Bosna pod Osmanlijama

Literatura:

Behija Zlatar, O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u Bosni u XV i XVI stoljeu (81-141
stranica, Prilozi, Sarajevo 1978)
Hazim abanovi, Bosanski paaluk
Hamdija Kreevljakovi, Izabrana djela I (Kapetanije)
Mustafa Imamovi, Historija Bonjaka
Bosna i Hercegovina od najstarih vremena do Drugog svjetskog rata
Avdo Sueska, Ajani
Hvizija Hasandedi, ivot i djelo
Hivzija Hasandedi, Sidil mostarskog kadije
Hivzija Hasandedi, Genealoka istraivanja
Hivzija Hasandedi, Spomenici kulture Turskog doba u Mostaru
Adem Handi, Studij o Bosni
Behija Zlatar, Zlatno doba Sarajeva
Adem Handi, Tuzla i njena okolina
Hamdija Kreevljakovi - Esnafi i obrti u BiH 1463-1878
Hazim abanovi, Knjievnost muslimana BiH na orijentalnim jezicima

1) O nekim muslimanskim feudalnim porodicama u XV i XVI stoljeu - (Behija Zlatar)

- Pitanje nastanka i razvitka muslimanskih feudalnih porodica je veoma sloeno i malo izuavano. I sama
Behija Zlatar je navela da njen rad nema pretenzije da da potpuno odgovor na pitanje nastanka i razvitka
muslimanskog plemstva u Bosni. Za to bila bi potrebnija mnogo vea arhivska istraivanja. Ona je na
osnovu raspoloivih izvora, prije svega deftera obradila to porijklo. To su uglavnom porodice domaeg
porijekla, ali ima i onih koji su doli sa strane i ostali u Bosni. Rije je o oko 180 znaajnih linosti,
estorica od njih bili su veliki veziri, petorica veziri, dvadeset ih se nalazilo na poloaju beglerbega u
raznim ejaletima Osmanskog Carstva, oko edrdeset ih je vrilo dunost sandakbega po raznim
provincijama, nekoliko ih je vrilo dunosti admirala flote. Ostali su bili kapetani, spahije, mutavelije,
kadije. Od pada Bosne 1463. godine, pa do kraja 16. stoljea, Osmansko Carstvo, u ijem se okviru
nalazila i Bosna, doivljava stalni uspon. Vre se pohodi sa teritorija Bosne na kojem znaajno uee
uzimaju ljudi domaeg porijekla. Oni koji su se isticali dobivali su za svoje zasluge posjede (timare i
zajamete). Ve poetkom 16. stoljea, u Bosni je uvedena praksa da se timari i zijamiti dodjeljuju
uglavnom domaim spahijama. Ta injenica je znatno uticala na uvrivanje domaeg muslimanskog
plemstva u Bosni. Muslimanski feudalci su drali najvei dio posjeda u svojim rukama, a veliki broj ih je
sauvao svoje posjede jo iz predosmanskog perioda. Osmanlije su u svoje redove uvrtavali pripadnike
domae vlastele i vojnikih redova, te su mnoge spahije u poetku predstavljali direktne potomke
srednjovjekovnog bosanskog plemstva. Ukoliko su te spahije prihvatili islam, dobivali su titulu beg i
esto su se uzdizali do poloaja sandakbega, beglerbega i vezira. Ti ljudi su sainjavali dobar dio
domae feudalne klase i bili su glavni oslonac Porte u Bosni. Pored odredbe kanun-name (bosanske) da se
timari i zijameti dodjeluju samo domaim ljudima, na jaanje muslimanskog plemstva u Bosni uticalo je i
uspotavljanje tzv. odaluk timara (pravo nasljedstva timara u jednoj porodici). Odaluk timari su
uspostavljeni neposredno nakon velikog poraza Osmanlijske vojske pod Siskom 1593. godine, beratom
tadanjeg bosanskog beglerbega, Mustafe-pae Ajaspaia. U nekim osmanlijskim dokumentima pojedine
spahije tvrde za sebe i svoje pretke da svoje posjede dre jo od osvajanja Bosne. U stvaranju

muslimanskog plemstva u Bosni znaajnu ulogu odigrao je i proces islamizacije. Prvi podaci o prelasku
na islam datiraju jo od 1435. godine, kada Osmanlije stiu prve, iako ne jo trajne pozicije u Vrhbosni. Ti
prvi sluajevi islamizacije odnose se na lanove istaknutih srednjovjekovnih porodica. Ve u doba
Mehmeda Osvajaa javljaju se vojvode i politiari porijeklom iz Bosne: Ali-beg gospodar zemlje
Pavlovia, Ali-beg Vlahovi i njegov brat Ismail Vlahovi, Sinan-paa Borovni i mnogi drugi. U
najranijim katastarskim popisima vidi se das u veina posjednika timara i i zijameta bili sinovi hriana ili
su u srodstvu sa hrianima. Jedan primjer je Ahmed-beg, sin Radia, koji je poetkom XVI stoljea imao
najvei zijamet u Bosni (100.088 aki). Feudalna klasa u Bosni sainjavao je veliki broj domaih
feudalaca, meu kojima ima i feudalaca hriana. Krajem XV, a naroito XVI stoljea, broj hriana se
stalno smanjuje. Veina ih je prihvatila islam, uglavnom su zadravali svoje posjede. Na islamizaciju
stanovnitva u Bosni uticali su oni Bosanci, koji su odranije postal visoki funkcioneri na Porti. Primjer
toga je Mustafe-pae Sokolovia koji je na islam preveo stanovnike cijelog rodnog sela. Muslimanska
feudalna klasa svoj poloaj uvrstila je tokom XVI stoljea, ne samo kroz timarski system, nego i
sticanjem velikog broja ifluka. Ovi ifluci ostajali su u nasljeu jednoj porodici, a mogli su se i prodati
ili zamijeniti. Zbog svog povoljnijeg materijalnog poloaja, feudalci su uspjeli da veinu ifluka zadre u
svom posjedu. Najvie uspjeha u sticanju ifluka imale su one porodice koje su posjedovale veu
ekonomsku mo i politiku snagu. Zahvaljujui i procesu ifluenja, bogatiji feudalci e jo jae uvrstiti
svoj poloaj i kasnije e biti najistaknutiji predstavnici begovskih porodica. Na razvitak muslimanske
feudalne klase veliki uticaj imale sui borbe voene s tla Bosne. U ovim borbama znaajnu ulogu imale su
spahije sastavljenje od uglavnom domae vlastele. Najvei teret napada i odbrane padao je na lea
domaih ljudi. lanovi muslimanskih begovskih porodica tokom tokom cijele osmanske uprave
predstavljali su najjai oslonac osmanske vlasti u Bosni. Oni su vodili veliku ulogu ne samo u politikom
i ekonomskom, nego i u kulturnom ivotu Bosne. Behija Zlatar je uspjela dokazati kontinuitet
srednjovjekovne bosanske vlastele i za vrijeme Osmanlija.
Navest u i nekoliko porodica koji su potomci srednjovjekovnih bosanskih porodica:
Hercegovii, oni su potomci poznate srednjovjekovne porodice Vuki-Kosaa. Jedan od sinova Stefana
Vukia Kosae, Stjepan je preao na islam i dobio je ime Ahmed. On se oenio kerkom Bajezida II i
postao je sandakbeg Burse, zatim beglerbeg Anadolije. pet puta je bio veliki vezir.
Isabegovii, O porijeklo rodonaelnika ove porodice Ishak-bega ne zna se mnogo. Zna se da je krajinik
skopskog krajita, i u to vrijeme je esto sa svojim trupama upadao u Bosnu. Na poloaj skopskog
krajinika zamijenili su ga sinovi Barak, a zatim Isa-beg.
Jahjapaii, porijeklo rodonaelnika ove porodice nije poznat. Jahja-paa je uestvovao u osvajanju
Smedereva 1459. godine, bio je sandakbeg u Bosni, zatim beglerbeg Rumelije. Za vrijeme vladavine
sultana Bajezida bio je vezir. On je bio oenjen kerkom Bajezida II i imao je sedam sinova.
Firdusi, za njih se smatra das u potomci bosanske srednjovjekovne plemike porodice Rajia. Oni su
ivjeli u Livnu i primivi islam prozvali su se Firdusi (na perzijskom firdevs znai raj).
Pavlovii, za poznatu porodicu iz srednjeg vijeka potoji miljenje das u neki njeni lanovi primili islam
nakon osvajanja Bosne.

Brankovii, za njih je poznato das u potomci domae vlastele. ivjeli su u okolini Rogatice i tu su imali
svoje posjede.
Vraneevii, oni su porijeklom iz Trebinja u Hercegovini.
Vlahovii, porijeklom iz naih krajeva ali se ne zna tano odakle.
Gazi Husrev-begovo porijeklo, rodio se najvjerovatnije u Hercegovini.
Borovina, porijeklom iz Hercegovine.
Vilii iz ije porodice je poznati Alija Vili, serasker vilajeta Neretva.
Obrenovii, potiu iz okoline Konjica, iz te porodice je poznati Mehmed-beg Obrenovi, hercegovaki
sandakbeg.
Atlagii, ugledna begovska porodica u Livnu. Bili su kapetani livanjske kapetanije. Ova porodica izumrla
je 1919. godine.
Ljubovii, porijeklo stare bosanske vlastele.
Alajbegovii, porijeklo od srednjovjekovne bosanske porodice, a ime su dobili po tome to su prvi
poznati funkcioneri u osmanskom period bili alajbezi.
Begovii, Omerbegovii (od Omerbegovia podjee i Daut-beg Omerbegovi, hercegovaki sandakbeg).
Sokolovii, jedna od naznaajnijih muslimanskih feudalnih porodica. Naseljavali su podruje izmeu
Glasinca i Lima.
Skenderpaii, Hazim abanovi pretpostavlja da je Skender-paa bio bosanski sandakbeg, a kasnije
rumelijski beglerbeg.
Rustempaii, poslije Sokolovia porodica koja se isticala na dvoru sultana. Rodonaelnik je veliki vezir
sultana Sulejmana i njegov zet Rustem-paa Opukovi.
engii, porijeklo vode iz Turske. Doselili su se u Bosnu sredinom XVI stoljea.
Predojevii, oni su ivjeli na podruju Hercegovine.
2) Bosansko - osmanski odnosi do 1463. godine (profesor Pelidija, predavanje)
1353. godine Osmanlije su stupile na Evropsko tlo, a 1354. godine definitivno se uvruju na uskom
dijelu Galipolja i poinju osimiljeno osvajanje jugoistone Evrope. Glavni nosioci teritorijalnog irenja
osmanske drave bile su Akindije - poluregularne jedinice koji su iskljuivo ivjele od ratnog plijena, a
uticaja su imali i derviki redovi (tarikati), a kako je vrijeme prolazilo ulogu u irenju prelaze na regularne
osmanske trupe, prvo spahije, a zatim i janiare. Polahko su Osmanlije dole do Bosanske kraljevine koje
je u to vrijeme spadala u red najveih i najznaajnijih drava na Balkanu. Galipolje je postalo polazna
taka osmanskih osvajakih akcija na Balkanu. Tu je udaren temelj Galipoljskom sandaku, prvoj
osmanlijskoj administrativnoj jedinici u Evropi. Kroz Makedoniju, Osmanlije su poeli upadati u Srbiju,
Zetu i Bosnu. Prvi poznat upad osmanlijske vojske na teritotij bosankog tla desio se 1386. godine kada su

