You are on page 1of 133
Ta diing quy wdc dau sau: céng 14 duong néu ngoai lyre nén khi (dV < 0), con khi ngoai lye dan khi (Ud >0) céng 1d am. Thudng trong cdc van dé nhi d6ng lye hoc. ta quan tam dén céng Ws thyc hign bai hg nhiét dong lye hoc (khi). Lite dé ta quy uée déu nguge lai. Khi sé thuc hign mot céng duong khi dan ra va sé thyc hign mOt céng am khi bj nén lai. nghia 1a: 1 Wie -We f pd (4.10) “a Khi thye hign céng trén, hé 6 thé thay déi ndi nang cia nd di mt lugng AU =U, -U,,. Dic biét khi hé li c6 lip. AU = W. Song trong truéng hop chung AU # W. Déi voi hé dong, tite 1a cde hé khdng trao déi cde hat voi méi truéng xung quanh, dai long Q=AU-W (4.11) duge goi la nics. Vay ta cé thé néi nhiét 1a phan ndi nang trao ddi gitta hé déng va mdi truéng xung quanh ma khong phai la cng. Trong thé ky XIX, va & mét sé nude ngay ca trong thé ky XX, cong va duge do trong cac don vj khac nhau (cng 6 don vi IA erg, con nhi€t cd don vi la calo). Digu nay gay khé khiin cho vige thiy duge su tuong duong gidta nhigt va cong. Trong thé ky XIX, ngudi ta da mat nhigu cng stre va thoi gian trong viée xae dinh "d6 tuong duong co hoc ctia nhiét", tiie 1a eéng cb thé thu duge tir mét sé lugng nhigt xa dinh, noi khac di [a phép tinh chuyén don vj gitta erg 4 calo. Thoat dau tuéng nhu nhitng cé ging nay chi 1d sw mat théi gian khdng can thiét, vi cng va nhiét déu 1d cdc phan cla mot dd bién thién ndi ning, durge ta do trong cling mot don vi nén khdng phai tinh chuyén don vj lim gi. Song nhimg cé ging nay da dem lai su tién bd trong khoa hoc vé nhiét va sur khing dinh thuc nghiém cho dinh Iudt bao toan nang lugng. Ching ra ring, nhiét 1a mot phan ctia nang Iugng va hé chi cé thé thye hign mét céng bing Iugng nhiét né da ldy, citing nhwr chi tao ra mot luong nhiét bing cong né di thuc hign. Ngudi dau tign xéc dinh duge dg tuong duong co hoc ctia nhiét |; James Joule. Dé ky nigm nhiing déng gép cia ng, don vi chung cho nhigt va cong va tit nhién 1 cho cd ning Ivgng duge chon 1a jun (J). Whiing két qua nghién ctu cia Joule va nhing ngudi cing thoi di chimg t6 mbigt va cong vé mat todn hge [a hai phan khdc nhau cua nang lugng. Khi chting trong tinh todn, ta cé su cn bang nang lugng (4.11). Digu nay din cén dinh luat thir nhat cla nhiét dong hoc dugc ta ban dén trong muc sau. 137 Mac di nhigt va céng 1a "hai bO mat" eda nang lngng, nhung gitra ching 6 su khac biét. Nhu ta thay & trén, dé hiéu duge ching 1A gi va biéu hién nh thé nao, ta phai c6 sy phat trién ctia thuyét cdu tao phan ti cia vat chat. Nhu ta thudng thay trong khoa hoc. viée hiéu durgc sy that dan dén mot hé qua bat ng&: cdi ma ta goi la cong va nhiét khong ton tai, mau thuan véi diéu ta noi dén gid 1 ca céng Lin nhiét 1a hai phan cua nang lugng. That vay, ching chi la cdc dich chuyén nding lirong tit ché nay sang cha khéc. Khéng cé cai goi la "céng" duge ting wir trong déng co dé duge déng co phat ra khi 6t6 chay Tuong ty (mac dit digu nay mau thudn véi thuat ng ta ding hang ngay). khéng c6 céi ma ta goi la "nhigt" duge tang tir trong vat nao dé, mae dit vat la dm néng. Nhigt efing chi la mOt cach chuyén nang Iwong chir khong phai li mt dang nang lvong nam wong mét vat ndo dé. Vay dé cé thé hiéu durgc sau sic cdc thudt ngit "cng" va "nhigt", ta phai tir bo cdc théi quen cé duge tong vige ding chang hang ngiy. Dui day ta st phan tich diéu nay ky hon. Céng 1a mét cach chuyén nang lugng ma vé co ban vi du cé thé ding né dé nang trong vat lén cao, Trude khi chuyén dich mét vat dirge thy hién boi mot déng co, khdng hé cé mt céng nao duge tang trit trong déng co nay, va cling khéng c6 céng nao trong vat duge di chuyén. Song trong d6ng co c6 tang trit duge mot nang long, né duge chuyén cho vat duge di chuyén, két qua la lam ting ning Iugng cia vat nay. Né 6 thé 1a dong nang (nhu trong trudng hop 6t6) hay thé nang (nhu trong trudng hop nang trong vat). Ning luong duoc chuyén tir dng co sang vat do cong. Vay cong la "ngudi thye hign" viée chuyén nay chir khdng phai 1a déi tuong duge chuyén. Cum tir vd co’ ban trén day c6 nghia la, nang lung ra khdi déng co (hay mdt thiét bi nao do) c6 thé duge ding dé nang mét trong vat, mic dit khong nhit thiét nd phai ding cho mye dich nay. Céng cé thé duge ding khdc di, vi du nhur dé chay may phat dign tao ra dong dién chay qua 1d xo ciia mot bép dién dé dun nude. Vay thay cho trong vat duge nang lén mét do cao ta ¢6 nuée néng, Song ta c6 thé ding nang Ivgng nay dé nang trong vat Ién cao va Iie dé n6 duge giai phéng Li mét céng. Nhigt li cach chuyén nang hong do su tdn tai higu cdc nhigt 6, trong dé nang Ivong "chay" tir ché néng hon (nhigt dé cao hon) sang chd lanh hon (nhiét d6 thép hon), nhur ta thay trong dinh ludt thir hai nhiét déng lye hoc duge néi dén duéi day. Ca & ngudn cing nhu trong binh chira khéng cé mét nhigt ndo duge tang tri. Nguén chi cé thé cé mot nang lung dy trit, no duge chuyén sang binh chia va lam tang nang Ivong cia binh chira nay, gay ra hau qua vi dy nhur béc hoi di mét Iugng nude hay Im tan nue da. Nang luong da duge chuyén tir nguén sang binh chita do nhié tong tw nhu céng, nhigt chi 1a "ngudi thyc hién" viée chuyén nay chi khong phai la ddi tugng duge chuyén Tat cd nhimg diéu trén tro nén dé dang khi ta xem xét & mire do nguyen tir. Ta gia thiet ring co the quan sat dugc cde nguyén tr trong lin cin cia dong co. vi du nhwr ta quan sat cde nguyén tir tao nén pitting chuyén déng do su no ra eta khi (nhwr trong dng co 3t6) hay do hoi chay vao xi lanh (nhur ay hoi nus trong m Ta thay khi pitténg chuyén dong, tdt ca cde nguyén ur ctia ching chuyén d6ng theo mot hudng: chuyén dong vi mé cla cdc vat 1a két qua cla mot chuyén ddng déu ctia mot sé lrong v6 cing Lén cde nguyén tir cu tao nén ching. Khi ndi ic cue cla pin bing mét day dan, cde dign ur trong né bat diu chuyén déng theo mgt hung tao nén ding dién. Mot dong dign nhur vay c6 thé néi vio mgt dong co dign thye hign mgt cong. Nhu n quan dén m6t chuyén dong déu eta cic nguyén wir Noi wm lai, céng Id cdch chuyén nding luong mé trong dé kich thich etic vay cong ludn tudn | nguyen ne cit moi tredng xung quanh tham gia m6t chuyén dong déu. Néu nhu vay thi nhiét 1a gi? Ta ai tuong tugng 1 c6 thé quan sat qua i duge cic nguyén tr riéng bist. Ta quan sat mét val néng ma khéng cé bat cit mét pitténg, mot tudc bin hay mét phn nao chuyén dong. Mét céch don gian nang lwong sé thim thdu qua mot kinh hién vi phéng dai dé 6 thé quan s: tu6ng ngan vat vdi mdi trudng xung quanh (ngoai vat). Chuyén dong téng hgp cla cic nguyén tir cla méi trudng bang khéng vi ching dao déng hon Joan theo moi hudng. Khi nang lugng thoat ra khéi vat va di vaio mai trudng xung quanh, ca nguyén Ur bat diu dao déng manh hon va chuyé nguy lugng dao dong cho tir xung quanh, ching lai chuyén tid cae nguyén tir tigp theo... Noi tom Iai, hige [dr cdich chuyén nding Leong ma trong do kich thich cde nguyén tie eta méi trudng xung quanh chuyén dong hon loan. Nhiing dao dong hén loan eta cde nguyén ur duge ta goi IA chuyén dong nhiét. Song ching khong phai li nhigt. Nhigt chi 1a mgt cach chuyén nang lugng. Ta khéng nén ndi "nhigt di duge chuyén" ma chi coi nd la mot cach noi thudn tién vé vige chuyén nding Iugng bang con dudng nhigt hay qua sudi nong. Nhiét khéng c6 nghta [A nhigt ning. Nhigt nang khong tdn tai ma moi ngudi hay ding thudt ngir nay mét céch phé bién. Chi tén tai dong ning va thé nang gép phdn vao chuyén dong nhiét hay vao ning lugng bite xa. Bay gi¢ ta tro lai xét syr edn bling ning lwong ciia mot hé la md, Lite dé ta 139 phai luu y ring, mt thay déi ndi nang ntta duge gay ra boi sy trao déi sé hat trong hé. Lite dé: Q=AU-W-Z, (4.12) 6 day Z 1a phan rong phu thude sé hat trong hé. gitra hé va ngoai vat dan dén sy thay déi nhiét do ca hé. Lurong nhiét can thiét cho vie tang mét lvgng nhigt d6 nhat dinh cia vat duge goi la mhigt dung C", trong dé C' = AQ/ AT; [C']=J/K. Dé thu duge dai wong khong phy thuge vao khdi lugng ctia vat, riéng ¢ nhur sau Sy trao doi nhi a dinh nghia mhiét dung ew LAO > 4.13 m At G13) kg. K Trong trudng hyp chat khi, thudn tign hon [a ta ding mol, do vay ta cd khai nigm nhiét dung mol duge dinh nghia bing c,=142, CyJ= a (4.14) n AT mol.K . trong dé 7 la sé mol (cho mt mol ta 66 m = 1). Dé cung cdp nhiét cho hé, ta tién hinh nhiéu qué trinh nhigt dong lye hye nhau, cl khdng déi (ding tich) hay ap sudt khong doi (ding ap). dung thye té ta c6 nhiét dung mol ding tich Cy hay nhié g han thé tich Cha yéu trong img dung mol ding dp C,. 4.6. Nguyén ly thi’ nhat cia nhiét dong luc hoc Tir nhiing khio sat trén day, déi véi hé khéng cé trao déi nhigt voi ngoai vit (tite 1 bj che chan doan nhigt) thi AU = U.- Us = W (4.15) Khi c6 trao ddi nhiét: AU =W+O. (4.16) Can khi ta cé hé mo AU=W+O+4Z, (4.17) 6 day Z 1a nang lugng ign quan dén trao déi chat gitta hé vA ngoai vat. MBi mét trong ba dang thie trén biéu thi mét dink ludt bdo todn nding lnrong cho cdc trading hgp riéng. Trong nh ng lyre hc, dinh ludt bdo ton nang wong mang tén nguyén bi tit nhdt ctia nhiét dong lee hoc (Mayer, 1842). Mét trong nhimng phat biéu khdi quat nhat cia nguyén ly nay co ndi dung nhu sau: 140 Khi chien hé tie rang thdi ddw sang trang théi cu thie hién IW, nhiét doc trao déi O va néing hugng Z lién quan dén trao doi khdi luong chi phu thigc vao cde trang thi déu va cudi. Tong nay khong phu thuge vaio viée chuyén tir trang thai dau dén trang thai cudi bang cach névo, ting cia cong dirge ‘Trong trursng hop dae biét chu trinh kin, nghia 1a qua trinh ma Si trang thai cudi (D SC) tacé AU=W+Q+Z=0, hay AU =W+0+Z, , =-W = Q + Z. Didu d6 06 nghia la hé c6 thé thyre hign céng In ngogi va trang t khi va chi khi nhan duge tir ngoai vit mi (Q * Z). Khong thé thiét ké duoc thiét bi thuc hién céng ma khdng can nai lugng ly duge tir mdi tru’mg xung quanh hodc thure hign duoc mét cng lén hon nang lwong truyén cho né. Thiét bi gia dinh cé tinh chat nhu vay duge goi la déng co vinh ctu loai 1. Vay ta c6 thé phat biéu nguyén ly thir nhat bang mét cach kh nang lugng Khong the thiét ké duoc dong co vinh citu logi 1. Trong phan tiép theo ta thudng chi nghién ciru cdc hé dong, tire 1a Z = 0. b ing U 1a d9 bién thién ndi nang AU phy thudc chi vio trang thai diu va cudi. Day 1a mot tinh chit rét cin ban. Trong nhiét dng luc hoe con c6 cae dai lugng khdc cing cé tinh chit nay. Ta goi ching A cvic ham trang thai. Bay g 6 hé qua ciia nguyén ly I cita nhigt dong lure hoc. Trude hét ta xét mOt qua trinh déng rich, tére Ia trong dé thé tich khéng thay déi. Vay dV = 0 va W= 0, ngoai ra Cy, = Cr. Déi voi | mol clia khi ta 6 AU = Q= meat > (AT (4.18) ‘Ta da thu due mot céng thife rt quan tro xg bidu thi su bién thign cba ndi nding qua sw bién thign eda nhigt dd. Mac dit hg thie nay duge dan ra trong trudng hop ding tich, song né cing ding cho bat cir qué trinh ndo khac (trong truéng hop khi ly tuéng), vi U [a mot him trang thai va AU khong phy thudc vio qua trinh, Trong trudng hgp rigng cla mot qué (rinh dang nhiét (T=const, AT =0) ta cd aU =0 >Q=-W (4.19) Tir hé thire AU = CrAT ta con c6 mot cong thite rat hu dung ma cé thé coi li dinh nghia chung cho nhiét dung riéng dang tich au CG —- * (4.20) ‘ ( or } const ea) Bay gid ta xét mét qua trinh déng dp, trong dé p = const va Vinh chat ut cua n ta dua ra mot 141 Jpdl’ =—pAV . Do vay, AU =Q+ W =Q- pal. Ta c6 thé v We thire nay khae di la A(U + p¥)=Q. Dai luong H=U+pV (4.21) due i la entanpi. DE dang thay tich p¥ 1a mét ham trang thai vi ca ap suat lin nhigt dO 1a nhimng ham trang thai hién nhién. Tir dé entanpi 1 tang hai ham trang thai nén cing 14 m6t ham trang thai. Trong qua trinh dang ap, bién thign entanpi cua ng nhigt ma hé trao ddi véi méi trudng xung quanh AN =O. (4.22) Doi voi | mol khi O=C,AT . Tir do ta e6 dinh nghia nhigt dung riéng ding dp G, -(%) . (4.23) Cudi cting. doi véi mot gud trinh doan nhiét. do Q = 0 nén AU = W. Do Uva 17 la cde ham trang thai, con Q = AU (trong qua trinh tich) va Q © A/T (trong qué trinh ding ap), ta ¢6 dink lanit Hess c6 ¥ nghia 16n trong hoa nhiét: Nhist cua mot phan ting hod hoc (trong nhitng diéu kién dang tich hay dang dp) khong phu thube vaio cach dién biéh trang thdi dau va trang thai cw ctia nd ma chi phu thuge vio ima thdi. Dinh ludt nay c6 thé coi 1a hé qua ctia nguyén Ly thr nhat nhigt dong lye hoc, song di durge phat biéu sém hon. Trong hod nhiét ta thudng gap nhiing hgp. trong dé phép do trye rat kh, dé p Mhigt ctia mst phan itng cho trude la lic cén bat kha thi. Luc dé ta tach phan img duoc xem xét ra vai phan tng thanh phan don gian hon va dé do hon, Ding dinh luat Hess, ta o6 nhigt cia phan ding khéng phy thude va qué trinh cia nd, Git tri nhiét edn tim la téng ctia Tuong ur néu biét due nhigt clia phan tg toan phan, ta c6 thé tinh due nhigt ctia phan ‘ic higu img nhiét ctia cdc qué trinh thanh pl tg thanh phan. 4.7. Cac ham trang thai va cac ham qua trinh Ta nhé ring cdc him tang thai la cdc dai lugng nhiét dong Ie hoc ¢6 tinh chat 14 sy bién thién cia né chi phy thudc vao trang thai du va trang théi cudi etia mot hé mhiét déng lye hoc. Ndi nding U va entanpi // la cdc ham 142 ing thi. Cac ham trang thai hién nhién la dp suat p, thé tich V va nh Sap 13i ta s® n6i dén mat sé ham trang thai nita. D: phu thuse vao phuong thie chuyén tir trang thai dau dén trang thai cudi khéng phai 1A chung ddi v6i moi dai Iuong nhigt dong Ive hoc. Vi du, nhiing dai Ivong co ban nhu nhigt Q va céng W khéng c6 tinh chit nay: AQ, AW phy thuge ean ban vao con dudng ma hé duge chuyén tir trang thai dau sang trang thai cudi. do 7. tinh bién thién khéng Vi du: Ngoai lye nén mét cach gid tinh mot mol khi dua né tir trang thai (p.F,-1) sang trang thai (ps, Vo 7\) (hinh 4.4). Tinh AU, O va W tong trudng hop khi qué trinh xay ra theo dudng | (qué trinh ding nhiét) va Khi qua trinh xay ra theo dudng I (qué trinh ding ip + qué trinh ding tich). 1 a thiét ring pV/T = R. ano B= (Py Vy. TH) Hinh 4.4. Chuyén d6ng tw trang thai B dén trang thai C theo duong | va Il. Dang nguyén ly thir nhat cia nhiét don: Ie hoc cho qué trinh [ta 66 AU, = 0, + W, =C,AT = (4.24) W,= ~ | pd¥ =-RT (4.25) n O, =-W, <0, (4.26) (nhigt bi tod ra). Cdn cho qua trinh Il ta 66 AU, =C,(7-1,)+C,(T,-T)=0, (4.27) Wu= —p(V-K) = p(Y-K)>0. (4.28) Q, =C,(T-T)+C,(4-1)=(C,-C,)(7-T) <0. (4.29) ‘Trong biéu thite (4.29) do T< 7; (khi nén ding dp nhiét dé sé ha xudng) vi Cp ~ Cy > 0 (ta s@ ching minh dui day) nén nhiét la am. Nhu vay AU, =AU,, nhung Q, #Q,,W,# Wy. Theo quan diém vat ly, c6 sur khae 143 bigt cain ban giiia cdc him trang thai va cdc ham qué trinh. Hai loai him eting khae nhau vé mit todn hoe. Cae d6 ting v6 cling nhé cia cdc ham trang thai 18 cic vi phan toan phin dU, dif, d¥,... cdn cdc dO ting v6 cling nhé cita cdc ham qua trinh la cic dang vi phan (hay vi phan khéng toan chinh). Dé nhan manh sy khdc bigt nay ngudi ta ding ky higu 8Q, 6W... Trong cae tai ligu tham Khao ta ciing gap cac ky higu khéc nhu d'Q,Q, ... vi phan toan phan va dang vi phan la & ché tich phin theo tigu trong trudng hgp vi phan toan phan va khéng triét tiéu wong trudng hop dang vi phan, nhu cho ndi nang ta cd vong kin t au =0, (4.30) cfing nhu cho di, dp, dV, d7. Con cho dang vi phan cia céng gow+0, (431) cing nhur cho 6Q. Dé minh chimg cho sy khée biét trén ta hay chon trén vong kin (hinh 4.5) hai diém (hai trang thai) 1 va 2 va hai dudng ldy tich phn iu [ dU la tich phan theo dudng I tir diém | dén diém 2. Déi wh v6i cac ham trang thai, 46 bién déi cua ching khéng phy thudc vao céch chuyén tu 1 sang 2: fau = favs fav= Jau- Juv=o. (4.32) mh thay Pp 2 u oO Vv Hinh 4.5. Vong léy tich phan ca ham trang thai (nh U) hay ham qua trinh (nhw W). Con déi véi cée ham qué trinh, khi sy thay déi phy thude vao céch chuyén tir | dén 2 ta co aw = Jow- Jaweo, (4.33) uD un Do vay. dang vi phan ciia nguyén ly thir nhat nhigt dong luc hoe 1a 14 dU =6W+650. (4.34) Néu hé 1 mo thi ta phai tinh cd dén thanh phan lién quan dén trao déi khdi Ivong gidia hg va méi trudng xung quanh. Lite dé dU =dW+8Q +52. Day li dang viét gon ctia déng nhat thire nhiét déng hoe duge dua ra trude day (cng thie 4.4) dU =—pdV +TdS + udN, trong dé OW =-pdV 50 =TdS,8Z = yd. (4.35) 4.8. Khi ly tung Cie chit khi thudng la cdc he nhigt ddng lyre hoe duge ta khao sat. Ti thai cla khi duge mé ta bing ba tham sé: ap suat p, thé tich V va nhiét d6 7. Cac tham sé nay lién quan voi nhau bang mét phwong trinh trang thai khi. Qua thye nghiém ngudi ta thay ring & nhiing dp suat thap va nhing nhigt do khéng thdp lim cae khi c6 biéu hign nhu nhau. Do vay cdc phurong trinh trang thai ciia ching phai nhu nhau. Dac thi eda khi cho trude chi khdng Ia ean ban mdt khi ta c6 thé 66 qua thé tich ring cia cdc phan wr vi tong tic gita ching. Trong cac didu kién mat d9 cao va Ap suat cao hay & nhiét d6 thip ma khi bi hoa lang, nhiing gan dang nay khéng cdn duge dp dung. Ta néi rang cdc phin tir khong tuong téc véi nhau theo nghfa qua mdt trudng trung gian vat ly nio dé (thudmg li tuong tac dign ttt), chir ta khOng loai trir sur va cham nhau. Bing cach nay ta di dén mot mé hinh ton hoc ly tudng