir.
a.nsann Sorumluluu Asndan Dnya Hayatnn

Deeri
Yaratl gayesinin derinliklerine vakf olabilmek ve bu
ynyle Allah tanyabilmek amal yaratlan insan, iinde yaad
dnyay ve hayatn ne ekilde anlamlandrd, mezkr sorumluluu
yerine getirebilmesinde nem arzetmektedir. Zira sorumluluklarnn
yerine getirilmesi neticesinde insana tevdi edilecek olan cennet
hayat, yine dnya hayat ile kazanlmaktadr.
Dnya
hayatnn
deerini,
Kurn
Kerimin
izdii
erevede belli etmek esas olmaldr. Bu nedenle Kurn- Kerimde

dnya hayat nitelemelerini inceleyelim.
a.a.Dnya Hayat Aldatc Bir Metadr

Dnya hayat aldanmay ve gururu meydana getiren bir
metadr. 234
233
234
Kutub, Seyid, a.g.e, s.541543

Kutub, Seyid, a.g.e, II/.282,283
57
Her canl lm tadacaktr.

Siz ey insanlar, almalarnzn cretini ancak kyamet gn
tam bir ekilde alacaksnz!
O vakit, kim ateten uzaklatrlp cennete yerletirilirse, ite
o muradna ermitir.
Yoksa bu dnya hayat, aldatc ve geici bir zevkten baka
bir ey deildir. 235
Dnya meta bir serap gibi parldar. Bir bulut gibi geer
gider. Bu metann mterisi olanlar, btn nazar ve midini ona
dikerler, ne saadet grlecekse onda grlecek zannederler. 236
Aadaki ayette bu durumu daha net ifade etmektedir.
Allah diledii kimsenin rzkn bollatrr, diledii kimsenin

rzkn ise daraltr. O inkrclar, sadece dnya hayatyla sevinirler.
Hlbuki dnya hayat, hiretin yannda geici, deersiz bir metadan
baka bir ey deildir.
237
Dnya hayat aldatc bir zellie sahiptir. 238 Ancak bu hayatn

gzellikleri geici ve bunlardan yararlanma sresi ok ksadr. 239
Kurnda dnya metann sz konusu edildii ayetlerdeki btn
uyarlar, dnya hayatnn az bir geimliinin, sonsuz ve kalc
235
Ali mran 3/185

Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, II/476
237
Rad 13/26, Muminun 23/55,56, Ala 87/16,17
238
Ali mran 3/185, Hadid 57/20
239
Bkz. Ali mran 3/14, Nisa 4/77, Tvbe 9/38, Yunus 10/2370, Kasas 28/6061 Mmin 4/39,
ra 42/36, Zuhruf 43/35
236
58
gzellikler
yurdu
noktasndadr.
olan
ahiret
hayatna
tercih
edilmesi
240
Hayatn
aldatcl
karsnda
sebat
gsterip
gerek
sorumluluklarn ve yaratl vazifelerini unutmayanlar neticede

kazananlar olacaklardr.
a.b.Dnya Hayat Bir mtihandr

Dnya hayat bir imtihan lemidir. nsanlar bu dnyada
musibetlere maruz kalabilirler. nsanlar fitnelere maruz kalsalar da,
inanlarnda diretip her trl imtihandan halis kalple kmadka
baarl olmu saylmazlar. 241
nsan babo braklmak iin deil, bir takm emanet ve
tekliflerle sorumlu tutularak 242 daha ileriki bir alemde yksek bir
hayata
kavuturacak
imtihan
aamasndan
gemek
iin
yaratlmtr. 243
Aadaki ayette ve daha Kurnn birok yerinde dnyann
imtihan maksatl yaratld ok ak ifadelerle yer almaktadr.
O, amel (davran ve eylem) bakmndan hanginizin daha iyi (ve
gzel) olacan denemek iin lm ve hayat yaratt. O, stn ve
gl olandr, ok balayandr.
244
Ayet-i Kerimeden de net bir ekilde anlamaktayz ki dnya

hayat, tm cazibe ve ssl grntsyle insan iin Allaha kar
sorumluluklarn yerine getirmesinde ciddi bir imtihan unsurudur.
Fani olan bu dnya hayatnda insan aldatc unsurlara kar irade
240

Kutub, Seyid, a.g.e, III/544,545
242
Mlk 67/2
243
nsan 76/2, ayrca bkz. Kaya,Sleyman, Kurnda mtihan, nsan Yaynlar, stanbul 2003,
s.67
244
Mlk 67/2
241
59
gc ile mcadele edecek ve neticede muvaffak olabilirse ahiret

yurdunda Allahn rzas ve cenneti elde edecektir.
a.c. Dnya Hayat Ksa Ve Geicidir
Dnya, insan iin asl ve kalc bir mekn deildir. Dnya bir
taraftan yeni misafirler kabul ederken ok daha fazlasn da
mezaristanlara boaltmaktadr. H.z. demden bugne lm her
canl iin mukadder bir sonu olmu ve hibir gte bu sonucu
deitirememitir.
Ebediyet
iin
yaratlan
insana,
fani
olan
dnyann gerek mutluluu tattrmas imknszdr. Kurn mucizev

slubuyla bu meseleyi aadaki ayetlerle tenvir etmitir.
Dnya hayatnn rnei, ancak gkten indirdiimiz, onunla

insanlarn ve hayvanlarn yedii yeryznn bitkisi karm olan
bir su gibidir. yle ki yer, gzelliini taknp sslendii ve ahalisi
gerekten ona g yetirdiklerini sanmlarken (ite tam bu srada)
gece veya gndz ona emrimiz gelmitir de, dn sanki hi bir
zenginlii yokmu gibi, onu kknden biilip atlm bir durumda
klmz. Dnen bir topluluk iin biz ayetleri byle birer birer
aklarz.
245
Ayette ok ilgin bir misal verilmi; dnyann insana gld

anda anszn sert bir tokat gelebilecei ve gemi gzel gnlerin
esamesinin dahi kalmayaca anlatlmaktadr.
te dnya hayatnn rnei. nsan ona gnl baladnda,

ona taklp kaldnda, oradan daha deerli, daha onurlu, daha kalc
245
Yunus 10/24
60
bir hayatn perdesini aralamaya ynelmediinde, bu hayatn yalnz

nimetlerine sahip olabilir, baka hibir eyine sahip olamaz. 246
a.d. Dnya Hayat Bir Oyun Ve Oyalanmadr
Dnya hayat fani olmas ve skntlarla ykl olmas cihetiyle

Kurnda deersizlii vurgulanm ve tabiri dierle ahirete kyasla
ne kadar basit olduu ska ifade edilmitir. Bu cihet itibariyle
Kurn dnya hayatn aldatc bir oyun ve oyalanmadan ibaret
olarak
nitelendirmitir.
Dnya
insan
iin
ssl
ve
ekici
klnmtr.
Bilin ki, dnya hayat ancak bir oyun, '(elence trnden)

tutkulu bir oyalama', bir ss, kendi aranzda bir vnme (sresi ve
konusu), mal ve ocuklarda bir 'oalma-tutkusu'dur. Bir yamur
rnei gibi; onun bitirdii ekin ekicilerin (veya kfirlerin) houna
gitmitir, sonra kuruyuverir, bir de bakarsn ki sapsar kesilmi,
sonra o, bir er-p oluvermitir. Ahirette ise iddetli bir azab;
Allah'tan bir mafiret ve bir honutluk (rza) vardr. Dnya hayat,
aldan olan bir metadan baka bir ey deildir.
247
Grld gibi ayet-i kerimede bir ahiret temas ilenmekte

ve dnyada ebediyete ulalamayaca her eyin sreli olduu iin
bir gn yok olaca vurgulanmaktadr. 248
Fani olan dnya her ne kadar gzel ve ekici olursa olsun

ahiret
yurdunun
yannda
olabildiince
246
Kutub, Seyid, a.g.e, V/496

Hadid 57/20
248
247
61
basit
ve
deersiz
kalmaktadr. Bu nedenle insan doyurucu asl yer ayetlerde de ifade

edildii zere ahiret yurdudur.
Dnya hayat ahireti kazandracak sermaye olmas ynyle
nemlidir.
Yaratl
gayesini
anlamak
ve
bu
cihetle
Rabbe
kar
ykmllklerini yerine getirmekle sorumlu klnan insann hayata

ykledii anlam ve ona verdii deer kazanma-kaybetme kuanda
temel belirleyici bir etkendir.
62
KNC BLM
RADE HRRYET ve SORUMLULUK
63
A. RADE KAVRAMI
rade kelimesi, talep etme manasna Arapa RVD kknden
gelir. stemek, arzulamak, emretmek, tercih etmek, atlatmak iin
salvermek 249 gibi manalarda kullanlr.
rade, yapabilme gcdr. 250 yiyi ktden ayrabilen bir
insann
kty
itip
iyiyi isteyebilme
istidaddr. 251Yine irade;
eylemlerimizi, arzu, niyet ve amalarmza gre kontrol altnda

tutabilme ve belirleme gc, kiinin belli eylem ya da eylemleri
gerekletirmede gsterdii kararllk, belli bir durum karsnda
gerekletirecek olan eylemi, her hangi bir d zorlama ya da
zorunluluk olmakszn, kararlatrma ve uygulama gc, eyleme
neden olan eylemi balatan yetidir diye tanmlanabilir. 252
rade
nefsin
yaplmasna
hkmettii
bir
ii,
bir
amac
gerekletirmeyi istemesi, ona ynelmesi veya bir fayda elde etme

inancndan doan eilimidir. 253
Aslnda irade bir zihin fonksiyonu olarak da tanmlanabilir.
Kiinin niyetli eylem yapma gc, zgrce seebilme, kararlarn
serbeste ortaya koyabilme yetisidir. 254 rade, zihnin bir eyin
yaplp yaplmamas gerektiine karar ve hkm verme eilimi
anlamnda kullanlmtr.
fadelerden de anlald zere rade; iki denk eyden birisini
isteme, ona meyletme, ona ynelme ve onu arzulamadr.
249
bn- Manzur, a.g.e., III/87