Akindije prodrle sve do doline Neretve. Bio je to poetak realiziranja plana o osvajanju junoslavenskih
zemalja, koji se sastajao od nekoliko dijelova. Kao prvo bi se na teritoriju budue rtve slali akindije pod
izgovorom osmanskog carstva da ih ne mogu kontrolisati, a tako bi akindije s vie pohoda u tuu zemlju
prikupljali neophodno znanje o unutranjem stanju napadnute zemlje, zatim bi slali janiare koji su na
poziv zavaenih feudalaca stupali na njihovu slubu, tako bi titili interese feudalca u ijoj su slubi
ratovali protiv njihovih neprijatelja, a u toku svog boravka u feudalevoj slubi osmansko vojnici su
ispitivali konfiguraciju tla i prikljupljali informacije o svemu korisnom to bi im moglo u narednom
periodu posluiti. Nakon sakupljenih podataka osmanlije bi stvarali dodatni haos meu zavaenim
vlastelinima iz kojeg su se izvlaili glumei neutralnost. Poslije toga ponovo bi se poslale akindije i
spahije koje su trebali stvarati proosmanske elemente meu domaim stanovnitvom, ulazeu u konanu
fazu osvajanja. Pri osvajanju novih podruja poboljala bi se ekonomska i socijalna slika, to je veoma
vano jer prisustvo Osmanlija ne bi izazvao vei otpor. 1388. godine Akindije se ponovo javljaju na
teritorij bosanske kraljevine, koja je u to doba proivljavala period svog vrhunca. Ovaj upad predvodio je
Lala ahin, koji je sa svojim trupama uspio doi do Bilee gdje je 27.8. 1388. godine doivio poraz od
bosanskog vojvode Vlatka Vukovia. U narednoj godini, 1389, nema akindijskih prodora jer je sultan
Murat I, spremajui se za bitku na Kosovu izvrio opu mobilizaciju na cjelokupnom teritoriju svoje
drave. Bosanski kralj Tvrtko Kotromani na Kosovo polje poslao je odred vojske pod vodstvom Vlatka
Vukovia jer je osmanska opasnost prijetila i Bosni, ali na Vidovdan 15. juna . 1389 godine doivjeli su
poraz, ali ni ta pobjede nije podstakla novog sultana Bajezita na brzo osvajanje Balkana. Pravo osvajanje
Balkana poelo je 1392. godine, kada su Osmanlije osvajaju Skoplje koje je postalo vano uporite za
dalje napade Osmanlija. Tada je u Skoplju boravio Paa Ligit, hrabri vojskovoa na ijem upravnom
prostoru sultran osniva skopsko krajite. Vremenom, daljim osvajanjima Skoplje gubi svoj znaaj, te
Osmanlije kod Zveana, blizu Kosovske Mitrovice osnivaju novo vojno krajite. Upravo tu je 1396.
godine uspostavljen sud na elu sa kadijom. Prvi zapovjednik u Zveanima bio je Firuz-beg, on je osvojio
Gluhovi kod Novog Pazara, gdje takoer osniva sud. Sva ova osvajanja omoguavaju osmanlijama da
svakodnevno upadaju u Bosnu u 15. stoljeu. Dva su osnovna razloga za to bila. Osmanlije su preko
dounika znali za meusobne trzavice u bosanskom kraljestvu. Drugi razlog je bio taj to su Osmanlije
htjele da kontroliraju najvanije puteve u regionu, to je podrazumljevalo da su morali vladati i Bosnom.
Upado Osmanske vojske su sve ei, pa ak dolaze i u zimskom periodu, jedna takva akcije je bila 1398.
godine, kada su se ipak akindije zbog teke zime vratile iz Bosne. Poetkom 15. stoljea, nije bilo upada
akindijskih odreda u Bosnu, ali to nije znai da su izgubili interes za Bosnu. Razlog je bio druge prirode,
naime Osmanlije su doivjeli teki poraz kod Angore (ankare) 1402. godine, zatim period interegnuma
1402-1413, gdje su se sinovi Bajezida borili za prevlast u Osmanskom carstvu. Jedan od etiri princa,
Sulejman je imao kontakt sa znaajnim linostima u Bosni, jedna od njih je bio i Sandalj Hrani Kosaa,
koji je od Sulejmana zatraio odreen broj vojnika, koje je plaao iz linih sredstava za rat protiv svoga
suparnika u Bosni. I Hrvoje Vuki Hrvatini zatraio je osmansku pomo u borbi protiv ugarskog kralja
Sigismunda. 1414. godine, osmanlije prvi put legalno, na poziv velikaa dolaze u Bosnu pod izgovorm da
e bosansku nezavisnost braniti od Maara. Ovog puta je i sam kralj Stjepan Ostoja zatraio pomo.
Osmansko - bosanske veze su naroito ojaale nakon pobjede na Ugarima kod Dobora 1415. godine, time
su Ugari bili skoro u potpunosti potisnuti iz Bosne, dok su Osmanlije bili sve vie prisutniji. Stanje u tom
trenutku je bilo relativno dobro. Nakon toga se situacija zaotrava, pa su skoro sve znaajnije linosti u
Bosni u zavadi i to je razlog prisustva osmanskih trupa. To je omoguavalo Osmanlijama da se sve vie
mijeaju u bosanske prilike, a naroito su bili umijeane u ratove Pavlovia protiv Sandalja Hrania.
Zahvaljujui Osmanlijama, Pavlovii pobjedi Hrania, ali s tim su vie izgubili nego dobili jer su morali

priznati indirektnu sultanovu vlast. I sam Sandalj je 1418. godine priznaje neku vrstu vazalnog odnosa
prema Osmanskom carstvu. Upravo tada je skopski krajinik Ishak beg Isakovi istim jedinicama koje su
uestvovale u ratu Pavlovia protiov Kosaa naredio da se stave u Sandaljevu slubu. To je Sandalja
ohrabrilo , te je zapoeo drugi rat protiv Pavlovia u kojem je uspio zauzeti cijelo Konavlje. Ve tada se
osmanlije osjeaju kao domai element u Bosni, oni vie ne ekaju da ih neko pozove i da im plati slubu,
nego i sami u svom interesu uestvuju u raznim akcijama. do 1435. godine dolazi do mirnije faze jer su
Osmanlije bile zauzete na drugim ratitima. U novembru, te iste godine Osmanlije organizirano kreu
prema Hodidjedu gdje su postali vojno aktivni pripremajui se za sljedee dogaaje. 1438. godine
osmanlije se javljaju u blizini Jajca .U toku 1439/40, prisustvo se nije skoro ni osjealo jer su tad bili
zauzeti osvajanjem srpske despotovine i ratovanjem protiv Janjoa Hunyadija, ali i skopski krajinik
Ishak-begi Isakovi sa sinovima Barakom i Isanom, bili su konstantno obavjeteni o stanju u Bosni. Od
1448. godine stalno prisustvo Osmanlija u Bosni bila je realnost. Po miljenju nekih historiara (Hamdije
Kreevljakovia), navedene godine Osmanlije borave na teritoriju dananjeg Sarajeva gdje su podigli i
prvu damiju. Smatra se da je u tom periodu (1448-1453) formiran i posjedu koji se se neposredno
nalazio pod osmanskom vlau, tzv. bosansko krajite. Ali dok o bosanskom krajitu konkretno govore
1453. godine, gdje je punu vlast imao Isa-beg Isakovi, Isa-beg je na mjestu dananjeg Bistrika u
Sarajevu podigao konak-Saray, po kojem je cijelo naselje koje je nastalo do njega dobilo ime Sarayovas.
Tada je kralj bio Stjepan Toma, kasnije Stjepan Tomaevi. Kralj Toma je bio pripadnik crkve bosanske,
a 1445. godine prihvata katolianstvo i to je bio uvod da veina krstjana, pripadnika crkve bosanske pree
milom ili silom na kranstvo i to znatno oslabilo bosansko kraljevstvo. Do tada su Osmanlije raznim
iznuivanjem novca i dankom do 1456. godine ekonomski iscrpili Bosnu. Kada se sultan Mehmed II
spremao za Beograd, kojeg nije osvojio, Stjepan Vuki Kosaa ponudio mu je pomo u borbi protiv
Ugara. Veliku ulogu u svemu tome imala je i Mletaka republika, koja je drala Dalmaciju i iji su posjedi
bili napadnuti od strane Osmanlija. Kralj Romus se uspio povezat sa Mleanima, zamolio ih je za pomo,
a usput se obratio rimskom papi. Toma umire 1461. godine nasljedio ga je sin Tomaevi, koji je kao
ubjeeni katolik smatrao da treba skinuti tutorsko pravo Osmanlija i povezati se sa Zgarima i papom.
Tada dolazi do sukoba izmeu Stjepana Vukia i njegovog sina Vladislava, koji je nezadovoljan otiao u
Carigrad. Doavi u Carigrad od sultrana Murata II traio je pomo da mu se vrate posjedi koje mu je otac
obeao, a nije dao, a za tu pomo mu je nudio 100.000 dukara, koje e mu dati Venecija i Dubrovnik. Te
zemlje nisu to obeale, to je znao i sam sultran ali je htio pomoi Vladislavu od kojeg je kao
protuvrijednost uzeo strateki tri vana grada, Klobuk, Mloevac i avinu. Osmanski vladar je poeo
spremati napad na Bosnu. Stjepan Tomaevi se obratio Veneciji traeizatitu i upozoravajui ih da e
Osmanlije nakon pada Bosne udariti i na njihove posjede u Dalamciji. On je u pismu Veneciji traio da
Mleani stave do znanja Osmanlija da bi napad na Bosnu, bio i sam napad na Veneciju. Bosanski kralj je
1462. godine odbio dati danak sultanu, ali se ubrzo pokajao kada je uo da lino sultan dolazi na pohod na
Bosnu. Ve u drugom mjesecu 1463. godine u Bosnu je stigao Vladislav Kosaa sa 15.000 osmanskih
vojnika koji su predstavljali predhodnicu prave vojske Mehmeda koje e doi kasnije. Vladislav je
pokazao i povoljne puteve a i sam Stjepan Vuki pretrpio je poraz na rijeci Breznici kod Pljevalja. U
Bosnu upadaju u martu 1463. godin akindijske trupe, ali u tom trenutku Stjepan Tomaevi se nije
predao jer je elio sklopiti mirovni ugovor sa sultanom na 15 godina, ali bezuspjeno. U aprilu 1463.
godine sultan je krenuo iz istanbula preko Trakije, Skoplja, Pritine, Sjenice, ravno u pravcu istone
Bosne. Prvi na udaru bili su Pavlovii i Kovaevii. Odmah je sultan naredio da se vodee linosti tih
porodica smaknu to je i izvreno, a sultan je iz istonih djelova zemlje, krenuo prema kraljevima
zemljama u sredinjoj Bosni koji su relativno brzo osvojeni. Tek nakon ovih prvobitnih uspjeha, Mehmed

II se odluio uputiti prema Bobovcu i Jajcu. Bobovac, glavni grad bosanskog kraljevstva i njena
prijestolnica, bio je jako dobro utvren, da se smatralo da je nemogue osvojiti ga, ali 20.5.1463. godine
teka Osmanska artiljerija uspjela je razvaliti vrste zidine. Zauzimanjem Bobovca zauzet je samo jedan
od veih gradova. Sultan Mehmed II Fatih bio je obavjeten da se bosanski kralj sklonio u Jajce, ali nije
znao da je potom pobjegao u Klju. Neko im je dao informaciju gdje se kralj nalazi i oni su munjevito
krenuli prema Kljuu. Nakon nekoliko dana teke borbe, kralj se odluio predati i nakon to mu je
Mahmed paa Anelovi obeao potediti mu ivot. Mahmud paa je potom krenuo sa zarobljenim
kraljem u Jajcu, gdje ih je ekao Murat II. Tamo je Tomaevi potpisao proglas da se sultanu predaju i
ostali gradovi koji nisu bili osvojeni. Nakon ovog potpisa sultanu se predalo oko 70 tvrava. Sultan je dao
da se kralju odrubi glava. po erijatskom pravu, kralj osvojene zemlje se mora pogubiti sjeenjem glave.
Sultan se nije zadovoljio samo sa pogubljenim kraljem, nego je nastojao napasti i zemlje hercega Stjepana
Vukia Kosae, ali Osmanlije su naile na odluan i veliki otpor u Hercegovini. Herceg je svoje blago
deponovao u Dubrovnik, a sve svoje borbe je usmjerio protiv sultana. Sultan je doivio poraz kod
Blagaja, naredio je povlaanje istim putem kojem su i doli. Rezultati ovog pohoda bili su sljedei, bosna
je postala sastavni dio Osmanskog carstva, u kojem je predstavljala samo pokrajinu u vidu sadaka,
vladajua dinastija Kotromania je nestala, dravni sabor se vie nije odravao, i Bosna u onom pravnom
smislu prestajala je postojati. Za vrijeme sultanovog boravka u Bosni, franjevci su su prili u Milodrau
gdje je sultan 28.5.1463 izdao provincijalu fra. Anelu Zvizdoviu uvenu Ahdnamu kojom se regulisao
lina prava franjevaca i sigurnost njihove imovine. Bosna nije tako lahko i brzo pala. Bosna se od
Osmanlija branila 77 godina, ona je i pred sami kraj predstavljala veliki zalogaj, te je i sam sultan osjetio
potrebu da lino uestvuje u njenom osvajanju. Pored sultana i velikog vezira, u bosanskom pohodu je
uestvovao i veliki broj vojnika, najelitnijih osmanskih jedinica.
3) Bosansko krajite - (Hazim abanovi)
U proljee 1448. godine Osmanlije ponovo upadaju u Bosnu. Tad od hercega Stjepana oduzimaju
Hodidjed, koji je zbog uspjenje akcije u Srbiji vie nisu morali ni napustiti. I od tog vremena datira
njihova stalna vlast u Vrhbosni. U aprilu 1451. godine, savjetovali Dubrovani ugarskom guverneru
Hunjadiju da istisne Osmanlije iz Hodidjeda, da bi se na taj nain onemoguila njihova razorna akcija u
Bosni i susjednim ugarskim oblastima. Iz tog se izvora jasno vidi da Osmanlije imaju u Bosni svoju bazu
i to upravo Hodidjed, 19.7. 1453. godine sponje se i krajinik gospodorev na bosanskom krajitu, a u
maju 1455. godine izvren je Osmanlijski popis vilajeta Hodidjeda, odnosno vilajeti Sarayovasi. 1455.
godine, prvi put se i spominje i vojvoda Vrhbosaya. I na osnovu svega jasno je da su Osmanlije moda
jo 1448. godine, a svakako prije 1453. godine u zaposjednutom dijelu Bosne obrazovali jednu svoju
upravnu jedinicu koja se u izvoru iz 1453. godine naziva Bosansko krajite u najstarijem osnamsom
popisu iz 1455. godine Vilayet Hadided, Vilayet Sarayovasi. Osmanlije jo 1455. godine nisu potpuno
likvidirali domai feudalizam u bosanskom krajitu, niti su bili zaveli spahijsko-timarski sistem u cijeloj
Vrhbosni. Tu jo nije bilo nikakvih osmanlijskih vjerskih i pravnih institucija. Tu jo nema moda vie od
2-3 sluaja islamizacije. Vrhbosna jo nije imala svoga kadiju, a mnoga njena mjesta drali su Pavlovii.
Teritorijalno jezgro bosanskog krajite sainjavalo je prvobitno taj grad sa bliom okolinom, vjerovatno
se ovaj vilajet prvobitno nazivao Vilajet Hodisjed. Hodidjed je imao posadu koje je tada brojila 23
ovjeka koji su imali timare po sarajevskom polju i okolnim planinskim predijelima, pa se prema tome
bosansko krajite jo od poetka stalne osmanske vlasti u Hodidjedu prostirao preko cijele ue Vrhbosne.
Dravno pravni poloaj svih naselja bosanskog krajita nije bio jednak niti na cijelom njegovom teritoriju.
U jednoj dijelu naseljla bila je kakva-takva narodna vlast i ta naselja bila su u vlasti gospodara Pavlovia,

