Tehnike Integrisanja Matematicka Analiza

8.
TEHNIKE INTEGRIRANJA
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Najjednostavniji integrali
Integriranje supstitucijom
Parcijalna integracija
Trigonometrijski integrali
Integriranje racionalnih funkcija
Integrali koji se svode na integrale racionalnih funkcija
U ovom poglavlju najprije sustavno i na jednom mjestu, okupljamo sve tehnike integriranja s kojima smo se
do sada upoznali. Zatim uvodimo dvije nove i ujedno najvanije tehnike: integriranje supstitucijom i
parcijalnu integraciju. Na kraju rjeavamo problem integriranja nekih posebnih klasa funkcija.
Mnogi integrali, koji su izraunati u ovom odjeljku, svrstani su u tablicu integrala na ovicima knjige i njima
emo se slobodno koristiti pri daljnjem integriranju.
8.1 NAJJEDNOSTAVNIJI INTEGRALI

Neodreeni integral realne funkcije f (x) je njegova antiderivacija F(x) + C. Dakle,
f ( x ) dx = F ( x ) + C ,
ako je F (x) = f (x),
gdje je C konstanta (usp. 4.4). Odreeni se integral, prema osnovnom teoremu infinitezimalnog rauna,
nalazi izraunavanjem vrijednosti neodreenog integrala u granicama integracije i njihovim oduzimanjem
(usp. 4.3):
OSNOVNI TEOREM
b
f ( x ) d x = f ( x ) dx
Najjednostavnije neodreene integrale izraunali smo u prethodnim poglavljima:
419
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
INTEGRAL POTENCIJE
x n+1
+ C , n 1
+
n
1
n
x dx =
ln x + C , n = 1
PRIMJER 1.
Izraunajmo:
(a)
5
x dx ,
(b)
3
x dx ,
(c)
2
3 dx ,
(d)
dx ,
(e)
dx
.
x
Rjeenje:
(a)
5
x dx =
(c)
(e)
2
3 dx
x6
+C,
6
(b)
3
x dx =
x3
=
+ C = 33 x + C , (d)
1
3
2
x dx =
2 +1
2 +1
x 2
1
+C = 2 +C ,
2
2x
+C ,
dx
= x 1dx = ln x + C .
x
INTERGALI NEKIH TRIGONOMETRIJSKIH FUNKCIJA
sin xdx = cos x + C ,
cos xdx = sin x + C ,
dx
dx
cos 2 x = tg x + C ,
sin 2 x = ctg x + C .
INTERGALI NEKIH ALGEBARSKIH FUNKCIJA
dx
1 + x 2 = arctg x + C ,
420
dx
1 x2
dx
1+ x
dx
2
x 1
dx
1+ x
1 x 2 = 2 ln 1 x + C ,x 1 ,
= arcsin x + C , 1 < x < 1 ,

= ln x + 1 + x 2 + C = arsh x + C
= ln x + 1 + x 2 + C = arch x + C .
NAJJEDNOSTAVNIJI INTEGRALI
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
INTERGALI EKSPONENCIJALNIH FUNKCIJA

x
x
e dx = e + C ,
x
b dx =
bx
+C .
ln b
Sloenije neodreene integrale raunamo primjenjujui osnovna pravila integriranja (usp. 2.5).
OSNOVNA PRAVILA INTEGRIRANJA
1.
[ f ( x) g ( x)]dx = f ( x)dx g ( x)dx ,
2. cf ( x)dx = c f ( x)dx .
PRIMJER 2.
Izraunajmo:
(a)
3 7
5x 4 + x dx ,
(b)
3
2 x + 3 x dx ,
(c)
x 4 2x3 + x 3
dx .
Rjeenje:
Primjenom osnovnih pravila i formule za integral potencije nalazimo:
7
(a)
3
7
4
3 7
5 x 4 + dx = 5 5 x 4 dx + 7 dx = 5 x + 7 ln x + C = 20 x 4 + 7 ln x + C .
x
7
x
7
4
3
1
1

3
x2
x3 4 3 9 3 2
(b) 2 x + 3 dx = 2 x 2 + 3x 3 dx = 2
+ 3
=
x +
x +C .
3
2
3
2
x
2
3
(c)
x 4 2x3 + x 3
3
x4 2 3
3
2
d
x
x
2
x
1
d
x
=
x + x 3 ln x + C .
=

x
x
4 3
PRIMJER 3.
Izraunajmo:
(a)
(5 sin x 3 cos x )dx ,
(b)
cos 2 x + cos x dx ,
(c)
5 sin 3 x + 4
sin 2 x dx .
Rjeenje:
(a)
(5 sin x 3 cos x )dx = 5 sin xdx 3 cos xdx = 5 cos x 3sin x + C .

421
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dx
(b)
cos 2 x + cos x dx = 3 cos 2 x + cos xdx = 3 tg x + sin x + C .
(c)
5 sin 3 x + 4
dx
sin 2 x dx = 5 sin xdx + 4 sin 2 x = 5 cos x 4 ctg x + C .
PRIMJER 4.
Izraunajmo:
(a)
dx ,
1 x
1 + x 2
(b)
5dx
1+ x2
,za x < 1 .
Rjeenje:
(a)
1
1
1 + x 2 1 x 2
(b)
5dx
1 + x2
dx
dx
dx =
1 + x 2 1 x 2 = arctg x arcsin x + C .
5
dx
5
= arsh x + C .
7 1 + x2 7
PRIMJER 5.
Izraunajmo:
(a)
dx ,
(b)
2x
dx ,
(c)
3x
dx .
Rjeenje:
(a)
(c)
x
3 dx =
3x
+C ,
ln 3
( )
2x
2
x
3 dx = 3 dx = 9 dx =
x
(b)
(e )
e dx = (e ) dx = ln e
3x
3 x
3 x
+C =
9x
+C ,
ln 9
e3 x
+C .
3
PRIMJER 6.
Izraunajmo:
2
(a)
2 x dx ,
0
422
(b)
3sin xdx ,
0
2 2
(c)
dx
1 x
(d)
dx
1 + x 2 , (e)
0
dx .
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Iz osnovnog teorema slijedi:
1
(a)
x dx =
3 1
4
4
4
= x2 = 0 = .
3
3
3
0
(b)
1
1
2
2 x dx
3sin xdx = 3sin xdx
dx
dx
=
2
2
1 x
1 x
2 2
(c)
= ( 3 cos x ) 0 = 3 cos
2
+ 3 cos 0 = 0 + 3 = 3 .
2 2
= arcsin x
2 2
0
= arcsin
arcsin 0 = 0 = .
2
4
4
1
dx
dx
= arctg x = arctg1 arctg 0 = 0 = .

=
(d)
2
2
0
4
4
1+ x
1+ x 0
0
1
(e)
x
2 dx = 2 dx
1
x
2x
=
ln 2
1
=
1
2
2 1
3
=
2.16 .
ln 2 ln 2 2 ln 2
PRIMJER 7.
Izraunajmo:
(a)
2
x
(3x + 2 sin x e )dx ,
0
(b)
(3e
+ 2 x )dx .
Rjeenje:
(a)
(3x
+ 2 sin x e x )dx = ( x 3 2 cos x e x ) = ( 3 2 cos e ) (0 3 2 cos 0 e 0 ) =

0
= 3 + 2 e + 2 + 1 = 3 e + 5 .
1
4
(b) (3e + 2 x )dx = 3e x + x 3 2 = 3e1 +
3
0
0
x
4
5
4
3e 0 + 0 = 3e + 3 = 3e .
3
3
3
PRIMJER 8.
Izraunajmo:
423
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(a) ( x ln x) ,
(b)
ln xdx ,
(c)
ln xdx .
2
Rjeenje:
Primjenom pravila za derivaciju produkta nalazimo:
(a) ( x ln x) = x ln x + x(ln x) = ln x + x
1
= ln x + 1 .
x
(b) Iz (a) slijedi:
(ln x + 1)dx = x ln x + C , ln xdx + dx = x ln x + C, ln xdx = x ln x x + C.

(c) Iz (b) slijedi:
3
3
2
ln xdx = ( x ln x x) = (3 ln 3 3) (2 ln 2 2) = ln 3 ln 2 1 = ln
2
9
1.
4
INTEGRAL LOGARITAMSKE FUNKCIJE
ln xdx = x ln x x + C .
PRIMJER 9.
Izraunajmo log b xdx .
Rjeenje:
Zbog log b x =
ln x
(usp. 6.1.) imamo:
ln b
logb xdx = ln b ln xdx = ln b ( x ln x x) + C

PRIMJER 10.
Izraunajmo povrinu podruja koje se nad intervalom [0, 4] protee izmeu y = sin x i y = cos x.
Rjeenje:
Povrina podruja na sl.1. odreena je integralom
4
(cos x sin x)dx = (sin x + cos x) 0

0
424

= sin + cos (sin 0 + cos 0) = 2 1.
4
4
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 1.
8.2 INTEGRIRANJE SUPSTITUCIJOM

Integriranje supstitucijom je inverzni, integralni oblik lananog deriviranja. Naime, ako su F i g derivabilne
funkcije, onda nam lanano pravilo kae (usp. 2.1) da je
( F o g )( x ) = F ( g ( x )) g( x ) .
To znai da je F(g(x)) neodreeni integral funkcije F(g(x))g(x), tj.
F ( g ( x)) g ( x)dx = F ( g ( x)) + C .

Ako uvedemo meuvrijednost u = g(x), onda to moemo zapisati u obliku:
F (u )
du
dx = F (u ) + C .
dx
Ako jo i derivaciju F(u) oznaimo sa f (u), to znai da je
f (u )du = F (u ) + C ,
onda konano
dolazimo do formule supstitucije

du
f (u ) dx dx = f (u )du
Da bismo formulu primijenili, u zadanoj podintegralnoj funkciji trebamo uoiti izraz u = g(x), ija se
derivacija takoer pojavljuje u podintegralnoj funkciji.
INTEGRIRANJE SUPSTITUCIJOM
Funkciju od x, koja sadri podfunkciju u = u(x) i njezinu derivaciju

napiemo u obliku f (u)
du
, integriramo tako da je
dx
du
, te potom primijenimo formulu supstitucije
dx
du
f (u ) dx dx = f (u ) du .
Kada izraunamo
f (u) du ,
za u supstituiramo u(x).
425
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 1.
Izraunajmo
2x
x 2 1 dx .
Rjeenje:
Uoimo podfunkciju u = x 2 1 (budui da se i njezina derivacija
du
= 2x pojavljuje pod znakom
dx
integrala) te zadani integral napiimo u obliku
2x
x 2 1 dx = u
du
dx
dx
Primjenom formule supstitucije nalazimo:
2x
x 2 1 dx = u
du
3
dx = u du = u1 2 du = u 3 2 + C .
dx
2
Uvrtavanjem u = x 2 1 dolazimo do konanog rezultata-
2x
x 2 1 dx =
3 2
( x 1) 3 2 + C .
2
PRIMJER 2.
Izraunajmo sin 2 x cos x dx .
Rjeenje:
Iz u = sin x i
du
= cos x, slijedi:
dx
2
2
sin x cos x dx = u
du
u3
sin 3 x
d x = u 2 du =
+C =
+ C.
dx
3
3
PRIMJER 3.
Izraunajmo
cos
x sin x dx .
Rjeenje:
Ako supstituiramo u = cos x dobit emo
du
= sin x, pa zato zadani integral napiimo u obliku
dx
cos 2 x( sin x)dx . Tada je

cos 2 x( sin x)dx = u 2
426
du
u3
cos 3 x
dx = u 2 du = + C =
+ C.
dx
3
x
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 4.
Izraunajmo
ex
1 + e x dx .
Rjeenje:
du
= ex slijedi
dx
Iz u = 1 + ex i
1 du
du
ex
x
1 + e x dx = u dx dx = u = ln u + C = ln 1 + e + C .
PRIMJER 5.
Izraunajmo
ex
1 + e 2 x dx .
Rjeenje:
Supstitucija u = 1 + e2x sada nije pogodna, jer je
namee se supstitucija u = ex koja uz
du
= 2e2x ex. Uoimo li da je 1+e2x = 1+(ex)2,
dx
du
= ex daje
dx
du
ex
ex
1 du
x
=
x
d
1 + e2 x
1 + (e x ) 2 dx = 1 + u 2 dx dx = 1 + u 2 = arctg u + C = arctg e + C .
PRIMJER 6.
Izraunajmo
(a)
x3
x 4 + 1 dx ,
(b)
cos( x 3 )dx .
Rjeenje:
(a) Ako supstituiramo u = x 4+1 dobit emo
du
= 4x 3, pa zato zadani integral napiimo u obliku
dx
1 4x3
dx . Tada je
4 x4 + 1
1
1 4x3
1 1 du
1 du 1
dx =
dx =
= ln u + C = ln x 4 1 + C .
4
4
4 x +1
4 u dx
4 u 4
(b) Iz u = x 3 i
du
= 3x 2 slijedi:
dx
cos( x 3 )dx =
1
1
du
3x 2 cos( x 3 )dx = cos u dx =
3
3
dx
427
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1
1
1
cos udu = sin u + C = sin( x 3 ) + C .
3
3
3
PRIMJER 7.
Izraunajmo
(a)
f ( x + b ) dx ,
(b)
f (ax)dx ,
(c)
f (ax + b)dx ,
ako je
f ( x)dx = F ( x) .
Rjeenje:
(a) Iz u = x +b i
du
= 1 slijedi
dx
du
f ( x + b)dx = f (u ) dx dx = f (u)du = F (u ) + C = F ( x + b) + C .
du
= a slijedi
dx
(b) Iz u = ax i
du
f (ax)dx = a f (ax)adx = a f (u) dx dx = a f (u )du = a F (u ) + C = a F (ax) + C .

(c) Iz u = ax +b i
du
= a slijedi
dx
du
f (ax + b)dx = a f (ax + b)adx = a f (u) dx dx = a f (u)du = a F (u ) + C = a F (ax + b) + C .