Hanerolu, Osman, nan Szl, Remzi Yaynlar, stanbul,1975, s.239
250
251
252
253
254
Demiray, Kemal, Alaylolu, Ruen, Ansiklopedik Trke Szlk, nklp Ve Aka Kitapevi, Ts, S.239
Demiray, Kemal, Alaylolu, Ruen, a.g.e, s.239
arc, Mustafa, Hkelekli, Hayati, D..A. rade Maddesi, stanbul,2000,XXII/380

ner, Necati, rade Hrriyeti, Vadi Yaynlar, Ankara, 1995, s.23
64
Kurn- Kerimde irade kavram hem Allaha hem de insana

nispet edilerek birok yerde gemektedir. Bu ayetlerin birounda
ilahi iradenin mutlak ve nne geilmez olduu, hayr ve er olarak
olup biten her eyin, Allahn iradesinde gerekletiini 255 fakat
onun iradesinin mutlaka amal, anlaml, hikmetli ve adil olduu,
kullar iin asla zulm, ktl ve meakkati murat etmedii
bildirilmektedir. 256
nsan nispet ederek anlatlan ayetlerde ise, insann hr ve
serbest
olduu, 257
isteyebildii, 258
bundan
fakat
tr
insann
insann
iradesinin
iyiyi
Allahn
ve
kty
iradesi
ile
snrlandrld ve insann sadece Allahn izin verdii lde

isteyebildii anlatlmaktadr. 259
Kurnda irade kelimesinin yannda hemen hemen ayn
anlama gelen irade kavramnn trevi saylabilecek ihtiyar kelimesi
de gemektedir. Bu kavramn kullanld birok yerde istemek,
dilemek, arzulamak anlamlarnda 260
kullanlmtr.
Kurn-a gre insan, Allahn koyduu snrlar dhilinde

serbest, hrriyeti orannda sorumludur. Bunu daha iyi anlamak iin
Kurndaki Allahn mutlak iradesini anlatan ayetlere, Allahn
insana zgr irade verdiini anlatan ayetlerle bakmak lazm. nsann
iradesi ile ilgili ayetlerde, insanlara zorla bir eyin yaptrlmad,
255
Enam 6/125,sra 17/16,Cin 72/10

Bakara 2/185,Mmin 40/31
257
Ali mran 3/145,sra 17/1819, Ahzab 33/2829
258
Enfal 8/6271,Yusuf 12/25,Hac 22/25
259
arc, Mustafa, Hkelekli, Hayati, a.g.e, XXII/281
260
Ahzab 33/17, Yasin 36/82, Rad 13/11,Kehf 18/29
256
65
isteyenin inkr edebilecei, dileyeninde inanabilecei 261 ,dileyenin

dilediini yapabilecei 262 belirtilmitir. 263
Kurnn sadece bir t olduu dileyenin diledii yolu
tutabilecei 264 net bir ekilde ifade edilmitir.
B.HRRYET KAVRAMI
Hrriyet kavram Arapa hr kelimesinden tretilmitir. 265
Hrriyet yrrlkleri kanunlarn veya toplum kurallarnn
snrlar iinde hibir baskya uramadan, istedii gibi hareket eden,
yabanc bir gcn boyunduruu ve basks altnda bulunmayan zorba
bir gcn basks altnda bulunmayan, inan konusunda hibir
dogmann, tasarrufu, etkisinde kalnmamas dncede yalnz insan
aklnn hkim olmas gerektiini savunan kimselerin grdr. 266
Bir baka adansa hrriyet, nefsin tutkularndan kurtulmas,
bir kii, zmre ve kurumu kanuni haklarn koruma ve kullanma
serbestliidir. 267
Hrriyet ele aln tarz kiilere zamana ve de olaylar bal
olarak farkl sekilerde alglanabilir. rnein hrriyetin bir sava
ortamnda tanmlan ve hissedilii ile onun bir bilim alannn
konusu veya zellii olarak tanmlan farkldr. Kiilere gre de
hrriyet farkl tanmlanr. rnein hrriyeti Farabi fertlerin istek ve
261
Kehf 18/29
Fussilet 41/40
263
Bkz: Ammara, Muhammed, Mutezile Ve nsann zgrl Sorunu, Ekin Yaynlar, stanbul
1998, s:3032
264
nsan 76/29
265
Meydan Larouse, Meydan Yaynlar, stanbul,1972, VI/81
266
zan, Mustafa Nihat, Kk Osmanlca Trke Szlk, nklp Kitapevi, stanbul, 1988,
s.326
267
slam Ansiklopedisi, Trkiye Diyanet Vakf, stanbul, 2000, XVIII/502
262
66
arzularn gerekletirme zgrl diye tanmlarken Gazzali bunu

tutkularn esaretinden kurtulu olarak tanmlam. bni Sinan ise
nefsin deeri yksek ve faydas byk olan iler hususunda
yaplmas
gerekli
harcamalardan
holanmas
eklinde
tarif
etmitir. 268
Gnlk hayatmzda bu kelime umumiyetle zorlama yokluu
manasnda kullanlmaktadr. Engellenmeden hareket etme gc,
Kendi
kendimize
karar
verebilme
kabiliyeti 269
gibi
eitli
manalarda kullanlmaktadr.
Genellikle zorlamann bulunmamas ,dilediini yapan
kimsenin
durumu
olarak
ele
alnan
hrriyet;
psikoloji
de
eilimlerin ve iradi fillerin incelenmesi, ahlakta sorumluluk ve

meyyide meselelerin aratrlmas, sosyal alanda tabii hukuk siyasi
ve iktisadi hrriyet kanunlarnn izah, metafizik ve din sahasnda
ise kadercilik ve mutlak hrriyet alarndan incelenmeye ve tarife
tabi tutulmaktadr.
270
Hrriyet ok ynl bir kavram olmas sebebiyle biz konumuza

bakan yn zerinde duracaz yani insann irade hrriyetine sahip
bir varlk olarak yapt her i ve davrantan Allah katnda sorumlu
tutulaca zerinde duracaz.
268
slam Ansiklopedisi, XVIII/502

Meydan Larouse, Hrriyet Maddesi Ayrca bkz. Bedia Akarsu, Felsefe Terimleri Szl,
nklp Kitapevi, stanbul 1994, s.146
270
Hrriyet Kavram ile ilgili daha geni bilgi iin bkz. Rab el Mfredat, s.223, bn Manzur,
Lisanl-Arap, IV/181, ner, Necati, nsan Hrriyeti, Vadi Yaynlar, Ankara 1995, s.1112
269
67
C. NSAN VE RADE HRRYET

Kurn Kerimde Allah kime hidayet verirse, ite o doru
yolu bulan odur. Kimide hidayetten uzak tutarsa, artk onlara
Allahtan baka dostlar bulamazsn. 271 , Allahn saptrdn kim
doru yola eritirebilir 272, Allah kimi saptrrsa artk onun
yolunu dorultacak biri yoktur 273 v.b. iman ve kfrn Allahn
iradesi dhilinde olduunu bildiren birok ayet vardr. 274 Ayrca
Kurn Kerimde
Her kim zerre kadar iyilik ilerse onu bulur,
her kimde zerre kadar ktlk ilerse onu bulur 275 , nsan
altndan
fazlasn
bulamaz. 276,
Sen
onlara
deki:
Hakk
bildirmek Allahtan; isteyen iman eder isteyen kfir kalr. 277 gibi
sorumluluun ve iradenin tamamen insanda olduunu bildiren
ayetlerde vardr.
Yaln bir bak as ile deerlendirildiinde imtihan edilen
varlkla Kurnda bahsedilen hidayet ve dalalet arasnda eliki
olduu dnlebilir. Byle bir ynlendirmeye maruz kalan insann
niin imtihana tabi tutulduu akla gelebilir. Hem Allahn iradesi,
hem de insann sorumluluu asndan meselenin ok ynl bir
bak asyla deerlendirilmeye ihtiyac vardr.
Hidayet
dalalet
erevesinde
insann
hrriyetinin
ve
davranlar karsnda sunulan meyyidelerin uygunluk ierisinde

deerlendirilmesi gereklidir. Bir yandan Allahn ilim, irade ve
271
sra 17/97
Rum 30/29
273
Zmer 39/3637
274
Bkz. Yunus 10/15, brahim 14/4, Nahl 16/9, Hac 22/16, Kasas 28/56, Secde 32/13, Fatr 35/8
22, ura 42/13, Mddesir 74/31, nsan 76/30 v.b.
275
Zilzal 8
276
Necm 39
277
Kehf 29, bkz. Enfal 53, Rad 11, Enbiya 23, Casiye 15, ra 20 vb
272
68
kudret
sfatlar
snrlandrlmamal,
br
yandan
sorumluluk ykleyecek bir ortam meydana getirilmelidir.
da
insana
278
Her eyin Allahn iradesiyle olduu, O dilemeksizin hibir

eyin olamayaca insann hidayet ve dalaletinin ancak Allahn
istemesiyle olabileceini anlatan ayetler gz nne alndnda
insann hrriyeti konusunda bir mkl ortaya kmaktadr. Hlbuki
hrriyet, teklifin en nemli artdr. 279
Bir ksmn rmek olarak verdiimiz Kurndaki her eyin
Allahn izni ve iradesi ile olduu, O dilemeksizin hibir eyin
olamayaca
ynndeki
ayetler,
Kurnn
btnl
iersinde
deerlendirilmeksizin ar bir gr tarafndan (cebriye), her eyin

ilahi
kudret
ve
iradenin
tesiriyle
meydana
geldii,
fiillerin
olumasnda insana ait bir fonksiyonun olmad eklinde, insann