koji su za njih Osmanlijama plaali godinji tribut. A u drugom dijelu naselja je bila potpuna omanska
vlast i osmanski feudalni poredak. A bilo je i pojedinih sela sa dvovlau. Veina naselja koja su bila u
vlasti Pavlovia nalazila su se u maloj upi Tilavi. Ova upa (nahija) imala je 40 sela. Godinji tribut koji
su Pavlovii plaali Osmanlijama spadao je u has Isak-bega Ishakovia. A to je bilo pod osmanskom
vlau u bosanskom krajitu bilo je 36 naseljenih sela, i 4 puste mezre. Na osnovu njihovim imena vidi se
da bosansko krajite tada obuhvatalo cijelo sarajevsko polje i sve okolne planinske predjele i iz zapisa
1455. godine ividmo da je u vilajetu Hadidjedu postala i posebna nahija Tilava. Sistem dvovlaa koji je
postojao u ovom vilajetu 1455. godine odrao se moda sve do 1463. godine. Osmanska vlast u Bosni
poela se naglo iriti izgleda tek nakon pada despotovine 1459. godine, kada su Osmanlije bili otvoreni
svi putevi unutar Bosne. Sa padom despotovine, Osmanske ete su iz Vrhbosne poele provaljivati i u
oblasti bosanskog kralja i zemlje Hercegovine. Bosanskim krajitem upravljali su vojvode skopskog
krajita Isa-beg Ishakovi. Prvi put se vojvoda u Vrhbosnu spominje 1455. godine, sa sjeditem u
Hadidjedu. Ko je bio prvi vojvoda u Vrhbosni ne zna se, ali sasvim sigurno da to nije bio Isa-beg. On je
od 1439-1463. godine sa malim prekidom 1443-1444 bio krajinnik skopskog krajita kome je pripadalo i
bosansko krajite. 1445. godine, na istom poloaju se spominje u popisu velike oblasti koja se tad
protezala od Skoplja do Vrhbosne. 1445. godine u jednom izvoru spominje se 24.11.1445. godina
Skender-beg, vojvoda u Vrhbosni. To je prvi po imenu poznat vojvoda bosanskog krajita. Bosansko
krajite pripadao do 1463. godine Skopskom krajitu. Bosanskim krajitom upravljali su ljudi iz skopskog
krajita i oni su se nazivali vojvode. Sjedite im je prvo bilo u Hodidjedu, a zatim Vrhbosni, odnosno
Sarajevu, a ne u Foi kako je bilo miljenje Klaiu jer je Foa tek 1465. godine pala u ruke Osmanlijama,
dok se 10 godina ranije spominje Skedner vojvoda u Vrhbosni. Neposredna uprava nad pojedinim
vilajetima svog krajita, pa i bosanskom povjeravano je pojedinim ljudima, vojvodima ili subaama koja
su upravljali hasovima i vrili su neposrednu vojnu-politiku i adminisrativnu-policijsku slubu u tim
dijelovima. Njihova vlast nije bila dugotrajna (najvie godinu dana). Prvi po imenu poznati vojvoda
bosanskog krajita je bio onaj Skender-beg koji se spominje 1445. godine kao vojvoda Vrhbosne.
4) Obrazovni sistem u Bosni do uspostave sultanove vlasti - (Ismet Kasumovi)
Bosansko kolstvo, obrazovanje nuno se vee za osmanski sistem obrazovanja koji je bio jedinstven na
cijelom prostoru carstva, a koji se naslanjao na obrazovanje u islamskom kulturnom svijetu prije
osnivanje osmanskedrave. Pismenost i obrazovanje na tlu dananje BiH bilo je dugo vremena u znaku
politikog prisustva rimskog carstva, postojanje ilira kao zasebnog etnikog elementa, paganstva
slavenskih plemena koja se potom kristijaniziraju, te djelovanje kranstva i puteranstva koje se u
bosanskom kraljevstvu javlja kao dravna religija koja se dugo vremena opirala utjecajima i pritiscima
zapadne i istone crkve. Prvo dominira latinska pismenst, o emu svjedoe materijalni ostaci duhovne
kulture u kojima dominira latinsko pismo, natpis debelo brdo kod Sarajeva. Nakon toga, kao posljedica
doseljenja slavena na item balkanskom prostoru se javlja glagoljica i irilica, a taj razvoj pismenosti i
kulture jo e vie uvrstiti samostalnosti Bosne, Duklje i Zahumlja. Potvrda tome je i kamea ploa na
nadnadvratnikom crkve Kulina bana pronaena u selu Muhainovima kod Viskog, povelja Kulina bana.
Od 12. stoljea pismenost se razvijala kroz djelovanje crkvenih velikodostojnika, bosanski krstjanibogumil, pravoslavci su uglavnom koristili irilicu, dok katolici, najveoj mjeri su bili pod vodstvom i
uticajem franjevaca koristili je latinsko pismo. Stoga, moemo govoriti o zateenom stanju u kolstvu i
obrazovanju predosmanske Bosne kao period razvoja pismenosti i kulture, ali ne i razvijenom kolskom
sistemu koga do dolaska Osmanlija nije bilo. Kako bosanski paaluk nije stvoren odmah nakon pada
bosanskog kraljevstva (1463), nego je usljedio dugotrajan proces od 1463-1580 godine, tako ni segment

obrazovanja nije odjednom uspotavljen. To se odvijala postepeno. Uporedno sa irenjem islama i

uspostavljanja osmanske vlasti mijenja se i sociokulturna slika ovih krajeva. Posebnu ulogu u ovome ima
i osmasko-islamski sistem kolstva, koji je poevod od druge polovine 15 stoljea zaivio prvo
posredstvom izgradnje damija i tekija u pojedinim naseljima, a zatim izgradnjom mekteba i medresa
ime je postepeno uvoen ovaj kolski sistem. Time je obuhvaen samo dio muslimanskog stanovnitva,
dok su sredine sa kranskim i gogumilskim stanovnitvom, koje nije odmah primilo islam, ostalo pod
utjecajem dotadanje crkvene organizacije u kojoj je pismenost uglavnom ostala ograniena na crkvene
vjerodostojnike. U periodu uspostave osmanske vlasti, kolstvo, i obrazovanje razvija se u tri smjera, prvi
je osmanskom-islamskom koji je predvodio muslimansko stanovnitvo, pravoslavno koje je razvilo
pravoslavno, te franjevako-katoliko koja se odvijalo u sredinama sa katolikim stanovnitvom.
Katolika se razvijala pod utjecajem katolike crkve iz Rima, pravoslavna pod uticajem crkve iz Srbije, te
Rusije, a muslimansko je naravno vezano za organizaciju i rad kolstva u osmanskom carstvu.
5) Osmanski sudski sistem (Mehmed Handi)
Kada je osnovana osmanlijska drava, u mnogo emu je primala ureaj susjednim islamskih zemalja.
Striktno je provela u pogledu vjerskog ureenja, a tu i spada ureaj sudstva. Svaki grad je imao svoga
kadiju i muftiju. Oni su upravljali svim vjerskim i erijatsko-sudskim poslovima. Muftijama je pripadalo
tumaenje i primjenjivanje propisa erijatskih, a kadijama suenje i provoenje erijatskih obreda.
Predstavnik vjerskog i sudskog ureenja na sultanovom dvoru bio je u prvom dobu osmanske drave
kadijasker. Neki misle da je to zvanje postojala za vrijeme Osmana I, drugi da je za vrijeme Orhana, trei
za Murata I. Bilo, kako bilo, u poetku uz sultana se nalazio kadiasker i vezir. Vezir je donekle vrio
funkciju dananjeg ministra predsjednika, a kadiasker ministra pravde i prosvjete. Kasnije je postavljaeno
zvanje ejhul islam. Naime istanbulski muftija, kojem je pripadalo izdavanje fetve u istanbulu, Brusi i
Edreni zvao se mufti-enam, a kasnije je upravo dobio naziv ejhul islama. On je imao nadzor nad
cjelokupnim vjerskim ivotom osim sudstva. Tako da je ejhul islam bio starjeina i predstavnik muftija, a
kadiasker kadija. Vremenom je ejhul islam postao nadziratelja svih vjerskih stvari. Nadlenost
kadiaskera su se vremenom mijenjale. On nije bio samo vojni sudija, nije bio samo carski sudija, ve je
oboje spadalo u njegovu nadlenost. Iz kanuname iz 1676. godine stoji "Kadiasker Rumelije podjeljuje
kadiluke u Rumeliji i ostrvima sredozemnog mora i diobi vojnih ostavtina. Kadiasker Anadolije
podjeluje kadiluke u Anadoliji i arapskim zemljama i podjeluje nastavnika mjesta u medresama od 25,
30 i 40 aki dnevnice". Kadije su postavljani carskim beratom. Uz carski berat nadleni kadiasker izdavao
imje posebne dekrete po kojima su bili ovlateni da sude u vojnim stvarima i vre diobu vojnikih
ostavtina. U nekim iznimnim sluajevima kadiju je imenovao vezir. Ovakvo je stanje bilo kadau
osmasnkoj dravi kada je Bosna dola u njen sklop. Odmah je na svako vee osvojeno mjesto postalvjen
kadija. Postoje tri vrste erijatskih sudija: mula, obini kadija i naib. Mula je kadija u veim gradovima,
zapravo centralnim pokrajinama, koji moe da ima, osim grada u kome sjedi i njegove okolice, jo
nekoliko nahija u koje alje svoje zamjenike (naibe), koje on lino, svojim dekretom postavlja. U cijeloj
Bosni, bio je jedan mula. To je sarajevski kadija, koji se zvao bosanskim mulom. Njegove nahije su:
Visoko, Fojnica, Kreevo, Neretva i Prozor. Naibi su najnii stepen erijatskih sudija. Ostalo su obine
kadije u okruenim mjestima. Sve tri vrste erijatskih sudija bile su u Bosni. Mule su se postavljale na 1
godinu, a kadije u kasabama na 2 godine. Kad istie rok prestaje kadijina sluba i on mora traiti novu.
Mule su dobijali neku vrste penzije ili im je davana nastavnika sluba, a drugi su ekajui drugo
imenovanje esto zapadali i u bijedu. Kadije su dobijali plau od drave, ona se vremenom i pod raznim
okolnostima mijenjala. Kako je podjela ostavtina vrlo osjetljive stvari, ak se i u dekretima sponjalo ta

kadija smije, a ta ne. On je morao svu ostavtinu pregledati, popisati, licitacijom preko telala procjenit i
onda meu nasljednike podijeliti pobrinuvi se da imetak malodobnih bude valjano zatien i sauvan.
Kadija je sudio samo po eriatu i to po hanefijskom pravnom miljenju. erijat je bio obavezan zakon za
muslimane u svim pitanjima. Za nemuslimane samo za neke graanske kaznen parnice. Kadija je sudio
sam i sam je osudu izricao. zgrada u kojoj je sudio nazivala se Mehkema ili Mehema. Reforme u
sudstvu, veeg zamaha bile su dvije: jedna za vrijeme sultana Sulejmana, druga za vrijeme
Abdulmedida. Moe se tvrdit da je za vrijeme Sulejmana i Bosna u pogledu sudstva po prvi put kako
treba sreena i da je unutarnji ureaj pri kraju proveden. Druga promjena za vrijeme Abdulmedida, tada
sudovi pobjeljeni na erijatske i graanske. Za graansku je izgraen osmanlijski graanski zakonik,
Medella. Izdani su u zbrici pod nazivom Dustur. Zgrada Mehema izdravala je drava i u veini sluaja
je bila dravna vlast. Osima kadije tu je bilo i drugo osoblje, katib ili pisar, podvornik ili sluitelj, muzur
da obvavijesti i dovede stranke, blagajnik emin. Mehema je imala i svoj arhiv. U arhivusu uvani sidili
(to je isprava pod peatom). Sidila u Mehemi znai protokol u koji se prepisuje sve osude, rasprave,
podjele, brakovi, razvodi. Svaki kadija napravi sebi jedan sidil. U gazi-hus biblioteci ima 80 sidila.

