You are on page 1of 132
BAI MO DAU I. VAT LY: NGANH KHOA HOC BO ICH VA LY THU Dau tign la mot cdi hur v6, Mot chan khong tuyét d6i, khong 06 cd khong gian, thdi gian lan vat chat, khéng cé ca Anh sing lin 4m thanh. Nhung dé 1a mot chan khong dac bigt, chita mOt thé nang tiém ting nhu mét tang dé lon dat bén bo vue thiim. Ai tao ra ting dé dé, dén nay ta cing chua biét duge. Ta chua biét duge tir Ie sinh ra dén khodng thdi gian cye ky ngin ngii 10“ giy (tte 1a gan nhu sé khong, nhung van kh6ng phai 1a diém dau) chuyén gi da xay ra. Diém su bi an ma chi e6 Dang sang tao méi biét duge gid Ngudi van gid kin. Ciing 14 mot diéu bi dn nita ma lite d6 da 6 sin nhiing dinh lugt dep d& va don gian ciia thién nhién. Cting nhu tang di trén bd vye thiim nhu “trimg dé dau ding", dé 1a mot trang thai can bing khong bén. Chi cin mét nhiéu nhé nhuy mét lan gi gid nhe thoang qua, ta sé o6 ngay mét su thay ddi ky digu ma tir dé xudt hign Va try. Tir khoanh khéc ngin ngdi trén, “qua trig" hur vd d6 bing né ma ta goi Hi Vu né Ién (Big Bang) va trong sw thay déi ky digu dé méi xuat hién khdng gian va thdi gian. Tir nding long khdng 16 duge giai phéng ra Itic d6 ta c6 dang dau tién ciia vat chét, mot "bat canh" dim dic ec hat eo ban, Do cde qua trinh ht: xa, dé ri tro Iai thanh y ding ede dinh lua ma cho den . chéing [gi bién thanh bite qua cdc qué trinh sinh. Tir ltic nay ta da 6 thé in dé mé té mét cdich dinh Ivgng, chit khéng phai chi suy Iudn mét cach dinh tinh nhu ede nha triét hoc tr cd xua. Céc hat duge tao thanh trong qua trinh vi soi suc cé ‘a. cham tao nén cdc hat m6i, khéng gian va thdi gian 15 den duge tao nén réi lai bién di. Mac di: mat d6 cac hat v6 ciing 1én, nhung nhigt dé cao khiing khiép khdng cho phép tan tai bt cir mét déi twong phire hgp nao. Ngay ci khi ching duge tao thinh qua va cham ctia cc hat, thi ngay lap tire ching bi phd huy thinh cdc phan nhé co ban ni Lie d6 ta chi cé mét loai hat va mét logi tuang tae, va cé khi chi lan twong hop nhat hat ~ séng, cing véi nhimg dinh duat cting rét don gin. a sti bot, cd doi Thé théng nhét ban dau nay thai nghén cd mét sy phtte tap cua Vai tru sau nay ma qua qua trinh tién hod ta c6 loai ngudi. Khi Vi try mé rong va ngudi di, no cing ngay cing lofing. Cac hat méi nging hon duge hinh thanh va cdc trong tac gidia chiing ln lugt duge tach ra khoi mot tuong tac nguyén thuy trong qua trinh tién hod. Céc prétén va céc notron xudt hign, ri sau dé la cde hat nhan nguyén tir, cling vai cae dign tr tao nén cde nguyén tr, trude hét 1a cde nguyén tir nhe nhu hydrd va héli, sau dé 1a cdc nguyén tir ning hon nhur éxy, sat... Vii tru van tiép tue banh truéng, nhung vat chat don lai dam diac mot cach dia phuong & mét sé ving dé tao ra cdc vi sao, cdc hanh tinh va cac thién ha. Trén mét hanh tinh nhé xiu ma ta hay goi la Trai Dat, quay quanh mot vi sao hét sire tim thudng ma ta hay goi la Mat Trdi, nim 6 ria mét thién ha cing binh thuong ma ta thudng goi 1a Séng Ngan ha, da xuat hign cdc dai lye va cac dai durong. Trong cac dai duong, do két qua cia cdc phn ting hoa hoc hitu co da xuat hién cac té bao mé dau cho sy séng. Trong qua trinh tién hoa voi sy chon loc khat khe ctia tr nhién, hau hét cdc co thé séng da bi chét di, chi dé tan tai duge nhiing dang séng hiém hoi hign tai cua cdc logi the vat va dong vat, dé cudi ciing ta cé duge loai ngudi. Khe véi ede co thé sdng khac, loai ngudi da rat quan tam dén méi trudng quanh minh. Trong qué trinh tién hoa, cde bién dj lam xuat hién trén Trai Dat mot nhém ngudi cd nhiing bi v6i Dang sang tao: Ho muén biét duoc Dang sing tao da nghi nhu thé nao va da Lam gi, tire 1a Vai tru da duge tao ra nhu thé nao, cai gi da din dén hé qua phi thudng [a ta cé cde vi sao, cde dai duong, céc sa mac, cdc bd bc vi dai cia con ngudi... Nhém ngudi "bién dj" dé di dat ra bao nhigu céu hoi héc bua ma bao nhiéu doi cdc nha bée hoe cling hoc tr ciia ho dap ding hi lugng qué a 1 hign "hén hao" déi nhoc nhin tim ra cdc cau gidi sai, dé rdi ching ta cé mét ly thuyét cd thé mé ta mét cdch dinh trinh tién hod cua Vii try tir Vu nd Ién cho dén ngay nay. Nhém ngudi "bién di" dé, theo quan nigm cia nha Vat ly duge gidi Nobel Leon Lederman, duge ggi la cde “nha vat ly". Dic biét trong ving hon hai nghin nam gan day, nht lA trong hon mét tram nam ké tir dau thé ky XX, tinh ra chi la mét cai "nhdy mat” so voi tudi chia Vii tru, ta bat dau hinh dung duge khé chic chin mot Ly thuyét mé ta tat ca, tir sy dep dé va déi xing nguyén thuy trong nhiing thdi diém dau xudt hién Va tru cho dén nay, that don gian ma dep dé biét bao! Nganh khoa hoc nghién cttu tat cd nay 1a VAT LY. Tén goi etia no bait ngudn tir mot tir trong tiéng Hi Lap "physis", cd nghia [a "thién nhién". BO sdch nay sé cho ban doc thay duge tién trinh vé vang va ky digu cia loai ngudi dua dén Ly thuyét mé ta thién nhién ky digu dy. Ta hay diém lai tién trinh nay mét cach so luge. Ti thoi ky an léng 6 16, séng trong thé gidi day de doa va nhimg hién tugng ngdu nhién, loai ngudi da thir tim chd ding cia minh trong dé voi nhimg huyén thogi cua cde vi than thanh, nhéing y tuéng mé tin dj doan. Dan dan, loai ngudi bit dau thay duge sur déu dan cia nhimg hign tung thién nhién: ngay va dém ké tiép nhau, cée mia trong nam, nhting hoat déng cia lira, gid va nude... Di tién phong 1a cée nha Gi cuén sch nay ¢6 bing phign am tén ngudi nude ngoai. triét hoc Hi Lap trong khong giao thdi gitta thé ky VII va VI truée céng nguyén. Lac d6 c6 1€ mét phat minh Ién nhit trong lich sir loai ngudi da duge thyc hign. Lan dau tién loai nguoi da rit ra két ludn c6 thé giai thich thé gidi bang mét lp ludn cé ly, tach khdi nd nhing huyén thoai mé tin di doan vé nhiing tic dong cia than thanh. Chinh triét hoc Hi Lap, dae bidt 1a ba dong chinh quan trong véi cde dai dign 1a Platon, Arystoteles va Archimedes, di mé dau qué trink tim higu Vi try, kham phd ra nhimg quy luat ca ty nhién. Co thé coi ho ld nhémg ngudi dau tién 1a két qua ciia sy "bién di vi dai" trong "mau gien van héa" cia loai ngirai, Con chau ctia nhém ngudi "bién di" nay 1a cdc nha vat ly ma ta di ndi dén 6 trén, Cung véi ho, mot nhém ngudi "bién di" khdc da xuat hign dé loai ngudi thich nghi véi méi trudng mét céch tich cyre hon. Dya vao thanh qua nhting cau tra Idi cla "nhém bién dj" thir nhdt, ho da nght ra nhimng phuong tién thiét thye dé nang cao cudc séng vat chat va tinh tha minh, dé loai ngudi t6n tai va phat trién duge trong nhimg diéu kign thién nhién khae nghiét. Dé la nhiing ngudi ma ta goi la nhiing "ky su", nhiing nguoi da tim ra nhiing “cdng nghé cao" phat trién nén vin minh chung cia loai ngudi. y di tao ra hai dong lye cho sir phat trién nén van minh ahan loai la tri tite ver cong nghé, trong dé tri thie vat ly cé mot ¥ nghTa n ban do né li co sé cho nhiing ky thuat hign dai va cong ngl vay mén Vat ly phai ludn 1a mt thanh phn quan trong trong viée dao tao co ban cho mdi ky su. Ngay tr nam 650 trude eéng nguyén (TCN), & ving Dia Trung hai, loai ngudi di cé mét k¥ thudt cao. Ho da biét do kich thude cic luc dia, da biét di thuyén_budm theo huéng xée dinh qua cée vi sao. Ho da biét cde qua trinh luyén kim tinh xao. Ngay sau d6 ho da thu thap duge nhimg théng tin chi tiét vé vi-ri cila cde vi sao va nhiing hanh tinh, tir d6 c6 thé thiét lap cac lich va rat ra nhing du dodn. Ho da tao ra duge nhiing dung cy thuan tién, nhing tam vai i, nhiing san phim gém sir véi nhiing hinh dang phong pha va duge trang ‘ri dep dé. Lic nay hai dic diém bién di "vat | J su chura tach roi nhau. Nhiing nha nghién etru vat ly thudng déng thoi [a nhing ky su tai tinh, Vi dy dién hinh la nha triét hoe ty nhién dau tin 1a Tales, cua Hai nhom ngu cue ky cf “tuy nGt ma hai ngudi nghién ctru cae vi sao trén trdi say mé dén ni ma khéng it lan trong bong 61 bi sa xudng hé vi khéng nhin thay dat, di nghT ra duge cong nghé sin xudt diu 6liu thu Igi lon, Khi nén van minh phat trién, kién thie rong lén da doi hai loiii ngudi phai phn chia lao dgng, ta méi cé nhiing nha khoa hoc nghién citu cy ban va nhimg nha ky sur nghién ciu ing dung. Nhu ta thay dusi day, nhitng thach thite cia nén van minh hign dai ddi hoi mGt quan hé mat thiét gitta ho, kJ sur phai higu vat Iy, nha vat ly phai éu nhéing nhu cau ctia ky su, "tuy hgp tae cia tae gid b@ sich nay vi ban doe. Trong khi soan, téc gid d& Iva chon nhiing thong tin vat ly edn thiét nhat déi voi cde nha ky su tuong lai va trinh bay ching trong mudi bén chuong dau (trir chong 11). Ban doe hay cé ging hiéu nhéng kién thre nay m6t cach dinh tinh lan dinh lugng. Can phai thay va hiéu duge vai trd quan trong eta hai try ct hidu biét tt cée gidi han 6 dign ciia ching la co hoc phi tuong ddi tinh cua Newton va ly thuyét dign tir cd cia Maxwell, dinh cao cla vat ly thé ky XIX, khi nd da hop nhit ba nganh vat ly phat trién manh trude dé A quang hoc, dign hgc va tir hoc. Can phai nam ving duge mién 4p dung ctia timg ly thuyét dé Ap dung chting duge hiéu qua nhat, tranh phai "ding guom dé mé ga", nhu trong viée diéu khién cac chuyén bay ciia cdc con tau Vii tru, ta chi can ap dung co hoe c6 dién cta Newton chit khéng cdn ding co hoc lurong tit, va cling chi trong mét sé hign tugng rat dic biét ta mdi i pha ding dén ly thuyét tuong doi, vi vn t6c eéta cde con tau tuy Ién, nhiing van con la rat nhé so véi van tée anh sing. Diéu nay sé duge tac gid nhdn manh trong nhiing chuong ban vé cdc nganh vat ly hign dai Ta tré lai lich sir phat trién cua Vat ly. Trong thé ky VII TCN, trén 1 duyén hai phia tay cia Tiéu A ma hign nay ta goi 1a Thé Nhi Ky, 6 mét quin thé ciia thé gidi Hi Lap cé tén [A Milet ma Tales va nhing hoe trd ctia minh di séng 6 dé, lan dau tién ngudi ta da rit ra duge khiing dinh rang dui bé mat phtrc tap nhin thay duoc 14 mét thé gidi don gian, déng thdi ta cé thé tién dén hiéu duge sy don gian nay bing mét suy luan légic. Hai tram nim sau dé, thay td Leukippos va Demokryt eiing 1a din ving Milet, di dua ra khai niém atomos (ngay nay ta goi la nguyén ttr, theo tiéng Hi Lap cd nghia 1a khéng thé chia dugc) 1a vién gach nho nhat cia vat chat, coi nd 14 chia khod dé mo ctra vao "ngéi nha don gian" ciia thé gidi, bat dau cho mét cudc hanh trinh tim kiém vé vang nhung gian nan vat va cia cée nha vat ly. Tir nhding quan sat thién van, cac nha triét hoc cé dai da tim kiém nhimg mé hinh légic cho phép giai thich cdu hinh cac sao, chuyén dng ciia céc hanh tinh, viée Mat Troi moe va lan Khéc véi Tales, ho dan dan ting quan tém dén nhitng gi xay ra trén mat dat, nhu dudng bay cta cde mai tén, sy roi ca cée qui tao, chuyén dong déu din ctia con lac, huréng gid va thuy triéu..., din dén vié "dinh luat vat ly". phat biéu duge nhimg Nhung phai ni Vat ly mai dén thoi ky Phuc hung (quiing nim 1500) méi duge phat trién manh, khi né tré thinh mt nganh khoa hoc déc lap duge xac dinh 16 ring. nhing ngudi Mot phutong php nghién ettu khoa hoc da duge hinh thanh ma ng lp 1a nha vat ly hoe ngudi ¥ Galileo Galilei va nha triét hoe nguoi Anh Francis Bacon. Sau nay do kha nang quan st cia lodi ngudi duge tang lén cing véi su phat kién ra kinh hién vi, kinh vién vong, ede bom chin khdng, ding hd va nhiig thié mi duo bj do khdc, cding ngay cang nhidu cdc hign twong kham pha va nghién ciru ky, trong 4 ving kich thuée nhé goi la hd 2161 vi m6, va ving nhiing kich thuce ln goi li thé gidi vT md. © dau thé ky XX, ede nguyén tir con Ia gidi han ctia thé gidi duge cdc nha vat ly nghién eiru. O nhimg nam bon muoi cia thé ky trude. sy nd lye cla ho di tap trung vao nghién ctru cdc hat nhan. Nho nhiing dung cy cing ngay cang tinh xao, ta da co thé cng ngay cng "nhin" thay ky hon nhiing déi tuong nho hon nita. Nhing quan sat va nhéing phép do moi 1a diém xwit phat cho vide ting hyp day da nhiing gi ma ta da hiéu trude dé. Méi mét bude nhay Ién vé phia tude di gay ra viée xudt hiGn mt chuyén nganh mdi trong vat ly. Mot sé nha vat ly tién theo con dudng "gian ude" vé hudng dudi hat nhan va cdc hat co ban, trong khi mét sé ngudi kha "re ngang" di theo con dudng hiéu ky hon cée nguyén tir trong vat ly nguyén tr. Vat ly phan tir nghién ctu cde phan tir tao béi cde nguyén th, con vat ly hat nhan nghién edu k¥ hon hat nan. Vat ly chat rin nghién ctu cdc tinh chat méi ctia vat chat. Tac gid sé trinh bay cae nganh vat ly nay trong cde chuong 15 dén 20 ciia b6 sach. Ung voi m6t nganh vat ly mi thudng 1a mot hudng phat trién cong nghé méi. Diéu nay c6 thé thay rd nét nhdt trong thé ky XX, khi nhing nghién etru co ban va nhiing phat kién cita cde nha vat ly déng vai trd then chdt, 14 dong lure din dén sy phat trién nhu vi bio eda céng nghé. Mét vi du dién hinh minh hoa cho két ludn nay 1a sy tién b6 "theo ham sé mi" trong cae nganh khoa hoe phat trién manh nhat hign nay: sinh vat hoc phan tir va cac ky thudt théng tin. Ching la két qua ca sy phat trign vat ly long tir, dic bigt 1A co hoc lugng tir, mot cude céch mang khoa hoe dau tién va quan trong nht cia thé ky XX. Hai cudc cach mang céng nghé tiép theo ~ phan tir va may tinh — [a nhiing "dita con" ciia vat ly Iwong utr, Ta sé thay r hon digu nay qua nhing trang sdch tiép cia bd sich. Ké tir nding nam dau chin muoi cila thé ky tude dén nay, nganh vign théng cap quang dya trén céc két qué nghién citu ciia quang hoc phi tuyén da cé nhiing thanh tywu ding ké. Van dé nay s& duge trinh bay trong chuong 11. Ciing trong théi gian nay, cde nha vat ly da phat hign ra thuat toan Luong tir 6 thé gidi ma nhitng théng tin bi mat héc bia hign nay, tudng nhu khéng giai duge bang kha nang tinh toan cua cdc may tinh hién c6, do thdi gian can thiét dé gidi ma phai dai bang tudi ctia Va try. Néu ding thuat toan long tir thi ta chi mat chua dén hai phut. Bén canh may tinh Ingng tir ma ta hay goi 1 cdc may tinh thé hé nam, nhing may tinh hay t8 hop may tinh Ién nhat hign gid chi nhu li nhémg ban tinh. Ching tdi sé trinh bay linh vue moi thi vi va day trién vong nay trong chuong 16. Ciing trong thdi gian nay, trang thai thir nim cua vat chat la hé dim dic Bose-Einstein duge tao ra, khoa hoe va m nén mdng cho mét nganh t ly moi Hi quang hoc nguyén tr véi nhing trién vong img dung cong nghé day hira hen. Tac gid sé tinh bay vé trang thai thir nim nay trong chuong 15. Do vay ta tiém vong rang, vat ly sé dong vai tr then chét tiép trong vige phat trién nhimg nganh céng nghé uu tién trong nhing nam dau cia thé ky XXI, dé la vi dign tit, cng nghé sinh hoe, cng nghigp cdc vat ligu méi va vién thong. That khé ma trang tugng duge sur phat trién tigp cdc cong nghé nay néu khéng 6 sy tham gia ca cde thanh tyu di, dang va sé thu duge cia vat ly long tir. Chinh vi vy b9 sch nay gianh dén ba chuong (13, [4, 15) cho vige mé ta vat ly luong tir. Dé c6 mét bite tranh day di vé mot Ly thuyét cho tat ca. tae gid viét chuong cudi cuing (thay ca cho phin két) vé Vii tru hoc, mot hudng phat trién manh chua timg thay hign nay. nhiim gitip ban doc thy toan bd bite tranh thién nhién ké tir Vu nd Ién, don gin va dep dé mot each ky diéu. Nhin day, tac gid citing xin gép vai ¥ kién vé mét van dé bite xtc hién nay: Trong béi canh hdi nhap s6i ndi ca nude ta véi thé gidi, lam sao cd thé dio tao duge nhing nha ky str trong lai, dé ho ¢6 thé dap img duge véi nhiing thich thie ctia thé ky XXI, dic biét 1a trong cde nginh céng nghé mai nhon di duge ké dén o trén? Day 1 digu quan tam ctia tat ca cdc nude tién tién ciing nhu cae nurée dang phat trién nhu nude ta. Trong vige gidng day vat ly 6 cac truéng dai hoc khéi k¥ thudt, ta ludn 6 thé ludng nan: hode chi dao tao cac kY su tong lai dap ting yéu cau cho sy phat trién ctia céng nghiép va x4 hdi hign tai, hoac 6 ging dim bio cho ho mét mite trinh d6 chung cao tuong img. déng théi trang bj cho hg kha nding suy nghi sing tgo va giai quyét higu qua cde vin dé gap phai tong ky thudt va céng nghé qua viée tip trung luyén tip tu duy cao dé trong qué trinh hoc. Tae gid cita bd séch nay IA ngudi ing h6 va di theo kidu dao tao thir hai, nhim tién ti viée thye hign cdc ¥ tung cla mot trudng dai hoc téng hop ky thuat (technical university), kiéu trudng da va dang Hi mé hinh dao tao dai hoe ky thuat trong ede trudng dai hoe tién tién va cde trung tam cong nghé hang diu & chau Au va tén thé gidi, Vige trang bi cho cdc ky sur mot tri thére vat IY chung, rdng ¢6 thé cho phép ho chuyén mén hoa dit nhanh va chudn trong nhiing linh vue 1a déi tuong cia vige lam nghé nghiép wong lai, Jai nm trong sy mong dgi ctia nhiing cong ty 10 J6n. Nhwr vay ho c6 thé thich ting nhanh véi nhimg nhu cau thay déi nhanh eda thi trung 1am viéc, Hon nifa tri thie chung, trong dé dae biét la tri thire vat ly, id di" voi mét tc dO chém nhat, BO sch nay sé chira dyng nhiing thong dt ly can thiét nhat cho moi nganh ky thuat va céng nghé cao, khéng chi la cdc nginh da va dang phat trién ma con cé nhimg hudng di tiém tang cé thé bing né trong tuong lai tin v Hign nay cé nhing kha nang réng Ién cho viée thiét ké nhimg céng trinh mdi cé nhiing dic tinh khdng lung trude dugc. Dé nha ky su nghién cttu va thiét ké duge nhimg vat ligu mdi, ho khong chi-phai biét vé nhiing kha nang dé ma con phai biét hgp tic che ché vdi cdc chuyén gia trong Tinh vue cic khoa hoc co ban nhu cc nha vat ly, ede nha hod hoc... Do vay that sai lam khi chi trang bj cho ho nhitng kién thie vat ly ma sao lang viée truyén dat phuong phdp nghién cttw trong vat ly. Vige luyén tap tur duy vat IY cb J nghia eye ky quan trong trong thoi gian nghién citu & hoc dudng. Vige suy nghi sang to sé rt can cho cdc ky sur tuong lai trong nghé nghigp, ld co sé cho vig chuyén nhanh chong chuyén mén cia minh khi cdn thiét. Phuong phap ludn trong vat ly'dya trén viée quan sat cdc hién tugng va cée qua trinh, tién hanh cfc thi nghiém, dura