Kelam 0 Derskitabi Meb Kelam DmHxs

MAM-HATP LSELER
KELAM
DERS KTABI
YAZARLAR
Dr. Ramazan YILDIRIM
Musa MEKAKAN
Dr. Eref ALTA
Dr. Mehmet AKGL
Dr. lhami GNAY
Mehmet Akif ZKRAZ
DEVLET KTAPLARI
NC BASKI
................., 2012
MLL ETM BAKANLII ................................................................................. : 4828

DERS KTAPLARI DZS ...................................................................................... : 1419
12.?.Y.0002.3970
Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaynlanamaz.
Editr
: Ahmet EK
Dil Uzman
: Dr. Secaattin TURAL
Grsel Tasarm
: Erturul AKIR
Dilek ANDER
Emre ANDER
Rehberlik Uzman
: Erdal USLUER
Program Gelitirme Uzman : Dr. Yaln BAY

Eitim Teknolojisi Uzman
: Ahmet KOPMAZ
Veysel KUBAT
ISBN: 978-975-11-3340-3
Mill Eitim Bakanl, Talim Terbiye Kurulunun 18.12.2009 gn ve 287 sayl karar ile
ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012 gn
ve 3398 sayl yazs ile nc defa 54.065 adet baslmtr.
ATATRK'N
GENLE HTABES
Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istikllini, Trk
cumhuriyetini, ilelebet, muhafaza ve mdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegne temeli budur. Bu
temel, senin, en kymetli hazinendir. stikbalde dahi, seni, bu
hazineden, mahrum etmek isteyecek, dahil ve haric,
bedhahlarn olacaktr. Bir gn, istikll ve cumhuriyeti mdafaa
mecburiyetine dersen, vazifeye atlmak iin, iinde
bulunacan vaziyetin imkn ve eraitini dnmeyeceksin!
Bu imkn ve erait, ok nmsait bir mahiyette tezahr
edebilir. stikll ve cumhuriyetine kastedecek dmanlar,
btn dnyada emsali grlmemi bir galibiyetin mmessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann, btn kaleleri zapt
edilmi, btn tersanelerine girilmi, btn ordular datlm
ve memleketin her kesi bilfiil igal edilmi olabilir. Btn bu
eraitten daha elm ve daha vahim olmak zere, memleketin
dahilinde, iktidara sahip olanlar gaflet ve dallet ve hatt
hyanet iinde bulunabilirler. Hatt bu iktidar sahipleri ahs
menfaatlerini, mstevlilerin siyas emelleriyle tevhit edebilirler.
Millet, fakr u zaruret iinde harap ve btap dm olabilir.
Ey Trk istikbalinin evld! te, bu ahval ve erait iinde
dahi, vazifen; Trk istikll ve cumhuriyetini kurtarmaktr! Muhta
olduun kudret, damarlarndaki asl kanda, mevcuttur!
..
MUSTAFA KEMAL ATATURK
NDEKLER
1. NTE: KELAM BLM VE TEMEL SORUNLARI
1. Kelam Biliminin Tanm, Konusu ve Amac............................................................................................ 10
2. Kelam Biliminin Yntemi........................................................................................................................ 13
3. Kelam Biliminin Douu ve Gelimesi................................................................................................... 15
4. Kelam Biliminin, slam Bilimleri Arasndaki Yeri.................................................................................. 17
5. Kelam ile Felsefe Arasndaki liki.......................................................................................................... 18
6. Varlk Sorunu........................................................................................................................................... 19
6.1. Allah-lem likisi.......................................................................................................................... 20
6.2. Madde............................................................................................................................................. 22
6.3. Hayat............................................................................................................................................... 23
6.4. nsan................................................................................................................................................ 24
7. Bilgi Sorunu............................................................................................................................................. 25
7.1. Bilginin Tanm............................................................................................................................... 26
7.2. Bilginin Kaynaklar......................................................................................................................... 27
7.2.1. Akl........................................................................................................................................ 27
7.2.2. Vahiy...................................................................................................................................... 29
7.2.3. Duyular.................................................................................................................................. 30
7.3. Bilgi-Deer likisi.......................................................................................................................... 31
7.4. Bilgi-nan likisi.......................................................................................................................... 33
2. NTE: SLAM DNCESNDE YORUMLAR
1. Yorum Farkllklarnn Ortaya k Sebepleri........................................................................................ 37
2. Belli Bal tikadi Mezhepler................................................................................................................... 39
2.1. Havari............................................................................................................................................ 40
2.2. ia................................................................................................................................................... 41
2.3. Mrcie............................................................................................................................................. 42
2.4. Mutezile.......................................................................................................................................... 43
2.5. Ehl-i Snnet.................................................................................................................................... 44
2.5.1. Eariye.................................................................................................................................. 46
2.5.2. Maturidiye............................................................................................................................. 47
3. slam Dncesinde Fkhi Yorumlar........................................................................................................ 48
4. Tasavvufi Bir Yorum Olarak Alevilik-Bektailik..................................................................................... 51
4.1. Alevilik ve Bektailik Kavramlar.................................................................................................. 52
4.2. Tarihsel Geliim.............................................................................................................................. 53
4.3. Hac Bekta Veli ve Drt Kap Krk Makam.................................................................................. 53
4.4. Alevilik-Bektailik Dncesinde Temel Unsurlar......................................................................... 54
4.4.1. Allah Sevgisi.......................................................................................................................... 54
4.4.2. Peygamber Sevgisi................................................................................................................ 55
4.4.3. Ehl-i Beyt Sevgisi.................................................................................................................. 56
4.4.4. Tevella, Teberra..................................................................................................................... 57
4.4.5. On ki mam.......................................................................................................................... 58
4.4.6. Musahiplik............................................................................................................................. 59
4.4.7. Ayin-i Cem............................................................................................................................. 59
4.4.8. Snnet Yedi Farz.............................................................................................................. 61
3. NTE: MAN, BLG VE AMEL
1. mann Szlk ve Terim Anlamlar.......................................................................................................... 64
2. Tasdik ve nkr......................................................................................................................................... 65
3. man Bilgi likisi.................................................................................................................................... 68
4. man-Amel likisi................................................................................................................................... 69
5. manda Artma-Eksilme............................................................................................................................ 71
4. NTE: ALLAHIN VARLII VE BRL: TEVHT
1. Allahn Varl ve Birliinin Delilleri..................................................................................................... 75
2. Allahn Varl ve Birliine nanma........................................................................................................ 82
3. Allahn Sfatlar....................................................................................................................................... 84
4. Kuranda Allahn simleri..................................................................................................................... 91
5. NTE: MELEKLER
1. Meleklerin Varl.................................................................................................................................... 95
2. Meleklerin Grevleri . ............................................................................................................................. 96
VII
3. Meleklere mann nemi ........................................................................................................................ 99

4. Cin ve eytan......................................................................................................................................... 100
6. NTE: NBVVET VE LAH KTAPLAR
1. Resul, Nebi ve Vahiy Kavramlar.......................................................................................................... 104
2. Allahn Peygamber ve Vahiy Gndermesinin Nedenleri...................................................................... 105
3. Peygamberlerin Nitelikleri..................................................................................................................... 107
4. Peygamberliin Kant Olarak Mucize.................................................................................................. 110
5.Peygamberlere Gnderilen Kitaplar....................................................................................................... 111
5.1. Tevrat............................................................................................................................................ 112
5.2. Zebur............................................................................................................................................. 113
5.3. ncil............................................................................................................................................... 113
5.4. Kuran........................................................................................................................................... 114
6. Hz. Muhammedin Peygamberlii......................................................................................................... 116
6.1. Mesaj............................................................................................................................................ 116
6.2. rneklii....................................................................................................................................... 117
6.3. Son Peygamber Oluu................................................................................................................... 119
7. NTE: MEAD: AHRET NANCI
1. Hayat Amasz Deildir....................................................................................................................... 122
2. lm Bir Hayat Gereidir.................................................................................................................. 124
3. nsanlarn lmden Sonra Dirilmesi (Bas, Har ve Maher Kavramlar........................................... 126
4. nsanlarn Sorgulanmas (Hesap, Sual ve Mizan Kavramlar.............................................................. 131
5. Cennet ve Cehennem........................................................................................................................... 134
6. Ahirete mann Dnya Hayatn Anlamlandrmaya Katks................................................................. 139
8. NTE: NSAN VE KADER
1. Kader ve Kaza Kavramlar..................................................................................................................... 144
2. nsann Kaderle lgili Baz zellikleri................................................................................................... 148
2.1. Akl Sahibi Olmak......................................................................................................................... 148
2.2. zgr Olmak................................................................................................................................. 149
2.3. Sorumlu Olmak............................................................................................................................. 150
3. Kaderle likilendirilen Baz Kavramlar................................................................................................ 152
3.1. Ecel ve mr................................................................................................................................ 152
3.2. Rzk.............................................................................................................................................. 153
3.3. Afet................................................................................................................................................ 154
3.4. Salk ve Hastalk......................................................................................................................... 156
3.5. Baar ve Baarszlk.................................................................................................................... 156
3.6. Tevekkl........................................................................................................................................ 158
3.7. Hayr ve er.................................................................................................................................. 159
3.8. Hidayet ve Dalalet......................................................................................................................... 160
9. NTE: KELAM LMNN GNMZDEK DURUMU
1. Gnmzde Kelam lmi......................................................................................................................... 165
2. ada Kelam Problemleri.................................................................................................................... 166
2.1. Deizm (Yaradanclk..................................................................................................................... 166
2.2. ok Tanrclk (Politeizm.............................................................................................................. 167
2.3. Gizemcilik (Mistisizm.................................................................................................................. 170
2.4. Bilinemezcilik (Agnostisizm........................................................................................................ 171
2.5. Pozitivizm (Olguculuk.................................................................................................................. 172
2.6. Tanr Tanmazlk (Ateizm............................................................................................................. 173
2.7. Nihilizm (Hiilik......................................................................................................................... 175
2.8. Satanizm........................................................................................................................................ 177
2.9. Tenash ve Reenkarnasyon........................................................................................................... 177
3. Yeni lm-i Kelam.................................................................................................................................... 179
10. NTE: DN VE VCDAN ZGRL
1. slam Dininin zgrle Verdii nem................................................................................................ 183
2. Din Seme zgrl............................................................................................................................ 186
3. Din inde zgrlk.............................................................................................................................. 189
4. Laiklik.................................................................................................................................................... 190
SZLK................................................................................................................................................... 194
KAYNAKA............................................................................................................................................ 198
VIII
KELAM
I.NTE
KELAM BLM VE TEMEL SORUNLARI
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Kelam ilmine hangi isimler verilmitir? Aratrnz.
2. Akl olmayann dini de yoktur. sznden ne anlyorsunuz?
Belirtiniz.
3. Ahzb suresinin 72. ayetini okuyunuz. Ayette geen emanet kelimesi
ile ne kastedilmi olabilir? Hak Dini Kuran Dili adl tefsirden bu
ayetin tefsirini okuyunuz.
4. Bilgi, deer ve inan kavramlarnn anlamlarn felsefi terimler
szlnden okuyunuz.
KELAM
1. Kelam Biliminin Tanm, Konusu ve Amac
Kelam konuma, sz ve ibare anlamna gelir. rnein kelamullah, Allah (c.c.)1n sz demektir.
Kuran- Kerime Kelamullah isminin verilmesinin sebebi budur. Kelam ilmi asndan konuma;
Allah, evren ve insan hakknda vahyin ilkeleri dorultusunda dnerek ve aratrarak anlaml ekilde konumadr.
Bir ilim dal olarak kelam, eitli alardan tarif edilmitir. Kelam ilmi amac asndan, kesin
deliller kullanarak ortaya kacak pheleri gideren, slam inan esaslarn ispata g kazandran bir
ilimdir.
Allaha, peygamberlere ve ahirete iman slam dininin temel inan konulardr. Kelam ilmi de
bu konular hakknda vahyin bildirdikleri erevesinde akl aklamalar yapar. Buna gre konusu
asndan kelam, Allahn zatndan ve sfatlarndan, peygamberlik ile ilgili konulardan, yaratlmlarn balang (mebde) ve sonundan (mead: ahiret) vahyin ilkeleri nda bahseden bir ilim olarak
tanmlanr.
Kelamn ana konusu
Allahn zat ve sfatlar
Peygamberlik ile ilgili

konular
Varlklarn balang (mebde:

yaratl) ve sonu (mead: ahiret) ile ilgili durumlar
Kelam ncelikle Allahn varlnn delillerini, Allahn birliini, sfatlarn ve fiillerini konu edinir. Allahn birlii, onun hibir varla benzememesi, zaman ve mekndan mnezzeh olmas, yaratan, bilen, gren, duyan ve iiten olmas gibi zelliklerini ele alr. Kelam ilmi, Allahn varln
bazen Kuran ayetlerinden hareketle, bazen insann zelliklerinden hareketle, bazen de Allahn ayeti
olarak kabul edilen tabiattan hareketle ispat eder. Bu nedenle varln nicelii ve nitelii ile ilgili
bilgiler kelam ilminin alt konularn oluturur. Bylece evrenin dzeni, evrendeki varlklarn eitlilii ve dzenlilii Allahn varlnn ve birliinin en byk iaretleri olarak kabul edilmektedir. Bu
nedenle Kuran- Kerim insan evren hakknda
dnmeye armaktadr.

Onlar ayakta dururken, otururken, yanlar zerine yatarken (her vakit) Allah anarlar, gklerin ve yerin yaratl hakknda derin
derin dnrler (ve yle derler:) Rabbimiz!
Sen bunu bouna yaratmadn. Seni tesbih ederiz. Bizi cehennem azabndan koru!2
Kelam ilminde evrendeki dzen ve uyum, Allahn

varln ispat eden bir delil olarak kabul edilmitir.
1 Celle Celluh: an ycedir.

2 l-i mrn suresi, 191. ayet.
10
I. NTE: KELAM BLM ve TEMEL SORUNLARI

Bir insann mmin olabilmesi iin Kurann belirttii ekliyle Allahn varlna ve birliine
inanmas gerekir. Bundan dolay iman, sadece szle deil, kiinin dnerek, sorgulayarak ulaabilecei kalb tasdik ile ortaya kmaldr. nk Kuranda phesiz gklerde ve yerde inananlar
iin birok ayetler vardr.3 buyrularak inanan insann evrendeki delillere bakarak Allahn varl
ve fiilleri hakknda dnmesi istenir. nsandan neye inandnn farknda olmas, dnmesi ve
sorgulamas beklenir. Bu ynyle kelam, benzer konular ele alan akit ve usl-i din gibi ilimlerden
de farkllar. nk akaid ve usli-d-din de daha ok inan esaslar aklanr.nanlar delillendirme
yoluna gidilmez.
Kelamn ikinci konusu, nbvvettir ve peygamberlere iman ierir. Allah mesajlarn vahiy yoluyla
peygamberlere ulatrr. nsanlar da peygamberlerin tebli ettii kutsal kitaplar araclyla bu mesajlara ular. Buna gre nbvvet; peygamberliin imknn, vahyi, kutsal kitaplar, Hz. Muhammedin
peygamberliinin ispatn ve dier peygamberlerin risaletini ieren geni bir konudur.
Kelamn nc konusu ise ahiret inancdr. Kelam, ahiretin varln ve aamalarn Kuranda
anlatld ekliyle ispatlamaya alr.
Allah, nbvvet ve ahiret, kelamn temel konular olmakla birlikte adan aa, toplumdan
topluma kelam konularnda baz deiiklikler olmutur. slamn yaylmas, Mslmanlarn farkl
kltrlerle karlamalar, amzda olduu gibi iinde yaanlan zamann sosyal ve kltrel deiimlerine bal olarak ortaya kan problemler kelamn konularnn genilemesine sebep olmutur.
Bundan dolay baz kelamclar, kelamn felsefeye benzer ekilde fiilen var olan her varl (mevcud)
ele aldn, hatta bilinebilen her eyin
BELRTELM
(malum) bu ilmin konusu olduunu be-
Konularn ve amalarn dikkate

alarak kelam ilminin inan esaslarnn
aklanmas ve savunulmasndaki roln belirtiniz.
lirtmilerdir.
Kelamn amac, Kuranda belirtilen
inan esaslarn aklamaktr. Allahn
varl ve birlii, peygamberlik ve ahi-
ret inancnn ispat edilmesi, bu inanlarn detaylarnn doru bir ekilde belirlenmesi bu amacn birer
parasdr.
Yaratl gerei akn, yce bir varla inanma ihtiyac olan insanolu, tarih boyunca gerek yaratc olan Allahn yannda, ruhlara, atalar kltne, totem ve put diye tanmlanabilecek canl cansz
varlklara ynelmi ve onlar kendilerine ilah edinerek sz konusu inanma ihtiyacn gidermeye almtr. Kuranda bu tr inanlar Hz. brahimin dilinden yle anlatlr: brahim, babas zere:
Birtakm putlar tanrlar m ediniyorsun? Dorusu ben seni de kavmini de apak bir sapklk
iinde gryorum, demiti.4 Cehaletten kaynaklanan bu inanlarn dzeltilmesi inan alannda
doru bilgilenme ile mmkndr. te kelam ilmi de doru bilgi vererek insanlar yanl inanlardan korumay ve doru inanc bilgi ile temellendirmeyi amalamtr. slam limleri, imann tasdik
3 Csiye suresi, 3. ayet.
4 Enm suresi, 74. ayet.
11
KELAM
boyutu yannda bilgi boyutunun olduuna da dikkat ekmilerdir. Kuran mriklerin tanr inanlar konusunda ak bir delilleri olmadn anlatr: u bizim kavmimiz Allahtan baka tanrlar
edindiler. Bari bu tanrlar konusunda ak bir delil getirseler. (Ne mmkn!) yle ise Allah
hakknda yalan uydurandan daha zalimi var m?5 Kelam ilmi ise inanan insann Allah hakknda
salam bir bilgi, ak bir bilin ve huzur veren bir iman iinde olmasn ister.
Kelam, mminin imann taklidin karanlndan kurtarmak ve aratrp dnerek oluturduu
tahkiki imann aydnlna ykseltmek ister. Bunun iin inan esaslarnn delillerini, nedenlerini ve
sonularn aklar. Bunu yaparken kelam, Kurann anadan babadan, atadan dededen grerek evresinin etkisiyle kr krne olumu batl inan biimini eletirmesini kendine rnek alr. Doru
inancn nasl olmas gerektiini anlatrken dier yandan da yanl inanlar tantr. Bylece insanlar
da slama uygun olmayan inanlar bilir, hurafe ve batl inanlardan kurtulma imknna kavuur.
Kelamn amalarndan biri de slama ve onun inan esaslarna ynelik eletirileri cevaplamak ve
onlar geersiz klmaktr. rnein, kelam Allah inkr edenlerin delillerinin rkln gstererek
Allahn varln ispat etmeye alr. Bylece Mslman toplumlar etkileyen yanl inan biimlerinin olumsuz etkilerini gidermeyi ama edinir.
nanlar, kltr ve medeniyetlerin temelini oluturur. nanlar gz ard edildiinde bir milletin
kltr ve medeniyetinin madd ve manev rnlerini anlamak mmkn deildir. Bunun iin gemi
kltrn anlalmasnda inan sisteminin bilinmesi nemlidir. Daha da nemlisi toplumsal deime
asndan inanlarn mevcut artlara gre yeniden ele alnmas, yorumlanmas ve elde edilen bilgilerin temellendirilmesidir.
Toplumsal deiimi takip et-
dnya ve ahiret
mutluluunu
salamak ister.
meyen bir kelam ilmi, inan

ilkelerini aklama ve ileri srlen eletirilere kar savunma grevini hakkyla yerine
kltr ve
medeniyetin
anlalmasn
salar.
getiremez. Bu nedenle kelam

ilmi, inan ilkelerini, artlar
ve ihtiyalar gzeterek anlatmal ve savunmaldr. Ke-
inan esaslarn
aklar ve aklla
temellendirir.
Kelam,
eletirilere kar
inan esaslarn
savunur.
inan konularnda
doru bilgiler
verir.
mminin imann
taklidden tahkike
ykseltir.
lam ilmi bu ynyle inanan

insanlarn hayatn anlam ve
amacn kavramalarna katk
salar.
5 Kehf suresi, 15. ayet.
12

2. Kelam Biliminin Yntemi
Kelam ilminin ele ald iman esaslar vahiy ile belirlenmitir. nan esaslar vahiyle belirlendii
iin akln bu aamada bir rol yoktur. Fakat vahyin anlalmas ve yorumlanmasnda, inan esaslarnn temellendirilmesinde kelam ilmine gre insann aklndan ve duyularndan baka kullanabilecei
bir ara da yoktur. Bu nedenle kelam ilmi, ele ald konular mantk kanunlarna uygun olarak akl
bir yntemle aklar.
Kelam ilmi fizik lem ile ilgili olarak duyu organlarnn verilerini, akli konularda akln ilkelerini,
fizik lemin tesindeki gayb lemi ve inan alan ile ilgili konularda ise vahyi esas almaktadr. Ancak
inan esaslarnn ispat edilmesinde ve aklanmasnda kelam ilmi akla dayanr. Bylece vahiy ile akln uyumu salanarak inan esaslar ispat
edilir. Vahyin ve akln uyumunun nemine
BLYOR MUYDUNUZ?
dikkat eken kelam limleri, sahih nakil
bn Teymiyye, kaynaklar doile akl- selimin birbiriyle atmayacan
rulanm bir nakil (Kuran ve snbelirtirler. Ancak herhangi bir atma dunet) ile salam bir akln uyumunu
rumunda akln nakli yorumlayabileceini
gstermek zere ak nakil verileri ile doru
sylerler. Akl, insann her trl din emir
akl verilerinin uyumunun aklanmas anve yasaklara uymakla mkellef tutulmaslamna gelen Beynu Muvafakt Sahihilnn temel artdr. Bu nedenle akldan yokMenkl li Sarihil-Makl ismiyle bir eser
sun bulunanlara hibir din, ahlak ya da
yazmtr.
hukuk sorumluluk yklenmez.
Kuranda Allahn yaratmasn ve yaratln inceliklerini konu edinen ayetler bizleri tek tek olgu
ve olaylardan hareket ederek genel sonulara ulamaya ynlendirir. Bu yntem, mantkta tmevarm
(endksiyon) ad verilen ve tikel olgularn gzlenmesinden hareketle genel bir hkme varmaya alan akl yrtmedir. Bu yntemi kullanan kelamc, varlklarn, yaratllarndaki mkemmelliklerinden hareketle evrenin dzenine ve Allahn varlna ular.
Kuranda, Allahn insan ahirette nasl yeniden yaratacan soran mriklere Hz. Peygamber
(s.a.v.)6 Onlar ilk defa yaratm olan diriltecek7 diye cevap verdii belirtilir. Bu ayette olduu gibi iki farkl ey arasndaki ortak zellikten hareketle biri hakkndaki hkmn dierine de
verilmesi, temsil (analoji) olarak adlandrlr. Grnene dayanarak grnmeyeni delillendirmek ya
da bilinenden hareketle bilinmeyenin bilgisine ulamak eklindeki temsil yntemi,
DNELM - TARTIALIM
kelamn en fazla bavurduu akl yrtme
yntemlerinden biridir. Dorudan alglanabileni temel alarak dorudan alglanamayann dolayl olarak karlmas eklinde aklayabileceimiz bu akl yrtme,
kelamda gaibin ahide kyas eklinde
isimlendirilir.
zerinde yaadmz dnyay gzlemlediiniz zaman hangi durumlar,

Allahn yaratmas hakknda sizi dnmeye sevk ediyor? Tartnz.
6 Sallallhu aleyhi vesellem: Salat ve selam onun zerine olsun.

7 Ysin suresi, 78, 79. ayetler.
13
KELAM
Kuran ayetleri Allahn birer mucizeleridir. Yine Kuran grnen lemdeki
OKUYALIM BULALIM
her eyi bir delil, ayet ve Allahn var-
phesiz gklerin ve yerin ya-
lna iaret olarak nitelemektedir. Ke-
ratlmasnda, gece ile gndzn
lam limleri de Allahn varln ifade
birbiri peinden gelmesinde, in-
eden ayetler yannda Allahn varlna
sanlara fayda veren eylerle ykl olarak de-
iaret eden tabiat ayetlerini inceleye-
nizde yzp giden gemilerde, Allahn gkten
rek Allahn varln ispat eder. Tabiat
indirip de l hldeki topra canlandrd
Allahn varlnn, sfatlarnn ve fi-
suda, yeryznde her eit canly yaymasn-
illerinin gstergesi olan bir semboller
da, rzgrlar ve yer ile gk arasnda emre
kitabdr. Bu grnen sembollerden

hareket ederek sembollerin gsterdii
ama grnmeyen yce bir varl ispat
hazr bekleyen bulutlar ynlendirmesinde

dnen bir toplum iin (Allahn varln ve
birliini ispatlayan) birok deliller vardr.
(Bakara suresi, 164. ayet.)
etmeye almak kelamn yntemlerinden biridir.

Kelamclarn yntemlerini anlatan
en iyi rnekler arasnda Allahn varlnn ispatlanmasnda kullanlan akl
(nsanlar) devenin nasl yaratldna,

gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl
dikildiine, yeryznn nasl yayldna bir
bakmazlar m?
yrtmeler saylabilir. Kuranda da
(Giye suresi, 17-20. ayetler.)
rnek gsterilen insann yaratlma s-
Bu ayetler, bizleri hangi gerekelerden hare-
relerini ele alan kelamc yle bir akl
ketle, hangi konuda dnmeye armaktadr?
yrtmede bulunur. nsan, biyolojik

adan dier canllara yakn bir geliim
ierisindedir. Fakat onu dier canllardan stn klan birok zellii vardr.
Bunlarn balcalar, akl ve irade sahibi
olmasdr. Her ne kadar stn zellikleri
olsa da insann kendi kendini ve hatta en
ufak bir organn dahi yaratamayacan
biliriz. Buradan hareketle insan akl yrtme ile kendini bir damla sudan yetkin
bir varla dntrp yaratan bir stn
gcn olduu sonucuna ular. Bylece
duyularla geliimi takip edilen bir olaydan, grnmeyen hakknda bir sonuca
ulalabilir.
nsan, biyolojik geliiminin aamalarn dnerek bir yaratcs olduu sonucuna ulaabilir.
14

3. Kelam Biliminin Douu ve Gelimesi
slam dini, Peygamberimiz hayattayken tamamlanmtr. Allahtan ald vahiyleri insanlara tebli
eden Peygamberimiz, ayn zamanda zihinleri megul eden problemlere de cevap vermitir. Peygamberimizin vefat ile Mslmanlar Kuranla ve kendi dnceleri ile ba baa kalmlar ve bylece
yeni bir sre balamtr. Bu srete Mslmanlar artk inanla ilgili her trl sorunlarnn zm
iin Kuran yorumlamak, Peygamberimizin yaayn rnek almak ve akllarn kullanmak zorunda kalmlardr. Bylece kelam dhil dinle ilgili btn ilimlerin ortaya k sreci de balamtr.
slamn yaylmas sonucunda farkl kltrlerle karlalmas ve sosyal deiimin getirdii zorunluluklar Mslmanlar arasnda birok yeni dncenin ortaya kmasna neden olmutur. Bu durum
inanla ilgili baz konular hakknda tartmalar ve yeni yorumlar da berberinde getirmitir. Peygamberimizin vefatndan sonra yaanan siyasi olaylar nedeniyle ortaya kan byk gnah ileyenin
durumu, iman amel ilikisi, insan hrriyetinin snrlar gibi konular da bu sreci hzlandrmtr. Bylece geni bir fikir hrriyeti erevesinde Hasan el-Basr ve brahim en-Neh gibi nde gelen tabin
limleri, bu problemlerle ilgili grler ileri srmeye balamlardr. Hicri birinci asr iine alan bu
sre kelam ilminin domasna zemin hazrlayan ilk fikr hareketler devridir.
Kelamn domasna zemin hazrlayan bu dnemin inanla ilgili konular ele alan en nemli eseri
mam- Azam Ebu Hanife (l. 150/767)ye nispet
edilen Fkh- Ekber adl risaledir. Bu eserin adnda geen fkh kelimesi, ilmihl ve muamelt ilmini
ifade eden fkh deildir. Ebu Hanife, kelime olarak
derinlemesine anlama anlamndaki fkh, kiinin
ebed mutluluk ynnden lehinde ve aleyhinde olan
eyleri bilmesi eklinde inan, ibadet ve ahlak kapsayacak ekilde tanmlamtr. Fkh- Ekber ise
onun literatrnde inan konularn ieren ilmin ad
olmutur.
Hicri ikinci asrdan itibaren Mslmanlar arasnmam- Azam Ebu Hanifenin inan konularn ele alan Fkh- Ekber adl eseri.
da gr ayrlklar artm, siyasi ve itikadi mezhepler ortaya kmaya balamtr. Bu dnemde Mutezile
ekol, inan bakmndan tevhid ve adaleti savunarak
vahyin yorumlanmasnda akla bavurmutur. Eski Yunan, ran ve Hint kltrlerinden yaplan felsefi
eserlerin tercmelerinin de etkisiyle Mutezile, yabanc kltrlere kar inan esaslarnn savunulmasnda ve inanla ilgili problemlerin zmnde akla dayal yntemleri sklkla kullanmtr. Bylece
Mutezilenin yapt, inanla ilgili ayetlerin akln ilkeleri nda yorumlamas faaliyetine kelam
15
KELAM
metodu ad verilmitir. Kelamn douu olarak adlandrlan bu dnemde zellikle byk gnah
ileyenin durumu, imamet, Kurann yaratlp yaratlmad, Allahn grlmesi, Allahn sfatlar
ve kader meselesi gibi hususlar temel tartma konularn oluturmutur.
Hicri nc asrda inan alanndaki ana akmlar
ortaya km ve bu akmlar grlerini kendi metotlaryla savunmulardr. Mslmanlarn byk ounlu-
Maturidi,
Kitabut-Tevhid
unu temsil eden Ehl-i Snnet dncesi de bu asrda

itikad konular akl metotlarla desteklemeye balamtr. bn Kllab (l. 240/854) ve Haris el-Muhasib (l.
kapak resmi
243/857)nin bu erevedeki abalar, daha sonra tamamen sistemleecek olan Ehl-i Snnet dncesinin habercisi olarak kabul edilebilir.
Hicri drdnc asrda Ehl-i Snnet dncesi
Ebul-Hasan el-Ear (l. 324/935) ve mam Maturid
(l. 333/944) tarafndan sistemletirilmitir. mam
Maturidnin Ebu Hanife izgisinde oluturduu dnceleri vahyin ve akln uyumunu gsteren yorumlar
Kitabut-Tevhid adyla yazd eserinde savunulmutur. Bu eser, kelam ilminin bu dneminin Tevhid ilmi
olarak da adlandrldn gstermektedir. Ear ve
Maturidnin Kitbt-Tevhid isimli eserinin

Trke tercmesinin kapa.
Maturidnin abalar sonucunda Ehl-i snnet, itikad

meselelerde akln roln kabul etmitir. Gerektiinde iman meselelerini akl yollarla izah ve teyid
edip tevile bavurarak kelam metodu kullanr hle gelmitir. mam Earnin yorumlarn gelitiren
Baklln (l. 403/1013) ve Cveyn (l. 478/1085) ile mam Maturidnin yorumlarn gelitiren
Ebul-Mun en-Nesef (l. 508/1115) bu dnemin dier mehur kelam limleridir. Bu dnem kelamn
klasik dnem (mtekaddimn)i olarak adlandrlmaktadr.
Bu dnemden sonra mam Gazal (l. 555/1111) bir yandan felsef dnceyi eletirirken dier
yandan da mant kelama dhil etmi ve Fahreddin er-Rz (l. 606/1210) de bu yeni ynteme
uygun eserler meydana getirmitir. Kelam ve
felsefenin i ie getii bu dnemden son-
BELRTELM
raki kelam ilmine kelamn sonraki dnem

(mteahhirn)i ad verilmitir. Daha sonra ya-
Kitbt-Tevhidi
am nl kelam limleri arasnda mid (l.
snfa
getirerek inceleyiniz. Hangi
631/1233), Beydv (l. 685/1286), Taftzn
konularn yer aldn belirtiniz.
(l. 793/1391) ve Crcn (l. 816/1413)

saylabilir.8
8 Bekir Topalolu, Kelam lmi (Giri), s. 20 vd.
16

4. Kelam Biliminin, slam Bilimleri Arasndaki Yeri
slam dini inan, ibadet ve ahlak vb. eitli ynlerden ele alnabilir. Ancak btn bunlarn hepsi
kelime-i tevhid ile ifade edilen tevhit inanc zerine kurulmutur. Kelam ilminin Allahn varl ve
birlii, nbvvet ve ahiret gibi inan esaslarn salam bir ekilde temellendirmesi slam ilimleri asndan nemlidir. Meleklere, peygamberlere, kitaplara ve ahiret gnne iman, ancak Allahn varlnn ve birliinin kabul edilmesinden sonra ele alnabilir. Dinle ilgili dier btn ilke ve uygulamalar
da Allahn varlyla anlam kazanr.
Kelam ilminde yaplan tartma ve aklamalar tefsir ilminde inanla ilgili ayetlerin yorumlanmasnda etkili olmutur. Kuran yorumlayan tefsir ilmi, Allahn varlnn ve kitaplarn hakikatinin kabul ile anlam kazanr. Peygamberimizin sz ve fiillerinin renilmesi, nakledilmesi ve yorumlanmasn ele alan hadis ilmi
ise, peygamberliin ispat edilmesi
OKUYALIM - YORUMLAYALIM
ile bir anlam kazanr. Bundan do-
Din ilimler iinde kll olan kelamdr.
lay Allahn varln, melekleri,

peygamberlii, kutsal kitaplar ve
ahireti ispat eden kelam ilmi, slam
ilimlerinin teorik temeli saylmtr.
Kelam ile fkh arasnda da e-
Fkh, usul-i fkh, hadis ve tefsir gibi dier ilimler ise cz ilimlerdir. Kelamcnn inceleme
ve aratrmas, ncelikle en genel eyden yani mevcuttan balayp detaya doru iner. Bu detay ierisinde dier
itli ilikiler vardr. rnein; kelam
din ilimlerin, Kitap, Snnet ve Peygamberin ispat gibi
limi mkelleflerin zgr eylemle-
ilkelerini ortaya koyar.
rinin bulunduunu ispat eder. Fakih

ise fiillerin hkmlerini aklar. Kelam ile fkh arasndaki ilikilerin
Bu noktadan sonra mfessir, kelamcnn inceleme alanna giren eyler arasndan zel birini yani Kitab alr ve
bir ksm da fkh hkmlerin aklla
onun tefsiriyle urar. Muhaddis, kelamcnn inceleme
yorumlanp
yorumlanamayaca
alanna giren eyler arasndan zel birini yani Snneti
gibi teorik konularda odaklanm-
alr ve bunun sbt yollarn aratrr. Fakih bunlar ara-
tr.
sndan zel birini, yani mkellefin fiilini alr ve hkmKelama en yakn ilim dallarn-
dan biri mezhepler tarihidir. Kelam,

itikad fikirlerle ilgilenirken mez-
lerini belirtir. yleyse kelam ilmi btn din ilimlerin

ilkelerini ispat grevini yklenmi olmaktadr.
hepler tarihi bu fikirlerin sosyal,
Gazal, el-Mustasfa, C 1, s. 5-7.
siyasal arka plann ve bu fikirleri
Metne gre, kelam ilminin dier ilimlerle ilikisini
savunan gruplarn grlerini kendi

kaynaklarna dayanarak anlatmaya
yorumlaynz.
alr.
17
KELAM
slam bilginleri ilimleri snflandrrken kelam ilminin asl olma
zelliini ne karmlardr. Bundan dolay da kelama dinin asllar anlamnda uslid-din ad verilmitir. Buna karlk fkh
gibi dier ilimler bu esaslara bal ikincil konularla ve dinin
ayrntlaryla uramlardr.
Fkh:
badet ve uygulamalar
alan
Kelam, slam ilimlerinin asln oluturmakla birlikte

btn ilimler nemlidir ve hepsinin fonksiyonu farkldr. Bir btn olarak ele alndnda slam ilimlerinin
Kelam :
nan ve dnceler alan:
hepsi Allahn mesajnn anlalmas, yorumlanmas

ve uygulanmasnda belli bir grev stlenir. Kelam,
konular itibariyle Allahn varl ve birliini ele
Ahlk:
Davranlar
alan
Kelam, slam ilimlerinin temelini oluturur.
alr; amac itibariyle inan meselelerini temellendi-
rir ve onlar savunur; yntemi itibariyle de hem vahyi hem de akl esas alr. Bu nedenle slam ilimlerinin temelini oluturan ilim olarak kabul edilir.
5. Kelam le Felsefe Arasndaki liki

Felsefe; varlk, bilgi ve deerler alanyla ilgili problemleri aklc, tenkiti yntemlerle inceleyen
ve temellendiren sistemli fikri faaliyetler btndr. Felsefe gerei aratrrken akl temellendirmeler yapmak zorundadr. Felsefe gnlk hayatta biroumuzun doru olarak kabul ettii inanlar ve
deerleri tartmaya ap sorgular ve eletirir. Bu sorgulama varln btnne, varln yaratcsna,
insana ve bazen de dinin kendisine ynelerek onun inanlarnn tutarl olup olmadn iine alr.
Felsefe; yaratc, yce bir varln bulunduu konusunda da deliller sunabilir ancak bunu herhangi
bir kutsal metinden deil akln ilkelerinden hareketle yapar.
Kelam ilmi de varlk, bilgi ve deerlerle ilgilenir. Varln anlam ve zellikle niin yaratld
zerine dnceler ileri srer. Bunu yaparken kelam, felsefenin verilerinden faydalanabilir. Kelam
varlk ve bilgi aratrmasnda akln ilkelerini
dikkate alr. Fakat felsefeden ayr olarak ke-
NOT EDELM
lam ayn zamanda vahyi hem bir bilgi kayna-
Hikmet (felsefe), eriatn
hem de bilgilerin deerlendirilmesinde bir
(dinin) yolda ve stkardei-
l olarak kabul eder. Her ne kadar felsefe
dir. Bunlar tabiatlar itibariyle yolda,
gibi kelam da konularn akla dayanarak te-
cevher ve karakterleri itibariyle candan
mellendirmekte ise de kelamn felsefeden ayr
dostturlar.
olarak slam savunmak ve slam inanlarnn delillerini gstermek gibi baka grevleri
bn Rd, Faslul-Makl, s. 115.
de vardr.
18

KARILATIRALIM
Aada kelam ve felsefenin konu, yntem ve amalarndan bazlar verilmi, ortak ynlerine iaret edilmitir. Siz de kelam ve felsefe arasndaki fark ve benzerlikleri bularak aadaki boluklara yaznz.
slam ilimlerinin
ilkelerini belirler.
Amac ................
...............................
nanca baldr.
Kayna ..................
.................................
Konusu .....................
Kelam ve felsefenin her ikisi de
bilginin temellendirilmesinde akla
dayanrlar.
Akl ve duyular kelam ve
felsefede ortak
bilgi kaynaklarndandr.
Sosyal ve tabii
bilimlerin ilkelerini
belirler.
Yntemi ..................
...............................
nanca dayanmaz.
FELSEFE
KELAM
Konusu
...............................
Allah ve ahlak
akla dayanarak
temellendirebilir.
Kelam ve felsefe arasndaki ilikiler her zaman canlln korumutur. lk ortaya knda akl
temellendirme konusunda felsefeden etkilenen kelam daha sonra da mant yntemleri arasna almtr. Kelam tarihinde zellikle Gazal ve Fahreddin er-Rz kelam ile felsefe ilikilerinin gelitirilmesinde nemli roller stlenmilerdir.
6. Varlk Sorunu
Allah ezel ve ebed olan zorunlu varlktr. nk onun varl bakasna muhta deildir. Onun
dndaki varlklar ise snrl ve mmkn varlklardr. nk bu varlklar, var olmak iin Allaha
muhtatrlar. Allah yaratandr, dier varlklar ise yaratlandr. Kuranda Allahn yaratan, dier varlklarn yaratlan olduu ak ve kesin bir ekilde belirtilir: Hamd, gkleri ve yeri yaratan, karanlklar ve aydnl var eden Allaha mahsustur9
Varlklar, duyularmz tarafndan alglanan nesneler lemi (ahadet lemi) ve duyularmzn tesinde bulunan varlklar (gayb lemi) eklinde ikiye ayrlr. Duyularmzla algladmz varlklar,
Allahn varln gsteren iaretlerdir. Kuranda bu konuda yle buyrulmutur: Gklerin ve
yerin yaratlnda, gece ile gndzn birbiri ardnca gelip gidiinde aklselim sahipleri iin
gerekten ak ibretler vardr.10 Bu nedenle de kelam limleri, lemin yaratl, madde ve hayatn ierii, insann yaratl amac zerinde dnerek Allahn varlnn ispatna gtren delilleri
bulmaya almlardr.
19
KELAM
6.1. Allah-lem likisi
nsan, canl ve cansz varlklardan oluan bir evrede yaar. Dalar talar, bin bir eit bitki, eitli trde hayvanlar; uzayn derinliklerinde bulunan milyonlarca gezegen ve yldzlar insan kuatr.
Kelamclara gre lem, Allahn dnda, duyu ve akl yoluyla kavranabilen ve varl dnlebilen
varlk ve olaylarn tamamn ifade eder. Ksaca Allahn dndaki her mevcut yani var olan her
ey, lemin bir parasdr.
Allah-lem ilikisi kelam ilminin
en nemli konularndan biridir. Tarih boyunca felsefe ve tabii bilimler
de lemi konu edinerek onun nasl
var olduunu, lemi oluturan unsurlar ve zelliklerini farkl alardan
ele almtr. rnein fizik, lemdeki
maddeyi ve maddeler aras ilikileri
ele alrken, kelam lemin yaratl ve
yaratcya delalet etmesi asndan ele
almaktadr.
YORUMLAYALIM
phesiz ki Rabbiniz, gkleri ve yeri alt gnde yaratan, sonra
Ara istiv eden, geceyi, durmadan
kendisini kovalayan gndze bryp rten;
gnei, ay ve yldzlar emrine boyun emi
durumda yaratan Allahtr. Bilesiniz ki, yaratmak da emretmek de ona mahsustur. lemlerin
Rabbi Allah ne ycedir!

Kuranda birok ayet gklerin ve
yerin yaratlndaki muhteem g(Arf suresi, 54. ayet.)
zellik ve dzenden hareketle Allahn
varlna dikkat eker. Kelam ilmi de
Yeri sizin iin yerleim alan, g de
bu ayetlerden hareketle Allahn varlbir bina klan, size ekil verip de eklinizi gn ispat etmeye alr. Kelama gre
zel yapan ve sizi temiz besinlerle rzklandlem srekli bir olu iindedir. Bir ey
ran Allahtr. te Allah, sizin Rabbinizdir.
varken yok olur, daha nce yok olanlar da var olur. Varlklar srekli bir
lemlerin Rabbi Allah, ycelerden ycedir.
deiim iindedirler. Allahtan baka
(Mmin suresi, 64. ayet.)
hibir varlk srekli ve varl zorunlu deildir. Kelam ilmi bu anlamda
Yukardaki ayetleri Allah-lem ilikisi asnvarl srekli ve zorunlu olan iin
dan yorumlaynz.
vacib, Allahn varlnn srekli
ve zorunluluunu ifade etmek iin de
Vcibul-vucd ifadesini kullanr.
Oysa lem, daha nce yokken var olmu ve varken yok olan varlklardan olumaktadr. Bundan dolay kelamclar, lemi oluturan btn varlklara sonradan yaratlm anlamnda hdis adn verirler.
lemin yok iken sonradan var olmas, bizlere onun bir yaratcsnn olduunu gsterir.
Kuran- Kerimde Rabbl-lemn yani lemlerin Rabbi ifadesi olduka sk gemektedir.
Bu ifade, Allahn canl ve cansz btn varlklarn ilh olduunu vurgular. Allah lemi en gzel biimde yaratm, ona nizam vermi ve her varln mukadderatn tayin etmitir. Bunun iin Kuranda
Gklerin ve yerin mlkiyet ve hkmranl Allahndr.11 buyrulmaktadr.
11 Bakara suresi, 107. ayet.
20
ALLAH
lemin mutlak sahibi ve hkmrandr.
Allahn emrine
boyun eer.
Allahn varlnn
iaretidir.
lemi ilim, rahmet ve

kudretiyle kuatandr.
Allah tesbih eder,

ona secde eder.
lemi srekli
yaratandr.
Allaha kendisini
teslim etmitir.
lemi dzenleyip
ynetendir.
LEM
Allah, lemlerin Rabbi olarak yaratandr. lem ise Allahn varlnn bir iaretidir.
Kelam ilmi, Kurann yol gstericiliinde evrene bakarak ondaki sonsuz dzeni aklamaya alr. lemdeki her varln Allaha teslim olduunu, onun emri altna girdiini, onun dzeninden
dar kmadn ve onu tespih ettiini grmek kelamc iin Allahn sonsuz kudretinin ve snrsz
rahmetinin bir iaretidir.
ARATIRALIM - KONUALIM
Bakara suresi, 116. ayet; Mmin suresi, 64. ayet; Csiye suresi, 36. ayet;
Bakara suresi, 107. ayet; Rad suresi, 13, 15. ayetler; Hac suresi, 18. ayet; Yunus
suresi, 6. ayet.
Yukardaki ayetlerin meallerini bularak okuyunuz. Bu ayetler zerinde konuunuz.
21
KELAM
6.2. Madde
Maddenin nitelii, felsefe ve tabiat bilimlerini en fazla megul eden problemlerden birisidir. Eski
Yunandan itibaren filozoflar, lemi oluturan ilkenin ne olduunu aratrm, bu ilkenin su, ate,
hava ve toprak eklindeki drt temel unsurdan ya da bunlarn karmndan olutuunu ileri srmlerdir. rnein; eski Yunan filozoflarndan Demokritos varln blnemez en kk yaptalar olan
atomlardan olutuunu ileri srmtr. Varl srf maddeye dayanarak aklamann yetersizliini
gren Eflatun, Aristo ve bn Sina gibi filozoflar ise madde dnda varl ide, form, ruh ve gaye
gibi kavramlar da temel alarak aklamaya almlardr.
Kelam ilmi, fizik biliminde olduu gibi maddenin yaps ve onun en kk yap tayla ilgilenmez. Madde, yaratlm ve sonlu olmas bakmndan kelam ilmine konu olmutur. Kelamclar varlklarn temelini oluturan ksmna cevher; renk, koku, uzunluk gibi zamanla deien niteliklerine ise
araz adn vermilerdir. Araz kavramndan hareketle de Allahn srekli bir yaratla lemi yarattn, maddenin balangc ve sonu olduunu ve bir yaratcya muhta olduunu aklamlardr.
Tabiat bilimlerinin geliimi ve buna bal olarak pozitizm ve materyalizmin yaygnlamasyla
baz dnrler, neden sonu yasasna dayal kat bir gerekircilik (determinizm) ilkesine bal, madde dnda lemde baka bir varln olmadn ileri srmlerdir. Onlara gre madde, canllar dhil
her trl varln kaynadr. Varolu madde ve tesadfn eseri saylm, Tanr, ruh ve gaye gibi
kavramlarsa gereklikten uzak kabul edilerek reddedilmitir. Kelam ilmine gre ise madde farkl
teorilerle aklanabilir ve yaratln kantlarndan biri olabilir. Bir baka deyile lemdeki varlk ve
hayatn tek bana maddeye indirgenmesine kar kar ve maddeyi hayat meydana karan yegane
g olarak kabul etmez. Bunun iin yzylmzda yaayan birok kelamc, Tanr, gaye ve ruh gibi
gereklikleri reddeden bu tr teorilerin yanlln ortaya koymak iin aba gstermilerdir. Nitekim
bugnn modern fizii de bu tr bir kaba materyalizm fikrinin savunulamayacan gstermitir.
Modern fizik, klasik fiziin mekanik anlayna eletiriler yneltmi, klasik fiziin neden sonu
arasndaki zorunlulua dayanan determinist anlaynn mikro ve makro evrende geerli olmadn
syleyerek rlativite kuramn (izafiyet) gelitirmitir. Dier yandan da klasik fiziin atomun paralanamayacan ne sren iddias da deneysel olarak rtlm ve onu atom alt paracklarn oluturduu (kuantum teorisi) belirlenmitir. Kuantum ve rlativite teorilerinden; sonlu evren fikrinden
hareket eden modern fizik, kelam iin de yeni veriler sunmaktadr. Bu verilerden hareketle kat bir
mekanizm ve determinizm fikri rahatlkla reddedilebildii gibi sonlu maddenin her eyin yaratcs
olduu dncesi de rtlmektedir.
Bilimsel dncenin geldii nokta, elbette son nokta deildir. Bilim farkl teorilerle srekli deiecek ve geliecek, maddeyi aklamak bilim adamnn temel zlemi olmaya devam edecektir. Ancak
kelam ilmi maddenin nasl akland ile deil, Allahn varlna iaret eden ynyle ilgilenmektedir ve yeni verilerden hareket ederek Allahn sonsuz kudretini grmeye devam edecektir. Evrendeki
muazzam canllk ve hayat, onun ilim ve kudret sahibi yce bir yaratc tarafndan yaratldn gstermektedir. amzda yeni teorilerle bilimi gelitiren nc bilim adamlarnn, kendilerinden elli yl
nce Allah inkr eden pozitivist ve materyalist bilim adamlarnn tersine Allahn varlndan sz
etmeleri bu adan anlamldr.
22

6.3. Hayat
Yeryznde varlklar arasndaki en belirgin farklardan biri hayattr. Bitki, hayvan ve insan hayat
sahibi iken, talar ve madenler hayattan yoksundurlar. Bunun iin varlklarn hayatnn kayna btn toplumlarn merak ettikleri bir konu olmutur. Bu konu bilim adamlarnn kafalarn megul eden
bir problem olduu gibi dinlerin de ele ald konulardan biridir.
Maddeci gr canll ve hayat,
maddeden kaynaklanan bir zellik olarak kabul eder. Bu gre gre madde
yeryzndeki btn hayatn temel ilkesidir. Baz ilk a filozoflar ve tabiat
(naturalist) filozoflar da madde dnda
hayatn ilkesi olabilecek bir manev e
ya da ruh kabul etmemilerdir. Buna
karn Aristo ve bn Sn gibi baz filozoflar da insan canllnn kaynan,
bedenini yneten nefse (ruh) balamlardr. Eski ve Yeni Ahitte de hayatn
kayna olarak ruh ve nefs kavramlar
belirtilmi ve hayat verenin Allah olduu sylenmitir.
Evrendeki hayatn kayna el-Muhy (hayat veren) olan Allahtr.
Kuranda Allahn diri (el-hayy) ve dirilten ve can

veren (el-muhy)12 olduu ifade edilmitir. Kurana gre
Allah, hayatn sebebidir.13 Allah, gkten indirdii su ile
l topra canlandrp, btn canllar sudan diri kld
gibi14 cansz iken insana da can vermitir. nsan ldrp
tekrar diriltecek olan yine odur.15 Ayrca Hz. dem ve
Hz. sann yaratllar rneinde olduu gibi Allah insann bedenini dzenlemi ve ona can vermitir.16 Ksaca
Kurana gre canlandrma veya diriltme fiilinin gerek
faili, el-hayy ve el-muhy isimleriyle Allahtr ve hayat
bedene ilh bir soluk vermenin neticesidir.
KONUALIM
Allahn isimlerinden el-Hlk, el-Br,
el-Musavvir, er-Rezzk, elMuhy, el-Mumt, el-Hayyn
anlamlarn aratrnz. rendikleriniz erevesinde Allahn
yaratmas ve hayat vermesi hakknda konuunuz.
Kelam ilmi Kurandan hareketle biyolojik anlamda

hayatn ilim, kudret ve hayat sahibi olan Allaha dayandn belirtmekte ve Allahn hayat veren olmasnn inkr edilerek biyolojik anlamda bir hayatn
dnlemeyeceini ifade etmektedir. Bylece kelam ilmi hayatn kaynan maddeden bamsz
olarak ele almtr. Hayat daha ok ruh ve nefs kavramlaryla aklanmtr. Ancak kelam ilmi ha12 Bakara suresi, 255. ayet; Rm suresi, 50. ayet.
13 l-i mrn suresi, 27. ayet; Enm suresi, 95. ayet; Ynus suresi, 31. ayet; Rm suresi, 19. ayet.
14 Hac suresi, 66. ayet; Kf suresi, 11. ayet; Enbiy suresi, 30. ayet.
15 Bakara suresi, 28. ayet; Hac suresi, 66. ayet; Rm suresi, 40. ayet; Csiye suresi, 26. ayet.
16 Hicr suresi, 29. ayet; Sad suresi, 72. ayet; Nis suresi, 171. ayet; Enbiy suresi, 91. ayet; Tahrm suresi, 12. ayet.
23
KELAM
yat aklarken beden ve ruh arasn tamamen kopuk ve birbirinden bamsz olarak ele almaz. nk
insan bir btndr ve onun duygusal, zihinsel ve bedensel eylemleri arasnda bir btnlk sz konusudur. Bu lemdeki her canl hayatn bu anlamda maddeye dayandrmaya mecburdur. Bunun iin de
her canl doar, byr, yalanr ve lr.
Kelam ilmi, hayatn kaynann Allah olduunu aklarken bundan baka bir ilkeye daha
dikkat eker. Bu da hayatn amacnn ne olduu ve ahlkliin kayna ile ilgilidir. nk
Kurana gre hayat ve lm insanlardan hangisinin daha iyi iler yapacan snamak iin
yaratlmtr. Dnya hayat geici, oyalayc
olup esasen bir imtihandr. lm gerei karsnda insan gerek ve tkenmez hayatn ahiret
hayat olduunu bilmelidir. Dolaysyla insan
hayatn ve lmn hibir orta bulunmayan
lemlerin Rabbi Allaha adamaldr.17
KONUALIM
O ki, hanginizin daha gzel
davranacan snamak iin lm ve hayat yaratmtr. ... (Mlk suresi, 2. ayet.)
De ki: phesiz benim namazm, kurbanm, hayatm ve lmm hepsi lemlerin
Rabbi Allah iindir. (Enm suresi, 162.
ayet.)
Yukardaki ayetlere gre hayatn amac
nedir? Konuunuz.
6.4. nsan
Kuran, insann Allah tarafndan en gzel
ekilde yaratldn ve onun yaamas iin yeryznn uygun artlarda dzenlendiini ifade
eder. O, rahmetiyle gkyznden yamurlar
indirir, yeryznde insann beslenmesi ve gelimesi iin her trl nimeti yaratr. Bunlardan
baka insana dnebilme ve zgr seim yapabilme yetenei vermitir. Akln ve zgr
iradesini kullanarak doru seimler yapabilmesi iin de vahiy ve peygamberler gndermitir.
Bunun iin Allah izzet, kudret, iyilik, ihsan, af,
rahmet, nimet ve kerem sahibidir.
nsana verilen nimetler onun sorumluluk
emanetini yklenmesini gerektirir. Bu emanet,
insann yaratcsnn birliini tanmas (tevhid)
ve yeryznde ahlaka ve adalete dayal bir haDua, insann Allah ile iletiim biimlerinden biridir.
18
yat srme sorumluluudur. nsan; Allahtan
ald vahiy, sahip olduu akl, zgr iradesi, ftrat ve ahlak duygusu ile bu sorumluluunu yerine
getirir, Allaha ibadet ve dua eder, kr ve takva sahibi olursa dnya ve ahiret mutluluuna ular.
17 Mlk suresi, 2. ayet; Enm suresi, 32, 162. ayetler; Ankebt suresi, 64. ayet; Csiye suresi 21. ayet.
18 Fahreddin er-Rz, Tefsir-i Kebir, C. 25, s. 235, 236.
24
ALLAH
Yaratan
Takva, iman
ve kr
Gazap, iddet
ve adalet
sahibi
Nankrlk,
inkr ve fcur
Yaratlan
Vahiy ve
Kevn Ayetler
Haberleme Mnasebeti
Ahlak Mnasebet
Varlk Bakmndan
(Ontolojik) Mnasebet
yilik, ihsan,
merhamet, af,
nimet sahibi
Dua ve
Namaz
NSAN
Kelam ilmi, Kuranda farkl alardan anlatlan Allah-insan mnasebetlerini de ele alr.
zgr iradesini kullanabilmesi iin iyilik ve adalet duygusunun yannda, insann yaratlnda
ayn zamanda ktle ve zulme meyil (fcr), bbrlenme, cehalet, nankrlk ve cimrilik gibi
olumsuz zellikler de vardr. Yaratcsn inkr eden, eytann admlarn takip eden, gerek hayat
unutup dnya hayatna dalan, sosyal dzeni bozup ahlak ve sosyal sorumluluklarn yerine getirmeyen insan, zgr iradesiyle yaptklarnn sorumluluunu stlenir ve karln grr. Ancak insann
gnahlarndan tvbe edip arnmas mmkndr. nk Allah tvbeleri kabul edendir. O, ayn zamanda gazap, cell, kudret ve adalet sahibidir.
Kurann insana ykledii sorumluklardan hareket eden kelam ilmi, yaratcsn inkr ederek
insan tanrlatran ve onu btn ahlaki sorumluluklardan syran dncelerin zararlarn aklar.
Kelam ilmine gre bu dnceler insan yceltmek iin onun yaratcsn inkr etmi, insann zgrln salamak isterken onu btn sorumluluklardan uzaklatrarak babo, amasz brakmtr.
Bunun iin kelam ilmi bir yandan insann zgr iradesi nedeniyle ahlaki sorumluluu olduunu, bu
anlamyla insann zgr olduunu vurgularken, dier yandan da amasz, ahlak deerlerden yoksun,
babo bir zgrle kar kar. Kelam, yerlerin ve gklerin mutlak hkmranlnn, mutlak irade
ve kudret sahibi Allaha ait olduunu belirtir.
7. Bilgi Sorunu
Kurann Allah, lem ve insan hakknda sylediklerinin doru anlalabilmesi doru bilgiye
baldr. Bunun iin kelam ilmi bilginin tanm ve kaynaklar zerinde durmutur. Ayrca hem grnr lemin hem de duyu organlarmzn algsnn tesinde olan lemin bilgisinin mmkn olup
olmadn konu edinmitir.
25
KELAM
7.1. Bilginin Tanm
Kuran- Kerimde bilgi anlamndaki el-ilm kavram, gnlk bilgi anlamnn dnda Allahn insanlara gnderdii bilgiyi yani vahyi ifade eder. Vahiy bilgisi, Allahtan geldii iin kesindir ve cahiliye
dnemi mriklerinin arzu ve heveslerine dayanan cehaletlerinin de kart olarak kullanlmtr.
Kelamclar, konularn teorik bir erevesini oluturmak iin eserlerine bilginin tanmn vererek
balarlar. Bilgiyi kelam konularnn teorik erevesini oluturacak ekilde bamsz bir konu olarak ilk
ele alan, Maturidnin Kitbt-Tevhid adl eseridir. Maturidye gre bilgi bilen insan ile bilinen
eya arasndaki ilikidir. Bilen ve bilinen arasndaki bu ba gerektir. Bu ba sonucunda meydana
gelen bilgi de gerektir. nk eya sanal deildir, onun sabit bir gereklii vardr. nsan vahiyden ve
duyularla alglad kinattan Allahn bilgisine ulaabilir.
Kelam limleri bilgiyi bilgiye konu olan eyi, olduu hl zere bilmek olarak da tanmlarlar. Bu
tanmdaki ey kavram bilinebilen her trl varl iermektedir. nk bildiimiz bir takm varlklar
masa ve sandalye gibi somut nesneler
iken bir ksm da matematiksel ifade-
OKUYALIM - TARTIALIM
ler de olduu gibi soyut varlklardr.

Kelamclar ayn ekilde somut ve so-
Maturid kelamc mer en-Nesef (.537
yut varlklar kapsamak zere bilginin
H), Akaid risalesine sofistleri eletiren u
konusu olan eyleri malum olarak
cmlelerle balar:
adlandrmlardr. Bilinen anlamndaki malum, var olan ey olarak

da tanmlanmtr. Tanmda kullanlan
olduu hl zere ifadesi ile de insann eya hakkndaki bilgisinin geree
uygun olmas gerektiini ifade etmilerdir.
Maturid ve ondan sonra bilgi
hakknda grler ileri sren kelam
limleri Allah ve eya hakknda bilgi
sahibi olmann mmkn olmadn

... .

.

Ehl-i hak, Sofistlerin aksine eyann gerekliinin sabit olduunu ve eya hakknda bilginin
gerekleebileceini belirtmilerdir. nsann bilgisinin yolu vardr: Salam duyular, doru haber ve akl. lham ise ehl-i hakka gre bir eyin
doruluunu bilmenin yollarndan deildir.
iddia eden sofistlere kar eitli grler gelitirmilerdir. nk onlar

bilgi elde etmenin imknsz olduunu ve eya hakkndaki bilginin kiiye
(Nesef, Akidn-Nesef, s.1.)

Nesef, eserine neden bilgi elde etmenin mmkn olmadn syleyenlerin eletirisiyle balam
olabilir? Metni de gz nne alarak tartnz.
gre deitiini iddia etmilerdir.
26

Kelam limleri Eyann gereklii sabittir. ifadesiyle bilgiye konu olan nesnelerin kendinde bir
gerekliklerinin olduunu kast ederler. nk nesne, zneden ve nesneyi alglayan zihinden ve znenin
nesneyi kavramasndan bamsz bir varla sahiptir. Bunun iin bilgi mmkndr, nesneler hakknda
bilgi edinebiliriz. Allahn varln da onlara bakarak karabiliriz.
7.2. Bilginin Kaynaklar

Allah insana evresini alglayabilecei duyu organlar ve alglad verileri deerlendirebilecek
akl vermitir. Duyu organlar vastasyla d dnyadan edinilen veriler, aklda ilenerek kavramlara
sonra da kavramlar arasnda eitli balar kurularak eitli hkmlere ulalr. Bylece akl iyi ile
kty, gzel ile irkini birbirinden ayrr.
nsanolu, hayatn anlaml klabilmek iin yaratl sebebi; niin, nasl ve hangi llere gre
yaamas gerektii; lmden sonras ile ilgili bir takm sorular sorar ve cevaplarn arar. Ancak bu
sorular duyu organlarnn verileriyle cevaplanamaz. Bu tr sorular cevaplayan vahiydir. Bunun iin
kelam ilmi, fizik leme ilikin verilerin kaynan duyu organlar, inan alannn haber kaynan
vahiy olarak kabul etmi; bunlar anlamlandrp aklama grevini de akla yklemitir.
7.2.1. Akl
Akl, insan dier canllardan farkl klan ve doruyu yanltan, iyiyi ktden ayrarak onu sorumlu
klan temyiz gcdr. Akl, ayn zamanda dnme ve anlama melekesidir. Bunun iin Kuran, insanlara hitap ederek olduka sk bir ekilde Akl erdiremiyor musunuz?,19 Dnmez misiniz?20
ve bret almaz msnz?21 ifadeleriyle onlar akllarn kullanmaya armaktadr.
Kelam ilmine gre akl, bilgi elde etme
yollarndan biridir. mam Maturid akl ayn
TARTIALIM
nitelikte olanlar bir araya toplayan ve farkl

er deliller, akl prensiplere
nitelikte olanlar ayran ey olarak tanmla-
ters dmez.
yarak, akln varlklar ve onlarla ilgili bilgileri

tasnif ederek sonular karp kyas yapabi-
atib
len bir zihn g olmasna dikkat ekmitir.
(Mehmet Erdoan, Akl-Vahiy Dengesi
Kelam limlerinin birok akl tanm vardr.
Asndan Snnet, s. 41.)
Fakat hepsinin ortak gr akl, insanda doutan mevcut olan ruh bir g olarak kabul
Yukardaki szn vermek istedii mesaj

zerinde tartnz.
etmeleridir.
27
KELAM
Kelam ilminde akl, iki trl bilginin kaynadr: Akl ilk olarak btn insanlarda ortak olan ve
kendiliinden apak olan akl bilgilerin (bedih bilgi: aksiyom) kaynadr. Bedih bilgiler duyu ya
da haberle elde edilmeyip kendiliinden bilinen, bilinmesi apak olanlardr. rnein iki zddn bir
arada bulunmasnn imknszl, parann btnden byk olamayaca gibi bilgiler kendiliinden
bilinen apak bilgilerdir.
kinci olarak akl, tmdengelim (talil) ve tmevarm (istikra) gibi akl yrtmeler yoluyla sonradan kazanlm (aposteriori) bilgilerin kaynadr. Akl, duyu organlarndan gelen bilgileri kullanarak
yeni bilgilere ulaabilir ve bu tr bilgilere karmla ulalm bilgiler anlamnda istidll bilgiler
ad verilmektedir.
Kelam limleri vahyin kesin olarak belirledii inanlar dnda bir eyin doru ya da yanl olduunun aklanmas ve yorumlanmasnda akln ilkelerini, akln apak bilgilerini ve akl yrtme
yoluyla elde edilmi bilgileri dikkate almlardr. Bunun yan sra insann haz, elem, sevin gibi akln
alglad tecrbeleri de nemli saylmtr.
Baz Kelam Ekollerine Gre Akln Rol

Mutezile
Mutezilenin byk ounluu, insanlarn peygamberler tarafndan getirilen
vahiy bilgilerine muhta olduunu kabul etmekle birlikte akl mutlak bir bilgi
kayna olarak grmler,
ona daima nakil karsnda hata yapmaz bir hakem
rol vermilerdir.
Zira onlara gre akl,
Allahn varln bilmesi,
iyi ile kty, gzel ile irkini belirleyebilmesi yannda Allahn sfatlar ve ahiret
hayatnn mahiyetini bilebilecek bir yeterliliktedir.
Earilik
Maturidilik
Ebul-Hasan el-Ear,
Yaratcnn varln bil-
bata Allahn varlna
mek ve naslar anlamak iin
iman konusu olmak zere
akla bavurulmas gerekir.
btn din bilgilerin kay-
Allaha iman etmek naklen
nan akla deil vahye
deil aklen vaciptir. Ancak
bal grmtr. Ona gre
yine de akl naklin nne
akl Allahn varlnn
geemez. nk akl b-
bilgisine ulasa da gzel
tn din gerekleri idrak et-
ve irkini, iyiyi ve kty,
mekte yeterli deildir. Akl
doruyu ve yanl tan-
duygularn, eitim-retim
yabilse de bunlarn do-
ve kltrn tesiri altnda ka-
ruluuna inanmay zaruri
labildii iin gzelin irkin,
klan vahiydir; bu sebeple
iyinin kt, dorunun yanl
insann sorumlu oluu di-
olduuna hkmedebilir. K-
nin varlna baldr.
saca Allah aklla, dier din

hkmler vahiyle bilinir.
28

7.2.2. Vahiy
nsann d dnyaya alan penceresi duyu organlar ise gayb konulara alan penceresi de vahiydir. Vahiy, insan bilgi bakmndan yce leme balamakta ve onu sadece kendi aklyla ba baa
kalmaktan kurtarmaktadr. Kelam ilmine gre vahiy, bilgi kaynaklarndan biridir ve vahyin bildirdii
bilgi doruluk bakmndan kesindir. nk Kuranda toplanan vahiyler, sbt bakmndan kesindir.
Yani Allahn Peygamberine ulatrd ekliyle bugn elimizde bulunmaktadr.
Allah insanlarn bilmediklerini peygamberlere vahiy yoluyla bildirmitir. Bu vahiyler Kuranda
toplanarak insanlarn gayb lemine ilikin bilgilerinin kayna olmutur. rnein; Allahn sfatlar,
ahiretin varl, melek inanc gibi, insanlarn akllaryla bilmesine imkn olmayan gayb konular vahiyle bildirilen konular arasnda nemli bir yer tutar. Bu bakmdan vahiy olmakszn iman esaslarnn
belirlenmesi mmkn deildir. Kuranda bunu ifade etmek zere te bylece sana da emrimizle
Kuran vahyettik. Sen, kitap nedir, iman nedir bilmezdin. Fakat biz onu kullarmzdan dilediimizi kendisiyle doru yola eritirdiimiz bir nur kldk. phesiz ki sen doru bir yolu
gstermektesin.22 buyrulmutur.
Vahiy, insann hayatnn amac zerinde de durarak hayatn anlaml klmas iin
NOT EDELM
yol gsterir. nsann kim olduu, hayatbn Hazma gre Kuran olan
nn kayna, hayatnn amac ve ldkten
her ey akldir. Akl olan her ey
sonra ne olaca bu yol gstericiliin birer
Kurandir.
parasdr. nsann Allah ile ilikilerinin
(Cbir, Arap Aklnn Oluumu, s. 432.)
nasl olaca bu erevede ele alnabilir.
rnein; dua ve ibadet, vahiy sayesinde
renilebilir. nsan, Allahn varln bilse
de ona nasl ibadet edeceini bilmesi mmkn deildir. Vahiy yine insana ahlak deerler hakknda
ve ahiret hayat hakknda da bilgi verir. Kyamet, cennet ve cehennem ahiret hayatnn birer paras
olarak vahyin bildirdii nemli konular arasnda yer alr.
BELRTELM
(Reslm!) Bunlar, bizim sana vahiy yoluyla bildirmekte olduumuz
gayb haberlerindendir. lerinden hangisi Meryemi himayesine alacak
diye kura ekmek zere kalemlerini atarlarken sen onlarn yannda deildin; onlar (bu yzden) ekiirken de yanlarnda deildin.
(l-i mrn suresi, 44. ayet.)
Yukardaki ayet, vahyin hangi ynne dikkat ekmektedir? Belirtiniz.
22 r suresi, 52. ayet.
29
KELAM
Vahyin bilgi verdii alanlardan biri de gemi milletlerin ve peygamberlerin hayatlarna ilikin
baz olaylardr. Kuran gemi peygamberlerin hayatlarndan ibret verici olaylar anlatarak hem bizleri bilgi sahibi yapmakta hem de ibret almamz istemektedir. Kuranda bunu ifade etmek zere
Ey Muhammed!) Biz, sana bu Kuran vahyetmekle gemi milletlerin haberlerini sana en
gzel bir ekilde anlatyoruz. Gerek u ki, sen bundan nce (bu haberleri) elbette bilmeyenlerden idin.23 buyrulmaktadr.
Kelam ilmi inan konularnn gayb zelliklerinden hareketle haber kayna kabul edilebilecek
nakl deliller konusunda baz artlar ileri srmtr. Bir naklin kelam ilminde haber kayna ve delil
olarak saylabilmesi iin sbutunun ve konuya delaletinin kesin olmas gerekir. Batan sona Allahtan
vahiy olarak geldiinde hibir phe olmayan Kuran, kelam ilminin nakl delilidir. Vahiy dnda sbutu kesin saylan mtevatir hadisler kelam ilminde haber kayna olarak kabul edilirken, mtevatir
dndaki mehur ve had hadisler kelamda tek bana bir delil olarak kabul edilmemitir.24
7.2.3. Duyular
Kuran- Kerimde insann d dnyadaki varlklar alglamas iin duyu
organlarnn yaratld, bu organlarn doru kullanmayanlarn knanaca
belirtilmekte ve insann bu organlar kendine veren Allaha kretmesi
istenmektedir.25 Kuranda bu konuya
dikkat eken ayetlerden birinde yle buyrulur: (Reslm!) De ki: Sizi
yaratan, size iitme duyusu, gzler ve kalpler veren odur. Ne az
krediyorsunuz!26 Bylece Kuran,
insana verilen organlarn bilgi kaynaklar olmalarnn yannda ahlak
olarak da kr gerektirdiine dikkat
ekmitir.27
Kurann duyularla ilgili sunduu
bak asndan hareket eden kelam
ilmi, insann bilgi elde etme yollarndan birini duyular olarak kabul etmitir.
NOT EDELM
Doru Bilginin Dereceleri
slam dnce tarihinde doru bilginin kesinlik dereceleri Kuran- Kerimde
geen ifadelerden hareketle ilmel-yakn,
aynel- yakn ve hakkal-yakn olmak zere kategoride toplanmtr.
1. lmel-yakn (kesin zihn bilgi) akli
veya nakl delil ile bilinen bilgidir. Mutfaktaki
bal duyarak ya da baz iaretlerden hareketle
bilmek gibi.
2. Aynel-yakn (kesin ak gzlem) duyu
yoluyla elde edilen bilgiyi ifade eder. Mutfaktaki bal grerek bilmek gibi.
3. Hakkal-yakn (yaayarak bilmek) ise i
duyu veya i tecrbe vastasyla insanda meydana gelen en kesin bilgiyi ifade eder. Mutfaktaki
bal tadarak bilmek gibi.
23 Ysuf suresi, 3. ayet.