6) Vojna organizacija u Bosni u XV stoljeu (Hazim abanovi)

U historijskoj literaturi nema ni jednog djela koje bi pruilo sistematski historijski pgoled vojnog ureenja
osmanskog carstva, niti njegove provincije, ali postoji nekoliko znaajnih dijela o glavnim redovima
stajae vojske i pojedini manje-vie znaajni osvrti na cjelokupno ureenje. to se tie naih zemljama
postoji djelo kapetanije u BiH od Hamdije Kreevljakovia. Sredinom XV stoljea, kada je poela
sistemska osmanska vojna okupacija, vojne snage su se diejlile na dvije osnovne grupe: centralnu i
provincijsku vojsku. Centralna vojska naziva se Kapikuli, sluge Porte (sultana). To je bila stajaa vojska,
izdravana stalnom platom iz dravne blagajne, dijelila se na vie korpusa (odaka). Veina rodova ove
vojske bili su pjeaci hab janjiari, debedije, tobdije. Samo jedan rod bili su konjanici. Svi rodovi
predstavljali su linu plaeniku vojsku sultana. Glavne vojne snage u provincijama bila je posebna
provincijska vojska, koja se tokom vremena podijelila na tri dijela: prvi su spahije ili timarnici
(provincijska konjica), drugi su serhat kulu (pogranine vojne snage, graniari), a trei su Jerlu kuli
(lokalne vojne snage). Kada je palo bosansko kraljevstvo 1463. godine, pod osmansku vlast, tada se
formira bosanski sandak (1463-1580). Sandak je vea ili manja vojno-politika i administrativna
jedinica na koje se dijelilo osmansko carstvo. Namjesnik koji se nalazio na elu sandaka zvao se
sandakbeg ili miri liva. Turska rije sandak ili arapska liva su sinonimi i doslovno znae zastava.
Sandak je vii od vilajeta, a manji od beglerbega. Turska rije beg i perzijska mir su sinonimi i znae
zapobjednik sandaka ili live. U naim zemljama pored naziva sandakbeg i miri liva, postoje skoro sve
do kraja XV stoljea i dva domaa naziva, krajinik i vojvoda. Sandakbegovi su jo od najranijih
vremena (do sredine XVI stoljea) nosili titulu bega i zastavu sa jednim tugom (naroitu vrstu zastave sa
konjskim repom na vrhu kao znak vlasti i vojnog ranga). Kasnije od XVII stoljea oni su sve ee
dobijali titulu pae i 2 tuga, to su dotle imali samo beglerbezi. Prvi sandakbeg sa titulom pae kod nas
bio je hercegovaki sandakebeg Ajas-paa (1482), to je stekao zasluge kao osvajatelj Herceg-Novog
(1482). Tu titulu su dobijali po zazluzi, a ne zato to im je to donio poloaj. To je bila samo poasna titula,
a ne oznaka ranga. Pored naziva sandakbega, vojvoda, krajinik, miri liva, miri alem, postoji jo naziv
valija i mutesarif. Prvi put se valija spominje u Husrev-begovoj vakufnami za njegovu medresu u

Sarajevu. Sandakbega je postavljao carski divan, odnosno veliki vezir u ime sultana, na prijedlog
beglerbega paaluka. Prednost su imali sandakbegovi iji je has bio vei, a beglerbegovi iji je
beglerveruk prije osnovan. Bosanski sandak je dugo vremena bio izrazito akindijski, a ti sandaci su
imali znatno veu slobodu akcija i djelovanja od ostalih. Spahije su bili najjai dio armije osmanskog
carstva uopte i predstavljali su glavnu vojsku u evropskim provincijama. Taj red vojske izgraen je na
sistemu timara. Prema tom sistemu dravna zemlja bila je podjeljena na vojnia lena, davana su ratnicima
i oni ratnici ubiru viak proizvodnje od tih zemljama u vidu poreza i taksi a za uzvrat vre vojnike i
druge dunosti. Ustanova timara bila je zasnovana na sistemskom popisu naselja, stanovnitva i svih
prihoda koje su oni mogli dati. Ti popisi nazivani su tahrir defteri. Bili su osnovni element o
administraciji. Defteri su sluili za utvrivanje prihoda i za njihovu raspodjelu spahijama. Drutvo se
dijelilo u dvije grupe, raja i askeri- tako i da su popisi sastavljeni u dva razliita deftera: prvi je bio
mufassal defteri-opirni detaljni defteri, tj. popis naselja, poreskih obaveznika, popis odraslih i za rad
sposobnih ljudi. Drugi je bio idmal defteri- tj. popis vojnikih i ostalih lena i njihovih posjednika. u doba
punog razvoja timarskog sistema, sva vojnia lena dijelila su se na tri vrste: timar, zijamet i has. Posjednik
timara zvao se timarnik ili spahija. Da bi doao u ovaj vojniki red, bila je potrebna vojnika zasluga i
volja sultana. U taj red mogao se ukljuiti svaki sultanov podanik, hrianin ili musliman, tako da su u
ovu klasu ulazili pripadnici stare vlastele i vojnikih redova u osvojenim zemljama. Zbog toga je znatan
broj spahija u XV stoljeu inili direktni potomci predosmanskih lokalnih vojnikih redova. Timari su
predstavljali vojnika lena koja su posjedovali obino spahije, vojni i administrativni funkcioneri nii od
vilajetskog subae, dok su hasove koji uvijek predstavljali krupna lena, do uspostave zijameta posjedovali
vii vojni funkcioneri od ranga vilajetskog subae do velikog vezira, zatim sultani i lanovi carske
porodice. Zijameti su bili izmeu hasova i timara i oni su bili rezervisani za vilajetske subae i vie
predstavnike administrativnog aparata u provincijama do sandakbega, koji je uvijek posjedovao has.
Osmanlije su poeli obrazovati spahijsku vojsku u zaposjednutom dijelu Bosne i prije 1463. gpodine.
Prve spahije u Bosnu, Osmanlije su doveli iz skopskog krajita. Najvei broj spahija pooticao je od
skopskih krajinika. Primili su dosta domaih hriana. Godine 1459, u Bosni je bilo 135 spahijskih
timara, od toga 111 u rukama hriana. 1470. godine osnovano je nekoliko zijameta, uglavnom na ranijim
carskim hasovima. 1485.godine bilo je 24 zarma, 269 spahija muslimana, 35 hriana. Krajem XV
stoljea Bosna je imala preko 1000 ljudi spahijske vojske. U svakom paaluku postojao je ured koji je
upravljao vojnikim lenom, taj ured nazivao se timar defterhana, tu su voene razne knjige i protokoli u
vezi sa regulisanjem svih odnosa sa timarima i zijametima. Do osnivanja bosanskog ejaleta 1580. godine,
uprava bosanskih lena nalazila se dijelom pri rezidenciji rumelijskog, a dijelom pri budimskog
beglerbeluka. Miljenje da je Bosna imala svoju defterhanu jo od mohake bitke (1526) nema osnova u
izvorima. Najstariji poznati izvor u kome se spominje bosanka timar-defterdan jeste vakufnama Ferhadpae Sokolovia za njegove zadubine u Banjaluci 1587. godine. Na osnovu toga moemo sa sigurnou
tvrditi da je defterdar nastao kad i bosanski paaluk (ejalet) 1580. godine. Gradovi i njihove posademusahfizi, prilikom povlaenja iz zemlje koju su osvojili, Osmanlieje ostavljaju iza sebe manje
garmizone u strateki vanim tvravama. To su radili da bi izbjegli potrebu odravanja veih vojnih snaga
u tim gradovima i onemoguili da postanu centri otpora pokorenih naroda. U najranije vrijeme tvrave su
se dijelile na dvije vrste, hisar i kala. Hisar je utvrenje sagraeno od tvrdog materijala, kamena i cigle, sa
jednom ili bez jedne kule, ali svakako bez bedema. Kala je bila vea tvrava sagraena od tvrdog
materijala, kamena, cigle, snadbjevana kuama i opasana bedemima. Kada su osmanlije okupirale Bosnu,
zatekli su itav niz veih i manjih gradova, ali su svoje garmizone ostavili samo u relativno malom broju
gradova. Najvaniji vojni red u osmanskim garmizonima bili su mustahfizi, oni su predstavljali gotovo

jedinu vojnu snagu u svim tvravama u unutranjosti drave i najvaniji dio stalnih posada u graninim
tvravama.
7) Hanovi i karavansaraji (Hamdija Kreevljakovi)
Prve ceste u naim krajevima gradili su Rimljani. Oni su izgradili gustu mreu dobrih cesta na kojima se
ponegdje i danas odvija promet. Nakon pada zapadnog rimskog carstva zaputene su rimske ceste. Poslije
dolaska Slavena na balkan i u Panoniju promet se odvijao po zaputenim rimskim cestama i novim
slabijim drumovima to je usporavalo promet. U doba bosanskih banova i kraljeva skoro sav izvoz i uvoz
robe je usmjeren prema Dubrovniku. Sa razvojem drumskog saobraa poinju se graditi uz drumove i
sklonita, gostionice. Ulaskom Bosne u sastav osmanskog carstva, saobraaj je znatno porastao. O tome
svjedoe razni dokumenti i putopisi, kao i mnogi lokaliteti koji su po hanu dobili ime, danas u BiH ima
134 lokaliteta u vezi sa Hanom. Hanska zgrada, iz raznih putpisa iz XVI i XVII stoljea znamo da je bilo
razliitih hanskih zgrada. Najprostija je bila slina velikoj staji-prizemna zgrada sa osnovicom
pravougaonika, zidovi visine 2-2.5 metara, nema stropa, unutra je 1, 2 ili vie ognjita da se putnik ugrije
i osui odjeu. Ima pokoja kluba na kojoj je putnik spavao. Bilo je i istih takvih zgrada, s razlokom to je
do vrata bila jedna manja ili vea soba u kojoj je sjedio handija, i u kojoj su noili bogatiji putnici. U toj
sobi od XVI stoljea bilo je sigurno i ognjite ili odak za peenje kahve, jer se kahva u Bosni poela piti
u XVI stoljeu. Posebnu vrstu hanske zgrade ine hanovi s jednom sobom iznad vrata. Osim ove mogle
su biti jedna ili vie soba na prizemlju. Ovo je poetak hanova koji imaju prizemlje i sprat. Hanovi uz
puteve nemaju nikada dvorite, dok po varoima su rijei hanovi bez dvorita. Posve su drugaiji izgledali
veliki trgovaki hanovi u nekim naim mjestima, naroito u Sarajevu. U prijanja vremena putnik je
dolazio skoro iskljuivo u trgovca poslom i ostao tu dulje kupujui i prodavajui razliitu robu. 1878.
godine u Sarajevu je bilo 50 veih, to manjih hanova. Po veliini i arhitekturi najpoznatiji su Kolobara
han, vlasnitvo vakufa osnivaa Sarajevo grada Isa beg Isakovia iz 1462. godine, Talihan, vlasnitvo
vakufa Gazi Husrevbega. Od svih graevina ove vrste najmonumentalinija je zgrada u BiH bila gazi
Husref-begov karavansaray, bolje poznat pod imenom Talihan. To je bila zgrada na sprat, greena od
kamena. Taj je han bio ondje gdje je danas bata hotela Evropa. On je bio sagraen oko etvrtastog
dvorita s velikom talom. Sagraen je izmeu 1540 i 1543. godine. To je bio najizrazitiji trgovaki han, a
uz njega je bio i bezistan, robna kua, duga 106-5 metara sa 52 duana. Ovaj han je propao u poaru
1879. godine, a sravljen je sa zemljom 1912. godine. Osnivai hanova, hanove prvenstveno grade veliki
dostojanstvenici i drugi bogati ljudi iz svoje zadudbine. Od tih dostojanstvenika hanove su gradili
sandabezi: isa beg Isakovi, skender paa, Husrev beg, beglerbezi: Ferhad paa Sokolovi, Ibrahim-han,
Musa paa, veliki vezir Rustem paa, mehmed paa. Vakufi nisu drali hanove u svojoj reiji nego su ih
izdavali pod zakup. Kiriju hanova nikada nisu bile velike, a meu zakupnicima (handijama) nema nikad
bogatih ljudi. Handija je radio i zaraivao samo toliko da je mogao platiti kiriju i izdravati porodicu, a
vakufi su tom kirijom odravali zgrade. Hanovi su se davali u zakup na godinu dana. Kod nas se do sada
dralo da su Han i karavansaraji sinonim za prenoite. To i jeste donekle tano. Obje rijei osmanlije su
uzeli iz perzijskog jezika i oni su ih donijeli u nae krajeve. Razlika izmeu hana i karavansaraja je u
tome to je putnik u hanu plaao konak i zimi ogrijev, dok je konak u karavansaraju besplatan, a za hranu
i grijanje morao se brinuti putnik. U hranu je bilo neto namjetaja, u karavansaraju ne. Bogati su hanove
podizali kao koristonosne objekte od ijih e se prihoda izdravati njihove zadudbine, a karavansaraj kao
zadudbina koje e se izdravati prihodom od drugih uvakufljenih objekata. Prema tome, han je kao
poduzee, a karavansaray kao humanitarna ustanova. Kod nas imamo tri vrste hanova, prvi su hanovi uz
puteve, sluili su putnicima za krai odmor ili konak. Preteno su se zadravali po jedan dan, a nekad

