Ehl-I Sünnet Ekollerinden Eş'arilik Ve Matüridiyye'ye Göre Allah'ın Fiillerinde Hikmet

T.C.
SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
EHL- SNNET EKOLLERNDEN EARLK VE

MATRDYYEYE GRE ALLAHIN FLLERNDE
HKMET
YKSEK LSANS TEZ

Hseyin CAN
Enstit Anabilim Dal: Temel slmi Bilimler

Enstit Bilim Dal: Kelm
Tez Danman: Do Dr. Ramazan BER
MAYIS 2006
T.C.
SAKARYA NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTS
EHL- SNNET EKOLLERNDEN EARLK VE

MATRDYYEYE GRE ALLAHIN FLLERNDE
HKMET
YKSEK LSANS TEZ

Hseyin CAN
Enstit Anabilim Dal: Temel slmi Bilimler

Enstit Bilim Dal: Kelm
Bu tez 23/06/2006 tarihinde aadaki jri tarafndan Oyokluu ile kabul edilmitir.
Do. Dr. Ramazan BER Yard. Do. Dr. Sleyman AKKU Yard. Do. Dr. Atilla ARKAN
Jri Bakan
Jri yesi
Jri yesi
BEYAN
Bu tezin yazlmasnda bilimsel ahlak kurallarna uyulduunu, bakalarnn eserlerinden
yararlanlmas durumunda bilimsel normlara uygun olarak atfta bulunulduunu,
kullanlan verilerde herhangi bir tahrifat yaplmadn, tezin herhangi bir ksmnn bu
niversite veya baka bir niversitedeki baka bir tez almas olarak sunulmadn
beyan ederim.
Hseyin CAN
30.05.2006
NSZ
Ehl-i Snnet Ekollerinden Eari ve Mtrdyyeye Gre Hikmet konusu, Ehl-i
snnet mezhepleri arasnda tartlan bir problem olmasnn yannda, halkn da srekli
syleminde olan bir konudur. nan noktasnda Ehl-i snnet ekollerinin yaklamnn
ortaya konmas asndan zerinde durulmaya deer bulunmutur. Bu almann
hazrlanmasnda yardmlarn esirgemeyen danman hocam Do. Dr. Ramazan
BERe teekkrlerimi sunmay bir bor bilirim. Deerli katklarda bulunan Yrd. Do
Dr. Sleyman AKKU beye ayrca teekkr ederim. Bugnlere ulamamda emeklerini
hibir zaman deyemeyeceim aileme ve alma sresince bana her konuda destek
olan eime kranlarm sunarm. Yetimemde katklar olan tm hocalarma da
teekkr ederim.
Hseyin CAN
30 Mays 2006
NDEKLER
KISALTMALAR. ii
ZETiii
SUMMARY. iv
GR 1
BLM 1: EHL- SNNET BLGNLERNDEN EAR BLGNLERNE
GRE HKMET.23
BLM 2: MATRD BLGNLERNE GRE HKMET32
SONU.49
KAYNAKA...51
ZGEM55
KISALTMALAR
Ktp.
: Ktphanesi
Bl.
: Blm
Thk.
: Tahkik
Nr.
: Nereden
Mad.
: Madde
Bkz.
: Baknz
Vb.
: Ve benzeri
Trc.
: Tercme
:slm Ansiklopedisi
DA
:Diyanet slm Ansiklopedisi
ii
SA, Sosyal Bilimler Enstits
Yksek Lisans Tez zeti
Tezin Bal: EHL- SNNET EKOLLERNDEN EARLK VE

MATRDYYEYE GRE ALLAHIN FLLERNDE HKMET
Tezin Yazar: Hseyin CAN
Danman: Do. Dr. Ramazan BER
Kabul Tarihi: 23 Haziran 2006
Sayfa Says: IV (n ksm) + 57 (tez)
Anabilimdal: Temel slmi Bilimler Bilimdal: Kelm

Merakl ve sorgulayc bir varlk olarak insan, Allahn fiillerinde bir hikmetin olup
olmadn, Allahn ktl yaratp yaratmadn da merak etmitir. Bu tezimizde,
halkn srekli gndeminde olan bu konuyu ele aldk. Probleme Kelmi bir yaklam
getirmek ve yaratlmlarn varlk amacna ilikin grleri ortaya koymaya altk.
Konunun snrlandrlmas asndan, Ehl-i snnet inancnn konu ile ilgili grleriyle
tezimizi snrl tuttuk. Konunun daha anlalr olmas ve grlerin karlatrlabilmesi
asndan Ehl-i snnet d baz grlere, hikmet ile ilgili hadislere ve Kurandaki hikmet
ile ilgili yetlere de yer verdik.
Konu ile ilgili yazlm birok eser, tez ve makleyi inceleyerek tezimizi oluturmak
istedik. Mmkn olduka konu ile ilgili yazlm tm eserlere ulamaya altk. Hikmetin
bir problem olarak gndeme gelmesinde, Mutezilenin grlerinin etkili olduu, nemli
tespitlerimizden biridir. Mutezile aslah teorisiyle Allahn hikmetli fiil ilemesinin
zorunlu olduunu, Onun insann maslahatna uygun olmayan bir fiil ilemeyeceini ve
erri yaratmayacan syleyerek, Ona bir zorunluluk yklemitir.
Earilere gre Allah fil-i muhtardr. Dilediini yapar. Hibir ey Onu snrlandramaz.
O, hibir eyi yapmaya zorunlu olamaz. O dilerse hayr da erri de yaratr. Allahn fiillerin
hikmetli iler olduu gibi, hikmetli olmayan iler de alabilir.
Matridlerin grlerine gelince, onlarn daha ll ve daha dikkatli izahlar yaptn
gryoruz. Onlar, hem Allahn dilediini yapan olmasn dikkate almakta, hem de Onun
zararl ve kullarnn maslahatna uygun olmayan hibir eyi yaratmayacan ifade
etmektedirler. Hikmetli fiilleri Allahn ltfu olarak izah etmektedirler.
Allahn fiillerinde hikmetin var olduu konusunda ortak bir kanaat sz konusudur. Her
geen gn yaplan aratrmalarda, Allahn fiillerindeki hikmetler ortaya konmaya devam
etmektedir.
Anahtar kelimeler: Ehl-i Snnet, Allahn Fiilleri, Hikmet, er, Zorunluluk
iii
Sakarya University Insitute of Social Sciences
Abstract of Masters Thesis
Title of the Thesis: WISDOM ACCORDING TO ESARI AND MATURDYYE

FROM AHL AL-SUNNA
Author: Hseyin CAN
Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Ramazan BER
Date: 23 June 2006
Nu. of pages: IV (pre text) + 57 (main body)
Department: Basic slamic Sciences
Subfield: Kalam
The human being as a curious and a interrogative creature has wondered about whether
wisdom exists in Gods actions and whether God has created badness or not. In our thesis
we have taken up a subject, which is very popular. We have tried to make a theological
approach and to bring up the views of creature about the aim of existence. We have
bordered our subject. So as to make the subject clearer and to market he comparison of
the views easier we have given a place to the opinions, which are not sni, hadits about
wisdom and same verses of Kuran about wisdom.
We have tried to form our thesis by looking at other books these is and articles about the
subject. We have tired to achieve all the books and materials as we could. We have
especially tried to give a place to the representatives of other schools.
The fact that Muteziles views are effective in making wisdom a current issue. Mutezile
has given God necessity saying that God must always act with wisdom and that God
couldnt act in away which is not proper for humans important matters and he wouldnt
creature badness, Suni schools have given many answer to this view.
For Esaris God is self governing in his actions? He can do what he wants; No one or
nothing can border him. He doesnt t have to do anything. If he wants, he creates both
goodness and evil (badness). God Action may be with wisdom; they can also be without
wisdom.
For Mtrds we see that they have more moderate and more careful views. They both
take care of the thing that God can do anything he wants but also they say God wouldnt
create anything which is not proper for humans important matters They thing that
actions with wisdom are the kindness of God. They say that there may be some wisdom
we wont be able to know in bad and harmful actions that Esaris say that exist.
It is clear that that there is a common view that wisdom exists in Gods actions. Day by
day the investigations continue to bring the wisdom in Gods actions to light.
Keywords: Ahl al-Sunna, actions of God, wisdom, badness, necessity.
iv
GR
Hikmet, Tanr ve sfatlar konusunda dnen aratrclarn akln megul eden bir
konudur. ou zaman insanlar, Allah yaratmsa vardr bir hikmeti, Allahn
hikmeti, hikmetinden sual olunmaz diyerek Allaha tam bir ballk rnei
gstermilerdir. Baz insanlar da hikmetin var olup olmadn, varsa bu hikmetin ne
olduunu soruturmulardr. Allahn yaratt her eyde gerekten bir hikmet var
mdr, varsa, Allahn tm fiillerinde hikmet zorunlu mudur? Biz bu hikmeti
alglayabilir miyiz? Tm fiiller hikmetli ise, kinatta var olan ktlklerin ve zararl
varlklarn yaratln nasl izah edebiliriz? Onlarda da bir hikmet vardr deniyorsa, o
zaman hikmet nedir? Allah mutlaka bir nedenle mi bir fiili yapar? Nedensiz bir fiil,
onun iin bo eylerle megul olmak mdr? Ya da Allahn fillerini bir sebeple
illetlendirmek, Tanrl snrlamak m olur? Bu gibi sorular baz insanlarn zihninde
srekli var olmutur. Bu problemler, felsefe, fkh, tasavvuf ve dier baz ilim
dallarnda olduu gibi, Kelm ilminde de gndemi ve zihinleri srekli megul etmitir.
Bu sorular ayn zamanda Ehl-i snnet mezhepleri arasndaki tartma konularndan biri
olmutur. Allahn fiillerindeki hikmetin varl, bunun zorunluluu hakknda gr ve
tartmalar, Allahn fiillerini alglama biimine gre ekillenmitir. Allahn fiillerinin
bir hikmeti iermesi, Ehl-i snnetin hikmet anlayn ortaya koymaktadr. Daha da
nemlisi, Allahn bir fiili bir hikmeti ieriyorsa, bunun Allah iin zorunlu olup
olmayaca, dier bir ifadeyle, bu noktada Allaha bir zorunluluk yklenip
yklenemeyecei konusu, tartmalarn younlat noktadr. Bu hususta Ehl-i snnet
mezhepleri ile dier itikdi mezhepler arasnda nemli tartmalar olmutur.
Eariyye ve Maturidiyye, Ehl-i snnetin nemli iki koludur ve onun grn
ekillendirmektedirler. Bu nedenle tezimizde bu iki ekoln hikmet ile ilgili grlerini
ortaya koymaya alacaz.
Tezin Konusu
Ehl-i snnet mezhebinin nemli iki ekol olan Eariyye ve Maturidiyeye gre
Allahn fiillerinde hikmet.
Tezin nemi
Allahn fiilleri ile ilgili tartmalar her devirde yaplmtr. Her dnemde Allahn
fiillerinin alglan biimi ayn olmamtr. Hikmet konusundaki farkl grlerin
ortaya kmasnn nedeni de, yine Allahn fiillerinin alglan biiminden
kaynaklanmaktadr. nsanlarn Allahn fiillerini alglama biimi, Allahn fiillerindeki
hikmeti alglama eklini de etkilemektedir.
Ayrca konu zerinde, Kelm Anabilim dalnda yaplm mstakil bir almaya
rastlayamadk. Oysaki hikmet, halkn srekli sylemini yapt bir konu olmas
ynyle de nemlidir.
Problemin bir baka nemi de, er problemiyle alakal olmasdr. Allahn erri yaratp
yaratmad, yarattysa ilhlyla nasl badat, deilse; kinattaki erlerin nasl
izah edilecei gibi konular Ehl-i snnet inancnn yaklamn ortaya koymak
asndan nemlidir.
Tezin Amac
nsan merak eden bir varlktr. Etrafnda gelien olaylara ilgi duyar, onlar anlamaya
alr. ncelikle kendi fiillerinin mutlaka bir nedene binaen gerekletiini grnce,
bu mkemmel lemi yaratan yaratcnn, yaratma eylemini de dnmeye balamtr.
Yaptklarnn bir sebebi varsa, Allahn her trl varl yaratmasnn bir nedeni var m
dncesi srekli bir soru ve sorun olarak karmza kar. Bu dnce, sadece
Kelmclar iin deil, birok filozof, ilim adam ve ilhiyatlar iin de bir problemdir.
Tezimizde, merak edilen ve Ehl-i snnet kelm ekolleri arasnda da tartma konusu
olan hikmet ile ilgili Eariyye ve Maturidiyyenin fikir ve grlerini ortaya koymaya
ve onlar deerlendirmeye altk.
Yntem
Bu probleme Kelm ilmindeki ele aln ve ileni tarzyla yaklalmaya allmtr.
Konu ile ilgili olabildiince birinci elden kaynaklar ele alnarak, tmevarm
yntemiyle sonuca gidilmeye alld. Bilgilere ularken, mmkn olduka ekollerin
nde gelen temsilcilerinin eserlerinden ve grlerinden istifade edilmeye gayret

gsterildi.
Ehl-i snnet ekollerinin hikmet ile ilgili grleri, objektif bir bak asyla ele alp
deerlendirmeye aba sarf edildi. yetlerin yorumlar ile ilgili kaynaklarda, konuyla
ilgili dier kaynaklarda, tarihsel sralamaya dikkat edilmeye, mmkn olduunca
gayret edilmitir. ncelikle Mtekaddimun dnemi Kelmclarn grlerini
aktarmaya, ardndan yeni Kelmclarn yaklamna yer vermeye zen gsterildi.
Aratrma sresince ulatmz veriler bizi hangi bilgi ve gre gtrdyse, bunlar,
bilimsel bir titizlikle ortaya koymaya altk.
Tezin Snr
Allahn fiilleri ve bu fiillerde hikmetin olup olmad, varsa bunun neler olduu, Allah
iin zorunluluu, fiillerin bir illete binaen yaplp yaplmad konusu ve bu alanda
sylenenler, ciltlerce kitab bulur. Konu, tabiat gerei kapsaml ve ok ynl
aratrmalar gerektirmektedir. Bu ve benzeri konularda her geen gn yeni yeni
almalar yaplmakta, konunun deiik boyutlar ele alnmaktadr. Yine de her zaman
yeni yeni almalara ihtiya duyulmaktadr. Bundan dolay tezimizi Ehl-i snnetin
grleriyle snrlandrdk. Btnl salamak asndan, konuyu gereksiz ayrnt ve
bilgilerle uzatmamaya altk.
Konu, Allahn fiili sfatlaryla alakal olduundan, probleme sadece bu adan
yaklatk ve snrlandrdk. Konu, din felsefesinin de konusu olmakla birlikte, konuya
Kelmi adan yaklatk, felsefi alana girmedik. Filozoflarn grlerine yer vermedik.
Konuyla ilgili ileri srd slm Hukuku ve tasavvufun fikir ve grlerine
deinmedik. Konuyu tamamen Eariyye ve Maturidiyye Kelm ekolleri ile
snrlandrrken, daha anlalr olmas iin zaman zaman Selefiyenin, Mutezilenin ve
iann konuyla ilgili grlerine yer verdik.
Tezin erii
Tezimiz ana blmden olumaktadr. Birinci blmde hikmet kelimesinin szlk ve
terim anlamlar verildi. Trevlerinin anlamlar zerinde durulmamtr. Kuranda ve
hadislerdeki hikmet kelimesinin, anlamlar zerinde de durulmu, bu konuda tefsir ve

hadislere mracaat edilmitir.
kinci blmde Ehl-i snnetin grlerine gemeden nce, Ehl-i snnet dnda olan
baz Kelm ekollerinin konu ile ilgili grlerine yer vermeyi uygun grdk. Bu
ekoller Mutezile ve iadr.
nc ve son blmde ise, tezimizin asl konusu olan Ehl-i snnetin hikmet ile ilgili
grlerine; Selefiye, Eariyye ve Maturidiyyenin konu ile ilgili dncelerine yer
verdik. Ayrca her birinin dier ekollerle ve zellikle Mutezileyle birletikleri ve
ayrtklar noktalar gsterilmeye allmtr. Sonu blmnde ise, Ehl-i snnetin
hikmet anlay genel hatlaryla ortaya konulmutur.
Hikmetin Anlamlar Ve Kuranda Hikmet
Szlk Ve Terim Olarak Hikmet
Hikmetin Szlk Anlam
Hikmet kelimesi ilk bakta grld gibi tek bir anlama sahip deildir. Terim olarak,
eitli alanlarda, ilimlerde ve dnemlerde deiik anlamlarda kullanlmtr.
Szlkte, adaletle hkmetmek, eyann hakikatlerini bilmek ve ona gre amel etmek,
sz ve fiilde salam klmak, ilim ve aklla gerein yerini bulmas,1 ilim, fkh, sebep,
felsefe, kinatn inceliklerini stn ilimlerle bilmek, lafz az manas engin2 anlamlarna
gelir.
( H-K-M) fiil kknden tremi hikmet kelimesinin hkm (yargda bulunmak)
mastarndan isim olduu belirtilir.3 oulu hikemdir. Hkm kknden tremi olan
hikmetin ayn kkten hkim, hakem, hkkm, muhkem, tahkim, mahkeme, hkimiyet
gibi trevleri, olduka geni bir anlam sahasna sahiptir. Her biri, kullanld yere gre
1
2
3
bn Manzur, Lisnl-Arab, Beyrut, 1338/1968, XII, 140, Ragb el-sfehn, el-Mfredt