ra cdc khai nigm va ¥ wrong méi, dat ra cde gid thiét, phat hign ra ede nguyén ly va dinh ludt, xay dung ede mé hinh va ly thuyét ma sau dé duge diing dé dur dodn nhimg tinh ch ciia cdc vat ligu va cdc hé vat ly cling nhur cae thiét bj KY thudt duoc thiét ké. Nhiig két quai nghién céra vat ly s€ duoc kiém tra theo khia canh hop véi thy t8, digu khiing dinh cho tinh két nam viing duge va truyén tai cho cic sinh vign LA nhiing ky su tuong lai "chu trinh" nghién etru sau ciia vat ly: QUAN SAT > PHEP BO — MO HINH LY THUYET + KIEM CHUNG MO HINH > AP DUNG THYC TE — NHUNG QUAN SAT MGI > PHEP DO BO SUNG — PHEP DO MOI > THAY DOI MO HINH LY THUYET > KILM CHUNG MO HiNH > ... Cich day phuong phap lun nhur vay rat e6 gid tri dudi gée d6 sur pham. Cin Pha dae lr ¥ va Ap dung 6 mol ni néu c6 thé duge. Cine vi vay nhiing ciru say mé, gidnh nhing nim thing dep nhét cia dai minh choi ¥. coi vige déng nghién ctu tich cye theo chu trinh trén cfing 1a mét tiéu chudn dinh cho trinh d@ giang day cia minh. Cé vay ngudi thay méi that sir hifw higu truyén dat nhimg tri the vat ly cing vi phuong phép luan cla nd. Qua nhiing phan tich trén, ban doc thay muén tre thinh mét chuyén gia gidi trong linh vuc cua minh, nhdt 1a trong ky thuat va cong nghé, ta phi hoc t6t mén Vat ly. Ngoai ra, vat ly [A mét nghanh khoa hoc dep va hap dan. Hoc mén nay, ban sé nhu tién hanh mét "cuéc du hanh" tu duy day ly thi. Tac gia mong mudn qua b6 séch nay gop phan cho ban yéu va say mé mén vat Iy hon, m@t mén hoe vira bé ich vira ly tha. II. HOC VAT LY THE NAO CHO TOT ? ‘Trude hét, phai ghi nhé rang vat ly 1a mGt khoa hgc the aghiém chinh xc va dinh Iugng. Né ding cée dai long vat Iy ma 6 thé do dinh hrong duce ching, két qua nghién ciu duge biéu dign & dang cdc s6 va ce dinh lat duge phat biéu bing ngon ngtt todn hoc, Dau thé ky XVII, Galileo Galilei, cha dé eta phurong phap ludn nghién céu khoa hoc hign dai ma ta da néi dén & tren, da ét trong tac pham J/ Saggiatore (Chiée can nghién ctu): "Cuén sdch thign nhién luén mé rong rude mt ta (t6i noi ve Vii tru), nhung ta khong hiéu diroe né néu ta trubc hét khong hoc ngén ngit vei nhiing ky hiéu duoc ding dé viér nd. No duge viét bing ngon ngit cia todn hoe..." Richard Feynman, mdt trong nhéing nha vat ly vi dai nhat cia thé ky XX cfing da viét: " 1vén voi ta bang ngén ngit ciia todin hoc. Dé hiéu duoc thién nhién ta phdi hoc duoc ngén ngit nay". Nhi va khai niém va eae quan hé trong va ma nhimg ly duge m6 ta mét cach déng nhit, chinh xde va dé truyén dat. Néu ta mé ta ching bing ngén ngit hing ngay, ching sé it ly ban khdng "thoat" duoc toan hoc, hee vat ly ma khéng muén hoc toan cing gidng mat chinh xc, dai ddng va thudng khong lam duge didu nay. Hoc nhu nha nhan ching hoc khéng muén nghién cétu ngén ngér ca dan tée ma anh ta m6 ta, hay nhu nha nghién cifu than thé va sir nghiép cia Shakespeare ma lai khéng thich hoe tiéng Anh. Toan hoc da duge "dan" vao "tim vai" vat ly dén mite 1a néu logi bd né ta sé mat tinh dep dé, chit ché va trang trong cia nd. C6 thé ndi, bat cit mBt nginh toan hoe dep dé nao, khong sém thi mudn cing sé duge ding trong vat ly. Tuy vay, khi giang day ciing nhu khi hoc, ca thay ln trd khong duge dé su phite tap ctia ton hoc Lim lu mé bite tranh vat ly. Vi dy khi nin vao nhiing phuong trinh vat ly, ta phai nh ring ching cé mét ¥ nghia thyc tién nao dé, mé té mét hign tugng nao dé ciia thién nhién. Cac phuong trinh sé cé nhiing Idi gidi va nhing lai gidi nay c6 thé duge so sanh véi "thé gidi thyrc” cita cdc phép do va quan sat. Néu su "déi chat" nay cho ta két qua tét, ta s@ tin turéng hon vao 12 “dinh ude" ma ta da ding. Song khéng it lin Ii giai s€ khong phi hop véi cdc két qua do va quan sat. Li ‘au nhiing ra soat tuong tng, "dinh luat" sé bi bo vao "sot ric" eiia lich sit. Cling thinh thoang, nhiing Idi giai ctia cée phuong cho cae dinh luat cia wy nhién sé c6 dang ky la hoan toan khéng long trude duge, lam cho ta nghi ngo ca ly thuyét khéi diém. Néu nhimg quan sat tiép cho ta thay sy ding din cia ly thuyét, ta s@ vui ming gp bdi trude vé trinh bicu di dep bat ngo ciia nd. Trong bat cit trudng hop nao, dit s6 phan ctia céc ly thuyét thé nao di ching niia, ta ¢6 thé tin che ring, nhting tinh chat chung cia Vii tru, cfing nhur cae hign trong cy thé nhur sw hoat déng cla hé cong hudng dién hay sur dao dng ciia xa ngang khi xdy dung, déu cé thé mé ta bing ngén ngir cla vat ly, Nha vat ly khi nhin vao cdc céng thre toan hoe, phai cé mét tur duy phat Ong huéng" cia ching véi cdc hién tugng cua ty nhién, dé rdi nhur cde nha choi dirong cam, tir ede ndét nhac khd khan c6 thé dién xudt cho nguoi nghe thdy duge ban "giao hudng” vi dai cia Va try. Trong b6 sich nay, ec via 6 ging trinh bay cde khdi nigm toan hoc mét cach cé dong nhung khong kém phan chinh xac. véi su mé ta bite tanh vat ly rd. rang. M6i mot ching ta cé mét kiéu hoc khée nhau. Tuy vay can thich tng hoa hing théi quen céia minh vao timg doi tung hoc. Néu ban thich hoc qua nghe, n 6 bat cif mét bai giding nao. Néu ban cdn sir gidng gidi, ban nén hoc ciing tap thé vai sinh vién khac. Néu ban thdy khé trong viéc lam céc b tap, ban cdn gidnh thoi gian thich ding cho vige luyén tap gidi cdc bai tap nay. éu ban hiéu va xay dung duge nhimg théi quen hoc dudng ja sinh vién, khéng con 14 hoc sinh phd thong nia. Cn ph kién tao duoc mét thdi gian nghién cizu thich hgp, diéu dd, tranh nhiing méi trudng 6n ao, gay nhiéu cho viée hoc tap cua ban. Ban hay xem: |. Minh da ¢6 thé van dung duge cdc Khai nigm todn hoc ec bin nhur dai sé, hinh hoc hay hrong gidc chia? Néu chua ban phai cé ngay mét ké hoach tong quan lai cdc kién thire nay véi su gitip dé cia ngudi thay. Tac gid sé tém tat nhiing kign thée toén hoe co ban nhat dé ban tra cifu trong cae phu Ine & cudi tip mot. 2. Trong khi hoc, hinh thie hogt dong ndo (nhu lam bai tap, hay giai bai tp tén bang...) gay cho ban nhiéu khé khan nhdt? Lac dé ban sé tp trung nhiéu thdi gian hon cho hinh thie nay. Hinh thite nao 1a dé nat véi ban, ban hay lam trudc hét dé gay cho minh tinh ty tin. 3. Ban sé hiéu kién thite t6t hon khi ban doc s4ch truéc hay sau khi nghe gidng? Tot nhat ban hay lum Jat xem qua kién thie, di nghe gidng va sau 46 doc Iai sau sfc hon. 4. Ban da gianh dit thai gian dé hoc vat ly chua? Kinh nghiém cho thay ban nén gianh 2,5 lan khoang thoi gian én ldp dé hoc thém 6 ngoai, vi du néu hang tudn ban 6 4 gid lén Iép vé vat ly, ban phai gidnh chimg 8 dén 10 gid dé hoc thém @ nha hay thu v 5. Ban 6 hge vat ly hing ngay khong? Ban nén rai 8 dén 10 gid hoc thém ra ca tudn (déi voi cdc trudng dai hoc ky thuat). 6. Vio lie nao trong ngay ban eam thay hge vat ly tt nhat? Hay quy dinh duge né va thy hign chinh xac. 7. Ban cé duge hoc 6 noi yén tinh dé tap trung duge tu tuéng khong? 4n sé lam ban dirt mach suy nghi va quén mat nhiing diém chinh Nhiing pha can nhé, Ban cing nén biét ring cdc nha khoa hoc va céc ky su it khi lam viée don déc ma hg thich lam vige trong mdt tip thé. Thiy va trd c6 thé thay cho chia bai tap bing hoc theo cdc nhém dudi su chi dao cia thay, t6 chite cac cude dam thoai ngoai gid, cée nhém ngoai khoa cho cac sinh vién & gin nhau. Néu cé internet c6 thé lién lac thudng xuyén voi nhau. Hoc theo nhom rat can thiét khi 6n thi. Trong cic bai giang vat ly, ngudi thay ding cdc phurong tién lam sinh déng bai giang nhu gia lap bing may tinh, may chiéu video... Dang thoi mét sé thi nghiém minh hoa duge thye hién. Mat khdc, ngudi thay c6n gidi thich cde khai nigm khé bing mét céch don gidn nhat. Vay ban khéng nén bd céc gid bai ging. Néu phai nghi, ban nén chép bai va héi cin ke cde ban hoc gidi xem bai giang trén Idp thay da ndi vé van dé gi. Kién thite hoc phai lién tue. Lue nghe ging ban chi nén ghi nhiing y chinh chir dimg chép timg Idi cia thay ma khéng theo kip, rdi vé nha sé "sio bai" bd sung chi tiét sau. So sénh va danh dau sé trang, s6 céng thir, phuong trinh... trong b6 sach nay vao vé ghi bai gidng dé Itic 6n kiém tra, thi... 46 phdi tim lai. Chd nao khong hiéu nén hoi ng ngay thay trén lép, hoc tim thay & phong lam viée ma héi. Ban hay nhé khéng cé edu héi nao 1a "xudn" ea, céc bie danh nhan di ndi nhu vay. Nhi Itic "hoe thay khéng tay hoe ban", ban nén tich cye thao lufn vi cdc ban cia minh, Cé nhiéu van dé ban ctia ban ¢6 thé nhin & khfa canh don gian va déc déo hon. Nguoc lai ban ciing cé thé gidip ban ctia minh hiéu duge cdc van dé khdc. Viée chudn bi thi la mét qué trinh lién tuc, né durge bat dau tir Ide cham ditt ky thi truée, Can phai xem lai ngay nhiing gi ma minh da nham lan. Ché nao khéng tim dug ché sai cula minh thi nhé thay giai dap. Kién thire vat ly duoc xdy dung tir nhiing khai nigm co ban nén vie stra sai nhiing chd khiém khuyét \4 la rdt quan trong. Hay luén ghi nho rang, hoc nhdi nhét lic gan thi c6 thé gitp ban thi qua mét lan, nhung ban sé khdng con nhé nhiéu nhiing gi d& hoc dé ding cho lan thi tiép. Nhigm vu ciia bd sach nay la gitip ban hidu duge cde khai nigm, cde dinh ludt ca vat ly dai cuong, Nhung ta phai luén tam nigm ring, Vat ly khéng phai la cae phurong trinh va cdc 36. Vat ly la mét cdch xem xét Vil try va hiéu Vai tru xoay vin nhur thé nao, cdc bé phin ctia né lin hé véi nhau ra sao. Do vay mac dit viée gidi céc bai tap dinh long la phan quan trong khi hoe vat ly, ban luén phai hiéu cdc khdi nigm mét céch dinh tinh, BO sach nay sé 14 tai ligu tham khdo dau tién cia ban khi hoc vat ly, gidip ban hiéu cac van dé nghe durge trong bai ging. Ngodi ra chiing tdi sé dura ra nhiing vi dy dng dung vat ly trong cdc nganh khoa hoc khac vi céng nghé, diéu khéng thé thiéu duge déi voi mot bd sach cho khdi ky thuat. ‘Tae gia hy vong rang nhimg hung din nay cé thé déng gop PI in nao cho vige hoe vat IY etia ban. Nhung diém mu chét cua thanh cOng vin la ling say mé va ¥ chi hoc tp tim t6i bén bi cia ban, Tac gid sé rit man nguyén khi thay bQ sich nay phan nao gitip duge ban trong qué trinh hoe tap mén hoc bd ich va ly thi nay. Chuong 1 NHONG KHAI NIEM CO’ BAN CUA VAT LY 1.1. Cac dai lugng vat ly Nhitng tinh chat ctia cde vat thé hay hign tugng c6 thé biéu dign mét cdich dinh luong duoc goi 1a cde dai hong vat ly. Nhitng tinh chat ciia vat thé nh mau va hinh dang cua vat khong phai la eae dai Ingng vat ly, vi ta khong thé h dinh lugng. Ta dae biét quan tam dén cdc dai lrong vo husng, vecto va tenxo. Nhitng dai lugng duge biéu dién chi bing mét sé duoc goi Li cde dai luong v6 hiedng, vi du nhur nhiét 46, khdi rong, thoi gian, céng hay dign thé. Nhung nhiéu dai luong khac c6 Awéng lién quan dén chang va khdng thé bigu dign chi bing m6t sé. Nhing dai lrgng nhu vay déng vai tro co ban trong cae van dé trong {am cia vat ly nhu chuyén dong hay céc hién twong dign va ti. Vi dy nhu khi may bay bay tir Ha N6i vao thanh phé Hé Chi Minh, né bay theo huéng Nam cht khong phai theo hudng Tay. dé ctia may bay cing véi hudng bay tao nén dai hrgng duge goi la van tde. D6 1a mot dai luong vecto, ngoai dé /én cita né ta cdn c6 hudng cla nd trong khéng gian. Dé biéu dién mOt dai lugng vecto trong n biéu dién ching mot 6t khdng gian nao 46, ngudi ta ding hé n vecto cor sé trong khéng gian dy. Gia tri cla m bang sé chiéu cita khéng gian ma vecto nim trong dé. Khéng gian vat ly trong co hoc cé dién la khdng gian ba chiéu n=3, con trong ly thuyét tuong doi ta co khéng gian bén chiéu (w = 4). Trong vat ly ta cdn thudng gap cdc khéng gian cd sd chiéu lén hon bon. Dé mé ta cdc tinh chat co ban ca cdc dai lugng vecto, ta ding vi du khdng gian ba chiéu. Trong kh6ng gian nhu vay, vecto 1a mét doan cla dudng thing cé dinh huéng. Vi dy, ta xét m6t dai luong vecto don gian nhat la vector vj tri cia mét diém bat ky P voi diém dat 6 géc eda mot hé toa dd, con diém cudi cia nd cé cdc toa dé (a,.4,,a,) (hinh 1.1). Trong séch Hinh 1.4. Vector d=(a,.<,,a,) trong khéng gian ba chiéu 16 Gu mOt dai lugng vecto la dai Iugng dy trén c6 dau vecto. Trong m6t 36 sach, ta cén gap ky hiéu vecto bing nhiing chit dim., Tir hinh vé ta thay vecto c6 thé cé minh hoa hinh hoc hoie dai sé. Trong min} hoa hinh hoe, né la mét doan thing cé dé dai nhat dinh, phuong va chiéu, con ‘rong minh hoa dai s6 ta c6 c&p ba sé duge sip xép la (a,,a,,@.) trong mOt 28 toa dO vudng géc nhu trén hinh 1.1. Minh hoa dai sé khdi quét hon, vi cho phép ta cé thé mo rng ra trudng hop khdng gian c6 sé chiéu nhiéu hon ba, khi ma minh hoa hinh hoe tye gide mat ¥ nghia. Ta con thay ré hon wu thé cla mint hoa dai s6 khi xem xét cae phép todn trén cdc vecto nhu tich v6 huéng va tich vecto dui day. Can nhdn manh ring, vecto vé trén hinh 1.1 1a dai dién ca mét ho cae vecto cd cling mét dd dai song song vi nhau. Mi mét vector G=(a,.@,,a, )¢6 thé duge phan ra céc thinh phin nhu sau G=aitajtak (1.1) Cae vecto 7, j,k la cée vecto don vi doc theo cde truc vudng géc cilia hé toa 66 Descartes, cing con duge goi la cde vecto co sé Descartes. Trong vat ly ta cling gap cac hé toa d c6 cdc true khong vudng géc nhau va cc vecto co so khéng chudin hod (ture Hi khdng cé dé dai bing mot), vi du nhu trong tinh thé hoc. Theo dinh ly Pitagoras, ta cé thé tinh dé dai cia vecto G theo céng thitc \ajsa=fatarva (12) C6 thé mé rong céng thic nay sang trudng hop cdc vecto ¢6 s6 chiéu Ién hon 3. Cae vecto don vi 7, 7,4 c6 dé dai bing 1, ching tao nén mot hé ca so Irwe chudn trong khong gian vecto ba chiéu. Nhiing dai lung vecto, vi du nhu lye #, dong lugng j, cwdng dé dign truong E ... eting nhur déi véi cde dai Irgng v6 hudng, ta c6 thé thyc hién cae phép cOng va trir trén cdc vecto. Trong minh hoa dai sé, ta chi viée céng (hay tris) cde thanh phan twong img cita hai vecto. Trong minh hoa hinh hoc, phép cOng tong img véi quy thc tam gidc, tinh tién vecto thir hai sao cho diém dau cia né tring véi diém cudi cita vecto thir nhdt. Lic dé téng cita hai vecto chirh la doan néi diém dau cia vecto thir nhat véi diém cudi cia veeto thir hai (hinh 1.2). Phép cOng cdc vecto cing IA mét phép tinh giao hoan. Viée nhan cée veto phite tap hon phép c6ng nhigu. Ta cé hai loai nhan vecto: tich 17 2MIET-CNDDS v6 Iuréng va tich vecto (c6 lie con duge goi tuong tg 1a ndi tich va ngogi tich. Ta c6 thé dinh nghia cae phép ahan nay bang minh hoa hinh hoc hoae dai sé. Nhu ta thay dudi day, minh hoa dai sé vita don gian vira dé khdi quat hoa sang trudng hop khong gian nhiéu chiéu. ~~ atD Hinh 1.2. Phép cng vecto Ding ng6n ngit hinh hoe, ta ¢6 thé dinh nghia tich v6 hudng cua hai vecto la tich cia hai d6 dai cia ching nhan véi césin géc gitta ching (hinh 1.3a) ba, (1.3) Gb = ab cosa trong dé @ = (a,,4,,4,), 6 = (b,.6,46,). KY higu = durge ding khi mudn dinh nghia céc dai luong méi. Trong ng6n nga dai sé ta cé dinh nghia hitw us dyng hon nh ab (1.4) ata jt+ak\(bit+b,j+bk)= a,b, +4,b, +4.b.. E oT] Sxb=C=absinan 3. b=abcosa e a a) Hinh 1.3. a) Tich v6 huéng; b) Tich vecto cia hai vecto G va b Kha véi tich v6 hudng, tich vecto cia hai vecto 1a mot vecto. Trong bite tranh hinh hgc Gxb = =absina A, (1.5) trong dé 7 [a vecto don vj doc theo truc vudng gée voi mat phiing xac dinh bdi hai vecto @ va 6 (hinh 1.3b). Chiéu cia @ duge x4c dinh bing quy te dinh dc xodn phai. Theo quy tac nay, ta quay vecto @ 6 vi tri dau cia tich (1.5) di mot géc nhé nhit (g6e dinh hudng theo mdi tén trén hinh 1.3b) dé tring voi phuong va chigu cia vecto 6 . Lite dé chiéu cita vecto @ duge xae dinh la chiéu tién cia dinh éc. Khae véi tich v6 hudng, tich vecto khong giao hodn, ttc li 18 dx =—bxG. Can luu y ring d9 dai veeto @ biéu dign bing céng thite ¢ = ab sin cla dign tich hinh binh hanh cang trén cée veeto @ va b (hinh 1.36). Ta lai c6 cng thie rat hu higu trong minh hoa dai sé qua viée ding djnh thiic: (1.6) =i (a,b,-a.b,)+ j(a,b, -a,b,) +k (a,b, -a,b,) Cach khai trién dinh thie trong cng thite trén duge mé ta trong dinh by Laplace hay quy tée Sarrus cho dinh thire bac ba Ban cd thé ¢6 duge cae céng thite hitu dung khdc chia cdc phép tinh dai so hn hop giita cdc vecto trong phy luc 1. Ngoai ra ta con gip trong vat ly nhing dai long tenxo duge biéu dién & dang cac bang sé durge sip xép, vi du nhur Gy Ay 4s, ae a, a). 0) a, a, a Dé ky higu cdc dai lugng tenxo ta ding ky higu “A " nhu 6 trén. Theo quan diém dai s6, cde dai rong tenxo 1a cdc ma tran (xem phu luc II). Song cing phai nhé ring khéng phai ma tran nao cing phai la tenxo, vi cdc tenxo phai chiu cdc quy tc bién déi nhat dinh khi ta thay ddi hé toa dé (nhu qua phép quay chiing han). Ta thudng gip ede dai long tenxo trong mot mdi trudng bat déng huong, nghia la khi cdc tinh chit vat ly cla méi trudng dé thay déi khi ta thay ddi hudng trong khong gian. Vi du, cdc tinh chat dign va tir cia nhidu tinh thé phy thudc vao huréng trong tinh thé ma ta xem xét. Do vay ma cdc dai lugng vat ly nhur d6 dan dién, tir mdi, dign mdi... khong con 1a dai lugng v6 hung nhu trong méi trudng ding hung. Chiing sé la cdc dai luong tenxo. Nhu trinh bay trong phu luc II, ta ¢6 thé c6 cae tenxo bic cao hon, khi cdc thnh phan ciia chiing ¢6 nhiéu chi sé hon. Ta cing c6 cée phép tinh thy hién trén céic tenxo nhu nhfin tenxo véi mgt v6 huéng, mét vecto hay mét tenxo khédc... 1.2. Phép do cac dai ludng vat ly Phép do m6t dai luong vat Ij) dya tén vige xde dinh ty sé cia dai lugng dé (ky higu 14 Q) véi dai Iuong cing loai durge chon la don vi (ky hiéu 1a [Q]). 