zbog vanrednih situacija (snijeg) i due. Trgovaki hanovi, ovakvih hanova je bilo u veim trgovakim
centrima. Obino su se trgovci zadravali vie dana, pa i koji mjesec. Poznato je da su neki trgovci bez
porodice stalno boravili u hanu.Sezonski hanovi, hanovi na Ilidi u Kiseljaku, putnici su dolazili da se
lijee ili da teferie. Osim hanova bili su i musafirhane, to su dobrotvorne ustanove u kojima je putnik
nalazio konak, pa i hrane za sebe i konja, potpuno besplatno. Osoblje hana, svaki han je imao Handiju,
bar jednog slugu. U veim hanovima bio je pored handije i kahvendija, odadija, podrumdija.
Handija je zakupnik hana i vlasnik namjetaja u hanu. Uzima han pod najam i plaa najamnicu. On
upoljava , plaa i otputa. Najee je i blagajnik. U kafani se zna njegovo mjesto. On je u prvom redu
odgovaran za sve to putnik donese i ostavi u han. Kod njega putnici naruuju ruak i veeru. Kafendija
je pekao kahvu i pripaljivao ibake. U han na kahvu dolazili su i mjetani. U njih su dolazili ljudi na
razogovor. Po velikim hanovima za zimskih noi pjevali su pjevaiuz tambure i gusle. Kafendije su
raznosili kahvu po sobama ukoliko su to putnici traili. Odadija je bio ono to je danas sobarica. On je
loio pei po sobama, brinuo se o rasvjetljenju hodnika i soba. Njegov posao bio je i da nae enu koja e
oprati posteljinu i rublje gostiju. Podrumdija se brinuo o konjima i njihovoj prehrani. Dunost ienja
dvorita otvaranje i zatvaranje kapije. Sluge su obavljali razne poslove handije i gostiju izvan hana. kad
bi putnik doao u han, doekao bi ga neko od posluge. Kad bi doao putnik osoblje ga je pozdravljalo sa
dobrodoao, a odlazio sa sretno. Ako se neko od posluge runo ponaao prema gostima, handija bi ga
smjesta otpustio.
8) Nastanak i uloga kapetanija u XV stoljeu (Hamdija Kreevljakovi)
Kapetanije su bile manji, tano ogranieni teritorij, u prvo doba su se nalazili samo du granica bosanskohercegovakih, koje su dijelile osmansko carstvo od drugih zemalja koje su bili pod vlau bekog cesara
i mletakog duda. Od XVII I stoljea bilo ih je i u unutranjosti i to uz glavne drumove to su vodili s
periferije u srednju Bosnu. Oni su bile vojniki organizirane. Vojskom kapetanije zapovjedao je kapetan.
Sve slube u kapetaniji bile su nasljednje i svako je dobio plau. U svakoj je kapetaniji bio jedan grad i
jedna kula. uvati granicu od neprijatelja danju i nou, te puteve od hajduka i razbojnika bila je glavna
zadaa posade u kapetanijama. Ova institucija od polovine XVI stoljeca do 1835. godine. Ime kapetanija,
kapetanije su se slubeno zvale imenom glavnog grada (utvrde). Kapetanija u kojoj je bilo glavno naselje
Stolac zvala se slubeno vidoka po srednjovjekovnom gradu Vidoki, a ne stolaka kapetanija. Broj
kapetanija, do sada se nije znao ni pravi broj kapetanija, jedni navode kako je bilo 36, a drugi 48
kapetana, a prema tome i kapetanija. Meutim se iz sigurnih izvora zna da ih je 1829.godine bilo 39. Prve
kapetanije, doprijevi do Save i Une upoznae se tu s ovom institucijom pa i oni poee po pograninim
mjestima osnivati kapetanije. Posve sigurno znamo da su krajem XVI stoljea sjedili kapetani u Gradikoj
(Berbiru), Krupi, Bihau, Klisu i Gabeli. Za Krupu i Biha znamo da su i prije osmanlija imale svoje
kapetane. Najstariji spomen o kapetanu potjee iz 1558. te godine postojala je gradika kapetanija. Njen
kapetan bio je Dafer-beg, sin klikog sandakbega. Ureenje kapetanija, svaka je kapetanija (turski kapundanlk) imala je svoj tano ogranien teritorij bar s jednom jaom utvrdom i svojom vojskom.
Teritorij kapetanije nije nikad prelazio granicu sandaka, ali je bilo kapetanija koje su se stjerale na
teritoriju dvaju kadiluka. Bilo je opet kadiluka na ijem su se teritoriju stjerale dvije, tri, a i etiri
kapetanije. Utvrde su bile trovrsne, i to: kule, gradovi i ardaci. Po materijalu od koga su graeni dijelili
su se na prave gradove i palanke. Prvi su zidani od kamena, a drugi su pravljeni od drveta i zemlje. Osim
Disri - Tarsie i Disri - Sanske kapetanije u svim ostalim bio je bar po jedan grad (tvrava). Ali je bilo
kapetanija i s vise gradova, naroito u kapetanijama oko Une. U ovaj red su spadali Prusac, Travnik,
Sarajevo, Hodidjed, Viegrad, Samobor, Srebrenica itd. Palanke, to su bila manja i vea naselja s

utvrenjem od drva ili od jakog kolja opletena epenom i donekle nasuta s vanjake strane zemljom. Kule,
iako su kule posvuda graene na isti nain, nisu svuda sluile istoj svrsi. U sjeditu kapetana oni su u
njima uredovali, dok su izvan tih sjedita u njima stanovali vojnici kapetanije kao straa na putu gdje je
prolaz bio opasan. U sjeditu kapetana bila je uz kulu povea zgrada, odak, u kojoj je stanovao kapetan
sa svojom porodicom. ardaci su sluili za stanovanje vojnika. Bilo je takvih ije je prizemlje bilo
ozadino od kamena, a gornji kat od hrastovine. Vojska i plae, vojska se sastojala od raznih rodova. Svi su
bili plaeni i stalni, a slube nasljednje. Rodovi vojske; farisi ili konjanici, azapi ili straari, musahfizi ili
gradski uvari, posbani ili noni uvari, topije, debedije, martolozi, onulije ili dobrovoljci. Rodovi
vojske dijelili su se na demate na ijem su elu age. Agina plaa je bila obino 30-60 aki, a ima
sluajeva po 80 do 150 aki. Demati (skup) su navee vojne jedinice u kapetanskoj vojsci. Po veim
kapetanijama bilo je i 10 demata od jednog roda vojske. One se dijele na ode ili buljuci (19 ljudi).
Rodovi vojske, farisi ili konjanici su glavni rod vojske. Oni su bili razmjeteni po raznim mjestima i esto
su obilazili odreena podruja. Sluili su i kao potari, tj. prenosili su vijesti. U najvie je sluajeva agu
prvog demata bio i sam kapetan. Azapi, red vojske po gradovima, ija je sluba bila vezana za grad.
Pasbani, red vojske ija se sluba sastojala u uvanju grada nou, nije ih bilo mnogo niti u samim
kapetanijama, gdje ih nije bilo, mijenjali su ih musahfizi. Topdije, vrili slubu u pogradskim tabijama, a
bilo ih je po kulama i ardacimaNije ih mnogo bilo, njihovi zapovjednici-topuge, sertopi. Debedija,
oni su se brinuli o uvanju i prenoenju municije iz grada u grad. Njihova sluba usko je vezana za
gradove. U rat je po starom obiaju iao svaki 5 ili 6 debedija. Zapovjednici debedija bile su age,
bae. Martolozi su po zlu glasu poznati hriani u osmanskoj slubi koji su jo u Xv stoljeu sluili po
osmanskim pograninim mjestima, esto su upadali u susjedne hrianske zemlje. Prava sluba martoloza
bila je uvanje puteva, naroito klanaca od razbojnika. onulije, rod vojske koji je jako malo bio
zastupljen u osmanskim kapetanijama. Zasigurno se zna da su samo bili u Tenju i prijedoru. Po nazivu su
dobrovoljci, ali ipak su i oni bili plaenici. Ne zna se kakvu su slubu vrili zapovjednici onuluge.
Kalauzi, putovoe, oni su dobro poznavali puteve, naroite one kojima se nije redovno ilo. Kapetanije u
Bosni, gradika kapetanija. Bosanska gradika zvala se i Berbir. Osmanlije su je zauzele 1537. godine.
krajem 16. stoljea pripada banjalukom kadiluku. Prvi podatak od gradikoj kapetaniji potie iz 1558.
godine. Kapetan u Gradikoj bio je Dafer beg, najstariji sin klikog sandakbega. To je prvi poznati
kapetan i ujedno prvi bosanski kapetan. Jasenovaka kapetanija, Jasenovac se zvao grad blizu ua Une u
Savu, u dananjem selu donja Gradina. Grad Jasenovac se prvi put spominje u izvorima 1536. godine.
Nalazio se na stratekom vanom mjestu zbog te dvije rijeke. Dubika kapetanija, to je kapetanija u
donjem toku rijeke Une. Granina je sa Hrvatskom. Sjedite u Dubici, koja se kao takva spominje 1611.
godine. Prema tome ova kapetanije je osnovana prije te godine i spada u red najstarijih kapetanija. Za
vrijeme osmanske vlasti triput je pala u ruke austrijskoj vlasti. Bihaka kapetanija, Osmanlije su zauzeli
Bihaa i Bie 19.11.1592. godine i uinili su ga odmah sjeditem bihakog sandaka, kadiluka i
kapetanijom. Biha je bio sjedite kapetana i prije 1592. godine, a Biha je postala glavna bosanska
tvrava, tako da su bihaki kapetani smatrali prvakom meu kapetanima bosanskog ejaleta. U 244. godina
postojanja, izmjenila je 23 kapetana, prvi kapetan je bio Murat-aga.
9) Nastanak i izgled gradova u 16. stoljeu
O gradovima i gradskom stanovnitvu u Bosni u ranom periodu osmanske vlasti nasadranije izvori
predstavljaju slubeni osmanlijski popisi, koji su u arhivima Istanbula i ankare. Poznato je da su
Osmanlije zatekli u Bosni relativno sitna gradska naselja nazvana varoima, razvijeni uglavnom na bazi
rudarske privrede, redovno formirana kao podgrae srednjovjekovnih tvrava. Stanovnitvo je bilo