fi Garbil Kurn, stanbul, 1986, 181; Ragib el-Isfehani, hikmet md. Beyrut,ts., 127
Yahya Akln, Hikmet A (Milli Eitim), V, 273
bn Manzur, Lisnl-Arab, XII, 143
ayr anlamlara gelir. Hikmet de, bu kkten gelen bir kelime olmakla birlikte, bu
kelimeler arasnda anlam en zengin olandr.4
Hikmet terimi, hem mastar olarak, hem de isim manalarnda kullanlmtr. Mastar
olarak hkmetmek, ayrmak, ii zerine almak, ata gem vurmak ve men etmek
anlamlarnda kullanlmtr.5 Ayrca hkim olmak anlam da vardr.6
Hikmet kelimesinin isim anlamlar ise, sz ve fiilde gereki olmak, ilim, hkm, fkh
ve fehmdir.7 Kelime yumuaklk, yiitlik, karlksz iyilik ve sebep anlamlarnda da
kullanlmtr.8
Ayrca bu kelime dini gizlilik, snnet ve nbvvet, peygamberin vaz ve iratlar,
vahyolunmu mukaddes kitap, ncil, Kuran tefsiri,9 hilm, Allaha itaat, din, din ile
amel etmek, hayet, fehm, ver (pheli eylerden uzak durmak), takva, Allahn
emrini tefekkr etmek, emre uymak,10 anlamlarna gelir. lim ve adaletin
birlemesinden meydana gelen erefli bir sfat, dab ve ahlkla ilgili ksa sz, doru
tten ibaret ksa kelm, gizli sebep anlamlarnda kullanlmtr.11
Hikmetin bu geni anlamlarnn yannda, hem Allah, hem de insan iin tanmndan
bahsedilmektedir. Allah iin hikmet sz konusu olduunda farkl anlamlarda, insan
iin sz konusu olduunda ise daha farkl manalarda kullanldn grmekteyiz.
Hikmet, insan iin kullanldnda, varlklar bilmesi ve hayrlarn ilenmesi,
anlamndadr.12 bn Manzur, insan iin hikmeti; dengeli olma, orta yol zerinde
bulunma, adalet nitelii tama anlamlarna geldiini belirtir.13 Allah iin
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Hikmetin trevlerinin anlam iin bkz. Ahmed Kalkan, Mslman Akidi, stanbul, 2005,
395
bn Manzur, Lisnul-Arab, XII, 141-143
bn Manzur, Lisnul-Arab, XII, 140-144, Rgb el-sfehn, el-Mfredt fi Garbil
Kurn, 181
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1979, II, 916, bnl-Esir enNihye fi Garbil Hadis, Beyrut, 1979, I, 419.
Cemil Salib, el-Mucemul-Felsefi, Beyrut,1982, II, 491-492,
Yahya Alkn, Hikmet A (Milli Eitim), V, 481
Asm Efendi, Kmus Tercmesi, stanbul, 1305 h, IV, 244
M. Naci, Lugat- Naci, stanbul, 1318 h., 325
Ragb el-sfehn, el-Mfredt, s.127, bn Manzur, Lisnul-Arab, XII, 140, sm
Efendi, Kamus Tercmesi, ist. 1305 h., IV, 244
lhan Kutluer, Hikmet, DA, XVII, 503
kullanldnda, eyay bilmek, onu salam ve muhkem bir gaye zerinde vcuda
getirmektir.14
Be kelime, illeti giyye (yapma sebebi) anlam da iermektedir. Fakat hikmet, gayeden
daha geneldir. Baka bir ifadeyle, her hikmette bir gaye vardr ancak her gayede
hikmet olmayabilir.15
Salam bilgi, gzel huy, faydal sanat, herkesin faydasna olan hizmet, sebep ve
sebebiyet, bir ktl nlemek veya bir iyilii elde etmek iin yaplan bir ey, ibret
ve ders alnacak bir sz ve nasihat, hikmetin dier baz anlamlardr. Tuhaf bir eyin
srrn anlamaya ynelik aba, peygamberlik, salam gelenekler, Allahn deimez
kanunlar, peygamberin snnetleri, eriat, din, kitap, Kuran, ncil de hikmetin eitli
manalarndandr.16
Hikmetin Terim Anlam
Buraya kadar verdiimiz tanmlardan, hikmet teriminin szlk anlam bakmndan
deiik manalarda kullanldn gryoruz. Hikmet, terim olarak da eitli anlamlarda
kullanlmtr.
Dilcilere gre hikmet, en stn ilimle, en stn eyay bilmek17 olarak
tanmlanmtr.
Hikmet, kazai bir fiilde adil olmak, eyann hakikatini olduu gibi bilmek ve
gereklerini yerine getirmek anlamlarnda olduu gibi,18 Hz Muhammed zamannda
Araplarda, tecrbe rn olan ve Kuranla eit tutulan sz ve vecizeye19 de denir.
Rgb el-sfehn (.502/1099), insan iin hikmeti, ilim ve aklla gerei bulmak
olarak da tanmlamtr.20 Yine bu kelime, Allaha nispeti halinde, en deerli
varlklar en stn bilgiyle bilmek 21 eklinde de tanmlanmtr.
14
15
16
17
18
19
Ragb el-sfehn, el-Mfredt, 181, sm Efendi, Kamus Tercmesi, IV, 244

Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, , 915
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, , 216
bn Manzur, Lisnul-Arab, X, 140, bnul Esir, en-Nihye f Garbil Hads, I, 189,
Ragb el-sfehn, , el-Mfredt, 181
Yahya Alkn, Hikmet A (Milli Egitim) V, 481
Ignaz Goldziher, Klasik Arap literatr, Trc: Rahmi Er, Azmi Yksel, Ankara 1993, 16
Seyyid erif Crcani (.816/1413), Hikmeti -felsef anlamnda- insann gc

lsnde nesnelerin mahiyet ve hakikatlerinden bahseden ilimdir eklinde tanmlar.
Ayrca Crcani, hikmetin, ilim-amel btnl, gerei ifade eden, gereksiz
lfzlardan arndrlm her trl sz gibi anlamlarna da iaret etmitir. Crcani ayrca
bu kelimenin baz tamlamalar iinde kazand fakl manalardan da bahseder. Mesela;
el-Hikmetl-lahiyye, el-Hikmetl Mantk bih, el-Hikmetl-meskt anh
gibi.22
mam Mtrid (.333/944) hikmetin manasn, dorudan gidip erime, yerini bulma,
her eyi yerli yerine koyma ve adalet olarak belirtir.23
Bir ksm Earlere gre fiilde hikmet, failin fiilinin kastna uygun olarak gelmesidir.
Mutezililerin ounluuna gre hikmet, her fiilde, ister fail iin ister bakas iin
olsun, menfaat bulunmasdr. Baz Mtridlerde fiilde hikmet, fiilin vlmeye deer
sonular olmas anlamndadr.24
Ear, Mtrid ve Mutezilenin bu konu ile ilgili grlerine tezimizin ilerleyen
blmlerinde daha ayrntl olarak yer vereceimizden, imdilik bu kadaryla
yetiniyoruz. Hikmetle ilgili dier tanmlar ise yledir:
Hikmetin evveli, varlk lemini tefekkr, ortas, din ve itaat, sonu, ebedi saadettir.25
Elmall Hamdi Yazra gre hikmet, faydal ilim ve Salih ameldir. Hem ilim hem de
amel, hikmetin en esasl manasn tekil eder. Hikmet, sz ve davranlarda gereki
olmaktr. Bir kii, herhangi bir hususta, u yledir demeli ve yle de yapmal, hem
de isabet etmelidir. Hem szde, hem fiilde isabet olursa hikmet olur.26
20
21
22
23
24
25
26
Ragb el-sfehn, el-Mfredt, hkm maddesi, 181

lhan Kutluer, Hikmet, DA, XVII, 503, bn-i Manzur, Lisnul-Arab, Hikmet Mad.
Crcn, Tarift, ist., 1374, 62
Mtrid, Kitbut Tevhd, Beyrut, 1970, 97-114
Ebul-Muin en-Nesef, Tebsiratul-Edille fi Usulud-Din, thk. Hseyin Atay, Ankara,
1990, I, 504
Yahya Alkn, Hikmet A (Milli Eitim), V, 273
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, , 915-916
Hikmetin baka bir tanm da yledir; Hikmet, insann hakikatleri, gc lsnde

bilmesidir. Hikmet kiinin kendisi iin hakk bilmek ve kendisiyle amel etmek iin
hayr tanmaktr.27
Gazzlye (.505/1111) gre ise hikmet iki anlamda kullanlr. O bu iki anlam yle
aklamaktadr: Birincisi, varlklarn dzenini, onlarn yaratl gyesini tam olarak
kavramak ve bu gaye gerekleinceye kadar eyann ne ekilde olmas gerektii
hususunda bir hkme varmaktr. kinci mana ise, eyann tertip ve dzenini salamaya
ve bu tertip ve dzeni noksansz olarak meydana getirmeye sebep olan bir gcn lfza
eklenmesidir.28
Bu tariflerden hikmetin, insan ve Allah iin farkl manalarda kullanldn
grmekteyiz.
Btn bu tanmlardan, hikmetin terim anlamyla ilgili yle bir ortak sonu
karlabilir; lim ve fehm, sz ve fiilde gereki ve isabetli olmak, her eyi yerli yerine
koymak, menfaat, vgye deer sonu, hikmetin en yaygn anlamlardr.
Hikmetin tanmlar bunlarla snrl deildir. Hikmet terimi, filozoflar arasnda, fkhta
ve tasavvufta da eitli ekillerde tanmlanmtr.29 Fakat bu tanmlar bizim
aratrmamzn kapsam dnda olduu iin, bunlara girmiyoruz.
Kuranda Hikmet
Hikmet kelimesi, Kuran- Kerimde yirmi yerde zikredilmektedir. On yette, kitap
kelimesi ile birlikte, yerde mlk kelimesiyle, birer defa da meviza, hayr ve
yet terimleriyle birlikte gemektedir.
Hikmet kelimesinin farkl bablardaki kullanllar, hkim, hkm gibi, Kuran-
Kerimde eitli yetlerde gemektedir. Biz burada hikmet olarak geen yetleri
incelemek istiyoruz.
27
28
29
Tahnev, Kef Istlahtil-fnn, stanbul, 1317 h., I, 370

Gazzl, el-ktisd fil-tikd, (trc. Kemal Ik), Ankara, 1971, 121
Bkz. lhan Kutluer, Hikmet, DA, XVII, 503-510, Ahmet Cihan, Mturidinin Hikmet
ve Rzk Anlay, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Kayseri, 1987, 4-7
Ayetlerde geen hikmet kelimeleri, genellikle peygamberlerle alakaldr. Mesel, Nis

suresi 54. ayet Hz. brahim ile ilgili, l-i mrn suresi 48. yet, Mide suresi 110. yet
ve Zuhruf suresi 63. yet Hz. sa ile balantl, Bakara suresi 251. yet ve Sd suresi
20. yet, Hz. Davut ile ilgilidir. Dier yetlerden bazlar da, Bakara 125, Al-i mran
64, Nis 113, Cma 2 gibi, Hz. Muhammed ile alakaldr. Buna gre, baz ayetlerde
hikmetin peygamberlere verildii, Bakara suresi 269. ayette ise hikmetin insanlara da
verildii belirtilmektedir.
te yandan Bakara suresi 129. yet: Rabbimiz! lerinden onlara bir peygamber
gnder; onlara ayetlerini okusun, kitab ve hikmeti retsin ve onlar her ktlkten
arndrsn. phesiz sen mutlak g sahibisin, hkm ve hikmet sahibisin eklindedir.
Ebu Mansur Mtrid (.333/944), yetteki hikmetin fkh (bir eyi gerei gibi anlayp
bilmek), Kurandaki helal ve haram gibi hkmler ve isabet etmek anlamlarnda
kullanldn belirtiyor, burada bir tekrrn bulunduunu ve hikmetin Kuran
anlamnda olduunu kaydediyor.30
Zemaherye (.560/1143) gre buradaki kitap; Kuran, hikmet ise eriat ve
hkmlerin aklanmas anlamndadr.31
Fahreddin er-Rzye (.606/1210) gre buradaki hikmet, be anlama gelmektedir:
1.Dini bilmek, anlamak ve ona tabi olmak,
2.Rasulllahn snnetini bilmek,
3.Hak ile batl ayrmak, hkmetmek,
4.Mteabih yetleri ifade etmesi,
5.Kurandaki menfaat ve maslahat ekillerini bildirmesi anlamndadr.32
Elmall Hamdi Yazra (.1359/1942) gre bu yette hikmet, ilim ve ameli salam
yapmak veya sz ve fiilde gereki olmaktr.33
30
31
32
Ebu Mansur Mtrid, Tevilat Ehlis-snne, Sleymaniye Ktphanesi Lleli blm,

No.100, vr.28/b
Zemaher, el-Kef an-Hakaikut-tenzl, Kahire, 1373 h, I, 125
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, Ankara, 1990, II, 66-67
Mtridye gre Bakara suresi 151. yetteki hikmetin Kuran anlamnda olduunu
belirttikten sonra, hikmetin anlamlarn Lafz ile nakletmektedir. Bu anlamlar; fkh
(bir eyi gerei gibi anlamak, bilmek),hell, haram, snnet, vaazlar ve isabet
etmektir.34
Fahreddin er-Rzye gre buradaki hikmet, Kurann iine alm olduu dier
eriatlar bilmektir.35
Elmallya gre bu ayetteki hikmet, hukuk ilmi ve artlar, kanun koymadaki hikmet,
yksek ahlk, toplumun srlar, insanln menfaati, dnya ve hiret ilmi, dnyada
geerli olan kanunlar anlamndadr.36
Mtrid, Bakara suresi 231. yetteki hikmetin anlamnda ihtilaf olduunu belirterek,
bu konudaki grleri de lafz ile yle nakletmektedir: Hikmet fkh, hell ve
haram, her eyi yerli yerine koymakta geree isabet etmek ve Kuran anlamndadr.
Buna gre yetin anlam yle olur: inde hibir batl ey bulunmayan salam
klnm Kitaptan ve fkhtan (bir eyi gerei gibi anlayp bilmek) size verdiimiz eyi
hatrlayn. Mtrid kitab, iinde hibir batl ey bulunmayan salam ve muhkem
olan Kuran olarak, hikmeti de fkh, haram ve helal, her eyi lyk olduu yere
koymakta isabetli olmak ve Kuran olarak aklamaktadr.37
Fahreddin er-Rzye gre buradaki hikmet meviz-i Kuran (Kur'ann tleri)38
anlamndadr. Elmall Hamdi Yazr, bu yeti; siz onun hikmetlerini unutur, bu kitap
ve hikmetin kymetini bilmez, hukukunu muhafaza etmez, hkmlerine uymazsanz,
dnemeyeceiniz kadar eitteki cezaya urayacanz bilmelisiniz39 eklinde
yorumlamaktadr. Zemaher ise buradaki hikmeti snnet olarak aklamtr.40
33
34
35
36
37
38
39
40
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 496

Mtrid, Tevilat, vr.31/b
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, II, 143
Mtrid, Tevilt, vr.57/b
Zemaher, el-Kef, I, 211
10
Bakara suresi 251. yette geen hikmetin, nbvvet anlamnda olduu hususunda
hemen hemen btn mfessirler ittifak halindedirler.41
Mtrid, Bakara suresi 269. yetteki hikmet kelimesine verilen anlamlar yine
Lafz ile yle nakletmektedir:
Hikmet, Kuran ve onun tefsirini bilmektir. Bu, bn Abbasn grdr.
Hikmet, Kuran- anlamak, fkh, nbvvet ve isabet etmek anlamndadr.
Bir toplulua gre hikmet Kuran anlamndadr.
Bir topluluk hikmete, her eyin gereini bilmek anlamn vermitir.
Baka bir topluluk hikmete nbvvet anlam vermitir.
Denildi ki, hikmet gerek anlamda her eyi yerli yerine koymak ve her hakk, hak
edenine vermektir.42
Zemaher ise ilim ve ilimle amel etmek olarak yorumlamtr.43
Fahreddin er-Rz bu yetteki hikmeti; ilim veya fiilde gerei yakalamak eklinde
aklamaktadr.44
Elmall bu yeti yle yorumlamaktadr: Ktlkleri engelleyecek ve nleyecek,
faydalar salayacak sebepleri ve hikmetleri, hkmranlklar, gerein bilgisini,
iradeye bal olan ve ve sevap kazandracak ileri yapabilme gcn ve faydal eyler
yapmay yalnzca kendine ait klmakla yetinmez de akl sahiplerinden dilediine de
verir. yetin devamn da yle aklar; hikmetsiz binde bir hayra erilirse, hikmet ile
binlerce hayra erilir. Hikmet, dnya ve hiretin hayrn iine alr. Hikmetsiz hayr ise
bir vardr, bir yoktur.45
41
42
43
44
45
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, III, 188, Zemaher, el-Kef an-Hakaikut-tenzl,

I, 225, Mtrid, Tevilt, vr. 66/a
Mtrid, Tevilt, vr.71/b
Fahreddin er-Rz, et-Tefsirul-kebir, IV, 67
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, II, 204
11
Mtrid, l-i mrn suresi 48. yetteki hikmeti snnet, fkh, hell ve haram, insanlar
arasnda hkmetmek eklindeki anlamlarn naklettikten sonra buradaki hikmeti her
konuda gerei yakalamak46 olarak aklamaktadr.
Fahreddin er-Rz, ise bu yetteki hikmetin, ilimleri renmek ve ahlk dzeltmek
anlamnda olduunu belirterek yle sylemektedir: Zira insann olgunlamas, zat
iin hakk tanmas ve amel etmek iin hayr bilmesi iledir. te hikmet denen ey bu
iki unsurdan ibarettir. Daha sonra da okuyup yazmay biliyor olmas, eri ve akli
ilimleri kuatyor bulunmas gelir.47
Elmall; burada kitab, kitabet (yaz yazmak) manasna mastardr eklinde
aklamtr.48
Mtrid l-i mrn suresi 81. yetle ilgili u bilgileri yle nakletmektedir: Baz
limlere gre buradaki kitap, Kurandr; o da vahyin iitilmesidir. Hikmet ise, ilhmn
vahyedilmesidir; o da snnettir. Dier baz limlere gre kitap, indirilen (Kuran),
hikmet ise ona yneltilen anlamdr.49
Raziye gre bu yetteki kitap, indirilen ve okunan Kurandr. Hikmet ise, kitabn
iinde olmayan geni teklifleri getiren vahiydir.50
Elmall, bu yeti yorumlarken, Allahn, btn peygamberlerine kitap ve hikmet
verirken, hepsinin buradaki gibi bir szleme ve anlamasn aldn belirtir.51
Zemaher, l-i mrn suresi 164. yette yer alan hikmet iin; buradaki hikmet
Snnettir52 demitir.
Fahreddin er-Rz ve Elmall, bu yette yer alan hikmetin eri gzellikleri, sr, illet ve
yararlar gsterdiini ifade ederler.53
46
47
48
49
50
51
52
53
Mtrid, Tevilt, vr.85/b., 86/a.

