OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Studija o obnovljivim izvorima energije u BiH

Prof. dr. Mirsad onlagi

Tuzla, maj 2010.

CENTAR

ZA EKOLOGIJU I ENERGIJU

M. i . Crnogorevia 8

75000 Tuzla

BiH

Priboj bb

tel/fax: ++387 (0)35 249-311

ceetz@bih.net.ba

EKO-LEONARDO
75249 Priboj

BiH

tel: ++387 (0)65 538-494

www.ekologija.ba

ekoleonardo@hotmail.com

Izdava
Centar za ekologiju i energiju, Tuzla

Autor
Prof. dr. Mirsad onlagi

Tehniko ureenje i dizajn

Vanja Rizvi
George Stiff

tampa
d.o.o. Off-Set, Tuzla

Tira
200 primjeraka

Ova studija je uraena za projekat Od uea javnosti do odrivog razvoja koji se realizuje uz
finansijsku podrku Evropske unije u okviru programa Evropski instrument za demokratiju i
ljudska prava (EIDHR) i Fonda otvoreno drutvo BH. Sadraj studije je iskljuiva odgovornost
Centra za ekologiju i energiju i E-Leonarda, te ni u kojem sluaju ne predstavlja stav
Evropske unije niti Fonda otvoreno drutvo.

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

SADRAJ

1.

UVOD .............................................................................................................................

EVROPSKA STRATEGIJA ZA ENERGIJU ...................................................................

IZVORI ENERGIJE U BOSNI I HERCEGOVINI ..........................................................
OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE .....................................................................................
4.1. Hidroenergija .....................................................................................................
4.2. Energija vodotoka....................................................................................................
4.3. Hidroelektrane ........................................................................................................
4.4. Male hidroelektane .................................................................................................
4.5. Pojam i definicija MHE ......................................................................................
4.6. Prednosti i nedostaci MHE ................................................................................
5. VJETROENERGIJA ................................................................................................................
6. BIOMASA .....................................................................................................................
6.1. Drvna biomasa ....................................................................................................
6.2. Nedrvna biomasa ...............................................................................................
6.3. Biodizel ...............................................................................................................
6.4. Biogas ..................................................................................................................
7. ENERGIJA SUNCA .....................................................................................................
7.1. Solarni kolektori .....................................................................................................
7.2. Pasivno koritenje Suneva zraenja ........................................................................
8. KRUTI OTPAD .......................................................................................................................
8.1. Elektrane na biomasu i otpad ..................................................................................
8.2. Tehnologija izgaranja na reetci ..............................................................................
9. GEOTERMALNA ENERGIJA ..............................................................................................

5
6
6
6
7
8
10
11
12
13
14
15
16
16
18
20
20
22
24
25
26
27

10. ZAKLJUAK ...................................................................................................................

30

11. LITERATURA .................................................................................................................

31

2.
3.
4.

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

1. UVOD
Globalno posmatrano moemo rei da je u
svojoj energetskoj istoriji svijet doao do
kraja jedne epohe kada nafta ne moe biti osnova
za planiranje budueg razvoja i kada se postavlja
pitanje - ta dalje?
Odgovor je u uvoenju novih energija kao
neodlone potrebe i poziv da se intenzivira rad na
usavravanju koritenja i pronalaenja novih
alternativnih - izvora energije.
U obnovljive izvore energije spada energija
Sunca koja se nalazi i u izvorima energije, kao
to su: hidroenergija, energija vjetra, energija iz
biomase itd. U posebnu vrstu alternativnog izvora
spada
geotermalna
energija i vodonina
tehnologija,
kao
i mogunost recirkliranja
otpadnog materijala i povratno koritenje energije.

Koritenje obnovljivih izvora energije vano je i

zbog slijedeeg:
1. Smanjenja ovisnosti o energiji iz
uvoza
2. Poveava se mogunost zapoljavanja
domae radne snage
3. Produenje trajanja rezervi primarnih
energetskih izvora
4. Pozitivnog odnosa prema ovjekovoj
okolini
5. Energetskoj diverzifikaciji
U daljem tekstu, uvaavajui sve naprijed
navedeno, razmotreni su neki oblici od
objektivno moguih primjena obnovljivih izvora
u BiH.

Slika 1. Obnovljivi izvori energije

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

2. EVROPSKA STRATEGIJA ZA ENERGIJU

Energetska politika bila je u samom sreditu
ideje Evropske integracije ne samo kroz Mesina
deklaraciju nego i uz stvaranje Zajednice uglja i
elika, 1952. godine. Nedavno je Evropa
obiljeila pedesetu godinjicu sporazuma iz
Rima, a takoe i pedesetu godinjicu
Sporazuma Euroatom.
Kyoto protokol, ije se oabeveze trebaju ispuniti
do 2012. godine, do sada su ratificirale 160
drava a meu onima koji su potpisali i
ratificirala je i BiH. Prema protokolu se obaveze
dijele na obaveze razvijenih zemala i zemalja u
razvoju. To nam donekle olakava trenutnu
situaciju ali svakako obaveze za primjenu istih
tehnologija i zatitu okoline ini jo i veim.
Energija ponovo, 2009 godine dobiva svoj pravi
i istinski znaaj na vrhu Evropskog
interesovanja. U Berlinu su 25. marta
predsjednici Evropskih drava i vlada, zatim
Predsjednik
Evropskog
parlamenta
i
Predsjednika Komisije, potpisali deklaraciju koja
gleda u budunost, deklaraciju o solidarnosti sa
buduim generacijama i okolinskom odrivosti
to je bila jedna od centralnih tema pomenutog
skupa. Deklaracija je bez obzira na odreene
nesuglasice temeljena na odlukama koje su na
zasjedanju Evropskog vijea donesene 8. i 9.
marta 2009. Temelj deklaracije jeste odluka o
energiji, klimatskim promjenama i odrivosti
to pokazuje i Evropi i Svijetu da su odluke
Evropske komisije ozbiljne i da su njene ambicije
i propraene i urgentnim akcijama ubudunosti.
Evropa sukladno tome mora preuzeti vodeu
ulogu u borbi protiv klimatskih promjena.
injenica da su zadnjih 13 godina, a posebno
2007. godine, najtoplije od kako se vre
mjerenja govore dovoljno upozoravajue.
Komisija je tokom mjeseca januara predloila
dvije vane stvari:
EU Strategiju za energiju, i
EU strategiju za suprostavljanje
klimatskim promjenama.
Evropa e staklenike gasove smanjiti za 20% u
odnosu na referentnu godinu (1990.), smanjit e ili
sauvati 20% energije i ono to je najvanije
poveet e se uee u potronji energije iz
obnovljivih izvora energije sa sadanjih 7% na 20
% do 2020. godine. Detalji nisu precizirani ali to

znai da e svaka zemlja lanica EU morati

razmotriti i sama donijeti odreene mjere kako
bi dostigla postavljene standarde.
Posebno ova godina ukazuje na velike probleme,
snijeg na Alpama se topi, vegetacija je krenula
znatno ranije, koliine staklenikih gasova su
poveane za 80%, nesigurnost i neizvjesnost u
snabdjevanju energijom je sve vie prisutna
kako zbog problema sa isporukom gasa tako i
zbog nestabilnih cijena nafte. Ovi dogaaji su
istakli dva znaajna pitanja:
1. Potrebu da se zajednikom akcijom
svijetu alje jasan signal da su klimatske
promjene ozbiljan problem i da Evropa u
tom smislu ima namjeru da preuzme
vodeu ulogu.
2. Tritu nafte i gasa Evropa eli da
poalju jasnu poruku da nee prihvatiti
poveanu ovisnost o uvozu iz politiki
nestabilnih podruja nego e biti
uinjeno ono to je neophodno kako bi
Evropa poveala koritenje obnovljivih
izvora i time poveala svoju
neovisnost.
Porast uvoza nafte u periodu 2005.-2020. godina
u Evropu biti e oko 20%, a gasa oko 90% i ovaj
uvoz e se realizirati sa Srednjeg Istoka, Rusije i
ostatka Zajednice nezavisnih drava. Procjena je
da e u periodu do 2010. godine porasti procenat
potronje energije iz obnovljivih izvora na svega
9-10% umjesto proklamovanih 12%. Porast
koritenja biogoriva sa 0,5% u 2003. godine na
1% u 2005. godini nije dovoljna, a problem je i
to je porast zabiljeen samo u uskom krugu
zemalja kao to su vedska, Njemaka, Austrija,
Francuska i Litvanija. Bez obzira na navedeno
procjena je da e u 2010. godini biti nivo
potronje biogoriva oko 4%.
Konano imajui u vidu sve probleme, razlike i
stupanj razvoja te spremnosti i osposobljenost da
se ide u navedenim pravcima EU komisija se
opredijelila za mjeoviti pristup:
1. Generalni cilj za smanjenje staklenikih
gasova je 20% u 2020. godini u odnosu
na 1990. godinu.
2. Potvrda cilja smanjenja potronje energije
za 20% do 2020, godine u poreenju sa

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

onim ukoliko se ne bi uinilo nita.

3. Opti cilj za primjenu obnovljivih izvora
energije do 2020. godine je 20%.

4.

Minimalni cilj za biogoriva u 2020.

godini je 10% od koliina nafte i dizela
potroenih na odreenom tritu.

3. IZVORI ENERGIJE U BOSNI I HERCEGOVINI

Osnovni domai izvori energije u BiH su ugalj i
hidroenergija. Bosna i Hercegovina uvozi gas i
naftu. Struktura primarne energije je ugalj 56% i
hidroenergija 10%, tena goriva 28% i gas 6%.
U prijeratnom periodu potrebe Bosne i
Hercegovine za naftnim derivatima bile su od 1,5
do 1,7 miliona tona godinje. Poslije rata u BiH
je uvezeno 1,1 milion tona naftnih derivata i iz
Rafinerije Bosanski Brod tritu je isporueno
120 hiljada tona to ini ukupni plasman od
1,220 miliona tona naftnih derivata. Meutim ovdje
treba dodati i injenicu nekontroliranog uvoza/sive
ekonomije i to u koliinama od oko 380 hiljada
tona to ini procjenjenu potronju od oko 1,6
miliona tona naftnih derivata uvezenih u BiH.
Proizvodnja elektrine energije u BiH 1990.god.
iznosila je 12.613 GWh, a potronja 11.535 GWh.
Rehabilitacijom oteenih kapaciteta u BiH tokom

posljednjih godina omoguena je proizvodnja od

11.257 GWh u 2003. godini, a potronja je
iznosila 10.470 GWh. Od ukupnih koliina u
hidroelektranam je proizvedeno 46% dok je 54%
proizvedeno u termoelektranama. Osnovna
karakteristika BiH energetike je ve dobro
poznata neorganiziranost i slaba efikasnost
koritenja energije u cijelom ivotnom ciklusu.
Posljedica toga je jako velika energetska
intenzivnost. Bosna i Hercegovina je 1991.
godine imala gotovo 2,5 puta veu potronju
energije po jedinici GDP od nekih bivih
jugoslovenskih republika.
Tome treba dodati i injenicu da se o
obnovljivim izvorima energije kao buduem
vanom segmentu Evropske i Svjetske energetske
strategije u BiH skoro i ne razgovara. Istina
postoje pojedinani ali nedovoljni pokuaji da se
ovim izvorima posveti duna panja.

4. OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

U daljem tekstu, uvaavajui sve naprijed
navedeno, razmotrit emo neke od obnovljivih
izvora ija je primjena objektivno mogua u BiH.
Potencijalni izvori energije iz obnovljivih

izvora, iji su primjeri dati, omoguuju njihovu

primjenu od individualnih domainstava preko
poljoprivrednih dobara i svakako do industrijske
primjene.

4.1. Hidroenergija
Suneva enegija koja dopire do Zemljine
povrine izaziva isparavanje vode na
povrinama okena, rijeka i jezera, ali i sa
povrine tla i iz biljaka. Ta se voda podie u
obliku vodene pare na neku visinu i stvaraju se
oblaci.
Oborine padaju na zemlju, pa ta voda ima
potencijalnu energiju prema razini mora. Ako je
prosjena visina kopna 700 m iznad mora,
povrina kopna 130.106 km2 i ako su prosjene
padavine 0.9 m vodenog taloga onda je ukupna
potencijalna energija oborina koje padaju na
kopno oko 220.000 TWh godinje. Za

usporedbu dananja svjetska proizvodnja je oko

2800 TWh godinje. Ali samo manji dio te
potencijalne energije se moe upotrijebiti jer je
potrebna odreena koncentracija vode, a to se
ostvaruje u vodotocima. Od padavina koje
padaju na kopno samo mali dio stie u vodotoke,
ostalo preuzimaju biljke ili odlazi u unutranjost
zemlje. Za svaku taku vodotoka (profil
vodotoka) mogue je na osnovu topografije
zemljita odrediti povrinu zemljita ili tzv.
oborinsko podruje sa kojeg voda dotie u
vodotok. Omjer koliine vode koja se tokom
godine pojavljuje u vodotoku (na posmatranom

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

profilu) i koliine padavina na oborinskom

podruju (na posmatranom profilu) zovemo
faktor oticanja. On ovisi o klimi, topografskim i

geolokim uticajima. Kree se u irokim

granicama (0.25-0.95).

4.2. Energija vodotoka

Koliina vode koja protie vodotokom u jedinici
vremena (m3/s) ili protok nije konstantna
veliina, ve ovisi o oborinama, topljenju
snijega, koliini vode koja podzemnim putem
dotie do vodotoka. Moe se raunati da je
protok u toku 24 sata konstantan (srednji dnevni
protok). Aritmetika sredina dnevnih protoka u
jednoj godini je srednji godinji protok, a u nizu
godina (25-40 godina) srednji viegodinji
protok. Idui od izvora ka uu prosjeni
viegodinji dotok sve vie raste jer se

Slika 2. Hidroelektrana Itaipu

U posljednjih 30-ak godina proizvodnja energije
u hidroelektranama je utrostruena, ali je time
udio hidroenergije povean sa 2.2% na 3.3%. U
nuklearnim elektranama u istom je razdoblju
proizvodnja poveana gotovo sto puta. To je
zbog toga jer koritenje hidroenergije ima svoja
ogranienja. Ne moe se koristiti posvuda jer
podrazumijeva obilje brzo tekue vode, a
poeljno je i da je ima dovoljno cijele godine, jer
se elektrina struja ne moe jeftino uskladititi.
Da bi se ponitio utjecaj oscilacija vodostaja
grade se brane i akumulacijska jezera. To znatno
die cijenu cijele elektrane, a i die se razina
podzemnih voda u okolici akumulacije.
Razina podzemnih voda ima dosta utjecaja i na
biljni i ivotinjski svijet, pa prema tome
hidroenergija nije sasvim bezopasna za okoli.
Veliki problem kod akumuliranja vode je i

poveavaju oborinska podruja pa su koliine

vode od oborina koje gravitiraju vodotoku sve
vee. Istodobno od izvora ka uu kota razine
povrine vode postaje sve manja. Svakom
profilu vodotoka odgovara odreena kota H
(visina iznad povrine vode u metrima) i
odreeni srednji viegodinji protok Q (m3/s).
Kada iskoritavamo potencijalnu energiju vode
izmeu dvije kote govorimo o koritenju vode
na padu koji je jednak razlici kota.

Slika 3. Brana na jezeru Modrac kod Tuzle

zatita od potresa, a u zadnje vrijeme i zatita od
teroristikog ina. Protok kod HE je veoma
promjenljiv pa se nikada ne gradi HE kapaciteta
koja moe iskoristiti svu vodu, u doba velikih
protoka, jer u ostalim periodima maine ne bi
mogle raditi punim kapacitetom. Zato je srednji
iskoristivi
protok
manji
od
srednjeg
viegodinjeg protoka. Imamo i gubitke u
cjevovodima i mainama. Znai da imamo
koliinu energije i snage koja je manja od
srednje snage i energije vodotoka. Koliina
energije koja bi se mogla obuhvatiti izgradnjom
ekonominih postrojenja nazivamo ekonomski
iskoristivom energijom vodotoka. Radi to
slikovitijeg prikaza tabelarno su dati podaci o
iskoristivim vodenim snagama i ostvarenoj
proizvodnji u 2000. godini u HE, te grafikom je
dan prikaz iskoritenosti vodene snage u svijetu:

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Tabela 1. Podaci o iskoristivim vodenim snagama

Teh. iskoristive vodne snage
Ostvarena proizvodnja
(TWh/god)
(TWh/god)

Iskoritenje vodnih snaga

(%)

Amerika

6875

1210.5

17.6

Evropa

1330

620.9

46.7

Bivi SSSR 2190

227.9

10.4

Afrika

3140

75.6

2.4

Azija i
Pacifik

5755

544.2

9.5

Svijet

19290

2679.1

13.9

Slika 4. Prikaz iskoritenosti snage vode po kontinentima

Najvee su snage u Americi (oko 36% ukupnih),
zatim u Aziji (oko 30%) i Africi (oko 16.3%).
Evropa ima tek oko 7% ukupnog iznosa.
Procjenjuje se da je iskoriteno oko 25%
svjetskog hidroenergetskog potencijala. Veina
neiskoritenog potencijala nalazi se u
nerazvijenim zemljama, to je povoljno jer se u
njima oekuje znatan porast potronje energije.
Preostali potencijal u elektranama snage preko
10 MW moe biti iskorien u 52 HE prosjene

snage od oko 25 MW. Znatan broj buduih

hidroakumulacija e imati vienamjenski
karakter (snabdjevanje vodom, vodoprivreda,
energetika). Najvei projekti, planirani ili
zapoeti, odnose se na Kinu, Indiju, Maleziju,
Vijetnam, Brazil, Peru... Rastua potreba za
energijom pri tome esto pretee nad brigom o
utjecajima na okoli, a dimenzije nekih zahvata
nameu dojam da je njihovo izvoenje ne samo
stvar energije nego i prestia.

4.3. Hidroelektrane
Hidroelektrane su energetska postrojenja u
kojima se potencijalna energija vode pretvara
prvo u mehaniu energiju (preko hidraulinih
turbina), a potom u elektrinu energiju
(podsredstvom el. generatora). Energetske
karakteristike svake HE zavise od vodotoka na
kome se ona gradi, odnosno od protoka, ukupne
raspoloive vode i njene raspodjele tokom
godine i pada. Protok, pad i koliina vode ne
mogu se po volji birati, jer su to inherentne

karakteristike svakog rjenog toka i poloaja

elektrane. Meutim, konstrukcionim mjerama
mogu se poboljati uslovi za korienje
prirodnog vodnog potencijala, u prvom redu
pregraivanjem vodnog toka branom i
formiranjem akumulacionih jezera. Na taj se
nain podie nivo vode i iskoristivi pad se
koncentrie na znatno krau dionicu rjenog
toka, uz istovremeno smanjenje gubitaka pada.

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

HE su okarakterisane i sa veliinom
akumulacionog bazena, gdje treba razlikovati
ukupnu i korisnu zapreminu bazena.
Postoje tri osnovne vrste hidroelektrana:
1. protone,
2. akumulacijske (Hydroelectric Dam)
3. i reverzibilne (Pumped-storage Plants)
hidroelektrane.
Po definiciji protone hidroelektrane su one koje
nemaju uzvodnu akumulaciju ili se njihova
akumulacija moe isprazniti za manje od dva
sata rada kod nazivne snage. To znai da se
kinetika energija vode koristi skoro direktno za
pokretanje turbina. Prednost takve izvedbe je
vrlo mali utjecaj na okoli i nema dizanja razine

podzemnih voda. Reim rada protonih HE

odreen je dotokom vode u akumulaciju, dok se
u sluaju akumulacionih HE mogu vriti
izravnavanja proizvodnje u kraim i/ili duim
vremenskim intervalima. Zavisno od veliine tih
intervala akumulacione HE se dijele na
hidroelektrane
sa
dnevnom,
nedeljnom,
sezonskom i vienedeljnom akumulacijom.
Klasifikacija konvencionalnih HE vri se na
osnovu vremena pranjena akumulacije (TPR).
To je vrijeme potrebno da se isprazni korisna
akumulacija
sa
instalisanim
protokom
hidroelektrane Qi, uz pretpostavku da u tom
periodu nema dotoka u rezervoar, gubitaka vode
usled poniranja, isparavanja i preliva. Na slici je
prikazan princip akumulacijske hidroelektrane
(pribranske).