sorumluluunu
tamamen
deerlendirmeye
tabi
ortadan
tutmulardr. 280
kaldracak
Dier
taraftan,
biimde
insan
bylesine bir kader izgisine oturtmaya uygun bulmayan dier bir

ar gr (Mutezile) ise, insann sorumluluunu n plana alp,
insanlara ait ihtiyari fiillerin olumasnda ilahi kudret ve iradesiyle
olutuu teziyle, insann davranlarn Allahn mdahale sahas
dnda
brakt
gibi,
sz
konusu
ayetlerin
anlamlarn
da
snrlayarak, ii Allahn ilim, irade ve yaratma sfatlarna zarar

verecek bir noktaya tamtr.
281
Eari ve Maturidi ekol ise ilahi
iradeyi tam manas ile hakim klm, insann dair irade kuvvetine
sahip olduunu vurgulayacak orta yolu bulmaya almlardr. 282
278
Bkz: Babanzade,Ahmet Naim, slam Ahlaknn Esaslar, Notlarla Sadeletiren Dr. Recep, Kl,
TDV Yaynlar, Ankara 1995, s.3033.
279
Kaya,Sleyman, a.g.e, s.150
280
Glck, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan Yaynlar, stanbul ts, s.167, bkz: slam
Dncesinde Allah lem likisi, Beyan Yaynlar, stanbul 1996, s: 278281
281
Glck, a.g.e., s.167, ayrca bkz. Kaya,Sleyman, a.g.e., s.151
282
bkz: Yeprem, Muhammed Said, a.g.e. s.206
69
Ayetler
bir
btnlk
ierisinde
ele
alndnda
Kurn
dncesinin, insann hrriyeti anlay zerine temellendirilmi

olduu ortaya kar. Buna ters gibi gelen ifadeler akn olan
varlkla olmayan varlk arasndaki mnasebetin tam anlamyla idrak
edilmemesinden kaynaklanmaktadr. 283
Kurnn tm gz nne alndnda insann hrriyet sahibi
bir varlk olduu ortaya kar. Zor kullanmak imtihann esas
gayesini bozacandan, bu muhakeme ve denenmede insan, herhangi
bir istikamete zorlanmamaktadr. lahi kudrete snp, zerine
den
grevi
yerine
getirmeden
kamak
isteyenleri
Kurn
reddederek insann fiiliyle ilgili olarak sahip olduu temel hrriyet

ve sorumluluu ak bir ekilde tasvir eder. 284
Hrriyetin snrland veya tmyle kalkt durumlarda
sorumlulukta snrlanr veya tmyle ortadan kalkar.
Netice
olarak
diyebiliriz
ki.
Allahn
mutlak
iradesiyle
vazettii bir esasa gre canl ve cansz tm varlklar Allah tesbih

etmektedir.
mutlak
285
itaat
uurlu varlklardan eytan, mutlak isyan, melekler de

erevesinde
planlanmtr 286
nsanlar
ise
kendi
iradesine bal olarak bu ikisi arasnda bir statde tutulmulardr. 287

nsanlar hidayete ynlendirmek iin gnderilmi olan Kurn
Kerimin genel amacn grmeyip, onun ierisinden belli ayetleri
alarak bir yorum yapmak bizi doru sonuca ulatrmaz. Bu, insan
vcudunu ele alrken onun herhangi bir organn ayrp bamsz
olarak anlama veya anlatmaya benzer. Byle bir durumda hidayet
iin
gnderilen
Kurnn
bizzat
283
kendisini,
onda
bkz: Kaya,Sleyman, rade Hrriyeti ve mam Maturidi, stanbul 1984, s.151

Fazlurrahman, slam, s.85
285
sra 17/44
286
Hicri 15/3035, Tahrim 66/6
287
Hac 22/18, Teabun 64/22
284
70
tebli
iin
gnderildii bildirilen peygamberleri, yine ayn kitapta ceza ve

mkfattan bahsetmenin anlamn izah etmek nasl mmkn olur. 288
D.RADE HRRYET BALAMINDA

SORUMLULUK
nsan imtihan amal gnderildii bu dnyaya bilgi donanml
olarak gnderilmitir. Bu kabiliyetini iyi veya kt arzu ettii
ynde kullanabilmesi iinde irade hrriyetine sahip klnmtr.
Kurn- Kerime gre insan ilim kabiliyeti ile donatlarak
eyann bilgisine vakf klnd ve kendisine irade hrriyeti
verildii iin sorumlu tutulmutur. 289 imdi insan sorumlu klan bu
iki temel hususu yani bilgi ve irade hrriyetini inceleyelim.
1.Bilgi
Yce Allah insan sorumlu bir varlk olarak yaratmtr.
Ancak ona ihtiyac olan bilgiyi vermeden, bilmesi gerekenleri
retmeden onu sorumlu tutmamtr. Bir davrann kendinden
ayrlmayan bir unsuru bilmek tir. nsan ancak bilerek ve
isteyerek
yapt
davranlardan
sorumlu
tutulabilir.
radesiz,
istemeden gerekleen bir ey sorumluluk sahasndan kar. Bir eyi

yapmay istemek, iradeyi o eye ynlendirmeye baldr. Ancak
insan iradesi bilgisi dnda deildir. Bilinmeyen bir eyi istemek
manaszdr. 290
Sorumluluklarn neler olduu kendisine bildirilmeden bir eyi
sorumlu tutmak Yce Allahn adalet sfat ile badamas mmkn
288
Kaya,Sleyman, a.g.e, s.167 bkz. Muhammed Yaar, Kandemir, rneklerle slam Ahlak, Nesil
Yaynlar, stanbul 1986, s. 101105
289
bkz: Altnta, Hayrani, slam Ahlak, Ankara 1999, s. 130
290
Altnta, Hayrani, a.g.e, s.131
71
olmayan bir durumdur. Bu sebeple nce bireye hangi davranlarn

yaplmas istenen iyi ve doru davranlar olduu ve bunlarn
neticeleri, hangilerinin de kt ve yanl davranlar olduu ve
bunlarn neticeleri hakknda Yce Allah bilgi vermekte yani kitap
ve peygamber gndermekte ancak bundan sonra kiiye bu iki durum
arasnda tercih hakk tanyarak onu sorumlu tutmaktadr.
Sorumluluklar
verilmektedir.
Ve
hususunda
ona
gre
gerekli
291
bilgiler
davranmalar
insana
kendilerinden
beklenmektedir. Dnya ve ahirette sorumluluklarnn gerei niin

yapmadklar
sorulunca
bu
konuda
bilgilendirilmedik 292
demesinler diye insanlar nceden bilgilendirilmitir.
293
nsann bilgilendirilmesi vahiy yoluyla yani peygamberler

aracl ile olmutur. Allah bilgisini gndermedii hibir kavme
azap etmemitir. Nitekim Kurn- Kerimde bu husus yle ifade
edilmitir.
biz
peygamber
gndermedike
kimseye
azap
etmeyiz 294
Sonu olarak diyebiliriz ki; insan bilgilendirilmeden sorumlu
tutulmamtr. Bu bilgilendirme vahiy yoluyla olmu ve aklla da
desteklenmitir. Kiiye bundan sonra iyi veya kt yollardan
birisini tercih etmek dmektedir. Buda onun zgr iradesi ile
gerekleir.
291
Yazcolu, Mustafa Sait, Maturidi ve Nesefiye Gre insan hrriyeti kavram, stanbul 1997,
s.95
292
Araf 7/172173174
293
Altnta, Hayrani, a.g.e. s: 132
294
sra 17/15
72
2. rade Hrriyeti
rade ok ynl bir kavramdr. Kullanld alanlara gre
deiik anlamlar arz eder. Ancak temelde irade kavram bir eyi
yapp yapmamakta karar verme gc istek, dilek gibi anlamlara
gelir. rade kiinin kendisinin setii amalara gre fiillerini tayin
etme gc eklinde tanmlanmaktadr. Btn bu tanmlarda irade
kavram daima hrriyet ile birlikte deerlendirilmekte ve bir seme
ve tercih karakteri tad grlmektedir. 295
nsann davranlardan fiillerinden sorumlu olabilmesi iin o
davran ve fiilleri kendi istek ve iradesiyle yapm olmas gerekir.
steksiz, zorlamayla gerekleen davran sorumluluk sahasndan
kar. Kurn Kerimde de Allah sizi rasgele yeminlerinizden
deil,
fakat
denilerek
kalplerinizle
kiinin
yalnzca
kastettiklerinizden
iradi
olarak
sorumlu
yapt
tutar 296
davranlardan
sorumlu tutulaca bildirilmitir. 297

nsann yapp etmelerinden sorumlu olmas, sahip olduu bu
isteme ve dileme potansiyeli yani kavramlam haliyle irade
sahibi oluuyladr. nsana bu iradesini zgrce istedii ynde
kullanma yetenei verilmitir. nsan sorumlu olmasnn gerektirdii
bir n art olarak, zgr bir iradeye sahiptir. zgr bir iradeye
sahip olmas sebebiyle de sorumludur. Yani irade hrriyeti ile
sorumluluk birbirini gerektiren iki unsurdur. 298
295
Yeprem, Muhammed Said, a.g.e, s.28

Bakara 2/225
297
bkz: Ulvan, Abdullah, slamda nan Hrriyeti, ev: smail kaya, Uysal Kitabevi, Konya
1950, s: 30
298
bkz: Ulvan, Abdullah, a.g.e. s: 31
296
73
nsann fiillerinden sorumlu tutulabilmesi iin o fiilleri irade

etmesi yani fiillerini tercih etmede zgr olmas gerekir. nsana,
fiillerini semede hr bir irade verilmi olmas onun sorumluluunu
anlaml klar. Aksi takdirde Allahn insanlar su ilemeye zorlayp
sonra da bundan dolay onlar cezalandraca ynnde bir dnce
hsl olur ki bu da Allahn adaleti ile asla badamayacak olan bir
dncedir. 299
Netice olarak insan ancak hr bir ekilde isteme (irade)
hakkna sahipse davranndan sorumlu tutulabilir. Bu sebeple irade
ve
zgrlk,
insann
sorumlu
bir
varlk
oluunda
bir
birini
tamamlayc olmutur.
E. RADE HRRYET VE MTHAN LKS

nsan bu dnyada yapt her eyden sorumlu tutulmutur.
Sorumluluunun temelinde ise insann imtihan amal bir varlk
olarak yaratlmas yatmaktadr.
slama
gre
insan
yeryznde
denenmektedir.
Deneme
Kurna gre insanolunun yeryzndeki serveninin addr. 300