Rezultate prethodnog primjera kao jednostavne i este sluajeve integriranja supstitucijom posebno istiemo.
Ako je
f ( x)dx = F ( x) + C
onda je
(1)
f ( x + b)dx = F ( x + b) + C ,
(2)
f (ax)dx = a F (ax) + C ,
ili sasvim openito

(3)
PRIMJER 8.
Izraunajmo
428
f (ax + b)dx = a F (ax + b) + C .
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(a)
cos 8xdx ,
(b)
x +5
dx ,
dx
x+2 ,
(c)
(d)
dx
3x + 5 ,
dx
cos 2 (3x + 1) .
(e)
Rjeenje:
1
(a)
cos 8 xdx = 8 sin 8 x + C ,
(d)
3x + 5 = 3 ln 3x + 5 + C ,
dx
(b)
(e)
x +5
dx = e x + 5 + C ,
dx
(c)
dx
x + 2 = ln x + 2 + C ,
cos 2 (3x + 1) = 3 tg(3x + 1) + C .
Primjenom uokvirenih formula lako emo izraunati i openitije integrale nekih algebarskih funkcija, nego
to su oni najjednostavniji iz 1, odjeljka:
PRIMJER 9.
Izraunajmo
(a)
dx
a2 + x2 ,
(b)
dx
a2 x2 ,
(c)
dx
a2 x2
(d)
dx
a2 + x2
(e)
dx
x2 a2
Rjeenje:
(a)
dx
dx
a 2 + x 2 = a 2 1 + (x a )2 = a 2 arctg a + C = a arctg a + C ,
x
1+
dx
1
dx
a 1
a + C = 1 ln a + x + C , (a > 0) ,
= 2
= 2 ln
(b) 2
2
2
2a a x
a x
a 1 (x a )
a 2 1 x
a
(c)
(d)
dx
2
a x
dx
a2 + x2
a
x
x
1
dx
= arcsin + C = arcsin + C , (a > 0) ,
2
a
a
a
a
1 (x a )
1
1
dx
x
x
x2
=
+
=
+
1 + C1 = ln x + x 2 a 2 + C1 =
arsh
ln
C
2
a 1 + (x a )2
a
a
a
a
= ln x + x 2 a 2 + ln
(e)
dx
2
x a
1
a
dx
(x a )
1
+ C1 = ln x + a 2 + x 2 + C , (a > 0)
a
= arch
x
+ C = ln x + x 2 a 2 + C , (a > 0) .
a
INTEGRALI NEKIH ALGEBARSKIH FUNKCIJA
dx
a 2 + x 2 == a arctg a + C ,
dx
a+x
a 2 x 2 = 2a ln a x + C ,
429
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dx
2
a x
= arcsin
x
+C ,
a
dx
2
x a
= ln x + x 2 a 2 + C .
U svim integralima a > 0.
PRIMJER 10.
Izraunajmo
(a)
dx
3 x
(b)
dx
+ x2
Rjeenje:
(a)
dx
3 x
= arcsin
+ C , (b)
3
4
dx
4
2
2x
4
arctg
arctg
x+C =
+C.
3
3
3
3
+ x2
PRIMJER 11.
Izraunajmo
dx
4 x 2 1
Rjeenje:
dx
4x 1
1
2
dx
x2
1
4
1
1
ln x + x 2 + C =
2
4
1
1 1
ln 2 x + 4 x 2 1 + C = ln 2 x + 4 x 2 1 + C ,
2
2 2
1
gdje je C = ln 2 + C .
2
Integral koji sadri kvadratni izraz ax 2+bx +c moe se izluivanjem konstante a svesti na integral koji
sadri x 2+px +q (p = b / a, q = c / a). Iz tog se kvadratnog izraza, odgovarajuom supstitucijom moe
eliminirati linearni lan:
2
p
p2
=
x 2 + px + q = x + + q
2
4
p
x + = y
2
2
2
= y k .
2
p
q
= k 2
SVOENJE NA PUNI KVADRAT
430
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Ako integral sadri izraz x 2+px +q, onda se taj izraz moe napisati u obliku y 2 k 2, uz y = x +
k2 = q
p
i
2
p2
, to olakava izraunavanje integrala.
4
PRIMJER 12.
Izraunajmo
(a)
dx
x2 + x + 1 ,
(b)
dx
10 + 4 x x 2
Rjeenje:
(a)
dx
dx
dy
y = x +
=
=
=
2 =
2
2
x2 + x + 1
1 1 dy = dx
3
x + + 1
y 2 +
2 4
2
2u
2
2x + 1
arctg
+C =
arctg
+C .
3
3
3
3
(b) Svedimo najprije 10+4x x 2 na puni kvadrat:

( x 2 4 x 10) = ( x 2) 2 10 4 = ( x 2) 2 + 14 .
Dakle,
dx
10 + 4 x x 2
arcsin
y
14
y = x 2
dy
=
=
=
2
d
d
y
x
=
14 y 2
14 ( x 2)
+ C = arcsin
dx
x2
14
+C.
esto nije lako odrediti pravu supstituciju, ija e se derivacija takoer pojaviti u zadanom integralu
h( x)dx . Tada trebamo pokuati s nekom supstitucijom u = g(x), koja nam se ini pogodnom. Iz
du
du
= g (x) formalno slijedi da je dx =
, pa uvrtavanjem u
dx
g ( x)
h ( x ) dx
dobijamo
h( x )
h( x)dx = g ( x)du .
Ako
h( x )
h( x )
= f (u ) , supstitucija je uspjena i dalje raunamo
uspijemo izraziti pomou u
g ( x)
g ( x)
f (u )du .
431
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zainteresiranom itatelju pokazujemo da je na formalni raun s diferencijalima korektan. Naime, iz

h( x )
h( x) g ( x) slijedi h(x) = f (u)g (x) = f (g(x))g (x), pa formula ( h( x)dx =
du ) zapravo nije drugo
g ( x)
do korektna formula supstitucije
f ( g ( x)) g ( x)dx = f (u)du .)

(RAUNANJE S DIFERENCIJALIMA)
Integral h( x)dx rjeavamo supstitucijom na slijedei nain:

(1) Odaberemo novu varijablu u = g(x).
du
(2) Deriviramo u
= g ( x) , rijeimo po dx
dx
dx = du i uvrstimo u zadani integral:
g ( x)
h( x )
h( x)dx = g ( x) du .
(3) Novu podintegralnu funkciju
izraunamo
(Ako
h( x )
pokuamo izraziti pomou u,
g ( x)
h( x )
= f (u ) , i potom
g ( x)
f (u )du .
h( x )
ne uspijemo izraziti pomou u, pokuamo s nekom drugom supstitucijom.)
g( x )
(4) Dobiveni rezultat izrazimo pomou x, uvrtavajui u = g(x).
PRIMJER 13.
Izraunajmo
x3 + 3
( x 4 + 12 x) 2 dx .
Rjeenje:
(1) Pokuajmo supstitucijom u = x 4+12x, jer e tada nazivnik postati monom.
du
du
, pa uvrtavanjem u integral dobivamo
= 4x 3+12 slijedi dx =
3
dx
4 x + 12
x3 + 3
x 3 + 3 du
d
x
=
( x 4 + 12 x) 2 u 2 4 x 3 + 12 .
(2) Iz
(3) Iz dobivenog integrala lako eliminiramo x tj. integral izraavamo samo pomou u:
432
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1 u 1
1
x3 + 3
du
du 1 2
=
=
u
d
u
=
+C =
+C.
2
3
2
4
4 1
4u
u
4( x + 3)
4u
(4) Uvrtavanjem u = x 4+12x dolazimo do konanog rezultata:

x3 + 3
1
( x 4 + 12 x) 2 dx = x 4 + 12 x + C .
PRIMJER 14.
Izraunajmo
(a)
x +1
x2 + 2x + 2
dx ,
(b)
e1 x
x 2 dx .
Rjeenje:
(a) Iz u = x 2+2x +2 slijedi
x +1
2
x + 2x + 2
(b) Iz u =
dx =
du
du
= 2x +2, pa je dx =
. Dakle,
dx
2x + 2
x + 1 du
du
=
=
+
x
2
2
u
2 u
u + C = x2 + 2x + 2 + C .
du
1
1
slijedi
= 2 , pa je dx = x 2du. Dakle,
x
dx
x
e1 x
eu
u
1/x
2
u
d
x
=
x2
x 2 ( x du ) = e du = e +C = e +C
PRIMJER 15.
Izraunajmo
(a)
ln x + 2
x
dx ,
(b)
cos
1 + sin d .
Rjeenje:
(a) Iz u = ln x +2 slijedi
du 1
= , pa je dx = xdu. Dakle,
dx x
ln x + 2
u
2
2
dx =
xdu = u du = u 3 2 + C = (ln x + 2) 3 2 + C .
x
x
3
3
(b) Iz u = 1+sin slijedi
du
du
= cos , pa je d =
. Dakle,
cos
d
433
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
cos
1 + sin d =
cos du
du
=
= ln u + C = ln 1 + sin + C .
u cos
u
PRIMJER 16.
Izraunajmo
(a)
sin(ln t )
t dt ,
e2 y
1 + e 2 y dy .
(b)
Rjeenje:
du 1
= , pa je dt = tdu. Dakle,
dt t
(a) Iz u = ln t slijedi
sin(ln t )
sin u
tdu = sin udu = cos u +C = cos(ln t)+C.
dt =
t
t
(b) Iz u = 1+e2y slijedi
du
du
. Dakle,
= 2e2y, pa je dy =
dy
2e 2 y
1
e 2 y du
1 du 1
e2 y
2y
=
y
d
1 + e2 y
u 2e 2 y = 2 u = 2 ln u +C= 2 ln 1+e +C .
PRIMJER 17.
Izraunajmo
(a)
dx
ln( x x ) ,
(b)
3 +1 x
x2
dx .
Rjeenje:
(a) Pokuamo li sa supstitucijom u = x x, vidjet emo da ona nije uspjena (pokuajte). No uoimo li
dx
du 1
. Iz u = ln x tada slijedi
da je ln x x = xln x, vidimo da je na integral zapravo
= , pa
dx x
xlnx
je dx = xdu i
dx
xlnx =
(b) Iz u = 3+
434
3 +1 x
x2
du
xdu
=
= ln u + C = ln ln x + C .
xu
u
du
1
1
slijedi
= 2 , pa je dx = x 2du. Dakle,
x
dx
x
dx =
x2
( x du ) = 3
2
3
3
1
u du = u du = u 4 3 + C = 3 +
x
4
4
13
43
+C .
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 18.
Izraunajmo
(a)
cos d ,
3
(b)
4 x 2 dx .
435
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
(a) Integral moemo napisati u obliku
cos d = cos cosd = (1 - sin ) cosd .

3
Uz supstituciju u = sin , iz koje slijedi
du
= cos tj. du = cos d, imamo dalje:
d
2
2
(1 - sin ) cosd = (1 u )du = u
u3
sin 3
+ C = sin
+C.
3
3
x
dx
= 2cos u, tj. dx = 2cos udu,
(b) Uz supstituciju x = 2sin u (tj. u = arcsin ), iz koje slijedi
2
du
imamo:
= 4
4 x 2 dx = 4 4 sin 2 u 2 cos udu = 4 1 sin 2 u cos udu = 4 cos 2 udu =
1 + sin 2u
1
du = 2 (1 + cos 2u )du = 2u + 2 sin 2u + C = 2u + 2 sin u cos u + C .
2
2
Iz x = 2sin u , tj. sin u =
1
x
x
4 x 2 (v.sl.1.).
, slijedi u = arcsin i cos u =
2
2
2
Slika 1.
Dakle,
4 x 2 dx = 2 arcsin
x 1
+ x 4 x2 + C .
2 2
Ako raunamo odreeni integral neke funkcije onda, prema osnovnom teoremu, najprije izraunamo njezin
neodreeni integral, a zatim u njega uvrstimo granice integracije te dobijene vrijednosti oduzmemo. Evo
jednog primjera, u kojem neodreeni integral nalazimo supstitucijom.
PRIMJER 19.
4
Izraunajmo
436
1 + x 4 dx .
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Najprije raunamo neodreeni integral. Iz u = x 2 slijedi du = 2xdx, pa je
1
2 xdx
du
1 + x 4 dx = 2 1 + ( x 2 ) 2 = 2 1 + u 2 = 2 arctg u + C = 2 arctg x
+C .
Prema osnovnom teoremu, sada je