Slika 5. Princip pribranske akumulacijske hidroelektrane

Glavni dijelovi takve elektrane su akumulacija,
brana, zahvat, gravitacijski dovod, vodna
komora, zasunska komora, tlani cjevovod,
strojarnica i odvod vode. Postoje dvije izvedbe
akumulacijskih hidroelektrana: pribranska i
derivacijska. Pribranska se nalazi ispod same
brane, a derivacijska je smjetena puno nie od
brane i cjevovodima je spojena na akumulaciju.
Akumulacijske hidroelektrane su najei nain
dobivanja elektrine energije iz energije vode.
Problemi nastaju u ljetnim mjesecima kad
prirodni dotok postane premali za funkcioniranje
elektrane. U tom sluaju se brana mora zatvoriti
i potrebno je odravati bar razinu vode koja je
bioloki minimum. Veliki problem je i dizanje
razine podzemnih voda. Potronja elektrine
energije ovisi o dobu dana, danu u sedmici,

godinjem dobu itd. U ponedjeljak je pica

potronje, ali je vrlo velika potronja i u svim
ostalim radnim danima. Vikendom obino pada
potronja elektrine energije. Za popunjavanje
dnevnih pica potronje grade se reverzibilne
hidroelektrane. Ove hidroelektrane sline su
derivacijskim, ali protok vode je u oba smjera
kroz derivacijski kanal. Kad je potronja
energije mala voda se pumpa iz donjeg jezera u
gornju akumulaciju. To se obino radi nou, jer
je tada potronja energije najmanja. Danju se
prebacuje na proizvodnju elektrine energije i
tada se prazni gornja akumulacija. To nije ba
energetski najbolje rjeenje, ali je bolje nego
napraviti jo nekoliko termoelektrana za
pokrivanje dnevnih pica potronje.

10

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Konvencionalne HE imaju uvijek smijer

kretanja vode od akumulacionog bazena ka
turbini, tako da ih karakterie samo turbinski

Slika 6. Poduni presjek derivacione hidroelektrane

Ako je postrojenje (mainska hala) HE
smjetena neposredno u podnoju brane koja je
omoguila
koncentraciju
pada
moemo
upotrijebiti sav dotok koji dolazi do HE. To je
tzv. pribranski tip HE. Kod veih padova
gradimo derivacioni tip gdje vodu kanalima ili
cjevima dovodimo do mainske hale. Ovde
ostaje neiskoriteni dotok izmeu brane i
postrojenja pa je jo vea razlika izmeu
tehniki iskoristive i bruto energije vodotoka.
Reverzibilne HE okarakterisane su postojanjem
gornjeg i donjeg akumulacionog bazena i

pogon. Zavisno od smjetaja mainske graevine

ih i klasificiramo kao pribranske i derivacione.

Slika 7. Pribranske hidroelektrane

pumpnog turbinskog postrojenja. U periodima
malih optereenja voda iz donjeg bazena se
pumpa u gornji bazen (pumpni pogon), da bi se
u periodu velikih optereenja voda iz gornjeg
bazena proputala kroz turbine u cilju
proizvodnje elektrine energije, kao u
konvencionalnim HE (turbinski pogon). Njihov
globalni faktor optereenja je reda 70%.
Na slijedeoj slici dat je prikaz jedne takve
reverzibilne hidrocentrale:

Slika 8. ema tipine reverzibilne hidroelektrane

4.4. Male hidroelektrane
Orijentacija na koritenje malih hidropotencijala
zahtjeva de se prilikom razrade dugorone
razvojne politike utvrde raspoloive energetske
mogunosti malih vodotoka, ali bez izrade
odgovarajue tehnike dokumentacije to je

nesagledivo. Neki autori tvrde da mali

energetski potencijali iznose 5-7%, a drugi oko
10% ukupnog energetskog potencijala zemlje.
Te se procjene stalno mijenjaju i ovise o tome
kako definiemo gornju instalisanu snagu MHE.

11

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

4.5. Pojam i definicija MHE

U literaturi se mogu nai razni podaci o tome
kako definisati MHE. Gotovo se ne moe naii
na dvije zemlje sa identinom podjelom.

nain rada o odnosu na opti energetski

sistem
instalisani pad, itd.

Osnovni parametri, koje bi trebalo koristiti u

klasifikaciji MHE jesu:
instalisana snaga agregata
vrsta agregata u odnosu na turbinu i
nain rada
broj okretaja

Prema snazi turbine imamo podjelu na mikro

turbine snage do 100 kW, mini turbine snage do
1 MW, te male ili srednje turbine snage do 10
MW. Takoer prema raspoloivom padu i snazi
imamo podjelu koja je prikazana u tabeli.

Tabela 2. Podjela malih hidroelektrana

Tip HE

Snaga (Kw)

Pad (m) mali

Pad (m) srednji

Pad (m) veliki

Mikro HE

do 50

ispod 15

15-50

preko 50

Mini HE

50-500

ispod 20

20-100

preko 100

Male HE

500-5000

ispod 25

Podjela MHE prema raspoloivom padu

prihvaena je u veini zemalja koje su prema
instaliranom padu tipizirale opremu. Tako, na
primjer, jedan broj proizvoaa elektromainske
opreme u SAD proizvodi standardizovane
agregate u koje se ukljuuje turbina, sinhroni
generator sa sistemom automatske regulacije,
ulazni ventil, kontrolna ploa za maximalne
padove od 15 m i snage od 10 do 5000 kW.
MHE se dalje dijele:
a) Prema zahvatu:
protona s bonim zahvatom iz glavnog
vodotoka
sa akumulacijom-branom, sa dnevnim,
nedeljnim, godinjim ili viegodinjim
izravnavanjem
b) Prema regulisanosti protoka:
MHE sa protokom koji se moe
podeavati-regulacija protoka na ulazu u
turbinu (runa ili automatska)

preko 130

sa stalnim protokom, bilo zbog stvarne

prirode optereenja, ili unitavanjem
vika energije
c) Prema povezanosti sa mreom i nainom
rada:
izolovane elektrane-samostalni rad
elektrane vezane na mreu-paralelni rad
elektrane koji rade pod reimom: on-off
elektrane u kojima radi jedna, dvije ili
vie jedinica
elektrane koje rade po potrebi, ovisno
prema potronji
d) Prema instalisanoj snazi HE za nae uslove:
depne HE do 20 kW
mini HE od 20 do 500 kW
male HE od 0.5 do 1 MW
male HE od 1 do 3 MW
srednje HE od 3 do 10 MW
velike HE preko 10 MW

12

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Na slici 9. je prikazana ema jedne male

hidrocentrale te mogunost njene izgradnje na

relativno malim rijenim tokovima i sa malim

padom.

Slika 9. ema MHE mali pad

4.6. Prednosti i nedostaci MHE
Prednosti izgradnje MHE u odnosu na izgradnju
drugih izvora energije su mnogobrojni:

Naravno, MHE kao izvori energije, u odnosu na

druge sline izvore imaju nedostatke, a to su:

u odnosu na velike HE nemamo

plavljenja irokih podruja (kako bi se
obezbjedio prostor za akumulaciju vode)
i naruavanja lokalnog ekolokog
sistema;
mogu
obezbijediti
navodnjavanje
zemljita, kao i snabdijevanje vodom
okolnih naselja, izgradnju ribnjaka i
zatitu od poplava;
smanjuju investiciona ulaganja za
elektrifikaciju udaljenih naselja od opte
elektrine mree, a elektrifikacijom
takvih ruralnih naselja doprinosi se
unapreenju;
eksploatiu se uz veoma male
materijalne trokove;
radni vijek je vrlo dug, oko 30 godina,
mada ima MHE koje ve rade 80
godina.

visoki
investicioni
trokovi
po
instalisanom kW;
veliki trokovi istraivanja u odnosu na
ukupne investicije;
eksploatacija zavisi od postojeih
resursa;
zahtijeva integralno vodoprivredno
rjeenje, s tim to se prednost mora dati
sistemima za snadbjevanje vodom i za
navodnjavanje, zato MHE moraju raditi
sa instalisanim protokom koji je odreen
prema drugim potroaima:
ako radi autonomno, proizvodnja
elektrine energije zavisi od potronje,
pa viak ostaje neiskoriten.

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

13

5. VJETROENERGIJA
Upotreba vjetra kao izvora energije datira nekih
2000 godina unazad, kada je koritena u Perziji
za mljevenje ita.

GTZ, u Bosni i Hercegovini se do 2010. godine

moe instalirati oko 650 MW ekonomski
isplativih vjetropotencijala.

Tridesetih godina ovog vijeka poinje

izgradnja
prvih
vjetro-elektroenergetskih
postrojenja. Prvi vei vjetrogenerator puten je
u rad u Vermountu (SAD) i bio je instalisane
snage 1,25 MW. Zatim je zaustavljen razvoj
vjetro generatora sve do sedamdesetih godina
ovog vijeka.
Prema nekim procjenama kao to je i procjena

Kada se govori o iskoritavanju energije vjetra

misli se na dobijanje elektrine energije iz
energije vjetra pomou vjetroelektrana koje e
raditi
u
elektronaponskom
sistemu
elektroprivreda. Da bi se odredio vjetropotencijal
odreenog podruja potrebno je izvriti odreena
mjerenja, prema propisima WMO u definiranom
vremenskom intervalu.

Slika 10.Mapa moguih lokacija vjetroelektrana

Na slici 10. su prikazane mogue lokacije
vjetroelektrana
na
podruju
Bosne
i
Hercegovine. Mjerenja se odnose za visinu
mjerenja od 10 metara iznad tla i period mjerenja
od 1 godine kao i one lokacije koje e biti
tretirane.
Za podruje Podveleja mjerenja su poela jo
2002. godine i ona su vrena na viim visinama
od 40 metara i vrena su na mikrolokacijama. Za

Slika 11. Farma vjetroelektrana na morskoj povrini

sada su to najbolje lokacije u BiH. Prema
istraivanjima naih strunjaka u BiH bi se
moglo instalirati preko 1000 MW ekonomski
isplativih vjetroenergetskih potencijala.
Vjetroelektrane se mogu instalirati na raznim
pozicijama na kopnu ili u priobalju kao na
mjestima blizu kopna (Slika 11.).

14

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

6. BIOMASA
Biomasa je obnovljiv izvor energije, a ine je
brojni proizvodi biljnog i ivotinjskog svijeta.
Moe se direktno pretvarati u energiju

izgaranjem te tako proizvesti vodena para za

grijanje u industriji i domainstvima te dobivati
elektrina energija u malim termoelektranama.