19 Nhu vay mat phép do (mét thi ngh [Q] sé duge biéu dién bing Q=n(Q] (1.8) trong dé n chinh Li ty s6 ctia Q vai [Q]. Noi chung dinh nghia mot dai lugng vat ly mdi la biéu dig dai lugng chia biét dé qua cae dai lvgng di durge biét true dé. Song khéng thé dinh nghia tat ca cdc dai long bang cach nay, vi ludn con Igi mot sé nhat dinh cée dai lugng khong duge dinh nghia theo kiéu nhu vay. Nhing dai luong nhu vay goi la dai lwong co ban. Ching duge xac dinh qua viée dua ra cach do ching da Dé cé thé bidu din cde dai lugng vat | 6 mot don vi nha iém) dyra trén vige so sénh dai long Q voi ‘at ca cac dai lugng khac duge biéu thi qua cfc dai lugng eo ban duge goi Id ede dai ling eld x ng s dinh. Don vi cita cac dai lvong co ban duge goi la ede don mdi mot dai lugng phai vi co ban va cé thé duge Iya chon tuy ¥, con don vi ctia cde dai Iugng din xuat duge goi la cde don vi dan xudi va duge dinh nghia bing nhing don vi co ban. Dé minh hoa ta hay xem xét mét vi dy sau. Ta hay chon cdc dai Iugng co ban 1a do ai va thoi gian, con cae don vi co ban tuong ting ki mét va gid Lite dé van téc 14 mét dai luong din xudt va duge dinh nghia bing quan hé: Vain téc = dé dai dudng di/thdi gian tdc suy ra tir nhimg don vi co ban cita d6 dai va thdi gian theo dinh nghia van tbc trén la Don vi van tée = don vi dé dai/don vi thai gian Ban doc sé tha kém véi don vi. Loi g ctia cdc bai t vat ly bao gdm mét sé khong day da néu khong 6 don vi mang tinh chat dinh Iugng va la mt phan n ban cia Idi giai sé. Noi chung, néu mot dai lrgng A duoc dinh nghia [a ham sé cua ede dai long khée nhur A= f(B,By,...B,) thi don vi ciia dai lrgng 4 sé chinh la ham sé nhu vay ca cae don vj cho céc dai luong By, By,...,B, tire la [a}= (8). [:]-{2.)) (9) trong dé [4].[B,],[B,].-..[B,]!& nhimg ky higu cho eae don yj cua lugng 4,B,,B, ae dai B,. Trong trudng hop dic bi . tir nhiing don vi co ban ta 6 thé riit ra durge cde don vi din xuat. Thie nguyén cita mot dai heong la quy ludt néu 1én su phu thude eta don vi do dai Iugng dé vao cae don vi co ban. 20 Trong mot dang thite vat ly, ngoai sur déng nhat vé gid tri sé cda hai vé nh trong dang thite todn hoc, ta cdn phai cé sur théng nhat vé thir nguyén gitta ching. Ngoai ra vige cng trit fc biéu thite vat ly eting doi héi ching cé cing mét thir nguyén. Do vay ede bién sé ciia cdc ham s6 toan hoc cé thé khai trién ra chudi Idy thita duge nhur exp(x), log x. cos x, phai 18 khong thir nguyén, vi cée sé hang cia chudi khang thé c6 cling mét thir nguyén duge. Dé kiém tra su ding din trong cde phép bién ddi toan hoc, xem trong qua trinh tinh toan ta c6 bi nham lin hay khéng, viéc kiém tra su déng nhdt thir nguyén Ia vigc lim can thiét, Ban nén tién hanh vige nay, duge goi IA phdn tich thi nguyén. Vige nay khéng nhing giip ta kiém tra tinh todn, phan tich thir nguyén ma trong nhiéu trudng hop du dodn due cdc két ludn vat ly véi do chinh xdc dén cdc hang sé khéng thir nguyén, tire 1a du don duge ban chat vat ly cia hién trong. T u dai (J), thi gian (1) va khdi lugng (m). Vay van t5c sé c6 thir nguyén La hay xem xét trong trudng hop hé don vi chita cde dai lugng co ban 1a chi Mt hay It'. Vi dy, tim céng thite cho vin téc ctia 6t6 chuyén dong tir chd dé voi mét gia tc khong ddi, Nhu da biét tir trwdng phd théng, céng thite nay duge dan ra tir cée dinh nghia van téc va gia téc ma ta s€ néi ky dén trong chuong sau. Né c6 dang la v= /2ax . wong dé v IA van téc, a 1a gia téc vax la quang dudng di. Gia thiét ring ta khéng nhé cach dan ra ¢1 ng thite dé nh thé nao. Bing phuong phdp phan tich thi nguyén, ta c6 thé din ra duge céng thire nay voi dé chinh xde dén mét hing sé khong thir nguyén. That vay, ta gia thiét mét dang chung cho van tée nhu sau v~-a’x', trong dé p va g la hai sé lay thira chua bidt. Bay gid ta xem xét cdc thir nguyén cua hai vé. Céc thir nguyén sé biéu dién qua ba dai long co ban ndi dén 6 trén, Thér nguyén vé trai 1a thir nguyén ctia van téc, tie 1a I, Thir nguyén cla vé phai la: p, LY aye peepee [ex]=(=] (Darr, a So sanh thit nguyén hai vé cila phuong trinh ta cé: a! Liiy thira ctia / va ¢6 hai vé cia phuong trinh phai bang nhau, tire 1a pragte 21 1=(p+q), 2p Giai hé phuong trinh nay ta c6 p = % va g = %. Do vay v~ai?x'” hay v~ Jax két qua thu duge khde véi céng thie ding mot h quan trong [a sy b Ta thay Cai thién cla cdc dai lugng vat ly co trong hign trgng duge mé ta mét cach dinh lugng ma khéng can phai dan giai phire tap. Mot vi du khde la bai tap 1.6, trong dé c6 thé dan ra duge céng thie cho van téc im thanh trong mi trudng khi véi mat dé p trén co s6 phan tich thir nguyén ni khéng can phai din ra phuong trinh song 4m va giai nd. Tap hop cdc don vi co ban chon trudée va cdc don vi din xudt tuong img duge goi 1a mot h¢ don vj ta hay ding hé don vj m, kg, s (mét, kilégam, gidy). HOi nghi Do ludng Quédc té lan thir XI 16 chite nam 1960 da chon chung mot hé don vi théng nhat SI (vie dé 06 ede don vi eo ban nay, vi hé do long hop phap ciia nuée ta ban hanh At tir Systeme International: Hé quéc té). trong tir nam 1965 cing dya trén co sé hé SI] Hé SI chita bay don vi co bin: m (mét — d6 dai), kg (kilégam — khéi lwong), s (giay — thoi gian), K (kelvin — nhigt dO nhiét dng Ive hoc), A (ampe — cuéng dQ ding dign), ed (candela — d6 sing), mo! (mol — luong vat chat). Dua trén céc don vi co ban, ta cé thé tgo ra cde don vi dan xuat nhu don vi lye N = kg.m/s? , don vi céng J = N.m v.v... Nhiing don vi co wu cia ching thuéng rat ban thurang c6 nhitng dinh nghia céng kénh, cdc phir tap. Dé la cai gid phai tra cho viée xac djnh rat chinh xac don vi, vidu dé dai doan duéng ma anh sng di qua trong chan khéng trong khoang thdi gian 1/299792458 s, con gidy 1A khodng thoi gian tuong duong 9 192 631 770 chu ky cia bite xa tuong img voi sur chuyén gita hai mire cdu trac siéu tinh tir Héi nghi Do Itong Quéc té lan thir XVI td chire nim 1983, mét 1é cia trang thai co ban cia nguyén tit xédi 133. Mau ctia gidy c6 thé tai tao bing ding hé nguyén tr xédi. Ngoai nguyén tir ta hay ding don vi nang Iugng eV (clectrénvén) hay khoang cach A (Gngstrem). Ciing dé thugn tign ngudi ta hay ding cdc bGi trén hay bdi dudi cia hé co s6 mudi (xem bang 1.1). @ Sl, ngudi ta cdn ding hé don vi khde, vi dy nhur trong vat ly 22 Bang 1.4 Thita s6 nhan | Tiép dau tir | Viet tit | Thira s6 nhan | Tiép dau tir | Viet tat 107! déptd Zz 10"! déxi d 1978 aus a 10! dca da 10° phemté f 102 hecté h 10 picd P 10° kil6 k 10” nand a 10° méga M 10° micro H 10° giga G 10° mili m 10” tera rT | 107 xangti c 10" penta P ‘Thuémg cae dung cy do khéng cho ta duge cdc két qua chinh xdc. Vi du khi mua mét thudc ké nhya binh thudng, ta cd thé doc dé dai $ cm voi d6 chinh xe mét trén mt trim. Sy mat chinh xéc khéng chi do gidi han kha ning doc cia ta, ma con do sy co gin ciia thude khi nhiét do xung quanh gidm hay ting. Luc dé ta 06 sai sd hé théng. Trong tét ca cdc Hinh vue khoa hoe, ude Itong céc sai sé hé théng 1a vige lm khé va rét tinh 18. Trong khi lam thi nghigm vat ly ta phai tich cue phat hign va ude Iugng duge nhiing sai sé nay. ‘Ta cé thé lam ting d6 chinh xac qua viée thy hién phép do nhiéu lan r6i ly cae gia tri trang binh. Vi du, gid thiét cé n déng hé dign tir gidng hét nhau, lo cling mdt khoang thdi gian chura biét ching cho ta cdc két qua tuong ung 4.4, ,, (cdc ding hé duge bat va tit ciing mt hie). Gid wi khoang thoi gian duge do la gid tri trung binh th tel, 7 i Nev sai 5 chudn cia mét dong hd 1a a, ta cd thé dé dang ching minh duge rang sai sé cia Fla o/ Vn. Ta cé thé biéu dién két qua la 72(o/vn). pidu nay chi ding cho cdc sai sé ngdu nhién chir khong diing cho cae sai sé he théng. Cac sai sé hé théng doi héi sir phan tich kha va sé duge dé cap dén trorg cac bai tap thi ‘nghigém ma ta khéng ndi dén 6 day. Dé minh hoa ta xem xét mot vi du cy thé. Gia sir ta phai thc hign phép do chu ky dao déng ctia mét con lac. Cac két qua do khdc nhau mot dai luong 23 trung binh la 1/10 s, Vay ta phai thue hién bao nhiéu phép do dé xde dinh due chu ky voi dé chinh xae dén 1/100 s? Theo xem xét 6 wén ta 6 sai s6 trung binho/V/n= 1/100 s, trong dé sai s6 ella mét phép do = 1/10 s, Ta dé dang tim duge m = 100. Vay dé nang do chinh xac Ién 10 [an ta phai thy hign phép do 100 Lin. Ta ciing cin nhac dén cdc chit sé cé nghia sau dau phay ctla cac sé thap phan ma ta da n trong truéng phd théng. Gia thiét trong mét thi nghigm nao dé ta phai ding thuée va mét déng hd chinh xdc dé do van téc. Ta quan sat duge rang vat di duge mt quang dudng 10 cm trong mot thoi gian “chinh xc" 13 10cm _ O day giip khé khiin [i phai gitt Iai bao nhiéu chit sé sau déu phay dé bidu ign duge phan sé 10/3 & dang thap phan. Theo quy use ta phai dé lai mot sé chit s6 sao cho chif sé trude chir sd cudi cling c6 thé duge coi la chic chin, vi du nhu néu khoang cach duge do vai dé chinh xac 1% thi két qua cé thé duge viét la v = 3,33 + 0,03em/s. Vi gid tri ding cia v nim trong khong gitta 3,30 va 3,36cm/s, vay hai chit sé 3 dau tién IA cae chit sé cé nghia, con chit sé 3 thir ba la khéng chic chan lim. That khong tt néu viét két qua v .333cm/s. Cach viét dung li v hon dé viét két qua, ta da lam mot viée khong cn thiét lai gay nhdm Hin, vi lite d6 ta da ghi mot két qua thu duge t6t hon a thu té ta 06. Bay gid gia thiét rang, ta phai céng van téc nay voi mét van téc khéc v’ = 4,51m/s va cing duge do véi d chinh xde 1%: v=3,33cem/s v =451,00em/s v+v =454,33cm/s 33cm/s. Khi ding nhieu s M6t khi coi dé la két qua cudi ciing, ta dé mac nhién céng nhan d6 chinh xde ctia két qua 1a 1 trén 10* chi khong phai 14 1 trén 107. Két qua dang phai la 454cm/s. Nhu vay s6 chit s6 cé nghia trong két qua phu thudc vao d6 chinh xc eila phép do. 1.3. Cac dinh luat va nguyén ly vat ly Mye dich cia nhimg nghién ciru vat ly 1a tim higu nhiig dinh luat vat ly. Ching Ia nhing khai quat hoa toan hoc biéu dién méi quan hé cila cdc dai 24 luong vat ly duoe rat ra tir ce két qua thye nghiém khi nghién ctru cdc hién twong vat ly Trude khi mét dinh luat vat ly duge phat biéu, cde nha vat ly thu thap day di cae dit ligu thye nghigm c6 duge tir cde thi nghiém. Ta cé thé biéu dién con duéng din dén phat hign ra dinh luat vat ly nhu sau Nhiing thi nghiém vét by — gid thiét stip dat (md hinh) — nhitng thi nghiém kiém dinh dic kién —> dinh ludit vat ly. Nghién ciru qua trinh phat trién ciia vat ly, ta thdy khong c6 gi la bat thudng khi mgt dinh ludt vat ly tudng 1a bat di bat dich nao d6 bi loai bd do két qua cia nhimg thi nghiém mai. Ta khong duge “sing bai" qué véi nhiing dinh luat hign ¢6, phai chudn bj tu tudng [a phai thay déi nhiing dinh luat mat khi co nhéing bang chiming thye nghiém pha dinh ching. Khong phy thude vao diéu m6t dinh lugt vat ly 1a dep va co tinh thuyét phyc ra sao, cudi cing nd vin phai dua trén nén tang thuc nghigm. Mot dinh ludt con dir dodn duge cde thi nghiém moi kiém tra sy ding din cia nd, Néu dinh luat khong due khang dinh qua sw kiém tra nay, nd sé bj higu chinh hode vit bo. Phuong phap nghién edu khoa hoe dya tre tién hanh thi nghiém dé kiém tra cde ly thuyét va gid thuyét lan dau tién duge mé ti mét cach hé théng boi Newton, mic dit truée dé Galilei da lam nhu vay nhung chua dwge phat biéu mét céch 13 rang vé phuong phap ludn nghién eftu, Trude Galilei cde nha nghién cru ty nhién thudng lim theo nhiing triét gia c6 dai Hi Lap, dua ra nhiéu y tong, vi dy nhu ede vat ¢6 khéi lugng khac nhau sé roi ty do voi nhimng van téc khdc nhau dén chuyén kiém tra nhiing y tuong dé. Newton li ngudi dau tién khang dinh ring, mot ¥ tudng chang cé gid tri gi ca néu nd khéng duge kiém tra va ching minh bang thye nghiém. Dya trén diéu nay, 6ng d& phat biéu ba dinh luat cia co’ hoc va dinh luat van vat hap din cho ca Vii tru. Nho co Newton ma ta biét ring nhing dinh luat duge rat ra dua trén cde thi nghiém duge tién hanh trong cdc digu kign wén Trai Dat mang tinh tong hop va mé ta duge tat ca cdc hién tugng trong Vii try. Dé 1a céch nhin cdch mang trong thé ky XVII va tiép tuc tn tai dén ngay nay. ma khong nel Tinh téng hgp va bat bién cia céc dinh luat vat ly déi voi dich chuyén trong khéng gian va thdi gian 14 mot die tinh eye kY quan trong cia chiing, Vat ly 06 mét sé dinh ludt dic biét quan trong va co ban ma ta goi la nguyén ly vat ly. Cac nguyén ly vat ly dong vai trd tuong ty nhu cdc tién dé (wre 14 nhiing diéu chic chin ding) trong toan hoc. Noi dung cia cde 25 nguyén ly nay duge suy ra tir ede tinh chat chung ciia khong gian va théi gian. Vé hinh thie ching mang tinh chat cdc tién dé cé nén tang trong thc nghiém. Ta c6 cée nguyén ly vat ly co bin nhu ede nguyén ly dong Ive hoe, cde nguyén ly nhigt dong luc hoc. Die bigt quan trong 1a cde nguyén ly bao toan ma ta con nhié dip ndi dén. Ta con c6 cdc nguyén ly co ban khac nh nguyén ly tuong déi, nguyén ly bat dinh, nguyén ly thoi gian ngin nhat hay tac dung ti thiéu (la nhimng vi dy cua cde nguyén ly bién phan)... 1.4. Cac m6 hinh toan hoc, cac ly thuyét vat ly Trong vat ly ta hay gp nhiéu tinh hudng ly tuéng hod khdée nhau nhim biéu digén m6t_mé hinh tinh hudng vat ly thc. Trong lich sir phat trién cia vat ly, ta thing gip cdc gedanken experiment (tit tiéng Dite nghia 1a thi nghiém tudng tong, do cde nha vat ly Dire hay dung dau thé ky XX), nhu gia thiét m6t bé mat phdng va tron mét cach tuyét di nhu Galilei da lm, hay ngOi trong thang may bi dirt day nhu Einstein d& tuéng tung. Nhiing vi du khac Li nhimg va cham dan hdi ly tung, khi ly tudng, vat den tuyét déi Nhitng ly tréng hoa nhu vay, mac dil ta di don gién hoa di nhiéu, dung va dem lai nhiéu két qua, boi 1é khi dn rat hou duge loi gidi trong trudng hop ly wrong, ta co thé thir giai cde van dé thyc phir tap hon nhiéu bing cach dua ra nhting higu chinh tuong ting va phire tap hod dan van dé don gin ban dau. Buse nay gidng voi cach “dic biét héa" hay duoc ding trong toan hoc. Dé gidi mdt van dé phic tap, ta xem xét trudng hop dic biét cla né ri “tng quat hoa" dan lén. Khi nghién ciru cac hign tugng vat ly ta thudng thye hign mét tha tue rat haw higu: chuyén van dé vat ly can nghién ctu thanh mét van dé ton hoc tuong ting, Itic d6 ta cé mot md hinh todn hoc gid lap tinh hudng vat ly ma ta quan tam. Trong cdc mé hinh toan hoe, thudng cae ly tudng hod ndi dén & tren duge ding. Ta cé th dién con dudng din dén giai quyét mot vn dé vat ly bang so dé trén hinh 1.4. Viée giai quyét duge truc tiép (true gidc) mot van dé vat ly khong cdn dua ra m6 hinh todn hoe chi thanh céng trong nhiing trudng hgp rat don giin. Trong khi giai quyét cae van dé . cde phuong phap nghién edu guy map va didn dich thudng dan xen nhaw. ‘Trong phong php quy nap, ta di dén Idi giai bing con duéng khdi quat hod cae thi nghiém thanh phan, cdn trong phuong phap En dich, diém xuat phat 1A cde dinh | va nguyén ly vat ly co ban duge sit dung mét cach nhat théng dé dua dén loi gidi cho van dé vat ly tuong ing. 26 . M6 hinh . van dé vi }————""_.] van d8 toan hoc toan hoc Truc gic Toan hoe Minh hoa Lai git vat ly toan hoc Loi gidi Hinh 1.4. So do thye hign dan dén giai quyét mét s6 van dé vat ly © dinh lign quan dén cde vin dé khde nhau tav nén ede Jy thuyét vat by’. Ta cé thé phan loai nay qua di Nhiing dinh luit va nguyén ly vat ly rin ac ly thuyét tinh cita ching. Ta cé cde J) thuyét vi mé (nhur ly thuyét dong hoc phan tir cde chat khi) va wi mé hay hién urgng ludn, trong dé tap trung sy cha ¥ lan hign tuong ma bd qua khia canh vi mé (nhw trong nhigt dong lye hoe hién tong ludn) Mét ly thuyét vat ly ¢6 thé ld trong dai tinh hay phi trong doi tinh, phy Uhuge vao diéu nd c6 diing cdc thanh qua cita ly thuyét twong déi Einstein hay khong, vi dy co hoe tuong déi tinh va co hoe phi trong déi tinh. Tuong tr ta 6 I thuvét co dién hay ly thuyét lwong te, phy thude vao diéu né dua trén vat ly c6 dién hay vat ly Ivgng tir, Vi du dién dong hee c6 dién dya trén ly thuyét cla Maxwell, va dign dong hoe lurgng tir, trong dé din tir trudng duge Iugng tur hoa... Vat ly “ed dién" & day 1A vat ly trude thé ky XX, chinh xac hon 1a truée ngay 14 thing 12 nam 1900, ngay ma Planck dua ra hing sé ndi tiéng cita minh, mé dau cho su phat trién etia 1y thuyét ivong ti. Ta con phan biét ra cac [y thuyét tuyén tinh va by thuyét phi tuyén. Trong cae ly thuyét tuyén tinh (nhur quang hoc tuyén tinh) cée dinh lugt co ban duge biéu dién trong gan dung tuyén tinh, con trong cdc ly thuyét phi tuyén (nhur quang hoc phi tuyén ching han, xem chuong 11), cdc sé hang bic cao (tire Hi chifa cde Iiiy thira bac cao hon ciia cde dai Iugng lién quan) durge quan tim dén trong cdc phuong trinh durge ding. BO sich nay sé dé cap dén mot sé van dé phi tuyén 6 nhidu trién vong img dung céng nghé & nhiing chuong cudi 27 1.5. Quan hé cua vat ly vdi cac nganh khoa hoc khac. Tin hoc va vat ly ‘Tvong phin mé dau ta da khing dinh vai trd then chét cua vat ly trong su phat trién nén van minh etia nhan loai. Ta hay lit ké ra mt $6 thanh tu quan trong nhat ctia nén van minh nhan loai trong thé ky XX: ~ Gidi quyét van dé nguyén ti va phat hign ra hign tuong phan tich hat nhin ti. - Phat hign ra gien (phan ttr co ban tia sur sng) va doc duge ma gien. M6t ung dung my man eda sinh vat hoe phan tir Li viée nhdn ban cde dong vat va nudi dudng duge cdc té bao géc cing nhu cic bé phan diing cho cay ghép. — Tao ra may tinh qua viée tim higu duge nhimng nguyén ly co ban nhat cia tin hge. tri thite nhan tao va cée nguyén tie hoat dong chung eta bd nao con ngudi. Cae nha vat ly con 1a Iye Iugng tién phong tgo ra cde mang méy tinh IA tién than cila internet. Y trang WWW ma nha dé ta cé da théng tin dai ching trong internet, m&c dit dirge dua ra bai nha todn hoc Tom Berners-Lee, lin dau tign duge thye hign nim 1991 trong Trung tam Nghién etru Hat nhan chau Au & Thuy ST (CERN). Cae nha vat ly cdn déng gép vao sy phat trién radio, vo tuyén truyén binh va cdc ky thuat cap quang a nén ting cho hé théng vién thong con déng vai rd quan trong vao sy phat trién cua vién théng v (dé thyre hién diéu nay ngudi ta da ding cdc thanh tuu ky thuat ctia cdc chuyén bay Vii try), ela dign thogi di dng va ctla cde dung cy dign tir théng dung. Su tién bd