24 Bekir Topalolu, Kelm lmi (Giri), s.73.
25 Arf suresi, 179. ayet; Ynus suresi, 31. ayet; Nahl suresi, 78, 108. ayetler; sr suresi, 36. ayet; Hac suresi, 46. ayet;
Secde suresi, 9. ayet; Csiye suresi, 23. ayet.
26 Mlk suresi, 23. ayet.
30

Duyu organlar deri, gz, kulak, dil ve burun insana d dnyadan srekli veriler aktarr. Bu be duyu
organ insann d dnyaya alan pencereleri gibidir. Bu duyu organlar vastasyla elde edilen bilgiler, Kelam ilmine gre inkr mmkn olmayan zorunlu bilgiler (zarur) kategorisindendir.
Kelam limlerine gre duyu organlaryla elde edilen bilgilerin, kesin bilgiler olarak kabul edilmesi
iin duyu organlarnn salam ve salkl olmas gerekir. nk eitli nedenlerle duyu organlarmzn
verdii bilgiler bizi yanltabilir. stelik bu organlarmzn kapasiteleri de snrldr. rnein; gzmz
sadece belli n dalgalarn grebilir, kulamz sadece belli aralktaki ses frekanslarn iitebilir.
Kelam ilmi, duyu organlarn bilgi kayna olarak kabul eder. Bununla birlikte yanlma olasl
olan duyularla elde edilen bilgiyi, vahyin ve akln denetlemede nemli bir rol olduunu da belirtir.
KONUALIM
Din sorunlar zmede kelamn yntemlerinden olan akl, vahiy ve duyular
konusu zerinde snfta konuunuz. Akl, vahiy ve duyularn bize hangi alanlarda bilgi verdiklerini, kesinlik derecelerini ve fonksiyonlarn belirleyiniz. Daha sonra
bunlar bir kavram haritas zerinde gsteriniz.
7.3. Bilgi-Deer likisi

nsan, eylemlerinde bir ama gzetir. Amac belirlenmemi davrann bir anlam yoktur. nsanlar
bir tercih yaptklarnda, bir eylemde bulunduklarnda belli bir deere gre hareket ederler. Bir eya
yararl ya da yararsz, bir davran iyi ya da kt, bir bilgi doru ya da yanl ve bir resim gzel ya da
irkin olduu iin tercih edilir ya da tercih edilmez. Sz konusu eya, davran, bilgi ve resim hakknda verdiimiz yararl, iyi, gzel doru gibi hkmler, olanla olmas gereken arasndaki fark da
belirler. rnein; zulm, olmamas gereken bir davrantr. Olmas gereken adalettir. nk insanlar
deer bakmndan zulm kt, adaleti ise iyi olarak nitelerler.
Buna gre deeri, bir takm eylemleri doru veya yanl, iyi veya kt, gzel ya da irkin eklinde
nitelememizi salayan ltler olarak kabul edebiliriz. Bu durumda yararl ve zararl gibi nesne deerlerden, gzel ve irkin gibi estetik (sanat) deerlerden, iyi ve kt gibi ahlak deerlerden, doru
ve yanl gibi mantk deerlerden bahsetmek mmkndr.
Kuranda deer belirten ifadeler oka tekrarlanr. nsanlarn baz sz ve davranlar iyi, gzel
ve doru olarak nitelenirken, baz sz ve davranlar ise kt, irkin ve yanl olarak nitelenir. Bylece inanan insan, vahyin bildirdii olumlu deerlere uygun sz ve eylemlerde bulunmak ve olumsuz
deerlere uygun sz ve eylemlerden de kanmak ister. Bu hususta Kuran- Kerimde Muhakkak
ki Allah, adaleti, iyilii, akrabaya yardm etmeyi emreder, irkin ileri, fenalk ve azgnl da
yasaklar. O, dnp tutasnz diye size t veriyor.28 buyrulmutur.
28 Nahl suresi, 90. ayet.
31
KELAM
nsan kendine bildirilen vahiyden
OKUYALIM - BULALIM
ve akln kullanarak oluturduu deerlerden hareket ederek, hrszlk

yapmay, yalan sylemeyi, hakszlk
yapmay kt olarak niteler. yilik
yapmay, doru sylemeyi ve emeiyle alp kazanmay da gzel
olarak niteler. Deerler ne kadar kabul edilir ve tekrar edilirse o oranda
yaygnlar ve nesnellik kazanr. slam limleri deerlerin nesnelliini
vurgulamak iin ahlak kelimesini
davranlarn zorlanma olmakszn
insann kendinden kan huy eklindeki tarif etmilerdir. Kuranda da
ahiret hayatn dlayan putperest ve
kabileci mriklerin dnyev zevkleri
temel alan Cahiliyye Dnemi deerlerinin herkes tarafndan kabul edilemez olduu vurgulanmaktadr.
Ahlaki deerlerin nasl bilindii
Kendisine verilen mjdenin

ktlnden dolay kavminden
gizlenir. Onu, aalk duygusu
iinde yannda m tutsun, yoksa topraa m
gmsn! Bakn ki, verdikleri hkm ne kadar ktdr! (Nahl suresi, 59. ayet.)
Yoksa ktlk ileyenler lmlerinde ve
salklarnda kendilerini, inanp iyi ameller
ileyen kimseler ile bir mi tutacamz sandlar? Ne kt hkm veriyorlar! (Csiye
suresi, 21. ayet.)
Dediler ki: Hayat ancak bu dnyada yaadmzdr. lrz ve yaarz. Bizi ancak
zaman helk eder. Bu hususta onlarn hibir
bilgisi de yoktur. Onlar sadece zanna gre hkm veriyorlar. (Csiye suresi, 24. ayet.)
Yukardaki ayetler, mriklerin baz dnce ve davranlarnn irkin, kt ve yanlln
konu edinmektedir. Bu dnce ve davranlar
hangileridir? Mriklerin bunlar hakknda verdikleri hkmler nelerdir? Bulunuz.
konusunda kelam limleri iki farkl

gr ne srmlerdir. Ear limler insan eylemlerinin kendinde iyi-kt gibi bir deerlerinin
olmadn, bu yzden akln neyin iyi neyin kt olduuna karar veremeyeceini ve bilemeyeceini, iyi ve ktnn ancak vahyin ifadesiyle anlalabileceini iddia etmilerdir. Mutezil ve Maturid
limler ise fiillerin kendinde iyi-kt gibi ahlak deerleri olduunu, akln onlara iyi ya da kt hkm vermediini ancak evrensel olan bu deerlerin akl ile bilinebileceini belirtmilerdir.
Maturid ve Mutezil limlerine gre inanc olmasa da birok insann ahlak deerlere uygun
davranabilmesi, bu deerlerin insanlardan bamsz bir gereklikleri olduunu gsterir. Bu nedenle
zgr iradeye sahip insann bu deerlere uygun davranmas ve davranlarnn sorumluluunu yklenmesi gerekir. Kurana gre inandktan sonra zgr iradesiyle ahlak deerlere uygun yaayan
insan, bu dnyada mutlu olduu gibi ahirette de karln alacaktr. nk Kuranda Allah gzel
davrananlar sever.29 buyrulmutur.
32
BULALIM
Aada baz ahlak, mantk ve estetik deerler verilmi; bu deerlere
uygun davranlar Kuran- Kerimden rneklendirilmitir. Siz de verilen deerlere uygun rnekler bulunuz ve syleyiniz.
Ahlak (Etik) Deerler
Mantk (Bilgi) Deerler
Estetik (Sanat) Deerler
yi
Kt
Doru
Yanl
Gzel
Cmertlik
(sr suresi,
29. ayet.)
Savurganlk
(sr suresi,
29. ayet.)
Doru sz
sylemek
(Yusuf suresi,
27. ayet.)
Zanna gre
hareket etmek,
yalan sz
(Enam suresi,
116. ayet.)
Cennet (l-i
mrn 14.
ayet);
Allahn
isimleri
(Arf suresi,
180. ayet.)
irkin
Fuhiyat (Bakara suresi,
169. Ayet,
Nahl suresi,
90. ayet.)
Merkep sesi
(Lokman suresi, 19. ayet.)
7.4. Bilgi-nan likisi

nsan duyu organlar vastasyla
evresiyle srekli bir etkileim ierisindedir. Bu etkileim insana evresinden birok veriyi tar ve insan
zihni de bu verileri eitli ekillerde
kategorize ederek kavramlara ular.
rnein; evremizdeki tek tek aalardan hareketle zihnimiz bir aa
kavramna ular. nsan akl bu kavramlarla yetinmez. Kavramlar arasnda eitli ilikilerle varlklar hakknda
yeni hkmler oluturur. nsan aklnn elde ettii kavramlar ve kavramlardan hareketle elde ettii hkmler
bilgi olarak tanmlanabilir.
nan ise deney tesi olana, grnmez olan gayba balanma anlamnda bilgiden farkldr. Psikolojik
anlamda dern, ahs ve bireysel bir
tecrbe olan Allah vardr ve ben ona
inanyorum. eklindeki bir nerme,
ilke olarak mantk anlamda dorulu-
TARTIALIM
Onlara: Allahn indirdiine uyun,
denildii zaman onlar, Hayr! Biz atalarmz zerinde bulduumuz yola
uyarz dediler. Ya atalar bir ey anlamam, doruyu da bulamam idiyseler?
Bunlar (putlar), sizin ve atalarnzn takt isimlerden baka bir ey deildir. Allah onlar hakknda hibir delil indirmemitir. Onlar
ancak zanna ve nefislerinin arzusuna uyuyorlar. Hlbuki kendilerine Rableri tarafndan yol
gsterici gelmitir. (Necm suresi, 23. ayet.)
De ki: Yannzda bize aklayacanz
bir bilgi var m? Siz zandan baka bir eye
uymuyorsunuz ve siz sadece yalan sylyorsunuz. (Enm suresi, 148. ayet.)
Yukardaki ayetlerde mriklerin inancnn
niin eletirildiini tartnz.
33
KELAM
u sorgulanamayan bir nermedir. Kelam limleri bunu ifade etmek zere imann akln deil kalbin
bir fiili ve tasdiki olduunu ifade etmilerdir. Ancak bu, inancn bilgiden yoksun olduu ya da onu
dlad anlamna gelmez.
Kuranda mriklerin vahye dayanmayan bilgisizce oluturduklar batl inanlar eletirilmitir.
nk onlar arzularna uyarak bilgileri olmadan cinleri Allaha ortak kouyorlar, Allaha oullar ve
kzlar yaktryorlar, putlara tapyorlar, ahireti inkr ederek zanlarna gre hayatlarnn sadece bu
dnya ile snrl olacan sylyorlard. Bunun iin Kuran, insanlar dnmek suretiyle inanlarn
temellendirmeye ve akl yrtme glerini kullanmaya u ekilde davet etmitir. De ki: te benim yolum: Ben uurlu bir ekilde Allaha aryorum, bana uyanlar da30 Yine Kuranda
Hakknda bilgin bulunmayan eyin ardna dme. nk kulak, gz ve gnl, bunlarn hepsi
ondan sorumludur.31 buyrularak, hem duyuya dayal akl tasdikte hem de kalb tasdikte bilginin
nemine dikkat ekilmitir.
Kurann ilk inen ayetinin oku olmas vahiyle inen ayetlerin okunmas anlamna geldii gibi
evrende Allahn yaratna delalet eden varlklarn gzlenmesi ve aratrlmas gerektii anlamn da
ifade eder. nk Kuranda Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu32 ve Kullar iinden
ancak limler, Allahtan (gereince) korkar.33 buyrulmutur. Bylece iman, bilgiyi engellemedii
gibi, cehalete dayal bir iman da batl inanlardan uzak kalamaz.
YORUMLAYALIM
lim ilim bilmektir, ilim kendin bilmektir,
Sen kendini bilmezsin ya nice okumaktr.

Okumaktan mana ne, kii Hakk bilmektir
n okudun bilmezsin ha bir kuru emektir.
(Yunus Emre)
Yunus Emre, bu drtlkte bilginin amacn ne olarak belirlemitir? Yorumlaynz.

31 sr suresi, 36. ayet.
32 Zmer suresi, 9. ayet.
33 Ftr suresi, 28. ayet.
34

NTEMZ DEERLENDRELM
A. Aadaki ak ulu sorular cevaplandrnz.
1. Kelam ilmini konusu asndan tanmlaynz.
2. Kelam ilmi hangi yntemleri kullanr? Ksaca aklaynz.
3. Kelam ilmi hangi aamalardan geerek bir ilim dal hline gelmitir? Belirtiniz.
4. Kelam ilmi ile dier slam ilimleri arasndaki iliki nasldr? rnekler veriniz.
B. Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi kelam ilminin amalar arasnda yer almaz.
A) slam inanlar ile ilgili ayetleri yorumlamak
B) nsann dnya ve ahiret mutluluunu temin iin aba gstermek
C) slam inan esaslarn eletirilere kar savunmak
D) badetlerin nasl yerine getirileceini aklayp gstermek
E) nan esaslarnn ispatn vahiy ve akln verileriyle yaparak kiinin imann taklitten kurtarmak
2. (I) Allah, evreni varlnn bir iareti olarak nitelemektedir.
(II) Evrendeki her varlk, Allahn yaratt lye gre hareket eder.
(III) nsan kendisine verilen nimetlere kar Allaha kreder.
Yukardaki ifadelerden hangisi ya da hangileri Allah-lem ilikisiyle ilgilidir?
A) Yalnz I
B) Yalnz II
C) I-II
D) II-III
E) I-IIII
3. O ki, hanginizin daha gzel davranacan snamak iin lm ve hayat yaratmtr...
(Mlk suresi, 2. ayet.)
Yukarda meali verilen ayet aadakilerden hangisine ncelikle dikkat ekmektedir?
A) Hayatn ahlak amacna
B) Allahn sfatlarna
C) badetlerin gerekliliine
D) nsann olumsuz zelliklerine
E) Ahirete iman etmenin gerekliliine
C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri verilen uygun ifadelerle doldurunuz.
(vahiy, iman, kesin)
1. Kelam ilmine gre insann bilgi kaynaklar duyular, akl ve .den oluur.
2. Vahyin verdii bilgi kelam ilmine gre . dir.
. Aada verilen bilgilerden doru olan D, yanl olan Y ile iaretleyiniz.
() Kelam ilminde ele alnan konular Allahn varl ve birlii konusuna indirgenebilir.
() Naklin yorumunda akl da kullanan kelam yntemi ilk defa Mutezile ile domutur.
() mam Earye gre kii aklyla din hkmleri bilebilir.
() mam Maturid kiinin aklyla Allahn varln bulabileceini belirtmitir.
35
KELAM
II.NTE
SLAM DNCESNDE YORUMLAR
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Frka, mezhep ve tarikat kelimelerinin anlamlarn aratrnz.
2. Hakem Olay hakknda bilgi toplaynz.
3. Fikirlerin arpmasndan hakikat doar. sznn anlam
zerinde dnerek dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.
4. Din anlaylar ve din arasndaki fark aratrnz.
5. Alevilik ve Bektailik hakknda bilgi toplaynz.
36
II. NTE: SLAM DNCESNDE YORUMLAR

1. Yorum Farkllklarnn Ortaya k Sebepleri
slam dininin temel kaynaklar Kuran- Kerim ve Hz. Peygamberin snnetidir. Hz. Peygamber
hayattayken Mslmanlarn inan ve ibadet alanyla ilgili tm sorunlarna zm getirdii iin Mslmanlar arasnda din konularda farkllamaya sebep olacak gr ayrlklar ortaya kmamtr.
Hz. Peygamberin vefat etmesiyle birlikte Mslmanlar arasnda ortaya kan siyasi ve din sorunlar
ve bu sorunlara getirilen eitli cevaplar farkl yorumlarn ortaya kmasn da beraberinde getirmitir. Yorum veya mezhep, dinin anlalmas ve uygulanmasyla ilgili olarak ortaya kan fikr ve beer
oluumlardr.
Mslmanlar arasnda din konularla ilgili olan farkl yorumlarn ortaya kmasnn birok sebebi
vardr. Bunlarn banda toplumsal, kltrel, siyasi, coraf, insan farkllklar, din metinler ve bireysel anlay farkllklarndan kaynaklanan sebepler gelmektedir.
slam Dncesinde Yorum Farkllklarnn Ortaya k Sebepleri
Din Metinlerden
Kaynaklanan Sebepler
nsann Yapsndan
Kaynaklanan Sebepler
Sosyal
sebepler
Kltrel
Sebepler
Siyas
Sebepler
Coraf
Sebepler
nsann Yapsndan Kaynaklanan Sebepler: Dinin anlalmas ve yaanmas iin din metinlerin doru bir ekilde anlalarak yorumlanmas gerekir. Bu anlama ve yorumlama, insan tarafndan
yaplr. nsan ise dnen, sorgulayan, sebep ve sonular aratran akl sahibi bir varlktr. nsanlarn
anlay ve dnceleri birbirinden farkldr. Bu farkllk Allahn onlara verdii akl, tefekkr ve dnce kabiliyetinin doal bir sonucudur.
nsanlarn kabiliyetleri, huylar, ilgileri, ihtiya ve beklentileri, dnyaya baklar ve alglamalar
birbirinden farkldr. Mesela ayn resme bakan kiiler, birbirinden farkl duygular hissederler, ayn
kitab okuyanlar, onun zerine deiik yorumlar yapar ve farkl sonular elde ederler. Ayn resim
zerinde farkl duygularn hissedilmesi ve ayn kitaptan farkl sonular elde edilmesi insanlarn olay
ve olgulara farkl yaklamlarnn bir sonucudur. Dolaysyla dnce ve sorgulama yeteneine sahip
insann yapsndaki farkllklar dini anlama ve aklamalarna da yansr. Bylece eitli ekol ve mezheplerin ortaya kmasna neden olur.
Sosyal sebepler: Sosyal hayat srekli bir deime, gelime ve yenilenme iindedir. Her zaman
ve meknda geerliliini koruyan evrensel nitelikli ilkeler varln srdrrken yerel nitelik tayan
unsurlar da zamanla varlklarn yitirirler. Dolaysyla sosyal bir ortam iinde yaayan bir varlk olan
insann sosyal sebeplere bal olarak srekli bir deiim ve yenilenme iinde olmas kanlmazdr.
37
KELAM
Sosyal hayatn kendine zg yaps her alanda olduu gibi slam dncesinde de farkl yorum
biimlerinin ortaya kmas zerinde etkili olmutur. Mesela ky yaam ile ehir yaamnn sosyal
yaps birbirine benzemez. Bundan dolay da ehir ve kylerdeki din hayat ve din anlaylarn birbirinin ayn olmamas doaldr. Ayrca, toplumlar derinden etkileyen sava, doal afet, siyasi ve
ekonomik krizler de sosyal yaplar dorudan etkiledii iin eitli yorumlarn ortaya kmasnn
nemli nedenlerindendir.
Kltrel Sebepler: slam dini ksa bir zaman iinde Arabistan Yarmadasnn dna yayld
ve Suriye, ran, Irak, Msr gibi blgeler slam corafyasnn bir paras haline geldi. Bu blgelerde Hristiyanlk, Yahudilik, Mecusilik ve Zerdtlk gibi inanlar yaygn bir ekilde bulunuyordu.
Mslmanlar fethettikleri bu blgelerde karlatklar din ve inan mensuplaryla bir arada yaamak zorunda kalmlardr. Dolaysyla baz Mslmanlar yaadklar corafyadaki kltr, rf, adet
ve geleneklerinden etkilenerek slam dininin anlalmas, yorumlanmas ve yaanmasnda farkl bir
yaklam benimseyebiliyordu. Ayrca yeni Mslman olan bireyler de daha nceki din, kltr, rf
ve adetlerinden tamamen syrlamadklar iin din konular anlamada ve yorumlamada bunlarn etkisinden tamamen kurtulamyorlard. Mesela hicri birinci asrdan itibaren kelam tartma konular
arasnda yer alan cebr, ihtiyar, Allahn zat ve sfatlar gibi konular slamiyetten nce dier din mensuplar tarafndan tartlmtr.
Mslmanlarn yaam olduklar blgeler birbirlerinden tamamen farkl kltrel ortamlara sahiptir. Bu sebeple ayn din sorunlara farkl zmler retilmitir. Ancak bu farkl zmler dinin
deimez esaslaryla ilgili deildir.
Coraf Sebepler: Fetihlerle birlikte slam corafyas farkl iklimlere sahip, eitli kltr ve
dinlere mensup milletleri iine alan geni topraklardan oluuyordu. slam dini, scak ve kurak bir
corafyada domu olmasna ramen ksa bir sre ierisinde birok farkl iklim ve corafyalara
ulamtr. Akdeniz sahillerindeki iklim ile Kafkasya ve Orta Asya corafyasndaki iklim birbirinden
farkl olduu gibi Hindistan yamur ormanlarndan oluan corafya ile kurak ve scak bir iklime
sahip olan Arabistan Yarmadas da birbirinden farkl zelliklere sahiptir.
eitli corafyalarda yaayan Mslmanlarn yaam ekilleri ve ihtiyalar da bulunduklar blgenin zel koullarndan etkilenir. Dolaysyla coraf sebeplere dayanan yaam biimlerindeki eitlilik dinin uygulamaya ynelik alanlarna farkl ekilde yansyarak deiik yorum ve uygulamalarn
ortaya kmas zerinde etkili olmutur. Mesela coraf sebeplere bal olarak kyafet, yemek kltr
ve dier alanlardaki rf ve adetlerin eitlilik arz etmesi slam dncesindeki yorumlar zerinde de
belirgin bir biimde etkisini gstermitir.
38

Siyasi Sebepler: slam dncesindeki birok yorum farkllnn ortaya kmasnn balca nedenlerinden biri siyas sebeplerdir. Siyas sebepler dinin anlalmasnda ve uygulanmasnda dorudan
veya dolayl olarak etkisini gstermitir. Belirli bir din yorumun ne karlmas, dier yorumlarn
grmemezlikten gelinmesi veya siyasi iktidarn zaaflarn herhangi bir din yorumla merulatrlmas
gibi hususlar bu sebepler arasnda yer almaktadr.
Hz. Peygamber ve ilk drt halife dnemlerinde meydana gelen baz olaylarn farkl ekillerde
yorumlanmas Mslmanlar arasnda eitli mezheplerin ortaya kmasnda etkili olmutur. Mesela
peygamberimizin vefatndan sonra kimin halife olacayla ilgili tartmalar, ileri srlen grler ve
her grn ayet ve hadislerle delillendirilmesi abalar birok mezhebi ortaya karmtr. ilik ile
Snnlik bu meselelerin zm konusundaki farkllklarn bir sonucudur. Hz. Ali ile Hz. Aie arasnda
meydana gelen Cemel Vakas ile Hz. Ali ve Muaviye b. Ebu Sfyan arasnda meydana gelen Sffin sava; Hariclik ve ilik gibi siyas - itikad ekollerin ortaya kmasnda etkili olmutur. Ayrca bu savalarda len ve ldrlen Mslmanlarn dnya ve ahiretteki durumlarnn ne olacayla ilgili tartmalar
da Mrcie ve Mutezile gibi itikad yorumlarn domasna zemin hazrlamtr.
Din Metinlerden Kaynaklanan Sebepler: slam dininin ana kaynaklar olan Kuran- Kerim ve
hadisler din metinlerin banda yer alr. Ayet ve hadislerin tamam anlam bakmndan ak ve seik
deildir. Bazlar daha kolay anlalrken bazlarnn anlam kapaldr ve bu sebeple yoruma aktr. Bu
metinlerde geen baz kavram ve ifadeler farkl anlay ve yorumlarn ortaya kmasnda etkili olmutur.
rnein Kuran- Kerimde zor anlalan, benzer
anlamlar ieren ya da birden fazla anlama gelen
PAYLAALIM
mteabih ayetler vardr. Bu ifadeler yorum farkllna zemin hazrlamtr. Mesela Kurandaki
slam dncesinde ortaya Allahn eli1 ve Allahn yz2 gibi ifakan eitli yorumlar bir sapma m
deler, baz slam limleri tarafndan herhangi bir
yoksa zenginlik midir? Dncelerinizi
yoruma tabi tutulmadan anlalm, baz alimler
arkadalarnzla paylanz.
de bu ifadeleri Allahn kudreti ve Allahn
zat eklinde yorumlamay tercih etmilerdir.
2. Belli Bal tikad Mezhepler

slam dncesinde eitli siyasi, itikadi ve ameli sorunlarn zm iin ileri srlen yorumlarn
kurumsallamas mezhepleri dourmutur. Mezhep kelimesi szlkte gr, tutum, fikir, takip edilen
yntem ve gidilen yol anlamnda kullanlr. Terim olarak ise mezhep, kendi iinde tutarl bir metot ve
dnce sistemine sahip olup belli fikir ve ahslar etrafnda oluan hareketlerdir. slam dncesinde
mezhepler itikad ve amel-fkh olmak zere ikiye ayrlr. tikad mezhepler dinin inan alanyla ilgili konular zerinde younlarken amel fkh mezhepler dinin uygulama alanyla ilgili konular ele
alr.
1 Fetih suresi, 10. ayet.
2 Kasas suresi, 88. ayet.
39
KELAM
Kolaylktr.
Dnce
zenginliidir.
Din deil, dinin

yorumudur.
MEZHEP
Sorunlara
zm
araydr.
nsan
rndr.
Deiime
aktr.
Fikir ve dnce zgrlnn bir rn olan ve akla nem veren eitli yorum ve mezheplerin
ortaya kmas doal bir durumdur. Bundan dolay da tarih boyunca Mslmanlar arasnda din konularda pekok gr ve dnce ileri srlmtr. Bu yorum zenginliinin hakikatin ortaya kmasna katk salayan abalar olarak grlmesi gerekir. Bunun iin de slam dnyasnda ortaya kan
ve vahyin zne ters dmeyen tm mezhepler ve yorumlar kltrel zenginlik olarak grlmeli ve
hogr temelinde deerlendirilmelidir.
Havaric, ia, Mrcie, Mutezile, Eariye ve Maturidiye gibi oluumlar mslmanlarn inan ve
siyaset konusunda karlatklar sorunlarn zm iin farkl gr ve dnceler ileri srm balca itikad ve siyasi mezheplerdir.
2.1. Havari
Mslmanlar arasnda ortaya kan ilk itikad frka haricliktir. Sffin Savanda Hz. Aliyi destekleyen bir grup savan sonlarnda gndeme gelen Hakem Olay ile birlikte desteini ekerek ayrlmtr. Haricler, L hkme ill lillah (Hkm yalnzca Allaha aittir.) sloganyla ortaya km,
Hakem Olayn kabul ettii iin Hz. Aliyi de reddetmi ve belli bir sre sonra da itikad boyut kazanm bir gruptur. Daha sonralar kendi aralarnda da siyas ve itikad birok konuda ihtilafa derek
ok farkl frkalara ayrlmlardr.
Hariclere gre slamn en ideal uygulamas Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer dnemlerinde gereklemitir. Hz. Osman hilafetinin son alt ylndaki uygulamalaryla, Hz. Ali de Muaviye karsndaki
hakl davasn hakeme gtrmeyi kabul ettii iin kfre dmlerdir. Halife olmak iin Kureyli
olmak diye bir art yoktur ve kle bile olsa ilim ve cesaret sahibi her Mslman halife olabilir. Ayrca Hariclere gre amel ve iman birbirinden ayrlmaz bir btn olduu iin byk gnah ileyen bir
kimse slam dairesi dna km olur.
40

Hariclik, birok konuda benimsemi olduu deiik fikir, dnce ve tutumlarndan dolay slam
dnyasnda fazla tutunamam ve zamanla yok olmutur. Ancak hariciliin bir alt kolu olarak ortaya
kan badiyye ekol gnmze kadar varln devam ettirerek gelmitir. Gnmzde badler, daha
ok Fas, Tunus, Cezayir, Madagaskar, Zengibar ve Umman Sultanlnda yaamaktadrlar.
2.2. ia
ia, Hz. Alinin Hz. Peygamberden sonra nass ve tayinle imam olduuna, imametin kyamete
kadar onun soyunda devam ettiine inanan ahs veya topluluklarn mterek addr. iler, imamet
konusunu inan esaslarndan biri olarak kabul ederler. Onlara gre imamet konusu hem ayetlerle
hem de Hz. Peygamberin vasiyetiyle sabit olmutur ve her ikisi de Hz. Ali iin gereklemitir.
Dolaysyla Hz. Aliden nce hilafet makamna gelenlerin ynetimleri meru deildir. Tarih iinde
gelierek itikad, siyas ve fkh konularda kendine zg fikirleriyle bamsz bir ekol olarak varln
srdrmtr.
ilik zamanla kendi iinde birok konuda farkl tutum ve grler benimseyerek deiik kollara
ayrlmtr. Zeydiye, smailiye ve sn Aeriye-mamiye bu ana kollardan gnmze ulaarak varln devam ettirmilerdir. Gnmzde iilik denildii zaman imamiye ekol anlalr. Nas ve tayinle
imam olanlarn saysnn on iki olduuna inandklar iin sn aeriyye olarak da isimlendirilen
mamiye randa resmi mezhep olarak benimsenmitir. mamiye ekolne gre dinin temel esaslar
tevhit, nbvvet, imamet, ahiret ve adalet olmak zere betir. man esaslar iinde yer alan imamet
inancna gre imamlarn says on ikidir ve on ikinci imam halen sadr ve gn geldiinde tekrar
taraftarlar arasna dnecek ve yeryzn adaletle dolduracaktr.
iann dier nemli bir ekol olan Zeydiye, mamiyenin drdnc imam Ali Zeynelabidinin
olu Zeydi imam kabul eder. Bugn Yemende youn olarak yaayan Zeydler, imamet konusundaki
baz grleriyle dier i frkalardan ayrlrlar. Onlara gre Hz. Peygamber isim ve ahs belirterek
kimseyi imam olarak tayin etmemitir. Haimoullarna mensup, ilim, cesaret ve takva sahibi bir
kimse imametini ilan ederek ayaklanrsa imaml hak etmi olur. mamlar hatasz ve gnahsz deillerdir. mamlarn says oniki deildir.
smailiye ekol ise Cafer-i Sadkn lmnden sonra imametin olu smaile ve onun soyundan
gelenlere ait olduunu iddia ederler. smailler, Fatm Devletinin kurulmasyla glenmiler, ancak
bu devletin yklmasyla zayflamlardr.
41
KELAM
BLYOR MUYDUNUZ?
12. Muhammed Mehdi
1. Hz. Ali
2. Hz. Hasan
3. Hz. Hseyin
11. Hasan Askeri

10. Ali Naki
4. Ali Zeynelabidin
ANIN 12 MAMI
5. Muhammed Bakr
9. Muhammed Taki
8. Ali Rza
7. Musa Kazm
6. Cafer-i Sadk
2.3. Mrcie
Mrcie, irca kelimesinden tremi olup tehir eden, erteleyen, geriye brakan anlamlarna gelir.
Terim anlamna gelince mrcie, byk gnah ileyenin ahlaksz (fask) mmin olduunu, ancak
ahiretteki durumunun Allaha braklmas gerektiini kabul eden ahs veya topluluklarn mterek
addr. Onlara gre byk gnah ileyen dinden ve imandan kmaz. Genel olarak Hariclie kar
bir tepki olarak doan Mrcie, Mslmanlar arasnda yaanan siyas atmalara karanlar ve bunun sonucunda len ve ldrlenleri tekfir edenler karsnda sessiz kalmay tercih etmitir. nk
onlara gre bir kii iman ettikten sonra iledii gnahlar imanna zarar vermez. Gnah ilemekle
iman eksilmez, amelleri yerine getirmekle de iman artmaz. Onlara gre Allah dilerse affeder, dilerse
cezalandrr.
Mrcie Hz. Osman, Hz. Ali ve Sffin ile Cemel olaylarna karanlar tekfir etmemi, onlarn ve
byk gnah ileyenlerin durumlarn Allahn verecei karara brakm, bunlarn cennetlik veya
cehennemlik olduklar konusunda gr belirtmemi bir gruptur.
Mrcienin douunda dnemin siyas olaylar etkili olmutur. Hariclerin ar fikirleri ve iddet
ierikli eylemleri, Emev-Haim ekimesi gibi olaylar karsnda Mrcie slam toplumunun birliini savunmu, siyas olaylara karmam ve bu tavrn da itikad alana tayarak ilkeletirmitir.
Mrcie tarafndan benimsenen fikirler daha ok Hz. Ebu Bekir ve Hz. mer taraftarlarnn youn
olarak yaadklar Mekke ve Medinede ortaya kmtr. Daha sonra Basra, Kufe ve dier ehirlerde
yaylmtr. zellikle Orta Asyada ve Horasanda yaylm ve trklerin islamlamasnda nemli katkda bulunmutur. Ayrca Maturidiliin sistemlemesinde de baz fikirleriyle nemli rol oynamtr.3
Mrcieye gre; iman bilgi ve tasdikten ibarettir, iman artmaz ve eksilmez. Ayrca ilenen gnahlar
da imana zarar vermez.
3 Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrciye ve Tesirleri, s. 274.
42
OKUYALIM ANLAYALIM
MRCENN BAZI TEMEL GRLER
1. Bir Mslman iledii byk gnah sebebiyle imandan kmaz ve kfre dmez.
Bu dnyada mmin muamelesi grr ancak iledii gnah dolaysyla fasktr. Onun ahiretteki durumu Allahn dilemesine baldr. Allah isterse onun gnahn balar isterse
onu cezalandrr.
2. artl ve pheli iman olmaz. Bir mmin imann ve mmin olduunu hibir kukuya yer brakmadan ifade etmelidir ve ben gerekten mminim demesi gerekir.
3. slam benimseyen biri Allahn birliini ve Hz. Muhammedin peygamber olduunu gnlden benimsediini diliyle sylemekle mmin sfatn kazanm olur.
4. Ameller imann bir paras olmad iin amelleri ilemekle iman artmaz, onlar terk
etmekle veya gnah ilemekle de azalmaz. Byle bir kii sadece gnahkr olur ve cezasn
eker. Ancak hafife alarak veya gnah olduklarn inkr ederek ilerse imann kaybeder.
5. Btn Mslmanlar iman bakmndan birbirine eittir. Birinin iman dierinden
daha stn veya daha az deildir. Farkllk sadece amellerde sz konusudur.
(Snmez Kutlu, Trklerin slamlama Srecinde Mrciye ve Tesirleri, s. 101-147.)
2.4. Mutezile
slam toplumunu derinden etkileyen i savalar ve bu savalarda lenlerin durumlaryla ilgili sorunlara zmler retmek amacyla ortaya kan frkalardan biri de Muteziledir. Hasan Basrinin ilim
meclisinde i savaa katlanlar ile byk gnah ileyenlerin durumlar tartlrken Vasl b. Ata byk
gnah ileyenlerin ne mmin ne de kafir olduunu, bu iki yer arasnda bir yerde olduklarn ileri
srerek Mutezilenin temellerini atmtr. Emeviler, kendi iktidarlarn salam temellere oturtmak ve
toplumdaki muhalefet hareketlerinin direncini krmak iin her eyi Allahn iradesiyle ilikilendirmek istiyorlard. lahi irade sonucu iktidara geldiklerini, toplumdaki buhranlarn ve ynetimdeki
olumsuzluklarn kendileriyle bir ilgisinin olmadn ve her eyin Allahn takdiriyle olduunu ileri
sryorlard. te Emevi iktidarnn bu olumsuz yaklamlar ve insan iradesini yok saymalar sonucu
Mutezilenin savunduu fikirlerin yaygnlamasna zemin hazrlamtr.
Mutezile, slam dnyasnn genilemesi, farkl din ve kltrlerle karlalmas ve balayan tercme faaliyetleriyle birlikte slam dnyasna giren ve slamn inan esaslarna ters den dini ve felsefi grlerle mcadele etmitir. Mutezile, ran ve Hint kkenli inanlar ile Yahudilik ve Hristiyanlk
gibi dinlere kar slamn inan ve ibadetle ilgili esaslarn savunmutur. Abbasiler dneminde faaliyetlerini artran Mutezile, slamn inan esaslarn aklamada ve savunmada nakl deliller yannda
43
KELAM
akli ve felsefi delilleri de kullanarak Kelam ilminin temellerini de atmtr. Mutezilenin grleri
tevhid, adalet, vaad ve vad, el- menzile beynel-menzileteyn, el-emru bil-maruf ven-nehyu anilmnker eklinde be esas olarak sistemletirilmitir. Ayrca Mutezile, Allahn ahirette kesinlikle
grlemeyeceini, Kurann mahluk olduunu ve bir eyin iyi ya da kt olduunun akl yoluyla
bilinebileceini sylemitir.
OKUYALIM YORUMLAYALIM
MUTEZLENN BE TEMEL ESASI
1. Tevhid: Allah zatnda, sfatlarnda ve fiillerinde birdir. Kdem Allaha mahsus en
zel sfattr. Allahn dier sfatlar onun zatnn aynsdr. Allah zat ile bilir, zat ile grr
ve zat ile iitir.
2. Adalet: Allah, irkin ve kt olan eyleri yaratmaz. nsan zgr ve sorumlu bir varlktr, kendi fiillerinin yaratcsdr. Eer insan fiillerinin yaratcs Allah olsayd, Allahn
iradesine uymayan fiillerinden dolay bu insan cezalandrmas anlamsz olurdu. nsann
yaptklarndan sorumlu tutulmas iin tam bir irade ve eylem hrriyetine sahip olmas
gerekir. Dolaysyla insann zgr bir iradesi vardr ve Allah bu iradeye mdahale etmez.
nk insann iradesine mdahale Onun ilahi adaletiyle badamaz.
3. Vaad ve vad: Allahn, dnyada gzel amel ve davranlarda bulunan kimseleri
ahirette mkfatlandracana sz vermesi vaad, Allahn kt ameller ileyenleri cezalandrmakla tehdit etmesine de vad denir. Bu durum adalet ilkesinin doal bir sonucudur.
yilik yapana mkfat, ktlk yapana da ceza vermek Allah iin vaciptir. nk Allah ne
vaadinden ne de vadinden dner.
4. el- menzile beynel-menzileteyn: Byk gnah ileyen kimse ne mmindir ne de
kafirdir, iman ile kfr arasnda bir yerdedir.
5. el-emru bil-maruf ven-nehyu anil-mnker: yilii emredip ktlkten sakndrmak her Mslman iin farz olan bir grevdir.
2.5. Ehl-i Snnet

Hz. Muhammedin snnetine uyan, onun ve ashabnn yolunda yryen kimseler Ehl-i snnet olarak adlandrlmtr. Hz. Peygamber hayattayken Ehl-i snnet dahil hibir mezhep yoktu. slam ve ona
gnl verenlerin tm iin Mslman kavram kullanlmtr. Zamanla birok siyas, kltrel ve sosyal
sebeplerden dolay Mslmanlar arasnda din konularla ilgili olarak baz gr farkllklar ortaya kt
ve buna bal olarak da bu farkl yorumlar, toplumda taban buldu. Hariclik, Mrcie, Mutezile ve ia
gibi baz mezhepler, fikir ve tutumlaryla ana bnyeyi ve ounluu oluturan Mslmanlardan farkllamlardr. te bu gruplardan herhangi birine mensup olmayan ve ana merkezde yer alan ounluun
temsil ettii izgiyi srdrmeye alanlar Ehl-i snnet olarak isimlendirilmilerdir.
44

Ehl-i snnetin inan ve amel konusundaki grlerinin ekillenmesinde Hasan Basrinin nemli
katklar olmutur. Ayrca bu ekoln inanla ilgili grlerinin ekillenmesinde mam Azam Ebu
Hanifenin fikirleri youn bir ekilde belirleyici olmutur. Dier mezheplerin inanla ilgili grleri
belirginlemeye balaynca Ehl-i snnet izgisinde yer alan alimler de baz prensipler tespit ederek
Ehl-i snnetin bir ekol olarak varln srdrmesine katk salamlardr.
Ehl-i snnet slam dininin temel inan esaslarnda genel olarak ayn dnd hlde bu inan
esaslarnn yorumlanmasnda ve aklanmasnda farkl grler benimseyerek kendi ierisinde MaNOT EDELM
EHL- SNNETN BAZI TEMEL GRLER
1. Allah vardr, birdir, ei benzeri yoktur. Allahn kendine zg eitli sfatlar vardr.
2. Allah, kinatn tamamn yaratan yegne yaratcdr.
3. man, dil ile ikrar ve kalp ile tasdiktir. man ve amel birbirinden farkldr.
4. nsanlar zgr irade sahibi varlklardr ve yaptklarndan sorumludurlar.
5. nsanlk tarihinin her dneminde peygamberler gnderilmitir. Allah, Hz.
Muhammedi son peygamber, slam da son din olarak gndermitir.
6. Kuran- Kerim, Allah tarafndan Hz. Muhammede indirilmi vahiydir. Hi bozulmadan vahyedildii gnden kyamete kadar varln koruyacaktr.
7. nsanlar ldkten sonra tekrar diriltilerek yaptklarnn karln cennette veya cehennemde greceklerdir.
8. lk drt halifenin hilafet sras Hz. Ebu Bekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali
eklindedir.
9. Gnah ileyen bir Mslman bu iledii gnahtan dolay dinden kmaz. Bir Mslmana her ne sebeple olursa olsun kfir demek doru deildir.
10. Ehl-i kble olan hibir kimse tekfir edilemez.
turidilik ve Earilik olmak zere iki ana ekole ayrlmtr. Bu ikisine ilaveten nceleri hadis taraftarlar olarak bilinen, daha sonra Selefilik ad verilen bir grup daha vardr. Selefiliin en belirgin
zellii inan konularnda akla yer vermeden ayet ve hadislerle yetinmek, anlam ak bir ekilde
anlalmayan, yoruma ihtiya duyan ve baka anlamlara gelme ihtimali bulunan ayet ve hadisleri
yorumlamaktan kanmaktr.
45
KELAM
2.5.1. Eariye
Ehl-i snneti meydana getiren mezheplerden biri Earliktir. Ebul-Hasan el-Earnin itikad
grlerini benimseyenlere Eariye denilmitir. Gazzal ve Fahreddin Raz gibi limler Earliin
temel grlerini benimseyerek yazdklar eserlerle bu mezhebin geni bir ekilde yaygnlamasn
salamlardr.
mam Ear, itikad konularn aklanmasnda akla deer vererek ayet ve hadislerin yannda akli
delilleri de kullanmtr. Earliin temel grleri unlardr: Allah birdir, ei ve benzeri yoktur.
Allahn zat ile birlikte var olan ezeli sfatlar vardr. Kuran- Kerim Allahn kelamdr ve mahlk
deildir. Allah ahiret gnnde mminler tarafndan grlebilecektir. nsanlarn fiilleri Allah tarafndan yaratlmaktadr.
Earye gre iman bilgi ve kalp ile tasdikten ibarettir. Byk gnah ileyen bir kimse gnahkr
olur ama imandan kmaz. Gnah ileyenin durumu Allaha kalmtr. Allah dilerse bu kimseyi balar veya cezalandrr. Kendilerine din tebli ulamayan kimseler, akllaryla Allah bulmak ve
iman etmekle ykml deildir. yi ve kt, gzel ve irkin akl ile deil vahiyle bilinebilir. Bir ey
Allah emrettii iin gzel, yasaklad iin irkindir. Allah, kullar arasndan setii kiileri peygamber olarak gnderir. Peygamberlerin erkek olmas art deildir. Ahiret hayatyla ilgili konular ancak
nassla bilinir ve akl ise bunlarn imkan dahilinde olduunu kabul eder.
Maliklerin hemen hemen hepsi, afilerin byk bir ksm Hanbel ve Haneflerin de ok az bir
ksm itikad konularda Earlii benimsemilerdir. Earlik daha ok Hicaz, Kuzey Afrika, Msr,
Irak, Suriye ve Endonezyada yaayan Mslmanlar arasnda yaygndr.
BLG KUTUSU
MAM EAR KMDR?
Ebul-Hasan el-Ear, M. 874 ylnda Basrada domu ve M. 936 ylnda Badatta
vefat etmitir. Yemenli mehur sahabi, Ebu Musa Earnin soyundan gelen Ear, Mutezile limlerinden olan vey babasnn himayesinde ilim tahsilini srdrd. Onun etkisinde kalarak genlik yllarnda Mutezile mezhebinin grlerini benimsedi ve bu mezhebi
savunan eserler kaleme ald. Ancak daha sonralar, hocasyla yapt ilm tartmalarla
yeni fikir araylarna girdi ve bu mezhebin grlerini eletirmeye balayarak Mutezile
mezhebini terk etti. Selefiyenin imam olarak kabul edilen Ahmed b. Hanbelin yannda
bir sre kaldktan sonra Earlik olarak ortaya kan mezhebin temellerini oluturan grleri savunmutur.
Baz Eserleri:
1. el-bane an uslid-diyne
2. el-Luma fir-reddi al ehliz-zeyi vel-bida
3. Makltul-slamiyyn
46

2.5.2. Maturidiye
Akaid konusunda mam Maturidinin grlerini benimseyenlerin oluturduu Ehl-i snnet mezheplerinden bir dieri de Maturidiliktir. Maturid mezhebi, din konularda nakli nceleyen hadis
taraftarlar ile akl nceleyen Mutezile arasnda orta bir yolu tercih etmitir. Bunun iin de akaid
alannda ayet ve hadislerle birlikte dinin anlalmas iin akl da bir temel olarak kabul etmitir. mam
Maturidi, mam Azam Ebu Hanifenin anlay dorultusundaki fikirleri sistemletirerek, daha sonra
Ehl-i snnet adyla nlenecek olan itikad bir yapya kavuturmutur. Maturidi, din konularda akla
nem vermekle Mutezileye yakn bir izgide yer almsa da akl ve nakil arasnda kendine zg bir
denge kurmay baarmtr. Ona gre iman, tasdikten ibarettir, dilin ikrar ise ikinci derecede yer alr.
Amel imana dahil edilemez, nk yce Allah, Kurann birok ayetinde iman ve amele ayr ayr
deinmitir.
Maturidiliin genel prensipleri yledir: Allah vardr, birdir, ei ve benzeri yoktur. nsann, akl
yoluyla Allahn varlna ulamas mmkndr. nk Allah, insandan akln kullanmasn, dnmesini ve ibret almasn istemektedir. Bunun iin de akl Allah tanma konusunda bamszdr ancak ykmllk ifade eden hkmleri tanma konusunda bamsz ve yetkin deildir. Allah her eyi
bir hikmet zere yaratr. Hibir eyi bouna yaratmamtr. Din ve eriat birbirinden farkldr. Din
tektir, eriat birden fazladr. Kuran- Kerim Allah kelamdr ve Allahn kelam sfat onun zatyla
birlikte var olan ezeli bir sfattr. Kurann harfleri ve sesleri sonradan yaratlmtr. nsann fiilleri
yaratma bakmndan Allaha kesb (kazanma) ynnden insana aittir. nsana cz irade verilmitir.
Bundan dolay da insan tm fiillerinden sorumlu olan bir varlktr. nsan bir eyi yapmak istedii
zaman Allah, bu fiilin gereklemesi iin kudret yaratr ve insan da bu kudretle o fiili gerekletirir.
Byk gnah ilemek insan dinden karmaz. man ve amel ayr eyler olduu iin byk gnah
ileyen kimsenin gnah imanna zarar vermez.
Maturidnin dini anlama ve yorumlama sistemi, kendisinden sonraki birok din bilginine ilham
kayna olmutur. Birou Trk olan bu bilginler, onun ekoln zenginletiren ve yayan eserler
yazmtr. Maturidnin ekol, ilk nceleri Maverannehir ve Horasanda sonlar da Afganistan,
Dou Trkistan, Pakistan, Hindistan, Malezya, Endonezya, Kafkaslar, Rusya, Trkiye, Orta Dou
ve Balkanlarda yaayan Mslmanlarn byk bir ksm tarafndan benimsenmitir.
BLG KUTUSU
MAM MATURD KMDR?
Trk kkenli bir aileye mensup olan mam Maturid, M. 852 ylnda Semerkant ehrinde domu ve M. 944de ayn yerde vefat etmitir. Maturidnin yetitii Semerkant, Ebu
Hanifenin grlerinin yaygn olduu bir ilim merkeziydi. Maturid, gen yata ilim tahsil
ettii medresenin bana gemitir. Maturid, kelam, mezhepler, tefsir ve fkh alannda birok eser vermi ve Kuran- Kerimi tefsir eden Tevilatul-Kuran isimli kitabyla nemli
tefsirciler arasnda yer almtr. Ayrca Maturidinin gnmze ulaan Kitabt-Tevhid
isimli eseri Trkeye de tercme edilmitir. Byk siyasi alkantlarn yaand bir corafyada yetien Maturid, yeni mslman olmu Trk dnyasnn byk bir kesimi zerinde
etkili olan ve kendi adyla anlan Maturidlik mezhebinin temellerini atmtr.
47
KELAM
MATURDLK LE EARLK ARASINDAK BAZI FARKLAR

KONULAR
MATURDLK
EARLK
RADE-KESB
nsanda bamsz bir cz irade vardr. nsan

ileyecei fiili belirler, Allah da o fiili yaratr.
nsanda bamsz bir irade

yoktur.
AKIL
nsan, aklyla Allahn varl fikrine ulaabilir. Bunun iin de Allah bilmek aklen
vaciptir.
Allah bilmek dinen

vaciptir.
Y-KT
(Husun-Kubuh)
yi veya kt olan aklla bilinir. Din aklen

kt olan yasaklar, iyi olan da emreder.
Husun ve kubuh meselesi

ancak Allahn bildirmesiyle bilinebilir.
MAN
man, dil ile ikrar kalp ile tasdik etmektir.

man artmaz ve eksilmez.
man bilgi ve kalp ile tasdik olup artar ve eksilir.
PEYGAMBERLK
Peygamberlerde aranan zelliklerden biri

erkek olmaktr. Bu nedenle kadn peygamber
gnderilmemitir.
Erkek olmak peygamberliin artlarndan deildir.
3. slam Dncesinde Fkh Yorumlar

slam dncesindeki fkh yorumlar, slam dininin ibadet ve muamelat alanyla ilgili sorunlara
zm retmek amacyla byk fakihlerin yetitii hicri ikinci asrn balarndan itibaren ortaya kmaya balamtr. Fkh mezhepler genellikle kurucular kabul edilen mctehid imamlarn isimleriyle
anlmaktadr. mam Ebu Hanife, mam Malik, mam afi, mam Ahmed b. Hanbel ve mam Cafer
Sadk gibi byk fakihler bugn slam dnyasnda yaamakta olan Hanef, Malik, afi, Hanbel ve
Cafer mezheplerinin olumasna nclk yapmlardr.
Hanef mezhebi, Snn fkh ekollerinden biri olup mam Azam Ebu
Hanifenin grlerine dayanr. Ebu
Hanife, kendinden nceki fkh gr
ve rivayetleri, dnemindeki artlar ve
ihtiyalar dikkate alarak deerlendirmitir. Dinin genel ilkelerini gz nnde bulunduran Ebu Hanife, nakil ile akl
ve hadis ile rey arasnda dengeli bir
yol benimsemeye almtr. Din bilgi
retirken ve fkhi ictihatlarda bulunurken akla ve akl yrtmeye bavurmas
ve akln nfuz alann geniletmesi sebebiyle Ebu Hanife ve taraftarlarna rey
(akl) taraftarlar da denilmitir. Dinin
genel ilkelerini, toplumun geleneklerini
ve insan iin faydal olan dikkate ala-
MAM EBU HANFE KMDR?

Asl ad Numan b. Sabit olan Ebu Hanife 80/699
ylnda Kufede domu ve 150/767 ylnda vefat etmitir. Irakn nl limlerinden ders alarak bilgisini
gelitirdi. Hocas Hammad b. Ebu Sleymann vefat
zerine onun yerine geti ve ders vermeye balad.
Ksa srede n tm ilim evrelerinde yayld ve rencileri artt. Ticaretle de uraan Ebu Hanife, mctehid dzeyinde birok talebe yetitirdi. Fkh bilgisi
ve birok konudaki pratik zmleri sayesinde mam Azam ismiyle anld. mrnn byk bir ksmn
ilim renmek ve renci yetitirmekle geiren Ebu
Hanife, kendisine teklif edilen kadlk grevini tm
basklara ramen kabul etmemitir.
48

rak yapm olduu ictihadlar, Hanef mezhebinin yaygnlamasn salamtr. Ebu Hanifenin nde
gelen rencilerinden mam Muhammed ve Ebu Yusuf gibi limlerin bu mezhebin gelimesine ve
yaylmasna nemli katklar olmutur.
Irakta doan Hanef mezhebi, Abbasler dneminden itibaren slam corafyasnn zellikle dou
blgelerinde yaygnlaarak byk bir gelime gstermitir. Haneflik, gnmzde daha ok Trkiye,
Balkanlar, Hindistan, Pakistan, Afganistan, Irak, Suriye ve Trk Cumhuriyetlerinde yaayan Mslmanlar arasnda yaygndr.
Malik mezhebi, byk hadis ve fkh limi
olan Malik b. Enesin grlerine dayanr. Gr ve uygulamalarnda Kuran, snnet, sahabe
MAM MALK KMDR?
ve tabiin szlerine srasyla riayet eder. Malik
Malik b. Enes, 93/712 ylnda

Medinede dnyaya geldi. lmi tahsilini burada tamamlad. Medine, o
dnemde Hz. Peygamberin hadisleri,
sahabe ve tabin fetvalar bakmndan nemli bir merkezdi. Dnemin
byk limlerinden ilim renen
mam Malik, Mescid-i Nebevde
ders ve fetva vermeye balad. Medine fkhnn imam olarak tannan
Malik b. Enes, 179/795 ylnda vefat etti. Muvatta isimli hadis kitab
mam Malikin hadislerden ve sahabe szleriyle tabin fetvalarndan
derledii en nemli eseridir.
mezhebinin en nemli zellii, Medine halknn uygulamalarna dier mezheplerden daha

fazla nem vermesidir. Bunun iin de Medine
halknn rf, dinin anlalmasnda nceliklidir. nk Hz. Peygamber, yaklak on yl burada yaam, onlarn rf ve detlerinden dine
aykr olanlar kaldrm, bir ksmn dzeltmi
ve bazlarna da dokunmamtr.
mam Malikin grleri Hicaz blgesinde yaylm, ardndan rencileri araclyla
Msr, Kuzey Afrika ve Endlse tanmtr.
spanyada kurulan Endls Emev Devleti,
bir dnem Maliklii resmi mezhep olarak benimsemitir. Gnmzde Malik Mezhebi Msr, Tunus, Cezayir, Fas ve Sudanda yaayan
Mslmanlar arasnda yaygndr.
afi mezhebi, Muhammed b. dris e-afinin din yorum ve grlerini esas alr. Dnemin birok ilim merkezini gezen ve buralardaki gelenekler hakknda bilgi sahibi olan mam afi, baz fetvalarn bulunduu evrenin artlar dorultusunda zaman zaman gzden geirmitir. Bundan dolay da
onun Badatta bulunduu dnemde yapt itihatlar iin mezheb-i kadm (eski gr), Msrdaki
itihatlar iin de mezheb-i cedid (yeni gr) tabirleri kullanlmtr.
afi mezhebi de dier mezhepler gibi herhangi bir meselenin zm iin ilk nce Kuran ve
snnete bavurur. Eer bir mesele hakknda hkm Kuran ve snnette varsa baka delile bavurulmaz, yoksa nce icma ardndan da kyas deliline gidilir. afi mezhebi, lkemizin Dou ve Gneydou Anadolu blgeleri ile Msr, Suriye, Filistin, Irak ve Endonezya gibi lkelerde yaayan Mslmanlar arasnda yaygndr.
49
KELAM
MAM AF KMDR?
mam afi, 150/767 ylnda Filistinin Gazze ehrinde dodu. Kk yalarda
Medineye yerleerek tahsilini burada tamamlad. Dneminde Hicaz ve Irak olarak
belirginleen fkh ekollerinin yaklamlarn ve yntemlerini renerek bu iki fkh
birletirmeye alt. Hem ehl-i reyin hem de ehl-i hadisin metotlarna derinlemesine
vakf olan mam afi, fkhta kendi yntemini ortaya koyarak birok renci yetitirmitir. mrnn sonlarna doru Msra yerleen mam afi, burann rf ve detlerini
gz nnde bulundurarak baz fetvalarndan vazgeerek bunlarn yerine yeni grler ortaya koydu. Fkh usulnn temellerini er-Risale isimli eserinde kaleme alan
mam afi, 204/820 ylnda Msrda vefat etti.
Hanbel mezhebi, nl hadis ve fkh

limi Ahmed b. Hanbelin grlerini esas
MAM AHMED B. HANBEL
alan bir yorumdur. Hanbel mezhebi, riva-
KMDR?
yetlere nem vermekle birlikte naslardan

hkm karma konusunu da ihmal etme-
164/781 ylnda Badatta doan
mitir. badet konularnda naslar ve nceki
Ahmed b. Hanbel kk yalardan
limlerin eserlerini nceleyen Hanbel mez-
itibaren mam Muhammed, Ebu
hebi, muamelat konularnda da Eyada asl
Yusuf ve mam afi gibi dnemin
olan mbahlktr. ilkesine dayanmtr. Ta-
limlerinden ilim tahsil etmitir.
biin fetvalarn da kaynak olarak benimser
slam dnyasnn birok blgesini
ve hakknda hkm bulunmayan konularda
dolaarak hadis derlemi ve bunlar
icma ve sahabe kavline bavurur.
el-Msned isimli hadis kitabnda bir
Hanbel mezhebinin en nemli zellii
araya getirmitir. Kurann mahluk
rey ve kyastan daha ok ayet, hadis ve sa-
olmadn dile getirdii iin Abba-
habe kavli gibi nakli delillere dayanmasdr.

Bunun iin de mezhepte hadise dayal bir
siler Dneminde baskya maruz kal-
fkh anlay hakimdir. Badatta ortaya -
mtr. mam afinin fkh bilgisini
kan Hanbel mezhebi, Ahmed b. Hanbelin
ve hkm karma yntemini be-
nde gelen rencileri tarafndan slam dn-
nimseyen Ahmed b. Hanbel, sadece
yasnn dier blgelerine de yaylmtr. Bu
rivayetlerle yetinmemi ve bunlarn
mezhep gnmzde daha ok Hicaz blgesi,
fkh amalarn da aratrmtr. Ah-
Irak, Suriye, Filistin ve Msrda yaygndr.
med b. Hanbel 241/855 ylnda vefat
Ayrca Hanbel mezhebi, Suudi Arabistanda
etmitir.
resmi mezhep konumundadr.
50

Cafer mezhebi, mam Cafer-i
Sadkn inan, ibadet ve muamelat
konusundaki grlerini esas alan bir
oluumdur. Caferler, din konularda
Kuran- Kerim ve snnetin yan sra
masum kabul ettikleri on iki imamn
szlerini de delil olarak kullanrlar.
Din konularda itihat etme yetkisine sahip olmayanlar hayatta olan bir
mtehidi kendisine rehber edinerek taklit etmek zorundadr. Szleri
hadis kabul edilen on iki imamdan
nakledilen rivayetlerle birlikte dier
hadisleri de iinde barndran drt
temel eser Cafer mezhebinin ana
kaynaklarn oluturur.
Gnmzde ran, Irak, Suriye,
baz krfez lkeleri ile Afganistan
ve Pakistan gibi yerlerde yaayan
Mslmanlar arasnda yaygn olan
Caferlik, lkemizin baz yrelerinde snrl dzeyde benimsenen bir
mezheptir.
MAM CAFER- SADIK KMDR?

Cafer-i Sadk Medinede domutur.
snaeriyyenin beinci imam Muhammed el-Bkrn oludur. lk tahsilini dedesi ve babasndan almtr. Babasndan
sonra imamet grevini stlenerek iann
altnc imam olmutur. mamet konusunda
Zeydler hari iann tm kollar Cafer-i
Sadkn imam olduu konusunda ittifak
etmilerdir.
Fazilet ve takva sahibi olan
mam Cafer-i Sadk, tm Mslmanlarn

sayg ve sevgisini kazanmtr. Hadis ve
fkh ilminde byk bir yeri olan Cafer-i
Sadk, Ebu Hanife gibi dneminin nemli limleriyle de grerek ilm konular
hakknda gr alveriinde bulunmu ve
148/765 ylnda Medinede vefat etmitir.
4. Tasavvufi Bir Yorum Olarak

Alevilik-Bektailik
slamn itikad ve fkh yorumlar olduu gibi tasavvuf yorumlar da vardr. Tasavvuf yorumlar,
slamn ahlak esaslar zerinde younlaarak insann manevi adan arnmasn amalar. Tasavvuf
yorumlar, slam dininin farkl kltr ve medeniyetlere mensup insanlara ulamasnda byk bir rol
oynamtr. slamiyetin Horasan, Hindistan, Trkistan, ran, Anadolu, Balkanlar ve Kuzey Afrikaya
yaylmasnda da tasavvuf dncenin nemli katklar olmutur.
nsanlarn ve toplumlarn manev adan eitilmesine ve ycelmesine katk salam birok tasavvufi yorum kltrmz ve din hayatmz ekillendirmitir. Hoca Ahmed Yesev, Yunus Emre,
Hac Bekta Vel, Mevlana, Ahi Evran ve Hac Bayram Vel gibi ahsiyetler Anadoluda sevgi, sayg
ve hogr kltrnn yaygnlamasn salamlardr. Bu ahsiyetlerin temel grlerini esas alarak ortaya kan tasavvufi yorumlarn banda Yesevilik Kadirilik, Nakilik, Kadirilik,Mevlevilik ve
Alevilik-Bektailik gelmektedir.
51
KELAM
4.1. Alevlik ve Bektalik Kavramlar
Alevi kelimesi szlkte Aliye mensup, Ali taraftar, Aliyi seven, sayan ve ona bal olan Aliye
ait ve Alinin soyundan gelen gibi anlamlarda kullanlr.4 Bu anlamda Hz. Aliyi seven, sayan ve ona
taraftar olan kiiye de Alevi denir. Terim olarak Alevilik, Hz. Aliyi en stn sahabe olarak gren,
onun Hz. Muhammedden sonra halifelie Allah ve Hz. Peygamber tarafndan tayin edildiine inananlar iin kullanlr. Bektalik, Hac Bekta Veliye bal olan ve onun yolundan gidenlerin oluturduu yolun addr. Hac Bekta Veli, kendisinden sonra gelen birok kimseye mritlik yapm,
Bektailiin temellerini oluturan birok konuya k tutmu bir ahsiyettir.
Hac Bekta Veli, Anadoluda yaayan topluluklar Bektalik ad altnda bir araya toplam ve
onlara nderlik yapmtr. Kendisinden sonra gelen birok Alev-Bekta ozanna ve mridine ruh
vermitir.5 Alevilik ad, Anadoluda yaayan Bektai ve Kzlbalar iin 19. Asrn ortalarndan itibaren kullanlmtr. Daha nce gnmzde Alevi olarak bilinen din-toplumsal yapya farkl isimler
verilmekteydi. Mesela Kzlba, Bektai, Baba, Torlak, Iklar, Abdallar ve Tahtaclar bu isimler arasnda yer almaktayd. Alevliin trenleri, cemleri, semahlar, azdan aza dolaan deyi, duvaz ve
nefesleri hep onun tasavvufi dncesini
dile getirmitir. Bunun iin de Alevlik
ve Bektailik i ie gemi bir tasavvufi
RENELM
yorum olarak varln gnmze kadar
devam ettirmitir.
Alevlik-Bektalik dncesi dier
tasavvufi oluumlar gibi slamn ahlaki prensipleri zerinde nemle durur ve
bu prensiplerin insanlar arasnda yaygnlamasn salar. Alevlik-Bektailik
yolunun sevgi ve dostluk yolu olduunu
gsteren temel ahlaki prensipler u ekilde dile getirilir: Yolumuz sevgi ve dostluk zerine kurulmutur. Derghmzda
kkrtc, bozguncu ve kartrclara yer
yoktur. ekememezlik, kskanlk, kendini beenme, kin, inat, arkadan konuma, dedikodu, bakasn sulama, iftira,
kfr, zulm, yalan ve cinayet Tanrnn
yasak ettii ilerdir. Bir talip tm bu ktlkleri benliinden uzaklatrp yreinden silmelidir. Talip, gerekmezse sz
sylemez. Eli ile koymadn almaz.
Gz ile grmediine grdm, kula
ile duymadna duydum demez6
Gnmz Alevlerinin
Alevlik Tanm
Alevlik slamdr. Hak- MuhammedAli yolunun Krklar Meclisinde olgunlat ve On iki imamlarla devam eden,
mam Cafer-i Sadkn akl lsn
rehber olarak alan, Horasan erenlerinin
himmetleriyle Anadoluya gelen, Hazreti Pirle ve ulu ozanlarmzn nefesleriyle hayat bulan inancn addr.
(Trkiye Alevi Dedeler Kurultay, Sonu Bildirgesi, 29-30 Ekim 2005, Karacaahmet Sultan Dergh)
4 Ethem Ruhi Flal, amzda tikad slam Mezhepleri, s. 233.; Snmez Kutlu, Alevlik-Bektalik Yazlar, s. 16.
5 Mehmet Yaman, Alevilik, s. 107
6 Buyruk, Ner. Fuat Bozkurt, s. 39.
52

4.2. Tarihsel Geliim
Alevlik-Bektalik dncesi, kltrmzde nemli etkileri olan tasavvufi bir yorumdur. Bektailik dncesinin kurucusu Hac Bekta Veldir. Hac Bekta Vel, Pr-i Trkistan olarak anlan Hoca
Ahmet Yesevnin Allah sevgisi ve gzel ahlak esas alan retilerini Anadoluda yaygnlatrmtr.
Bilindii gibi Horasan ve dier Trk blgeleri Mool istilasna uraynca Trkler Anadoluyu yurt
edinmilerdir. Anadoluya g eden Trklerin siyasi istikrara kavumasnda, ekonomik olarak glenmesinde, birlik-beraberlik iinde yaamay salayan manevi balarn gelimesinde Hac Bekta
Vel ve Mevlana gibi mutasavvflarn byk katklar olmutur. Hac Bekta Vel, Ahmet Yesevinin
manevi ocanda yetimi bir Horasan ereni olarak Anadoluda ahlak, insan sevgisi ve bir arada yaama kltrn yaygnlatrmtr.
Hac Bekta Vel, ksa sre ierisinde Anadoludan Balkanlara uzanan tasavvufi bir yorumun ilk
mimar olmutur. Bir mutasavvf ve gnl eri olarak Anadolu halknn etkilendii manevi nderler
arasndaki yerini almtr. Horasandan gelen dier erenlerle birlikte Hac Bekta Vel, hakikat eran Anadoluda yakm, etrafna toplad insanlara tasavvufun inceliklerini anlatmtr. 7 AlevlikBektailik dncesi Geyikli Baba ve Abdal Musa gibi ahsiyetlerle Anadolu ve Balkanlarda toplumsal hayat etkilemi tasavvufi bir akm olarak gnmze kadar varln srdrmtr.
4.3. Hac Bekta Veli ve Drt Kap Krk Makam

Alevlik-Bektailik dncesinin ekillenmesinde Hac
Bekta Velnin Maklt isimli eserinin nemli bir etkisi
vardr. Hac Bekta Veli, bu eserinde slamn itikat, ibadet
ve ahlak konularndaki grlerini dile getirmitir. Hac
Bekta Vel, bu konularla ilgili grlerini drt kap krk
makam prensibine gre aklar. Ona gre bunlar birbirlerini tamamlayan eylerdir. Bunlardan birinin eksiklii dierini de eksik klar. Kul, Allaha krk makamla ular, dost
olur. Bu krk makamn onu eriat iindedir, onu marifet
iindedir, onu tarikat iindedir, onu da hakikat iindedir.8
Drt Kap Krk Makam unlardan olumaktadr:9
A. eriat Kaps ve On Makam: 1. man getirmek: Allaha ve buyruklarna, meleklere, Kurana
ve dier kitaplarna, peygamberlerine, dostlarna ve ahiret gnne iman. 2. lim renmek. 3. Namaz
(klmak), oru (tutmak), zekt (vermek), hacca (gitmek), cihat (etmek) ve cnplkten temizlenmek
(gusl). 4. Helal kazanmak ve faizi haram bilmek. 5. Nikh kymak. 6. Hayz ve lousalkta cins
mnasebeti haram bilmek. 7. Snnet ve Cemaat Ehlinden olmak. 8. efktli olmak. 9. Temiz yemek
ve temiz giyinmek. 10. yilii emredip ktlklerden sakndrmak
7 Osman Eri, Bektailikte Tasavvufi Eitim, s. 15.
8 Snmez Kutlu, Alevlik-Bektalik Yazlar, s. 156.
9 Hac Bekta Veli, Maklt, s.181-193.
53
KELAM
B. Tarikat Kaps ve On Makam: 1. Pirden el alp tvbe etmek. 2. Mrit olmak. 3. Sa kesmek,
giyim ve kuamn dndrmek. 4. Nefis savanda olgunlamak, pimek. 5. Hizmet etmek. 6. Havf
tutmak. 7. mit. 8. Hrka, zenbil, makas, seccade, tespih, ine ve hidayet. 9. Cemaat, nasihat, kanaat
ve muhabbet sahibi olmak. 10. Ak, evk, sefa ve fakirlik.
C. Marifet Kaps ve On Makam:
1. Edeb. 2. Korku. 3. Perhizkrlk. 4. Sabr ve kanaat. 5. Utanmak. 6. Cmertlik.
7. lim. 8. Miskinlik. 9. Marifet. 10. Kendini bilmek.
D. Hakikat Kaps ve On Makam: 1. Toprak olmak (mtevaz olmak).
2. Yetmi iki millete ayn gzle bakp
hi kimseyi ayplamamak. 3. Elinden
gelen iyilii hi kimseye esirgememek.
4. Dnyada yaratlm btn varlklarn
kendisinden emin olmas. 5. Mlk sahibine yzn srp, yzsuyunu bulmak
(Yaratl sebebi olan Muhammed nurunu bulmak). 6. Sohbette hakikat srlarn
sylemek. 7. Seyrslk. 8. Sr saklamak. 9. Mncaat. 10. Tanrya vuslatkavuma.
4.4. Alevlik-Bektalik Dncesinde Temel Unsurlar

Alevlik-Bektalik dncesinin temel unsurlar, kendi klasik yazl kaynaklarnda aka dile
getirilir. Alevlik- Bektalik isimli tasavvufi yorumun balca kaynaklar Kuran, Hz. Peygamberin
szleri, Velyetnmeler, Buyruklar, Menkbnmeler, Erkannmeler ve bata yedi ulu ozan olmak
zere Alev-Bekta dncesine gnl vermi olan ozanlarn iir ve nefesleridir.
Allah, Peygamber ve Ehl-i Beyt sevgisi, Tevella, Teberra, On iki mam, Musahiplik, Ayin-i Cem
ile Snnet Yedi Farz gibi konular Alevilik-Bektailik dncesinin temel unsurlarn oluturur.
4.4.1. Allah Sevgisi