Slika 12. Biootpad

Openito, biomasa se moe podijeliti na drvnu,
nedrvnu i ivotinjski otpad, unutar ega se mogu
razlikovati: drvna biomasa (ostaci iz umarstva,
otpadno drvo), drvna uzgojena biomasa
(brzorastue drvee), nedrvna uzgojena biomasa
(brzorastue alge i trave), ostaci i otpaci iz
poljoprivrede, ivotinjski otpad i ostaci.
Sa stanovita poljoprivredne proizvodnje
posebno je interesantno dobivanje energije iz
biomase. Glavni adut u koritenju biomase kao
izvora energije su obilni potencijali, ne samo u
tu svrhu zasaene biljne kulture ve i otpadni
materijali u poljoprivrednoj i prehrambenoj
industriji. Plinovi koji nastaju koritenjem
biomase mogu se takoer iskoristiti u
proizvodnji energije, a okolne ume su dovoljan
filter za emisiju CO2 koji se oslobaa u
proizvodnji goriva iz biomase. Meutim,
spaljivanjem biomase stvaraju se i drugi
zagaujui plinovi te otpadne vode. Samo je u
velikim pogonima isplativa izgradnja ureaja za
reciklau otpada, dok u manjim to nije isplativo
pa se postavlja pitanje koliko je to u ekolokom
smislu profitabilno. Osim toga, prikupljanje,
transport i skladitenje biomase vrlo je skupo,
to je jo jedan nedostatak ove tehnologije.

Biomasa (eng. biomass, njem. Biomasse) je u

raznim izvornicima razliito odreena, ali se kao
osnovna moe navesti odrednica prema Uredbi o
graninim vrijednostima emisije oneiujuih
tvari u zrak iz stacionarnih izvora (NN 140/97):
"Biomasa je gorivo koje se dobiva od biljaka ili
dijelova biljaka kao to su drvo, slama, stabljike
itarica, ljuture itd."
Danas se primjena biomase za proizvodnju
energije potie uvaavajui naelo odrivog
razvoja. Najee se koristi drvna masa koja je
nastala kao sporedni proizvod ili otpad te ostaci
koji se ne mogu vie iskoristiti. Takva se
biomasa koristi kao gorivo u postrojenjima za
proizvodnju elektrine i toplotne energije ili se
prerauje u plinovita i tekua goriva za primjenu
u vozilima i domainstvima. Postoje razne
procjene potencijala i uloge biomase u globalnoj
energetskoj politici u budunosti, no u svim se
scenarijima predvia njezin znaajan porast i
bitno vanija uloga. Za usporedbu moe
posluiti podatak kako je 1990. godine potronja
energije u svijetu iznosila 376,8 EJ, a 2050.
godine se prema raznim scenarijima oekuje
potronja od 586 do 837 EJ.
ovjek se
oduvijek sluio biolokim
energetskim izvorima, koristei proizvode

15

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

fotosinteze biljaka ne samo kao hranu nego i kao

gorivo. Do poetka intenzivne upotrebe fosilnih
goriva drvo je bilo primaran i gotovo jedini
izvor energije. Glavna prednost biomase u
odnosu na fosilna goriva je neuporedivo manja
emisija tetnih plinova i otpadnih tvari. Rauna

se da je optereenje atmosfere s CO2 pri

koritenju biomase kao goriva zanemarivo,
budui da je koliina emitiranog CO2 prilikom
izgaranja jednaka koliini apsorbiranog CO2
tokom rasta biljke.

6.1. Drvna biomasa

Osnovne su znaajke pri primjeni umske ili
drvne biomase kao energenta jednake kao kod
svakog goriva:
hemijski sastav
ogrjevna vrijednost (ogrjevnost)
temperatura samozapaljenja
temperatura izgaranja
fizikalna svojstva koja utjeu na ogrjevnost
(npr. gustoa, vlanost i dr).

Temeljna veliina za proraun energije iz

odreene koliine drva jest njegova ogrjevnost
(ogrjevna vrijednost). Najvei utjecaj na nju ima
vlanost (udio vlage), potom hemijski sastav,
gustoa i zdravost drva. Za nae podneblje i
vrste drvea vano je za njegovu ogrjevnost
utvrditi ubraja li se ono u meko ili tvrdo drvo,
jer je udio pojedinih sastojaka pri tome razliit, a
razliita je i tvar koja se moe koristiti kao
gorivo.

Tabela 3. Ogrjevnosti raznih vrsta drva

VRSTA DRVA

GUSTOA R
kg/m3

OGRJEVNOST
W = 0 %, MJ/kg

MJ/kg
grab

GJ/m3
830

GJ po prm (*)
17,01

13,31

11,047

7,773

bukva

720

18,82

14,84

10,685

7,479

hrast

690

18,38

14,44

9,964

6,975

jasen

690

17,81

13,98

9,646

6,752

brijest

680

14,70

9,996

6,997

javor

630

17,51

13,73

8,650

6,055

bagrem

770

18,95

14,97

11,527

8,069

breza

650

19,49

15,43

10,029

7,020

kesten

570

13,29

7,575

5,302

vrba bijela

560

17,85

13,65

7,644

5,351

vrba siva

560

17,54

13,73

7,689

5,382

joha crna

550

18,07

14,21

7,815

5,470

joha bijela

550

17,26

13,52

7,436

5,205

topola crna

450

17,26

13,15

6,084

4,259

smreka

470

19,66

15,60

7,332

5,132

jela

450

19,49

15,45

6,952

4,866

bor obini

520

21,21

16,96

8,819

6,173

ari

590

16,98

14,86

8,767

6,137

duglazija

530

19,18

15,20

8,056

5,639

borovac

400

20,41

16,24

6,496

4,457

OGRJEVNOST PRI W = 15% ( H 15 )

16

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

6.2. Nedrvna biomasa

iznositi i do 20% pa znaajno utie na
ogrjevnost. Openito, supstance koje ine pepeo
nemaju nikakvu energetsku vrijednost.

Na ogrjevne vrijednosti nedrvne biomase

podjednako utiu udio vlage i pepela. Udio
pepela u nedrvenim biljnim ostacima moe

Tabela 4.Gornja ogrjevna vrijednost i hemijski sastav razliite nedrvne biomase

VRSTA NEDRVNE
BIOMASE
Pepeo

HG,
MJ/kg
C

UDJELI SASTOJAKA, %
H

Mg

bambus

15,85

3,98

jeam, cijela biljka

17,6

3,7

46,1

6,63

1,24

0,11

42

7,6

15,4

2,5

silirani kukuruz

17,1

5,5

47,3

7,54

1,85

0,43

39

kukuruzovina

16,8

5,3

45,6

5,4

0,3

0,04

43

2,2

21,8

4,3

slama uljane repice

17

6,5

48,3

6,3

0,7

0,2

38

penica, cijela biljka

16,99

3,6

46,5

6,84

1,71

0,13

41

5,8

14,5

slama penice

17,1

5,3

46,7

6,3

0,4

0,01

41

3,1

17

1,5

Osim ostale nedrvne biomase, u BiH bi osobitu

vanost mogli imati ostaci itarica. Iskustva iz
razvijenih zemalja u Evropi, osobito Danske,
pokazuju kako se radi o vrijednom izvoru
energije koji se ne bi trebao zanemariti.
Ilustrativan je stoga sljedei primjer. Nakon
berbe kukuruza na obraenom zemljitu ostaje
kukuruzovina, stabljika s liem, oklasak i
komuina. Budui da je prosjeni odnos zrna i
mase (tzv. etveni omjer) 53%/47%, proizlazi

kako biomase ima priblino koliko i zrna. Ako

se razlue kukuruzovina i oklasak, tada je njihov
odnos prosjeno 82%/18%, odnosno na
proizvedenu 1 t zrna kukuruza dobiva se i 0,89 t
biomase kukuruza to ine 0,71 t kukuruzovine i
0,18 t oklaska. Iako je neosporno kako se nastala
biomasa mora prvenstveno vraati u zemlju,
preporuuje se zaoravanje izmeu 30 i 50% te
mase, to znai da za energetsku primjenu ostaje
najmanje 30%.

6.3. Biodizel
Biodizel (RME - Repiin Metil Ester) je motorno
gorivo koje se dobija iz ulja repice ili iz drugih
biljnih ulja (sojino, konopljino, suncokretovo)
esterifikacijom sa metanolom uz dodatak
katalizatora (kalijeva ili natrijeva luina).
Proizvodi se u skoro svim Evropskim zemljama.
Bosna i Hercegovina je danas uz Albaniju jedina

Slika 13. Molekula biodizela

zemlja u Evropi u kojoj biodizel (kao ni ostala

alternativna goriva) jo uvijek nije zaivio u bilo
kom obliku (proizvodnja, prodaja, potronja), iako
je dobro poznato da nemamo svojih
komercijalnih izvora sirove nafte, niti zemnog
plina i sve potrebne koliine ovih energenata
uvozimo.

Slika 14. Izgled lanaca biodizela i mineralnog dizela

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

S druge strane raspolaemo sa odreenim

koliinama obradivog zemljita koje je sada veim
dijelom neobraeno, a koje bi sadnjom
odgovarajuih industrijskih biljaka, prije svega
uljane repice i suncokreta moglo postati osnova za
domau proizvodnju tenih goriva. Primjera radi
recimo da prema podacima Ministarstva
poljoprivrede, samo Tuzlanski kanton raspolae
sa vie od 100000 ha poljoprivrednog zemljita.
Ako bi se samo 10% od ovih povrina zasijalo
novim kultivarima uljane repice mogla bi se
dobiti koliina od preko 10000 tona biodizela
godinje. Na nivou BiH, prema najnovijim
podacima, imamo oko 400000 hektara oranica
koje se ne obrauju, stoje veoma veliki zemljini

17

potencijal koji se moe izmeu ostalog iskoristiti i

za proizvodnju sirovina za biogoriva. Ako bi se
samo 10% ovih povrina usmjerilo na
proizvodnju uljane repice mogli bi smo raunati
na koliine biodizela od oko 50000 tona
godinje.
Rekultivacijom rudnika se takoe mogu dobiti
znaajne koliine zemljita koje se moe
upotrijebiti za sadnju industrijskih kultura, prije
svega uljarica koje bise mogle iskoristiti za
neprehrambene svrhe kakva je dobijanje biodizela.
Tuzlanski Kanton raspolae sa oko 10000 ha
zemljita rudnika koje se treba rekultivirati.