4
4
1
1
x
2
d
x
=
arctg
x
= (arctg16 arctg 1) 0.361 .
1 + x4
2
2
1
1
Uoimo da se granice moraju uvrstiti u
1
1
arctg x 2 (jer je x = 1 i x = 4), a ne u arctg u . Mogue
2
2
1
arctg u , ali argumenata u = x 2 = 12 = 1 i u = x 2 = 42 = 16. Tada bi (neto krae)
2
raun izgledao ovako:
je i uvrtavanje u
16
16
1
2 xdx
1
du
1
1
x
1 + x 4 dx = 2 1 + ( x 2 ) 2 = 2 1 + u 2 = 2 arctgu 1 = 2 (arctg16 arctg1) 0.361 .
1
1
1
SUPSTITUCIJA U ODREENI INTEGRAL
Ako integral h( x)dx supstitucijom u = g(x) prelazi u
f (u)du , onda je
g (b)
g (a)
h( x)dx = f (u)du .
PRIMJER 20.
8
Izraunajmo
cos 4 xdx .
0
Rjeenje:
Iz u = 4x slijedi du = 4dx pa je
8
1
cos 4 x dx = 4
0
1
cos 4 x(4dx) = 4
0
cos u du = 4 sin u 0
0
1
1
sin sin 0 = .
2
2
2
PRIMJER 21.
1
Izraunajmo
ex
1 + e x dx .
0
437
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Iz u = 1+ex slijedi du = exdx, pa je
1
e x dx
1+ ex =
0
1+ e
du
= ln u
u
1+ e
2
= ln(1 + e) ln 2 = ln
1+ e
.
2
PRIMJER 22.
1
Izraunajmo
t 2 + 1 dt .
Rjeenje:
Iz u = t 2+1 slijedi du = 2tdt, pa je
1
8 1
1 2 32 2 1 32 32
1
1
2
t t + 1dt = 2 t + 1 2t dt = 2 u du = 2 3 u 1 = 3 (2 1 ) = 3 .
0
0
1
2
PRIMJER 23.
1
Izraunajmo
ex
1 + e 2 x dx .
0
Rjeenje:
Iz u = ex slijedi du = exdx, pa je
e
ex
e x dx
du
e
d
x
=
1 + e2x
1 + (e x ) 2 = 1 + u 2 = arctg u 1 = arctg e arctg1 .
1
0
0
Ve smo upozorili da esto nije lako nai uspjenu supstituciju, koja zadani integral svodi na integral koji
znamo izraunati. Openito, integriranje je postupak pokuaja i pogreke, pa se katkada desi da pravu
supstituciju naemo tek nakon vie pokuaja. Dapae, integrali mnogih elementarnih funkcija (koje su
sloene od polinoma, trigonometrijskih i eksponencijalnih funkcija, i njihovih inverza) nisu elementarne
funkcije.
Na primjer,
dx
2
(1 x )(1 2 x )
dx
2 sin 2 x
nisu elementarne funkcije. Zbog svega toga svladavanje tehnika integriranja mnogo je dugotrajniji i tei
posao od svladavanja tehnika deriviranja i zahtijeva puno vie vjebe.
438
PARCIJALNA INTEGRACIJA
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
8.3 PARCIJALNA INTEGRACIJA

Parcijalna integracija je inverzni, integralni oblik derivacije umnoka. Naime, ako su f (x) i g(x) derivabilne
funkcije, onda pravilo za derivaciju umnoka (usp. 1.3) ustvruje da je
[f (x)g(x)] = f (x)g(x)+f (x)g (x)
To znai da je f (x)g(x) neodreeni integral od f (x)g(x)+f (x)g (x) tj.
[ f ( x) g ( x) + f ( x) g ( x)]dx = f ( x) g ( x) + C .
Odavde slijedi formula parcijalne integracije:
f ( x) g ( x)dx = f ( x) g ( x) f ( x) g ( x)dx
(neodreeni integral na desnoj strani ima svoju konstantu C, pa je zato ne treba ponavljati).
Ako uvedemo pokrate u = f (x) i v = g(x), onda je du = f (x)dx i dv = g (x)dx, pa formulu parcijalne
integracije moemo zapisati u diferencijalnom obliku koji se lako pamti i ima jednostavnu geometrijsku
interpretaciju (usp. sl.1; u = f (x) i v = g(x) parametarski zadaju krivulju koja povrinu pravokutnika uv
dijeli na dva dijela):
udv = uv vdu
u=f (x)
v=g(x)
u dv
v du
u
Slika 1.
Integral
f ( x)g( x)dx raunamo tako da ga prikaemo u obliku:
du = f ( x)dx
u = f ( x)
f ( x) g ( x)dx = udv
dv = g ( x)dx v = g ( x)dx = g ( x)
pa zatim primijenimo formulu parcijalne integracije:
udv = uv vdu = f ( x) g ( x) g ( x) f ( x)dx .

439
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 1.
Izraunajmo
x cos xdx .
Rjeenje:
du = dx
u = x
x
x
x
u
v
cos
d
=
d
=
dv = cos xdx v = cos xdx = sin x

= uv vdu = x sin x sin xdx = x sin x cos x + C.
PRIMJER 2.
Izraunajmo
x 2 cos xdx .
Rjeenje:
Prvom parcijalnom integracijom nalazimo:
u = x2
du = 2 xdx
=
=
x
x
x
u
v
cos
d
d
=
=
=
d
v
cos
x
d
x
v
cos
x
d
x
sin
x
= uv vdu = x 2 sin x 2 x sin xdx.

Jo jednom parcijalnom integracijom nalazimo:
du = dx
u = x
x
x
x
u
v
sin
d
d
=
=
=
dv = sin xdx v = sin xdx = cos x

= uv vdu = x cos x + cos xdx = x cos x + sin x + C.
Dakle,
x
PRIMJER 3.
Izraunajmo
(a)
ln xdx ,
Rjeenje:
440
(b)
xe dx .
x
cos xdx = x 2 sin x + 2 x cos x 2 sin x + C .
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(a)
u = ln x
=
=
ln
x
d
x
u
d
v
dv = dx
(b)
du = dx
u = x
x
x
e
d
x
u
d
v
=
=
= uv vdu = xe x e x dx = xe x e x + C.
x
x
x
dv = e dx v = e dx = e
dx
x = uv vdu = x ln x dx = x ln x x + C.
v = dx = x
du =
PRIMJER 4.
Izraunajmo
(a)
( x + 1) cos x dx ,
(b)
( x + 2)e 3x dx .
Rjeenje:
(a)
du = dx
u = x + 1
(
x
1
)
cos
x
d
x
u
d
v
+
=
=
dv = cos xdx v = cos xdx = sin x

= uv vdu = ( x + 1) sin x sin xdx = ( x + 1) sin x + cos x + C.
(b)
du = dx
u= x+2
3x
(
x
2
)
e
d
x
u
d
v
+
=
=
1
3x
3x
3x =
d
v
e
d
x
v
e
d
x
e
=
=
=
3
1
1
= uv vdu = ( x + 2)e 3 x e 3 x dx =
3
3
1
5
1
1 1
= ( x + 2) e 3 x e 3 x + C = e 3 x x + + C .
3
3
3 3
3
PRIMJER 5.
Izraunajmo
(a)
ln xdx ,
(b)
x e
2 3x
dx .
Rjeenje:
441
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(a)
dx
du =
u = ln x
x
=
=
ln
d
d
x
x
x
u
v
=
3
dv = x 2 dx v = x 2 dx = x
= uv vdu =
x3
1
x3
x3
x3
1
ln x x 2 dx = ln x
+ C = (ln x + ) + C.
3
3
3
9
3
3
u = x2
du = 2 xdx
x 2e3x 2
=
uv
v
d
u
=
xe 3 x dx =
(b) x e dx = udv =
1 3x
3x
3x
3
3
d
v
=
e
d
x
v
=
e
d
x
=
e
ds = dx
s=x
2 3x
x 2e3x 2
2
x e
=
sdt =
=
( st sdt ) =
1
3x
3x
3x
3
3
3
3
dt = e dx t = e dx = 3 e
2 3x
x 2 e 3 x 2 xe 3 x 1 3 x e 3 x

e dx =
(9 x 2 6 x 2) + C.
3
3 3
3
27
PRIMJER 6.
Izraunajmo, primjenjujui supstituciju i parcijalnu integraciju:
(a)
2x
cos( x 2 )dx , (b)
x 3 cos x dx .
Rjeenje:
(a)
u = x2
du = 2 xdx
=
=
2
x
cos(
x
)d
x
u
d
v
2
2
2
dv = 2 x cos( x )dx v = 2 x cos( x )dx = sin( x )
3
(Naime, primjenom supstitucije y = x 2, nalazimo:

y = x 2
2
v = 2 x cos( x )dx =
= cos ydy = sin y = sin x . )
dy = 2 xdx
2
y = x 2
= uv vdu = x sin( x ) sin( x ) (2 xdx) =
=
dy = 2 xdx
2
= x 2 sin( x 2 ) sin ydy = x 2 sin( x 2 ) + cos y + C = x 2 sin( x 2 ) + cos( x 2 ) + C.

1
dx
du = 2
u=
1
1
x
x
(b) 3 cos dx = udv =
=
1
1
1
1
1
x
x
dv = 2 cos dx v = 2 cos dx = sin
x
x
x
x
x
(Naime, primjenom supstitucije y =
442
1
x
nalazimo:
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
y=
1
1
x = cos ydy = sin y = sin 1 . )
v = 2 cos dx =
dx
x
x
x
dy = 2
x
y = 1 x
1
1
1
1
= uv vdu = sin 2 sin dx =
=
x
x
x
x
dy = dx x 2
1
1
1
1
1
1
1
= sin + sin ydy = sin cos y + C = sin cos + C.
x
x
x
x
x
x
x
PRIMJER 7.
Dvostrukom primjenom parcijalne integracije izraunajmo
sin xdx .
Rjeenje:
u = sin x du = cos xdx

x
x
x
sin xdx = udv =
= e sin x e cos xdx = e sin x sdt =
x
x
dv = e dx
v=e
s = cos x ds = sin xdx

x
x
x
x
=
= e sin x st + sdt = e sin x e cos x e sin xdx.
x
x
dt = e dx
t =e
Dakle,
sin xdx = e x (sin x cos x) e x sin xdx ,
odakle slijedi
2 e x sin x dx = e x (sin x cos x) + C ,
sin x dx =
1 x
e (sin x cos x) + C .
2
PRIMJER 8.
Izraunajmo
(a)
arcsin xdx ,
(b)
x arctg x dx .
Rjeenje:
(a)
dx
u = arcsin x du =
1 x2
arcsin xdx = udv =
v=x
dv = dx
xdx
=
= uv vdu = x arcsin x
1 x2
y = 1 x 2
1 dy
1
= x arcsin x + 2 y + C = x arcsin x + 1 x 2 + C.
=
= x arcsin x +
2
2
y
dy = 2 xdx
443
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dx
du =
u = arctg x
1 x 2 = uv vdu =
(b) x arctg xdx = udv =
2
dv = xdx v = xdx = x
x2
x2
x2
x2
1
1 (1 + x 2 ) 1
1
1
x
x
x
arctg x
d
=
arctg
d
=
arctg x 1 2
dx
2
2
2
2 1+ x
2
2
2
2 x + 1
1+ x
x2
1
1
1
1
arctg x x + arctg x + C = ( x 2 + 1) arctg x x + C.
2
2
2
2
2
PRIMJER 9.
Izraunajmo
1
1 dx .
x
Rjeenje:
1
1
1
u =
1
1
dx
u
=
1
1
d
1 x
1 dx.
1dx = udv =
x = uv vdu = x
x
x
x
x
v=x
dv = dx
Uz supstituciju y =
1
1
1
1
1 dx i y 2 = 1 , tj. x =
1 slijedi dy =
. Dakle,
x
x
1+ y2
x
1
1
1
dy
1
1
1
1 x
1 dx = x
x
1
=x
1 arctg y + C = x
1 arctg
1 + C.
2
x
x
x
x
x
1+ y
x
1
1
1 i x =
(iz prethodnog primjera) meusobno inverzne funkcije. Parcijalna
x
1+ y2
Uoimo da su y =
integracija, kombinirana sa supstitucijom, omoguila nam je da nepoznati integral funkcije y =
1
1
x
1
. To vrijedi sasvim openito. Ako su
1+ y2
y = f (x) i x = f 1(y) meusobno inverzne funkcije onda je
svedemo na poznati integral njoj inverzne funkcije x =
u = f ( x) du = f ( x)dx
f ( x)dx = udv =
= uv vdu =
dv = dx
v=x
y = f ( x),
x= f
xf ( x) xf ( x)dx =
dy = f ( x)dx
( y )
= xf ( x) f
INTEGRAL INVERZNE FUNKCIJE
444
( y )dy.
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Integral funkcije y = f (x) moemo izraunati pomou integrala njoj inverzne funkcije x = f
koristei se formulom:
f ( x) dx = xf ( x) f
(y),
( y )dy .
(U rezultat integracije na desnoj strani treba uvrstiti y = f (x).)

Formulu za integral inverzne funkcije moemo zapisati i u jednostavnijem obliku:
ydx = xy xdy .
(Formula se lako pamti jer je identina formuli za parcijalnu integraciju, ali sada y i x nisu funkcije tree
varijable nego su funkcija jedna druge, y = f (x) i x = f 1(y).)
PRIMJER 10.
Koristei se formulom za integral inverzne funkcije izraunajmo
(a)
ln xdx ,
(b)
arccos xdx .
Rjeenje:
(a)
y = ln x
y
y
x
x
y
x
ln
d
d
=
=
= xy xdy = x ln x e dy = x ln x e + C = x ln x x + C.
y
x = e
(b)
arccos xdx = ydx =
y = arccos x
= xy xdy = x arccos x cos ydy =
=
x
cos
y
= x arccos x sin y + C = x arccos x 1 x 2 + C.