Allah sevgisi, Alevlik Bektalik dncesinin temel yazl kaynaklarnda nemli bir yere
sahiptir. Allahn varl ve birlii konusu tasavvufi anlay erevesinde anlatlr. nsann Allah
sevmesi ve tanmas iin ncelikle kendisini bilmesi gereklidir. Kendisini tanmayan Allah da tanyamaz. Buna gre kendisini tanyan insan, Allah kendi iinde hissedecek ve onun bykln
anlayacaktr. Tm davran ve dncelerinde daima Allahn huzurunda olduunu unutmayacak ve
bu bilinle hareket ederek gerek tevhidi gerekletirecektir.
54

Alev-Bekta dncesinde yer alan
hakikat makam Allah sevgisine dayanr ve bunun iin de tek amacn Allah
sevgisi olmas gerekir. nk gnller birdir ve murat ettikleri Allahtr. Bu
makamda Allahtan bakas yoktur, eer
varsa o zaman kii hakikat makamnda
olmaz, ancak riya makamnda olur. Ve
riyayla ibadet, irkle taat olmaz. badetinin ona faydas olmaz ve ona hakikat
ehli diyenler yalancdr. nk hakikat,
Hak evidir, onda hak olur batl olmaz.
Hem iman evidir, onda kfr olmaz.
Ayrca birlik makamdr, hi ikilik olmaz. nk Hak birdir iki olmaz.10
Bylece tevhid inanc ile Allah sevgisi
birbiriyle sk skya ilikilendirilir.
CABBAR KULU DYOR K:

Demek ki bir kul Allah anarsa, dnya
nurla dolar. Dnya cennete dner. Ba ve
bahelerde meyveler yetiir. Meyvelerin lezzeti dnyay kaplar. Allah anan kimse herkese yetitirdii meyvelerden satar. Allaha
ular ve mkemmel bir insan (insan- kmil)
olur. Her ey iin Allaha kreder. Ltuf sahibi olan Allah, ona pek ok nimetler verir.
Gznden perdeyi kaldrr. Kendisiyle kulu
arasnda perde kalmaz. Dnyada olan her eyi
kefederek onlarn zn bilir
(Kitab- Cabbar Kulu, Hazrlayan: Osman Eri, s. 129.)
4.4.2. Peygamber Sevgisi

Alev-Bekta tasavvuf anlayta, Hak-Muhammed-Ali ifadesinde Hz. Peygambere ikinci
srada yer verilir. Hz. Muhammed peygamber olarak kabul edilir. Hz. Peygamber, sayg ve sevgi
ifadeleriyle anlarak ona ve ehli beytine salt ve selam getirilir. Hz. Peygamberin cemali ve yznn
gzellii gle benzetilerek glbanklarda Resulullahn gl cemaline salvat getirilir. Bundan dolay da gle remz-i Muhammedi yani Hz. Muhammedin sembol ad verilir.
Birok Alev-Bektai nderi, Hz. Peygamberi konu alan naatlar, iirler ve nefesler sylemilerdir.
nk Hz. Peygamber Ehl-i Beytin reisidir ve Ehl-i Beyt sevgisinin kaynadr. Mesela Kaygusuz
Abdal hacca gittiinde Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmi ve Gevher-nme adyla bilinen ve
batan sona buram buram Hz. Peygamber zlemi ve sevgisi kokan 70 beyitten oluan bir iir yazmtr. Alevi-Bektai airlerinden Hatayi de iirlerinde Hz. Peygambere olan derin sevgi, ak ve saygsn
Canm Mustafa, Ya Muhammed Mustafa ve lemin Nuru Muhammed Mustafa gibi ifadelerle dile
getirmitir11
Hz. Peygamberin konu edildii naatlar, Alev-Bekta edebiyatnn nemli unsurlar ierisinde yer
alr. Hz. Peygambere olan sevgisini, Cismimi kldm feda ak ile canan Ahmede / Yalnz cismim
deil olsun feda can Ahmede eklinde dile getiren Hilmi Dedebaba bir naatnda Hz. Peygamberi
yle anlatr:
Enver-i ar Gzinsin Ya Muhammed Mustafa
Rahmeten lilleminsin Ya Muhammed Mustafa
Nr- Kuran- Mbnsin Ya Muhammed Mustafa
Cmle lem halk muhtatr senin ihsanna!12
10 Erknnme, Hazrlayan: Doan Kaplan, s. 181.
11 Snmez Kutlu, Alevlik-Bektalik Yazlar, s. 166.
12 Mfid Yksel, Bektailik ve Mehmed Ali Hilmi Dedebaba, s. 114.
55
KELAM
PR SULTAN ABDAL DYOR K:

Muhammeddir gnlmzn aynas
Salavat verenin nur olsun sesi
Onsekiz bin lemin Mustafas
Ya Muhammed sana imdada geldim.
Kbenin yaps bina yaps

man etse asilerin hepisi
Be vakit okunur ayetul-krsi
Ya Muhammed sana imdada geldim.
( Pir Sultan Abdal Divan, s. 134. )
4.4.3. Ehl-i Beyt Sevgisi

Ehl-i Beyt kavram, Hz. Peygamberin ailesi, oca ve evi anlamnda kullanlr. Ehl-i Beyt sevgisi btn tasavvufi yorumlarda olduu gibi Alevi-Bektai kltrnde de nemli bir yere sahiptir.
Ehl-i Beyt, Kuran- Kerimde ayette gemitir.13 Evlerinizde oturun, eski cahiliye detinde
olduu gibi alp salmayn. Namaz kln, zekt verin, Allaha ve Reslne itaat edin. Ey
Ehl-i Beyt! Allah sizden, sadece gnah gidermek ve sizi tertemiz yapmak istiyor.14 ayetindeki Ehl-i Beyt kavramyla Hz. Peygamberin
ailesi kastedilmitir. Hz. Peygamber, ei mm
Selemenin yannda olduu bir esnada bu ayet
nazil olmutur. Bunun zerine Hz. Peygamber
yannda bulunan Hz. Ali, Hz. Fatma, Hz. Hasan
ile Hz. Hseyini etrafna toplayarak Allahm.
Bunlar benim ehl-i beytimdir. Onlardan kusurlar gider ve onlar tertemiz kl.15 diyerek dua
etmitir.
Alevi-Bektai kltrnde Hz. Muhammed, Hz.
Ali, Fatma, Hasan ve Hseyin isimleri be parmaktan el ile sembolletirilmi ve Ali Penesi adyla levhalatrlmtr. Bu levha, Hz. Peygamberin
abasyla zerlerini rtt ve kendisi dahil olmak
13 Hd suresi, 73. ayet; Kasas suresi, 12. ayet; Ahzb suresi, 33. ayet.
14 Ahzb suresi, 33. ayet.
15 Tirmiz, Menakb, 32.
56

zere abasnn altndaki be kiiyi
sembolize etmektedir. Ayrca bu
BLYOR MUYDUNUZ?
be isim iin Al-i Aba (abann al-
Hz. Peygamberin Hz. Fatma dndaki
tndakiler) ve Hamse-i Al-i Aba
tm ocuklar kendisinden nce vefat et-
(abann altndaki be kii) ad da
milerdir. Onun pk nesli kz Hz. Fatma
kullanlmtr. Alevi-Bektailere
validemiz yoluyla devam etmitir. Hz. Hasann so-
gre Ehl-i Beyt iinde Hz. Alinin
yundan gelenlere erif, Hz. Hseyinin soyundan
ayr bir yeri ve nemi vardr. Bu-
gelenlere ise seyyid denir.
nun iin Alevi-Bektailie gre

Hz. Peygamber, mmetini Hz.
Aliye emanet etmi, kz Fatmay onunla evlendirmi ve onu kendisine musahip ilan etmitir.
Alevilik-Bektailik dncesinde, Ehl-i Beyt sevgisi dolaysyla Hz. Hasan ve Hz. Hseyin soyundan gelenlere de sevgi beslenir. Muharrem aynda Hz. Hseyinin Kerbelda ehit edilmesinin
matemi iin on iki gn oru tutulur. Bu sre ierisinde normal hayatta yaplan baz davranlardan
kanlr. Genellikle muharrem orucunun tamamland on ikinci akam cem ayini yaplr.
Ehli-Beyte ve onu sevmeye Trk slam edebiyatnda da nemli bir yer verilir. Mesela Yusuf
Has Hacib, Kutadgu Bilig isimli eserinde yneticilerin Ehl-i Beyte nasl davranmas gerektii
konusunda yle demektedir: Devlet grevlileri ve beyin adamlar ile halkn dnda iliki kuracan kimseler arasnda Hz. Peygamberin nesli vardr. Bunlara hrmet edersen mutluluk bulursun.
Bunlar can gnlden sev. Onlara iyi bak, yardmc ol. Bunlar Ehl-i Beyttir, sevgili peygamberin
soyudur. Onun iin onlar peygamber hakk iin sev.16
4.4.4. Tevell, Teberr

Tevell, birisini dost edinmek ve sevmek anlamna gelen Arapa bir kelimedir. Alevi-Bektai
kltrnde ise tevell, l-i abann velayetini tanmak, onlar sevmek, onlardan medet ve efaat
beklemek ve onlar dost bilmek demektir.17 Teberra, beri olmak, sevmeyip yz evirmek ve uzaklamak anlamnda kullanlan Arapa bir kelimedir. Alevi-Bektai kltrnde Emevilerin ikinci hkmdar olan Yezid ile onun soyundan gelenleri ve taraftarlarn sevmemek anlamnda kullanlan
bir kavramdr.18
Genel olarak tevella Ehl-i Beyti candan sevmek, teberra ise Ehl-i Beyte dman olanlar sevmemek ve onlardan uzak durmaktr. Ehl-i Beyti sevmek, onlara tabi olmak, Mslmanlar iin son
derece nemlidir.
16 Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, s. 178.
17 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C 3, s. 482.
18 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C 3, s. 430.
57
KELAM
4.4.5. On iki mam
Alev-Bekta kltrnde on iki imam, Hz. Ali ile balayan ve mam Mehdi ile son bulan toplam
on iki kiiden oluur. On iki imamn isimleri, Alevi-Bektai iir ve nefeslerinde dvaz, dvaz-imam
ve dvazdeh gibi balklar altnda yer almtr. Bu iirler cem trenlerinde sylenir ve huu ierisinde
dinlenir.
On iki imamn ilki Hz. Ali olup dier imamlarn tamam onun soyundan gelmitir. Alevi-Bektailer
Hz. Muhammedin getirmi olduu mesajn bu imamlar araclyla devam ettiine inanrlar. Bu
imamlarn tamam masum olarak kabul edildikleri iin din, ahlak konularda insanlara rehberlik
yapan kimseler olarak grlrler.19
OKUYALIM - YORUMLAYALIM
17. yzylda yaam bir Bektai ozan olan Dervi Muhammed, dvaz
imam bir iirine u ekilde konu etmitir:
Allah meded, y Muhammed y Ali!
Zeynelin canna kldlar cef,
Bizi derghndan mahrum eyleme,
Muhammed Bakrdr srr- Murtaz,
Pirim Hnkr Hac Bekt Vel,
mam Cafer, Kzm ve Musa-y Rz,
Bizi derghndan mahrum eyleme.
dem Safiyyullah atam hakkyn,
Muhammedim eydr: Hey Gan Kdir,
Muhammed Mustafa Htem hakkyn,
Tk, Nk, Asker-i Rahmanmdr,
Eyyuba srdn sitem hakkyn,
Muhammed Mehdiye niyazm budur,
Hasann akna klarm zr,
(smail zmen, Alev-Bekta iirleri
Hseyindir dinimizin serveri,
Antolojisi, s. 404. )
lemler cansn Cenab- Br,

19 hsan nl, Alevilik Mslmanlk m, s. 117.
58

4.4.6. Musahiplik
Sohbet ve arkadalk yapmak, karde edinmek anlamlarna gelen musahiplik, Alevilik-Bektailikte
iki insann birbiriyle yol kardelii kurmasdr. Hz. Peygamber, Mekkeden Medineye hicret ettikten
sonra g eden her Mekkeli bir Mslman Medinede yaayan bir Mslmanla karde ilan etmitir.
Bu uygulama kapsamnda Hz. Peygamber kendisinin de Hz. Aliyle karde olduunu ilan etmitir.
Musahiplik gelenei bata Buyruklar olmak zere birok Alevi-Bektai kaynaklarnda yer alr. Bu
gelenein Hz. Muhammed ile Hz. Aliden itibaren uyguland belirtilir. Buna gre Hz. Muhammed
miratan dndkten sonra ashabyla grerek onlara her iki kiinin birbiriyle musahip olmasn
istemi ve kendisinin de Hz. Aliyle musahip olduunu ilan etmitir.20 Birbirleriyle musahip olmak
isteyen kimselerin ya, ekonomik durum ve yaadklar yer gibi baz hususlarda her ikisinin eit
olmas gerekir. Birbirleriyle musahip olan kiiler, artk karde olmulardr ve birbirlerinden sorumludurlar. Musahiplerden biri bir hata ilediinde dieri onu uyarr. Birbirlerinin skntlarn paylaarak
dayanma iine girerler.
Birbiriyle musahip olmak isteyenler anne ve babalarnn da rzasn aldktan sonra dedeye haber
veririler. Musahiplik iin bir tren dzenlenir. Dede, bu trende musahiplerin sorumluluklarn aklar ve kabul edip etmediklerini sorar. Onlar da kabul ettiklerini aka beyan ettiklerinde kendilerine
eline diline beline sahip olmalar telkin edilir. Musahiplik treninde 12 hizmet yerini alr, saz,
semah ve irad eliinde lokmalar datlr.21
4.4.7. Ayin-i Cem

Cem, toplanmak, bir araya gelmek, ayin kanun, tre ve adet ve din tren anlamlarna gelir.
Bu anlamlara gre Ayin-i cem, cem tresi, toplant tresi, bir araya gelme yolu, deti anlamnda
kullanlmaktadr.22
Alevilik- Bektailik dncesine gre cemaatle yaplan trenlere cem denir. Cem trenine dedeler ve babalar nderlik yapar. Ozanlar tarafndan balama eliinde, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Ehl-i
Beyt, On iki mam ve Kerbel zerine deyiler, mersiyeler, dvaz imam ve tevhid nefesleri, miraclama ve dualar okunur. Bu cemlerde ksknler bartrlr, sevgi ve kardelik mesajlar verilir, semah
dnlr, kurbanlar kesilir ve lokmalar datlr.
Cem trenlerinde Biismi ah, Allah Allah diye balayan deiik glbanklar okunur. Cem trenlerinde; dede, rehber, gzc, erac, zakir, ferra, saka - ibriktar, sofrac- kurbanc, semahc, peyik,
izniki ve beki olmak zere toplam on iki hizmet sahibi tarafndan gerekletirilen on iki hizmet
vardr. Cemler eskiden derghlarda, meydan evi denilen mekanlarda gerekletirilirdi. Kentlemeyle
birlikte cemevi ad verilen meknlarda gerekletirilmeye balanmtr.
20 lyas zm, Tarihsel ve Kltrel Boyutlaryla Alevilik, s. 162.
21 Mehmet Yaman, Alevilik, s. 214.
22 Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, s. 99.
59
KELAM
krar cemi, Musahiplik erkan, Grg erkan, Abdal Musa Kurban, Dardan indirme erkan, Dknlk erkan ve Kerbela-Muharrem erkan gibi baz merasimler Alevilik-Bektailik dncesinin
nemli gelenekleri arasnda yer alr. rnein sz vermek ve karar klp kabul etmek anlamna gelen
ikrar verme ceminde, Kuranda geen Ben sizin Rabbiniz deil miyim?23 sorusuna Tabii ki,
sen bizim Rabbimizsin. eklinde cevap verilir. Cemde dile getirilen ikrar sz yledir: Allahu azmuann kuluyum, dem safiyyullahn neslindenim. brahim halilullahn milletindenim.
Dinimiz, din-i slam; kitabmz, Kuran; kblemiz Kbe, Muhammed aleyhisselmn mmetindenim.
ah- Merdan- Mrteza Alinin bendesiyim. Grhu nacidenim. mam- Cafer Sadk mezhebindenim. Allahu Ekber, Allhu Ekber, Lilhe illellhu vallhu ekber, Allhu Ekber ve lillhil-hamd.24
Ayrca cem trenlerinde deiik glbanklar eliinde salavatlar okunur. Bunlardan biri u ekildedir:
Dede, Tevbe suresinin 119. ayeti olan (

) Ey iman edenler!
Allah sevip sayn ve dorularla beraber olun. ibaresini okur ve: Tvbe gnahlarmza estafirullah. Elimizle, dilimizle, belimizle ilediimiz gnahlarmza tvbe estafirullah, isyanlarmza
tvbe estafirullah der. Sonra ber ceml-i Muhammed, keml-i Hasan, Hseyin, Ali r blend-i
salavt der ve btn cem erenlerini salavata davet eder. Onlar da topluca Allahmme salli al
seyyidin Muhammed ve al l-i Muhammed diye salavat verirler.25
23 Arf suresi, 172. ayet.

24 Cemal Sofuolu-Avni lhan, Alevilik Bektailik Tartmalar, s. 118.
25 lyas zm, Gnmz Alevilii, s. 107.
60
NOT EDELM
Dede ynetiminde yaplan cemlerde on iki hizmet yerine getirilir. Bu on iki
hizmet on iki kii tarafndan belirli bir dzen ve kurallar iinde yrtlr. On iki
hizmet Hz. Ali bata olmak zere onun soyundan gelen toplam on iki imam temsil etmektedir. On iki kii ve on iki hizmet yledir:
1. Dede: Cemi ynetir.
2. Rehber: Grgs yaplanlara ve ceme katlanlara yardmc olur. Dedenin bulunmad zamanlarda onun yerine cemleri idare eder.
3. Gzc: Cemdeki dzen ve skneti salar.
4. erac: era yakmakla (cemin yaplaca meydan aydnlatmak) grevlidir.
5. Zkir: Cem esnasnda deyi, dvaz ve miraclama sylerek semah idare eder.
6. Ferra: Sprgeci, gerekli durumlarda rehbere yardm eder.
7. Sakka: brikdr da denir. Suyu datr.
8. Sofrac: Kurbanc da denir. Kurban ve yemek ilerine bakar.
9. Pervne: Semahc da denir. Semaha nclk eder.
10. Peyik: Cemin yaplacan haber vermek ve duyurmak grevine bakar.
11. zniki: Cemin yaplaca meknn dzenini salar.
12. Beki: Cemin yapld meknn kapsnda durarak gelen gideni kontrol eder.
4.4.8. Snnet Yedi Farz

Alevilik-Bektailik dncesinin temel kaynaklarndan biri olan Buyruklarda yer alan en nemli
hususlardan biri snnet, yedi farz kavramdr. Snnet ve farz kavramlar ilke, kural, prensip ve
kesin hkm anlamnda kullanlmtr. snnet yedi farz kavramnn sralan farkl verilmekle
beraber Buyruk isimli kitabn Hac Bekta nshasnda u ekilde yer almaktadr:26
A. Snnet
1. Hakk zikretmek
2. Kalpte dmanla yer vermemek
3. Yola teslim olmak
B. Yedi Farz
1. Srrn izhar etmemek
2. Grdn rtmek
3. zr ile niyaz eylemek
4. Mrebbi hakkn gzetmek
5. Musahip hakkn gzetmek
6. Tvbe almak
7. Ta giyip zn stada teslim etmek
26 lyas zm, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 127.
61
KELAM
NTEMZ DEERLENDRELM
A. Aadaki ak ulu sorular cevaplandrnz.
1. Mezhep ne demektir? Ksaca aklaynz.
2. slam dncesinde yorum farkllklarnn ortaya k sebeplerini aklaynz.
3. Mutezilenin be temel esas nedir? Ksaca aklaynz.
4. Fkh mezhep imamlar hakknda bilgi veriniz.
5. Alevlik ve Bektalik kavramlarn tanmlayarak ksaca aklaynz.
1. Aadakilerden hangisi yorum farkllklarn douran sosyal sebeplerden deildir?
A) Ky hayat ve sosyal yaps
B) ehir hayat ve sosyal yaps
C) Ekonomik krizler
D) Doal afetler ve sonular
E) nsan yaps
2. Aadakilerden hangisi fkh bir mezhep deildir?
A) Hanefilik
B) afiilik
C) Malikilik D) Hanbelilik
E) Maturidilik
3. Aadakilerden hangisi Ehl-i snnete ait bir gr deildir?

A) man ve amel birbirinden farkldr.
B) Allah ahiret gnnde grmek mmkn deildir.
C) Gnahlar kiiyi dinden karmaz.
D) Ehl-i kble tekfir edilmez.
E) Allah, kinatn tamamn yaratan yegne yaratcdr.
4. Aadakilerden hangisi Alevilik-Bektailik dncesindeki drt kap arasnda yer almaz?
A) eriat
B) Tarikat
C) Marifet
D) Hakikat
E) Musahiplik
5. Birisini dost edinmek ve sevmek anlamnda kullanlan Arapa bir kelimedir. Al-i Abann
velayetini tanmak, onlar sevmek, onlardan medet ve efaat beklemek ve onlar dost bilmek
anlamna gelir. tanm aadakilerden hangisi iin yaplmtr?
A) Teberra
B) Tevella
C) Pervane
D) erac
E) Lokmac
C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri verilen uygun ifadelerle doldurunuz.
(vaad, vaid, dnce, akl, tasdik, Ali taraftar, Cafer-i Sadk)
1. man dil ile ikrar kalp ile .tir.
2. Mezhepler . zenginliidir.
3. Caferiliin kurucusudur.
4. Alevi kelimesi szlkte anlamna gelir.
5. Dnyada amelleri gzel olanlarn ahirette mkfatlandrlmasna ., amelleri kt
olanlarn cezalandrlmasna da denir.
62
KELAM
III.NTE
MAN, BLG VE AMEL
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. man, tasdik, ikrar, marifet ve amel kavramlarnn anlamlarn aratrnz.
2. Mmin, mnafk, kafir ve mrik kavramlar hakknda bilgi toplaynz.
3. mann gereklerine uygun bir ekilde yaamak iin neler yaplmaldr?
Tartnz.
4. man artp azalabilir mi? Fetih suresinin 4 ve Bakara suresinin 285.
ayetlerini dikkate alarak aratrnz.
5. man ve bilgi arasndaki iliki ne olabilir? Dncelerinizi arkadalarnzla
paylanz.
63
KELAM
1. mann Szlk ve Terim Anlamlar
man szlkte, Sz onaylamak, dorulamak, gnl huzuruyla benimsemek, karsndakine gven vermek, gvende olmak, tereddtsz iten ve yrekten kabullenmek anlamlarna gelmektedir.
mann tanm kalbin tasdiki, dilin ikrar, kalbin bilmesi (marifet), amel etmek alarndan farkl
ekillerde yaplmtr. Bunlardan en yaygn, Ear ve Maturid kelamclarn u tanmdr: man;
Peygamberimizi, Allahtan getirdii kesin olarak bilinen hkmlerde onaylamak, onun haber verdiklerini tereddtsz kabul edip gerek ve doruluuna gnlden inanmaktr.
mann bilgiye, aratrmaya ve delillere dayandrlarak gnlde kkletirilmesine tahkk iman
denilmektedir. Her mmin iin asl olan, bilinli bir ekilde inanmay ifade eden bu imandr. Allah
byle bir imana sahip kimselerin zelliklerinden bazlarn, Mminler ancak o kimselerdir ki;
Allah anld zaman kalpleri rperir. Onun ayetleri kendilerine okunduu zaman (bu) onlarn imanlarn artrr. Onlar sadece Rablerine tevekkl ederler. Onlar namaz dosdoru klan,
kendilerine rzk olarak verdiimiz eylerden Allah yolunda harcayan kimselerdir. te onlar
gerekten mminlerdir. Onlara, Rableri katnda yksek mertebeler, balanma ve cmerte
verilmi rzk vardr.1 ayetlerinde aklamtr.
Delillere dayanmakszn sadece yaanan evrenin telkiniyle elde edilen imana takld iman denir.
Takld iman geerlidir, ancak inkrclarn phe ve itirazlaryla sarslmamas iin, akl ve din delillerle glendirerek korumak gerekir.
mann geerli olabilmesi iin, hr
iradeye dayal kesin bir tercih olmal,
bask, tehdit veya son nefeste (yes
durumunda)
gereklememelidir.2
Mmin, imann artlarndan birini bile inkr anlamna gelecek

tutum ve davranlardan kanmal; Allahn rahmetinden midini
kesmemeli,3 ancak azabndan da
korkmaldr.4
nk
korkunun
ar basmas kulu mitsizlie sevk

ederken, kurtuluunu garantide
grmesi de dnya hayatnda onu
OKUYALIM-RENELM
cml iman; inanlmas gereken
hususlara ksaca ve toptan inanmaktr.
Kelime-i ahadet ve tevhitte belirtilen Allah ve Resulne inanmay ifade etmektedir.
Peygamberimizin Allahtan getirdii btn inan,
ibadet, muamelat (haram ve helalleri) ve ahlak ilkelerini tasdik etmek ise tafsl imandr. Mslman olmayan birinin slama girmesi ve mmin saylmak
iin icml iman yeterlidir. Ancak, imann olgunlamas ve kklemesi iin tafsili imann gereklerine
uymak zorunludur.
geveklie iter.5
1 Enfl suresi, 2-4. ayetler.

2 Mmin suresi, 84, 85. ayetler.
4 Arf suresi, 99. ayet; Secde suresi, 16. ayet.
5 Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps, s. 60.
64
III. NTE: MAN, BLG ve AMEL

2. Tasdik ve nkr
man, akl sahibi bir kiinin hr iradesiyle ve kalben tasdikiyle gerekleir. Ear ve Maturd
kelamclara gre iman iin kalp ile tasdik yeterlidir. nanan kii/mmin, neye inandn kesin olarak
bilir ve inand esaslar zgr iradesiyle gnlden kabullenir. Allah bu durumu: te Allah onlarn kalplerine iman yazm ve onlar kendi katndan bir ruh ile desteklemitir6 ayetleriyle
beyan etmektedir. Mmine cennet dl, inkrcya cehennem cezas verilmesinin dayana da bu
samimi balln ve tasdikin bulunup bulunmamasdr.7
Bir kimse, kalbiyle tasdik etmeksizin yalnz diliyle inandn sylemekle mmin olamaz:Ey
Peygamber! Kalpten inanmadklar hlde, azlaryla nandk diyenler (mnafklar) ile Yahudilerden kfrde yaranlar seni zmesin8 Buna karlk kii gnlden inand hlde, dilsizlik veya tehdit sebebiyle inandn syleyememekle, hatta aksini sylemekle iman dairesinden
kmaz. Nitekim Ammr b. Ysir (r.a.) mriklerin basklarna dayanamayarak kalbi imanla dolu
iken diliyle inkr etmitir. Kuranda bu konuyla ilgili olarak Kalbi imanla dolu olduu hlde
zorlanan kimse hari, inandktan sonra Allah inkr eden ve bylece gsn kfre aanlara
Allahtan gazap iner ve onlar iin byk bir azap vardr.9 buyrulmaktadr.
Hanefi fkhlar imann, dil ile ikrar ve kalp ile tasdik olmak zere iki rkn olduunu sylemilerdir. Onlara gre bu rknlerden birinin eksik olmasyla iman gereklemez.
Mrcie ve Kerramiye mezhepleri, dil ile ikrar iman iin yeterli grmlerdir. Bu gr doru kabul edildii takdirde mnafklarn mmin saylmas gerekir ki bu Kurana10 aykrdr. Kalbin tasdiki
imann asl unsuru olmakla birlikte bunun dille de sylenmesi, kiinin Mslman kabul edilmesi iin
yeterlidir.
Cehmiye mezhebi ise iman, tasdik olmakszn Allah ve Resulnn bildirdiklerini kalbin bilmesidir (marifet) eklinde tanmlamtr. Tasdik ve marifet, kalb bir i olmakla birlikte birbirinden
farkldr. Tasdik iradeli bir gayret sonucu kalpte oluurken; marifet/bilgi, iradesiz ve gayretsiz kalpte
belirivermekle oluur. Maturid kelamclar, marifet bilgisizliin, iman ise kfrn zdddr. Dolaysyla Cehmiyenin tanmna gre her cahilin imansz, her bilginin de mmin olmas gerektiini
syleyerek bu tanmn tutarszln ifade etmilerdir.11
Hariciler, Mutezile ve Zeydiye mezhepleri, selef alimleri ve hadisiler ise iman; kalbin tasdiki,
dilin ikrar ve dinin temel rknlerini ilemekten ibaret grmlerdir.
mann gereklerini gnlden onaylamak, dinin emir ve yasaklarna severek riayet etmeyi salar.
mann bu seviyesi mmini i ve d dnyasnda huzurlu ve gvenli klar ve ahirette de cennetle dllendirilmesini salar. Allah da onlara hem dnya nimetini, hem de ahiretin gzel mkfatn
verdi. Allah, gzel davrananlar sever.12
6 Mide suresi, 41. ayet; Mcdele suresi, 22. ayet; Enm suresi, 125. ayet; Ysuf suresi, 17. ayet; Hucurt suresi, 14. ayet.
7 Buhr, mn/15; Mslim, mn/82.
8 Mide suresi, 41. ayet; Bakara suresi, 8. ayet.
10 Bakara suresi, 8. ayet; Hucurt suresi, 14. ayet; Mnfikn suresi, 1. ayet.
11 A. Saim Klavuz, slam Akaidi ve Kelama Giri, s. 39, 40.
12 l-i mrn suresi, 148. ayet; Rad suresi, 29. ayet; Ynus suresi, 26. ayet.
65
KELAM
Dinin btn gereklerine kalben
inanmayan, fakat diliyle inandn
syleyen kiiye mnafk denir. Mnafn sz zn, z szn yalanlar. Bu zellikleri: ...Allah, o mnafklarn hi phesiz yalanclar
olduklarna elbette ahitlik eder...13
ayetiyle aklanmtr. Mnafklarn,
niyetini gizleyen, gsteri iin namaz
klan ve fakire sahip kmayan kimseler olduklar ayetlerle haber verilmitir: Mnafklar, Allah aldatmaya alrlar Onlar, namaza
kalktklar zaman tembel tembel
kalkarlar, insanlara gsteri yaparlar ve Allah pek az anarlar.14
Ufack bir yardma bile engel
olurlar.15 Dardan mmin grnen
mnafklar gerekte kfirlerdir16 ancak slam toplumunu gizlice bozmaya
altklar iin aleni kfirlerden daha
tehlikelidirler. Mnafklar, diliyle
ikrarlar sebebiyle dnyada Mslman muamelesi grrler. Lakin ahirette cehennemin en alt tabakasnda
cezalandrlacaklardr.17
OKUYALIM-DEERLENDRELM
Tasdik; bir hakikati, benimsemeyi,
dorulama, teyit etme ve ispat etmeyi,
gerekletirmeyi dile getirmektir. Tasdik eden kimsenin, tasdik ettii eyleri
bilmesi ve onlar ruhen benimsedii gibi, davranlaryla da gerekletirmesi ve desteklemesi gereklidir. O halde bir eyi tasdik ederim demek, onu
hem zihnimde, hem de gerekte, yani zihin dnda
kabul ederim demektir. Bir baka deyile, o ey
hakknda zihnimde dndklerimle, gerekte ortaya koyduklarm ve onunla ilgili ifadelerim birbirine uygundur; aralarnda ztlk yoktur, yani iim
dma uymaktadr demektir. man tanmnda yer
alan tasdik, imann zihni ynn, yani inanca ve
bilgiye dayanan ynn ifade ettii gibi hakikatin samimi olarak benimsenip zmsenmesini ve
gereinin yaplmasn, dolaysyla insan hayatna
nfuz edip onu ynlendirmesini gerektiren ynn
de ifade etmektedir.
(Hanifi zcan, Epistomolojik Adan man,
s. 73 den uyarlanarak alnmtr.)
Yukardaki metni iman-bilgi bakmndan deerlendiriniz.
Din esaslarn bir veya birkan yahut da tamamn aka inkr etmek, beenmemek, nemsememek ve deersiz saymak ise kfrdr. Byle syleyen veya dnen kimseye kfir denir. Mesel
namazn farz, faizin haram oluunu, meleklerin varln inkar etmek gibi. Szlkte rten anlamna
gelen kfire bu isim, gerek ve doru inanc batl ile rtt iin verilmitir. Kendisini yaratan ve saysz nimetleriyle yaatan Allah ve onun dinini inkr ederek len kimse, ebed olarak cehennemde
kalacaktr.18
Mslman bilinen birinin hangi hllerde imandan km saylaca kelamn bir dier konusudur. Tekfir, Kuran ve snnete gre inkr zellii tayan inan, sz veya davranndan dolay sahibini kfir saymaktr. Tekfiri ilk defa Hariciler, hakem olayn kabul etmesi sebebiyle Hz. Ali ve
onu destekleyenler iin kullanmlardr. Mutezile byk gnah ileyen mmin iin nisb tekfirde
13 Mnfikn suresi, 1-3. ayetler.
14 Nis suresi, 142. ayet; Tevbe suresi, 54-56. ayetler.
15 Mn suresi, 7. ayet.
17 Nis suresi, 145. ayet.
18 Bakara suresi, 161-162. ayet; Nis suresi, 56. ayet; Tevbe suresi, 49. ve Zuhruf suresi, 75. ayetler.
66

bulunmu, iiler ise imameti kabul
etmeyenleri kfir saymtr.19 Ehl-i
snnet limleri bu konuda hsn zann esas almlar, pheye dayanarak
ehl-i kblenin tekfir edilemeyeceini
belirtmilerdir.20 Tekfir ancak, kfr
olan bir inanc gnlden benimsedii
iyi tespit edilmi veya sz ve davrannn slm iinde kalmasna msait hibir tevile ihtimal kalmayan kii
iin yaplabilir. Mslman muamelesi
grmeyi engellemek gibi ar sonular
douran tekfiri, yersiz yapan kimsenin
kendisi kafir olur. Bu yzden siyasi ve
ameli konular inan sorunu yaplmak
suretiyle tekfire gidilmemeli ve tevhidin birletiricilii zedelenmemelidir.
Bir Mslmann kendi irade ve ifadesiyle dinden kmasna irtidad, bu kiiye de mrted denir.
Yce Allahn zat, sfat, fiil ve isimlerinde, ei, dengi ve orta bulunduuna inanmak ise irktir. Allahn varlna inanan, fakat ona edeer sayd
g ve varlklar da ilh edinen kiiye
mrik denir. irkin birok eidi vardr, hatta riyakrlk yapmak bile gizli
irktir. Nitekim Allah, dini yalanlayan
kimselerin zellikleri arasnda gsteri
iin namaz klmay da saymaktadr.21
Ayrca farknda olmakszn kt
duygularn kendisine tanr edinen
kimse...22 de irkin bir eidi ierisindedir. Allaha irk komak gnahlarn
en bydr: Allah, kendine ortak
koulmasn asla balamaz; ondan
baka gnahlar diledii kimse iin
BULALIM
NCELEYELM
O muttakler gayba inanrlar,
namaz dosdoru klarlar, kendilerine rzk olarak verdiimizden de Allah
yolunda harcarlar. Onlar sana indirilene de,
senden nce indirilenlere de inanrlar. Ahirete de
kesin olarak inanrlar. te onlar Rablerinden (gelen) bir doru yol zeredirler ve kurtulua erenler
de ite onlardr. (Bakara suresi, 3-5. ayetler)
Kfre saplananlara gelince, onlar uyarsan da,
uyarmasan da onlar iin birdir, inanmazlar. Allah,
onlarn kalplerini ve kulaklarn mhrlemitir.
Gzleri zerinde de bir perde vardr. Onlar iin byk bir azap vardr. (Bakara suresi, 6, 7. ayetler)
Yine bunun gibi, Allaha ortak koanlarn ouna, kotuklar ortaklar, ocuklarn ldrmelerini gzel gsterdi (Enm suresi, 137. ayet); Andolsun, Allah, Meryem olu Mesihtir diyenler
kesinlikle kfir oldu. Oysa Mesih yle demiti:
Ey srailoullar! Yalnz, benim de Rabbim, sizin
de Rabbiniz olan Allaha kulluk edin. Kim Allaha
ortak koarsa, artk, Allah ona cenneti muhakkak
haram klmtr. Onun barna da atetir. Zalimler iin hibir yardmc yoktur.(Maide suresi, 72.
ayet); Ne Kitab ehlinden inkr edenler ve ne de
Allaha ortak koanlar, Rabbinizden size bir iyilik
gelmesini isterler. (Bakara suresi, 105. ayet)
nsanlardan, inanmadklar hlde, Allaha ve
ahiret gnne inandk diyenler de vardr.; Bunlar
Allah ve mminleri aldatmaya alrlar. Oysa sadece kendilerini aldatrlar da farknda deillerdir.
(Bakara suresi, 8, 9. ayetler)
Mmin, kafir, mrik ve mnafklarn temel zelliklerinden bazlarn yukardaki ayetlerden hareketle
tespit ediniz.
19 Mustafa z, Avni lhan, mamet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 22, s. 202.
20 Nahl suresi, 106. ayet; Arf suresi, 33. ayet.
21 Mn suresi, 1-7. ayetler.
22 Furkn suresi, 43. ayet.
67
KELAM
balar. Kim Allaha ortak koarsa bsbtn saptmtr.23 Kurana gre, gklerde ve yerde
hkimiyetin tek sahibi ve yaratcs Allahtr. Her eyde onun hkm geerlidir. Btn bu vasflarnda
hibir varlk ona asla ortak olamaz.24
irk ile kfr birbirine yakn iki kavramdr. Aralarndaki fark, kfrn daha genel, irkin ise daha
zel olmasdr. Bu anlamda her mrik kfirdir, fakat her kfir mrik deildir. nk irk sadece
Allahn, zt, isim ve sfatlarna da ortak koma sonucu meydana gelir. Kfr ise kfr olduu bilinen birtakm inanlarn kabul ile gerekleir. Mesel Mecslikte olduu gibi iki tanrnn varln
kabul etmek irk olduu gibi ayn zamanda kfrdr. Hlbuki ahiret gnne inanmamak kfrdr,
ama irk deildir.25 Beyyine suresinin 1. ve 6. ayetlerinde mriklerle ehl-i kitap, kfirlerin iki zmresi saylmtr.
3. man Bilgi likisi

mann, itenlikle tasdike bal olmas, onun bilgiyle alakal olduunu gsterir. nk bir haber
veya bilgi varsa onu onaylamak veya reddetmek sz konusu olabilir.
nsana sonsuz gibi grnen bu kinat ok hassas ve muhteem bir denge zerine kurulmutur. Btn varlklarn yaratlmas ve varln dengeli ekilde srdrmesi kainatn tek hakimi ve sahibince
yaplmaktadr. Evrendeki btn varlklar, kendisine yklenen grevi mkemmel yapmakta ve insana
hizmet etmektedir. Allah bu bilgilerle bir taraftan insann evrenle ilgili merak ve sorularn cevaplarken, dier taraftan onu lem zerinden kendisiyle iletiim kurmaya sevk etmektedir. Bylece bilimin
gzlem alanna ynlendirilen akl, gerei dnmeye ve sonrasnda inanmaya yol bulabilecektir.
Kuran- Kerimde e anlamllaryla birlikte be yzden fazla ayet insanlar incelemeye ve dnmeye armaktadr.26 Bunun amac akl sahibi insanlar imana ulatrmaktr.
Gerei dnebilmek ve grebilmek iin
ilimle gelitirilmi ve n yargdan arndrlm27
salim bir akla ihtiya vardr.28 Akl, fizik tesiyle ilgili konularda vahye dayandnda daha da
glenmi ve kalbi huzurlu klm olur.29 Bylece akl din ile doruyu bulmu, din de onun yardmyla anlalarak yaanabilir hale gelmitir.
23 Nis suresi, 48, 116. ayetler; Lokmn suresi, 13. ayet.
24 Sebe suresi, 22, 23. ayetler.
25 Heyet lmihl, C 1, s. 78.
26 Ynus suresi, 100. ; Arf suresi, 179. ayet.
27 Bakara suresi, 170. ; Zmer suresi, 17, 18. ayetler.
28 Hac suresi, 46. ayet.
29 M. Said zvarl, Kelamda Yenilik Araylar, s. 71.
68

Taassuptan arnm akl bilgi, nakl bilginin kart deil, birbirini destekleyen iki unsurdur. Her
ikisi de gvenilirdir, bilinli bir fikri faaliyet olan iman iin salam ve yeterli delillerdir.30
Kalpteki bilginin imana dnebilmesi iin istekli bir boyun ei ve teslimiyet tamas gerekir.
Aksi takdirde her bilgilinin mmin, her cahilin ise kfir olmas gerekir ki bu imknszdr. Nitekim
ehl-i kitap, peygamberimizi; eytan da Allah bildii hlde mmin deillerdir.31 man, duygusal bir
kabuldr. nsan, inand eyin objektif bir gereklik olduunu hissetme ihtiyac duyar. Varlmzn delillerini, (kinattaki usuz bucaksz) ufuklarda ve kendi ilerinde onlara gstereceiz32 ayetinin
iaret ettii gibi, iman insann akl/d ve hiss/i alglarnn karlkl etkileiminden domaktadr.33
Kevn ayetlerle gsterilen akl deliller bu etkileimi hzlandrmakta ve insanda hizmetime sunulan
btn varlklar grevini aksatmadan yerine getiriyor. Benim de onlarn yaratcs yce varla kar
sorumluluum ve vefa borcum olmal fikir ve duygusunu harekete geirmekte ve imanna zemin
hazrlamaktadr.
Delile dayal doru bilgi ve kalpten ballkla oluan (tahkik) iman asldr. Bu iki zellikten yoksun
olan taklidi iman ise eksiktir. Bu sebeple her mmin,
imann bilgi, duygu ve delille besleyerek kkletirmekle ykmldr. Nitekim Gazal iman hayatnn;
taklit, ilim ve zevk/honutluk aamalarnda gelitiini, ilim safhasnda akideyi destekleyen delillerin
salanmas gerektiini sylemektedir.34 Her ne kadar
iman gayb ise de inandmz en yce varl anlatan
kinatn/ilmin sesine de kulak vermek gereklidir.
ARATIRALIM
RENELM
Akl ile renmenin ilikisini Ankebt suresi 43., l-i
mrn suresi, 7. ve Zmer suresi, 9.
ayetleri kapsamnda aratrnz.
4. man-Amel likisi
Bilinli olarak yaplan i, davran ve eyleme amel denilmektir. Aslnda tasdik ve ikrar da ameldir. Bununla birlikte
amelden, kalp ve dil dndaki organlarn fiili anlalmtr. Kalbin tasdikinden ibaret olan iman, gaye bakmndan
sadece vicdan bir kabulden ibaret deildir. man, insann
kalp ve vicdannda gerekletirdii deiiklikleri davran/
amel yoluyla da yanstmay gerektiren bir itikattr.35 Bu
yzden slamda iman ile amel birbirinden pek ayrlmam
ve ok dengeli bir ekilde yer almtr.
30 MEB, Kelam Ders Kitab, s. 56.
31 A. Saim Klavuz, slam Akaidi ve Kelama Giri, s. 39, 40.
32 Fussilet suresi, 53. ayet.
33 Ali Kse, man, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 22, s. 214.
34 Hanifi zcan, man, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 22, s. 218.
35 erafettin Glck, Sleyman Toprak, Kelam, s.104.
69
TARTIALIM
Amelsiz (ibadetsiz,
haram-helallere ve toplumsal grevlere duyarsz) bir imann, kii
ve toplumda meydana getirecei problemleri arkadalarnzla
tartnz.
KELAM
Kuran- Kerim, fikr olduu kadar amel
eitim-retimi de vurgulam36 ve pek ok
ayetinde iman ile sahih ameli pe pee zikretmitir. Kuranda amel; namaz, oru, hac
gibi ekil ve zaman belirlenmi ve fakire
yardm etmek gibi hayatn her annda yaplabilecek ibadetler hlinde gsterilmitir.37 Salih amel, insann yaratl gayesi ve hayatn
amacyla da ilikilendirilmitir. Kuranda
bu konuda: O, hanginizin daha gzel amel
yapacan snamak iin lm ve hayat
yaratandr38 buyrulmaktadr. Mminlerin srarla salih amele/bireysel ve sosyal
faaliyetlere tevik edildii ayetlerden39 birisi
yledir:
DEERLENDRELM
Yce Allah, Bakara suresi, 143. ayetiyle Allah sizin
imannz yani namaznz zayi
edecek deildir
buyurarak
ayetinde namaza iman ismini vermitir. nk iman ancak namazla
olgunlar. Ayn zamanda namaz niyet,
sz ve ameli kapsad iin iman da iermektedir. Amel imann ayn deildir, amel
imann dnda da deildir. Ancak amel,
imandandr.
(Mustafa slamolu, man Risalesi, s.
315den uyarlanarak alnmtr).
Yukardaki metni, iman-amel asndan
deerlendiriniz.
Ey iman edenler! Sabrederek ve namaz klarak Allahtan yardm dileyin. phe yok ki,
Allah sabredenlerle beraberdir. Salih amel, kalpteki sevgiye ve bilgiye dayal samimi imann
meyvesi ve vahyin hayata dnmesidir. Aslnda iman etmek, inancn gereklerini yapmaya hazr hle
gelmektir. Bu manada salih amel, Allaha kar kulluk grevini gerek anlamda yerine getirmenin
en nemli gstergesidir. Salih amel, imann kuvvetlenmesine, olgunlamasna ve ebedi nimetlere
eritirmeye vesiledir. manla salih amel birbirini besler ve glendirir. nsan imann ibadet boyutunu
ihmal ettike dine ball azalr, kalpteki tasdikin de yok olmasna sebep olur.
lk dnem byk din bilginleri ve ehl-i snnet limlerine gre amel, imann olmazsa olmaz paras deildir. Bu sebeple dinin btn esaslarn kalpten benimsemi, fakat emir ve yasaklarn gereini
yapmayan kimse (fsk/fcir), iledii gnah hell saymadka gnahkr mmindir. Bu kimse iin
tvbe kaps aktr. Tvbe etmeden lrse Allah onu dilerse affeder, dilerse gnah kadar azap eder.
Ancak tasdiki sebebiyle sonunda cennete girer. Nitekim Kuran- Kerimde, man edenler ve salih amel ileyenler...40 diye balayan pek ok ayette iman edenlerle salih amel ileyenler ayr ayr
zikredilmitir. Kuran, iman, amelin geerli olabilmesi iin art klmtr: Kim de inanm olarak
salih ameller ilerse, o, ne zulme uramaktan korkar, ne yoksun braklmaktan.41 Allahn,
adam ldrme fiili gibi byk gnah ileyen kimse hakknda mmin ifadesi kullanmas42 da amelin imandan bir cz olmadna delildir.
36 mer Aydn, Kuran- Kerimde man Amel likisi, s. 46, 47.
37 Nis suresi, 103. ayet; Enfl suresi, 3. ayet; Zmer suresi, 9. ayet; Mn suresi, 3. ayet.
38 Mlk suresi, 2. ayet; Zriyt suresi, 56. ayet.
39 Bakara suresi, 153, 172, 178, 208, 254, 278, 282. ayet; l-i mrn suresi, 102, 130, 149, 156, 200. ayetler; Nis suresi, 29. ayet; Mide suresi,
35. ayet; Tevbe suresi, 119. ; sr suresi, 23-39. ayetler.
40 Bakara suresi, 277. ayet; Ynus suresi, 9. ayet; Hd suresi, 23. ayet; Lokmn suresi, 8. ayetler.
41 T-H suresi, 112. ayet.
42 Hucurt suresi, 9. ayet; Bakara suresi, 178. ayet; Tahrm suresi, 8. ayetler.
70

Hariciler, Mutezile ve ia gibi limler de ameli, imann bir paras saymlardr. Onlara gre iman;
kalp ile tasdik, dil ile ikrar ve amelin toplamdr. Selef limlerinin Hariciler, Mutezile ve iadan bu
konudaki fark, onlar gibi amel imann vazgeilmez paras grmeyip, imann olgunluunun art
saymalardr. Dolaysyla onlara gre iman olduu hlde gnah ileyen veya ameli terk eden kii asi
mmindir. Oysa bu kiiyi Hariciler kfir saym, Mutezile ve ia ise iman-kfr arasnda bir yerde/
fsk konumlandrmtr.
Konuyu zetleyecek olursak, bir mmin; tembellikten, hevsndan veya sosyal artlardan dolay
ameli terk etmekle dinden kmaz ancak gnahkr olur. Tvbe ederek ibadete dnmedike de imann
kemalini kaybetmi ve onu tehlikeye drm olur. Tpk dallar uygunsuz kesilmi aacn gzelliini kaybetmesi ve kuruma tehlikesiyle karlamas gibi.43 Baka bir deyile iman; marifet, tasdik,
ikrar ve amelle olgunlar. Akide, hayat binasnn plan ve projesi, amel ise bu binann projeye uygun
bir biimde inasdr. man tanmlayc sayp Mslman ismini kimlik olarak benimsemek muazzam bir iddiada bulunmaktr. ddialar ispat ister. man iddias da elbette ispata muhtatr. Bu iddiay
ispatlamann tek yolu ise ameldir. zgrlk imann gdasdr. man girdii bir kalpte tutsak ise, onun
orada yaama ans azalr. mann zgr olduunun gstergesi de eyleme yansmas, kendini amel
diliyle ifade edebilmesidir.44
5. manda Artma-Eksilme
manda artma ve eksilme konusu genel olarak, iman-amel ilikisi asndan incelenmitir. man,
sadece kalbin tasdiki, yalnz dilin ikrar veya kalbin tasdikiyle beraber dilin ikrar olarak tanmlandnda iman, artma ve eksilme kabul etmez. Amel imann bir cz/para kabul edildiinde onda artma
ve eksilme sz konusu olabilir.
Ehl-i snnet kelamclarna gre iman, inanlmas gereken hususlar ynnden artmaz ve eksilmez.
Hangi seviyede olursa olsun btn mminler, inanmakla ykml olduklar artlar kalp ile tasdik ve
dil ile ikrar etmekle eittir. Bir mmin kesin ve gven duyarak bir defa tasdik etmise artk imannda
artma ve eksilme olmaz. Amelleri ise farkldr ve onun karln verecek olan da Yce Allahtr. Bir
kimse iman esaslarnn hepsini kabul edip de bir veya bir kana inanmasa iman etmi saylmaz. Bu
durumda iman gereklemediinden artmas ve eksilmesi sz konusu olamaz. mann artmas, kfrn azalmasyla mmkn olabilir. Hlbuki bir mmin ayn anda hem mmin hem de kfir olamaz.
43 A. Hamdi Akseki, slam Dini, s. 55.
44 Mustafa slamolu, man Risalesi, s. 320, 349, 350.
71
KELAM
Ehl-i snnete gre iman, nitelik ynnden artar
ve azalr. Kiilerin iman kuvvet ve zayflk, kalbin
DNELM
derinliklerine sinme ve yzeysel olup olmama y-
Bir gzlem evinde aratrmac olduunuzu ve Gklerin ve yerin yaratlnda, gece ile
gndzn birbiri ardnca gelip gidiinde aklselim sahipleri iin gerekten ak ibretler vardr. onlar
(her vakit) Allah anarlar, gklerin
ve yerin yaratl hakknda derin derin dnrler (l-i mrn suresinin 190-191.) ayetlerini dikkate alarak
gk cisimlerini gzlemlediinizi farzedin. Bunun imannzn artmasna katk
salayp salamayacan dnn.
nyle farkldr. Bazlarnn iman dnmeye bal

bilgi ve inan/ilmel-yakn seviyesindedir. Dier
bazlarnn iman grmeye dayal bilgi ve inan/
aynel-yakn dzeyindedir. Bazlarnn da yaamaya, gnlden duymaya ve i tecrbeye dayal bilgi ve inan/hakkal-yakn seviyesindedir. Nitekim
Hz. brahim lleri nasl dirilttiini gstermesini
Allahtan istemi, Allahn yoksa inanmadn
m? sorusuna inandm fakat kalbimin mutmain olmas iin (grmek istedim)45 cevabn
vermitir.46
Hariciler, Mutezile ve Seleflere gre iman, nicelik ve nitelik asndan artar ve eksilir. Bu durumda, ilenen iyi fiillerle iman artarken, gnahlarla eksilmektedir. Onlarn, bu konudaki fikirlerini
destekledii ayetlerden biri yledir: man edenlere gelince (her inen sure) daima onlarn
imanlarn arttrr....47 Ehl-i snnet Bu ayetlerdeki imann art, tasdik ynnden deil, amel ve
itaatin kalbe tesiri ynndendir. lenen gnahlar yznden itaatin kalbe tesir etmemesi de imann
eksilmesidir. eklinde yorumlamtr.
Canl bir organizma olan insanda meydana gelen imann, tabiat gerei canl bir yaps vardr.
nsanla beraber geliir, olgunlar veya zayflar. Hareketli bir yap tar. man, gemite bir defa gereklemi tasdik ve ikrar olarak braklmamal, btn bir ruh ile her gn yenilenmelidir.48 Nitekim
yaptmz btn ibadetler, iyilikler, Allaha hamt ve krler, iman ahdimizi yenilemenin gstergeleridir. Mmin btn bu salih amellere sarldka imann daha da kuvvetlendirmekte, terkettike de
zayflatmaktadr.

46 Heyet lmihl, C 1, s. 74.
47 Tevbe suresi, 124. ayet.; Fetih suresi, 4. ayet.; Enfl suresi, 2. ayet; Ahzb suresi, 22. ayet; Mddessir suresi, 31. ayet; l-i mrn
suresi, 173. ayet.
48 Hlya Alper, mann Psikolojik Yaps, s. 65.
72

NTEMZ DEERLENDRELM
A. Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.
1. mann lgat ve terim manalarn aklaynz.
2. Tasdik, ikrar ve inkar ne demektir? Yaznz.
3. man ile bilgi arasndaki ilikiyi ksaca aklaynz.
4. Ehl-i snnet ve Mutezile kelam ekollerinin iman-amel ilikisi hakkndaki grlerini ksaca zetleyiniz.
5. mann artmas ve eksilmesinin hangi durumlarda mmkn olup olmadn aklaynz.
1. Aadakilerden hangisi iman ile ilgili olarak sylenemez?
A) mann lgat manas, sz onaylamak, gven vermek, gvende olmaktr.
B) man, peygamberimizin Allahtan getirdiklerini kalp ile tasdik ve dil ile ikrardan ibarettir.
C) man iin, kalbin tasdiki olmakszn sadece dilin ikrar yeterlidir.
D) Kalbi imanla dopdolu iken bir zorunluluk sonucu diliyle inkr etmek iman kaybettirmez.
E) Taklidi imana sahip mmin, din ve akli delillerle imann glendirmekle ykmldr.
2. Aadakilerden hangisi mnafk ile ilgili olarak sylenemez?
A) Mnafk, kalbi inkr ettii hlde diliyle Mslman olduunu syleyen kimsedir.
B) Mnafn ne kan yn, yalanc olmasdr.
C) Allah aldatmaya almak, gsteri yapmak ve yardma engel olmak mnafklarn dier
zelliklerindendir.
D) Diliyle Mslman olduunu sylemesine ramen mnafklar tespit etmek mmkndr.
E) Mnafklar cehennemin en alt tabakasnda cezalandrlacaklardr.
3. Aadakilerden hangisi irk ve mrik hakknda doru bilgiyi iermemektedir?
A) Allahn varlna inanan fakat ona ortak koan kiiye mrik denir.
B) Allah mrikleri, kfirlerin iki grubundan birisi olarak saymtr.
C) Mrik; Allahn zat, sfat, fiil ve isimlerinde ona e isnat etmektedir.
D) En byk gnah, Allaha ortak komaktr.
E) Allaha ortak koan bsbtn saptmtr, iman da etse asla balanmaz.
C. Aada verilen cmlelerdeki boluklar verilen uygun ifadelerle doldurunuz.
(akl, gnah, kfr, iman)
1. Nakl/vahy bilgi ve taassuptan arnm.bilgi, imann kklemesinde birbirinin yardmcsdr.
2. Amel n paras deildir. Ancak onu glendiren bir unsurdur.
3. Din esaslar aka inkr etmek, beenmemek, nemsememek ve deersiz saymak.................dr.
73
KELAM
IV.NTE
ALLAHIN VARLII VE BRL: TEVHT
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Tevhit kelimesinin anlamn szlklerden aratrnz.
2. hls suresini meal veya tefsirlerden okuyarak geliniz.
3. Allahn Kyam bi Nefsihi sfat ne anlama gelir? Aratrnz.
4. Dua ederken Allahn hangi isimlerini kullanyorsunuz? Belirtiniz.
5. nsann zor zamanlarnda Allah anmas size ne ifade ediyor? Aklaynz.
74
IV. NTE: ALLAHIN VARLII ve BRL: TEVHT

1. Allahn Varl ve Birliinin Delilleri
nsan, Allahn varlna ve birliine inanmann kendi
DNELM
hayatndaki yerini ve nemini ok iyi kavramaldr. Allahn
Allahn varln
varlnn ve sfatlarnn yaratlm olan eylerle ilgili olarak
ispat etmeniz gerekinsan hayatnda bir karl vardr. Bu yzden; bakan, bakseydi ne derdiniz?
tklarn gren ve grdkleri zerinde dnen insan iin
Dnnz.
Allahn varl ve birlii ok aktr. Kuranda Allahn varlna ve birliine inanma ona gnlden balanma mmin olmann temel artdr. Tevhit, slam dininin zn oluturur. slam dininde de tevhit inancnn kesin
bilgiye dayal olarak temellendirilmesi gerekir.
Kurann ini sreci, Yaratan Rabbinin ismiyle oku.1
ayetiyle balamtr. Bu okuma, indirili sreci devam eden
kitabn ayetlerini takip etmek anlamna geldii gibi yaratla
ahitlik etmek anlamna da gelir. Bylece insandan, yaratlm
olanlardan hareketle bir yaratcnn varln ve bykln
kabul etmesi beklenir. Nuh suresinin 13. ayetinde, evrende var
olan nimetlerin Allahn yaratmadaki stnln aka ifade
ettii vurgulanarak yle buyrulmutur:
YORUMLAYALIM
Allahn birliine inanmak insan hayatna nasl
etki eder? Yorumlaynz.
Size ne oluyor ki, Allaha bykl yaktramyorsunuz?
Evren, insann yaantsn srdrmesine imkn verecek ekilde yaratlm bilinli bir tasarm harikas
ve bir sanat eseridir. Allah, kendi varlnn ve birliinin delillerini gerek insann nefsinde gerekse tabiatta gstermi ve bunlarn zerinde dnlmesini istemitir. Baka bir ifadeyle Kuranda, insan da dhil olmak zere evrende Allahn yaratt
her eye ayet denilmitir. Bu konuda, Gklerde ve yerde nice ayetler, iaretler var ki, onlar
(zerinde dnmeden) srtlarn evirerek yanlarndan geip giderler! Onlarn ou, Allaha
ortak komadan bir trl inanmazlar.2 buyrulmutur.
Evrendeki her ey, Allahn varlna ve birliine iaret etmesi asndan bir delildir. Bu yzden
Allah; insann yaratl, yamurun l topra canlandrmas, iilen su, tututurulan ate, gklerin
ve yerin yaratl, gne ve ay, bulutlar, rzgr, denizde seyreden gemiler ve gece ile gndzn
birbiri ardnca gelii rneklerinde olduu gibi insan yaratla tanklk etmeye arr.3 nsann,
lemi yaratan yce bir gcn varlna ahit olmas beraberinde kendi tutum ve davranlarn
kontrol etmesini salar.
1 Alak suresi, 1. ayet.
2 Ysuf suresi, 105, 106. ayetler.
3 Vka suresi, 5772. ayetler, Bakara suresi, 164. ayet, Hac suresi, 5. ayet.
75
KELAM
Rengi, dili, rk, dini, mezhep ve
DEERLENDRELM
merebi farkl olmasna ramen yeryznde yaayan insanlarn byk oun-
Gklerin ve yerin yaratlnda,
luu yaratc bir gcn varlnda itti-
gece ile gndzn birbiri ardnca
fak etmi, kendi dillerince ona bir isim
gelip gidiinde selim akl sahipleri
vermi4 ve onu kabullenmilerdir.5 Her
iin elbette ibretler vardr. Onlar ki ayakta
asrda insanlar, varlk ve olaylara baka-
dururken, otururken ve uyumak iin uzan-
rak evreni yaratan ve kontrol altnda
dklarnda Allah anar (ve) gklerin ve ye-
tutan stn bir kudretin mevcudiyetini
rin yaratl zerinde inceden inceye d-
kavramaya ve kantlamaya almlar-
nrler ve yle derler; Ey Rabbimiz! Sen
dr. Kuranda, Kesin inanmak isteyenler iin yeryznde birok deliller

vardr. Bizzat kendi varlklarnzda
bunlar(n hi birini) anlamsz ve amasz

yaratmadn. Sen ycelikte snrszsn! Bizi
atein azabndan koru!
da byle deliller vardr. Hl gr-
(l-i mrn suresi, 190, 191. ayetler.)
meyecek misiniz?6 buyrulmutur. Bu
Yukardaki ayeti yaratl zerinde dnp
anlamda Kelam ilminin en temel amalarndan biri Allahn varln ispat etmektir. Allahn var olmas bir zorunlu-
insann dnyasn anlamlandrmas asndan

deerlendiriniz.
luk olarak grld iin bu konudaki

almalara spat- Vacip denilmitir.
Bu delillerden bazlar unlardr:
a. Huds Delili
Hdis, szlkte Yok iken sonradan var olan ey anlamndadr. oulu hudstur. Sonradan meydana gelen,
YORUMLAYALIM
dolaysyla yaratlm olan eye hadis,
Acaba onlar herhangi bir yaratc olmadan m yaratldlar? Yoksa

kendileri mi yaratcdrlar?
onun yaratcsna da muhdis denir.

Evren, her eyiyle sonradan meydana
gelmi (hadis) bir varlktr. Buna gre
evrenin yaratlm olmasndan hareketle bir var edicinin (muhdis) bulunmas
akl bir zorunluluktur.
(Tr suresi, 35. ayet.)

Yukardaki ayeti huds delilini dikkate alarak
yorumlaynz.