goi 1d khi ly huecing: Ki Ip trong le khi ccc phan tir ma ta bb qua thé tich riéng cia ede phin ti. Ching cb thé va cham déin tinh véi nhau, nhung thé néing ueong (de gitta ching sang khong. Cac phan ti cia khi nay chi ed ding néing. Nbiing khi cé cac tinh chat gan véi khi ly tung tudn theo vai dinh luat inh. the nghiém duee biét dén tr lau. Dau tién 1a dinh ludt Boyle-Mariotte. luat nay néi rang & mot nhiét 49 kh6ng dai thé tich khi la ty 1¢ nghich vi dp sudt, nghia la: pV = const. (4.36) Dinah lwat thér hai 1a dinh lugt Gay Lussac (1802) cho ta sy phy thude cia thé tick khi vao nhigt dG khi dp sudt khdng déi V =¥,(1+a1), 437) oeperi-tupos 145 & day 1 1A nhiét db Celcius, Mla thé tich khi 6 0°C thé tich. DSi voi khi ly tuong a =(1/273.15)K'. Néu ta dura ra ky higu con ala hé sé no ring @=1/T, thi ta cé V=V,(144/7,). Dinh nghia thang nhiét dO tuyét déi la ttacd V =V,T/T,hay trong mét dp suat khong ddi, =const. (4.38) Trong thang nhiét do tuyét déi, nhiét dO thdp nhat c6 thé dat duoc 1a T= 0K. Ta da biét ring diém bdi ba ciia nude trong thang nay tuong tng voi nhiét do T= 273,16 K (= 0,01°C). Diing cae dinh luat Boyle-Mariotte va Gay Lussac ta ¢6 thé c6 cng thie chung BY _ Phy £ q, Ta chap nhén trang thai quy chiéu véi cdc tham s6 c6 cdc gid tri duge goi la cde diéu kién binh thong sau: p, =laim = 760mmHg =101325Pa, = const. (4.39) 1, =273,15K. Trong nhimg ditu kign nhu vay 1 mol khi c6 thé tich V, =22,414dm’. Thé tich nay khong phy thude vao logi khi néu c6 thé coi nd la mét khi ly tuéng. Digu nay lién quan dén dinh lude Avdgadré duge phat hign ra nam 1811: Trong cing mot thé tich va cimg mét nhigt 46, cde thé tich gidng nhau ctia cdc khi khée nhau chika cing mgt sé phan ti. $6 phan tir 6 trong mét mol khi la N., = 6,023.10" (day 1a sd Avégadrd). Vay déi voi mét mol khi ly tuéng trong cde didu kign binh thudng ta 6 Polo - p=8314—. (4.40) T, Kmol Hang sé RB goi la hdng sé khi tong hop. Nhu vay phuong trinh trang thai cho mot mo! cé dang pV = RT, (4.41) con cho N mol pV = NRT. (4.42) Day la phuong wrinh Clapeyron. Thuong thay cho hing s6 R ding trong trudng hop | mol khi ngudi ta ding hding sé Bolzmann cho trudng hyp mét phan tir: 146 (4.43) Vay phuong trinh trang thai khi ly tong cho mot mol cé thé viét dusi dang PV EN kD. (4.44) Phuong trinh Clapeyron cho ta m6t mat trong khong gian véi céc toa 46 p. VT (hinh 4.6). Dang ap Dang niet Bang tich Hinh 4.6. Mat m6 ta bén phuong trinh Clapeyron. Néu mot trong ba toa dO 1a hing sé, ta ding cac dudng cong phing la giao tuyén cia mat nay voi cée mat phiing twong tng. Khi ta co qua trinh ing Nhiét, ta thu duge hypeébén goi la dung déng nhiés (biéu dién cho dinh lugt Boyle-Mariotte), khi ap sudt khéng déi ta 6 cae didng ding dp la che dudng thang (biéu thi cho dinh luat Gay Lussac), c6n khi thé tich khéng ddi ta ciing 6 cde dudng thing la céc dieing dang tich (biéu thi cho dinh tude Charles p/T = py/T,= const). Déi véi khi ly turdng ta e6 mgt quan hé don gidn gitta nhiét dung mol trong ap suat khong déi va nhiét dung mol trong thé tich khong dai. DSi voi qué trinh dang ap. theo nguyén ly thir nhét cia nhiét dong lye hoc, ta cd dU = 6W+65Q hay C.aP =—pav +C, dT. (4.45) Qua bién déi ta c6(C, -C,)dT = pdV. Vi p¥ = RT, mit khéc p = const, vay pd? = RAT. Do vay, cho mét mol khi ly tung ta 06 C,-G.=R (4.46) Day chinh la phueong trinh Mayer véi cdc hé qua la C, > C, hay C, /C, >1 147 Bay gid ta dua ra mot tham sé. K=C,,/C,.. Dai rong nay lién quan dén mét kigu qua trinh nhiét déng lye hoe quan trong 1a gud trink doan nhiét Theo dinh nghia. qué tinh nay xay ra hodn ton khong cé sw trao déi nhiét gitia hé voi mdi trudng xung quanh (hé bj chin doan nhiét). Piéu nay cd la khi ta c6 khi trong binh, Iie dé cc thanh binh duge Jam tir mot chat cach nhiét ly tuéng. Nguyén ly thir nhdt 4p dung cho trudng hgp nay ¢6 dang dU =5W+6Q0=6W do Q = const nén 5Q = 0. Diing cac két qua trude do nal va phuong trinh trang thai cia khi ly tung ta thu duge dU -6W =C,dT + pd¥ = cats Lav =0. (4.47) sau khi tach bién ta c6 ar, Rav (a. TG. Lay tich phan phuong trinh nay ta durge Int + 2 InV = const. (4.49) Vi C,-C, = 8, RIC, =e =1 nén InT+(«—-DInV =In(7V*"') =const, (4.50) nghta [a TV*" =const. (4.51) Diing phuong trinh Clapeyron ta c6 thé viét cng thie nay mét dang khéc pV/R)V™ =const => p¥* =const. (4.52) P Day la dink ludt Poisson hay phwong trink doan nhiét (hinh 4.7). Do k> I nén dudng doan nhiét 1a déc hon dudng ding nhiét. Diéu nay cho thay trong qué trinh doan nhiét, dp sudt ting lén nhanh hon trong qué trinh ding nhigt. Trong khi nén ding nhigt, nhigt do la khong ddi, vide tang ap suat gay ra duy nhat bi viée gidm thé tich. Cdn trong qua trinh nén doan nhiét, ta con cé mét nhan té nia lam ting dp sudt. Theo céng thite (4.51), dé la sur ting ciia nhigt do 148 ° Vv Hinh 4.7. Dwéng doan nhigt a) va dung ding nhiét b) trong hé toa dé p, V. 4.9. Khi thuc Nhu ta da khang dinh 6 cae phan trude, khi ly tuéng chi bidu dign cho mét md hinh khi, trong dé ta bé qua thé tich ctia cdc phan tir, con tuong tic gidia chting chi con ed dang va cham dan tinh. Song trong nhigu diéu kign thuc nghiém, mé hinh ly twong dé rdt xa déi voi thye t&. M6 hinh khi ly téng bit dau khéng ding khi ap suat 1a qua cao hay nhiét dO 1a qué thdp. Trong nhimg diéu kién nhu vay phurong tinh pV = RT khéng con ding. Céc tham sé vi mé p, T, V thoa man mét quan hé méi, cdn mit fp, V, 7) = 0 c6 hinh dang kha vdi hinh 4.6. Trong tit ca cdc mé hinh khi thyc, phd bién nhét 1A mé hinh Van der Waals (1873). Phuong trinh trang thai cho | mol cé dang (P+ Pay)(V Fay = RE- (4.53) i” V, Biéu thire nay tinh dén “ap sudt ndi ctia nd. Y nghia vat ly ctia ce tham sé nay lién hé true tiép voi la cdc phan tir cia khi thye khéng chi tac dung véi nhau trong lic va cham va thé tich eda mdi phan tir khong phai 1d bang khéng. Sé hang bat nguén tir cdi goi la Ap sudt n6i gay ra bai cae lye hut gitta cdc phan tir. Ap sudt nay ty 1 voi mat d6 khi va gid tri cla cae Ite nay pag ~ AF. Vi lye hut ciing ty 18 véi mat d9, cn mat d6 ty 1¢ nghich véi thé tich nn pps ~ 2" ~ i‘ . Bua ra mot hang sé thuc nghiém a ta c6 thé viét pg - “4. Dé tinh duge anh hudng cia ye thé tich cae phan tir ta phan tich hinh 4.8, Hinh 4.8. Phan ti khi trong m6 hinh Van der Waals va cac lye nguyén ti bao quanh nd. The tich ctia phan tir cd durong kinh d la Vig = 4/32(d/2)*. Quanh méi phan ur co mgt “ving chét" tong dé hat king giéng khéng thé nim trong ving 6, vi néu cé nhur vay ta sé c6 lién két hod hoc gitta chi ng. Thé tich cita ving nay 1a V = (4/3) 2d? = 8V i. Dé khong tinh mot cAp hai phan tir hai lan, ta phai ldy thé tich 4Viy. Vay thé tich ndi ctia 1 mol khi 1a Vy = = 4N Vion trong dé N, la s6 Avégadré. Do dé ta c6 thé viét phuong trinh trang thai cia khi the 6 dang (e+ S]-a=ar, (4.54) trong d6 a va b la cac hing sé thye nghiém 6 cae gid tri dac trung cho méi mot khi cho trude, Cae dudng ding nhigt Van der Waals cho khi thyc dure éu dign trén hinh 4.9a, 6 nhimg nhigt d6 cao ching twong ty nhur ede dung dang nhiét ctia khi ly twéng. Song 6 nhiing nhigt do thap chung khéc biét 1d rang. Mot gidi han quy ude gitta nhigt dQ cao va nhiét dé thp la hier do ti han T,, wrén hinh 4.92 n6 tuong ting vi é dudng dang nhiét c6 diém udn. Diém nay ta cin gi 1a diém 16i han. Tai diém nay ca dp suat lan thé tich dat cdc gid tri t6i han _p, ,V, ctia minh. Hoi va khi bao hod V Hinh 4.9. Cac duéng dang nhiét cua khi Van der Waals: a) Trong hé toa a6 p, V; b) Chia mat p, V ra cc ving 150 Khi phan tich phuong trinh (4.54) ta 6 hinh dang cia cc dung dang nhiét Van der Waals. 6 nhiing nhigt d6 thp hon 7, cde duéng cong p(V) c6 dang digu dic trumg véi mét cuc tigu dia phuong va mot cye dai dia phuong. Ta gid thiét rang ta nén khi dang nhiét trong mot binh véi pittng, bat dau tir cae ap suat nho va nhiing thé tich Idn, con nhiét 46 thod man diéu kién T < 7, Khi thé tich nhé di, ap suat ting Ién va ta phai dn pitténg voi mét lyre Ién hon. Dudng dang nhiét Van der Waals bién doi tir diém A cho dén diém B, khi dp sudt dat cure dai dia phuong (hinh 4.9a). Song khi ta nén tiép, khf di vao ving BD va lic dé dp sudt phai nhd di theo phuong trinh (4.54) chit khong phai ting lén. Diéu dé cé nghia 1A véi mot _ngoai Ie khéng déi téc dung [én pitténg khi “nhay” manh liét tir trang thai B sang trang thai F tuong ting véi cing mét ap suat. Vay ta c6 cling mét ap sudt, cling mét nhiét dé nhung thé tich nhé hon. Néi khae di khi co lai mét cach ty phat. Mét qua trinh nhu vay la khng thé c6. Trong thu té khi khdng di qua ving BD, vi 6 trang thai A nd da bat dau ngung tu, qué trinh nay xay ra v6i'4p sudt khong déi. Do vay vong cae cuc tri dia phurong can phai thay duéng ding nhiét Van der Waals bing doan thing ngang AE biéu dién qué trinh ngung tu hoi bao hoa thanh léng, Khi chuyén tir diém 4 dén E cang ngay cang nhiéu hoi bj ngung ty, 6 diém E ta chi cd chat léng théi. Khi ta lam gidm thé tich tiép ta s@ quan sat duge sy ting manh ligt 4p suat, vi dO nén duge ctia chét long 1A rdt nhé so voi dd nén duge cua chat khi. Song qué trinh bién déi clia dudng ding nhigt dy dodn bdi phuong trinh Van der Waals trong viing ciing tén tai khi-léng cé thé phan nao duge ly giai theo quan diém thye nghiém. Khi nén rat can than hoi sach (c im ngung tw it), ta quan sat duge 14 khéng c6 ngung ty 6 trang thai A_ma c6 sw chuyén dge duong dang nhiét theo huéng t6i trang thai B. Trong trudng hop nhw vay ta ndi khi bj qué bao hoa. Tuong ty khi kim gidm nén cdn than chat long tinh khiét thi c6 thé di xuéng trang thai E (hinh 4.92) ma khong to ra hoi. Ta e6 Ic dé mot chat Jong dun ndng qué. Trang thai khi qua bao hoa hay chat long dun néng qué li cdc trang thai ban bén, trong dé sy can bing ¢6 dic tinh gid va khéng én dinh, Thuong chi lc nhe hay cé it chdt ban la hé chuyén ngay sang mét trang thai edn biing thich hop nim 6 dau dé trén doan AE. Do dé ta thay rang cde doan AB va DE cia dudng dng nhigt Van der Waals c6 thé thye hién duoc trong thi nghiém. Khéng thé néi duge nhu vay vé doan BD, vi ving do 1a bat kha thi trong thye nghigm. Cung véi sy ting cla nhiét d6, doan AE cang ngay cang ngan, & nhiét do tGi han d6 dai doan nay bang khéng. Diéu dé co nghta 14 trong nhigt do nay 151 thé tich ctia khi v hoi bao hoa trong binh la bing nhau, cdn sur khéc biét hoi va chat léng khéng con. G nhiét d6 cao hon nhiét dé toi han, cdc dudng ding nhigt khi Van der Waals giéng véi cdc dudng dang nhiét cia khi ly wong, su g nhau nay cang Ién khi nhigt d6 cang cao. O nhiét db cao hon nhiét dd han, ndi chung khéng con ving ciing tén tai hoi bao hod-chat long. Chi con khi ma khéng thé lim ngung ty duge trong qua trinh nén dang nhi Trén co so phan tich trén day cua phwrong trinh Van der Waals, ta c6 thé chia mat phing p-V thanh bén mién: khi, léng, cling tén tai long va hoi bio hoa, va hoi khéng bao hoa (hinh 4.9b). Nhéing dé thj kigu nay ma trén dé 6 cae gidi han t6n tai cdc pha khéc nhau déng vai trd co ban trong nhigt dong luc hoc. Ching mang tén cde luge dé pha. Gitta cdc hang sé thc nghiém a, b trong phuong trinh Van der Waals va céc tham sé t6i han c6 cdc quan hé dinh lung chinh xac. G diém t6i han La diém udén cba dudng ding nhiét t6i han, dao ham bac nhat va bac hai cia him p(V) phai triét tidu. Cac didu kin (ap/aV), =0,(8 p/av? ), =0 cling véi phuong trinh (4.54) cho ta cae hé thie sau ma khéng phai tinh ton khé khan lim: ny, Ge 8G Vi =3b, Tso dy, néu biét duoc V, thi cé thé tinh duge thé a <> 4.55 27b° 59) Tur cde cong thie nay ta U Po tich phan tir khi vi 6 = V,/3=4N,V,,,. Phuong trinh Van der Waals so voi phuong trinh Clapeyron mé ta tét hon rat nhiéu biéu hién ctia khi thyc. Song 6 gn ving ngung tu va cdc dp sudt cao, ngay ca phuong trinh Van der Waals cing khong hoan toan mé ta duge ban chat cia khi thyc, vi tong phuong trinh nay khéng tinh dén su két ndi ctla cée nguyén tr & gin ving ngung tu. Vi dy ca phuong trinh trang thai khi thyc Iuu y dén viée tao nén cdc ep két ndi (gm hai phan tt) 14 phuong trinh Dieterici p(V—b) = RTexp(-a/RTV), (4.36) trong dé a, b la cée hing s6. Mét vi du khac ctia phuong trinh trang thai khi thyc la phuong trinh Kamerlingh-Onnes ov=Rifisde Fe.) (4.57) 6 day A, B,... la cdc hing sé thye nghiém. Vige tinh dén mét sé Ivgng nhiéu hon céc tham sé nay cho ta két qua hgp véi thye nghiém hon. Néu chi git lai 152 sé hang dau tiém trong tng vé phai ta sé cO phyong trinh Clapeyron. Cudi ciing ta dua ra phuong trinh Berthelot hru y dén su phu thuge cia dp sudt noi ctia khi vao nhiét dé: (p+ sSs)7-6)=2r. (4.58) Bay gid ta dua ra dinh nghia mét sé dai Iugng nhiét dong lye hoc st xudt hién & moi dang bat ky cita phuong trinh trang thdi. Dé 1A Ad sd nd rdng thé tich a, hé sd nén déing nhi¢s i va hé sé dp sudt nhiét y: 1(av L{av Lap ae ee) piel OE) peel SP 4.59 al: B Ae e Al r) oe) ar ), Nhiing dai lung nay biéu dign su thay déi tuong di ciia mot tham sé xdc dinh gay ra bai sur thay déi cua tham s6 khdc khi tham sé thir ba cOn Iai 1a hing sé. Tir phuong trinh Clapeyron cho khi ly tuéng dé dang chimg minh ring a= Bp. (4.60) Cong thie nay c6 ¥ nghia rat quan trong, do né ding déi vi mét phuong trinh trang thai bat ky. 4.10. Qua trinh da bién va cac trudng hgp riéng cua nd Ta xem xét qué trinh ma trong dé nhiét dung riéng mol cia khi C,, khong thay déi. Ta chua néi chinh xde nhigt nhur thé nao va cling chua gid thiét mot dang rigng nao cho phuong trinh trang thai, Trén co sé nguyén ly thir nhat ctia nhiét dong lye hoc ta c6 thé vidt: 60 = dU + paV =C,dT + pdV. (461) Mat khac 50 =dU +d(p¥)—Vdp =dU + pV)-Vdp = dH -Vdp. (4.62) Vi 6Q=C,dT va (#) =C,, ta cd thé viét hai phuong trinh trén P ), dudéi dang 7 paVv Cdl = Cdl + pd¥ = 6, ~C, =P (4.63) va Cdl’ =C,d? -Vdp > C,-C, = He (4.64) 153 Chia hai C.-C, Ke sain (4.65) C,=G, paV sau khi tach bién cho ta phtrong trinh vi phan # i, (4.66) pv Lay tich phan hai vé phurong trinh trén ta cO In p + nin V= const hay In p¥" = const. (4.67) ‘Tw (4.67) suy ra p¥"= const, (4.68) 6 day n da duge dinh nghia trong (4.65). Phuong trinh nay ding véi mét dang bat ky cla phuong trinh trang thai. Ta xét cdc trudng hgp riéng sau: L. khi n= 0, p¥” = p= const, qua trinh la ding ap, C,, =C,,. 1=C,1C, -C,/C,, 2. khin » pV =const, qua trinh la dang nhiét, C,, =+00. 3. khin =C,/C,, p¥* =const, qui trinh la doan nhiét, C, =0. 4. khi n—>,( pV" =const) => (p'"V = const) = (V = const), qua trinh la ding tich, C, m= Cy. Bién thign ctia him C,, = f(n) va céc ding duéng cia cde qua trinh khac nhau duge vé trén hinh 4.10. ' Dang tich BL | by Hinh 4.10. a) Sy phy thudc cila Cm vao tham s6 dac trung cho qua trinh da bién; b) Cac durang dang nhiét, dang tich va doan nhiét la cac trudng hop dac biét cla qua trinh da bien. Viing gach chéo twong ting voi gia trin > 0. 154 Qua tinh dogn nhigt cén mang tén la qua trinh ding entrépi. Ta lu ¥ rang tham s6 7 c6 thé e6 nhiing gid tri bat ky, nhu 4m va phan sé. Vi du: Tinh nhigt dung riéng C,,cta khi ly tuéng tudn theo bién déi pl =const Tt phuong trinh trang thai ctia qua trinh da bién cho trude, lay cfin bac . 5 c,-C, hai hai vé ta cé pV"? =const, tire 1a + . Déi voi khi ly tudng, (4.69) 2e-1 Thay vio edng thite cho mta thu duge C, = R. 11, Cac chu trinh nhiét déng luc hoc. Hiéu sudt cla cac may nhiét Nhigt dong lye hoe hign trong ludn due hinh thinh va phat wien theo nhu cau thiét ke cae dong co mhiét, tie 14 nhtg may thy hign bién doi nhiét thanh cdng. Nguyén ly thir nhdt khong loai tir viée bién déi nhiét ra cong va nguge Igi. Theo quan diém nay nhigt phai tuong duong voi céng. Song ta sé thay trong cde chu tinh xdy ra trong ede dong eo nhiét, diéu nay 14 khéng ding. ‘Trude khi xét diéu nay, ta ban ludn rong bon vé van dé cae chu trinh nhiét dong lye hoc va hiéu sudt ctia cdc may nhiét. Chu irinh hay qué trink kin la m6t qué trink hay mot chudi cdc qué trinh dua hé nhiét déng lure hoe quay lai trang thai ban du. Chu trinh cé thé thudn nghich hay khéng thuin nghich. MGt qué trinh thudn nghich 14 qué trinh c6 thé xdy ra tir trang thai dau dén trang thai cudi cfing nhu theo chiéu nguge lai, trong dé ede trang thai trung gian Ja nhur nhau déi voi hai hudng xay ra. Qué trinh khéng thoa min nhiing diéu kign nay 1a qua trinh khéng thuan nghich. Cae may nhigt la déi wong nghién citu cla nhiét dong lure hoc kim viée theo chu tinh, Cae diéu kién thudn nghich ciia cde chu trinh hoat dong cla chuing la: Su cdch ly doan mhiét t6t, tinh gia tinh, the 1a thye hién chu trinh rat cham va khéng c6 ma sat eiing nhu nhiing Ie can khdc cia chuyén déng. Day ia nhiing diéu kign rat kho thea man chinh xdc trong thy té. Do vay vé nguyén tc cde chu trinh khéng phai ki thudn nghich. Song dé don gian, ta chi quan tam chit yéu dén cde qua trink thugn nghjch. Trude hét ta nghién edu chu trinh 155 Carnot (1824). Chu trinh nay bao gém hai qua trinh ding nhigt (a + b,c +d) va hai qua trinh doan nhigt (b> c,d > a) (hinh 4.11). May nhigt 1a mot xilanh v6i pitténg chuyén dng, cn chat hoat (nguyén ligu) la khi ly tuéng. Q; 1, >t pail Lay nhigt w b) Hinh 4.11. Chu trinh Carnot cho khi ly tuéng (dién tich gach chéo la d6 do céng thuc hién bdi may nhiét ma so dé ve & b). Hudng cia chu trinh duge chi trén hinh bing céc mai tén, Ta quan tim dén cong thye hign cia khi trong binh. Khi ta quan tim dén céng cia cée ngoai lye thye hign lén khi, hudng ca chu trinh sé nguge I trén hinh vé. Ta gid thiét [a chu trinh bat dau tir diém a. Bién déi dau tién 1a qué tinh ding nhigt trén dudng di tir a dén 5, khi d6 khi gidin ra tir thé tich Vy dén thé tich V,. Co thé thye hign diéu nay khi dat binh trén mot ngudn nhiét c6 nhiét dd 7, (hinh 4.12a), Ngudn nhigt cd mot ngi naing dye rat Ion, ngoai su trao déi nhiét trong ngudn kh6ng cOn cé bt cif thay déi ndo khdc, vi du nhur nhiét dd bi ha xudng. Trong qua trinh ding nhiét, n6i nang cia khi khéng thay déi (AU =0). Tir nguyén ly thir nhat ta cé mhiét Q,duge My trong qua trinh a b phai duge ding hoan toan cho viée thye hign céng W, hay: C fav A 0, = W, AV = RT, |—-= RT, n> 0. 