Hanginiz daha gzel i ileyeceini denemek iin ar su zerinde
iken gkleri ve yeri yaratan Odur. 301 ayetinde ve Kurnn daha
bir ok yerinde bu husus ifade edilmitir. nsann deneme amal
dnyaya
klmtr.
gnderilmi
Zira
olmas
imtihan,
onu
beraberinde
yapt
fiillerden
sorumluluu
da
sorumlu
yannda
getirmitir. Ona yklenen bu sorumluluun ok ar olduunu 302
299
bkz: hsan, Muhammed Ouz, slamda Kaza Ve Kader, Ouz Yaynlar, stanbul 1993, s:43
zsoy, mer, Gler, lhami, Konularna Gre Kurn, Ankara 2001, s.93
301
Hud 11/7
302
Ahzab 33/72
300
74
fakat takatinin yetecei kadaryla snrlandn da yine Kurndan

renmekteyiz. 303
mtihann en nemli unsuru alternatif yollarn bulunmasdr.
Tekdzeliin olduu yerde imtihan olmaz. stikamet tek yol ise
orada zorunluluk olduundan dolay i imtihan olmaktan kar.
ayet insanlarn slama girmeleri zorunlu olmu olsayd dnya
imtihan
alan
olmaktan
kar
herkesin
hidayet
zere
olmas
gerekirdi.
Din bir gnl iidir. Bu hususta insana yaplacak bask insan
gerek mmin yapmaz. Dil ile sylemenin tesine gemez. Ayrca
hr iradesi ve akl ile evet demedii iinde makul bir iman olmam
olur. Firavunun lm korkusu ve o anki artlarn arl ile iman
etmesinin kabul edilmeyii de bu kabildendir. Zorla yaptrlan bir
i, imtihan olmaktan kt gibi neticesi itibari ile de mkfat veya
mcazata da tbi tutulmaz. 304
Hak ile batl Yce Allahn Peygamberi ve kitab ile ak
seik ortaya konduktan sonra artk kiinin kendi hr iradesi ve akl
ile bu yollardan birisini semesi gerekir.
Buradaki tercihin neticesi
ve sorumluluu da tamamen kiiyi balamaktadr. Zira bu sebeple

cennet veya cehennem yaratlmtr. 305
Allahu Teala iman konusunu zorlama ve zulm zerine bina
etmedi. Eer Allah dileseydi tm insanlar iman zerine klard.
Fakat Allah bunu yapmad iman iini dnp karar verme seme
hrriyeti zerine bina etti. 306Zira Allah insan imtihana muhatap
klmtr. Bu nedenle de ona tercihli yollar sunmu bu yollardan
303
Bakara 2/286
bkz: Ouz, Muhammed hsan, a.g.e. s: 41
305
Kehf 18/2930
306
Zemaheri, a.g.e, I/303
304
75
hangisinin iyi hangisinin kt olduunu peygamberi ve kitab ile

bildirmi, tercihi kullanabilmesi iinde ona akl ve irade hrriyeti
vermitir. Artk tercih, insann kazanaca veya kaybedecei bir
imtihan olmutur.
Zorlama ile olan bir ite dinin vaat ettii sevap olmaz, rza ve
niyet olmayan hibir amel, ibadet olmaz. Dinin istediklerinin her
biri zorlamasz iyi niyet ve rza ile yaplmaldr. Zorlama ile iman
makbul deildir. Ksaca slamn hkm altndaki her ey isteyerek
yaplmaldr. 307
Netice olarak diyebiliriz ki zorlamann olduu yerde imtihan
mevzu bahis olamaz. mtihan olduu yerde ise zorlamann tam
aksine seebilme hrriyeti ve bu ynyle de eitli alternatif yollar
vardr.
F. NAN ZGRL VE DNDE ZORLAMA

nan zgrl ve vicdan hrriyetinin temeli kiinin kendi
hr iradesiyle istedii eye iman etmesi, istedii eyi benimsemesi
veya benimsememesidir. 308
nan hrriyeti, insana insanlk vasfn veren ve en bata
gelen bir haktr. nsanolunun elinden inan hakkn almak isteyen
kii aslnda insanlk vasfn almaktadr. 309 nan duygusu, insanda
bulunan manevi bir duygu olduundan bunlarn deitirilmesine
ynelik btn zorlamalar, aslnda o inan sahibinin gerek d
grnt arz etmesine sebep olacaktr. Bundan dolay insanlk tarihi
307
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, a.g.e, II/862

Dursun, Davut, Din Ve Vicdan Hrriyetinin Siyasal Sistem Asndan Anlam Ve Uygulamas,
Bilgi Hikmet Dergisi, stanbul 1994, sy.6, s.80
309
Kutub, Seyid, a.g.e. II/4546
308
76
boyunca hak dine armak zere peygamberler ve beraberinde

vahiyler
gnderilmesine
ramen,
insanlar
zorlanmam,
dinin
benimsenip benimsenmemesi konusunda hr iradeleriyle ba baa

braklmlardr. 310 Kurn Kerimde ayn ekilde inan hrriyetini
insanlar iin vazgeilmez bir hak olarak grmekte ve dinde
zorlamann olmadn ifade etmektedir.
Dinde zorlama yoktur 311
t ver, nk sen ancak t verensin onlarn zerinde
zorlayc deilsin 312
Deki: Bu gerek Rabbinizdendir. Artk dileyen inansn,
dileyen de inkr etsin 313
Kuran inanma olgusunu insanda bulunan seme yetenei ve
irade zgrl zerine dayandryor. Hatta her eye kadir olan
Allah tarafndan olsa bile, byle bu iman elde etme yolunun zor
kullanma ve bask biiminde olmasn geersiz klmaktadr. 314
Bundan dolaydr ki kalbi imanla mutmain olduu halde dininden
dnmeye zorlanan ve Allah inkr eden bir kimsenin bu inkrn,
azab hak eden bir inkar olarak deerlendirmemektedir. 315 nk
aslolan kalbin benimsediidir. Kald ki din konusunda zorlama
yapmaya zaten imkan da yoktur. nk din dudaklarn tekrarlad
anlamsz kelimelerden ibaret deildir. 316
Herhalde
sen,
inanmyorlar
diye
Byle olmasayd Allah,
neredeyse
kendini
helak
edeceksin! Dilesek olarn zerine gkten bir mucize indiririz de ona

boyun emek zorunda kalrlar (inanrlar) 317 ayeti gereince onlarn
iman etmelerini zorunlu hale getirecek etkenler de yaratrd. Ama
310
Ate, Abdurrahman, Kurna Gre Dinde Zorlama Ve iddet Sorunu, Bayan Yayanclk,
stanbul 2002, S.80
311
Bakara 2/256
312
Gaiye 88/2122
313
Kehf 18/29
314
Ate, Abdurrahman, a.g.e. s.81
315
Nahl 16/106
316
Ate, Abdurrahman, a.g.e., s.81
317
ura 26/3-4
77
insann
inanmasnn
ahlaki
manevi
deeri,
bu
inancn,
bir
zorlamann deil serbest ve zgr iradenin rn olmasna bal

olduuna gre gklerden indirilen grnr ya da iitilir bir
alamet iaret kar durulmaz aikrlyla bu serbest irade ya da
seim esini ortadan kaldrrd. Ve dolaysyla insann mesaja olan
inancn ahlaki deerinden ve anlamndan yoksun brakrd. 318
318
Esed, a.g.e, s.741742
78
NC BLM
NSANIN VARLIK KARISINDAK KONUMU

GERE TEMEL GREV VE
SORUMLULUKLARI
79
A.SORUMLULUK BALAMINDA NSAN

EYA LKS
nsann yeryzndeki konumu, yetki ve sorumluluk alanlar,
onun
yeryznde
olmaktadr.
Allahn
nsana
dzenlenmi,
tahsis
kendisi
de
halifesi
edilen
bu
grevlerini
klnmasyla
nfuz
tam
belirlenmi
alan,
ona
anlamyla
gre
yerine
getirebilecek zihinsel ve fiziki yetilerle donatlm, ona grevlerini

tam anlamyla planlama ve gerekletirme gc verilmitir. O, bu
gc nispetinde, yaptklarndan sorumlu tutulmutur. Konuyu hak
ve sorumluluk erevesi ierisinde ele aldmzda; insann sahip
olduu her hakkn karlnda bir de sorumluluunun bulunduunu
grrz.
nsann
eya
zerindeki
etkinlii;
onu
istedii
gibi
kullanma ve ekil verme zellii, onun sosyal yaantsnda da

geerlidir. nsan hr iradesi ile eyaya yn verebilmekte, eyann
doasna nfuz edebildii gibi, olaylarn doasna; onlar oluturan
yasalara ve onlarn maddi boyutlarna da nfuz edebilmektedir. 319
nsann eya ve varlk zerinde aktif ve etkili bir pozisyonu
vardr. nsana eya zerinde geni bir tasarruf hakk verilmitir.
Tm eya her eyi ile insann emrine musahhar klnmtr. 320
Yeryz halifeliinin bir gerei olarak eya ile tantrlan
insan, eyann bilgisine vakf olarak, kendisine boyun edirilen ve
hizmet iin kendisinden sinyal bekleyen eyadan yararlanacaktr.
Eyaya
hkmedemeyip,
onu
istekleri
dorultusunda
deerlendiremeyen insan, eyann doal artlarna boyun eecek