Da je sin y = 1 x 2 , lako uoavamo na sl.2. Iz x = cos y slijedi
1 x 2 = sin y .
1x2
y
x
Slika 2.
PRIMJER 11.
Izraunajmo
(a)
x 2
13
dx ,
(b)
x + 1dx .
445
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
13
(a) Rijeimo li y = ( x 2)
13
y = ( x 2) ,
13
po x, nai emo funkciju inverznu funkciji y = ( x 2) . Dakle,

x = y 3 2 , x = (y 3+2)2 = y 6+4y 3+4.
y3 = x 2 ,
Primjenom formule za integral inverzne funkcije nalazimo:
x 2
=x
13
x 2
y = x 213
dx = ydx =
= xy xdy = x
x = y 6 + 4 y 3 + 4
13
y7
+ y4 + 4y + C = x
7
x 2
13
1
7
x 2
x 2
) +(
73
) (y
13
x 2
43
+ 4 y 3 + 4)dy =
+ 4 x 2 + C.
x + 1 slijedi
(b) Iz
y2 =
x +1,
x = (y 2 1)2,
x = y 1,
x = y 4 2y 2+1.
Dakle,
y =
x + 1
x + 1dx = ydx =
= xy xdy = x
x = y 4 2 y 2 + 1
=x
1 5 2 3
y + y y+C = x
5
3
x +1
x +1
1
5
x +1
52
x + 1 ( y 4 2 y 2 + 1)dy =
2
3
x +1
32
x + 1 + C.
Odreene integrale, i uz parcijalnu integraciju, raunamo tako da primijenimo osnovni teorem:

b
udv = uv vdu = uv a vdu

b
PRIMJER 12.
1
Izraunajmo
x3
x2 +1
dx .
Rjeenje:
1
u = x2
du = 2 xdx
1 2 xdx
1 dy
xdx
dx = udv =
dv =
v=
=
=
x2 +1
2
2
0
2
2
y
1
1
x
x
+
+
x3
=
y = x 2 + 1
1
1
2
1
y = x 2 + 1
2
2
1
2
=
y dy = 2 y 3 2 =
= uv 0 vdu = x 2 x 2 + 1 x 2 + 1 2 xdx =
1
3
0
dy = 2 xdx
0
0
1
= 2
446
2
2
4
2 2 1
2 2
8+ = 2
2+ =
2=
.
3
3
3
3 3 3
3
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 13.
Izraunajmo
e
(a)
ln 2
sin(ln x)dx ,
(b)
ln(e x + 1)dx .
Rjeenje:
(a) Iz supstitucije y = ln x slijedi x = ey i dx = eydy . Dakle,
e
y
sin(ln x)dx = e sin ydy = (usp. 7. primjer) =
1 y
1
1
e +1
e (sin y cos y ) 0 = e(sin cos ) (sin 0 cos 0) =

.
2
2
2
2
(b) Iz supstitucije y = ex+1 slijedi dy = exdx , pa je

ln 2
x
x
e ln(e + 1)dx = ln ydy = (usp. 3.(a) primjer) = ( y ln y y) 2 = 3 ln 3 2 ln 2 1 .
3
PRIMJER 14.
Izraunajmo
3
(a)
3
ln x dx ,
(b)
ln
x dx .
Rjeenje:
(a)
3
ln x dx = 3 ln xdx = (usp.10. (a) primjer) = 3( x ln x x) 1 = 3(3 ln 3 2) .
2
u = ln x
(b) ln x dx = udv =
dv = dx
1
1
e
dx
e
e
e
e
2
x = uv 1 vdu = x ln x 1 2 ln xdx =
1
1
v=x
du = 2 ln x
= (usp.10. (a) primjer) = e 2( x ln x x) 1 = e 2(e e + 1) = e 2 .
PRIMJER 15.
Izraunajmo povrinu ispod treeg luka od y = xsin x (v. sl.3.).
447
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Slika 3.
Rjeenje:
Povrina je odreena integralom
3
u = x
x
sin
x
d
x
=
udv = dv = sin xdx

2
2
3
du = dx
3
=
uv
vdu =
2
v = cos x
2
3
= x cos x 2 + cos xdx = 3 + 2 + sin x 2 = 5 .

2
PRIMJER 16.
Dokaimo rekurzivnu formulu
x e dx = x e
n x
n x
n x n 1e x dx ,
pa pomou nje izraunajmo
x e dx .
2 x
Rjeenje:
u = x n
x e dx = udv = dv = e x dx
n x
2 x 2
x e dx = x e
2 x
448
du = nx n 1dx
= uv vdu = x n e x n x n 1e x dx.
v = e x
x2 2 x
2
2 xe dx = 4e 2 xe e dx = 4e 2 2 2e 2 e x = 2(e 2 1).
0
0
0
0
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 17.
e
0
t dt = x e t t x1dt ,
t x
t x
t dt za x = 0, 1, 2 i 3.
Rjeenje:
u = t x
du = xt x1
e t dt = udv = dv = e t dt v = et = uv vdu =
0
0
0
t x
= e t t x
+ x e t t x1dt = x e t t x1dt.
Za x = 0 imamo:
dt = e t
=1.
Za x = 1, prema rekurzivnoj formuli, imamo:
t 1
t
e t d t = 1 e dt = 1 .
e
0
t dt = 2 e t t 1dt = 2 1 = 2! .
t 2
e
0
t dt = 3 e t t 2 dt = 3 2 1 = 3! .
t 3
Integral iz prethodnog primjera je funkcija od x koja se zove "gama funkcija" i oznaava se sa (x).
( x ) = e t t x dt .
0
449
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Iz (1) = 1 i iz rekurzivne formule dokazane u prethodnom primjeru slijedi da je (n) = n!, za nN. Dakle,
gama funkcija proiruje faktorijele s prirodnih na realne (ak i kompleksne) brojeve.
GAMA FUNKCIJA (x)
( x ) = e t t x dt
0
Za nN, (n) = n!
Napomena: esto se ono to smo mi definirali kao (x) definira kao (x+1). Tada je (n+1) = n!.
PRIMJER 18.
Izraunajmo
450
dx
xx .
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
t
0
dx x = e
t
=
=
x x dx = e t dt e
( )
e t
t
t e nt t
e t dt = ete e t dt =
e dt =
n
!
n
=
0
0
0
n = m 1
mt = s
1 n ( n+1)t
1
t
e
d
t
t n e mt t m-1dt =
=
=
m = n + 1 m=1 ( m 1)! 0
mdt = ds
n =0 n! 0
(m 1) 1
1
1
1
1
= m =1+ 2 + 3 + 4 +K
m m e s s m-1ds = m m
(
m
1
)!
(
m
1
)!
2
3
4
m =1
m=1
m=1 m
0
PRIMJER 19.
1
x n dx
1- x2
n 1 x n 2 dx
, pa koristei se razvojem funkcije arcsin x u
n 0 1 x 2
red potencija:
arcsin x = x +
1 x3 1 3 x5 1 3 5 x7 1 3 5 7 x9
+
+
+
+K
2 3 2 4 5 2 4 6 7 2 4 68 9
(usp. 7.4 primjer 10) izraunajmo

1
arcsin x
1 x2
dx .
Rjeenje:
1
u = x n1
xdx
dx =
dv =
1 x2
1- x2
arcsin x
(n 1) x
1 - x2
n2
1 x2
du = (n 1) x n2
1
1
n 1
1 x 2 + (n 1) x n2 1 x 2 dx =
2 =x
v = 1 x
0
dx = (n 1)
0
x n2 dx
1 x2
(n 1)
0
x n dx
1 x2
Dakle,
1
n
0
x n dx
1 x2
(n 1)
0
x n 2 dx
1 x2
to smo i trebali dokazati. Odavde, te iz razvoja funkcije arcsin x u red potencija, slijedi:
1
arcsin x
1 x2
= [1] +
=1+
dx =
0
xdx
1 x2
x 3 dx
x 5dx
x 7 dx
1 1
1 3 1
1 3 5 1

+

+

+K =
2 3 0 1 x2 2 4 5 0 1 x2 2 4 6 7 0 1 x2
1 1 2 1 3 1 3 2 1 3 5 1 4 3 2
1 +
1 +
1 + K =
2 3 3 2 4 5 4 3 2 4 6 7 5 4 3
1
1
1
+ 2 + 2 + K.
2
3
5
7
451
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
S druge strane,
1
y = arcsin x 2
2
.
dx = dy = dx = ydy =
8
1 x2
2
0
1 x
arcsin x
Dakle,
2
8
= 1+
1
1
1
1
1
+ +
+
+
+K.
32 52 7 2 9 2 112
Primijetimo nadalje da je
2
1
1
1
1
1
1 1
1

=
+
+
+
K
+
+
+
+
K
=
+
1
n 2 32 5 2 2 2 4 2 6 2 8 4 n 2
n =1
n =1
odakle slijedi da je
3 1 2
=8 ,
4 n=1 n 2
Usporedite openitiji izraun sume
1 42 2
n2 = 3 8 = 6 .
n =1
n p , za svaki parni p, u 7.7 primjer 4.

n =1
PRIMJER 20.
n
cos xdx =
cos
cos n 1 x sin x n 1
cos n 2 xdx ,
+
n
n
xdx i cos 3 xdx .
Rjeenje:
u = cos n 1 x
cos x dx = udv = dv = cos xdx
du = (n 1) cos n 2 x sin xdx

= uv vdu =
v = cos xdx = sin x
= cos n 1 x sin x + (n 1) cos n 2 x sin 2 xdx = cos n 1 x sin x + (n 1) cos n 2 x(1 cos 2 x)dx =
= cos n 1 x sin x + (n 1) cos n 2 xdx + (n 1) cos n xdx.
Dakle,
cos
xdx = cos n 1 x sin x + (n 1) cos n 2 xdx + (n 1) cos n xdx ,
odakle slijedi
n cos n x dx = cos n 1 x sin x + ( n 1) cos n 2 x dx ,
452
n
cos x dx =
cos n 1 x sin x n 1
cos n 2 x dx .
+
n
n
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Primjenjujui posljednju formulu nalazimo:

4
cos xdx =
cos 3 x sin x 3
cos 3 x sin x
+ cos 2 xdx =
+
4
4
4
3 cos x sin x 1
+ dx =
4
2
2
cos 3 x sin x 3 cos x sin x x

+
+ + C.
4
8
2
3
cos xdx =
cos 2 x sin x 2
cos 2 x sin x 2
+ cos xdx =
+ sin x + C.
3
3
3
3
sin
Slino moemo nai rekurzivne formule za
xdx i
cos
x sin n xdx :
INTEGRALI TRIGONOMETRIJSKIH POTENCIJA

n
cos xdx =
cos n 1 x sin x n 1
+
cos n 2 xdx
n
n
n
sin xdx =
m
n
cos x sin xdx =
sin n 1 x cos x n 1
+
sin n 2 xdx
n
n
cos m 1 x sin n +1 x m 1
cos m 2 x sin n xdx =
+
m+n
m+n
cos m +1 x sin n 1 x n 1
cos m x sin n 2 xdx.
+
m+n
m+n
PRIMJER 21.
Dokaimo rekurzivne formule
n
x sin ax dx =
n
x cos ax dx =
xn
n
cos ax + x n 1 cos ax dx
a
a
n
xn
sin ax x n 1 sin ax dx
a
a
pa pomou njih izraunajmo
sin xdx .
Rjeenje:
u = xn
du = nx n 1dx
n
x sin ax dx = udv = dv = sin ax dx v = 1 cos ax = uv vdu
a
1 n
n
x cos ax + x n 1 cos ax dx .
a
a
453
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u = xn
du = nx n 1dx
x cos ax dx = udv = dv = cos ax dx v = 1 sin ax = uv vdu

a
1 n
n
x sin ax x n 1 sin ax dx .
a
a
3
3
2
3
x sin x 2 x sin x dx =
=
+
=
+
x
sin
x
d
x
x
cos
x
3
x
cos
x
d
x
3
0
0
0
0
= 3 6 x cos x 0 + cos x dx = 3 6 6 sin x 0 = 3 6 .
8.4 TRIGONOMETRIJSKI INTEGRALI

U ovom odjeljku pokazujemo kako se nalaze integrali nekih trigonometrijskih funkcija, te nekih algebarskih
funkcija koje se trigonometrijskim supstitucijama svode na trigonometrijske funkcije.
U prethodnom odjeljku nali smo rekurzivnu formulu za izraunavanje integrala trigonometrijske potencije
oblika sin m x cos n xdx (usp. okvir na prethodnoj stranici). I bez te rekurzivne formule takav je integral
lako izraunati supstitucijom, ako je m = 1 ili n = 1:
y = sin x
sin m +1 x
y m +1
m
m
=
sin
cos
d
x
x
x
d
=
y
y
=
+
C
=
+C
m +1
m +1
dy = cos xdx
(za m 1; ako je m = 1 rezultat je lnsin x +C).
y = cos x
y n +1
cos n +1 x
n
n
x
x
x
=
y
y
=
+
C
=
+C
sin
cos
d
d
=

n +1
n +1
dy = sin xdx
(za n 1; ako je n = 1 rezultat je lncos x +C).
Ako je m ili n neparan, onda na integral uz pomo identiteta sin 2x +cos 2x = 1 moemo svesti na jedan od
dva upravo razmotrena tipa.
PRIMJER 1.
Izraunajmo
Rjeenje:
454
sin
x cos 2 xdx .
TRIGONOMETRIJSKI INTEGRALI
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
sin
y = cos x
x cos 2 xdx = sin 2 x cos 2 x sin xdx = (1 cos 2 x) cos 2 x sin xdx =
=
dy = sin xdx
= (1 y 2 ) y 2 dy = ( y 4 y 2 )dy =
y5 y3
cos 5 x cos 3 x
+C =
+ C.
5
3
5
3
Ako su m i n parni, m = 2j i n = 2k, onda se koristimo trigonometrijskim formulama (usp. 5.2):

sin 2 x =
1 cos 2 x
,
2
cos 2 x =
1 + cos 2 x
.
2
Naime, tada je
j
1 cos 2 x 1 + cos 2 x
2j
2k
2
2
j
k
sin x cos xdx = (sin x) (cos x) dx = 2 2 dx =
y = 2 x 1 1 cos y j 1 + cos y k
=
dy.