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, IV, 54
Mtrid, Tevilt, vr. 427/b.
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, IV, 119
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, V, 80, Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili,
II, 124
12
Mtrid, Nis suresi 54. ayetteki Allahn Hz. Peygambere verdii eyin kitap
(Kuran) ve peygamberlik olduunu belirtmekte, hikmete ise hkm ve nbvvet
anlamn vermektedir.54
Fahreddin er-Rz ise bu yetteki kitap ve hikmeti kitap, eriatn zahirine, hikmet ise
hakkndaki srlarna iarettir. Bu da, ilmin tamldr eklinde aklyor.55
Fahreddin er-Rz, Nis suresi 113. yetteki kitap ve hikmetin peygamberimiz Hz.
Muhammed ile alkal olduunu, Allahn, peygamberine kitap ve hikmeti indirdikten
sonra ona insanlara eriat tebli etmesini emrettiini, bununla Allahn peygamberini
phelerden ve sapkla dmekten koruduunu ifade etmektedir. Yine Allahn
peygamberine eriat teblii emrettikten sonra onu phe ve sapkla dmekten
korumamas, hikmetine nasl uygun olur? demektedir.56
Elmallya gre bu yetteki kitap ve hikmetten maksat, her delilin stnde bir delil,
ilim ve amelde hak (doru) ve sevaba isabet iin en byk bir haslet ve bu, ilm-i ledn
(Hak katndan gelen bilgi) grnenin tesini gsteren ve zhir ve batnda hatadan ve
zarardan koruyan bir ilhi rahmet, bir ayn-i yakin (gzle grerek kazanlan kesin
bilgi) dir.57
Zemaher Mide suresi 110. ayette, kitab yaz, hikmeti ise gerek ve salam sz
olarak yorumlamtr.58
Fahreddin er-Rzye gre bu yette yer alan hikmet nazari ve ameli ilimlerden
ibarettir.59
Elmall, buradaki kitab, kitabet (yaz yazmak) olarak aklamtr.60
Fahreddin er-Rzye gre Yusuf suresi 22. ayetinde geen hkm ve ilim verdik
ifadesindeki hkm ve ilim, burada ayr anlamdadr. Bunlardan bir mana hikmetle
ilgilidir. O da yledir; hkm ve hikmetin manas, nefsi heveslerinden alkoymak,
54
55
56
57
58
59
60

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, V, 133
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, VIII, 309
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, III, 82
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, VI, 125
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, III, 362
13
onu lekeleyecek kusurlardan uzak tutmaktr. Hkm, ameli hikmet, ilim nazari
hikmettir. Burada ameli hikmet, nce zikredilmitir61
Elmall, bu ayetteki hikmeti, olaanst bir nfuz ve kavray stnl62 olarak
aklamtr.
Mtrid, Nahl suresi 125. yette yer alan hikmeti aklarken nce baz grlere yer
vermekte ve daha sonra kendi grlerini yle aklamaktadr: Rabbin yoluna bu
surede belirtilen hikmetle ar ifadesinden maksat, bu srede aklanan hususlardr.
u yetlerde zikredilen eyler bunlardandr. phesiz hayvanlarda da sizin iin ibret
vardr. Onlarn karnlarndaki fk ile kan arasndan, ienlere halis ve iimi kolay st
iiriyoruz.63 Rabbin bal arsna yle ilham etti: dalardan, aalardan ve insanlarn
yaptklar ardaklardan (kovanlardan) kedine evler edin. Sonra meyvelerin hepsinden
ye de Rabbin sana kolaylatrd yollarna gir. Onlarn karnlarndan eitli renklerde
bal kar. Onda insanlar iin ifa vardr. phesiz bunda dnen bir (toplum) iin bir
ibret vardr.64 Hurma aalarnn meyvelerinden ve zmlerden hem iki, hem de
gzel bir rzk edinirsiniz. Elbette bunda akln kullanan bir toplum iin bir ibret
vardr.65 Bu surede geen eylerin hepsi hikmettir.
Hikmet, ilim ve ameli birlikte ieren bir eydir. Allah sanki yle buyurmutur: Bu
(slm) onlarn arasna girinceye kadar ilim ve amelle Allahn yoluna ar, ya da
onlar bir defa yumuak sz ve alak gnlllkle, ikinci defa ise iddet ve sertlikle
davet et. Byle bir hikmet, her eyi kendi yerine koymaktr.
Mtridye gre yine bu yet, dinde mnazarann retilmesine, insanlarn birbirlerine
nasl davranmas gerektiine de delalet etmektedir. Yani Ey Muhammed! Rabbin
yoluna yannda bulunan Kuranla; deliller, beyyineler ve gzel t gibi baka
eylerle de davet et.66
61
62
63
64
65
66
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, XIII,198

Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, V, 38
en-Nahl 16/66
en-Nahl 16/68-69
en-Nahl 16/67
14
Fahreddin er-Rz bu yette yer alan hikmeti kesin, yakini ve hakiki bir delil olarak
yorumlam ve yle devam etmitir: Allah Tel, resulne u yoldan biriyle
davetini yapmasn emretmitir ki bunlar hikmet, mevaiz (t, nasihat) ve cedeldir.
Bundan dolaydr ki deliller e ayrlr. Birinci delil, hikmet denilen kati delildir ki bu
Yce Allahn kime hikmet verilmise phesiz ona oka hayr verilmitir67
yetinde buyurduu en yksek makam ve en erefli derecedir. kincisi ikni delillerdir
ki bu gzel tlerdir. ncs ise cedeldir.68
Mtrid, sra suresi 39. yeti;Allahn u yetlerde emrettii ve nehyettii bu eyler
hikmettir, sefeh deildir eklinde yorumlamaktadr.
Mtrid yine baka grleri de naklederek yle diyor: Baz limlere gre burada
hikmet Kuran anlamndadr. Bu durumda yetin anlam sana vahyedilen Kuran
hikmettir eklinde olur. Baz limlere gre de hikmet geree isabet etmek olarak
aklanmtr. Buna gre de yetin anlam, sana vahyedilen bu eyler gerektir
eklinde olur.
Mtrid daha sonra: hikmeti, bir eyi yerli yerine koymak olarak tanmlamaktadr.69
Zemaher burada, bu yetten nce zikredilen yetlerin, hikmet olduunu
belirtmektedir. yetteki zlike ism-i iaretinin daha nceki yetteki Allah ile
beraber baka tanr edinme ifadesine iaret ettiini belirtmektedir.70
Fahreddin er-Rzye gre sra suresi 39. yette geen zlike kelimesi ile nceki
yetlerde aklanan tm tekliflere iaret edilmektedir. Allah onlara hikmet adn
vermitir. Fakat Allahn onlara bu ismi vermesinin eitli sebepleri vardr. Birincisi,
tevhiddir. Dnyaya tamamen balanmayp, biraz da hirete ynelmek, itaat etmek ve
iyilik yapmaktr. kincisi, yette geen hkmler, tm milletlerde ve dinlerde uyulmas
gereken eriatlardr. Ne nesh edilir, ne de iptal edilir. te bundan dolay hikmettir.
ncs, hikmet, zat gerei, iyilii de amel iin bilmektir.71
67
68
69
70
71
el-Bakara 2/269
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, X, 138-139
Mtrid, Tevilt, vr. 436/a.
Zemaher, el-Kef, II, s.521
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, X, 214
15
Mtrid, Lokman suresi 12. yette geen hikmet kelimesinin eitli yorumlarn
aktaryor. Bazlarna gre hikmet, nbvvet olmadan, sz ve fiilde geree isabet
etmektir. Baz limler hikmeti, fehm ve akl eklinde yorumlamlardr... Mtrid
yine lafz ile hikmetin u anlamlarn nakletmektedir: Hikmet fehm ve dini
anlamaktr. Hikmet, lim ve fkh manasndadr...72
Fahreddin er-Rzye gre bu yette yer alan hikmet, ilme uygun amelden ibarettir.
Bundan dolay her kime ilimle amel etme zellii verilmise, ona hikmet verilmitir.73
Elmall Hamdi Yazr, buradaki hikmeti, nazari ilimleri renmek, faziletli fiilleri
ileyerek insan ruhunun olgunlamas, baka bir tarife gre de, sebep ve illetleri bilerek
ilme uygun fiil ilemek eklinde yorumlamaktadr.74
Mtrid, Ahzab suresi 34. yetteki hikmeti baz limlere gre geree isabet etmek
anlamnda yorumlamaktadr.75
Fahreddin Razi ve Elmall, bu yetteki hikmeti snnet olarak yorumlamaktadrlar.76
Mtrid, Sd suresi 20. yette geen hikmet kelimesine, baz mfessirlerin nbvvet
anlamn verdiklerini naklediyor.
Fahreddin er-Rzye gre burada geen hikmet, ilimle i yapmak anlamndadr.77
Elmall Hamdi Yazra gre ise buradaki hikmet; Hikmet, nbvvet, ilim ve amelde
muhkemlik, Zebur ve ilmi teridir.78
Mtridnin Zuhruf suresi 63. yetteki hikmet ile ilgili aklamas yledir: Bazlarna
gre buradaki hikmet, ncil anlamndadr. Kitap, hikmet, Tevrat ve ncilden hepsi de
bir anlama gelebilir. Kitabn, yazlan ve okunan ey, hikmetin de bu yazlp okunanlara
verilen anlam olmas caizdir.
72
73
74
75
76
77
78
Mtrid, Tevilt, vr. 599/a.

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, XIII, 145
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VI, 3843
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, XIII, 210, Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran
Dili, VI, 3893
Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, XIII, 187
16
Hikmet, sz sylemek iin akln gerekli grd her eye rcdir.79

Fahreddin er-Rz ise bu yetteki hikmeti, Allahn zatn, sfatlarn ve fiillerini bilmek
olarak yorumlamakta ayrca usuld-din ve furud-din anlamlarnn verildiini de
nakletmektedir.80
Elmallya gre buradaki hikmet, nbvvet ve kitap anlamndadr.81
Mtrid, Kamer suresi 5. yetteki hikmeti aklarken, nceki surede (53 Necm suresi)
geen Ad, Semud, Lt, Nuh ve Hz. Musa a.s.n kavimleriyle ilgili haberlerin, hikmet-i
blia olduunu belirtir.
Balia, herhangi bir ite son noktaya ulamaktr. Bir kii ilimde dorua ulat zaman;
falan, ilimde bli oldu denir.82 Bu manada hikmet-i blia, hikmetin son noktasdr.
Fahreddin er-Rz, Kamer suresi 5. yetteki hikmeti, manada yorumlamtr:
1. Elilerin gnderilmesindeki tertip ve dzen, delillerin izah edilmesi ve gemi
asrlardaki insanlarn korkutulmas hikmet-i bliadr.
2. Kitabn (Kurann) indirilmesi hikmet-i baliadr.
3. Kyametin kopmas ve ona iaret eden yetler hikmet-i bliadr.83
Elmallya gre bu yette geen hikmet-i blia: Ahkmn ve gayeye isabetin en
yksek derecesine ulam hikmettir.84
Mtrid, Cuma suresi 2. yetteki hikmeti aklarken, sadece eitli limlerin
grlerini aktarmakla yetinmitir. Hikmete eitli limlerce, kitap, farzlar, kendisiyle
i grlen doru sz ve snnet anlamlar verdiini nakleder. Yine Mtrid, limlerden
birinin de, yetlerin metin halinde okunanna kitap, onlara verilen anlamlara da hikmet
dediini nakleder.85
79
80
81
82
83
84
85

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, XIV, 223
Fahreddin er-Rz, et-Tefsirul-kebir, XV, 32
Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VII, 4639
17
Fahreddin er-Rz, bu yette yer alan hikmetin, farzlar olduunu belirtmitir.86

Elmallya gre buradaki hikmetten maksat, akli ve nakil ilimlerdir.87
Buraya kadar, iinde hikmet kelimesi geen yetlerle ilgili baz yorumlara yer vermeye
altk. Bu yetlerle ilgili yorumlardan anlalyor ki, Kuranda hikmet kelimesinin
getii yetler, genellikle peygamberlerle ilgilidir. Ayrca bir eyi gerei gibi anlamak,
her eyi yerli yerine koymak, geee isabet etmek gibi peygamberlerle birlikte
insanlarla da ilgili olan yetlerin de varlndan sz edebiliriz. Allahn fiillerindeki
hikmetten bahseden yetler ise, iinde hikmet kelimesi geen yetlerin dnda,
Kuran- Kerimin farkl yetleridir. Bunlara ilerleyen ksmlarda deineceimiz iin,
burada ayrca yer vermiyoruz.
Baz hadislerde de hikmet terimine yer verilmitir. Bunlar daha ok insanlarn gndelik
hayatlarnda sosyal ilikilerinde gndeme gelmitir. yle ki;
Hz. Peygamber, baz hadislerinde hikmet kavramna deinmitir. Bu tr hadislerin bir
ksmn yle sralayabiliriz:
Hikmet mminin yitiidir, onu nerede bulursa almaya en ok hak sahibidir.88 Bu
hadiste mslmanlarn ilerine yarayacak bilgileri ve doru szleri, nereden geldiine
bakmakszn alabileceklerine iaret edilmitir. Hikmetin ba Allah korkusudur89,
phesiz baz iirler vardr ki hikmettir90, Ben hikmet eviyim. Ali onun
kapsdr91, Allahm, ona (Abdullah b. Abbas) hikmeti ve kitabn tevilini ret92,
Allahm ona kitab ret!, Allahm, ona hikmeti ret!93, man Yemenlidir,
hikmet Yemenlidir.94
Sz konusu hadisler, daha ok ayetlerde yer alan hikmet kavramn aklayc
niteliktedir.
86
87
88
89
90
91
92
93
94
Fahreddin er-Rz, et-Tefsirul-kebir, XV, 3

Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, VII, 4956
bn Mce, Zhd, 15; Tirmizi, lim, 19
Muhammed Acln, Keful-Hafa, (thk. Ahmet Kala), Halep, t.y., I, 507
Buhr, Edeb, 90; Tirmizi Edeb, 69; bn Mce Edeb, 41
Tirmizi, Menkb, 20
Ahmed b. Hanbel, Msned, I, 269; bn Mce, Mukaddime, 11
Buhari, Fezailus-sahabe, 24
Mslim, mn 88-90
18
bn Abbas hakknda olan hadiste geen hikmet kelimesinin anlam ile ilgili rivayetler
ise yledir; Buradaki hikmet szde isabetlilik, Allah adna anlama, shhatine akln
ehdet ettii ey, vesveseyle ilhamn arasn ayrmaya yarayan nur, doru ve abuk
cevap vermek, Kuranla amel, snnet, akl gibi anlamlara gelir.95
Hikmet mminin yitiidir. Hikmet erefe eref katar, kle kulu ykseltir. Padiah
mevkiine oturtur.96 Buradaki hikmette yine insana ait bir hikmettir.
erisinde hikmet kelimesi geen ulaabildiimiz bu hadislerdeki hikmetin, Allahn
fiillerindeki hikmetle ilgili deil, peygamberlere ve dier insanlara ait hikmetle alakal
olduunu gryoruz. Bu hadislerde, hikmete ulamann yolar, hikmetin faydalar ve
hikmete ulamak iin yaplmas gerekenler anlatlmaktadr.
Mutezilenin Hikmet Anlay
Hikmet, slam dnce ekollerini megul eden bir kavramdr. slam dnce
akmlarndan tasavvuf ve felsefenin konuya yaklamlarn incelemek, bu tezin ama
ve hacmini zorlayaca iin bu ekollerin grlerine yer veremedik. te yandan kelam
mezheplerinden Selefilik, daha ok Eari mezhebine yakn bir tavr sergilemitir. Yine
iilik ise, Mutezili bir anlaya sahip olduu iin, ayr bir ekol olarak ele alnmamtr.
Bu nedenle biz burada Mutezile mezhebinin grlerine yer vermek istiyoruz. Zira,
Mutezile bilginlerinin grleriyle Mtrdlerin grleri arasnda nispeten bir
benzerlik sz konusudur. Bu mezhebin grlerini incelememizin bir yarar da,
Mtrdliin dnce almnn anlalmasnda yarar dokunaca kansndayz.
Mutezile limleri, Allahn fiillerinin bir sebebe dayal olarak ve maslahattan dolay
ileyip ilemedii, bunun Allaha bir zorunluluk ykleyip yklemedii, Allahn
fiillerinin bir hikmet veya illete balanmasnn ilhlna snrlama getirip getirmedii
konusunda grler beyan etmilerdir. Biz nce Mutezillerin hikmetin anlam ile
ilgili anlaylarn ksaca hatrlattktan sonra, onlarn bu konulardaki grlerini
aktarmaya alacaz.
95
96
brahim Canan, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Ank. 1991, XXII, 539
Ahmed el-Himi, Muhtarl-Ehadis, stanbul, 1972, Hadis no:541,544, 69
19
Mutezillere gre hikmet, ilim manasndadr ve Allahn zti bir sfatdr. Fiilleriyle
ilgili olarak dnldnde ise hikmet, o zaman Allahn tm mahkuktla ilgili
yapt faaliyetlerini ifade eder. Yine her ii yerli yerinde yaptn kasteder.97
Mutezileye gre Hkim olan (Allah), bir fiili ilerse, bunun bir maksad vardr.
Maksatsz bir fiil, bo ve anlamszdr. Allah bir fiili, iki maksattan biri iin yapar; ya
bu iledii fiilden kendisi menfaatlenecektir, ya da bu fiili ilemesinin sebebi,
bakasn menfaatidir. Allah Tel iin menfaatlenmek sz konusu olamayacana
gre, o fiilini bakasnn (kullarnn) faydalanmas iin iler.98 Allaha kullar iin aslah
olan, en iyi ve faydal olan yapmak vaciptir, zorunludur. nsanlarn yararna ve
faydasna olan bir eyde, bu faydaya engel olan bir durum kabul edilemez.99
Mutezile ulemasna gre maksatsz fiil, aklsz ve botur. Allah, mahlukt insanlar
iin, onlar menfaatlendirmek iin yaratmtr.100 Allahn hikmeti, insanlar iin en
iyiyi yapmay zorunlu klar. Allah eer byle en iyiyi yapmazsa, o zaman cimrilik ve
hafiflik yapm olur ki Allahn anna yakmaz, Allah iin cimrilik dnlemez.101
Gryoruz ki Muteziller, Yce Allahn, fiillerinde mutlaka bir hikmetin olmas
gerektii grndedirler. Allahn fiillerinin hikmetsiz olmasn bir eksiklik olarak
deerlendiren Mutezililer, bu durumun Onun anna yakmayaca grndedirler.
Mutezililer, Yce Allahn fiillerini, bir sebebe binaen ilediini, kabul ederler. Onlara
gre Allahn bir maslahata uygun fiil ilemesinin, onun bakasyla olgunlamas
anlamna gelmeyecei gibi, sebepleri kabul etmenin de tevhide aykrl sz konusu
deildir. Bilakis bir fiilin maslahat kapsamas ya da o fiilin sebebe binaen yaplmas, o
eylemi yapan iin eksiklik deil, olgunluktur. nk bir fail ne derece kemle sahip
ise, fiilleri de o derece hikmete sahiptir. Kemllik, keml fiili gerektirir. Yce Allah da
97
98
99
100
101
Kdi, Abdlcebbr, el-Muni, Kahire, 1962, V, 222

