MAK-LAB015

TAHRBATLI MALZEME MUAYENES DENEY

1. Giri ve Deneyin Amac
Bilindii gibi malzeme seiminde mekanik zellikler esas alnr. Malzemelerin
mekanik zellikleri de i yaplarna baldr. Malzemelerin i yaplar sl ilemle
deitirilerek mekanik zellikleri iyiletirebilir. Ancak farkl sl ilemler mekanik
zellikler zerinde farkl etkiler yapar. Malzemelere istenilen zelliklerin
kazandrlabilmesi iin uygun sl ilemlerin uygulanmas gerekir. Uygulanan sl ilemin
uygun olup olmad genellikle tahribatl malzeme muayenesiyle belirlenir. Tahribatl
malzeme muayenesi de daha ok mekanik deneylerle gerekletirilir. Malzemelerin
mekanik davranlarn incelemek ve yaplaryla zellikleri arasndaki ilikileri belirlemek
iin farkl mekanik deneyler yaplr. Ancak yaplan mekanik deneyler ierisinde en yaygn
olan ekme deneyidir. Bunun nedeni de ekme deneyinden hem malzemelerin mekanik
davranlaryla ilgili sonular elde edilmesi hem de elde edilen sonularn mhendislik
hesaplarnda dorudan kullanlmasdr. Bu durum, ekme deneyinin tahribatl malzeme
muayenesi yntemleri ierisinde en nemli yere sahip olduunu gstermektedir. Bu
nedenle bu deneyin amac, farkl sl ilemlerin metal malzemelerin mekanik zelliklerine
etkilerini ekme deneyi yardmyla incelemek ve belirli uygulamalar iin en uygun sl
ilemin nasl belirleneceini ortaya koymaktr.
2. ekme Deneyi le lgili Genel Bilgiler
ekme deneyi, malzemelerin mekanik zeliklerinin belirlenmesi ve mekanik
davranlarna gre snflandrlmas amacyla yaplr. ekme deneyinin yapl eitli
standart ve kaynaklarda ayrntl biimde verilmitir. Bu kaynaklarda da belirtildii gibi,
ekme deneyi ilgili standartlara gre hazrlanan deney numunelerinin tek eksende ve sabit
bir hzla koparlncaya kadar ekilmesi ilemidir. Trk standartlarnda TS 138 A, B, C, D,
E ve F olmak zere alt numune tipi bulunur. Numune tipi byk lde malzemenin
biimine gre seilir. ekil 1de TS 138 A normuna gre hazrlanm daire kesitli
(yuvarlak) silindirik bal bir ekme numunesi grlmektedir.

ekil 1. Daire kesitli silindirik bal ekme numunesi.

Bu ekilde d0 numunenin apn, d ba ksmnn apn (1,2d0), lv inceltilmi ksmn
uzunluunu (l0 + d0), l0 l uzunluunu (5d0), h ba ksmnn uzunluunu ve lt numunenin
toplam uzunluunu gstermektedir. ap 10 mm ve l uzunluu 50 mm olan ekme
numunesi 10 x 50 TS 138A eklinde gsterilebilir.

112

Hazrlanan numune ekme makinasnn enelerine taklarak deney yaplr. ekil 2de
tipik bir ekme makinasnn fotoraf verilmitir. Deney srasnda ekme numunesine
srekli olarak artan ekme kuvveti uygulanr ve krlma anna kadar hem uygulanan kuvvet
hem de numunede meydana gelen uzama kaydedilir.

ekil 2. Tipik bir ekme makinas.

Bu deney sonucunda kuvvet (F)-uzama (l) erisi elde edilir. Ancak bu eri ile
birlikte kullanlan numunenin boyutlarn da vermek gerekir. Bu nedenle, bu eri yerine
daha evrensel olan gerilme-birim uzama erisi kullanlr. Gerilme-birim uzama erisine
ekme diyagram ad verilir. ekil 3de normalize edilmi durumdaki az (dk) karbonlu
bir eliin gerilme-birim uzama erisi verilmitir.