trong finh vue cdc kF thudt dure ché tao va ting dung trong vat ly pha dim dic dé nghién ctru cu tric khong gian cae vat rin da dem lai kha nding kién tao ra cic phuong phap tao anh bing may tinh, duge ding trong y hoe dé thiét lap atlas cac gien ctia ngudi va tao anh céc té bao cfing nhu cdc bo may cia hé théng co thé con ngudi bing bite xa Roentgen. Phuong phdp tao hinh pozitrén va phuong phép tao hinh bing c6ng hudng tir hat nhan cing déng vai trd quan trong trong y hoc. Ngudi ta da dang nhat hod dugc hau hét gien cia con ngudi. Viée tao ra mot atlas day di vé gien cia con ngudi cho phép ta chan don va chita chay duge céc bénh tat, ding thoi thay déi durge cae digu kién bao vé site khée nhé san xuat duge nhieu loai thude méi hitu higu hon, Nganh vat ly hat nhan co nhiing thanh tuu duge dmg dung trong nén kinh té méi, Trong mét tuong lai gan, ning luong hat nhan sé la mot trong nhiing ngudn ning lugng can thiét trong hoat déng san xuat ctla con ngudi 28 Neay tr dau ta da khang dinh vai trd cla ton hoe trong vat ly. Nhung fing phai ndi rang todn hoe phat trién nhu ngay nay cing nho nhiéu vao vat ly. Trong qué khir cing nhwr hign tai, sy phat trién nhigu nganh toén hoe duge kich thich boi sur phat trién cua vat ly. La Swiét hoe ty nhién", vat ly luén co nhcing mdi quan hé mat thiét véi widt hoe. Cac ly thuyét vat ly cach mang nhu ly thuyét tuong déi va co hoc luong tt da lam thay déi nhiéu y tung triét hoc ciia thé ky XX. Dé khang dinh hon nia nhiing két fudn trén, ta xem xét mot cach chi tiét hon quan h¢ gitta tin hoe va vat IY. noi ma nhing thanh qué cia vat ly duoc thiy rd nhat. Mi quan hé die biét nay da duge khing dinh & cudi thé ky XX qua cau ndi néi tiéng etia Landauer: “Thong tin mang tinh vat ly". Cong nghé may tinh duoc phat trién manh theo dinh ludt eta Moore, mét trong nhing nha sing lap ctia cong ty théng tin may tinh ndi tiéng Intel. Dinh ludt nay durge bidu dién qua hé thie ma N(1) = N(0)(u)! trong dé a = const > 1, con Nit) la sé ~déi trong", tire 1a gid tri ctia bién NV sau thoi gian ¢. Trong trudng hop riéng khi N la s6 phép tinh thute hign trong mét gidy. theo cae sé ligu cu thé, déi vi ede bd xu ly ctia cdc may tinh va cdc siéu may tinh ta ed M(ndim) = N(O)(1,36)""", can déi vai cae b} ic may vi tinh, ta c6 N¢ndim) = N(O)(1,28)"™" . Nhu vay s6 lugng cic phép tinh trong mét gidy s® ting gdp déi tuong ting trong vong 2.25 nam va 2,81 nam. Néu ta thac trién dinh luat ndy tiép, theo chigu huéng phat trién cho dén nay, quing nim 2030 cho trudng hop thir nhat va nam 2050 cho trudéng hop thir hai, ta sé dat quiing 10'%-10'® phép tinh trong mot gidy. Day li gidi han cho phép eta cde dinh luat vat ly. Viée vuot qua gidi han trong khudn khé cae céng nghé bin din hign thoi la khéng thé duge, vi may tinh due sin xuit ra tir chéing st bi ndng [én ma ta khéng thé lam thoat ra kip mot Iugng nhiét khong [6 duge giai phong trong qua trinh xu ly théng tin voi mét tde dé cho trude, Ta e6 thé ndi dén higu ing “Am néng may tinh”, né 1a hé qua ctia nguyen Me Landauer: Mbi mot phép tinh logic thyc hign trong té bao b6 nhé lig quan dén vige tiéu hao mgt nang lung &.7-In(2), trong dé k 1a hing sd Boltzmann, 7 la nhigt dj ma may tinh hoat déng trong d6. Phi tn nang lugng nay duge bién thanh nhiét Iuong ma ta phai Kam thoat ra khdi bd xtr ly ra mi tudng xung quanh. Vi vay trong m6t b9 xtr ly hoat déng di nhanh, ta gip khé khan ldn trong vige gidi phéng khoi may tinh lvgng nhiét nay. Ciing theo tée dg mi Moore, ta c6 dd gia ting sé luong cde bong ban din trong cae bO vi xtr IY (va tir d6 c6 a6 gia tang dung Ingng b6 nhé dong Ive hoe): a = 1,38 tite 14 sé Iugng nay ting gap déi ctr sau 2,15 nam. Tuong tyr ddi vai dé ting tan sé cde déng hd trong cac b6 vi xir ly, ta 06 «= 1,19, cho tr IY cla 29 d6 tang gap d6i sau 3,98 nam. Nhiing chiéu hung ting nay cho ta cdc gidi han phat trién cila cdc céng nghé ban dan duge sit dung ngay nay. Trong vong trén dui 20 nim niva, nhiing kich thuse hinh hoc eta cde bd vi xtr ly s din dén céc kich thuéc ctia nguyén tir, con tan sé eta cde déng ho st t cdc gia tri gidi han boi cde dinh Iuat cla ty nhién. Do vay hin tai ta di phai nghi dén viée thiét ké cde may tinh kiéu hoan toan mdi qua viée ding cae kF ai ng nghé hoan ton mdi. O day ta lai thy vai trd then chét cia v ly. Ta sé dé cap k¥ hon dén diéu nay trong chuong 16 cla bd sach nay khi ndi dén cae may tinh hrong ti. nho Quan hé gitra vat ly va may tinh khdng chi c6 mét chi dong vai trd quan trong trong phat trién vat ly hign dai nay duge ding dé: ~ Tang trit va xit ly cde dit Higu. u, may tinh efing Phuong tién tuyét voi — Thye hign cc tinh toan phife tap nhu xir ly todn hoc va théng ké cdc dir ligu thu nghiém. lp va mé hinh hod cdc qua trinh vat ly phite tap. “tren tuyén” ~ Didu khién cde thi nghigm vat ly (duge goi 1a cng vi on-lin . — Giti cdc dit ligu qua cée mang may tinh: Song ta cling nén nhé ring cdc may tinh chi la phuong tin. Vige sir dung ching mét cdch hiu higu phy thuge vao ngudi ding ching, Séng trong ky nguyén may tinh, ta cang thay kham phuc truée nhiing thanh tyu cta nhitng nha vat ly thién tai nhu Newton, Maxwell, Einstein..., nhiing ngudi da xdy dymg nén nén tang cia vat ly khong can sy gitp dé ctia nhéing phuong tién nay. Cé thé néi tin hoc dang dan dn tré thanh mot linh vuc quan trong cla vat ly. 1.6. Cac tudng tac co ban trong thién nhién Nhu ta thay, thé ky XX la mt giai doan die bigt eiia vat ly. Trong 30 nam dau ciia thé ky nay, sir xudt hign ctia Ly thuyét tong déi va ly thuyét lugng ti da tgo ra hai tru ct co ban cla vat ly hoe hign dai. Nhing nghién etru thye nghiém va ly thuyét di mé réng ra nhiéu sy hiéu biét Va tru tir nhing kich thuée nho nhat dén cdc kich thude lon nhat. Dé két thac chong nay, ta xem xét cdc turong tc co ban trong thién nhién. Theo trang thai hiéu biét hién tai, ta c6 bin loai tuong tac: hap dan, dign tir, yéu va manh. Tuong tac gitia cdc vat duge chuyén qua cdc trudng lye tuong tng véi van téc khong vurgt qué mot gia 30 tr] cua mét hing s6 vat ly téng hgp ¢ 1a van téc anh sang trong chan khén| Tuong tie hip dén cé gitta cic thién thé trong Vii tru. Chuyén dong ciia cdc hanh tinh, cdc sao chéi, cde vi sao. cdc thién ha... duge x4c dinh béi tuong tie nay. Tiong tae dién tir gay ra su hilt va diy gitia cdc dién tich va cde ludng eve tir trong ca pham vi vi mé (nguyén tit) cing nhur vi mé, vi dy nhu co sé cita hign tuong ma sat chinh la tuong tic nay. Nhur ta sé thdy né 1A tuong tae co ban trong cae qua trinh sinh hoc va hoa hoc. Hai trong tac trén c6 tim xa va lye tac dyng cua ching déu ty Ig nghich véi binh phutong khoing cach gitta cée vat. Can phai lu ¥ sy khée biét gitta chéng [a wong tuong tic hip din chi 6 lye hit gitta céc vat, con lye tuong tac dién tir vira cé thé la hut vira e6 thé 1a day. Cée wong tic yéu va manh la cic tuong téc tim gin. Tuong tac ydu cé trong cae hat nhan nguyén tur chju cde qua trinh phan 12 B, nd con gay ra su phan ra ciia cde hat so cdp khdng ben ving, vi dy notrén Ii hat khéng bén c6 thoi gian song trung binh c& 10° gidy. Sau thdi gian nay notdn phan rd thanh prétén va dign tir kém theo mét hat trung hoa la phan notrind dign tir, Ta c6 thé biéu dién phan tg phan ri nay nhw sau: Py pee £7, Tuong tu hat” eding khdng phai la bén do tac dung yéu, né sé chju phan img phan ra Woe 4y, $i trong dé v,, ky higu cho hat duge goi li notrind muy. Nhiing thanh tu eudi thé ky trude din dén vige mé ti hop nhat trong tée dign tir va tuong tée y Dé ndi [én digu nay trong vat ly c6 thudt ngir aang tde dién yeu. u. Twong tée manh dam bao cho sy tao thanh cae hat nhan: Lue hat manh gidta céc nuclén da thing luc. day dign tir giita cac prétén va do vay cac hat nhn nguyén tir 1a 6n dinh. Tam ctia twong tic manh gidi han bén trong hat nhan. Day a tong téc manh nhat trong tat ca cdc loai tong tdc. Ta c6 thé tong két ching trong bang sau (xem bang 1.2): Bang 1.2 Tuong tie _| Cudng dé twong doi Tim Hat tai Manh I Gin <10%m Gluén Dien tr Xa Photén “Yeu Gin < 10m | Cac bézdn W vaZ [Hap dan Xa Graviton 31 Méi mét loai lye tuong tic tuong img voi mét hang sé tuong tic nhan voi mot him s6 mé ta su phu thude ea lyre vao khoang cach. Nhin vio bang 1.2, ta thay tuong tic hdp dan la yéu nhat, nhung chinh né lai tuong ting v6i cae lyre én nhat trong Vii tru cé trong cac 16 den (xem chong 20). Da nhié nim nay (bat dau tir Einstein) cdc nha vat ly ¢é ging dura tat ca cdc tong tac vio mét ly thuyét hop nhat, hy vong ring tat ca cdc tuong tac sé quy duge vi mét tuong tac that su co ban. Nhu ta da néi dén 6 trén, viée mdi thanh céng cho tuong tac din tir va trong tac yéu, Khi mot Ly thuyét hop nhat cho ching durge phat biéu nam 1967. Khi ta thac trién gia tri cha cdc hang sé twong tac sang ving nang lung lon c& 10'-10'* GeV. cac hing 6 tong tac manh. dién tir va yéu gan nhu hi dén M6 hinh chudn théng nhat ba loai twong tac nay. nhiing cé ging tao ra ly thuy hinh chun, duge goi dang cé chung hop nhat vuot ra ngoai khudn khd M6 Su hop nhat khich I§ dirge mé ta trong chuong 19. dai. Mot sé t h tu moi dang BAI TAP CHUONG 1 1.1. Cho trude ba vecto. Tinh: G@=374+37-2k, b c) dx(5+é) 1.2. Vecto A niim doc theo truc OX. Téng cila vecto nay va vecto B(c6é dé dai 8 m) nim doe theo trye OY va c6 d9 dai ln hon hai lin d9 dai vecto A. Xac dinh d6 dai vecto A. 1.3. Khong chiu duge cdi néng mila hé, mot cha kién chay lung tung trén sn gach voi hé toa dé XOY duoc vé trén dé, Cac thanh phan cia bon chuyén dich lién tiép cia chi kién do trong don vi xngtimét 1a (30, 40), (bs, ~70), (20, ¢), (80, ~70), con chuyén dich toan phan sau bén chuyén dich nay we 6 + in 1 ie . Chimg minh cac dang thre sau: cé cae toa d6 (140, -20). Xde dinh: a) Cac thanh phan b,c, va b) Chidu dai va hung cua chuyén djch toan phan cia chi kign. . Tim vector don vj fi vudng géc ding thoi voi vect = (3, 6, 8) va tryc OX. a) a.(5x@)=6.(axb)=6.(éxa) ) v) dx(bxé)=5(a2)-e(a5) . Hay ding phan tich thtr nguyén dé dan ra vn téc 4m thanh trong mét méi trudng Khi véi mat do p. Hai hat duge giti di tir géc toa d@ va sau mOt thoi gian vi tri ca ching duge mé ta bing cae vecto: 47437 +8K, % = 27 +107 +5k. ji Tinh a) cac chiéu dai ciia cdc vecto; b) veeto dich chuyén cua hat thir hai déi voi hat thir nhat #, c) cae gée gita tig cp hai trong ba vecto nay; d) hinh chiéu eta vecto # trén ©) tich veeto F x¥ ‘Thuyén boi theo dang nude tir bén A dén bén B trong théi gian 4, = 3h, con tir B dé A trong thdi gian f, = 6h. Thuyén can mot thdi gian bao nhiéu dé tri tir A dén B (tire 14 chuyén déng khi tit dong co)? M6t may bay bay tir thinh phé 4 dén thanh phé B cach 4 mét khodng cach s = 2160 km & phia Dong. téc may bay déi voi khong khi ¥, = 720 km/h. Tinh thoi gian bay khi khong cé gid va khi trén ca during bay cé gid théi tir Nam lén Bac véi van técv, = 25 m/s. Dm -¢nD0s 33 Chong 2 CO HQC CO DIEN PHI TUONG DO! TINH Vi thién nhién Id cv so cia chuyén dong va thay déi, ma déi trong cur swanhdn thie cita ching ta la thién nhién, viée khng gidi thich chuyén déng la gi la diéu khang thé due". Anystoteles 2.1, Vai nét lich sir Ngay tlr budi phdi thai cia khoa hoc ndi chung cing nhur vat ly néi riéng, cae nha vat ly da coi chuyén dong 14 mot hign tgng co ban. Di tién phong la nha triét hoc cd dai Arystoteles. Ong da xay dung mét ly thuyét vé chuyén d6ng thudn theo nhGing quan sat hang ngay. Nhitng quan diém ctia ong tn tai ky, mac dil chiing dua trén nhiing quan sat khong ding va dan a sai thign nhién. Ching duge xdy dung mét cach kha diy di, logic va nhdt théng (Arystoteles 14 ngubsi séng Ip ra mén logic hoc). Ong da c6 nhimg quan diém sai lm, nhung chinh ching da la diém xuét phat cho sy phat trién ctla vat ly sau nay. Ta hay diém qua nhimg quan diém cua dng, khéng phai dé hoe theo ma chi dé so sanh véi nhing quan diém hign dai. Arystoteles chia chuyén ding ra hai loai: chuyén déng te nhién vi chuyén ding dot ngot. Theo éng mai vat trong thién nhién c6 mot vi tri thich hop véi né duge xAc dinh béi dac tinh ty nhién cila vat. Khi nd & ngoai vi tri nay. nd st 06 chidu hudng quay vé vj tri dé. Hon dé ném lén luén quay lai bé mat Trai Dat, khdi thude la néu khéng bj git lai ludn bay lén cao. Céc vat 1a hon hop cua dat véi khi (vi phan Jén la dat) nhu léng ga ciing roi xuéng nhung khéng nhanh nhu cue dat. Nhiing vat nang hon s@ chuyén d6ng nhanh hon. Vi vay ngudi ta gid thiét ring cdc vat roi voi téc d6 ty 1é vi trong lugng ctta ching. Vat cang ning roi cang nhanh, Chuyén déng ty nhign ph thing Ién trén ho&e xudng dudi (déi véi cdc chuyén dong wén Trai Bat) hay chu d§ng theo dudng tron (cdc thién the). Chuyén déng cong ngwoc vai chu; dong thing la khéng 6 ca diém dau lin diém cudi ma lip lai chinh xac. Arystoteles tin ring chuyén dong etia cde thién thé 4 theo ede dinh ludt khie Chuyén d6 nay la chuyén dong. bat bude. Nguoi day xe hay nang mot vat lén gay ra 34 chuyén dong d6t ngét, cling nhu khi ta ném da hay kéo day. Gié gay ra chuyén déng ctia cdc tau thuyén, Iut lam dé cay va dat Io... Néi chung chuyén dong dot ngot la két qua tac dong cia Iue bén ngoai vao nhiing vat duge xem xét. Ching khéng chuyén déng tu phat ma phai chiu day hay kéo. Khai niém chuyén déng dot ngét da gap phai mgt s6 tr ngai, do khdng phai ludn Iuén tim duge cdc luc day hay kéo. Vi du, diy cung cang chi téc Ong én mai tén khi mai tén chua rdi cung. Vige giai thich chuyn dong tiép cita mii tén can phai dua ra duge mét lye diy khdc. Do vay Arystoteles di tong tuong ring chuyén dong cia mili tén 1A két qua ciia viée dic lai cua khéng khi @ dudi mii tén. So di nhur vay dé ngan ngira viée xudt hign chin khéng & ché nay. Mili tén sé duge diy boi khéng khi Ién phia true, theo nguyén tc tuong wr nhu mét migng xa phong chuyén déng trong bé nude khi mét canh cia né bj nén. Noi tom lai Arystoteles cho ring méi mét chuyén dong hodc 1a két qua ctia dac tinh tu nhién ciia vat chuyén d6ng, hoi 1a két qua ctia sur day hoac kéo. Neu vat dang 6 ché thich hgp, chuyén déng ctia né chi co thé xay ra dur anh hudng tic dong bén ngoai. Trir cdc thién thé, trang théi binh thudng la trang thai ding Nhiing quan diém vé chuyén déng cia Arystoteles la diém xudt phat ciia tu duy khoa hgc. Mac dit chinh éng chua coi dé 1a nhiing két ludn cudi cing, nhang ngudi ké thira di dp dung theo mét cdch tuyét déi gin 2000 nam sau Qua nhiéu thé ky, gid thiét trang thai nghi 1A trang thai ty nhign cia mdi vat duge coi Ki chan Iy. Phin I6n cdc nha nghién edu séng trude thé ky XVI coi digu Trai Dat ludn nim & vj tri thich hop cia né va khéng thé tung tuong duge mét lye nao cé thé lim né chuyén dong. Tir dé ta cd mét két udn hién nhién la Trai Dat khéng thé chuyén dong duge. Nha thign van hoc Ba Lan Kopernik dua trén co sé nhiing quan sit thién van da rat ra két ludn rang Trai Dat quay xung quanh Mat Trai. Song éng di khong tuyén truyén rong quan diém ciia minh trong nhiéu nam, thir nhdt ng Jo ngai vi két lun dé trai vai bre tranh thé gidi duge chip nh§n rong rai lac 46, nhung mat khée Sng cling khong hoiin toan tin chic vao Ié phai ca minh, vi dng khéng thé gidi thich duge su chuyén dong cia Trai Dat trong khudn khé cae dinh Iudt chuyén dong duong thoi. Khai nigm guca tinh Wie dé chua duge ai biét dén, Mai dén gan cudi dai dng mdi giti di in tac phim “V8 nhimng su quay cia cic thién cau", vi hing bao thé ky trudc dé ngudi ta da biét dén cdc thién cdu trong hé tu tudng Arystoteles chtr chira ai néi dén mat cdu Trai Dat. Quan trong hon, dng da biét 14 hé théng dng dua ra doi hoi phai cé 35 nhimg ly gidi mdi vé vat ly. Va éng di dua ra mét gid thiét tao bao vé tro1 lye: “Trong moi trong hop 16i thdy rang, trong lue khong cén la gi khite ngoti la thién huwdng ue nhién ma sue che cho than thainh cia Dang sting tao Vii wu gidnh cho cde thanh phan dé ching cé thé két hop thanh mot thé thong nhdt va hodn toan, cing tap wrung lai & dang edu. Can phai tin réing thitn Iucong dé tén tai cd én Mat Troi, Meat Trang va cée hanh tinh chiéu séng khac, dé cho diréi sve tie déng etia nb cde hanh tinh tor tai vinh citu o dang tron md ta thdy. Khong phu thuée vao dicu nay, ede hanh tinh con thie hién ede chuyén déng trén ciia minh theo kiéu rdt da dang..." Jn cho su tién phong cla Kopernik trong vige dua ra ¥ twong van vat hap dan. Trong tac phdm cia minh, Kopernik con dua ra cic cfch tinh toan dya trén mé hinh dua ra tude dé ca Ptolemaues (100-168), trong dé chuyén dong ¢6 vé khéng déu ciia cde hanh tinh 1a su tong hop cia hai chuyén dong déu trén cdc vong tron gi la cdc ngoai ludn va ndi ludn. n dong déu trén dudng tron lién quan mat thiét dén dao déng diéu hoa. Hién nay trén co sé dinh ly Fourier. ta da biét rang mdi mgt chuyén dong co chu ky nh chuyén d6ng ciia cde hninh tinh déu cé thé biéu dién véi dé chinh xae tuy ¥ 14 téng cla cdc ham diéu hoa tuong tng voi chuyén dong déu trén dudng tron. Kopernik da lam dang nhu vay khi ting sé lugng cae ngoai lun va ndi ludn dé mé ta chinh xac hon chuyén d6ng cita cate hanh tinh. Galileo Galilei (1564-1642), nha bac hoc vi dai nhat dau thé ky XVIE hoan toan tin vao diéu Tréi Dat chuyén dong. Ong khéng phai 1a ngudi dau tién phé phan ly thuyét vé chuyén dong cua Arystoteles, nhung chac chin 1a ngudi diu tién ding nhing bing ching thye nghiém cé tinh thuyét phuc dé bac bé ly thuyét nay. Gia thidt “vat cang ning roi cang nhanh" cia Arystoteles bj Galilei bac bo qua mét lap luan don gian. Ong da gia thiét vat nding va vat nhe duge néi voi nhau bing mét sgi day va dat ra cau h ue cO mat cia vat nhe Lim nhanh lén hay cham lai sy roi cia vat nng?", Theo Arystoteles thi vat ning roi nhanh hon vat nhe, Iie dé vat nhe sé lim cham Igi sy roi cua vat nang do day néi. Theo Galilei, néu coi cd hé li mOt vat toan thé