5 Bekir Topalolu, sbat- Vacip, s. 110.
6 Zriyt suresi, 20, 21. ayetler.
76

Hibir ey kendiliinden meydana gelmemitir. Kuranda yer
alan, Acaba onlar herhangi bir yaratc olmadan m yaratldlar? Yoksa kendileri mi yaratcdrlar?7 ayeti buna delildir.
Kuranda; arnn, insann, devenin, gn, dalarn ve yeryznn yaratl rnek verilerek Allah dnda kimsenin bir sinek bile
yaratamayaca bildirilir.8 Bir kitabn kendi kendine yazlamayaca ya da bir binann bir yapcs olmadan durup dururken ortaya
kamayaca gibi kinat da bir yaratc olmadan meydana gelemez. Meydana getirilen eylerin sonsuza kadar kalamayaca da
bellidir. Nitekim sonu olan eylerin mutlaka bir balangc vardr.
Her balang ise bir balatana ihtiya gsterir. Bu durumda kendi
kendini yaratamayacak olan lemi yaratan Allahtr. Bunu u ekilde de ifade edebiliriz: lem, sonradan meydana gelmitir ve sonradan meydana gelen her eyin bir
yaratcs vardr. O hlde lemin de bir yaratcs vardr ki o da Allah Teldr.
b. mkn Delili
Varl zorunlu olup yokluu dnlemeyen
sadece Allahtr ki bu yzden ona VcibulRNEKLENDRELM
Vcd denilmitir. Allahn varl kendi zatAllah (c.c.), Kuranda Tnn gereidir ve yokluu dnlemez. O, var
H suresinin 114. ayetinde
olmak iin baka bir sebebe muhta deildir.
insana, Rabbim ilmimi arttr.
Onun dnda var olan her ey ayn zamanda yok
eklinde dua etmesini tlemitir. Bu
olur. Yokluu kabul edene ya da var olmak iin
ayetle ilikili olarak felsefe, psikoloji ve
baka bir sebebe ihtiya duyana da mmkn
tabiat alannda bilgi sahibi olmak imandenir. Mmkn olan varln var olmas da yok
la ilgili konularn daha iyi kavranabilolmas da imkn dhilindedir. Evren, her eyiyle
mesi asndan nasl katk salayabilir?
mmkn bir varlktr. Kendisini varlk sahasna
rneklendiriniz.
karacak bir yaratcya muhtatr. Sonsuz sayda seeneklerin iinden kp evrenin bu mevcut
eklini almas bir tercihin sonucudur. Evrenin varln, yokluuna tercih edecek bir var edici olmak
zorundadr. Bu yce kudret yle de tanmlanabilir; lem, iindeki her eyle beraber mmkn bir
varlktr ve her mmkn, kendisini var eden bir vacibe ihtiya duyduuna gre de bu vacip, varl
zorunlu olan Allahtr.
c. Kemal Delili
Allah dnda hibir ey mkemmel deildir. Kuranda onun yce sfatlar sz konusu edilmitir.
Yetkinlik ve kusursuzlua dair nitelikler yalnzca Allaha aittir. Bunun karsnda evrendeki her ey,
bir ynyle eksiktir ve kemale doru bir zlem duyar. rnein; gzel ahlak, eref, gibi duygularla
olgunluk, yetkinlik ve sonsuzlua ulama dncesi, stn ve kemal sahibi bir varla ulama arzusundan kaynaklanr. Ayrca insandaki sonsuzluk arzusu ve lmszlk istei onun sonlu olan ey7 Tr suresi, 35. ayet.
8 Mminn suresi, 12-14. ayetler; Giye suresi, 17-20. ayetler; Hac suresi, 70. ayet.
77
KELAM
lerle tatmin olmadn gsterir. Bu sonsuzluk ve kemal dncesi
insana ne kendisinden ne de d lemden gelebilir. nk her ikisi
de eksik ve sonludur. Btn vasflaryla kemal derecesinde olan
bir yaratc olduu dncesi ve buradan hareketle kemale ulama
istei Allahn varlnn bir delili olduu gibi sonsuzluk fikri de
ona iaret eder ve bizi u sonuca gtrr; Ben kmil (yetkin) ve
ebed bir varlk olmadm hlde bu dnceye sahibim. Bu fikrin
bana kendi benliimden gelmesi ise mmkn deildir. yleyse bu
dnce kemal sahibi ve ebed bir varlktan geliyor olmal ki o da
Allah Teldr.
YORUMLAYALIM
te bylece brahime gklerdeki ve yerdeki hkmranl ve nizam
gsteriyorduk ki kesin ilme erenlerden olsun. zerine gece karanl basnca, bir yldz grd. te Rabbim! dedi. Yldz batnca da, Ben yle batanlar sevmem. dedi. Ay doarken grnce de, te Rabbim! dedi. Ay da batnca,
Andolsun ki, Rabbim bana doru yolu gstermezse, mutlaka ben de sapklardan
olurum. dedi. Gnei doarken grnce de, te benim Rabbim! Bu daha byk.
dedi. O da batnca (kavmine dnp), Ey kavmim! Ben sizin Allaha ortak kotuunuz eylerden uzam. Ben, hakka ynelen birisi olarak yzm, gkleri ve yeri
yaratana dndrdm. Ben, Allaha ortak koanlardan deilim. dedi.
(Enm suresi, 7579. ayetler.)
Yukardaki ayetleri, Hz. brahimin aray ve evresine vermek istedii mesaj asndan
yorumlaynz.
d. Gaye ve Dzen Delili

slam dinine gre evreni ve iindeki her eyi
yaratan Allahtr. Evrendeki varlklarn hibiri
gereksiz, gayesiz ve bouna yaratlmamtr.9
Allah, kinat yaratmasnn yan sra yaratt
eylere bir l ve hedef belirlemitir.10 Her eyin yaratlmasnn bir sebebi ve hikmeti vardr
ki buna gaye denir.
9 Kymet suresi, 36. ayet; Enbiy suresi, 16. ayet.
10 T-H suresi, 50. ayet.
78

Evrende var olan btn varlklar; bir l, dzen
ve uyum iinde hareket ederler. Yaratlan hibir ey
babo olmayp kendisi iin belirlenmi bir amaca
doru yol alr. rnein btn yaratlm varlklarn insana hizmet etmek iin planland rahatlkla
gzlemlenebilir. Kuranda yaratlta bir kusur ve
eksiklik olmad ifade edilmitir.11 rnein, Kamer suresinin 49. ayetinde, Gerekten biz, her
eyi bir l ve dengede yarattk. buyrulur. Bu
anlamda lemde harikulade bir ahenk ve uyum
vardr.12 Yeryzndeki varlklar belli bir sistemin
devam etmesi iin birbirlerinin yaantsna destek
verip yardm etmektedir. nsandan hayvana, bitki-
FLM ZLEYELM
Evrendeki varlklarn
oluumunun yan sra onlardaki dzen ve uyumu anlatan bir film/
slayt izleyerek aadaki sorulara cevap
araynz.
-Varlktaki uyum ve dzen bize neyi
gstermektedir.
-Bu oluumda tesadfe yer var mdr?
-Varlktaki bu uyumlu sre bize
Allahn birliini nasl gsterir?
lerden en kk organizmalara kadar hibir ey

gelii gzel hareket etmez. Beslenmelerini, barnmalarn ve korunmalarn belli bir sistem ve plan
iinde gerekletirirler. Gne, ay ve dier yldzlar belli bir ahenk iindedirler. Dalar, ormanlar ve
bitkiler, yaam kayna oksijeni salayp havay
temizlerler, bitkiler hayvanlara besin kayna olur,
onlar da bitkilerin bir anda yeryzn kaplayp sarmasn nlerler. Evren ve evrendeki dzenin kendiliinden veya uursuz maddeler eliyle gerekletii dnlemez. Varlklar arasndaki bu karlkl
yardmlama ve dayanmalar bilinli bir tasarma
iaret etmektedir. nk gayeli olarak yaplan her
i onu planlayan bir gcn varln gerekli klar.
rnein Kuranda, Sizin Rabbiniz kim, ey
Musa? sorusuna Hz. Musann cevab yle olmutur; Rabbimiz, her eye yaratln (varln ve biimini) verip sonra onu doru yola
ileten (yaratl gayesine uygun yola ynelten)
DEERLENDRELM
Yeryznde
birbirine komu kara paralar,
zm balar, ekinler; bir kkten kan ok gvdeli ve tek gvdeli hurma
aalar vardr ki hepsi ayn su ile
sulanr. Ama biz rnleri konusunda
bir ksmn bir ksmna stn klyoruz. phesiz bunda akln kullanan
bir kavim iin (Allahn varln gsteren) deliller vardr.
(Rad suresi, 4. ayet.)
Allahn rahmetinin eserlerine (bir)
bak! Yeryzn lmnden sonra nasl
diriltiyor. phe yok ki o, lleri de elbette diriltecektir. O, her eye hakkyla
gc yetendir.
dir.13 Bu cevapta olduu gibi her eyi belli bir d-
(Rm suresi, 50. ayet.)
zen ierisinde yaratan ve onlara ama belirleyerek
Yukardaki ayetleri yaratltaki mkemmelliin sbt- Vcibe konu olmas asndan deerlendiriniz.
yarattklar arasnda gerekli uyumu salayan bir

yaratc olmaldr ki bu da Allahtr.
11 Mlk suresi, 3, 4. ayetler; Rad suresi, 2. ayet.
12 Yasin suresi, 40. ayet; Mlk suresi, 3. ayet.
13 T-H suresi, 49, 50. ayetler.
79
KELAM
nsan kendini ve evresini tanmaya ve yaratltaki hikmetleri kavramaya almaldr. Bu anlamda iyi bir mmin iyi bir gzlemcidir. nancn
kesin bir hal almas ve sahibini tatmin etmesi bu
gzlemler sonucu olumaktadr.14 Bu sebeple insan, srekli olarak ahit olduu olaylar ve eserler
zerinde dnmeye davet edilir.15 Yapaca gzlemler ve dnceler sonunda insan, belirli bir l
ve denge ierisinde hareket eden lemi var eden
bir dzenleyiciyi kabul etmek zorunda kalr. Bu
durumda u nermede bulunmak kanlmazdr;
Kinat, birbiriyle uyumlu bir sebepler ve gayeler
sistemi arz eder. Bu gaye ve dzense ancak yaratc
ve dzenleyici bir iradenin eseri olabilir. yleyse
evren, yce bir yaratcnn eseridir ki bu da Allah
Teldr.16
LKLENDRELM
Engin denizin ortasnda azgn dalgalar ve sert rzgrlarla
evrilmi kaptansz bir geminin yol
almasyla bu lemin bir yaratc ve
ynlendirici olmadan idare edilmesi
arasnda iliki kurunuz.
e. Ftrat Delili
nsann yaratl bal bana bir sanat harikasdr. Kuranda Allahn varl konusu, temiz bir
ftrata sahip insan iin olduka tabii bir hadise kabul edilmitir.17 rnein Kuranda insann Allaha
kulluk iin yaratld vurgulanr.18 nsann yaratlndaki bu hikmet onun btn lemi sevk ve idare eden bir lah anlayndan uzak kalamayacan
gsterir. Bu anlay, inanmann insan iin bir ihtiya olduunu gsterdii gibi bu ihtiyac giderecek
bir yaratcnn varlna da iaret eder.
YORUMLAYALIM
Bylece sen, batl olan her eyden uzaklaarak yzn kararl bir ekilde (hak olan) dine evir ve Allahn insan bnyesine nakettii ftrata uygun
davran: (ki,) Allahn yarattnda bir bozulma ve rmeye meydan verilmesin. Bu,
sahih (bir) din(in gayesi)dir; ama ou insanlar onu bilmezler.
Yukardaki ayeti insan-ftrat ilikisi asndan yorumlaynz.
14 Enm suresi. 75. ayet.
15 Arf suresi, 185. ayet; Neml suresi, 61. ayet.
16 zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, s. 206.
17 Rm suresi, 30. ayet; Enm suresi, 63. ayet; Zmer suresi, 39. ayet.
18 Zriyt suresi, 56. ayet.
80

Kuranda yaratl aamasnda, Ben sizin
Rabbiniz deil miyim? sorusuna insann, Evet.
diye cevap verdii ifade edilir.19 Bu mecaz anlatm, yaratcyla eseri arasndaki yakn ilikiyi ve
insann normal artlarda bundan gafil kalamayacan gsterir. Bu yzden insan, vicdan ve idrakini;
gaflet, kibir ve inatla rtmedii srece20 bir yaratcnn varlna inanmakta zorluk ekmez. Her eye
gc yeten ve kendisine snlan bir yaratc fikri herkesin iinde vardr. Nitekim insann yardma ihtiya
hissettii zor zamanlarnda hemen her eyden vazgeerek Allaha yneldii grlr. nsan zorda kald
her anda ona snp ondan yardm ister. Bu yneli,
Allahn varlnn apak delillerinden saylr.
f. Temanu Delili
Temanu, szlkte birbirine mani olma, engelleme ve ekime demektir. Bu delil, birden fazla
ilah olamayacan anlatmak iin kullanlr. lah,
kendisinden daha stn hibir gcn olmad varlk demektir. lahn bu anlam onun ortak kabul
etmeyeceini gsterir. Kuranda Mminn suresinin 91. ayetinde, Onunla birlikte hibir ilah
yoktur. Aksi takdirde her ilah kendi yarattn
sevk ve idare eder ve bir gn mutlaka onlardan
biri dierine stn gelirdi. buyrularak bu durum
izah edilir. Birden fazla ilah olmas ve onlarn aralarnda ekime halinin tasavvuru da mmkn deildir. Bu ekime durumunda lemin yok olaca
ve dzenin bozulaca aktr.21 Btn bunlar tek
bir ilah anlayn zorunlu klmaktadr. Kuranda,
Dikkat edin, yaratmak da, emretmek de
yalnz ona aittir22 buyrularak Allahn orta
olamayaca ifade edilmitir.
YORUMLAYALIM
O, sizi karada ve denizde gezdirip dolatrandr.
yle ki gemilerle denize
aldnz ve gemilerinizin iindekilerle birlikte uygun bir rzgrla seyrettii,
yolcularn da bununla sevindikleri bir
srada ona iddetli bir frtna gelip atar ve her taraftan dalgalar onlara hcum eder de epeevre kuatldklarn
(batp boulacaklarn) anlaynca dini
sadece Allaha has klarak Andolsun,
eer bizi bundan kurtarrsan, mutlaka
kredenlerden olacaz diye Allaha
yalvarrlar.
(Ynus suresi, 22. ayet.)
Yukardaki ayeti ftrat delili olmas
asndan yorumlaynz.
GRUP ALIMASI
YAPALIM
- Allahn varl ve birliini
ispat konusuyla ilgili olarak snfta drt ayr grup oluturunuz.
- Her bir grup Kelam ve slam felsefecilerinin ortaya koyduu delillerden
biri zerinde alsn.
- Yaptnz almalar sunu hline
getirerek snfta arkadalarnzla paylanz.
Allahn varln ve birliinin saysz delilleri

vardr. Burada sz konusu edilenlerin yan sra; hareket delili, ahlak, efkat ve merhamet delili gibi
isbt- vcip konusu olabilecek pek ok delilden daha sz etmek mmkndr.
20 Nr suresi, 40. ayet; Neml suresi. 14. ayet; Lokman suresi, 32. ayet.
21 Enbiy suresi, 22. ayet; sr suresi, 42. ayet.
81
KELAM
2. Allahn Varl ve Birliine nanma
Allahn varlna ve birliine inanp ona gnlden balanmak slam inancnn en temel ilkesi ve
mmin olmann ilk artdr. man, varl yaratan
ve ona ekil verip idare eden bir yaratcnn varln kabul etmektir.23 Kuranda, Sizin ilahnz bir
tek ilahtr. Ondan baka ilah yoktur24 buyrulmutur. slam dininde Allahn birliine tevhit ad verilmektedir. Tevhit, bir eyin bir ve tek
olduuna hkmetmek olduu gibi Allahn zatn,
akln tasavvur edecei ve zihnin canlandrabilecei
her eyden tenzih etmek (uzak tutmak) anlamna
da gelir.25
Tevhit, btn iyiliklerin ve gzelliklerin kaynann bir olduunu anlatr ve bu ynyle slam
dininin zn oluturur. Allah, dinde ayrla dmemizi istememitir. Gnderdii elilerin tamam
iman asndan ayn ilkeler zerinde durmutur. Bu
anlamda tevhit, hakikatin bir ve evrensel olduunu
gsteren peygamberler tarihinin bir zeti gibidir.26
Btn insanlar tek bir yaratcnn kulu olarak
grmek insanlar ayran ya da ayrtran suni engellerin ortadan kalkmas anlamna gelir. Nitekim
PAYLAALIM
Allah size bir rnek
olay anlatmaktadr: Tm
birbiriyle ihtilafl birok
orta olan kimsenin emrindeki adam
ile tamamen bir kiiye bal bulunan
adam(n durumu); iinde bulunduklar artlar asndan bu iki adam
eit olabilir mi? (Hayr,) btn vgler (yalnz) Allaha mahsustur; fakat
ou bunu anlamaz.
tek ve her eye hkim olan Allah inanc, hayatn
(Zmer suresi, 29. ayet.)
bir btnlk iinde kavranmasn da salar. Allah
Yukardaki ayette vurguland gibi

Tevhit ve bunun insan ve tabiattaki
yansmalar konusunda Kuran, hadis
ve grsel materyallerden yararlanarak
bir sunu hazrlayp snfta arkadalarnzla paylanz.
inancnn insann bilin dnyasndan kmas ya

da yanl bir anlam kazanmas insan hayatndaki
anlam ve gayenin yok olmas demektir. Tek olan
Allah inanc; yaratln amac ve hayatn anlam
ile ilgili olarak insann sorduu sorulara anlaml
bir btn iinde cevaplar bulmasn salar. Bylece mmin, tek bir ilah tarafndan evrenin bir uyum
ve dzen ierisinde hareket ettiini kavrar. Bu ileyiin bozulmamasna zen gsterir. Kendisine ve
evresine zarar verebilecek eylerden uzak durur. Yaratlan eylere sayg duymak ve onlarn salkl
23 l-i mrn suresi, 6. ayet; Mminn suresi, 14. ayet.
25 Bekir Topalolu, Kelam lmi (Giri), s. 45, zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, s. 260.
26 Mevlt Uyank, Tevhit, Kinatn Dili, s. 141, 142.
82

ileyiine katk salamak inanan bir kii iin nemli bir sorumluluktur. Ayrca insann yaratlm
olmas ynyle kendisine ve evresine verdii deer btn evren iin bir gvenlik ve bar ortam
oluturur. Tevhit inanc, insann yaratlna uygun hareket etmesidir. nk insan ftrat, tek bir ilah
inancn kabule uyumlu olarak yaratlmtr. Bu yaklam kiinin ahsiyet btnln korumas
asndan nemlidir.
Tevhit, insann gven duygusunu gelitirir. Bir
RNEKLENDRELM
olan Allaha iman, ayn zamanda emniyette olmak
Allahn bir kabul edilmeanlamna gelir. nsan, Allahn emirlerini yerine
sinin
adalet ve eitlik asngetirip yaratl gayesine uygun hareket ettiinde
dan nasl etkileri olabileceikendisini gvende hisseder. Buna gre Rabbine
ni rneklendiriniz.
duyduu gven sayesinde mmin ok almas
gerektiini ve emeklerinin semeresini mutlaka alacan bildii iin hibir art altnda iyilik yapmay terk etmez. Tevhit inanc, insanlar arasnda eitlik
ve adalet duygusunu da besler. rnein stnl/ycelii sadece Allaha has klarak insanlar arasnda eitlik esasn getirir. Btn insanlar tek bir ilahn kulu olarak demin ocuklardr ve hibir
insan yaratl bakmndan dierinden stn deildir. stnlk sadece takv iledir. Yani sorumluluk
bilinci ve bu bilin dorultusunda iyilik yapmakla oluur. En iyi insan, en stn insandr. Nitekim
toplumsal bar ve refah, insanlar arasnda adalet ve eitliin salanmasyla oluur.
Tevhit, insan zgrletirir. nsan ktlkDEERLENDRELM
Halis inancn yalnz
Allaha ynelmesi gerekmez mi? Ondan bakasn
dost ve koruyucu edinenler, Biz bunlara srf bizi Allaha
daha ok yaklatrsnlar diye kulluk
ediyoruz! (derler). phesiz Allah,
(Kyamet Gn) onlar arasnda (hakikatten saptklar) her konuda mutlaka hkm verecektir, nk Allah,
(kendi kendine) yalan syleyen ve
inatla nankrlk yapan hi kimseyi
rahmetiyle doru yola ulatrmaz!
Yukarda verilen ayetten hareketle
irk anlayn ve yol aabilecei olumsuz sonular deerlendiriniz
lerden uzaklatrr. Yaamnda Allahtan baka

hibir gcn etkisi olamayacan bilmek insan
asndan olduka rahatlatcdr. Ei, benzeri
olmayan ve kendisine ortak tanmayan bir ilah
tasavvuru insan sahte ya da sanal g telakkilerine bamllktan kurtarr. nsan zgrletiren bu zellii yznden Kuran ayetleri
Allahn varlndan daha ok birlii zerinde
durmutur. Nitekim Kuranda yaratl ve evrendeki uyumlu ileyii kimin gerekletirdii
ile ilgili sorulara insanlarn her defasnda Allah diye cevap verdikleri hatrlatlr.27 Ancak
insanlar bu cevaplarnn gereini yerine getirmedikleri ve tevhide aykr hareket ettikleri
iin uyarlrlar. Bu yzden onun ei, benzeri ve
orta olmad srarla ifade edilerek Allahn
kendisine ortak koulmasn asla balamaya-
27 Zuhruf suresi, 87. ayet; Mminn suresi, 84-89. ayetler; Zmer suresi, 38. ayet.
83
KELAM
ca bildirilmektedir.28 Allaha ortak komak
onunla beraber baka bir varla ayn vasflar vermek demektir. Bunun belirli bir yer, put,
ARATIRALIM
dnda bu yetkin sfatlar kendinde toplad
Gzel i yapanlara (karlk olarak) daha gzeli ve

bir de fazlas vardr.
dnlen her tasavvur, insann onun karsn-
(Yunus suresi, 26. ayet.)
da klmesi anlamna gelir. Hlbuki insan,
Yukardaki ayette bir de fazlas

vardr. sznden ne kastedilmi olabileceini aratrnz.
hayvan veya ahs olmas fark etmez.29 Allah
Allahn yaratt en erefli varlk olarak kendi

eliyle oluturduu gler nnde saygnln
yitirmemelidir.
Allahn varlna ve birliine iman etmi ve bu imann gereini yerine getirmi olanlar iin saysz mkfatlar vaat edilmitir. phesiz bu dllerin en nemlisi, Allahn ahirette keyfiyetsiz bir
ekilde grlmesidir. Bu grn, insan aklna gelebilecek her trl vasf ve ekillerden hibirine
benzemeyen bir ekilde gerekleecektir. Kuranda, O gn bir takm yzler Rablerine bakp
parldayacaktr.30 buyrulmutur. Bu ayet ahirette, Rabbin kendisini inanan kullarna gstereceini
ifade eder. phesiz bu inananlar iin byk bir mkfat olacaktr.
3. Allahn Sfatlar
Allah, gnderdii peygamberler ve kitaplarla da kendini tantm, varln ve birliini
vurgulamtr. Kuranda onun doru tannmasnn nemi zerinde hassasiyetle durulur. Allah, kendisi hakknda zanda bulunulmasn ho
karlamaz.31 Bu yzden onu kendisini tantt
DEERLENDRELM
Aadaki ayeti Allah hakknda
bilgi sahibi olmak asndan deerlendiriniz.
gibi doru tanmak gerekir.32 Aziz ve celil olan

Allah, duyu organlaryla idrak edilemez. Benzeri, ei ve dengi bulunmadndan herhangi
bir ekilde tahmin ve tasavvur da edilemez.
nk o yarattklarnn hibirine benzemez.
Ona ait yetkin ve kusursuz sfatlar bakalarna da verilemez. O, sfatlaryla ve eserleriyle
tannr. Bu yzden Kuranda Allahn sfatlar ska geer.
nsanlardan kimi; bir bilgisi, bir

yol gstereni, ve (vahye dayanan)
aydnlatc bir kitab olmad hlde
Allah hakknda tartr.
(Hac suresi, 8. ayet.)

29 Rad suresi, 16. ayet.
30 Kymet suresi, 22, 23. ayetler.
31 Fetih suresi, 6. ayet; Fussilet suresi, 22, 23. ayetler; Arf suresi, 169. ayet.
84

A. Subti Sfatlar:
Allahn; hayat, ilim, semi, basar, kudret, irade, kelam ve tekvin sfatlarna subti sfatlar denir.
Subti sfatlar, Allahn ne olduu ile ilgilidir. Bu sfatlar bilmek onu tanmak asndan nemlidir.
1. Hayat
Hayat sfat, Allahn diri ve canl olduu anlaNOT EDELM
mna gelir. O, sonu olmayan ebed bir varlk olaSen, o lmsz ve daima
rak lmszdr. Allahn hayat, yarattklarnda
diri
olana (Allaha) gven
olduu gibi geici deildir. Varlnn kayna yine
kendisidir. Hi lmeyen ve kendi kendine yeten bir
(Furkn suresi, 58. ayet.)
yaratc olmas ona olan gveni arttrr. Hayat sahibi olan Allah, ayn zamanda hayat verendir. Bize yaamamz iin gerekli her eyi veren, yaratan,
ldren ve yeniden diriltecek olan odur. Her ey, canlln ona borludur. Nefes almamz, salkl
olmamz ve ihtiya duyduumuz dier eyleri salayan odur. O, btn yaamn kaynadr.
2. lim
lim sfat, Allahn her eyi bildii anlamna
gelir. Hibir ey ona gizli kalmaz. O, ilmiyle her
DEERLENDRELM
eyi kuatr. O, her eyi hakkyla bilir ve onun ilmi
De ki: inizdekini gizhibir eyle snrlandrlamaz. Kuranda, Gkleseniz de, aa vursanz
lerdeki ve yerdeki her eyi Allahn bildiini
da Allah onu bilir. Zira o,
grmyor musun? kii gizlice konumaz
gklerdeki ve yeryzndeki her eyi
ki, drdncleri o olmasn. Be kii gizlice kobilir...
numaz ki altnclar o olmasn. Bundan daha
az yahut daha ok da olsalar nerede olurlarsa
olsunlar o mutlaka onlarla beraberdir. Sonra
Yukardaki ayetin vermek istedii
onlara yaptklarn kyamet gn haber veremesaj arkadalarnzla deerlendiriniz.
cektir. Allah, her eyi hakkyla bilir.33 buyrulmutur. nsanlarn ilim adna bildikleri her eyi yaratan ve onlar anlama, renme ve ifade etme kabiliyetleriyle donatan odur. Sahip olduumuz btn
ilm veriler onun bize bir ltfudur. Kuranda insana verilen nimetlerle ilgili olarak Rabbinizin
nimetlerini hatrlayp (Btn) bunlar bizim hizmetimize veren o ne ycedir, nk (o olmasayd) biz bunlar elde edemezdik. (demelisiniz). diyerek kretmemiz istenmektedir. Bu ayetin
devamnda, Biz phesiz Rabbimize dneceiz.34 denilir. Bu anlamda insann sahip olduu bilgiyi ve imknlar nasl kullandyla ilgili olarak hesap vereceine dikkat ekilmitir. Allah, her eyi
bildii iin insanlarn yaptklarna karlk mkfat veya ceza verecek olan da odur.
3.Semi
Semi sfat, Allahn her eyi iittii anlamna gelir. Hi bir ey ona gizli kalmaz. O, hibir maddi
araca ihtiya duymadan her eyi duyar. Onun iitmesine hibir ey engel olamaz. Allahn her eyi
33 Mcadele suresi, 7. ayet.
34 Zuhruf suresi, 13, 14. ayetler.
85
KELAM
iittiini bilmek, kiinin ifade ve sylemlerini kontrol etmesini salar. Kuranda, Onlar
yaptklarn insanlardan gizleyebildiler ama
Allahtan gizleyemezler; nk gecenin karanlnda, Allahn tasvip etmedii dnce ve inanlar her ne zaman konusalar,
Allah onlarn yan bandadr. Ve Allah onlarn btn yaptklarn (ilmiyle) kuatr.35
buyrulmutur. Allahn her eyi iitmesi, insann sz ve davranlarnda dengeli ve tutarl
olmasn, kt sz ve dncelerden uzak durmasn gerektirir.
YORUMLAYALIM
Allah, her eyi iitir ve
bilir.
Yukardaki ayeti kiinin davranlarna yn vermesi asndan yorumlaynz.
4. Basar
Basar sfat, Allahn her eyi grd anlamna gelir. Onun grmesi yaratlmlarla kyaslanamaz. Hibir ey ona gizli kalmaz ve gr alannn dna kamaz. Allahn her eyi grmesi kiinin
davranlarnda dikkatli olmas sonucunu dourur. Kuranda, Alak suresinin 14. ayetinde ktlk
yapanlar iin, O, (kimse) Allahn her eyi grdn bilmiyor mu? buyrulmutur. stelik
NOT EDELM
Allahn her eyi grmesi iyilik yapmak iin nemli
Onun grmesi de, iitbir vesiledir. ncelikle Allahn bizim iin yarattmesi de ayan hayrettir (O ne
nimetleri grmemiz ve bu ikram karsnda kesiz bir grc, ne esiz bir
retmemiz gerekir. Bununla ilgili olarak Kuranda,
iiticidir!)
Kendiniz iin her ne iyilik ilemi olursanz,
(Kehf suresi, 26. ayet.)
Allah katnda onu bulursunuz. phesiz Allah
btn yaptklarnz grr.36 buyrulmutur.
5. Kudret
Kudret sfat, Allahn her eye kadir olduu anlamna gelir. Onun her eye gc yeter. Hibir
ey onu aciz brakamaz. O, hi kimseyle de bu gcn paylamaz. Btn kinat onun tasarrufu altndadr. Onun her eye muktedir olmas hakszlklarla mcadele eden insana sabr, gven ve mit
verir. nk gc ve merhametiyle iyi ve doru olan destekleyen odur. Bu ayn zamanda hakikatin
de gl olduu anlamna gelir. Bu anlamda onun
gc karsnda saygyla eilen insan hesap veBLG KUTUSU
receinden hareketle kendini ktlk yapmaktan
alkoyar. Kuranda, O, takvaya (kendisine
kar gelmekten saknlmaya) layk olandr, balamaya ehil olan da odur.37 buyrulmutur. Bu
durumda her eye gc yeten Rabbimiz karsnda sorumluluklarmzn farknda olmamz gerekir.
37 Mddessir suresi, 56. ayet.
86
phesiz Allah her

eye kadirdir.
(Bakara suresi,148. ayet.)

6. rade
DEERLENDRELM
rade sfat, Allahn irade sahibi olduu anlamna gelir. O, bir eyi yapmay istediinde ona saRabbin, istediini hakdece Ol. der ve o da hemen oluverir.38 Hibir ey
kyla yapandr.
onun iradesi nnde duramaz. O dilemeden hibir
(Hd suresi, 107. ayet.)
ey gereklemez. Kuranda, Kehf suresinin 22.
Yukardaki ayeti irade sfat ereveve 23. ayetlerinde, Hibir konuda Allah izin
sinde deerlendiriniz.
verirse (dilerse) demeden yarn u ii mutlaka
yapacam deme buyrulmutur. Kuranda onun insanlar iin doru, gzel ve kolay olan eyleri
istedii vurgulanr.39 Bu yzden insanlar kendi iradeleriyle giritikleri ilerde onun iradesini dikkate
almaldrlar.
7. Kelam
Kelam sfat, Allahn konumas anlamna gelir. O, herhangi bir maddi araca ihtiya duymadan
DNELM
konuur. Kurana da Allahn sz anlamnda
Allah, bir insanla anKelmullah denir.40 Allahn peygamberlerine
vahyetmesi, gnderdii kitaplar ve yarattklarna
cak vahiy yoluyla yahut
ilettii ilhamlar bu kelam sfatnn sonulardr.
perde arkasndan konuur. Yahut bir
rnein, Allah, Musa ile konutu.41 ayeeli gnderip, izniyle ona dilediini
tinde belirtildii gibi Allah, gnderdii elilerin
vahyeder. phesiz o ycedir, hkm
bazlaryla konumutur. phesiz bu konumalar
ve hikmet sahibidir.
karlkl deildir. Bir perde arkasndan, melek ya
(r suresi, 51. ayet.)
da vahiy araclyladr. Ayrca btn mahlkat birer ayet olarak yaratcsnn imzasn tar ve bir
Yukardaki ayeti dikkate alarak vahmesaj ierir. Bu mesajlar, Allahn varl ve biryin geli ekilleri zerinde dnnz.
liini ifade eder. Kuranda, De ki: Rabbimin
szleri(ni yazmak) iin denizler mrekkep olsa
ayrca deniz stne deniz katsak yine de Rabbimin szleri bitmeden denizler tkenirdi.42 buyrulmutur. Evrendeki harikulade yaratl onun iradesinin bir tecellisi olabilecei gibi hakikati ifade
eden btn doru szler de onun kelamnn bir tezahrdr.
8. Tekvin
Tekvin sfat, Allahn yaratc olduu anlamna gelir. O, bu ezel sfatyla yoktan var eden ve
benzersiz yaratandr. Onun rzk vermesi ve cezalandrmas gibi btn fiilleri bu yaratma sfatyla
ilgilidir. Btn lem, onun eseridir. Gklerde ve yerde bulunan herkes ondan ister. O, her an
yaratma hlindedir.43 ayeti onun her an yeni bir yaratma iinde olduunu gsterir. Bu yaratma ii
bir defada olup biten bir ey olmayp srekli ve devam eden bir faaliyettir. Kuranda Yunus suresinin
38 Nahl suersi, 40. ayet.
39 Bakara suresi, 185. ayet; l-i mrn suresi, 108. ayet; Mide suresi, 6. ayet.
40 zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, s. 273.
43 Rahmn suresi, 29. ayet.
87
KELAM
34. ayetinde, De ki: O sizin tanrlatrdnz
NOT EDELM
varlklar arasnda (hayat) yoktan var edip de
O, her trl yaratmay
sonra onu tekrar tekrar yaratan var m? De
gayet
iyi bilir.
ki: (Ancak) Allahtr, (btn karmaklyla
hayat) yoktan var eden ve sonra tekrar tekrar
(Ysin suresi, 79. ayet.)
yaratan. Hl byleyken, nasl oluyor da, yanl
hkmediyorsunuz! buyrulmutur. Hayata anlam ve deer katan bu yeniden ve yepyeni yaratllardr. Bu anlamda insan, yaratl takip edip her
yeni gnn yeniden yaratllara konu olduunu dnerek kretmelidir.
B. Zat Sfatlar:
Allahn vcud, kdem, beka, vahdaniyet, muhalefetn lil-havdis, kyam bi nefsihi gibi sfatlarna zat (selb) sfatlar denir. Bu sfatlar bilmek onu tenzih etmek asndan nemlidir. Tenzih
etmek, onu eksiklik ve noksanlklardan uzak tutmak olduu gibi onun hakknda kt zan, yanl
dnce ve tasavvurlardan da kanmak anlamna gelir. Bu sfatlarla ortaya konan anlamlarn zdd
reddedilir. Bu anlamda selb sfatlar, Allahn ne olmad n aklar.
1. Vcud
Vcud, sfat Allahn var
olmas demektir. O, varlnda
phe olmayan ve yokluu dnlemeyendir. Yaratt her ey
onun varlnn delillerindendir. Bu ynyle o hem grnen
YORUMLAYALIM
Onlar grmyorlar m ki, biz geceyi iinde rahat etsinler diye, gndz de
(her eyi) gsterici (aydnlk) olarak yarattk. phesiz bunda inanan bir toplum iin elbette
(Allahn varln gsteren) deliller vardr.
hem de gizli olandr. Biz onun
(Neml suresi, 86. ayet.)
zatn ve mahiyetini bilemeyiz.
Yukardaki ayeti Allahn varlnn delili olarak yorumlaynz.
Kuranda, Gzler onu idrak

edemez ama o, gzleri idrak
eder44 buyrulmutur. Bizler ancak akl ve duygularmzla eserlerini gzlemleyerek Allahn var
olduunu biliriz. Onun varl inanan kullarna huzur ve gven verir, adalet duygusunu glendirir.
Btn bunlar ise hayatn zorluklarna kar nemli bir destek anlamna gelir.
2. Kdem
Kdem sfat, Allahn ezel olduu anlamna gelir. Onun balangc yoktur. Sonradan yaratlm
deildir. O, ncesi olmayan ilktir. Zaman, Allah tarafndan yaratlmtr. Dolaysyla onun iin nce
ve sonra diye bir dnce olamaz. Allahn ncesinin olmamas btn lemin onun tarafndan yaratldn gsterir. nk madde ezel deildir. Ezel olan sadece Allahtr ve her eyi o yaratm ve
88

ekillendirmitir. Bu anlamda, Hepinizin dn ancak onadr. Allah, bunu bir gerek olarak
vaat etmitir. phesiz o, balangta yaratmay
yapar, sonra, iman edip salih ameller ileyenleri adaletle mkfatlandrmak iin onu (yaratmay) tekrar eder45 ayeti balangc olmayan
Allahn her eyi balatan olduunu ifade eder.
Bylece yaratlan eylerin bir sonu olduu anlalr. Nitekim sonlu bir varlk olarak yaptklarndan
sorumlu olan sadece insandr.46
BLG KUTUSU
O, ilk ve sondur; hem
(eserleri ve varlnn delilleriyle gn gibi ak bir)
zahirdir hem de (mahiyeti kavranamaz, nicelii ve nasll bilinemez
bir) batndr. O, her eyi hakkyla
bilendir..
(Hadd suresi, 3. ayet.)
3. Beka
Beka sfat, Allahn ebed olduu anlamna
gelir. Onun sonu yoktur. O, lmeyen diridir. Ondan sonra da hibir ey yoktur. Zira balangc olmayann sonu da olamaz. Allahn baki (sonsuz)
olmas ahiret hayatnn devamyla ilgili olarak
insana mit verir. zellikle cennet ve iindeki
nimetlerin sreklilii, hayrda yarmak adna iyi
bir teviktir. nanan kii, Rabbinin sonsuzluu
karsnda kendisinin sonlu (lml) olduunun
ve yaamn kaynann o olduunu da bilir. n-
DEERLENDRELM
Gklerde ve yerde var
olan her ey yok olup gitmeye mahkmdur; ama kudret ve
ihtiam sahibi olan Rabbinizin zat
sonsuza dek kalcdr.
(Rahmn suresi, 26, 27. ayetler.)
Yukardaki ayetleri beka sfat erevesinde deerlendiriniz.
k Allahtan bamsz bir ebedilik dncesi hesap verme sorumluluunu kaldrr. Dikkat edilirse
eytann Hz. demi saptrmak iin teklif ettii
eylerden biri bu ebed kalma arzusudur ki onun
cennetten kmasna sebep olmutur.47
YORUMLAYALIM
De ki: O Allah birdir.
Allah Sameddir (Her ey
4. Vahdaniyet
ona muhtatr ve o, hibir
Vahdaniyet sfat, Allahn bir olduu anlamna

gelir. O, benzeri olmayan bir tektir. Ei ve orta
yoktur. Baba ya da oul deildir. Kuranda, hlas
suresi onun birliini vurgulayan en nemli surelerden biridir. Bu anlamda insann, kendisi gibi bir insana ya da baka varlklara kul olmas yasaklanm
ve Allahtan bakasna ibadet/kulluk etmek redde45 Ynus suresi, 4. ayet.
46 Enbiy suresi, 23. ayet.
89
eye muhta deildir.). O, dourmamtr, dourulmamtr. Onun hibir dengi de yoktur.

(hls suresi)
Yukardaki ayetleri Allahn birlii
konusunda yorumlaynz.
KELAM
dilmitir. Ona ait vasflar baka varlklara verilmez. Bylece insanlar arasnda adalet ve eitlik salanm olur. rnein insanlarn doutan sahip olduu haklar ve imknlar baka bir hemcinsinin ikram
ve ltfu deildir. Bu imknlar veren ve insanlar zgr klan Allahtr. Bu durumda kii hak ettii eyler
iin kimseye minnet borlu olamaz ve haklarn almak iin de bir bedel demek zorunda braklamaz.
Bylece Allahn birlii, kiiyi ve toplumu, haklarna sahip kma noktasnda bilinlendirir.
5. Muhlefetn lil-Havdis
Muhlefetn lil-Havdis sfat, Allahn yarattklarndan hibirine benzemedii anlamna gelir.
O, gerek sfatlarnda gerekse fiillerinde, sonradan yaratlm olanlara benzemez. Allah, zamanla ve
meknla kaytl deildir. Yani zaman ve mekandan mnezzehtir. O, herhangi bir ekilde tasavvur
edilemez. O, sfatlarnda da esizdir. rnein g ve kudretinde snr olmad gibi merhametinde
de benzeri yoktur. Hibir ey hibir konuda onun dengi ya da benzeri olamaz. Bu yzden mmin,
yaratcsn baka hibir eyle mukayese etmez ve bu mkemmel yetkinlik vasflarn baka hibir
varla vermez. Allah, rzk vermesi ve yardm etmesinde olduu gibi affetmesi ve cezalandrmasyla da bakalarna benzemez. Bu anlamda her trl
NOT EDELM
yetkinlie sahip kusursuz bir ilah anlay, gereOnun benzeri hibir ey
in peinde koan insana mit verir. Nitekim insan,
yoktur
gzel ve iyi olan eylerden mit kesmedike iyi olmaya ve iyilik yapmaya devam edecektir.
6. Kyam bi Nefsih
Kyam bi Nefsih sfat, Allahn
hibir eye ihtiya duymakszn bizDEERLENDRELM
zat var olmas anlamna gelir. Ondan
Allah, kendisinden baka ilah
baka her ey var olmak ve varlolmayan, sonsuza kadar diri ve kayn devam ettirebilmek iin baka bir
yumdur (hayatn ve varln kendi kendine yevarla ihtiya duyar. Allahn varl
terli yegne kayna ve dayana olan, her eyi
kendindendir. O, hibir eye ihtiyac
hkmne, iradesine bal klan yaratcdr.)
olmayan yegne ilahtr. Bu anlamda
snrsz zengin ve sonsuz g sahibiYukardaki ayeti Allahn hibir eye ihtiyac
dir. Asla aciz braklamaz. Bu mkemolmamas asndan deerlendiriniz.
mel sfatlaryla kendisine snlmaya
ve yardm beklenmeye layk olan sadece odur. Allahn hibir eye ihtiyac olmamas veya kendi kendine yeterli olmas ortaya koyduu btn emir ve yasaklarn sadece insanlarn kendi faydalarna olduunu hatrlatr. Bizim var
olmak ve yaamak iin Rabbimize ihtiyacmz vardr. Kendi bamza bakalar olmadan yalnz da
yaayamayz, sevgi, ilgi ve efkat isteriz. Zayf veya aciz kaldmz ynler, destek ya da yardm
aradmz durumlar her zaman olur. Bunun bilincinde olan insan bakalarna kar kibirli ve mstani bir tavr ierisine girmez. Elindekileri paylamasn ve yardmlamay renir. Var olmak
iin ihtiya duyaca sebeplere sarlmay terk etmez. Dolaysyla bu sebepleri yaratan Rabbine
kar sorumluluk duymaktan kendini alkoyamaz.
90

4. Kuranda Allahn simleri
sim, bir kimseyi, bir eyi anlatmaya, tanmlamaya, aklamaya ve
bildirmeye yarayan sz demektir. Bir
varln ismini bilmek onu tanmann
ilk admdr. Bu anlamda isimle, kendisine iaret edilen eyin varl ve
zellikleri sz konusu edilir.48 Allahn
isimleri denince de onun varl ve sfatlar akla gelir. Kuranda, En gzel isimler Allahndr. Ona o gzel
isimlerle dua edin49 buyrulmutur. Buna gre Allahn isimlerine elEsmul-Hsn (En Gzel simler) denir.
Bu isimlerin her biri onun ilahlnn birer
ifadesidir. Allah isimleriyle tanmak ve
bu isimlerden hareketle onun vasflarn
renmek gerekir. phesiz onun isimleriyle ifade edilen en stn ve yetkin vasflar ona aittir. O, btn isim ve sfatlaryla
kusursuz ve mkemmeldir.
YORUMLAYALIM
(Allah) gklerin, yerin ve bu ikisi
arasndakilerin Rabbidir. u hlde
ona ibadet et ve ona ibadet etmede
sabrl ol. Hi onun adn tayan bir bakasn
biliyor musun?
(Meryem suresi, 65. ayet.)
Yukardaki ayeti Allahn isimleri konusu erevesinde yorumlaynz.
ARATIRALIM - BULALIM
O Allah ki, ondan baka ilah
yoktur. Grlmeyeni (gayb), de grleni de bilir. Rahman, Rahm olan
odur. O Allah ki, ondan baka ilah yoktur. Meliktir; Kuddstr; Selamdr;
Mmindir; Mheymindir; Azizdir;
Cebbardr; Mtekebbirdir. Allah, (mriklerin kendisine) kotuklar ortaklardan
mnezzehtir. O Allah ki Halik, Bri (ve)
Musavvirdir! En gzel isimler/EsmlHsn onundur. Gklerde ne var, yerde ne
varsa hepsi onu tespih eder. O, Aziz (ve)
Hkimdir.
nanan bir insan kendisini yaratan ve

yaatan Allah daha yakndan tanmak
iin onun isim ve sfatlarn renmelidir. Bylece onun yceliini daha iyi anlayacaktr. Kuranda en gzel isimlerin
Allaha ait olduunun vurguland ayetler, onun yceliini ve hkimiyetini konu
edinir. Sz konusu ayetler, Allahn yetkinliinin tasdik edilmesi ve kusursuzluu
sebebiyle ona sayg duymann gereklilii
(Har suresi, 2224. ayetler.)
zerinde dururlar. Bu ycelik karsnda
insan sorumluluk duymaya arrlar.
Yukardaki ayetlerde geen Allahn isimDolaysyla insan, Allaha ve onun ayetlerinin anlamlarn ve hayatnzdaki karlklerine kar ilgisizliinin douraca kt
larn bulunuz.
sonulara kar uyarlr. Ayrca bu kusursuz niteliklerin baka kimse ya da nesnelere yaktrlmasnn doru olmayaca vurgulanr. Onun adlarn baka anlamlara ekenlerden, o
adlar bakalarna verenlerden ve onu lyk olmayan adlarla aranlardan uzak durulmas gerektii
hatrlatlr.50 Nitekim Kelamclarn genel kanaatine gre Allaha hakikat dnda mecaz ve kinaye
yoluyla isim ve sfat nispet etmek caiz deildir.51
48 Muhammed Esed, Kuran Mesaj, s. 312.
49 Arf suresi, 180. ayet; sr suresi, 110. ayet; T-H sures, 8. ayet; Har suersi, 24. ayet.
50 T-H suresi, 8. ayet; sra suresi,110. ayet; Har suresi, 24. ayet.
51 Saim Yeprem, Kader, s.190.
91
KELAM
Allah lafz, sz konusu isimlerin en kapsaml olandr.
Allah denince onun btn dier isimleri de iinde yer alr. Bu
isim baka hibir varlk iin kullanlamaz. Mmin, Allahn
dier isimlerinin anlamlarn bilerek yerine gre kullanmaldr. Burada ama, isimleri ifade ettii anlam ve ierikten
kopararak tekrar tekrar sylemek deildir. inde bulunulan
duruma gre Allahn isimlerinden birini seerek kullanmak
daha anlamldr. Bylece insann talebinin yerine gelmesi
asndan salkl ve bilinli bir iletiim kurulmu olacaktr.
nk Kuranda, bu isimlerle ona dua edilmesi tlenmitir. Allahn gzel isimlerinin bazlar onun yaratt canllara
olan ltuf ve efkatini gsterir. rnein merhamete ihtiyac
olan biri, onun Rahman, Rahm veya Selam gibi isimleriyle
dua eder. Bolluk isteyen biri Rezzak, Vehhab veya Latif gibi
isimlerini kullanr. zzet ve itibar arayan biri onun Aziz, Celil
veya Mecd isimleriyle arda bulunur. inde yaadmz
lem ok gl ve merhametli olan Allah tarafndan yaratlmtr. Varla hayat veren ve bunu srdren odur. Evrendeki bu harikulade ileyi karsnda insan; mutlu olmann,
sevmenin ve sevilmenin yollarn aramaktadr. Kuranda;
ldren, dirilten, gldren, alatan ve zengin edip kanaat sahibi yapann Allah olduu ifade edilir. 52 Bu durumda mutlu
olmak isteyen insann ona kar saygs, sevgisi ve ilgisi srekli olmaldr.
NOT EDELM
Allah ismi, inananlarn gnlnde ve dilinde;
mit, hayr ve samimiyet
duygularyla ifade edilir. O hlde
herhangi bir ekilde ktle
vesile olacak ya da kiinin zarar
grmesine yol aacak konularda
onun ismi gelii gzel kullanlmamaldr. Kuranda Bakara
suresinin 224. ayetinde, Allah
adna (onun ismini kullanarak)
yaptnz yeminler, erdemlilie, Allaha kar sorumluluk
bilincine ve insanlar arasnda
barn getirilmesine engel tekil etmesin. Zira Allah, her eyi
duyan, her eyi bilendir. buyrulmutur.
Allah isim ve vasflaryla tanyan birinin davranlar

olumlu ynde geliir. Bu isimlerin ifade ettii anlamlardaki doru ve gzel karlklar kiinin onlardan
etkilenerek olumlu davranlar gelitirmesine ve ahlakn olgunlatrmasna vesile olur. Allahn her bir
isminin bir anlam vardr. Bu anlamlar onun hayatn iinde olduunu gsterirler. Allah bu isimleriyle
dnmek insana yaratma ve ynlendirmenin srekli devam ettii uurunu kazandrr. Bu anlamda bu
isimleri kullanan kulun yaantsnda bu sfatlarla ilgili olarak doruluk, adalet ve gvenlik gibi deerler
canlln korur. Bu canllk, iinde kii; daha mitli, inanl, cesaretli ve kararl olur.
BULALIM
Aada Allahn baz isimlerinin (sfatlarnn) anlamlar verilmitir.
Karsna ilgili isimleri yaznz.
A
Yaratc
Rzk veren
Dualara karlk veren

Rezzak
ok seven, ok sevilen
lmsz
Gvenilen
Adil
Yardmc ve dost
Balayc
Yenilmeyen yegne galip
Her eye gc yeten
Yol gsteren
Koruyucu
vlmeye layk
52 Necm suresi, 4348. ayetler.
92
Vedd

NTEMZ DEERLENDRELM
A- Aadaki ak ulu sorular cevaplaynz.
1. Allahn varln ispat eden bir delil aklaynz.
2. Gaye ve dzen delilini aklaynz.
3. Allahn bir olmasnn inanan bir kii asndan nemini anlatnz.
4. Allahn kudret sfatn rneklendirerek izah ediniz.
5. Muhlefetn lil-Havdis sfatn aklaynz.
B- Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi ftrat deliline ait bir nermedir.
A) lem, sonradan meydana gelmitir.
B) lem, iindeki her eyle beraber mmkn bir varlktr.
C) Sonsuzluk fikrinin bana kendi benliimden gelmesi mmkn deil.
D) Kinat, birbiriyle uyumlu bir sebepler ve gayeler sistemi arz eder.
E) nsan yardma ihtiya duyduu zor anlarnda ona snp ondan yardm ister.
2. Aadaki ifadelerden hangisi Allahn en gzel isimleri anlamndadr?
A) Kadr-i Mutlak
B) el-Esmul-Hsn
D) Rabbul-lemin
E) Semiul-Basr
C) Allmul-Guyb
3. Aadakilerden hangisi subti sfatlardan deildir?

A) Hayat
B) lim
C) Semi
D) Basar
E) Vahdaniyet
C- Aada cmlelerde bo braklan yerleri uygun ifadelerle doldurunuz.

(balangc, bek, sonu, basar, semi)
1. Sonu olan her eyin mutlaka bir vardr.
2. Ba olan her eyi mutlaka bir vardr.
3. Allahn ebed olduu anlamna gelen sfat dr.
4. Allahn her eyi grd anlamna gelen sfat dr.
- Allahn isimlerinden tanesinin anlamlarn ve hayatnzdaki karlklarn
bularak yaznz.
93
KELAM
V.NTE
MELEKLER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Meleklerin zellikleri hakknda bilgi toplaynz.
2. Meleklerin varlna inanmann hayatmza etkisi neler olabilir?
Dnnz.
3. Cin ve eytan hakknda kullandmz deyimler hakknda bilgi toplaynz.
4. Cin ve eytan hakknda ayet mealleri bularak snfnzda okuyunuz.
5. eytanla insan arasndaki ilikiden bahseden ayet bularak mealini
snfnzda okuyunuz.
94
V. NTE: MELEKLER
1. Meleklerin Varl
slamda imann temel esaslarndan biri de meleklere iman etmektir.1 Haberci, eli, kuvvet ve
iktidar sahibi anlamna gelen melek, gzle grlemeyen, Allahn emriyle verilen grevleri yerine
getiren, gl, hzl ve zor ilere gc yeten bir varlktr.
Kuranda; melekler, iman konular arasnda yer alr. Yce Allah: Peygamber,
Rabbinden
kendisine
indirilene
iman
etti, mminler de (iman ettiler). Her biri;

Allaha, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine iman ettiler2 buyurmaktadr. Yce kitabmzda meleklerin bazlar zel
isimleriyle bazlar da grevleriyle anlmtr.
Dier semavi dinler de meleklerin varln kabul etmilerdir.
Melekler, Allaha isyan etmezler ve asla
gnah ilemezler. Emrolunduklar ileri aksatmadan yaparlar3. Kuran- Kerimde meleklerin ellere ve kanatlara sahip olduklar
bildirilmitir.4 Kanatlarnn okluu, Allahn
emrini yapmakta ve vahyini getirmekteki
gc, sratleri ve derecelerinin bykl olarak anlalmtr. Melekler; yemekten, imekten, cinsellikten, uyumaktan, yorulmaktan,
usanmaktan, yalanmaktan ve benzeri zelliklerden arnm varlklardr.5 Bu stn zellik-
BULALIM
lerine ramen melekler gayb bilemezler. Bu
Meleklerin zelliklerinin
anlatld ayet meallerinden
bularak snfta okuyunuz.
hususta Kuranda: De ki: Gklerde ve yerde, Allahtan baka kimse gayb bilmez.6
buyrulmaktadr.
1 Bakara suresi, 177, 285, 98. ayetler; Nis suresi, 136. ayet; Enbiy suresi, 19, 20. ayetler; Necm suresi, 27, 28. ayetler.
2 Bakara suresi, 285. ayet; Bakara suresi 177. ayet; Nis suresi, 136. ayet.
3 Nahl suresi, 50. ayet; Enbiy suresi, 19, 20, 26-28. ayetler; Tahrm suresi, 6. ayet; Zmer suresi, 75. ayet; Arf suresi 206. ayet.
4 Enm suresi, 93. ayet; Ftr suresi, 1. ayet; Hkka suresi, 17. ayet; Meric suresi, 4. ayet.
5 Enbiy suresi, 19, 20. ayetler, Zuhruf suresi, 19. ayet; Sfft suresi, 149. ayet; Necm suresi, 27, 28. ayetler; Hd suresi, 69, 70. ayetler.
6 Bakara suresi, 31-33. ayetler; Enm suresi, 59. ayet.
95
KELAM
Allah, meleklerin kyamet gnnde insanlar gibi leceklerini Zmer suresinin 68. ayetiyle haber
vermektedir: Sra flenir ve Allahn diledii kimseler dnda gklerdeki herkes ve yerdeki
herkes lr... Meleklerin insanlar iin efaati olmalar konusunda ise Kuranda u bilgi verilmektedir: Gklerde nice melekler vardr ki onlarn efaatleri; ancak Allahn izniyle, diledii ve
honut olduu kimselere yarar salar.7
nsana nispetle farkl ve stn zelliklerle yaratlan ve Allaha itaat eden meleklere dnya ve
ahirette baz grevler yklenmitir.
2. Meleklerin Grevleri
Hibir varlk gayesiz yaratlmamtr. Ayet ve
hadislerde saylar pek ok olduu anlalan meleklerin de grevleri vardr. Meleklerin esas vazifeleri Allaha kulluk ve onun emirlerini yerine
getirmektir. Bunlardan Cebril, Mkil, srfil ve
Azril byk meleklerdir.
Kuranda Cebrile; temiz, saygn, latif, stn gce ve kesin bilgiye sahip anlamnda Cibrl,
Rhul-emn/gvenilir ruh, Rhul-kuds/kutsal
ruh, rasl/eli isimleri verilmitir.8 Cebril peygamberlere ve meleklere vahiy getirmekle grevlidir.9
Peygamberimize iki defa asli ekliyle10 ve Hz. Meryeme Hz. say mjdelerken normal bir insan
suretinde grnmtr.11 Cebril, Peygamberimizin dostu, mminlerin destekleyicisidir.12
Mkil, doa olaylaryla ilgili grevli melek.Kuran- Kerimde Mkl eklinde yer almaktadr.
Cebril ve Miklin Her kim Allaha, meleklerine, peygamberlerine, Cebrile ve Mkile
dman olursa bilsin ki, Allah da inkar edenlerin dmandr.13 ayetinde zel isimleriyle yer
almas Allah katndaki kymetlerini ve byklklerini gstermektedir.
srfilin ad Kuranda Mnd/arc eklinde gemekte, hadislerde ise srfil ismi zikredilmektedir. Bu hadislerden birisi yledir: Rasulullah (s.a.v.) gece namazna Ey yerin, gklerin, Cebril, Mkil ve srfilin yaratcs Rabbim! duasn okuyarak balard14 Kyameti
7 Necm suresi 26. ayet.

8 Bakara suresi, 97, 98. ayetler; Nis suresi, 163. ayet; Tahrm suresi, 4. ayet; uar suresi, 193, 194. ayetler; Nahl suresi, 102. ayet.
9 Yunus evki Yavuz, Zeki nal, Cebril, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 7, s. 202.
10 Necm suresi, 13, 14. ayetler; Tekvr suresi, 23. ayet.
11 Meryem suresi, 17-21. ayetler.
12 Tahrm suresi, 4. ayet; Kadr suresi, 4. ayet; (Ltfullah Cebeci, Mikl, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 30, s. 45.)
14 Mslim, ed-Du f Saltil-Leyl, 16.
96
V. NTE: MELEKLER
koparacak ilk ve yeniden dirilii balatacak ikinci flemeyi (nefh)15 srfil yapacaktr. Seslenenin yakn
DNELM
bir yerden seslenecei gne kulak ver16 ayetle-
phesiz Rabbimiz
rinde bildirilen insanlar mahere arma grevi de

srfile aittir.17
dosdoru olanlar var ya, onlarn

zerine akn akn melekler iner ve
Bir dier melek olan Azrilin ismi branicedir, Kuranda ve sahih hadislerde gememektedir.
18
Allahtr deyip de sonra
Kurandaki ad lm meleidir. De ki: Sizin
iin grevlendirilen lm melei cannz alacak,
derler ki: Korkmayn, zlmeyin,

size (dnyada iken) vadedilmekte
olan cennetle sevinin! Biz dnya
hayatnda da ahirette de sizin dostlarnzz.
sonra Rabbinize dndrleceksiniz.19 ayetindeki
(Fussilet suresi, 30, 31. ayetler.)
melekl-mevtten (lm melei) Azril kastedil-
Yukardaki ayetleri dikkate ala-
mitir. lm meleinden oul ekliyle (melike) de
rak meleklerin varl zerinde d-
bahsedilmesi,20 Azrilin yardmclarnn olduunu
nnz.
gstermektedir.
Drt byk melein dnda da ok sayda melek
vardr. Bunlar hakknda Nis suresi 172. ayette:
Allaha yakn melekler de, Allaha kul olmaktan
asla ekinmezler21 ifadesi kullanlmtr. Meleklerin gnlden itaat ettikleri, phesiz Rabbin
katndaki (melek)ler ona ibadet etmekten byklenmezler. Onu tespih ederler ve yalnz ona secde
ederler.22 ayetiyle bildirilmitir. Kuranda zikredilen
Hrt ve Mrt isimli melekler23 ise insanlar imtihan
iin gnderilmitir.
15 Neml suresi, 87. ayet; Zmer suresi, 68. ayet.
16 Kf suresi, 41, 42. ayetler; Kamer suresi, 6-8. ayetler.
17 Ltfullah Cebeci, srfil, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 23, s. 181.
18 Secde suresi, 11. ayet.
19 Enfal suresi, 50. ayet; Nahl suresi, 32, 33. ayetler.
20 Ahzb suresi, 56. ayet; Nis suresi, 172. ayet; Zmer suresi 75. ayet.
97
KELAM
Kirmen Ktibn, Rakb-Atd
veya hafaza melekleri insann iyi
ve kt, gizli ve ak amellerini
yazmak ve onu korumakla grevlidir. Bu meleklerden Kuranda:
Yoksa onlarn srlarn ve gizli
konumalarn
duymadmz
m sanyorlar? Hayr yle deil,

yanlarndaki elilerimiz (melekler) yazmaktadrlar24 , nsan
nnden ve ardndan takip eden
melekler vardr. Allahn emriyle
onu korurlar25 ayetlerinde bahsedilmitir.
Allahn, mminlerin kalbine sebat, doruyu ve hakk ilham eden26
ve onlara dua eden meleklerin varl: bir ayette yle bildirilir:
Melekler ise, Rablerini hamt ile tespih ederler ve yeryzndekiler iin balanma dilerler
ayetleriyle bildirilmitir. 27 Bunlara ilave olarak baz melekler mminlerin dnyevi ve uhrevi darlklarnda yardm etmekle grevlendirilmitir.28 Mminlerin dostu melekler, onlarn ahiret yolculuunda da
yanlarnda bulunacaklar ve onlar teselli edeceklerdir.29
Ahirette mminleri selamla karlayacak, onlara hizmet ve arkadalk edecek melekler de vardr.
Kuranda bu konu yle anlatlr:Melekler de her bir kapdan yanlarna girerler (ve yle derler): Sabretmenize karlk selam sizlere. Dnya yurdunun sonucu (olan cennet) ne gzeldir!
30
Baka bir ayette ise zerinde on dokuz (grevli melek) vardr. Biz, cehennemin grevliler -
ni ancak meleklerden kldk. Onlarn saysn inkr edenler iin bir imtihan vesilesi yaptk
buyrulmutur.31 Cennette grevli meleklerin temsilcisine Rdvn, cehennem grevlilerinin temsilcisine
de Mlik denilmektedir.32
24 Zuhruf suresi, 80. ayet.
25 Rad suresi 10, 11. ayetler; nfitr suresi, 10-12. ayetler; Kf suresi, 21. ayet; Enm suresi, 61. ayet.
26 Enfl suresi, 12. ayet; Tirmiz, Tefsr, 3.
27 r suresi, 5. ayet; Ahzb suresi, 43. ayet; Mmin suresi, 7-9. ayetler; Necm suresi, 26. ayet.
28 Bakara suresi, 87, 253. ayet; Nis suresi, 110. ayet; Fussilet suresi, 30, 31. ayetler; Enfl suresi, 9, 10. ayetler; l-i mrn
suresi, 123. ayet; Ahzb suresi, 9. ayet; Necm suresi, 26. ve Mmin suresi, 7-9. ayetler.
29 Fussilet suresi 30, 31. ayetler.
30 Rad suresi, 23, 24. ayetler; Enbiy suresi, 103. ayet; Zmer suresi 73. ayet.
31 Mddessir suresi, 30, 31. ayetler; Zuhruf suresi, 77. ayet.
32 Zmer suresi, 71, 72. ayetler; Zuhruf suresi, 77. ayet; Tahrm suresi, 6. ayet; Alak suresi, 18. ayet.
98
V. NTE: MELEKLER
3. Meleklere mann nemi
Meleklerin varlnn hikmetini gerek manada ancak Allah bilir. nsana den vazife, hikmet
sahibi Yce Allahn, Kuran- Kerimde zelliklerini ve grevlerini anlatt meleklerin varlna
inanmak ve bu imann gereini davranlara yanstmaktr.Melekler ve onlarn varlna iman zerinde dnldnde bunun insana baz faydalar salad ve onu olumlu ynde etkiledii grlecektir.
Meleklerin gnah ilemeyecek ekilde yaratlmalar bir yana, onlar grevlerini kusursuz yerine
getirmektedirler. yilik ve hayr zerinde olular onlar hibir zaman geveklie ve vnmeye sevk
etmemekte, grevlerini aksatmay asla dnmemektedirler. Bu ynyle melekler, uurlu varlk olan
insan iin Allaha kar kulluk grevlerini yerine getirmekte gzel bir rneklik oluturmaktadr.
Meleklerin varlna inanan kimse, Allah tarafndan
grevlendirilmi yazc meleklerce gzetlendii bilinciyle
hayrl iler yapmaya ynelmekte ve ll davranmaktadr. Bu inan kiiyi ktlk yapmaktan alkoymaktadr.
Zihnini ve davranlarn ktlkten korumakla da huzur-
TARTIALIM
Meleklerin varlna
iman etmenin, insann
gnlk hayatna ne gibi
etkileri vardr? Snfta
tartnz.
lu bir hayata kavuturmaktadr.

Melekler iyiliin, gzelliin ve doruluun semboldrler. Meleklere iman eden kimse, onlarn
telkin ettikleri erdemlere ait her arya kulak vermekte ve onlar iselletirerek melek gibi insan
unvann kazanmaktadr. Mmin bu olumlu yaklamn etkisiyle daha da olgunlamakta; yklendii
grev ve sorumluluun kendisini melekten stn klaca uuruyla ahlaki gzelliklerini daha da arttrma yollarn aramaktadr.
Meleklerin darda kalan mminlere yardm ettiine inanan kii, midini kaybetmemekte ve zorluklar karsnda azim ve iradesini yitirmemektedir. Allaha inanan ve bu inanc urunda yola koyulan kimsenin Allahn kendisini melekleriyle destekleyeceini bilmesi gaybe imannn bir dl
olmaktadr.33
Melekler manevi varlklar olduu iin vahiy bilgisinden habersiz insanlar, onlara bilgisizce vasflar yklemilerdir. Mesela baz mrikler melekleri, yeterince deer vermedikleri kz evlatlarna benzeterek Allahn kzlar iftirasnda bulunmular,34 bazlar ise onlar putlar gibi kendilerine efaati
saymlardr.35 Allah Rahmnn kullar olan melekleri36 doru ekilde tantm ve insanlar
buna benzer batl hurafe ve evhamlardan kurtarmtr.
33 Mustafa slamolu, man Risalesi s. 271.
34 Sfft suresi, 149, 150. ayetler.
35 Necm suresi, 26. ayet.
36 Zuhruf suresi, 19. ayet.
99
KELAM
4. Cin ve eytan
Grlemeyen ve duyu organlaryla alglanamayan varlklar meleklerden ibaret deildir. Kurann
ayn trden olduunu bildirdii cinler ve eytanlar da grlemeyen varlklardandr.37 Bu ruhan varlklardan melekler; hayrl, Allaha itaatkr ve insana iyi eyler ilham eden varlklardr. eytanlar ise
insan aldatan ve erre ynelten varlklardr.
Kuran- Kerim ve sahih hadisler cinlerden bahsetmektedir. Cinlerin yaln ateten ve insan trnden nce yaratldklar, Cinleri de daha nce dumansz ateten yaratmtk38 ayetinde beyan
edilmitir. Cinler iradeli varlklardr ve Allaha kulluk iin yaratlmlardr. Allah bu konuda: Ben
cinleri ve insanlar, ancak bana kulluk etsinler diye yarattm.39 buyurmutur.
Cinlerin de gayba dair bilgileri yoktur. Ancak Kuranda gkten bilgi almak iin gkleri yokladklar ve oradan ate huzmeleriyle kovulduklar haber verilmektedir.40 Allah cinlerin kutsallatrlmasn yasaklamtr. nk onlar da kullukla ykmldr41 ve kendilerine peygamberler gnderildii: Ey cin ve insan topluluu! inizden size ayetlerimi anlatan ve bu gnnzn gelip
ataca hakknda sizi uyaran peygamberler gelmedi mi?...42ayetiyle bildirilmitir. Cinlerin
Mslman olanlar mminlerle beraber cennette, kfir olanlar da inkrclarla birlikte cehennemde
kalacaklardr.43
Melekler gibi grlemeyen fakat varl Kuran- Kerim ve sahih hadislerde kesin biimde haber
verilen eytan ise ateten yaratlmtr. eytan, azgnlk ve ktlkte ar giden, kibirli ve insanlar
srarla haktan saptrmaya alan44 cinlerin genel addr. Cinlerin atas blistir. blis Allaha ibadetle
ycelerek melekler arasnda yer almtr. Allahn, deme secde etmesi emrine, ondan stn olduu
iddiasyla isyan ederek haktan sapmtr. Allahn lnetine uram ve onun huzurundan kovulmutur. Bu hadise Kuranda yle anlatlmaktadr: Hani biz meleklere, dem iin sayg ile eilin
demitik de blisten baka hepsi sayg ile eilmilerdi. blis ise cinlerdendi de Rabbinin emri
dna kt. imdi siz, beni brakp da blisi ve neslini, kendinize dostlar m ediniyorsunuz?
Hlbuki onlar sizin iin birer dmandrlar45 Allahn huzurundan kovulan blis insanlar
doru yoldan saptracana and imitir. Hz. dem ve ei Havvy yanltarak cennetten karlmalarna sebep olmu ve soylarn Haktan uzaklatrmak iin youn bir faaliyete girimitir.46
Allah insanlar eytann dmanlna, hilesine ve aldatmacasna kar uyarm, errinden kendisine snlmasn istemitir. Allah, kendisine itenlikle iman ve tevekkl eden kimseler zerinde
onun hibir etki ve hakimiyetinin olmadn Gerek u ki; eytann, inanan ve yalnz Rablerine
37 Arf suresi, 27. ayet.; Kurann 72. suresi, cin ismini tamakta ve baz zelliklerinden bahsetmektedir.
38 Hicr suresi, 27. ayet.
39 Zriyt suresi, 56. ayet.
40 Cin suresi, 8, 9. ayetler; Hicr suresi 17. ayet; Mlk suresi, 5. ayet.
41 Rahmn suresi, 15. ayet; Hicr suresi, 26, 27. ayetler; Kehf suresi, 50, 51. ayetler; Zriyt suresi, 56. ayet.
43 Erba, Ali, Melekler lemi, s. 36.
44 Arf suresi 16, 17. ayetler.
46 Arf suresi, 12, 19-24. ayetler; Bakara suresi, 34-38. ayetler; Kehf suresi, 50, 51. ayetler. Sd suresi, 74-83. ayetler.
100
V. NTE: MELEKLER
tevekkl eden kimseler zerinde bir hkimiyeti yoktur.47 ayetlerinde beyan etmitir. eytan
gl gsteren, insann irade ve ahlaki zayfl, mitsizlii ve kararszldr. Bu yzden eytann errinden; Allaha dua ederek, ona tevekkl ederek ve nefsani arzulara uymayarak korunmak
gerekir. lahi llere uymayanlarn, eytann kuatmasna maruz kalacaklar Kuranda: Kim,
Rahmnn Zikrini grmezlikten gelirse, biz onun bana bir eytan sararz. Artk o, onun ayrlmaz dostudur. phesiz bu eytanlar onlar doru yoldan saptrrlar. Onlar ise doru yolda
olduklarn sanrlar ayetleriyle haber verilmitir.48 eytann kuatmasna kar direnemeyenler
sonunda onun gnll askerleri ve esiri olurlar. Ancak byle kiiler byk bir pimanlkla ahirette
eytan sulayacaklardr. eytan, dostlarnn ahiretteki bu sulamalar karsnda sadece kendilerini
sulamalar gerektiini syleyecektir.49
Allah, eytan kelimesini sfat veya mecaz anlamlarda insan ve cinlerin erlileri iin kullanlmtr.
De ki: nsanlarn kalplerine vesvese sokan, (insan Allah andnda) pusuya ekilen cin ve
insan eytannn errinden insanlarn lahna snrm!50. te bylece biz her peygambere insan ve cin eytanlarn dman kldk. Bunlar aldatmak iin birbirlerine yaldzl laflar fsldarlar. Rabbin dileseydi, bunu yapamazlard melindeki ayetler buna rnek olarak
gsterilebilir.51
Allah, varlklar insanlar farklarn kolaylkla anlayabilsin diye varlklar ztlaryla yaratmtr. Melekler; temizliin, hakkn ve iyiliin, eytan ise onun zdd zelliklerin temsilcisidir. nsann iyi ynne
karlk melek, kt ynne karlk da eytan yaratlm ve bunun birini model almakla snanmtr.
VARLIKLARIN
ZELLKLER
BULALIM
VARLIKLARIN TRLER
+ Melek + - eytan -
Mene/Yaratl
rade/Ykmllk
Ykml
Yok

Yok

Gayb Bilgisi
Bakasna Hakimiyet
Ate
- Cin +
- nsan +
Toprak
Yukardaki varlklarn temel zelliklerine uyan kelimeleri bularak karsndaki

boluklara yaznz.
47 Nahl suresi, 98-100. ayetler; sr suresi, 65. ayet; Arf suresi, 201. ayet. Hicr suresi, 41. ayet.
48 Zuhruf suresi, 36, 37. ayetler.
49 Arf suresi, 200-202. ayetler; Nahl suresi, 98. ayet; sr suresi, 65. ayet; Arf suresi, 21. ayet; Sebe suresi, 21. ayet;
Mminn suresi, 97, 98. ayetler; Mcdele suresi, 14-22. ayetler; brhm suresi, 22. ayet.
50 Ns suresi, 1-6. ayetler.
51 Enm suresi, 112. ayet; Bakara suresi, 14. ayet.
101
KELAM
NTEMZ DEERLENDRELM
1. Kuran- Kerimde ismi geen melekler hangileridir? Yaznz.
2. Kuran- Kerimde eytan hangi zellikleriyle tantlmaktadr? Belirtiniz.
3. eytann hile ve aldatmalarn nleme yollarndan be tanesini saynz.
4. Melek, cin ve eytan, gayb bilip-bilmemeleri asndan deerlendiriniz.
1. Aadakilerden hangisi melekler iin sylenemez?
A) Cebril, Azrail, Mikl ve srfil meleklerin en bykleridir.
B) Melekler insan suretinde, peygamberlere grnmlerdir.
C) Melekler daima Allahn hkm ve emri altndadr.
D) Melekler de bizim gibi hata yapabilen varlklardr.
E) Melekler cennette mminlere hizmet ve arkadalk edecektir.
2. Aadaki seeneklerden hangisi cinlerin zelliklerinden birini belirtmez?
A) Dumansz ateten yaratlm manevi varlklardr.
B) Allahn meleklere verdii gaybi bilgileri alma zelliine sahiptirler.
C) nsanlar gibi kulluk yapmakla ykmldrler.
D) Allahn izni olmakszn asla zarar veremezler.
E) Mmin ve kafir olanlar vardr ve ahirette bizler gibi hesaba ekileceklerdir.
3. Aadakilerden hangisi eytann zelliklerinden biri deildir?
A) eytann bir ad da blistir ve isyan etmeden nce takvasyla meleklerin arasnda bulunmutur.
B) nsanlar zorla kendi egemenliine alabilecek zellikte yaratlmtr.
C) eytan insanlardan nce ve ateten yaratlmtr.
D) eytanlar da gayb bilemezler.
E) ok sinsi ve srarc bir varlktr.
C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri verilen kelimelerden uygun olan ile doldurunuz.
(Cebrail, eytan, insan)
1. Cibril, Rhul-emn, Rhul-Kuds ve Ruh adl melein dier isimleridir.
2. Melek, hakkn ve iyiliin; ise onun zdd zellikleri temsil etmektedir.
102
KELAM
VI.NTE
NBVVET VE LAH KTAPLAR
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Peygamber, resul ve nebi kavramlarnn anlamlarn szlklerden
aratrnz.
2. Sdk, fetanet, ismet kavramlarnn anlamlarn dini terimler
szlnden bulup reniniz.
3. Kutsal kitaplar hakknda bilgi toplaynz.
4. Kurann mucize oluu hakknda bilgi toplaynz.
5. Hz. Peygamberin rneklii ve son peygamber oluu hakknda bilgi
toplaynz.
103
KELAM
1. Resul, Nebi ve Vahiy Kavramlar
Szlkte bir kimsenin szn baka bir kimseye tebli eden kii, eli anlamna gelen resul,
risalet grevini yerine getiren kimsedir. Buna mrsel de denir. Elilik grevine ise risalet denir.
Kuran Kerimde resul kelimesi pek ok ayette yer almaktadr. Kuranda, Andolsun biz resullerimizi (peygamberlerimizi) ak delillerle gnderdik ve insanlarn adaleti yerine getirmeleri iin
beraberlerinde kitab ve mizan indirdik1 buyrulmaktadr.
Nebi, szlkte, haber getiren anlamna gelir. Terim olarak Allahtan gelen vahyi insanlara haber
veren kimsedir. Haber verme iine ise nbvvet denir. Rislet ve nbvvet kelimeleri mastar olup,
her ikisi de peygamberlik anlamna gelmektedir. Farsa bir szck olan peygamber ise, haber veren
ve haber getiren demektir. Kuran- Kerimde bu szcn yerine nebi ve resul kavramlar kullanlmtr. Her kelime bazen birbirlerinin yerine de kullanlmaktadr.
Peygamber olabilmek iin Allah tarafndan vahiy gnderilmesi gerekir. Vahiy, Allah
DNELM
Telnn insanlara iletmek istedii mesajlarn
Aada verilen ayetleri
peygamberlerine, zel bir biimde, gizli ve sokuyarak nebi kelimesinin
ratli olarak bildirmesidir. Peygamberler, kenanlam zerinde dnnz.
dilerine gnderilen vahyi hibir tasarrufta buBakara suresi 213; l-i mrn suresi
lunmadan insanlara aktarmakla grevlidirler.
79, 81; Csiye suresi 16; Ankebt suresi
Kuran- Kerimde bu husus yle dile getiril27; Hadd suresi 26. ayetler.
mitir: Eer (peygamber) bize isnat ederek
baz szler uydurmu olsayd, mutlaka onu
kudretimizle yakalardk. Sonra da onun ah damarn mutlaka koparrdk. Hibiriniz de bu
cezay engelleyip ondan savamazd.2
Peygamberlik, Allah vergisidir. alma, ibadet ve taatla elde edilemez. Peygamber olabilmek
iin Yce Allah tarafndan seilmi olmak en temel arttr. Yce Allah temiz ve sekin kullar arasndan kimi peygamber yapacan kendisi belirler ve dilediini elilikle grevlendirir. Allah, peygamberliin tmyle kendi seimi olduunu yle ifade etmektedir: Bu, Allahn lutfudur. Onu
dilediine verir...3 Bu seimde mal, mlk, an, hret ve makam belirleyici deildir.
lk gnderilen peygamber, ayn zamanda ilk insan olan Hz. dem (as.)dir. Son peygamber ise Hz. Muhammed (s.a.v.)dir. Kurann Fakat o, Allahn Resul ve peygamberlerin
sonuncusudur4 ifadesi peygamberliin Hz. Muhammed (s.a.v.)le son bulduunu bildirmektedir.
nceki peygamberlere gnderilen vahyin korunamam olmasna karlk, Hz. Muhammed (s.a.v.)e
gelen vahiy, hi bir deiiklie uramadan Allahtan geldii ekliyle, olduu gibi korunmutur. Bundan dolay, Hz. Muhammed (s.a.v.)den sonra peygamber gnderilmesine gerek kalmamtr. nk
Kuran, kyamete kadar btn insanla yol gsterecek evrensel bir kitaptr.
1 Hadd suresi, 25. ayet.
2 Hkka suresi, 44-47. ayetler.
3 Cuma suresi, 4. ayet.
104
VI. NTE: NBVVET ve LAH KTAPLAR

Kuranda da belirtildii gibi yce Allah, tarih boyunca peygamberler gndermi, insanlar onlar araclyla gerei benimseyip yaamaya armtr. Kendilerine peygamber gelmemi hibir
topluluk ve mmet bulunmad Kuranda yle dile getirilmektedir: Allaha andolsun ki biz
senden nceki mmetlere de peygamberler gndermiizdir...5 Gnderilen her peygamber grevlendirildii toplumun dili ile tebliini yapm, onlar Allaha inanmaya armtr. Yce Allah bu
konuda yle buyurmaktadr. Biz her peygamberi, ancak kendi kavminin diliyle gnderdik ki,
onlara (Allahn emirlerini) iyice aklasn. Allah, dilediini saptrr, dilediini de doru yola
iletir. O, mutlak g sahibidir, hkm ve hikmet sahibidir.6 Bu durum peygamberlerin toplumla
aralarndaki iletiimi kolaylatrmtr. Kuranda baz peygamberlerin isimleri aka zikredilmektedir. Ancak gnderilen btn peygamberler bunlardan ibaret deildir. Kuranda, bu konuda yle
buyrulmaktadr: Ey Muhammed! And olsun ki senden nce birok peygamberler gnderdik;
sana onlarn kimini anlattk, kimini anlatmadk...7
slam inancna gre, peygamberlik dinin en nemli messeselerinden birisidir. Her Mslmann,
Hz. dem (as.)den Hz. Muhammed (s.a.v.)e kadar insanla gnderilmi, aralarnda herhangi bir
ayrm yapmadan btn peygamberlere ve bunlarn Allahtan getirdii btn bilgilerin gerek ve
doru olduuna iman etmesi farzdr. Bu konuda Yce Allah Kuranda Peygamber, Rabbinden
kendisine indirilene iman etti, mminler de (iman ettiler). Her biri; Allaha, meleklerine, kitaplarna ve peygamberlerine iman ettiler ve yle dediler: Onun peygamberlerinden hibirini
(dierinden) ayrt etmeyiz.8 buyurmaktadr.
2. Allahn Peygamber ve Vahiy Gndermesinin Nedenleri
nsanlarn gerek birer yol gsterici olan peygamberlere ihtiyac vardr. Allahn insanlara peygamber gndermesi, onun kullarn sevdiinin ve onlara merhametli olduunun bir gstergesidir.
Nitekim Kuran Kerimde bu husus yle belirtilmitir: Andolsun, Allah, mminlere kendi ilerinden; onlara ayetlerini okuyan, onlar artp tertemiz yapan, onlara kitab ve hikmeti reten
bir peygamber gndermekle byk bir ltufta bulunmutur. Oysa onlar, daha nce apak bir
sapklk iinde idiler.9
Allah insan en gzel ekilde yaratm, ona akl, irade ve dnme gibi bir takm yetenekler vermitir. nsan bu yetenekleri sayesinde kendisi, evresi ve dier varlklar hakknda baz bilgiler edinmi olsa da btn bunlar snrl ve kendi gc oranndadr. rnein, insan aklyla Allahn varln,
birliini anlayabilse de ona ait birtakm sfatlar tamamen kavrayamaz. Allaha nasl ibadet edeceini, lm sonrasnda neler olacan bilemez. Dnya ve ahiret mutluluuna kavumak, fikir ve ahlak
ynyle ykselmek, ancak peygamberlerin rettii buyruklar yerine getirmekle mmkn olabilir.
5 Nahl suresi, 63. ayet; Ynus suresi, 47.ayet.
6 brahim suresi, 4.ayet.
7 Mmin suresi, 78.ayet.
105
KELAM
te yce Allah, insanlarn bu ihtiyacn gider-
NCELEYELM
mek iin peygamberler gndermitir.
Ey Peygamber, biz seni

hakikaten bir ahit, bir mjdeleyici ve bir uyarc olarak
gnderdik. Allahn izniyle
bir daveti ve aydnlatan bir kandil
olarak (gnderdik).
(Ahzb suresi, 45, 46. ayetler.)
Yukardaki ayeti dikkate alarak Hz.
Peygamberin hangi ama iin gnderildiini inceleyiniz?
nsann belli ilerle sorumlu ve ykml

tutulabilmesi iin de peygamber gnderilmesine ihtiya vardr. Bylelikle ahirette insanlarn
bilmiyorduk, peygamber gnderilmedi diye
Allaha kar mazeret ileri srmelerinin peinen nne geilmi olmaktadr. Kuranda bu
hususta Biz mjdeleyici ve uyarc olarak
peygamberler gnderdik ki artk peygamberlerden sonra insanlarn, Allaha kar
bir bahaneleri olmasn...10 buyrulmaktadr.
Allah, insanlara birtakm sorumluluklar yklemi ve bunlarn neler olduunu ve nasl yerine getirilmesi gerektiini aklamak iin de peygamberler gndermitir. rnein, Kuranda zektn farz
olduu ve kimlere verilmesi gerektii aklanmtr. Fakat hangi mallardan ne kadar verilecei ayrntl bir ekilde anlatlmamtr. nsanlar bu ve benzeri durumlarda peygamberlerin aklamalarna
ihtiya duyarlar. Peygamberler gerekli aklamalar yaptktan sonra Allah, insana yaptklarndan sorumlu tutacan haber vermitir. Eer peygamberler gelmeseydi, insanlar Allahn varlk ve birliini
bilmenin dnda, hibir din hkmle mkellef tutulamazlard. Nitekim ayette de: Biz, bir peygamber gndermedike (kimseye) azap edecek deiliz.11 buyrulmutur.
Ayrca peygamberler aile hayat, toplumsal yaam, ticari ilikiler gibi hayatn her alannda insanlara rnek olmalar iin gnderilmitir. Bu durum Kuran- Kerimde: Resulullah sizin iin en
gzel rnektir12 eklinde ifade edilmitir.
Tarih boyunca btn peygamberler, ayn inan esaslarna inanp balanmay insanlara telkin
etmilerdir. Bunlar; Allaha, meleklere, peygamberlere, kitaplara, ahirete, kaza ve kadere imandr.
Ancak yz yllar iinde insan ihtiyalar farkllam, toplumlarn hayat artlar deimitir. Dolaysyla toplumsal ihtiyalarn karlanmas, insan ilikilerinin artlara gre dzenlenmesi hususunda
sonra gelen peygamberlerin getirdiklerinde ncekilere gre farkllklar olmutur. Bu, meden hayatn
geliimine bal sosyal deiimle ilgili doal bir sonutur. Bu deiim, Hz. Muhammed (s.a.v.)in
getirdikleriyle son eklini almtr.13
Peygamberler de sonu olarak birer beerdir ve iinde bulunduklar toplumun birer ferdidir. Dolaysyla dier insanlar gibi yeme, ime, giyinme ve barnmaya ihtiya duymular ve bu ihtiyalarn karlamak iin herkes gibi onlar da almlardr. nsanlardan farkl olarak Allahtan vahiy
almlardr. Peygamberlerin insanlardan seilmesi, vahyin insanlar tarafndan anlalmasnda, kabul
edilmesinde ve uygulanmasnda byk kolaylklar salamtr. nk peygamberler, iinde yaa10 Nis suresi, 165. ayet.
13 Hseyin Algl, slama Giri Genliin slam Bilgisi, s.161.
106

dklar toplumun problemlerine tank olan insanlardr. Onlar Allahtan aldklar vahiy dorultusunda
toplumun problemlerine zm yollar gstermiler ve bu konuda onlara nderlik etmilerdir. Nitekim peygamberlerin kendileri gibi birer insan zellik tamalarn kabul etmek istemeyen kimselere
Kuranda yle cevap verilmitir: De ki: Eer yeryznde, (insanlar yerine) yerleip dolaan
melekler olsayd, elbette onlara gkten bir melek peygamber indirirdik.14
Peygamberlerin insan olarak gnderilmesinin en
nemli sebeplerinden birisi, insanlara rneklik yapacak kiinin yine insan olmasdr. nsan ancak kendisi
gibi bir insan rnek alabilir. Bu nedenle peygamberler rnek olsunlar diye Allah tarafndan insanlar
arasndan seilerek gnderilmilerdir. Peygamberler,
Allahtan ald emir ve yasaklar sadece insanlara
iletmekle kalmazlar, onlara nclk ederek de rnek
olurlar.
LSTELEYELM
Peygamberlerin gnderili amalarn listeleyiniz.