Slika 15. Procentualno uee sirovina za proizvodnja biodizela

Bosna i Hercegovina tei da ue u Euro-Atlanske
integracije, odnosno pristupi Europskoj Uniji. U
EU su trenutno na snazi propisi o primjeni
biogoriva prema kojima sve zemlje EU 2010
godine, moraju 5.75% svojih energetskih potreba
podmirivati iz biogoriva. Prevedeno na nae
uvjete to znai da kada bi smo 2010. uli u EU,
prema sadanjoj potronji (oko 1.000.000 tona
dizela godinje) morali bi smo obezbijediti 57.500
t biodizela. Pored sadnje uljarica koje e se
koristiti za proizvodnju biodizela (uljana repica,
suncokret, soja) znaajnu sirovinsku osnovu za
proizvodnju biodizela predstavljaju restorani,
kuhinje industrijski pogoni snack-proizvoda te

domainstva koja troe znaajne koliine biljnih

ulja te ga nakon upotrebe (prenja) odbacuju
uglavnom u kanalizaciju.
Kada se sagleda situaciju na itavom teritoriju
BiH, moemo rei da se radi o veoma znaajnim
koliinama otpadnog ulja iz ovih izvora koje se
relativno jednostavno moe prikupiti, posebno u
urbanim velikim centrima (Sarajevo, Tuzla,
Banja Luka, Mostar, Zenica itd.) Tu su i
domainstva koja troe najvee koliine ulja i
masti. Prikupljanjem ovih otpadnih ulja i masti bi
se mogla obezbijediti znaajna sirovinska osnova
za proizvodnju biodizela.

18

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Slika 16. ema proizvodnje biodizela

6.4. Biogas
Organski kruti otpaci kao otpaci iz poljoprivrede,
prehrambene industrije, domainstava i iz
mnogih drugih
izvora su prisutni u velikim
koliinama i kod nas, ali se uglavnom odlau na
deponije zajedno sa drugim otpadom.
Danas se rjeavanje organskog otpada izvodi
primjenom biolokih procesa kao to su
anaerobna digestija (fermentacija) i aerobna
razgradnja (kompostiranje).
Prednosti anaerobne digestije u odnosu na
kompostiranje su bolje rukovanje mokrim

otpadom, proizvodnja biogasa kao energenta, kao

i kontrola mirisa.
Anaerobna fermentacija organskog otpada danas
se sve vie primjenjuje kao metoda za preradu
stonih i drugih vrsta organskog otpada radi
proizvodnje bioplina i gnojiva. Ona se odvija
slijedom sloenih biolokih reakcija: hidroliza,
kiselinska i metanska fermentacija koju obavljaju
razliite vrste mikroorganizama. Proizvod
anaerobne fermentacije organskih sastojaka je
bioplin, a njegovi osnovni sastojci su metan i
ugljikov dioksid.

Slika 17. Postrojenje za biogas

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Unazad desetak godina, anaerobna digestija je

postala dokazana i provjerena tehnologija za
tretman krutog komunalnog otpada, otpada sa
trnica kao i organskog otpada prehrambene
industrije. U ovome su posebno napredovale
Danska, Holandija, Njemaka, Belgija, vajcarska
i Francuska, dakle zemlje sa razvijenom
poljoprivredom i stoarstvom.
Znaajna prednost anaerobne digestije je u
visokoj fleksibilnosti u pogledu tretmana
razliitih tipova otpada, od mokrih do suhih i od
istih do mijeanih otpada. Proizvodnja energije
kod anaerobne digestije je veoma vaan
parametar, iako je cijena energije biljeila pad.
Veoma vaan parametar kod anaerobne digestije
je dobra kontrola mirisa u poreenju sa
postrojenjima za aerobno kompostiranje.
Moe se oekivati da e anaerobna digestija sve
vie biti kao metoda za izbor BAT (najbolja
raspoloiva tehnologija).
Oekuje se razvoj veih kapaciteta anaerobne
degestije organskog otpada. U usporedbi sa
aerobnim sistemom za kompostiranje, anaerobna
digestija zahtijeva dodatnih 5-15 / toni

19

tretiranog otpada. Za vea postrojenja (iznad

50.000 t/god), trokovi rada su sve vie priblini.
Moe se oekivati da e kapaciteti anaerobne
digestije otpada dostii 2 mil. t/god do 2010.god.
Takoe, sve vie e se koristiti mjeanog i
prljavog otpada kao alternativa ne samo
aerobnom kompostiranju nego i spaljivanju.
Dalji razvoj se moe oekivati u integralnim
postrojenjima koja e tretirati aerobno i anaerobno
kombinovane frakcije otpada.
Prilikom razgradnje biomase nastaje plin metan.
Metan (CH4) je plin bez boje mirisa i okusa, sto
znai da ga ovjek ne moe svojim ulima
osjetiti. Molekularna masa mu je 16,03, gustina
0,716kg/Nm3 i relativna gustina u odnosu na
zrak 0,554. Slabo je rastvorljiv u vodi svega
3,5 zapremina u 100 zapremina vode. Vrlo je
inertan i nije otrovan ali poveanjem
koncetracije u zraku utie na smanjenje sadraja
kisika u njemu. Porijeklo metana je vezano za
bioloku razgradnju organskih komponenti u
otpadu a prije svih celuloze i lignina, hemizam
ovog procesa moe se prikazati preko jednaine
razlaganja celuloze:

2C6H10O5 ------ 5CH4 + 5CO2 + 2C

4C6H10O5 = 7CH4 + 8CO2 + 3H2O + C9H6O
Gdje je : C9H6 - vrsti ostatak
Metan gori blijedoplavim plamenom, a toplota
sagorjevanja iznosi 56,19 KJ/kg. Metan je
eksplozivan u smjesi sa zrakom u granicama od

5 do 15 %. Reakcija metana sa kisikom se odvija

po jednaini:

CH4 + 2O2 = CO2 + 2H2O

Ako se sagorjevanje metana vri u zraku reakcija je sljedea:
CH4 + 2(O2+4N2) = CO2 + 2H2O + 8N2
To znai da jedna zapremina metana moe da
sagori pod uticajem cjelokupnog kisika koji je
sadran u 10 zapremina zraka. U tom sluaju
eksplozija je najjaa i odgovara sadraju od oko
9,5% metana ili jedanestom dijelu zapremine.

Temperatura paljenja metana iznosi 650-750C,

ali moe biti nia i via zavisno od
procentualnog sadraja mentana u zraku,
prisustva drugih plinova od izvora paljenja.
Metan sadri komponente koje oteuju ozonski
omota i izaziva efekat staklene bate.

20

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

7. ENERGIJA SUNCA
Vie miliona godina Sunce daje energiju koja je
sadrana i u uglju i u nafti. Sunce pokree
vjetrove, okeanske struje, uragane i tornada, a
daje i energiju kojom biljke sintetiu hranu.
Koliina solarne energije koja doe do povrine
zavisi od lokacije na povrini.
Prolaskom kroz Zemijinu atmosferu Suneva
energija se apsorbuje i samo preostali dio padne
po 1 m2 Zemljine povrine. Koliina energije koja
dospije do povrine Zemlje je oko 0,83 kW po m2
za svakih osam sati sunanog dana. Prema tome,
maksimum od 6,4 kWh energije se regenerie
svaka 24 sata.
Energija Suneva zraenja se rasprostranjuje po
povrini Zemlje ovisno o geografskoj irini,
godinjem dobu i duini dana. Kada se govori o
iskoritenju Suneva zraenja kao izvora energije,
uvijek se misli na energiju zraenja koja dopire do
Zemljine povrine.
Prosjena dnevna energija Suneva zraenja u
nekom mjesecu dobije se kao aritmetika
sredina dnevnih energija za sve dane u
promatranom mjesecu. Pri prolazu kroz atmosferu
jedan dio Suneva zraenja apsorbuju plinovi
(kiseonik, vodena para. ugljini dioksid), jedan dio
se reflektira (na molekulama plinova, esticama
praine), a jedan dio se reemitira. Prema tome
smanjenje energije direktnog Suneva zraenja
pri prolasku kroz atmosferu ovisno je o
atmosferskim prilikama (vedro, poluoblano,
oblano), o zagaenosti atmosfere i o
nadmorskoj visini. Iako se radi o ogromnim
koliinama energije Suneva zraenja, ipak se u
doglednoj budunosti ne moe oekivati

znatnije zadovoljenje energetskih potreba iz

energije Suneva zraenja.
Znatniji problemi pri koritenju energije
Suneva zraenja su: mala gustoa energetskog
toka, oscilacija intenziteta zraenja tokom dana,
ovisnost zraenja o klimatskim uslovima,
intenzitet zraenja u pravilu se ne poklapa sa
intenzitetom
potronje,
nemogunost
nagomilavanja energije kao i njena, jo uvijek
neekonomicnost u poreenju sa ostalim
energetskim izvorima.
Snaga zraenja koja dopire do Zemljine
povrine, a koja bi se mogla iskoristiti, mijenja
se tokom dana i tokom godine, a ovisna je i o
poloaju povrine na koju dopire zraenje.
Potencijalna energija zraenja je maksimalna
energija koja dopire do povrine Zemlje kroz
suhu i istu atmosferu, a ona ovisi o geografskoj
irini i nadmorskoj visini. Ona postaje manja sa
smanjenjem nadmorske visine (Suneve zrake
prolaze dui put) i s poveanjem geografske
irine (upadni ugao zraenja postaje manji).
Za istu nadmorsku visinu i za iste meteoroloke
uslove potencijalna energija zraenja za 43
geografske irine iznosi oko 2500 kWh/m2
godinje, a na geografskoj irini 46 oko 2400
kWh/m2 godinje. Ako se pretpostavi daje
maksimalna snaga zraenja 0,9 kWh/m2 i kada
bi ta snaga bila kroz cijelu godinu konstantna, u
tom sluaju bi se godinje moglo dobiti 7884
kWh/m2. Prema tome, potencijalno iskoritenje
Suneva zraenja na 43 geografske irine
iznosi 31,7% a na 46 geografske irine 30,4%.