4.70) O=W= |p aan eri >0, (670 A A At A A A 4 + Cn ‘ach Se hit Toc. Dé thye hign digu nay ta dat binh lén mot tim cach nhiét tuyét Adi (hinh 4.12b). Qua trinh gidin khi xay ra mOt edch quan tinh. Trong qué trinh nay khéng cé sy trao déi nhiét gitta khi vi mdi trudng xung quanh. Giai doan ba cia chu trinh 1a nén ding nhiét khi theo con duéng cd. Dé lam viée nay ta dit may vao mét budng lanh (ngudn lanh), te 14 bé nhiét voi nhiét 3 7, a. Bang cdch nay ta tré lai trang thai ban dau ciia chu trinh Carnot. Vi néi nang [a ham trang thai, su thay ddi cua ond trong ca chu trinh phai bang khdéng, nghia la AU =|Q|-|W=0, trong dé [Qj la nhigt trao ddi, cdn |W] la cng thye hign bai khi. Theo thao ludn trén, W = W,-| W, |= Q,-|Q, |, trong do Q, la nhiét lay vao, con Q, 1a nhiét toa ra tir khi. ‘Va dinh nghia higu sud ca may nhiét kim viée trong mét chu trinh bat ky la ty s6 céng thu hign bai may trong mot chu trinh véi nhiét ldy tir ngudn néng trong mot chu tinh _W_O-10)1 QA g ‘Trong cde qua trinh ding nhigt_ pV, = p.¥,, p\V, = p,V,, con trong cae (4.72) qua trinh dogn nhiét ta c6 (hinh 4.11) py PVS PVE = pV". Tit cic phuong trinh nay, qua vai phép bién déi ta tim duge V,/¥, =V,/V,. Ding cac két qua (4.70) va (4.71) ta 6 | Q,|/Q, =7,/7,. Cudi cing ta nhan duge eéng thife sau cho higu sudt cia may nhigt trong chu trinh Carnot ! ar (4.73) Vi T,< T,,nén 7 <1 hay 7 <100%. Vay higu sudt ca chu trinh Carnot chi phy thuge vao ty s6 cée nhiét do 7, /7,. Mdi mgt dong co nhigt mat mot phan nhiét khi thye hién chu trinh. Day 1a nhiét bi phan tan vao nguén lanh va 157 trong chu trinh khéng bién thinh céng. Cong thite (4.73) duge tim ra v thiét chat hogt la khi ly tuéng. Trong myc sau ta chi ra ring chu trinh Carnot c6 mét dic tinh tang hop, nghia la higu sudt ctia nd khong phu thude vao chat hoat duge ding. Vi du nhu khi chat hoat la khi Van der Waals, céng thire cho higu suat vin nhur vay, mac di céng thye hién trong mét chu trinh va nhiét duge trao doi sé khae véi trubng hop khi ly wdng. Cac vi du chat hoat trong cde may nhigt truyén théng Li hoi nude, hén hop nhién ligu vei khi, trong dé nhién liu la hdn hgp xang Ta cé thé dy dodn khong khé khan gi la khi chu trinh khong phat la thi nghich, higu suat cua nd sé nhé hon déi véi trudng hop chu trinh thugn nghich, tue 1a déi véi mét chu trinh Carnot khong thud nghich, trong dé vi dy ta khéng dam bao duge cach nhigt hon hio, 7=1-(|O,1/0,)<1-(7,/7). Thuang cac Idi giai k¥ thudt cho cae ma nhigt di xa khdi chu trinh Carnot. Dé vi du, trén hinh 4.13 ta c6 Joule va Diesel cing voi cdc higu suat ctia ching. ¢ chu trinh Papo Doan nhiét <<)” Doan nhiét a) b) Hinh 4.13. Cac chu trinh: a) Joule; b) Diesel Ta lu y ring mdi mét chu trinh déu cé thé thuc hién theo chigu nguge 2 goai lure duge thy hign trén hé, con nhiét duge ldy tir nguén lanh va toa ra ngudén néng. Hé nhu vay hoat dong nh 1a m6t may anh (ti lanh), nho cong thye hign chuyén nhiét tir vat cd nhiét d6 thap sang vat c6 nhiét 46 cao hon, Dai lugng dae trung cho mét méy lanh 1A 6 lam lanh hivu higu€ : = (4.74) W Q-9, & day O, 14 nhiét léy ttr ngudn lanh, con W 1a céng ding dé chuyén nhiét nay 158 sang bé néng hon. Thinh thong ta eting quan tam dén qua trinh sudi néng lam vat néng hon (chir khéng chi qué trinh Lam vat anh hon nhw trong trudng hop ti lanh). Dung cy sudi néng hoat dong kiéu nay due goi la bom nhier v6i dai lugng dic teung la do hitu higu soi néng 2.0 (4.75) W O- trong dé Q, la nhiét chuyén cho vit dirge sudi néng. 4,12, Entrdpi Déi voi mot chu trinh Carnot thudn nghich ta cb hé tha Q,/| Q, |= 7; /7, hay Q,/7; toa ra) ta cd thé viet O,/7,+0,/ nghich ta cé 1-|Q,|/Q, <1 thie O,/ 7, +O,/T, <0. Mét chu ky bat k: sé lugng v6 han ede chu ky Carnot v6 cing hep (hinh 4.14). Q,|/T,. Do OQ, la duong (nhigt ly vio hé), con Q, ki Am (nhiét 0. Di véi mt chu tinh khéng thudn 5 /T,, do vay thay cho ding thite ta ¢6 bat ding co thé bidu dién li td hop cita mot c ° a < b) ° v a) Hinh 4.14. a) Tiém cn cila mét qua trinh thuan nghich bat ky bang cc chu trinh Carnot b) D6 chinh xc cang cao khinn tién toi vo cing (n 1a sé long céc chu trinh Carnot co’ ban). Trén hinh 4.14 ta vé ra mot sé long hiu han cde chu trinh Carnot C’. Ta thay ring mdi mgt dung doan nhigt bén trong vong kin durge chay qua hai An, mét lan khi gin kh/ va mgt Han khi nén khi. Vay cée céng lién quan dén cae qua trinh nay sé triét tigu nhau, co nghia la cdc duong doan nhiét trong cé thé bd qua, dé tinh gan ding ta chi can ding cc phan tir bd clla cdc dudng ding nhiét va cac duréng doan nhiét. Gan ding nay cang chinh xd néu ta tng s6 lugng cde “vi chu ky" Carnot (hinh 4.14b). Nhu vay, déi véi mot chu trinh thudn nghich C ta cé thé viét QQ: (4.76) Déi véi chu trinh khéng thudn nghich, ta lai c6 tong nay la am. Tién dén gidi han ta cé- mét chu trinh thudn nghich bat ky lim @ ge (4.77) ne Gidi han thu duge la tich phan duéng theo chu tuyén C etia bieu thie a ma ta ky higu la dS. Nhu da thao ludn trude dé, 6Q 1a mot dang vi phan chit khéng phai la m6t vi phan toan phan, song déi véi dS ca mot chu tinh thuan nghich ta 6 gus =0 (4.78) é Ham S cé tén goi la entropi (tir tiéng Hi Lap nghia 1a “thay déi") va la mt trong nhiing dai lung vat IY co ban nhdt, duge Rudolf Clausius dua ra nam 1856. Theo éng, d9 bién thién entrdpi khi hg chuyén nang lung 6 dang nhigt la ty 86 gia nang Inong duge chuyén & dang nhigt nay voi nhigt do ma 6 d6 qua trinh chuyén duge dién ra. Nhu ta thay, do bién thién entropi duge bigu dién qua nang Ivong duge chuyén 6 dang ‘nhiét chit khdng phai & dang cGng. Vay cing khdng lim thay déi entrdpi. Theo (4.78) d6 gia ving vo cling bé cia ham nay 1 mét vi phan toan phan, cd nghta 1a entrdpi, cing nhu ndi nang hay entanpi, 1a mét ham trang thai. Bién ddi cua entrdpi AS = Sc— Sp chi phy thude vao trang thai cudi (C) va trang thai diu (B). Thudng ta chi quan tam vao sw thay déi cita S trong cde qué trinh thudin nghich chit khéng phai gid tri tuyét déi ctia nd, do vay theo dinh nghia ~Sy= pe. (4.79) Dd T Trong trong hgp chu trinh khéng thugn nghich, ding thirc (4.77) phai thay bing bat ding thite AS a oQ = <0. 4.80 g 7 (4.80) Vay déi voi mét chu trinh bat ky ta cé bat daing Unte Clausius 60 <0. 4.81 GF (481) Ta thay ring mét chu trinh khdng thudn nghich co thé biéu dién dudi dang hai qué trinh bién ddi ndi tiép nhau D > C > BD. Ta gia thiét ring qué 160 trinh D — C khéng phai [a thudn nghich, cdn qué trinh C + B xay ra theo mot dudng khde 1a thudn nghich. Litc dé ta ¢6 thé biéu dién tich phan theo vong kin I’ i téng cia hai tich phan dugng cong (4.82) hay (4.83) Vi vay trong cdc qué trinh khéng thuan nghich : 80, S,.-S, =AS > [—=. 4.84) 1S, J 7 ( Truc day trong khi bin vé ding thite (4.35) ta c6 néi dén quan hé 6Q=TAS . Lic dé né chi cé mét ¥ nghia ton hoc hinh thie, vi ta chua biét dén khai niém entrdpi. Néu xét cdc hé cd lap thi dQ =0, tir dinh nghia entrépi ta suy ngay ra hé qua la trong cdc qua trinh thugn nghich AS = 0 (S,. = Sp con rink khong thugn nghich AS > 0 (Sc > Sp). Vay co thé ndi rng rong céic hé cé lap entrépi khong bao gid giam. Nhw ta thdy trong muc 4.13, cdc cdch phat biu khdc nhau cia nguyén ly thi hai nhiét dong luc hoc déu la hé qua cua nguyén the nay. N6i mét céch hinh trong cae qué wong, nguyén ly thir hai duge phat biéu qua entrépi tuong wy nhur mét hinh lap phong quay, luc ta thy né nhur mét hinh vudng biéu dién cho céch phat bidu cia Kelvin, luc trong gidng hinh luc gide biéu dién cach phat biéu cia Clausius. Ta c6 thé tong két nhimg tién dé nhiét dgng Ie hoc cua Vii try qua hai céu ndi ndi tiéng cua Clausius: Maing long cia Vii tru khéng thay déi, con entrépi cia Vit wu luén luén ‘ding. Can luu y ring, entrépi cé thé giam trong truéng hgp mat hé con trao déi nhigt voi mét hé con khdc cita mgt hé Ién hon. u hdi tat ydu duge dat ra: entrdpi 1a gi, tai sao nd khong thé giam duoc, y nghia vat ly cia dai lugng nay 1a thé nao? Dé tra Idi duge nhiing Mot sé cau Idi nay, ta phai xem xét cu trac phan tir cia vt cht. Van dé nay sé duge nghién ciru ky trong chong tiép theo. Dudi day ta xét m6t sé vi du. 7i du 1: Tinh sy thay di entr6pi trong qua trink gian c6 lap thuan nghich mét mol khi ly trong. ABET NDLS: 161 Ta gid thiét rang hé c6 lap bao gdm mét ngudn nhidt voi nhiét do T = const va khi dung trong mét binh véi pittén, Ta tién hanh gian khi qua vi ¢ dim bao su tiép xtc nhiét gidra binh khi va ngudn nhigt. MOt die tinh ty nhign cua entropi suy ra tir dinh nghia cia n6 li cong tinh, ngh entrépi cla mét hé 14 téng cac entrdopi cua cac hé con. Trong trudng hgp cu thé cua ta, do céng tinh we entropi va tir gia thiét tinh thudn nghich eta qué trinh nén AS = ASui + Sppudn = 0 (4.85) Vi khi li ly tong (p¥ = RZ) va qua trinh gin né la dang nhiét (6Q = dW ), dé thay déi entrdpi cua khi be cs te ay Sin as, = [2 aw freee fe -ant>o (4.86) T At Entrépi ctia cd hé phai khdng thay déi vi qua trinh la thuan nghich. Vi vay dé thay ddi entrépi cla ngudn nhiét phai la am AS, =-AS, in i =-ainX< <0, (4.87) ; Vi du 2: Chimg minh rang trong khi nhiét truyén tir vat cO nhiét dé cao hon dén vt c6 nhigt dé th4p hon entrépi cua hé tang. Thue nghigm da rit ra rang, trong cae qué trinh ty phat (khong cé téc dong ciia yéu 16 bén ngoai), khi cé sy tiép xtc nhigt ciia hai vat, nhigt ludn ludn truyén tir vat c6 nhiét dé cao hon dén vat cé nhiét dd thap hon. Ta hay xem xét mot long nhigt 6Q truyén gidta cde vat nay nhé dén mie la khong lam thay déi cae nhigt 46 7), 72(7's > T2) cia ching. DO ting entrdpi eta vat lanh hon sé 1a 5Q/T,, cdn dé mit mat entrdpi cia vat néng hon sé [a -6Q/T,. D6 thay déi toan phan cia entropi cia hé sé 1a as =22 90 _T- tL 1 Tf, O>0, (4.88) vi T,>T, va 6Q> 0. Tir dé ta suy ra gud trinh truyén nhigt la qué trinh khong thudn nghich, do entrdpi cita hé ting. rong nhimg xem xét trude day ta thudng hay néi vé qua trinh doan nhigt, Vi déi voi qua trinh nay Q = const, SQ= 0, do vay dS = 0 va S = const. Vay qud irinh doan nhiét la qué trinh dang entropi. Bay gis mot ln nita ta tro lai chu trinh Carnot, biéu dign né khéng phai trong cdc toa dd p, V ma 162 trong céc toa dé S, 7. Vi chu trinh Carnot gém hai qua trinh doan nhiét (ding entrépi) va hai qua trinh ding nhiét, trong cac toa dé mdi ta sé co mét hinh chit nhit (hinh 4.15). Ta thay ling cdch minh hoa nhu vay li tong hop vi nd khdng phy thudc vao dang cia phuong trinh trang thai khi (khde véi biéu dign trén trong hé toa dé p, V). Ding cdc toa dé mdi, ta ching minh duge dinh ly Carnot, noi ring: Higu sudt cia mot chu trinh thudn nghich bdt kp nhé hon hiéu sudt cha chu trinh thudn nghich Carnot lain viée cimg v6i cde nhiét dé cue ti. Dé chi ra diéu nay, ta thdy ring nhiét cung c4p cho chat hoat trong mét chu trinh Carnot li Hinh 4.15, Chu trinh Carnot trong cac toa dé entropi-nhigt d6 (S-T). Vung bao mién gach ld mét chu trinh khac. Cie chat hoat (kif) thyc hig W=0,-9, 2)(S;-5)). T-én hinh 4.15 s6 do ctia Q, 1a dién tich hinh chit nhat abS,S,, con sé do cua céng W [a dién tich hinh chi nhat abed. Nhu ta biét, higu sudt cia chu trinh 1 ty sé W/Q,. Trong trudng hop mét chu trinh thuan nghich bat ky khac sé do cla céng thye hign duge [a dign tich mat duge gach chéo 4 (trén hinh 4.15), con dd do ciia nhigt cung cap li dign tich mién (4+B+C). $6 dT nhw vay vi mét chu trinh bat ky c6 thé biéu dién la ting ctia cdc hinh chi nhat v6 cing rep biéu dign cho cdc vi chu trinh Carnot. Khi so sanh cae dign tich tuong ting trén hinh 4.15 ta thay A+B+D A OEE cae A A+B+C4+D A+B+C (dpem). (4.89) Teams = 163 Qua day ta ching minh duge mt tinh chét quan trong da duge nhéc dén cia chu trinh Carnot: Higu sudt cia may nhigt hoat dong theo chu tinh Carnot khéng phy thuée vio chdt hoat. That vay, céc dudng ding nhiét va dang entrépi trén hinh 4.15 déi voi moi chat hoat chit nhat abed. tao nén cing mét hinh 4.13. Nguyén ly thi? hai cua nhiét d6ng luc hoc Nguyén ly thir nhat eta nhiét déng lye hoc da khong dat bit ct mot han ché nao lén qué trinh bién ddi nhiét sang céng va nguge lai. Didu d6 co nghia 1a nguyén ly nay khéng phan biét mOt hudng nao cho céc qué trinh xay ra trong ty nhién. Trong khi Ay cdc hign tugng nhiét dong luc hoc quan sat duge da tién trién theo mét hudng xac dinh chinh xdc. Vi dy nhiét da truyén tir vat c6 mhiét d6 cao dén vat c6 nhiét d6 thdp mt cach ty phat. Hon da roi xuéng dat da mat di déng nang cia minh khi va cham véi mat dit, dong nang nay bién thanh nhigt. Hai khi trong mét binh chia boi mt tubng ngan, khi bd tong di sé hoa trén voi nhau. Khong bao gid ta quan sat durge cae qua tr nguge lai xay ra theo hudng nguge lai véi cdc hudng ké trén. Ta khéng t dugc vat néng hon lai néng cao duge nhiét dQ cia minh [én nh vat lanh hon. ‘Tat nhién ta co thé thiét ké may lanh, nhung véi gid phai trd 1A mot cong duge thuc hign bing ngoai lye. Ta cling khéng quan sat dure hon dé tw nang cao bing nhiét lay duge tir méi trudng xung quanh. Cudi cing, ta cing khong quan sat duge hai khi hoa tron nhau lai ty téch khéi nhau duge mét céch ty phat ma khdng cdn téc dong cla bén ngoai. Hudng xay ra ciia cée qua trinh nhiét dong lye hoc duge xac dinh bei nguyén ly thir hai nhiét déng lye hoc. Cé vai kiéu phat biéu tuong duong nguyén ly nay, & day ta chi dua ra ce phat biéu phd bién nhat. Phat biéu cia Clausius (1850): Khéng thé truyén duoc nhiét tit vat cé nhiét 46 thdp hon sang vat cé nhigt dé cao hon ma khong dua ra céc thay doi khde trong hai vat va trong mdi treréng xung quanh chiing. Phat biéu ctia Kelvin (1851): Khong thé ldy nhiét tt m6i nguén va déi né thanh céng ma khong diva ra cde thay adi khée trong hé hay méi trudng xung quanh. h Phat biéu cua Kelvin la khdi quat cia cdc hién twong thye nghiém ma tir dé suy ra sy khdng tuong duong cia nhigt va céng, do cé nhiing gidi han quan trong kha nang ding nhéing ngudn noi nang du tri. Khi khdng co nhiing 164 gidi hen nay, ta c6 thé ding trong thye tién nhimg ngudn nang lugng v6 tan duge ting tir trong khi quyén bao quanh ta, trong nue cua cde dai duong va trong \6 Trai Khi diéu nay thye hign duge, ta khéng pha nhiing nguén nang lugng méi, Mét phat biéu gan gai hay gap cia nguyén ly thir hai la: Khong thé thiét ké duge déng co vinh citu loai Il. Ta dinh nghia dng cy vinh ctu Joai II ld mot may gia dinh lim viée theo chu trinh, lay mét lugng nhiét bat ky chi tir mét ngudn vdi mot nhiét dd xac dinh va cé thé bién nd hoaa ton thanh mot lvong céng tuong duong. Gia thiét chu trinh & day la khong thé thiéu duge néu ta mudn thay déi m6t Iugng nhiét bat ky thanh cong. Khi duéi téc dong clia nhiét lay tir bén ngoai gidn ra thuc hién mét cong héu han. Sau khi gidn xong khi tro thanh v6 dung vi nd khéng thyc hién duge mét cdng tiép. Vige tré lai trang thai xuat phat doi hoi thyc hign mt céng lén khi it nhat bang lugng céng di duge khi thuc hién, Tat ca nhiing phat biéu trén ctia nguyén Ly thir hai c6 thé khai quat bing mOt cach dinh luong 6 dang nguyén de tdéing entropi. Nguyén tic nay durge Clausius dua ra, n6i ring déi voi mét qua trinh bat ky trong mot hé c6 lap dS = 2 (4.90) Dau bang xay ra cho ede qué trinh thudn nghich, cdn dau lén hon cho cée qué trinh khéng thuan nghjch. Vay c6 thé khang dinh ring: Trong mot hé cé lap, céc qué trinh tr phat luén xdy ra theo huténg sao cho entrépi ctia hé tang. Ta thay ring nguyén tic tang entropi 1a hop véi phat bidu cia Clausius cit nguyén Ly thé hai, vi khi truyén nhiét tir vat néng hon sang vat lanh hon, entrdpi cia hé hai vat ting. Bay gié ta chimg minh rang, tir nguyén tic ting entropi suy ra két ludn ta khong thiét ké duge dng eo vinh cizu loai Il, qua d5 chimng minh sy tuong durong cia hai phat biéu. Ta gia thiét hé 6 lap gém mt may nhigt m va mét ngudn nhiét véi nhigt do khong ddi 7. Ligu may c6 thé lay nhigt Q tir nguén va né mt cach tuan hoan thanh céng durgc khng? Tur nguyén tac ting entrépi cia hé, ta cd AS = AS, + AS, gun 20. (4.91) May sau khi thye hign chu trinh tré lai trang thai ban dau, nghia la ta c6 AS,, = 0 do entrdpi la mot him trang thai don tri, Vi mét thay ddi dy nhét trong ngudn la vige lay nhiét Q ra tir nd, ta 66 6Q AS =AS, ie ee eee feo $20, (4.92) 165 tir dé O<0. Vay ta thay ring may lam viée tudn hoan, khéng thé lay ma nguge lai chi 0 thé cho nhigt ra ngudn tanh, nghia la khéng mét may nhigt Jay nhiét m6t cach tudn hoan chi tir mét ngudn va bién né thanh NOi tom Iai, qua viée dua ra khdi niém entrdpi, Clausius di két néi duge céc phat biu khdc nhau duge riit ra tir cde khia canh thyc té khéc nhau. Nguyén ly thir hai nhigt dong lye hoc duge phat biéu & dang nguyén the tang entrdpi 1a mét trong nhiing dinh luat vat ly chung va co ban nhdt, vi nd noi vé hudng xay ra ciia cée qué trinh vat ly. Ta thay ring tir nguyén the wing entrdpi va tir digu 1d m3i mot hé néu dé mae nd, né sé tién dén trang thai can biing, ta suy ra két ludn rng srong trang thai edn bang entrépi dat gid tri ewe dai ctia no (hinh 4.16). ° t Hinh 4.16. Bién thién entrépi cla hé theo thoi gian. Diing dinh luat bio toan nang Iuong trong céc qué trinh nhiét dong lye hoc (dU =5W+6Q) va nguyén tic ting entrpi (w-2 ~ >0) ta cé thé viét dang chung dinh lurong cho ca nguyén ly thir nhat va thir hai nhur sau: dU -~6W aS -———. 