demektir.
nsan
eyaya
boyun
319
ediren,
onun
bilgisizlii
ve
Pazarba, Erdoan, a.g.e. s: 211, Ayrca bkz: Gler, lhami, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara
2003, s:4951
320
Lokman 31/20, bkz: Casiye 45/13
80
gafletidir. 321 nsan ile eya arasndaki iliki, eyann hibir zaman
insana meydan okuma veya ba kaldrmas eklinde olmamtr.
nk insana bamllk eyann tabiatnda vardr, yani eya insan
karsna alp, ona meydan okuyabilecek bir gte deildir.
Kurnda eyann insann buyruuna verilmesini en ak bir
biimde anlatan kavramlardan biri teshirdir. Teshir, bir eyi zorla
hizmete
komak,
zoraki
yaptrmak,
boyun
edirmek
anlamndadr. 322 Bu szckle, yeryznde bulunan her eyin insana

boyun edirildii ve insann menfaatini salayacak zel bir amaca
yneltildii belirtilmektedir. 323
Eyann bu ekilde insann buyruuna verilmesi, insann
btn eyadan daha kymetli olduunu ifade etmektedir. Bunun iin
gklerde ve yerdeki eyann insana boyun edirilmesi; insann
btn bunlara hkimiyetini gsterecei gibi, onun dier btn
eyadan mkemmel ve hilkatin gayesi olduunu da gsterecektir. 324
Gkler ve yerdekilerin insann emrine musahhar klndn
anlatan bir ayetin dorusu bunda dnen bir toplum iin dersler
vardr 325 eklinde tamamlanmas, bunlarn Allahn varl ve
kudretinin ak bir delili olduunun dnlmesi yannda, insann
kendisine yararlanmas iin arzolunan bu nimetlere karlk vazife
ve sorumluluklarn hatrlatmas asndan da nemlidir. 326
Kurn,
ana
hatlar
ile
insann
yeryzndeki
hayatn
srdrmesi iin gerekli olan her eyin yaratldn ve eyann

insann
emrine
boyun
edirilip
321

bn Manzur, II, 385, Asm Efendi, II, 385
323
Rap, 402
324
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, VI,43154316
325
Casiye 43/13
326
bkz: Pazarba, Erdoan, a.g.e. s: 108
322
81
hizmetine
sunulduunu
anlatmaktadr. 327 Bu durum insan eya karsnda hem ayrcalkl

klm,
hem
de
sorumluluklar
ar
bir
varlk
konumuna
ykseltmitir.
zetle belirtecek olursak, gkler ve yer btnyle insann
hizmetine amade klnm ve insan da, eya zerinde her trl
eylemi yrtebilecek, bunlar ileyecek ve gelitirecek donanmda
yaratlmtr. Yani bu arz zerindeki btn gler, tabiat yasalar,
insana boyun emi ve insan, bunlar kendi yararna kullanma
yeteneinde yaratlmtr. 328 Eya karsnda sunulan bu hkimiyet,
insan bu gcn kullanm ve beraberinde getirdii nimetlerin kr
hususunda Allaha kar sorumlu klmtr.
B.NSANIN HLAFET KONUMU VE YERYZN

MAR GREV
Her trl fizik artlarn hazrlanp, hayatn srdrebilecei
bir ortam oluturulduktan sonra yaratlan insana, yaad yerin
halifelii, sahiplii ve sorumluluu verilmi, bu grevi yerine
getirebilmesinde ona yardmc ve destek olacak eya kendisine
tantlarak, onun hakknda bilgi sahibi edilmitir. 329 Ayrca eya,
insann buyruu altna alnp, hizmetine seferber edilerek, eyadaki
her trl tasarruf hak ve yetkisi de ona verilmitir. te bu noktadan
sonra her ey, insann almasna, aba, gayret ve becerisine
kalmaktadr.
Yeryzn
bayndr
hale
getirmek,
medeniyetler
kurmak insann grevi olmaktadr.
327
bkz: Lokman 31/20, Casiye 43/25, Rad 13/2, Fatr 35/13, brahim 14/33, Nahl 16/12, Hac
22/65, Zuhruf 43/1214, Yasin 36/ 7173, Mlk 67/15, Araf7/10 vb.
328
bkz: Rza, Muhammed Reid, Tefsirul Kurnil Azim, Msr 1373, I, 275
329
Bakara 2/3034
82
Varl ile yeryzn mamur eden, enlendiren insan, ayn

ekilde yeryzn de mamur edecek, burada rahat, huzur ve gven
iinde yaayaca fizik ve sosyal ortamlar da kendisi hazrlayacak,
dnya hayatnn gereklerini yerine getirecek, kltr ve medeniyetini
gelitirecektir. Btn bunlar, insann yeryzndeki hilfet grevinin
gerekleri arasnda bulunmaktadr. nk eyaya hedef tayin edecek
ve onu kendi yararlar dorultusunda kullanacak, hizmet alanlarn
belirleyecek olan insandr. 330
Yeryznn
buyruundaki
imar
eyann,
edilmesinin
insana
hizmet
temelinde
iin
de,
kullanlma
insann
gayesi
bulunmaktadr. Yeryznn hayata hazrlanmas, iinde insana

gerekli olan eyann hazr bulundurulmas, eyann ona boyun
edirilmesi, ancak onun bu hammaddeyi ilemesiyle bir anlam
kazanmaktadr.
nsann yeryznde halife klnmas, onun bu konuda aktif bir
grev stlendiini de gstermektedir. nsan, btn gcyle eyann
tabiatna nfuz ederek, eyaya hkim olma ynnde iradesini
kullanacaktr. Bu noktada karlaaca engeller, onun aamayaca
cinsten deildir. nk insan, grnte kendisine bir engelmi gibi
grnen veya bu grnty veren eya ile uyum ve uzlama
noktalarn bulabilecek gtedir. Eya, her zaman insann safnda
yer alan, onun iin hizmet veren bir unsurdur ve onun emirlerine
boyun emektedir. Eyann tabiatna gre hareket etmeyen, eyann
bilgisine
ulaamayan
insan,
giriimlerinde
kendisine
olumsuz
karlk veren eyann kendisine bakaldrdn dnmektedir.

Eyaya ramen, eya ile mcadele imkn yoktur. nk her eya
iin, bir hizmet alan tayin edilmitir. O halde insana den grev,
akln devreye sokarak her bir eyann hizmet alann tespit etmek
330
83
ve bunlar yerli yerinde kullanmak olacaktr. nsan, eyaya ramen

deil, bilakis eyay emri ve boyunduruu altnda tutarak yeryzn
imar vazifesini yerine getirecektir.
nsan, yeryznde hayatn srdrebilmesi iin eya ile ba
baa braklm, gerekli malzeme ve bunu deerlendirecek yetenekle
desteklenmi, ona bunlardan yararlanma yolunda ipular verilmi
ve gerisi de, insann inisiyatifine braklmtr. zellikle, yaanan
hayat kolaylatran aralarn, tekniin elde edilmesi, eya zerinde
younlamay, insan ile eya arasndaki ilikilerin kefedilmesini
gerektirmektedir.
nsan,
tasarruf
yetkisine
sahip
olduu
eya
zerinde btn yeteneklerini kullanarak, eyay yararlanabilecei

dorultuda ekillendirmelidir.
Yeryznn imar da, insann hayat serveninde, onun rahat
ve huzurlu yaamas iin uygun ortamlarn hazrlanmas amacna
yneliktir. Bu ortamlar oluturacak olan insandr ve bunu da
kendisi iin yapmaktadr. Kur'n, birok yerinde insann yeryznde
yklendii halifelik grevinin yerine getirilmesinde kullanlmak
zere, evrende bulunan her eyin onun iin yaratldn, doa ve
iindeki mevcut eyann insana boyun edirildiini ak bir ekilde
belirtmektedir. 331 Btn bunlar, insann yeryzn imar grevine
birer atftr.. 332
Oysa
kartlmakta,
pozitivist
insan
kkenli
ise,
geri
yorumlarda,
plana
itilerek
eya
plana
maddeye
teslim
edilmektedir. nsan eya ilikisinde hkim pozisyondaki insan, bu

ilikinin ters yz edilmesiyle mahkm konumuna dmektedir. Bu
durumda da insan ekillendiren madde olmakta ve insan, yalnzca
ona
331
332
boyun
een,
iradesini
devreden
sra 17/70, Mlk 67/15

84
kartp,
maddenin
boyunduruunda ve onun buyruklarn yerine getiren pasif bir varlk

haline getirilmektedir. Bu anlaya gre hareket eden insan, kendi
dndaki varlklara boyun emek zorunda kalmakta ve yeryzn
imar eden bir varlk deil, yalnzca burada yer alan paralardan
birisi olmaktadr. 333
Kur'n'n getirdii anlayta ise, insan eya ilikisinde
barol
insana
verilmekte,
eyann
sahibi
ve
efendisi,
insan
yaplmaktadr. Bu sfatyla insan, buyruuna ve hizmetine verilen

maddeyi,
kendi
karlar
dorultusunda
ekillendirecektir.
Yeryznn imar da, insann, etrafnda hazr bulduu malzemeden

gerek
duyduu
rnleri
yapmas
erevesinde,
bir
grevi
olmaktadr. Bir eyin sahibi olmak, o eyden en gzel bir ekilde ve

en st dzeyde yararlanmay gerektirir. Buna gre, yeryznn
halifelii, sahiplii de, yeryznn imarn, mr geirilecek bir
yerin gzelletirilmesini gerekli klmaktadr. 334
Yeryznn imar, yalnzca fiziki artlarn iyiletirilmesi
demek deildir. Genel anlamda imar, bununla birlikte ekonomik ve
sosyal alanlar da iermektedir. Buna gre yeryznn imar,
yeryznn fizik artlar, sosyal ve ekonomik ynden yaanabilir
bir duruma getirilmesidir.
Yeryznn
fizik
ynden
hayata
hazrlanmas
ve
imar
edilmesinin yannda, burann sosyal adan insanlarn huzur ve

gven iinde yaayabilecekleri bir yer durumuna getirilmesi de,
yeryznde
halifelik
sorumluluunu
tayan
insann
grevleri
arasnda yer almaktadr. Bir baka deyile, yeryznde bar
333
334