ehristni, Nihyetil-kdm, Mektebets-Sekafetid-dniyye, Kahire, ts., 397
Ebu Yusr Muhammed Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, (Trc: erafeddin Glck), stanbul,
1980, 179, zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, Ankara, 1981, 289
Kdi, Abdul-Cebbr, el-Muni, XI, 59-61, Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, 185
Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelmi Grleri, Ankara, 1967, 78, Pezdev, Ehl-i
Snnet Akaidi, 179-180
20
mutlak kemle sahip olandr. O halde onun fiilleri de kemli ve en byk hikmeti
kapsar.102
Ayrca Mutezileye gre dikkati eken bir dier husus da, Allahn fiillerinde kullarn
menfaatine bir durumun da sz konusu olmas gerekliliidir. Mutezililer, kullarn
menfaatini gzetmek gereklilii ile Allaha bir zorunluluk yklemilerdir.
Mutezililerin bir ksmna gre, kullarn daha ok faydasna olan eyleri yapmak
Allaha vciptir. Onlara gre Allaha aslh (en iyi) deil de, iyi (salah) olan yapmak
gereklidir. Mesel; btn insanlarn imann dilemesi, insanlara inanma gc ve iyilik
yapma kuvveti vermesi, insanlara ac ve elem verdii durumlarda, cezalandrdnda,
nimetlerle imtihan ettiinde onlara sevap vermesi, Allaha zorunludur. Yine onlara
gre, insanlar hidayete erdirmek, karanlk ve sapklkta brakmamak Allah iin gerekli
olan ilerdir.103 Allah insanlara, karlk vermeden ceza verirse, sular olmayana elem
verirse, bu Allah iin zulm olur. nk o zaman susuz ve cezay hak etmedikleri
halde, insanlara zarar vermi olacaktr ki bu zulm olur. Sevap iin faydasz ac
ektirmek ise ahmaklktr, hikmetsiz ve bo itir. Bu gr savunanlar, Allahn
kendisine rzk vermeyi zorunlu kldn syledikleri Yeryznde hibir canl yoktur
ki, rzk Allaha it olmasn. (Hud, 11/6) yeti delili getirirler.104
Mutezilenin bu dncesi, onlarn kabul ettikleri aslah teorisi (en iyi olan yapma
zorunluluu) ile ilgilidir. Buna gre Allahn adaleti, kullar iin en uygun olan
yaratmay gerektirir. Allah, kullarnn menfaatine olan yaratmak zorundadr. Bu gr,
dokuzuncu yzyl balarnda kabul grmeye balamtr. Fakat bu grn Mutezile
bilginleri arasnda ifade ediliinde farkllklar olumutur. Mutezilenin Badat ve
Basra ekolleri, bu dnceyi genel olarak ifade ettiimiz ekilde kabul etmekle birlikte,
Badat ekol ounlukla, Allahn hem dini hem de dnyevi konularda en iyiyi
yapmas gerektiini kabul etmi ve en iyi ile ilahi hikmeti kastetmitir. Basra ekol
ise, Allahn sadece dini konularda en iyi olan yapmas gerektiini kastetmi ve en
iyi ya da aslah fayda olarak yorumlamtr.105
102
103
104
105
zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, II, 128

Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, 180
Pezdev, Ehl-i Snnet Akaidi, 180-181
Bkllni, Kitabt-Temhd, (nr. Mahmud Muhammed Hudayri), Kahire, 1947, 255
21
Mutezil limlerden Kd Abdlcebbr, illet konusunda, illetin fiilli yapmaya neden

olan gereke anlamnda olduunu ifade eder. Baz kelamclarn buna balayc ve
zorunlu bir sebep diyerek kar ktn, fakat byle bir olumsuz tavr iinde
olmamalar gerektiini belirtir ve yle devam eder: Bir varln Allah tarafndan bir
illete binaen yaratldn sylemekte hibir mahzur yoktur. Byle bir ifade ile
hikmetsiz ve anlamsz olabilecek Allah mahlukt illetsiz yaratt gibi bir
yaklamdan da kanlm olacaktr. Bunun yannda yine de Allahn yaratmasn onun
dnda bir nihai sebebe dayandrmak uygun olmaz.106
Mutezile bilginlerinin er problemiyle ilgili grlerini Teftzn, yle aklyor:
Mutezileye gre Allah hakk irade eder ve yaratr, fakat erri irade etmez ve
yaratmaz. Mutezili limlerden Kd Abdulcebbr der ki: Allah kt ve irkin olan
eyleri yapmaktan tenzih ederim.107
Bir fiilin iyi veya kt oluu, Mutezileye gre, sonunda fayda veya zarar vermesine
baldr. Faydasz ve amasz bir eylemde bulunmann abes olduu dnldnde, o
zaman Allahn btn fiillerinin bir amac vardr. Bu yararl bir gayedir ve doru bir
amatr. Dolaysyla Allah eylemlerini, kullarnn zararn deil, yarar ve maslahatn
gzeterek yaratmaktadr, irkinlik ve er deil, fayda yaratr.108
Netice olarak Mutezililer, yce Allahn fiillerinde hikmet sahibi olduunu, manasz
bo eyler ilemeyeceini kabul ederler. Ancak bunu, kullarn menfaatine riayet etme
zorunluluuna dayandrrlar. Bu grlerine delil olarak da Kuran- Kerimden
phesiz Allah irkin ileri emretmez.109 yetini delil getirmektedirler.110
Buraya kadar Mutezilenin hikmet ile ilgili dnce ve grlerini aktarmaya altk.
Onlara gre Allahn fillerinde hikmetin varlnn zorunlu olduunu, Yce Allahn
mutlaka bir hikmete binaen ve kullarnn maslahatna uygun olan fiiller ilediini,
bunun Allah iin zorunlu olduunu grdk. Mutezilenin, bu gryle Allaha bir
zorunluluk yklediini anlyoruz. imdi de Mutezilenin, Allahn erri yaratp
106
107
108
109
110
Kdi Abdul-Cebbr, el-Muni, XI, 91-93

Teftzn, erhul-Akid, stanbul, 1980, 195
Kdi Abdulcebbr, erhul-Usulil-Hamse, Kahire, 1988, 301, lhami Gler, Allahn
Ahlklii Sorunu, Ankara, 1998, 54
el-Arf, 7/28
Teftzn, erhul-Akid, 196
22
yaratmayaca ve tabiatta er gibi grlen olaylarn hikmetle nasl badaaca

konusundaki fikirlerine bir gz atalm.
Mutezileye gre Yce Allah, insanlarn menfaatine olan fiilleri irade edip yaratr,
fakat erleri, ktlkleri irade etmez ve yaratmaz.111 Hikmet ynnden aslaha riayet
etmek zorundadr. O kendisine kt fiillerin; er, zulm, kfr gibi eylemlerin
atfedilmesinden uzaktr. Zulm yaratmamtr, yaratsayd zalim olmas gerekirdi.
Adaleti yaratt iin dildir.112 Yine bu konuda Mutezil bilginlerden el-Allf
(.226/841) Allahn zulm ve kt eyleri yapmaya kdir olduunu, fakat bunlar
hikmetinden dolay yapmayacan sylemektedir.113 Bu dnceye gre Allahn
ktl ilemeye gc yettiini, fakat ahlki adan ktl ilemeyeceini
anlyoruz. nk Allahn ktlk ilemesi, onun iin bir eksikliktir.114
Mutezili bilginlerden Nazzm (.231/845), Allahn zulm, ktlk ve er yaratmaya
kdir olmad, bunlar yaratmak ona gre bir ktlk olacandan, Allahn ktlk
yapamayaca grndedir.115
Kd Abdulcebbra (.415/1025) gre Yce Allahn ktlkleri ve erri yaratmaya
gc yeter fakat o, Kurandaki phesiz Allah zerre kadar zulm etmez116
yetiyle zulm kendisinden kaldrmtr. Bundan dolay ktlkleri ve erleri
yaratmaz. Allah bununla kendini vmektedir ki bir eye gc yetmeyenin, o eyi
yapmad iin kendisini vmesi anlamsz olurdu.117 Demek ki Allahn erri yapmaya
gc yetiyor fakat o erri, ktl veya zulm kendiliinden yapmyor.
Mutezili bak asna gre Allahn fiillerinde mutlaka bir hikmet vardr, olmaldr.
Hikmetli fiil, er ve ktlklerden uzaktr. O halde kinatta var olan hastalk, fakirlik,
eytan, ylan, akrep vb. eyler nasl aklanr?
Mutezile, adalet prensibi gerei errin yaratln Allaha nispet etmemek iin,
kinatta errin olmadn iddia etmektedir. Ona gre er, bizatihi kt olan veya
111
112
113
114
115
116
117
zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, II, 210-211.

Mevlt zler, slm Dncesinde nsan Hrriyeti, stanbul, 1997, 76
Triton, A. S., slm Kelm, (trc.Mehmet Da), Ankara, 1983, 87
Mevlt zler, slm Dncesinde nsan Hrriyeti, 77
en-Nis, 4/40, ayrca bkz. El-Kehf 18/49, Fussilet, 41/46
23
ktle sevk eden, hayr ise, bizatihi iyi olan veya iyilie gtren ey demektir.
Dolaysyla bir ey zararl gibi grnse de, sonucu itibariyle faydal ve gzel ise, o
zaman o er deildir. Bunun iin Allaha errin yaratcs denemez. Mesel; kinatta
var olan hastalklar, fakirlik, musibetler, ylan, akrep, eytan vb. eylerin varl,
Allahn er yaratt anlamna gelmez. nk insana hastalk gibi eylerin isabet
etmesi er deildir. Musibetler, netice itibariyle birok faydal sonulara sebep
olabilirler. Bunlara kii sabrederek sevap kazanr ve kt gibi grnen bir ey, iyilie
sebep olabilir. Ayrca insanlar dnda da durum byledir. Baz akrep, eytan gibi
varlklarn yaratlmas da hayrdr. nsan bunlarn zararndan saknmadnda
karlaabilecei acyla, Allaha asi olduunda ahirette karlaaca acy kyaslar ve
Allaha asi olmaktan saknr. Bylece bu varlklar er deil hayr olmu olur.118
Gryoruz ki Mutezileye gre Allah kesinlikle erri yaratmamtr. Onun erri
yaratmas, hikmetine uygun deildir. Allah bilerek ktl yaparsa, o Allahn kt
iler yapan biri olmasn gerektirir. Bu, hikmetsiz bir durum olur. Bilmeyerek
Allahtan ktlkler meydana geliyorsa, o zaman da Allahn cahil olmas gerekir. Bu
durumlarn, Allah iin dnlmesi sz konusu deildir.119
Mutezile, adalet ve aslah prensipleri gerei, Allahn mutlaka hikmetli fiiller
ilediini, bunun zorunlu olduunu, kt veya zararl grnen veya er cinsinden olan
durumlarn da sonucu itibariyle insan iin bir hayra vesile olabileceklerini syleyerek,
ktl Allaha nispet etmemektedir.
118
119
Mevlt zler, slm Dncesinde nsan Hrriyeti, 78-79

24
I. BLM
EHL- SNNET BLGNLERNDEN EAR BLGNLERNE
GRE HKMET
Earler Yce Allahn fiillerinde hikmetin bulunup bulunmad, bu hikmetin zorunlu
olup olmad, hikmetin fiillere sebep gsterilip gsterilemeyecei problemini ele
almlardr.
Earlere gre Allahn fiillerinde hikmet vardr. Allahn fiillerinde hikmetin
varln, onun dilediini yapan (fil-i muhtar) olduunu ifade eden yetten hareketle
caiz olarak grrler.120 Fakat onlara gre ilhi fiiller asla hikmet ve maslahatlarla
snrlanamaz.121
Bu hikmet, zorunlu bir hikmet deildir, cevazdr. Allah yarattklarn yaratmam
olsayd, hikmetten km olmazd. Ya da yarattklarn kat kat fazla yaratsayd dahi bu
caiz olurdu. Allahn kfirleri yaratp, mminleri yaratmamas veya mminleri
yaratp, kfirleri yaratmamas, canllar yaratp, canszlar yaratmamas veya canszlar
yaratp canllar yaratmamas da caizdir. Hangisi olursa olsun, ondan hikmet olarak
bunlar meydana gelir.122
Earilere gre Allahn fillerinde hikmet ve maslahatn olabileceini, olmasnn
mmkn olduunu, u rnekten de grebiliriz: Bir kimse arap haram olmasayd
veya ramazan orucu farz olmasayd diye temenni etse, dinden kmaz, fakat zina
haram olmasa veya haksz yere adam ldrmek haram olmasa diye temennide
bulunsa kfir olur. nk bunlarn haraml, hikmet esasna gredir ve tm dinlerde
vardr. Byle syleyenler, hikmetin dna kmak, Allahtan, hikmetine uymayan
hkmler koymasn istemi olurlar.123 Bu ifadeye gre Allahn fillerinde hikmetin
bulunmas mmkndr diyebiliriz fakat zorunludur diyemeyiz.
120
121
122
123
Emrullah Yksel, Allahn fiillerinde Hikmet, Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi

Dergisi, Erzurum, 1985, VIII, 49
zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, 289
Abdulkhir el-Badd, Uslud-Dn, stanbul, 1928, 150
25
Earlere gre Yce Allahn zt sfatlar ezeli sfatlardr, fiil sfatlar ise ezeli
deildir, izafidir. Ayrca Earlere gre tekvin sfat, kudret sfatnn hdis olan
teallukudur. Eariler Allahn tekvin sfatn ayr, bal bana bir sfat olarak grmez,
bu sfat Allahn kudret sfat ile ifade ederler.124 Earler, kudret sfatn, biri ezeli,
biri hdis olmak zere ikiye ayrrlar. Tekvin, bu hdis olandr. Dolaysyla Earler,
fiili sfatlarn hdis olduunu sylerler. Earlere gre hikmetle kastedilen ilim olursa,
bu ezeli bir sfat olur, hikmetle kastedilen fiil olursa bu hdis bir sfattr, ezeli deildir.
Bu durumda Yce Allah iin hikmet sahibi anlamnda kullanlan Hakm kelimesinden
ilim kastediliyorsa, bu zati bir sfat olur, ezelidir. nk Yce Allah ezelde Hkimdir.
Burada kastedilen ilim deil de, fiilde isabetli olmak anlam ise, bu durumda hikmet
fiili sfatlardan olur, ezeli olmaz.125 Hikmetin ezeli bir sfat olup olmad, ona
yklenen anlama gre deimektedir.
Earlerin ounluu, Allahn fiillerinin, kullarnn menfaatlerine ve birtakm
maksatlara
dayandrlamayaca
grndedirler.
nk
byle
bir
maksada
dayandrma, Allah iin bir eksiklik olacaktr ki bu da Allahn anna aykrdr. Bir fiili
bir maksada, bir maslahata, bir hikmete binaen ilemek, o maksat ya da hikmetle
eksikliin giderilmesi demektir ki byle bir durumda failin, maksatla tamamlanmas
sz konusu olacaktr. Bakas ile, bir hikmet ya da maslahatla olgunlaan, zat
itibariyle eksiktir ki byle bir durum Allah iin sz konusu olamaz, Allah
eksikliklerden mnezzehtir.126
Allahn her eyi bir hikmete ve illete gre yaptn veya yapacan sylemek,
Earlere gre onun mutlak irdesini hikmet ve illet gibi eylerle kaytlamak ve
snrlandrmaktr. Taftzn bunu yle aklyor: Bu durumda ii yapan Allah olsa da,
ona ii yaptran hikmet ve illet oluyor. Byle bir anlaya gre Allahn tamamen hr,
dilediini yapan (fili muhtar) oluu engellenmi, snrlandrlm olmaktadr.127
Buna gre kfirlerin cehennemde ebedi kalmas, bu dnyada ylanlarn ve akreplerin
yaratlmas gibi Allahn baz fiillerinde hikmetin dnlemeyeceini ileri sren baz
124
125
126
127
Kd Abdulcebbr, erhul-Uslil-Hamse, 151

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, II, 154; VII, 132, Crcni, erhul-Mevkf, II, 538,
zmirli . Hakk, Yeni lmi Kelm, II, 127,128, Teftzn, erhul-Akid, 244
26
Earler de vardr.128 Yine bazlarna gre varlnda hibir hikmet ve fayda

dnlemeyen zararl hayvanlara ve salgn hastalklara rastlamaktayz. Bu gr
gre, eer ilhi fiillerde birtakm hikmetlerin olmas gerekseydi, onlarn var olmamas
gerekirdi. Fakat dnyada buna benzer zararl veya faydasz varlklar fazlasyla
olduuna
gre,
demek
ki
ilhi
fiillerin
ve
iradenin
tmnde
hikmet
129
bulunmamaktadr.
Bunlarn dnda, Ebl Hasan el-Ear, hikmeti ilim manasnda alarak, Yce Allahn
fiillerinde ve iradesinde hikmetin bulunduunu kabul etmektedir.130 Ayrca Ear,
hayrn fazl ve ihsan, errin ise sadece yaratma bakmndan Allahtan olduunu ve
bakas iin bulunduunu sylemektedir.131
Earlerin byk ounluu, Allahn hayr da, erri de hem irade ettii, hem de
yaratt grndedirler. Allah faili muhtardr, tek yaratcdr. Bu lemi de o yaratm
olduundan, bu lem zerinde diledii gibi tasarrufta bulunabilir. Allah iin hibir ey
vacip olamaz, zorunlu olamaz. Fakat Allah, ktl emretmez ve kfre raz olmaz.
Yine Earlere gre hayvanlarn, ocuklarn ve delilerin ektii aclar, Allahn
adaletiyle meydana gelmektedir, bunlar iin Allaha, hirette mkfat vermek vacip
deildir. Fakat yine de Allah onlar mkfatlandrrsa, hirette nimet verirse, bu onun
ihsanndandr.132 mrn iman, itat zikir ve kre harcayp bir an bile Allaha asi
olmayan birini tazib etmek (azap etmek) Allah iin ciz olduu gibi, bir an itaatkar
olmayan birini de tenim etmek (nimet vermek) cizdir.133
Ear bilginlerinden Gazzlnin Allahn fiilleri ile ilgili izahatlar, Earlerin
Allahn fiillerinde hikmetin varl konusundaki dncelerini anlamamzda bize k
tutmaktadr.
128
129
130
131
132
133
Abdulkhir el-Badd, Uslud-Dn, 150