7.1. Solarni kolektori

Direktno iskoritavanje Sunevih zraenja
danas se svodi uglavnom za dobivanje topline
preko zagrijanih medija i za neposrednu
pretvorbu u elektrinu energiju. Toplinska
energija iz Suneve energije moe se dobiti
pomou aktivnih i pasivnih sistema. U pasivnim
sistemima koristi se prirodna cirkulacija
zagrijanih medija (obino vode ili zraka), a u
aktivnim sistemima ukljueni su posebno

izraeni kolektori i pumpe koje omoguuju

prisilnu cirkulaciju medija koji prenosi toplinu.
Direktnom pretvorbom Suneva zraenja
pomou solarnih elija moe se proizvesti
elektrina energija. Samo dio zraenja moe biti
apsorbiran, jedan dio se reflektira a jedan dio
energije prolazi kroz ozraeno tijelo. Prema
tome se samo apsorbirana energija moe
pretvoriti u toplinsku energiju, a reflektiranu i

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

proputenu energiju e apsorbirati tijela u

okolini.
U osnovi postoje dvije vrste kolektora:
1. ravni
2. i koncentrirajui.
Osnovni uslov za kolektore je da maksimalno

21

apsorbiraju dozraenu energiju, to ravni

kolektori postiu pomou apsorbera (crni sloj
visokog stepena apsorcije), a koncentrirajui
kolektori pomou ogledala i lea fokusiraju
Sunevo zraenje i tako poveavaju ozraenost
apsorbirajue povrine.

Slika 18. Ravni solarni kolektori

Ravni apsorberi (crni apsorberi) sakupljaju sve
boje i sve frekvencije i koriste se za sakupljanje
solarne energije tamo gdje su neophodne niske
temperature, kao to su staklenici, grijanje u
domainstvima i zagrijavanje tople vode u
domainstvima.
Ravni kolektori se postavljaju pod uglom da bi
omoguili da svjetlost pada pod odreenim
uglom na povrinu. Ravni kolektori sakupljaju
energiju i u oblanim uslovima kao i u uslovima
difuzionog svjetla. Kada se koriste u
domainstvima obino se postavljaju na
krovovima kua, okrenuti prema jugu i nagnuti
prema horizontali 40-45. Ako se eli postii
efikasniji rad kolektora zimi, a slabiji ljeti,
kolektore je poeljno postaviti strmije. Ugrijana
voda moe se spremiti u posebne spremnike za
vodu koji su cijevima povezani sa kolektorima.
S obzirom na opskrbu energijom mnogo je

interesantnije iskoritavanje Suneva zraenja za

grijanje prostorija (koje se moe kombinirati s
pripremom tople vode) nego samo priprema tople
vode. Osnovna je tekoa u primjenjivosti jakosti
zraenja, te relativno malom dotoku energije u
razdobljima kad je potrebno najvie energije za
grijanje. Koliki dio energije e se osigurati iz
Suneva zraenja, a koliki iz klasinih ovisit e u
prvom redu o klimatskim uslovima, veliini
kolektora i spremnika za vodu. Takvi ureaji mogu
se upotrijebiti za grijanje vode u bazenima za
kupanje, pa i industrijskim pogonima gdje nisu
potrebne visoke temperature.
U sistemu za pripremu tople vode ili u
kombiniranom sistemu (grijanje i topla voda)
najvaniji i najskuplji dio tog sistema su
kolektori, pa je jedan od najvanijih zadataka (pri
projektovanju) pravilno postaviti potreban broj i
povrinu kolektora, te rezervni izvor energije.

22

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Slika 19.Koncentrirajui solarni kolektori

Koncentrirajui kolektori koriste samo direktno
Sunevo zraenje i zbog toga trebaju sloeni
sistem za praenje Sunca i uglavnom se
upotrebljavaju pri pretvaranju topline u
mehaniki rad, jer su za tu pretvorbu potrebne
visoke temperature koje se tim kolektorima mogu
postii. Sa poveanjem koncentracije poveava se
temperatura medija. Ovi kolektori su se pokazali
kao postrojenja pogodna u metalurgiji za
proizvodnju metala vrlo velikog kvaliteta i
istoe.
Dosadanja praktina iskustva iskoritenja solarne
energije i njene konverzije u elektrinu su bila oko
10%, dok su u posljednje vrijeme izvedeni
sistemi sa iskoritenjem preko 30%. Iskoritenje
zavisi od razvoja tehnologija povrinskih

prevlaka i njihove sposobnosti apsorpcije

solarnog zraenja i male emisije u infra-crvenom
podruju spektra.
Visokofrekventna energija od Sunca prelazi u
infra-crveno zraenje sa niskom frekvencijom.
Prevlaka sprijeava odlazak infra-crvene
energije koja se javlja kao toplotna u prevlaci.
Prevlake su tankoslojne, izraene od molibdena ili
aluminijumoksida i mogu izdrati zagrijavanje
do 540C u kontinuiranoj eksploataciji i do 40
godina.
Predvieno je da se toplota regenerie
proputanjem tenih metala kroz kanale u
kolektorima. Solarna energija se moe pohraniti
kod 540C u talini soli i koristiti u vremenima
kada ne sija Sunce.

Slika 20.Solarni toranj

7.2. Pasivno koritenje Suneva zraenja
Za razliku od aktivnih solarnih sistema u
pasivnim solarnim sistemima koriste se dijelovi
zgrade za skupljanje topline, a toplina se prenosi

uglavnom prirodnim prelazom topline voenjem

topline ili zraenjem. Prema tome, pri pasivnom
zagrijavanju elementi zgrade su integralni dio

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

sistema. Spremnici topline su takoer svi

dijelovi zgrade, a mogu se koristiti i posebni
spremnici.
Pri projektiranju i gradnji zgrada sa aktivnim ili
pasivnim grijanjem potrebno je to vie smanjiti
toplinske gubitke, jer se toplinskom izolacijom
mogu poveati energetske utede ako je dobro
izvedena, ili poveati potronju energije za
zagrijavanje ako je izolacija loe izvedena.
Dobar pasivni sistem za zagrijavanje pomou

23

Suneva zraenja moe se najlake ugraditi u

graevinu pri projektiranju i zbog toga je
pogodniji za nove a slabiji za postojee
graevine.
Pri projektiranju pasivne solarne zgrade valja
dobro odrediti poloaj zgrade (zimi da juni zid
prima maksimalno Sunevo zraenje - mnogo
stakla, a ljeti te povrine treba zatititiod Sunca),
poloaj i veliinu prozora, poloaj i boju zidova
i krova i slino.

Slika 21. Prikaz pasivnog grijanja prostora zimi i ljeti

Pasivni sistemi imaju niz prednosti: odravanje
je minimalno, vijek trajanja dui, koritenje
sistema jednostavnije i cijena nia. Sunevo
zraenje upada kroz velike staklene stijene i
direktno zagrijava prostoriju. Dozraena toplina
uskladitava se u elementima prostorije
(zidovima, podu il i stropu) ili u posebnim
spremnicima (pijesak ili tekuina) koji se
zagrijavaju danju, a odaju toplinu nou.
Nadstrenica sprijeava da Sunevo zraenje
toplih ljetnih mjeseci prodire u prostoriju. To je
ujedno i najefikasniji nain pasivnog
zagrijavanja. Veliki problem takvog naina
zagrijavanja je efikasna regulacija grijanja
(sprjeavanje pregrijavanja danju ili smanjenje
gubitaka nou). Postoje jo razliite varijacije
konstrukcionih izvedbi zgrada za pasivno
grijanje (razliite izvedbe zidova i boja,
specijalne izvedbe krova itd.). Za grijanje stana
od 60m2 na solarnu energiju potrebne su
investicije od 1.000 do 1.500 , a za toplu vodu
oko 500 .

Osnovni nedostatak iskoritavanja solarne

energije je visoka cijena solarnih sistema.
Primjena solarnih sistema bi trebala da utedi
novac uloen u izgradnju u toku ivotne
eksploatacije sistema, kada i nema dodatnih
ulaganja ili su minimalna, a zadatak inenjerstva
u budunosti je prouavanje i pronalaenje
optimalnih rjeenja u cilju pojeftinjenja
tehnologije iskoritavanja solarne energije.
Procjene su da bi solama energija mogla
podmiriti oko 5% energetskih potreba nae
zemlje. Ljeti bi mogla obezbijediti 80% potreba
za toplom vodom, a zimi izmeu 35%-50%.
Sistemi za grijanje i toplu vodu mogli bi
obezbijediti 35% potreba u sjevernoj i centralnoj
Evropi, oko 50% juno od Alpa, a na jugu
Evrope ak 70%.
Prema predvianjima ukupna povrina kolektora
u EU dostii e do 2010. godine cifru od 75
miliona km2, a u zemljama Evrope van EU jo
40 miliona km2. To znai da sadanja godinja
prodaja treba da se udesetostrui, to odgovara
ciframa od 2,5 milijardi godinje.

24

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

8. KRUTI OTPAD
Razvijene zemlje su prije dvadesetak godina
poele posveivati veliku panju problematici
zbrinjavanja krutog otpada. Jedan od razloga je
brz tehnoloki razvoj koji je doveo do poveanja
industrijskih kapaciteta, a samim tim i
koncentracijom stanovnitva oko takvih centara.
Rezultat je bio poveana koliina komunalnog i
industrijskog otpada.

Deponije otpada vie nisu mogle zadovoljiti

potrebe zbrinjavanja otpada, kako zbog fizike
ogranienosti, tako i zbog tekog sanitarnog
odravanja takvih deponija, koje u najveem
broju sluajeva ne samo da ne donose nikakav
profit, nego naprotiv, predstavljaju stalno
finansijsko optereenje za dravu.