Bkz: Faruki, smail, Bilginin slamiletirilmesi, ev: Fehmi Koru, stanbul 1986, s: 67
85
salamak, insann hayatn ve maln gvence altna almak, bu

grevin en belirgin ynn oluturmaktadr. 335
Sonu
olarak
diyebiliriz
ki
insan
yaratlmadan
nce,
yeryznde onun yaayabilecei madd ortam salanm, sonra

insan yaratlarak yeryznn halifelii ona verilmi ve bu grev
iin gerekli olan g ve yetkiyle donatlm, kendisi iin varedilen
eya hakknda bilgilendirilmi, eya buyruu altna alnm ve bu
eyay karlar dorultusunda ilemesi istenmitir. Buna gre,
insann yeryz sahnesine kndan, bu sahneden ininceye kadar
geen sre iinde yeryznde meydana getirilen ve de getirilecek
olan btn madd ve manev eserler, insanlarn rn olmaktadr.
Bu
eserleri
ortaya
karmada
onun
yardmcs
ve
destekisi
etrafnda hazr bulduu malzemelerdir.
D.ALLAHA
KARI
SORUMLULULUUN
FADES OLAN BADET GREV

Yce Allah, kinat ve iindekileri bo yere yaratmam,
sorumsuz ve babo brakmamtr. Allahn yaratt her varln
bir gayesi ve anlam vardr. 336 Yaratln amac Allah bilip
tanmak, Ona ynelmek ve kulluk etmektir. Kulluun en gzel ekli
ise ibadettir. 337
Kinatn z, varln en stn olarak yaratlan insan srekli
biimde kendini gelitirme ve daha gl bir varlkla btnleme
arzusu
tamaktadr.
Bu
da
insan
kendi
varlnn
tesinde
araylara yneltmektedir. Kurn- Kerim, insandaki bu dengesiz ve

335
Bkz: Faruki, smail, a.g.e. s: 68

Al-i mran 3/191; Enbiya 21/1617; Mminun 23/115; Kyamet 75/ 36
337
Zariyat 51/56
336
86
tatminsiz tabiata zaman zaman iaret ederek 338 bunun ancak Allaha
balanp Ona kulluk ederek alabileceini bildirir. Haberiniz
olsun ki kalpler ancak Allah anmakla tatmin bulur 339 mealindeki
ayet bunu ifade etmektedir. Yce Allaha kulluk etmek yaratln
gereidir.
badet, yaratlann yaratanna sevgi ve sayg ile boyun
emesi, Allah ve Resul tarafndan yaplmas istenen davranlar
yerine getirmesidir.
Hrmet, sevgi, sayg ve itaatin en yksek ifadesi olan ibadet
ancak Allahn hakk olup Ondan bakas buna layk deildir. 340
Zira dnya ve ahiretle ilgili btn nimetleri veren yalnz Odur.
Allahn ycelii karsnda sadece insanolu deil kinatta bulunan
her ey lisan- hal ile Ona ibadet eder. 341
Kurn- Kerimde insann yaratl amacnn Allaha ibadet
etmek olduu ok ak ifadelerle birok yerde buyrulmutur.Ben
cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm. Ben
onlardan rzk istemiyorum, beni beslemelerini de istemiyorum. 342
Bu
ksack
ayet
birok
anlam
ve
gayelerin
ufuklarn
amaktadr ki bunlarn tm hayatn zerinde durduu temel ta

saylan bu muazzam gerein iinde yer alr. Bu gerein kapsad
ufuklardan birincisi udur:
Elbette
ki
cinlerin
ve
insanlarn
var
olmalarnn,
yaratlmalarnn belirli bir gayesi vardr. Bu gaye bir grevde

338
Nisa 4/128, Tegabn 64/16, Mearic 70/1921

Rad 13/28.
340
Fatiha 1/5; Nahl 16/36; sra 17/23
341
bkz: Koyiit, Talat, man, badet, Ahlak, Bask Yeri Yok, Ts, s: 41
342
Zariyat, 51/5657
339
87
simgelenmektedir ki, kim bu grevi yerine getirirse varlk ve

yaratl gayesini gerekletirmi olur. Yerine getirmeyen ya da yan
izen ise yaratl gayesini ykm ve yitirmi olur. Byle birisi
grevsiz, babo kalm ve hayat hedef ve deerini yitirmitir.
Hayat, kendisini deerli klan asl anlamn yitirmi olur. Bylece
hayat yaratl gayesinden syrlm ve bunun sonucunda kii dipsiz
bir
bolua
yuvarlanmtr.
Bu
durum
kendisini
ana
sisteme
balayan, koruyan ve ona lmszl salayan varlk kanunundan

syrlp kaan herkesin bana gelir. 343
nsanlar ve cinleri varlk kanununa balayan bu belirli grev
Allah'a ibadet veya O'na kulluktur. Ortada bir kul, bir de Rab
olacaktr. badet eden bir kul, ibadet edilen bir Rab... te bir kulun
hayat btn ile bu ilke zerine olursa dzgn olur.
344
nsann yaratl gayesi ve de Allaha kar en nemli

sorumluluu olan ibadet insana insan olma vasfn kazandrmtr.
Kinattaki tm varlk insan iin yaratld gibi insan da sadece
Allaha
abd
olmak
iin
yaratlmtr.
nsann
en
nemli
sorumluluklar Allaha kar olan vazifeleridir. Bu vazifelerin en

banda da ibadet gelir.
343
344
bkz: Koyiit, Talat, man, badet, s: 4142

Kutub, Seyid, a.g.e. IX/384
88
SONU
Kurn- Kerime gre insanolunun yaratlmas onun ahireti
kazanp kazanmamas asndan bir takm sorumluluklar yerine
getirmesi iindir. nsann sorumlu tutulmasnn ise ok eitli
etkenleri vardr.
nsanolu
yeryzndeki
yeryznn
tm
eyann
halifesi
efendisi
olarak
yaratlmtr.
konumundadr.
Dnya
O
ve
iindeki her ey onun hizmetine sunulmutur. Yeryznde halifelik

misyonunu eda etmekle sorumlu tutulan insan Allah en gzel
surette yaratm dier canl varlklardan ayr olarak da ona akl
bilgi edinme yetenei ve irade gc gibi mkemmel nitelikler
bahetmitir.
Bu mkemmel niteliklerle donatlan insan hr iradesi ile
iledii fiil, hareket ve eylemlerden sorumlu tutulacaktr. Allah
insanlar babo brakmam onlara uymalar gerekli emir ve
yasaklar peygamberler araclyla bildirmitir. Bu aamadan sonra
Allah insan iradesi ile ba baa brakmtr. nsana den ise
sorumluluunun bilincinde olarak hareket edip uygun davranlar
sergilemektir.
Yaadmz bu dnya ve iindeki her ey insann imtihan
olmas iin yaratlmtr. nsanda Allaha kul olmak iin yani Ona
ibadet iin yaratlmtr.
nsan insan klan ve ona deer katan ey ondan beklenen eyi
yani, kinattaki tm varl yorumlama, buradan Allahn varln
ve birliini hissedebilme, sonrasnda da Onun yceliine ve
89
stnlne kar tazim ve saygyla eilebilmesidir. Zaten insann

yaratl gayesi Kurn-n da ifade buyurduu gibi budur. 345
nsan, eya ile mnasebetini bu llerle tanzim ettii zaman
varla kar duruunu da ayarlam olacaktr. te bu nedenle insan,
yaratl gayesine uygun hareket ettii lde varlk ve hdiselerle
olan mnasebetlerini korumada baarl saylr. Aksine, yaratl
gayesine uygun davranmad,
ksmen dahi olsa sorumluluklarn
aksatt zaman kendi hedefsizlii ve baboluu yannda, kinatn

ileyen arklar karsnda srekli kaoslar yaayacak ve bir manada
kendi evi, kendi saray saylan bu dnyay iinde yaanlmayan bir
cehenneme evirecektir.
Kinattaki her varlk insan iin, bir nevi onun nazarna
sunulmak iin yaratlmtr. Her varlk cinsinin ayr ayr vazifeleri
olduu gibi temelde yaratl gayeleri budur. nsan ise, evrendeki
hibir
varln
hizmetinde
ve
gdmnde
deildir.
Onun
tek
hizmette bulunaca merci Allahtr. Yani tm eyann vazifesi tek

bir insann vazifesini yerine getirebilmesi adna ona yardmc
olmaktr.
Byle bir varln misyonunu ve sorumluluklarn unutup ta
sradan bir eya gibi olmas ve davranmas koskoca bir deerin yok
edilmesi anlamna gelir ki bu da hem bu yce varlk insana hem de
ona hizmet adna yaratlan eyaya zulm olur.
Dorusu insann, meleklerin ! Oradaki nizam bozacak ve
yeryzn kana bulayacak bir mahlk mu yaratacaksn?... 346 Diye
ileri srdkleri dncelerini hakl kard da az vaki deildir.
345
346
Zariyat 51/56
Bak ara 30
90
Belki de meleklerin bu kn byle hadiselerin olmasnn kuvvetle