1. nsanlara sorumluluklarnn
neler olduunu aklamtr.
2. ..................................
3. ..................................
3. Peygamberlerin Nitelikleri
Peygamberler de dier insanlar gibi beeri zelliklere sahiptirler. Oturup kalkar, yer ier, gezer, oluk ocuk sahibi olur, hastalanr ve lrler. Ancak peygamber olmalar bakmndan dier
insanlardan farkl olarak baz sfat ve zelliklere sahip bulunmaktadrlar. Bu sayede onlar,
kendilerine verilen elilik grevini baarl ve
en iyi ekilde yapabilmilerdir. Allahtan aldklar mesajlar insanlara tam olarak iletmek iin
doruluk, gvenilirlik, akll ve zeki olmak,
TARTIALIM
Peygamberler niin dier insanlardan farkl niteliklere sahiptirler? Tartnz.
gnahlardan korunmu olmak gibi zelliklerle donatlmlardr.

a. Sdk (Doru Olmak): Sdk szlkte doru olmak demektir. Kiinin sz ve fiilinin birbirine
uygun olmasdr ve peygamberlerin en nemli zelliklerinden biridir. Allahn tlerini ve buyruklarn insanlara iletmek grevini stlenen kiinin ncelikle drst ve doru olmas gereklidir.
Peygamberler, szlerinde, ilerinde, dncelerinde ve davranlarnda doru kimselerdir. Bu nitelik,
peygamberlerin ilah buyruklar insanlara bildirmede de doru szl ve sadk davrandklar anlamna
gelir. Peygamberler asla yalan sylemezler. Eer yalan syleyecek olsalard kendilerine inanan halkn gven duygusunu kaybederlerdi.
Peygamberler kendilerine vahiy gelmeden ve henz teblie balamadan nce de iinde yaadklar toplum tarafndan ahlak ynnden en stn kii olarak kabul grmlerdir. Kuran- Kerimde
bu husus zerinde youn olarak durulmu ve btn peygamberler gibi Hz. Muhammed (s.a.v.)in de
107
KELAM
sadk olduu, yalanclardan olmad vurgulanmtr. Hz. Peygamber, risaletin ncesinde ve sonrasnda, bir baka deyile yalnz mminler tarafndan deil, iinde yaad toplumun her kesiminin
ahadetiyle Sdkul-Vadil-Emn olarak vasflandrlmtr.15
Kuran- Kerim baz peygamber iin doruluk (sadk) nitelii kullanrken, Kitapta smaili
de an. phesiz o, sznde duran (sadk) bir kimse idi. Bir resul, bir neb idi.16 bazlar iin
de sddk kelimesini kullanmtr. Ayette bu husus Kitapta brahimi de an. Gerekten o, son
derece drst (sddk) bir peygamber idi.17 eklinde yer almaktadr.
b. Emanet (Gvenilir Olmak): Emin ve gvenilir olmak demektir. Kendisine braklan bir eye
veya kendisine yklenilen bir grev ve sorumlulua riayet etmektir. Konu hakknda bir ayette yle
buyrulur: Bir peygambere, emanete hyanet etmesi yaramaz18 Emanet sfatnn zdd olan
hyanet, onlar hakknda dnlemez.
Peygamberler gerek risalet ve nKONUALIM
bvvet grevlerini yerine getirmede

gerekse btn dier hususlarda gvenilir ve emin kimselerdir. Kuran-
Kerimde peygamberlerin bu zelli-
Doru ve gvenilir olmann sosyal

hayattaki nemi nedir? Arkadalarnzla konuunuz.
i ile ilgili birok ayet vardr. Size

Rabbimin szlerini bildiriyorum.
Ben sizin iin gvenilir bir tym.19 ayeti buna rnektir. Peygamberler iin en byk emanet,
dini buyruklarn, Allahn tlerinin insanlara ulatrlmasdr. Onlar, bu konudaki sorumluluklarn
en iyi ekilde yerine getirmilerdir. Kendilerine verilen emaneti korumulardr.
Peygamberler sadece peygamberlikleri dneminde deil kendilerine bu grev verilmeden nce
de, bu sfatlar ile tannrlar. Bunun en gzel rnei ise kukusuz peygamberimiz Hz. Muhammed
(s.a.v.)dir. O, gerek peygamberlikten nce ve gerekse peygamberlii srasnda toplum iinde en
gvenilir stn bir kiilie sahipti. Bundan dolay da cahiliye dneminde, Mekkenin mrikleri
tarafndan el-Emin yani gvenilir olarak isimlendirilmitir.
c. Fetanet (Akll ve Zeki Olmak): Peygamberlerin akll, zeki, kavrayl ve anlayl olmalar
demektir. Peygamberler stn bir akl ve zekya, kuvvetli bir hafzaya ve yksek bir mantk ve ikna
kabiliyetine sahiptirler. Peygamberlik byk sorumluluklar gerektiren bir grevdir. Bu sorumluluu
yerine getirebilmek iin keskin bir zekya ve stn kabiliyetlere sahip olmak gerekir. Bu stn yetenekleri sayesinde Allahn mesajlarn ok iyi kavramlar ve insanlarn sorunlarn zme kavuturmulardr.
15 Komisyon, mam Hatip Liseleri Kelam Ders Kitab, s.93.
16 Meryem suresi, 54. ayet.
108
YORUMLAYALIM
Kbenin inas srasnda, Hacer-i Esvedi

yerine koyma erefine nail olmak
iin Kurey kabileleri arasnda
ihtilaf kmt. Hz. Muhammed
(sav.)in peygamberlikten nce,
bu ihtilafta hakem tayin edilmesi
neticesinde gsterdii stn maharet, kmak zere olan bir sava nlemitir.
Bu olay, Hz. Muhammedin
gvenilirlii ve zekas asndan
yorumlaynz.
Kuran- Kerimde bu sfatla ilgili olarak Hd

(as.)un kavmine hitab yle gemektedir:
Hd, yle dedi: Ey kavmim! Bende akl ktl yok. Aksine ben lemlerin Rabbi tarafndan
gnderilmi bir peygamberim.20 Ksaca Yce Allah
gnderdii btn peygamberlerine stn bir zek, byk bir dikkat ve olgunlam bir akl ihsan etmitir.
d. Tebli (Allahtan Ald Mesajlar nsanlara bildirmek): Tebli szlkte bildirmek ve iletmek demektir. Peygamberlerin Allahtan aldklar vahyi gizlemeden, eksiltmeden ve her hangi bir ilavede bulunmadan aynen insanlara bildirmesine tebli denir. Bu
zellik onlarn en nemli grevidir. Peygamberlerin
bu zellii Kuranda yle dile getirilmitir: Ey Resul! Rabbinden sana indirileni tebli et. Eer bunu
yapmazsan onun eliliini yapmam olursun21
Dier bir ayette ise yle buyrulur: Ben size Rabbimin vahyettiklerini tebli ediyorum ve size nasihat ediyorum. Sizin bilmediiniz eyleri de
Allah tarafndan gelen vahiy ile biliyorum.22 Peygamberler Allahtan aldklar vahiyde artrma ve
eksiltme de yapmamlardr.23 Herhangi bir peygamberin Allahtan ald ilah mesaj insanlara tebli
etmemesi sz konusu deildir.
e. smet (Gnahlardan Korunma): Gnah ilemekten kanmak demektir. Peygamberler, peygamberlik grevini stlenmeden nce ve sonra her trl kfr, irk ve byk gnahlardan uzak durmulardr, hayatlarnda bilerek hibir gnah ilememilerdir. nsan olmalar sebebiyle gnah derecesinde olmayan zelle denen birtakm kk hatalar olmutur. Ancak onlar bu hatalarn Yce Allahn
kendilerini uyarmasyla derhal dzeltmilerdir. Bu zellik Kuranda yle dile getirilmitir: Eer
seni sebatkr klmasaydk, gerekten, nerdeyse onlara birazck meyledecektin. 24 Peygamberler rnek ve nder kiiler olduklar iin konumlarn zedeleyecek davranlardan korunmu ve kanmlardr.
YAZALIM
PEYGAMBERLERN ORTAK NTELKLER
SIDK
Meryem suresi,
54. ayet
..
sr suresi,
74. ayet
rf suresi,
67. ayet
.
rf suresi,
68. ayet
Nahl suresi,
82. ayet
Yukardaki verilen ayet meallerinden kardnz zellikleri boluklara yaznz.

21 Mide suresi, 67.ayet.
23 Hkka suresi, 44-46.
109
KELAM
4. Peygamberliin Kant Olarak Mucize
Mucize szlkte aciz brakan, gsz klan, kar konulmaz, harika olay anlamlarna gelir.
Kuran- Kerimde mucize yerine ou kez ayet, yt, beyyine ve delil kelimeleri kullanlmtr.
Ayet; belli olan bir almet, bir eyi ispat eden delil veya iaret demektir. Bu nedenle mucize ya bir
iaret, delil ve ispat ya ilh bir haber ya da tebli edilen sz anlamna gelir.25 Terim olarak ise
peygamberlik iddiasnda bulunan kiinin doruluunu ispat ve inkrclara meydan okumak iin peygamberlerin Allahn izniyle ortaya koyduklar olaanst olaylardr. Mucizenin benzerini ortaya
koymak mmkn deildir. Herhangi bir olayn mucize olabilmesi iin onun nbvvet grevi verilmi
kiilerin elinde zuhur etmesi gerekir. Dolaysyla herhangi bir kimseBULALIM
nin gsterdii harikulade olaya
Aada verilen ayetleri meallerden
mucize denmez. Mucize gerekte
okuyarak peygamberlerin mucizeleAllahn fiilidir, peygamber mucirinin neler olduunu renip siz de
zesi denilmesi mecazdir.
Kurandan peygamberlere ait muciMucize, peygamber araclyla tabiat kanunlarnn ok stnde
ve onlara aykr olmaldr. Ayrca
mucize iddiaya uygun olarak ortaya konulmas, bir yalanlama ya da
inkrdan sonra meydana gelmesi
ve insanolunun aciz kald bir
olay trnden gereklemesi gerekir. Bu nedenle mucizeyi akl ile
izah etmek mmkn deildir.
Allahn destek ve yardm olmadan hi bir peygamber kendiliinden mucize gsteremez. Bu
zellik onlar, inkrclara kar
hakl karr. Bu husus, Kuran-
Kerimde u ekilde ifade edilmektedir: Andolsun ki senden nce
de peygamberler gnderdik ve
zelere rnekler bulunuz.

- Hz. brahim, Bbil Hkmdar Nemrud tarafndan
atee atlm ve ate Allahn Ey Ate, brahime kar
serin ve zararsz ol emrine uyarak onu yakmamtr.
(Enbiy suresi, 58-69. ayetler.)
- Hz. Musann elindeki asann ylan hline gelmesi
(T-H suresi,17-21. ayetler.); Elini koynuna sokup kardnda elinin bembeyaz olmas (T-H suresi 22.;
Neml suresi, 12.; Kasas suresi, 32. ayetler.); Asasnn
Firavunun huzurundaki sihirbazlarn ip ve sopalarn yutuvermesi (T-H suresi, 65-70. ayetler); Asasn
denize vurunca denizin yarlp, sriloullarnn alan
yoldan gemesi, Firavun ve ordusu geecei srada denizin tekrar kapanp onlar bomas. (uar suresi, 61-66.
ayetler)
- Hz. sann Allahn izniyle amurdan ku yapp,
onu fledii zaman canl bir ku olup umas, lleri
diriltmesi, anadan doma kr ve alaca hastalna yakalanm kimseyi iyiletirmesi (Mide suresi, 110. ayet);
Havrilerin istei zerine gkten bir sofra indirmesi.
(Mide suresi, 114, 115. ayetler.)
onlara da eler ve ocuklar verdik. Allahn izni olmadan hi

bir peygamberin mucize gsterme imkn yoktur...26.
25 Komisyon, mam Hatip Liseleri Kelam Ders Kitab, s.91.
110

Allah mucizelerle peygamberlerini desteklemi ve her peygambere zamannn koullarna gre
birtakm mucizeler vermitir. Bir peygambere verilen mucize her peygambere verilmemitir. Kuran,
Hz. Muhammed (s.a.v.)den nceki peygamberlere eitli mucizeler verildiini bize bildirmektedir.
Peygamberimizin en byk mucizesi ise bir hidayet ve rahmet kayna olan Kuran- Kerimdir.
Herhangi bir ilim tahsil etmemi bir kimsenin Kuran gibi bir kitap getirmesi, Kurann mucizeliine
ahit olarak yeterlidir. Kuran her adaki akl sahibi insana hitap eden, akllara durgunluk verecek
derecede byk ve ebed bir mucizedir. Dier peygamberlerin mucizeleri dnemleri geince bittii,
onlar yalnz o dnemde yaayanlar gzledii halde, Kuran mucizesi kyamete kadar srecek bir
mucizedir. Hz. Peygamber (s.a.v.) bir hadislerinde, Hibir peygamber yoktur ki, onlara kendi
zamanlarndaki insanlarn inandklar bir mucize verilmi olmasn. Bana mucize olarak verilen
ise, ancak Allahn bana vahyettiidir27 buyurmutur. Yce Allah da Hz. Peygamberin en byk
mucizesinin Kuran- Kerm olduunu bizlere bildirmitir. Dediler ki: Ona Rabbinden mucizeler indirilseydi ya! De
ki: Mucizeler ancak Allah katndadr ve ben ancak apak bir uyarcym. Kendilerine okunan kitab sana indirmi olmamz onlara
yetmedi mi? phesiz bunda inanan
bir kavim iin bir rahmet ve bir
t vardr.28 Kuran- Kerm,
hem sz hem de anlam ynnden
mucizedir. O, Arap edebiyatnn
zirvede olduu bir dnemde inmi,
Araplara kendisinin bir benzerini
getirmeleri iin meydan okumu,
slbu, artc lafz, fesahat ve
belagatyla onlar aciz brakmtr.
5. Peygamberlere Gnderilenilen Kitaplar

Allah, ilk insan ve ilk peygamber Hz. demden itibaren btn peygamberlere vahiy gndermitir. Ayette bu konu u ekilde aklanmtr: Biz senden nce de, ancak kendilerine vahiy verdiimiz erkekleri peygamber gnderdik. ayet bilmiyorsanz, bunu bilenlere sorunuz.29 Kuran-
Kerimde Yce Allah (cc.)n insanlara vahyi ekilde gnderdii anlatlmaktadr: Allah, bir
insanla ancak vahiy yoluyla yahut perde arkasndan konuur. Yahut bir eli gnderip, izniyle
ona dilediini vahyeder. phesiz o ycedir, hkm ve hikmet sahibidir.30
27 Buhar, tism, 1.
28 Ankebt suresi, 50, 51.ayetler.
111
KELAM
Allah insanlara yol gstermek, onlara iyiyi, gzeli retmek, onlar uyarmak, emir ve yasaklarn
bildirmek iin ilah kitaplar gndermitir. Bu konu bir ayette yle aklanmtr: nsanlar bir tek
mmet idi. Sonra anlamazla dtkleri konularda, insanlar arasnda hkm vermeleri iin,
Allah, mjdeleyici ve uyarc olarak peygamberler gnderdi. Onlarla beraber hak yolu gsteren kitaplar da indirdi31
Yce Allahn kullarna yol gstermek ve aydnlatmak zere peygamberlerine vahyettii szlere
veya bunun yazya geirilmi ekline ilah kitap ad verilir. Kitabn oulu ktbdr. lah kitaplara Allah katndan indirilmi olmas sebebiyle ktb-i mnzele veya semav kitaplar da denilir.
Vahiy, suhf (sahifeler) ve kitaplar olmak zere ikiye ayrlr:
Kurandan nce indirilmi olan ve birka sayfadan oluan vahiy metinlerine suhuf denir. Vahiy
metinlerinin geni hacimli olanlarna ise kitap denilir.
Suhflarn hibiri gnmze kadar ulamamtr. Bunlar hakknda Kuran- Kerimde ayrntl
bilgi verilmemitir. Bunlar toplam 100 sahife olup, Hz. dem, Hz. it, Hz. dris ve Hz. brahim
peygamberlere indirilmitir.
SAHFELER
HZ. DEM
10 SAHFE
HZ. T
50 SAHFE
HZ. DRS
30 SAHFE
HZ. BRAHM
10 SAHFE
Suhufa gre daha hacimli ve kitap eklinde olan ve evrensel mesajlar ieren ilah kitaplar ise
Tevrat, Zebur, ncil ve Kuran- Kerimdir.
5.1. Tevrat
Tevrat brnce bir kelime olup kanun, eriat
ve reti anlamlarna gelir. Hz. Musaya indirilmitir. Tevrata Ahd-i Atk ve Ahd-i Kadm de
(Eski Ahit) denilir. Yahudiler bu kitaba Tora
derler. Yahudi inancna gre Tevrat, Tanrnn Hz.
Musaya Sina Danda vahyettii kitabn addr.
Be blmden oluur: Yaratl, k, Levililer,
Saylar ve Tesniye. Tevrat, Hz. Ms araclyla
sriloullarna branice olarak indirilmitir. Gnmzde dier dillere de evrilmitir.
112

5.2. Zebur
BLYOR MUYDUNUZ?
Kelime olarak yazl ey ve mektup

anlamna gelen Zebur, Hz. Davuda indirilmi olan ilah kitabn addr. Bu konuda
Kuranda yle buyrulur: ...Gerekten
biz, peygamberlerin kimini kiminden stn kldk. Davuda da Zeburu verdik32
Bugn Mezmrlar adyla Eski Ahidde yer
alan Zebur, lirik syleyi ve ilhlerden,
Allaha vg ve hikmetli szlerden ve birtakm nasihatlardan olumaktadr. Mezmur,
Zeburun blmlerine verilen addr ve toplam 150 mezmur vardr.
Allah, Hz. Davuda gzel bir

ses vermiti. Hz. Davud Zeburu
okurken insanlar ve hayvanlar etrafnda
halka olur, onu dinlerlerdi. Zeburu Hz.
Davudtan dinleyenler okuyuuna hayran kalrd.
(bkz:Sebe suresi, 10. ayet;
Sd suresi, 17-20. ayetler)
5.3. ncil
ncil kelime olarak mjde, talim ve retici anlamlarna gelir. Hz. sa araclyla srailoullarna indirilmitir. Bu husus
Kuran- Kerimde yle aklanmaktadr:
Kendinden nce gelen Tevrat dorulayc olarak peygamberlerin izleri zerinde, Meryem olu say arkalarndan gnderdik. Ve ona, iinde doruya rehberlik
ve nur bulunmak, nndeki Tevrat tasdik etmek, saknanlara bir hidayet ve t
olmak zere ncili verdik33 ncile Ahd-i
Cedd (Yeni Ahit) de denilir. Eldeki en eski
ncil metni Grekedir. Bugn Hristiyanlarn
ounun kabul ettii nciller drt tanedir.
Bunlar Matta, Markos, Luka ve Yuhanna ncilleridir.
BLG KUTUSU
Hristiyanlar Kitab-
Mukaddesi kabul ederler.
Kitab- Mukaddes yalnzca ncili deil, Tevrat ve Zebur da
dhil, Hz. Musadan Hz. saya kadar
olan dier peygamberlere gelen kitaplar da iinde bulundurur. Eski Ahit 39,
Yeni Ahit 27 kitap olmak zere toplam
66 kitaptr.
Tevratta sklkla dini kurallara vurgu yaplrken ncilde bu kurallarn daha ok ahlaki boyutuna ncelik verildii grlmektedir.
ncilde Hz. sann yaam, insanlar Allaha
inanmaya arrken karlat glkler,
sevgi, drstlk ve alak gnlllk gibi ahlaki deerler dile getirilir. nsanlarn birbirlerini sevmeleri istenir ve ilah buyruklarn
zne dikkat ekilir.
33 Mide suresi, 46. ayet.
113
KELAM
5.4. Kuran
Szlkte toplamak, okumak, bir araya getirmek anlamna gelen Kuran, Allah tarafndan
Cebril vastasyla son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.)e indirilen, hi deimeden gnmze
kadar ulaan, okunmasyla ibadet edilen, bakalarnn benzerini getirmekten ciz kald Arapa
PAYLAALIM
bir kelmdr. Ysuf suresinin 2. ayetinde, AnlaKuran- Kerime Kiyasnz diye biz onu Arapa bir Kuran olarak
tap,
Furkan, Zikir, Nur diye
indirdik. buyrulmutur. Ancak tm insanlar
isimlendirilmesinin sebepleri ne olabiArapa bilmedikleri iin eitli dillere evirileri,
lir? Grlerinizi arkadalarnzla paymeal ve tefsirleri yaplmtr. Kuran- Kerimin
lanz.
Kitap, Furkan, Zikir, Nur gibi baka isimleri
de vardr.
Hz. Muhammed (s.a.v.) son peygamber, Kuran- Kerim ise son ilah kitaptr. Dolaysyla kyamete kadar baka ilah kitap gelmeyecektir.
Kuran- Kerim 610 ylnn Ramazan aynda, Kadir Gecesinde indirilmeye balanm ve indirili
sreci yaklak 23 ylda tamamlanmtr. Peygamberimiz, gelen ayetleri hemen ezberlemi ve vahiy
ktiplerine yazdrmtr. Vahiy ktipleri gelen ayetleri o gnn yaz malzemelerinin zerine yazmlardr. Yazlan ayetler zenle korunmutur. Bylece 632 ylnda Peygamberimizin vefatndan nce
Kuran- Kerimin indirilii tamamlanm ve yazlmtr.
Hz. Peygamberin vefatndan sonra Hz. Ebu Bekir tarafndan Kuran sahifeleri bir araya toplanarak kitap hline getirilmitir. Hz. Osman dneminde ise bu nsha esas alnarak birka tane daha
yazlm ve her biri o dnemin byk ehirlerine gnderilmitir.
Kurandaki blmlerin her birine
sure, surelerin ierisindeki cmlelere ise
ayet denilir. Kuran- Kerim toptan deil
ayet ayet, sure sure indirilmitir. nk
baz ayetler, belli bir olayn ardndan
gelip o olayla ilgili aklama getirmekteydi. Bylece Mslmanlarn Kuran-
Kerimi daha iyi anlayp zmsemesi
salanmtr.
Kuran- Kerimde Allah, tabiat, insan ve hayat (dnya ve ahiret hayat) ve
nbvvet konular zerinde nemle durulmu ve kendisinden baka bir ilah kitabn gelmeyecei vurgulanarak insanolunun kyamete kadar onunla amel edecei Yce Allah tarafndan buyrulmutur.
Mslmanlarn dier kutsal kitaplar hakkndaki bilgisi de Kurana dayanr.
114
OKUMA METN
Kuran- Kerimin zelliklerini u ekilde maddeletirebiliriz:
1. Kuran- Kerim, Cebrail aracl ile Hz. Muhammede vahyedilmitir. Lafz ve mana bakmndan Allaha aittir. Ona peygamberin sz de bakasnn sz de karmamtr. Kuran, Allahn
kelamdr.
2. Gelen her ayet ve sure, bizzat Hz. Peygamber tarafndan vahiy ktiplerine harfi harfine yazdrlmtr. Ayrca, yzlerce sahabe tarafndan da ezberlenmitir.
3. Kuran, Hz. Muhammedden bize kadar tevatr yoluyla gelmitir. Bugn elimizde mevcut olan
Kuran, Cebrailin Hz. Muhammede getirdii ve Hz. Muhammedin de vahiy ktiplerine yazdrd
Kurann aynsdr. Kurann btn dnyadaki nshalar da ayndr. Zaten Kurann korunmasn
bizzat Yce Allah stlenmitir. Allah: Dorusu Kuran biz indirdik, onun koruyucusu da elbette biziz (Hicr suresi, 9.ayet.) buyurmaktadr.
4. Kuran, lafzen ve manen mucizedir. Fasih, beli ve veciz olma bakmndan insan kudretini
amaktadr. Bu konuda Kuran, btn insanlara meydan okumutur: Ey Muhammed! Senin iin
Kuran uydurdu mu diyorlar? De ki: Onun surelerine benzer bir sure meydana getirin; iddianzda samimi iseniz, Allahtan baka arabileceklerinizi de arn (Ynus suresi, 38.ayet.)
Btn air ve edipler onun benzerini ortaya koymaktan aciz kalmlardr. Kuran, mana ynnden
de mucizedir. Onda ilim, tecrbe ve aklla doruluu sabit olan hakikatlere ve kanunlara aykr hibir
husus yoktur. lim ve tekniin gelimesi, Kurann daha iyi anlalmasna imkn salamaktadr.
5. Kuran, kendisinden sonra bakasnn gelmeyecei son ilah kitaptr. Kurann muhatab btn
insanlardr. htiva ettii hkmler geneldir. O, belli bir rkn veya milletin, bir blgenin veya belli bir
zaman diliminin kitab deil; lemin ve tm insanln kutsal kitabdr. Mslman, Kuran, btn
insanln sorunlarna zm getirecek bir ekilde anlama sorumluluu ile kar karyadr.
6. Kuran, lafznn okunmas bile ibadet saylan bir kitaptr. Onu anlayarak okumann ise Allah
katnda sevab byktr. Yce Allah, Kurann anlalmak iin Arapa gnderildiini bildirmektedir. (Ysuf suresi, 2. ayet.) Kuran- Kerimi okumann zaman ve art yoktur. Onun neresi okunursa
okunsun, her yerde amac, vermek istedii t, gsterdii yol ve tad ruh ayndr. Kuran, btn
insanl iyiye, doruya, adalete ve gzele aran ilah kitaptr.
7. Kuran, insanlara, insan, eyay, olay ve olgular, gerek yzyle gstermek; onu her trl
artlanmadan korumak iin gelmi bir kitaptr.
(Komisyon, Kelam Ders Kitab, s. 83, 84.)
115
KELAM
6. Hz. Muhammedin Peygamberlii
6.1. Mesaj
Hz. Muhammed (s.a.v.), kendisine gelen vahyin yla iinde yaad toplumu dntrmeye
balamtr. Getirdii evrensel hkmlerle insanln ynn deitirmitir. nsanlar hr veya kle
ayrm yapmakszn dine davet etmitir.
Peygamberimiz 23 yllk risalet grevinde tevhit, ahiret, insann kendine ve topluma kar ahlak
grevlerinin ne olmas gerektii ile ilgili Allahn mesajlarn iletmitir. Bu erevede Hz. Muhammed (s.a.v.), insanlar arasnda tek stnlk ls olarak Allaha saygy esas almtr. Btn hayat boyunca, insanlara Kurann ilkeleri dorultusunda davranmtr.
Mekke dneminde Mslmanlar, nce gnllerini putperestliin izlerinden temizlemilerdir.
Mekkede inen ayetler insan hayatnn anlam zerinedir. Bu ayetler insanlar, ibadet etmeye, drst
yaamaya, adalet ve yardmseverlie arr. Medinede inen ayetlerdeyse bir toplumun ve kltrn
inas amalanr.
Veda Hutbesinde Mslmanlarn doru yoldan ayrlmamalar iin mutlaka dikkat etmeleri gereken ilkelere deinilmi ve birok nemli konu dile getirilmitir. Mslmanlarn, Kurana ve snnete
dayal bir din anlayna sahip olduklar srece, dnyada ve ahirette zledikleri mutlulua kavuabilecekleri ifade edilmitir.
DEERLENDRELM
Veda Hutbesinde, fert ve toplum hayatnda son derece nemi olan u hususlara
dikkat ekilmitir:
1. Herkesin can, mal ve namusu tecavzden korunmutur.
2. Kimsenin, kimseye zarar vermeye hakk yoktur.
3. Btn Mslmanlar kardetir.
4. Btn borlar iade edilecek ve bor olarak alnann dnda bir fazlalk (faiz) denmeyecektir.
5. Kan davalar ve adaleti ahsen yerine getirmek yasaklanmtr.
6. Kadnlar, erkeklerin hayat arkadalardr. Buna gre onlara iyi muamele edilmesi emredilmi, onlarn da tpk erkekler gibi mal ve mlke ahs tasarruf haklar olduu ngrlmtr.
7. nsanlarn rk ve renk fark gzetilmeksizin birbirine eit olduklar belirtilmitir.
8. Aile ve toplum hayatna zarar veren zina vb. davranlar yasaklanmtr.
9. Kuran- Kerimin, insanlara bir emanet olarak brakld ve ona smsk sarlmalar
tavsiye edilmitir.
10. Cahiliye dneminde Araplar arasnda ihtilf konusu olan gn, ay ve yl hesaplamasna
aklk getirilmitir. kar iin baz aylarn hell, baz aylarn haram saylmas ve bunlarn
yerlerinin deitirilmesi yasaklanmtr. Bir yl on iki ay olarak tespit edilmitir. Ayrca Mekke ve evresinin kutsallna iaret edilmitir.
11. Emanetlerin, sahiplerine mutlaka iadesi vurgulanmtr.
Yukardaki maddeleri Hz. Peygamberin verdii evrensel mesajlar asndan deerlendiriniz.
116

Hz. Muhammed (s.a.v.), nceki peygamberlerin aksine belli bir topluma ve zamana deil, btn
insanla gnderilmitir. Onun getirmi olduu ilah dinin mesajlar evrenseldir. Evrensel bir din
olan slam, Mslmanlarn evrensel deerlere sahip olmalarn, evrensel dnmelerini istemektedir.
Bu konuyla ilgili olarak Kuran- Kerimde yle denilmektedir: Biz seni btn insanlara ancak
mjdeleyici ve uyarc olarak gnderdik34
slamiyet, insan insan yapan yksek ahlak ve evrensel deerleri insanlara kazandrmak iin vardr. Bu konuda bizler iin tek rnek, lemlere rahmet olarak gnderilen peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.)dir. O, bir yandan Allah katndan alm olduu vahiyle insanlar uyarrken, dier yandan
da, slam nce kendisi yaam ve herkese rnek olmaya almtr.

6.2. rneklii
Peygamberimiz bir yandan ald vahyi insanlara iletirken dier taraftan da slamn anlalmas
iin rnek bir hayat ortaya koymutur. O, slamn doru anlalmas konusunda, Mslmanlara rnek olmutur. Yce Allahn insanla en byk ihsan ve rahmeti olan ve Kuran- Kerimde byk bir ahlak zere35 olduu bildirilen Peygamberimiz (s.a.v.), insan insan yapan erdemleri ve
deerleri kendisinde bulunduran yce bir ahsiyettir. slamn ngrd kmil insan modeli onun
hayatnda ekil bulmutur.Yce Kitabmz Kuran- Kerimde:

Andolsun ki

Reslullahta sizin iin, Allaha ve ahiret gnne kavumay umanlar ve Allah zikredenler
iin mkemmel bir rnek vardr.36 buyrularak, onun hayat bizlere yaanabilir en gzel rnek
olarak takdim edilmektedir. Ancak, onun rnekliinin ve temsil ettii deerlerin iyi anlalmas bilinli bir aba iinde olmay gerektirir. Peygamberimizin rnekliini ve snnetini belirli alanlara ve
davran biimlerine indirgemek yerine, onun temsil ettii deerlerin btnn anlamak ve hayatmza o deerler nda yn vermemiz gerekir. Bunun anlam tarihe gitmek ve gmlmek deil, onun
insanln huzur ve mutluluu iin yapt ary gncelletirerek ahlakn ve retilerini davranlarmzn temeli hline getirmektir. Onun rneklii, sadece Mslmanlar iin deil, btn insanln
mutluluuna ve kurtuluuna k tutabilecek niteliktedir.
Hz. Muhammed (s.a.v.), hem peygamber olmadan nceki dnemde, hem de peygamber olduktan
sonra gzel ahlakyla dikkat ekmitir. O, kendisinin gzel ahlak tamamlamak zere gnderildiini
belirtmektedir.
Hz. Muhammed (s.a.v.)in ahlaknn kaynann Kuran- Kerim olduu ei Hz. Aie tarafndan da
yle ifade edilmitir: Siz hi Kuran okumuyor musunuz? Onun ahlak Kuran ahlkdr.37
34 Sebe suresi, 28. ayet ;Ahzb suresi, 40. ayet.
35 Kalem suresi, 4. ayet.
36 Ahzb suresi, 21.ayet.
37 Mslim, Msafirn, 139.
117
KELAM
KONUALIM
Hz. Muhammed (s.a.v.)in rnek Kiilii

Hz. Peygamber, iyi niyetli, efkatli, merhametli, alkan, gayretli, yardmsever, cmert,
sabrl, temiz, tertipli, drst, mtevaz ve vefal idi. Danklktan, kabalktan, kt
niyet tamaktan, kt zan ve nyargl davranmaktan, dedikoduculuktan, tembellikten,
acmaszlktan, yalanclktan, savurganlktan ve gururlanp byklenmekten uzak dururdu.
nsanlar sevip sayar, onlara samimi olarak destek verirdi. Derin bir sorumluluk duygusuna
ve stn bir grev bilincine sahipti. Planl ve tedbirliydi, titiz ve dikkatliydi. Paylamay,
selamlamay, bar ve dayanmay severdi. Karklktan, ihtilafa dmekten, karde
kavgas karmaktan uzak dururdu. Gler yzl idi; onu grenler onunla konuma
konusunda herhangi bir endieye kaplmazlar, aksine rahatlk hissederlerdi. Gerek bireysel
ilikilerinde gerekse kamu hizmetlerinde fedakr ve adaletliydi. Zulm ve hakszlktan
nefret ederdi. Sabr ve kr onun en belirgin zellikleri arsndayd. badetlerini, dua ve
zikirlerini, zetle kulluun gereklerini srekli ve huu ile/itenlikle yapard. badetlere
ayrd zamann dnda istirahata, aile bireylerine, ev ilerine ve halk hizmetine de zaman
ayrr, grev ve hizmetlerini tam bir denge iinde yerine getirirdi. Hak sahiplerine haklarn
eksiksiz verirdi; onun olduu yere hakszlk giremezdi. Bilerek insanlar asla zmez, gnl
krmazd, yanllkla birinin kalbini krmsa zr diler ve helallik isterdi. ntikamdan
deil, insanlar kazanmaktan yana idi. O, hibir zaman lanet okumazd. O, af ve rahmet
peygamberi idi, hogr sahibiydi. Cesaretli davranlmas gereken yerlerde ise kelimenin
tam anlamyla cesurdu, atakt, retkendi. Meru olan her yenilie akt, istiareye, nemli
konularda danmaya/gr alveriine nem verirdi.
(Hseyin Algl, slama Giri Genliin slam Bilgisi, s.176.)
Peygamberimizin rnek kiiliinin, slam mesajn insanlara ulatrmadaki etkisini
konuunuz.
118

6.3. Son Peygamber Oluu
Allah (c.c.) Peygamberimizi yce bir ahlakla38 ve rnek hayatyla39 lemlere rahmet olarak40 tm
insanla gndermitir.41 Hz. Peygamber de Benden evvel her peygamber sadece kendi kavmine gnderiliyordu; ben btn insanla eli olarak gnderildim.42 buyurmutur. Bu sebeple Hz.
Peygamberin getirdii mesajlarn sorumluluu tm insanlar iine almaktadr.
Yce Allah, Hz. dem ile balayan peygamberler zincirini Hz. Muhammed (s.a.v.) ile sona erdirmitir. Artk bundan sonra kyamete kadar baka bir peygamber gelmeyecektir. Bu nedenle Hz.
Muhammede peygamberlerin sonuncusu anlamnda htemul- enbiy denir. Kuran- Kerimde
Peygamberimiz (s.a.v.)in bu zellii yle ifade edilmektedir: Muhammed iinizden hi birinizin babas deildir. Fakat o, Allahn resul ve peygamberlerin de sonuncusudur43 Hz. Peygamber de Ben peygamberlerin sonuncusuyum,44 benden sonra peygamber gelmeyecektir.45
demitir. Baka bir hadisinde de ...Ben btn insanlara gnderildim. Peygamberlik de benimle
son buldu46 ifadesini kullanmtr.
Hz. Muhammed (s.a.v.)in son Peygamber oluu, Mslmanlara nemli sorumluluklar yklemektedir. Her eyden nce her Mslman, Hz. Peygamberin tebli grevini stlenmek zorundadr.
Bunun iin de, slam vahye uygun olarak bilmesi ve anlamas gereklidir.47
38 Kalem suresi, 4. ayet.

41 Sebe suresi. 28. ayet.
42 Buhar, Teyemmm, 1; Salat, 56; Mslim, Mescid, 3.
44 Buhar, Menkb, 18; Mslim, Fedil, 23.
45 Tirmiz, Fiten, 43.
46 Mslim, Mescid, 5.
47 Komisyon, mam Hatip Liseleri Kelam Ders Kitab, s. 99.
119
KELAM
NTEMZ DEERLENDRELM
1. Peygamberler niin gnderilmitir? Syleyiniz.
2. Peygamberlerin sfatlar nelerdir? Belirtiniz.
3. lah kitaplarn gnderilmesinin sebepleri nelerdir? Aklaynz.
4. Suhuf ne demektir? Hangi peygamberlerekaar suhuf gnderilmitir?
5. Drt ilah kitab hangi peygamberlere gnderilmitir? Belirtiniz.
6. Kuran- Kerimi dier ilah kitaplardan ayran en belirgin zellikler nelerdir? Aklaynz.
7. Peygamberlerin insanlar arasndan seilme nedenleri nelerdir? Aklaynz.
B.Aadaki oktan semeli sorularn doru seeneklerini iaretleyiniz.
1. Aadakilerden hangisi peygamberlerin gnderili amac olamaz?
A) nsanlar Allahn dinine davet etmek.
B) nsanlara Allaha nasl ibadet edeceklerini gstermek.
C) nsanlarn eski inan, det ve geleneklerini devam ettirmek.
D) nsanlara ahlaki ynden gzel rnek olmak.
E) nsanlara sorumluluklarn bildirmek.
2. Peygamberler akll ve zekidirler. ifadesinde geen zellik,peygamberlerin hangi sfatdr?
A) Sdk B) Emanet C) Fetanet D) smet
E) Tebli
.
3. Aadaki hangi seenekte drt ilah kitabn indirili zaman gzetilerek peygamberler
doru ekilde sralanmtr?
A) Hz. Musa, Hz. sa, Hz. Davud, Hz. Muhammed.
B) Hz. sa, Hz. Davud, Hz. Musa, Hz. Muhammed.
C) Hz. Musa, Hz. Davud, Hz. sa, Hz. Muhammed.
D) Hz. Muhammed, Hz. sa, Hz. Davud, Hz. Musa.
E) Hz. Muhammed, Hz. Musa, Hz. sa, Hz.Davud.

(vahiy, kitap, resul, Kuran- Kerim, hadis)
1. Risalet grevini yerine getiren eliye .. denir.
2. Allah Telnn insanlara iletmek istedii mesajlarn peygamberlerine, zel bir biimde,
gizli ve sratli olarak bildirmesine .. denir.
3. Yce Allahn kullarna yol gstermek ve aydnlatmak zere peygamberlerine vahyettii
szlere veya bunun yazya geirilmi ekline ad verilir.
4. Peygamberimizin en byk mucizesi.dir.
120
KELAM
VII.NTE
MEAD: AHRET NANCI
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Mminn suresi, 115. ayetinde iaret edilmek istenen hususu bir tefsirden
okuyarak geliniz.
2. Dnya hayatnda yapt her eyin karln mutlaka greceine inanmak
insan davranlarn nasl etkiler? Dnnz.
3. yilik ve ktln karlksz kalmayacan konu edinen ataszleri
bularak defterinize yaznz.
4. Bas, maher ve mizan kavramlarnn anlamlarn aratrnz.
5. Bir Kuran mealinden, cennet ve cehennem ile ilgili ayetler bularak
defterinize not ediniz.
121
KELAM
1. Hayat Amasz Deildir
Byk bir caminin yahut muhteem bir sarayn yaplnn
amasz olabileceini dnebilir miyiz? Elbette hayr. nk
bir yerde bilinli bir tasarm varsa, kesinlikle bir ama var demektir. Bu nedenle, caminin ibadet etmek, sarayn ise yaamak
amacyla yaplm olduu, mimari zellikleri ve donanmndan
apak anlalmaktadr.
Evrenin yaps ile ilgili sahip olduumuz bilgiler, atomdan
hcreye, ondan dev galaksilere kadar her eyin planlanm olduunu, bu nedenle yaratln amasz olamayacan gstermektedir. rnein, atmosferdeki gaz oranlarnn uygunluu,
dnyann eksen eimindeki, mevsimlerin oluumunu salayan
ince hesaplama gibi saysz rnek yaratlta bir amacn gzetildiini aka ortaya koymaktadr. Bu ama hayatn kendisidir.
yle ki bu ama iin dnya adl gezegen adres olarak seilmi
ve evrenin dengeleri de bu amaca hizmet edecek ekilde ayarlanmtr. Bir ayette bu geree yle iaret edilmektedir:
Biz gkleri, yeri ve ikisi arasndakileri bir oyun ve elence olsun diye yaratmadk.1
DNELM
Bir kalemin yazmak iin, bir kitabn
da okunmak iin tasarland apak bellidir. Bir
anahtarn bir kilide uygunluu, anahtarn, o kapy ama
amacyla yapldn apak
gstermektedir.
Saysz gk cismi arasnda,
yaam iin gerekli artlarn,
yalnzca dnyamzda bir araya getirilmi olmas, hayatn
da bilinli bir tasarmn rn
olduunu gstermektedir.
O hlde hayatn amasz
olmas dnlebilir mi ?
Yeryz insan yaam iin dzenlendiine gre; hayatn anlam ve amac nedir? te insan asndan cevaplanmas gereken temel soru budur. Yce Allah Sizi bo ve anlamsz yere yarattmz
ve bize dnmek zorunda olmadnz m sanyorsunuz?2 buyurarak insan hayatn amac konusunda dnmeye ynlendirmektedir.
aysz gk cismi arasnda yaam iin gerekli artlarn dnyamzda

bir araya getirilmi olmas, hayatn amasz
olmadn gsterir.
1 Duhn suresi, 38. ayet.

2 Mminn suresi, 115. ayet.
122
VII. NTE: MEAD: AHRET NANCI

Kuranda hayat kavram hem dnya ve hem de ahiret hayatn ifade etmek iin ortak kullanlr.
Yce Allah yle buyurur: l iken size hayat veren, sizi lme gtren, sonra da tekrar hayata
kavuturan ve (sonunda) kendisine dndrleceiniz Allah nasl inkr edersiniz?3 Bu ayete
gre lmle sadece dnya hayat son bulmakta, Allahn yeniden yaratmasyla da insan iin yeni bir
hayat balamaktadr. Bylece Kuran, Hayat, ancak dnya hayatmzdr. Artk biz bir daha
dirilecek de deiliz4 eklindeki ahiret hayatn yok sayan anlay reddetmi olmaktadr.
Kurana gre dnya hayatnn en nemli zellii insan iin bir imtihan oluudur. Bu zellik bir
ayette yle aklanr: O, hem lm, hem de hayat yaratmtr ki sizi snamaya tabi tutsun (ve
bylece) davran ynnden hanginiz daha iyidir (onu gstersin). O, stndr, balayandr.5
Bu adan bakldnda, insan iin dnya hayat ahiretin tarlasna dnmektedir. Zira insan, dnya
hayatnda yapp ettiklerinin karln ahiret hayatnda grecektir.
Dnya hayatnn amac, insann yaratcsn tanyp, kulluk bilinciyle yaamasdr. Ben cinleri
ve insanlar ancak bana ibadet etsinler (beni tanyp, kulluk etsinler) diye yarattm.6 ayeti bu
amaca vurgu yapmaktadr. Ayetteki ibadet kavram ile kast edilen; Allah tanmak ve onun rzasn
gzeterek yaamaktr. nsann Allah tanmas, varlnn kaynan ve amacn bilmesi demektir.
Allahn rzasn gzeterek yaamas ise yaratl amac dorultusunda bir hayat srmesini gerektirir.
Bu anlamda namaz klmak, oru tutmak birer ibadet olduu gibi, almak, insanla hizmet etmek,
hakkn, hukukun yannda olmak, ktlklere kar kmak vb. btn gzel davranlar ibadet saylmaktadr. Bylece insan yapt iyi ve faydal ilerle hayatnn btnn ibadete dntrebilme
ansna sahip olmaktadr.
Dnya hayatnn nihai amac ahiret hayatn
kazanmak olmaldr. nk Kurann bildirdii gibi dnya hayat geicidir. Asl hayat, ebed
olan ahiret hayatdr. Bu konuyla ilgili bir ayette yle buyrulur: Bu dnya hayat (tek bana) geici zevkler ve oyalanmadan baka bir
ey deildir; ahiret yurduna gelince ite asl
hayat odur. Keke bunu bilselerdi!7 Ayette
verilen mesaj, insann yaamnda amalarn
doru belirlemesi ve dnya-ahiret dengesini
doru kurmas bakmndan ok nemlidir. Zira
insan, ebed ahiret hayatn unutarak yaarsa
byk bir aldana srklenir. Bu aldan hayat
snavnn kaybedilmesi demektir. Kuran bu
konuda da insan yle uyarr:Ey insanlar!
Haberiniz olsun ki, Allahn (yeniden diriltme) vaadi gerektir. Sakn bu dnya hayat
sizi aldatmasn, sakn o aldatc eytan sizi,
Allah hakknda da aldatmasn.8
YORUMLAYALIM
Aadaki ayeti dnya hayatnn
amalar asndan yorumlaynz.
De ki. Allahn kullar iin
yaratt gzellii, rzkn iyisini, temizini yasaklayan kim? De ki: Bunlar dnya hayatnda imana erenler iindir; Kyamet gnnde ise yalnzca onlara zg olacaklardr.
Anlama-kavrama yetenei olan insanlar iin
bu mesajlar, Biz ite byle ak ak dile getiriyoruz.
(Arf suresi, 32. ayet.)

6 Zariyt suresi, 56. ayet.
7 Ankebt suresi, 64. ayet.
123
KELAM
Ahiret hayatnn kazanlaca yer dnya hayatdr. Dnya hayatnda ise maddi ve manevi nimetler
ile zorluk ve skntlar i iedir. O hlde insandan bu hayatta sabretmesi ve kretmesi istenmektedir. Bu nedenle insan, hayatn zorluklar karsnda ylmamal, hakszlklara kar kmal, nefsinin kt arzularna kar da direnmelidir. Ayn zamanda insan hayat btn gzellikleriyle yaamal
Allahn kendisi iin yaratt saysz nimet ve imknlar iin de kretmelidir. kretmek, bu nimet
ve imknlar kullanrken Allahn koyduu snrlar gzetmeyi gerektirir. Yce Allah bu konuda yle buyurur: Ey iman edenler! Allahn size helal kld hayatn gzelliklerinden kendinizi yoksun brakmayn ama Allahn snrlarn da amayn: Allah, snrlar aanlar sevmez.9
Sonuta dnya hayat geici olmasna ramen insan iin, sonsuz ahiret hayatn kazandracak
byk bir frsattr. Bu durumda insan dnya hayatn en gzel ekilde deerlendirmelidir. Doru bir
inan zere drste bir yaam srmelidir. Bilgi, sevgi, sayg ve adalet gibi erdemlere sahip olmaldr. Kt ve irkin davranlardan uzak durmal, yeryznde bozgunculuktan kanmaldr. nsan
dnya ve ahiret mutluluuna ulatracak
ey Allaha kar sorumluluk bilinciyle
YORUMLAYALIM
bir yaam srmesidir. Yce Allah yle
Allahn sana verdiinden
buyurur: Ey inananlar! Allaha kar
(onun yolunda harcayarak) ahiret
sorumluluunuzun bilincinde olun;
yurdunu gzet, ama dnyadan da
nasibini unutma! Allahn sana ihherkes yarna ne hazrladna baksan ettii gibi, sen de (insanlara) iyilik et. Yersn. Allahtan saknn, nk Allah
yznde bozgunculuu arzulama. phesiz ki
Allah, bozguncular sevmez.
yaptklarnzdan haberdardr. Allah
unutan bunun sonucunda, Allahn
kendilerini (yine) bizzat kendilerine
unutturduu kimseler gibi olmayn!
(nk) onlar yoldan sapm (fsk)
kimselerdir.10
(Kasas suresi, 77. ayet.)
Yukardaki ayeti dnya ahiret dengesi asndan yorumlaynz.
2. lm Bir Hayat Gereidir

Kuran- Kerimde lmn bir hayat gerei olduu ve bundan kan mmkn olmad vurgulanr. rnein Her can lm tadacaktr 11 ve (Ey Resulm) de ki: Nerede olursanz olun
lm size ular. Sarp ve salam kalelerde olsanz bile.12 ayetlerinde bu geree iaret edilir.
lm hayatn bir gerei olmasna ramen, insanlarn ounun korktuu ve istenmedii bir durumdur. Bir ayette bu durum yle dile getirilir: lm sarholuu gerekten geldiinde, Ey
insan! te bu senin teden beri katn eydir denir.13 nsann lmden korkmasnn iki temel
sebebi vardr: Bunlardan birisi, lmle ebediyen yok olma korkusu; dieri ise sevdii ve sahip olduu eyleri kaybetme endiesidir. Bu iki korkunun insan yaamna etkileri byktr. Hayat sadece
10 Har suresi, 18, 19. ayetler.
13 Kf suresi, 19. ayet.
124

dnyadan ibaret kabul eden insanlarn, zorluk
ve skntlar karsnda karamsarla kaplmalar ve zamanla hayat anlamsz bulmaya balamalar daha kolay olmaktadr. Stresin temelinde yatan nemli sebeplerden biri de budur.14
YORUMLAYALIM
BTER
Kaklr bir yerde kalr oyuncak,

Ahirete inanmayan insanlar lm gerei
Kurgular biter.
karsnda hayatn anlamyla ilgili farkl tulm.. O geldi mi ne var korkacak?
tumlar gelitirmilerdir. Bazlar, lm varken
dnya hayatnn anlamsz olduunu syleyeKorkular biter.
rek, dnyevi ileri ve sorumluluklar dlayan
Fikir, amaz artk beyinde kuyu;
bir yaam tarz benimsemilerdir. Bazlar ise
Burgular biter.
lm dnmenin anlamsz olduunu, bu neUnuturuz hayat adl uykuyu,
denle lm yok kabul ederek yaamak gerektiini savunmulardr. Bu ikinci grup; YaarUykular biter.
ken lm yoktur, lnce de biz olmayacamBiter, her ey biter; ses, ekil ve renk
za gre lm dnmek anlamszdr. eklinKokular biter.
de de bir felsefe gelitirmitir.15 Her iki gr
de insann dnya hayatn doru bir ekilde
Kabir sualiyle kapanr kepenk,
anlamlandrmas asndan gereki ve doru
Sorgular biter.
yaklamlar deildir. nk her iki durumda da
(Necip Fazl Ksakrek,
lm, insan iin ebediyen yok olmaktan baile, s. 128.)
ka bir anlam ifade etmemektedir. Bu durumda
lm srekli dnmek ahirete inanmayan
Yukardaki iiri, lmn hayatn bir
insann yaam sevincini zayflatr, onu hayatgerei olmas asndan yorumlaynz.
tan koparr. Ayn ekilde, insann srekli lm
gereiyle karlat bir hayatta, onu yok farz
ederek yaamas da mmkn deildir. Bu durumda insan yok olma korkusundan kurtaracak ve hayata doru bir ekilde balayacak ey ahiret inancdr. nk ahirete inanan insan, ncelikle, lmle
yok olmayacana, tam aksine yeni ve sonsuz bir hayatn balayacana inanr. stelik bu yeni yaam, inanan ve iyi iler yapan kimseler iin snrsz nimetlerle donatlmtr. O hlde yaplmas gereken ey, lmden kamak deil; hayat en gzel biimde deerlendirerek ahireti kazanmaktr.
Hz. Peygamber lmn hayatn bir gerei olduunu unutmamamz ve Allahn raz olduu davranlarda bulunarak ona hazrlanmamz tavsiye etmektedir. Kendisine nsanlarn en aklls ve olgunu kimdir? diye sorulduunda da lm oka dnen ve ona hazr bulunandr. te onlar
zeki insanlardr.16 buyurmutur.
lm insana sessiz ve kelimesiz dersler veren bir retmen gibidir. Bu retmen dnen kimseler iin hayat mesajlar verir. Bu mesajlar bazen o kadar etkili olur ki, insan gaflet uykusundan
14 Necati ner, Stres ve Dini nan, s. 33.

15 Necati ner, Stres ve Dini nan, s. 18.
16 bn-i Mace , Zhd, 31.
125
KELAM
uyandrr; hakikatle yzletirir ve insan kt alkanlklarn ve dizginlenemez hrslarn esaretinden
kurtarr. Hz. Peygamber lmn hayatmza yapaca bu olumlu etkiye dikkatimizi eker ve yle
buyurur; Size iki nasihati braktm. Bunlardan
biri susar, dieri konuur. Susan nasihati lm,
konuan ise Kuran- Kerimdir.17 Btn dnyevi saplantlar bak gibi kesen (lm) oka
hatrlaynz.18
mam Gazali, lmle ilgili alglamalarna gre
insanlar drt gruba ayrr. Birinci grup; dnyaya
dalm, hayatn geiciliini unutmu ve yaam yalnzca zevk ve menfaatten ibaret sayan insanlardr.
Bu kimseler lm hatrlamak istemezler. nk
lm bunlarn keyfini karr. kinci grup; hatalarnn farknda olup, tvbe ile kullua ynelmeye alan kimselerdir. Bunlar iin de lm istenmeyen bir
olaydr. nk gnahlaryla lme yakalanmaktan
korkarlar. Bu kimseler, gerekte Allaha dne inanrlar ancak bu kavumaya layk olabilmek iin lmn gecikmesini isterler. nc grup ise, Allah
bilen ve ona ak ile balanm olanlardr. Onlar iin
lm sevgiliye kavumak anlam tar. Bu nedenle lm korkulacak bir ey deildir. Bir drdnc
grup vardr ki, bunlar derece ve irfan olarak en st
dzeyde olanlardr. Bunlar iin her eyin en iyisi,
Allahn uygun grddr. O, neyi dilemise sevilmeye layk olan odur.19
3. nsanlarn lmden Sonra Dirilmesi (Bas,

Har ve Maher Kavramlar)
Bas szlkte Birini kaldrp harekete geirmek, uykudan uyandrmak, diriltmek anlamndadr. slami literatrde ise Allahn ahiret hayatn
balatmak zere, kyamet gnnde lleri yeniden
diriltmesi, onlar kabirlerinden kararak hayata
dndrmesi demektir.
17 Fezailul-Amal, s. 383.
18 Tirmiz, Zhd, 4; Nesai, Cenaiz, 3.
19 Gazali, hya, ev.:Ahmet Serdarolu, C 4, s. 804-806.
126
MEVLANA DYOR K:
ldm gn tabutumu omuzlar
zerinde grdn zaman, bende bu
cihnn derdi var sanma... Bana alama yazk yazk, vah vah deme. eytann tuzana dersen, vah vahn
sras o vakittir. Yazk yazk o zaman
denir. Cenazemi grdnde, ayrlk
deme. Benim bulumam, grmem o
zamandr. Beni mezara koyduklarnda, elveda elveda deme. Mezar Cennet
Kapsnn perdesidir. Batmay grdn
ya, domay da seyret. Gne ile aya
batmadan ne ziyan gelir?.. Sana batma grnr ama, o aslnda domaya
hazrlktr. Mezar ise hapishane gibi
grnr ama aslnda cann hapisten
kurtuluudur
Bilin ki dirildim.. Gzya idim;
tebessm oldum.. Ak deryasna daldm; nihayet baki olan devlete eritim.
Yere hangi tohum atld da bitmedi..
Neden insan tohumuna gelince, yeermeyecek zannna dyorsun? Hangi
kova suya salnd da dolu olarak kmad? Can Yusufu kuyuya dnce niye alasn?.. Can sen aldktan
sonra, lmek eker gibi tatl bir ey.
Seninle olduktan sonra, lm candan
daha tatldr.
(Divan- Kebirden semeler,
Derleme: efik Can, C 2, beyit; 911;
C 3, Beyit; 1393.)

Ahiret hayatna inanmak slam dininin iman esaslarndan biridir. Kuranda Allaha imandan
sonra en ok zerinde durulan konu ahiret inancdr. Bas da ahiret hayatnn balang aamas olarak bir ok ayette haber verilir. Kuranda bas kavram yannda; yeniden dirili gn anlamnda
yevml-bas20; topraktan k gn anlamnda yevml-hurc21 ve pimanlk gn anlamnda yevml-hasre22 ifadeleri de yer almaktadr.
Kuran ahiret hayatnn aamalar hakknda ayrntl bilgiler verir. Dnya hayatndan ahiret hayatna gei aamas kyamettir. Kuran kyametin nasl gerekleeceine dair dikkat ekici tablolar
izer.23 Buna gre kyamet sra flenince balayacak ve kyametin kopmas sonucu evrendeki
dzen bozulup hayat son bulacaktr24. Bundan baka Kuranda sra ikinci flemenin ardndan bas
olaynn gerekleecei, Allahn insanlar tekrar dirilterek yerden ot bitirir gibi topraktan karaca25
ve insanlarn ayn hedefe doru koarak26 Rablerinin huzuruna kacaklar haber verilir27.
KURANDA KIYAMET SAHNELER

Yer, o (son) mthi sarsnt ile sarsldnda,
ve yeryz arlklarn att(nda),
ve insan (akn bir hlde): Buna ne oluyor? diye bard(nda),
O gn yer, btn haberlerini ortaya dkecek,
Rabbinin vahyettii ekilde.
O gn insanlar, yapp ettikleri gsterilsin diye (kabirlerinden) kp
blk blk (yce divana) dururlar.
Ve kim zerre kadar iyilik yapmsa, onu(n karln) grecek,
Kim de zerre kadar ktlk yapmsa onu(n karln) grecektir.
(Zilzl suresi, 1-8. ayetler.)
20 Rm suresi, 56. ayet.