Slika 22. Presjek deponije krutog otpada

Slijedei razlog
je otpad koji se moe
reciklirati, to osim finansijskog, nosi sa sobom i
efekat smanjenja koritenja prirodnih sirovina za
dobijanje novih proizvoda. Sistem upravljanja
tretmanom otpada kakav se usavrava u
razvijenim zemljama treba da bude i ekonomski
odriv, ali i odriv u odnosu prema prirodi, a
potom cjelovit, trino valoriziran, fleksibilan i
operativan na svim dravnim nivoima. Jasno je
da je otpad neizbjean proizvod drutva, ali i
efikasnije koritenje i na izvjestan nain
upravljanje tretmanom otpada je takoer interes
i obaveza drutva.
Prilikom iskoritavanja otpada postavljaju se
dva osnovna zahtjeva:
1. Smanjenje otpada
2. Efikasan sistem za iskoritavanje otpada
koji se stvara

Trokovi sirovina i energije, kao i koliina

otpada te njegova cijena, prisiljavaju industriju,
ili bolje reeno proizvodnju u cjelini, da nastavi
sa smanjenjem otpada kako iz komercijalnih
razloga, tako i zbog potreba zatite okoline.
Otpad koji potie iz domainstava je onaj koji
nije dotaknut mjerama ekonomskog poticaja, ali
su neke zemlje razvile vrlo efikasan sistem
poticaja kao Njemaka i Austrija.
Smanjenje otpada je osnovni postupak i
predstavlja temeljni cilj u upravljanju tretmanom
otpada. Sistem upravljanja krutim otpadom treba
da osigura zdravlje i sigurnost ljudi, treba da
sauva sigurnost radnika i opu sigurnost, te
sprijei irenje bolesti. Sem ovih preduvjeta,
sistem upravljanja krutim otpadom mora biti
odriv kako u ekonomskom smislu tako i u
smislu zatiti okoline. Ekoloki odriv sistem
mora smanjiti to je mogue vie uticaj

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

upravljanja otpadom na okolinu, ukljuujui i

upravljanje energijom, zagaenjem tla, vode i
zraka. Koncentriranje panje na izvore otpada
(komunalni otpad iz domainstava ili
industrijski otpad) je izgleda manje efikasan
nain, nego koncentriranje panje na prirodu
materijala, nezavisno od toga koji je izvor tog
otpada.
Da bi se dostigao potpun, cjelovit sistem
upravljanja otpadom neophodne su promjene
aktuelnog sistema upravljanja. Osnovno je da
sistem bude odriv i u ekonomskom smislu i u
smislu odnosa prema okolini. Potpuni sistem
kvaliteta e biti teko dostian, ali e ta
nastojanja voditi ka stalnom poboljanju i
smanjenju negativnog utjecaja na okolinu. Da bi
se kreirao sistem upravljanja otpadom
samoodriv u ekonomskom smislu i smislu
odnosa prema okolini, moraju se u obzir uzeti
oba ova elementa. To je kljuno pitanje.
Razliiti segmenti ovog sistema su meusobno
povezani, tako da je bolje kreirati novi sistem
nego osmiljavati poboljanje starog sistema, jer
svaka nadogradnja starog sistema moe stvoriti
vie problema nego poboljanja.
Priblini sastav komunalnog otpada:
25% papir i kartonska ambalaa
10% staklo
15% metal i plastika
35% organsko i neiskoristivo
15% ostalo (pepeo, ljaka i dr)
Budui da su se do sada u praksi jedino dokazala
postrojenja za termiki tretman otpada tipa

25

spaljivanja, jer ostala su uglavnom u fazi razvoja,

vjerovatno rjeenje je postrojenje za klasino
spaljivanje.
Sagledavajui sastav otpada, kao i mogui
pravac razvoja njegovog skupljanja i transporta,
kao rjeenje se namee postrojenje bez
prethodne selekcije otpada. Time se ne eli
iskljuiti selekcija otpada na izvoru radi
recikliranja, koja se mora uzeti u obzir, ali je to
faza u zbrinjavanju otpada koja e se sigurno
neto sporije razvijati, radi potrebe razvoja
prateih postrojenja za reciklau, kao i podizanja
ekoloke svijesti stanovnitva.
Osim toga praksa je pokazala da potpuno
odvajanje kalorinog dijela otpada, gume, plastike,
kartona, kabastog otpada (namjetaj) neminovno
dovodi do nedovoljne kalorine moi otpada za
rad takvog postrojenja. Tada se kao rjeenje
koristi suizgaranje otpada u energetskim
postrojenjima sa fosilnim gorivima.
Neophodno je istai da je prije bilo kakvih
aktivnosti u prelasku na ovakav sistem
zbrinjavanja krutog otpada potrebno u
potpunosti sanirati postojeu infrastrukturu
sadanjeg naina zbrinjavanja. To znai, prije
svega, postojee deponije prevesti u sanitarne.
Slijedei korak je unapreenje sistema skupljanja i
transporta otpada. U ovom sluaju to znai ne
samo tehniku obnovu komunalnih preduzea,
nego i potpuno novi sistem skupljanja otpada,
baziran ne samo na iskustvu, nego na podacima o
koliini i sastavu otpada u razliitim zonama.

8.1. Elektrane na biomasu i otpad

Svako termoenergetsko postrojenje sastoji se od
kotla, turbine kondenzatora i pumpe. Kod
elektrana na biomasu i otpad specifino je da
kao gorivo u kotao ulazi biomasa i otpad. U
kotlu se dogaa proces izgaranja koji moemo
podijeliti na izgaranje u fluidiziranom sloju i
izgaranje na reeci. Postrojenja za izgaranje
biomase i otpada mogu izgarati mnoga otpadna
goriva. Tehnologija izgaranjem pretvara

biomasu u toplinsku energiju, a iz nje se

pomou odreenih strojeva pretvara u nekoliko
oblika potrebne energije kao to su: elektrina
energija, topli zrak, topla voda i para. Postoji
nekoliko tehnologija za izgaranje, a neke su:
razna loita (u kojima se ujedno
najjednostavnije izgara), te posebno graeni
parni kotlovi za izgaranje biomase.

26

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

8.2. Tehnologija izgaranja na reetci

Izgaranje se dogaa u kotlu u kojemu je
smjetena reetka u na kojoj se nalazi
biomasa i otpad koji se sagorijeva. Izgaranje
na reeci je stari proces slian izgaranju u
fluidiziranom sloju uzrazliku to fluidizirani
sloj ima jednolinije i bolje izgaranje.
Za postrojenja male i srednje snage (tipino
do 5 MW) izgaranje goriva iz krute biomase
provodi se najee na reeci, koja
omoguava mijeanje goriva i kontroliran

dovod zraka. Izgaranje na reeci je pouzdana

i dokazana tehnologija, a razne izvedbe
omoguuju relativno visok stupanj kontrole i
efikasnosti. Nedostatak izgaranja na reeci
oituje se kod goriva nejednolike kvalitete i
s visokim udjelom vlage, kad postizanje
ravnomjernog sagorijevanja predstavlja
poseban problem. Ravnomjerno i potpuno
sagorijevanje
poveava
efikasnost
i
smanjuje emisiju tetnih plinova.

Slika 23. Postrojenje u kojem se koristi tehnologija izgaranja na reeci

Slika 24. Postrojenje u kojem se upotrebljava fluidizirani sloj kao tehnika izgaranja

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

27

9. GEOTERMALNA ENERGIJA
Geotermatna energija je najveim dijelom
energija postupnog prirodnog raspadanja
radioaktivnih emenata (u prvom redu urana,
torija i kalija) koji se nalaze u zemlji.
Zemlja ima nekoliko slojeva. Na slici 25. su
prikazani osnovni slojevi: vanjska kruta kora
(Crust), tekui omota-plat (Mantle), vanjska
tekua jezgra (Outer core) i unutranja kruta
jezgra (Inner Core). Osim radioaktivnim
raspadom, toplina se u Zemljinoj kori stvara i na

Slika 25. Slojevi Zemljine kore

Kada se, dakle, govori o iskoritavanju
geotermalne energije, ne misli se na energiju
koja dopire na povrinu provoenjem topline,
nego na energiju koja je nagomilana u
unutranjosti Zemljine kore, bilo u obliku vrue
vode i pare ili u suhim stijenama. Za praktino
iskoritavanje geotermalne energije potrebno je
iskoristiti prirodnu cirkulaciju vode ili stvoriti
uslove za takvu cirkulaciju. Temeljni princip
sastoji se u tome, da se voda dovodi sa povrine
u dublje slojeve u njima se ugrije i tako ugrijana
ponovno pojavljuje na povrini (Slika 26.).
Pretpostavlja se da je u stijenama nagomilano
znatno vie energije nego to je moe preuzeti
voda koja struji kroz porozne slojeve. Budui da
su u veim dubinama stijene sve manje porozne,
te budui da s dubinom raste i temperatura

druge naine: egzoenergijskim hemijskim

reakcijama, kristalizacijom i skrutnjavanjem
rastopljenih materijala, trenjem pri kretanju
tektonskih masa.
Geotermalna energija nije neiscrpna, ali su
njezine koliine tako velike, pogotovo kad se
rauna s energijom nagomilanom u vruim
stijenama, da se, s obzirom na energetske
potrebe ovjeanstva, moe smatrati takvom.

Slika 26. Jednostavan princip za proizvodnju

elektrine energije iz geotermalne energije
stijena, moe se raunati da u veim dubinama
Zemljine kore postoje velike mase suhih stijena
u kojima su nagomilane znatne koliine
energije. U te stijene ne moe prirodnim putem
prodrijeti voda s povrine, pa one ni ne sudjeluju
u stvaranju izvora vrue vode ili vodene pare.
Do danas nije tehniki rijeeno iskoritavanje
energije akumulirane u suhim stijenama, a niti
energije u vodi u velikim dubinama.
U zavisnosti od temperature i sastava termalnih
voda mogue je ostvariti direktno ili indirektno
koritenje geotermalne energije za potrebe
grijanja. Direktno koritenje je znatno
jednostavnije i jeftinije, ali je zbog agresivnog
hemijskog sastava geotermalne vode najee
neizvodivo. Indirektno grijanje ostvaruje se
preko
izmjenjivaa
topline
specijalne

28

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

konstrukcije, koja omoguava redovita ienja

od nataloenih tvari sadranih u geotermalnoj
vodi. Iz ekonomskih je razloga transport
geotermalne vode ogranien na radijus od 5 km
od buotine. Rauna se da je samo mali dio od
ukupno iskoristive geotermalne energije
upotrebljen za proizvodnju elektrine energije.
Prva elektrana na geotermainu energiju za
proizvodnju elektrine energije putena je u rad
1913. godine i njena snaga nije se bitno
poveavala sve do 1935. godine. Naime,
tridesetih godina prolog stoljea znatnije se
poboljava tehnologija buenja. Znatno kasnije
elektrane ne geotermalnu energiju grade se u
Novom Zelandu, SAD, Japanu, bivem SSSR-u
i Islandu. Koritenjem geotermalne energije iz
vruih izvora za industrijske potrebe poelo je
1818. godine kad je sagraeno prvo postrojenje
za ekstrakciju borne kiseline u Italiji, a danas je

veoma mala primjena u koritenju geotermalne

energije u industriji a u nekim zemljama i za
proizvodnju elektrine energije.
Postrojenje za proizvodnju elektrine energije iz
geotermalne energije prikazano je na slici 27., u
kome se iz proizvodne buotine dovodi topla
voda pod pritiskom, smjesa pare i vode ili samo
para, to ovisi o temperaturi i pritiscima i pod
zemljom. Fluid se dovodi u separator, gdje se
para odvaja od tekuine. Tena voda se potom
injektira nazad u zemlju kroz buotinu. Ovakav
sistem se obino snabdjeva parom temperature
160-180C i pritiska 0,6-0.9 MPa sa termalnom
efikasnou od 20-25%. Primjena geotermalne
energije za zagrijavanje staklenika, ribnjaka i
grijanje zemljita u mnogim zemljama sve vie
raste, tako da danas instalirani kapacitet za te
potrebe iznosi 5500 MW.