muhtemel olduu ynnde anlamak gerekir.
Allahn halifesi ve bu ynyle de yeryznn efendisi
konumunda olan insan, bu konumunun hakkn vermede trl trl
engellerle karlaacak ve ciddi mcadelelerle yz yze kalacaktr.
eytan onun en birinci dman olacaktr. Ve belki de bu
mcadelede birinci sray o alacaktr. nk eytan, insann stn
bir vasfla yani halife misyonuyla yaratlmasn kabullenememi ve
Allaha isyanda bulunmutur. Buna da sebep insan grmtr.
Onun iin kyamete kadar insann en byk dman olacaktr. 347
eytan, insann zayf yanlarn kullanarak onu dnya ile
kandracak, ona yaratl gayesini ve nereden geldiini, nereye
gittiini ve de neden yaratldn unutturacaktr. Geici olan dnya
ise onun en kuvvetli silah, insannsa karsnda erimemesi gerekli
ciddi bir imtihandr.
nsan, konumunun hakkn verirken karlaaca ve mcadele
verecei bu iki hususa kar gsz braklmam, kendisine, iyiyle
kty ayrt edebilmesi iin hr bir irade ve bu yolda yrrken
nn aydnlatacak ve ona meale olacak akl verilmitir.
eytan
insann
en
nemli
dmandr,
nk
kendisinin
Allahn huzurundan ve cennetten kovulmasna sebep olarak insan

grmektedir. Bu yzden de insana kar mthi bir kin ve gayz
beslemektedir. eytanla mcadele imtihan srrnn bir parasdr.
347
Bakara 208
91
Dnya hayatnn cazibesi de onun iin bir engeldir. nk

insan, bu noktada bir anlam arayna itilmitir. Yani varlk
karsndaki konumunu deerlendirecek ve Allahn halifesi olma
aktivitesi iin mcadele verecektir.
nsana yklenen btn sorumluluklarn amac ayndr. nsan
Allaha olan irtibatn salamak, dnyaya geli gayesini bilinli
olarak insana hatrlatmak ve insann dnya nimetlerine olan tutumu
bir dzen ierisine koymasna sebep olmak.
slama gre insan bu dnyaya sorumlu olduu vazifeleri
yerine getirip getirmeme hususunda denenmek iin gnderilmitir.
Onun en nemli sorumluluu ise Allahn onu yaratm olduu
konumun hakkn vermektir. Bu hususta ibadet onun en nemli
vesilesidir. Yani abid bir insan olma Allah a halife olma aktivitesi
ile nerdeyse e deerdir.
Bu ayrcalklar sebebiyle insana ok ciddi sorumluluklar
yklenmitir. Bu vazife ve sorumluluklar yerine getirebilmesi iin
ona hr bir irade ve akl verilmitir. Bu nedenle de yapt her
fiilden sorumlu tutulmutur. rade hrriyetine ve aklna mukabilde
eytan ve dnya hayatnn cazibeleriyle imtihan zorlatrlmtr.
Netice olarak insan Allaha vazifeli kullar olan meleklerden
dahi daha stn bir konumda yaratlmtr. Yaad kinattaki her
eyde
ona
musahhar
klnmtr.
Artk
ona
den
ey
bu
mcadeleleri baaryla amaktr ve Allaha halife olma aktivitelerini

yerine getirmektir.
92
BBLOGRAFYA
Abdlbaki,
Muhammed
Fuad,
Mucemu'l-Mfehres
Li
Elfazil-
Kurn Kerim, Daru'l- Mearife, Beyrut 1994

Akbulut, Ahmet, Allahn Takdiri, A...F.D Say:32
Akseki, Ahmet Hamdi, slam Dini, Diyanet leri Reislii Yaynlar,
Ankara 1958
Altnta, Hayrani, slam Ahlak, Aka Yaynlar, Ankara 1999
______________,
slam'n
Gerek
Yz,
Ankara
niversitesi
Yaynlar, Ankara 2005

Ammara, Muhammed, Mutezile Ve nsann zgrl Sorunu, Ekin
Yaynlar, stanbul 1998
Asm Efendi, el-Okyanusul-Basit fi Tercemetil-Kamusil- Muhit,
stanbul 1305
Ate, Abdurrahman, Kur'n'a Gre Dinde Zorlama Ve iddet
Sorunu, Bayan Yayanclk, stanbul 2002
Ate, Ali Osman, Kurn Ve Hadislere Gre eytan, Beyan
Yaynlar, stanbul 1995
Aydn, Hseyin, Yaratl ve Gayelilik, D..B.Y, Ankara, 1996
Babanzade,
Ahmet
Naim,
slam
Ahlaknn
Esaslar,
Notlarla
Sadeletiren Dr. Recep Kl, TDV Yaynlar, Ankara 1995

Bedia, Akarsu, Felsefe Terimleri Szl, nklp Kitapevi, stanbul
1994
93
Beydv, Abdullah b. mer, Envaru't Tenzil ve Esrau't Te'vil,

Daru'l Fikr, Beyrut, 1991
Bilgiz, Musa, Kurn'da Bilgi, nsan Yaynlar, stanbul 2003
Bolay, Sleyman Hayri, "Akl", DA, stanbul 1989,II, 238
Bti, Muhammed Said Ramazan, Kur'n'da nsan ve Medeniyet, ev:
Resul Tosun, Risale Yaynlar, stanbul 1987
Cebeci, Ltfullah, Kur'n' Kerime Gre Cin - eytan, aret
Yaynlar, Konya 1989
Cerraholu,
smail,
Kurn'da
nsann
Yaratl
Sahnesinin
Dndrdkleri, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi,

C.20
__________________, Kur'n' Kerim'den tler, Ankara 1991
arc,
Mustafa,
Hkelekli
Hayati,
D..A.
rade
Maddesi,
stanbul,2000
ubuku,
brahim
Agh,
slam'n
Temel
Bilgileri,
Ankara
niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara 1971

Demir, Fahri, slam Ahlk, D..B.Y, Ankara,1997
Demirci, Ahmet, bn Hazm Ve Zahirecilik, Kayseri 1993
Demirci, Muhsin, Kur'n'n Temel Konular, Marmara niversitesi
lahiyat Vakf Yaynlar, stanbul 2003
Draz, Muhammed Abdullah, slam'n nsana Verdii Deer, ev:
Nurettin Demir, Kayhan Yaynlar, stanbul 1983
94
Dursun,
Davut,
Din
Ve
Vicdan
Hrriyetinin
Siyasal
Sistem
Asndan Anlam Ve Uygulamas, Bilgi Hikmet Dergisi, stanbul

1994, sy.6
Ebu Hayyam, el Endulsi, el Bahrul Muhit, Riyad ts
Ebul Hasan Said b. Mesade, Meanil Kurn, Beyrut 1985
Erdem, Mustafa, Hz dem, TDV Yaynlar, Ankara 1994
Esed, Muhammed, Kur'n Mesaj, ev: Cahit Kaytak -Ahmet Ertrk,
aret Yaynlar, stanbul,1999
Fazlurrahman, "Bilginin slamiletirmesi: Bir Cevap" ev: Mevlt
Uyank, slami Bilimde Metodoloji Sorunu, Fecr Yaynlar, Ankara
1993
___________, Ana Konularyla Kur'n, ev: Alparslan Akgen,
Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 1996
Glck, erafettin, Kelam Asndan nsan ve Fiilleri, Kayhan
Yaynlar, stanbul ts
________________, Kurn'da nsann Deeri, Pnar Yaynlar,
stanbul 1983
Tefsiri,
Taberi, Ebu Cafer Muhammed B. Cerir , Taberi
ev:Hasan
Karakaya,KermAytekin,
Hisar
Yayn
Evi,
stanbul,1996
Gler, lhami, man Ahlak likisi, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara
2003,
Hamdullah, Muhammed, Kur'n' Kerim Tarihi,
FAV Yaynlar, stanbul 1993
95
ev: Salih Tu,
Hanerolu, Osman, nan Szl, Remzi Yaynlar, stanbul,1975

Kemal Demiray-Ruen Alaylolu, Ansiklopedik Trke Szlk,
nklp Ve Aka Kitapevi, Ts
bn Kesir, Ebu'l Fid smail, Hadislerle Kur'n- Kerim Tefsiri,
(ev: Bekir Karla-Bedrettin etiner), ar Yay. stanbul
bn Manzur Ebul Fadl Cemalddin Muhammed, Lisanl Arab,
Beyrut 1968
hsan, Ouz Muhammed, slam'da Kaza Ve Kader, Ouz Yaynlar,
stanbul 1993
slam Ansiklopedisi, T.D.V. Yaynlar, stanbul 1994
slam Dncesinde Allah lem likisi, Beyan Yaynlar, stanbul
1996
smail,
Faruki,
Bilginin
slamiletirilmesi,
ev:
Fehmi
Koru,
stanbul 1986
Toshihiko, zutsu, Kur' n'da Dini ve Ahlaki Kavramlar, ev:
Selahattin Ayaz, Pnar Yayncllk, stanbul 1997
_______________, Kur'n'da Allah ve nsan, ev: Sleyman Ate,
Yeni Ufuklar Neriyat, stanbul, Ts.
Kandemir, Mustafa Yaar, rneklerle slam Ahlak, Nesil Yaynlar,
stanbul 1986
Karagz, smail, Kurn'a Gre nsana Verilen Grev Ve Deer,
elik Yaynevi, stanbul 1996
Kaya, Sleyman, Kur'n'da mtihan, nsan Yaynlar, stanbul 2003
96
Kl, Sadk, Tarihsellik ve Aklclk Balamnda Kur'n' Anlama