=
2
2

dy = 2dx 2
Kada obavimo potenciranje i mnoenje dolazimo do integrala oblika cos l xdx za l od 0 do j +k. Za
neparne l postupamo kako je objanjeno, a za parne l jo jednom primijenimo formule (1). Postupak se
ponavlja dok god je to potrebno.
PRIMJER 2.
Izraunajmo sin 4 x cos 2 xdx .
Rjeenje:
2
1
1 cos 2 x 1 + cos 2 x
4
2
2
sin x cos xdx = 2 2 dx = 8 (1 2 cos 2 x + cos 2 x)(1 + cos 2 x)dx =
y = 2 x 1
1
2
3
2
3
(
1
cos
2
x
cos
2
x
+
cos
2
x
)
d
x
=
= (1 cos y cos y + cos y )dy =

8
16
dy = 2dx
1
1
2
y sin y (1 + cos 2 y )dy + cos y cos ydy =
16
2
1
1
1
2
y sin y y sin 2 y + (1 sin y ) cos ydy =
16
2
4
z = sin y 1 1
1
2
=
= y sin y sin 2 y + (1 z )dz =
4
dz = cos ydy 16 2
=
1 1
1
z3
1 1
1
sin 3 y
y sin y sin 2 y + z + C = y sin y sin 2 y + sin y
+C
16 2
4
3
16 2
4
3
455
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
1 1
1
1 3
1
1
1 3
y sin 2 y sin y + C = x sin 4 x sin x + C.
16 2
4
3
16
4
3
PRIMJER 3.
Izraunajmo
(sin
x + sin 3 x cos 2 x)dx .
Rjeenje:
(sin
=
x + sin 3 x cos 2 x)dx = sin 2 xdx + sin 3 x cos 2 xdx =
1 cos 2 x
1
1
dx + sin 2 x cos 2 x sin xdx = x sin 2 x + (1 cos 2 x) cos 2 x sin xdx =
2
2
4
y = cos x 1
1
1
1
1 3 1 5
2
2
=
= x sin 2 x (1 y ) y dy = x sin 2 x y + y + C =
4
2
4
3
5
dy = sin xdx 2
=
1
1
1
1
x sin 2 x cos 3 x + cos 5 x + C.
5
3
2
4
PRIMJER 4.
Izraunajmo
tg 3 x
cos3 x dx .
Rjeenje:
Izrazimo sve pomou sin i cos:
y = cos x
sin 2 x
(1 cos 2 x)
tg 3 x
sin 3 x
d
d
sin
d
sin
d
x
x
x
x
x
x
=
=
=
=
=
cos3 x cos6 x cos6 x

cos6 x
dy = sin xdx
=
1 y2
y 3 y 5
1
1
4
6
d
y
=
(
y
y
)
d
y
=
+
+C =
+
+ C.
6
3
3
5
y
3 cos x 5 cos 5 x
U primjenama su veoma vani trigonometrijski integrali oblika
sin ax cos bxdx, sin ax sin bxdx, cos ax cos bxdx.

Njih raunamo koristei se trigonometrijskim formulama (usp.5.2):
456
sin axcos bx =
1
sin (a b)x +sin (a +b)x,
2
sin axsin bx =
1
cos (a b)x cos (a +b)x,
2
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
cos axcos bx =
1
cos (a b)x +cos (a +b)x.
2
PRIMJER 5.
Izraunajmo
(a)
sin 3x cos 2 xdx ,
(b)
sin 3x sin 5xdx .
Rjeenje:
1
1
1
cos x cos 5 x + C .
2
5
(a)
sin 3x cos 2 xdx = 2 (sin x + sin 5x)dx =
(b)
sin 3x sin 5 xdx = 2 (cos(2 x) cos 8 x)dx = 2 2 sin 2 x 8 sin 8 x + C .
11
PRIMJER 6.
Izraunajmo
cos ax cos bxdx .
Rjeenje:
1
cos ax cos bxdx = 2 (cos(a b) x + cos(a + b) x)dx =

sin( a b) x + sin( a + b) x + C ,
2(a b)
2( a + b )
=
x sin 2ax
+
+ C,
2
4a
za a b,
za a = b.
Uoimo bitnu razliku izmeu sluaja a b, pri kojem je rjeenje oscilirajua omeena funkcija, i sluaja
x
a = b, pri kojem je rjeenje funkcija koja neogranieno raste (jer ima neoscilirajui dio ). Ako na sustav
2
vlastite frekvencije a djeluje oscilirajua sila frekvencije b, on e se gibati u skladu s naim rjeenjem. To
znai da e u sluaju rezonancije, kada je a = b, doi do neogranieno velikih gibanja i konano razaranja
sustava.
Mnogi integrali koji sadre faktore oblika a 2 + x 2 , a 2 x 2 i x 2 a 2 mogu se svesti na
jednostavnije integrale trigonometrijskim supstitucijama. Njih je najlake odrediti iz odgovarajueg
pravokutnog trokuta:
(1) Pravokutni trokut sa stranicom
sl.1.).
a 2 + x 2 mora imati katete a i x, te hipotenuzu
a 2 + x 2 (usp.
457
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a2+x2
x
tg =
x
a
Slika 1.
a2 + x2 =
Pokuajmo supstituirati x = atg , jer je tada
a 2 x 2 mora imati hipotenuzu a i jednu katetu x, dok mu je

druga kateta
ad
a
i dx =
.
cos
cos 2
a 2 x 2 (usp.sl.2.).
sin =
x
a
a2x2
Slika 2.
a 2 x 2 = acos i dx = acos d.
Pokuajmo supstituirati x = asin , jer je tada

druga kateta
x 2 a 2 mora imati hipotenuzu x i jednu katetu a, dok mu je
x 2 a 2 (usp.sl.3.).
x2a2
cos =
a
x
Slika 3.
Pokuajmo supstituirati x =
a
, jer je tada
cos
x 2 a 2 = atg i dx =
PRIMJER 7.
Izraunajmo
(a)
458
x 2 dx
4 x
(b)
xdx
4+ x
(c)
dx
x2 4
a sin
a tg
d =
d .
2
cos
cos
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
4 x 2 ima hipotenuzu 2 i katetu x, (usp.sl.4.).
(a) Pravokutni trokut sa stranicom
sin =
x
2
4x2
Slika 4.
Pokuajmo supstituirati x = 2sin , jer je tada
x 2 dx
4 x2
4 x 2 = 2cos i dx = 2cos d:
4 sin 2
1 cos 2
2 cos d = 4 sin 2 d = 4
d =
2 cos
2
= 2 sin 2 + C = 2 2 sin cos + C = 2 arcsin

(b) Pravokutni trokut sa stranicom
x 1
x 4 x 2 + C.
2 2
4 + x 2 ima katete 2 i x, (usp.sl.5.).
4+x2
tg =
x
2
Slika 5.
Pokuajmo supstituirati x = 2tg , jer je tada
xdx
4+ x
= 2 tg
4+ x2 =
2
2 d
i dx =
:
cos
cos2
cos 2d
sin d
= 2
=
2
2 cos
cos 2
u = cos
du 2
2
=
+ C = 4 + x 2 + C.
= 2 2 = + C =
u
cos
u
du = sin d
(Uoimo da smo isti integral jo jednostavnije mogli izraunati supstitucijom y = 4+x 2:
1
2 xdx
1 dy
=
= y + C = 4 + x 2 + C .)
2
2
2
y
4+x
(c) Pravokutni trokut sa stranicom
x 2 4 ima hipotenuzu x i katetu 2 (usp.sl.6.).
459
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x24
cos =
2
x
Slika 6.
dx
x2 4
= ln
x
+
2
2
, jer je tada
cos
x 2 4 = 2 tg =
2 sin d
2 sin
i dx =
:
cos
cos 2
cos 2 sin d
d
1
=
= ln
+ tg + C
2
2 sin cos
cos
cos
x2 4
1
+ C = ln x + x 2 4 + C.
2
2
(Uoimo da zadani integral moemo izraunati kao integral oblika
dx
x a2
2
; usp. 2.
odjeljak.)
Da u prethodnom primjeru uistinu vrijedi
izraunamo
cos = ln cos + tg + C ,
d
1
1
ln
+ tg =
. Slina formula vrijedi i za
d cos
cos
moemo provjeriti tako da
sin .
INTEGRALI RECIPRONIH VRIJEDNOSTI

TRIGONOMETRIJSKIH FUNKCIJA
sin = ln sin + ctg + C = ln tg 2

d
+ C,
cos = ln cos + tg + C = ln tg 2 + 4
PRIMJER 8.
Izraunajmo
dx
1 x2
Rjeenje:
Iz x = sin slijedi
460
1 x 2 = cos i dx = cos d, Dakle,
+ C.
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dx
1 x2
cos d
d
1
cos
1
1 x2
=
= ln
+
+ C = ln +
+ C.
sin cos
sin
sin sin
x
x
PRIMJER 9.
Izraunajmo
dx
4 x 2 1
Rjeenje:
4 x 2 1 ima hipotenuzu 2x i katetu 1 (usp.sl.7.).
Pravokutni trokut sa stranicom
2x
cos =
4x21
1
2x
Slika 7.
dx
4x 2 1
1
, jer je onda
2 cos
4 x 2 1 = tg i dx =
sin d tg d
=
.
2 cos 2 2cos
1
1 tg d
1 d
1 1
=
=
+ tg + C = 2 x + 4 x 2 1 + C.
2
2 tg cos 2 cos 2 cos
(Uoimo da taj integral moemo jo jednostavnije izraunati kao u 8.2 primjer 10.)
PRIMJER 10.
Izraunajmo
a 2 x 2 dx .
Rjeenje:
a 2 x 2 ima hipotenuzu a i katetu x (usp.sl.8.).
Pravokutni trokut sa stranicom
sin =
x
a
a2x2
Slika 8.
Dakle, x = a sin ,
a 2 x 2 = a cos i dx = a cos d daje:

461
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a 2 x 2 dx = a 2 cos 2 d = a 2
1 + cos 2
sin 2
a2
d =
+
+C =
2
2
2
a2
a2
x x
( + sin cos ) + C =
arcsin +
a 2 x 2 + C.
a 2
2
2
Integral koji sadri faktor oblika x 2 + a 2 (ili x 2 a 2 ) katkada je jednostavnije izraunati hiperbolnom
supstitucijom x = a sh t (ili x = a ch t ), jer je tada
x 2 + a 2 = a 2 + sh 2 t + a 2 = a sh 2 t +1 = a ch t i dx = a ch t dt
(odnosno
x 2 a 2 = a ch t i dx = a sh t dt ).
PRIMJER 11.
Izraunajmo
(a)
x 2 + a 2 dx ,
(b)
x 2 a 2 dx .
Rjeenje:
(a) Pokuajmo supstitucijom x = ash t jer je tada
x 2 + a 2 dx = a 2 ch 2 tdt =
x 2 + a 2 = a ch t i dx = a ch t dt :
a2
a2
(ch
2
t
+
1
)
d
t
=
(sh 2t + t ) + C
2
4
1
a2
a2
x
1
= a sh t ch t + + C = x x 2 + a 2 +
arsh + C
2
4
a
2
4
= (usp. 7.6) =
(b) Iz x = a ch t slijedi
a2
1
x x2 + a2 +
ln x + x 2 + a 2 + C.
2
2
x 2 a 2 = a sh t i dx = a sh t . Dakle,
x 2 a 2 dx = a 2 sh 2 tdt =
a2
a2
(ch
2
t
1
)
d
t
=
(sh 2t t ) + C =
2
4
1
1
a2
a2
x
arch + C =
a sh t ch t
t + C = x x2 a2
2
4
2
4
a
= (usp. 7.6) =
1
a2
x x2 a2
ln x + x 2 a 2 + C.
2
2
INTEGRALI NEKIH ALGEBARSKIH FUNKCIJA
462
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
a 2 x 2 dx =
x
a2
x
a2 x2 +
arcsin + C , a > 0,
2
2
a
x 2 a 2 dx =
x 2
a2
x a2
ln x + x 2 a 2 + C.
2
2
PRIMJER 12.
Izraunajmo povrinu kruga radijusa 3.
Rjeenje:
Jednadba kruga radijusa 3, sa sreditem u ishoditu je x 2+y 2 = 9, (usp.sl.9.).
Slika 9.
Gornja polovica omeena je grafom funkcije y = 9 x 2 i intervalom 3x 3. Dakle,
3
9
x
x
9 x 2 + arcsin = 9 .
P = 2 9 x 2 dx =
2
2
3
3
3
8.5 INTEGRIRANJE RACIONALNIH FUNKCIJA

Kako se rauna integral polinoma dobro nam je poznato. U ovom emo odjeljku pokazati kako se rauna
integral kvocijenta dvaju polinoma ( P( x ) / Q( x ))dx , tj. kako se rauna integral racionalne funkcije.
Primijetimo najprije da se racionalna funkcija S(x) / Q(x), u kojoj je stupanja polinoma S(x) vei ili jednak
stupnju polinoma Q(x), moe dijeljenjem svesti na zbroj polinoma R(x) i racionalne funkcije P(x) / Q(x), u
kojoj je stupanj od P(x) manji od stupnja od Q(x):
S ( x ) : Q ( x) = R ( x) +
P ( x)
.
Q( x)
Budui da polinom R(x) znamo integrirati, jedini je problem integriranje racionalne funkcije P(x) / Q(x), u
kojoj je stupanj brojnika manji od stupnja nazivnika.
PRIMJER 1.
463
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Izraunajmo
3x 3 x 2 + 3x + 4
dx .
x2 +1
Rjeenje:
Dijeljenjem nalazimo:
3x 3 x 2+3x +4 : x 2+1 = 3x 1+
5
x +1
2
(3x 3+3x)
x 2+4
(x 21)
5
Dakle,
3x 3 x 2 + 3x + 4
dx
3
= x 2 x + 5 arctg x + C.
dx = (3 x 1)dx + 5 2
2
x +1
x +1 2
Razmotrimo sada problem integriranja racionalne funkcije P(x) / Q(x), u kojoj je stupanj od P(x) manji od
stupnja od Q(x). Najjednostavnije integrale te vrste raunamo u slijedeem primjeru.
PRIMJER 2.
Izraunajmo
(a)
dx
( x a) n ,
(b)
dx
(ax + b) n .
Rjeenje:
( x a) n+1
u = x a
, za n 1,
dx
n
(a)
=
= u du = n + 1
n
( x a)
ln x a ,
du = dx
za n = 1.
( ax + a) n+1
u = ax + b 1
, za n 1,
dx
n
(b)
=
= u du = n + 1
n
(ax + b)
ln ax + b ,
du = adx a
za n = 1.
PRIMJER 3.
Izraunajmo
(a)
464
dx
( x 5)3 ,
(b)
dx
(3x 1) 2 ,
(c)
dx
5x + 8 .
INTEGRIRANJE RACIONALNIH FUNKCIJA

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Prema prethodnom primjeru:
(a)
1
dx
( x 5) 3+1
=
( x 5)3 3 + 1 + C = 2( x 5) 2 + C ,
(b)
dx
1 (3x 1) 2+1
1
=
(3x 1) 2 3 2 + 1 + C = 9 x 3 + C ,
(c)
5 x + 8 = 5 ln 5 x + 8 + C .
dx
I sloenije racionalne funkcije P(x) / Q(x), u kojima je Q(x) umnoak linearnih faktora, uvijek moemo
integrirati standardnim postupkom. To ilustriramo s nekoliko primjera, prije nego openito opiemo taj
postupak.
PRIMJER 4.
Izraunajmo
(a)
dx
( x 2)( x 3) ,
(b)
dx
x2 a2 .
Rjeenje:
(a) Racionalnu podintegralnu funkciju prikaimo kao zbroj parcijalnih razlomaka oblika
1
A
B
=
+
( x 2)( x 3) x 2 x 3
gdje su A i B konstante koje tek trebamo odrediti. Mnoenjem sa (x 2)(x 3) nalazimo:
1 = A(x 3)+B(x 2)
Za x = 2 imamo 1 = A, tj. A = 1, a za x = 3 imamo 1 = B. Dakle,
1
x3
( x 2)( x 3) dx = x 2 dx + x 3 dx = ln x 2 + ln x 3 + C = ln x 2 + C.
(Koeficijente A i B mogli smo nai i tako da u
1 = A(x 3)+B(x 2), tj. 1 = (A +B)x +( 3A 2B)
izjednaimo odgovarajue koeficijente polinoma na lijevoj i desnoj strani:
A +B = 0,
3A 2B = 1.
465
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeavajui taj sustav opet bismo nali A = 1, B = 1.)