domae, kransko, a bavilo se zanatstvom, rudarstvom, poljoprivredom, trgovinom. U privredi tih varoi
veliku ulogu su imali Dubrovani koji su obino bili zakupnici rudnika, cesta i prometa. Razvoj gradova
orijetalno-muslimanskog tipa (kasabe) zapoinjao je 2-3 decenije po osvajanju Bosne. U drugoj polovini
15. stoljea, poinje da se razvija Novi Pazar, zatim Sarajevo i Foa. Bri razvoj tih gradova zapoinje
poslije poraza Ugarske kod Mohaa (1526). Razvoj osmanskih gradova ili se nastavlja na zateenim
naseljima ili se grade novi gradovi. Ukoliko se gradi kasaba na kransku varo, ta varo je postala
perefirni dio novog grada poznata kao kranska mahala, ali prelaskom stanovnika na islam sve vie se
smanjivala, a to je sporije teklo u mahalama koji su imali jau ekonomsku bazu. Gradove koji su nanovo
graeni ili su nastavili se razvijati su bre primale islam i bre su se razvijali. Meutim, gradovima
Sarajevo, Banja Luka, Travnik koji su bili sjedite sandak-begova u bosanskom sandaku, Mostar u
Hercegovini, Livno u klikom , od tih gradova razlikovali su se Foa, prvobitno sjedite hercegovakog
sandaka i Zvornik, sjedite zvornikog koji su zateeni kao srednjovjekovne kranske varoi.
Najrazvijenija varo koju su Osmanlije zatekli je Fojnica, rudnik srebra i trgu u centralnoj Bosni, u kojoj
je 1448. godine zapisano 329 kranskih kua i 3 franjevaka samostana. Te iste godine, 1468, maleno
naselje Utorkovite iz kojeg e se razviti Sarajevo imalo je svega 75 kua, 5 muslimanskih. Poetkom
XVII. stoljea, Sarajevo se razvilo u veliki grad od 93 mahale, od kojih je 91 muslimanska, 2 kranske.
Kao u Sarajevu, tako je i u drugim gradovima muslimansko stanovnitvo se formiralo uglavnom
doseljavanjem (iz Makedonije, Albanije, Bugarske). Taj doseljeni dio stanovnitva predstavljao je vojnoadministrativni aparat, vjerske slubenike, dervii. Doseljavanje sa sela u grad, bilo je mogue na dva
naina: radilo se dvije vrste raje, prvo stanovnitvo koje je jo bilo vezano za zemlju i spahiju na selu.
Ovisno prema spahiji i davanje poreza trajala je obino do narednog popisa, a najvie do 10 godina.
Drugo, stanovnitvo koje do tada nije imalo stalan boravak i nije bilo potinjeno spahiji, tzv hojamni
(nomadi). Davanjem povlastica gradskom stanovnitvu najvie je doprinjelo da su gradovi u Bosni do
kraja XVi stoljea postali izrazito muslimanski. Zakonskim oslobaanjem rajnskog statusa i poreza, to se
uglavnom odnosilo na muslimansko stanovnitvo, osmanska drava je postizala cilj breg skupljanja tog
stanovnitva u tim gradovima. Da bi jedno mjesto dobilo status kasabe, a njegovo stanovnitvo bilo
oproteno rajnskog statusa i spahijske dae tzv. resni-ifta, bili su potrebni sljedei uvjeti: stalno naseljeno
muslimansko stanovnitvo, najmanje jedna damija u kojoj se obavljaju molitve, stalni sedmii pazar. to
se tie strukture gradskog stanovnitva, moe e podjeliti u dvije osnovne grupe: na slubenike (vojnoadministrativne, sudkse, vakufske), privrednike (zanatlije i trgovci). Veliki doprinos u formiranju naselja,
kao i procesu islamizacije imali su dervii koji su gradili zavije. Zavije su se gradile na putnim
punktevima i prvenstveno su se starale o sigurnosti putnika, to su bila konaita i musafhame. Uenje
dervia sastojalo se od raznih primjesa, hrianski i drugih, pa je to uticalo da se polahko uspostavi
kontakt sa zateenim kranskim stanovnitvom. Zavije su osnivane za zateenim srednjovjekovnim
bazarima u varoima. Zavije u Rogatici (elebi), Zvorniku, pruscu, Visoko. Uloga dervia u irenju
islama, te formiranju gradova u osmanskom carstvu je velika. Naime, u procesu formiranja kasaba u
Bosni uoavaju se dvije komponente, dervika i ortodoksna. Dervii su podizali zavije (tekije) na
punktevima puta i od sultana su dobijali zemlju koju nisu morali plaati porez (to tek kasnije). To je
razlog to su se sve vie gradilo zavija. Zavije su se prevenstveno starale o sigurnosti putnika, te su sluile
kao konaite. Osnivanjem zavija zapoinjalo je formiranje kasabe. Osnivanjem damija i mesdida
poinjalo je osnivanje same kasabe. A uz damiju su se gradili i drugi objekti islamske kulture. I Sarajevo
se poelo graditi iz zavije. O tome svjedoe podaci, odnosno dva niana Ajni-dede i emsi-dede i oba su
datirana iz 1462. godine. Danas se nalaze u dvoritu Ali-paine damije. Ta zavija se nalazila kod
dananjeg higijenskog zavoda. I ta injenica ukazuje na postajanje najranije zavije u tom trgu. Drugi

izriit podatak o osnivanju takoer je 1462. godina i vakufnama Isa-beg Isakovia, gdje je osnovao zaviju
kao vakuf. Zatim postanak kasabe Rogatica, tu je bio srednjovjekovni trg Rogatica, i on je bio vezan za
zaviju. Tu formiranjem muslimanskog naselja dobio je ime elebi-Pazar, po sinu Isa-bega Mehmedu
elebiji. U popisu 1489. godine nalazi se karakteristina biljeka: U spomenutom bazaru Rogatici dervi
Muslihidin je podigao zaviju i tu se nastanio. Onda za zaviju vezan je i nastank kasabe Visoko. Tu je
bosanski sandabeg Aja-beg neto poslije 1477. godine podigao tekiju kao prvu muslimansku ustanovu.
10) O ueu bosanskih spahija na Mohau 1526. godine
U arhivu Topkapu muzeju u Istanbulu nalazi se fragment popisa (deftera) vojske iz Bosne koja je trebala
da poe na carsku vojnu. Sadri 17 listova. Ovaj izvor je interesantan iz vie razloga: u njemu su
uglavnom popisane osobe poblie oznaene mjestom svog porijekla, izuzetak ine nekoliko krupnih
feudalaca i hriani-timarnici. to je to najstariji poznati tzv. joklama defter, tj. defter ratnog rasporedaiz
naih krajeva. to defter potjee iz vremena kada je ratna aktivnost Osmanlija u Evropi bila skoro na
kulminaciji, pa je interesantno kakvo je uee naih ljudi u tim aktivnostima. to ovaj defter jasno
pokazuje da su Osmanlije, osvajajui pojedine zemlje, bar u poetku zadravali njihov autohton naziv,
obino prema staroj administrativnoj podjeli, pa po tome se i razlikuju ljudi odaklte potiu. Ovaj popis se
odnossi samo na bosanski sandak, veliki nedostaka je to nigdje nije sauvan datum deftera. Ono to ve
na prvi pogled privlai panju jest da je uz imena timarnika i drugih vojnika redovno ostavljena oznaka
Hrvat i Bosna. Prema tome nema sumnje da je rije o popisa koji je nastao u naim krajevima. Detaljnim
uvidom ustanovljeno je da je popois nastao u prvim decenijama 16. stoljea. Rekapitulacija deftera nalazi
se na listu broj 7, iz nje proizlazi da je defter nastao na sljedei nain: neposredna pratnja sandak begu,
Zaim-begovi sa svojom pratnjom, spahije sa svojom pratnjom, oni koji su ostali da brane Bosnu. Onda se
iz rekapitulacije vidi da je ukupan broj vojnika iz Bosne iznosio 3116. Od toga neposredna pratnja
sandakbega iznosila 1040. Zaima je bilo 16, imali su ukupno 216 aehlija, a spahija je bilo 643.

11) Uloga i znaaj Isa-bega Ishakovia

Prije konanog pada Bosne pod Osmansku vlast (1463), Osmanlije su vie puta upadali u Bosnu. U
zaposjednutom dijelu obrazovali su i jednu svoju upravnu jedinicu Bosansko krajite, koje se u
najstarijem osmanlijskom popisu iz 1455. godine naziva Vilayet Hodidjed, Vilayet Sarayovasi.
Obuhvatalo je cijelo sarajevsko polje i sve okolne planinske predjele koje je obuhvatala i kasnije
sarajevska nahija, a svakako i srednovjekovna ua Vrhbosna. Od 1439. godine s malim prekidima, pa do
1463. godine, krajinik skopskog krajita, kome je pripadalo i bosansko krajite bio je Isa-beg Ishakovi.
Otac mu je takoer bio krajinik skopskog krajita. O njegovom porijeklu se malo zna, izuzev da je bio
osloboen rob. Ranije se mislilo da su Ishakovii bili u srodstvu sa Kosaama, ali to je teza posljedica
pogrenog itanja nekih izvora. Iz vakufname Isa beg Ishakovia se vidi da on nije bio samo veliki
dobrotvor ve i veliki vojskovoa. Njemu je sultan povjerio strau i upravu ove zemlje i granice Bosne.
Poslije osnivanja bosanskog krajita 1463. godine, o emu prve vijesti nailazimo kod Darsun-bega, koji je
pratio Fatiha u njegovim pohodima na Bosnu, Isa-beg Ishakovi je proveo cijelu godinu ratujui .
Imenovan je kao namjesnik novoosnovanog bosanskog sandakbega, a Sarajevo je postao sjedite tog
sandaka za ije osnvivanje se vee ime Isa-beg Ishakovia (Mehmed-beg Minetovi je bio prvi
sandakbeg bosanskog sandaka). Po nareenju sultana Fatiha Isa-beg Ishakovi je 1457. godine podigao
damiju, koja je nazvana Careva i koja je faktiki bila dravna, pa su svi njeni slubenici plaeni iz

dravnih sredstava. Isa-beg je sagradio i dvor saray koji se nalazio u blizini Konaka (posljednje
rezidencije bosanskog vezira), po kome je grad i dobio ime. Nekada se cijeli taj kraj nazivao po Begluksarayu-begluk. Naziv saray-ovasi (polje oko dvora) javlja se prvi put 1455. godine u popis Isa-beg
Isahkovia. To upuuje da je dvor bio ve tada podignut. Ova ova objekta i saray i damija nastali su prije
1462. godine, kada je i napisana vakufnama Isa-bega, o osnivanju njegovih zadudbina, kojima je
zapravo poelo urbano formiranje grada. Iako je ovdje bilo naselje i prije dolaska Osmanlija, ova godina
1462 se uzima kao osnivanje ovog grada. Na ovom se prostoru u srednjem vijeku nalazilo malo naselje
Trgovie. U njemu se trgovalo utrkom, pa se po tome nazivalo Utornik. U prvom popisu bosanskog
sandaka ovaj trg upisan je kao staro trgovite, dok se u vakufnami isa-bega naziva stara varo. Ovo ime
se u najstariji osmanskim izvorima zadralo do 1485. godine gdje se o defteru iz te godine upisuje Pazar
trgovite, poznat kao Saray. Smatrajui zemljite srednjovjekovnog sela Brodca, koje se nalazilo na
Bembai, a protezalo se do Baarije pogodnim da na njemu zasnuje novi grad, Isa-beg je to zemljite
oduzeo ranijim vlasnicima a u zamjenu im dao zemlju u selu Vrani u Hrasnici. Kao poklon dervia tu je
sagradio tekiju, koja se nalazila na mjestu dananje pumpe na Bendbai, zatim han (kolobara), most preko
Miljacke, haman, izvjestan broj duana, mlinove na Miljacski. Iako je Isa-beg podigao vie zadudbina
irom osmanskog carstva, on je ostao zapamen po svojim objektima u oblasti Miljacke, kao utemeljitelj
jednog od najljepih gradova kojeg su nazivali cvijet meu gradovima. Kao bosanski sandakbeg odrao
je dobre odnose sa Dubrovanima, esto su mu slali poklone, a i on je bio veoma korektan prema
dubrovakim trgovcima. Iz njegove vakufname vidimo da je imao tri sina: Muhameda, Mehmed-beg i
Ali-bega. Ne zna se taan datum njegove smrti, a ukopan je najvjerovatnije u haremu Careve damije.
Najraniji i najznaajini izvor za prouavanje nastanka Sarajeva je njegova vakufnama iz 1462. godine. U
tom dokumentu Sarajevo se naziva kasabom. Ta godina se uzima kao osnivanje grada. Da bi neko naselje
bila kasaba bilo je potrebno da ima damiju i naselje do te damije, trg da bi se odrao sedmini pazar. Od
1464-1469 bio je bosanski sandakbeg.

12) Ferhat-paa Sokolovi

Jedna od najznaajnih muslimanskih feudalnih porodica iji su lanovi odigrali znaaju ulogu u historiji
Bosne je, svakako, porodica Sokolovia. Iz ovog roda poteklo je nekoliko dravnika i znaajnih linosti u
Osmanskom Carstvu. Sama porodica vodi porijeklo od sitnog seoskog plemstva koje je naseljavalo predio
izmeu Glasinca i Lima. Jedan od lanova te porodice bio je upravo Ferhat-paa Sokolovi. On je prvo
bio bosanski sandakbeg, a kasnije i prvi bosanski beglerbeg. 1566. godine imenovan je za klikog
sandakbega. On je ratujui protiv Mleana osvojio Zemunik, Brodin, Bijelu Stijenu i Ozren. 1570.
godjne osvojio je i tvravu Vespoljevac i dao mu ime Seddi-ismam (bedem Islama). Svoje sposobnosti
pokazao je i u kiparskom ratu 81571-1574). S vojskom je napao i opustoio ibenski kraj i zadarski kotar.
Zatim je proirio teritorijklikog sandaka. Kada su se borbe u Dubrovniku stiale, Ferhad-beg je
obavjeten da se sprema vea vojna intervencija za upad u Bosnu. Pokreta je zagrebaki kanonik Franjo
Filipovi. Tako da je Ferhad-beg zajedno sa hercegovakim sandakbegom Sinan-begom Boljaniem,
suprostavio se neprijatelju i porazio Filipovia. Njega je zarobljenog poslao u Carigrad, gdje je preao na
islam (Mehmed-beg). Zbog velikih zasluga na vojnom polju Ferhad-beg je 1574. godine imenovan za
bosanskog sandakbega i od tada poinje njegovo ratovanje po Hrvatskoj i Slavoniji. Tada prijestolnica
bosanskog sandakbega bila Banja Luka (jo 1553). U gradu na Vrbasu podigao je 216 objekata javnih,
od kojih je najznaajnija damija Ferhadija. U neposrednoj blizini Ferhadije, dao je da se podigne 200