21 Kf suresi, 42. ayet.
23 Kyamet suresi, 6-15. ayetler; nfitar suresi, 1-5. ayetler; Zilzl suresi, 1-8. ayetler.
25 Nh suresi, 17-18. ayetler.
26 Meric suresi, 43. ayet.
27 Ysin suresi, 51. ayet.
127
KELAM
lm sonras hayat insan iin gaybtr. Yani insan bu hayata ilikin gzlemde bulunamaz, deney
ve tecrbeye bavuramaz. nsann bu konudaki bilgisi yalnzca Allahn bildirdiklerinden ibarettir.
Bunun iindir ki Kuran, lmden sonra tekrar diriliin insan tarafndan hayretle karlanmasn ve
bu konuda insann ikna edilmeye olan ihtiyacn gereki ve makul bir durum olarak kabul eder.
rnein bir ayette yle buyrulur: Bir vakit de brahim: Ya Rabbi, lleri nasl dirilteceini
bana gsterir misin? demiti. Allah: Ne o, yoksa buna inanmadn m? dedi. brahim: Elbette inandm, lakin srf kalbim tatmin olsun diye bunu istedim. dedi. (Allah da ona): Drt
ku tut, onlar kendine altr. Sonra kesip her dan bana onlardan birer para koy. Sonra
da onlar ar! Koa koa sana geleceklerdir. yi bil ki Allah azizdir, hakmdir. (stn kudret
ve hikmet sahibidir).28
Kuran, lmden sonra yeniden dirilii anlatrken insann aklna hitap eder. Bunu yaparken de
hemen her insann anlayabilecei bir mantk dili kullanr. nsan, kendi yaamndan tecrbe edilebilir rnekler zerinden dnmeye ynlendirerek lm sonras yeniden dirilii kavramasna yardmc olur. rnein bir ayette, ryp toz olmu u kemiklere kim hayat verebilir?29 diyerek
lmden sonraki dirilii inkr eden kimseye Kuran u cevab verir: nsan kendisini bir nutfeden
yarattmz grmyor mu? Hemen apak bir hasm kesiliyor ve kendi yaradln unutup:
rm kemiklere kim hayat verecek diyerek, bize misl vermeye kalkyor. De ki: Onlar
ilk defa yaratan diriltecektir. O, her trl yaratmay bilendir.30 Ayette ilk bakta fark ettiiYORUMLAYALIM
miz temel mantk udur: Bir ii ikinci defa yapmak,
Ey insanlar! Eer yeniden
dirilmekten phede iseniz,
ilk defa yapmaktan daha kolaydr. Dier bir deyile
unu bilin ki, biz sizi toprakbir eyi ilk defa yapan kimsenin, ayn eyi ikinci
tan, sonra nutfeden, sonra alakadan (adefada yapamayacan dnmek mantk ddr.
lanm yumurtadan), sonra uzuvlar (nce)
Bu durumda anne rahmindeki ilk yaratl, lmbelirsiz, (sonra) belirlenmi canl et paraden sonraki ikinci yaratln kant olmaktadr.
sndan (ceninden) yarattk ki size (kudretiBir baka ayette ise Yce Allah, kuruyup omizi) gsterelim. Ve dilediimizi, belirlenraklam topra, yamurla canlandrp yeniden
mi bir sreye kadar rahimlerde bekletiriz;
sonra sizi bir bebek olarak dar karrz.
diriltmesini rnek verir ve insandan bu olay ile
Sonra gl anza ulamanz iin (sizi
lmden sonraki dirili arasnda benzerlik kurmabytrz). inizden kimi vefat eder; yine
sn ister. Zira insan akl bir eyi ldrp diriltenin,
iinizden kimi de mrn en verimsiz abaka bir eyi de ldrp yeniden diriltebileceini
na kadar gtrlr; ta ki bilen bir kimse
kolayca kavrayabilmektedir. Yce Allah yle buolduktan sonra bir ey bilmez hle gelsin.
yurur: O Allahn ayetlerin den biri de (udur):
Sen, yeryzn de kupkuru ve l bir
Sen, topra, boynu bkk (kupkuru) grrhlde grrsn; fakat biz, zerine yamur
sn. Fakat biz onun zerine su indirince hemen
indirdiimizde o, kprdanr, kabarr ve her
harekete geer ve (hayata) uyanverir! Onu dieitten i ac bitkiler verir.
rilten (Allah), elbette lleri de diriltir. O, her
(Hac suresi, 5. ayet.)
eye kdirdir.31
Yukardaki ayeti snfnzda yorumlaynz.
29 Ysn suresi, 78. ayet.
30 Ysn suresi, 77-79. ayetler.
31 Fussilet suresi, 39. ayet.
128

Kuran Yce Allahn, yeil aatan atei karmasn rnek vererek bunu insann yeniden yaratlna delil olarak gsterir. Zira su ve ate birbirinin zdd iken toprak ve insan byle deildir. Bu
durumda topraktan yaratlp, lnce de topraa karan insan bedeninin, lm sonras tekrar eski
hline dndrlmesi, sudan ate karlmasna gre daha kolaydr. Bir ayette bu durum yle aklanr: Yeil aatan size ate karan Allahtr. Siz de ondan ate yakarsnz. Peki bu byleyken;
gkleri, yeri yaratan Allah, kendilerinin benzerini bir daha yaratmaya gc yetmez mi? Elbette yeter. nk o, yaratan ve bilendir. Bir eyin olmasn istedii zaman, Allahn buyruu
sadece, o eye ol demektir, o ey hemen oluverir.32
Kuran- Kerimin lmden sonra dirili iin getirdii bir dier delil ise udur: Zor ve byk bir
ii yapann, ondan daha kolay ve kk bir ii yapamayacan dnmek akla uygun dmez. Bu
nedenledir ki yerleri ve gkleri, iindeki tm varlklarla birlikte yoktan yaratm olan Allahn, insan
lm sonras ikinci kez yaratmas daha kolay olacaktr. Zira bir eyin btnn yapann paray daha
kolayca yapmas gerekir. Yce Allah bu konuda yle buyurur: Gklerin ve yerin yaratlmas,
insanlarn yaratlmasndan daha byk bir eydir. Fakat insanlarn ou bilmezler.33
Gkleri ve yeri yaratan,

bunlar yaratmakla yorulmayan Allahn, lleri diriltmee
de kdir olduunu grmyorlar
m? Evet, O her eye kdirdir.
(Ahkf suresi, 33. ayet.)
Dnya hayatnda adalet her zaman yerini bulamamakta birok insan yapt ktlklerin karln grmeden gp gitmektedir. Bu dnyada zalim-mazlumdan; iyi-ktden tam olarak ayrt
edilememekte, mutlak adalet gereklemeden bu hayat sona ermektedir. Bu durum herkesin hakkn
alaca ve yaptklarnn hesabn verecei yeni bir hayat zorunlu klmaktadr. Bu Yce Allahn
adalet ve hikmetinin gereidir. Zira u evrende her bir varl adalet ve hikmetiyle belli bir anlam
ve ama iin yaratan Yce Yaratcnn en mkerrem ve sekin varlk olarak yaratt insan mutlak
adaletinden mahrum etmesi dnlemez. Yce Allah bu konuda yle buyurur: Resulm! Sakn,
Allah zalimlerin yaptklarndan gafil sanma! Ancak, Allah onlar cezalandrmay, korkudan
gzlerinin dar frlayaca bir gne erteliyor34 Dier bir ayette ise yle buyrulur: Rabbin
hakk iin, mutlaka onlarn hepsini yaptklarndan dolay sorguya ekeceiz.35
32 Ysin suresi, 80-82. ayetler.
33 Mmin suresi, 57. ayet.
34 brahim suresi, 42. ayet.
35 Hicr suresi, 92, 93. ayetler.
129
KELAM
Ahiret hayatnda bastan sonraki aama hardr.
Har szlkte; Bir topluluu bulunduu yerden karp
bir meydanda toplamak manasna gelir. Bir kavram olarak
ise; Kyamet gnnde yeniden diriltilen insanlarn hesaba ekilmek zere Allahn huzurunda toplanmasdr. Bu
durumda har ahiret hayatnda bastan sonraki aamay
oluturur. Toplanlacak yere maher denir. Ayn anlamda
mevkf ya da Arasat kavramlar da kullanlr.
Kuran- Kerimin birok ayetinde ahiretteki harn tasviri yaplr. Bu ayetlere gre yeryz yarlacak, insanlar kabirlerinden kp Rablerinin huzuruna doru akn edeceklerdir. Bu durum bir ayette yle anlatlr: Sra frlr.
Bir de bakarsn, onlar kabirlerden km, Rablerine
doru akn akn gitmektedirler.36
Maher gn insanlar, inanlarna ve amellerine gre
farkl hllerde bulunacaklardr. Bu hller Kuran tarafndan arpc anlatmlarla tasvir edilir. rnein bir ayette
Yce Allah yle buyurmaktadr: O gn gelince takva
sahiplerini rahmann huzurunda ar konuklar olarak
toplayacaz. Fakat gnaha gmlp gitmi olanlar bir
sr gibi cehenneme doru sreceiz. O gn Rahmn
(olan Allah)n nezdinde sz ve izin alandan bakalarnn efaate gleri yetmeyecektir. 37 Dier bir ayette
ise yle buyrulur: Kyamet gnnde o inkrclar kr,
dilsiz ve sar bir hlde yzkoyun harederiz. 38
YORUMLAYALIM
Aadaki ayeti mam
Gazaliye ait szn de yardmyla yorumlaynz.
Onlar hl: Bu dnyadaki hayatmzdan baka bir ey yok! derler,
Dnyaya geldiimiz gibi lrz ve bizi
ancak zaman yok eder. Fakat onlarn
bu konuda hibir bilgileri yok, onlar
sadece zannederler.
(Csiye suresi, 24. ayet)
Gazali diyor ki; lmden sonraki
dirilme ile ilgili pheler, bu dnyadaki
benzer olaylar iyi kavrayamamaktan ileri
gelmektedir. rnein canllarn remesi
ve ceninin oluumu hakknda bilgi sahibi
olmayan bir kimseye, insan gibi deerli
bir varln nutfe denilen basit bir svdan
yaratld sylenecek olsa bunu kabul
etmekte glk ekecektir. u hlde dnyadaki yaratln olaanstl zerinde iyice dnlrse, lm sonras yaratln imkn da kolayca anlalacaktr.
(Gazali, hya, C 4, s. 511.)
DEERLENDRELM
Aada verilen maher gnn tasvir eden ayet ve hadisi deerlendiriniz.
Ve o kulaklar sar eden ar duyulduunda, te o gn kii kardeinden, annesinden ve babasndan, einden ve evlatlarndan kaar. O gn, herkesin kendine yetip artacak bir derdi vardr. O gn bir
takm yzler parlak, gle ve sevinlidir. Yine o gn bir takm yzleri de keder brm, hznden kapkara
kesilmitir. te bunlar kfirlerdir, gnahkrlardr. (Abese suresi, 33-42. ayetler.)
Hz. Peygamber yle buyuruyor:
Baka hibir glgenin bulunmad kyamet gnnde yce Allah, yedi snf insan, arnn glgesinde barndracaktr. Bu kimseler; adaletli devlet bakan, Yalnzca Rabbine kulluk ederek tertemiz bir hayat sren
gen, kalbi mescitlere bal olan Mslman, birbirlerini Allah iin seven, bir araya gelmeleri de, ayrlmalar
da Allah rzas iin olan iki insan, gzel ve mevki sahibi bir kadnn kendisiyle beraber olma arzusuna Ben
Allahtan korkarm diyerek reddedip ona yaklamayan kii, sa elinin verdiini sol eli grmeden gizlice sadaka
veren kimse ve tenhada Allah anp gzya dken kimse. (Buhar, Ezan, 36; Mslim, Zekt, 91.)
37 Meryem suresi, 85-87. ayetler.
130

4. nsanlarn Sorgulanmas (Hesap, Sual ve Mizan Kavramlar)
Yce Allah insan sz ve davranlarndan sorumlu tutmaktadr. nk insan akl ve irade sahibi
bir varlktr. Aklyla doruyu yanltan ayrt edebilir ve iradesiyle de doru olan seip uygulayabilir.
Bu zellikleriyle insana kendi yolunu belirleme zgrl verilmitir. te insan Allah katnda sorumlu klan bu zgrldr.
Kuran- Kerim insana yeryzndeki sorumluluunu hatrlatrken ayn zamanda bu sorumluluun
niteliini ve artlarn da belirlemektedir. rnein Allah, hi kimseye g yetireceinden bakasn yklemez 39 ayeti insann gcn aan eylerden ykml tutulamayaca ilkesini getirmekte;
Hibir gnahkr bakasnn gnahn yklenmez 40 ayeti ise her insann ancak kendi yaptklarndan sorumlu tutulabilecei lsn koymaktadr.
Kuran ayetleri bir btn olarak incelendiinde, ahiret hayatndaki olaylarn sorgu-sual, amel
defterlerinin verilmesi, mizan ve hesap eklinde bir sralama ile gerekleecei grlmektedir.
Buna gre nce peygamberler ilah teblii ulatrp ulatrmadklarndan, dier insanlar ise bu teblii
benimseyip benimsemediklerinden sual olunacaklardr. Bir ayette bu durum yle aklanr: Elbette kendilerine peygamber gnderilenlere de gnderilmi olan peygamberlere de soracaz. Ve
onlara olup bitenleri tam bir bilgi ile mutlaka anlatacaz. Zaten biz onlardan uzak deiliz41.
Ardndan herkese amel defteri (kitab) verilecek daha sonra bu defterde kaydedilmi olan iyilik ve
ktlkler tartlacak (mizan) ve nihayet ortaya kan sonutan dolay herkes hesaba ekilecektir42
Amel defterleri, bir ksm insanlara sadan,
dier bir ksmna da soldan veya arkadan verilir.
YAZALIM
Amel defterini sadan alanlar cennete girmeyi hak
Ayette verilen mesajlar yaznz.
eden mminlerdir. Onlarn hesab kolay ve sevinci
Kitaplar sadan verilenler sululara: Sizi bu yakc atee srkleyen nedir? diye sorarlar. Onlar
derler ki; Namaz klanlardan deildik, dkn doyurmuyorduk. Btla
dalanlarla beraber biz de dalardk.
Ceza gnn yalanlardk. Bu durumumuz, lm bize gelinceye kadar devam etti.
fazla olacaktr. Bu kimseler snfn geen rencinin yaad karne sevincine benzer bir ekilde
grd kimselere Aln, kitabm okuyun,
dorusu bylesi bir hesaplama ile karlaacam umuyordum derler.43 Amel defterlerini soldan veya arkadan alanlar ise etin bir hesap sonucu cehenneme gidecek kimselerdir. Bunlara amel
defterleri verilirken: imdi oku kitabn, bugn
kendi hesabn kendin grecek durumdasn!. 44
denilecektir.
39 Bakara suresi 286. ayet.
40 Ftr suresi 18. ayet.
41 Arf suresi, 6, 7. ayetler.
42 TDV slam Ansiklopedisi, C 17, s. 240.
43 Hkka suresi, 19, 20. ayetler.
131
(Mddessir suresi, 42-47. ayetler.)
KELAM
nsanlarn dnyadayken yaptklar gizli ak her ey belgelenip ortaya karldktan sonra mizan kurulur. Mizan, Allahn adaletinin herkes tarafndan aka grlmesi iin, ahirette gnah ve
sevaplarn iyilik ve ktlklerin llp tartlmas anlamna gelmektedir. Yce Allah yle buyurur:
Kyamet gn doru teraziler kurarz; hi bir kimse, hibir hakszla uratlmaz. Hardal
tanesi kadar olsa bile, yaplan ortaya koyarz. Hesap gren olarak biz yeteriz 45.
Mizan kurulup insanlarn iyilik ve ktlkleri tartldktan sonra hesap balar. Hesap insanlarn ahirette sorgulanmasdr. Kuranda hesap kavram dnda; hesap gn anlamnda yevmlhisab46 ve hesabn yaplaca gn anlamnda yevme yekml-hisab47 ifadeleri yer alr. Ayrca
mkafat ve ceza gn anlamnda yevmd-din48 ifadesi de kullanlmaktadr.
Her insann ahirette yaptklarndan dolay
hesaba ekilecei bir ayette yle haber verilir.
Her insann boynuna ilediklerini dolarz
yle ki, kyamet gn onun nne, her eyi
ak ak kaydedilmi bulaca bir kitap karrz; ve haydi imdi oku kitabn, bugn
kendi hesabn kendin grecek durumdasn! (deriz).49 Ahiretteki hesap kk, byk her eyi kapsar. Yce Allah yle buyurur:
Her kim zerre arlnca bir hayr ilerse,
onun karln grecek. Kim de zerre arlnca bir ktlk ilerse, onun karln
grecektir.50 Ayet kk de olsa insanlar her
tr gzel davrana tevik ederken, ayn ekilde
her tr ktlkten sakndrmaktadr. Zira kk
de olsa devaml ilenen gnahlar zamanla ktln o insan iin doallamasna yol aar.
YORUMLAYALIM
Mflis Kimdir ?
Bir gn Hz. Peygamber
arkadalarna: Syleyin bakalm mflis (iflas eden kimse) kime
denir? diye sordu. Onlar da: Parasn,
maln, mlkn kaybeden kimsedir
dediler. Bunun zerine Hz. Peygamber
gerek mflisi yle anlatt: Bir Mslman kyamet gn Allahn huzuruna kar. Kld namaz, tuttuu oru,
verdii zekatla pek ok sevap kazanmtr. Ama kimine svp hakaret etmi,
kimine iftira atm; onun maln yemi,
bunun kann dkm, unun cann
yakmtr. Hesap grlmeye balannca
yapt ibadetlerin sevab hakaret ettii, iftira att, cann yakt kimselere
datlm, daha zerindeki kul haklar
bitmeden sevaplar tkenivermi. Verecek sevab kalmad iin, haklarn
yedii kimselerin gnah srtna vurulmu ve cehennemin yolunu tutmutur.
te asl mflis bu kimsedir.
Kurana gre ahiretteki hesapta Allahn

affetmeyecei en byk su irktir. Bir ayette yle buyrulur: phesiz Allah irki (kendisine herhangi bir eyin denk tutulmasn)
balamaz. Bunun dnda dilediini balar. Allaha ortak koan, muhakkak ki, derin
bir sapkla dmtr.51 slama gre insann ahirette mutlaka hesaba ekilecei dier
46 Sd suresi, 53. ayet.
48 Ftiha suresi, 3. ayet; nfitr suresi 15-19. ayetler.
49 sr suresi, 13-14. ayetler.
50 Zilzl suresi, 6-8. ayetler.
(Mslim, Birr, 59.)

Yukardaki hadisi kul haklar ve sorumluluk bilinci asndan yorumlaynz.
132

bir gnah ise kul hakkdr. Kul hakknn aff, ancak hakkn sahibine verilmesi ile mmkndr.
ftira, gybet, hrszlk, evremizdekilere rahatszlk verecek sz ve davranlar, alann hakkn
vermemek, kamu hizmetlerinin bedelini dememek, ksacas her hak sahibinin hakkn yemek, kul
hakk kapsamndaki sulardandr. Hz. Peygamber kul hakkn gzetmeden yaayan kimselerin ahiretteki hesapta mflis durumuna deceklerini bildirmektedir.
Yce Allah hesap gnn ciddiye almadan
yaayan kimselerin ahirette karlaacaklar durumu yle anlatr: Onlar ki, dinlerini oyun
ve elence edindiler, ve o dnya hayat kendilerini aldatt. Onlar bu (hesap) gnnn
gelip atacan nasl gz ard edip unuttular ve ayetlerimizi nasl inkr ettilerse biz de
bugn onlar unutup gz ard edeceiz. 52
YORUMLAYALIM
Hz. Muhammed buyuruyor;
nsanlarn en aklls, lm
unutmayan ve ona hazr bulunan kimselerdir.
(bn-i Mace, Zhd, 31.)
Yukardaki hadisi lm hatrlamak
asndan yorumlaynz.
Kurann bildirdiine gre o dehetli gn gelip de insanlar hesaba ekilmeye balannca pimanlk duymann hibir yarar olmayacaktr. Hesap gnnde amel defterleri yannda, insann elleri,
ayaklar ve derilerinin de ahitlik edecei bildirilmitir. Bir ayette bu durum yle tasvir edilir: O
gn Allahn dmanlar toplanp cehenneme sevk olunmak zere, batan sona tutuklanrlar
ve onlar (atee) yaklatklarnda, kulaklar, gzleri ve derileri onlar aleyhine tanklk yapar
ve yaptklarn anlatrlar. Derilerine: Niin aleyhimizde ahitlik ettiniz? deyince Her eyi
konuturan Allah, bizi de konuturmutur. Sizi yoktan var eden odur (imdi) yine Ona dndrlyorsunuz derler.53
man edip salih ameller ileyenlere gelince; onlar iin hesap gnnde korku ve znt
olmayacaktr.54 Onlar yaptklarna karlk Rablerinin kendilerine hazrlad nimetlere kavuacaklar55 ve kolay bir hesaptan geirileceklerdir. Yce Allah bu kullarna merhametinin geniliini hatrlatr ve hesap gn iin Allahn rahmetinden mit kesmemelerini tler56.
Yaptklarmzn bir karlnn olmas, sadece ahirette hesaba ekileceimiz anlamna gelmez.
Yce Allah bu konuda yle buyurmaktadr: nsanlarn elleriyle iledikleri (gnahlar) yznden, karada ve denizde fesat kt. Belki dnerler diye, (Allah) onlara, yaptklarnn bir ksmn
(karln) tattryor.57 Ayet davranlarmzn karln ksmen de olsa dnyada greceimize
aka iaret eder. rnein amzda ekolojik dengenin bozulmas, hastalklarda ve su oranlarndaki artlar yaptmz yanllarn bu dnyadaki karldr. Allahn bu konudaki ilah adaleti (snnetullah) deimez. nsan ektiini bier ve eer iradesini yanl ynde kullanrsa karln grr.
53 Fussilet suresi, 19-21. ayetler.
55 Sd suresi, 49-52. ayetler.
133
KELAM
YORUMLAYALIM
Banza gelen herhangi bir
musibet, kendi ellerinizle
iledikleriniz yzndendir.
(Bununla beraber) Allah
ounu affeder.
Allah, onlara zulmetmez, fakat onlar kendilerine
zulmetmektedirler.
Yukardaki ayetleri ahirette
hesap verme asndan yorumlaynz.
5. Cennet ve Cehennem
Cennet, rtmek, gizlemek anlamna gelen cenn kknden tremi bir isimdir. Szlk anlam,
bitki ve aalaryla topra rten bahe demektir. oulu cinn ve cennttr. Kuranda, mminlerin ahiretteki ebedi nimet ve saadet yurdu iin isim olarak kullanlr.
Kuranda ahiret hayat ile ilgili konular olduka geni yer tutar. Kuran dnya hayatnn geici
bir snav olduunu58 ve bu snav kazananlarn cennet ile dllendirileceklerini, kaybedenlerin ise
cehennem ile cezalandrlacaklarn bildirmektedir.59
Kuran- Kerimde cennet ile ilgili en fazla vurgulanan zellik onun ebed oluudur. Bir ayette
yle buyrulur: man edip yararl i yapanlara gelince onlar da cennetliktirler. Onlar orada devaml kalrlar.60 Ayet ve hadislerden anlald gibi farkl tabakalardan oluan ve farkl zelliklere
sahip, birden fazla cennet vardr61. nsanlar ahiret hayatnda Allah katndaki deerlerine uygun olarak
hak ettikleri cennetle dllendirileceklerdir. Enfl suresi, 4. ayetinde bu durum yle aklanr: te
onlar gerek mminlerdir. Onlar iin Rableri katnda nice dereceler, balanma ve tkenmez
bir rzk vardr.
Ayet ve hadislerde cennetin nimetleri ve gzellikleri olduka etkileyici tasvirler ve mecazi anlatmlarla dile getirilir. yle ki bu tasvirler sonucu soyut kavramlar bir ekil ve hareket kazanr,
duygular tablolar, insan tipleri canl hl alr. Ahirette yaanacak olaylar ise adeta sahnelenen canl
bir oyuna dnr. rnein Arf suresi, 40. ayette, hesap gnnde inkrclarn mazeretlerinin Allah
tarafndan kabul edilmeyecei ve asla cennete giremeyecekleri yle tasvir edilir: Ayetlerimizi
yalanlayanlara ve inanmaya tenezzl etmeyenlere gk kaplar almayacak ve deve ine deliinden gemedike onlar da cennete giremeyeceklerdir. te biz, sulu kfirleri byle cezalandrrz.
59 Har suresi, 18-20. ayetler.
61 Furkn suresi, 75 ayet; Mslim, mre, 116.
134

Kuran- Kerim cennet ve cehennem
hayatn tasvir ederken insann anlayabilmesi iin dnya hayatna ait rnekler
zerinden benzetmeler yapar. Ancak
ayetlerde yer alan benzerlik mahiyet
benzerlii olmayp isim benzerliinden
ibarettir. Bu durum bir ayette yle anlatlr: Yaptklarna karlk olarak,
cennetlikler iin gz kamatrc nice
nimetlerin saklandn hi kimse
bilemez.62
Ayetlerde yer alan tasvirlere gre
cennetin genilii, gklerin ve yerin
genilii kadardr.63 Bu ifade, cennetin tasavvur edilemeyecek kadar geni
olduu eklinde anlalmtr. Cennet,
... Ne (yakc) bir gne, ve ne de
dondurucu bir souk...64 eklinde tarif edilen ho bir iklime sahiptir.
NOT EDELM
CENNET HAYATININ
BAZI TEMEL ZELLKLER
1. Cennette lm yoktur.
2. Cennetteki nimetler ve imknlar snrszdr.
3. Cennet nimetleri ve gzellikleri insan akl ve
hayalinin tesindedir.
4. Cennetteki yaam bedenen ve ruhen olacak
ve cennet ehli bedenen ve ruhen stn meziyetlere
sahip olacaktr.
5. Cennette srekli bar ve huzur vardr. Cennette, eksiklik ve noksanla ktlk ve irkinlie;
korku ve endieye yer yoktur.
6. Cennet ehli Allah grp onunla konuacak
ve cennet ehli ile Rabbi arasnda tam bir rza ve
honutluk olacaktr.
7. Cennet inanan ve salih ameller ileyenler

Ayetlerin birounda zemininden
65
iin hazrlanmtr. Kafir, mnafk ve mrikler
rmaklar akan cennetlerden bahsedilir.
cennete giremezler.
Muhammed suresi, 15. ayetinde drt
farkl nehir yle tasvir edilir: Muttakilere vad olunan cennetin durumu
yledir: inde bozulmayan sudan rmaklar, tad deimeyen stten rmaklar, ienlere lezzet veren araptan rmaklar ve szme baldan rmaklar vardr Baz ayetlerde ise cennette
durmakszn fkrp-akan pnarlarn bulunduu66 ve takva sahiplerinin bu pnarlarn banda sefa
srecekleri anlatlr.67
Cennet yemyeil bir bitki rts ve meyvelerle donatlmtr. Bu gzellik nsan suresi, 14. ayette yle
tasvir edilir: Cennet aalarnn glgeleri, zerlerine sarkar, kolayca koparlabilen meyveleri istifadelerine sunulur. Zmer suresi 20. ayette ise Altlarndan rmaklar akan kkler ... in hazrland
haber verilir. Bir hadiste de cennette ii oyulmu inciden yaplm adrlardan bahsedilir.68 Cennet
ehli cevherlerle ilenmi tahtlarn, altn ve gmten kaplar ve kristal kadehlerin, ipekten elbiselerin,
incilerle bezenmi taklarn olduu lks bir hayat yaarlar.69
62 Secde suresi, 16, 17. ayetler.
64 nsan suresi, 13. ayet.
65 Bakara suresi, 25. ayet ; Tevbe suresi, 72. ayet.
67 Hicr suresi, 45. ayet.
68 Mslim, Cennet, 23-25.
69 Vka suresi, 15, 16. ayetler; nsan suresi, 15-21. ayetler; Hac suresi, 23. ayet.
135
KELAM
NOT EDELM
KURANDA CENNET SMLER
man edip iyi davranlarda bulunanlara
gelince, onlarn buyur edilecei konuk evi en
grkemli cennetler (Firdevs cenneti) olacaktr.
(Kehf suresi, 107. ayet.)
phesiz Allaha kar gelmekten saknanlar
iin Rableri katnda Nam cennetleri vardr.
(Kalem suresi, 34. ayet.)
Allah mmin erkeklerle mmin kadnlara
ilerinde ebed kalacaklar, zemininden rmaklar akan cennetler ve Adn cennetlerinde gzel
meskenler vaad etti. Allahn rzas ise hepsinden
daha stndr. te en byk saadet budur.
(Tevbe suresi, 72. ayet.)
man edip salih amel ileyenler iin, yapmakta olduklarna karlk bir mkfat olarak
Mev cennetleri vardr.
(Secde suresi, 19. ayet.)
Cennette kusursuz bir yaamn, tam bir dostluk ve kardeliin hkm srecei haber verilmektedir.70
Cennet ehlinin kavuaca en byk nimetler ise yle aklanmtr:Allahn rzas ise hepsinden daha stndr. te en byk saadet budur.71 Yzler var ki, o gn l l parlar. Rabbine
bakar.72 ok esirgeyen Rabbdan onlara bir de szl Selam (vardr). 73
Unutulmamaldr ki cennet insana Allahn bir hediyesidir. Ancak bu hediye insann yaptklarnn
birebir karl deildir. nk cennetin nimetleri snrsz; insann iyilikleri ise snrldr. Bu durumda insann cennetle dllendirilmesi ancak Yce Allahn snrsz cmertlii ile aklanabilir.
Cehennem
slmn hedefledii ey kiinin Allaha itaat etmesi buna karlk Allahn dnya ve ahirette kulunu mkfatlandrmasdr. Ceza asli unsur olmayp, ktlklerin nlenmesi iin bir tedbirdir. Ayet
ve hadislerde hakim olan temaya gre insanla Allah arasndaki asli mnasebet, sevgi ve rahmete dayanr. Nitekim, Allahn isimlerinden (el-Esmul-Hsn) sadece bir ka kahr ve gazab ifade etmekteyken dierleri Allah ile insan arasnda karlkl rza, sevgi ve muhabbet anlamlarn iermektedir.
70 Hicr suresi, 47. ayet; Mslim, Cennet, 16, 17; Arf suresi, 43. ayet.
71 Tevbe suresi, 72. ayet.
72 Kyme suresi, 23, 24. ayetler.
136

Kuranda cehennemi ifade etmek zere
farkl isimler kullanlmtr. Bunlarn balcalar: lgn ate anlamnda Sar74; yakp kavuran ate anlamnda Sakar75; derin ukur,
uurum anlamnda Hviye76; yreklere kadar trmanan ate anlamnda Hutame77; Kat
kat yanan ate anlamnda Cahm78; kaynar
su anlamnda Hamm79; helak yurdu anlamnda Darul-Bevr80 ve kt yurt anlamnda Sd-Dr81 olarak saylabilir.
NOT EDELM
CEHENNEM HAYATININ
BAZI TEMEL ZELLIKLERI
1. Cehennem ebeddir. Cehennem
ehli iin lm yoktur,
2. Cehennemdeki cezalar ok iddetli olup,
insan tarafndan gerek anlamlaryla kavranmas mmkn deildir,
3. Cehennemdeki yaam bedenen ve ruhen
olacaktr,
Kurandaki cennet tasvirleri ne kadar ekici ve etkileyici ise cehennem tasvirleri de bir
o kadar rktc ve korkutucudur. Bu zelliiyle cennetten bahseden ayetler insan iyilie
ve dorulua ynlendirirken, cehennemden
bahseden ayetler, kt ve irkin ilerden caydrc bir etki olutururlar. Bu durum Mddessir suresi 35. ayette yle aklanmaktadr:
phe yok ki bu (cehennem atei) gerekten byk (bir uyar)dr. Ayrca Kuranda
cehennem tasvirleri yaplrken insanlarn akibetlerinin neden byle olduuna deinilerek
yaayanlar iin uyar mesajlar verilmektedir.
4. Kfirler, mnafklar ve mrikler cehennemde ebed olarak kalacaktr. Gnahkr

mminler ise Allahn affetmemesi halinde
gnahlarnn karl olan cezay ekerler.
Ancak cehennemde ebed kalmazlar. Cezalar
bitince cennete girer ve orada ebed kalrlar.
Cehennem ehlinden bahseden ayetler incelendiinde bu kimselerin Allahn haklar, kul

haklar ve dier varlklarn haklarn gzetmeyen kimselerden olutuu grlmektedir. nkr, irk ve nifak Kuranda Allah hakkna ihlal saylan
durumlarn balcalardr. nsanlara zulmetmek, cana kymak, inananlara ikence yapmak, yetim
mal yemek gibi birok davran da kul hakkn ihlal olarak deerlendirilir.
Kuran- Kerim cehennem ehlinin durumunu, insan derinden sarsacak, etkileyici tasvirlerle anlatr. Bu tasvirlere gre, cehennemlikler boyunlarnda bukalar olduu hlde82 yz st cehenneme
srklenirler.83 ok sert ve heybetli melekler cehennemin bekiliini yaparlar.84 Cehennemin kaplar
zerlerine kilitlenir ve zerlerine ate salverilir.85
75 Mddessir suresi, 28, 29. ayetler.
76 Kria suresi, 9. ayet.
77 Hmeze suresi, 4-7. ayetler.
79 Vka suresi, 42. ayet.
82 Rad suresi, 5. ayet; Nr suresi, 33. ayet.
83 sr suresi, 97. ayet; Furkn suresi, 34. ayet.
84 Tahrm suresi, 6. ayet; Mddessir suresi, 30, 31. ayetler.
85 Beled suresi, 20. ayet.
137
KELAM
Cehennem ehli kendilerini kuatan azaptan kap kurtulmak istediklerinde; demirden
kamlarla dvlerek tekrar atee srlrler.86
Cezann hafifletilmesi iin feryat ederler ancak kabul edilmez. lp kurtulmak isterler,
ancak onlara lm de yoktur.87 Mmin suresi 49-50. ayetlerinde yle buyrulur: Atete
olanlar, cehennem bekilerine: Rabbinize
yalvarn da hi deilse bir gn azabmz hafifletsin derler. Cehennem bekileri:
Size peygamberleriniz belgelerle gelmemi
miydi?deyince Evet, gelmiti. derler. O
hlde kendiniz yalvarn. Ancak inkrclarn
yalvar bounadr (denir).
LSTELEYELM
Ayetlerde cehennem ehlinin baz
zellikleri sralanmaktadr? Listeleyelim.
Cennette olanlar gnahkrlara: Sizi
u yakc atee sokan nedir?diye sorarlar. Onlar Biz namaz klmazdk, yoksulu doyurmuyorduk. Bo eylere dalanlarla birlikte dalyorduk. Ceza gnn
de yalanlyorduk. Sonunda lm bize
gelip att derler.
(Mddessir suresi, 40-47. ayetler.)
Mal toplayp durmadan sayan, inAyetlerden anlaldna gre cehennem

sanlar arkadan ekitiren, ka gz iaehli iin fizyolojik cezalardan baka, psikoloretiyle alay eden her kiinin vay hline!
jik cezalar da vardr. Bunlarn balcalar dnMalnn kendisini ebedi yaatacan
yada Allah unutmalarna karn ahirette Allah
zanneder.
tarafndan unutulmalar, horlanp aalanma(Hmeze suresi,1-3. ayetler.)
lar, Allaha e kotuklar varlklar tarafndan
terk edilmeleri, el, ayak ve derilerinin aleyhAlabildiine inat eden, Allah yolerine ahitlik etmesi, derin pimanlk yaalunda harcamaya ve hayrl ilere var
malar olarak saylabilir. Bu psikolojik cezalar
gcyle engel olan, Allaha ortak koan
baz ayetlerde yle tasvir edilir: Onu yakapheci nankr.
layn (ey cehennem gleri) ve yanan atein
(Kf suresi, 24-26. ayetler.)
ortasna srkleyin; sonra bann stne
Yemin edip duran, aalk, daima
yakc mitsizliin acsn boaltn! (Sonra
ona yle deyin): Tat bakalm azab, nk
kusur arayp knayan, durmadan laf
sen ok kudretli ve ulu bir adamsn!... te
gtrp getiren, iyilii hep engelleyen,
88
bu da, phelenip durduun eydir. Dier
mtecviz, gnaha dadanm, kaba ve
bir ayette ise O gn, zalim kimse iki elini
hain.
srarak; ne olurdu ben de peygamberlerle
(Kalem suresi, 10-13. ayetler.)
beraber bir yol tutsaydm diyecektir. Vay
bama gelene! Keke falancay dost ve lider
edinmeseydim. Andolsun ki bana gelen Kurandan o saptrd beni. eytan insan yapayalnz
ve yardmcsz brakyor.89 buyurularak cehennemde yaanan pimanlklar dile getirilir.
86 Hac suresi 21, 22. ayetler; Secde suresi, 20. ayet.

87 brahim, suresi, 16, 17. ayetler.
88 Duhn suresi, 47-50. ayetler.
89 Furkn suresi, 26-29. ayetler.
138

6. Ahirete mann Dnya Hayatn Anlamlandrmaya Katks
Bir varla anlam kazandran unsur, onun yaratl sebebidir. rnein, insann doum ncesi hayatn anlaml klan; dnyada yaayaca hayattr. Dnya hayat olmasayd, bebek iin anne rahmindeki
hayatn bir anlam kalmayacakt.
nsann dnya hayatn anlaml klan ey ise ahiret hayatdr. nk insann yaratltan sahip olduu zellikler onun geici deil, sonsuz bir hayat iin yaratldn gstermektedir. rnein insann
doutan sahip olduu ebediyet duygusu ve arzusu, onun ebed bir hayat iin yaratldn gsterir. Ayrca insana dier varlklardan farkl olarak akl ve irade verilmitir. Bu ise insann dnya hayatnda bir
snavda olduunu gsterir. Akl ve irade, insana dnme ve seme ayrcal kazandrmakta; bu ise insan sorumluluk sahibi klmaktadr. Bu durumda insann dnya hayat, ancak, bu dnyada yaptklarnn
karln grecei yeni bir hayatla anlam kazanmaktadr. Zira bir snav anlaml klan ey sonucunun
deerlendirilmesidir. Yce Allah yle buyurur: Zamann ak iinde yle uzun bir sre geti ki
o dnemde insann ad bile anlmazd. Biz
YORUMLAYALIM
insan karm hlindeki nutfeden yaratAada
verilen temsili hikayeyi yotk. Onu denemek istiyoruz. Bu sebeple
rumlaynz.
kendisini iiten ve gren bir varlk yaptk.
Ona yolu da gsterdik: Artk ister kreder, ister nankrlk eder.90
Bu hayatn kendisi iin bir snav olduunu bilen insan yeryzndeki sorumluluunu
doru alglar. Bu sorumluluk duygusuyla
dnya hayatnda yapp ettii hibir eyin
karlksz kalmayaca bilinci ile hareket
Anne rahmindeki ikizlerden biri dierine:

Baksana kardeim herhlde bizi seven ve ihtiyalarmz bilen biri var. Aylardr karlksz her ihtiyacmz karlanyor. Bak, bu eller, ayaklar, gzler
bouna m oluuyor? Herhlde yeni bir hayata hazrlanyoruz. Hem artk buraya da samaz olduk.
Gittike byyoruz. Evet, evet, kesinlikle burada
geiciyiz. Bizi bekleyen yeni ve gerek bir hayat
var. der.
eder. Artk onun iin dnya hayat geici bir

oyalanma yeri deil, sonsuz ahiret hayat
iin bir hazrlktr. Bu inan, insan iin, ok
gl bir moral ve kalc bir mutluluun kayna olur. Zira, bu durumda hayat insan iin
Allahn rzasn ve cenneti kazandracak bir
frsata dnm olmaktadr. te bu, hayatn anlam ve amacn kefetmek demektir.
Bu husus ayette yle yer alr: Bu dnya
hayat (tek bana) bir oyun ve oyalanmadan baka bir ey deildir. Ancak ahiret
hayat, Allaha kar sorumluluklarnn
bilincinde olanlar iin ok daha gzeldir.
yleyse aklnz kullanmaz msnz?91
90 nsan suresi, 1-3. ayetler.
Kardei ona cevap verir; Yine hayali eylerden bahsediyorsun. Gerekler sadece grdklerimizden ibarettir. Grmediim eye inanmam. Evet
dediin gibi yaknda buraya samaz olacaz.
Ancak, o zaman bizim iin hayat ebediyen sona
erecek. te bu kadar...
139
KELAM
Dnya hayatnn anlam ve amacn kefeden
insan hayatn zorluklarna sabreder. Her zaman
mtevekkil olur. nk onun iin karlalan
her zorluk geici hayat snavnn bir parasdr.
Hakszlklar karsnda umutsuzlua kaplmaz.
nk mutlak adaletin ahirette gerekleeceini bilir ve teselli bulur. Allaha ve ahiret gnne
gerekten inanan insanlar Balarna bir musibet geldii zaman: Biz Allaha aitiz ve ona
dneceiz derler.92
KONUALIM
Eer yaptklarnn karln
grecei yeni bir hayat olmasayd,
insana dnya hayatnda seme zgrlnn verilmesinin bir anlam
olur muydu?
Eer insan iin hayat, dier canllar gibi
sadece biyolojik bir sreten ibaret olsayd,
akl, irade gibi stn zelliklerin insanda
bulunmasnn bir anlam kalr myd?
Arkadalarnzla konuunuz.
Ahiret inanc insan cesaretli ve

gl klar ve insann inand deerler iin lm gze almasn salar. nk ahirete inanan insan iin
lm bir son deil, yeni bir hayatn balangcdr. nsanlk tarihi, bu
inanla, nice zayf topluluklarn, ok
daha gl topluluklara kar kazandklar zaferlerin rnekleriyle doludur. Kuran- Kerim peygamberlerin
hayatlarn anlatrken bizlere bunun
rneklerini verir. Yakn tarihimizde
yaanm olan anakkale Zaferi de
bunun gzel rneklerinden biridir.
(M. kif ERSOY, Safahat)
Ahiret inanc insan kanaatkar

yapar. nk ahirete gerekten inanan bir insan iin dnyevi menfaatler geici birer aratr. Ama Yce Allahn rzasn kazanmaktr.
Bu nedenle dnya hayatnn aldatc menfaatleri iin bakasna zarar vermeye demez. Bu hususa Hz.
Peygamber Bu dnyada gerekte insana ait olan ey vardr. Bunlar; yiyip tkettii, giyip
eskittii ve dieri de sadaka verip ahiret az yapt eylerdir.93 eklinde iaret etmektedir.
Ahirete inanan insann su ilemesi zorlar. nk yapt her eyin ahirette hesabn vereceine
inanmas insanda gl bir oto kontrol bilinci oluturur. nsann i dnyasnda onu ktlklerden
caydrc byle bir gce her zaman ihtiya vardr. amzn maddi kalknmasn gerekletirmi
toplumlarnda bile intihar ve su oranlarnn yksek oluu bu ihtiyac aka ortaya koymaktadr.
Ahiret inanc insanda erdemli bir yaam ideali oluturur. nk sergilenen her erdemli davran
Allah katnda hak ettii karl bulacaktr. Bu idealin gerei olarak insan drst ve adaletli olmaya
alr. Allah hakk, kul hakk ve dier varlklarn haklarn titizlikle gzetir. yilik yapmay, dier
varlklara hizmet etmeyi, iyi insan olmann gerei olarak kabul eder. Yeryznde imar ve slah edici
olmak iin alr, retir. ki gn eit olan kimsenin zararda olduuna inanr.
93 Mslim, Zhd, 3, 4.
140

NTEMZ DEERLENDRELM
1. Yaratltaki dzen ve ahenkten hareketle hayatn amasz olamayacan nasl aklarsnz?
Yaznz.
2. Ben cinleri ve insanlar ancak bana ibadet etsinler diye yarattm. ayetindeki (Zriyt suresi, 56. ayet.)
ibadet kavramn nasl anlamalyz? Belirtiniz.
3. Bas ve maher kavramlar hakknda bilgi veriniz.
4. Kurana gre, ahirette yeniden diriltilmenin delilleri nelerdir? Yaznz.
5. Ahiret inancnn dnya hayatn anlamlandrmaya katks nasldr? Yaznz.
1. Aadakilerden hangisi ahiret inancnn sonularndan biri deildir ?
A) Ahiret inanc lm korkusunu azaltr.
B) mitsizlii engeller.
C) Su oranlarn drr.
D) alma isteini zayflatr.
E) Skntlara kar insann direncini artrr.
2. Aadakilerden hangisi lmden sonra tekrar yaratln kantlarndandr ?
A) Tabiatn baharla yeniden dirilip hayat bulmas.
B) Hcrelerin srekli yenilenmesi.
C) Evrenin yokken yaratl (lk yaratl).
D) Yerlerin ve gklerin yaratl.
E) Hepsi.
3. Saysz gk cismi ierisinde hayat iin gerekli artlarn sadece dnyada bulunmas bize neyi gsterir?
A) Tesadfn gcn.
B) Maddenin akll olduunu.
C) Maddi varlklarn aralarnda iletiim olduunu.
D) Doa yasalarnn bilinli olduunu.
E) Dnyann yaam iin zel bir amala tasarlanm olduunu.
141
KELAM
4. Aadakilerden hangisi cennetin zellikleriyle ilgili yanl bir bilgidir ?
A) Cennet iman edenler iin hazrlanmtr.
B) Cennetteki yaam ebedidir.
C) Cennetin dereceleri vardr.
D) nkrclar gnahlarnn cezasn ektikten sonra cennete girerler.
E) Cennette nimetler snrszdr.
5. Aadakilerden hangisi cehennemin zellikleriyle ilgili yanl bir bilgidir ?
A) Cehennem ebeddir.
B) Cehennemin farkl tabakalar vardr.
C) Cehennem azab ok iddetlidir.
D) Cehennem yalnzca inkrclar iin hazrlanmtr.
E) nananlar cehennemde ebed kalmazlar
C. Aada verilen bilgilerden doru olan D, yanl olan Y ile iaretleyiniz.
( ) Tabiat bizim iin yaratlmtr. stediimiz gibi kullanabiliriz.
( ) lm korkusunu aabilmenin yolu lm dnmemektir.
( ) Mutlak adaletin gerekleecei yer ahirettir.
( ... ) Dnya hayatn anlamlandran ey ahiret inancdr.
( ) Ahiret yaamna inanmak, insann kendi kendini denetleme bilincini pekitirir.
. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri verilen kelimelerden uygun olan ile doldurunuz.
(zerre, hayr, zerre, hesap, er, bas, mizan, ahiret)
1. Her kim .. kadar .. yaparsa onun karln grecek. Her kim de .. kadar
yaparsa onun karln grecektir. (Zilzl suresi, 7-8. ayetler.)
2. nsanlarn lm sonras, Allah tarafndan tekrar yaratlp diriltilmelerine .. denir.
3. nsanlarn yaptklar iyilik ve ktlklerin ahirette tartlp belirlenmesine denir.
4. Kuranda Allahn birlii (tevhit) konusundan sonra en ok yer verilen konu .. inancdr.
142
KELAM
VIII.NTE
NSAN VE KADER
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Kader, kaza ve aln yazs kavramlarnn anlamlarn szlklerden
bulunuz.
2. Doal afetlerde yaanan lmlerle kader arasnda nasl bir iliki
kurabilirsiniz? Aratrnz.
3. Baz lkelerde insanlarn daha uzun mrl olmas ne anlama gelir?
Dnnz.
4. Evrenin yaratl kanunlar kaderdir. sznden ne anlyorsunuz?
Aklaynz.
5. Tevekkl ile insann sorumluluu arasnda nasl bir iliki vardr?
Arkadalarnzla tartnz.
143
KELAM
1. Kader ve Kaza Kavramlar
Kader, szlkte bir eyin snr, ls, miktar ve kymeti anlamna gelmektedir. Kuranda ise; lme, g yetirme,
kudret, lerek ve takdir ederek tayin ve lp-biip hkm
vermek gibi anlamlarda kullanlmtr.1 Bu kelimenin terim
anlam, Allahn ezelden ebede kadar olmu ve olacak eylerin zaman, mekn ve zelliklerini bilip ezelde o ekilde takdir
etmesidir. Kurann birok ayetinde geen kader kelimesi ve
trevlerinin ortak anlam her eyi bir l ve nizama gre
tanzim etmektir. Kuranda, Kamer suresinin 49. ayetinde
yle buyrulmaktadr:

Biz her eyi bir lye gre yaratmzdr.
Buna gre kader, Allahn btn kinat iindekilerle beraber bir l ve dzene gre yarattn ve yaratlanlar arasnda
bir uyumu gzettiini ifade eder.2
Kaza, szlkte; hkmetmek, emretmek, demek, kaza etmek, ihtiyacn gidermek, mahkeme etmek gibi manalara
gelir.3 Kaza kelimesinin temelinde bir eyi tam bir gvenle
gerekletirmek anlam vardr. Kuranda; emir, hkm,
karar, yarglama, ilan, beyan ve yaratma gibi anlamlarda
kullanlmtr. Kelimenin stlahi manas ise Allahn ezelde takdir ettii eylerin, zaman gelince bu takdire uygun
olarak meydana gelmesidir. Kader ve kaza kavramlar, zaman zaman birbirinin yerine de kullanlmaktadr.
Varlk leminde her eyin llebilir deerler asndan
bir yeri vardr. Bu yzden kader kavram bugn ifade edilen yaygn anlaytan farkl bir ierie sahiptir. Kelamclar, yaratlm olan lemde sz konusu edilen bu lleri
tercih eden bir yaratcnn takdirini gerekli grmlerdir.4
Bu anlamda kader, yaratltaki l ve uyuma iaret eder.
Allahn her eyi bilmesine ve varlklar bir lye gre yaratmasna kader denir. Evren iindekilerle beraber; bouna,
gelii gzel ve amasz yaratlmam ve yaratlta eksik
bir ey braklmamtr.5 Yaratltaki l, varlklarn sahip olduu btn kabiliyet, g ve imknlar ierir. Varla
bu g ve imknlar veren ise Allahtr. Yaratltaki dzen,
onun kaderidir. Hibir ey kendisi iin Allahn takdir ettii
snrlar dna kamaz.
DNELM
nsanlarn baz durumlarda kaderci bir
eilim gstermesinin nedenleri
zerinde dnnz.
BLG KUTUSU
slam ncesi cahiliye
dneminde Allahn yaratma ii
hayatn banda ve sonunda insan
hayatna yapt mdahaleden ibaret saylrd. Onlara gre Allah, insan yarattktan sonra onun ilerine
karmazd. Bu arada insan, adna
dehr denilen zamann kollarnda kbus dolu bir yok olua doru
ilerlerdi. slam geldikten sonra bu
ktmser anlay dzeltti. Hayatn btn ynleriyle Allahn
kontrol altnda olduu ve baka
hibir gcn etkisi olamayaca
vurguland.
(zutsu, Kuranda Allah ve
nsan, s. 164ten dzenlenmitir.)
1 Din Kavramlar Szl, s. 353. Rgb, Mfredat, s. 657- 660.

2 Talk suresi, 3. ayet; Al suresi, 2, 3. ayetler; Rad suresi, 8. ayet; Vaka suresi, 60. ayet.
3 Din Kavramlar Szl, s. 366.
4 Saim Yeprem, Kader, s. 186.
5 Mlk suresi, 3, 4. ayetler.
144
VIII. NTE: NSAN ve KADER
NOT EDELM
Rahmn suresi, 58. ayetlerinde, yaratlan her eyin Allah tespih ve secde ettii
bildirilir. Bu yaklam, varlklarn kendileri iin belirlenen yasalar erevesinde hareket
ederek bir yaratcnn varlna ve gcne iaret etmeleri anlamna gelir.
NCELEYELM
Aada verilen Allahn yaratmasndaki lye ilikin kavram haritasn inceleyiniz.
Biz her eyi
bir lye gre yaratmzdr.
UYUM
DZEN
KURALLAR
YARATMA
Dnya ile Gne

arasndaki uzaklk
Gece ile gndzn

olumas
Her cismin bir yrngede hareket etmesi
Cansz varlklar
yaratmtr
Atmosfer tabakasnn kalnl
Gelgit olay
Mevsimlerin
sreklilii
Canl varlklar
yaratmtr
Ayn Dnyaya
olan uzakl
Mevsimlerin
olumas
Gece ve gndzn
birbirini takip
etmesi
Tabiat olaylarn
yaratmtr
Dnyann kendi
etrafndaki dn
hz
Yer ekiminin
olmas
Evrenin yaratl kaderdir. inde yaadmz evren bir dzen iinde yaratlmtr. Kuranda,
Hicr suresinin 21. ayetinde, Hibir ey yoktur ki, kayna bizim katmzda olmasn ve biz hibir
ey indirmeyiz ki, kusursuzca belirlenmi bir lye, bir uyuma dayanmasn. buyrulmutur.
Her ey, Allahn koyduu biyolojik, fizik ve sosyal kanunlara gre hareket etmektedir. Allahn evrendeki uyumu salamak iin koyduu yasalara snnetullah denir. Buna kader de denilir. Her ey
ilah bir lye gre oluur,geliir ve hayatiyetini srdrr. Zaman geldiinde ise varl son bulur.
Kuranda bu konuda bir deiiklik ya da sapma olamayaca vurgusu vardr.6 Gnein ve ayn vakit
ls yaplmas, gecenin gndz izlemesi, gne ile ay arasndaki mesafe ve insann yaratlnda
olduu gibi iyi ve kt tutumlarn mkfat ve ceza ile karlanmas da birer kaderdir.7 stelik bu
yaratma ii olmu bitmi bir ey de deildir. Srekli devam etmektedir.8
6 Ftr suresi, 43. ayet; Fetih suresi, 23. ayet.
7 Bakara suresi, 189. ayet; Ysn suresi, 40. ayet; Enm suresi, 96. ayet; Kehf suresi, 55. ayet.
8 Rahmn suresi, 29. ayet; Neml suresi, 64. ayet.
145
KELAM
YORUMLAYALIM
Evrendeki yasalar gsteren kavram haritasn inceleyerek aada verilen ayeti
yorumlaynz.
ALLAHIN YASALARI
(Snnetullah)
BYOLOJK YASALAR
Canllarn oluumu
TOPLUMSAL YASALAR
Sosyolojinin alandr
FZKSEL YASALAR
Maddeler aras ilikilerle
ilgilidir
Canllarn geliimi
nsan ve toplum arasndaki

ilikileri konu edinir
Hareketi incelenir
Canllk zellikleriyle
ilgili yasalardr
Neden sonu
ilikisi vardr
Maddenin ve enerjinin
yaps ve deiimi
Her canl farkl

biyolojiye sahiptir
Evrenseldir
Deney, gzlem ve aratrmalarla ortaya konulmutur

Sonular
test edilebilir
Bilimsel olarak ortaya

konulmutur
Evrenseldir
Evrenseldir
Her eyi yaratan ve her eyi belli yasalar rgsne gre dzene koyan odur.
(Furkn suresi, 2. ayet.)
nsann yaratl da kaderdir. nsann sahip olduu her ey, Allah tarafndan yaratlan ve kendisine verilen imknlardan oluur. nsann, iyilik ve ktlk yapabilecek ekilde yaratlmas, akl ve
irade gcn kullanmas gibi kendisine verilen kabiliyetler onun kaderini oluturur.9 rnein insann
ftrat, yaratc bir gcn varlna inanmaya ve bu dorultuda hareket etmeye ihtiya hissedecek
ekilde yaratlmtr.10 Bunun gibi insann yemesi, imesi, uyumas, dinlenmesi ve yrmesi gibi
zellikleri yannda sevinmesi ve zlmesi gibi duygular vardr. Psikolojisi de belli bir l ve denge
iinde olmak zorundadr. Bu anlamda insann bir anne ve babaya sahip olmas, lml olmas veya
9 ems suresi, 8. ayet.
146

ten rengi gibi deitiremeyecei eyler vardr. nsan, baz snrllklara ramen akln ve iradesini
kullanp seimlerini yaparak kendi davranlarnn ekillenmesinde etkin bir rol oynar. Sonuta iyi ya
da kt olan tercih eder. Kuranda, Biz her insann kaderini (kendi) boynuna dolamzdr11
buyrularak bu l ve snrlar ierisinde herkesin yapt tercih ve seimlerinden sorumlu olduu
vurgulanmtr.
DEERLENDRELM
Aada verilen kavram haritasn insann kaderiyle ilgili olarak deerlendiriniz.
NSANIN KADERN ETKLEYEN UNSURLAR
Kiinin annesi
ve babas
Boyu, ten
rengi
Yaayaca
mr
Yaad
corafya
nsann
iradesi
NSANIN KADER
EYLEMLER
nsan eylemlerinden sorumludur.
nsan zgr
bir varlktr.
nsana akl
verilmitir.
nsana dnme yetenei

verilmitir.
YORUMLAYALIM
Kaderle ilgili toplumda yaygn olan deyim,
atasz ve ark szlerinden bir derleme hazrlayp toplumdaki yanl kader anlaylarn tespit
ederek aranzda tartnz. Ulatnz sonular doru kader anlay erevesinde yorumlaynz.
147
nsan iyiyi
kty ayrt
edebilecek
zelliktedir.
nsana vahiyle doru

yol gsterilmitir.
KELAM
2. nsann Kaderle lgili Baz zellikleri
Evrendeki her varln bir kaderi ve her eyin bir ls olduu gibi, insann da kendine zg bir
kaderi ve uymak zorunda olduu ller ve snrlar vardr. nsan, akll, zgr ve sorumlu bir varlktr. Onun kaderini belirleyen balca zellikleri unlardr:
2. 1. Akl Sahibi Olmak

nsan, akll bir varlktr. Akl, insann tercihlerini belirleyen nemli bir
aratr. nsan, Allahn kendisine verdii akl kullanmak zorundadr. Kuranda
akln kullanmayanlarn zarara urayaca aka belirtilmitir.12 Bizzat Hz.
Peygamberden de akla uygun, bilin ve duyarlkla donanm bir kavray ve
basiretle hareket etmesi istenmitir.13 Kuranda, Ve elbette bizden Mslman olanlar da var, zulmedenler de. te (Allaha) teslim olanlar, artk onlar gerei ve doruyu aratrp bulanlardr.14 buyrularak insandan kr
krne taklit ve uursuz bir teslimiyet istenmemi ve byle davrananlar zalim
olarak nitelenmitir.
Akll insan dnerek hareket
eder. Olaylar ve konular arasnda seim yapma zgrlnn onu farkl
kldn anlar. Bu seimlerinin ona
sorumluluk yklediini fark eder. Bu
sorumluluun bilincinde olarak davranlarn kontrol eder. Baarmak ve
kazanmak iin almas gerektiini
bilir. Bu anlamda mmin akln kullanmaktan asla vazgemez. Akll olmasnn bir gerei olarak imann salih
amellerle destekler. nk emek harcamad konularda bir beklenti iinde
olmak doru kabul edilmemitir. Bu
konuda Kuranda yle buyrulmutur; Mslman olmalarn bir ltufta bulunmu gibi sana hatrlatyorlar. De ki: Mslman olmanz bir
ltuf gibi bana hatrlatp durmayn.
Tam tersine eer doru kimselerseniz sizi imana erdirmesinden dolay
NOT EDELM
Kaderin nceden tayin, belirleme veya nceden takdir anlamnda alnmas ve naslarn,
zellikle hadislerin bu anlam destekleyecek tarzda yorumlanmas, insan sorumluluu kavramyla badatrlamaz. Bunun yan sra Allahn adalet ve hikmet sfatlar
bata olmak zere dier sfatlaryla olduu kadar birok
Kuran ayetleriyle de badatrlamaz. Bu balamda mtalaa edilen ecel, rzk gibi kavramlar iin de durum bundan farkl deildir. nsanlarn sad (Allah katnda mutlu, iyi insan) veya ak (Allah katnda cezalandrlacak,
gnahkr ve kt insan) olacaklarnn ana karnnda ezelde takdir edildii eklindeki rivayetlerin ya shhatlerinde
ya da muhtevaya bal olarak yorumlarnda problemler
vardr. Bu durumda zellikle hadis limlerinin shhatinde
en kk tereddt gsterdikleri bu eit rivayetleri reddetmek, sahih ve salam grnenleri ise tevil etmek gerekir. Ayrca bu trden rivayetleri o devrin genel-geer
sosyal kltrnn bir ifadesi olarak, tarih boyut iinde
ele almak en ihtiyatl yol olacaktr.
(Saim Yeprem, Kader,
s. 186, 187den uyarlanmtr.)
12 Ynus suresi, 100. ayet.

14 Cin suresi, 14. ayet.
148

Allah size ltufta bulunmu oluyor. 15 nsan akln kullanarak dnr, planlar yapar, kararlar
alr ve uygular. Mutlu olmak iin abalayan, gelimek ve ilerlemek iin alan, bir amaca ulamak
iin emek harcayan insana bu faaliyetlerini yrtmesi iin verilen ller, sunulan imknlar ve sahip
olduu kabiliyetler onun kaderidir.
NCELEYELM
nsann almasyla ilgili olarak aada verilen kavram haritasn inceleyiniz.
Plan yapmay
salar
Karln
alr
Dinin
emridir
nsann almas
Mutluluk
verir
Tevekkl
gerektirir
lerlemeyi
salar
2. 2. zgr Olmak
zgr olmak, insan iin nemli bir ldr. nsan, Allah tarafndan yeryznde iyi ve ahlakl
olma grevini gerekletirmek iin zgr braklmtr.16 Bu amaca ulamak iin aba gsterecek
olan insann kendisidir. nsann sorumlu olmas iin hr olmas gerekir. Allah, insana zgrce hareket
edebilecei geni bir alan am ve onu zgrl orannda da sorumlu tutmutur. nsann kaderi,
fiillerinde zgr olmas ve istediini yapabilmesidir. nsan, yapmad veya gerekten yapmak zorunda kald hibir ey iin hesap vermez.
HAZIRLAYALIM
Aada insan hrriyeti ve eylemlerine ilikin olarak verilen kavram haritasn
dikkate alarak bir konuma metni hazrlaynz.
nsan
Seimlerinde zgrdr.
Eylemlerinden sorumludur.
Bask ve zorlama yoktur.

15 Hucurt suresi, 17. ayet.
16 Kehf suresi, 7. ayet; Hd suresi, 7. ayet.
149
radeyle ekillenir.
KELAM
nsan; iyi ve kt, doru ve yanl, gzel ve irkin olan eyleri ayrt edebilecek, karlat eylere
deer atfedebilecek ve bu deerler arasnda seim
yapabilecek kabiliyettedir. nsana bu g ve imkn
veren Allahtr. Bu imkn, insan zgr iradesi dorultusunda kullanr. zgrlk, hem iyiliin hem
de ktln kayna olarak insann lehinde veya
aleyhinde sonulanabilir. Bu anlamda inkr etmek
ya da irk komak dahi insana verilen zgrlk snrlar iindedir. Allah, insanlara zgr iradesiyle
tercihlerini doru yapabilmesi iin yardmc olmak
zere peygamberler ve kitaplar gndermitir. Sonra
da phesiz biz ona (doru) yolu gsterdik.
ster kredici olsun, ister nankr.17 ayetinde
belirtildii gibi inanp inanmama konusunda insan serbest brakmtr. zgr olmak yaptklarndan
sorumlu olmak anlamna gelir. Bu sorumluluu
reddeden mrikler, Allahn dilemesinin kulun
tercihlerine gre olutuunu kabul etmemiler ve
kendi seimlerinin ilah takdir sonucu olduunu
iddia etmilerdir. Bu konuda Kuranda, Allaha
ortak koanlar diyecekler ki: Eer Allah dileseydi, biz de ortak komazdk, babalarmz da
De ki: Sizin elinizde ortaya koyacanz bir bilgi, bir belge varsa hemen karp gsterin. Ama
gerek u ki: Siz sadece kuru bir zannn ardndan gidiyor ve dpedz yalan sylyorsunuz. 18
buyrularak onlarn bu haksz yaktrmalar reddedilmitir.
YORUMLAYALIM
Aadaki ayeti insann zgrl asndan
yorumlaynz.
Eer Rahman dileseydi, biz onlara (meleklere) kulluk etmezdik dediler. Bu konuda hibir bilgileri yoktur.
Onlar sadece yalan sylyorlar.
(Zuhruf suresi, 20. ayet.)
2. 3. Sorumlu Olmak
Sorumlu olmak, insan iin nemli bir ldr. nsan, kendisinde
potansiyel olarak var olan seme ve tercih yapabilme yeteneini kullanr ve bu ynyle dier varlklardan ayrlr. nsan, sorumluluunun
farknda olarak hesap verecei bilinciyle hareket etmeli ve iyilik yapmann yollarn aramaldr. nk Kurana gre o zerre kadar da olsa
yaptklarnn hesabn verecektir.19 nsan, zgr iradesi sonucu ortaya
kan eylemlerinin sorumluluundan kaamaz.
17 nsan suresi, 3. ayet.
18 Enm suresi, 148. ayet; Nahl suresi, 35. ayet.
19 Zilzl suresi, 7, 8. ayetler.
150

Kiinin hi emek harcamadan kendini olayDEERLENDRELM
larn akna brakmas, baar veya mutluluun
ayaklarna gelmesini beklemesi doru deildir.
nsann kiisel ve toplumKuranda, hayatn ak iinde hibir eyi sorgulasal sorumluluklarn yerine
madan hareket eden ya da olaylar karsnda kr
getirmesi asndan Nis suresinin 75.
krne teslimiyet gsteren insanlarn, Batla daayetini Kuran mealinden bularak de20
erlendiriniz.
lanlarla birlikte biz de dalardk. dedikleri anlatlr. Bilinten yoksun bylesine bir taklidin insan hayra ulatrmayaca ok aktr. nsanlarn, yanl anlay ve geleneklerin etkisinde kalarak deitirme ve dzeltme imkn bulamadklar ve holarna gitmeyen durumlar karsnda, Ne yapalm kader
byleymi. diyerek sorumluluu terk ettii veya bakalarna devrettii grlr. Bu durum genellikle;
kader, aln yazs, yazg, talih, kt talih olarak nitelenerek su ya da sulular gizlenir. Hatta
sorumluluktan kamak isteyen baz insanlarn kt bir durum karsnda balarna gelen musibetleri
Allahtan gelen birer ceza gibi deerlendirdikleri grlr.21 Hlbuki ortaya kan ktlklerin sonularnn Allaha ait klnmas mmkn deildir. nk o kullarna hibir zaman zulmetmez ve onlarn
ktln hibir ekilde asla istemez. Bu konuyla ilgili olarak r suresinin 30. ayetinde, Banza
her ne musibet gelirse, kendi yaptklarnz yzndendir buyrulmutur. Bu ayet insann yapp
ettiklerinden sorumlu olduuna iaret etmektedir. nsanlarn kaderi, sorumluluklarn rten bir snak
olarak grmeleri doru deildir. Bylesine yanl snmalarn, sorumlu olanlara hesap sormay veya
olaylardan ders alnmasn engelleyeceini de unutmamaldr.
BULALIM
Kaderle ilgili olarak aada verilen kavram haritasnda bo braklan yere
uygun bir karlk bulunuz.
Kader
Sorumluluktan
kamamzn
nedeni olamaz
Kazayla
gereklik
kazanr
Eylemlerin
sonucudur
radeye
gre oluur
LSTELEYELM
nsan akl sahibi, zgr ve sorumlu bir varlk olmasa ne tr sorunlar ortaya
kard? sorusu erevesinde rnek olaylar bularak snfta arkadalarnzla tartnz. Ulatnz sonular listeleyiniz.
20 Mddessir suresi, 45. ayet.

151
KELAM
3. Kaderle likilendirilen Baz Kavramlar
Kader sz konusu edildiinde onunla ilikilendirilen baz kavramlar vardr. Ecel, mr, rzk, afet, salk ve hastalk, baar ve baarszlk, tevekkl, hayr ve er ile hidayet ve dellet gibi kavramlar
bunlardan bazlardr.
3.1. Ecel ve mr
Ecel kelimesi, szlkte; hayatn sonu, mddet
ve sre gibi anlamlara gelmektedir. Bu kavram
insann mrnn bittiini, dnya hayatnn sona
erdiini anlatr. mr ise insann doumundan lmne kadar geen sreye verilen addr.
Kuranda canllarda olduu gibi toplumlarn da
bir mr olduundan bahsedilir.22
lm, asla kar klamayacak bir gerektir.23
Kuranda insana dnp tercihlerini yapabilecei kadar uzun bir mr verildii hatrlatlr.24
Burada insann dnp karar vermesi iin yeterince zaman olduu vurgusu vardr ve sorumluluklarn askya alarak daha ok yaama arzusu
ho karlanmamtr.25 Bu anlamda Kuranda,
Hi kimse, tayin edilmi belli bir vadeden nce,
Allahn izni olmadan lmez26 buyrulmutur.
Allah, her canlya doal bir yaam sresi takdir
ve tayin etmitir. nsan, normal artlarda salkl ve
yeterli beslendii ve evre faktrlerinden olumsuz
ynde etkilenmedii srece doal mrn tamamlar. nsan iin Allahn takdir ettii doal yaam
sresini olumsuz ynde etkileyen sebeplerin asgariye indirildii baz lkelerde insanlarn daha uzun
yaad grlmektedir. Bu tespit, doal mr tamamlamaya engel tekil eden harici sebeplerin
nceden tayin edilmi olamayacan gsterir.
Bu konuda Kuranda, Yaayan bir varla
daha ok mr verilmesi de onun mrnden
25 Bakara suresi, 96. ayet; Ysn suresi, 68. ayet.
26 l-i mrn suresi, 145. ayet; Lokman suresi, 34. ayet.
152
DEERLENDRELM
Aadaki ayeti dikkate
alarak mr konusunu deerlendiriniz.
Odur sizi balktan yaratan ve
sonra (sizin iin) bir mr tayin eden,
(yalnzca) onun bildii bir mr
(Enm suresi, 2. ayet.)
YORUMLAYALIM
Aadaki ayet erevesinde insann doal mr sresini yorumlaynz.
Eer Allah, insanlar yaptklar zulmler yznden hemen cezalandrsayd, yeryznde hibir canl
brakmazd. Fakat onlar belirli bir
sreye kadar erteler. Ecelleri geldii
zaman ise ne bir an geri kalabilirler, ne
de ne geebilirler.
(Nahl suresi, 61. ayet.)

biraz azaltlmas da mutlaka bir Kitapta yazldr27
buyrulmutur. yleyse insann kaliteli bir yaam srmesini salayan dolaysyla mrn uzatan artlarn oluturulmas iin Allahn yeryznde koyduu llerin dikkate
alnmas gerekir. Btn insanlarn kendilerine Rableri tarafndan verilen mr tamamlamalar bir haktr. Bu yzden Kuranda, Eer bir kimse bir insan ldrrse
btn insanl ldrm gibidir ve bir kimse bir hayat kurtarrsa btn insanl kurtarm gibi olur28
buyrulmutur.
3. 2. Rzk
Rzk, szlkte, nasip, pay, nimet ve ba gibi
btn canllarn faydalandklar eydir. Terim olarak Allahn btn canllara lutfettii nimetlerdir.
Bu nimetler maddi olabilecei gibi manevi de olabilir. Kuranda, Yeryznde hibir canl yoktur
ki, rzk Allaha ait olmasn29 buyrulmutur.
Allah, Yeryzne daln ve Allahn ltfundan nasibinizi arayn30 buyurarak rzkn temin
edilmesi iin insanlar tevik etmitir. Ayn ekilde
Allahn emirlerine riayet eden peygamberlerin tamam bir meslek veya sanat sahibi olarak rzkn
aram, aln teri dkm ve bu konuda rnek olmulardr.
Allah, yeryzn insann yaayabilecei bir
mekn olarak hazrlam ve btn nimetlerini onun
hizmetine sunmutur. Yaan yamur, yeeren toprak ve gemileri tayan denizler gibi her ey insann emrine verilmitir. Hatta yeryznde onun
lutfundan istemeyi kendi varlnn ve kudretinin
delillerinden saymtr.31 Nahl suresinin 18. ayetinde, Allahn nimetlerini saymaya kalksanz,
asla byle bir iin altndan kalkamazsnz! phesiz Allah, ok balayan (ve) ok merhamet
edendir. buyrularak bu nimetler onun rahmetinin
bir eseri saylmtr. Allah, btn canllara yete27 Ftr suresi, 11. ayet.
29 Hd suresi, 6. ayet.
30 Cuma suresi, 10. ayet.
153
DEERLENDRELM
Aadaki hadisi rzk
elde etmek ile ilgili olarak
deerlendiriniz.
Hi kimse, elinin emei ile kazandn yemekten daha hayrl
bir kazan yememitir. te Allahn
peygamberi Davut da elinin emeini
yerdi.
(Buhar, Buy, 15.)
KELAM
cek kadar nimet yaratm ve bu nimetlerin
paylalmas noktasnda ekonomik, sosyal
ve ahlak konularda tler vermitir. Ayrca Allah, servetin sadece zenginler arasnda dolaarak tekellemesini knam ve
paylalmas gerektiini vurgulamtr.32
Kuranda baz insanlarn daha zengin olmasnn bir imtihan sebebi olduu ve zenginlikleri orannda sorumluluk tadklar
belirtilmitir. Kaybetme korkusuyla nimetleri paylamamann eytann bir oyunu olduuna dikkat ekilerek infak edilmesi hlinde daha ok verilecei vurgulanmtr. Burada gizli
ya da ak bakalarna yardm etmek, inanmann bir gerei olarak tevik edilmitir.33 Kuranda,
nimetleri paylamamak bir hak gasp olarak nitelenir ve rzkn Allahtan olduunu inkr etmekle
bir tutulur.34 Btn bu emir ve tavsiyeler, alk ya da fakirliin bir kader olmadn gsterir. nsanlarn geim noktasnda zor durumda kalmas kendilerinin ya da bakalarnn tutumlar ile ilgilidir.
Yeryzndeki imknlar, zerinde yaayan herkese yetecek kadardr ve bu imknlardan faydalanmak
herkesin hakkdr. Ancak fakirliin ilah takdire gre olutuunu iddia eden mrikler kaderci bir
tavr taknarak bu paylam reddetmilerdir. Bununla ilgili olarak Kuranda yle buyrulmutur;
Kendilerine, Allahn size verdii rzktan bakalar iin harcayn! denildiinde, hakikati
inkra artlanm olanlar, inananlara, Rabb(iniz) dileseydi (kendisinin) besleyebilecei kimseleri biz mi besleyip doyuralm? Dorusu siz ak bir yanlg iindesiniz! derler.35 phesiz
rzkn yaratlmas Allahn takdiridir. Ancak rzkn dalmnda insanlarn bulunduklar konumlara
gre yerine getirmeleri gereken sorumluluklar vardr.
3. 3. Afet
Yeryznde deprem, sel, erozyon ve orman yangnlar gibi insanlarn karlatklar pek ok doal afet vardr. Kuranda G Allah ykseltti ve mzan (dengeyi) o koydu. Sakn dengeyi
bozmayn.36 buyrulmutur. Bu dnyann fiziki yasalarn koyan Allahtr. Merhamet ve adaletinin
tezahr olarak yeryzn bir denge iinde yaratan ve bu dengeyi korumamz isteyen de yine odur.
O, anlamsz ve amasz hibir ey yapmaz. Bu anlamda afetlerin nemli bir ksm bizzat insanlarn
kendi elleriyle yol atklar sorunlardan kaynaklanabilecei gibi pek ok konuda gerekli tedbirleri
almamann sonularyla da karlalabilmektedir.
32 Har suresi, 7. ayet.
33 Bakara suresi, 268. ayet; brahim suresi, 7. ayet; Nahl suresi, 75. ayet.
34 Meric suresi, 24. ayet; Nahl suresi, 71. ayet.
36 Rahmn suresi, 7, 8. ayetler.
154

Kurana gre Allah hi kimseye tayabileceinden daha fazlasn yklemez.37
Dolaysyla insanlar nce afetleri oluturan
sebepleri ortadan kaldrmaya almal ve bu
afetlerle mcadele edip onlardan en az zararla
kurtulmann yollarn bulmaldrlar. rnein
insanlarn depreme kar bir takm tedbirlerle
korunabildii dnldnde, ilah takdirin
bu nlemleri almaktan yoksun insanlar hedef
alm olmas dnlemez. Nitekim yaplmas
mmkn ktlklerden hibirisiyle ilgisi olmayan ocuk, gen ve yal kimselerin beton
ynlar arasnda lmesinin takdire balanmas doru deildir. stelik salam yaplama
yntemlerinin depreme kar yeterince korunma salad ok aktr. Gerekli tedbirleri alp
can ve mal kaybnn nlenmesi mmkn iken
bu afeti aln yazs veya kader olarak karlamak doru deildir. nsan akln kullanarak
bu tr afetlere kar nlemler alabilir. Zamanmzda deprem haritalar oluturulup gerekli
nlemler alnmak suretiyle bu afet bir srpriz
olmaktan gittike uzaklamaktadr. Ahiret ve
hesap bilinci, afetlerle mcadeleden insann
sorumlu olduunu anlatr. Daha gzel ve gvenli bir dnyada yaamak iin Kurann ars, Onlar, Allaha ve ahiret gnne inanrlar; iyilii emreder, ktlkten menederler; hayrl ilere kouurlar. te bunlar iyi
insanlardandr.38 eklindedir.
YORUMLAYALIM
Aadaki ayette verilen
mesaj yorumlaynz.
(Allahn
buyruklarn
umursamaz hale gelen u) insanlarn

kendi elleriyle yapp-ettikleri sonucunda karada ve denizlerde rme ve bozulma balad. Bu ekilde (Allah), belki
(doru yola) geri dnerler diye yaptklarnn baz (kt) sonularn onlara tattracaktr.
TARTIALIM
Aadaki paragrafta anlatlan konuyu takdir ya da tenkit ederek arkadalarnzla tartnz.
Deprem rneinde olduu gibi afetler,
iyi artlarda yaayan ve bu ykmlardan zarar
grmeyen insanlarla, kt durumda hayat sren ve ok eyini kaybedenler arasndaki sosyal farklarn ortaya kmasna ve belirginlemesine yol amaktadr. Bu anlamda afetler,
iinde yaadmz dnyann yaratl amacnn, adil ve paylamc bir ortam zorunlu
kldn ve asgari yaam koullarnn, herkes
iin insana yakan bir ortam iermesi gerektiini gstermektedir. Afetlerin yol at
zararlar, doru ve salkl yaamak asndan
gerekli tedbirleri almayan ya da alamayan insanlarn dedii bir bedeldir. phesiz bir takm tedbirlerle nlenebilecek bir zarar, kader
olamaz. Bu konuda kader, olsa olsa insanlarn
ihmalleri ve vurdumduymazlklar sonucunda kanlmaz olarak zarara uramalardr.