Fahreddin er-Rz, et-Tefsirul-Kebir, II, 154; VII, 132, Crcni, erhul-Mevkf, Kum,
1991, II, 538, mid, Gayetul Merm fi lmil-Kelm, (nr. H. Mahmud Abdllatif),
Kahire, 1971, 227, Teftzn, erhul-Akid, 244, zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm,
II, 127-128
Ear, el-Luma, Beyrut, 1952, 24
Ear, el-Luma, 83-84
Abdulkhir el-Badadi, Uslud-Dn, 145, 240-241
zmirli . Hakk, Yeni lmi Kelm, 283
27
Gazzl, Allahn btn fiillerinin caiz hkmnde olduunu, hibir eyin Onun fiilleri
iin vacip (zorunlu) olamayacan ifade etmitir. Bunu aklarken Gazzl yle der:
Allahn kullarn hibir teklif ile ykml klmamas, onlar glerinin dnda olan
eylerle sorumlu klmas veya herhangi bir karlk vermeksizin onlara eziyet etmesi ve
sknt vermesi de caizdir. Yine kullar iin aslah (en iyi) olana riayet etmesi, gnah
cezalandrp itaati mkfatlandrmas da Allah iin vacip deildir Aksine Yce
Allah dilerse onlar mkfatlandrr, dilerse cezalandrr O btn kfirleri affedebilir,
btn mminleri cezalandrabilecei gibi, bu onun hibir sfatna da aykr dmez.134
Ona gre bir kiiye bir ey vacip olsa, onun terk edilmesi o kiiye bir zarar
gerektirecektir. Byle bir husus ise Yce Allah iin muhaldir.135 Yce Allah bir
hayvana ac ve azap vermeye kadirdir ve bunun iin hayvan mkfatlandrmak
zorunda da deildir Bir insan iin fiilinden dolay ona mkfat verileceine
hkmetmek, aptallktan baka bir ey olmayp, gerekle de bir ilgisi yoktur Bu bir
zulm deildir. Zira zulm, bakasnn malnda izinsiz tasarrufta bulunan kimse iin
sz konusudur. Yce Allah iin dnlemez. O mlknde diledii gibi tasarrufta
bulunur. Gerek mlk sahibi odur.136
Gazzl fail asndan fiili e ayrr. Birincisi, maksada uygun olan, dolaysyla gzel
olan fiildir. kincisi maksada aykr olan, dolaysyla irkin olan fiildir. ncs de
ilenip ilenmemesinde bir fayda ya da maksat olmayan, dolaysyla abes, faydasz
fiildir. Bu durumda bir fiil, bir kii iin gzel ve faydal iken, baka bir kii iin irkin
veya faydasz olabilir. Buna gre, gzellik ve irkinlik izafidir, fiilin zt
zelliklerinden deildir Herkes kendi gyesine gre bir eyin iyi veya kt olduuna
hkmetmektedir. Aslnda dinin gzel olarak belirledii ve karlnda sevap verdii
fiil gzel, bunun zdd da irkin olarak deerlendirilir. te baz kimseler, ilerine
gelmedii zaman, Yce Allahn fiillerine kt diyebilirler.137
Gazzlnin bu aklamalarna baktmzda, ona gre Allahn fiillerinde hikmet vardr
fakat bu hikmet vacip deil, ciz hkmndedir. Allahn fiilleri hibir ekilde
snrlanamaz, hibir eyle kaytlanmas mmkn deildir. O dilediini yapandr. Allah
134
135
136
137
Gazzl, el-ktisad fil-tikd, 117,136

Gazzl, el-ktisad fil-tikd, 127
Gazzl, a.g.e., 133-134, 139
Gazzl, a.g.e., 119
28
iin hibir fiili ilemek vacip deil ise, Onun hikmetli fiil ilemek zorunluluu da
olamaz.
Earlerin gzellik ve irkinlii izafi olarak algladn, bunun fiilin aslnda bulunan
bir zellik olmadn, bir fiilin gzel ya da irkin olup olmadn ancak dinin emir ve
yasaklarndan anlalacan kabul ettiklerini grmekteyiz.
Earlerin kt ve irkin eyleri Allahn yaratmas ile ilgili grlerini daha iyi
anlamamz iin Taftaznnin erhul-akaidde anlatt u olay da burada zikredelim:
Mutezil olan Kd Abdulcebbr Hemedni, Sahih b. Abbadn (.385/995) yanna,
Ear Kelm limi Ebu shak sfereyn de oradayken gider. Kad, sfereynyi
grnce Allah kt ve irkin olan eyleri yapmaktan tenzih ve takdis ederim der.
sfereyn de Tenzih ve takdis ederim o Allah ki, mlknde irade edildiinden baka
bir ey olmaz. eklinde karlk verir.138
Burada Ebu shak sferininin cevabndan anlyoruz ki, Earlere gre Allah diledii
her eyi irade edip yapabilir, yaratabilir. Allahn diledii ey kt, irkin ve faydasz
eyler de olabilir.
Ear kelam limlerinden Teftzn de Allahn fillerinde hikmetin varl, Allahn
hikmetsiz ve zararl eyleri yaratmas ile ilgili yle demektedir: Biz biliyoruz ki,
mahiyeti tam olarak Allahn ilmi ile bilinebilen, birtakm maslahat ve hikmetler
sebebiyle bir ey irade edilmedii halde, yaplmas istenmedii halde, emredilmi olur.
Aynen bir efendinin yanndakilere klesinin itaatsiz biri olduunu gstermek
istediinde ona bir ey emredip, iinden onun emredileni yapmasn istemedii gibi.
Aksine bir ey yasakland halde bazen irade edilmi, yaplmas istenmi olur. Bu tr
emir ve yasaklamalarn sebebi, Allah yaptndan sorumlu olmayandr (el-Enbiy
21/23) yetini tahakkuk ettirmek olabilir.139
Teftzn, bu ifadesinde, Allahn fillerinde bir hikmetin varlndan sz etmektedir.
Bununla birlikte yce Allahn yaptklarndan hesaba ekilemeyecei, onun dilediini
138
139

Teftzn, a.g.e., 195
29
yapabilecei vurgulanmaktadr. Yukarda belirtilen trden emir ve yasaklarn,

zikredilen ayetin anlamnn anlalmas iin olduunu belirtir.
Yine Teftzn, irkin eylerin yaplmas irkin, sefeh oluyor ve cezay gerektiriyor da,
neden bu irkin eylerin yaratlmasnda bu irkinlik sz konusu olmuyor, irkini
yaratmak, onu ilemekten daha ncedir sorusuna yle cevap verir: Allah, hkimdir. O,
neticesi gzel olmayan ey yaratmaz. Biz her ne kadar bu gzel neticenin ne olduunu
bilemesek de fark etmez. Bunun iindir ki biz, irkin bulduumuz fiillerde de birtakm
maslahatlar ve hikmetler olabileceine inanrz.140
Earlere gre, er ilemek ve erle ilgilenmek irkindir. Fakat erri yaratmak byle
deildir. Mesel irkin bir adam usta bir ressam tasvir etse, o ressamn sanatn takdir
etmek iin ne gzel resim yapm deriz. Bu durumda resmi yaplan kiinin irkin
olmas, resmin de irkin olmasn gerektirmez. Bununla birlikte Allah Teal hikmet
sahibidir. Elbette erri yaratmasnda bir takm gizli hikmetler vardr. Bizler her ne
kadar bu tr gizli hikmetlerin mahiyetini tam olarak kavrayamasak ta, bu noktadaki
ilhi kudret bize ikar olmasa da, yine de mutlaka bir faydal yn vardr. Baz fertler
iin zararl grnen hadiselerin iine umum iin fayda gizlenmi olabilir O halde
birtakm fiillerin er olmas bize nispetledir. Kul ksib (kazanan), Allah Hlktr
(yaratcdr). Ancak Allahn hayra rzas vardr, erre rzas yoktur.141
Ear limlerden Teftzn, hayr ve er ile ilgili unlar syler: Allahn
yaratmasnda asl olan hayrdr, bizatihi murad edilen de hayrdr. er ise, murad edilen
hayrn anlalmas iin, ara maksat olarak ifade edilmitir. Yine Teftzn, kinatta var
olan zararl hayvanlarn ve haerelerin de, onlar zerinden gzel hayrlar bina edildii
iin yaratldn belirtir.142
Yce Allah kinat yaratm, varln korumu, idare etmitir. ok cmerttir. Bundan
dolay da bu lem, esiz bir ekilde yaratlmtr. lemdeki bu mkemmellik, lhi
ltfun bir eseridir. Bunun yannda, kinatta errin varl da phesizdir. te bu durum,
ilhi hikmet ve yardm konusunda bazlarn tereddde drm ve lemi bir Allah
yaratt ise neden er vardr? Cmert olan Allah erri neden yaratmtr? Yoksa erri
140
141
142
Teftzn, erhul-Akid, 200-201

Teftzn, a.g.e., 234-235
Teftzn, a.g.e., 235
30
nlemeye gc yetmiyor mu? gibi sorular sormalarna neden olmutur.143 Teftzn,

bu durumu yle aklar: er ksmdr. Birincisi, metafizik erdir. Yani varlklarn
yaratl itibariyle eksik olmasdr ki bu son derece doaldr. Bir varln, o varl
yaratan gibi eksiksiz, noksansz olmas, o varl yaratc ile ayn konumda yapard.
Yine de bu lemin eksik olarak var olmas, erlerle var olmas, hi yaratlmamasndan
daha iyidir ve bu, gerek bir er deildir. kincisi manevi erdir. Bu tr er, ilenen
gnahlardr. Bu gerek bir erdir. nsann cz iradeye sahip olmasndan dolay
meydana gelir fakat insann cz iradeye sahip olmas, hibir irdeye sahip
olmamasndan daha iyidir. nk bu irade olmasayd insan gnah ilemezdi ve sevab
hak edemezdi. ncs ise maddi erdir. Bunlar da skntlar, aclar ve dertlerdir. Bu
aclarn kayna da cz iradedir, insandr. Tm bu erler, Allahtan deildir.144
Ayrca Teftzn, Allahn yaratt kanunlara ne zaman riayet edilirse orada haz
olduunu, ne zaman aykr davranlrsa, kar gelinirse orada er olduunu belirtiyor.
Demek ki elem ve skntlar, cz iradeye dayanyor. Bu lemin nizam gzeldir, ondan
er meydana gelmez.145 Allah her eyi yaratmtr fakat er, insann bir fiilidir.
Bu bilgi ve grlerden anlyoruz ki Earlere gre Allah hayrn da, errin de
yaratcsdr fakat, Allahn yaratt erler, daha byk hayrlar iin birer vesiledir.
Mesel, melekler insann yaratlndaki hikmeti bilememiler, yeryzn bozan ve
orada kan dken birinin yaratlmasnda er grmlerdir. Fakat Allah Teal oradaki
hayr bildii iin meleklere ben sizin bilmediinizi biliyorum (el-Bakara 2/30)
demitir. Yine irk ve kfrde de birtakm hikmetler vardr. ayet bunlar olmasayd
yetler, deliller, hikmetler ve maslahatlar ortaya kmazd. Nuh kavminin inkr
olmasayd, tufan gibi bir yet ve mucize olmazd. Ad kavminin inkr olmasayd,
frtna veya tayfun meydana gelmezdi. Peygamberin Mekkeden ayrlmas er gibi
grnse de, daha sonradan oraya o ehrin fethi sebebiyle muzaffer olarak girmesi
bunun maslahatdr, hikmetidir. Yine firavunun, erkek ocuklar ldrmesi ktlk ve
er bir fiil gibi grnebilir. Fakat bununla Allah Telann Hz. Musay ve kavmini
dmanlarn errinden kurtarmas, dmanlarn onlarn gzleri nnde mahvetmesi,
143
144
145

Teftzn, a.g.e., 241
Teftzn, a.g.e., 241
31
Allaha zikir, kr, tazim ve muhabbet olumas vb. maslahatlarna bakldnda, bu

ktlk yok olup gidiyor.146
Bu ve benzeri maslahat-mefsedet karlatrmas daha baka pek ok eyde yaplabilir.
Mesel yamurun ve karn yamasnda, rzgrn esmesinde, gnein domasnda veya
hayvanlarn ve bitkilerin yaratlmasnda, hastalklarda bu karlatrmalar yaplabilir.
Tm bu ve benzeri yaplacak karlatrmalarda grlecek olan er, hayra nispetle yok
gibidir.147 Allah Tel, elem ve hazlar abes olsun diye yaratmamtr. Elem ve sknt
ya ihsan, rahmet, adalet ve hikmettir, ya da daha sonra meydana gelecek olan bir hayr
slah etmek ve onu hazrlamak iindir.148
Earlerin, kinatn yaratl ile ilgili de bu grlerinin paralelinde bir gre sahip
olduklarn gryoruz. Onlara gre btn kinat, Allahn iradesiyle meydana
gelmitir. Allahn fiillerinde bir sebep aramak, bakasyla kendindeki eksiklii
tamamlamak gibi bir anlam tad iin, sakncaldr, mahzurludur.149
Earlerin Allahn fiilleri ile ilgili grlerini buraya kadar ifade etmeye altk.
imdi de Earlerin, Mutezilenin grlerine verdii cevaplara, Mutezilenin aslah
fikri ile ilgili ne dndne bir bakalm.
Earler, Mutezilenin aslah dncesine de kar karak, onun tutarsz olduunu,
insann maslahat ve menfaatine en uygun olan eyi yapmann Allah Tel zerine
vacip olmadn ifade ederler. Eer byle bir zorunluluk olsayd Allahn dnyada ve
hirette azap gren kfirleri yaratmamas gerekirdi. Yine Allaha verdii nimetler iin
kretmek gerekmemeliydi. Zira Mutezilenin bu prensibine gre Allah Tel, ikram
ve ihsanda bulunarak, zerine vacip olan eyi yapm olmaktadr. Dolaysyla teekkr
anlamsz olur. Ayrca Allah Tel, verdii nimetleri de dile getirmemesi gerekirdi.
Yine Mutezilenin aslah prensibine gre Allahtan dua ederek baar, zarar defetme,
bolluk ve geni nimetler istenmesi de anlamsz olurdu. nk Allah Tel bir insan
146
147
148
149
Teftzn, erhul-Akid, 236-237

Teftzn, a.g.e., 237
Teftzn, a.g.e., 238
Rap el-sfehan, Mutluluun kazanlmas, (tcr. Ltfi Doan), st.1974, 71
32
iin bir nimeti yapmamsa, aslnda o nimet o kii iin kt ve zararl demektir.
Bunlardan dolay Mutezilenin bu prensibi ok hataldr, yanltr.150
Sonu olarak Earler, Yce Allahn fiillerindeki hikmetin varln bir zorunluluk
olarak deil, caiz olarak kabul ederler. Onlara gre Allahn fiillerinde hikmet vardr,
fakat bu hikmet vacip deil caizdir. O hikmet olmayan da yapabilir. Onun fillerinde
hikmetin olabileceini sylemek, onun mutlak iradesini hikmet ve illet diye
adlandrlan baz eylere tbi klmak deildir. Eer byle olursa, ii yapan Allah olur
fakat Ona ii yaptran da hikmet ve illet olur ki Allah iin bu sz konusu olamaz. O,
faili muhtardr, dilediini yapar. Her eyin, hayrn da errin de yaratcsdr. Onun
iradesi hikmet ve illet de dhil hibir eyle kaytlanamaz, kstlanamaz,
snrlanamaz.151 nk O tek yaratcdr, Ondan baka yaratc yoktur.
150
151
Teftzn, erhul-Akid, 243-246-247

Teftzn, a.g.e., 244
33
II. BLM
MATRD BLGNLERNE GRE HKMET
Mtrdyenin hikmet anlayna gemeden nce, mam Mtridnin hikmeti nasl
tanmladn ksaca ifade edelim.
Mtridnin hikmet ile ilgili Kitbt-Tevhd ve Tevilt Ehlis-snne adl eserlerinde
tanmlarna baktmzda, birbirine yakn tarifler grmekteyiz. Bunlardan bazlar
yledir:
Hikmet, ilim ve ameli birlikte ierendir.152
Hikmet, gerei yakalamaktr, gerek ise her eyi kendi yerine koymaktr, bu da
adalet demektir.153
Hikmet, her eyi, zerinde bulunaca ekil zere yaratma, her ey iin, ona en uygun
olan eye isabet etme anlamndadr.154
Hikmet, fayda tasn yada tamasn, sonucu iyi ve gzel olan itir.155
Mtridnin hikmet ile ilgili tanmlarndan sonra, onun hikmeti nasl anladna,
hikmetle ilgili grlerine bakabiliriz.
Mtrid, Allahn fiillerindeki hikmetle ilgili unlar sylyor: Kim Allah hakkyla
tanr, onun zenginliini, gcn, yaratma ve tedbir-ynetmedeki kudretini bilirse, onun
fiilinin hikmet dna kmad bilinir; nk o zatyla hkimdir, mustanidir, limdir.
Grnrde hikmetten uzaklatran ve filini anlamszla ve zulme srkleyen ey,
insann cehaleti ve eksikliidir. Bunlarn ikisi de Allahtan uzaktr. Bylece onun
fiilinin hikmetten uzak olmad kesinlemi olmaktadr.156 Mtrid yle devam
ediyor: Zulm ve anlamsz i yapmak kt, adalet ve hikmet ise iyidir. Fakat bir ey
bir yerde hikmet, dier konumda sefeh, bir alanda zulm, dier konumda adalet
152
153
154
155
156
Maturid, Teviltl-Kurn, skdar Hac Selim Aa Ktphanesi, no:40, vr.427/b.