duana, zatim karavan-saray, banja, saray-dvor. tokom svoje prve godine uprave u Bosni zapoeo je vojni
pohod prema Bihau. Vijest o dolasku te sile, vrhocni kapetan habzburke krajine Herbert okupio je
vojsku kod Budakog. Do bitke je tolo 25. 9. 1575. godine. Kapetanje ubijen, a njegova vojska je
poraena. Ferhd je 1576. godine sa 7000 vojnika doao pod Hrastovicu. Putem su upadali u nezatiena
sela, tom prilikom je zauzet Buim, a kasnije i Cazin. Njegov cilj je bio Biha, ali u meuvremenu je
upadao na teritorije mletake i habzburke teritorije, tako je dolazio do bogatog plijena. Tokom cijelog
proljea 1576. godine nisu prestali upadi bosanskog sandakbega. Poetkom 1577. godine dolo je do
mira koji je s Portom sklopio David Ungnad. Traio je od osmanske drave da vrati Cazin i Buim uz
naknadu od 50.000 cekina. mehmed-paa je to odbio i to je bio povod da Ferhad paa nastavi sa daljim
osvajanjima, tako da je zauzeo skoro sva mjesta oko Une izuzev Bihaa. Krenuo je i dalje ali kod Korane
presreo ga je Ivan Faranberg i morao se povui. To je ohrabrilo veke generale i pripremali su pohod
prema Ferhadu. Uspjeli su osvojiti Cazin, Zrin i Buim 1578. godine, ali iste godine Ferhad vraa
izgubljene teritorije i osvaja Drenik. Od novoosvojenih teritorija osnovan je novi sandak sa sreditem u
Ostrocu, zbog velikih vojnih uspjeha dobio je naziv Gazi (pobjednik). Godine 1580, osnovan je bosanski
ejalet, a za prvog beglerbega je postavljen Ferhad-beg koji je dobio titulu pae. Na tom poloaju bio je 8
godina sa sjeditem u Banjaluci, koja je postala glavni grad ejaleta i to ostaje sve do 1639. godine. Tokom
cijele uprave u Bosni, Ferhad je dovio ratne pohode protiv Bea i Venecije, dok je odravao prijateljske
odnose sa Dubrovanima. A zauzvrat od njih je dobijao darove. Zadnje 4 godine njegove uprave i nisu bili
ba uspjene to se tie ratnih pohoda. 1585. godine je bezuspjeno napao Biha, 1588. godine imenovan
je za budimskog beglerbega gdje je proveo samo 2 godine, a njegovi posmrtni ostaci preneseni su u
Banjaluci gdje je i ukupan u turbetu damiej Ferhadije koju je za ivota podigao. Ono to je Gazi Husrevbeg bio za Sarajevo, to je Ferhad-paa bio za Banja Luku. Ubio ga je neko noem kao i Mehmed-pau
1590. godine. O Ferhad-begu se do sada zna samo u fragmentima. Historiari su po pravilu navodili da se
ne zna godina njegovog roenja, te da je 1590. godine ubijen u punoj muevnoj dobi. Ako se to zna, onda
se moe rei da se rodio izmeu 3 i 4 decenije 16. stoljea. Otac mu je rano primio islam i kao brat mu
Dimitrije uzeo ime Rustem. Pokrenuo je vojni podoh prema ibenskom krajui zadarskom kotori. Cilj te
vojne akcije bio je da se izazove sukub veih razmjera, te da se car Maksimilijan II primori da stupi u
savez sa Svetom ligom. On se tada nalazio pod carskom vlau i predstavljao je jednu od najjaih tvrava
u pograninom dijelu. Iako je sultan Murat III 1575. godine sa Beom produio mirovne ugovore, Ferhad
beg je i dalje ratovao. Tu je imao pomo od svog zatitnika i amidia, velikog vezira carstva Mehmedpae Sokolovia.U to vrijeme na ovim prostorima dolazi do veih administrativno-upravnih promjena. Do
80-tih godina XVi stoljea, sve nae zemlje koje su bile pod vlau, bile su ukljuene u jedan od 3 ejaleta
evropskog dijela carstva, Rumelija, Budim, Temivarski. Nova teritorijalna osvajanja i elja za
uvrivanje vlasti i zbog prvih znakova slabljenja centralne vlasti, te potrebe veim porezima, natjerali
su Portu da provede izvjesne reforme u upravno-teritorijalnoj podjeli carstva. To su bili osnovni razlozi
formiranja bosanskog ejaleta 1580. godine. Nastao je izdvajanjem bosanskog, hercegovakog klikog,
pakrakog i krkog sandakbega iz rumelijskog beglerberluka, te zvornikog i poekog iz budimskog.
Po miljenju Hazima abanovia bosanski ejalet je formiran poslije 25. maja, a prije 23. septembra 1580.
godine. U Zemuniku je podigao damiju i mekteb, iako se ne navodi u vakufnami, zna se da je 1577.
godine po njegovom nareenju izgraen prvi osmanski most preko Une, sagradio ga je da povede ete u
Hrvatsku. Uvidjevi da je stara varo (Gornji eher) stijenjena u kotlici Vrbasa i da se ne moe iriti,
pristupio je izgradnji Donjeg ehera, tu je podigao i tvravu koja je sluila kao arsenal. To je dananji
Kastel. Od svih zadudbina kao to je ranije reeno najljepa je Ferhadija.
13) Rustem-paa

Meu najistaknutijim linostima XVI. stoljea u Osmanskom carstvu, jesu dvojica velikih vezira,
Rustem-paa Opukovi i Mehmed paa Sokolovi. Prema svjedoanstvu Bernarda Navadjera,
Rustemovog savremenika, Rustem paa je rodom iz jednog sela pokraj Sarajeva. Ne zna se tano kada je
doveden iz svog zavijaa i koliko je trajalo njegovo koloavanje, ali se zna da je veoma brzo napredovao.
Sulejman ga je smatrao razboritim, punim vrlina i veselog duha. Nakon to je proao zvanje mirahonanadstojnika carske konjunice i beglerbega Anadolije i Dijarbekira, postao je etvrti vezir Porte. U isto
vrijeme oenio se sa sultanovom kerkom i miljenicom. 1541. godine poslije svrgnua Latif-pae,
postavljen je na poloaj drugog vezira Porte, a u martu 1544. godine postao je veliki vezir. U vrijeme
kada je doao na poloaj velikog vezira u osmanskom carstvu bilo je mirno razdoblje. On je bio okrivljen
za smrti princa Mustafe i oduzima mu se dravni peat. Mona Rokslana uspjela je za svog zeta 1555.
godine ponodo dovesti na poloaj velikog vezira Rustem-pau, gdje je i ostao do smrti 1561. godine.
Ukopan je u haremu ehzade damije u Istanbulu. Iza njega je ostalo veliko bogatstvo. Tokom svoga
ivota izgradio je mnoge zadudbine. U Istanbulu je podigao damiju, medresu, karavan-saray, haman i
biblioteku. U Sarajevu, rodnom gradu, sagradio je uveni Brusa-bezistan koji je dobio ime po svili iz
Burse koja se u njemu najvie prodavala, zatim most preko eljeznice na Ilidi i pored mosta han. Pored
njegovog direktnog uticaja kao veliki vezir carstva, on je preko svojih potomaka i bliskih roaka
indirektno uticao i na prilike u Bosni. Rustem je imao 2 sina i jednu kerku koja je bila udata za velikog
vezira Ahmed-pau. Jedan od sinova je Mustafa-paa, kliki sandak-beg. Sva tri Rustem-paina brata
zauzimali su istaknuta mjesta meu muslimanskim plemstvom u Bosni. Sinan-paa je bio hercegovaki
sandakbeg, zatim admiral osmanske flote, Mehmed-beg je sagradio niz objekata u Mostaru, tri damije u
Pruscu, sestra mu je ivjela u Sarajevu.

14) Mehmed-paa Sokolovi

Mehmed-paa Sokolovi je jedna od najznaajnih linosti ne samo u Bosni, nego i ucijelom Osmanskom
carstvu. Jo kao mali djeak odveden je u Jedren kao ademi-oglan gdje je stekao i svoje prvo
obrazovanje. Slubu na dvoru je zapoeo kao dostojanstvenik koji je pomagao svome gospodadu uzjahati
na kona, zatim ohar, dostojanstvenik koji se brinuo o odjei svoga gospodara, silahdar, brine se o
naoruanju svoga gospodara, pa kasnije pratilac sultana na svim pohodima i putovanjima. 1543. godine
Sulejman ga je postavio za zapovjednika dvorske strae, zatim ga je postavio za admirala osmanske flote.
Zapobjedao je u ratu s ostatkom Ugarske i Habsburke monarhije, bio je rumelijski beglerbeg, a nakon
uspjeha na istonom ratitu i pogubljenja princa Bajezida, Sulejman ga imenuje za treeg vezira Porte. U
meuvremenu se oenio kerkom prijestolonasljednika Selima. Zvanje velikog vezira dobio je 28.6.1565.
godine, odlukom Sulejmana. Poetak Mehmed-painog vezirovanja obiljeen je porazom osmanske flote
na Malti. Mehmed-paa se na dvoru druio sa svojim roacima, koje je esto slao po provincijama
carstva, Mustafu-pau u Budim, Mehmeda u Bosnu. Ko kao mladi dvorjanin Mehmed paa je doveo
svoje roditelje na dvor i preveo ih je na islam. Njegov mlai brat Mehmed-beg doao je na poloaj
bosanskog sandakbega pred Sigetsku bitku 1566. godine. mehmed paa je nastojao ouvati mir u Bosni.
Mehmed paa Sokolovi je veliki znaaj pridavao zapadnim provincijama carstvas. Krajem 1569. godine
postavio je sa hercegovakog sandakbega svog sina Kurd-bega, u vrijeme kada je ovoj pokrajini prijetila
opasnost jer se graniila sa Dubrovnikom. Svoje prve zadudbine podigao je u rodnom selu Sokolovii, tu
je sagradio damiju, mekteb, musafirhanu, vodovod i esmu. Za vrijeme svoga ivota podigao je
zadudbine po cijelom carstvu. Podigao je velianstveni most preko Drine u Viegradu na kojem stoje

uklesane rijei pjesnika Nihadija. Dao je sredstva i za uveni most u trebinici, kasnije nazvan
Arslanagia most. Taj most je znatno uticao da dubrovaki karavanski put koji je spajao carigradski drum
sa jadranskim primorjem postane znatno prohodniji. Mehmed paina biografija zabiljeena je da je on bio
jedan od najveih dravnika svijeta.U historiji osmanske imperije, 16. stoljea je vrijeme njenog najveeg
politikog i vojnog uspona. to je doba kada mnoge porodice iz Bosne Carstvu daju istaknute dravnike,
vojskovoe. Najveu mo i ugled imali su Sokolovii, ni jedna porodica nije bila tako istaknuta kao ova.
Porijeklom su iz Sokolovia kod Rudog. On je ubijen 1579. godine.
15) Bosanski sandak (Hazim abanovi)
Nakon to je bosansko kraljestvo 1463. godine palo pod osmansku vlast, Osmanlije su od njega stvorili
bosanski sandak. osvajanje Bosne za Osmanlije je imalo izuzetan znaaj, ne samo zato to su sruili
posljednji znaajni dravni organizam na balkanu, nego to se sa Bosnom stekla vanredne strateke
pozicije u borbi s Ugarskom kraljevinom koja je bila znaajan protivnik na kopnu i Mletakom
republikom, kao snana pomorska sila. Upravo iz Bosne su ugroavali oba protivnika. osvojenje zemlje
bosanskog kralja, oblasti pavlovia i Kovaevia i okupirani dio Hercegovine Osmanlije su pretvorili u
vilajet koje su ujedinili sa ranijim vilajetom u Rakoj i Bosni, itavog teritorija osnovali bosanski
sandak. Najstarije pouzdanje vijesti o od bosanskom sandaku imamo kod Darsan-bega savremenika
biografa i pratioca sultana Osvajaa na njegovim pohodima protiv Srbije i Bosne. Za prvog sandakbega
imenova je Mehmed-beg Minetovi, koji je dotle bio gospodin srpskoj zemlji. To pouzdano znamo na
osnovu osmanlijskih i dubrovakih izvora. Prvo sjedite bosanskom sandaku bilo je od jeseni 1463.
godine vjerovatno Jajce, a dalje Sarajevo, pa Banja Luka do 1639. godine, od te godine opet Sarajevo, a
od 1699. godine Travnik. Prvobitni teritorij sainjavali su: raniji osmanski vilajeti i predjeli u staroj
Rakoj, Zvean, Jela, Sjednica, Moravica i Niki. Dio Bosne koji je podpaopod Osmanlije prije pada
kraljestva. to je bosansko krajite i vilajet Viegrad. Ostale zemlje Pavlovia, bosanskog kralja i
Kovaevia koja su Osmanlije okupirali 1463. godine. Moda i neki dio Hercegovine koje su Osmanlije
zaposjeli prije 1463. godine. Privremena podjela bosanskog sandaka na velike vilajete (1463-1470), u
svim zaposjednim oblastima Osmanlije su prvo zavodili vilajetsko ureenje. U asa kada je Mehmed El
Fatih pripremao da srui bosansko kraljevsto, ono je bilo raskomadano na 4 dijela: Kraljeva zemlja,
zemlja Stjepana Kosae, oblast Pavlovia, oblast Kovaevia. Osmanlije su se striktno drali zateenog
stanja i podjele tih oiblasti. na tom principu je izvrena administrativna podjela na 5 velikih vilajeta: raniji
mali vilajeti u Rakoj, kasnije Novopazarska oblast, Osmanlije su pretvorili u istoimene nahije i sjedinio
ih je u jedan vei vilajet koji se u poetku nazivao Vilajet Jela, a kasnije Novi Pazar. Raniji vilajet Sarayovasi (Vrhbosna) sa gradom Hodidjedom i novom varoi Sarajevom postalo je sredite itave provincije i
bio je zaseban vilajet. Oblasti koje su do 1463. godine bile u neposrednoj vlau kralja bosanskog, to su
zadrali kao jedan vilajet Vilayet Kiral, Kraljeva Zemlja. Tako je bilo i sa zemljom Pavlovia, obrazovali
Vilayet Pavli u naem jeziku Zemlja Pavlovia. Ovaj peti je predstavljao oblasti Kovaevia, Vilayet
Kova. Stari vilajet Jela i Saray-ovasi predstavljali su istovremeno po jedan istoimeni kadiluk. U
Kraljevoj i Hercegovakoj zemlji osnovana su po dva kadiluka Bobovac i Neretva, Drina i Blagaj, a
zemlje Pavlovia i Kovaevia imale su zajednikog kadiju vilajeta Pavli i Kova. Vilajeti i kadiluci
dijelili su se na manji ili vei broj nahija. Vilajet Jela se prvi put spominje 1469. godine, ali je osnovan
1463. godine. Sredite je bio grad Jela, koji je predstavljao najznaajniju tvravu u cijeloj oblasti.
istovremeno obrazovan je i Jela kadiluk, sjedite tog kadiluka Jela, a poslije Novi Pazar koji je
vremenom postao sredite vilajeta. Vilayet Saray-ovasi je zahvaao Sarajevo, kasnije je postao sjedite.
Vilajet kraljeva zemlja, kod Dursan-bega taj naziv oznaava onaj dio bosanske kraljevine koji je do 1463.