Sorunu, htar Yaynlar, stanbul 1999
Koyiit, Talat, Cerraholu smail, Kurn' Kerim Meal Ve Tefsiri,
Ankara 1990,
_____________, man, badet, Ahlak, Bask Yeri Yok, Ts
Kksal, Mehmet Asm, Dini Ve Ahlaki Sohbetler, TDV yaynlar,
Ankara 2004
Kutluer, lhan, lim Ve Hikmetin Aydnlnda, z Yaynclk,
stanbul 2001
Kutub, Seyid, Fi Zilali-Kur'n, Cev: Salih Uan, Vahdettin nce,
Dnya Yaynclk, stanbul, Ts
Kutup, Muhammed, slam'a Gre nsan Psikolojisi, ev: Akif Nuri,
amil Yaynclk, stanbul 1976
________________, Terbiye Metodu, ev: Ali zek, stanbul 1997
Mevdudi, Ebu'l-Ala, Tefhim'l Kur'n, Komisyon, nsan Yaynlar,
stanbul, 1997
Meydan Larouse, Meydan Yaynlar, stanbul,1972
ner, Necati, rade Hrriyeti, Vadi Yaynlar, Ankara, 1995
zan, Mustafa Nihat, Kk Osmanlca - Trke Szlk, nklp
Kitapevi, stanbul, 1988
zsoy, mer, Gler lhami, Konularna Gre Kur'n, Ankara 2001
Pazarba, Erdoan, Kur'n ve Medeniyet, Pnar Yaynlar, stanbul
1996
97
Rap el-Hseyin b. Muhammed el-Isfehani, Mfredatu Elfazi'lKurn, Beyrut 1992

Razi,
Fahruddin
Muhammed,
Mefatih'l-ayb,
Daru'l-Ktbil-
lmiye, Beyrut,1990,
______________, Tefsiri Kebir Mefatihul Gayb, Aka Yaynlar,
Ankara 1998
Rza, Muhammed Reid, Tefsiru'l Kurn'il Azim, Msr 1373
Saka, evki, Yabanclama Karsnda Kur'n, rad Kitapl,
Ankara 1997
Sert, H. Hseyin, Kurn'da nsan Tipleri Ve Davranlar, Bilge
Yaynclk, stanbul 2004
Songar, Ayhan, Beynimiz ve Sinirlerimiz, stanbul 1979
eker, Mehmet, slam nancnda eytan, Yeni mit Dini limler Ve
Kltr Dergisi, say 59
eraiti, Ali, slam-Bilim, ev: Faruk Alptekin, Nehir Yaynlar,
stanbul 1992
imek, Muhammed Sait, Kurn'n Ana Konular, Beyan Yaynlar,
stanbul 2003
Tabbara Abdulfettah, Kurn Ve Modern lim, ev: Celal Yldrm,
Uysal Kitabevi, Konya Ts
Tozduman, Aysel Zeynep, slam Ve Bat Gzyle nsan, Seha
Neriyat, stanbul, 1991
Ulvan, Abdullah, slam'da nan Hrriyeti, ev: smail kaya, Uysal
Kitabevi, Konya 1950
98
Ural, Hasan, Kur'n Inda Sorumluluk Duygusu ve Davran

Bilinci" Diyanet Aylk Dergisi, ubat 2003, Say 146
Vehbi, Mehmet, Hlasat'l - Beyan fi Tefsiri'l- Kurn, stanbul1979
Yazcolu, Mustafa Sait, Maturidi ve Nesefiye Gre insan hrriyeti
kavram,
Yazr, Elmall Muhammed Hamdi, Hak Dini Kur'n Dili, Azim
Yaynlar, stanbul, Ts
Yeprem, Mumammed Said, rade Hrriyeti ve mam Maturidi,
stanbul 1984
Yldrm, Suat, "Mzakereler" , slam'da Aile Ve ocuk Terbiyesi
Sempozyumu, lmi Neriyat, Bask Yeri Yok 1993
Ylmaz, rfan-hsanolu Hakk- Aydn Selim, Bozer Fuad-Bayhan
Nevzat-nal hsan, Yeni Bir Bak As le lim Ve Din, Feza
Gazetecilik A.. Yaynlar, stanbul 1998
99
ZET
Ak,
Fatih,
Kurn
Kerimde
rade
Hrriyeti
Ve
Sorumluluk erevesinde nsan Hayat ; Ankara niversitesi

Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi,
Danman: Prof. Dr. dris engl, 100+10
Tezin giri blmnde aratrmann konusu, nemi, amac ve
metotlar hakknda ksaca aklamalarda bulunduk.
1.
Blmde;
sorumluluk
kavram,
insan
sorumlu
klan
etkenler ve insann sorumluluunu engelleyen faktrleri inceledik.

2. Blmde; irade ve hrriyet kavramlar, sorumluluk ve irade
hrriyeti ilikisi zerinde durduk.
3.
Blmde;
insann
varlk
karsndaki
konumu
gerei
sorumluluklarnn neler olduunu anlattk.

Tezin sonu ksmnda ise almann zeti yaplarak tez
bibliyografya ile sona erdirilmitir.
100
SUMMARY
Ak, Fatih, Human Life in the Perspective of Will Freedom
and Responsibility in Koran; University of Ankara Institute of
Social Sciences Master Thesis, Adviser Prof. Dr. dris engl,
100+10
We gave a brief explanation about the subject, importance,
aim and methods of the exploration.
In the first part, we investigated responsibility concept, the
agents those makes a person as responsible and the factors those
hinders the responsibility of a person.
In the second part, we examined the relationship of will and
freedom concepts, and responsibility and will freedom.
In the third part, we stated what the humans responsibilities
are, those the result of humans position with respect to existences.
In the Final Chapter of the thesis, an overall summary of the
studies is given with the references
101

Kur&#39;an&#39;ı Kerim&#39;de Irade Hürriyeti Ve Sorumluluk Çercevesinde Insan Hayatı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kur&#39;an&#39;ı Kerim&#39;de Irade Hürriyeti Ve Sorumluluk Çercevesinde Insan Hayatı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TEMEL SLAM BLMLER ANABLM DALI

KURANI KERMDE RADE HRRYET ve SORUMLULUK

YKSEK LSANS TEZ

KURANI KERMDE RADE HRRYET ve SORUMLULUK

Yksek Lisans Tezi

Tez Jri yeleri

Prof. Dr. Mevlt Gngr

Do. Dr. Hasan Kurt

Tez snav tarihi

TEMEL NTELKLER ................................................................. 9

2. deme simlerin retilmesi Ve nsann Meleklerden stn

B.NSAN VE SORUMLULUK ...................................................... 19

d. rad e hr riyeti v e yilik, K t lk ya p ma k abiliye ti .......................................37

3.nsana Uyarc Olarak Peygamber ve Kitap Gnderilmesi ............. 42

D. MTHAN BALAMINDA NSAN VE SORUMLULUK ........... 46

3. Dnya Hayat .......................................................................................................... 54

E. RADE HRRYET VE MTHAN LKS .......................... 74

TEMEL GREV VE SORUMLULUKLARI ................................... 79

B.NSANIN HLAFET KONUMU VE YERYZN MAR

a.g.e.= Ad geen eser

yklemi ve onu bu grevle sorumlu tutmutur. Sorumluluun bir

kendisine verilen bu yetenekleri deerlendirerek en zirve noktaya

varlklardan farkl ve stn klmtr. Onun bu deerli vasf,

dnya hayatnn cazibeleri kacaktr. te bu hususlar da insann

A. ARATIRMANIN AMACI VE NEM

ykledii bu sorumluluklar yerine getirebilmesi iin de ona gerekli

Allaha olan inanc ve bu inantan kaynaklanan sorumluluk bilinci

erevesinde yaklam tarz gelitiren insandr ve bu insan tipi

Akln Allah tarafndan

kendisine verilen ykmllkleri yerine getirme hususunda en

halifesidir. Yce Allahn emirlerini anlayabilen, ilim sahibi olan ve

insann stn yaratl gerei yeryzndeki konumunu, bu konumu

Kurn Kerimde insann irade hrriyetinin ayetlerde nasl ele

snrlarn ortaya koymak ve irade hrriyetini olumlu ve olumsuz

deerlendirecek olursak; almamz, insann yeryzndeki esiz

kinattaki dier varlklar gibi sradan bir yaratk olur ki bu manada

tiplemesinin baka bir ifadeyle rnek insan modelinin nasl

B. ARATIRMANIN KONUSU VE METODU

Aratrmamzda bu hususlar irdelenmitir.

ayetlerden istifade etmeye altk.

deerlendirmelerimiz ortaya konmutur. Btn bunlarn yan sra

makalelerden elde edilen bilgilerden faydalandk. Bu amala ok

sorumluluu ele alnarak, bu sorumluluunun temel nitelikleri

yaratklar arasnda en byk nem insana verilmitir. 2 Varlk

Kurnn hibir konusu, pasaj, mesaj ve maksat bakmndan

zel bir yaratla sahip olan insan, bu sebeple

meleklerin secdelerine muhatap olmutur. ok nemli bilgilerle

yaratlmtr. Bu durum, kendisinin bir grevle ykml olduunu

yaratldn vurgular. Biz hakikaten insanolunu an ve eref

yarattklarmzdan biroundan cidden stn kldk 11

zellikleri olan ve benzeri bulunmayan, en byk ve en kk

yararlanmas iin yaratm ve bunlar insanlara boyun edirerek,

Arapa da boyun edirme, hizmet ettirme anlamlarn en ak bir

Allahn insana zel bir ltfudur. Eyann insann buyruuna

Cerraholu, smail, Kurn Kerimden tler, Ankara 1991, s.158

Sahip olduu bu liyakat ve stnlkler dolaysyla Kurn

ncelikle insann dnya sahnesinde en nemli greve sahip bir

verilmesiyle, insann dier yaratklardan stn klnmas birbiriyle

Bakara 2 / 3033 ayrca bkz. Fatr 35/39; Sad 38/26

hilafetin sorumluluunu yklenmitir. 24 Yeryz hilafetinin her

Bkz: Ahzab 33/72

yol aacann farknda olmayan kimseleri "zalim ve cahil" olarak

dayanamayacaklar derecede ar, yerine getirilmesi zor, sorumluluk

Kur'an'ı Kerim'de Irade Hürriyeti Ve Sorumluluk Çercevesinde Insan Hayatı

Kur'an'ı Kerim'de Irade Hürriyeti Ve Sorumluluk Çercevesinde Insan Hayatı