(b) Racionalnu podintegralnu funkciju prikaimo kao zbroj parcijalnih razlomaka oblika:
1
1
B
C
=
=
+
2
( x a )( x + a ) x a x + a
x a
2
gdje su A i B konstante koje tek trebamo odrediti. Mnoenjem sa (x a)(x +a) nalazimo:
1 = B(x +a)+C(x a).
Za x = a imamo 1 = 2aB, tj. B =
dx
1
1
, a za x = a imamo 1 = 2aC, tj. C =
2a
2a
xa
x 2 a 2 = 2a x a x + a dx = 2a (ln x a ln x + a ) + C = 2a ln x + a + C.
466

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 5.
Izraunajmo
x +1
( x 1)( x 3) dx .
Rjeenje:
Racionalnu podintegralnu funkciju prikaimo kao zbroj parcijalnih razlomaka oblika:
x +1
A
B
,
=
+
( x 1)( x 3) x 1 x 3
gdje su A i B konstante koje tek trebamo odrediti. Mnoenjem sa (x 1)(x 3) nalazimo:
x +1 = A(x 3)+B(x 1).
Za x = 1 imamo 2 = 2A, tj. A = 1, a za x = 3 imamo 4 = 2B, tj. B = 2. Dakle,
x +1
1
2
( x 3) 2
d
x
=
d
x
+
d
x
=
ln
x
1
+
2
ln
x
3
+
C
=
ln
+ C.
( x 1)( x 3) x 1 x 3
x 1
(Koeficijente A, B i ovaj put moemo izraunati iz
x +1 = A(x 3)+B(x 1), tj. x +1 = (A +B)x +( 3A B),
izjednaavanjem odgovarajuih koeficijenata:
1 = A +B,
1 = 3A B.
Rjeavajui taj sustav opet dobijemo A = 1 i B = 2.)
PRIMJER 6.
Izraunajmo
x +1
( x 2)( x 1) 2 dx .
Rjeenje:
Mogli bismo oekivati da se i sada (kao i u prethodnim primjerima) podintegralna funkcija moe
prikazati u obliku A / (x 2)+B / (x 1). No, to nije tono. Zbog druge potencije linearnog faktora, (x
1)2, treba dodati i trei parcijalni razlomak C / (x 1)2. Dakle,
x +1
A
B
C
,
=
+
+
2
x 2 ( x 1) ( x 1) 2
( x 2)( x 1)
gdje su A, B i C konstante koje tek trebamo odrediti. Mnoenjem sa (x 1)2(x 2) nalazimo:

x +1 = A(x 1)2+B(x 1)(x 2)+C(x 2).
Za x = 1 imamo 2 = C, tj. C = 2. Za x = 2 imamo 3 = A. Za x = 0 imamo
1 = A +2B 2C, tj. 1 = 2B +7, tj. B = 3.
467
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
(Izjednaavanjem odgovarajuih koeficijenata u

x +1 = (A +B)x 2+( 2A 3B +C)x +(A +2B 2C),
dobili bismo sustav
A+B = 0,
2A 3B+C = 1,
A+2B 2C+1,
koji daje iste vrijednosti A = 3, B = 3 i C = 2.).

Dakle,
3
x +1
( x 2)( x 1) 2 dx = x 2 dx + x 1 dx + ( x 1) 2 dx =
3
= 3 ln x 2 3 ln x 1 +
2
2
x2
+C =
+ ln
+ C.
x 1
x 1
x 1
PRIMJER 7.
Izraunajmo
(a)
4x2 + 2x + 3
( x + 3)( x 2) 2 dx ,
(b)
4x2 + 2x + 3
( x + 3)( x 2) 2 dx .
-1
Rjeenje:
(a) Faktoru (x +3), u nazivniku podintegralne funkcije, odgovara parcijalni razlomak A / (x +3),
dok faktoru (x 2)2 odgovaraju parcijalni razlomci B / (x 2) i C / (x 2)2. Podintegralna
funkcija jednaka je zbroju tih parcijalnih razlomaka:
4 x 2 + 2 x +3
( x + 3)( x 2 )
A
x +3
B
x 2
C
( x 2 )2
Mnoenjem sa (x +3)(x 2)2 nalazimo:

4x 2+2x +3 = A(x 2)2+B(x 2)(x +3)+C(x +3).
Za x = 2 imamo:
44+22+3 = C(2+3),
23 = 5C,
C=
23
5
Za x = 3 imamo:
49 23+3 = A(3 2)2,
33 = 25A,
A=
33
25
Koeficijent B nalazimo uvrtavanjem bilo koje vrijednosti x, npr. x = 0:

3 = 4A 6B +3C,
468
3 = 4
33
23
6 B + 3 ,
25
5
6B = 3
134
,
25
B=
67
.
25

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dakle,
4x2 + 2x + 3
33 dx
67 dx
23
dx
( x + 3)( x 2) 2 dx = 25 x + 3 + 25 x 2 + 5 ( x 2) 2 =
=
33
67
23 1
ln x + 3 + ln x 2
+ C.
25
25
5 x2
(b) Podintegralna funkcija tei u za x = 2 i x = 3, pa podruje integracije ne smije sadravati

nijednu od tih toaka. Interval [ 1, 1] ih ne sadri pa moemo raunati, koristei se Newton
Leibnizovom formulom:
1
4x2 + 2x + 3
67
23 1
33
( x + 3)( x 2) 2 dx = 25 ln x + 3 + 25 ln x 2 5 x 2 1
-1
23 33
67
23
33
= ln 4 + ln 2 + ln 3 + 1.037.
5 25
25
15
25
PRIMJER 8.
Izraunajmo
x +1
( x 1)3 ( x 2) dx .
Rjeenje:
Faktoru (x 1)3 odgovaraju parcijalni razlomci A / (x 1), B / (x 1)2 i C / (x 1)3 , dok faktoru (x
2) odgovara parcijalni razlomak D / (x 2). Podintegralna funkcija jednaka je zbroju tih parcijalnih
razlomaka:
x +1
3
( x 1) ( x 2 )
A
x 1
B
( x 1)
C
3
( x 1)
D
x 2
Mnoenjem sa (x 1)3(x 2) nalazimo:

x +1 = A(x 1)2(x 2)+B(x 1)(x 2)+C(x 2)+D(x 1)3.
Za x = 1 imamo 2 = C, tj. C = 2. Za x = 2 imamo 3 = D. Preostala dva koeficijenta
odreujemo tako da u gornju jednadbu uvrstimo jo dvije vrijednosti za x, npr. x = 0 i x = 1:
1 = 2A +2B 2C D,
0 = 12A +6B 3C 8D,
te zbog C = 2 i D = 3:
2A 2B = 0,
12A 6B = 18,
A = B,
2A B = 3,
A = B = 3.
Dakle,
469
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x +1
dx
dx
dx
dx
( x 1)3 ( x 2) dx = 3 x 1 3 ( x 1) 2 2 ( x 1)3 + 3 x 2 =
3
3
1
3x 2
x2
= 3 ln x 1 +
+
+ 3 ln x 2 + C =
+ ln
+ C.
2
2
x 1 ( x 1)
x 1
( x 1)
Meutim, ne moe se svaki polinom prikazati kao produkt linearnih faktora. Na primjer, x 2+1 se ne moe
prikazati kao produkt dva linearna faktora (osim ako se ne koristimo kompleksnim brojevima). Openito ,
polinom s kompleksnim korijenima 1 1i , 2 2i,..., ima kvadratne faktore x 2 21x +( 12+12),
x 2 22x +( 22+22), ... . (Naime (x (+i))(x (i)) = x 2 2x +( 2+2), to se lako provjerava
mnoenjem).
Kvadratnim faktorima oblika x 2 px +q, ako imaju kompleksne korijene (tj. ako je p 2 < 4q), odgovaraju
parcijalni razlomci oblika (Ax +B) / (x 2 px +q). Njihovim potencijama (x 2 px +q)n odgovaraju parcijalni
razlomci (A 1x +B 1) / (x 2 px +q), (A 2x +B 2) / (x 2 px +q)2, ..., (A nx +B n) / (x 2 px +q)n. Racionalna
funkcija iji je nazivnik produkt takvih faktora i ranije razmotrenih linearnih faktora, moe se prikazati kao
zbroj svih njima odgovarajuih parcijalnih razlomaka. To emo ilustrirati s par primjera.
PRIMJER 9.
Izraunajmo
dx
( x 1)( x 2 + x + 1) .
Rjeenje:
Kvadratni faktor x 2+x +1 ne moe se dalje faktorizirati na dva linearna faktora jer ima kompleksne
korijene (p 2 = 1 < 4 = 4q), pa je zato podintegralna funkcija jednaka zbroju slijedeih parcijalnih
razlomaka:
1
a
Ax + B
.
=
+ 2
2
( x 1)( x + x +1) x 1 x + x +1
Mnoenjem sa (x 1)(x 2+x +1) nalazimo:
1 = a(x 2+x +1)+(Ax +B)(x 1).
1
1
2
Za x = 1 imamo 1 = 3a, tj. a = . Za x = 0 imamo 1 = a B = B, tj. B = . Usporedimo li
3
3
3
koeficijent uz x 2 na lijevoj strani posljednje jednadbe, koji je 0, i onaj na desnoj strani, koji je a +A,
1
imamo a +A = 0, tj. A =a = . Dakle,
3
dx
dx
x+2
( x 1)( x 2 + x + 1) = 3 x 1 3 x 2 + x + 1 dx
Prvi od dva dobijena integrala znamo izraunati:
dx
x 1 = ln x 1 + C1 .
470

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Drugi integral, s kvadratnim nazivnikom, transformiramo tako da se u brojniku pojavi derivacija tog
kvadratnog nazivnika:
x+2
2x + 4
3
dx
1
2x + 1
1 (2 x + 1) + 3
.
dx + 2
dx = 2
2
2 x + x +1
2 x + x +1
x + x +1
x 2 + x + 1 dx = 2 x 2 + x + 1 dx = 2
471
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Sada je lako izraunati posljednje integrale. Prvi nalazimo supstitucijom,

u = x2 + x +1
2x + 1
du
2
d
x
=
x 2 + x + 1 du = (2 x + 1)dx = u = ln u + C2 = ln x + x + 1 + C2 ,
dok drugi nalazimo svoenjem na puni kvadrat (usp. 8.2):

1
dx
dx
v = x +
2 =
x 2 + x + 1 = 1 2 3 =
v
x
=
d
d
x+ +
2
4
2x + 1
2u
2
dv
2
=
=
+ C3 =
+ C3 .
arctg
arctg
3
2
3
3
3
3
v +
4
Dakle,
dx
11
( x 1)( x 2 + x + 1) = 3 ln x 1 3 2 ln x
+ x +1 +
3 2
2x + 1
+ C =
arctg
2 3
3
2x + 1
1
1
1
= ln x 1 ln x 2 + x + 1 +
+ C.
arctg
3
6
3
3
PRIMJER 10.
Izraunajmo
dx
x3 1 .
Rjeenje:
Najprije moramo faktorizirati nazivnik x 3 1. Jedan njegov realni korijen je 1, pa je zato njegov
linearni faktor x 1. Drugi faktor nalazimo dijeljenjem:
x 3 1 : x 1 = x 2+x +1
(x 3 x 2)
x2 1
(x 2 x)
x 1
(x 1)
0
Dakle, x 3 1 = (x 1)(x 2+x +1). Kvadratni faktor x 2+x +1 ne moe se dalje faktorizirati jer ima
kompleksne korijene. Dakle,
dx
dx
x 3 1 = ( x 1)( x 2 + x + 1) ,
a taj smo integral izraunali u 9. primjeru.
472

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Vidjeli smo da kvadratni faktori u nazivniku podintegralne funkcije vode na integrale tipa dx ( x 2 + a 2 ) n .
Zato emo u slijedeem primjeru izraunati taj tip integrala, za n = 1, 2, 3, te openito bilo koji n.
PRIMJER 11.
Izraunajmo
(a)
dx
x2 + a2 ,
(b)
dx
(x2 + a 2 )2 ,
dx
( x 2 + a 2 )3 ,
(c)
(d)
dx
( x2 + a 2 )n .
Rjeenje:
(a)
dx
x 2 + a 2 = a arctg a + C
(b) Primijenimo postupak parcijalne integracije na poznati integral