113

ekil 3. Dk karbonlu yumuak bir eliin ekme diyagram.

ekme deneyi sonucunda malzemenin orant snr, elastiklik snr, akma snr ve
ekme dayanm gibi mukavemet deerleri ile kopma uzamas, kopma bzlmesi ve tokluk
gibi sneklik deerleri belirlenir. Malzemenin cinsine, kimyasal bileimine ve metalografik
yapsna bal olan bu zellikler aada srasyla aklanmaktadr.
a) Orant snr (0): Gerilme-birim uzama diyagramnda Hooke yasasnn, yani =
E. bantsnn geerli olduu dorusal ksm snrlayan gerilme deeridir. Bu bantdaki
orant katsaysna (E) elastiklik modl denir ve bu katsay ekme diyagramnn elastik
ksmn oluturan dorunun eimini gsterir. Bir malzemenin elastiklik modl ne kadar
bykse, o malzemenin elastik ekil deitirmeye kar direnci de o lde byk olur.
b) Elastiklik snr (e): Malzemeye uygulanan kuvvet kaldrld zaman plastik
uzamann grlmedii veya yalnz elastik ekil deitirmenin meydana geldii en yksek
gerilme deeridir. Genellikle, elastiklik snr orant snrna eit kabul edilir. Pratikte e
yerine %0,01 veya %0,005'lik plastik uzamaya kar gelen gerilme (0,01 veya 0,005)
deerleri alnr.
c) Akma dayanm (a): Uygulanan ekme kuvvetinin yaklak olarak sabit kalmasna
karn, plastik ekil deitirmenin nemli lde artt ve ekme diyagramnn
dzgnszlk gsterdii ksma kar gelen gerilme deeridir, ekil 3. Bu deer akma
kuvvetinin (Fa) numunenin ilk kesit alanna blnmesiyle (a = Fa/A0) bulunur. Dk
karbonlu yumuak elik gibi baz malzemeler, deney koullarna bal olarak belirgin akma
snr gsterebilirler. Malzemelerin belirgin akma gstermemesi durumunda, genelde
%0,2'lik plastik uzamaya (plastik = 0,002) kar gelen ekme gerilmesi akma snr veya

114

akma dayanm olarak alnr. ekil 4de belirgin akma gstermeyen bir malzemenin ekme
diyagram ile bu malzemenin akma dayanmnn nasl belirlendii grlmektedir.

ekil 4. Belirgin akma gstermeyen bir malzemenin akma dayanmnn belirlenmesini

gsteren diyagram.
d) ekme dayanm (): Bir malzemenin kopuncaya veya krlncaya kadar
dayanabilecei en yksek ekme gerilmesi olarak tanmlanr. Bu gerilme, ekme
diyagramndaki en yksek gerilme deeri olup, = Fmaks/A0 forml ile bulunur. Burada
Fmaks malzemeye uygulanan en yksek kuvveti, A0 ise malzemenin ilk kesit alann
gsterir.
e) Kopma uzamas (KU): ekme numunesinin boyunda meydana gelen en yksek
yzde plastik uzama oran olarak tanmlanr. ekme deneyine tabi tutulan numunenin
kopan ksmlarnn bir araya getirilmesi ile son boy llr ve boyda meydana gelen uzama
l = lk - l0 bants ile bulunur. Burada lo numunenin ilk l uzunluunu, lk ise

numunenin krlma anndaki boyunu gsterir. Kopma uzamas ise; KU (%) =

x100
0
bants yardmyla belirlenir. Bu deer malzemenin snekliini gsterir.
f) Kopma bzlmesi (KB): ekme numunesinin kesit alannda meydana gelen en
A Ak
byk yzde daralma veya bzlme oran olup, KB (%) = 0
100 bants ile
A0
hesaplanr. Burada A0 deney numunesinin ilk kesit alann, Ak ise krlma anndaki kesit
alann veya krlma yzeyinin alann gsterir. Kopma bzlmesi, kopma uzamas gibi
snekliin bir gstergesidir. Snek malzemelerde belirgin bir bzlme veya boyun verme
meydana gelirken, gevrek malzemeler bzlme gstermezler. ekil 5de gevrek ve snek
malzemelerin krlma davranlar ematik olarak gsterilmitir.

115

(b) Snek malzemenin

krlmas (bzlme var)

(a) Gevrek malzemenin

krlmas (bzlme yok)

ekil 5. Gevrek ve snek malzemelerin krlma ekilleri.

g) Rezilyans: Malzemenin yalnz elastik ekil deitirmesi iin harcanan enerji veya
elastik ekil deitirme srasnda malzemenin depolad enerji demektir. Bu enerji,
el . el
gerilme ()-birim uzama () erisinin elastik ksmnn altnda kalan alan (
) ile
2
belirlenir ve numune krlnca geri verilir, ekil 6.
h) Tokluk: Malzemenin birim hacmi bana den plastik ekil deitirme enerjisi
olarak tanmlanr ve malzemenin krlncaya kadar enerji depolama veya sourma
k

yeteneini gsterir. Tokluk, genellikle - erisinin altnda kalan alann ( d )

0

hesaplanmas ile bulunur. Bu formldeki k malzemede krlncaya kadar meydana gelen

en yksek veya toplam birim ekil deitirme miktardr. Tokluun gerilmebirim uzama
erisi yardmyla belirlenii ekil 6da gsterilmitir.

ekil 6. Gerilme-birim uzama erisi yardmyla ekil deitirme enerjilerinin (rezilyans ve

tokluk) belirlenmesi.