godine bio pod neposrednom vlau bosanskih kraljeva. Obuhvatalo je 1469. godine porjeje Bosne i
njenih pritoka. Na proostoru kraljeve zemlje je Vranduk, Travnik i Maglaj. Pojam kraljeva zemlja je
potkraj XV stoljea iezla iz osmanske administrativne terminologije. Tako brzoj likvidaciji ovog
vilajeta doprinjela je injenica to je centralni dio te zemlje u porjeju Bosne i njeinih pritoka pripala
jednom, a posjedi u porjeju Neretve i Rame drugom kadiluku. Osnivanjem kadiluka u Bobovcu i
Neretva u kraljevoj zemlji, udaren je klin za razbijanje njene cjelovitosti. Kadiluk Bobovac, ako ne 1463,
svakako 1468. godine Bobovac je postao sjedite tog kadiluka kraljevez zemlje. Bio je sjedite, kasnije
preneseno u Brod. Bosanski sandak u 16 i 17 stoljeu, glavne izvore za rekonstrukciju upravne podjele u
XVI. stoljeu predstavljaju popisi bosanskog sandaka iz 1516, 1528, 1540 i 1560. godine i jedan
nedatirani popisi iz 70-tih godina 16. stoljea. Zatim popis klikog sandaka iz 1550. godine i 1574.
godine, popis pakrakog sandaka 1565. godine, dva sidila sarajevskog kadiluka iz sredine XVI.
stoljea.U administrativnoj podjeli u XVI desilo se nekoliko krupnih promjena. I dalje je bilo 5 starih
kadiluka: Novi Pazar, Sarajevo, Viegrad, Brod i Neretva. Predjeli u Dalmaciji, jugozapadno od Vrbasa
pripojeni su kadiluku Neretva, a predjeli u dolini Bosne i Vrbasa Brodskom kadiluku. Tako je bilo sve do
1537. godine kada se osniva Kliki sandak. Tada su kadiluci Neretva i Skradin izdvojeni iz bosanskog i
prikljueni Klikom sandaku. Zatim su Osmanlije na teritoriju bive jajake banovine i ostale osvojene
predjele u dolini Bosne i Save sve do 1536. godine pripojili Brodskom kadiluku. Tada koju godinu ranije
ili kasnije, oni su za te predjele osnovali poseban kadiluk u Kobau, Kobakom kadiluku poslije su
pripojeni i predjeli Slavonije koji su ulazili u sastav bosanskog sandaka sve dok te predjele nije osnovan
poseban sandak i kadiluk Velika. Sve to nije izazvalo neke bitne promjene u administrativnoj podjeli
starih oblasti ovog sandaka. One nastaju tek u drugoj polovini 16. stoljea kada su i na podruju poeli
nicati novi kadiluci. Stari Vlah na teritoriju ranijeg novopazarskog kadiluka Olovo na teritoriju
viegradskog i Teanj na teritoriju brodskog kadiluka. Tada je sarajevski podignut na nivo mulaluka,
kadiluk vieg stepena. Krajem XVi stoljea osnovani jo Biha, Jajce i Kostajnici. Tako se bosanski
sandak dijelio na kraju 16. stoljea na 11 kadiluka: Novi Pazar, Stari Vlah, Viegrad, Olovo, Sarajevo,
Banja Luka, Kamengrad, Teanj, Biha, Jajce i Kostajnica.
16) Gazi Husrev-beg
Bio je sin Ferhad-bega, koji je po jednoj verziji, porijeklom iz podruja, a po drugoj iz okoline Trebinja.
Ferhad beg, doavi u janiarski odak je jedan od istaknutijih vojnih zapovjednika, te je imenovan za
namjesnika (Anadolija). Sredinom 15. stoljea Ferhad je slavio za dobrog komadanta, to je dovelo do
toga da ga je sultran Bajazid II oenio sa svojom kerkom Seldukom, sa kojom je dobio sina Husrefa.
Husref je svoje djetinstvo proveo na dvoru u Carigradu, imao je isti odgoj kakav su imali drugi prinevi iz
porodice Gazi Osmana. Bio je u dobrim vezama sa princom Mehmedom kojem je sluio pilikom
njegovog namjesnikovanja u Krimu. Tu ga je princ slao i na razne diplomatske misije, izmeu ostalog i u
Moskvu gdje je primljen kod ruskog cara Jovana III. Poto je zadatak uspjeno vraa se u Istanbul gdje je
nenandano i tragino preminuo princ Mehmed. Tu je boravio malo i od svog djeda sultana Bajezida
dobiva nareenje da primi slubu skadarskog sandakbega, to je predstavljalo izazov za mladog i
neiskusnog Husrefa, jer je mogao ratovati albanskih plemena. O daljem toku Husrefovog ivota nema
dovoljno podataka, sve dok na prijestolje nije stupio Sulejman Kanunu, koji ga je poveo sa sobom u
pohod na Beograd. Kao voa jedne Osmanske jedinice, on se istakao prilikom zauzimanja Zemuna.
Neposredno nakon zauzimanja Beograda (1521), sultan Sulejman Kanuni imenovao je Husrefa za
bosanskog sandakbega. Naredne dviej decenije novi bosanski sandakbeg e se posve vezati za Bosnu.
Jo od vremena u kojim je uestvovao u brojim ratovima stekao je poasni naziv gazije. Husref nije bio

bosanski sandakbeg neprikidno to je bila prijanja teorija. Naime, niko nije mogao ostati due na istoj
poziciji, pa ni sam Husref-beg. Tako da je prva faza njegovog namjesnikovanja od 1521-1525, druga od
1526-1534, trea 1536 pa sve do svoje smrti 1541. godine. Gazi Husrev-beg naroito se interesovao za
upoznavanje ekonomske i vojke situacije u bosanskom sandaku, koji se tada nalazio u sklopu
rumelijskog ejaleta. Gazija je za glavni cilj sebi postavio osvajanje Jajca, jer zbog prisustva jajake
banovine uvijek je postojala mogunost ugarskog kontranapada. U prvom pokuaju nije uspio, ali kad
stee ogromno iskustvo u ratovima sa Albancima, naputa prioretni zadatak osvajanja Jajca, te se okree u
drugu stranu i osvaja Ostrovicu. Zbog njegova odanosti i sposobnosti, Sulejman ga poziva da uestvuje u
njegovoj borbi protiv Ugarskog kraljevstva na Mohau, gdje je bio zaduen za vrlo vane rezervne trupe.
Kada je dobio drugi mandat za upravljanje bosanskog sandaka1526. godine, on je ratovao na prostoima
Slavonije, Like i Dalmacije. Tu je doao pored ratne slave i do velikog ratnog plijena. Iako je imao 50
godina, Husref nije imao obaveza prema svojoj porodici s prvom enom ahdidar, veoma obrazovanom
enom, imao je skladan brak, ali ne i djece, pa je stjeeno blago, umjesto da ga je predao svojim
potomcima, naumio iskoristiti u ope dobro. Zabiljeeno je da je u Serezu jo i prije dolaska u Bosnu
uvakufio brojne objekte, ali su od posebnog znaaja njegovi vakufi koje je formirao, a kasnije i predao u
upotrebu drugima u Sarajevu, te u vie slavenskih i dalmatinskih mjesta. O tome govore i njegove
vakufname iz 1531 i 1537. godine. Neprocjenjiv znaaj je fazi Husrev-beg imao u izgradnji dananjeg
Sarajeva, Kada je prvi put postavljen za sandakbega Sarajevo nije bilo ni eher, ni velegrad nego kasaba
i to zahvaljujui Isa-begu Ishakoviu i drugi namjesnici koji su izgradili 16 damija, 2 musafirhane,
medresu, 2 javne banje, nekoliko mekteba i apoteku. U toku due uprave, s kraim prekidima do svoje
smrti gazi Husrev-beg je iz svojih linih sredstava u Sarajevu podigao vei broj objekata koji je taj grad
uvrstio u red ehera. U Sarajevu je podigao prvu damiju imaret, bezistan, mekteb, musafirhanu, banju,
veliki han, vie kua, a uveo je i kanalizaciju i vodovod (7km). Zahvaljujui tim objetima Sarajevo je
postao vaan administrativno i upravni centar u regionu. Takoer je pokazao veliku tolerantnost prema
nemuslimanima, jer u njegovo doba biva obnovljen franjevaki samostan u Fojnici i Visokom, podignuta
je i katolika crkva u Latinluku, a neki govore da je i u njegovo doba nastala stara pravoslavna crkva u
centru Sarajeva (Hamdija Kreevljakovi). Najznaajniji objekat Gazi Husrev begova vakufa je uvena
Gazi Husrevova begova damija, jedna od najveih damija na podruju balkana (1530). 1537. godine
izgraena je zgrada hanikaha u kojoj se izuavala filozofija, teologija ali i druge drutvene nauke jer je to
bilo mjesto sakupljanja ljudi zainteresovanih za uenje. Nedaleko od ove graevine Gazi Husrev-beg je
podigao i medresu prozvanu Selduka, nazvana po imenu njegove majke. Upravo ova medresa postae
centar intektualnog i kulturnog djelovanja u sandaku jer su profesori te ustanove bili dobri i vrijedni
znanstveni radnici. Na zapadnoj stranic Begove damije podigao je imaret, kako za siromane tako i za
zaposlene u vakufu. Imaret je podignut kad i damija, 1530. godine, a uz njega je bila i musafirhana u
kojoj su boravili oni koji boravak nisu mogli platiti. Nedaleko od imareta sagraena je i sahat kula, te
Gazi Husrev-begovo bezistan dug 110 metara sa 52 duana. Nakon 1541. godine izgraen je i hamam, tj.
javno kupatilo. Prvi mutevelija vakufa u zvanju ehaje bio je Murat-beg Tardi, rodom iz ibenika.
Njegova vojna aktivnost na podruju Hercegovine u ratu sa Mleanima, pokazuje da on nikad nije bio
zadovoljan postignutim, te proiruje dravu i poveava njeno bogatstvo. Svoju vojnu djelatnost posebno
je usmjerio prema strateko vanom gradu Klisu. I on je osvojen 1537. godine. Na prijedlog Gazi Husrevbega osmanska je vlada je prostoru osvojene teritorije oformila Kliki sandak gdje je za sandakbega
postavljen Murat-beg Tardi. Poslije sjedita ovog sandakbega u Livnu, a sam sandak je bio u
rumelijskom ejaletu sve do 1580 godine kada dolazi u bosanski ejalet. Smatrajui da su ostvarili znatne
vojne uspjehe na prostoru Dalmacije, Osmanlije nastavljaju svoje akcije prema Slavoniji. 1538. godine

osmanska vojska iz bosanskog sandakbega osvaja slavonsku Dubicu. Sa njenim zauzimanjem Osmanlije
uklanjaju veliku prepreku za osvajanje ostatka slavonskog teritorija. Osmanska drava je 1538. na tom
teritoriju osnovala i Poeki sandak. Za prvog sandakbega imenovan je Arslan-beg, sin smederevskog
sandakbega Mehmeda Jahjapaia. Za razliku od Kikog, Poeki sandak prikljuen je novom
Budimskom ejaletu, a nakon 1580. postaje dio Bosanskog. Sve do svoje smrti Gazi Husrev-beg je bio
dosta aktivan u irenju sultanove vlasti, to mu je donosilo i odreenu materijalnu korist. U jednom
vojnom pohodu kojeg je veliki Gazija vodio protiv plemena Kua 1541. godine, on je doivio svoju smrt.
Mjesto njegove pogibije prozavno je Drobnjaci, a sam beg je bio odnesen i pokopan u Sarajevu. Nakon
smrti Husrev-begove, na mjesto bosanskog sndakbega doao je Ulema-beg.