méi, vt toan thé nay do nang hon vat nang hic dau sé phai roi nhanh hon. Nhu vay ta sé c6 sy mau thudn: sy cO mit ca vat nhe ding théi lam nhanh hon va cham di sy roi cla Két qua vO nghta mét cdch hién nhién nay chi cé thé bac bo qua E n§ng va vat nhe roi voi cing mét van te. Day 1a mot vi du dep dé cho lap lun logic trong viée tim higu thé gidi xung quanh. Theo truyén thuyét, Galilei da thyc hign mét trong nhiing thi nghiém dau tién trong 36 vat ly trude déng dio quan ching: Ong da ném cdc vat c6 khéi lugng khée nhau tir dinh thdp nghiéng & Piza (Y) dé chimg td cho lap Iuan trén. Mac dit nang va vat nhe roi dong thdi, nhiéu ngudi quan sat sau dé van chi trich Galilei va van theo cae quan diém ctia Arystoteles. Arystoteles la mt nha quan sat thién nhién rat ky cang. Ong quan tim nhimg hign tugng xay ra true tigp xung quanh chér khong phai nhimg van dé tritu tong khéng cé trong cuge séng hing ngay. Theo éng chuyén déng ludn xay ra trong mét mdi truéng nao dé nhu nude va khdng khi. Mi trudng nay ludn can tré chuyén dong. Ong khing dinh khéng cé chan khéng va vi khéng luu ¥ dén anh hudng cia méi trudng lén chuyén dOng 1a khéng chu: Diu co ban trong hoe thuyét cita éng 1a chuyén dong cia vat doi hdi sy d va kéo. Galilei a bée b6 diéu nay. Ong cho ring ngay ci khi khdng 06 tée dung et cé thé chuyén dong thing déu. Ta hay xem Sng di kiém nghiém gid thiét nay cia minh nu thé nao Galilei d8 nghién ctu 4 chuyén dng ela cdc vét trén mat phing nghiéng cua minh aH nhién oust cling né sé ding lai, nhung iu nhién" cia minh ma 1a do cae lye ma sat. Ong da c6 phang va thay mat phing cang nhin bao nhiéu thi sug dong ctia qua cau eang gin chuyén dong déu bay nhigu. Diéu nay cang khing dinh khi khdng ¢6 ma sat, chuyén dong trén mat phng ngang sé t6n tai mai mai. khong phai vi tinh 6 day ta phai khang dinh sw phong ctia Galilei trong viée nghi ra nhimg “thi nghi¢m tuong tugng" dé mé hinh hod nhimg hién tugng vat ly. Trong thyc t€ khéng bao gig ta co thé loai bé mét cach ly tudng luc ma sat, nhung ta c6 thé tdng tugng diéu dé va dién dich tiép. Sau nay Einstein cing thuéng xuyén ding dén nhiing thi nghiém tudng tugng kiéu nay ma ta sé dé cap dén trong cac chuong tiép. Galilei cdn tim duge mot ly giai khae cho vige khing dinh két lu: minh. Ong da dat hai mat phing nghiéng c6 cé¢ canh dudi lign nhau. Ong da thay qua cau lin xudng tir mOt mat phing nghiéng sé in lén dén mot dé cao gan gidng luc dau & mat nghiéng thir hai (xem hinh 2.1). Cac mat cang nhin thi cae dé cao nay cing gan bing nhau. Sau dé éng gidm din do nghiéng cia mat thir hai thi van thay qua cau gan nhu dat dO cao ban dau (ngay nay ta biét duge digu nay tir dinh luat bao toan nang lugng) mac di nd chuyén dong trén mot quing dudng dai hon. Mét cau héi duge dt ra: Qua cdu phai chuyén dong lau 37 thé nao dé dat duge d§ cao ban dau, mot khi mat nghiéng thir hai 1a hoan toan nam ngang va di dai? Ta cé mét cdu tra Idi hién nhién: chuyén dong nay phai kéo dai v6 tn vi d cao ban dau khéng bao gid c6 thé dat duge (hinh 2.1). Hinh 2.1. Qua cau lan tir mat phang nghiéng trai tién dén gan d@ cao ban dau khi lan bén mat phang nghiéng phai (néu loai bé dug ma sat, qua cau sé dat do cao ban dau khi fn & mat phang nghiéng phai). Néu mat phing nghiéng cé dé nghiéng nhé hon, qua céu sé lan lau hon. Trong mé ta chuyén dong cia Arystoteles, khai nigm khodng cach cia vat tir vj tri tyr nhign ciia né déng vai trd co ban. Galilei di thay déi quan diém nay bing vigc coi thdi gian la quan trong, diéu ma truée dé it duge quan tim dén. Khi mé ta chuyén déng, Galilei di ding khai niém (dc dé thay déi theo thoi gian, Nhu véy Galilei la ngudi dau tién dura ra nhiing khdi nigm co ban mo t chuyén dng nhu vn tc, gia téc... Tré lai thi nghigm wén, Ong quan sit van tée cla qué clu mot cach dinh Iugng. Khi mat thir hai giam do nghiéng, 6ng thay van téc cia qua cdu sé giam cham hon. Trong trudng hop gidi han, khi mat thir hai nam ngang tuyét déi, qua cau noi chung sé khéng giam van té¢ va ta cé chuyén dong déu. Khuynh huéng chuyén dong tiép ciia cae vt khi khong cé cdc Iyre cn bén ngoai duge goi Id gudn tinh. Trén co sd nhiing thanh qua ciia Galilei, Izaak Newton di phat trién va xay dymg nén co hoc 6 dién véi cdc co sé duge dua ra trong tac phdm kinh dién “Philosophiae Naturalis Principia Mathematica" (Cac co sé todn hoe cita triét hoc te nhién, xuat ban nim 1686). Co hoc c6 dién cia Newton sau nay duge goi la co hoe phi tuong déi tinh, dé phan biét véi co hoc tong déi tinh mé ta cdc chuyén dong voi van téc gin bing van téc anh sing (v~c), durge Einstein xay dymg trong nhiing nim dau thé ky XX. Nhu vy co hoe cia Newton chi mé td nhiing chuyén dong vdi van tée nhd hon van téc Anh sang nhiéu. Ngoai ra eo hoc Newton cling chi mé ta cdc vat thé vi mé, tir nhiing vat binh thuong ta thay hang ngay dén cae thin thé. Song khi mé ta cdc hat cua thé gidi vi mé nhu cdc di n tir, nguyén tir hay phan tir, cdc dinh luat co hoc cd dién khéng cén ding. Dé mé ta ching, ta phai ding co hoe hrong tir duge phat minh trong ba muoi nam dau ctia thé ky XX. La trudng hop gin dang etia co hoc iuong tir va co hge tuong déi tinh, co hoc Newton vin déng vai tro then chét trong vige mé ta nhiing hign tuong hang ngay. Mat khde nhitng khdi niém trong co hoe Newton la co sé cho viée xdy ding co hoe lwong tr va co hoc twong doi tinh sau nay. Khai niém co ban ciia co hoe c6 dién li Khai nigm chat diém, con duge 118 khdi Iwong diém hay hat. MOt vat c6 kich thuée nh6 cé thé bd qua, trung boi mét khdi Iugng nao dé va vi tri ca nd, duge ta goi la mot chat diém (hay mt hat). Viée coi chat diém 1a mét diém hinh hgc (co thé tich fing khdng) sé gay cho ta kho khiin, vi mat d6 ctia diém nhu vay (9 = m/V) cling nhur cia cde vat tao bai cde diém nhu thé [a v6 han. Vi vay ta sé thong, ding mét thuat ng mang tinh vat ly hon la hat, cho ta tuéng tuong nd c6 mot thé tich tuy rat nho nhung khac khéng, Khai niém chat diém 1a mot khdi niém twong déi, vi dy nhu déi véi nha quan sat trén Trai Dat, may bay bay trén db cao Ién c6 thé la mét chat diém, nhumg déi véi phi céng ngéi trong may bay, chac chin khong phai la mot chat diém. Mét tp hop hiru han cde chat diém (cae hat) trong khéng gian duge ta goi la mot hé ede chat diém (cde hat). Mt vat ma khoang céch gitta hai chat diém bat ky tao nén nd khdng thay déi duge goi Id mét vat rén tuyét ddi (sau diy dé cho gon ta goi la vat rin). Tir nhimg dinh ludt cho cae chat diém ta sé suy ra duge nhitng dinh ludt cho chuyén dong ctia vat ran, 2.2. Dong hoc Trude hét ta p trung vao mé ta chuyén déng ma khéng quan tim cae nguyén nhan gay ra chuyén dong d6. Phin nay cua co hoc duge goi li déng hoc. 2.2.1. Che hé quy chidu va cdc h¢ toa dé Ta hay twéng tung ring ta ném mot hon da va muén biét due diéu gi sé xay ra trong théi gian bay cila n6, néi khdc di ta muén mé té qué trinh bay ctia hdn da. Dé cé thé dac trung duge mét bidn cd xay ra ndo dé, ta phai dua ra hai dit ligu, né xay ra 6 dau va khi nao. 39 Nhu vay dé mé ta qué trinh bay ctia hon da, ta phai dura ra vi tri cla né 6 nhitng théi diém lién tiép. Dé lam viée nay, true hét ta phai thoa thuan véi nhau ta do thdi gian va khoang cach nhu thé ndo. Ta phai quy dinh cae mau (don vi) nhu da dé cap dén trong chuong | va bi cc két qua do trong cdc don vi dé, Sau khi xac dinh cac don vi, ta phai biét do khoang cach déi V6i cdi gi. Lite dé ta cn phai dua ra mot hé toa dé. Chic chin méi mét'ching ta khi di 6té trén quéc 16 c6 cdc cét cay sé, ta dau bidt 6 cay sé bao nhiéu cé cdy xing, cf “Cé mét cay xing cach xa $0 cay sé" chua dd, ma ta con phai néi ké tir dau (vi du nhu “ké tir day", hay “ké tir noi xudt phat"). Viée cé th khoang cach (nhu céc cét cy sé néi dén & trén hay cdc déng hd do quang bao nhigu cé khdch san ma ta sé an trua ¢ day... Viée néi dudng di trong 6t6) va xc dinh diém méc ma tix dé ta do khoang cach (géc toa d6) duoc goi 1a dura ra mot hé toa do. Hé nay thudng lién quan mat thié dén cdc méc Ia cae vat cu thé. Tap hop cdc vat dug Iya chon lam méc dé mé 1 chuyén dong cia cdc vat khde duge ta goi IA mot hé quy chiéu. Nhur vay hé toa dO Li mOt mé ta toan hoe ciia hé quy c! Theo Newton, trong co hoc phi tuong déi tinh, khong gian va thoi gian 1a tuyét déi. Thdi gian tréi qua lign tue va thudn nhat. Tir dé, khodng thoi gian giira hai bién cé & mét vi tri trong khdng gian sé ging nhau trong mét hé quy chiéu bat ky, con néu hai bién c6 xay ra 6 hai dia diém khdc nhau 1a déng thoi thi ching cing 1a déng thi trong bat ctr mot hé quy chiéu nao khac. Tinh dong thai tuyét déi ctia thdi gian cho phép ta do dé dai gitta hai vi tri bing cach dat thuée va doc déng thdi hai vach 6 hai dau thuée. Do vay 46 dai ciing a cac hé quy chiéu. la tuyét déi, tire 1a nhu nhau trong tat Dé xc dinh chuyén dd tir gde toa dé dén chat diém. Théng thudng ngudi ta hay ding hé toa dé Descartes, 1a g cia chat diém ngudi ta dua ra vecto vi tri, néi € ba true vudng géc véi nhau timg déi mét ct nhau & mot diém ma ta goi la géc toa dé, trong dé huéng cia cdc truc duge xAc dinh theo quy ue sau: viée chuyén tir true x dén truc y thuan véi chiéu quay cia dinh éc ¢6 xodn phai, chiéu tién lén cia dinh dc 1a hung z (xem hinh 2.2). Hé toa 46 nhur vay durge goi 1d hé van phdi. Néu ta déi huéng cia mét truc bat ky thanh nguge lai, ta c mdt hé véin irdi. Trong sich nay ta chi ding cdc hé vin phai. Nhu vay vi uf cdia mét chat diém duge Vector vj tri duge vidt nhur sau: u dién bing cdc toa dé (x, y, 2). xé, + yé, +28, =ré,, 2.1) 40 trong dé é,,2,.é.1a ede vecto don vi trye chudn theo ede truc tuong tng (thay cho cae veeto 7, /. trong mt hé toa dé Descartes @ chucmg trude. vi trong trudng hop chung ta c6 thé ding cic hé toa dé at diém duge xac dinh bing ea dé dai r lin huéng khdc), vi tri ctia ¢ I cita vecto vit 7. 4 x Hinh 2.2. Hé toa d6 Descartes van phai Tuy theo tinh déi xting eta hé vat ly duoc xem xét ma ta chon hé toa dd sao cho thudn loi nhat, vi du khi ta e6 chuyén dOng thang, nén chon mot truc la phuong ctia chuyén ding nay, khi ta c6 chuyén dong tron, nén chon géc toa d§ 1A tim ctia vong tron... Ciing uy theo tinh déi xing cua f val ly duoc xem xét ma ta cé thé chon cae hg toa dé khic vai hé toa do Descartes. Trong hg tog 46 cau (hinh 2.3). vi tri cua c dinh boi cae toa dd, trong dé r ky higu bein chat di¢ém durge x kinh vecto, 9 1 géc ngang, con 0 la goc cue. Cac cng thite lign hé gitta céc toa dé x, y, z trong hé toa dG Descartes vdi cdc toa do r,9,0 c6 dang: Hinh 2.3. Hé toa 6 cau 41 x=rsinOcose. y=rsindsing, (2.2) z=rcos0. ‘Trong h¢ toa dé try (hink 2.4), vi tri cita chat digm duge dc dinh boi 3 toa dé (p.¢,2), trong dé p la ban kinh vecto wong mat phing vudng géc vdi truc 2, g Ia gée eye, cdn z Id toa dO trén truc Z. Cac céng thie lign he gidia cde toa dd x. y. z voi cde toa dd 7, g, = c6 dang: X= pcosy, y= psing, (2.3) z=z Hinh 2.4. Hé toa 46 try ‘Ta cing hay ding hé toa dé cwe hai chiéu, trong dé mot diém wen mat phiing durge xe dinh béi 2 toa dd (p,@) voi ¥ nghia tung ty nhur trong hé toa 6 try. Hé toa do cye 14 trudng hop dic bigt cita hé to9 dO try (khi z = 0) va hg tog do clu (khi @ = 2/2). Cac céng thite bién di gitta 2 hg toa dd nay ¢6 dang: x= pcos, 24) y= psing Cac hg toa dO trén duge img dung thudng xuyén trong cdc inh vue khic nhau eda vat ly. Nhu ta di luu ¥ trude dé, viée lira chon hé toa d6 thich hop phu thude vao tinh déi xting ciia hé vat ly duige xem xét. 2.2.2. Quy dao vi cic phucong trinh qué dao Ou? dao cita chat diém (hat) li duéng ma chét diém ve ra khi chuyén dong, vay n6 1a quy tich cae diém cudi cua ban kinh vecto vi tri F(A) (hinh 2.5). 2 Hinh 2.5 Ta mé ta todn hoc quy dao bing mot phuong trinh, c6 thé & dang facing minh. vi dy nh z= f(x,y), hay 6 dang dn tang: (x,y,z) =0, (2.5) hoe 6 dang tham sd: x), Y=), 2= 20), (2.6) trong dé tham s6 1 thudng [a théi gian, cdn cdc toa dé x(), (1) va 2(1) 1a cde thanh phan ciia vector vi tri: FID =x(Ne, + MDE, +20 (2.7) Vi du: Tim phuong tinh quy i¥ dao ctta hat chuyén dong trén vong tron c6 ban kin p (hinh 2.6) véi van téc géc bing w. Hat chuyén dng trong khong gian hai chiéu nén sé bac ty do Ia 2, con z = 0. Phuong trinh an ting cia quy dao cé dang x+y —p?=0, (2.8) con cde phurong trinh tham sé 1a x= pcoswt, 2.9) bet 26, tito yn dng trén dudng y=psinat. géc w khéng ddi Cac dang (2.8) va (2.9) la tuong duong nhau vi cos? of +sin? af =1.Ta thay rng & dang tuéng minh cia phuong trinh quy dao khéng cé tham sé ¢. 8 rong tung hyp nay hé toa dé thich hop nhat durge chon Ki hé tog db cute Lue dé ede phuong tr dang rit don gian: r(r)=p va 2.2.3. Van toe vai gia toc Gia thiét ring chit diém chuyén dong theo mét dudng cong bat ky c6 vi Uri n f+ Arno & vitei F(¢+Ar) (hinh 2.7), Ta F() & thoi diém & con & thoi dié 6 cde cong thitc xdc dinh van téc va gia téc ctia chat diém (xem phy luc 1): vit) ww Fs at) mY Ate ay (2.10) G=i= 686 =aé,+a,é, tad. RO rang ca van téc Hin gia tée déu 1a cdc dai Iugng veto. Trong cing thite nay dau chim trén dai luong ky higu cho dao ham theo thdi gian: cdn cée dai lung: (2.102) duge goi ba van téc rung binh va gia tc trung binh Vi du: Chuyén dong phang. Hat chuyén dong trong khéng gian hai chiéu, dé xdc dinh vj tri etia hat ta cAn hai tham sé, trong hé toa dé Descartes chiing lax va y. Dao ham theo théi gian ctia vecto vi tri (2.1) 6 thé duge viét nhur sau: 44 =fé +ré,. Qa) trong dé dao ham cia mot vecto duge tinh nhur trong phy luc 1. Sd hang ddu trong vé phai cla phwong trinh trén 1a thanh phan cia veeto van téc doc theo ban kinh ké tir goe toa dé (acm hinh 2.8), con sé hang thir hai 1a thanh phan hay déi Ag theo huéng ctia veeto vin téc vudng gdc vai &,. Néu ta 06 ctia vecto don vi é, trong khou gian Ar. ta cé thé viét (2.12) oF x Hinh 2.8. Thanh phan ban kinh va thanh phan géc cla vecto van téc Nhu vay trong chuyén d6ng phang. vi tri cin chat diém c6 thé dure xAc dinh bang hai toa d6 eye r va g, con van téc duoc tinh bling céng thire Varé,+rge, 6, + Wey» @ day v, duge goi la van toc ben kinh, con v, duge goi la hucéng gée. Theo céng thir (2.10), ta lay dao nam # theo théi gian dé thu duge gia téc: _ di di... G=—=—(#é,+r gé,) dt a ee Tir hinh 2.8 ta co thé tinh duge dao ham theo théi gian cia vector & 6+ G8, +r +r ge, (2.14) (2.15) G=F =i0, +798, +708, +68, rb (2.16) =(F-r9*)é, +(7G+2F6)é, = a8, +a,2,. 45 ‘Thanh phan gia toc ban kinh a, bao gém gia téc tuyén tinh # theo huéng ban kinh biéu thi cho sy thay ddi cua van téc ban kinh va gia tde hueéng tam — rg. Tuong ty nhw vay, thanh phan gia tc theo huréng gée ay chira hai sé hang: gia téc tuyén tinh theo hudng gée rg biéu thi cho sy thay déi dé Ion ctia van téc géc va gia téc 27@ xudt hign khi ca x in g déu thay ddi theo thoi gian. Gia téc nay duge goi la gia tc Coriolis Bay gid ta xét chuyén d6ng theo dudng tron da dua ra 6 trén voi gid thidt 1a van toc goe 4% dt khong nhat thiét 1a hing sd, wre 1a ta co chuyén dong khéng déu. Quang dung ma chat diém di qua c6 thé biéu dién bing cng thie o (2.17) S= gr, (2.18) Vir = const nén van téc chi c6 thanh phan v,="p=re (2.19) dic trung cho su thay ddi hudng chuyén déng cua chat diém. Ta cé thé “nhiing” chuyén dng phang tron nay trong khdng gian ba chiéu, chon hé toa d§ thich hgp 1a hé toa d6 tru nhu trén hinh vé 2.9. Luc dé ta c6 thé viét van t6c géc (2.17) la mot dai Iugng vecto vi hudng song song voi truc quay &. va chiéu thuan véi quy tic mé nat chai (hay quy tic ban tay phai). Theo quy ude nay ta cé (2.17a) (2.19) 40 > Hinh 2.9. Vecto van toc géc 46 Nhiing céng thite nay me di dugc din ra cho chuyén déng tron, song cling ding cho bat ky mgt chuyén dong cong nao. Cac thanh phan ctia gia téc ban kinh va gia téc theo hung géc sé la (2.20) Nhu v, y trong gia téc ban kinh ta chi cdn gia téc hudng tim, gia téc Coriclis bj trigt tigu. Ta dinh nghia gia de géc IA 6 = hay & dang vectco ga? (2.21) Lay 14 mét dai Iurong vecto song song vai truc quay, cing chiéu voi @ néu ciuyén dng quay nhanh dan va nguge chigu néu quay chim dan. Tir (2.19 va (2.20) ta sé 06: (2.22) (2.23) Neu chuy:: dong la déu, tire 1a khi van tbe gée khdng di, lac dé ¢ =0 va ta chi :On gia t6c hudng tm cé huéng nguoe voi huéng ciia vecto ban kinh: 4, =-1@ =~ra nore (2.24) q, Mi van te lun 66 hudng tiép tuyén véi quy dao (nhu ta thy duéi day) va husnig cia vecto ban kinh la tryc giao véi huéng cia van téc trong chuyén dong ron, ding thite (2.23) con duge goi 14 sy phan tich gia téc ra hai hudng va phap tuyén, trong dé vecto gia téc tiép tuyén dac trung cho sy n clla vecto van tée vé d loi . con vecto gia tc php tuyén dite trung cho si bién thién cia vecto vn tée vé phurong. Ti tro Iai trudng hop chuyén dgng trong khéng gian ba chiéu. Ky higu 47 ma chat d Sit) 1a quing dudng cong m di qua trong thdi gian /. Quang dung (S(1)). ‘Ta thay ring khi vecto dich chuyén AF Uién ti khong, chidu dai cia né tién t6i chiéu dai nay cé mot quan hé ham sé mat thiét voi F.nghia la F cung cla quy dao ma cht diém di qua trong thdi gian Ar — 0. Ding cae ky higu d? = lim AF, dS = lim AS ta c6 thé viét ve mo dF = is dS é,, (2.25) ds trong do 2, la veeto don vi (Jé, |= 1) tiép tuyén voi quy dao 6 diém cho truée. Ding quy tic ldy dao ham mét ham phire hgp, ta cé i _ aS ay, (2.26) dt dS ct trong dé v= la gid tri tuyét doi ctia van téc. Dai lugng vo hudng nay con durge goi 1a we dé dé phan biét vai thudt ngtt van rc gianh cho dai lugng vecto duge dinh nghia 6 trén. Tir céng thire (2.26) ta cd mot hé qué quan trong di duge néu ra & tren: O méi mot thai diém vén toc ludn tiép tuyén vi quy dao. Ta cing ding céng thire nay dé tinh gia téc voi luu ¥ ring, dao ham ciia tich mot sé vdi mét vecto duge tinh nhur trong truéng hop dao ham cia tich hai him v6 huéng (xem phy lye 1): _ di dv. dé, @=— == 8+. d' at =F (2.27) Ta thdy ring vecto don vj tiép tuyén 1a mt ham ctia thoi gian. $6 hang dau tién & vé phai cia dang thie (2.27) mé ta bign thién dé I6n ca vecto van téc, con sé hang thir hai mé ta sir thay dai hudng cla vecto vay trong trudng hgp chung, vecto gia téc @ c6 hudng khdc vdi vecto van téc #. Cac hudng cua hai vecto nay chi tring nhau khi ta ¢6 chuyén dng ‘ ; dé, ‘ 8 tie Abra . thing. Lic dé = const, H0 nén sé hang thir hai lic dé trigt tiéu. Ta . dé, tinh dao ham + dé, _ dé, dS dé, dt dSdt ds (2.28) 48 & tae, Hinh 2.10. Bién thién theo thai gian ctia vecte tiép tuyén é, trong chuyén déng cong. Khi Ag —> 0, cdc hinh gach chéo la déng dang vi vector Aé, sé cd hung cia vector Ad, . aie . de, wae - ih Zi Dé tinh duge dao ham ig 7 12 bidu dign 49 gia tang cba vecto tip wyén ds é, ddi voi quang dudng di qua S trén hinh 2.10. Trén co sé phan tich hinh hoe. ta thay ring |Ad |e Ag, khi & gidi han ta 6 |dé,|=dg. Vecto dé, hudng vao wim dO cong ma 6 diém cho trude duge dic trung boi bein kink dé a . cong p= Vecto don vi huéng vao tim dé cong duge goi la vecio phap tuyén &,. Vay ta c6 thé viét dé, = dgé, hay #5 49g 1 ds "dS "p- Trén co sd cde cng thite (2.24), (2.25), (2.26) ta e6 duge cong thite cudi ciing cho gia téc tng hop: (2.29) (2.30) : dv Ta goi thinh phan a, =— |: go! thanh pl I thanh phén tiép tuyén, con thanh . 