Mtrid, Kitbut-Tevhd, 97
Hasan ahin, Mtridye Gre Din, Kayseri, 1987, 53
Sbn, el-Bidaye fi Usulid-Din, (nr. Bekir Topalolu), Dmak, 1979, 62
Mtrid, Kitbt-Tevhd, 216
34
olabilir. Tpk ac ilcn iilmesi gibi. Zulm ve anlamsz i yapmann ktl, adalet
ve hikmetin iyilii, her eyde sabit ise, o zaman Allah Tealnn yaratt her fiilin
adalet ve hikmetle vasflanmas ya da lim, mstani, kerim ve cmert olmas
hasebiyle ihsan ve faziletle nitelenmesi gerekir. Burada bu iki zt kavramn birbirinden
ayrt edilmesinde karlalan en temel problem, beerin bilgisizliidir. Bu husus, akli
olarak yaklap anlamaya alana da, duyular yoluyla kavramak isteyene de gizli
olabilir. Yani ayn eyde hikmet ve sefeh bulunabilir.157
Mtrid burada Allahn fiillerinin mutlaka hikmetli olduunu, her fiilin bir hikmeti,
maslahat ve sebebi kapsadn, bunun da ancak adalet, ihsan ve faziletle
niteleneceini belirtilmektedir.
Mtrid, Kitbt-Tevhdde, bu evrenin yoklua maruz braklmak zere yaratlm
olmasnn hikmete aykr olacan, zira hikmetsiz davranlar sergilemesinin, akl
yerinde olan bir varla yakmayacan bildirmektedir.158
Mtridye gre Allahn fiilleri, zorunlu olarak deil, irdi olarak meydana
gelmektedir. Allahn tabiatta, cevherleri ve arazlaryla ok farkl zelliklere sahip
varlklar yaratmas, Onun fiillerinin irde ile meydana geldiinin gstergesidir.159
Mtridler, Allahn fiillerindeki hikmet ve maslahatn bir zorunluluk olup olmad
hususunda da fikir beyan etmilerdir.
Mtridlere gre, Allahn fiillerindeki hikmet bir zorunlulukla deil, hikmetinin
gerei, ihsan olarak meydana gelmektedir.160 Bu grlerini Mtridler yle
aklamaktadrlar; Eer Allahn fiilleri iin hikmetinin gereklilii olmayacak olursa,
fiillerinin meydana gelmesi de, terki de, bazsnn hikmetten uzak olmas da caiz
olurdu. Bu da Onun bir ksm fiillerinin manaszl anlamna gelirdi ki bu Allah iin
dnlemez, Allah bundan uzaktr.161
157
158
159
160
161
Mtrid, a.g.e., 278

Mtrid, a.g.e., 5
Mtrid, a.g.e., 217-221
Abdurrahman eyhzde, Nazmul-Ferid ve ceml-fevid, Khire, 1905, 27
35
Mtridye gre Allahn fiilleri, ister ilim ynnden, ister fiil ve amel ynnden
olsun, isterse her ikisinin kapsam asndan olsun, hikmetlidir.162
Hikmet, Allahn fiilinin salam ve muhkem klnmas manasnda da olsa, Allahn
ezeli sfatdr. nk bu durumda hikmet, tekvin sfatna rcdir. Tekvin sfat ezeldir.
Yani Allahn, bu kinat yaratmadan nce de yaratma sfat vard. Yaratma sfat da,
Allahn zati sfatlar gibi ezeli bir sfatdr, kudretinin hdis olan bir teallku,
yansmas deildir. Dolaysyla hikmet, Mtridlere gre Allahn ezeli bir sfatdr.
nk hikmetin anlamnda hem eyann inceliklerini bilmek, hem de fail olarak o
eyay gerektii gibi yapmak vardr.163
Mtridlerin ortak kanaatine gre, Yce Allahn fiilleri; zellikle de insana ilikin
fiilleri, hibir hikmet maslahat (insann yarar), sebep ve illetten yoksun deildir. Allah
abesle (bo, sebepsiz, anlamsz, illetsiz eyle) megul olmaz. Allahn fiillerinde sebep,
illet, gaye, hikmet, maksat ve maslahatn olmas, Allahn eksikliinden ve yapt
fiille eksikliini, dolaysyla kendisini tamamlamasndan deil, onun kemlinden
kaynaklanmaktadr.164
Mtridler hikmetin varln, Allahn keml sfatlarndan olan hikmetinin gerei ile
aklamaktadr. Hikmeti gerei ifadesini de Mtridnin, vcubiyet ya da zorunluluk
anlamnda kullanmadn, Ona uygunluk, Ona yakan fiil anlamnda kullandn
grmekteyiz.
Onlar, Allahn fiillerindeki hikmeti aklarken, hem Allahn bo, gereksiz, anlamsz
iler ilemekten uzak oluuna, dolaysyla fiillerinin mutlaka bir hikmete binaen
olduuna,165 hem de Allahn faili muhtar oluuna zarar vermemeye zen gstermiler
ve hikmeti Allahn ezeli bir sfat olarak kabul etmilerdir.
lahi fiillerde pek ok maslahat, hikmet ve fayda olduunu daha nce belirtmitik. Bu
fayda ve hikmetler, gizli ya da ikr olabilir. Fakat nemli olan, bu hikmet ve
faydalar, kullar iindir. Yce Allah, kullarla ilgili hkmlerini, birtakm sebeplere
162
163
164
165
Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsiretul-edille, 505

Dergisi, VIII, 49
Kd Abdulcebbr, erhul-Uslil-Hamse, 213
36
binaen yaratmtr. Bu yzden ilhi fiiller kullarn faydalaryla mualleldir. nk

hikmet, fiilin maksatsz ve nedensiz olmasna aykrdr. Fiilin maksatsz ve nedensiz
olmas, onun anlamsz ve bo olmasn gerektirir. Buradaki fayda veya menfaat,
Allahn zt iin deil, kullar iindir. Dolaysyla bakasna ait bir menfaatle Allahn
olgunluk elde etmesi, olgunlamas sz konusu olamaz. Uygun olan, Allahn
bakasnn menfaatine fiil ilemesidir. Allahn Ztnn kemli gerei, en uygun olan
semesi gerekir. Fakat bu seim, zorunluluk ya da vcubiyet sz konusu olmakszn
ilenen bir seimdir.166
Mtridye gre Allahn yaratnda, kinatn ynetiminin dzenini bozacak bir
dzensizliin bulunmas imknszdr. Fakat insan aklnn idrak edemedii birtakm
eyler olabilir. nsan aklnn hikmetini anlamakta zorland olaylar hikmetten yoksun
deildir.167 Yine Mtrid, peygamberlerin, Allah tarafndan insanlara emirler ve
yasaklarla gnderilmesinde byk hikmetlerin bulunduunu, bunun kavranmas iin
akln kullanlmas gerektiini sylemekte, fakat buna ramen insan aklnn birok
hikmeti kavrayamayacan ifade etmektedir.168 Ayrca Mtrid, Allahn, hikmeti
gerei kulu iin en iyi olmayan (salah) da var edebileceini belirtir. Bunun nedeni
Allahn kulunu imtihan etmesidir.169
Hkim olan tanrnn hikmete aykr bir fiili olabilir mi? sorusuna Mtrid yle cevap
vermektedir: Hkim olan bir tanr, hikmetsiz bir ey yapmaz. Fakat hkim olan tanr,
insan aklnn hikmetini anlayamayaca bir fiili gerekletirebilir. Allah, hikmetsiz bir
fiil ilemekten mnezzehtir.170 Zira byk klfetlere katlanmak, ac il imek ya da
yaraya neter vurmak gibi kt durumlara, faydal sonular elde etmek iin katlanmak
gerekir.171 Bundan dolaydr ki Mtridnin fiilde hikmeti, sonucu iyi olan eklinde
tanmlamasnn nedeni, kt gibi grnen baz durumlarn hikmete aykrym gibi
alglanmas yanllna frsat vermemektir.
166
167
168
169
170
171

Dergisi, VIII, 53
Mtrid, Kitbt-Tevhd, 178-179
Mtrid, a.g.e., 101
Mtrid, a.g.e., 71b
Mtrid, a.g.e., 61
Mtrid, a.g.e., 344-345
37
Yine Mtrid hikmetin, birincisi adalet (adl), ikincisi fazilet (fazl) olmak zere iki
eidinden bahseder ve yle devam eder: Her eyi yerli yerine koymak anlamna
gelen adlin de ltuf ve adl olmak zere iki derecesi vardr. Burada ltuf, ltufta
bulunacak olann dilemesiyledir. Ltuf sahibi dilerse ltufta bulunur, dilerse bulunmaz.
Onun ltufta bulunmas, tamamen iyiliksever oluuyla alakaldr.172 Yani Allah,
hikmeti ile iyi bir fiil ilerse, o fiil Allahn ltfu ile meydana gelmitir, bir zorunluluk
ierisinde olduu iin deildir.
Mtridler, he eyin yaratcsnn Allah olduunu kabul etmekle birlikte, Allaha
nisbet edilecek sfatlarn, onun byklne yakan sfatlar olmas gerektiini belirtir:
lim, kudret, azamet, cell ya da Muhammedin Rabbi, Musann Rabbi gibi. Yoksa
ey maymunlarn yaratcs, ey domuzlarn hliki gibi sfatlarn sylenmesi caiz
deildir.173
Mtrid limlerden ihabddin el-Mercninin, Allahn fiillerinde hikmetin varl
ile ilgili izahat yledir: Varlklar, hikmet ve maslahattan yoksun deildir. nk
Allah, bilgisizlikten uzaktr. Allahn hkim, kmil, kudret, ilim ve kerem sahibi
olmas, herkesin hayrna olan ve ondan daha stn bir hayrn, daha stn bir gzelliin
olmas dnlemeyen bir sebep olan eyin meydana gelmesini gerektirir. Fakat bu,
Mutezilenin anlad anlamda bir zorunluluk deildir. Allahn yce sfatlarla
vasflanmasnn ve en gzel isimlerle adlandrlmasnn bir gereidir. Tm bu kinat,
en mkemmel bir ekilde, Allahn ilim, iradesi, kudreti, yaratmas ve icadyla,
birbirine bal olarak var olmutur. Bu durum, Allahn fili muhtar oluuna aykr
deildir. Aksine, onu tekid etmektedir.174
zmirli smail Hakk da Allahn fiillerinin hikmetsiz olamayacan, onun fiillerinde
bir abes bulunmayacan belirtmitir. nk fil, bir gye ve hikmet olmakszn
yapaca fiilden dolay hamde, kre mstahak olamaz.175 Ona gre bu konuda birok
slm limi ittifak etmi olsa da hikmet sfatnn aklanmasnda baz tartmalar
olmutur. zmirliye gre efl-i ilhiye birtakm hikmet, maslahat kapsamaktadr.
172
173
174
175
Mtrid, a.g.e., 192-193

Ebul-Muin en-Nesefi, Tebsiratul-Edille, I, 506-507
Dergisi, VIII, 48
38
Burada elde edilecek olan maslahat ve hikmet, file ait bir menfaat olarak
aklanyorsa, bu ilhi fiiller iin bir maslahat ve hikmet olmu olmaz. Fakat ilhi fiil
kullara ait bir menfaat olarak aklanrsa, bu hikmet ve maslahat olur.176 Ayrca ona
gre Allahn fillerinde maslahatn yannda mefsedet (kt durum) olabilir. Bu her
fiilde deildir. Zekt, mhiyeti itibariyle maldan eksilmesi itibariyle mefsedettir, kt
gibidir. Fakat fakirlerin ihtiyacn da karlamak, onlara iyilik etmek de bir maslahattr,
itir, davrantr. Burada maln azalmas kt bir durum gibi gzkse de kazanlan
iyilik karsnda ke en lem yekn (yok) hkmndedir. Buna benzer durum oruta ve
cihad etmekte de vardr fakat namazda yoktur177 Hikmet ve gye ile i yapan,
hikmetsiz ve gyesiz i yapandan daha stndr. Dolaysyla ilhi fillerde hikmetin
olmas daha dorudur. Allahn fillerinde hikmetin varl, Onun noksanln deil
bilakis kemlinin ispatdr.178
Buraya kadar, Mtridlerin grlerini aktarmaya altk. Bu blmde biraz da
Mtridlerle Mutezile arasndaki ortak ve farkl noktalardan bahsetmek istiyoruz.
mam Mtridnin hikmet ve sefeh konusunu ayr bir blm halinde ele aldn daha
nce belirtmitik. Burada hikmeti aklarken, ncelikle Mutezilenin hikmet anlayn
aklam, sonra da bu anlayn yanllarn ve tutarszlklarn ifade etmitir.
Biz nce, buraya kadarki bilgilerden, Mtridler ile Mutezilenin Allahn fiillerinde
hikmetin varl ile ilgili birletii noktadan bahsedelim: Allahn fiillerindeki hikmet
ve maslahatlar kullara aittir. lhi fiil ve hkmlerin birtakm maslahatlara dayanmas,
Allahn onlarla kemle ermesi anlam tamaz. Mtridlerle Mutezile arasnda bu
hususlarda bir gr birlii vardr.
Mtrid, yeri geldike Mutezilenin konuyla ilgili grlerine kar kmtr. yle
ki Onlardan bir gurup akl yerinde olup faydasz i yapan herkesin hakm olmadn,
sebepsiz bir i yapann abesle uratn, Allahn bir kiiye zarar verecek bir fiili
balatp yrtmesinin mmkn olmadn, nk bu durumun Allahtan hikmet
niteliini kaldrdn belirtiyor. Bu gurup, her ite bakas iin en elverili olana
(aslah) riayet etmeyi Allah iin vacip grrler. Bunlar, Allahn yapaca bir fiilin
176
177
178
zmirli smail Hakk, a.g.e., 282

zmirli smail Hakk, a.g.e., 288-289
39
bakasna fayda salamasn ya da ondan bir zarar ortadan kaldrmasn gerekli

grmler. Bu da, Allaha ait bir fiilin sebebidir.179
Yine Mtrid, Mutezileden bir grubun Allahn bir fiilini, bakasnn fiiliyle
mukayesesinden bahsederek yle bir yargya varr: Bu gruba gre Allahtan yalan ve
zulm meydana gelmesi hikmetle badamad gibi, srekli bir hareket veya
hareketsizlik de badamaz. Bu fikirde olanlar, Allahn fiil ilemesiyle ycelmesinin
bir fiili terk ederek deer kaybetmesinin mmkn olmadn da kabul etmilerdir.
Onlar, ilhi fiilin hikmetli olabilmesi iin, bakasna fayda salamasn veya
bakasndan bir zarar bertaraf etmesini art komular ve bunu, ilhi fiilin illeti olarak
grmlerdir. Onlara gre Allahn fiili ancak bu sayede abes olmaktan kacaktr.
Her fiilin mutlaka bir illeti vardr. Allahn illetsiz olarak bir fiili ilemesi imknszdr.
nk onlar, duyulur lemde illetsiz olarak bir fiili ilemeyi abes saymlar, zararl
grlen fiillerin bile bir faydaya ynelik olmamas halinde hikmetsiz olaca
eklindeki grlerini belirtmilerdir.180 Mtrid burada ayrca Mutezilenin zararl fiil
konusunda da fikir ayrlna dtn, bir grup limin kiinin szlanmasyla gerekte
zarar grm olmayacan, baka bir grubun kiinin zarar grdn kabul ettiini,
Allahn bunun zararn gidermesi gerektiini belirtir. Tpk duyular leminde iyi
sonulara ulamak iin katlanlan byk felketler, ac ilc imek, yaraya neter
vurmak gibi.181 Mtrid daha sonra bu Mutezili limler iin yle diyor: Ne var ki
dnya dnrlerinin akllar bunlar kavramaktan ciz kalabilir. Zira bir eyin yoktan
olumas veya failine fayda vermeyen bir fiilin yaplmasndaki hikmetler, onlarn idrak
gcn aabilir.182 Dolaysyla Mutezilenin, bakasna fayda salamayan her fiil
hikmetten yoksundur fikri tutarszdr.183
Mutezilenin be ilkelerinden adalet prensibi gerei, Allahn fiillerinin tmnn
mutlaka adalet iermesi zorunludur. Ktlk kesinlikle Allaha atfedilemez. Daha da
nemlisi, Allahn kullar iin en uygun olan yapmas (aslah) zorunludur. Mtridlere
gre Mutezililer, Allahn, kullarnn maslahat iin en iyi olan yapmasnn vacip
179
180
181
182
183

Mtrid, a.g.e., 276
Mtrid, a.g.e., 277
Mtrid, a.g.e., 278, Ayrca ayrntl bilgi iin bkz. Sbn, Mturidiyye Akaidi, (Trc.
Bekir Topalolu), Ankara, 2005
40
olduunu sylerken, Allaha bir zorunluluk isnat etmi, onun faili muhtar oluunu
zedelemi olmaktadrlar. Onlar ise byle bir zorunluluu kabul etmemektedir.
Mtridye gre hikmeti gerei Allah, kullar iin aslah olmayan da var edebilir.
Bunun nedenini de Allahn kulunu imtihan etmesiyle184 izah eder. Yine daha iyi
(aslah) prensibiyle hikmet veya baka bir mana kastedilse de bu grn tutarsz
olacan Allahn bizzat yaratc olma sfatndaki mana ile izah etmektedir.185 Mtrid
limlerden Pezdev de bu hususta yle der: Bize gre Allaha hibir ey gerekmez,
Ona hibir ey vacip deildir. Dilediine sevap ya da mkfat vermeden de ac
ektirebilir.186
imdi de Mtridlerle Earlerin hikmetle ilgili grleri arasndaki farklla,
Mtridlerin kar kt Ear grlere bakalm.
Earler, bu lemde Allahn faydasz veya zararl eyleri de yaratabileceini, onun
fil-i muhtar oluunu delil gstererek ifade ettiklerini, Earlerin grlerini
aklarken belirtmitik. Mtridler ise bu lemde ilk grnte faydasz, hatta zararl
gibi grlen eylerin, aslnda yle olmadn sylerler. yi incelenip dnldnde,
onlarn da birok faydalar ierdiinin grlebileceini belirtirler. Ayrca baz
durumlar, hikmet ve maslahatlar da insan aklnn anlamaya ve kavramaya kfi
gelmediini belirterek, Earlerin bu grlerine kar karlar.187
Yine Earlerin Allahn fiillerinde hikmetin bulunduu gibi, Allahn hikmetsiz
fiillerinin de olabilecei grne Mtridler cevab yledir; Bizim Allahn
fiillerindeki hikmeti kavrayamamamz, onda hikmetin yokluu anlamna gelmez. Biz
aklmzn
snrll
nedeniyle,
Allahn
delillerindeki
hikmetlerin
tmn
bilemeyiz.188
Allahn fiillerindeki hikmetten bahsederken, mam Mtridnin Allahn bu kinat
yaratmasndaki hikmetle ilgili grlerine de ksaca yer verelim.
184
185
186
187
188
Mtrid, Teviltl-Kurn, 71b