20. 4.93, T (4.93) Cac qua trinh khéng thoa man bat ding thite ndi trén la khOng kha thi trong tr nhién, néi chinh xac hon la xée suat xay ra ching gan bing khong. Trong churong sau ta sé biét duce minh hoa théng ké ella entrOpi va trang thai can bing. Ta sé thay ring vat ly théng ké khéng logi trir mOt sé qua trinh di thuéng voi nhimng xdc suat xay ra rat nho, khong tuan theo nguyén ly thir hai cia nhigt dng lye hoe. Ching 6 die tinh ea cdi goi lA sur theing gidng. 4.14. Nguyén ly thir ba cia nhiét déng luc hoc Nguyén ly ny c6 co sé tir thue ng ém, con duge goi la tién dé Nernst- Planck (1906/1912), duge phat biéu nhu sau: 166 Déi voi mot hé nhiét dong luc hoc bit ky, entrépi béng khong wong nhitng trang thdi voi nhiét dé khong. lim S =0. (4.94) Dau tién ngudi ta nghi ring nguyén ly nay chi ding cho cde pha dam dic (nhu cdc chat rin va léng) va thuan khiét vé mat hoa hoc. Viée khai quat hod ra cdc hé bat ky, trong dé c6 khi va cdc dung dich da tré thanh kha thi trén co vat ly thong ké luong tir. Tir ly thuyét nay suy ra la 6 nhigt dg T 0 cae chat khi (vi du nhu khi cde dign ur din trong kim logi) bi suy bién, c6n entrpi cia ching tién téi khdng (hinh 4.17). Déi voi nhiéu khi su suy bién li co ban khi nhigt dé xuéng dudi 0,1 K. Trong nhiing truéng hop nhu thé, do nhiing nguyén nhan thye tién ta cé thé ding mt gid tri thac trién S,ctia entropi. ° T Hinh 4.17. Bién thién entrdpi cia khi tuéng theo nhigt do. Trong nhitng khao sat & trén ta chi ding dén dO gia ting ciia entrdpi AS’. Do vay gid tri tuyét déi cia S duge xac dinh chinh xéc dén mot hang sé cong S,, vi ludn c6 thé viét AS = (Sc + S) ~ (Sp + S). Vai trd ctia nguyén ly thir ba la 6 ché nh né ma ta c6 thé xae dinh duge hing sé nay, vi du nh tir diéu kign lim (Sp + S) =Okhi TO. Trong truéng hgp cde khi trong khi tinh toan ta can ding phuong phap vat ly théng ké luong tt. Mot hé qua co ban cita nguyén ly thir ba la khi T > 0 nhigt dung cia cde vat, va tir dé nhigt dung rigng ciia ching sé trigt tiéu voi mot tham sé xde dinh x, boi vi lim(S) = lim(7S/7) = 0, sau khi ding dinh ly de I’Hospital lim (78/7) = lim (S) + lim ("S) = lim(SQ/@T), =0, tad limC, =0. (4.95) Ta di chimg minh rang déi véi khi ly tong cdc gid tri C,, Cy la khong déi va khong phu thuge vao nhiét 43. Song can phai khdng dinh lai mét lan 167 nia la phuong trinh Clapeyron va cae hé qua rit ra tit nd vé C, khéng con ding 6 gidi han TO. 4.15. Cac thé nhiét d6ng luc hoc Trong nhiét déng luc hoc, ngoai céc ham trang thai ma ta da biét nhu ngi nang U, entanpi H, entrdpi S va cdc tham sé p, V, T, ngudi ta con ding mot sé ham trang thai khac nifa. Dé la: ~ Nang luong te do (hay ham Helmholtz) F=U-TS. (4.96) ~ Entanpi tie do (hay ham Gibbs) G=H-TS. (4.97) RO ring day la cae ham trang thai, vi ching duge dinh nghia la nhimg t6 hop don gidn cua cde him trang thai di duge biét dén truéc 46. $6 hang TS thudng duge goi la entanpi (hay ning lugng) lién két, H duge goi la nang lugng (hay entanpi) te do. Cac ham F va G déng vai tr co ban trong mé ta cae qué trinh trong nhiét dong luc hoc hign tong ludn. Nhu ta biét trong muc trudc, chi nhiing qué trinh thoa man diéu kién sau mdi xay ra (xem (4.93): as a 20. (4.98) Trong nhing digu kién can bing (hay trong mét qua trinh thuan nghich) as 2U-¥ 4 (4.99) T hay . aw = dU — Tas. (4.100) Néu 7'= const thi 6We=d(U -TS) =dF, (4.101) c6 nghia ld SW 1a m6t vi phan todn phan (hay hoan chinh, xem phy luc III), tich phan cita né sé khéng phy thudc vio dudng di. Nhw da khdo sat trong chuong 2, khi céng khéng phu thudc vao dung di néi hai vi tri, ta cé trudng hop trudng Iue thé. Do su tuong ty nay ma F con duge goi 1a mér thé nhigt déng Ie hoc (cing nhu déi voi ham G va Q). Ta thdy ring trong qué trinh thuan nghich duge xét & day, sé do kha ning thye hién céng cla hé khéng phai 4 n6i nang nhu trong qué trinh doan nhiét ma chi mét phan cita n6 1a nang luong ty do F thdi. 168 Néu qua trinh duge xét edn la ding tich (V= const) thi 5” = -pdV = dF = 0. Néu lap lai cach higu trén cho mét qué trinh khéng thudn nghich (thay cho dau bing trong (4.98) bing dau Ién hon) ta c6 dF < 0. Nhu vay ta da di dén két qua la trong nhiing diéu kign ding nhiét-tich, dF =0 cho qud trinh thudn nghich va dF < 0 cho qué trinh khong thin nghich Tuong ty néu ta xét mét qua trinh ding nhiét-Ap thudn nghich, tir ding ~ pdV =d(U-TS). ta 6 d(U+pV-TS)=d(H-TS) =dG=0. thre 3 Cén khi efing trong nhiing diéu kign nay 1 mét qué trinh khdng thudn nghich, tacd dG <0. i tri cure tiéu trong ng Ie hgc, néu qué trinh bién déi trong cdc didu kién ding nhiéttich hay ding nhiét-ap. Khi qua trinh 1a ding entrépi-tich a p thi thay cho T = const truéc dé ta cé S = const hay dS = 0. Cach din dit tuong ty nhu trén dura dén két qua 1a cac ham trang thai Uva H dat céc gid tri cue tiéu trong céc trang thai cn bing. Can phai nhdn manh thém ring trong tat ca cde trang thai can bing néi dén 6 trén, entrépi cia hé dat gid tri cyte dai. Vi du: Chimg minh ring déi v6i hé kin long—hoi (hinh 4.18) tir diéu kién cure tiéu cia ham G suy ra sur bing nhau cia cdc thé hod hoe chat long va hoi. p= const T= const P; = const Ty = const Hinh 4,18. Chat long va hoi trong hé dong & cac digu kign dang nhiét va dang 4p trong hai trang thai can bang. Hé nim trong trang thai cn bing nhigt va co hoc. Ligu hé c6 nim trong trang thai cn bing hod hoc hay khéng? Ding dinh nghia G va dang thire nhiét dong luc hoc U =TS- pV + uN ta co G= uN. Vay ta thay ring thé hod hoc 1 ham Gibbs tinh trén mgt mol cia pha cho trude G =g=—. (4.102) Hee Oi VINE clta ta T= Lyne Nyy + Hiv Nini MOREA Nyigg + Nias = const do hé la kin. Tir digu kign eye tiéu cia G ta cd 169 AG = Hane dN ping * HyasN ~ Ning) = (Hine ~ Ha )AN do vay ta c6 diéu (4.103) ign cdn bing héa hoc Hane = Hous (4.104) Vi du nay cho ta thay sy lién hé cua thé héa hoc (va thé Gibbs) véi su can bang héa hoe. Trong trang thai can bang, sé phan tu chat ling bée hoi trong mét don vj thoi gian bang s6 phan tir hoi bi ngung tw thanh chat long, Cac thé héa hoe cua hai pha chat léng va hoi trong nhimg digu kién nay 14 nhw nbau. Khi nang nhigt d6 [én mét gid tr] xe dinh khéc, du tin ta 66 fly. 2 fly, Va mot s6 phan tir chat lang bay vio hoi. Sau mt thoi gian nao dé ta c6 mét trang thai cin bing méi 41, = 44), 4.16. Quy tac pha cla Gibbs. Cac luge dé pha ‘Tw dau churong nay ta di xét cae didu kign can bang ctia hai hé con. Ta c6 thé khai quat hod nhing i trang th é 6 nhiéu hé con nim trong n bing voi méi tung xung quanh. Ta gia thiét ring hé c6 s thanh phan va’ pha. Ta hiéu pha la mét phan dong nhat cia hé cd trong tat ca cée diém cae tinh chat vat ly nh nhau, téch véi phin cdn Iai ca hé bing mot mat gidi han rd rét. Vi dy dung dich mudi trong nude voi cae mang bang ni va hoi 1a mot hé hai thinh phan (s = 2) va ba pha (f= 3). Cée thanh phan li mudi va nude, edn cae pha la bang — pha rin, dung dich mudi — pha long va hoi nuée ~ pha khi. Cac diéu kign cn bing nhiét dong hoc ciia hé lie dé la: ~ Cain bing nhiét q (4.105) — Cain bang co hoe P (4.106) = Céin bang hod hoc My = My Hy (4.107) o day I) x, =) Px, . Trong trrdng hop chung céc gid Z tri cia bién ngdu nhign c6 thé thu duge véi cdc xée sudt khéc nhau, Ta néi ring cé cae trong sé thong ké khae nhau cho cdc x,. Digu dé xay ra vi du nhur khi con xtc sic khong phai la déng nhat, luc dé P, # const. Bang cach nay ta di dén dinh nghia trung binh céng trong s6, duge goi IA gid tr trung binh. Di vGi bién ngdu nhién rdi rac ta cd ()= Daa (5.4) 7 Trong trudng hgp bién ngdu nhién lién tue ta thay téng bing tich phan, con phin bd P. bing phan bé mat dé xdc sudt p: (x)= Jo(oxar. (5.5) i ‘Thinh thodng ta cing gap céc phan bé chura duge chun hod. Luc do, trong cic dinh nghia (5.4) va (5.5) phai chia vé phai tuong img cho)" P, hay Jodte.’Ta cing ding cée dinh nghia nay dé tinh gia tr] trung binh cia mét ham cta bién ngdu nhién bat ky (g(x,)) hay (g(x)), thay cho vi tri cia cdc bién ngiu nhién trong (5.4) va (5.5) ta c6 cde ham nay. Trudng hop dic bié rdt quai trong la ham binh phuong, ta c6 gid trj trung binh binh phuong ddi voi biéi rai rac 179 (?) =a (5.6) T con déi voi bién ngdu nhién lién tuc ig}= Jetox'de. (5.7) Mét dai lugng mang ¥ nghia co ban trong vat ly théng ké la tan scic (hay phteong sai) cha mét bién ngdu nhién, ¥ nghia cia né duge minh hoa trén hinh 5.2. x | ow} WV) A wf \UY ty” U Hinh 5.2. Minh hoa hinh hoc cho phuong sai cua bién ngdu nhién x. Néu x la gia tri cua mét bién ngdu nhién & mét diém bat ky, con <> 1a gid tr] trung binh thi higu x — duge goi lA thang gidng cia bién x & diém nay. Céc thang gidng cé thé 4m ho&c duong. Dé khéng phi phy thudc vao digu nay ta xem xét dai lugng 14 binh phuong cia thang gidng. Sau khi ldy gid tri trung binh cia né ta thu duge mot tham sé dic trung cho d6 tin théng ké ciia bién ngdu nhién x . Tham sé nay mang tén la tdn sdéc (hay phurong sai) o(x)= (e-(x)y). (5.8) Dinh nghia nay ding cho ca trudng hgp bién rai rac Jn trudng hgp bién ign tuc. Khai trién vé phai cia (5.8) ta c6 a? =(x?=2x(x)+(x)’) =(x2)-2(x) (x) +(x o(x)= Ve) (x). (5.9) Vi o°(x)20 nén (x?)>(x)?. Trong xir ly théng ké cde dit ligu thyc nghiém, dai Iugng (5.9) ¢6 tén goi la sai sé trung binh binh phuong, con trong co hoc lurgng tir (xem myc 14.6) né thudng xée dinh d6 bat dinh cia cdc dai long vat ly. Thudng trong cdc phuong sai. hay éu vat ly ca olin a? déu goi la 180 Vi du 1: Chuyén dng Brown (1827) Ly thuyét chuyén déng Brown, tic 1a ly thuyét chuyén dong cia cdc phan ti “treo” trong eae chét long hay chat khi duge xay dyng déc lap voi nhau béi Smoluchowski va Einstein (1905/1906). Cong thire Smoluchowski- Einstein biéu dién sir phy thuée cla dich chuyén trung binh binh phuong (r?) etia hat ciia dung méi (hinh 5.3) vao thoi gian ¢, nhiét do 7 va do nhét cua chat luu 17: NS a) b) Hinh 5.3. a) Hat c6 ban kinh R chuyén dong do va cham véi cdc phan tir chat léng hay chat khi; b) Cac quy dao cia chuyén dong Brown. 2) __ kD r?\ =), 5.10) ) sep ay 6 day k,la hang sé Boltzmann. Gia thiét rang déi véi nude 4 =10" Pas, R=10%m, T =300K, (=I phit ta cé K =5.10%m = Spm. Vi du 2: Phan bé Poisson (hinh 5.4) Px ° » k Hinh 5.4, Phan bé Poisson. Cac gia tri trung binh va phurong sai 3(k). Phan bé nay 1a mét vi dy cho phan bd roi rac (x, =k). Nb duge viét bang céng thite (5.11) 181 6 day 2=(k), Phan bé nay c6 ¥ nghia 16n trong vat ly hat nhiin, lie dé Pla tan sé xuat hign & phan ra hat nhan trong khodng thdi gian Ar Trong nhiét d6ng lye hoc, phan bé Poisson mé ta cdc thang gidng mat do khi hay dung dich. Ta thay bau trdi cé mau xanh la do nhiing thing giane eta mat 9 khéng khi. Mét khi khdng cé sy thing gidng nay, tén xa dinh s Troi 14 cye nhé va bau trai sé den nhu mu. Vi du 3: Phan bé Gauss (hinh 5.5). p(x) °O x Hinh 5.5, Phan bé Gauss cho hai gid tri khac nhau cua phuong sai. Phan bé nay la mét vi dy cla phan bé lién tuc. No duge mo ta céng thite: P(x) = (5.12) Day [a mét trong nhiing phan b6 quan trong nhdt cd & hdu nhw trong tat ¢ ngdinh khoa hoc tr nhién. ‘Trong vat ly, phan bé Gauss mé ta phan bd sai sé ngdu nhién trong cae thi nghiém vat ly... Dd do sur phan tan thing ké la o. Ciic phép do cang chinh xéc thi gid trj cba o cing nho di, c6 nghia la cac két qua do sé it khc hon gid tri trung binh (x) = M. Néu cdc phép do kém chinh xac hon, phan b6 Gauss s¢ m6 rong ra va thap di 5.2. Trang thai vi m6 va trang thai vi m6. Xac suat nhiét dong luc hoc ‘Ta xem xét khi ly tuéng gm cdc phan tir diém (cdc hat) khéng tuong téc Jin nhau. Trang thai hat thir f duge xae dinh mot cach chinh xée khi biét duge vi tri 7} va van téc ¥,cita hat nay & thai diém ¢. Vay ta phai biét 6 tham sé (trong hé toa dO Descartes): x, ,42,.¥y2¥\jsV- Néu hé khi c6 NV hat, mé ta vi 182 mé eiia hé nhur vay sé can GN tham s6. Trang thai vi mé (vi trang) lia N hat ing 6N tham s6 1a cdc vi tri va van téc cuia tat ca cdc hat trong mét thoi diém cho trude. Dé mé ta mét cach todn hoe tién trién cia cae vi trang ngudi ta dua ra mét khéng gian pha. Diy la mét khéng gian 6N chiéu. toa d9 1a cdc vi tri va dong lugng cia cdc hat riéng biét (dong long li khai nigm chung hon vgn téc). Trong trudng hop mot hat chuyén déng trong khong gian Euclides ba chigu, s6 chigu cia khéng gian pha li 6, cén trong trudng hop chuyén dng mét chiéu, s6 chigu nay la 2 (day la mt khéng gian pha duy nhit ma cé thé biéu dién toan b6 bang hinh vé mot céch dé dang). Trong co hoc cé dién cdc bién vi tri va déng Iugng 1a lién tue. Dé cho céc trang thdi kha thi cla cde hat van dém duoc, thudn tign la ta chia m thién cia vj tri va déng lrgng ra cae khoang v6 cing bé khéng chéng chat nhau Ar va Ap. Bang cach nay trong khéng gian pha xuat hién cae “té bao". Trong khéng gian hai chiéu “thé tich" cua cdc té bao nhu vay la Ar.Ap va c6 thir nguyén vat ly cla mémen dong lung. Vige xe dinh trang thai cla hé cing chinh xc néu cae kich thuée cia cdc 16 bao cang nhd. Trong co hoc e6 dién, dr.Ap co thé nho 1 Trong co hoc Iuong tt, sy mé ta chinh Nae trang thai cila hé & mite nguyén tir cho ta gidi han ca vige xéc dinh chinh xéc dong théi vj wi va déng lugng. Gidi han nay lign quan dén nguyén by belt dinh Heisenberg noi ring, Ar.Ap~h, wong dd h=h/(27), h la hang sé Planck. Nguyén ly nay duge trinh bay trong chuong 14. Song ta néu ra digu nay dé thay nhu cau phai dua ra khai niém cac té bao trong khéng gian pha Wéy cdc vi trang Ia tip cac di¢m trong m6t khong gian pha. Cac vi trang thay déi c6 thé mé ta bing mét day cdc diém tao thanh mot quyt dao pha {hinh 3.6). ° f Hinh 5.6. Vi dy khéng gian pha voi quy dao pha cua hat (hinh chiéu lén mat phang #, p)). Wi trong thy té khéng cé kha nang theo doi duge tét ca cic hat, nén nguéii a ding cde phuong phap théng ké dua ra cdc him phan bd xéc sudt ca cae them 6 vi m6 nhu r, v, p, £. Trong nhiét dong lye hoc ta da ding khai nigm tang thai theo nghia vi mé. Trang thai vi mé cua hé N hat (vi trang) 183 duge xac dinh bing cac tham s6 vi mé dic trung cho hé nhu p, V. T (hay p). Nhu sé thay sau nay, cde tham s6 vi mé lién quan dén cae gia i trung binh cia céc tham sé vi mé. Trude khi minh chimg diéu nay, ta thay ring thudng nhiéu vi trang tuong tng voi mt vi trang cho truée. Ta goi sd cde vi trang trong ung voi mot vi trang cho truée la xde sudt nhigt dong lue hoc W. Day la xc sudt khéng durgc chun hoa dén gia tri mét. Gi ti ciia W cang Ion thi vi trang cang dé xy ra theo quan diém nhiét ding luc hoe. Theo cai goi la gid thiée ergodic cia Boltzmann, tdt cé ede vi trang thc hién cdc vi trang kha thi xdy ra voi mot xde sudt 8 ing nhau. Vi du: Ta gia thiét hé gm bén hat phan biét durge nim trong binh véi trong ngn. Gia sir hai phan binh biéu din hai té bao ca khng gian pha. Hay chi ra tat ca cae vi trang va vi trang va tinh cdc xdc suat nhiét dong luce hoc. Ter 92 ® 13° 04 olee! a) Hinh 5.7. Cac vi trang: a) Cho hé 4 hat trong binh vai téng ngan; b) Vi dy vi trang cho hé N= n; + nz hat. Ta gid thiét la vi trang (hinh 5.7a) duge xc dinh bing sé hat trong timg phin cua binh, cén vi trang duge xéc dinh bing méi mot cach sip dt céc hat duge danh sé trong hai phan. Do vay ta c6 bang 5.1. 184 Bang 5.1. Cac vi trang va vi trang clia hé tiv hinh 5.7a. Cac trang thai vimé | Cac trang thai vi m6 (vi trang) (vi trang) 1 11,2, 3,4 (: 1[2,3,4 2)1, 3,4 4 31, 2,4 4|1, 2,3 (3) 3 1,28,4 1,3)2,4 4 1,412,3 2,3)1,4 6 2,4)1,3 3, 41,2 4 nguge lai voi 2 4 s}e4 5 nguge lai voi I 4 () sudt nhigt dong Ic hoc 16n nhit twong ang voi vi trang dénh sé bing 3 (Wwox = 6). Day 18 trang thai cén bang néu ta dinh nghia trang thai can bing [a trang thai c6 xdc sudt Ién nhat. Trong trudng hop mét hé c6 sé hat bat ky NV (hinh 5.7b): n+n,=N, N w.