Slika 27. Koritenje geotermalne energije u proizvodnji elektrine energije

Geotermalna se voda moe koristiti direktno,
tako da se navodnjavanjem postie bri i
intenzivniji razvoj poljoprivrednih kultura. Voda
mora biti temperasture do 303K i sastava koji
nije tetan kulturama. Indirektnim grijanjem
preko izmjenjivaa griju se staklenici a ohlaena
geotermalna voda na 303K se proputa kroz
polietilenske cijevi postavljene u gredice
staklenika. Za ovu namjenu mora se iz
geotermalnog izvora, odnosno buotine,
osigurati 400 W/m2 staklenika.
Koritenje geotermalne energije u svrhu
lijeenja i rekreacije vrlo je rasprostranjeno.
Najei i najpogodniji izvori vrue vode za

lijeenje i rekreaciju su oni u kojima se

temperatura vode kree izmeu 303K i 313K.
Na podruju Balkana neto intenzivnije je
istraivanje i upotreba geotermalne vode dok se
u naoj zemlji tek od nedavna tome poklanja
neto vie panje, mada odreena podruja
imaju tradiciju u upotrebi geotermalne vode u
ljekovite svrhe.
Srednji temperaturni gradijenti za pojedina
podruja utvreni su kako slijedi:
Panonsko podruje 50 K/km
Jadransko podmorje 25 K/km
Dinaridi 15 K/km

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

Crna Gora 13 K/km

Podruja Srbije i Makedonije nisu
detaljno istraena.
Maksimalna temperatura utvrena u sjevernom
dijelu Panonskog podruja dostie 423K na
dubini od oko 3.000 m. Rezultati istraivanja
upuuju na to da bi se u Panonskom podruju
moglo oekivati postojanje vruih voda sa
temperaturom od 393K na dubinama 2.000 do
2.500 m. To znai da u tom podruju ne treba
oekivati vrue vode sa viim temperaturama, pa
ne treba ni oekivati mogunosti proizvodnje
elektrine energije pomou geotermalne
energije.

29

U dravama gdje za to postoje prirodni uslovi

postignuti su znaajni rezultati u pogledu
koritenja geotermalne energije, dok se kod nas
izuzev u djeliminom koritenju termalnih voda
nije dalje otilo. Iako je poznato da koritenje
geotermalne toplote spada u red najistijih
tehnologija, zajedno sa koritenjem Suneve
energije, energije vjetra i hidroresursa, time se
ne umanjuje problem zagaenja ovjekove
okoline od postrojenja koja proizvode energiju
na bazi konvencionalnih resursa, budui da je
uee istih izvora u pokrivanju svjetskih
potreba, pa i kod nas, energiji neznaajno, bar u
ovoj fazi razvoja.

Slika 28. Geotermalne toplinske pumpe

Prema dosadanjim istraivanjima ustanovljeno
je da oko 25% teritorije BiH se smatra
potencijalnim geotermalnim resursom trojakog
oblika - hidrotermalni sistemi, geopresirane
zone i tople suhe stijene. Ova podruja
pokrivaju uglavnom centralni i sjeverni dio BiH,
tj. tektonske linije Zvomik-Doboj-Bosanski,
Novi-Ilida-Kiseljak-Busovaa. Od pomenuta
tri oblika resursa najveu panju privlae
hidrotermalni
sistemi,
jer
je
njihova
eksploatacija najrazvijenija i najjeftinija u
odnosu na ostala dva oblika.

koritenja njihove toplote u druge svrhe

(poljoprivreda, komunalna oblast, medicina...),
raunajui pri tome da se kao eksploatacioni
objekti koriste bueni bunari do dubine max. 3,5
km. Poto se ne predlae koritenje
hidrotermalnih izvora za dobivanje elektrine
energije, i radijus negativnog djejstva na
okolinu u samom je okruenju izvorita.
Ukoliko se primjenjuju recirkulacioni sistemi,
to znai da se upotrebljena termalna voda vraa
ponovo u hidrogeoloki medij, tada se negativan
uticaj svodi na najmanju moguu mjeru.

Prema dostupnim podacima, ne postoje izgledi

da se na bazi geotermalnih resursa dobije
elektrina energija, te postoji mogunost

Negativne manifestacije koje se najee

javljaju pri koritenju hidrotermalnih sistema su
teni, gasoviti i vrsti otpadni materijali (ako

30

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

postoji konverzija tolotne u elektrinu energiju),

iji tretman se mora izvriti, u protivnom moe
doi do zagaenja tla, zraka i vode u
neposrednoj okolini tehnolokog postrojenja.
esta pojava je i slijeganje i deformacije
povrine terena, naroito ako je koritenje fluida
nekontrotisano, to je povezano i sa seizmikom
aktivnou ako se eksploatiu dublji horizonti u
kojima fluid ima u stanju dinamike ravnotee
svoju funkciju u vezi s osnovnim medijem.
Mogui negativni uticaji pri eksploataciji
hidrotermalnih sistema se najvie odnose na
zagaenje voda i to kako povrinskih, tako i
podzemnih. Geotermaini fluidi obino imaju
veliku koncentraciju razliitih rastvorenih
supstanci, iji uticaj u pogledu hemijskog
zagaenja moe biti izraen kod pitkih voda.
Prema karti hidrogeolokih regiona i

hidrotermalnih sistema u BiH, u veini

sluajeva se ovi regioni podudaraju, a to znai
da postoji objektivna mogunost da moe doi
do znaajnijeg uticaja geotermalnog fluida na
pitke podzemne vode.
Pored toga, ovi tereni su i najatraktivniji
poljoprivredni tereni, to upozorava da kod
budue eksploatacije geotermalnih fluida se
mora voditi rauna da ne doe do njihovog
nekontrolisanog oticanja, jer pored hemijskog
zagaenja moglo bi doi do erozionih procesa
na samoj povrini terena. Svi nabrojani uticaji
se mogu, uz prethodno prouavanje ukupne
situacije oko hidrotermalnog sistema i naina
njegove eksploatacije, anulirati i svesti na
najmanju moguu mjeru, ako se optimalno
definiu svi bitni prirodni parametri, te parametri
eksploatacije.

odnju elekltrine energije

10. ZAKLJUAK
Obaveza Bosne i Hercegovine je da slijedi
smjernice EU u oblasti energije kako primjene
konvecionalnih izvora tako i obnovljivih izvora
energije, ne samo zbog tenje da se pristupi EU
nego i zbog svih pozitivnih posljedica koje u tom
smislu proistiu iz takve politike.
1. Imajui u vidu dosadanju praksu i
nedovoljno poznavanje ovog vanog
segmenta sa stanovita racionalnog
koritenja energije, ouvanja primarnih
oblika energije, smanjene emisije
polutanata
uzrokovane
upotrebom
konvencionalnih
izvora
energije,
smanjenja ovisnosti od uvozne energije,
poveanja
stupnja
zapoljavanja,
poveani stupan koritenja obnovljivih
izvora energije je izbor koji nema
alternativu.
2. Koritenje obnovljivih izvora energije u
Bosni i Hercegovini je nedovoljno
poznato i promovirano a sve aktivnosti
koje se vode su u eksluzivnom strunom i

poduzetnikom krugu. Neophodno je

stvoriti podesan drutveni okvir te da
strunjaci utvrde koji obnovljivi izvori,
koliko i na koji nain mogu biti dio
ukupne energetske strategije.
3. Strategija koritenja obnovljivih izvora
energije mora biti sastavni dio ukupne
energetske strategije na nivou Bosne i
Hercegovine.
4. Poticajne mjere moraju biti sastavni dio
energetske strategije.
5. Obnovljivi izvori su sve blie da dobiju
trku sa konvencionalnim. Cijena
tehnologija koju koriste pretvarai
obnovljive
energije
u
elektrinu
svakodnevno
pada.
Gorivo
za
alternativne izvore je besplatno, dok je
cijena goriva konvencionalnih elektrana
varijabilna i podlijee zakonitostima
uvijek varljivog globalnog energetskog
trita.

OBNOVLJIVI IZVORI ENERGIJE

31

11. LITERATURA

1.

M. onlagi, Energija i okolina, udbenik, Univerzitet u Tuzli, 2005.

2.

AWO-Branchreport, Environmental Market Study for Bosnia and Herzegovina, April 2005.

3.

Energy-policy Framework Conditions for Electricity Markets and Renevvable Energy, GTZ
Country Analyses BH, June 2004.

4.

Analize energetskog sektora u BiH, VTK BiH

5.

European Strategy for Energy, EU Commission, February 2007.

6.

Dokumentacija za zahtjev za prethodnu procjenu uticaja na okolinu, CETEOR , Sarajevo

2005.

7.

G. Avdi, Kvalifikacija i kvantifikacija krutog otpada kao energetskog resursa, dokortska

disertacija, Univerzitet u Tuzli, 2004.

8.

Z. Ilikovi, Optimalni uvjeti proizvodnje biodizela iz biljnih i otpadnih ulja, doktorska

disertacija, Univerzitet u Tuzli, 2006.

9.

F. Andreja, Valorizacija biomase kao energetskog resursa, doktorska disertacija, Univerzitet

u Tuzli, 2007.