Dergisi, VIII, 53-54
Dergisi, VIII, 48
41
Mtrid, Kitbut-Tevhdde Allah lemi niin yaratt diye bir balk altnda bu
konuya yer vermitir. Ona gre Allah kinat niin yaratt sorusuna limler ok
eitli cevaplar vermilerdir. Kinatn niin yaratldna dair grlerine yer vermeden
nce, bu konudaki eitli limlerin farkl ve benzer grlerini aktarm, daha sonra da
kendi grlerine yer vermitir. Biz de, nce kitaptaki eitli grleri ksaca
aktardktan sonra, Mtridnin grlerine yer vereceiz. Mtrid, bu grleri yle
sralyor:
a)Baz bilginlere gre bu soru yersizdir ve byle bir soru sorulamaz. nk Allah
Teal, ezelden beri hkim, ilim sahibi ve gandir. Bundan dolay onun fiillinin
hikmetsiz olmas dnlemez. Bir fiillin hikmetsiz olduunu, hikmet dnda
olduunu sylemek, ya hikmetin ne olduunun bilinemeyiinden, ya da bu fiil yoluyla
bir yararn elde edilemeyecei endiesinden kaynaklanr. Fakat Allah, her eyi bilen ve
gan olduu iin, hibir eye ihtiya duymamaktadr. Bundan dolay Allah kinat
niin yaratt? sorusu hikmetten yoksundur. Nitekim yce Allah, biz g de, yeri de,
ikisinin arasnda bulunan eyleri de oyun olsun diye yaratmadk189 ve O, yaptndan
dolay sorgulanamaz fakat onlar sorgulanrlar190 anlamndaki yetlerde fiillerinde
abes
ve
hikmetsizliin
olmadn,
elence
kuruntusundan
uzak
olduunu
vurgulamtr.191
b)Mtrid, bu maddede Mutezilenin aslah teorisini ve bu teorinin tutarszln ortaya
koymaktadr. Biz bu konuya tezimizde daha nce yer vermitik. Tekrardan kanmak
amacyla burada bir kez daha zikretmiyoruz.
c)Baz bilginlere gre Allah bolca ltuf veren eklinde nitelendirmek gerekir. nk
Allah, cmert, faziletli, bunu gerekletirecek g ve kudrete sahiptir. Allahn kinat
yaratmas da, bolca ltfunun ve cmertliinin gstergesidir.192
d)Baz bilginlere gre bu soruyu sormak muhaldir. nk soru sormak, yaratlan ey
iin bir eksikliin nceden var olmas anlamna gelir.193
189
190
191
192
193
el-Enbiy 21/16
el-Enbiy 21/23
Mtrid, a.g.e., 153
Mtrid, a.g.e., 153
42
e)Baz bilginlere gre Allah neden bu lemi yaratt da baka trl bir lem yaratmad?
Niin mahlukt yaratt vakitten nce yaratmad? Ben niin soru soruyorum?
eklinde sorular sormak anlamszdr. nk byle bir sorunun, yaratlabilecek dier
lemler iin de sorulmas mmkndr.194
f)Baz bilginlere gre Allah lemi, baz sebeplere bal olarak yaratmtr.195
g)Bir ksmna gre Allah, kinat baz sebeplere binaen yaratmtr. Kinatta
yaratlanlarn ounluu, baz varlklarn imtihan edilmesi iin yaratlmtr. nk
Hikmet, zaten kinatn yaratlmasyla var olmutur. Hikmet ile hikmetsizlik yine
varlkla birbirinden ayrt edilebilmektedir. Bundan dolay yaratln amac, imtihan
olan varlklarn var edilmesiyle gerekleir. Dier tm varlklar, imtihan olan varln
istifadesine sunulmu, imtihana vesile klnmtr. mtihan olan varlklarn amac da
Allaha kulluk etmektir. Yani Allah yaratl iin ortaya konan amalardan
mnezzehtir.196
mam el-Mtrid, son olarak Hseyin b.Muhammed en-Neccarn, kinatn
yaratlyla ilgili grlerine yer verir.
h)Hseyin b. en-Neccrn yle ifade ettiini nakleder: Kinatn yaratlnn ok
eitli nedeni vardr. Bunlar; Allahn varlna delil olmas, ibret ve t olmas,
nimeti ve rahmeti kapsamas, ihtiyalar karlamaya vesile olmas gibi nedenlerdir.
Ayrca kinatta baz eyler de vardr ki, bu bir kii iin nimet olurken, baka bir kii
iin musibet olabilir. Bu kinatn yaratlndaki ama sadece maslahat ve yarar
salamak olsayd, imtihana tabi tutulan varlktan nce hibir ey yaratlmaz, bir halden
baka bir hale deitirilmez, bu kadar fazla ey meydana getirilmezdi. Bundan
dolaydr ki, Allah Tealnn, insann zihninin kavrayamayaca ve gznn
gremeyecei kadar ok varl yaratmas, bu kinatn fayda salamak amacyla
yaratlmadn gstermektedir.197
194
195
196
197

Mtrid, a.g.e., 154
Mtrid, a.g.e., 154
Mtrid, a.g.e., 155
43
Kinatn yaratl sebebi ile ilgili eitli grleri naklettikten sonra, bu konu ile ilgili
kendi grlerini de yle ifade etmektedir: Allah mahlukt, birliine ve hikmetine
dellet etmek zere yaratmtr. O halde insan bunu bilmelidir, bilmemesi caiz olmaz.
Caiz olsayd, o zaman yaratl anlamsz olurdu. nk sorumluluk kaldrlrsa,
yaratln zail olmas sz konusu olur. Bu takdirde kinat, yok olmak iin meydana
gelmi olur. Bir ey yapan, bozmak iin bir ey yapyorsa, o ey yapan varlk, manasz
ve hkim olmayan bir kimsedir. Nitekim mkfat ve ceza, tevik ve tehdit iindir.
Byle mkfat ve ceza olmasayd, bu durum itaatin faydasn ve isyann zararn
engellerdi. Dolaysyla yaratlanlarn fiillerinin karlnda herhangi bir sevap
olmazd. taat eden iin fayda, isyan eden iin zarar olmayacak olsayd, emirlerin ve
yasaklarn anlam olmazd. nk burada emreden ve yasaklayan iin bir menfaat sz
konusu deildir. Bundan dolay hikmetin iinde mkfat ve ceza gereklidir. Emirlere
ve nehiylere uyup uymamakta bir nefis mcadelesi vardr. Nefis emir ve nehiyden
holanmayp, kiiyi tabiatnn istemedii eye doru ekmeye alrken, imtihanda
olduunu fark eden kimse, buna stn gelmeye alr. Onu emrolunduu tarafa
evirmenin tek yolu, mkfat ve cezay hatrlamakla mmkn olur. Byle olunca,
gzel, lezzetli olan eyleri terk etmek kiiye kolay, zor ve meakkatli eylere
sabretmek de hafif gelir.198
Bu aklamalardan Mtridnin, insann varlklar iindeki yerinin ok farkl olduunu
dndn anlyoruz. Ona gre insan eitli emir ve yasaklarla sorumlu tutulmu,
bunun sonucunda da mkfat ve cezann olduunu belirtmitir. Byle olmam olsayd,
bu durum, Mtridye gre Allahn hikmetiyle badamam olacakt. Ksaca
Mtrid, Allahn bu lemi ve kinat, varlna, birliine ve hikmetine delil olarak
yarattn sylemektedir.
Bir baka yerde de hikmeti adalet anlamnda kullanmtr. nsann fayda salamayan
ya da zarardan korumayan, zarara engel olmayan durumlar irkin gren bir tabiatla
yaratldn, bundan dolay ameller iin mkfat ve cezann olmas gerektiini belirtir.
Daha sonra da bu mkfatn Allahn insanlara bir ltfu olduunu belirtir.199 u yet ile
198
199

44
bu grn delillendirir: Kim bir iyilik yaparsa ona on kat vardr. Kim de ktlk
yaparsa o da sadece o ktln misliyle cezalandrlr ve onlara zulmedilmez.200
Buraya kadar Mtridnin Allahn fiillerindeki hikmet ve kinatn yaratl ile ilgili
grlerine yer verdik. Allahn fiillerindeki hikmet ile ilgili Mtridnin dncesinin
daha anlalr olmas iin, onun er meselesi, kinatta kt gibi grlen durumlarn,
zararl olduu dnlen varlklarn yaratl ile ilgili grlerine de yer vermek
istiyoruz.
Mtridye gre her eyi yerli yerine koymak hikmet, bir eyin mahiyetini idrak
etmemek ve nereye konulacan bilmemek ise erdir.201
Mtridlere gre lemde zararl zannedilen, faydaszm gibi grnen eyler aslnda
yle deildir. yice incelenip dnldnde, onlarn da birok faydalar ihtiva ettii
grlecektir. nsan akl, Allahn yaratt tm varlklarn ve hadiselerin ihtiva ettii
ilhi hikmetleri idrak etmeye, anlamaya, yeterli deildir. Bizim bilgimiz sadece
grnen lem iin bile yeterli deilken, grnmeyen lem iin hi mmkn olmaz.
Zararl veya faydasz gibi grlen baz eylerin ve varlklarn, ilim aratrmalar
sonunda birok faydalar ierdii ortaya konulmutur. Salgn hastalklar iin bile;
bunlar faydaszdr, bunlarda hikmet yoktur, diyemeyiz. Bu gibi eylerdeki hikmet ve
faydann varln insan aklnn kavrayamamas baka ey, onlarda hikmetin olmamas
baka eydir. nsan aklnn bir eyi kavrayamamas, o eyin olmad anlamna
gelmez.202
Mtrid, zararl varlklarn yaratlmasndaki hikmeti, Kitbt-Tevhdde mstakil bir
balk halinde ele almtr. Bu blmde Mtrid, insan aklnn ilhi hikmetin tmn
kavramaktan aciz olduunu, ylanlar ve dier zararl varlklarn yaratlmas gibi her
eyde hikmetin var olduunu203 belirtir. Ayrca insann bilgisinin snrl olduu ve
duygularnn tesirine kaplp hataya debilecei ihtimalinin olduu204, insann
200
201
202
203
204
el-Enm 6/160.
Dergisi, VIII, 54
45
kendisine gizli olan hikmetleri anlayabilmesi iin Allaha yalvarmas gerektii205, buna
ramen Yce Allah ve sfatlarn hakkyla bilen kimsenin, onun fiillerinin hikmetin
dna kmasnn caiz olmadn anlayacan ifade eder.206
Mtrid, yaratlanlarn cevherlerinde faydal ve zararl olmak zere iki yn olduunu
ifade eder. Bir varlkta bu iki ynn bulunabilmesi, Allahn onlar lim, hkim bir
dzenleyiciye
dellet
edecek
ekilde
yarattn,
birliine
delil
kldn
gstermektedir.207
Bu kinat kusursuz ve noksansz yaratan Allah, tabiattaki, ilk bakta kt, irkin,
faydasz ve deersiz gibi grlen eyleri de yaratmtr.208 Fakat bir eyin ayn anda
yapsnn gerei olarak ktlk ve iyilik, zarar ve fayda tamas mmkn deildir.
Fakat bir kii iin bir anda kt olan bir ey, baka bir kii iin, bir baka ynden iyi
olabilir. Bundan dolay varlklarn tmnn her durumda yararl ya da zararl olmalar
dnlemez.209 Ayrca Mtrid, zararl gibi grlen varlklarda birok faydalar
olduunu fakat insann onlarn esasn kavrayamadn belirttikten sonra, buna u
rnekleri verir. Mesel atete hem yakma hem de gdalar iyi hale getirme zellii
vardr. Suda hem canlya hayat verme, hem de onun yok olmasna neden olabilme
zellii vardr. Bunlar gibi, hibir ac veya zehirli madde yoktur ki, iinde bir hastalk
iin il bulunmasn. Devamnda, dnen kimsenin, varla hayr veya er
denmesinin hatal olduunu anlayabileceini, her maddenin hem fayda hem de zarar
ihtiva ettiini, bu durumun da Allahn birliine dellet eden delillerin en byn
olduunu sylemektedir.210
Mtridye gre insan aklnn snrlar belirlidir. Bu snrl akl, gerekte irkin olduu
halde gzel gibi grnen eylerin irkin olduunu, gerekte dzenli olduu halde
dzensiz grnen eylerin de dzenli olduunu bilebilir. Mesel fakir olup, alkanlkla
fakirlii benimsemi, fakirlik kendisi iin gzel, kt eylerin de meru olduuna
inanan, zenginliin kt, iyi eylerin de caiz olmadna inanan bir kimsenin, hikmetin
205
206
207
208
209
210
Mtrid, a.g.e., 221

Mtrid, a.g.e., 216-217
Mtrid, a.g.e., 109
Mtrid, a.g.e., 31, 42
Mtrid, a.g.e., 41
Mtrid, a.g.e., 109-110
46
ne olduunu doru olarak sylemesi beklenemez. Byle bir kiinin, Allahn evreni
yarat ve ynetiindeki hikmeti anlamas mmkn deildir. yleyse bu kiinin
Allaha acizlik nispet etmesinin, bilgisizlik atfetmesinin hibir deeri yoktur.211
Mtrid, varlklarda hikmetin olup olmadnn insan akl tarafndan dou bir ekilde
deerlendirilmesini engelleyen baz etkenler olduunu belirtir. Bunu yle izah eder:
Duyulur lemde fiili sefeh konumuna getiren iki etken vardr. Birinci etken, fiili
yapann izni olmakszn bu fiille bir hakkn yenmesi, ikincisi de fiili yapann yasann
inenerek emrine muhalefet edilmesidir. Bun iki etkenin ikisi de Allahtan uzaktr.
Allahn fiillerine bu vasflarn gelmesi mmkn deildir Dolaysyla Allah
Telnn fiilleri, sefeh ve zulmden mnezzehtir. Allahn fiilinin gerekletii yerde
insan tarafndan deerlendirmeye tbi tutulup, sefeh ve cevr ile nitelendirilmesi, de
doru deildir. nk insan aklnn o anda o fiilin gerek hikmetini kavramas
mmkn olmayabilir.212
Mtrid, Allah zulm ve sefehle nitelemenin yanlln belirleyecek iki kstastan
bahseder. Birincisi, akl asndan irkin olandr. yle ki, aratrdka irkinlii,
irdelendike anlamszl artar irkin bir fiil ileme ihtimali tayan bir varln
vaadine gvenilmeyecei gibi tehdidinden de korkulmaz. Bylesinin ne hayr umulur,
ne de errinden emin olunur. kincisi de htiya ve bilgisizlikten dolay sefeh ve zulm
fiili
ilemektir.
213
kantlanmtr.
Allah
Telnn
bunlardan
mnezzeh
olduu
defalarca
Bu iki kstasla Mtrid, Allah zulm ve ktlkle nitelemenin
yanllnn belirlenebileceini belirtmektedir.

Mtridye gre varlklar ktlk, er, irkinlik gibi eitli vasflarla vasflandrlrsa,
bu vasflar, Allahn yaratclk sfat dnlmeksizin dorudan Allahn fiili olarak
nitelendirilmesi halinde, Allaha bozguncu, kt fiilli, kt davranl denmi olur.
Allah, bu vasflarla nitelemek ise kfrdr.214 Yine Mtridye gre insan, varlklara
nispet edilen irkinlik, zorunluluk, fesat, acizlik, pislik ve ktlk gibi vasflarn
211
212
213
214

Mtrid, a.g.e., 278-279
Mtrid, a.g.e., 280
47
kendilerine bile sylenmesini kabul etmezler. Bunda dolay da bunlar Allaha nispeti
uygun deildir.215
Mtridye gre Allah, hem hayr ve er cevherinin, hem de kullarn hayr ve er
fiillerinin yaratcsdr. Allahn yaratmad bir eyden zaten bahsedilemez. Fakat
yaratla konu olacak bir eyi yaratmak, o eyi yapmak, ilemek deildir.216 Yani hlk
ile mahluk ayn deildir. nk Allahn fiili iyilik veya ktlkle, hayr veya er
olmakla nitelendirilemez. Ancak lemde iyi veya kt fiili ileyenler ancak bu ekilde
vasflandrlr.217
Mturid limlerden Pezdevi (.493/1099) de, Allahn fiillerinin hepsinin, Allahn
dilemesiyle ve irdesiyle olduu, Ancak bunlardan hayr olanlara Allahn rzasnn ve
muhabbeti olduu, er olanlara rzasnn ve muhabbetinin olmad grndedir.218
Pezdevi yle devam eder: Allahn fiillerinin hikmetten bo ve yoksun olduu
dnlemez ancak kullarnn fiillerinin hikmetine gelince, burada dururuz. nsann
fiilini sefihle, hikmetsizlikle nitelemek bizim iin mmkndr. Ama Allahn fiillerini
hikmetsizlikle vasflandrmak mmkn deildir.219
Mtridye gre Allahn her eyin yaratcs olduunu daha nce belirtmitik. Allah
iyi eyleri de, kt eyleri de yaratandr. Fakat Allahn kt eyleri yaratmas,
bunlarla vasflandrlmas anlamn tamaz. Allah kt eylerin rabbi, pis olanlarn
ilh, eytann ve iblisin dayana, murdar ve pis eylerin varln srdren diye
nitelemek, doru deildir, ulhiyete uygun dmez.220
Gryoruz ki Mtrid, Allaha izafe edilecek bir fiilin ya da eylemin, mutlaka iyi
ynde olmas, ktl artrmamas gerektiini zellikle vurgulamtr. Yani
Allaha Ey pis ve murdar eylerin ve benzerlerinin yaratcs! eklinde hitap
edilemez.221 Bundan dolay Allaha yaplacak olan bir hitap, nimetleri ifade etmesi,
tazim, kr gibi bir anlam iermesi gerekir. Bunlarn ve benzerlerinin dnda
215
216
217
218
219
220
221
Mtrid, a.g.e., 80-81

Mtrid, a.g.e., 211
Mtrid, a.g.e., 258-259
Pezdev, Ehl-i Snnet Akaid, 62-63
Mtrid, a.g.e., 392
48
olumsuz, kt bir ifade Allaha nispet edilemez. nk Allah, kendi fiiliyle

nitelendirilir ki onun fiili de adalet ve ltuftur. Allahn fiili dnda bir fiille Allahn
nitelendirilmesi, ancak bu nispetin vgye lyk bir anlam tamasna baldr. nk
byle bir vasf da yine Allahn ltfu ve ihsan ile var olmutur. Eer ifade edilen vasf,
vgye lyk bir anlamda deilse, o ifade Allaha nispet edilemez.222
mam Mtrid Allahn fiillerinin, insann fiilleriyle karlatrlmasn da doru
bulmamaktadr. Bu konuda yle diyor: Yce Allah, ilim, kudret azamet ve hayat
sfatlarna zt ile sahiptir. Ona ait fiillerin, duyulur lemdeki hkimlerin (insanlarn)
fiilleriyle kyaslanmas uygun olmaz. nk duyulur lemdeki bir hkim, hikmetsiz i
yapmaya adaydr.223 Ayrca Mtrid, bir kulun, ilhi bir fiil hakknda hikmete
uygunluk ile ilgili yorumda bulunmasn da uygun bulmamaktadr. Bununla ilgili de
yle diyor: Bir insan bir eyde hikmete aykr bir durum fark edince, iki ihtimal
arasnda srekli yer deitirir: Ya o konudaki hikmetli davrann bilgisine ular, ya da
ulaamaz. Onun bilgisi, konunun hikmetini anlama seviyesine ya ulamakta veya
ulamamaktadr. Bu sebeple bir kulun ilhi bir fiil hakknda hikmete uygun
dmemitir veya u vasflar tamamaktadr eklinde bir iddiada bulunmas
anlamszdr.224
Mtridye gre insan varlklarn ou hakknda cahildir ve bunu kendisi de bilir.
nsan ihtiyalarla evrilidir, ou zaman acziyet iindedir. Kendi asndan konumu
byle olan birinin, Mtridye gre Allahn yapaca bir ie karp deerlendirmede
bulunmas mantksz ve anlamszdr. Ona gre zaten byle bir deerlendirmeyi btn
dnrler yapmamtr. Yce Allah bu hususta yle buyuruyor: O yaptndan
dolay sorgulanamaz fakat onlar sorgulanrlar.225 nsann fiili hikmetli olmaya da
olmamaya da msaittir fakat Allahn fiilleri hikmetsizlikten mnezzehtir.226 Efl-i
ilhiye (ilhi fiiller) hikmetten hal (bo) olamaz.227
222
223
224
225
226
227
Mtrid, a.g.e., 497-498