116

3. Deneyin Yapl
Bu deneyde sl ileme elverili orta karbonlu alamsz veya alaml elikler
kullanlr. Sz konusu eliklerden alnan paralar yumuatma tav, normalizasyon, su
verme sertletirmesi ve menevileme ilemlerine tabi tutulur. Bu ilemlerden sonra bu
paralarn sertlikleri llr. Daha sonra sz konusu paralardan talal ilemle ilgili
standartlara uygun ekme numuneleri hazrlanr. Hazrlanan ekme numuneleri ekme
deneyine tabi tutularak bunlarn mukavemet ve sneklik deerleri llr. Elde edilen
deerler karlatrlarak sl ilemin bu malzemelerin mekanik zelliklerine etkileri
belirlenir.
4. lmler ve Deney Sonular
Her bir deney iin aadaki rnekte gsterildii gibi nce lmler yaplr ve daha
sonra formller yardmyla sonular elde edilir.
Malzeme ad: Orta karbonlu alamsz elik
Isl ilem durumu: Normalize edilmi
Sertlik: 220225 BSD
lmler
Numune ap (d0) = 10 mm
l uzunluu (l0) = 50 mm
Akma kuvveti (Fa) = 42500 N
En yksek ekme kuvveti (Fmaks) = 62000 N
Son boy (lk) = 63,2 mm
Son ap (dk) = 7,8 mm
lk kesit alan (A0) = 78,5 mm2
Son kesit alan (Ak) = 47,8 mm2
Sonular
Akma dayanm (a) = Fa/A0 = 541,4 MPa
ekme dayanm () = Fmaks/A0 = 789,8 MPa

Kopma uzamas (%) =

x100 = 26,4
0
A0 Ak
100 = 39,1
Kopma bzlmesi (%) =
A0
5. Deerlendirme
Bu blmde, farkl sl ilemlere tabi tutulmu numunelerden elde edilen deney
sonular karlatrlarak irdelenir. Baka bir deyile elde edilen sonular arasndaki
farklar sl ilem sonucunda malzemede meydana gelen yapsal deiimlere dayandrlarak
aklanr. Sonuta sl ilemlerin eliklerin mekanik zelliklerine etkileri ortaya konulmaya
allr. rnein normalize edilen elik yumuatma tavna tabi tutulduunda sertlik ve
mukavemeti azalrken, kopma uzamas ve kopma bzlmesi deerleri artar. Ayn elik su
verilerek sertletirildiinde sertlik ve mukavemeti byk lde artarken, sneklik
deerleri nemli lde azalr. Baka bir deyile elik gevrekleir. Bu tr yapsal
deiimlerle ilgili bilgiler aada verilen kaynaklarda geni biimde yer almaktadr. Elde

117

edilen sonulara baklarak retilen bir paraya uygulanmas gereken en uygun sl ilemin
ne olmas gerektii ortaya konulabilir.
6. Sonular
Bu blmde elde edilen verilerin deerlendirilmesi sonucunda karlan genel
sonular verilir. Aada bunlarla ilgili iki rnek verilmitir.
1. Normalize edilen elik yumuatma tavna tabi tutulduunda sertlik ve mukavemeti
azalrken, kopma uzamas ve kopma bzlmesi deerleri artar.
2. Su verilerek sertletirilen elik menevileme ilemine tabi tutulduunda
mukavemetinde azalma, snekliinde ise artma meydana gelir.
7. Kaynaklar
1. T. Savakan: Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Akademi Ltd. ti. Yaynlar, No:15,
Trabzon, 2004.
2. TS 138 EN 100021: Metalik Malzemeler-ekme Deneyi, Trk Standartlar
Enstits, Nisan 2004.
3. W. F. Smith: Principles of Materials Science and Engineering, McGraw-Hill, Inc.,
New York, USA, 1996.
4. E. S. Kayal, C. Ensari ve F. Dike: Metalik Malzemelerin Mekanik Deneyleri, T
Ktphanesi, say: 1262, stanbul, 1990.

118