-[ “ Wi = 2" Néu N = 10, sé tat ca cae vi trang 1a 2'° =1024. Khi cdc vi trang nay thay déi timg gidy mét thi cir 17 phuit, mot trong hai phan binh la rng. Déi véi N= 40 ta cé 2" ~ 10" cdc vi trang cé thé c6 va dé c6 duoc sy thing gidng nhu trén ta phai chd gan 34 ngan nam. Trong nhiing diéu kién binh thudng ta 6 quang N ~10" hat trong mét xangtimét khdi. Vay khéng ldy gi lam la la vé thue té ta khéng bao gig quan sat duge mét ngin cia binh rng ca. 185 5.3. Minh hoa théng ké cua sy c4n bang va entrépi Tir thu nghigm ta thdy ring mdi mot hé c6 Mp déu tién trién vé huéng trang thai vi mé c6 xe suat nhigt dong lye hoc lén nhdt, tire 1a vé hudng trang bang (hinh 5.82). Trong nhiét dong lure hoc théng ké, ta cho phép tin tai thém cac thang gi nghia la nhéng sai léch khéi trang thai can bing, ém can bing théng ké. Cac thing giang khéng lon 6 xde suat Ién, con cae thing ging lén cd xd sudt nhd. Vi du xdc suat dé qua vige dinh nghia khai n 10" hat bat chot dén mot cach ty phat tir mét ntra binh sang nia thir hai (duge mé ta tong muc 5.2) nho dén mire la ta ed thé bé qua mét thing ging nhu vay. Song mat khde khong thé bé qua dirge tinh huéng khi mot niza binh chira nhigu hon nia binh thé hai chi 100 hat ching han. Trong chuong truée ta dura ra khai nigm entrdpi va dinh nghia hign tugng luin cia n6. Ta da khang dinh ring trong hé cd lip entrdpi khéng gidm va né dat gia uy cuc dai ¢ trang thai cén bing. Nhw vay ta thay ring | gitta entropi va xc sudt nhiét dong lye hoe phai tn tai mgt quan m_s6 chinh xéc. Vay ham S = (IV) cé dang nhw thé ndo? Ta biét ring entrdpi cé cng tinh, nghia la khi hé gdm hai hé con A, B voi céc entrdpi $,,S,,entrdpi toan phan 1a téng cdc entrdpi thanh pl S=S,+S,. MA khdc xdc suat nhiét dong lye hoc 14 nhan tinh, nghfa 1a déi v6i hai trang thai vi mé dc Ip tong ing voi hai hé con déc lap A va B, Wy, Nhur vay ta c6: S, +S, = £(W) = £(W.W,)= £(W,)+£(W,)- (5.13) S4 Wrrax Sivas awe ° a) : ° b) ‘ Hinh 5.8. Tién trién theo thai gian cila a) Xac sudt nhiét dong hrc hoc: b) Entrépi cla hé cO lap (cdc thaing gidng thing ké vé mt cach cveng diéu). Ham thod man quan h¢ f(W,Wy)=/(W,)+/(W,) la ham logarit Do vay 5 ~In W. Song entrOpi c6 thir nguyén, nur ta biét [S] = IK. Vi vay hé 36 ty IG phai c6 ther nguyén nhw thé. Ta nho lai ring trong khi nhigt mt mol khé ly trong tir thé tich Vp dén thé tich Ve, sy tl in dang déi entrdpi 186 la ASR In(Ve/Vp). Ca du va vi trang cudi c6 thé biéu dién dudi dang W =(const )"*, vi trong binh dc suat nhiét dong Iye hoc tuong img voi vi trang c6 Nhat. cdn sé cae vi tri c6 thé c6 eda mdi mét hat ty 1é véi thé tich ctia binh. Mat khdc tacé R=k,N,.nén AS =k, In(¥./¥,)"! =k, In(W.IW,). Do dé hé sé ty 16 ta tim phai la hing sé vat ly téng hop: hing sé Boltzmann &,, =1.38.10°°/K, Vay ta 6 thé vidt S=k,InW. (5.14) 6 duge dinh nghia thong ké ctia entrépi, hay con goi la cOng thie Boltzmann-Planck (1906). Binh nghia nay khée ré ring véi dinh nghfa hign twong fu trong mye 4.12. Ngoai ra trong dinh nghia hign twong ludn ta chi c6 dé bién thién cia entropi AS = AO/T, vay chi co thé xée dinh duge entrdpi chinh xic dén mét hing sé. Dinh r 6 dé tr do nay. a théng ké xite dinh mét entropi khong ‘That tha vi khi kiém tra xem hai dinh nghia c6 cho ta cing cae hé qua dinh iueng hay khong Vi du 1: Tinh 46 thay déi entropi khi tron ding nhigt hai khi ly trong khac nhaw v6i cée khdi long m,va m,va cic khéi lrgng phan tir ya va 4, (hinh 5.9). Khi tinh ton ding dinh nghia hign tugng ludn va dinh nghia thong ké. a) L6i gidi hién trong huin Hinh 5.9, Qua trinh trén hai khi: a) Trang thai ban dau; b) Trang thai cudi. Mi khi giain mot cach ding nhiét tir thé tich Y dén 2V. Theo nguyén ly thir nhat nhigt dng lye hoc ta 6 6Q = SW. Déi voi mai mot khi ta co ‘ ‘ me (2 _ RTAV a OW 7" pdv “Sri 2 mR fe =nein2 iV VT b 187 Vin = nrfu va AS = AS, + AS, tac AS, i nom )nina (2 na (5.15) Hy Ms b) Loi gidi thong ké Xe suat nhiét dng luc hoc tuong ing trang thai vi mé ban dau cia mdi N sos , mot khi 1 W,, -(t)- (tranh nham ln voi ky higu céng W), con xic sudi . i N lin quan dén trang thai cudi la W, -( an Do vay, sy thay d6i entrdpi cua moi mét khi li N! AS 8, ~Sy=hy ln We~byln Wy = yl ast ah = in-an( ©) 2 Bay gig’ ta diing cong thite Stirling (xem phu luc IV) InN!= NInN-N ddi voi N00. (5.16) Lic dé ta co. N,N ON =k,| NinN-N=2/ > —* |le AS , [vin (Zn4 *)| bya [ init 2] Song N=N,n=N,™ va k,N, = R. Cudi cing ta c6 wo k,NIn2. AS), = AS, + AS, = ky, (2 Jama (5.17) Vay ta thay ring, mac dii su khéc biét hinh thie gitta dinh nghia théng ké va dinh nghia hign tugng ludn cia entrépi, Idi gidi trong hai trudng hgp la nhur nhau. Vay ta c6 loi gi khi ding dinh nghia thong ké? Mét uu diém r6 rét cla dinh nghia nay la nhé né ta co thé tinh xac sudt nhigt dong luc hoc ctia cdc trang thai khéng cén bing (xa khdi cn bing), con trong nhiét dong lyre hoe hign tuong luan néi chung ta khdng co thé ndi gi vé nhitng trang thai dé ca. 188 Vi du 2: Tinh 6 tng cia xac sudt nhiét dong luc hoc gay ra boi su truyén I iJ nhigt tir vat c6 nhigt 46 300 K sang vat c6 nhiét d6 301 K. Ta gid thiét ring trong hé va mdi trudng xung quanh khéng cé bat cit thay ddi gi. Nguyén ly thir hai cita nhigt déng Ie hoc néi ring nhiét truyén tir vat néng hon sang vat lanh hon. Dong thai voi digu nay I ta cé sy ting cla entrépi AS = 1. - 5, =k, In W, ~k, In W, . Vay ta 06 xdc sudt cita trang théi cudi bing as W, =p 4 )=taesn.10, (5.18) 7 © diy ta da thé céc git wi as= tO toy Kya . = 300301” 38.10 I/K. Déi véi qué trinh nguge lai, khi nhigt truyén tir vat lanh hon sang vat néng hon, ta cd iH Ww ox -*5] =Wj,exp(-8.10"). (5.19) Trong trudng hop dau W, 1a mét dai lugng khéng 14, trong truéng hop thir hai Wé nhé dén mée fi qua trinh gid dinh hdu nhu khéng xay ra. Song dinh nghia entrépi théng ké cho ta kha nang [a nhing qué trinh bi loai trir bai nguyén ly thir hai (trong phat biéu hign tugng ludn) chi nén coi la cée qué trinh rit khé xdy ra. Nhu ta thdy trong vi du trén, entrépi trong nhimg qué trinh dé nhé di. Ta da vé dé thi minh hoa digu nay twong déi cudng digu trén hinh 5.8b, biéu dién sy ting gap khitc lén xuéng cua entrdpi theo théi gian dic trung bing nhiing cue tigu dia phuong khéng [én lim. ‘Tir céng thite (5.18) ta thay, khi long nhiét duge truyén rat nhé va sur khac nhau ctia nhiét 46 cling khdng lén We va Wp sé khac nhau rat it. Néu trong ca hai cong thie cudi cing ta thé AQ =10""J thay cho 10% trude dé thi sé c6 su gin bing nhau cia cdc xde suat dau va cudi. Didu dé c6 nghia la xdc sudt truyén mot lugng n suat cla qua trinh nguge lai, m&c di nhiét dong lye hoc hign turong tudn loai triy sy truyén nhigt ty phat tir vat lanh hon sang vat néng hon. Ta di dén gidi han ing dung ctia nhiét d6ng lie hoc hién tuong ludn, vi trong ving céc gid ét nhé tir vat lanh hon sang vat néng hon la tuong duong véi xéc 189 tri nang lung nho cdc thang gidng thong ké von khéng duge luu ¥ dén trong mé tih én tuong ludin bat dau dong vai tro quan trong. Pham vi tng dung ctia nguyén ly thir hai la rat rong. Song khi hé la qué nho, nhiing thay aéi cia entrépi c6 thé bo qua, quy tae tang entrépi hodn todn mat ¥ nghia Bay gid ta xem xét quan hé cia entrépi vai su sap xép trat ur etia cdc nguyén tur va cde phan wr. Nhu ta di adi dén 6 trén, thudng edt phé bién 1a diéu khing dinh entrdpi la sé do sur thiéu rat ne ctia hé nhiét dong lwe hoc. Sur thiéu trét tw (hay trdt tu) duge ta m6 ta bang xdc suat nhiét dong lye hoc. Hé c6 trat ty due hiéu 1 hé nim trong mét trang thai vi mé c6 vac suat nhiét dong Ive hoc nho (vi dy nhu trang thai ma tat ca cde phan tir trong vi du o muc 5.2 nam chi trong mt nia eda binh). con hé khdng trat ur 1a he nim trong mét trang thai vi mé 6 xac suat mhigt dong lye hoc Ién, Sy mat tat ur §6n nat (hén loan) xay ra trong trang thai cin bing (cée phan tw lap day ea binh mét cach dong déu). Enirépi ctia hé cang ln néu hé cang thidu trat tur Xde suat nhiét déng lye hoe (tite 1a sé cde vi trang thai c6 thé 6) cing Ung khi ta chuyén trang thai rin sang long hay léng sang khi, vay entrépi ing khi ta c6 sir thay d6i trang thai tap trung cua vat chat ti ran sang long va Uir lng sang khi. Entrépi cing sé ting khi ta lim tang nhiét dd ciia hé, do chuyén déng nhiét cia céc hat thinh phan tang. C&n luu ¥ rang, khi ding quan diém cia Clausius vé hudng ting ciia entrdpi, ta phai xem xét mét bién thign entrdpi toan phan, tite 1a sur bién thién entrdpic d6i wreng duge xem xét [dn entrépi cia phin con lai cua Vii tru, Ta xét tiép mot vi du thd vi nia la chat thudn wir (vi du nh CrK (SO,), 12,0). Chat thuda tir c6 thé coi 1A mgt ip cdc nam cham ~ tire 1a cdc Iudng cue tir, khi khdng c6 tir trudng ngoai ching khong chi ra mot hudng wu tign nao ca, béi 18 chuyén dong nhigt hn loan ciia céc nguyen tir lam nhigu bat cér mét trat ty ndo duge hinh thinh mdt céch ngdu nhién cua cde luSng cyc. Song khi cé mét tir trudng ngoai, ching c6 khuynh hudng ty sip dat theo hudng ciia trudng, do vit chdt thudn tir chiu mét trat ty ma ta goi trong trudng hop nay la tir hod. Vat trong trang thai tir hod entrépi ctia chat thudn tir 14 nhd hon, con & trang thai gidi tir, né sé 1én hon. Mot trong nhimg cach hiru higu dé thu duoc cite nhiét dé thap 1d ky thudt dya trén vite mé ding nhiét va dong doan nhiét tir trudng lién tiép nhigu ln (hinh 5.10). Khi mo tir trudng ta sip xép wat ty cdc ludng cuc eiia chit thudn tir theo huéng dudng ste cia trudng, Digu dé "lam tanh" nhiéu cde chuyén déng nhiét nguyén tir, 190 lién quan dén viée vat toa ra mOt long nhiét. Dé git nhiét dd khong ddi (dam bao diéu kién cia mét qua trinh ding nhié duge mdi trudng xung quanh. Sau dé ta cd Kip chat th |. lung nhiét nay phai chuyén ra {n tir khoi moi trudng va dong tudny mot cach doan nhigt, qua dé Lim céc chuyén dong nhiét quay té lai, nhung khéng con manh nhw true vi da chuyén mat ra ngoai mot Jugng nhigt. Vay gidi tir doan nhist da ha thip nhiét dd. Lap Jai nhiéu lin cach lam nay, ta cng ngay cang thu durge nhigt dé thap hon. Tir do xudt hign mot két Iudn mang tinh chit ly thuyéi lién quan dén kha nding dat duge nhiét dé khdng tuyét déi. Khi dudng cong entropi ciia vat bj giai tir nhu la duong cong X ten hinh vé 5.10b. sau mét sé bude hitu han ta c6 thé dat dirge nhiét d6 khéng tuyét déi T = 0 K. Song dudng cong V khong thudn véi nguyén ly thir 6 tuyét Udi tién ti khong, entrdpi cfing phai tién ti khéng. Vay cd dudng cong tir hoa lin dung cong giai tir ba ctia nhi dong lwe hoc, vi khi nhig déu phai tién tdi diém T = 0. Song trong trudng hgp nhu vay khdng thé dat duge nhiét do khéng tuyét déi sau mét sé bude hitu | n cdc qué trinh ding an nhigt, Neuyén ly thit ba dit ra nhing gidi han cho kha ning dat nhigt va di nhigt do 7'= 0. mac dit co the tién dén gan né tuy ¥, diéu da duge khing dinh bing nhimg két qua thyre nghiém. ° T a) Hnh 5.10. Tinh dén nhiét do thdp: a) Bang phuong phap tir hod dang nhiét; b Gia tri doan nhiét khéng tudn theo nguyén ly thr ba cua nhiét dong ly hoc. 5.4. Minh hoa vi mé cua ap suat va nhiét do eo: AF Trong 60 hoe ta dinh nghia dp suit bing céng thie don gin p=", con trong nhigt dong Ive hoe hign tuong twin ta d& ding dinh nghia 191 pao Song minh hoa dng hoc phan tir cia Ap suat la nhu thé nao? Ta gia thiét 14 trong binh cé khi ly tuong gdm cac phan tir voi khdi Iuong m va néng 6 (46 dim dic) n. Cac phan tir chuyén déng hdn loan theo moi huéng 6 thé c6, gid tri van t6e cia ching nim trong khoang 0 b) c) Trong ving nhiét dé ma phuong trinh Clapeyron la ding, céc gid tri tinh toan bang ly thuyét cho cdc nhiét dung va hé sé. « phit hop rit tét vai cdc két qua thyc nghiém. Cac bac tyr do lién quan dén cée chuyén dong dao déng ma ta bo qua 6 trén lai mang tinh chat quyét dinh trong trudng hop cdc vat rin, trong dé cdc nguyén tir thye hign cac dao déng xung quanh vi tri cén bang cia minh. Tinh thé chira N nguyén tur c6 thé coi a mot hé 3N dao d6ng tir didu hoa cé dién (méi dao déng tr c6 thé dao dong theo ba huéng vudng goe nhau tig déi mét). Nang hrgng cia mdi mOt dao dng tir la tong cua dong nang va thé nang, nghia la (¢,) = (e,)+(e,).Theo nguyén ly ding phan nang lurgng ta c6 (4) =(e,) =k, /2 hay (¢,) = ky. Vi thé déi véi ca tinh thé ta 06 (E dung ciia tinh thé mét nguyén tir Li =3Nk,7'. Déi voi | mol (E)=3N,k,T =3RT. Didu do c6 nghia 1a nhigt cal 225 an : mol.K mol.K C, = 3N ky =3R 6 (5.30) Diy la dinh ludt Dulong-Petit dang cho céc vat ran don gin va & nhiing nhigt dé cao twong img (ta nhé ring theo nguyén ly thir ba nhié Jang lye hoe C30 khi 70). Céng thite chinh xéc mé ta hé thie C, 0 cho cae tinh thé s& duge din ra khi ta néi vé vat ly chat ran (chutong 17) 5.6. Quang du‘éng ty do trung binh Cae phan tt khi do va cham nhau nén thye hign cée chuyén déng hon Joan hoan toan ngau nhién theo quan diém vi md, Khodng cach / ma phan tir di qua gitta hai va cham lién tiép (hinh 5.13a) la mét bién ngdu nhién. 196 Hinh 5.13. Day cac vi tri cua phan tl: a) Chuyén déng ngau nhién do cac va cham lién tiép; b) Minh hoa cho viée dan ra céng thie cho quang duéng ty’ do trung binh, Ta dinh nghia quang diréng ue do tring binh (I) =A la khoang céch trung binh / gitta cdc va cham. Dé biét duge tham sé nay phy thugc vao cde dai long nao ta phan tich va cham cia hai hat c6 cée dubng kinh d (hinh 5.13b). Ta ky higu van téc trung binh cia cdc hat 1a (v), con van tbe tuong déi trung binh la (v,,)(n6i chung hoi khéc (v) mot chiit). Ta dura ra khdi nigm thai gian we do trung binh (7), ngbia la thoi gian trung binh gidia hai va cham ign tigp. Ta c6 quan hé tat nhién sau: A=(v)(r), Néu ding khai van téc twong déi, ta e6 thé coi mét hat 1A dimg yén, con mét hat chuyén dong voi van téc (¥,,). Va cham chi xdy ra khi hat thé hai nim trong hinh tru voi day bing zd? va chiéu dai (v,,) (z) (hinh 5.13b). Néu hai hat khéng c6 cdc dung kinh bing nhau, cdn phai ldy dign tich day bing o = 2(d/2+4d'/2)? Trung binh trong hinh try nay (néu chi gia thiét c6 cdc va cham hai hat) chi c6 m6t hat, do vay d6 tap trung cae phan tir trong mién nay 1a (5.31) Nhung 4=(v)(r) nén A= Way'on" (5.32) Néu van tc cita cde hat va cham la ¥, ¥, van tS tuong déi cha ching Wy=F-¥, tir dd ta 06 (53) =((@-¥)) =(%*) +(9)-2¢ Vi = 197 (¥.¥") = (v'cosa’) = 0 do césin géc gitta cae vecto van téc c6 thé am va duong v6i cling mot xée sudt. Néu bd qua su khée nhau gia (v?) va (v)" thi ta c6 cong thie gin ding (v,,)° =(v)' +(v')’. Déi voi cdc hat nhw hau ta cd (v)=(v") hay(v,,)? =2(v)*. Cudi cing ta cd 1 5.33) Vion cS Dé ude lugng duge gid tri cha quiing dudng ww do A, ta gid thiét dudng kinh chuan ctia hat 1a d=10""m. Ta tinh ma a dé hat bing cach chia sé Avogadré N,cho thé tich 1 mol chat khi trong diéu kién binh thudng V,, =22,414dm* . Lite dé ta c6 ——*— £0,8.10%m. (5.34) N. Ta thdy 2>>d, nhu vay cdc khi trong diéu kién binh thudng lodng dén mie c6 thé coi chting 1a khi ly twong. Néu ha thap 4p sudt tir binh thudng (=1.10' Pa) xudng | Pa bang bom khi ra trong mét nhiét dé khéng déi, quing dudng ty do trung binh ting cing ngan dy lan va bing 107'm. Bay gid ta xét phan bé théng ké cho cdc quang dudng di qua cua cac hat gilia cdc va cham, Xac sudt va cham trén doan di ty 1é voi dO dai qung nay, tie la bing ad/. Vay xae sudt khong xdy ra va cham khi di qua quing dudng dl bing P(dl) =1—ardl . Ta ky higu xac suat di qua doan / khong va cham 1a P(D. Tir dinh ly vé xac sudt cdc bién cé déc lap (bing tich cac xac sudt) ta cd xdc suat di qua quang dudng / + d/ bing P(I+dl)=P@(l-ad!). Sau khi thé P(+dl) = P(I) + dpta cb dP =-aP(I)dl. Bang phuong phap tich bién ta co ap | = -adl P Lay tich phan hai vé phuong trinh véi cdc can tuong ting ta c6 PI)=PRe", (5.35) 198 Oday P, = P(0)=1 Wy la chic chan bang 1). Ta thay phan bé qudng dudng ty do khong duge chudn hoa vi © sudt qua doan bing khong khéng co va cham tal a Jeayat = fer“at a a Dé tinh q tu do trung binh ta ding dinh nghia gid tri trung binh cho phan bd khéng chudn héa: Tir (5.35) tac Pih=e"4. (5.36) Ham phan bé nay duge bidu dién trén hinh (5.14) PHL ; 0,37 Is, °