Mtrid, a.g.e., 280
Mtrid, a.g.e., 281
el-Enbiy 21/23
zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, s.282
49
Sonu olarak Mtridnin hikmet ile ilgili kanaati, Allahn fiillerinin, zellikle de
insana ilikin fiillerinin hibirinin hikmetten, maslahattan, sebep ve illetten yoksun
olmad ynndedir. Bu hikmet ve maslahatlar bazen gizli, bazen de aikr olabilir.
Fakat
insan
akl,
bu
hikmet
ve
maslahatlar
her
zaman
gremeyebilir,
kavrayamayabilir. Bir eyin grlememi veya kavranamam olmas, o eyin olmad

anlamna gelmez. nsan bu hikmetleri kavramak iin gayret gstermelidir. Bundan
dolay Mtridye gre bir varla hayr veya er demek hatal olur. nk ilk bakta
zararl gibi grnen bir varlk, beraberinde birok fayda ve maslahat da getirebilir.
Ona gre mahlkatn bu ekilde fayda ve zarar bulunduran bir ekilde yaratlmas,
insanln imtihan iin bir vastadr.
Mtridlerin hikmeti aklarken, Allahn irde sfatn zedelememeye dikkat
ettiklerini grmekteyiz. Bundan dolaydr ki Allahn fiillerindeki hikmeti, bir
zorunluluk olarak deil, hikmetinin gerei ile, Allahn bir ihsan olarak izah
etmilerdir.
Allah, her eyin yaratcsdr. Hayr da erri de o yaratmtr. Fakat kt sfatlarla
vasflarla vasflandrlamaz. Ona irkin ifadelerle hitap edilemez.
Onun gzel ve irkin, iyiyi ve kt, hayr ve er gibi birbirine zt eyleri ve varlklar
yaratmas, onun gcnn, kudretinin ve kemlinin delilidir.
50
SONU
Dini bir terminoloji olup, geni bir anlama sahip olan hikmet kelimesinin, insanlara
ve Allaha nispeti sz konusu olduunda farkl manalara geldiini gryoruz. Buna
dayanarak Allahn fiillerindeki hikmet ile ilgili grlere baktmzda, insanlarn
bunu alglama biimlerinin farkl olduunu grmekteyiz. Tm bu grlerde, ekollerin
birbirlerine kar ortaya attklar btn iddialarda, Allahn mutlakln koruma abas,
tespit ettiimiz en nemli noktalardan birisidir. Her ekol, kendi mantk sistemince
Allahn fiillerindeki kusursuzluunu aklamaya alrken, kart grllerin Onu
yanl vasflandrdn ileri srmtr.
Allahn fiillerinde hikmetin mmkn olduunu iddia edenler, bunun zorunlu olduunu
ileri srenler, ktln yaratlmasn yorumlayanlar, bunlarn tm, Allahn tek tanr
oluuna en uygun bir anlay olduunda hemfikirdirler. Bu, temelde nemli bir
uzlama noktasdr.
Kuran- Kerimin btnne baktmzda, Yce Allah dikkatlerimizi kinattaki
mkemmellie, tertip ve dzene, ekerek, hibir eyin unutulmadn, her kk bir
ayrntnn dahi dnlerek tertip edildiini, hibir eyin bo yere ve oyuncak olsun
diye yaratlmadn belirtmekte, bizleri bu kinattaki hikmetleri bulmaya davet
etmektedir.
Zaman zaman bizlere gereksizmi gibi gelen birtakm eylerin, gn getike yaplan
aratrmalar sonras, aslnda insanlk iin ne gibi faydalar ierdiine srekli ahit
olmaktayz. unu da belirtmek gerekir ki, ilhi kudretle kurulmu olan bu kinattaki
tm hikmetleri, beeri irdeyle tam olarak zemeyiz. Ancak kendi akli ve bilgi
imknlarmzn elverdii kadarna ulaabiliriz. Her geen gn artan bilgi birikimi, bu
hikmetlerin biraz daha zlmesine katk salayacaktr.
Mutezileye gre Allahn tm fiilleri hikmetlidir. Hikmetli fiil ilemek Allah iin
zorunludur. Allah, kullar iin en iyi (aslah) olan yapmak zorundadr. Maksatsz bir i,
anlamsz olup, Allahn iin bo ile megul olmak sz konusu olamaz. Yine fiildeki
hikmetle Allahn keml bulmasn dnmenin yanl olduu, bilkis hikmetli fiilin
eksiklii gidermek deil, olgunluk anlamna geldii eklindeki anlay, Mutezilenin
dier bir yaklam tarzdr.
51
Earilere gre Allah fil-i muhtardr. Allahn hikmetli fiilleri olduu gibi, dilerse
hikmetsiz fiilleri de olabilir. Onu snrlandrmak, Onu zorunlu tutmak uygun olmaz.
lhi filler, hikmetle veya kullarn maslahatyla kaytlanamaz. Onlara gre Allahn
fiillerinin tmn birtakm maslahatlara dayandrmak, Allah iin bir eksikliktir. Allah
bu maslahatla eksikliini giderecekse, o zaman zt itibariyle bu maslahat olmadan
eksiklii sz konusu olacaktr ki bu Allah iin dnlemez. Eariler Allahn erri de
yaratacan, nitekim tabiatta yrtc hayvanlar, salgn hastalklar, frtna, sel, aclar,
gibi bunun birok rneklerinin olduunu, bunlar iin Allaha hesap sorulamayacan
ifade ederler. Ayrca Allahn burada ac eken insanlar hirette sevap ile
dllendirmek zorunluluunun da olmadn ifade ederek, Mutezileye de cevap
vermektedirler.
Eariler, erri yaratmakla erri ilemenin ayn ey olmadn, Allahn hayra rzasnn
olduunu fakat erre rzasnn olmadn ifade etmilerdir.
Matridlerin hikmet ile ilgili grlerine baktmzda, daha ll ve dengeli bir yol
izlediklerini grmekteyiz. Onlara gre Allahn fiillerindeki hikmet, hikmetinin
gereidir. Allahn ltfu iledir. Zorunlu deildir. Matridler, Allahn fiillerindeki
hikmetin varln kabul etmektedir. Bunu kabul ederken, bir taraftan da Allahn fl-i
muhtar oluunu (irde sfatn) zedelememeye dikkat ederler. Burada, Mutezilenin
zorunluluk fikrine de kaymadan, kendilerince daha mkulane bir yol belirlediklerini
grmekteyiz.
Matridlerin Mutezile ile, Allahn bo ilerle megul olmayaca konusuna
yaklamlar farkl olsa da, benzer grte olduunu gryoruz. Mutezile bu gr
direkt sylerken, Matridler bunu insann bilgisizliiyle izah etmektedirler.
Buna gre tm bu abalarn sonunda ulalabilecek en byk hikmetin, Allahn
varlna ve birliine ulamak olduunu syleyebiliriz.
52
KAYNAKA
ABDULBK, Muhammed Fuad, el-Mucemul-Mufehres, Kahire, 1999

ACLN, smil b. Muhammed, Keful-Hafa, (thk. Ahmet el-Kal), MektebettTrasil-slm, Halep, t.y.
ALKIN, Yahya, Hikmet slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Yaynlar, stanbul, 1977
MD, Gayetul Merm fi lmil-Kelm, (nr. H. Mahmud Abdllatif), Kahire, 1971
ASIM Efendi, Kmus Tercmesi, stanbul, 1305 h
BADD, Abdulkhir b. Thir b. Muhammed, Uslud-Dn, stanbul, 1928
BKILLN, Kd Eb Bekir Muhammed b. Tayyib, Kitabt-Temhd, (nr. Mahmud
Muhammed Hudayri), Kahire, 1947
CANAN, brahim, Ktb-i Sitte Muhtasar Tercme ve erhi, Ank. 1991
CHAN, Ahmet, (1987), Mturidinin Hikmet ve Rzk Anlay, Baslmam Yksek
Lisans Tezi, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits
CRCN, es-Seyyid e-erif Ali b. Muhammed b. Ali, Tarift, ist., 1374

EBU HLL EL-ASKER, el-Furk fil-La, Beyrut, 1980
EAR, Ebl-Hasan Ali b. smail Eb Bir, el-Luma fir-red al ehliz-zey velBida, Beyrut, 1952
53
GAZZL, Eb Hmid Muhammed b. Muhammed, el-ktisd fil-tikd, (trc. Kemal

Ik), Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1971
GLER, lhami, Allahn Ahlklii Sorunu, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 1998
GOLDZHER, Ignaz, Klasik Arap literatr, Trc: Rahmi Er, Azmi Yksel, Ankara
1993
HAKKI, zmirli smail, Yeni lmi Kelm, Umran Yaynlar, Ankara, 1981
HM, Ahmed, Muhtarl-Ehadis, stanbul, 1972
IIK, Kemal, Mutezilenin Douu ve Kelmi Grleri, Ankara, 1967
BN KAYYM EL-CEVZYYE, ifl-all, Darl-Fikr,1988
BN MANZUR, Ebl-Fazl Cemaleddin Muhammed b. Mkrim b. Manzr, LisnlArab, Beyrut, 1338/1968
BN TEYMYYE, Mecmuatur-resil, Msr, 1341
SFEHN, Rap, Mutluluun kazanlmas, (tcr. Ltfi Doan), st.1974
BNL-ESR, en-Nihye fi Garbil Hadis, Beyrut, 1979
KD ABDLCEBBR, Ebl-Hasan Abdlcebbr b. Ahmed, el-Muni fi ebvbittevhid, (Nr. Ahmed Fud el-Ehvn, Kahire, 1962
KD ABDLCEBBR, Ebl-Hasan Abdlcebbr b. Ahmed, erhul-UsulilHamse, Kahire, 1988
KALKAN, Ahmed, Mslman Akidi, stanbul, 2005
54
KUTLUER, lhan Hikmet, Diyanet slm Ansiklopedisi, stanbul, 1988

MAKDS, Kitbul-Bed vet-Tarh, Paris, 1899
MTRD, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed, Kitbut Tevhd Tercmesi,
(Trc. Bekir Topalolu), SAM Yaynlar, Ankara, 2003
MTRD, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed, Tevilat Ehlis-snne,
Sleymaniye Ktphanesi Lleli blm, No.100
MATURD, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed, Teviltl-Kurn, skdar
Hac Selim Aa Ktphanesi, no:40
MUALLM NAC, Lugat- Naci, stanbul, 1318 h
NESEF, Ebul-Muin Meymn b.Muhammed b. Muhammed b. Mekhl, TebsiratulEdille fi Uslid-Din, thk. Hseyin Atay, Diyanet leri Bakanl Yaynlar,
Ankara, 1990
ONAT, Hasan, ii mmet Nazariyesi, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi
Dergisi, XXXII, Ankara, 1992
ZLER, Mevlt, slm Dncesinde nsan Hrriyeti, Nn Yaynclk, stanbul, 1997
PEZDEV, Ebu Yusr Muhammed, Ehl-i Snnet Akaidi, (Trc: erafeddin Glck),
stanbul, 1980
RAGIB EL-SFEHN, el-Mfredt fi Garbil Kurn, stanbul, 1986
RZ, Fahreddin Muhammed b. mer el-Hatib, Meftihul-gayb, Ankara, 1990
55
ES-SBN, Eb Muhammed Ahmed b. Mahmd b. Eb Bekir Nureddin,

Mturidiyye Akaidi, (Trc. Bekir Topalolu), Ankara, 2005
SALB, Cemil, el-Mucemul-Felsefi, Beyrut,1982
EHRSTN, Ebl-Feth Muhammed b. Abdlkerim b. Ahmed, Nihyetil-kdm fi
ilmil-Kelm, Mektebets-Sekafetid-dniyye, Kahire, ts
TAFTAZN, erhul-Akid, Nr. Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul,
1980
TAHNEV, Kef Istlahtil-fnn, stanbul, 1317 h
TRTON, A. S., slm Kelm, (trc.Mehmet Da), Ankara, 1983
YAZIR, Elmall Hamdi, Hak Dini Kuran Dili, stanbul, 1979
YKSEL, Emrullah, Allahn fiillerinde Hikmet, Atatrk niversitesi lhiyat
Fakltesi Dergisi, VIII, Erzurum, 1985
ZEMAHER, Muhammed b. mer, el-Kef an-Hakaikut-tenzl, Kahire, 1373 h
56
ZGEM
Hseyin CAN, 1974 ylnda Dzcenin Ballca Kynde dodu. lkokulu Ballca Ky
lkokulunda, orta ve lise tahsilini ise Dzce mam-Hatip Lisesinde tamamlad.
1992 ylnda Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesine baladktan sonra, ikinci snfn
bahar dneminde Ankara niversitesi lahiyat Fakltesine gei yapt. 1997 ylnda bu
faklteden mezun oldu.
1998 ylnda Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Temel slmi Bilimler
Ana Bilim Dal, Kelam biliminde yksek lisans eitimine, 2 Nisan 1998 tarihinde
Akakoca mam-Hatip Lisesinde Meslek Dersleri retmelii grevine balad.
Srasyla akrlar lkretim Okulu ve Cumhuriyet lkretim Okullunda grev yapt.
Yksek Lisans eitimine bir sre ara veren Hseyin CAN, 2005 ylnda verilen hak ile
eitimine brakt yerden devam ederek, bu tez ile Yksek Lisansn tamamlad.
Halen Cumhuriyet lkretim Okulunda retmenlik grevine devam etmektedir.
Hseyin CAN evli ve bir kz ocuu babasdr.
57

Ehl-I Sünnet Ekollerinden Eş'arilik Ve Matüridiyye'ye Göre Allah'ın Fiillerinde Hikmet

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ehl-I Sünnet Ekollerinden Eş'arilik Ve Matüridiyye'ye Göre Allah'ın Fiillerinde Hikmet

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

EHL- SNNET EKOLLERNDEN EARLK VE

YKSEK LSANS TEZ

Enstit Anabilim Dal: Temel slmi Bilimler

Tez Danman: Do Dr. Ramazan BER

EHL- SNNET EKOLLERNDEN EARLK VE

YKSEK LSANS TEZ

Enstit Anabilim Dal: Temel slmi Bilimler

:Diyanet slm Ansiklopedisi

SA, Sosyal Bilimler Enstits

Yksek Lisans Tez zeti

Tezin Bal: EHL- SNNET EKOLLERNDEN EARLK VE

Danman: Do. Dr. Ramazan BER

Kabul Tarihi: 23 Haziran 2006

Sayfa Says: IV (n ksm) + 57 (tez)

Anabilimdal: Temel slmi Bilimler Bilimdal: Kelm

Sakarya University Insitute of Social Sciences

Abstract of Masters Thesis

Title of the Thesis: WISDOM ACCORDING TO ESARI AND MATURDYYE

Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Ramazan BER

Date: 23 June 2006

Nu. of pages: IV (pre text) + 57 (main body)

Department: Basic slamic Sciences

nde gelen temsilcilerinin eserlerinden ve grlerinden istifade edilmeye gayret

hadislerdeki hikmet kelimesinin, anlamlar zerinde de durulmu, bu konuda tefsir ve

bn Manzur, Lisnl-Arab, Beyrut, 1338/1968, XII, 140, Ragb el-sfehn, el-Mfredt

Ragb el-sfehn, el-Mfredt, 181, sm Efendi, Kamus Tercmesi, IV, 244

Seyyid erif Crcani (.816/1413), Hikmeti -felsef anlamnda- insann gc

Ragb el-sfehn, el-Mfredt, hkm maddesi, 181

Hikmetin baka bir tanm da yledir; Hikmet, insann hakikatleri, gc lsnde

Tahnev, Kef Istlahtil-fnn, stanbul, 1317 h., I, 370

Ayetlerde geen hikmet kelimeleri, genellikle peygamberlerle alakaldr. Mesel, Nis

Ebu Mansur Mtrid, Tevilat Ehlis-snne, Sleymaniye Ktphanesi Lleli blm,

Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, 496

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, III, 188, Zemaher, el-Kef an-Hakaikut-tenzl,

Mtrid, Tevilt, vr.85/b., 86/a.

Mtrid, Tevilt, vr. 144/b.

Fahreddin er-Rz, Meftihul-gayb, XIII,198

Mtrid, Tevilt, vr. 599/a.

Hikmet, sz sylemek iin akln gerekli grd her eye rcdir.79

Mtrid, Tevilt, vr. 719/b.

Fahreddin er-Rz, bu yette yer alan hikmetin, farzlar olduunu belirtmitir.86

Fahreddin er-Rz, et-Tefsirul-kebir, XV, 3

Kdi, Abdlcebbr, el-Muni, Kahire, 1962, V, 222

zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, II, 128

Mutezil limlerden Kd Abdlcebbr, illet konusunda, illetin fiilli yapmaya neden

Kdi Abdul-Cebbr, el-Muni, XI, 91-93

yaratmayaca ve tabiatta er gibi grlen olaylarn hikmetle nasl badaaca

zmirli smail Hakk, Yeni lmi Kelm, II, 210-211.

Mevlt zler, slm Dncesinde nsan Hrriyeti, 78-79

Emrullah Yksel, Allahn fiillerinde Hikmet, Atatrk niversitesi lhiyat Fakltesi

Kd Abdulcebbr, erhul-Uslil-Hamse, 151

Earler de vardr.128 Yine bazlarna gre varlnda hibir hikmet ve fayda

Abdulkhir el-Badd, Uslud-Dn, 150

Gazzl, el-ktisad fil-tikd, 117,136

Teftzn, erhul-Akid, 195

yapabilecei vurgulanmaktadr. Yukarda belirtilen trden emir ve yasaklarn,

Teftzn, erhul-Akid, 200-201

nlemeye gc yetmiyor mu? gibi sorular sormalarna neden olmutur.143 Teftzn,

Teftzn, erhul-Akid, 240

Allaha zikir, kr, tazim ve muhabbet olumas vb. maslahatlarna bakldnda, bu

Teftzn, erhul-Akid, 236-237

Teftzn, erhul-Akid, 243-246-247