2 : phan a, =" 1a thanh phan phép a 2 ea Hinh 2.11, Cac thanh phan tiép tuyén tuyén hay hung tam (hinh 2.11). va phap tuyén cia vecto gia téc. 49 ‘enoer-cxoos Dé Ién ctia vecto G duge biéu thi bing céng thir nf 2.2.4. Phan logi céc chuyén déng Ta cé thé ding céng thie (2.31) dé phan loai cde chuyén dong. Néu ban kinh dé cong p trong (2.31) c6 gia tri hitu han thi ta ¢6 chuyén déng cong, con khi p—> ta cb chuyén dong thing vi khi dé gia t6c hudng tam tridt tiéu. (2.31) Bang 2.1 dua ra mét s6 chuyén ddng thing va cong thudng gap. Bang 2.1 dv v' | Ten goi loai | , p Hy | 4% | chuyen dong const o 0 0 [thing déu © a= const 0 |thang nhanh din déu (a>0), thing chim din déu (a<0), roi ty do (a=g) v(t) = v(¢+7) wo a(t) =a(t+T) 0 |dao déng (tuan hon) (7 ~ chu ky) diéu hoa khi a, ~sinat const 0 chuyén dong déu trén vong tron r const.t const ya) |ahanh din du = |trén vang trin . Khi quy dao la mét dung cong phing ta cé chuyén déng phing (hai chiéu) da duge xem xét 6 trén. 2.2.5. Lay tich phan (gidi) céc phicong trinh dong hoc cia chuyén don Dung di _ di sch et as . Céng thite & =o a) duge goi la mét phuwong trinh déng hoc cla lt chuyén dong. Trong phuong trinh déng hoc cia chuyén déng ta c6 dao ham 50 bac nhat cia van tée déi vi thoi gian. Khi thyc hign mot phép toan nguge lai véi tinh dao ham, tite la lay tich phan theo théi gian, ta sé xe dinh duge van tdc cita hat. Vi gia téc la dao ham bac hai cua vj tri theo théi gian, néu lay tich phan mét lan nita ham thu duge sau lan ldy tich phan thir nhat, ta sé tim duge vi tri cia hat trong mét thoi diém cho trude, Nhu vay khi biét trude gia téc, bang cach lay tich phan hai lan ta st xée dinh duge dudng di va quy dao ciia Ong. Bang cdch nay ta da giai duge phuong trinh déng hoc Trong khi gidi phuong trinh nhw vay ta cé hai céch tuong duong. Cach thir nhat dua trén viée tinh cdc tich phan bat dinh twong ing, cdc hing sé lay tich phiin xuat hign sé duoe xde dinh dya theo cdc diéu kién ban ddu. Cach dy tich phan n tuong tng thir hai dua trén tinh cde tich phan xde dinh, trong dé cae cin duge xde dinh bing nhiing diéu kié voi thai diém hign tai duoc xem xét ban dau va nhing diéu 1 du: Giai phuome trinh déng hoe cua chuyén dng v6i gia We khong di, Vi G = const, chuyén dong la thang va bién déi déu. Nhw ta da néu Jén trude diy, viée chon hé toa dé dé mé ta toan hoc chuyén dong 1a tuy y, tuy theo tinh ddi xing ciia chuyén dong ma ta chon hé toa do thich hop dé don ian cho vige mé ta todn hoc. Néu ta chon hé toa dé dé mé ta ¢6 tryc x tring voi hudng ctia vecto gia tée khéng déi nay, khi dé chuyén dong la mét chiéu, nghia li F(r) =(x(),0,0). Ta gia thiét quaing dudng di la S(t) = x(t). Ta co dit) dS dt dt Gia thiét cae diéu kign ban dau nhu sau: v(/ = 0) =v), S(t=0) = S,. Trude (2.32) phuong trinh déng hoc cia chuyén déng nay bang cach thir n Sau khi lay tich phan Ian dau ta c6 v= Jade =at+C,. (2.33) song vi (0)=C, = nén . v=, tar. (2.34) Sau khi lay tich phan Ian hai ta cé af ac, (2.35) S(t)= fooar = foo +at)dt = Vi S(0)=C, = Synén 51 S(D=S, +r (2.36) Cac két qua thu duoc bing cach thir hai, tire 1 tinh cde tich phan xdc dinh. tit nhién sé hoan toan ding nhat véi cdc két qua thu duc bing cdch thir nhat. That vay, sau khi ldy tich phan lan thir nbat ta cé: “a ' Java fad, (237) hay wW-¥, (2.38) Diy chinh la céng thiie (2.34). Con khi ky tich phan kin hai st ‘ fus= frar= Jom tandr, (2.39) 2 tie la S()-S) = 40 +f. (2.40) Day chinh la cng thite (2.36). 2.3. Déng luc hoc ‘Trong phan nay ta nghién ciru chuyén déng cila cdc vat véi sur xem xét dén cde khéi lung cia ching va cde Iye tac dung 1én chang. Linh vue co hoc nghién céu cde van dé chuyén dong cua cde vat dudi anh hudng cia cdc lye duge goi li ong le hoc. 2.3.1. Khoi trong va mémen quan tinh Khéi luong la dai long vat ly dac trung cho mite quan tinh cua vat hay sir tuong tac ciia né véi trudng hap dan. Vi vay ta nd & khoi long quan tinh hay khdi heong hdp ddn. Trude hét ta ndi vé khdi Iwong quan tinh, cdn khéi luong hdp din sé duge dé cap dén trong phan sau. O day ta chi nha manh ring chting hoan toan tuong durong nhau, dé khéng phai la mot diéu hién nhién in Khoi lirong quan tinh la sé do mite quan tinh cia vat, nghia lé sé do sw cwdng lai ctia vat adi véi lye lam thay déi trang thai chuyén déng cita nd Don vi _khéi lugng 1 kg la mét trong bay don vi co ban cia hé SI. Mai mét déi tung vat chat cé mt khdi Iuong nhat dinh. No phy thude 52 vio s¢ luong vat chat c6 trong vat, cing nhiéu vat chat, khéi long cng Ién. Theo ¢inh nghia 6 trén, khdi Iurgng cdng Ién thi mic quén tinh cua né ang lon. Kadi luong 1ién quan véi mt khdi nigm 1a trong larong. Thuong ta cho rang, (Gt nao ¢6 khdi long I6n thi can nang. Song gitta hai khdi niém nay 6 sur chae bigt cn ban, Khdi lugng [4 s6 do mite quan tinh, con trong hong la Ive tic dung lén vat do tac dong cua hap dan. Khdi Iugng va trong lugng ty I€ ‘hudn v6i nhau. Do vay ching thudng duoc ding lin 16n trong ddi ig. Thy ra ta do khdi Iugng qua vige do lye hip dan (trong lugng). Song khoi Irong 1a dai Iugng co ban hon Ia trong Iuong, diéu ma khong phai ai efing liu ¥ dén. x Him 2.12. Hé N chat diém tao nén vat cé khéi Ivgng M. Vector 7, xdc dinh vi tri khéi tam cua vat. Nét ta c6 N hat chat diém voi cdc kh6i lugng m,,m,,...,my nim & cée vi tri xdc cinh bang cdc vecto FFysFy (hinh 2.12), khdi tdm cia hé cac hat nay dug: hiéu la diém véi vj tri duge xdc dinh bing vecto (2.41) 8 6 diy M =)", . Vecto khdi tam (2.41) 1a mot kigu vecto trung binh cla cae vj tr cae hat riéng bi . va céng thie dinh nghia nay la mét truéng hop dic biét >a kiéu trung binh hay gap trong vat ly la rung binh trong sé. Bay gid ta xét mot vat ran vi mét phan bé khdi Iuong lién tuc. Ta chia vat nay ra N hat (NV — 00), méi hat c6 khéi tong Am, (Am, 0). Cong thie (2.41) van ding, chi c6 thay cho phép lay téng ta cd phép ly tich phan, nghia la N (2.42) day x M= sim, Ym, = Jem. (2.43) Dé dic trung cho quan tinh cia vat trong chuyén dong quay ngudi ta dua ra mét dai lugng goi la mémen quan tinh. Déi voi chat diém 6 khdi lugng m @ cach true quay mét khoang r thi mémen quan tinh etia chat diém déi véi truc quay nay la T=m (2.44) Ta dinh nghia nhu Ong nang trong trvéng hop chuyén déng quay voi déng nang cia mot chat diém, khi thay van téc bang van téc gdc va khdi luong bing mémen quan tinh: y vi muon cé sy tuong ty trong biéu dién (2.45) cde khoang cach 1, tir truc quay la 1=domr. (2.46) a Déi voi mot vat rin, ta lai chia nhé ra nhy khi xée dinh veeto khdi tam 6 trén (hinh 2.13) va tién tdi gidi han dé thu duge mét tich phan x4c dinh. Lac dé ta thu duge mémen quan tinh cho mét vat rin voi mét phan bé khdi luong lién tue: Hinh 2.43. Vat ran quay 54 Gidi han 1a mét tich phan xéc dinh, trong dé tich phan durgc lay theo khdi long ctia vat rin. ' Trong trudng hop vat la dong nhat véi hinh dang chudn mau, thudng khéi tam cia né nam trén true doi ximg. Lite dé ta cé thé tinh duge momen quan tinh déi voi truc bat ky song song voi truc di qua khdi tam qua viée ding mét quan hé don gian duge goi la dinh ly Steiner: 1=1,+Mr, (2.48) 6 day / 1a momen quan tinh phai tinh, fy 1 mémen quén tinh di véi true qua Khoi tim, M li khdi luong eiia vat va h la khoing céch gitta hai truc, BE ching minh digu nay, ta xem xét mot vat rin voi tiét dién ngang duge biéu dign trén hinh 2.14. Hinh 2.14, Minh hoa cho dinh ly Steine. Ta chon géc toa dé & khéi tam ctia vat (diém O); chon mat phiing xy sao cho zu = 0. Lic dé mémen quan tinh déi voi truc qua diém P bing ‘ r= ff xa) +(y-b) Jan= ° (2.49) Mw = ‘le +y *) dn 2a dn 20 fp a+b") ) Ja. a Vi ta da chon géc toa d6 & kladi tam, sé hang thir hai va thir ba & vé phai clia dang thite nay triét tiéu, cudi cing ta cd 4 ™ I= [rrdm+i? [dm = 1, +MiP (dpem) (2.50) 3 a 55 Bang 2.2 gom cdc mémen quan tinh cia mot sé vat rin thudng gap voi mat dé khdng déi va khéi long M. Bang 2.2 ___Trye quay Tt Truc cia von; Thanh méng voi d9 dai Duong trung true cla thanh Vong mong véi Ong voi ban kinh trong R, va ban | Truc cita éng kinh ngoai 2, | Hinh edu véi ban kin R Mat dung kinh bat ky | 2uet Mét diéu ré rang 1a mémen quan tinh cita vat phy thuge vao sy Iya chon truc quay. Trong nhiéu vat ton tai cdc truc ma déi voi ching mémen quan tinh cia vat dat cdc gid tri cyte dai. Ta goi cde true nay 1a true quan tinh chinh, con cdc momen qudn tinh tuong tmg [a cde mémen qudn tinh chinh. Tat ca cdc mémen quan tinh trong bang 2.2 déu la Truc quan tinh chinh nhiing vi dy céc mémen quan tinh chinh. Song néu truc quay duge chon tuy ¥ nhu trén hinh 2.15, tinh hudng sé tre nén phite tap. Lic dé mémen quan tinh khéng con 1 mét dai long v6 huéng ma 1a mot dai lugng tenxo (bac hai) mé ta bing ma tran Hinh 2.45. Qua ta quay quanh sau (xem phy luc II) tru chéo voi truc quan tinh. (2.51) Céc thanh phan tenxo trén duéng chéo Ia céc mémen quan tinh déi v6i cae true x, y, z, vi dy nhu ig= We +2") dm. (2.52) a Nhiing thanh phan cé cdc chi sé hin hop ta goi la cdc mémen canh, vi dy nh m 1, == frydm. (2.53) 3 56 Néu ta chon hé toa dé véi cdc truc tring véi cdc truc quan tinh chinh, Itc it ca cdc momen canh triét tiéu, ta chi ¢6 cdc thinh phin trén dudng chéo, chiing s@ la cde mémen quan tinh chinh, Ta sé tro lai tenxo momen quan tinh khi ndi vé momen déng lugng. 2.3.2, Lire vil momen lire Cae Ie ma ta da biét trong eo hoc cé bin chat hap din hay dign tir. Nguén géc dign tir ca mét sé lyre co hoc cé thé lam ta thay bat ngo, nhung trong pham vi vi mé, céc le nhu ma sat hay dan héi vé can ban déu 6 thé dua vé cac tuong téc dién tir. Song trong chuong nay, ta khéng di vao ban chat vi mé ciia cdc Iye ma tp trung vio céc hé qua gay ra béi téc dung ciia cdc lye. Nhu cdc thi nghiém tir thoi Galilei da chi ra, hé qua truc tiép tac dung cia Ive F lén mot vat vi khéi lrong m Li gay ra cho vat dé mét gia toe a. Ba dai lvong nay quan hé voi nhau qua dng thir biéu thi dinh luat thir hai cla Newton: Fema. (2.54) Dang khdi quat ciia dinh luat nay s@ duge dua ra trong mt muc duéi day. Don vi cia luc trong hé SI la | Niuton = IN = | kg.m/s?, Trong chuyén déng quay, dai luong twong img cia lye li mémen luc Oi vi mt hat 5 cach truc quay mot khoang 7, mémen luc durge dinh nghia nhu sau: M=?FxF. (2.55) Céng thire nay cing duge coi 1A dinh nghia chung cho mémen cia mét dai Iuong vecto bat ky. Médun cia vecto mémen lye c6 thé vidt dudi dang r(Fsina)=rF, hay & dang (rsina)F = Fr,. Dai lugng r,=rsina duge goi 1A cdinh tay don cia luc. Bay gid gid thiét ring ta tac F voi mémen M len mét diém cia vat ran (hinh 2.16). Vi theo dinh nghia cia vat rin, tat ca cdc diém cla nd ludn & mét khoang cach khéng ddi déi véi nhau, ta cé thé noi ring luc tac dung lén ca vat rin. Vi vay céng thirc dinh nghia (2.55) van dung Hinh 2.16. Lye F tac dung & diém A cla cho ca vat ran vat ran. Cac thanh phan ctia lye va canh tay dén cla né duge ky higu trén hinh. 57 Ta hay tach tir vat rin ra mot hat c6 khdi lrgng bang m, va gia sir n6 6 vi tri clia diém B (hinh 2.17) ma 6 dé Ine F tac dung. Lye nay cho hat mgt gia te ma thanh phan tigp tuyén cla nd bang asina,. Gia téc je tong img véi thanh phan niy [a (asina,)/r,. Mémen quan tinh cia hat déi véi true Z la J =r? Tir tét cd cde quan HieTiaysaned? Hinh 2.17. Mémen lyc tac dung Ién vat ran M, POS Fo pek=1e. (2.56) x F =rmasina,.k = my i 6 day li vecto don vi vudng géc voi mat phing XY va hudng thudn véi nira tryc Z. Tuong tr cé thé tién hanh nhur trén déi véi mdi hat cia vat rin. Ta 66 cho ca vat ran M=DM,-8D), Quan hé nay 1a tuong tmg cita (2.54) trong chuyén dong quay, khi ta thay cho gia téc bang gia tée géc, khdi Ivong bing mémen quan tinh va luc bing mémen luc, zB (2.57) 2.3.3. Dong lugng va mémen dong luong Nhu di biét, dong lugng cia mot hat c6 khéi lugng m,va van téc ¥,dac trung cho chuyén dgng tinh tién va duge dinh nghia bang B=ms,. (2.58) Déng lugng ctia hé N hat li tong vecto ctia cde dong lugng riéng biét cua cc hat: (2.59) 58 Lay dao ham hai ve ctia Jing thite nb theo théi gian: (2.60) hay (2.61) tire 14 dong lugng toan phan c6 thé biéu dién la tich ciia khdi long toan phan ctia hé hat véi van tc cita khdi tim. Trong chuyén déng quay, tuong img cila dong lwong la mémen ding hirong, con duge goi la dng long quay. Tuong ur nhur (2.55), ta di mémen dong ly yng ctia hat nhur sau: (2.63) Cong thite nay efing ding duoc cho ea trudng hgp phan bé khéi Iuong bi lign tue trong mét vat rin. Theo sy tong ty gidta chuyén dong quay va chuyén dong tinh tién ma ta da dé cap 6 trén. ta tiém vong ring mémen déng luong sé la tich ctia mémen quan tinh va van téc géc. Ta lai xem xét mét hat cila vat ran c6 khéi Iugng m, 6 cach truc quay mot khong r, (hinh 2.18). Van te ctia hat trong chuyén dong theo dung tron [Av sina, , nd sé e6 cde gid tri khde nhau 6 cae phan khéc nhau ctla vit rin, cdn vin téc g6c = hy, sing, /r la nhur nhau cho ca khéi vat rin quay. Ta cé momen dng hrong cia hat nay 1a ° x Hinh 2.18. Vat ran voi mémen dong lugng. 59 1, =F p, =kmy, sina, = km, »y,sina, (ok =16, (2.64) = 1b. (2.65) Day chinh la céng thire tuong tmg trong chuyén déng quay cia cong thire cho déng Iugng trong chuyén déng tinh tién B= M¥, ding nhu ta da tiém vong. Khi vat rin quay quanh mét trong nhing truc chinh cua minh, céc vecto mémen dong lugng va van téc géc sé song song véi nhau. Con khi truc quay la bat ky, [dic dé mémen quan tinh 18 mt tenxo (2.51) va ndi chung cde vecto mémen d§ng Iugng va van téc géc sé kh6ng song song véi nhau (hinh 2.19) Céng thire chung nhat gitta ching sé la L=la. (2.66) a) b) Hinh 2.19. Vat rén quay quanh: a) Truc quan tinh chinh (mémen quan tinh Ia dai long vo huéng); b) Truc chéo (m&men quan tinh Id mot tenxo) 2.3.4. Cc dink ludt dong luc hoc Déng luc hoc dua trén ba dinh luat dugc Newton duge phat biéu trong céng trinh kinh dién "Cac quy tac toan hoc cuia triét hoc tu nhién" Mé dau cho nhiing dinh luat dong lye hoc nay 1A nguyen I dée lp cia cdc luc. theo 46 cae lye tae dyng déc lap voi nhau, nghia la viée thém vio mot lye méi khéng lam thay déi cde Ive khde tac dung Ién vat. Hé qua cia tinh doc lap nay 1a ta c6 thé cOng mot cach hinh hoc (cng vecto) cae lye voi nhau va cé thé phan tich mdi lye ra cdc thanh phan cia nd. Bay gid ta dua ra cac dinh Iuat déng lye hoc theo phat biéu chudn cia Newton. 