T Hinh 5.14. Ham phan bé xc suat cho hat di qua quang dong J khéng cé va cham. 5.7. Phan bé Boltzmann Ta xét mt hé nhigt dong lye hoc cé lip gdm NV hat nhur nhau nhung phan bigt duge. Ta chia khéng gian pha cia hé ra cdc 1 bao véi cing mot thé tich ¢ va danh sé céc té bao nay. Thé tich mét phan tir ca khong gian pha duge tinh twong ty nhu trong khéng gian Descartes binh thudng va bing dxdydedp dp,dp.. Trang thai vi mé cita hé (vi trang) qua viée dua ra sé hat trong mdi mét té bao. Nhitng phan bé ca thé ciia cdc hat gitta cdc té bao duoc ta goi la céc vi trang. Theo nhu myc 5.2, xc sudt ciia méi vi trang 1 nhur nhau. Con xde sudt nhiét déng luc hoc cia mdi vi trang dugc bidu dién 1a sé cée vi trang (sé cée phan bé ca thé ciia cdc hat) thytc hign vi trang cho trudc 6 (hdy so sanh véi vi dy cy thé cua bén hat va hai budng trong khéng gian pha & mye 5.2). Cae trang thai voi xe sudt 1én nhdt, tire LA cdc trang thdi can 199 bing, sé ld cdc trang thai voi phin bé déu cdc hat gitta cdc té bao (tre 1a cde trang thai vi d6 trat ur thap nhat). Ta ky higu 7,,71),....%, la cac sé hat trong céc té bao duge danh sé bang 1, 2, ..., M. Hé tién dén can bing qua céc va cham gitra cdc hat. Vi hé 1a c6 lap, ta khong ¢6 sy trao déi chat (cdc hat) ln ning lugng véi méi trudng xung quanh, nghia la Din, =N = const, DAE, =U = const. (5.37) Mue dich cia ta Li tim duge ham phan bé cn bing xac dinh sé hat trung binh trong té bao /. Ta bit dau tir céng thire cho x4c sudt nhiét dong lye hoe xd dinh phan bd bat ky cia N hat thinh cde nhém con (cdc té bao) cé 1. Myy.oee My, hat: (5.38) nt nln trys! 6 day sé té bao 1a M. Entrpi tuong tg cho (5.38) theo dinh nghia thong ké la N! I trong do [] ky higu cho nhan nhiéu lin cde thira sé duge danh sé bing i. S=k,InW=k,In (5.39) Vi ca N lan 1, la cae sé lén, ta cé thé ding cng thite Stirling (phy luc LV) va thu duge S=4,(winw-Yninm) (5.40) Trong trang thai cn bing, entropi va x4c sudt nhiét déng lurc hoc dat gid tri cure dai, tire 1a 'S =k, Y (Inn, +1)5n, = 0. (5.41) Trong truéng hgp ta xét, trang thai can bing duge xc dinh béi cue dai ciia entrépi hay xac suat nhiét dong lye hoc vai sy bao toan sé hat va nang lugng cia ca hé, ta c6 cai goi li cue tri rang bude, do phai dam bio didu kign N= const va U= const xuat phat tir cde dinh luat bao ton khdi lugng va nang lugng. Trong gidi tich ton hoc, cde diéu kién rang buge duge luu y dén qua 200 vige ding cac shira sé Lagrange. Céich nay dya trén vige cOng thém (hay trir di) dao him cia cde ham duge xét 6 cde phu tro (cdc thira sé Lagrange) va cho két qua thu duge bing khéng. Nhu vay s6 thira sé Lagrange bang s6 diéu kign rang budc. Trong wudng hop ctia ta c6 hai diu kign rang budc, nén 6 hai thita sé a va f: -> (Ina, +1)8n, -adN - BSU =0 iéu kign rang bude nhin véi cite sé hay ->¥ (Inn, +a + BE, in, =0. (5.42) Vay n=eora (5.43) Thay céng thife nay vao céng thitc cho entrépi ta thu duge: S=k,Nin ye?" +k, BU. (5.44) O day ta da ding quan hé s =e*ypem™. (5.45) ‘Ta goi dai lugng Z biéu dién bing cng thie w Z= er (5.46) 6 day M 1a sé té bio trong khéng gian pha, la tong thong ké hay ham phan chia. Vi sé 16 bao phy thude vao thé tich hé V, ting Z ciing phy thuge vao thé tich nay, Ding céng thite (5.44) ta tinh vi phan toan phan cia S: P+ ky Bau. (5.47) ue uw dS =k, |n PE AN + kyNd(In G W 7 1 Te con c6 thé biéu dién vi phan todn phan dS theo cach khdc qua viée ding ¢inh nghia hign tugng lun cita entrdpi: Q _ dU + pd -udN | Hayy Pavstau. (5.48) T 7 re ER So sdnh céc hé sé canh dU, dN va dV’ trong hai céng thite trén cho dS, ta thdy rang hing sé @ 6 quan hé chinh xie voi thé hod hoc u cia hé, con hing s6 B quan hé mat thiét véi nhigt do. Vi dS = SHAT) R Z A(T), (5.49) cudi cing ta c6 thé biéu dién sé hat trung binh trong té bao thir i (céng thie (5.43) 6 dang 1, = A(P exp (5.50) on Nhu ta thay, s6 nay phy thuge véo nhigt dd tuyét déi T va nang lung E, diac trung cho dio cho truéc, Céng thre nay mang tén phan bd Boltzmann, Phan bé ndy déng mot vai tro rat quan trong trong nhigt dong lye hoc théng ké c6 dién. Dé thi cia phn bd nay cho mot nhiét dé x4c dinh duge vé trén hinh 5.15a. Nhu ta thay sé hat trong té bao thir / cla khong gian pha nhé di theo ham s6 mii cling véi sy ting ctia ning lugng dac trung cho té bao nay. Nang lugng nay phu thudc vao "vj tri” ctia té bao trong khong gian pha. Céc té bao nim & cde ché khac nhau tia khong gian pha c6 thé tuong tng véi cling mét gid tri cla nang long. Ta ky hiéu sé té bao c6 citing mét g Ivong £; (chinh E + dE) la (2). Lite dé sé hat toan phan trong hé c6 ning lugng nim trong khoang cho truée bang tich trj ning 4e hon la nim trong khoang & cita sé hat trong té bio thir i (n, = n(E)) voi sé té bao 6 nang Ingng cho truse (g(E luong réi rac) hay cdc trong sé théng ké (cho trudng hop gid tri lién tuc) khac nhau tuong img véi céc viing gid tri nding ugng khae nhau. Lic dé ta noi ting trang thai nang luong bi suy bién g(£) 13 : dN =n,¢(L). Cac d6 suy bién (trong trudng hop cée gid tri nang Ee & g E a) b) Hinh 5.15. Ham phan bé Bolzman cho nang lvgng thay dé a) MOt cach réi rac; b) Mét cach lién tyc. Déi v6i khi ly turdng ta cé thé tinh sé té bao bing céch sau: trong trudng hop nay cdc hat chi c6 déng nang phy thudc vao ba thanh phin cia dong lung trong khéng gian pha theo céng thie E = p?/2m., Céc hat "nim" trong V6 hinh cau trong khdng gian déng lugng véi ban kinh p va dd day dp sé 6 cng cdc gia tr] ning long nhur vay. Thé tich phn v6 cdu nay cia khéng gian 202 pha bing tich ciia thé tich v6 cdu déng lugng nhin véi thé tich hinh hoe dP. ttic 12 bing 4arp'dpdV , wong dé p? = 2mE va dp = mdE/ p= thu duge sé té bao v ng long cho true bing cach chia thé tich khéng gian pha tuong dg v6i gid tri tuyT, vO v b) Hinh 5.18. a) Phan b6 Maxwell cho do Ion ciia van téc; b) Phan bé Maxwell cho cac nhiét 46 khac nhau. Néu ta ky higu WV 1a 86 lugng toan phan cac phan tir khi trong binh v6i thé met khdi, con d\(v) 1a sé phan tit 6 cae téc dé trong khosing (vv + dv), ta c6 xe suit dé phan tir cd téc dé trong khoang nay la ap. =X pone (5.70) W $6 do ctia xde sudt nay 1a dign tich cia hinh chir nhat (vd (hinh 5.18a). Ham phan bé Maxwell thoa min diéu kign chudn hod froydy =1,c6 é jc suat dé phan tir ¢6 tée dé ndo dé trong khodng tir 0 dén cola chic chan. Ta co thé tinh duge téc 46 cé kha nang nhit yy. qua viée tinh eye dai cia ham phan bd O day ta cé két qua Vag = tl wai fh. (5.71) m m Irén co so e6ng thie chung duge dua ra trong muc 5.1 ta tinh duge cdc dai lvgng trung binh va phurong sai = for enav = [8 ke” 2.60, [be {)= furore pa S60, (5.72) + W2 - (7) -[ frre = [phe 173 ae (3.73) ; Von Vin oot (s4), (5.74) 7 c sud m 207 Ciing cé thé tinh gid tri trung binh cua binh phuong téc dé bang nguyén ly ding phan nang long co) =3(v,). Do tinh bat déi xing eta phan bd nén v,, #(v), digu khde véi phn bé cho van téc. Khi nhiét dé tng, cue dai cia phan bé Maxwell chuyén dich vé phia phai, tire 1a vé phia nhimg téc dd Ion (hinh 5.18b). Theo cdc céng thite (5.71), (5.72) cée gid tri v,,,(v) cting ting. Hé qua cia viée nay la sé va cham gitta cae phan tir cing nhiéu. Vi vay khong ldy gi lam la la trong cdc nhiét dé cao tée dO cae phan img hod hoc ting, vi cée phan ing dé xay ra do céc va cham gitta cac phan wr. ‘Theo cach trinh bay trong muc 5.4, ta cling c6 thé tinh duoc sé lugng trung binh cdc phan tir (n,) va cham véi mét don vj bé mat cia thanh binh trong m@t don vi thdi gian, Day eiing [a thong Iugng cham phan tir thodt ra mot 15 héng trén thanh binh: (n,)=——=—+. (5.75) Céng thir nay duge ding dé mé ta hign turgng trao ra (effusion): qua mot 15 hdng nhé 6 thanh binh khi sé ty thodt ra tir tir. Ta c6 thé tinh duge sé phan tir thoat ra khéi binh trong mét don vj thai gian. Hign turgng nay ding dé tao nén cdc chim phan tir hay do khéi lugng mol cia cdc chat khi. Cac chim phan tir hién nay duge ding dé tao nén cdc vi cdu trac bain din. Chung cing déng vai trd quan trong trong viée nghién ctru cdc nguyén tir va phan tir gan nhw ty do. 5.9. Cac hiéu tng van chuyén trong chat khi Nhiing khdo sdt trong céc muc 5.4 va 5.5 lign quan chu yéu dén cdc qua trinh can bang gia tinh. Song phan Idn cdc qua trinh nhiét dong lire hoc | céc qué trinh khéng can bing. Nhiét déng luc hoc khong can bing (khong thudn ighich) thi phire tap hon nhiéu so véi nhige dong le hoc gid tinh (ddi lie edn duge goi a tinh nhiét hoc). G day ta chi gidi han dén viéc trinh bay mét cach Khai luge cdc hign tugng khéng can bing co ban & dang cdc qua trinh van tai trong cae chat khi. Ta sé thdo lufn cée qué trinh van tai khéi lugng, nang lugng va dong lwgng. Qué trinh vn tai dign tich sé duge ban trong cdc chuong tdi. 208 hrong — khuéch tin Ta xét mt binh khi ma mat d6 n cia né gidm dan theo huéng duong cla Z (hinh 5.19a). Khi khéng 6 trong trang thai cdn bing vi phan bé cdc phan tr eta né khéng dong déu, Chae chin xc sudt nhiét dong lye hoe cia mot phan bd nhur vay khdng phai la eye dai. Song mdi mot hé 6 khuynh hung wang thai cn bing. Trong trudng hop nay viée tién dén trang thai céin bing dya trén vige lam ding déu mat dé cia khi qua cdc va cham gitia cde phan tii. Hign twong vat ly lién quan dén qua trinh nay duge agi la Ahuéch tén, True khi dat duge trang thai can bing, khi duge dic trung boi mot gradién mat dé, tite la Gn/ Gz #0. 4 Zz Zz p déu cd ne +4) n(z) a) b) Hinh 5.19. a) Khuéch tan cac phan tir khi; b) Cac mat céch nhau mét khodng 2 = . Ta ky hig J, la sé phan tir trung binh di qua mét bé mat don vi vudng gée véi true Z trong mot don vj théi gian theo hung dyong ciia truc Z (xem hinh 5.19a). Dai Iugng nay dic trung cho théng lugng cae phan tir khuéch tan. ‘Thar nguyén cia n6 [j,]=I/(m's) chink ta thir nguyén cha [wv] =(1/m")(m/s)=1/(mn's). Luu y dén digu nay va digu 1a huéng ctia true Z chi 14 mét trong ba bic ty do tuong duong ctia chuyén dong tinh tién cta cdc phan th, ta thay thong long j, phai dugc xc dinh bang hé thie kiéu 1/3)n(v). Ta hay xem xét mat phing z= const (hinh 5.19b), ding thé cing ig xem xét hai mat phing lin cin 2’=z—-A=const va 2'=2+4A =const, 6 day 2 la quang duéng ty do trung binh. Cac hat vugt qua mit z tir phia dui trung binh bj va cham mét Lin cudi 6 khoang cach 2 dudi mat phing nay. Cdn cdc hat vugt qua mat z tir phia trén trung binh bi va cham mot Hin cudi & khoang cach 4 twén mt phing dé. Trong sé lugng trung binh céc phan tir (1/3)n(v), mét nia chuyén dgng lén phia trén, cdn mot nira chuyén dong vé phia dudi. Mat dé ctia khi n(z) gidm di doc theo truc Z, do vay théng lung toan phan cita cdc phan tir theo hudng dutong truc Z bing 209 veenacr?-cHI8 $ =Hy)n(2-2)-2()n(z4 2). (5.76) Sé hang thir nhdt chinh 1a sé hat vugt mat phiing z = const tir phia dudi, cén sé hang thir hai la s6 hat qua tir phia trén, Ta khai triéu ra day Taylor ham a( A) va chi gitr lai dén cdc s5 hang tuyén tinh voi 2 n( ~a)= ns) 22, (3.77) n(2+a)xn(e)+ ot, (5.78) E Cfch lim nhu vay duge ly gidi bdi diéu la quing dudng ty do thudng rat nho so vdi céc khong céch ma gitia ching cé nhimg bién thién dang ké cia mat dé. Do vay ta gid thiét gradién mat d6 1a nho. Day 1a mét digu kign can ban cho nhiing khao sat tiép theo. Néu gin ding nay Ia thoa man, ta néi ring hign wong duge khdo sit thuge pham vi mhiée déng ee hoe khéng ein bing tuyén tinh, Trong thuc 1é cd nghia la ta khdo sat cdc trang thai gin véi wang thai cdn bang. V6i gan ding nay ta c6 Efe) Sa-me)- (5.79) 32 G28 6 & hay pe, (5.80) ae day D=3(v)a (5.81) Bigu thire (5.80) mé ta van chuyén khdi lung gay ra boi gradién mat do duoc goi la dinh ludt Fick thie nhat. Dai lugng D duge goi la hé sé khuéch tan voi thir nguyén D= m/s, Ta nhé ring (v)~VT, A~1/n~1/p, p=nk,T nén khi 1 = const, D~1/n~1/p. Con khi p = const, D~T"?. Dau trir trong dinh luat Fick c6 nghia I huéng khuéch tén IA nguge voi huéng cia gradién mat 49, Théng lung khdi lurong theo chiéu giam di ctia mat 46, Dang vecto cia dinh luat Fick thir nhit nher sau: j =—Dgrad(n) = -DVn. (5.82) Luu ¥ dén phuong trinh ign tuc (dinh Iugt bao toan khdi lirong) 210 divj = -O%/ va ding thie div grad (n) = V?n=An, ta c6 dinh ludt Fick thir hai On 2 G7 DV'n= Dan, (5.83) 6 diy n= n(F,1). Nghigm cia phuong trinh vi phan trén cho phép ta xde dinh 6 khi & mét diém bat ky va 6 mét thai diém tuy y. Toan tir (5.84) agi la todn ne Laplace 5.9.2. Vin chuyén nang long — din nhiét Nhiét c6 thé durge chuyén bang bite xq. déi luu hay dan nhiét. Vi dy cia btre xa nhiét la chuyén dén Trai Dat ning luong Mat Troi qua chan khong Vi tru. Vi du cia déi luu 1a cdc dong bién va dong khi. Cac khdéi luong nude va khi duge sudi néng va chuyén di béi dy ctia din nhigt la vig ding nhiét chay tir vat c6 nhigt dé cao hon dén vat cé nhiét 6 thap hon. Trong phan nay ta xem xét dén dan nhiét. z-2 z+h hz moro rorog 1orog Poroe boron tort ° TT; \N rt toi ot hott toi ot fo1ot a) ») Hinh §.20. a) Dan nhiét trong khi; b) Cac mat ma dong nhiét di qua cach nhau mot khoang }, = . Gia thiét ring cd mot chat khi tiép xde nhigt voi hai vat 6 cde nhiét do 7,7. trong dé 7; <7, (hinh 5.20a). Cac phan tir khi & gan vat c6 nhiét dd cao hon sé c6 déng ning Ién hon li ede phan tir & gan vat cé nhigt dQ thdp hon. Song do sur va cham gitta céc phan tt, hé khi sé tién tdi trang thai ean bang, vi cdc phan tir c6 dong nang lon sé chuyén mét phan nang luong cua minh cho nhing phan ti ed déng nang nhé hon. Lae dé ta c6 qué trinh truyén nhiét, tire 1a van tai nang lwgng. Ta ky higu Q. 1a Iugng nhiét chdy qua mgt 211 don vi bé mat trong mét don vj thai gian theo hudng duong cia truc Z. Dai lung nay mang tén mat d§ dong nhist. Thi nguyén [Q.]=Jm’.s) cing la thir nguyén cia [n(v) E]=m°(m/s).J =J/(m*.s). Do vay biéu thie kiéu ~[n(v) £] 6 thé coi li s6 do cla mat 46 dong nhigt. Lam theo cach tuong tu nhu trong truéng hop khuéch tan, ta chon mt mat phang z = const (hinh $.20b). Nang Iuong trung binh chuyén qua mat phang nay theo hudng dirong cia truc Z tinh trén mot bé mat don vi trong mét don vi thoi gian Ia (1/6)n(v)(E(z—A)). Tuong ty, nang lugng trung binh chuyén qua theo hung am cua truc Z 1a (1/6)n(v)(E(z+2)). Ciing nhu trong trudng hop van tai khéi Iugng ta dé y dén cdc phan tir ma trung binh chiu mét va cham lan cui 6 khoang céch FA ké tir mat phiing z, Cac phan tir di qua mat phing nay mang theo nang luong trung binh (£(2¥ 2)) thu duge qua va cham lan cudi 6 cic diém c6 cdc toa db 2 2. Nhu vay ta e6 dong nhigt ting hop bing Q, =(1/6)n{v)[(E(z-a)) -(E(z + 2). (5.85) Ta da gid thiét rang n(v) la hang s6, day la gan ding tdt khi gradién nhigt do khéng én qua. Khai trién nang Iugng ra day Taylor va chi gitr lai dén cdc sé hang tuyén tinh ta co Q. =(1/6) n(o[(ec)- 5B) a] hinge) aE). Ly) gE a 3 Or a" (5.86) OL zi Vi “ap wel nhiét dung tinh trén mét hat, céng thire cudi cling cho dong nhigt ¢6 dang ar ) 5.87, Q.=-25> (5.87) 6 day x= Zn) de (5.88) Ta da thu duge dinh ludt Fourier mé ta sy van tai nhiét trong nhing diéu kign dig, khi khong c6 chuyén déng déi luu cia khi. Dai luong x duge goi la hé s6 ddn nhigt va 06 thét nguyén [y] =m (m/s).m(J 1K) = J (s.K.m). 212 5.9.3. Van chuyén dong wong - sw nhot Gia thiét ring mét cht luu nao dé (khi hay lang) ldp day khéng gian gitra hai tim duge biéu dién trén hinh 5.21a. Ta gia thiét tam duéi dig yén, con tm trén chuyén déng véi van téc u, theo hudng +x. Hinh 5.21. a) Van chuyén dong lugng trong khi; b) Cac mat ma qua ching co van chuyén dong lwong cach nhau mot khodng 2 = Lép chat luu mong tiép xtc truc ti dinh két (adhesion) sé bi kéo theo, do vz , dudi tte dung cia lye sé chuyén d6ng déi voi tim dudi voi mot van téc gan bing w,. Do két qua ctia ma sat ngi, cac lép chat Inu sé chuyén déng d6i véi nhau nhur duge biéu dién trén hinh 5.21. Chuyén dong ciia cite I6p riéng biét theo hudng OX sé lién quan téi viée chuyén dong lugng theo hudng OZ, gay ra boi nhing va cham ciia cde phan tir chat Iuu. so sinh véi tinh hudng khi mét xe lita vurgt xe liza thir hai cham tir xe lita nhanh hon ta ném sang xe tra chm hon cdc bao cat, lic dé ta sé c6 sy chuyén dong lwong. Ta ky higu pe la dé tng trung binh (trong mét don vj théi gian trén mét don vi bé mat) cla thanh phan x cia dong hong chat luu nam trén mat phang duoc xem xét, gdy ra bi van tai cdc phan ti qua mat nay. Ta thay dai long nay c6 thir nguyén ap suat (dé cing) [p..]=(kgm/s)M(m?.s) = (kgm!s*)/m? = N/m? = Pa. Dai luong n(v)mu,ciing ©6 cling mot thit nguyén nhu vay, la dO do cia dong luong duge chuyén. Ding each suy lugn nhur di ding cho trudng hop khuéch tan va dan nhiét, ta néi rang gia tri trung binh eda thanh phan x ctia dong lugng duge chuyén trong mét don vi thoi gian qua mot don vi bé mat tir dudi lén trén bing (1/6)n(v)(m,(2—A)), con gid tri nay ca viée chuyén déng luong tir trén xudng dudi la (1/6)n(v)(mu, (2+ 4). Vay dé céing ton phan li Pox = (1/6)n(v)in[ (u,(2 -A)) —(u, (2+ 4))]. (5.89) Vi quang dung tr do trung binh [a nhé so véi cdc khoang cach ma gia ching ¢6 thé cé mhimg bién thién Ién cia gradién van téc, ta cb wGtaau(eteg Do vay 213 nop 2 He] (5.90) au hay gta = S81. y Py =-1 a ( ) é diy n= Enis) = plo) a. (5.92) 3 Ta da thu duge dinh ludt Newton m6 ti hign trong van tai dong lugng trong mi trudng nhét, Dai luong 7 goi 1a he sd nhdt hay dé nhdt ctia chat gip khi ban vé co hoc chat luru. Song 6 éng hoc phan ti etia nd. dieu. Day chinh 1a tham sé ma ta da day ta cé duge minh hoa Trong trudng hop chung ba chigu 66 chin dai Iwong p,,, tao nén tenxer dp lye tiép tuyén. So sanh cae céng thite cho D, 7,77, ta thay gitta ching co nhing méi quan hé mat thiét (5.96) ién hoa hay khi cac dign ti dan trong cdc chat dan va bin din. O day khéng ky vé van tai dién tich, vi van dé nay sé duge khdo sét sau nay. Ta chi ra céng thire trén co sé tuong ty vi cdc hién tugng van tai di duge noi dén trong djnh ludt Ohm: ep (5.97) trong do j, la mat dé dong dién, 2 la gradién dién thé, con o la dé déin dién cua chat khi. Noi tém lai, tét cd cdc dinh luat lign quan dén cac hign tugng van chuyén trong chat khi déu nhu nhau vé mat hinh thir, "Dong chay" ctia khéi lugng, nang luong, dong tong hay dign tich 1A ty 1é voi nhiing gradién twong tig. Ching déng vai trd 1a cdc lye mhigt dong luc hoc. Cac hé 86 ty 16 gidta cdc dong chay véi cde gradién, ttre 18 D, 7.77.0 a nhing hang sé dic trung cho chat khi cho truéc 6 nhig digu kign nhat dinh. Cac dinh luat Fick, Fourier, Newton va Ohm con ¢6 ¥ nghia Ién & chd ching khéng chi dung cho cae chat khi ma cdn ca cho cac chat long va rin. Lic dé cdc hé s6 D,y,.7,0 durge cho bai cde céng thire khac véi trudng hgp cdc chat khi. 214 BAI TAP CHUONG 5 5.1. Vi quy dao pha cia mét dao dong tur diéu hoa mét chiéu: . Tith thé tich trong khéng gian pha T déi v a) Dao dong tir diéu ha. » # nu b) Hat chuyén déng tuong déi tinh trong thé tich V cé nang lurgng lién hé véi dng lugng qua céng thie B= ptm Ding cong thite Stirling trong phy luc IV. ching minh cdng thite (5.40) Se sinh cée hé sé canh dU, dN va dV trong hai céng thire (5.47) va (548), chiing minh cng thite (5.50). TY phan bd M well cho vin téc (5.67). ding hé toa d6 cau chimg minh céag thite phan bd Maxwell (5.69) theo tée dé ctia ede phan tir khi ly tudng. 