1
dx
u = 2
x 2 + a 2 = udv = x + a 2
dv = dx
=
du =
2 xdx
x
x2
+
2
( x 2 + a 2 ) 2 = uv vdu = 2
( x 2 + a 2 ) 2 dx =
x + a2
v=x
dx
dx
(x2 + a2 ) a2
x
x
2
dx = 2
.
+
+ 2 2
2a 2 2
2
2
2
2 2
2
2
(x + a )
(x + a 2 )2
x +a
x +a
x +a
Dakle,
dx
dx
dx
x 2 + a 2 = x 2 + a 2 + 2 x 2 + a 2 2a ( x 2 + a 2 ) 2
2
odakle slijedi
dx
dx
( x 2 + a 2 ) 2 = a 2 2( x 2 + a 2 ) + 2 x 2 + a 2
tj. zbog (a),
dx
( x 2 + a 2 ) 2 = a 2 2( x 2 + a 2 ) + 2a arctg a + C .
(c) Primijenimo postupak parcijalne integracije na poznati integral (b):
dx
u = 2
u
v
=
d
=
(x + a2 )2
(x2 + a2 )2
dv = dx
= uv vdu =
=
du =
4 xdx
( x 2 + a 2 )3 =
v=x
x
x2
+
4
( x 2 + a 2 ) 3 dx =
( x2 + a 2 )2
(x2 + a2 ) a2
dx
dx
x
x
4
dx = 2
.
+
+ 4 2
4a 2 2
2
2 2
2
2 3
2 2
2 2
(x + a )
(x + a )
(x + a )
(x + a )
( x + a 2 )3
473
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Dakle,
dx
dx
dx
( x 2 + a 2 ) 2 = ( x 2 + a 2 ) 2 + 4 ( x 2 + a 2 ) 2 4a ( x 2 + a 2 ) 3 ,
2
odakle slijedi
dx
1
( x 2 + a 2 )3 = a 2
x
3
dx
+
4( x 2 + a 2 ) 2 4 ( x 2 + a 2 ) 2 ,
tj. zbog (b),

1
dx
( x 2 + a 2 ) 3 = a 2 4( x 2 + a 2 ) 2 + 4a 2 2( x 2 + a 2 ) + 8a 3 arctg a + C .
(d) Postupak proveden za n = 2 u (b) i za n = 3 u (c) moe se primijeniti openito, za svaki n:
1
dx
u = 2
( x 2 + a 2 ) n1 = udv = ( x + a 2 ) n1
dv = dx
= uv vdu =
du =
2(n 1) x
dx
2
2 n
(x + a )
=
v=x
x
x2
+
2
(
n
1
)
( x 2 + a 2 ) n dx =
( x 2 + a 2 ) n 1
x
(x2 + a2 ) a2
+
n
2
(
1
)
( x 2 + a 2 ) n dx =
( x 2 + a 2 ) n 1
x
dx
dx
+ 2(n 1) 2
2(n 1)a 2 2
.
2 n 1
2 n 1
(x + a )
(x + a )
(x + a2 )n
2
Dakle,
dx
dx
dx
( x 2 + a 2 ) n1 = ( x 2 + a 2 ) n1 + 2(n 1) ( x 2 + a 2 ) n1 2(n 1)a ( x 2 + a 2 ) n ,

2
odakle slijedi
dx
2n 3
dx
( x 2 + a 2 ) n = a 2 2n 2 ( x 2 + a 2 ) n1 + 2n 2 ( x 2 + a 2 ) n1
Posljednja rekurzivna formula omoguava da snizujemo eksponent podintegralne funkcije, dok ne
doemo do poznatog integrala dx ( x 2 + a 2 ) . (Konkretna primjena rekurzivne formule nalazi se u
slijedeem primjeru.)
PRIMJER 12.
Izraunajmo
474
dx
( x 2 + 3) 4 .

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Rjeenje:
Primjenom rekurzivne formule, do koje smo doli na kraju 11.primjera, nalazimo:
dx
11
dx
( x 2 + 3) 4 = 3 6 ( x 2 + 3)3 + 6 ( x 2 + 3)3 =
=
3
5 11
x
x
dx
=
+
+ 2
3
2
2
4 ( x + 3) 2
18( x + 3) 18 3 4 ( x + 3)
x
5x
15 1 1 x
1
dx
+
+
+ 2
=
3
2
2
2
72 3 2 x + 3 2 x + 3
18( x + 3)
216( x + 3)
x
5x
15 x
15 1
x
arctg
+
+
+
+ C.
3
2
2
2
18( x + 3)
216( x + 3)
432( x + 3) 432 3
3
Poslije svih ovih primjera moemo opisati opi postupak za integriranje racionalne funkcije.
Racionalnu funkciju P(x) / Q(x), gdje su P(x) i Q(x) polinomi, integriramo na slijedei nain:
(1) Ako je P(x) jednakog ili veeg stupnja od Q(x), onda podijelimo P(x) sa Q(x), ime emo
P(x) / Q(x) prikazati kao zbroj S(x)+R(x) / Q(x), gdje je R(x) stupnja manjeg od Q(x). (Zato
nadalje pretpostavimo da je P(x) manjeg stupnja od Q(x).)
(2) Nazivnik Q(x) faktoriziramo u linearne faktore oblika (x c), gdje je c realni korijen od
Q(x), i kvadratne faktore oblika x 2 px +q, gdje je p = 2 i q = 2+2, a i su
kompleksni korijeni od Q(x).
(3) Ako se u faktorizaciji od Q(x) pojavljuje faktor (x c)m, pridruujemo mu zbroj parcijalnih
razlomaka
A1
A2
Am
,
+
+K+
2
( x c) ( x c)
( x c) m
a ako se u njoj pojavljuje faktor (x 2 px +q)n, koji ima kompleksne korijene, pridruujemo
mu zbroj parcijalnih razlomaka:
B1 x + C1
B x + C2
B x + Cn
.
+ 2 2
+K+ 2 n
2
( x px + q ) ( x px + q )
( x px + q ) n
2
(4) Racionalna funkcija P(x) / Q(x) jednaka je zbroju svih parcijalnih razlomaka iz toke (3)
Koeficijente A i, B j i C j odreujemo tako da taj zbroj izjednaimo sa P(x) / Q(x), te zatim same
koeficijente odredimo usporeivanjem lijeve i desne strane dobivene jednakosti ili pak
uvrtavanjem pojedinih vrijednosti od x.
(5) Integriramo zbroj parcijalnih razlomaka iz toke (4) kao u 2. i 11. primjeru.
475
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
PRIMJER 13.
Izraunajmo
x5 x 4 + 1
x 3 x 2 dx .
Rjeenje:
x 5 x 4+1 : x 3 x 2 = x 2+
(1)
(x 5 x 4)
1
x x2
3
1
(2) x 3 x 2 = x 2(x 1)
(3) Faktoru x 2 pridruujemo
(4) Dakle,
A1 A2
B1
+ 2 , a faktoru (x 1) pridruujemo
.
x
x 1
x
A
A
B
1
= 1 + 22 + 1 .
x x
x 1
x ( x 1)
2
Mnoei sa x 2(x 1) nalazimo:

1 = A 1x(x 1)+A 2(x 1)+B 1x 2.
Za x = 0 imamo 1 = A 2, tj. A 2 = 1. Za x = 1 imamo 1 = B 1. Koeficijent uz x 2 na lijevoj
strani je 0, a na desnoj A 1+B 1. Dakle, A 1+B 1 = 0, tj. A 1 = B 1 = 1.
(5) Iz 1. i 4. slijedi
2
x5 x 4 + 1
1
1
2 1 1
x 2 ( x 1) dx = x + x 2 ( x 1) dx = x x x 2 + x 1 dx =
=
x3
1
x4 + 3
x 1
ln x + + ln x 1 + C =
+ ln
+ C.
3
x
3x
x
PRIMJER 14
Izraunajmo
x2
( x 2 2) 2 dx .
Rjeenje:
Brojnik je stupnja manjeg od stupnja nazivnika. Meutim, nazivnik nije do kraja faktoriziran, jer je
( x 2 2)2 = (( x + 2 )( x 2 )) 2 = ( x + 2 ) 2 ( x 2 ) 2 .
Dakle,
476

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
A1
A2
B1
B2
x
=
+
+
+
,
2
2
( x 2)
x + 2 (x + 2 )
x 2 (x 2 )2
2
x 2 = A1 ( x + 2 )( x 2 )2 + A2 ( x 2 )2 + B1 ( x + 2 )2 ( x 2 ) + B2 ( x + 2 )2 .
Za x = 2 imamo 2 = 8B 2, tj. B2 = 1 4 . Za x = 2 imamo 2 = 8A 2, tj. A2 = 1 4 .
Usporeujui koeficijente uz x 3 i x 2 nalazimo:
2 A1 + A2 2 B1 + B2 = 1 .
A 1+B 1 = 0,
Zbog A2 = B2 = 1 4 slijedi
2 ( A1 B1 ) =
A 1+B 1 = 0,
1
2 2 A1 = ,
2
A 1 = B 1,
A1 =
1
4 2
1
,
2
B1 =
1
4 2
Dakle,
x2
1
( x 2 2) 2 = 4 2
=
=
1
4 2
1
4 2
ln x + 2
ln
x+ 2
x 2
dx
x+
1
dx
1
2
4 (x + 2)
4 2
dx
1
dx
=
4 ( x + 2 )2
1 1
1
1 1
+C =
ln x 2
4 x+ 2 4 2
4 x 2
x
+ C.
2( x 2)
2
PRIMJER 15.
Izraunajmo
x 3dx
( x 1)( x 2 + 2 x + 2) 2 .
Rjeenje:
Kvadratni faktor x 2+2x +2 ima kompleksne korijene pa se ne moe dalje faktorizirati. Dakle,
x3
2
( x 1)( x + 2 x + 2 )
A
x 1
B1 x + C1
2
x +2x +2
B2 x + C2
2
( x + 2 x + 2 )2
x 3 = A(x 2+2x +2)2+(B 1x +C 1)(x 1)(x 2+2x +2)+(B 2x +C 2)(x 1).

Usporeujui koeficijente uz iste potencije i (ili) uvrtavajui konkretne vrijednosti za x nali bismo
1
1
22
30
40
A= , B1 = , C1 = , B2 =
i C2 =
(provjerite). Dakle,
25
25
25
25
25
477
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
x 3dx
1 dx
x + 22
30 x 40
( x 1)( x 2 + 2 x + 2) 2 = 25 x 1 + x 2 + 2 x + 2 dx + ( x 2 + 2 x + 2) 2 dx .
Izraunat emo svaki od tih integrala:

dx
( x 1) = ln x 1 + C
x + 22
x 1 + 23
2x + 2
dx
x 2 + 2 x + 2 dx = x 2 + 2 x + 2 dx = 2 x 2 + 2 x + 2 dx + 23 x 2 + 2 x + 2 =
1
dx
1
= ln x 2 + 2 x + 2 + 23
= ln x 2 + 2 x + 2 + 23 arctg( x + 1) + C.
2
2
2
( x + 1) + 1
30 x 40
( x 2 + 2 x + 2) 2 dx =
15(2 x + 2) 10
(2 x + 2)dx
dx
10 2
=
dx = 15 2
2
2
2
( x + 2 x + 2)
( x + 2 x + 2)
( x + 2 x + 2) 2
15
dx
10
= (usp. primjer 11.b) =
2
x + 2x + 2
( x + 1) 2 + 1
15
x +1
1
+ arctg( x + 1) + C =
10
2
x + 2x + 2
2 ( x + 1) + 1 2
15
5( x + 1)
5 arctg( x + 1) + C.
2
x + 2x + 2 x + 2x + 2
Uvrstimo li te vrijednosti dolazimo do konanog rezultata:

x 3 dx
1
10 5 x
1
2
( x 1)( x 2 + 2 x + 2) 2 = 25 ln x 1 2 ln x + 2 x + 2 +18arctg( x + 1) + x 2 + 2 x + 2 + C.
Integrali racionalnih funkcija koji u nazivniku sadre samo jedan faktor oblika (x c)n mogu se izraunati
gore opisanim postupkom, ali ih je mnogo jednostavnije izraunati supstitucijom u = x c. Evo jednog
primjera koji to ilustrira.
PRIMJER 16.
Izraunajmo
Rjeenje:
478
x2 + x + 1
( x 1) 4 dx .