155
KELAM
3. 4. Salk ve Hastalk
nsan iin en nemli nimetlerden birisi salkl
olmaktr. slam dini kiinin salkl olmas iin ona
pek ok nerilerde bulunmutur. slamda temizlik
ve sala uygunluk artlar olduka ciddiye alnmtr. Allah, kulunun temizliine nem verdiini
indirdii ayetlerde gstermitir. rnein abdest ve
gusl konusu bu temizliin salanmas iin bal
bana bir etkinliktir. Ayn ekilde benzer bir hassasiyet yiyecek-iecek konusunda da gsterilerek
Yeryzndeki eylerin hell ve temiz olanlarndan yiyin!..39 buyrulmutur.
GRUP ALIMASI
YAPALIM
a) nsanlarn hastalklarn kader olarak grmesinin fayda ve zararlarn konu edinerek snfta iki ayr grup
oluturunuz.
b) Her bir grup fayda ve zarar asndan elde edecei dnceler ve deliller
zerinde alsn.
Allah, her hastaln aresini yaratmtr. nsan,

c) Yaptnz almalar sunu hline
bu areleri bulmak ve tedavi olmak zorundadr.
getirerek snfta arkadalarnzla tartnz.
Nitekim Allaha ibadet edebilmek iin dahi salkl olmak gerekir. nsan, hastalk vb. skntlarda
sabretmeli, tedavi olmal ve iyilemek iin gayret etmelidir. Ancak buradaki sabr, iinde bulunduu
duruma katlanmak ya da bunu kader saymak deil aksine kurtulmak iin mcadele etmek anlamndadr. Nitekim dua dahi kiinin skntl durumunu deitirme istei ve abasdr. nsanlarn, silahlanmak ve savamak iin gsterdikleri gayret ve harcadklar paray; hastalanmamak, hastalklarn
aresini bulmak ve kurtulmak iin harcamalar hlinde dnya daha salkl olacaktr.
3. 5. Baar ve Baarszlk
nsan, iradesini doru yolda kullanp gzel eylere ynelirse baar kazanr. Buna tevfik denir.
Bu, Allahn rzas ynnde hareket eden kulun ilerinde muvaffak klnmas anlamna gelir. nsann
yanla ynelmesi ve kt olan tercih etmesiyle
baarszlk gelir. Buna da hzlan denir. Hzlan,
Allahn yanl ynde hareket eden kulundan yardmn kesmesidir.40 Hud suresinin 88. ayetinde,
Baarm ancak Allahn yardm iledir. Ben sadece ona gvenip dayanyor ve her zaman, her
konuda ona yneliyorum! buyrularak baarl
olmak Allahn yardmna balanmtr.
BULALIM
Aadaki ayette sz edilen doru davranmak ile baarl
olmak arasndaki ilikiyi bulunuz.
Allah, yle diyecek: Bugn, dorulara, doruluklarnn yarar salayaca gndr. Onlara iinden rmaklar
akan, iinde ebed kalacaklar cennetler
vardr. Allah, onlardan raz olmu, onlar da Allahtan raz olmulardr. te
bu byk baardr.
(Mide suresi, 119. ayet.)
39 Bakara suresi, 125, 168, 172. ayetler.

40 Hd suresi 88. ayet; sr suresi, 22. ayet; Furkn suresi, 29. ayet.
156

nsan, baarl olmak ister. Bunun iin aba sarf eder.
Kuranda Araf suresinin 128. ayetinde, Sonu (gelecek)
Allaha kar sorumluluk bilincine sahip olanlarndr!
buyrularak baarl olmak iin sorumluluklarn yerine getirmenin nemi zerinde durulur. Bu anlamda baar bir kader ya
da yazg sonucu almadan kendiliinden gerekleen bir ey
deildir. Kuranda, nsan ancak kendi almasnn karln elde edebilir.41 buyrulmutur. Peygamberlerin hayat,
ektikleri skntlar ve baarl olmak iin gsterdikleri gayretler bu konuda yeterince rnek oluturmaktadr.
Kuranda insann karlaabilecei tehlikeler aklanm onu mutsuz ve baarsz klacak sebepler
anlatlmtr. Btn bu uyarlara ramen insan seimlerinde zgr braklmtr. Baar gibi baarszlk da tamamen insann kendi kazancdr. nsann baarsz olmas kendisi dnda evre faktrlerinden
de kaynaklanyor olabilir. Ancak bu ilah bir takdirin onu mecbur etmesi eklinde olamaz. Yeryznde ortaya kan gerek toplumsal gerek fizik anari ya da bozulmalarn sorumlusu insandr.42 evreyi
kirleten, savalar karan, ldren, eziyet eden, bakalarn dnmeyen hep insandr. Kurana gre
gerek baar ise sonu itibariyle ahiret hayatnda mkfatla karlanmak ve Allahn raz olmasdr.43
Bu anlamda baarl olmak iin kiinin gayret gstermesi ve zellikle ahlaki sorumluluklarn yerine
getirmesi gerekir. Bu yzden kii ok alarak
baarl olmay Allahtan beklemeli ve baar-
YORUMLAYALIM
larn bakalarnn maduriyetine dayandrma-
Allah, kendisine kar
maldr. Kuranda, Yaptklarndan tr
gelmekten saknanlar (mut-
sevinen, br taraftan yapmadklar iler-
takileri) baarlar sebebiyle
den dolay vlmek isteyen kimselerin sakn
kurtarr. Onlara ktlk dokunmaz.
azaptan yakay kurtaracaklarn sanma!...44
Onlar zlmezler de.
buyrulmutur. Bu anlamda inanan kii, her eyi

kendisinin yaptn iddia edecek kadar kibir-
li veya hibir ey yapmadan baarl olmay
Yukardaki ayeti dikkate alarak, Baa-
bekleyecek kadar tembel olmamaldr. Allah,
rszlk, bir kader deildir. szn yorum-
kiinin yapmad eylerle vnmesini doru
laynz.
bulmaz.45
41 Necm suresi, 39. ayet.

42 Rm suresi, 41. ayet; l-i mrn suresi, 182. ayet.
43 Tevbe suresi, 72, 89. ayetler; Mide suresi, 119. ayet; Nis suresi, 13. ayet.
45 Sf suresi, 2. ayet.
157
KELAM
3. 6. Tevekkl
R - YORUM
Tevekkl, szlkte; gvenmek,
dayanmak ve ii bakasna havale
Aadaki iiri tevekkl anlay ereveetmek demektir. Terim olarak, kisinde deerlendiriniz.
inin gerekletirmek istedii ii
konusunda elinden geleni yaptkAzimden Sonra Tevekkl
tan sonra Allaha gvenip dayanAllaha dayandm! diye sen kma yataktan
mas ve onun yardmn beklemesi anlamna gelir. Zaten mmin
Man-y tevekkl bu mudur? Hey gidi ndan!
bir anlamda hem gven veren
Ecdadn zannetme asrlarca uyurdu;
hem de Allaha gvenen insan
Nerden bulacaktn o zaman eldeki yurdu?
demektir. Bu konuda Kuranda
Nis suresinin 81. ayetinde,
ktada, yer yer, kanayan izleri ahid:
Hi kimse Allah kadar gvene
Dinlenmedi bir gn o byk nesl-i mchid.
layk olamaz. buyrulmutur.
lemde tevekkl demek olsayd atalet,
Mmin, yapt ve yapaca ilerde Allaha gvenip dayanr. Bu
Mrs- diynetle yaar myd bu millet?
gven onu kt eyler yapmaktan
oktan krenin meal-i tevhdi snerdi;
alkoyduu gibi zor anlarnda da
ona mit alar. Allahn rzas ve
Kuran duramaz, nezd-i lhiye dnerdi.
yardm olmadan gerekleen i(M. kif Ersoy, Safaht,
lerde veya almadan ya da hak
Glgeler (Yedinci Kitap), s. 453.)
etmeden kazanlan servette hayr
yoktur. nanan bir kii her iinde
Allahn rzasn gzeterek doru ve drst davranr. Bir konuda elinden geleni yaptktan sonra sonucun
kendisi iin hayrl olmasn mit ederek Allaha tevekkl eder. nsann aciz kald veya g yetiremedii durumlar dnda hi emek harcamad bir konuda beklenti iinde olmas doru deildir.
Tevekkl, gzel bir davran ve ahlaki bir tavrdr. Allah, kendisine inananlar savunacan ve hemen her konuda onlara yardm edeceini sylemitir.46 Allaha gvenip dayanan kii Allahn mutlaka
doru hkm ve hikmetle kendisine yardm edeceini, gayb/gelecei onun bildiini ve btn hayrn
onun elinde olduunu bilir. l-i mrn suresi, 122. ayetinde buyrulduu gibi, Mminler yalnz
Allaha gven duymaldrlar. Bu yzden inanan kii, Allahn emir ve yasaklarn dikkate alarak
ileri konusunda elinden gelen abay gsterir. Karlaaca muhtemel zorluk ve ktlklere kar
onun desteini ve korumasn mit eder. Nitekim Allah, kendisine gvenerek alp abalayan hibir
kulunu yalnz ve yardmcsz brakmamtr. Onun snrsz kudreti, rahmeti ve ycelii bu gveni hi
boa karmamtr. Bu konuda Kuranda, Hac suresinin 38. ayetinde, Allah inananlar (btn
ktlklere kar) mutlaka koruyacaktr buyrulmutur. Hibir nlem almadan ve elinden geleni yapmadan kiinin Allaha tevekkl etmesi slamn sorumluluk anlay ile badamaz ve tutarl
bir tavr olarak da grlemez.
46 l-i mrn suresi, 160. ayet; Mide suresi, 11. ayet; Enfl suresi, 49, 61. ayet.
158
YORUMLAYALIM
Aadaki ayetleri tevekkl anlayn dikkate alarak yorumlaynz.
nananlar ancak o kimselerdir ki, her ne zaman Allahtan sz edilse
kalpleri korkuyla titrer ve kendilerine her ne zaman onun ayetleri ulatrlsa inanlar glenir ve Rablerine gven beslerler.
(Enfl suresi, 2. ayet.)
Bir konuda karar verince (artk) Allaha gven. Zira Allah, ona gven
duyanlar sever.
3. 7. Hayr ve er
NOT EDELM
Hayr, szlkte iyi ve faydal i demektir.

Terim olarak; Allahn emrettii, raz oldu-
Hayrn ve errin her ikisinin de
u ve sevdii davranlar anlamna gelir. er
Allaha izafe edilmesinin sebebi,
ise, kt ve fena i demektir. Terim olarak ise
hayr ve er tanrsna inanan cahil insanla-
Allahn yasaklad ve honut olmad, so-
rn dualist batl anlaylarna engel olmaktr.
nuta yerilen ve cezay hak eden davranlar
Bylece zellikle erre bulaan insanlarn
anlamna gelir.
iinde bulunduklar skntdan kurtulmak
nsann filleri iyi ve kt (hsun ve kubuh)

ve bu fillerinin sonular da hayr ve er olarak
adna Allah dnda baka bir g vehmet-
bir deer tar. Bu fiillere bu deerleri takdir
melerinin nne geilmek istenmitir.
eden Allahtr. nsan akl ise bunlar kavrama
(Saim Yeprem, Kader, s. 188.)
ve bulma yetenei ile donatlmtr.47 Allah

hayr mkfatlandracak erri ise cezalandracaktr. Bu yzden insann hayr ilemesi ve
LSTELEYELM
erden kanmas gerekmektedir. nsann hayra
Kader anlay erevesinde
ulamas ya da erre ynelmesi kendi elindedir.
Allahn iradesi ile kulun iradesi ara-
Bu konuda Allahn takdiri kulun davranla-
sndaki iliki zerine bir konuma or-
rna gre ekillenir. Hayra ulatran, Allahtr.
tam oluturup elde ettiiniz sonular
er ise hayrn yokluundan ya da terkinden
listeleyiniz.
kaynaklanr ve bizzat insan elinden kar.

47 Saim Yeprem, Kader, s. 187.
159
KELAM
3. 8. Hidayet ve Dalalet
Hidayet; doru yol, hidayete ermek ise doru yolu bulmak demektir. Kuranda, (Asl) doru
yol Allahn yoludur48 buyrulmutur. Bu anlamda hidayet, doru yolu gstermek, iaret etmek
ve bu yolda rehberlik yapmak anlamna gelir. phesiz Allahn rehberlii gelii gzel bir rehberlik
deildir. En ince ayrnts dikkate alnm, rahmetle dnlm ve hayrla sonulanacak bir amaca
gre ayarlanm bir rehberliktir. Hidayet, terim olarak; kfr ve irk gibi kt yollardan kurtularak
kiinin amacna ulamas ve doru yolu bulmas anlamnda olumlu bir ierie sahiptir.
Dallet yanl yol; dallete dmek ise yoldan kmak, armak, kaybolmak, sapklk
veya sapknlk demektir. Kuranda, Gazaba urayanlarnkine ve sapknlarn (yoluna bizi iletme.)49 buyrulmutur. Bu anlamda
dallet, yoldan ayrlarak doru olan terk etmek anlamna gelir. Dallet terim olarak; kiinin Allahn gsterdii doru yoldan saparak
baka yollara girmesidir.
RNEKLENDRELM
Aadaki ayeti Kuran ve hidayet erevesinde rneklendiriniz.
Gerekten bu Kuran en doru olan
yola gtrr
(sr suresi, 9. ayet.)
Evrende insann ynelebilecei btn yolDEERLENDRELM

lar Allah yaratmtr. Bu yollardan birini tercih
eden ise insandr. Allah, insanlara peygamberler
Aadaki ayetleri insann umve kitaplar gndererek onlara doru ve yanl
duuna ermesi asndan deeryollar gstermitir. Btn evreni insann emlendiriniz.
rine amade klmtr. nsana kulak, gz, kalp,
Allaha iman edip ona smsk sarferaset ve irade vererek onu dier canllardan
lanlar ise (Allah), kendisinden bir rahstn tutmutur. Ayrca insann kendi nefsinde
met ve ltfa kavuturacak ve onlar kenve tabiatta varlnn ve birliinin iaretlerini
disine varan doru bir yola iletecektir.
varetmitir. nsana akl vermi, onu iyi ve k(Nis suresi, 175. ayet.)
ty anlayacak kabiliyette yaratmtr. Allahn
insann doru yolu semesi konusundaki naDorusu, imana eriip doru ve
50
sihatleri, bir nevi adres tarifi gibidir. Allah,
yararl iler yapanlara gelince, Rableri
insann seimlerinin hangi noktada son bulacaimanlarndan dolay onlar doru yola
konusunda dikkatli davranmasn ister. Hi
eritirmektedir
ayrm yapmadan t verip yol gsterir.nsan
suresinin 3. ayetinde, Gerek u ki, biz ona
(insana) doru yolu/yntemi gsterdik; kredici ya da nankr (olmas artk kendisine kalmtr). buyrulmu ve doru tercih yapmas gerektii vurgulanmtr. Kiinin kt yollar seerek dalalete dmesi, onun kendi tercihidir.
49 Ftiha suresi, 7. ayet.
50 Tevbe suresi, 115. ayet.
160

Kuran; kfrde srar etmek, ar yalanclk, gnah
ve zulm ilemek gibi davranlarn kiinin dalalet iine dmesi ve hidayete erememesinin sebepleri arasnda sayar.51 Uzun sre yanl bir yol tutmak ve ktln
det hline getirmek kiide buna uygun bir ahlak oluturur. Dolaysyla kii bir zaman sonra gittii yolun yanlln anlayamaz ve geri dnemez hale gelebilir. Bu
yzden Kuranda, Allah, kimi saptrrsa artk onu
doru yola iletecek yoktur.52 buyrularak bu psikolojik
hle dikkat ekilmi ve bu duruma kar insan uyarlmtr. Baka bir ifade ile kt yolu tercih ederek geri dnlemez konumda kalmak Allahn koyduu psikolojik bir
gerek, l veya kaderdir. Ancak bu yolu tercih etmek
ya da terk etmek insann elindedir. Ftiha suresindeki,
Bizi doru yola ilet. ayeti, insann srekli bir gerek aray iinde olmas gerektiini hatrlatr.
Allah, inanan ve salih ameller ileyenlere yardm edeceini vaat etmitir. rnein Kuranda, Bizim urumuzda didinenleri biz, yollarmza elbette ulatracaz. Allah, gzel dnp gzel
davrananlarla mutlaka beraberdir.53 buyrulmutur. Bu birliktelik, doru adrese ulamak isteyenler iin onlar umduklarna kavuturan nemli bir destektir. Baka bir ifade ile adres tarifi herkes iin
aktr ama sadece doru adrese ulamak iin gayret edenlere yardm edilmektedir.
ARATIRALIM - BULALIM
nsan kaderinin ilikili olduu kavramlar gsteren tabloda bo yerleri
doldurunuz.
nsann Kaderi
Evrendeki yasalar
radi olmayan davranlar
radi davranlar
Ay tutulmas
nsann ten rengi
nsann eitimi
51 Zmer suresi, 3. ayet; Mmin suresi, 28. ayet; Ahkf suresi, 10. ayet; Neml suresi, 81. ayet.
161
KELAM
nsan, zgrce doru ya da yanl yollar kendi seer. Bunun sorumluluunu da stlenir. Kuran, kiinin
hidayetinin kendi lehine dalaletinin ise kendi aleyhine
olduunu srarla vurgulayarak bu konuda bir zorlamann fayda vermeyeceini bildirir.54 Hatta kiinin kendisi
istemedike Hz. Peygamberin talebi ya da sevgisinin
dahi bir ie yaramayaca belirtilmitir.55 Hi kimse
yapmad veya mecbur kald bir iten dolay knanamaz ve cezalandrlamaz. nanmak ya da inanmamak,
iyilik yapmak veya kt davranmak insann kendi elindedir. Allah, hak etmeyen kimseyi doru yola iletmez.
yi olana doru bir adm atmadan veya kt olandan
uzaklamadan durup dururken kimseye hak etmedii bir
karlk verilmez.56 Kuranda, Yoksa senin Rabbin,
halk (birbirlerine kar) drst davrandklar srece, bir toplumu (srf) (arpk inanlar)
yznden asla helak etmez.57 buyrulmaktadr. nsanlar arasnda baz eyler vardr ki o konuda
hibir gayret gstermedikleri hlde nasip, ksmet takdir-i ilah diyerek bekledikleri grlr.
phesiz Allahn dilemesi olmadan hibir ey gereklemez. Ancak onun dilemesi ve yaratmas
iin kulun adm atmas gerekir.

55 Kasas suresi, 56. ayet; Bakara suresi, 272. ayet.
56 Bakara suresi, 264. ayet; l-i mrn suresi, 186. ayet.
57 Hd suresi, 117. ayet.
162

NTEMZ DEERLENDRELM
1. Kader kelimesinin szlk anlamn aklaynz.
2. Akl sahibi olmann insann kaderini nasl etkilediini aklaynz.
3. nsann zgrl ile kaderi arasndaki iliki hakknda bilgi veriniz.
4. nsanlarn daha uzun yaamas ile kader arasnda nasl bir iliki vardr? Aklaynz.
5. Doru bir tevekkl anlay nasl olmaldr? Aklaynz.
1. Aadakilerden hangisi evren asndan kader anlaynn bir grnts deildir?
A) Gnein domas
B) Ayn hlleri
D) Yamurun yamas
E) Gk grlts
C) evre kirlenmesi
2. Afetlerle ilgili olarak aadaki seeneklerden hangisi dorudur?

A) Afetlerden korunulabilir.
B) Afetlerden korunmak mmkn deildir.
C) Afetlere zel bir anlamyklemek gerekmez.
D) Afetler kt insanlar iindir.
E) Afetleri anlamaya almamalyz.
3. Tevekkl ile ilgili sralamada aadaki seeneklerden hangisi dorudur?
A) Dnmek-yapmak-Allaha snmak
B) Allaha snmak-dnmek-yapmak
C) Yapmak-dnmek-Allaha snmak
D) Dnmek-beklemek-yapmak
E) Allaha snmak-yapmak-dnmek
(dzen, kader, zaman, altnn)
1. Allahn evrende koyduu yasalara . denir.
2. Evrendeki her ey bir .e gre yaratlmtr.
3. nsan ancak kendi karln elde edebilir. (Necm suresi, 39. ayet.)
. Kader anlay insanlarn nemli bir problemidir. Bu anlamda insanlarn sahip olduu
kader anlaynn yol at olumlu ya da olumsuz etkileri arkadalarnzla tartnz.
163
KELAM
IX.NTE
KELAM LMNN GNMZDEK DURUMU
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Gnmzde inan esaslarna ynelik ne tr eletiriler duydunuz?
Belirtiniz.
2. Kelam ilminin toplumdaki inanlarn ve ahlakn korunmasnda rol ne
olabilir? Aratrnz.
3. Deizm, agnostisizm, pozitivizm ve nihilizm kavramlarn felsefe
szlklerinden aratrnz. Bunlar arkadalarnzla paylanz.
4. nsann yaratl amac nedir? Aratrnz.
164
IX. NTE: KELAM LMNN GNMZDEK DURUMU

1. Gnmzde Kelam lmi
Hz. Muhammed, Allahtan ald vahyi sahabelere iletmi; ayn zamanda onlarn zihinlerini megul eden eitli sorular da cevaplandrmtr. rnein inan konusunda iindeki vesveseden bahseden bir sahabeye Peygamberimiz Bu imann kendisidir.1 buyurmu ve imann taklitten kurtularak
dnp sorgulamayla elde edilen bir imana (tahkik) dnmesinin nemini vurgulamtr.2
Peygamberimizin vefatndan sonra da Mslmanlar, itikatla ilgili ortaya kan sorunlarna zm
aramaya devam etmilerdir. Bu yeni sorunlarn ortaya kmasnda Kuran ayetlerinin anlalmas ve
siyasi olaylar gibi i dinamikler; yeni fethedilen topraklarda karlalan kltrlerle etkileim gibi d
dinamikler etkili olmutur. Mslman toplumlar, itikatla ilgili zmlerinde kelam ilminin metotlarndan faydalanmlardr. Bylece geni bir fikir hrriyeti ortamnda inanla ilgili eitli gr ve
dnceler ortaya kmtr.
Kelam ilminin aklad ve savunduu inan esaslarnda balangtan bu gne kadar herhangi bir
deiiklik olmamtr. Ancak gnmzde de Mslman toplumlar birok itikad sorunla kar karya
kalmlardr. Bu nedenle slam inanlarnn gnmzde yneltilen eletirilere kar bugnn bilgi,
zihniyet, kltr ve yntemleri ile savunulmas bir zorunluluktur.
Klasik dnem kelam kitaplar Allahn varln ispat (isbt- vacip) iin hudus ve imkn delilleri
gibi birok delile yer vermilerdir. Ancak bu ispat yntemlerinin hepsi bugn iin yeterli ve geerli olmayabilir. nk klasik kelam kitaplarnn yazld alarda din inanc toplumlar arasnda
hkimdi, ateizm gibi inkrc akmlar ise pek yaygn deildi. Bugn ise yaygn olan bu tr inkrc
akmlarn ortaya kard inan problemlerine kelam ilmi, yeni metotlar ve sylemlerle zmler
gelitirmektedir. Bylece bu ilim dal gnmzde de insanlarn doru inanc nasl gerekletirebileceklerinin yannda farkl inanlar kendisine konu edinmektedir.
Gnmz kelam ilmi, slamn inan ilkeleri etrafnda oluan klasik kelam kltrn eletirel bir
yntemle incelemekte ve gemile ban koparmadan yeni din dncenin olumasna katk salamaktadr. Mslman toplumlarda bugn kelam ilmi, inan alannda naklin yannda, yeni bilimsel
verilerden hareketle akla daha fazla rol vermenin nemini belirten akademik seviyedeki almalar
ile varln srdrmektedir. Bu erevede yaplan almalarn bir ksm klasik kelam kltrnn
tekrar mahiyetinde ve kelam tarihi ile ilgilidir. Byk bir ksm ise ada akmlarn etkisiyle ortaya
kan yeni kelam problemlerini konu edinmektedir.
Gnmz kelam ilmi erevesinde yrtlen
ilmi almalar, klasik kelam literatrnde olduu gibi sadece vahiy, akl karmlar ve duyular
esas almamaktadr. Bunun yan sra sosyal ve
pozitif bilimlerin sonularndan kan yorumlar
da dikkate almaktadrlar. Bylece kelam ilminin
sosyal bilimlerle ilikisi dikkat ekici bir ekilde gelimektedir. rnein toplum-din ilikileri
erevesinde yaplan alan aratrmalar kelam
ilmi iin artk nemli veriler sunmaktadr.
TARTIALIM
Gnmzde kelam ilminde
niin yeni metotlarn kullanlmasna ihtiya duyulmaktadr.
Tartnz.
1 Mslim, man, 209, 211.

2 Ebu Davut, Edeb, 109.
165
KELAM
Vahye dayanan inan alannda akl snrsz bilgi retemeyecei iin kelamn konular deimemekte ama bu konularn ilenmesindeki yntemler deimektedir. Kelam ilmi, inan esaslarna yneltilen yeni eletiriler ve sosyal deimeler nedeniyle srekli gelimekte ve yenilenmektedir. Bu nedenle bugnn kelam ilmi, insann hem zihnine hem de gnlne hitap edecek ekilde iman uurunu
ve din hayat canl tutan bir yntem gelitirmek istemektedir.
2. ada Kelam Problemleri
Rnesans ve Reform hareketleri, tabii bilimler ve felsefenin yenilenen metotlar nedeniyle Batda
Hristiyanlk inancna bal dnce sistemleri yerini akla bal yeni felsefi akmlara terk etmitir.
Aydnlanma hareketiyle birlikte Tanrnn yeryzne mdahalesinin sz konusu olmadn ve Tanr
fikrinin ispat edilmesinin mmkn olmadn belirten akmlar domutur. 19. yzylda ortaya kan
eitli akmlar ise Tanr tanmazlklar ve ahlak deerlerin inkr ile ne kmlardr. nanszln
yaylmasna, toplumsal yapnn zlmesine neden olan bu tr dnceler, zamanla Mslman toplumlar arasnda da yaygnlamtr. amzda ortaya kan Yeni lm-i Kelam ise bu akmlarn tutarszlklarn gstermeye, dine ynelttikleri eletirileri cevaplamaya gayret etmitir. Bugn pozitivizm,
nihilizm ve ateizm gibi Tanry inkr eden akmlar eski canllklarn kaybetmilerse de bir bilin ve
tavr olarak varlklarn srdrmektedirler. Bu nedenle Tanr ve ahlak inkr eden akmlar, gnmz
kelamnn en nemli konular arasnda yer almaya devam etmektedir.
2.1. Deizm (Yaradanclk)

Deizm, balangta Tanrnn varln ve evrenin yaratcs olduunu kabul etmekle birlikte
NOT EDELM
Hristiyanl ve onun kutsal metinlerini reddeden

bir akm olarak balamtr. Gnmzde ise deizm, vahyedilmi herhangi bir dine bal olmakszn Tanrnn varln kabul etmekle birlikte onun
ilim ve irade gibi sfatlarn reddeden, onun evrende fiilini, hikmet ve inayetini kabul etmeyen, vahyi, nbvveti ve ahireti inkr eden akm anlamnda
kullanlmaktadr. rnein 18. y.yda Aydnlanma
hareketinin nclerinden Voltaire, Hristiyanla
ait kutsal metin ve din kurumlar daima alayc bir
slupla eletirmitir. Yine fikirleriyle 18. yzyla
damgasn vuran ve Fransz ihtilalinin dnsel
hazrlayclarndan olan Rousseau da vahyin yol
gstericiliine muhta olmadan, akln iyi ve kty ayrt edebileceini iddia etmitir.
166
Deizmin Temel Fikirleri

- Dinlerin deil, akln deney ncesi
yaps ile varlna ulap ispat ettii
Tanrya inanmak
- Tanr evreni yaradandr, ancak bunun dnda onun evrene mdahalesi
sz konusu deildir.
- Vahyi ve peygamberlii reddetmek
- Mucizeyi kabul etmemek
- Akl kurtuluu salayan ahlak ilkelerini koyabilir.

slam inanc Allah, lem ve insan arasndaki ilikilerin canllna dikkat eker. nk Allah yaratc faaliyeti, ilmi, hikmeti ve ltfuyla leme her an
mdahale eden yce varlktr. Allah bir defada olup
bitmi bir yaratmann faili deildir, srekli ve her an
yaratma hlindedir. Bu konuda Kuranda yle buyrulmaktadr.:

Gklerde ve yerde bulunan herkes, ondan ister. O, her an yaratma halindedir.3
slam inanc Allah, lem ve insan arasndaki

ilikilerin canllna dikkat eker.
Allah her an evreni yaratt gibi vahiyle de insan hayatna ve tarihe mdahale eder. O, setii peygamberler araclyla insanlara mesaj gndermitir. Vahiy, Allahn dorudan tarihe ve insana mdahalesidir. nsan da bu mesaja verdii cevapla Allah katnda inanc, ibadeti ve duasyla bir deer kazanr.
Bu ise insann yaratcsyla iletiimidir. Bylece lemi yaratan Allah; Allahn koyduu kanunlara gre
ileyip ona boyun een lem; insana mesaj gnderen Allah ve Allaha dua ve ibadet ederek cevap veren
insan arasndaki ilikiler, slamn yaratan-yaratlan, nbvvet ve ibadet anlaynda ifadesini bulmutur. slam inancnda Allah-lem-insan arasndaki iliki, deizmin bir defa olup bitmi yapan-yaplan
ilikisi deildir. Srekli yaratma, vahiy ve rahmetle Allahtan leme ve insana doru inen; boyun eme,
dua ve ibadetle de lemden ve insandan Allaha ykselen dinamik ve canl bir ilikidir.
LSTELEYELM
Andolsun ki senden nceki mmetlere de eliler gnderdik. Ardndan boyun
esinler diye onlar darlk ve hastalklara urattk. (Enm suresi, 42. ayet.)
Andolsun, insan biz yarattk ve nefsinin kendisine fsldadklarn biliriz ve biz ona
ah damarndan daha yaknz. (Kf suresi, 16. ayet.)
Kullarm sana, beni sorduunda (syle onlara): Ben ok yaknm. Bana dua ettii vakit dua edenin dileine karlk veririm. O hlde (kullarm da) benim davetime uysunlar
ve bana inansnlar ki doru yolu bulalar. (Bakara suresi, 186. ayet.)
Yukardaki ayetlerde deizmin hangi fikirleri reddedilmitir? Listeleyiniz.
2.2. ok Tanrclk (Politeizm)

Allah, Hz. demden Hz. Muhammede kadar btn peygamberleri ortak bir mesajla gndermitir. Bu ortak mesaj tevhittir ve tevhidin zn Allahn birlii oluturur. Kuranda Andolsun ki biz,
Allaha kulluk edin ve Tuttan saknn diye (emretmeleri iin) her mmete bir peygamber gnderdik. Allah, onlardan bir ksmn doru yola iletti. Onlardan bir ksm da sapkl
hak ettiler. Yeryznde gezin de grn, inkr edenlerin sonu nasl olmutur!4 buyrulmaktadr.
167
KELAM
Dinler tarihi alannda yaplan aratrmalar da ilk inanlarn Allahn birliine dayal olduunu, ok
tanrcln (politeizmin) bir sapma olarak sonradan ortaya ktn gstermektedir.5
Tarih boyunca Allah brakp kendilerine baka tanrlar edinen
insanlar var olmutur. Bunlardan bir ksm tabiat glerini, bir ksm ruhlar, bir ksm da kendi yaptklar putlar tanrlar olarak kabul etmiler ya da Allahn yannda baka tanrlarn da olduuna
inanmlardr. Baz toplumlarda ise ok tanr inanc her kabileye ait
tanrlar olarak kendini gstermitir. Her ne ekilde olursa olsun ok
tanrclk (politeizm) bu tr birden fazla tanr inanlarnn ortak ad
olarak kullanlmaktadr. ok tanrc inanlar Babil ve Asurlularda,
Eski Yunanda, Eski Msrda, Afrika dinlerinde ve Cahiliyye dnemi Arap toplumunda var olmutur.
slam ncesi Araplar, ok tanrl bir inanca
sahiptiler. Onlar, Allah, Aziz ve Alim
olarak adlandrdklar yce tanrnn kendilerini
ve btn kinat yarattna, gnei ve ay belli bir nizama baladna, yamur yadrmak
suretiyle yeryzn canllarn beslenmesine elverili kldna inanyorlard.6 Onun adna yemin ediyorlar, hayatlarnn skntl ve tehlikeli
dnemlerinde ona snyorlar ve onu Kbenin
Rabbi olarak kabul ediyorlard.7 Ancak onlar,
bu yce Allah inancnn yannda kendilerini
ona yaklatracana ve onun katnda efaati
olacana inandklar putlara da tapyorlard.8
Bazlarnn Kuranda da ad geen bu putlarn her biri bir kabileye aitti ve saylar yzleri
bulmaktayd. Bu ekilde Allahtan baka tanr
edinmek ve Allaha ortak komak Kuranda
irk, irk iinde bulunup Allaha ortak koanlar da mrik olarak adlandrlmaktadr.
OKUYALIM
BULALIM
Onlar Allah brakp kendilerine ne zarar ne de fayda verebilecek eylere tapyorlar ve:
Bunlar, Allah katnda bizim efaatilerimizdir, diyorlar. De ki: Siz
Allaha gklerde ve yerde bilemeyecei bir eyi mi haber veriyorsunuz?
H! O, onlarn ortak kotuklarndan uzak ve ycedir.
De ki: Sylesenize! Allah brakp taptnz eyler yeryznde ne
yaratmlar; gstersenize bana! Yoksa
onlarn gklere ortaklklar m vardr? Eer doru syleyenlerden iseniz,
bundan evvel (size indirilmi) bir kitap
yahut bir bilgi kalnts varsa onu bana
getirin.
Hz. Muhammed ve ondan nceki btn

peygamberler irkle mcadele etmi ve insanlar yalnzca Allaha kulluk etmeye armlardr. Bu anlamyla insanlk tarihi, Allahn
birliini ifade eden tevhit ile ona ortak komay
ifade eden irk arasndaki bir mcadele olarak
(Ahkf suresi, 4. ayet.)

Yukardaki ayetlerde mriklerin puta
tapclklar niin reddedilmektedir? Bulunuz.
5 Gnay Tmer, Din, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, C 9, s. 317.

6 Ankebt suresi, 61-63. ayetler; Zuhruf suresi, 9. ayet.
7 Enm suresi, 40, 41, 109. ayetler; Nahl suresi, 38. ayet; Ynus suresi, 22. ayet; Kurey suresi, 3. ayet.
8 Ynus suresi, 18. ayet; Zmer suresi, 3. ayet.
168

da yorumlanabilir. rnein, Kuranda Hz. Nuh, Hz. brahim, Hz. Salih, Hz. uayb, Hz. Yunus ve
dier peygamberlerin insanlar sadece Allaha ibadet etmeye ardklar anlatlr.
Kuran- Kerimin Allahn varlndan daha ok, birlii zerinde durmas anlamldr. Nitekim
insanlar her zaman yaratc bir gcn varlna inanmlardr. Ancak Kuranda, Onlarn ou,
ancak ortak koarak Allaha iman ederler.9 buyrularak olmas gerekenin irksiz bir inan
olduu vurgulanmtr. Bu adan Kuranda insann sadece putlar deil, bunlar dnda hev ve
hevesini, dnyevi arzularn, baz insanlar ve eytan putlatrabilecei, bylece inancna irk kartrabileceine dikkat ekilmitir.
Kurann anlatmna gre irk sadece basit bir inan biimi deildir. Bunun tesinde Kuranda
Allaha ortak koan insanlar kibirli, azgn, saldrgan, yalanc, kaba ve zorba gibi bireysel zellikleriyle de ele alnmtr. irkin sosyal hayattaki grnm ise insanlar hor ve hakir grmek, iyiliklere engel olmak, insanlar eitli snflara ayrmak, eitlik ve adaletten uzak bir toplum anlayna
sahip olmaktr. Bunun iindir ki Kurann tevhid inanc mminin, insanlara ve evresine kar
ahlak duyarlla ve kiilik btnlne sahip olmasn ister. Kuran sosyal ve ekonomik dengeyi
bozan gasp, hrszlk gibi eylemleri yasaklayarak; hac ve zekt gibi sosyal birliktelii salayan
ibadetleri tevik ederek Allahn birlii ilkesinin toplumun sosyal ve ekonomik eitlii ilkesiyle de
ilgili olduunu gstermitir. Bunun iindir ki Peygamberimiz, eitli putlaryla renk ve rk ayrmna dayanan, paralanm, kabileci bir toplum yapsn srdren irk inanc yerine; birlik iinde
inananlarn eitliine dayanan bir toplum ina eden tevhid inancn yerletirmitir.
Kuran yalnzca Allahn varlna inanlmasn istemez. Ayn zamanda her eyi yaratan, her eye anlam ve hayat veren tek bir
ilaha inanlmasn ister. Bu, inanan insann
zgrleerek salkl bir kiilie kavumas
iin de gereklidir. Her eyi yaratan, kudret sahibi, rahmeti her eyi kuatan tek Allah inanc, eitlik ve adalet duygusunu besler; hayatn
btnlk iinde kavranmasn salar ve btn
gzelliklerin kaynann bir olduunu hatrlatr. Kurann ifade ettii gibi irk, insann ve
toplumun hsrannn nedenidir. Kuranda bu
durum (Resulm!) phesiz sana da senden ncekilere de yle vahyolunmutur ki:
Andolsun (bilfarz) Allaha ortak koarsan,
ilerin mutlaka boa gider ve hsranda kalanlardan olursun!10 eklinde ifade edil-
BELRTELM
O, yle Allahtr ki, kendisinden baka hibir tanr yoktur.
O, mlkn sahibidir, eksiklikten mnezzehtir, selmet verendir, emniyete
kavuturandr, gzetip koruyandr,
stndr, istediini zorla yaptran, byklkte ei olmayandr. Allah, mriklerin ortak kotuklar eylerden
mnezzehtir. (Har suresi, 23. ayet.)
Ayete gre irkten uzak Allah inanc
nasl olmaldr? Belirtiniz.
mitir.
169
KELAM
2.3. Gizemcilik (Mistisizm)
Gizemcilik, eitli dinlerin ve inanlarn terimleriyle farkl ekillerde tanmlanmtr. Bununla
birlikte gizemcilik, grnenin tesine veya grnmez olana geme tecrbesi olarak btn dinlerin
mensuplar arasnda farkl isimlerle ortaya kmtr. Gizemcilik, insann grnen nesnelerin (zhir)
ardndaki grnmeyen birlik ve gereklie (btn) ulama ynndeki ruh tecrbesine ve bu tecrbeyi ifade eden dnceye denilmektedir.
Mistik tecrbenin en belirgin yn mistiklerin Tanr ile vastasz temas kurduklar iddiasdr. rnein; mutlak hakikat, ilah dinlere inanan mistikler tarafndan canl bir Tanr ile ifade edilirken,
beeri dinlere inanan ve felsef ekollere balanan mistikler tarafndan nirvana, bir, iyi gibi
canl olmayan varlklarla ifade edilmektedir. Gizemcilere gre mutlak hakikat akndr. Fakat ayn
zamanda mutlak hakikat zaman ve meknda bulunan btn bir evrenin i ve zsel varldr.
Btn mistik ekoller, insann normal snrNOT EDELM
larn aarak ruhunda var olan stn bir idrakle

ycelebileceine ve Tanr ile bir olabileceine
Mistisizmin Temel Fikirleri
inanrlar. Bu akma gre insanda iki ben var-
- Grnenin tesinde grnmeyen bir

gereklik vardr.
dr. Bunlardan aa ve bencil olan ben, mistik

tecrbenin nndeki en byk engeldir. Ruhu
- nsann grnen beninin tesinde

bir baka i beni vardr.
temizleme, nefse hkim olarak dnya zevklerinden uzaklama yoluyla alan bu benin te-
- nsan normal snrlar aarak

Tanrya ulaabilir.
sinde ise evrenin i birliini kavrayan ve mutlak hakikat ile bir olabilme yeteneine sahip
- Gerein bilgisine ancak keif ve ilham ile ulalabilir.
olan yce bir ben vardr.

Bilgi kaynan keif ve ilham olarak kabul
etmesi nedeniyle gizemcilik ayn zamanda gnos-
tisizm (irfaniyye) olarak da bilinmektedir. Gnostisizme gre Tanrya ve eyann gerek bilgisine duyulara ait niceliksel deneyleri ve akl dta tutarak, sezgi gc ve vecd ile ulalabilir. Mslman mistikler
de akl ve duyunun tesinde kef ve ilham gerek bilginin kayna olarak kabul etmilerdir.
lhamn bir bilgi kayna olmadn ilk ifade eden mam Maturid ve onun izinden giden kelamclar insann bilgi kaynaklarn vahiy, akl ve duyular olarak kabul etmilerdir. Kelam limleri, insan
kalbine baz bilgilerin ilham edilmesinin mmkn olduunu, bununla birlikte ilhamn subjektif
olduunu ve genel geerlilii bulunan kesin bilgi
kayna tekil etmediini belirtmilerdir. Bu noktadan hareketle Kelam ilmi, ilhamn din alanda
delil olarak kullanlamayacan kabul etmitir.
170
TARTIALIM
Gizemcilikte savunulan grler niin slam dininin ilkeleriyle badamaz. Tartnz.

2.4. Bilinemezcilik (Agnostisizm)
NOT EDELM
Trkede bilinemezcilik olarak ifade edilen agnostisizm, insan aklnn Tanr ve evren
hakknda mutlak gerei bilemeyeceini ileri
sren felsef akmn addr.11 Bilinemezcilik ilk
olarak Antik Yunanda Protagorasn fikirleri
erevesinde gelimitir. O, tanrnn varl ve
ne olduu konusunda bilgi edinmenin insann
gcn at grndedir.12 Modern Batda
agnostik terimini ilk defa 1869da kullanan
Huxleydir. Huxley, her trl dnce akmnn kendince Tanry ispat ettiini oysa Tanr
hakkndaki bilginin insan aklnn snrlar iinde gereklemesinin mmkn olmadn ifade
etmitir.
slam kelamnda sofistler

grupta ele alnmlardr:
Agnostikler/ledriyyn: Bilginin elde
edilmesinin mmkn olmadn iddia
edenler.
Septikler/inadiyyn: Bilginin imknndan ve elde edilen btn bilgilerden
phe duyanlar.
Subjektivistler, rltivistler/indiyyn:
Nesnel bilginin mmkn olmadn, bilginin znel olduunu iddia edenler.
slam tarihinde ise agnostisizm akmna bal olanlar, objektif bilginin imknndan phe eden
sofistlerin bir kolu olan ledriyyn (bilinemezciler) olarak tannmaktadrlar. Bunlara gre insan, hakikatin ve bilginin var olup olmadn bilemez.13 Agnostiklere gre tanr vardr denilemez, tanr
yoktur da denilemez, nk bilinemez. slam tarihindeki bilinemezcilerin zellikle Tanrnn bilinip
bilinemeyecei erevesindeki pheci tutumlar Mutezile ve ehlisnnet kelamclar tarafndan eletirilmitir. Kelamclar, insan aklnn ve duyularnn objektif bilgiye ve Tanrnn varlnn bilgisine
ulaabileceini ifade etmilerdir. zellikle mam Gazzlnin objektif bilginin imknn savunarak
phecilii reddetmeye ynelik abalar, bu akmn Mslmanlar arasnda yaygnlk kazanmasn
engellemitir.
NOT EDELM
Gncel anlamda tipik bir agnostik, Tanrnn

yokluunu kantlamak iin zel bir aba iine
girmemekle birlikte, kendi hayatn da Tanrnn
var olduu dncesine gre dzenlemeyen kiidir. Kuran ise insann sorumlu varlk oluunu
Allah ve ahiret inanc zerine bina eder. Eer
agnostiklerin kabul ettii gibi varlk hakknda
bilgi mmkn deilse Allah, peygamber ve
ahiret hakknda da bilgi mmkn olmayacak,
ortak ahlak deerlerden bahsetmek imknsz
olacaktr. Allahn varlnn ispatnn mmkn
olmamas inanszln yaygnlamasna sebep
olaca gibi ortak deerlerin inkr da btn-
Kelam ilminde agnostisizm, bilmiyorum anlamna gelen ledr

fiilinden tretilmi ledriyyn terimiyle
ifade edilmitir. slam inancna gre bir
kiinin iman etmesi iin iman edecei ey
hakknda kesin bir bilgiye sahip olmas
gerekir. Dolaysyla iman ve tasdik, bilinemezcilik retisiyle birlikte bulunmaz.
nk kesin bilgi olmakszn kalp ile tasdik mmkn olmaz. man, phe tereddt
ve kararszlk kabul etmez.
11 Sleyman Hayri Bolay, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, s. 54, 55.

12 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 43 vd.
13 Crcn, et-Tarift, s. 244.
171
KELAM
lemi ve ayn hedefe ynelmi bir toplum oluturmann nndeki en byk engellerden biri hline
gelecektir. Oysa Kuran, insann Allahn varlna ve birliine inanmas; yeryznde ahlaka ve adalete dayal bir toplum ina etme ynnde zgr iradesini kullanmas gerektiini bildirmektedir.
2.5. Pozitivizm (Olguculuk)

Pozitivizm, Fransz filozof Auguste Comte (1798-1857) ile ortaya kan bir akmdr. Bu akma
gre insan, ancak pozitif olaylarn ve grlebilen olgularn tespitine dayanan deneysel bilgiyi elde
edebilir. Dorudan doruya deneyle salanamayan her bilgi hayal rn olarak teolojik ve metafiziktir. Bylece Auguste Comte fizik-matematik bilimleri kabul ederken din ve metafizii duyularla
alglayamayacamz ve deneyle ispat edemeyeceimiz gerekesiyle reddeder.
Pozitivizmin temel iddialarndan biri dncenin tarih geliimiyle ilgilidir. Bu iddiaya gre insanlar, evrendeki varlklar nce canl olarak tasavvur etmiler, ardndan evrendeki olaylar yneten
eitli tanrlara inanmlardr. Daha sonra insanlar, ok tanr yerine evreni tek bana yaratan, yneten
ve gerektiinde yaratt dzeni mucizelerle bozan tek bir tanrya ulamlardr. Bugn ise insanlar
deneysel olarak ispat edilemeyen her bilgiyi reddetmektedirler.14 Bylece pozitivizm, dindarln insan dncesinin balang dnemini tekil ettiini, fikren deien insanolunun 19. asrdan itibaren
artk pozitif bilimlerden baka bir eye balanamayacan iddia etmektedir.
Dinler tarihi alanndaki yeni aratrmalar, insanlk tarihinin bandan beri tek tanrcln var olduunu, sonradan ortaya kmadn gstermektedir. nanma sadece ilkel topluluklarn deil btn
insanlarn ihtiyacdr. nsann Allaha inanmas bilimi yadsmas anlamna gelmeyecei gibi ibadet
ve dua da dnmeye ve deneyin gerekliliine inanmamay dourmaz. nk iman; akl yrtmeye engel deildir. Tam tersine din, felsefe ve bilim insann maddi ve manevi problemlerine zm
retmek iin vardr ve dini doru alglayan bir
kii iin felsefe ve bilim ufuk acdr. Dini topTARTIALIM
lumun ilkel dnemlerinin eseri sayan ve bilimin
Pozitivizmin Temel ddialar
ilerlemesiyle insanolunun artk dine ihtiyac
- nsan sadece grlebilir olgularn
kalmayacan dnen A. Comte dahi hayatbilgisini elde edebilir.
nn son dneminde Tanrs insanlk, mucizesi
- Fizik ve matematik bilimler dnda
bilimsel keifler olan pozitif bir din kurmak isdin
ve metafizik reddedilir.
temitir.
Kurana gre ilk insan olan Hz. dem ayn
zamanda ilk peygamberdir. Kuranda, Peygamberimizden nce de peygamberlerin gnderildii hatrlatlmakta ve onun ilk defa ortaya kan bir eli olmad vurgulanmaktadr.15
Bylece Allah inanc, baz durumlarda hak yoldan sapan toplumlar dnda insanlarn sahip
14 Macit Gkberk, Felsefe Tarihi, s. 466.
15 Ahkf suresi, 9. ayet.
172
- nan insanln ilk dnemlerine ait

bir olgudur.
- nan ortadan kalkacak, insanlar sadece pozitif bilimlere balanacaktr.
Yukardaki maddelerin tutarszln
arkadalarnzla tartnz.

olduklar bir inantr. Btn peygamberler de bu inanc tebli etmiler ve insanlar tevhid, adalet
ve ahlaka armlardr.
nsann inanma ihtiyac, pozitivizmin iddialarnn geersizliini ortaya koyan en byk engellerden biridir. Dier yandan ilkel toplumlar zerine yaplan din aratrmalar ve bilimdeki yeni gelimeler pozitivizme iddetli eletiriler yneltilmesine sebep olmutur. Bylece pozitivizm amzda
etkisini byk oranda kaybetmitir. Fakat gnmzde de akl ve bilim adna hareket ettiklerini iddia
eden pozitivist bilin ve tavra sahip birok insan, inan eletirisi yapmakta, din ve ahlak deerleri
reddetmek istemektedir. slam iin ad ve bin drt yz yl ncesinin dini diye balayan
olumsuz nitelemeler bu pozitivist tavrn yansmalar olarak grlebilir. Fakat amzda yeni teorilerle bilimi gelitiren nc bilim adamlarnn, kendilerinden elli yl nce Allah inkr eden pozitivist
bilim adamlarnn tersine Allahn varlndan sz etmeleri, pozitivizm fikrinin artk savunulamaz bir
hle geldiini aka gstermektedir.
2.6. Tanr Tanmazlk (Ateizm)

Ateizm, geni anlamyla Allahn varlna inanmazlk anlamna gelir. Dier bir ifade ile ateizm,
sadece Allaha inanmamakla kalmayp onun varln deliller gstererek reddeden bir akmdr. Bu
ekliyle ateizm, deta kart bir iman eklinde, Tanrnn yokluuna inanan ve akl yrtmelere dayanarak Tanrnn olmadna karar veren ve ona gre davranan kiilerin savunduu bir grtr. Ateist
ise her eyi yaratan, evrendeki ileyii kontrol eden Allahn varln kabul etmeyen ve bu iddiasn
ispat etmek iin aba gsteren kii olarak tanmlanabilir.
Tanr tanmazlk, tarihin farkl dnemlerinde bireysel de olsa varln srdrmtr. Allah inanc
karsnda tepkisel bir dnce olan ateizm, Bat dnyasnn baz filozoflar tarafndan benimsenmi
ancak gnmzde dnsel dayanaklarn yitirerek zayflamtr.
ATEZMN TRLER VE TEMEL DDALARI
Mutlak Ateizm:
nsann doutan
inansz olduunu
iddia eder.
Bu akma gre insann zihninde Allah
kavram yokturki
reddetmeye gerek
olsun.
Teorik Ateizm:
Allah ispat eden
kantlar eletirilmekte
ve onun yokluuna
dair kantlar ileri
srmektedir. Allah
inancyla ilgili olan
melek, mucize, vahiy,
peygamberlik ve ahiret inkr edilmektedir.
Pratik Ateizm:
Sanki Allah yokmu
gibi yaamak ve
Allah gnlk hayata
sokmamak eklindeki
tavrdr. Bu tavra sahip
ateist, Allahla alkal
olarak en ufak bir
ey dnmemekte,
kendini dinden ibadetlerden de uzak tutmata
almaktadr.
173
lgisizlerin
Ateizmi:
Allahn varln
ya da yokluunu
tartmak anlamszdr.
Allahn varln
iddia edenler de yokluunu kantlamaya
alanlar da yanlgya
dmlerdir.
deolojik Ateizm:
Ateizm bazen ideolojik bir ilke olarak
savunulmu ve politik
grlerin temeli
yaplmtr. Sosyalist ynetimlerde
savunulan bu ateizm
sonucu, toplumdaki
btn din inanlar,
kurumlar, ibadetler,
trenler, alkanlklar,
det ve gelenekler
iddetler reddedilmi
ve yasaklanmtr.
KELAM
Mslman toplumlar arasnda ateizm kavram kfir ve zndk gibi kelimeler yannda zellikle ilhad terimi ile karlanmtr. lhad, Allahn varl ve birlii, ahiret gibi dinin temel esaslarn inkr etmek, bunlar hakknda kuku beslemek ve kuku uyandrmak anlamnda kullanlmtr.
Mslman toplumlarda Allahn birliini reddeden, peygamberlii ve ahireti inkr eden, maddenin
yaratlmadn kabul eden akmlar ortaya kmsa da ateizm ciddi bir problem olmamtr. Kuran-
Kerimde de Allahn varln inkr edenlerden daha ok ona ortak koarak onun birliini reddedenler zerinde durulmutur.
Kelam
ilmi
hudus,
imkn,
gaye ve nizam gibi eitli delillerle Allahn varln ispat etmitir.
BRAHM, SMAL VE SHAKIN
Allahn varln ispat iin filozof-
LHI OLAN TEK ALLAHA KULLUK
lar tarafndan daha baka deliller de
EDECEZ (Bakara suresi, 133. ayet.)
ileri srlmtr. Ontolojik delil,

ahlak delili ve din tecrbe delili
bunlar arasnda saylabilir. Ateistler ise Allahn varln ispat eden
Tanr ld yargs karsnda herkesin u

soruya cevap bulmas gerekir: len hangi
Tanrdr? Kim ldrd onu? Ve niin ldr-
bu delilleri eletirmektedirler ancak
d? Eer len; gnahn, mitsizliin, korku ve
onun yokluunu gsterecek kesin
dehetin kayna olan bir kavram ise varsn
bir kant ileri srememektedirler.
lsn. Eer metafizik, yzyllar boyunca kurdu-
Evreni yaratann Allah olduunu
u bir yapy, kendi iinden gelen bir zlme
syleyenlere kar ise evrenin olu-
ve nihilizm ile bugn ykyorsa, varsn yksn.
umunu tesadfe balamaktadrlar.
Ama eer ldrlmek istenen Tevratn, ncilin
Kuranda, Allahn varlnn
ve Kurann ortaklaa kullandklar ifadeyle
delillerinin hem insann kendinde
brahimin, smailin ve shkn Rabbi ise
hem de d dnyada olduu vurgula-
bu gne kadar hibir ateistin bu konuda baarl
nr. Kurana gre; insann ftratnda
olduunu sylememiz mmkn deildir.
Allah inanc vardr ve onu inkr sa-
Mehmet S. Aydn, Din Felsefesi, s.227.
dece bir yanlsamadan ibarettir. D

dnya ise Allahn varln gsteren iaretlerle doludur. Bu konuda
Kuranda yle buyrulur: O, gklerde ve yerde bulunan her eyi kendinden bir ltuf olarak
sizin hizmetinize vermitir. phesiz bunda dnen topluluklar iin ibret ve deliller vardr.16
Kuran, evrenin dzen ve ahenk ierisindeki mkemmel yaps, insan hayat iin dnyann elverili
klnmas gibi konular ileyerek btn bunlarn gren gz, dnen akl ve ibret alan gnller iin
Allahn varl ve birliinin belgeleri olduunu ifade eder.
16 Csiye suresi, 13. ayet.
174
OKUMA METN
Yeryzndeki Yaam Bir Tesadf mdr?
Elinize on tane marka aln, her birini birden ona kadar numaralayn ve hepsini cebinize koyup kartrn. Sonra bu markalar, birden ona kadar numara sras ile cebinizden
teker teker ekmeye aln; sonu u olacaktr.
1 numaral markay ekebilme ans onda bir; 1 ve 2 numaral markay yzde bir;
1, 2, 3 ve 4 numaral markalar sra ile ekebilme ans ise on binde bir oranndadr.
Bylece, markalar birden ona kadar sra ile ekebilme ansnn on milyarda bir olaca
grlecektir.
Bu basit rnei vermemizdeki ama, rastlantlara kar rakamlarn korkun bir biimde nasl oaldn okuyucuya gstermektir.
Yeryzndeki yaam, phesiz ki birok temel koula baldr. Bu koullarn herhangi
bir yerde, herhangi bir zaman sreci iinde ve sadece rastlant sonucu olarak birbirine
nemli balarla bal bulunmalar, matematiksel olarak imknszdr. yle ise doada,
(her eye yn veren) gerek ynetici bir kuvvet vardr. Bunu da doru olarak kabul edersek hedef ve amacn varlna tank oluruz.
(Cressy Morrisson, lim man Etmeyi Gerektirir, s.5.)
2.7. Nihilizm (Hiilik)

Nihilizm, mevcut olan deerlere, inanlara, siyasi dzene kar kan ve varln hibir realitesinin bulunmadn savunan felsefi bir akmdr. Nihilist, felsef ynden hibir gerek kabul etmeyen,
sosyal ynden var olan toplum dzenini benimsemeyen, siyas ynden her trl otoriteyi reddeden,
ahlak ynden hibir ahlak deer tanmayan kiidir.
Nihilizmin temelleri Schopenhauer (.1860)n karamsar dnya grne dayanr. Ona gre bu
dnyann hibir anlam yoktur, dnya btnyle ktdr ve var olmaktansa var olmamak iyidir.
Mslman kelamclar Allahn olabilecek en iyi dnyay yarattn kabul ederken Schopenhauer,
dnyann dnlebilecek en kt dnya olduunu, bu dnyay oluturan iradenin kr olduunu,
zek ve bilincinin de olmadn ifade eder.
Bu karamsar dnya grnn izinden giden Nietzsche btn ahlak deerleri inkr eden, skntl
bir ruh hlinin yansmas olarak gayesiz, olumsuz ve ktmser bir nihilizm anlayn ortaya atmtr.
Nihilizm iyi ve kt gibi ahlak deerlerin yokluunu ve varoluun amaszln ktmser bir tarzda
ifade etmekle kalmaz, ayn zamanda inanmadn ykmak isteyen bir tavr da ierir. Nietzsche, insann zgrln gerekletirebilmesi iin kendi zn kendisinin oluturmak zorunda olduunu,
Tanrnn varlnn kabulyle bunun mmkn olmadn belirtmektedir.
175
KELAM
Nihilizm, evrendeki ktlklere
odaklanarak bunalml bir ruh hliyle
evreni tek yanl okumaktadr. slam
inancna gre evrenin ktlklerden ibaret olduu dncesi, Allahn
rahmet, ltuf ve inayetine aykrdr.
Kuran, evrenin insann yaamasna
uygun bir ekilde yaratldn, yeryzndeki trl nimetlerin insann
hizmetine sunulduunu, insana temiz
ve gzel rzklarn verildiini ifade etmektedir. nsann bu gzel nimetlerden
faydalanmas, giyinmesi, yiyip imesi,
yeryzn gezmesi ve gzel nimetlerden istifade etmesi tevik edilir. Ancak insandan bu nimetler karlnda
kretmesi ve evresine ibret nazaryla
bakabilmesi istenir. Bunun iin evrendeki gzellikleri grmeyen, karamsar
bir ruh hlinin Mslman iin uygun
bir durum olduu sylenemez.
slam inancna gre insan babo
yaratlmamtr. Onun amac, Allaha
ibadet etmek ve erdemli davranarak
dnya ve ahiret mutluluunu elde etmektir. Ancak insann bu amacn gerekletirip gerekletirmemesi kendi
zgr iradesine baldr. nsann babo yaratlmam olmas onu amaszlktan ve karamsarlktan kurtarr.
nk rahmeti, ltfu ve ba bol
olan Allaha inanmak, insann mit
ve huzur iinde olmasna sebep olur.
Ayn zamanda insan, zgr iradesiyle
gerekletirdii eylemlerinin sorumluluunu stlenecei hesap gnnden ve
kendini yaratann rzasn alamamaktan da korkarak ahlak benliini oluturur. Ahlakn ve salih amellerin inan
temeli ise Allaha ve ahiret gnne
inanmaktr.
BLYOR MUYDUNUZ?
Nietzschenin dncelerini dorudan
slamiyete yneltilmi bir eletiri olarak
dnmemek gerekir. nk bu dnrn
reddettii Tanr, slamn Allah deildir. Nietzsche, sann trajik bir biimde armha gerildiine inanld, insanlarn gnahkr doduu
ve kiliseye gidip vaftiz olmadka aklanamad,
insanlarn gnah ilediinde acmaszca atee
atld, lmden sonra da cehennemle korkutulduu bir kltrde yetimitir. Yllar sren din savalarnn ve kilise basksnn altnda ezilen bir
toplumun fikr zgrln seslendirmitir. Dolaysyla onun fikirlerini kendi artlar ierisinde
anlamak ve deerlendirmek gerekmektedir.
(Aydn Topalolu, Ateizm ve Eletirisi,
s.153-154ten uyarlanmtr.)
OKUYALIM
YORUMLAYALIM
nsan, kendisinin babo braklacan m sanr! (Kyamet suresi,
36. ayet.)
Ben cinleri ve insanlar, ancak bana
kulluk etsinler diye yarattm. (Zriyat suresi, 56. ayet.)
Allahn rahmetinden mit kesmeyin. nk kfirler topluluundan bakas
Allahn rahmetinden mit kesmez. (Ysuf
suresi, 87. ayet.)
Yukardaki ayetleri, nihilizmin slam inancna neden uygun olmad erevesinde yorumlaynz.
176

2.8. Satanizm
Satanizm, eytana tapclk anlamna
gelmektedir. Satanizm, balang itibariyle ortaa byclerine ve Hristiyanlktan
uzaklaan ayrlk gruplara kadar dayandrlmaktadr. Geleneksel satanizm olarak
adlandrlan bu satanizm Hristiyanln
eytan anlayna, hayat, dnya ve ahlk
grne kart olarak domutur.
BLYOR MUYDUNUZ?
Modern Satanizm, ABDli Macar
asll Anton Szandor LaVey tarafndan
1966da San Franciscoda kurulan eytann
Kilisesi ile ortaya kmtr. LaVey, faaliyetlerini kilise mensuplar dndakilere evirmi ve kitaplar yazmtr. Onun satanizmin
temel fikirleri ve ayinlerini anlatan kitaplar

Amerikada ortaya kan modern sataarasndan en nemlileri The Satanic Bible
nizm ise eytann en nemli zellii ola(eytann Kutsal Kitab) ve The Satanic
rak kabul edilen muhalefet ve bakaldry
Rituals (Satanist Ayinler) olarak saylabilir.
esas almtr. Buna gre satanizm zel olarak Hristiyanln, genel olarak da btn
dinlerin ve dini deerlerin karsnda fakat eytann ve onun temsil ettii her eyin yannda yer alma
hareketidir. Satanistler, genellikle baz problemleri olan genleri hedef kitle olarak grerek dncelerini onlara benimsetmeye alrlar. Satanistler ayinlerinde insan ve hayvanlara ikence, intihar ve
cinayet gibi iddet ieren fiilleri tevik ederler.
Satanizm bireysel adan ruhsal bir bozulmann iaretidir. Toplumsal adan ise ahlak knt,
toplumu bir arada tutan temel deerlerde yozlama, sosyal ve kltrel dokudaki zedelenme, mill ve
manev duygulara yabanclama gibi olumsuzluklarn kaynadr. Satanizm aile balarn koparmakta, genleri intihar ve eitli sapkn hareketlere srklemektedir.
Kuran, insann sadece Allaha tapmasn ve iyilerle beraber olmasn ister. Allaha kar gelmi
ve huzurdan kovulmu eytann admlarn takip etmek, bo vaatlerin, aldatmann, irkinliin ve
ktln ardna dmek demektir. nk Allaha isyan eden eytan, insann da dmandr. Bu
konuda Kuranda Ey insanlar! eyBULALIM
tann peine dmeyin; zira eytan sizin
eytann insan nasl aldatak bir dmannzdr. O size ancak
tn anlatan ayetler bulunuz.
ktl, irkini ve Allah hakknda bilmediiniz eyleri sylemenizi emreder.17
buyrulmaktadr.
2.9. Tenash ve Reenkarnasyon

Tenash kelime olarak bir eyin dierini takip etmesi, bir eyi elden ele dolatrmak, bir eyin
dolaarak dierinin yerini almas anlamlarna gelir. Terim olarak ise len insanlarn ruhunun bir
hayvan ya da bir insan bedenine girmesi inancn ifade eder. Trkede ruh g olarak adlandrlan
tenash, bat dillerinde reenkarnasyon kelimesiyle ifade edilmektedir.
17 Bakara suresi, 168, 169. ayetler.
177
KELAM
Tenash inanc Hindistanda Hinduizm dininde ortaya km ve buradan Budizme ve dier
Uzakdou dinlerine yaylmtr. Tenash inancn kabul eden dinler, ahiret inancn kabul etmezler.
Bunun iin bu dinlere gre iyiliklerin mkfat, ruhun bir insan bedenine girerek ykselmesi; ktlklerin cezas da bir hayvan bedenine girerek alalmasdr. rnein Hinduizmde karma denilen
neden sonu yasas vardr. Buna gre lmsz olan insan ruhu, insann gemite yaptklarnn karl olarak baka bir bedende tekrar dnyaya gelecektir. Ruhun bedenden bedene dolamas onu
kemale erdirebilir. nsan ruhu, hayvan veya insan bedenlerinde ok sayda varolular yaadktan
sonra saflarsa (temizlenirse) saadete ular ve yaratc tanr Brahmayla birleir. Budizme gre ise
bir ruh intikali en kk bcekten insana varncaya kadar btn canllar kapsayacak ekilde cereyan
eder. Ruhun kurtuluu (Nirvana), insan
varl safhasnda ruhun btn arzularn
YORUMLAYALIM
yenerek dnya ile alakasn kesmesiyle
Nihayet onlardan her birine lm
gerekleebilir.
gelip attnda: Rabbim! der, beni
Hinduizmdeki dinsel ve sosyal snfgeri gnder; ta ki boa geirdiim dnyalar aras (kast sistemi) geiler de anda iyi i (ve hareketler) yapaym. Hayr,
cak ruh g ile salanabilir. rnein;
asla! Bu onun azndan kan (bo) bir lafkast sisteminin ii ve kle snfndaki
tan ibarettir. Onlarn gerisinde ise, yeniden
bir insan iyi bir kle olursa bir sonraki
dirilecekleri gne kadar (sren) bir engel
hayatnda bir st tabakaya ykselebilir.
(berzah) vardr. Sra flendii zaman arBu inan ayn zamanda st snflarn alt
tk aralarnda akrabalk balar kalmamsnflardaki insanlar kontrol altnda tuttr; birbirlerini de arayp sormazlar. Artk
masn salayan bir inantr.
kimlerin (sevap) tartlar ar basarsa, ite
asl bunlar kurtulua erenlerdir. Kimlerin
Dier semav dinlerde olduu gibi
de tartlar hafif gelirse, artk bunlar da
slam inancnda da tenash inanc redkendilerine yazk etmilerdir; (nk ondedilmitir. nk Kuran, insanlarn
iyi ve kt davranlarnn hesabnn
lar) ebed cehennemdedirler. (Mminn
ahirette grleceini bildirir. Kuranda
suresi, 99-103. ayetler.)
bildirildiine gre ktlere uyan insanYukardaki ayetleri tenash ve ahiret inanlar yaptklarnn karln grdklerinc asndan yorumlaynz.
de, gzel iler yapabilmek iin dnyaya
dnmenin mmkn olmasn arzulayacaklardr. Bakara suresi, 167. ayet bu durumu yle tasvir eder: (Ktlere) uyanlar yle derler:
Ah, keke bir daha dnyaya geri gitmemiz mmkn olsayd da, imdi onlarn bizden uzaklatklar gibi biz de onlardan uzaklasaydk! Bylece Allah onlara, ilerini, pimanlk ve znt
kayna olarak gsterir ve onlar artk ateten kamazlar.
KONUALIM
Davranlarmzn gzelletirilmesinde ahiret inancnn rol ne olabilir?
Fikirlerinizi syleyiniz.
178

Ahiret inancna sahip olan slam dini, insann ldkten sonra ruhunun yeni bir bedende dirilmesini kabul etmez. Kuranda dnya hayatn iyi amellerle geirmemi kimselerin lm geldiinde bu
dnyaya yeniden dnme isteklerinin bo bir arzu olduu ifade edilmitir. Hesap gnnde iyilikleri
ar basan insanlar, herhangi bir korku ve znt iinde olmakszn mutlulukla yzleri parlayarak
Allahn nimetlerle donatt cennette arlanrlar. Kt amellerle hesap gnne varanlar ise korku
iinde yzleri kararm olarak cehenneme varacaklardr. Bu anlamda ahiret, insann zgr iradesiyle
gerekletirdii fiillerinin sorumluluunu yklenecei teki hayattr. Bylece ahiret inancna sahip
bir insann; ruhun bir bedenden dier bir beden g edip durmasna inanmas bir eliki olacaktr.
3. Yeni lm-i Kelam
Kelam ilmi, iman esaslarn aklar ve bu esaslara yneltilen eletirilere cevap verir. Kelam ilmi
uzun tarihi boyunca sorunlara Kuran ve snnetin ilkelerine uygun bir ekilde her adaki entelektel birikimlerden faydalanarak cevaplar retmitir. rnein klasik kelam kitaplar kendi alarndaki evren ve madde anlaylarndan hareketle konularn ilemilerdir. Fakat son yzyllarda gelien
bilimler, ortaya kan felsef akmlar ve yeni metotlar, kelamn da kendinde bir yenilenme gereini
ortaya karmtr.
Avrupada din hayat yeniden dzenleyen reformun ve felsefede gelien yeni metotlarn etkisiyle
felsef dn yeni bir r amtr. Yeni metotlar ve gelien bilimler yeni felsef akmlar dourmu ve bu akmlar zellikle 19. yzyldan itibaren Mslman toplumlarda da etkisini gstermitir.
Materyalizm, pozitivizm ve nihilizm gibi felsef akmlarn Mslman toplumlarda ortaya kard
inanszlk ve ahlak deerleri tanmama eklindeki olumsuz etkilerine kar klasik kelam kitaplarnda bir eletiri ve cevap bulmak mmkn deildir. te Yeni lm-i Kelam son yzyllarda ortaya kan
bu problemlere cevap bulmak amacyla ortaya km amzn kelamdr.
Yeni lm-i Kelam, btn ekilleriyle inanszl
(ateizm, agnostisizm, pozitivizm, nihilizm vb.) reddeden, dine kar yaplan her trl tenkide cevap veren,
amza uygun metotlarla Allahn varln ispat eden
ve slam inan esaslarn aklayp savunan bir ilimdir.
LSTELEYELM
Yeni ilm-i kelam douran sebepleri listeleyiniz.
Yeni dnem kelamclar arasnda zmirli smail Hakk, smail Fenni Erturul, Filibeli Ahmed
Hilmi, Cemaleddn el-Afgn, Muhammed Abduh ve Muhammed kbal en fazla bilinenlerdir. Yeni
lm-i Kelam oluturan bu kelamclar, gemiten bize ulaan bilgileri olduu gibi kabul etmek yerine
Kuran ve snnetin ilkeleri erevesinde yeniden dnmeyi, taklit yerine akl yrtmeyi nemsemilerdir. Belli gruplar esas alan yaklamlar yerine btn mmeti dikkate alan yorumlar gelitirmilerdir. Klasik kelam problemlerini gzden geirip tartmaya amlar ve eserlerinde gnmz
inan problemlerini ilemilerdir.
Yeni lm-i Kelama dair yazlan eserlerin bir ksm akaidin temel konularn yeni akmlarn oluturduu problemleri dikkate alarak ileyen eserlerdir. Bunlarn ilki Abdullatif el-Harptnin TenkhulKelam fi Akaid-i Ehl-i slam (Kelam Perspektiften slam nan Esaslar) adl eseridir.18 Yine ayn
konuda ehbenderzde Filibeli Ahmed Hilminin ss-i slam-Yeni Akaid, Muhammed Abduhun
Rislett-Tevhid (Tevhid Risalesi) ve Muhammed kbalin The Reconstruction of Religious
Thought in Islam (Din Dncenin Yeniden Douu) adl eserleri Yeni lm-i Kelam eserleri arasnda yer alr. Yeni lm-i Kelam dneminin en mehur eseri ise zmirli smail Hakknn bu dneme
adn da veren Yeni lm-i Kelam adl kitabdr.
18 Abdullatif el-Harput, Tenkhul-Kelam f Akaid-i Ehl-i slam (Kelam Perspektiften slam nan Esaslar), s. 9.
179
KELAM
Yeni lm-i Kelam dneminde yazlan eserlerin bir ksm ise
inkrc akmlar reddederek Allahn varln ispat etmeyi amalayan eserlerdir. Bunlarn ilk rneklerinden biri Cemaleddin el
Afgnnin er Red aled-Dehriyyn (Tabiatl Red) adl eseridir. Yine bu eserler arasnda Filibeli Ahmed Hilminin Allah
nkr Mmkn mdr, smail Fenni Erturulun Maddiyyn
Mezhebinin zmihlli adl eserleri yer alr.
Yeni lm-i Kelam dneminde yazlan eserlerde ele alnan konular, klasik dneme ait eserlerdeki konulardan baz farkllklar
gstermektedir. Klasik dnemde Allahn zat ve sfatlar zerinde
daha fazla durulurken yeni dnemde temel problem olarak Allahn
varlnn ispat grlmtr. Mekanizm fikrinin temelsizliinden
hareketle materyalizm, bilimsel yntemlerle kantlanamadndan hareketle evrimcilik, insanlarn
dinden vazgemediklerinden hareketle pozitivizm eletirilmitir. Kader inancnn insann irade ve
eylem gcn ortadan kaldrmad zerinde durulmu, peygamberlik hiss mucizeler yerine peygamberlerin getirdikleri hidayete ilikin bilgilerle temellendirilmitir. Klasik dnemde tartlmayan din-bilim ilikisi, kadnn toplumsal stats gibi konular ele alnmtr. Pozitivist dnemin gayb
lemini ve gayb bilgileri dlayan aklcl ve bilimcilii yerine vahyi de dikkate alan bir aklclk
gelitirme abas yeni dnem kelamnn nemli konularndan birini oluturmutur.19
KARILATIRALIM
Aada klasik dnem kelam konular ile Yeni lm-i Kelam konularnn deiimi verilmitir. Bu deiime neden olan gnmz inan problemlerini de dikkate alarak deiim konularn karlatrnz.
Klasik Dnem Kelam
Gnmz nan Problemleri
Yeni lm-i Kelam
Allahn zat ve sfatlar zerinde daha fazla durulmutur.
Allahn varln inkr eden

ateizm gibi akmlar
Allahn varln ispat ve

tevhit zerine odaklanlmtr.
Kader inancnn Allahn

ilim, irade ve kudretiyle
ilikisi zerinde daha fazla
durulmutur.
nsann zgrln ancak

Allahn inkryla mmkn
gren nihilizm gibi varoluu
ateistlerin iddialar
Kader inancnn insann irade

ve gcn ortadan kaldrmad zerinde daha fazla
durulmaktadr.
Nakl bilgiler esas alnm,

duyularn ve akln snrlar
zerinde durulmutur.
Pozitivist dnya grlerinin

sadece duyuya dayal bilgilerin mmkn olduu fikri
Vahye dayal bir aklclk tesis edilmeye allmaktadr.
Klasik dnem evren anlay

ve bilimleri esas alnmtr.
Pozitivizmin dinin gemi

bir olgu olduu, bilimin dini
ortadan kaldrd iddias
Din ve bilim ilikileri ele alnmakta, dini inancn doutan

olduu vurgulanmakta ve
bilimsel gelimelerin kelam
ilmine dnk yararlar nemsenmektedir.
19 M. Sait zervarl, Kelamda Yenilik Araylar, s. 11, 12, 17-35.
180

NTEMZ DEERLENDRELM
1. Yeni lm-i Kelamn dou sebepleri nelerdir? Belirtiniz.
2. ada kelam problemleri nelerdir? Yaznz.
3. Gnmz kelam ilmi klasik dnem kelam ilminden ayrlan ynleri nelerdir? Belirtiniz.
1. Nihayet onlardan her birine lm gelip attnda: Rabbim! der, beni geri gnder; ta
ki boa geirdiim dnyada iyi i (ve hareketler) yapaym. Hayr, asla! Bu onun azndan
kan (bo) bir laftan ibarettir. (Mminn suresi, 99, 100. ayetler.) ayetinde aadaki inanlardan
hangisi reddedilmektedir?
A) Politeizm
B) Nihilizm
C) Mistisizm
D) Deizm
E) Tenash
2. Yeni lm-i Kelam adl eserin yazar aadakilerden hangisidir?