5. 5. Be 5.6. Ding cdc céng thire chung trong ly thuyét xc sudt duge dua ra trong mye 5.1, tinh cae dai Ingng trung binh va phuong sai (5.72), (5.73), (574) cho phan bé xac suat (5.69). mw g |. Xait phat tir cong thie (5.21) ching minh céng thite (5.75) cho thong lugng chim phan tir khi thodt ra qua mét 13 héng trén thanh binh. 5.8. Catng minh ring sé va cham etia phan tt vao lem* thanh binh sau Is ¢6 thé duge viét dudi dang v =nv/4, trong dé 7 1a sé phan tir, ¥ li van téc trarg binh cita phan tt. 5.9. Tirh phan phan tir nite 6 nhigt do 273°K cd van téc trong khodng 25¢m/s dén 255m/s. 5.10. Tim sw bién thién entrdpi khi hon hop hai khi khée nhau ed cing mot 49 va dp sudt, nhumg c6 thé tich khdc nhau V, va Vy. 215 Chirong 6 “DONG HOC" BIEN TRUONG, DONG BIEN VA TU TRUONG Thuat ngir "dign" xde dinh cho ta mét tip hop réng nhiing hién twong 1a co sé hau nhur cho tét cd nhiing gi xay ra quanh ta: tir nhding tia chop trén bau toi dén nhéing tia lta nho phat ra khi ta chai diu, dén nhimg lue gitt ede nguyén tt trong cdc phan tir... Ta 66 dign trong cae thiét bi va dung cy khac nhau, tir bong dén dén dign thogi cdm tay, dén cde may tinh, Trong thoi dai ky thuat hign nay, vén higu biét vé dién 1a kh6ng thé thiéu duge. Nho no ma hGi loai ngudi da phat trién rét nhanh ma trong qué khir khong thé tuong tugng trude duge. Nhiing thi nghigm tinh dign don gidn da duoe thyc hign tir thei ed 6 da Vales & Milet (nam 620 TCN) da viét c6 the hut cée soi cd kh6 va mot sd cde vat nhe khac. Trong thoi ky Phuc hung, cdc hign wong tich dién ctia cde vat da duge William Gilbert quan sat A nghién citu. Ong da dua ra thud ngit "dign" (electricity) tir ten goi hé phach bang tiéng Hi Lap la electron. Hign tuong cdc var tich dién cing (én day nhau duge nha bée hoc Otton von Guerike phat hign ra. Mot phét minh tiép quan trong duge du Fay thyc hién dau thé ky XVIII, khi ng thdy duge hai loai dién tich khéc nhau ma sau nay nha bac hoc My B. Franklin goi li "am va “duong" (1750). Lic dé ngudi ta da biét duge ring cdc vat 6 trang thai binh thudng chita cing mot Iugng dign Am va dutong nhw nhau (cdc vat Li trung hoa vé dién). Dinh ludt beio todn dign tich cing da duge xac dinh. Trang thai tich dign ¢6 thé duge chuyén tir vat nay sang vat khdc qua vige tiép xtic truc tiép cua ching ho&e qua vige néi ching bing mét vat thir ba. Céch ther hai din dén viée phan logi cdc vat thanh vat dan (ma qua dé dién tich c6 thé ich ty do) va val ccich dién. Qué trinh dinh tinh cia khoa hoe vé dign cham dit khi C. A. Coulomb phat hign ra dinh lugt mang tén éng vé su tuong tac gitta hai dién tich diém (1785). chay qua mot Tuong ty nhu cach n tugng dign, nhiing hign tugng tir don gian dau tién duoc quan sat tir thoi c6 dai. Thudt ngi "1" (magnetism) xudt phat tir tén goi ctia mot ving cia Hi Lap cd (Magnesia), 6 dé hon 2000 nim trude day ngui ta da tim ra cdc vign dé (duge goi li dé tit) ¢6 tinh chat dac biét 1a hiit cc mau sit. Theo thdi gian, cde vién da nay di duge got mai thich hop dé ding trong 216 y XIL Bac Andi dén 6 trén la ngudi dau tién tao ra cdc nam chém nhan tao qua viée cha sat cc mau sat vao vién da tir. Ong cing da phat hign ra 1a im nam cham ludn xoay theo hudng Nam — Bac. Sau dé nha béc hoc Anh John Michell (1750) da phat hién ra rang tuong téc gitta cde eye tir cling tuan theo dinh lugt "ty 1é nghich véi binh phwong" eta khodng cach, digu da duge Coulomb khang dinh sau dé déi vai Iye té cde dia bin ma ngudi Trung quéc da diing trong dinh huéng 6 thi si Gilbert ma ta dung gitta cdc dign tich. Ta citing da bit dinh Iuat Coulomb ding cho cic dign tich dimg yén nhung khéng duge thod man hoan toan cho cde dign tich khi chéing chuyén dong déi véi nhau. Lire dién phu thud mét cach phic tap hon vao trang thai chuyén dng ciia dién tich. Lic dé ngoai lye dign ta con cd we t7. Hai lye nay 06 thé coi la hai kiéu thé hién cia mét hign tong ma ta goi 1a dién tir. Khoa hoc vé tir phat trién Ite dau déng thi nhung doc lap vi khoa hoe vé dign cho dén nam 1820. khi nha vat ly Dan Mach Hans Christian Oersted di thye bign mét thi igm kinh dién chi ra anh hung cua dong dién [én nam chim. Nhiing quan sat cla dng mang tinh chat khing dinh hoan toin cho quan hé ctia tir voi dign. Sau dé khong liu nha vat ly hoe ngudi Phap Andre’-Marie Ampere da phat hign ra ring ca dong dign cing Li nguén eda vir wudng. Nhiing két q nha vat ly thure nghiém thién ¢ a cla Faraday sau dé di duge Maxwell tong két trong hé phuong trinh néi tiéng mang tén dng. duge coi 1a dinh cao cita vat ly trong thé ky XIX. Ba nginh khoa hoc déc kip true dé i dign hge, tir hoe va quang hoc di duge théng nhat trong khudn khd mét ly thuyét dep dé va chat ché vé mat toan hoc la ly thuyét dign tir, Mot trong nhimg hé qua quan trong nhat duge Maxwell rat ra Ur hé phurong trinh eda minh 1a sw tén tai cla séng didn tir, didu da duge Hertz khing dinh bing thye ughiém sau dé. Nhéing phat minh nay lim nén tang cho su hinh thanh vai phat trong thé ky XX ma ta sé thay trong cae chirong tigp. ‘én cua vat ly hgc hién dai Trong bd sach nay, khi trinh bay ly thuyét dign tir trudng, ta sé khong lan uot di theo timg loai déi tong nghién edu (dign trudng, tir trudng, dong dign...) nhu cdc sdch truyén théng ma chia ra cde churong theo cach mé ta nhiing ddi tuong nay. Tuong tur véi eo hoe, (a goi "dong hoc" cde truvdng var cde dong let céich mé 14 véi vide khong di sau vao nguyén nhén nhiing biéu hién eta ching. con "dong lure hoc" la linh vee nghién ctu ede dink luat cho nhiing biéu hién nay. Cach trinh bay trong phan ly thuyét dign tir efing nhu trong phan eo hoe én co s¢ quan triét phurong phap Iwan nghién céru vat ly da duge trinh bay trong chwong 1 (xem hinh 1.4). Didu can ban [a ta phai phan biét ra duge céc 217 két qua quan st_ ma néu khéng mic sai im trong khi lam thi nghigm, ching sé cho ta mét co s6 ving chic dé xac dinh nhimg nguyén tie (dinh luat) ma cdc hign tugng vat ly tuan theo 6.1, ng hoc" dién trudng 6.1.1. Cuong dé dign tring va dign tich Thudng cac sach viét vé dién hoc bat dau tir mé ta cae dién tich va cae tuong tac gita ching. Do co sé ctia vat ly hoc hign dai la ly thuyét truong lugng ttt, dé tiém cén duge tét ly thu; ‘im dién murdng. Da co mt sé tic gid di theo con dung nay nhung chu that phd bién, doc sé ty di dén két lun vé nhing nhuge diém va wu diém etia cach dura dign trudng Ia trung gian cde tuong tac gidta cac dign tich. khi so sinh véi cach mé ta chi ding cdc dign tich va tuong tac gitta ching. Tir nhiing thi nghiém dign duge néi dén 6 trén, mot sd vat mang dién cd tinh chat 18 khi dat chang trong ving khong gian c6 nhimg At mang dién khie thi 6 nhiing Iue tie dung Ién ching. Nhiing lye nay, fing nhw luc hap din da durge xét dén trong phiin co hoe, déu tée dung trén khoang céich. Trong ca hai truéng hop ta ndi rang tan tai mot srwéng le tae dung len dién tich hay khdi luong. Khéng gian xung quanh vat nang bj thay déi, khi ta dat mot khdi hong khde vio né sé chiu mot Iye hét. Khéng gian bi duge ta goi la wrung hap dén. Co thé tudng tong ring, vat tac dung uyre ti¢p véi trudng chir khong phai voi vat 1a ngudn tao ra trudng. Vi du ta c6 thé ndi qui tio tuong tac véi Tréi Dat, nhung ta cing 6 thé ndi qua t4o tong tac vii trudng hdp dan ciia Trai Dat. Vay trdng déng vai trd trung gian trong tong tc gitta hai vat. ‘Tuong ty nhu khong gian quanh mét hanh tinh duge “lap diy" bai trudng hap dan, trong trudng hgp cac vat tich dién, ta ndi ring trong nhiing ving khéng gian xung quanh ching tén tai mot dién trudng. Dé di tir mé ta dinh tinh dén viée biéu dién cac két qua quan sat dure mgt cdch dinh luong, ta hay thir xem lye tuong tac phy thugc vao nhimg yéu té gi trong cdc hién tugng dign. Dé c6 duge sy mé ta dinh Iugng, cing nhu trong co hee, ta phai dinh nghia duge cdc dai lugng vat ly trong img. Trén co so cdc thi nghiém, ta c6 thé phat biéu mét tién dé sau: Lue tinh dién c6 thé biéu dién dieii dang tich cta mét dai luong v6 hung phu thude vao vat va mét dai lugng vecto phu thuge véo vi tri trong khong gian. 218 F=gk (6.1) Dai lugng v6 hudng q lign két véi vat duge goi la dign tich cita nd, cn dai lugng vecto Egoi la ciréng dé dién irréng & mot diém cho tude cia khéng gian Ya thay rang phuong trinh (6.1) biéu thj tinh chat eta cdc lye dign duge phat biéu 6 dang tién dé. Ta da gap tinh hudng tuong ty khi phat biéu dinh luat thér hai cua Newton trong co hoe. Dinh nghia nhu vay chira mét sur tuy ¥ 6 dang thira sé nhan ca mét trong hai dai lugng. Ta an dinh no bang viée Iya chon don vj cho dién tich. Phuong trinh (6.1) cing cho thay huéng cla cudng dod trudng 6 mdi diém tring véi hudng ctia lye tae dung. DE chimg t6 tién dé trén 1a dung, ta phai lam cdc thi nghiém xem trong céc trudng khdc nhau cé xdc dinh duge cde dign tich khée nhau cho cling mét vat hay khéng, hay ta 6 thu durge eae cong do trudng khéc nhau & cing mot ché déi voi cdc vit tich dign kha nhau khéng. Dé kiém tra nhiing digu nay ta phai do le tae dung lén nhigu vat tich dign khée nhau trong cde trudng khac nhau, nhim mue dich nghién etru xem ta e6 ludn nh§n duge cling cae ty 1¢ chia ciic lye gitta cde vat khdc nhau khéng phy thuge vao trudng, cling nhu gida cac trudng khde nhau khéng phy thuge vio vat hay khong. Cin phai phan biét gita dign iudng (hign trong vat ly) voi cudng dé dién triéng (dai long vat IY). Mt sé nha vat ly hay déng nhat hai khdi nigm nay, efing nhu cé Itic dng nhat dong dign véi cudng do dong dign (xem mye 6.2). Vi du khong duge néi 1 "dign trudng bing 1000 N/C" ma phai ndi "cudng dé dign trudng 1a 1000N/C". Trong chuong 7 (muc 7.1) ta sé dura ra khai nigm mét trudng vecto khic (vector cim ing dign trudng). eding ding dé mé ta cling mét hién tugng vat ly la dign trudng. 6.1.2. Thi nghign cia Millikan iu thé ky XX Millikan da thye hign mgt thi nghigm nd nay. Thingh tiéng dén ngdy \g dign tich khong thé cé cfc gid ti ty y. Ong di nghién citu lye téc dung trong dign trudng len cde gigt dau théi thanh bui trong khéng khi rét sach. Khi khdng cé dign trudng, cdc gigt dau nay st roi ém nay chéing 16 xudéng dudi tde dung cia lye trong trudng véi mét van téc khong ddi vy, 1a két qua ctia viée can bing lye trong trudng P = mg véi lye nhét can cla khéng khi ty 1@ thuan véi vin téc Fy =-7v(dinh luat Stokes), Ong tao ra mot dign truéng thing dimg va quan sat thdy rang van tc gigt thay déi va c6 mét gid tri mdi v. Biét duoc su phy thuge cita hé sé can 7 vao bin kinh cia giot y= 62K 219 (trong lung giot cing durge xée dinh bang ban kinh nay), Millikan ¢6 thé khir duye gid tri chua biét ciia ban kinh va tir cdc phép do van téc cia cae gigt duge thye hign duéi kinh hién vi, éng da xdc dinh duge lyre dign t4c dung én cde giot nay F = gE. Ong da khang dinh ring trong mét dign trudng xac dinh tit ca cdc gid tri do duge cia lye 1a bdi sé ciia cing mét gid tri. Bang cach nay Millikan da xdc dinh rang dién tich g ludn la béi 6 ca mOt gid tri ma ta goi IA dién tich co bin e (quy uée la diong). Vi du ta biét rang dign tich cua dién tir (electron) ie, con dign tich cita protén a ¢ Nhu ta biét moi chdt déu edu tao tie nguyén tit, nguyén vir bao gam cdc tr va hat nhdn, trong hat nhan ¢6 ede prétén va notrén, Binh thudng cdc vat li tung hoa vé dién, tire 1a c6 cing mét sé lurgng cdc prétén va cac dién tu, Vige vi pham sy can bang nay (vi dy cho thém hay bé di mét sé luong dign t) gay ra vat bi nhiém dién. Cac nguyén tir khéng trung hoa vé dién én tu 6 bén ngoai cing xa hat nhan nhat, do gan bé voi hat nhan yéu hon sé dé bi tich risi ra khoi nguyén tir va bi ldy di. Cong dé tach ching ra phy thudc vao tinh chat cia vat, vi du khé tach cae dign tr tr nhya nhn tao hon la tir te. Vi vay khi chai téc, cdc dign tr dé dang chay tir t6e sang luge. Lic d6 luge sé c6 nhiéu dign tt hon, né da duge ich did con t6c bj thiéu hut di mét lugng dign tit, nd da duge rich dién dirong. tm lai, mdi vat tich dign c6 nghia la vat di nhan thém hoje mat di luong dign tir, Digu dé c6 nghTa 1a ta khong thé chia dién tir ra céc phan nh hon. Ciing khéng c6 ¥ nghta khi ndi dign tich ca vat li 3% hay 500% dign tich co ban. Vay c6 thé coi dign tich c6 edu triic hat, 1a t hop ctia cdc dign tich co ban ma ta goi chung la cdc ong ui. Ta néi ring dign tich duge ltrong te hod, trong dé lugng tir nho nhat bing din tich co ban. Mac dit sau nay ta sé thay trong hat nhan c6 cdc hat quéc véi cde dién tich cé dé 1én La 1/3 hay 2/3 dign tich cor ban, song cdc hat quac bi giam cam trong cdc hé nhu prétén va notrdn, ching khéng bao gid duge tach ra & dang cc hat ty do ea. Ta can nhé ring trong qua trinh tich dign, cae dign tir khéng duge tao ra va cing khéng bién di. Chiing chi chuyén tir vat nay sang vat khdc. Dign tich toan phan duge bao toan. Trong tat ca cde qua trinh trong thién nhién, tir cdc higu ting vi m6 dén cdc qua tinh xay ra trong nguyén tt va hat nhan, dinh ludt bao todin dign tich nay déu thoa man. dig am, 6.1.3. Céic don vj vi bie cita cée dai Ingng Don vi ctia dign tich la culéng (C). tri cua dign tich co ban. a xde dinh né bing each dua ra gid 220 e=1,6.10°C (6.2) Sau nay ta sé dinh nghfa 1C theo cach khac. Don vj cua cudng d6 dign trudng trong hé SI 1A Niuton/Culéng (N/C) M6t don vi nita thudng duge ding cho cudng dé dién trudng 1a von/mét (Vm). Trong nhiing thi nghigm tinh dign chuan cae dign tich c6 bac 10°C, con cudng dO dign trudng bic 10'N/C. 6.1.4. Che dwéng site ciia dign tring Cuting d6 dign trudng (cing nhwr cae trudng vecto khde nhur khai nigm dudng dong ctia trudng van téc trong myc 3.2) c6 thé duge biéu dién bang cdc duéng stée ctia trudng. Cac dudng nay cé phuong thudn véi vecto trubng, tite la vecto trudng & mdi diém tigp xe voi dudng site tai diém dé, cdn mat do cia ching (sé dudng site trén mot don vi be mat true giao) bing chidu dai (médun) cla vecto trudng. Ta st vé hudng eta cdc dudng stre thudn véi hudng cia vecto trudng. Hinh 6.1 1a vi dy cde dudng stte cho mét sé dién trudng khde nhau. Fae t+ | a) b) c) Hinh 6.1. Cac duéng sire cia dign trudng: . a) Mét dién tich diém; b) Mot lvong eye dién; c) Mot tu dién phang. Tir céng thie (6.1) ta ¢6 thé néi cdc dudng sire 1a cae dudng ma 6 mai diém cua ching cae vecto lye tac dung lén cac dign tich thir la tiép xtc voi cde dudng nay. Ta cé mét sé lugng v6 tan nhing duéng nhu thé. Song nh da noi 6 trén, ta c6 thé quy ude la vé & méi ln cin cha mét diém cho trude sé dudng site sao cho ty sé cla sé dung site nay dén dign tich mat vudng gdc véi ching bang cudng dé trudng & diém da cho. Nhu vay ta s& cé mét bite tranh hinh hoc cho dign trudng. Trung sé manh hon & ché nao nhiing dudng nay mau hon. Khai niém rat hiru higu nay da duge Faraday dua ra va Maxwell hé théng hoa lai trong khuén khé gidi tich vecto dep dé. 221 Ngubi ta cling quy ude la cée dudng site bat dau tir nhing dién tich durong va két thie & nhiing dién tich 4m (xem hinh 6.1). Theo nghia nay s® c6 tuong tng cde ngudn dirong va ngu dm cia truong, Bay gid ta dinh nghia mét khai nigm eo ban: thong lwong ctia etic dang site hay thong hong ciia veeto cwong dé trudng. Trong gidi tich toan hoc, ta bat diu ur dinh ng’ thong luong so edp (hay théng lirong vi phan, xem phy tue 1) 1a tich vo huéng, clia vecto curdng dé dién trudng vai veeto vi phan dién tich (xem hinh 6.2) & Dea = ds. E Hinh 6.2. Théng long clia dign trong. iS = EcosadS . (6.3) Nhu vay gid uj cia théng Iwong cé thé duong (néu géc a 1a nhon) hode im (néu g6c « 1a tit). Vecto vi phan dign tich ld mt veeto cé dé Ién bing dién lich dS va hudng cia vecto phap tuyén 7: dS = dS... (6.4) Ta chap nhan quy ude sau vé huéng cia vecto phap tuyén: © Déi voi mat kin, chiéu cha 7 ludn hudng ra ngodi. Quy ude nay c6 nghia la néu cdc dudng sire di ra khdi mat kin, ta c6 théng long duong, con khi ching di vio mat nay, ta cé théng luong am. © Déi voi mat c6 ba, chiéu cia # Lién quan vi huéng chay theo bs cita mit theo quy tac mé nut chai (hay quy tic ban tay phai). Nhu vay trong bite tranh dudng stic, thong lugng vi phan twong ng voi s6 dudng site xuyén qua vi phan dign tich dS. Thong lugng toan phan cua curdng do dién trudng cé dang ®,= fae = [Eas (6.5) eS 222 6.2. "Dong hoc" cla dong dién 6.2.1. Nhing dink nghia va don vj Ta goi mét chuyén déng cé tat ne cia dién tich Ia mot dong dién. Chuyén dong nay cé thé xay ra trong chin khéng hay trong mot méi vat chat. Tét nhign didgu kign cdn dé cé dong dign chay Ia phai tén tai cde dién tich wr do. Dién tich duge chuyén qua cdc hat tdi dign, Trong kim loai cdc hat tai 14 cde dién tir tur do, trong cdc chat long va cdc chat khi ta cd cic hat tai khdc dau nhau ma ta goi li ién dutong (catin) va ién 4m (anidn), ngoai ra ta cling 6 