60 Dinh ludt thir nhat (dinh | Moi mot vat o' trang thdi ding yén hay chuyén dong thang déu néu cée he wo dung khong bdit buée nb phai thay déi trang thai nay. Néi ngdin gon, dinh luat nay néi ring, vit khéng ty thay déi van téc. Gia te ce dirge phai do sy ap dat bén ngoai chéng Iai khuynh huéng gift Iai trang thai chuyén déng ban dau. Nhu ta da ban dén, mc di khdai nigm quan tinh duce Galilei dua ra, mai sau nay Newton méi hiéu hoan toan duge ban chat Dinh ludt quén tinh phan anh mét chuyén dong ty nhién. Arystoteles dé mii tén roi khéi cung tiép tue chuyén dong cén phai c6 mét lye khéag ddi nao dé. Dinh luat quan tinh cua Newton néi nguge hin lai: sur bay ciia mili tén 1 mot edch chuyén dong ty nhién, Néu khéng cé ma sat cding nhur ste cin khong khi, mai tén sé chuyén dong theo duéng thing voi 6 kho ma khéng can bat cit mét luc nao. Arystoteles va nhiing nguoi ké tue ciia Ong coi chuyén dong cua cdc thién thé trén cae quy dao tron la mot chu,én dong ty nhién. Trong thye té thi chuyén dong nhu vay khéng thé xy ra niu khong ¢6 cde ngoai luc, Néu khong c6 cae Ive nhur vay thi cdc thién thé di tay xa trong khOng gian Vii try theo cae duéng thing chit khéng cdn theo cdc quy dao tron nhu cdc nha thién van ¢é dai hay thi trung cé nghi. Newton di thing dinh chuyén dong eita céc thién thé theo céc qu dao cong la hé qua tic lung cia cde lye ndo dé, Vide tim kiém ede lye nay din dén phat hién ra dint Juat van vat hap dan ma ta sé noi dén dudi day. ctia Dinh luSt thir hai (phwong trinh dGng hye hoc ciia chuyén ddng) Sie thay déi chuyén dong by Ié voi lee tc dung gay ra chuyén déng va xdy ra eo hong duéng théing mé luc tic dung doc theo dé. N6i dung cita dinh luat nay cé thé biéu dién bang phuong trinh toan hocsau #7, dt Phuong trinh nay duge goi ld phuong trinh dong Ie hoc ctia chuyén dn; (dé phan biét véi phuong trinh déng hoc cia chuyén déng, trong do khéig c6 Ie xuat hién). "su thay doi chuyén dong" duge dong nhat voi sy bién thién ctialuong chuyén dng (tue 14 déng lngng) theo thai gian, duge biéu dién bin; dao ham ctia né theo thoi gian. Néu khdéi Iuong cia hat 1a hing sé thi dp = d(m¥) = md¥ , lie dé phuong trinh (2.67) c6 dang (2.67) 61 a r = mame == F (2.68) Khi gia téc ctla vat bang khdng, ta néi ri dung cia luc [a @ trang thai can 1g 66 cain bang co hoc. V in bang nay. Lure tong hop tac dung lén v4 g triét tiéu. Mot vién gach nim wén mat dat li 6 trang thé can bing. Vién gach nay trugt trén mat sin bang véi vin t6c khdng déi cing & trang thai cain bang vi né khong thay ddi van téc. Trong ca hai trudng hop lure tac dung tang hgp lén vat bing khéng. Trong trudng hgp thir nhat ta c6 can bang tinh, con trong tring hop sau ta c6 cdn bang dong lure. Céng thite (2.67) la khai quat hon nhiéu céng thire (2.68) do khong cin dén gia thiét khong thay doi ctia khdi lugng. Do vay c6 thé ding né khong chi trong co hoc ¢6 dién ma ca trong dong lye hoc tuong déi tinh ma ta sé sau nay, khi khéi luong 1a ham sé j dp= Fat. Lay tich phan hai vé cia phuong trinh nay ta c6 ich phan 6 vé phai cudi cing c6 tén goi la xung dong cia luc. Nhu ta thay, xung lugng ctia lye bang su thay doi déng luong cia hat dudi tic dung cita luc. Cac luc khée nhau cé thé cho ta cdc xung long ctia lye nhu nhau, néu théi gian tic dung ctia chiing duge chon thich hgp sao cho cae dign tich bé mat duéi cde dudng cong F;(t) —_Hinh 2.20. Hai lye khae nhau cho cling mét xung Iveng. va F,(1) 1a nhu nhau (Rieman, hinh 2.20). Phuong trinh dinh lugt thir hai ca Newton cé y nghia co bin trong viée gidi cac bai toén dong lye hoc. Xuat phat tir phuong trinh nay, biét duoc cdc lye tac dung va cde diéu kién ban dau, ta cé thé xc dinh duge vi tri va van téc ctia hat & mét thoi diém bat ky. Vi du: Mét hat vi khdi Iugng khong déi chuyén dong trong mot mdi trong nhét theo dung thang. Luc duy nbat tac dung lén vat [a lye can c6 huéng nguge véi huéng chuyén déng va duge xc dinh béi cing thite 62 F phai de dinh van ~by (dinh ly Stokes), 6 day b la mot ¢ 86, con v 1a vn téc ctia hat. 7 ca hat v(r) va vi tri x(¢ in né 6 mot thoi diém bat ky. vii gid thiét la 6 thoi diém ban diu v(r=0)=v, va x(t =0) =x Vi khdi wong khéng déi va chuyén dong [a mot chiéu nén phuong trinh chuyén déng cé dang aw ri di by. (2.70) Dung phuong phap tich bién, rdi lay tich phan phuong tinh trén, ta duge: (2.71) édiy r=b/m,. Tr (2.71) dé dang tim duoc x(t)= (2.72) Khi £-¥00, x(1) > x) +72. Day 1a quang dudng 161 da ma hat 66 thé di r qua trong méi trudng nhét. Dai lugng 7“! = m/b c6 thir nguyén thoi gian va duge goi li thoi gian héi phue. Ta sé tri tai phuong trinh hd phye nay trong phan néi vé dign va tir, O day ta da dua ra mét bai toan chudn miu cia déng luc hoe, trén co sé biét duge luc tic dung va cdc diéu kign ban dau ta 6 thé xde dinh duge trang thai cla hat. Dinh Iwit thir ba (tae dung va phiin tac dung) Déi voi méi mét tée dung tén tai mot phéin tac dung cb hong nguoc lai, nghia la ede tie dung twong tée eta hai vat la béing nhau va cé hurong nguwoe nhau Tw "tac dung" can hiéu la lye (tuong tic). Ta luu y ring dinh ludt ther ba cua ding lye hoc néi vé cde lye (cde tuong tac) do boi quan sat vién & trong cing mot thoi diém. Trong dinh Juat nay ta cé mét gia thiét ngim ring cdc twong téc duge lan truyén trong khdng gian véi mét van tdc v6 han. Theo vat ly hoc hign dai, gid thiét nay 1a khéng ding, vi céc tuong tac duge lan truyén qua cdc trudng vat ly trung gian vi mét van téc héu han khong I6n hon van téc Anh sing trong chan khéng ¢ = 3.10"m/s. Do vay dinh ludt tac dung va phan téc dung chi li gin ding. duge ap dung khi van téc cita cdc vat la nhé hon nhiéu van téc lan truyén cde tuong tac. Trong co hge cé dién phi tuong déi tinh, van téc cdc vat thudéng khéng vuot qué mot phan trigu van téc dnh sang, gan dung nay 1a rat t6t. Cac Iye ma ta c6 thé ding dinh ludt thir ba duge goi la cdc fre Newton. Ba dinh luat déng lure hoc 6 trén c6 thé ding cho ca chuyén déng quay, chi cdn lam theo quy uéc ma ta da dé cap dén & trén: thay cho "lye" ta cé “momen lye", thay cho "dong lrgng" ta cé "mémen dong Ivigng", cdn cum tir "chuyén d6ng thing déu" thanh "chuyén dong quay déu". Vi dy nhu dinh luat thir hai dng lye hoc cho chuyén déng quay duge biéu dién bing phuong trinh Mb ated, (2.73) dt &day Z 1a mémen dong Iugng, cn Af 1a mémen lure téc dung. Sy bién thign ctia momen dong Iuong UE c6 hudng ctia vecto M1. Khi truc quay duge chon mét cach bat ky, mémen quan tinh la mét tenxo va cdc vecto M va & khéng phai song song vai nhau. Ta cé biéu thire chung cho hai vector nay: M=ié. (2.74) Ta ap dung dinh luat hai cia chuyén déng quay cho van dé hoi chuyén cia vat rin. Tir thuc nghiém ta cé, mot vat ran dat trong truéng hap dan va quay quanh truc d6i xing cla minh, chiu sy hd chuyén, nghia la true déi ximg cla né quay quanh hudng cia trudng hap dan véi mot van téc géc ©, (nhur con quay chang han). Vi du: Hay tinh van téc gdc hdi chuyén eta mét khdi rin déi xtmg 6 khdi lugng m va mémen quan tinh /, quay quanh truce déi ximg cla né voi mét van téc géc w. True déi ximg tao véi huéng eta trudng hip din c6 cudng dé g mét goc a. Vj tri ciia khdi tam ic dinh bang vecto F (hinh 2.21). Hign tugng hdi chuyén co duge do mémen lye trong trudng gay ra su thay ddi vat dirge cla vecto Leda khdi quay. Dinh luat hai déng luc hoc cho chuyén déng quay duge vidt & dang v6 huéng nhu sau: 2h. Mamer fina. dt 64 ‘Ta c6 thé biéu din mét thay déi nhé cla mémen dong long & dang vo hung la dL = Lsina.dy . 6 day dg la géc quay nhd. Tir do d_, dg . <= Lsina. <2 = mersina. 2.16 dt at a (2-20) Mat khéc @, = dp/dt nén cudi cing ta co _ mgr _ mgr "Lk to Tir cng thir nay ta thay khi @ tang, van téc géc héi chuyén gidm. Khi khoang cach r gitta diém tya va khdi tm nhé, van téc géc hdi chuyén cing nhé. © (2.77) 2.3.5. Cac hg quan tinh. Nguyén Ij twong déi Galilei Chuyén déng cila cdc vat thé duge xdc dinh déi véi cac vat thé khdc gén véi mét hé quy chiéu. Ta da ndi dén digu nay trong cde phan trude. Do vay chuyén dong 6 tinh tuong déi. Co sé cho phan loai c4c hé quy chiéu la dinh luat thir nhat dong Ie hoc, tie 1a dinh luat quan tinh. Ta cling da ndi vé nhimg han ché trong str dung dinh luat thir ba cua Newton. Dinh luat thir nhat ciing cé nhiing han ché. Vi dy nhwr trong mét phi thuyén chuyén d6ng thing déu so véi Trai Dat, thc nghigm cho thdy, trong hé quy chiéu lién quan véi phi thuyén, dinh ludt quan tinh sé duge thod man & mie dé tuong duong véi hé quy chiéu in voi Trai Dat. Nhung chi can phi thuyén tang toc hay ham lai dot ngot. dinh lat nay da khdng cdn ding, mac di khéng cé cae luc tir cde vat khdc tac dung lén ching. Vay ta thdy ring trong cdc hé quy chiéu, ta cé céc h€ ma trong d6 dinh luat quan tinh thoa man, va céc hé ma trong dé nd khéng thoa man. Hé guy chiéu ma trong dé dinh ludt quan tinh thod mén, ta goi la hé quy chiéu quin tink. Hé quy chiéu ma trong dé dinh ludt nay khong thod man, ta goi la hé quy chiéu khong quén tinh (cing con goi la hé quy chiéu phi quan tinh), Ta hay xem xét cdc hé quy chiéu quén tinh. Hé quy chiéu gan véi Trdi Dit c6 thé duge coi 1a hé quy chiéu quan tinh, khi ta khong cdn phai quan tim dén chuyén dong quay cla Trai Dat quanh truc cla né va chuyén déng quy dao cia né quanh Mat Trai. Gia téc hudng tam cia chuyén dong thir nhat la 3,4em/s 7, con chuyén dong thir hai 1a 0,6cm/s*, Trong truéng hop khi cae dong nay khéng thé bd qua, ta khong duge coi hé quy chiéu gn voi Trdi Dat 1a mét hé quan tinh, vi dinh luat quan tinh Iie d6 3 rang la khong thoi man. Gan dang tét hon 1a coi hé gin véi Mat Tréi la hé quy chiéu quan suer-cunes 65 tinh, 'va tét hon nita 1a hé gin véi cdc vi sao én dinh nim 6 khodng cach rat xa so voi Trai Dat. Nhu ta thay, that khé tim duge mt hé thye 14 hé quan tinh mot cach chinh xae. Mae di vay, khéi nigm h@ quén tinh 1a rét quan trong, déng gop hitu higu vao su phat cd co hoc Newton lin co hoc tuong déi tinh xudt hign sau nay. Thoat tién, ta c6 thé cho rang dinh luat thir nhat ca Newton 1a trudng hop die biét ciia dinh luat thir hai (vi néu nhu F =Othi G=0, tre a Iie dé chuyén d6ng phai 1a thing déu). Song quan hé cua dinh luat thir nhdt voi dinh nghia hé quan tinh di nang cao gid trj cua din ludt nay. Trong vat ly hién dai, dinh luat quan tinh duge coi la tién dé t6n tai hé quy chiéu quan tinh. Ta c6 thé phat biéu tién dé nay nhu sau: Tén tai mét hé quy chiéu quan tinh, nghia la hé ma trong dé vat ding yén hay chuyén déng thang déu, néu lue tong hop tic dung lén vat bang khong. Néu tén tai m déng thing déu déi voi hé quy chiéu quan tinh [a mét hé quy chiéu quan tinh, Dé xem xét diéu nay ky hon, ta dua ra cdc hé toa dé lign quan voi cdc hé quy chiéu. Néu doc theo true X ctia hé quy chiéu quan tinh X, ¥, Z (trong d6 c6 thi gian ¢ tri qua) mt hé quy chiéu X", Y’, Z’ (trong dé cé thoi gian 1’) chuyén dong thing déu voi van téc v, thi cdc toa dé trong hé “phét" sé duge biéu thj qua cdc tog dé trong hé khong phét qua phép bién déi sau hé nhu vay, sé tn tai v6 sé ching, vi mdi mot hé chuyén x'=x-vt, vay (2.78) t= Cac céng thir rét don gian nay duoc goi 1a phép bién adi Galilei. Lay dao him phuong trinh dau theo thdi gian va diing phuong trinh thir tu ta c6 a& od — =—(x-vt) dt’ dt' Sau khi dua ra cac ky higu fay, a =v, ta c6 céng thie cong van téc trong co hoe phi tuong déi tinh vit. (2.79) vy, Sau khi ly dao ham mét Hin ntia hai vé ding thie nay theo thoi gian va nhan ching véi khdi lugng khong di (mm = m' = const) ta cd 66 hay KE (2.80) Vay ta thay chuyén déng thing déu ciia mét hé quy chiéu déi voi hé quy chiéu quan tinh khac khéng lam thay di lc. Noi khée di lye Ja bdt bién déi véi bién doi Galilei. Thuc té cing cho ta thay tinh bat bién cia lyc déi véi cdc hé quy chiéu quén tinh. Vi dy nhu khéng phy thudc vao digu ta 6 trén tau thuy chay thang déu trén bién hay dig trén ba bién, cdc hign tuong co hoc déu xay ra nhur nhau. Hai con lic déng hd chay cing mét tan sé trong hai hé, trong hai hé cic vat roi ty do voi cing mét gia téc... Khai quat cho nhing xem xét trén la nguyén ly trong déi Galilei néi ring, trong cdc hé quy chiéu quan tinh & nhing diéu kién nhue nhau, cdc hién trong co hoc xay ra nue nhau. Nguyén ly nay 1a khdi diém cho nguyén ly neong déi Einstein noi ring, tt cd céc hién tong vat ly chir khéng chi co hoc xay ra nhw nhau trong cdc hé quy chiéu quan tinh. Nguyén ly nay la co sé cho ly thuyét tuong déi ma ta sé ndi dén sau nay. 2.3.6. Cac h¢ khong quén tinh. Cac lire quan tinh Nhw ta di dinh nghia, mgt h¢ ma trong dé dinh luat thir nhét khong thoa min goi la hé quy chiéu khong quén tinh. Mét hé nhur vay la hé chuyén dong véi mét gia téc khde khéng d6i véi hé quan tinh. Trong trudng hgp dic biét cé thé la gia téc hudng tam trong chuyén dong nhu ta da dé cap dén trong cOng thirc (2.16). Tir myc trudc ta da biét vn téc, gia téc hay luc sé bién déi thé nao khi ta chuyén quan sat tir hé quy chiéu quén tinh nay sang hé quy chiéu quan tinh khdc. Trong muc nay ta xem xét céc dai long nay sé bién déi ‘ thé ndo khi chuyén tir hé quy chiéu quan tinh sang hé khéng quan tinh. Gia thiét ring ta co mOt hé quan tinh X, ¥ va mét hé khéng quén tinh X", ¥” chuyén déng (hinh 2.22). Mét chuyén déng bat ky cé thé phan tich thanh tS hop cia mét chuyén dong tinh tién va mot chuyén dong quay déi véi mét lye tire thai. Ta gid thiét van téc ca chuyén déng tinh tién la ¥,, cdn van téc géc cia chuyén dong quay la &. Dé don gian ta gia thiét van téc géc nay Ia khéng d6i va ta cé chuyén dng phing, 14 khdi quét cia chuyén dong da duge xem xét & phan dong hoc. Ta ciing gid thiét ring cé chuyén déng cia mét hat voi khdi lugng khéng ddim, cé vi tri va van téc trong hé quan tinh [a 7, trong hé khdng quan tinh la 7”,¥. Vecto vi tri ctia géc toa 46 clia mét hé déi voi hé thir hai @ mét thdi diém cho trude la %. 67 oT x Hinh 2.22. Hé toa d9 phi quan tinh X:, Y" chuyén dong déi voi hé quan tinh X, Y. Néu F va 71a cae vecto vi tri cia hat tuong tng trong hé quan tinh va hé khong quan tinh, ta cé # =f, +7". Sau khi ly dao him theo thoi gian hai vé cua dang thie nay trong hé quan tinh, ta cé df di, dF at Oe dodt dt” Ta biéu dign dao ham df’/ditrong hé quan tinh qua dao ham (2.81) 67"/ dt trong hé phi quan tinh va chi y ring F=r/7+n/ 7". DE thye hién digu nay ta tinh cde dao ham tuong tng mt Tdptec die ie » dF (“7 ‘\s di dj aes iis _— — (2.82: ala al) a O82) Ta luu y ring hai sé hang dau tién trong ngodc cla tong trén 1a dao ham 67" / dt. Tir quan hé gitta van téc va van tc géc, ta c6 thé viet a di em |, Dedxj. 2.83 ox?, = dx] (2.83) Do vay dF BF gg yy) OF ey a ax(rP tr 7) =“ (Gx7"). (2.84 a a Fny7)=F-+(OxF). 2.84) Déu ngoae & vé phai cia ding thi cudi cling khong can thiét, song ta vin viét dé th4y duoc ro hon cdc tinh ton sau nay. Quan hé (2.84) gitta dao ham trong hé quan tinh va dao ham trong hé phi quén tinh ding cho mét vecto bat ky, do vay ta cling c6 dv 6 =—+ dt dt (ox). (2.85) 68 Thé (2.84) vao (2.81) ta cd Fe =f, oF 2.86 hh ge OP) (2:86) hay Bai e(Gxr")+, 2.87) Van téc # 9x7") ta goi la van tc chuyén. Nhu vay wi, (2.88) Day Ia céng thire khai quat cho céng thite céng van téc trong trudng hop cde hé quan tinh. BE tim quan hé gitia gia téc trong hé quan tinh va gia téc trong hé phi quan tinh, (a lay dao ham theo thi gian hai vé cua ding thire (2.87) trong hé eo quan tinh véi lau yr Be # lax), (2.89) dt dt dt dt dc cong thite (2.85), (2.86), tir dinh nghia gia téc ta thu duge: Dang ‘ =G = 0, +(Gxi")+[Ox(dxF)]+4'+(dxi"). (2.90) dt Ding cdng thive tich veeto kép (xem phy luc 1) va chi § ring (hinh 2.22) i" = e'cos(x/2) = 0, tac6 Ox(OxF)=6(Gi (2.91) Sau khi thé cong thie nay vio (2.90) ta thu duge: G=,-@F +2(OxV)+a (2.92) Ta déng nhat sé hang thir hai voi gia téc hudng tam, con sd hang thir ba la gia téc Coriolis da duge n6i dén trong mye 2.2: G,, =2(Gx"). Néu ta dinh nghia gia tée chuyén la a,= (2.93) thi tacd, G=G,+4,+0 (2.94) Nhan hai vé eta ding thire nay véi khdi ong hat ta c6 thé tim duge cOng thite bién déi cho lye: mi mama, - mi, (2.95) 69 hay PeFthth-FtR +h +h 2.96 ~2m(axi). (2.96) F+(-ma, +mo Tir (2.96) ta thay ring trong hé phi quan tinh, ngoai luc F cé trong hé quan tinh ta c6 thém cde thanh phan khdc cing cé thir nguyén [a lye. Nhu vay dinh ludt thir hai d6ng lc hoc (cfing nhu dinh luat ther nhdt) kh6ng thoa man trong céc hé phi quan tinh, vi F’ + F = md. Ta goi cac lyre bé sung nay trong hé phi quan tinh 1a cdc lire qudn tinh, luc Fy =—miigla lire d'Alembert, lye FE, = mo’? la lie ly tam, con lye F,, =-2m(Bxv") la live Coriolis. Ngoai nhiing luc da duge ké dén, cdn c6 thé cé nhimg lye quan tinh khac khéng cd tén, vi du nhu lye quan tinh xuat hin 1a hé qua cua chuyén déng quay véi van tc géc thay ddi. Déi khi cdc Ie quan tinh cn duge goi la cdc le do, vi ching khéng bit nguén tir mt tuong tac nao. Can ghi nhé ring cde hee quan tinh chi ton tai trong cdc hé quy chiéu phi quan tinh, Ta hay xem xét ky hon cac Ive quan tinh duge ké dén 6 trén dé hiéu duge cdc hién tugng thudng gap trong thye té. Lye d’Alembert Ta gia thiét ring hé phi qudn tinh chi chuyén dong tinh tién. Thay & = Otrong (2.96) ta cd F+Fk,=F-ma,. (2.97) Lye ao 6 day 1a lye d’Alembert thudng gap trong cuéc séng hang ngay. Ching xudt hién trong 6t6, tau din, thang méy... khi cdc hé nay ting téc hay ham lai. Néu F= 0 thi F’=—md,. Do vay khi do luc d’Alembert trong hé phi quan tinh, ta 6 thé xdc dinh duge gia téc ctia hé nay. Vi du ta cé cn dat trong thang may chuyén dgng véi gia tc G,. Khi thang may chuyén dong nhanh dan xuéng, ta c6 hign tugng gidm trong lugng do F’ = m(g—ay), khi thang may chuyén déng nhanh dan lén, ta cO trong luong ting F’=m(g+ay), con khi thang may roi ty do ta c6 hign tugng mat trong lugng do F’=0. Chinh thi nghigm tudng tugng trong thang may roi di dura Einstein dén phat minh ra ly thuyét tuong déi rong. Ta cing thay hién tugng mat trong Iuong trong tau Vii try trong cdc anh chuyén vé Trai Dat khi con tau roi tu do trong khéng gian. 70 Lye ly tam Ta gid thiét bay gid’ hé phi quan tinh chi chuyén dong quay (Zi, Ngoai ra ta con gia thiét # =0 va 9 = 0. Lite dé tir (2.96) ta cd: F'= mo?" = F, (2.98) Luu y ring hudng ciia lye ly tim cing véi huéng cia vecto 7”, con hudng eta lye hudng tam (cing huéng voi gia téc hudng tim) nguge voi hung cla vecto nay. Chi quan sat vién trong hé phi quan tinh mi néi duge vé luc ly tim, cdn quan sat vién trong hé quan tinh sé ding khdi nigm lye hung tim. Dé vi du ta xét chuyén dong cia ngudi ngdi trén ghé ciia vong quay trong céng vién. Ngudi quan sat trong hé phi qun tinh (trén ghé) thdy ring cé lc ly tam F, va luc trong trudng mg tae dong lén ghé va lén anh ta (xem hinh 2.23). Luc téng hop F,, cita cdc luc nay durgc can bing béi luc kéo cua day 7 ma ghé duge treo trén dé. Quan sit Vign trong hé quan tinh (& day Trai Dat 14 hé quan tinh gan ding tt) sé quan sat duge tac dung ctia Ie huéng tam F, ‘i la luc tong hop cia lye trong trudng va lye kéo 7 (hinh 2.236). F Fre a Fiz mote a) b) Hinh 2.23. Phan tich cac lye tac dyng lén ghé cua vong quay: a) Trong hé khng quan tinh; b) Trong hé quan tinh Hai cach mé td nay la tuong dong nhau do géc @ duge ca hai quan sit vién do véi cing mét gid tri. Trong truéng hop a) khi ta cé hé quy chiéu quay, ue ly tam dong vai tr® tuong duong véi céc lye khée, vi dy nhu Iue trong trudng. Song gitra ching c6 mét sy khdc bigt cn ban. Lye trong trudng la két qua twong tac cia hai kh6i luong. Luc trong trugmg ma ta gp hang ngay la két qua sy turong tdc cia ta voi Tréi Dat, con Iyc ly tam khéng phai la két qua cua su tuong tdc vi mot vat nio dé khdc. Né lam ta lign tuong dén Iyc trong trudng, song khéng phai Ia biéu hign cia mOt lye hut ndo dé boi mot vat thir hai. Vay 71 no khong duoe tao ra boi mot vat khac ma chi la két qua etia sy quay. Chinh vi y ma ta goi n6 1a fire do hay