A) zmirli smail Hakk
B) smail Fenni Erturul
D) Filibeli Ahmed Hilmi
E) Muhammed kbal
C) Cemaleddin el-Afgani
3. Kurana gre deizmin doru olmadn ifade etmek isteyen kimse aada verilen ayet
meallerinden hangisini bir delil olarak kullanabilir?
A) Onlar Allah brakp kendilerine ne zarar ne de fayda verebilecek eylere tapyorlar
(Ynus suresi, 18. ayet)
B) nsan, kendisinin babo braklacan m sanr! (Kyamet suresi, 36. ayet.)
C) Gklerde ve yerde bulunan herkes, ondan ister. O, her an yaratma halindedir.
(Rahmn suresi, 29. ayet.)
D) Arkadan ekitirmeyi, yze kar elenmeyi det edinen herkesin vay haline!
(Hmeze suresi, 1. ayet.)
E) Kesin olarak inananlar iin yeryznde ayetler vardr. (Zariyt suresi, 20. ayet.)
C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri, verilen ifadelerden uygun olan ile doldurunuz.
(politeizm, ruh g, mistisizm)
1. Tenashn Trke karl ...dr.
2. , Kuranda en fazla zerinde durulup reddedilen ok tanrl inan biimidir.
. Aada verilen bilgilerden doru olan D, yanl olan Y ile iaretleyiniz.
() Tanr inancnn gemi alara ait bir inan olduunu iddia eden akm agnostisizmdir.
() Allahn varln inkr eden felsefi akma ateizm denir.
( ...) Allahn varln akl yoluyla kabul eden ama onun evrene ve tarihe mdahalesini kabul
etmeyen akm deizm olarak adlandrlr.
181
KELAM
X.NTE
DN VE VCDAN ZGRL
NTEMZE HAZIRLANALIM
1. Din ve zgrlk kavramlarnn anlamlarn aratrnz.
2. slamn inan zgrlne verdii nemi gsteren rnekler belirleyip
arkadalarnzla paylanz.
3. nan zgrl beraberinde hangi zgrlkleri kapsamaktadr?
Aratrnz.
4. TC Anayasasnn Din ve Vicdan zgrl ile ilgili maddelerini
inceleyiniz ve snfta arkadalarnzla paylanz.
182
X. NTE: DN ve VCDAN ZGRL

1. slam Dininin zgrle Verdii nem
zgrlk insann sz, dnce ve davranlarnda bakalarnn hakkn ihlal etmeden serbest olmas, kendi iradesiyle tercihte bulunup karar verebilmesi ve kararlarnn gereklerini yerine getirme
imkanna sahip olmasdr.
zgrln temeli semektir. Semek farkl alternatifler arasnda yaplan tercihtir. Bir eyi semek bilinli olmay gerektirir. Bilin ise muhakeme ve mukayese sonucunda oluur. Bu durumda
semek iin; zgr bir iradenin, farkl seeneklerin ve bilincin bulunmas gerekir. Semeden sonra
eylem gelir. nsann setii eyi yapma hakknn olmamas, seme hakkn da anlamsz klar. Bu
durumda gerek anlamda zgrlk; seme ve eylem hakkna sahip olmak demektir.
Her insann doutan sahip olduu haklar vardr. Bunlar slamn korumay amalad can, mal,
akl, nesil, din olmak zere be temel deerin gvencesi ile ilgili haklardr. zgrlk, insann doutan sahip olduu bu haklar hibir engelleme olmakszn kullanabilmesidir. Hak ve zgrlklerin
olmamas durumunda insanca yaama imkan ortadan kalkar. Bu nedenle dini, dili, rk, milliyeti,
rengi, cinsiyeti, makam ve mevkii ne olursa olsun bu temel hak ve zgrlkler, her insan iin geerli
olan vazgeilemez ve devredilemez evrensel deerlerdir. Kuran- Kerim de sz konusu bu deerlere
ska vurgu yaparak insanlarn temel hak ve zgrlklerinin kstlanmasn yasaklar ve byle bir tutumun insanlk adna nelere malolaca konusunda uyarda bulunur. Bir ayette yle buyrulur:

nsanlarn hakk olan eyleri ksmayn. Yeryznde bozgunculuk yaparak karklk
karmayn.1
slam dini, insann bireysel ve toplumsal hayata ilikin tm hak ve zgrlklerini tanmakta ve
kanun nnde eitlik, yarg nnde eitlik ve frsat eitlii ilkelerini koyarak bu hak ve zgrlkleri
garanti altna almaktadr. Bu hak ve zgrlkler slm hukukunda siyasi ve genel (umumi) hak ve
zgrlkler olarak tasnif edilmektedir. Seme, seilme ve ynetime katlma zgrl balca siyasi
haklardr. Salkl bir yaam srme zgrl, inan ve ibdet zgrl, dnce ve dncelerini
aklama zgrl, eitim zgrl, i zgrl, mlk edinme zgrl, mesken zgrl ve
seyahat zgrl ise genel (ummi) zgrlkler olarak ele alnmtr.2
nsann zgrl akl ve irade sahibi olmasyla ilgili bir durumdur. nsan akln kullanarak kararlar verir ve iradesiyle bu kararlar dorultusunda admlar atar. Bu zellik dier varlklara verilmemitir. nsan dndaki varlklar yalnzca kendileri iin belirlenmi olan yaratl proram erevesinde hareket ederler. Seme haklar yoktur.
Yce Allah insan stn zelliklerle, mkerrem bir varlk olarak yarattn ve her eyi ona hizmekar kldn bildirmektedir.3 nsann stnlnn onun zgrlyle ilgili bir durum olduu
anlalmaktadr. nk Allah katnda insan deerli klan ey; zgr brakld halde iradesini doru
ynde kullanarak iyi davranlarda bulunmasdr.4 Bu, Allahn honut olduu ve dllendirmeye
deer bulduu bir durumdur.5 Bu durum Yce Allahn zgrle verdii deeri gstermektedir.
1 uar suresi, 183. ayet.
2 Hayrettin Karaman, Mukayeseli slam Hukuku, C. 1, s. 109-116.
3 Lokman suresi, 20. ayet.
183
KELAM
slamn insan zgrlne verdii deer kendisini en belirgin biimde tevhid inancnda gsterir. Tevhid inanc, her eyin stnde, her eye gc yeten, her eyin gerek sahibi olan Allaha
inanp, yanlzca ona boyun emesi. Tevhidin ztt irktir. irk insann kendisi iin ara olabilecek
eyleri, ama edinmesi ve bunlar hayatn en stn ve belirleyici deerleri konumuna ykselterek
ilahlatrmasdr. Kurana gre bu sahte ilahlar insann Allah sever gibi sevdii6, Allahtan korkar
gibi korktuu7, kendisinde olaanst gler vehmettii8, kaytsz artsz boyun eip itaat ettii9
eylerdir. irk Kurann ifadesiyle insann kendi elleriyle icat ettii10 putlara tapnmas ve bylece
zgrln kaybetmesidir. Tevhid ise zgrln kstlayp insan kleletiren irke son
DEERLENDRELM
verir. Yce Allah her gnderdii peygamberle
Aadaki ayetlerde dnme,
tevhid mesajn yineleyerek insann zgrl-
aratrma ve renme zgrl-
ne verdii deeri gstermektedir.
ne yaplan vurguyu, fen bilimleri ve din
Kuran- Kerim dnmeye ve akletmeye
ilimlerin gelimesine katk salamas y-
sk sk vurgu yapar. Bu vurgu akln kullanma-
nyle deerlendiriniz.
s, dnmesi ve aratrp renmesi konusun-
Kukusuz, gklerin ve yerin yara-
da insan zgr brakmann tesinde tevik edi-
tlnda, gece ile gndzn birbirini
ci niteliktedir. lmin ve limin deeriyle ilgili
takip ediinde; insanlara faydal yk-
ayet ve hadisler bir btn olarak incelendiinde

slamn aratrma ve renme zgrln ne
lerle denizlerde seyreden gemilerde;
kadar nemsedii anlalmaktadr. rnein bir
Allahn gkten indirerek onunla l
ayette Yce Allah yle buyurur: Ve nasl ki
topraa can verdii ve her eit canl-
insanlar, canllar ve evcil hayvanlar (uyum-
nn oalmasn salad yamurlar-
lu) bir farklln renklerini tayorlar. te
da; rzgarlarn (ynnn) deime-
(insanlar kendi aralarnda da) byledir. Allaha
sinde ve gkle yer arasnda kendileri
kullar iinde yalnzca limler (bu yaratln
iin tayin edilmi belirli gzergahlarda
hikmetini ve amacn bilenler) hakkyla sayg
akan bulutlarda: (btn bunlarda) d-
duyarlar. (Zira onlar bilirki) Allah ok stn
np, akllarn kullananlar iin nice
ve ycedir, ok balaycdr.11
ayetler (mesajlar) vardr.
slamn dnme, aratrma ve renme
alannda insana tand geni zgrlk alan
Biz sana feyizli ve bereketli bir ki-
bilimsel gelimelerin nn ac niteliktedir.

kinattaki her bir varl
tap indirdik ki insanlar onun ayetlerini
Allahn bir ayeti olarak isimlendirir ve insan-
iyice dnsnler ve akl yerinde olan-
dan Allahn ayetleri zerinde dnmesini
lar ders ve ibret alsnlar.
yle ki; Kuran
(Sd suresi, 29. ayet.)

8 Sebe suresi, 41. ayet.
9 Mminn suresi, 47. ayet.
10 Sfft suresi, 95. ayet.
184

ister. Kurana gre Allahn kitab (Kuran)
TARTIALIM
szl ayetlerden oluurken, kinat kitab da

kevni ayetlerden (varlklardan) olumaktadr.
nsann baz davranlarnn kstlanmas, zgrlnn kstlanmas anlamna gelir mi?
Allahn szl ayetleri zerinde dnmek,

din ilimlerin gelimesini salar. Kevni ayetler
(varlklar) zerinde dnp, aratrma yapmak
Somut rnekler
ise fen bilimlerinin gelimesinin nn aar.
zerinden
arkadalarnzla
zgrlk, hak ve hukukun kabul grd,
tartnz.
adaletin egemen olduu ortamlarda geliir. Hak

ve hukun gzetilmedii, adaletin salanamad-
toplumlarda zgrlkten de sz edilemez. Bu nedenle, insanlarn belli kural ve kaidelere uyarak

yaamalar kanlmaz bir durumdur. nk bir arada topluluk halinde yaayan insanlar arasnda
dzenin salanmas haklarn ve sorumluluklarn belirlenmesi ve bunlara uyulmas ile mmkndr.
Aksi takdirde toplumsal yaamda kargaa ve kaos egemen olur. te insann zgrlnn snrlarn
belirleyen ey uymas gereken bu kaide ve kurallardr. Bu noktada nemli olan insanlarn hak ve
sorumluluklarnn doru olarak belirlenmesidir.
Yce Allah insan iin doru olan snrlar belirlemi ve bu snrlar gzeterek yaamasn istemitir. Ancak insana irade vererek zgr brakm ve kendi yolunu belirlemesini istemitir. Yce Allah
yle buyurur: De ki: Gerek Rabbinizdendir. Isteyen inansn, isteyen inkar etsin .12 Bu
durumda hayat bir snava dnmekte, insann zgrl ise bir snav zgrl nitelii kazanmaktadr. Bu bir rencinin girecei snava alp almamakta zgr olmasna benzemektedir. Ancak
unutulmamaldr ki bu renci, snavn sonucuna katlanmak zorundadr. Bu nedenle insan kendisine
bahedilen zgrln kymetini bilmeli, zgrln kendisine zarar verecek biimde kullanmamaldr. Bir ayette yle buyrulur: O, hem lm, hem de hayat yaratmtr ki sizi snamaya
tabi tutsun (ve bylece) davran ynnden hanginiz daha iyidir (onu gstersin). O, stndr,
balayandr.13
Yce Allah zgrln anlamn ve amacn doru deerlendirip iradesini doru ynde kullananlar ahirette snrsz nimetlerle donatlm sonsuz bir hayatla dllendireceini mjdelemektedir. Bir
ayette yle buyrulur: . mana erip doru ve yararl iler yapanlar ise (cennetin) iek dolu
bahelerinde (bulacaksn). Onlar Rablerinin katnda diledikleri her eye sahip olacaklardr.
te bu byk ltuftur.14 Dier varlklarn deil de yalnzca insann bylesi byk bir mkafatla
dllendirilmesi, insann seme hakkna sahip zgr bir varlk olmasyla ilgili bir durumdur.
185
KELAM
2. Din Seme zgrl
nanmak, insana zgdr ve tarihin her dneminde din inanlar eklinde tezahr etmitir. Tarih boyunca dinsiz bir toplumun grlmeyii, insan ftrat ile din arasnda zorunlu bir sebep-sonu
ilkisinin varln gstermektedir15. Bunu her insann ackma duygusuna sahip olmasnn, insann
doutan yeme ihtiyacn tadn gstermesine benzetebiliriz. Bu durumda insan doutan inanan
bir varlktr. Ancak neye nasl inanaca konusunda zgr braklmtr.
nanmak gnlllk iidir. nsann bir dine
TARTIALIM
inanmas, o dinin ilke ve kurallarn beendiAadaki szn gereklii zeini ve gnlden benimsediini gsterir. Bu
rinde arkadalarnzla tartnz.
nedenle bask ve zorlamayla gerek bir inan
Gemite olduu gibi, bugn de ilimoluturmak mmkn deildir. zgr iradeyle
siz sanatsz, felsefesiz toplum vardr, fakat
gnlden benimsenmemi bir dindarlk ikiyzdinsiz toplum asla.
llk (nifak) anlamna gelir. Byle bir dindar( Henry Bergson, Ahlak le Dnin ki
ln Allah katnda hibir deeri yoktur. Ayrca
Kayna, ev.: Mehmet Karahasan, s.127.)
zor kullanarak bir dini benimsetmeye almak,
farkl seenekleri ortadan kaldrd ve insann
seme zgrln elinden ald iin dnya hayatn imtihan alan olmaktan karr. Yce Allah bilinli ve zgr yaratt insann seme zgrlne kendisinin dahi mdahele etmediini syleyerek
insanlar da bundan sakndrr. Bir ayette yle buyrulur: Rabbin eer yle olmasn dileseydi,
yeryznde yaayan herkes topyekun imana eriirdi: Hl byleyken, insanlar inanncaya kadar zorlayabileceini mi sanyorsun. 16 Dier bir ayette ise yle buyrulur: (Ey Peygamber) Onlara t ver; senin grevin yalnz t vermektir: sen onlar (inanmaya) zorlayamazsn. 17
Yce Allah insan, hakikati tanyabilecek ve kabullenecek bir ftrat zere yaratmtr. Dier bir
deyile insan doutan tad zelliklerle doru olan inanca ynelme imknna sahiptir.18 Ayrca
ilah vahyin gelmesiyle doru yanltan apak ayrlmtr. Bakara suresi, 256. ayette yle buyrulur:
Dinde zorlama yoktur. Artk doru ile yanl, birbirinden ayrlmtr: u hlde kim, (yeryznde ilahlk taslayan) eytani gleri reddeder de Allaha inanrsa, kesinlikle kopmaz bir
kulpa yapm olur. Zira Allah her eyi iitendir, her eyi bilendir. Bu durumda herhangi bir
dini semesi iin insanlar zorlamak doru deildir. Belki yaplmas gereken yalnzca doru olan
hatrlatmak ve tebli etmektir.
Kuran- Kerim insanlarn zgr iradeleriyle bir din seme ve inancnn gerektirdii gibi yaama
haklarnn ellerinden alnmasn fitne olarak isimlendirmekte ve fitneyi insan ldrmekten daha
byk bir su saymaktadr. Bir ayette yle buyrulur: Sana haram ayda savamay soruyorlar. De
ki: O ayda sava byk bir gnahtr. Allahn yolundan alkoymak, onu inkr etmek, Mescid-i
Haramn ziyaretine engel olmak ve halkn oradan karmak, Allah katnda daha byk gnahtr. Fitne (zulm ve bask) ise adam ldrmekten daha byk (bir gnahtr) .19 Bir baka
15 M. Abdullah Draz, Din ve Allah nanc, s. 96, 97.
17 Giye suresi, 21, 22. ayetler.
186

ayette ise Yce Allah, inanalardan yeryznde zulm ve basknn egemen olmasna izin vermemelerini
istemitir ve yeryznde tam bir din ve vicdan zgrln salamak iin cihad meru klmtr20. Bu
anlamda cihad slam zorla benimsetmek iin yaplan sava deil tam aksine insanlarn zgr iradeleriyle bir dini semelerinin nndeki engelleri kaldrma mcadelesidir. lgili ayetlerin btnlnden
anlaldna gre insan iin zgrlk hayat hakkndan daha nemlidir. Zira insan insan yapan en nemli
zellik zgr irade sahibi olmasdr. Bu nedenle, iradesi elinden alnan, inand gibi yaayamayan insanlar insanlk onurlarn kaybetmi saylrlar. Bu ise insan iin lmden daha kt bir durumdur.
Hz. Peygamber uygulamalarnda din seme zgrl konusunda ok titiz davranmtr. Balangta zgr iradeleriyle Allahn dinini seen Mslmanlar dinlerinden dnmeleri iin ok ar ikencelere
maruz kalmlar. Bu basklara karn Hz. Peygamber ... Sizin dininiz size benim dinim de banadr.21
diyerek bir toplumda farkl inan mensuplarnn bir arada bar ierisinde yaayabilmelerinin zmn ortaya koymutur. Basklar devam edince Mslmanlar yaadklar yeri terkedip Medineye hicret
etmilerdir. Hz. Peygamber glenerek Mekkeye dndnde ve orada sz sahibi olduunda ise her
eye ramen Mslman olmalar iin hi kimseye bask yapmamtr.
Din seme zgrl bir dinin sadece kabul
edilebilmesi hakkndan ibaret deildir. Her dinin
buyruklar vardr. Bu buyruklar inanan insan iin
doru ve uygulanmas gereken buyruklardr. Bir
dini benimseyip onun uygulamalarn gereksiz
grmek mmkn deildir. Bu nedenle inancnn
gerektirdiini yaayabilmek din zgrlnn
ayrlmaz bir parasdr.
DEERLENDRELM
Hz. Peygamberin Necranl Hristiyanlarla yapt anlamada yer
alan aadaki ifadeyi, slamn inan zgrlne verdigi deer asndan deerlendiriniz.
Onlarn mallarna, canlarna,
dini hayat ve uygulamalarna, ailelerine, ibadet yerlerine, onlarn mlkiyetinde bulunan her eye amil olmak
zere Allahn himayesi ve Resulullah
Muhammedin zimmeti Necranllar ve
onlarn tabileri zerine haktr. Hibir
din adam kendi dini vazife mahalli
dnda, hibir papaz kendi vazifesini
grd kilise dnda, hibir rahip
iinde yaad manastr dnda baka
bir yere alnp gtrlmeyecektir ...
nsanlar din seme zgrlne sahip olduklar gibi ibadet etme hakkna da sahiptirler.
badet zgrl inan zgrlnn ayrlmaz
bir parasdr. badet hakk bireysel ya da cemaat hlinde kiinin inand dinin buyruklarn
yerine getirebilme haklarn kapsar. slam dini
bu konuda dier dinlere kar her zaman hogrl davranmtr. slam tarihi bunun rnekleriyle doludur. rnein Necranl bir heyet Hz.
Peygamberle gormek iin Medineye gelir ve
mescitte Peygamberimizin huzuruna karlar.
Grmeden sonra ibadet vakitleri geldii iin
ibadet etmek isterler, Hz. Peygamber mescidi
onlara brakarak dar kar.22 Ayn dncenin
sonucu olarak Osmanl Dneminde stanbul
Darlacezede kilise, havra ve mescit yan yana
yaplm ve farkl din mensuplarnn ibadet edebilmeleri iin uygun ortamlar hazrlanmtr.
(Muhammed Hamidullah,
slam Peygamberi, C 1,
s. 622den sadeletirilmitir.)
20 Enfl suresi, 39. ayet.

21 Kfirn suresi, 6. ayet.
22 Servet Armaan, slam Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, s. 620.
187
KELAM
Bir dinin ibadethanelerinin yaplmas
ve korunmas badet zgrlnn gerei olan bir haktr. Bu konuda bir ayette
yle buyrulur: Allahn mescitlerinde
onun adnn anlmasna engel olan ve
onlarn harap olmas iin alanlardan
daha zalim kim olabilir ? ....23 Mslmanlar kendi ibadethaneleri konusunda
gsterdikleri saygy dier din mensuplarnn ibadethanelerine de gstermilerdir.
Mslmanlarn btn ibadethaneleri koruma ynndeki bu tutumu Kurana dayanmaktadr. Bir ayette bu konuda yle
buyrulur: ...Eer Allah insanlarn bir
ksmnn zararn dier bir ksm ile savmasayd manastrlar, kiliseler, havralar ve Allahn
adnn oka anld mescidler yklr giderdi. Dinine yardm edene Allah da yardm edecektir.
Muhakkakki Allah (her eyi hkm altnda tutan) en yce iktidar sahibidir. 24
nsann bilmedii bir eye inanmas doru deildir. Bu nedenle insanlarn doru tercihte bulunabilmeleri iin dinleri doru bir ekilde renme imknnn bulunmas gerekir. Ayrca bir
BLYOR MUYDUNUZ?
dine inanm bir insann dinini renememesi
zamanla btl inan ve hurafelere kaplmasna
1948 Birlemi Milletler nsan
neden olur. nan gruplarnn kendi dinlerini
Haklar Szlemesinin 18. madhatta dier dinleri bilmemeleri toplumda iletidesinde ve 1950 Avrupa nsan Haklar
im zorluuna ve zamanla banazla yol aaSzlemesinin 9. maddesinde dinin egibilir. Bu nedenle din seme zgrl, o dinin
tim ve gretimi ve teblii din ve vicdan
eitim-retiminin yaplabilmesi hakkn da
zgrlnn zorunlu unsurlar olarak
iermektedir.
yer almaktadr.
(Saffet Kse,
Bir dinin varln devam ettirebilmesi kenDin ve Vicdan Hrriyeti, s. 17.)
disini serbeste ifade edebilmesi, yaplan eletirilere kar kendisini ifade edip, savunabilmesine baldr. Bu nedenle her dinin bask ve iddete bavurmamak artyla savunma ve tebli hakk
vardr. Bu hakkn engellenmesi durumunda bir sre sonra o dinin yaam hakk tehlikeye girer. Bu nedenle Kuran- Kerim inananlara kendilerini savunma hakkn vermekte ancak bunu yaparken haddi
amamalarn istemektedir.25 Ayrca Kuran dinin iyi ve gzel grd eyleri tebli etmeyi, kt ve
irkin grd eylerden de sakndrmay (emr-i bil-maruf nehyi anil-mnker) ihmal edilmemesi
gereken nemli bir grev olarak aklamaktadr.26
24 Hc suresi, 40. ayet.
188

3. Din inde zgrlk
Kuranda din kelimesinin ifade ettii temel anlamlardan biri; insann Allaha itaat ve teslimiyetidir. Bu durum ilk bakta insann din iindeki zgrl konusunda bir tereddt oluturabilir.
Ancak iyi dnldnde dinin ngrd itaatin, insan kt ve irkin ilerden uzak tutarak ruhen
yceltip zgrletirdii grlmektedir. nk Allahn insanlardan istedii ey, yalnzca ktlklerden uzak durmalar ve erdemli bir yaam srmeleridir.
slamda insann zgrln koruyup gelitiren iki temel ilke; tevhid ve takvadr. Tevhid inanc, Allahtan bakasn ilahlatrmama bilinci kazandrr. Bylece insann kendinden aa varlklar
ycelterek zgrln kaybetmesini engeller. Ayn ekilde takva da insan gnahlardan uzak tutar.
Her tr kt alkanla bamllktan korur. Bylece insann ruhen zgr kalmasn salar. Kuranda
takva, insann Allah katndaki deerinin ls olarak kabul edilir.27 Kurann getirdii takva ls, slamn tm insanlar doutan Allah katnda eit kabul ettiini gsterir. Her insann doutan
sahip olduu bu eitlik, baz insanlarn rk, renk, cinsiyet, zenginlik veya sosyal stat gibi gerekelerle
stnlk iddiasnda bulunup, dier insanlarn hak ve zgrlklerini kstlamasn engeller.
slam, din ierisinde dnce zgrlne
byk nem verir. Bunun nemli bir gstergesi ictihaddr. ctihad; insann karlaaca yeni problemler karsnda vahyin nda
akln kullanarak zmler retmesi demektir.
Hz. Peygamber yeri geldike bizzat kendisi itihatta bulunmu ve sahabilerini de buna
tevik etmitir. Ayrca Hz. Peygamber, kendi
dneminde sahabenin karlat problemlerle
ilgili ictihadda bulunarak zmler retmelerini olumlu karlamtr. Hz. Peygamberin bu
tr onaylar takrr snnet ad altnda dinin
kaynaklar arasnda yerini almtr.
DEERLENDRELM
Hz. Peygamberin
Muaz b.
Cebeli Yemene vali olarak gnderirken aralarnda geen aadaki konumay din ierisinde dnce zgrl asndan deerlendiriniz.
- Hz.Peygamber: Ey Muaz! Sana arzedilen meseleler karsnda ne ile karar
vereceksin?
- Muaz: Allahn kitabyla
slam dininin ictihad yoluyla tand bu

dnce zgrl, ayet ve hadisleri anlama
ve yorumlama almalarnn nn am; bu
ise tarihi sre ierisinde, mezheplerin olumasna zemin hazrlamtr. Mezhepler, slam
toplumunun din ihtiyalarn karlamak ve
karlatklar problemlere zmler retmek
amacyla ortaya kan din yorumlarn kurumsallam biimleridir. Mslmanlar, slam dnce sindeki bu tr yorum farkllklarn geree ulama abalar olarak grmler ve tpk
gk kuann farkl renkleri gibi zenginlik
olarak kabul etmilerdir. Bu nedenle slamn
ruhuna ters dmeyen ekoller hogryle karlanm, mezhep farkllnn kavga konusu
yaplmas doru bulunmamtr.
- Hz. Peygamber: Onda bir hkm bulamazsan

- Muaz: Resulullahn snnetiyle
- Hz. Peygamber: Onda da bir hkm
bulmazsan
- Muaz: O zaman ayet ve hadisler nda kendi grmle karar veririrm.
demitir.
- Hz. Peygamber de Muazn bu cevabn beenmitir.
(Ebu Davut, Akdiye, 11.)
27 Hucurt suresi, 13. ayet.
189
KELAM
slam dininin dnce zgrlne verdii
deer onun evrensel bir din olmasyla da ilgilidir. Eer slam zaman ve mekana bal olarak ortaya kan ihtiyalara zmler retecek
ictihad meknizmasn iletmeseydi bu kadar
yaylma imkn bulamaz ve her ada yaanan
bir din olma zelliini koruyamazd.
YORUMLAYALIM
Aadaki ayeti insann hayatn
nimetlerinden faydalanma zgrl asndan yorumlaynz.
De ki: Allahn kullar iin yaratt
gzellii, rzkn iyisini, temizini yasaklayan kim? De ki: Bunlar dnya hayatnda imana erenler iin (meru)durlar; Kyamet Gnnde ise yalnzca onlara zg
olacaklardr. Anlama-kavrama yetenei
olan insanlar iin bu mesajlar Biz ite
byle ak ak dile getiriyoruz
(Arf suresi, 32. ayet.)
slam dini insana yaam iinde geni bir

zgrlk alan tanmaktadr. Eyada aslolan mbahlktr ilkesi bunun gstergesidir.
Kuran yeryznn btn nimetleriyle insann istifadesi iin yaratldn haber verir.28 O
hlde yasak istisnai bir durumdur ve yalnzca
insann beden ve ruh saln olumsuz etkileyecek eyler yasaklanmtr. Bu nedenle slam
dininde haramlar az bir yer tutar. Helal dairesi
ise ok genitir. Bunun iindir ki Kuran, Allaha yaknlama adna, Allahn helal kld eyleri
yasaklayarak insann zgrlk alann daraltan yaklamlar reddetmektedir.29
slamda gnah ilemek insan dinden karmaz. Bir ayette yle buyrulur: De ki: (Allah yle
buyuruyor:) Ey ok gnah ileyerek kendi z canlarna ktlk etmekte ileri giden kullarm!
Allahn rahmetinden umudunuzu kesmeyin. Allah btn gnahlar balar; O, ok balaycdr, rahmet kaynadr30 Gnah ileyen kimsenin dinden dlanmamas insann davranlarnda
zgr olduunun ifadesidir. Ancak bu, insana ktlk yapma hakknn verilmesi anlamna gelmez. Tam
aksine slam dininin, insann hem gnah hem de sevap ileyebilme ile ilgili ift ynl yaratln ve
evrenin insan zerindeki etkisini dikkate alan gereki bir din olduunu gstermektedir.
4. Laiklik
Laiklik kelimesi dilimize Franszcadan gemi bir szcktr. Bu szck de Yunanca laikos kelimesinden gelmektedir. Laik, halktan olan yani ruhban snfna mensup olmayan kimse demektir.31
Terim olarak laiklik, din ve devlet ilerinin birbirlerinden ayrlm olarak yrtlmesidir.
Laiklik, ilk olarak Avrupada Hristiyan din adamlarnn anlay ve uygulamalarna tepki olarak
ortaya kmtr. Bat dnyasnda stnl kabul edilen merkez bir kilise iktidar vard. Bu iktidarn
ba papayd. Papa hem din lider hem de siyasi iktidarn bayd. Kilise ayn zamanda eitim kurumlarnn da tek hkimiydi. Kilisenin baskc uygulamalar halkn kiliseye olan gvenini sarsyordu.
Zamanla kilise din ilerini dzenleyen bir messese deil, korkulan bir messese hline gelmiti.
Din adamlarnn basks fikir hayat zerinde de etkisini gstermekteydi. Kendi kanatlar dnda
gelien fikirlere kar sava amlard. Kilisenin kurduu Engizisyon mahkemeleri bilim ve dnce
adamlarn cezalandryordu.
28 brahim suresi, 32-34. ayetler.
29 Hadd suresi, 27. ayet; Maide suresi, 87, 88. ayetler.
31 Hamza Erolu, Trk nklap Tarihi, s. 422, 423.
190

Avrupada kilise-siyasi iktidar mcadelesi 15. yzyldan balayp, 18. yzyla kadar devam etti.
Bu sre ierisinde kilise otoritesine ieriden ilk bakaldry Martin Luther gerekletirdi. Daha
sonralar ise geliip, glenen Liberalizm akm; Siyasi iktidar milletin oyuna dayanr ve ona kar
sorumludur.32 diyerek vicdan hrriyeti fikrini ileri srd. Vicdan hrriyeti, kiilere istedii dini seme
veya hibir dini sememe hakk veriyordu. Bu durum kilise ile siyasi iktidarn birbirinden ayrlmas
sonucunu dourdu.
1789 Fransz Devrimiyle kilisenin otoritesi son buldu. Papazlar cumhuriyete ballk yemini etmekle mkellef tutuldu. 1905te Fransz Parlamentosunun kabul ettii bir kanunla din ve devlet ileri
resmen birbirinden ayrld. Bylece laik devlet dnemi balam oldu. Hristiyanlk dnyasnda laiklik
ilkesinin benimsenmesinden sonra Hristiyanlk birok alanda etkisini yitirmeye balad.
Fransz ihtilliyle doan laiklik dncesinin
genel, felsefi, hukuki ve siyasi olmak zere ok
eitli tanmlar yaplmtr. Farkl uygulamalaryla farkl devletler tarafndan ynetimde benimsenmitir. Kimi ynetimler laikliin devleti
dinden ayran ynn ne karan bir uygulama
iine girerken kimi ynetimler din ve vicdan zgrln ne karmlardr.
ARATIRALIM
Laikliin yerlemesini salamak amacyla 1924 ylnda karlan kanunlar hangileridir? Aratralm.
Laiklik yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti devletinin ilk Anayasasnda yer almam ancak takip eden yllarda ynetimde alnan birok karar zerinde belirleyici bir ilke olmutur. Laiklik ilkesi, Atatrkn inklaplarnn temelini oluturur. Laiklik ilkesi gerei, 1924te halifelik kaldrlm,
1928de Anayasadaki Devletin dini slam dinidir. maddesi kaldrlm. 1937de ise Trkiye Cumhuriyetinin laik bir devlet olduu Anayasaya yazl olarak girmitir.
Laik devlet anlaynda yasama, yrtme ve yarg dinsel ilkelere gre dzenlenmez. Bu nedenle,
laik devlet, din ve devlet ilerini birbirinden tamamen ayrr. Laik devlette din kurallar ve kurulular
ynetime karamaz.33 Din kurumlar devletin fonksiyonlarn yerine getiremeyecei gibi devlet kurumlar da dinin fonksiyonlarn ifa edemez.34 Atatrk bu konuda yle demektedir: ...Benim manevi
mirasm, ilim ve akldr. Benden sonra beni benimsemek isteyenler bu temel mihver zerinde akl ve
ilmin rehberliini kabul ederlerse manevi miraslarm olurlar.35
Laiklik anlayna gre din bir vicdan meselesidir ve bireyi esas alr. Din, vicdannn sesini dinleyen ahlakl bireyler yetitirerek toplumsal dzenin salanmasna katkda bulunur. Bu nedenle dinin
vicdanlarda zgrce yaanmasna mdahale edilmemelidir. Ancak din sosyal hayat dzenleyici bir
olgu olarak ne karlamaz. Mustafa Kemal Atatrk, Din bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn
emrine uymakta serbesttir. Biz dine sayg gsteririz, dne ve dnceye muhalif deiliz. Biz sadece din ilerini millet ve devlet ileri ile kartrmamaya alyoruz.36 demektedir.
32 Genelkurmay Bk., Atatrklk, 1. kitap, s. 344.
33 Ayten Sezer (Editr), Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, s. 457.
34 Ali Gler, Atatrk ve Cumhuriyet, s. 245.
35 Atatrklk, 1. kitap, s. 288.
36 Atatrklk, I, 45.
191
KELAM
Laiklik, din ile devlet ilerinin birbirinden ayrmann yannda, tm vatandalarn vicdan, ibadet
ve din hrriyetini tekeffl eder.37 Laik devlette din hrriyeti, belli bir dine inanma ve onun gereklerini yerine getirme hrriyetini ifade ettii gibi kiinin isterse hibir dine inanmama ve hibir dini
ibadetlerini yerine getirmeme hrriyetini de kapsar. Ayrca laik anlaya gre ayrm gzetilmeden
farkl dinlerin mensuplarna kanun nnde eit ilem yaplr. Atatrke gre, Vicdan hrriyeti
mutlak ve taarruz edilmez, ferdin tabii haklarnn en mhimlerinden tannmaldr. Her birey istediini dnmek, istediine inanmak, kendine mahsus siyasi bir fikre malik olmak, mensup olduu
bir dinin icaplarn yapmak veya yapmamak hak ve hrriyetine maliktir. Kimsenin fikrine ve vicdanna hkim olunmaz.38
DEERLENDRELM
Aadaki yasa maddelerini din ve vicdan zgrlnn snrlar asndan deerlendiriniz.
Anayasa`nn 14. Maddesi :
III. Temel Hak ve Hrriyetlerin
Ktye Kullanlamamas
Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay
amalayan faaliyetler biiminde kullanlamaz.
Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan
bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz.
Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir.
Anayasa`nn 24. Maddesi :
VI. Din ve Vicdan Hrriyeti
Herkes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir.
14 nc madde hkmlerine aykr olmamak artyla ibadet, din ayin ve trenler serbesttir.
Kimse, ibadete, din ayin ve trenlere katlmaya, din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; din inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz.
Din ve ahlak eitim ve retimi Devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ve ahlak
retimi ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcisinin talebine
baldr.
Kimse, Devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa
olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz.
37 Atatrklk, 2. kitap, s. 331.

38 Atatrklk, 3. Kitap, s. 238.
192

NTEMZ DEERLENDRELM
1. zgrlk ne demektir? Belli bal zgrlk alanlar nelerdir? Belirtiniz.
2. slamiyetin din seme zgrl konusundaki tutumu nedir? Anlatnz.
3. Dinin iindeki zgrlk ne demektir? Yaznz.
4. nsann dier varlklardan stn olmas ile irade sahibi zgr bir varlk olarak yaratlm
olmas arasndaki ilikiyi aklaynz.
6. Mezheplerin bir zenginlik saylmasn, slamda dnce zgrl asndan aklaynz..
7. Batda laiklik dncesini douran nedenler nelerdir? Yaznz.
1. Aadakilerden hangisi din ve vicdan zgrlnn zorunlu bir paras deildir?
A) nsan istedii dini seebilir.
B) nsanlar inanlarndan dolay knanamazlar.
C) nsan inancnn gerektirdii ibadetleri yapabilir.
D) nsanlar dinlerini renme ve isteyene retme hakkna sahiptirler.
E) nsanlar dinlerini yaymak iin istedikleri yntemi kullanabilirler.
2. Laiklik ilkesi TC Anayasasna ka ylnda girmitir?
A) 1919
B) 1920
C) 1923
D) 1924
E) 1937
3. Aadakilerden hangisi Laik Devletin zelliklerinden biri deildir?

A) Laik devlette din ile devlet ileri birbirinden ayrlmtr.
B) Laik devlet dini kiisel bir vicdan meselesi olarak grr.
C) Laik devlet dzenlemelerinde dini esas almaz.
D) Laik devlet btn dinlere eit mesafede durur.
E) Laik devlet dinin yaanma biimini belirlemeye kalkmaz.
(14., tevhit, 24., itihat, vahiy)
1. TC Anayasasnda, din ve vicdan zgrln dzenleyen ... maddedir.

2. TC Anayasasnda din ve vicdan zgrlyle ilgili snrlamalar belirleyen .. maddedir.
3. slamn, kt ve irkin ilerden uzak tutarak insan ruhen zgrletirme ilkesine . denir.
4. slamda, insannn yeni problemler karsnda vahyin nda akln kullanarak zmler
retmesine . denir.
193
KELAM
SZLK
D
dergh:Eskiden, tarikattan olanlarn toplandklar yer.
deyim:Genellikle gerek anlamndan az ok ayr, ilgi ekici
ab: Ynn dvlmesiyle yaplan kaln ve kaba kuma. Bu
bir anlam tayan kalplam sz bei, tabir.
kumatan yaplm yakasz ve uzun stlk.
din: Allahn insanlar dnya ve ahirette rahat, huzur ve saa-
ahkm: Hkmler.
dete (mutlulua) kavuturmak iin peygamberleri vastasyla
alenen: Aktan aa, herkesin gz nnde, herkesin iinde,
bildirdii yol, emirler ve yasaklar.
gizlemeden, aka.
dua: Yakar. Allaha yalvarma, yakar iin sylenen din metin.
amel: Yaplan i, edim, fiil. Bir kimsenin dinin buyruklarn

yerine getirmek iin yaptklar.
E-F
amel-i salih: Dine gre makbul olan iler.
ebed: Sonsuz, lmsz.
analiz: zmleme.
atasz: Uzun deneme ve gzlemlere dayanlarak sylenmi
ve halka mal olmu, t verici nitelikte sz, darbmesel.
edeb: Edebiyatla ilgili, edebiyata ilikin, yaznsal.

ekol: Bir bilim ve sanat kolunda ayr nitelik ve zellikleri bulunan yntem veya akm, okul.
atf: Yneltme, evirme. likili bulma. Gnderme.

atom: Birka tr birletiinde eitli moleklleri, bir tek tr
ise bir kimyasal geyi oluturan parack.
ehl-i kitap: slam literatrnde Yahudi ve Hristiyanlar.

enbiya: Nebiler, peygamberler.
ayet:Kuran surelerini oluturan ksmlardan her biri.

ayin: Din tren.
azim: Bir iteki engelleri yenme kararll.
erdem: . Ahlakn vd iyi olma, alak gnlllk, yiitlik,
B
bas: Yeniden dirilme, diriltme.
balam: Bir dncenin, bir yaptn, bir retinin blmleri
arasndaki elimeye yer vermeyen balant.
btl inan: Doast olaylara, gizli ve akl d glere, kehanetlere ar derecede bal bo inan.
btn: Gizli, grnmeyen.
belgat: yi konuma, szle inandrma yetenei. Sz sanatlarn inceleyen bilgi dal, retorik. Konuyu btn ynleriyle kavrayarak hibir yanl ve eksik anlaya yer brakmayan, yorum
gerektirmeyen, yapmacktan uzak, dzgn anlatma sanat..
bidat: slam dininde Hz. Muhammed zamanndan sonra ortaya kan ve dinden bir para olarak alglanan deiik yarglar
ve ilkeler.
buka: Ar cezallarn ayaklarna taklp ucuna pranga balanan demir halka. Kamamas iin hayvanlarn ayana taklan zincir, demir kstek.
burhan: kant, delil.
by: Tabiat kanunlarna aykr sonular elde etmek iddiasnda olanlarn bavurduklar gizli ilem ve davranlara verilen
genel ad, efsun, sihir.
doruluk vb. niteliklerin genel ad, fazilet.

Esma-i Hsna: Allahn en gzel, en erefli isimleri.
ezel: Balangc olmayan, ncesiz.
farz: Mslmanlkta, zr olmadka yaplmas zorunlu, yaplmamas gnah saylan ibadet.
feshat: Kurall, etkileyici, heyecan verici, inandrc, sanatl
sz syleme.
fkh: Fkhla ilgili.
ftrat: Yaradl, hilkat. nsann yaratltan sahip olduu fiziki
zellikler.
ftri: Doutan.
filozof: Felsefe ile uraan ve felsefenin gelimesine katkda
bulunan kimse, felsefeci, feylesof.
form: Biim, ekil.
G
gelenek: Bir toplumda, bir toplulukta eskiden kalm olmalar
dolaysyla saygn tutulup kuaktan kuaa iletilen, yaptrm
gc olan kltrel kalntlar, alkanlklar, bilgi, tre ve davranlar, anane.
C-
gnah: Din bakmdan su saylan i veya davran, vebal.
cevher: Bir eyin esas, z, maya. G, enerji.

cz: Kurann blnm olduu otuz paradan her biri,
Kurann yirmi sayfas.
era: Mum, kandil, lamba vb. k veren ara, ra. Ik.
orak: Verimsiz, bitek olmayan, kra toprak.
H
hadis: Hz. Muhammedin sz ve davranlar. Bu sz ve davranlar inceleyen bilim.
hafz: Kuran btnyle ezbere bilen kimse.
halife: Hz. Muhammedin vekili olarak Mslmanlarn imam-
194
SZLK
ln ve din koruyuculuunu yapmakla grevli kimse.
inkr: Yaptn, sylediini, tank olduunu saklama, gizle-
haram: Din kurallarna aykr olan, din bakmdan yasak olan,
me, yadsma.
helal kart. Yasak.
srailiyyat: Kitab- Mukaddes kaynakl kssalar, yorumlar.
havari: Hz. sann t ve inanlarn yayma iiyle grevlen-
istiare: Gr alveriinde bulunma, fikir alma, danma.
dirdii on iki yardmcsndan her biri.
tikat: inanma, inan, inan.
havas: Bir toplumun sekin kiileri, aydnlar.
ttifak: Anlama, uyuma, balama. Oy birlii.
havf: Korku.
havra: Yahudi tapna.
K-L
hay: Utanma duygusu, utan, utanma, sklma.
Kbe: Mekkede bulunan, Mslmanlarca ziyaret ve tavaf
helal: Dinin kurallarna aykr olmayan, din bakmdan yasak-
edilen kutsal yer.
lanmam olan, haram kart. Kurallara, geleneklere uygun.
kandil: inde sv bir ya ve fitil bulunan kaptan olumu ay-
hicret: slam takviminde tarih ba saylan Hz. Muhammedin
dnlatma arac.
Mekkeden Medineye g etmesi.
kaos: Evrenin dzene girmeden nceki biimden yoksun,
hidayet: Doru yol, hak olan Mslmanlk yolu.
uyumsuz ve kark durumu. Kargaa.
hikmet: Bilgelik. Neden, gizli neden. Allahn insanlarca an-
kavim: Aralarnda tre, dil ve kltr ortakl bulunan, boy ve
lalamayan amac. Kapsaml olarak hikmet; bilginin ilah, be-
soy bakmndan da birbirine bal insan topluluu, budun.
er vb. btn czlerini ieren alan. zl sz, vecize.
kefaret: Bir gnah Tanrya balatmak umuduyla verilen
hitabet: Etkili sz syleme sanat.
sadaka veya tutulan oru.
hurafe: Dine sonradan girmi yanl, batl inan.
kevn: nsan veya kainatn yaratlyla ilgili olan.

krat: Okuma. Kuran belli kural ve iaretlere gre okuma.
I-
kssa: Ders alnmas gereken ksa hikye.
slah: Dzeltme, iyiletirme.
kyamet: Dnyann sonu ve btn llerin dirilerek maherde
stlah: Terim.
toplanaca zaman, kyamet gn, maher gn.
ibadet: Allahn buyruklarn yerine getirme, Allaha ynelen
kyas: Bir tutma, denk sayma. Karlatrma, oranlama, mu-
sayg davran.
kayese.
branice: Bugn srailde kullanlan Sami dili.
kibir: Kendini beenme, bakalarndan stn tutma, byk-
icaz: Az szle ok ey anlatma. Mucizev.
lenme, benlik.
icma: Toplama. Ayn dnemde yaam slam bilginlerinin bir
kilise: Hristiyanlarn ibadet etmek iin toplandklar yer.
konuda fikir birlii etmeleri.
kinaye: st kapal, sitemli, dokunakl sz.
igd: Herhangi bir canl trnn renme gerekmeden r-
Kitab- Mukaddes: Tevrat, Zebur, ncile verilen ortak ad.
gtl, uyuma yararl ve srekli olarak davranma eilimi.
kuantum: Enerjinin esas nitesi.
itihat: Gr, zel gr, anlay, kavray.
kudret: G, azamet.
ide: Dnce.
kutsal: Gl bir din sayg uyandran veya uyandrmas gere-
iffet: Temizlik. Namus.
ken, kutsi, mukaddes. Tapnlacak veya yolunda can verilecek
iftira:. Bir kimseye kastl ve aslsz su ykleme, kara alma,
derecede sevilen. Allah ve peygamberin nem verdii, din
bhtan.
deeri olan ey.
ihtilaf: Ayrlk, anlamazlk, aykrlk, uyumazlk.
kltr: Tarihsel, toplumsal gelime sreci iinde yaratlan
ikrar: Saklamayp doruca syleme, aka syleme. Benim-
btn maddi ve manevi deerler ile bunlar yaratmada, son-
seme, onama, kabul, tasdik.
raki nesillere iletmede kullanlan, insann doal ve toplumsal
iktisad: Ekonomi ile ilgili.
evresine egemenliinin lsn gsteren aralarn btn,
ilham: Allahn, peygamberlerin yreine doldurduu ilah
hars, ekin.
leme zg duygu ve dnceler.
ltuf: nem verilen, saylan birinden gelen iyilik, yardm, ih-
inan:Bir dnceye gnlden bal bulunma. Allaha, bir
san, inayet, atfet.
dine inanma, iman, itikat.
lgat: Szlk.
indeks: Bir belgenin ya da bir kitabn iindeki bilgilerin bulunduklar yerlere yollama yapan ya da bunun iin anahtar nitelii
tayan gstergeler listesi. Dizin.
195
KELAM
M
mahrem: Yakn akrabadan olduu iin nikh dmeyen kimse.
nahiv: Arapada sz dizim, sentaks.
Bakalarna sylenmeyen, gizli.
nass: Katilik, kesinlik, aklk. Kuranda yoruma ihtiya ol-
maher: Kyamet gn dirilenlerin toplanacaklar yer. Byk
mayan sz veya delil.
kalabalk.
nebi: Kendisine kitap indirilmemi peygamber.
meal: Anlam, kavram, mefhum. Tercme, eviri.
nefs: z varlk, kiilik.
mecaz: Bir ilgi veya benzetme sonucu gerek anlamndan ba-
nihai: En son.
ka anlamda kullanlan sz. Bir kelimeyi veya kavram kabul
nsha: Bir yaptn, bir yaznn baslm ya da yazlmla-
edilenin dnda baka anlamlara gelecek biimde kullanma,
rndan her biri.
metafor.
medeniyet: Uygarlk.
menkbnme: Din ulular ile ermi kimselerin, yaantlarn
rf: Yasalarla belirlenmemi olan, halkn kendiliinden uydu-
ve yaptklar olaanst olaylar anlatan yapt.
u gelenek, det.
mescit: Genellikle minaresiz, kk cami.
zdeyi: Bir dnceyi, bir duyguyu, bir ilkeyi ksa ve kesin
meakkat: Zorluk, glk.
bir biimde anlatan, genellikle kim tarafndan sylendii bili-
merep: Yaradl, huy, karakter, miza.
nen zl sz, vecize, kelamkibar.
meru: Yasal, uygun.

metafizik: Fizik tesi.
mezhep: Bir dinin gr, yorum ve anlay ayrlklar sebebiyle
pk: Temiz, ar, duru.
ortaya kan kollarndan her biri.
peygamber: nsanlara Allahn buyruklarn bildiren, onlar
mizan: Terazi. Tart, l aleti. l.
dine aran kimse, eli, resul.
mucize: Peygamberlerin kendilerine inanmayan insanlara
pr: Herhangi bir zanaatn, tarikatn kurucusu, ulusu.
peygamberliklerini ispat etmek amacyla Allahn iznine bal
psikoloji: Ruh bilimi, ruhiyat. Bir grubu, bir bireyi belirleyen
olarak gsterdikleri olaanst olaylar, hller. nsanlar hayran
hareket etme, dnme, duygulanma biimlerinin btn.
brakan, tabiatst saylan olay.
put: Doast g ve etkisi olduuna inanlan canl veya can-
mcizt: Mucizeler.
sz nesne.
muhtelif: eit eit, eitli, birbirini tutmayan.

mushaf: Aslnda trl sayfalardan oluan kitap anlam tayan,
sonradan Kuran anlamna kullanlan bir terim.
Rahm: Koruyan, acyan, merhamet eden Allah.
musibet: Anszn gelen felaket, sknt veren ey.
Rahman: Herkese, her canlya merhamet eden Allah.
mutasavvf: Tasavvuf inanlarn benimseyerek kendini
rahmet:Birinin suunu balama, merhamet etme. Halk a-
Allaha adam kimse, sofi.
zndayamur.
mutmain: nanm, gnl kanm, emin olan.
reform: Daha iyi duruma getirmek iin yaplan deiiklik, iyi-
mtehit: Ayet ve hadislere dayanarak yargya varan, karar ve-
letirme, dzeltme, slahat.
ren din dnr.
resul: nsanlara Allahn buyruklarn bildiren, onlar dine a-
mnafk: Din kurallara inanmad hlde inanm gibi gr-
ran kimse, eli, peygamber.
nen.
rey: Dnce, gr, fikir.
mnezzeh: Temiz, ar.
riya: kiyzllk, gsteri.
mphem: Ak ve belirgin olmakszn.
rlativite: Grelik.
mrit: Bir tarikat eyhine balanarak ondan tasavvufun yollarn renen, onun dorultusunda ilerleyen kimse.
mspet bilimler: Fizik, kimya, matematik gibi bilimler. Fen
S-
bilimleri.
sahabe: Hz. Muhammedi grm ve onun sohbetinde bulun-
mstakil: Kullan ynnden baka bir yap ile balants ol-
mu Mslmanlar, Hz. Muhammedin arkadalar.
mayan, bamsz.
salavat: Hz. Muhammede sayg bildirmek iin okunan dua.
mrik: Allaha ortak koan kimse.
sanal: Gerekte yeri olmayp zihinde tasarlanan, mevhum, fa-
mtevazi: Alak gnll. Gsterisiz, iddiasz.
razi, tahmin.
196
SZLK
sarf: Dil bilgisi, yap bilgisi.
tebih: Benzetme.
sentez: Yalndan karmak olana, klliden cziye, zorunludan
tetkik: nceleme. Aratrma.
olasya, ilkeden onun uygulanmasna, genel yasadan bireysel
tevazu: Alak gnlllk.
duruma, nedenden etkiye, nclden varlan sonuca giden d-
tevekkl: Herhangi bir ite elinden geleni yapp daha sonrasn
nme biimi, bireim.
Allaha brakma.
server: Ba, bakan, reis, ulu.
tevhit:Allahn birliine inanma, bir sayma, bir olarak bakma.
sistematik: Belli bir sistem zerine kurulu, ynteme dayal.
tevil: Yorum, aklama.
sosyoloji: Toplum bilimi.
teyit: Onay, kabul.
subjektif: znel, objektif kart.
tvbe: ledii bir gnah veya sutan piman olarak bir daha
suhuf: Drt byk kitap dnda baz peygamberlere gnderi-
yapmamaya karar verme.
len ilah bildirim.

sr: srafilin kyamet kopmadan nce ve yeniden dirilii bil-
U--V-Z
dirmek zere fledii niteliini bilmediimiz alet.
usl: Bir amaca erimek iin izlenen dzenli yol, tutulan yol,
sure: Kurann yz on drt blmnden her biri.
yntem, tarz.
snnet: Hz. Muhammedin Mslmanlarca uyulmas gerekli
mmet: Hz. Muhammede inanarak, onun yaptklarn ve sy-
saylan davranlar ve herhangi bir konuda sylemi olduu sz.
lediklerini uygulayarak, onun ilkeleri etrafnda toplanan Ms-
irk: Allahn birden ok olduuna inanma, Allaha ortak ta-
lmanlarn tm.
nma, e koma.
slup: Anlatma, olu, deyi veya yap biimi, tarz.

vacip: slam dinine gre yaplmas gerekli olan.
T
vahiy: Bir buyruk veya dncenin Allah tarafndan peygam-
taassup: Banazlk, ar taraftarlk, kr krne ballk, tu-
berlere bildirilmesi.
tuculuk.
vect: Sevgi veya heyecandan doan cokunluk, kendinden
tabiin: Sahabeleri grm olan Mslmanlara verilen isim.
geme, esrime.
tahlil: zmleme.
zahir: Ak, belli.
tahrif: Bir eyin asln bozma, kalem oynatma, deitirme
zikir: Anma, syleme, szn etme. Bir tarikata bal olanla-
takrir: Yerletirme, yerletirilme. Anlatma, anlat, ders verme.
rn Allahn adn art arda sylemesi.
takva: Allahtan korkma.Dinin yasak ettii eylerden saknp
zooloji: Hayvan bilimi.
buyurduklarn yerine getirme, zht.
zulm: Gl bir insann yasaya veya vicdana aykr olarak
tarikat: Ayn dinin iinde birtakm yorum ve uygulama fark-
bakasn uratt kt durum, kayg, acmaszlk, hakszlk, cefa.
llklarna dayanan, baz ilkelerde birbirinden ayrlan, Allaha
zht: Tasavvufta yalnzca ibadetle megul olma.
ulama ve onu tanma yollarndan her biri.

tasarm: Zihinde canlandrlan biim. Bir sanat eserinin, yapnn veya teknik rnn ilk tasla, desen, tasar izim, dizayn.
tasavvuf: slam dininde varlk birliini, kamutanrcl temel
dnce olarak alan, felsefeye bal, gizemci bir zel inan
ve anlay.
tasnif: Blmleme, snflama.
tasvip: Bir dnce veya davrann doru olduunu belirtme,
onama, uygun bulma.
tebeut tabiin: slam dininde tabiini grm Mslmanlar.
tebli: nsanlar dine davet etme. Bildirme, haber verme.
tefekkr: Dnme, dn.
telkin: Bir duyguyu, bir dnceyi alama.
tenkit: Eletiri.
teori: Bir olay, bir yap yada dzenin nedenlerini aklamak
isteyen genel dnce, gr; kuram.
terkip: Birleim, birletirme, bir araya getirme. Tamlama.
197
KELAM
KAYNAKA
Akseki, A. Hamdi, slam Dini, tikat, badet, Ahlak, Nur Yaynlar, Ankara, 1983.
Akgl, Mehmet, Kuranda Din Kavram ( Baslmam Doktora Tezi)
Algl, Hseyin, slama Giri Genliin slam Bilgisi, Hz. Muhammedi Bilmek, DB, stanbul, 2007.
Atatrk ve Trkiye, (Editr:Ayten Sezer), Siyasal Kitabevi, Ankara, 2003.
Atatrklk, Genelkurmay Bakanl Yaynlar, Ankara, 1984.
Alper, Hlya, mann Psikolojik Yaps, Rabet Yaynlar, stanbul, 2002.
Aydn, Mehmet S., Din Felsefesi, Seluk Yaynlar, Ankara, 1997.
Aydn, mer, Kuran- Kerimde man Amel likisi, aret Yaynlar, stanbul, 2007.
Armaan, Servet, slam Hukukunda Temel Hak ve Hrriyetler, DB Yaynlar, Ankara, 1992.
Bergson, Henry, Ahlak le Dinin ki Kayna (ev.: Mehmet Karahasan), Ankara, 1962.
Bolay, Sleyman Hayri, Felsef Doktrinler ve Terimler Szl, Aka, stanbul, 1997.
Buhar, el-Cmius-sahih, Dart-Tbbatl Amire, stanbul, 1315 H.
Buyruk, (hzl.: Fuat Bozkurt), stanbul, 1982.
Cbir, M. Abid, Arap Aklnn Oluumu (ev.: brahim Akbaba), z Yaynclk, stanbul, 1997.
Can, efik, Divan- Kebirden Semeler, tken Neriyat, stanbul, 1998.
Cebeci, Ltfullah, srfl, DA, C 23.
Cebeci, Ltfullah, Mikail, DA, C 30.
Crcn, et-Tarift (thk. brahim Ebyr), Drud-Diyan, yy., ty.
Dini Kavramlar Szl, DB Yaynlar, Ankara, 2006.
Draz, M. Abdullah, Din ve Allah nanc (ev., Bekir Karla), Bir Yaynclk, stanbul, 1958.
Ebul-Ala Mevddi, Tefhmul-Kuran, nsan Yaynlar, stanbul, 1996.
Eri, Osman, Bektailikte Tasavvufi Eitim, Horasan Yaynlar, stanbul, 2003.
Erba, Ali, Melekler lemi, Nun Yaynclk, stanbul, 1998.
Erdoan, Mehmet, Akl-Vahiy Dengesi Asndan Snnet, FAV, stanbul, 1995.
Erknnme, (hazrlayan: Doan Kaplan), Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2007.
Erolu, Hamza, Trk nklap Tarihi, Sava Yaynlar, Ankara, 1990.
Erz, Mehmet, Trkiyede Alevilik ve Bektailik, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1990.
Ersoy, Mehmet kif, Safahat (hzl.: M. Erturul Dzda), z Yaynclk, stanbul, 1991.
Esed, Muhammed, Kuran Mesaj Meal-Tefsir ( ev.:Ahmet Ertrk, Cahit Koytak), aret Yaynlar, stanbul,
1999.
Fahreddin er-Rz, Tefsir-i Kebir, Drul-Fikr, Beyrut, 1981.
Flal, Ethem Ruhi, amzda tikad slam Mezhepleri, Seluk Yaynlar, zmir, 1990.
Gazal, Muhammed, el-Mustasf min ilmil-usl, Bulak, I-II, 1322.
Gazal, Muhammed, hy-u Ulumid-Din (ev.: Ahmet Serdarolu), Bedir Yaynlar, stanbul, 2002.
Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 1996.
Glck, erafettin; Toprak, Sleyman, Kelam, Seluk lahiyat Fakltesi Yaynlar, Konya, 1988.
Gler, Ali, Atatrk ve Cumhuriyet, Trkar Yaynlar, Ankara, 2003.
Hac Bekta Veli, Maklt (hzl.: Abdurrahman Gzel), Aka yaynlar, Ankara, 2002.
Hamidullah, Muhammed, slam Peygamberi (ev.: Salih Tu), rfan Yaynlar, stanbul, 1991.
Harput, Abdullatif, Tenkhul-Kelam f Akaid-i Ehl-i slam, TDV Yaynlar, Elaz, 2000.
Heyet, lmihal, TDV Yaynlar, Ankara, 2004.
bn Rd, Faslul-Makl (ev.: Bekir Karla), aret Yaynlar, stanbul, 1992.
slamolu, Mustafa, man Risalesi, Denge Yaynlar, (3. Bask), stanbul, 1993.
zmirli, smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, mran Yaynlar, Ankara, 1981.
zutsu, Toshihiko, Kuranda Allah ve nsan (ev.: Sleyman Ate), Ankara niversitesi. lahiyat Fakltesi
Yaynlar, Ankara 1975.
Karaman, Hayrettin, Mukayeseli slam Hukuku, rfan Yaynevi, stanbul, 1982.
Karaman, Hayrettin; zek, Ali; Dnmez, brahim Kfi; arc, Mustafa; Gm Sadrettin; Turgut, Ali,
198
KAYNAKA
Kuran- Kerim ve Aklamal Meali, TDV Yaynlar, Ankara, 1993.
Klavuz, Ahmet Saim, Cin, DA, C 8.
Klavuz, A. Saim, slam Akaidi ve Kelam Giri, Ensar Neriyat, (13. Bask), stanbul, 2007.
Klavuz, A. Saim, Azrail, DA, C 4.
Ksakrek, Necip Fazl, ile, Bedir Yaynevi, stanbul, 1962.
Kitab- Cabbar Kulu, (hzl.: Osman Eri) Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 2007.
Kse, Ali, man, DA, C 22.
Kse, Saffet, Din ve Vicdan Hrriyeti, z Yaynclk, stanbul, 2003.
Kutlu, Snmez, Alevlik-Bektalik Yazlar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara, 2006.
Kutlu, Snmez, Trklerin slamlama Srecinde Mrcie ve Tesirleri, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar,
Ankara, 2002.
Morrisson, A. Cressy, lim man Etmeyi Gerektirir (ev.: Nureddin Boyaclar), DB Yaynlar, Ankara, 1972.
Muhammed, Fuad Abdulbaki, Mucemul-mfehres li elfzil-Kuranil-Kerm, ar Yaynlar, stanbul,
1986.
Onat, Hasan; Aydnl, Osman; Demir, Hilmi, Kelam Ders Kitab, MEB, stanbul, 2008
ner, Necati, Stres ve Dini nan, Ankara, 1989.
z, Mustafa; lhan Avni, mamet, DA, C 22.
zcan, Hanifi, Epistomolojik Adan man, FAV, stanbul, 1992.
zmen smail, Alev-Bekta iirleri Antolojisi, Saypa Yaynlar, Ankara, 1995
zvarl, M. Said, Kelamda Yenilik Araylar, TDV SAM Yaynlar, stanbul, 1998.
Pakaln, Mehmet Zeki, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, MEB Yaynlar, Ankara, 1993.
Pascal, Blaise, Dnceler (ev.: Metin Karabaolu), Kakns Yaynlar, stanbul, 1996.
Pir Sultan Abdal Divan, Ant Yaynlar, stanbul, 1994.
Ragb El- sfehan, Mfredat, Darul-Kalem, Suriye, 1996.
Sofuolu, Cemal; lhan, Avni, Alevilik Bektailik Tartmalar, TDV Yaynlar, Ankara, 2005.
ehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, slamn Esas/ ss-i slam (hzl.: Adnan Balolu, Halife Keskin) DB
Yaynlar, Ankara, 1997.
eriati, Ali, Dinler Tarihi (ev.: Abdullah ahin, Abdlhamid zer), Sekin Yaynclk, stanbul, 1988.
TDV slam Ansiklopedisi, stanbul, 1992.
Tirmiz, Snen-i Tirmiz (ev.: O. Zeki Mollamehmetolu), Yunus Emre Yaynlar, stanbul.
Topalolu, Aydn, Ateizm ve Eletirisi, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 2004.
Topalolu, Bekir, slam Kelamclar ve Filozoflarna Gre Allahn Varl (sbat- Vacib), DB. Yaynlar,
Ankara, 1987.
Topalolu, Bekir, Kelam lmi, Damla Yaynlar, stanbul, 1988.
Tmer, Gnay, Din, DA, C 9.
Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2005.
Uyank, Mevlut, Tevhit, DB Yaynlar, Ankara, 2006.
nl, hsan, Alevilik Mslmanlk m?, Popler- Bilge Yaynclk, stanbul, 2006.
zm, lyas, Gnmz Alevilii, Trkiye Diyanet Vakf, SAM Yaynlar, stanbul, 2000.
zm, lyas, Tarihsel ve Kltrel Boyutlaryla Alevilik, slam Aratrma Merkezi, stanbul, 2008.
zm, lyas, Kltrel Kaynaklarna Gre Alevilik, Horasan Yaynlar, stanbul, 2004.
Yaman, Mehmet, Alevilik, stanbul, 1994.
Yavuz, Yunus evki; nal, Zeki, Cebrail, DA, C 7.
Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2005.
Yeprem, Saim, Kader, DB Yaylar, Ankara, 2006.
Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig (hzl.:Yaar abayr), TDV Yaynlar, Ankara, 2005.
Yksel, Mfid, Bektailik ve Mehmed Ali Hilmi Dedebaba, Bak Yaynlar, stanbul, 2002.
199

Kelam 0 Derskitabi Meb Kelam DmHxs

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kelam 0 Derskitabi Meb Kelam DmHxs

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MAM-HATP LSELER

MLL ETM BAKANLII ................................................................................. : 4828

: Dr. Secaattin TURAL

Program Gelitirme Uzman : Dr. Yaln BAY

MUSTAFA KEMAL ATATURK

3. Meleklere mann nemi ........................................................................................................................ 99

Peygamberlik ile ilgili

Varlklarn balang (mebde:

Kelam ilminde evrendeki dzen ve uyum, Allahn

1 Celle Celluh: an ycedir.

I. NTE: KELAM BLM ve TEMEL SORUNLARI

(malum) bu ilmin konusu olduunu be-

Konularn ve amalarn dikkate

meyen bir kelam ilmi, inan

getiremez. Bu nedenle kelam

lam ilmi bu ynyle inanan

I. NTE: KELAM BLM ve TEMEL SORUNLARI

zerinde yaadmz dnyay gzlemlediiniz zaman hangi durumlar,

6 Sallallhu aleyhi vesellem: Salat ve selam onun zerine olsun.

her eyi bir delil, ayet ve Allahn var-

phesiz gklerin ve yerin ya-

lna iaret olarak nitelemektedir. Ke-

ratlmasnda, gece ile gndzn

lam limleri de Allahn varln ifade

birbiri peinden gelmesinde, in-

eden ayetler yannda Allahn varlna

sanlara fayda veren eylerle ykl olarak de-

iaret eden tabiat ayetlerini inceleye-

nizde yzp giden gemilerde, Allahn gkten

rek Allahn varln ispat eder. Tabiat

indirip de l hldeki topra canlandrd

Allahn varlnn, sfatlarnn ve fi-

suda, yeryznde her eit canly yaymasn-

illerinin gstergesi olan bir semboller

da, rzgrlar ve yer ile gk arasnda emre

kitabdr. Bu grnen sembollerden

hazr bekleyen bulutlar ynlendirmesinde

etmeye almak kelamn yntemlerinden biridir.

(nsanlar) devenin nasl yaratldna,

yrtmeler saylabilir. Kuranda da

(Giye suresi, 17-20. ayetler.)

rnek gsterilen insann yaratlma s-

Bu ayetler, bizleri hangi gerekelerden hare-

relerini ele alan kelamc yle bir akl

ketle, hangi konuda dnmeye armaktadr?

yrtmede bulunur. nsan, biyolojik

I. NTE: KELAM BLM ve TEMEL SORUNLARI

unu temsil eden Ehl-i Snnet dncesi de bu asrda

Maturidnin Kitbt-Tevhid isimli eserinin

Maturidnin abalar sonucunda Ehl-i snnet, itikad

raki kelam ilmine kelamn sonraki dnem

am nl kelam limleri arasnda mid (l.

getirerek inceleyiniz. Hangi

631/1233), Beydv (l. 685/1286), Taftzn

konularn yer aldn belirtiniz.

(l. 793/1391) ve Crcn (l. 816/1413)

I. NTE: KELAM BLM ve TEMEL SORUNLARI

ile bir anlam kazanr. Bundan do-

Din ilimler iinde kll olan kelamdr.

lay Allahn varln, melekleri,

itli ilikiler vardr. rnein; kelam

din ilimlerin, Kitap, Snnet ve Peygamberin ispat gibi

limi mkelleflerin zgr eylemle-

ilkelerini ortaya koyar.