ede dién tir, Trong cde chat bin dn céc hat tai am [a cite dign tr. con cdc hat tai dung [a cae 15. Ta quy ude hudng cia dong dign 1a hung chuyén dong ctia cde hat ti duong (hinh 6.3). trudr Hinh 6.3. Dong dign va mat do dang dién. Vat dén \a nhimg vat chita cae dign tich ty do. Mot vi dy cla vat din [a cdc kim loai. Cac vat khéng chira cdc hat mang dign ty do sé khong din dign va cd tén goi la cdc vat cach dién. Dign tich chay qua vat din wong mét don vj thai gian goi la cudng dé dong dién: do de Cuong do dong dién La mot dai lwong vo hung. Dé dinh nghia duge vecto mat d6 dong dign 7, ta phai xac dinh duge mét dign tich ma dong dién (6.6) chay qua. Thuéng ta hay nghi dén tiét dign thing (ngang) cia day din ma dong dién chay qua. Ta xét trudng hop téng quat khi phan bé dong dién chay qua mét dign tich 1a khéng ding déu. Litc dé ta dinh nghia vecto mat dé dong dign } sao cho cudng do dong dign la thong wong cita vecto nay qua dign tich duge xét ao = finds, (6.7) 6 day Fla vecto don vj truc giao vi dign tich cho trudc. Vay c6 thé ndi vector mat dO dong dign la cusng 46 dong dign qua mot don vi dién tich vudng géc v6i hung ma dong dign tich chay qua. Day 1a mOt dai leng veeto vi hudng duge xde dinh béi hudng cia dong dign (tire 1a trang véi hudng cia van tbe cdc hat tai duong va nguoe hudng véi van téc cla cdc hat tai am). Don vj cla cudng d6 dong dién trong hé SI la ampe (A). Dé la cudng dd ciia dong ma dign luong tai qua tiét dign cua vat din trong thai gian mot gidy la m6t culéng, 1A = | C/s. Sau nay ta sé dua ra dinh nghta khéc, Iiic dé cong thite nay dure ding dé din nghia don vj dién tich culéng. Tir (6.7) qua phan tich thir nguyén ta thay don vi cia mat dé dong 14 ampe trén mot mét vudng (A/m?). Mat d6 dong la mé6t dai lugng dinh xtr lién két tét cdc két qua do voi mé hinh vi m6. Ta xét cde dign tich tr do véi mat d9 thé tich p chuyén dong déu theo hudng vudng géc véi dign tich S vi mot van téc (trung binh) ¥ va di duge quang dung x trong mét don vj thoi Bian Luc dé ta cé thé vidt: ja2t@ thd igs) vS dt vSat vo dt 6 day n 1a sé hat mang dign ciia dang trén mt don vi thé tich (mt dd), con q Ja dign tich ciia méi hat. Cng thite nay cé thé coi nhu dinh nghia vi mé cua mit 49 dong dign. Vay ta 6 thé tgo ra dong ¢6 cing mot mat dé hoke ding s6 lwong it hon cdc hat tai dign chuyén dong nhanh hon, hoac sé lyong lén hon cdc hat tai dign chuyén déng cham hon, Ta sé néi dén phép do cudng dé dong dign sau khi dua ra khdi nigm tr trudng (myc 6.3) va cde cdéch phan tich mv ra cac thira s6 trong chuong 7 khi noi vé higu dmg Hall va dign dung eda didt Schottky. =~ pv=ngi, (6.8) v 6.2.2. Dink lugt Kirchhoff thie nhét, phwong trink lién tue Bang tye gide ta cfing dé ding cim thay cde cuong dé cia dong dign chay vao va chay ra tir mét nit nao dé cia mach dign phai cén bing véi nhau. Co thé lam thi nghiém dé kiém tra digu nay. Ta 6 thé phat biéu dinh luat Kirchhoff thir nhat nhu sau: Tong dai sé cde cwéng a6 dong dign di vio va di ra khoi mét nit cua mach dién bing khéng: i 7 Quy ude la cée cusng db dong di ra khdi ndit cia mach dién la duong, (6.9) 224 con cae cursng dé dang di vao la am. Ta cé thé viét dang chung hon cia din luat nay khi cho phép kha nang tich ty dign tich 6 nat hay trong mét midn gi han néo dé ma tir dé cae dong di ra va di vao. Ky higu Q 1a dign tich bi “giam' trong vung nay ta co PTs, =0. (6.10) Day la dang tich phan (vi m6) ctia dinh luat, vi n6i ve Hé chuy én sang dang dinh xi (vi m6), ta thay ring Q= feav, (6.11) ving xéc dinh. 5s finas fv. jav, (6.12) rs i © day trong dang thire cudi cing ta da ding dinh luat Gauss (phy lye 1) chuyén tich phan mat thanh tich phan theo thé tich gidi han bai mit dé. Vay ta c6 thé vidt dQ ww, a - f.o3)\- is) a4 (pars (vjar= ff 2svj roo, 613 dt x alt J (2 ip 6) trong dé da thay di thir ty ldy dao him theo thoi gian va ldy tich phan. Vi thé tich lay tich phan la tuy t tigu cia tich phan kéo theo triét tigu cua ham dui déu tich phan. Do dé ta dé ding nhan duge dang vi m6 (dinh xi) ciia dinh ludt Kirchhoff thét nat By. a Day la phuong trinh lién tuc quen thudc ma ta di ndi dén trong chuong 3. Céng thie (6.14) ndi Ién ring cdc ngudn cia mat dO dong dign tigt tieu voi sir thay déi theo th 6 dign tich dinh xét, Phuong trinh # nay bigu thi cho dinh luat bao toin dign tich, mét trong nhiing dinh ludt co bin ctia ty nhién. sy tri (6.14) gian edia r 6.3, “Béng hoc" cua ti trudng 6.3.1 Mémen lee vi mémen tie Thye nghiém cho thay, mét kim tir hay mOt khung day c6 dong dign chay qua dat gin nam cham khéng déi sé chju tic dung eda mot momen lye, mot dai lwong da durge biét dén trong co hoc. Mémen nay phu thude vao cdch ASAUDCTI-C.400.5- 225 déi tugng nghién citu trong khéng gian, Néu mémen nay triét tiéu, déi tuong sé 6 trong trang thai can bing (dimg yén). Nhu vay trong mét ving cia khong, gian di cé trudng luc, huéng dit cia déi tugng duge nghién cizu déng vai tro quan trong trong turong téc cila vat véi trudng nay. Dé biéu thi duge dic tinh dd, ta xy dung mot tich vecto cia vecto trudng dic trung cho viing c6 twong tac trong khong gian vdi vecto dac trung cho doi tuong chiu su tac déng cia momen [ye n xB. (6.15) Ciing tuong ty nhu trong trudng hop dign trudng, ta néi ring, khdng gian xung quanh cdc vat cé mémen tir t6n tai mot tir trudng. Mémen lye durge biéu dién 1a tich vecto cia vecto dic trung cho vat (mémen tir 17) va vecto dic trung cho tir trudng (vecto cam ting tt B). Dé don gian ta xét mgt khung day din hinh chir nhat ABCD véi dé dai cdc canh 1 a va b, duge dat sao cho phdp tuyén cla khung (cé chidu duge quy ude trong 6.1.4) tao mgt géc @ véi hudng cia B(hinh 6.4b). Lyc ting hgp tac dung lén khung 1a tng eéc lye téc dung lén cdc canh cia n6. Ta sé cé céc Ive c6 chiéu huéng ra phia ngoai cda khung nhu trén hinh (6.4a). Cae lye nhau. Lye téng hop cua cae we A.A, cling triét tigu, song chiing tao nén mét cp luc voi mémen (hinh 6.4b) M, =F sind + F2sind, hay & dang vecto M, =bxF t = A Fy B Fe) i ia a p—2 @s D| _ c VFs a a) >) ,_ Hinh 6.4. Khung chi nhat trong ty truong ) Nhin thang; b) Nhin chéo doe chi thay mot canh cia khung, 226 Thye nghiém cho thay F=laB nén M,, = Rbsin9 = JaBbsind . Ky hiéu dién tich ctia khung [a Sta co thé viét M, =1(SxB) (6.16) Nhur vay thi nghiém véi khung day ggi y ta vé ban chat ctia momen tir, dua dén dinh nghia sau day: Mémen tir la tich ca dong dién chay quanh be cila mgt mat nao dé nhan voi dién tich ctia mat nay: M =ISh, (6.17) 6 day dé dinh nghia mt dai wong vecto ta d& cho tich nay m6t phurong vudng géc véi mat d6 va huréng thudn véi quy tic mé nat chai (ila vecto phap tuyén cia mat S). Can Iuu ¥ rang ca mémen tir lin cam img tir 1A cdc gid veeto. Su khac nhau cia vecto va gia vecto 1a 6 chd qua déi xing guong, vecto bién thanh chinh nd, con gia vecto déi déu. Dé dé hinh dung ta biéu dién gia veeto khéng phai la mat miii tén ma la mét éng véi huéng quay xAc dinh (hinh 6.5). Cac gia vecto duge ding dé mé ta cde dai lugng vat ly khi déi twgng quan tam khéng phai la chiéu ma 1a hudng quay, vi du van téc gée Hi mdt gid vecto, ndi chung lich vecto etia hai vecto la mét gia vecto... Vi Hinh 6.5. Biéu dién vecto & dang thé nén mémen luc tir a mot gid vecto. mai tén va gid vecto & dang ong. 6.3.2. Lye dign dong luc hoc Ta hay lim mdt thi nghiém duge mé ta trén hinh 6.6. Mdt thanh déng thau dat trén hai dung ray din d ca duge dit trong tir trudng coa mot nam cham hinh chir U. Thanh nay sé chuyén déng khi c6 dong dign chay qua no. Hinh 6.6. Lue tac dung lén day dan trong tir trong. 227 Vay day din cd dong dign chay qua khi dat trong tir trudng thi cé lye tac dung lén nd. Ta goi luc nay la lice dién déng lire hoc. 66 thé viet no & dang vi phan dF =-IBxdi. (6.18) Ciing c6 thé ding cdng thire wén dé dinh nghia cho cam ting tir. Néu coi (6.18) la mét dinh nghia cam tg tir, ta c6 thé chi ra ring momen tir la tich ctia cuong dé ding voi dign tich mat (6.17). O day ta khong dura ra chimg minh téng quat vi trong déi phite tap ma chi xét mét trudng hop riéng véi mot khung day chir nh§t. Ta sé ding dai sé vecto dé xem xét vin dé. Didu da nhan manh tir dau la khi ding phuong phap dai sé, ta khong phai tuéng wong vé mat hinh hoc nhur xem xét 6 tren (khong phai ve hinh) ma chi qua cac phép tinh don gidn van thu duge ciing mét két qua cudi citing. That vay, khung day chi nhat e6 cde c&p canh song song tig ddi mdt, dinh ngha béi cde vecto Gh. Khi dong dign chay thudn theo chigu cita vecto @ va nguge vi vecto 5 , tir dinh nghia mémen luc ta cd MW, =x i, +bxF, =1|ax(bxB)-bx(axB)]. (6.19) Qua vai phép bién déi ta duge hay My, = sass-fo3y = ssfba\-[tant B (6.20) Céng thite (6.20) phir hgp véi céng thite (6.15), trong do momen tit 1a Af =1(axb), thufin véi eéng thire chung dinh nghia mémen tir (6.17). Trong hé SI. don vi cm ting tir li tesla, 1T = 1 N/(A.m). f trudng Trai Dat c6 cam tmg tir bic 10°°7', trong nhiing nam chim bén ving cam tng tir 6 bie co 1 T. 6.3.3. Lue Lorentz Trong tir trudng cd mot luc tic dung én dong dign khéng phu thudc né chay trong day din hay trong chin khdng. Chuyén déng ctia dién tich trong trudng hop riéng cia mét dong dign, vay ta c6 thé ding cong thite cho luc dign dong lye hoc. Theo (6.18) ta co jx BdSdl = pix BdV, (6.21) Vay déi voi dién tich diém = fod¥ ta c6 FaqexB. (6.22) Day chinh 1a lye Lorentz cho dié tich diém trong tir trudng (hinh 6.7). q Hinh 6.7. Lyc Lorentz 6.3.4. Dudng cam ting te (hay dwing sttc tit tréng) Ciing nhu trong wudng hgp cudng dO dién trudng, cam ting tir c6 thé biéu dién hinh hoe bang cae dudng site. Ta c6 thé lam thi nghiém voi cde min cua sat xung quanh mét day dan cé déng dién chay qua (hinh 6.8) hay quanh mét thanh nam cham (hinh 6.9). Ching sé ty sip xép theo cdc duéng cong ma ta c6 thé tung tugng Li cae dudng site. Co ché sip xép cdc min sit nay cing nhu trong thi nghigm tinh dign tuong ty va s€ duge gidi thich khi ta néi vé anh hung ctia trudng len vat chat. A 1 EY H Hinh 6.9. wong sic tir truéng quanh nam cham. Hinh 6.8. Duong sire ty truong quanh day dan thang. Nhu da ban dén 6 trén, khéng gian quanh vat cd khdi Iugng duge “lap kin" bing mét trudng hap dan, con khong gian quanh mot dign tich dang yén chia mét dign trudng. Khi dign tich chuyén dong, trong khong gian nay c6 thém mét bién dai nita ma ta goi 1a fz @irdng. Ngudn cia tir teudng 1a cdc dign tich chuyén dong, vay thi 6 cde nam chim khéng déi chuyén dong nay 6 dau? Ta c6 cau tra li don gin: & trong cdc nguyén tir. Nam cham toan bd cé thé khong chuyén déng, nhung cac dign tt trong cdc nguyén tir tao nén né chuyén déng khéng ngimg. Chuyén déng nay cé thé & hai dang: chuyén dng theo cde quy dao nguyén ti ma ta st chinh xée hod trong phan ly 229 thuyét long tir, hay qua dai lugng goi la spin ma trong nhiéu sich dug coi la momen dong luong cia dign tir trong chuyén déng quay quanh true riéng ctia nd, mae dit cach minh hoa nay khéng thich hop nhur sé thay tong phan ndi vé spin sau nay, BAL TAP CHUONG 6 6. . Tinh cudng d6 va thé cua dign trudng & diém gitia hai dign tich diém g, va gy. Hay. xem xét hai trudng hop q, = 45 =5.10°C va q, Khoang cach gitia hai dign tich 1a r = 2m, dign thdm cia chan khéng la & =8,85.10 "C/V. 6.2, Neudn cia dign trudmg 1a hg ba dign tich diém giéng nhau c6 dign tich q, duge dat 6 ba dinh cua tam gide déu 6 canh bing a. Hay xdc dinh cuéng d6 dién trudng 6 trung diém cac canh cita tam gide nay. Ap dung bing sé: g=10°"'C,a=2cm, dign thim cia chan khéng 1a &) =(36710°)' F/m 6.3. Trong mét dign trudng khdng di cé cudng 46 E=15V/m, didn te di qua mt quang duéng S = 2m véi v t6c trung binh v = 2000km/s. Hay tinh d6 ting van téc cla tir. Ty 86 gitta dign tich ca dién tr v6i khdi lugng cia né la gq, /m =1,76.10"'C/kg. 6.4. (Thi nghiém tong ty véi thi nghigm cia Millikan). Trong diu véi mat 46 p, = 800kg/m' durge tao ra mét dign trudng déu doc voi curang dé E 3,6.10° V /m. Ngudsi ta dit trong trudng nay mdt vién bi tich dién co 600kg /m*. Hay tinh dign tich cia vién bi, néu biét ring né 6 trang thdi nghi. Gia téc trong trudng 1a g=10m/s?. ban kinh r = 5 mm va mat do 6.5. Nguoi ta dit vao trong mét tir trudng khéng déi véi cam ting B = 0,02 T mét khung day phang hinh tam giac vuéng can véi cdc canh géc vung @ = 30 cm. Hudng cia tir trudng vudng géc voi mat phang khung day. Cudng dé dong dién trong mach khung la / = 1,5 A. Hay tinh cdc lute tic dung lén canh cua khung day va lye tong hgp cia ching. 230 6.6. 6.1 be 6.9. . Mt tir trudng déu cé cdm ting tir B= . Mot thanh kim loai cd chiéu dai / = Im va khdi lugng m = Mét khung day hinh chi nhat co m= 50 vong voi bé mat S = 12 cm? nim trong mét tir trudng c6 cém tng tir B= 0.5 7. Phap tuyén voi mat ciia khung tao én mot goc a = 30° vei hudng ctia tir trudng. Mot momen lye bing bao nhiéu tac dung lén khung, néu trong cudn day c6 mét dong dién voi cudng dg /= 104? .5 T sé thuc hién m@t céng bang bao nhigu khi dich chuyén mét doan day din cé chiéu dai / = 0.2 m di mot doan S = 0,25 m1? Huéng dich chuyén etia day dan vuéng géc véi huéng cita tir trung va huéng cita dong din. Day dan ©6 dong dién véi cursing dd 1= 10 A chay qua tao nén mot géc cr = 30° voi huréng cita tir trudng. 0.5 kg duge treo ngang trén hai day xich trong mdt tir truéng déu cd cam img tir B= IT. Cac during site cia tir trudng c6 hiéng doc. Khi trong thanh cé mot dong dién khong déi chay qua, thanh bj nghiéng di lim cae day treo tgo nén mot goc a = 45° vdi chidu doc. Hay tinh curang dO dong dign chay trong thanh kim loai. Gia tc trong trudng duge cho trude g = 10 m/s*. Dign tir sau khi di qua trong chan khéng mét higu dign thé U = 500 ¥ roi vao mét tir truong déu c6 cém img tir B= 0.5 T voi van téc vudng gdc voi céc during site cita tir trudng, Hay tim ban kinh dudng tron ma dign tr vach nén. ign tich cia dign tir ¢=1,6.10°C, khdi lugng cia dién tir m=91.10 kg. 231 Chuong 7 “BONG LUC HOC" CUA BIEN TRUONG, DONG DIEN VA TU TRUONG 7.1. "Béng luc hoc" cia trudng tinh dién trong chan khéng 7.11. Trudng tah dién la mot trong thé Nhu ta da p dén trong chuong 3, trudng tinh dién 1A mot trurdng thé (hay goi khée di la mt trudng bao toan), nghia 1a cudng d6 ctia né durge bidu dién 1a gradién ctia mét ham v6 huéng ma ta goi 1a thd: E=-V¢. TN) Tinh chat thé ctia truang suy ra tinh khong xody cia nd. Lie dé lieu sé cla curdng dé dign trudng doc theo mot dudng cong kin bat ky triét tigu: Edi =0. (72) Tinh khéng xoay duge biéu dién mot cach dinh xir la rota cia cudng 46 dign trudng trigt tia VxE=0. (7.3) Ta tinh cOng thyc hign dé dich chuyén mét dign tich thir Q tir diém A dén diém B ciia mét trudng tinh dign. Cong & day duge hiéu theo nghia théng thudng trong eg hoe, 1a tich v6 hudng cila vecto Ie QE tac dung lén dign tich thir Q véi vecto dich chuyén dl’ = idx + jy + kez cia dign tich nay f 28 tes 2 ay ae a ey 4 W = [Fl =-0 [Edi = i i 7 (74) =Qfde=0(9,-9,). ‘Ta c6 dau trir trude tich phan thir hai chita cudng d6 dign trudng 1a do phai tic dung mot lye F can bing véi lye cia dign truong QE. Vay céng duge thuc hign dé dich chuyén mét dign tich tir diém nay sang diém khée bing su thay déi thé nang trong dign trudng gidia hai diém nay, khi coi dign thé bing thé nang tinh trén m6t don vi dién tich thir dat trong dién trudng E, = 09. (73) Tir (7.4) ta thay chi c6 thé tinh chinh xac duge higu cdc dign thé gitta hai diém, hay cing chi c6 thé biét duge dién thé & mat diém cho trude so véi dién thé a mgt diém duge chon. Higu cic thé gitta hai diém ta goi Ia hiéw dién thé gitta ching. Don vj cua higu dign thé trong hé SI 1a van: 1 = 1 CLV la higu dién thé gidra hai diém eta trudng ma su dich chuyén mot dig tich 1 C gitta ching doi hoi thye hign mgt céng 1 J, Tir dinh nghia tich v6 hudng cae vecto, ta thay khi chuyén dich mot dign tich theo huéng vudng géc véi cae duéng stre. céng thuc hién la bing khdng. Lite dé ta néi ring da dich chuyén mot dién tich trén mgt indit dang thé, Do vay cdc mat dang thé ludn vudng goc vai vecto curing dd dign trudng. Trong tinh dién hoc, mat cua vat din la mat dang thé, tir do vector curdng d9 dign trudng ludn vudng gée vi bE mat ctia vat din. Quan hé (7.1) chi ra rang, thay cho don vi etia cudng dd I N/C ta c6 thé ding | V/m. ‘Tir (7.2) ta co thé phat biéu tinh khéng xody cla trudng tinh bing mét cach kha: trurdng ¢6 duve tir dinh nghti Cong dé dich chuyén mét dién tich trong tring tinh dién theo mét duong cong kin le béing khéng. Khi xéy dung duoc khai nigm higu dign thé, ta c6 thé néi ve higu ting Hall due ding dé xée dinh mat dd cdc hat mang dign cia dong dign. Dudi sir tic dung ciia dong dién chay qua vat dit trong tir trudng, mt higu dign thé xuat hign theo phurong vudng géc voi trurdng va hudng cia dng dign voi dé lon ty 1é vai tich eta chiing (hinh 7.1) [Egg TTV ol Hinh 7.1. Hign tugng Hall Hiéu dién thé trong hiéu img Hall duoc xudt hién nh sau: Céc quy dao cia cic hat mang dign cua dong chuyén déng doc theo mau thi nghigm hinh hop chi nhat bj cong di trong tir trudng. Cac hat tai dign chuyén ddng ra phia bd cia mau thi nghiém va nap dign, ching tao ra mot dign trudng ngang. Qua 233

You might also like