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u = x 1
x2 + x +1
(u + 1) 2 + (u + 1) + 1
u 2 + 3x + 3
d
x
d
u
d
x
d
u
=
=
=
=
( x 1) 4
u 4 du =
u4
x = u + 1
3
3
1
3
1
1
3
1
1
= 2 + 3 + 4 du = 2 3 + C =
+ C.
2
u 2u
x 1 2( x 1)
u
u
u
( x 1) 3
u
8.6 INTEGRALI KOJI SE SVODE NA INTEGRALE

RACIONALNIH FUNKCIJA
Pogodnim supstitucijama mnogi se integrali svode na integrale racionalnih funkcija. Evo najprije par
primjera u kojima podintegralna funkcija sadri razlomljene potencije (tj. korijene).
PRIMJER 1.
Izraunajmo
2x7
3 x 2 + 4 dx .
Rjeenje:
Da bismo se rijeili korijena supstituiramo u = 3 x 2 + 4 ; u 3 = x 2+4, 3u 2du = 2xdx i x 2 = u 3 4:
2x7
3 x2 + 4
dx =
( x 2 )3 2 xdx
3
x2 + 4
(u 3 4) 3 3u 2 du
= 3u (u 3 4)3 du =
u
u11 12u 8 48u 5 64u 2

+C =
= 3 (u10 12u 7 + 48u 4 64u )du = 3
8
5
2
11
=
96
144 2
9
3 2
( x + 4) 5 3 ( x 2 + 4) 2 3 + C.
( x + 4)11 3 ( x 2 + 4)8 3 +
11
5
2
11
Slijedei je primjer neto sloeniji.
PRIMJER 2.
Izraunajmo
x2 + 2x + 1
dx .
2x + 1
Rjeenje:
Uoimo najprije da je:
3
x 2 + 2 x +1
2 x +1
( x +1)2
2 x +1
( x +1)2 3
2 x +1
479
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Da bismo se rijeili razlomljenog eksponenta supstituiramo u = (x +1)1 / 3:
u = ( x + 1)1 3
( x + 1) 2 3
=
d
x
2
2x + 1
23
u = ( x + 1)
x = u3 1
u 2 3u 2 du
3 u 4 du
=
=
=
dx = 3u 2 du 2(u 3 1) + 1 2 u 3 1 2
1
u
4
3
u : u 1 2 = u + 2 u3 1 2
3
3
3
udu
udu
3
= u2 + 3
= u4 u 2
= udu + 3
4 u 1 2 4
4 u 1 2
u 2
Nazivnik posljednje podintegralne funkcije, u 3 1 2 , ima korijen 1

u 1
2 , pa je jedan njegov faktor
2 , a drugi nalazimo dijeljenjem:
u
1
1
3 1
2
u : u 3 = u + 3 + 3
2
2
2
4
u2
u 3 3
2
u2
3
1
2
2
u2
u
3 3
4
2
u
3
u
1
1
1
Dakle, u3 = u 3 u2 + 3 + 3 .
2
2
2
4
1
4 2
u
1
3
4 2
0
u
1
Faktor u2 + 3 + 3 ima kompleksne korijene, pa se ne moe dalje faktorizirati. Dakle,
2
4
u
3
u 1 2
A
u 1
Bu + C
2
u +u
2 +1
Mnoenjem sa u 3 1 / 2 nalazimo:
u
1
1
u = A u2 + 3 + 3 + ( Bu + C ) u 3 .
2
4
2
Za u =1 3 2 imamo 1 3 2 = 3 A 3 4 , tj. A= 3 2 3. Za u = 0 imamo 0 =1 6 3 2 C 3 2 , tj.

C = 1 / 3. Usporeujui koeficijente uz u 2 imamo A +B = 0, tj. B =A =3 2 3 . Dakle,
480
INTEGRALI KOJI SE SVODE NA INTEGRALE RACIONALNIH FUNKCIJA

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
3
3
udu
2
du
2
u 1 3 2
=
u3 1 2 3 u 1 3 2 3 u 2 + u 3 2 + 1
2
ln u 1
3
2
ln u 1
3
2
ln u 1
3
2
ln u 1
3
2 2u + 1
6 u2 + u
2
2u + 1 3 2
6 u2 + u 3 2 +1
2 3
3
2 +1
2
ln u 2 + u
6
2
ln u 2 + u
6
du =
2
du =
4
du +
2 +1
4 +
2 +1
4 +
1
du
2
3
2 u + u 2 +1
1
du
=
3
2 (u + 1 2 2 ) 2 + 3 4 3 4
3
2
3
arctg
23 2
3
u +C .
Uvrstimo li taj rezultat u poetnu jednadbu, konano nalazimo:
3
33 2
23 2 3 2
x2 + 2x + 1
dx = 3 x 2 + 2 x + 1 +
arctg
x + 2x + 1
2x + 1
4
4
3
3
3
3
46 2
2
2 6 2
4 32 3 2
ln x + 2 x + 1
ln x + 2 x + 1 +
x + 2x + 1 +
+ C.
2
2
4
2
8
PRIMJER 3.
Izraunajmo
dx
3 ( x 1)( x + 1) 2
Rjeenje:
Mnoenjem brojnika i nazivnika sa
dx
3 ( x 1)( x + 1) 2
= 3
3
3
x +1
= 3
x +1
x +1 integral e se bitno pojednostaviti:
x +1
t = 3
x + 1 dx
x 1
=
3
x 1 x +1
t +1
x= 3
t 1
2t 3
3
t 6t 2 (t 3 1)
t 1
(t 3 1) 2 2t 3 dt =
6t 2
dx = 3
dt
(t 1) 2
x +1 =
dt
1
2t + 1
= (usp. primjer 9. i 10. u 8.5) = ln t 1 + ln t 2 + t + 1 + 3 arctg
+C =
2
t 1
3
3
= ln 3
x +1
23 x + 1 + 3 x 1
1
x + 1 3 x + 1
+1 + 3 arctg
+ C.
1 + ln 3
+
x 1
x 1
2
3 3 x 1
x 1
481
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Integral oblika
R(sin ,cos )d ,
gdje je R racionalna funkcija od sin i cos , svodi se na integral racionalne funkcije supstitucijom
t = tg
Naime (usp. 2.3. primjer 3.), tada je

sin =
2t
1+ t2
cos =
1 t2
1+ t2
d =
2dt
,
1+ t2
pa je
2t 1 t 2 2tdt
R
(sin
,
cos
)
d
R
=
1 + t 2 ,1 + t 2 1 + t 2 ,
to je integral racionalne funkcije.
PRIMJER 4.
Izraunajmo
d
.
2 + cos
Rjeenje:
Koristei se supstitucijom t = tg
, iz koje slijedi sin =
2t
1 t2
2dt
,
i d =
,
cos
=
2
2
1+ t
1+ t
1+ t2
nalazimo:
d
2dt
2 + cos = 1 + t 2 2 + (1 t 2 )
= 2
(1 + t )
2dt
=
2(1 + t ) + (1 t 2 )
2
t
dt
2
2
=
+C =
arctg
arctg
tg + C .
2
3+t
3
3
3
3 2
PRIMJER 5.
3
Izraunajmo
cos .
0
Rjeenje:
Iz t = tg
Dakle,
482
slijedi d =
2dt
1 t2
i
. Osim toga t = 0 za = 0 i t = 1
cos
=
1+ t2
1+ t2
3 za =

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Integral oblika
d
=
cos
1 + t 2 2dt
=
1 t2 1+ t2
R(sin ,cos )d
2dt
=
1 t2
2dt
1+ t
= ln
(1 + t )(1 t )
1 t
= ln
0
3 +1
3 1
moe se izraunati i slijedeim (jednostavnijim) supstitucijama:
t = cos
ako je
R(sin ,cos ) = R(sin ,cos ),
t = sin
ako je
R(sin ,cos ) = R(sin ,cos ),
t = tg
ako je
R(sin ,cos ) = R(sin ,cos ).
Evo nekoliko primjera koji to ilustriraju.
PRIMJER 6.
Izraunajmo
sin x + sin 3 x
2 cos 2 x 1 dx .
Rjeenje:
Budui da je
sin x + sin 3 x
( sin x) + ( sin x) 3
2 cos 2 x 1 ,
2 cos 2 x 1
tj. R(sin x,cos x) = R(sin x,cos x), primijenit emo supstituciju t = cos x:
sin x + sin 3 x
1 + sin 2 x
1 + (1 cos 2 x)
=
=
x
x
x
d
sin
d
2 cos 2 x 1
2 cos 2 x 1
2 cos 2 x 1 sin xdx =
t = cos x
t2 2
1 2t 2 4
1 + (1 t 2 )
=
=
=
=
t
t
d
(
d
)

2t 2 1 2 2t 2 1 dt
2t 2 1
dt = sin xdx
=
1 2t 2 1 3
1
3
dt
1
3
dt
dt = dt 2
= t 2
=
2
2
2
2 2t 1 2
4 t 1 2
2t 1
2 cos x 1
t
2t 1
cos x
3
3
ln
+ C.
ln
+C =
2
2 4 2
2 cos x + 1
2t + 1
4 2
PRIMJER 7.
Izraunajmo
cos 3 x
sin 2 x + sin x dx .
Rjeenje:
Budui da je
483
_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
( cos x) 3
cos 3 x
sin 2 x + sin x ,
sin 2 x + sin x
tj. R (sin x,cos x) = R(sin x, cos x), primijenit emo supstituciju t = sin x:
(1 t 2 )dt
cos 3 xdx
(1 sin 2 x) cos xdx t = sin x
=
=
=
sin 2 x + sin x sin 2 x + sin x dt = cos xdx t 2 + t =
=
(1 t )(1 + t )
1 t
1
dt =
dt = 1dt = ln t t + C = ln sin x sin x + C.
t (1 + t )
t
t
PRIMJER 8.
dx
sin 2 x + 2 sin x cos x cos 2 x .
Izraunajmo
Rjeenje:
Budui da je R(sin x, cos x) = R(sin x, cos x):
1
2
(sin x ) + 2(sin x )(cos x ) (cos x )
1
sin x + 2 sin x cos x cos 2 x
primijenit emo supstituciju t = tg x, iz koje slijedi dt =
dx
cos 2 x
dx
dx cos 2 x
t = tg x
=
sin 2 x + 2 sin x cos x cos 2 x tg 2 x + 2 tg x 1 = dt = dx cos 2 x =
=
=
u = t + 1
dt
dt
du
=
=
=
= 2
2
2
t + 2t 1
(t + 1) 2 du = dt
u 2
1
2 2
ln
u 2
u+ 2
+C =
1
2 2
PRIMJER 9.
Izraunajmo
tg
xdx .
Rjeenje:
Primijenit emo supstituciju u= tg x :
484
ln
t +1 2
t +1+ 2
+C =
1
2 2
ln
tg x + 1 2
tg x + 1 + 2
+ C.

_____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
u = tg x
2
tg
d
x
x
=
x = arctg u
=
dx =
du
u2
du =
=
1+ u2 1+ u2
1+ u 2 1
1
du = 1
du = u arctg u + C = tg x x + C.
2
2
1+ u
1+ u
485

Tehnike Integrisanja Matematicka Analiza

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Tehnike Integrisanja Matematicka Analiza

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

8.

8.1 NAJJEDNOSTAVNIJI INTEGRALI

ako je F (x) = f (x),

Najjednostavnije neodreene integrale izraunali smo u prethodnim poglavljima:

sin xdx = cos x + C ,

cos xdx = sin x + C ,

INTERGALI NEKIH ALGEBARSKIH FUNKCIJA

= arcsin x + C , 1 < x < 1 ,

INTERGALI EKSPONENCIJALNIH FUNKCIJA

[ f ( x) g ( x)]dx = f ( x)dx g ( x)dx ,

(5 sin x 3 cos x )dx ,

(5 sin x 3 cos x )dx = 5 sin xdx 3 cos xdx = 5 cos x 3sin x + C .

cos 2 x + cos x dx = 3 cos 2 x + cos xdx = 3 tg x + sin x + C .

3sin xdx = 3sin xdx

= arctg x = arctg1 arctg 0 = 0 = .

+ 2 sin x e x )dx = ( x 3 2 cos x e x ) = ( 3 2 cos e ) (0 3 2 cos 0 e 0 ) =

(b) Iz (a) slijedi:

(ln x + 1)dx = x ln x + C , ln xdx + dx = x ln x + C, ln xdx = x ln x x + C.

INTEGRAL LOGARITAMSKE FUNKCIJE

logb xdx = ln b ln xdx = ln b ( x ln x x) + C

(cos x sin x)dx = (sin x + cos x) 0

8.2 INTEGRIRANJE SUPSTITUCIJOM

F ( g ( x)) g ( x)dx = F ( g ( x)) + C .

Ako jo i derivaciju F(u) oznaimo sa f (u), to znai da je

dolazimo do formule supstitucije

Funkciju od x, koja sadri podfunkciju u = u(x) i njezinu derivaciju

integrala) te zadani integral napiimo u obliku

Primjenom formule supstitucije nalazimo:

Uvrtavanjem u = x 2 1 dolazimo do konanog rezultata-

cos 2 x( sin x)dx . Tada je

f (ax)dx = a f (ax)adx = a f (u) dx dx = a f (u )du = a F (u ) + C = a F (ax) + C .

f (ax + b)dx = a f (ax + b)adx = a f (u) dx dx = a f (u)du = a F (u ) + C = a F (ax + b) + C .

ili sasvim openito

f (ax + b)dx = a F (ax + b) + C .

cos 8 xdx = 8 sin 8 x + C ,

cos 2 (3x + 1) = 3 tg(3x + 1) + C .

INTEGRALI NEKIH ALGEBARSKIH FUNKCIJA

U svim integralima a > 0.

SVOENJE NA PUNI KVADRAT

(b) Svedimo najprije 10+4x x 2 na puni kvadrat:

Zainteresiranom itatelju pokazujemo da je na formalni raun s diferencijalima korektan. Naime, iz

f ( g ( x)) g ( x)dx = f (u)du .)

Integral h( x)dx rjeavamo supstitucijom na slijedei nain:

dx = du i uvrstimo u zadani integral:

(4) Dobiveni rezultat izrazimo pomou x, uvrtavajui u = g(x).

(4) Uvrtavanjem u = x 4+12x dolazimo do konanog rezultata:

(b) Iz u = 1+sin slijedi

(b) Iz u = 1+e2y slijedi

cos d = cos cosd = (1 - sin ) cosd .

Uz supstituciju u = sin , iz koje slijedi

4 x 2 dx = 4 4 sin 2 u 2 cos udu = 4 1 sin 2 u cos udu = 4 cos 2 udu =

Iz x = 2sin u , tj. sin u =

Prema osnovnom teoremu, sada je

Uoimo da se granice moraju uvrstiti u

SUPSTITUCIJA U ODREENI INTEGRAL

Ako integral h( x)dx supstitucijom u = g(x) prelazi u

8.3 PARCIJALNA INTEGRACIJA

To znai da je f (x)g(x) neodreeni integral od f (x)g(x)+f (x)g (x) tj.

f ( x)g( x)dx raunamo tako da ga prikaemo u obliku:

pa zatim primijenimo formulu parcijalne integracije:

udv = uv vdu = f ( x) g ( x) g ( x) f ( x)dx .

dv = cos xdx v = cos xdx = sin x

= uv vdu = x 2 sin x 2 x sin xdx.