la lire judn tinh, NO khong phai la mot fwe tn thye nhu lye trong trudng, le digu tir hay Ic hat nhan. Song déi voi quan sat vién trong hé quy chiéu quay, ede Ive quan tinh biéu hign nhur lye thue va duge coi ngang hang véi cée lye thye nay. Trong mgt hé quy chiéu quay ta Judn 6 lye ly tam, cfing nhu ta lu6n c6 lye trong trurdng trén bé mat Trai Dat. Do tac déng cia lye ly tam ma trong Iugng etia vat én Trai Dat khong phai nhu nhau & moi diém (vi du trén cae cure trong Inong sé 1én hon trén xich dao), do lie dé phai ly luc hat cia Trdi Dat trir di luc ly tam gay ra bi chuyén d6ng quay cia Trai Dat quanh truc cia né. Luc ly tim duge ding tong nhiéu thiét bi, vi du nhu trong may quay sigu ly tam ding dé tach ra cde hat véi cdc khéi lugng khée nhau trong cae dung dieh chat léng, Hat e6 khéi lugng In hon chiu sy téc dung eda mét luc ly tam [én hon, do vay ede at nay sé tip trung xa trye quay hon 1a nhimg hat 6 khdi lugng nhé hon. Phan quay ctia cic may quay ly tam hién dai quay véi van téc géc 60 000 vong/phiit. Gia téc ly tam tuong tg lén hon 300 000 lin gia téc trong trudng. Lye Coriolis Ta da dé cap dén gia t6c Coriolis & myc 2.2. Khi hé phi quan tinh chuyén ddng quay, con hat trong hé nay chuyén dong véi mot van tée ¥ thi ngoai luc ly tim con xudt hign mot lye quan tinh nifa goi 1a lue Coriolis (phat hign ra nim 1835): =-2m( xi = 2m(#'x 6) (2.99) Ta quan sat duge nhieu vi dy © 3 cita lye nay trén Trdi Dat. Dé thay pic C15 duge diéu nay tét hon, ta phan tich van téc géc cla Tréi Dat & (lién quan dén chuyén déng quay xung quanh truc ctia né) ra thanh phan phap tuyén &, va thanh phan tiép tuyén @, (hinh 2.24). Tir dé ta c6 hai thanh phan ctia lye Coriolis: FE, =2m(#x,) va F,=2m(¥ xa). Nam Méi thanh phan nay gay ra nhieu hign tugng vat ly tha vi Hinh 2.24. Phan tich van téc géc cla Trai Dat ° . ° . ra cac thanh phan @, = wsing va w, = acosg. es Lye F,cé khi van téc cia hat ¥ khdng song song véi &,. Luc xtie voi bé mat Trai Dat, vudng gdc vdi v’ va trén ban cdu bic sé hudng vé ‘Trén bin chu Nam, luc F bén phai déi voi hudng chuyén dong st hung vé bén trai cua hudng chuyén dong Jo van tée gée @, wen ban cau nay cd huéng vo tim Trai Dat. Trong cd hai trudng hop ta déu c6 thé viét | £, |= 2nnasing, 6 day g la vi d6 dia ly. Ter cng thie nay ta thay |, |trigt tigu teen xich dao (g=0) va cd gia tri cue dai trén cde eye (= 47/2). KE qua téc dung cia luc nay 1a bey ph cde song trén ban cau Bac bi x6i mon manh hon. cdn 6 ban cau Nam Li bi trai. Ta eting c6 sur Lech cde quy dao eita cdc tén Iisa dan dao déi v6i ede t2n Ita tim trung bay qua quing dudng 1000 km, dé lech nay e6 thé dén 10 km. Thanh phin F', dong vai trd quan trong trong céc hién tuong khi quyén, gay ra cde gid chung. xody khi va cdc phan xody. Cac gid chuéng thdi tir cae viing gan cae cye dén xich dao. Luc F, gay ra su lech cdc gid ve hudng phai (déi voi huéng chuyén déng) trén ban cdu E trén ban fic va vé hudng trai 1 Nam. Hign tugng xuat hign cic xody khi trén ban cau Ba va Nam duge giai thich trén hinh 2.25. Luc / way ra day khi ra cac bén, do vay lim giim dp suat vé phia tam cua xody, Tae ddny ciia Iue nay cling cd thé bigu digm mgt céch hau higu bing con lic Foucault. Mat phing dao dong ctia con lie nay thay déi va qua lic sé vé én mat dat mot a) rozeta (no hoa h 2), hinh dang eta : : ») no phu thuge vao ta tha con lic tir Hinh 2.25, Cac huéng gié gay ra xudt vi ui da Iéch hay day né ra khdi vj hign cc xoay khi: a) trén ban cau Bac, > 7“ Tré an ca tri cfin biing (hinh 2.26). P)itrsn ban cout Nam a) b) Hinh 2.26. Con lac Foucault Thanh phin F,cta lyc Coriolis xudt hién khi van tSc ¥ khéng song song voi @,. Lyc nay gay ra sy Iéch vé phia Dong cia vat roi ty do. Khi vat bi ném nguge lén cao, quy dao sé léch vé hudng Tay. Vi | F:, |= 2mv'wcose, d6 Iéch 1a cye dai wen xich dao (9=0, +) va tigt tigu trén céc eye (y= 47/2). Lue nay cing gay ra higu tg thi vj khi vat chuyén déng theo vi tuyén. Khi vat chuyén dong tir Dong sang Tay. lye nay song song véi lyre trong trudng va vat sé nang hon khi né ding yén, cdn khi nd chuyén déng tir Tay sang Déng, lye F,s& phan song song vdi lyc trong trudng va vat sé nhe hon. Cae higu ting nay xy ra manh nhat trén xich dao. Ban doc hay phan tich céc higu img nay trén co sé hinh 2.24. 2.3.7. Chuyén d6ng cita cac viit cé khéi legng thay déi Trong nhiéu truéng hgp chuyén déng cia vat cé khéi Iugng thay déi theo thi gian. Mét vi du dién hinh 1a chuyén déng cia tén lira ma céc khi nhién ligu thoat ra. Vi du khéc [a chuyén dng cia giot mua khi khéi lugng cua né ting Ién do hdp thy hoi nude, hay bing tdi trong céc mé ma than duge dé lén né.. Ta hay gia thiét ring 6 thi diém 1, mét ngoai Ive F téc dung lén mét vat c6 khdi lugng thay déi m(t) va van téc 3. Ta gid thiét rang trong thai gian di, khéi Iugng ctia vat thay ddi di mot Iugng 1A dm, con van téc ctia khéi lugng thém vao (hay bét di) dm déi vi vat la W. Luc dé déng Iuong cila vat thay ddi di mét dai lugng dp = Fat +dm(3+ (2.100) S6 hang thir nhat cita vé phai la xung lugng ciia ngoai luc, con sé hang thir hai la bién thién cia dong Iugng cia vat gay ra bdi su thay déi khéi lugng. Van téc (# + W) 1a van téc cita khéi lugng dm déi véi hé quén tinh (he ma trong dé ta tinh van téc 3). Chia hai vé (2.100) cho df ta cd (2.101) Mat khac = Sto) = S52, (2.102) 74 So sanh cdc vé cra cdc phuong trinh (2.101), (2.102) tac fia eis dt dt hay mo pt (2.103) dt dt Diy 1a phuong trinh téng quat cho chuyén d6ng cia mét vat c6 khéi lugng thay ddi, c6 tén 1a phuong trinh Mieszezerski (tim ra nam 1897). Ta ap dung phuong trinh nay cho chuyén déng thing ding cia tén lira véi gid thiét ring van téc tuong déi cia cdc khi nhién ligu thoat ra tir dong din‘iitw fi ant va 0 P , apes a co tén hia la W, ngodi ra F*=—y = const. S6 hang dau wrong vé phai cia lt phuong trinh (2.103) la ngoai luc ting * = _ dm. < hop, con sé hang thé hai F, =—pw Fee Pw a0 bidu dién cho cai goi la lire ddy gay ra sy thay déi chuyén déng ca tén Ita. Dé cho don gian, ta gia thiét 1a lye day Jon hon nhigu ngogi lye ting hop (gdm lye trong trugng va lye can Y Wen chuyén dng). Gan ding nay cang tét khi tén Ita cang cach xa Trai Dat. Chon huéng nang tén lita 1 hung duong, con hudng thodt ra cde khi nhign ligu 1A dm (hinh 2.27) ta 06 oe k W Hinh 2.27, Tén lira la mét vi dy cia vat 66 khdi lurgng thay déi. dm (# ) =--Sy, {<0 dt dt hay dm (2.104) Ta gia thiét cdc didu kign ban dau 1a v(0)=v, va m(0)=m,. Tich phan phuong trinh trén, ta cé: "dm Jav=—w = 75 hay m m, fy = win — = win—* m, m (2.105) Vi m= n(t) =m, — pit nén ta cd cng thite cudi cing cho van téc ctia tén Ha: m, + win——, (2.106) my ~ ut vw) Day la cong thire Xiénedpxki. Van téc thodt ra ctia khi nhién Higu trung binh quaing 3km/s (hén hgp tao ra bei dot khi hydrd trong hu duge dxy). DE van téc Vii teu cdp mat, nghia la v(1) =v, = 8m/s voi w = 3m/s va vy, 0, te (2.106) ta c6 ty 56 khdi lugng 1a m, /m() = exp(v, /w) = 14.4. Do vay dé dura duge lén quy dao mét vé tink nhan tao c6 khdi lvgng mot tin, phai ding wn lia voi khdi Iuong 14.4 tan. Tir uy sé bat loi nay ta c6 rdt nhidu kho khan thiét ké. tuy nhign nhitng khé khan nay e6 thé vot qua duge bang sir dung cdc tén lua nhiéu ting (xem bai tap 2.17). 2.4. Céng, cong suat va nang luong 2.4.1. Dink ughia cong Khai nigm “céng" ma ta di néi dén cd mot ¥ nghta co cho vige nghién ctu khai nigm nang lugng. Céng trong vat ly khong phai 1a khai nigm cOng ta thudng gap hing ngay. Trong vat IY, céng duge thye hign khi c6 lye tae dung lén vat va diém dat eit tue chuyén doi, G chuong | ta di dua ra mét vi . du tich vo hung cla céc vecto la cong #,(,) Falta) ciia mét Ive Khong d6i wen quing dudng AF: AW =F.AF=FArcosa, trong dé a@la gée gitta cac vecto Fva AF. Bay gid ta xem xét trudng hop khai quat, khi lure tac dung lén hat : Hinh 2.28. Cong cua mét lye thay déi la ham sé ctia vi tri va dong di cla trén dwéng cong tir diém A dén diém B. hat la mt dudng cong (hinh 2.28). Dé dinh nghia duge céng ctia mot lye thay dbi FF) trén dwong ditir diém 4 dén diém B, ta chia doan dudng nay ra cdc doan thing v6 cing nho 16 voi che dé dai Ar, (187i). MGi mét dich chuyén AZ turong ting véi mot lve 1 (7) va gée a. Dung gdp khic thu duge qua viée chia nhé nay 1a mot gin cing cho during cong AB. Gin ding nay cang chinh xd néu ta lay cae vecte MF Néu cae gid tr) Ar, di nhd, ta cé thé coi trong khoding do cee Ie F;(r,)14 khong déi. Tir dé vi cong (cong nguyén 18) duye thye la AW, = FA in bang tdng cc vi céng, tire la: Was = AW, = > F a ia Néu cae dé dai ctia cae vi dich chuyén AF tién t6i khong, Itic dé hién wen dudng di A a. Céng toan phan wén dung cong AB s (2.107) isi han si — 0.7 ce ta e6 gid tr] chinh xac cla Wan, Do vay ta c6 dinh nghfa Khai quat cho céng trén during cong AB at " o Way = lim) F.ag = [Fe ar. (2.108) sey J rong hé toa dO Descartes ta c6 céng thite cho tich v6 hudng: Fdi = F.dx+ F.dy + F.dz C6 thé biéu dién tich phan trén 1a téng cua ba tich u dién cho céng ctia thanh phan luc tuong img doc F(x) tacé phan. mdi tich phan bi theo méi hudng, vi dy déi véi thanh phin F W, = fF(ax. (2.109) “ir minh hoa hinh hoc ctia tich phan xae dinh, céng nay chinh 1a dign tich bé mit dudi dudng cong F(x) (hinh 2.29a). 17 du: Vinh céng cita lye kéo 18 xo c6 hé sé dan hdi k ra thém mét doan xy. Gia thiét rang 6 moi thdi diém ngoai luc F can bing véi lye dan héi Fa =x Chon hé toa ‘thich hop" cé truc X doc theo huréng 1d xo va géc toa dé ec vio cng thitc (2.109) ta cd 6 vi ti 1d xo chua bj kéo cang, thay Bax iy, ty x to ke W= F(x)dx = | kxedxcos0=k |xdx =k} —}| =—2. (2.110) [roves feacoo-s furs S] 8 anny 77 Fix) F(x) Fx) ° %0 % Hinh 2.29. Minh hoa hinh hoc cla céng: a) Truong hop chung; b) Cong chéng lai lve dan hdi. Céng thyc hign (hinh 2.29b) duge tang tri dang mét nding lugng (thé nang cia 10 xo). Nang lugng nay cé thé thu Iai duge & dang céng thyc hin bai lye dan hoi Nhu ta biét trong chuyén dong quay tuong ding véi lye a mémen lye, con tuong ing véi vi chuyén df ta cé vi chuyén géc dg. Theo nguyén tac chung da duge ta tng két, cc cong thie trong chuyén dong quay cé thé thu dug qua céc eéng thie trong chuyén déng tinh tién bing viée thay cdc dai Igng vat ly trong chuyén dong tinh tién bang cdc mémen tuong mg trong chuyén dong quay, do vay céng trong chuyén dong quay durge biéu dién bing cng thie (2.111) it 14 dai long dan xudt cua céng. Ta dinh nghia céng suat trung binh la ty sé gitia cng AW véi thdi gian At ma céng dé duge thyc hién, tie la P, = AW/At. Cong sudt ute thai (goi tat 14 cong suat) duge dinh nghia 1a téc dé bién thién cila céng: P= tim SY — 2.112, ao At dt ‘ ) 8 Khi lye khéng ddi, cng sudt sé 1a tich v6 hudng ciia cae veeto lye va van téc =dr = P=P =F. 2.113 me ¢ ) Trong hé SI don vj céng la I J = 1N.m, con don vi cong sudt la 1W = 1/s. 2.4.2. Cac lyre bao toan va céc lec khéng bao toan Néu cng thuc hign bai mét lye khi dich chuyén vat trén mot duéng khép kin bat ky bing khéng, ta goi luc dé la mat lure bio toan. Néu digu kién nay khéng thoa man, ta goi lye la ez khéng bao toan. Cac lye nay con 1 goi la cic fue Wn xa hay tieu tén (discipative). Tir dinh nghia luc bio toan, ta cé hé qua la cong A thy hign béi lye nhur vay khéng phu thuge vao dudng di ma chi 2 phy thude vio diém dau A va Hinh 2.30. Sy khéng phy thugc vao 2 £ dudng di cua lc bao toan. diém cudi B (hinh 2.30): ee Wii + Wy) =0 => wl) =-we) = w, (2.114) Vi du cia lye bao toan la Ie hp din ma ta sé xem xét ky hon trong phan toi. O day ta chi luu y la trudng lye nay déi voi Trai Dat 06 di ximg cau. Khi chon mét ving kin nhu trén hinh 2.31a, ta thdy rling cdc céng trén cdc cung BC va DA bing khéng, vi géc gitta Ie trong trudng va vecto dich chuyén la w2, do vay Fd? =0. Trai Dat a) Hinh 2.31. Céng ctia lye trong truéng tinh theo vong kin ¢6 dang: a) Déu dan; b) Bat ky 79 Cac dau vi dW, =F,dreost, dWey = F,dreos0. Do vay céng toan phan la A rén cic doan AB va CD bang nhau vé gia tri nhung nguge Wagep = Way 40+ Wey +0 = Wag — Why =0. Nhu vay ta da ching minh ring cong trén vong kin ABCDA vé trén hinh 2.31a bang khong. Ta Iuu y rang mt vong kin bit ky (hinh 2.31b) trong trudng hdp dan c6 the lam gan ding bing cic vong co ban dang trén hinh 2.31a. Cang nhiéu cée véng co ban nay va ching cing nhé thi phép gin ding cang tét hon, Vi céng thyc hign trén méi vong co ban bang khdng, con cong thye hign trong viée ting dé cao triét tic hoan toan vai cong trong giim dé cao, céng thye hign trén vong todn phan sé phai bing khdng. Nhu vay lye hap dn 1a mt lyc bao toan. 2.4.3. Dong ning va thé ning Ta gid thidt ring mét lye bio toan F'(77) tée dung lén vat c6 khéi Iugng khéng ddi va gay ra cho nd mét gia tée @. Lye nay thye hign trén quang dung AB m6t céng nis Bok os We JF.dF = [mi.a¥ = m [oar (2.115) A A A dt =m [ods =n Trong nhimg bién ddi tren, ta da thye hién vige déi bién 7 sang F qua vige ding dinh nghia van téc ¥ = dF /dt. Ta citing da gia thiét ring van téc ban dau ciia vat la v, va vin téc cudi cla né 1a v. Dai lugng, 2 mv’ — 2.116 2 (2.116) duge goi la dong nang cia vat c6 khéi lugng m. Trai voi dong long, dong niing la mét dai wong v6 huéng. ‘Tir (2.115) ta thay thir nguyén ca dng nang 1a thir nguyén ca céng, Ta viét lai céng thire nay duéi dang W= E,-Ey- (2.117) Céng thite nay 1a ndi dung cita dinh ly vé cong va nding legng ctia vat cho luc bao toan, néi ring cdng thic hign boi lire bdo toan bang sw thay doi déng nang ciia val ldy vi du day mét trong vat trén sn bang rat tron khéng c6 ma sat. Khi ta day, trong vat s@ ting téc. Két qua ld déng nang ctia vat tir gid tri khdng ting Jén mot gid trj nao dé ma ta cung cap cho n6 sau khi ngimg day. Liic 6 trong vat van tiép tye chay xa khdi ta véi mét vin téc khdng déi. Vay céng cia ta thuc hién da bij bién doi thinh d6ng nang. 80 Hinh 2.32. Chuyén dong cia vat c6 thé duge ding dé thye hién céng. Bay gid dao nguge lai tu aur tén cla ta. aa tuong wrong a tong vat va & mét thoi diém nao d6, trong vat nay dap vao mét co che nang mot tig vat khac [én cao (xem hinh 2.32). Tat cd déng nang da bién thanh céng dé dua trong vat lén cao, Diéu nay cho phép ta dura ra khai niém nang long nhur sau: Nang long e6 kha nang thie hién céng. M6t vi cé nang Iuong thi vat dé cd kha nang thye hign cén| nang chuyén déng vai van téc Ién (c6 nang lugng Ién) thi cé 1 mét cdng Ién: nang trong vat nang Ién mt dO cao. Mgt vt cd ning lugng nho, nhur vat nhe ¢6 van t6c nho ching han, chi cé thé thye hign duge mot céng nh. Viée ting van téc cia vat gap doi cd thé lam ing kha nang thyc hign céng cua né én bon lin. Bay gid ta thye hign mét thi nghiém khac. Ta treo mot vat trén mét dé cao nhat dinh & mét dau day vat qua mét hé réng roc, diu thir hai ciia day ta c6t mot trong vat khdc nhe hon, Khi trong vat thir nhat roi xudng, nO sé kéo trong vat thir hai lén mdt dd cao nio dé (hinh 2.33). Vay trong vat thir nhat di thuc hién mt céng. Trong vat thir nhdt khi chua roi cing da cé mét kha nang tiém ting thye hign céng. Mét dang nang lung nhu vay trong co hoe phy . thugc médt cach tuong minh vio vj tri ctapebad ct eacanerna ibaa cila vat, ta goi nd 1a nding licong ctia vj tri, n vi tri cla né — dang cua nang hay thang duge goi phd bién la shé nang. Jugng nay goi la the nang. SN 81 S-nOTT-C.KDOS Trong trudng hgp 1d xo E, (x) = ke? /2, trong d6 x 1a lai) 1d xo. Trong trudng hgp vat vai Ihéi lugng m dat & mét 46 cao z céch mat dat, thé nang ciia n6 Adi voi mat dat bing £,(z) = mgz. Trong ca hai trong ‘0 cng (hay bj nén lai), nang Iuong nay bing 6 dai ma ngoai lye kéo dai ra (hay lam ngan hop (ld xo va vat) ngoai Iue da thue hién mét cong (chéng lai lye dan hdi va luc hap dan), céng nay duge tang tris & dang thé nang. Khai nigm ning lugng durge ta quan tam dén nhiéu nhu vay, vi nd c6 mot ¥ nghia co ban cho Vii tru va tat ca cdc cdu tric co trong no, cing hu cho tat ii cée bién 06 xay ra trong né. Thye ra khoa hoe chi dya trén hai nén ting: khdi niém nhdn qua, tae la anh hudng cia nhiing bién cé lén cac bién cd xay ra sau chiing, va khdi niém nang long. Tinh nhan qua quyét dinh cho sit théng nhat va hai hoa ciia chudi cdc bién c6 duy tri sy tién hod cia Vi try, ta 6 giing tim higu né dé higu duge ede qué trinh xdy ra trong Vii tru. Con nang lugng la mét “ngudi canh géc" cdn min, kiém soat sao cho tinh nhan qua chi gay ra cac hoat déng duge cho phép. Nhu ta thay, chinh nang Iuong Ia “tién 18" trong hé théng “ké toan" ctia Vai try qua sy cn bing n6, thé hién qua dinh luat bao toan ning lugng. Dinh ludt bao toan cia mot dai long néi ring gid tri cla nd khdng thay d6i. Thoat nhién ta tung ring khé ma cé dinh ludt khoa hgc nao lai don digu va v6 vi dén thé, nhung thyc ra né ld mOt thé loai dinh ludt khoa hoc quan trong va sau sic nhat, vi nd cho ta nhin thy tinh déi ximg eta su vat, cla céc ngay ca ca thdi gian va khéng gian nhu ta thdy dudi day. Cac dinh luat bio toan la hé qua, la bie tranh phan anh chinh xdc cde déi xing khac nhau. Co nang ton phan Ia tong ctia dong nang va thé nang duge bao toan trong trudng hop lye bio toan, day chinh Ii nguyén nhan dat tén goi cho loai Iue nay. Ni tom lai, cdc dai lugng bao ton déng vai trd cue ky quan trong trong co hoc cing nhu trong vat ly. Thir nhat, ching cé gia tri thyc tién 1a rdt hou dung trong viée giai cac van dé vat ly, nhé ching ma c4c phuong trinh co hoc duge don gian nhiéu. Thér hai, ching cé cdc quan hé rdt mat thiét voi nhimg doi xing cita hé vat ly, nhimg déi ximg tiém tang trong cdc quy ludt cia ty nhién ma ta sé thay trong nhiing xem xét tiép theo. 2.5. Cac dinh luat bao toan 2.5.1. Dinh lugt béo toan déng luong Ta biét ring déng Iugng ciia hé N hat c6 khdi lwong m, va van téc ¥ duge biéu dién bing cong thirc 82

You might also like