Sadraj

DEAN IVANOVI

HIDROENERGIJA

Podgorica, 2014.
I

HIDROENERGIJA
Autor:
Prof. dr Dean Ivanovi
Izdava:
Inenjerska komora Crne Gore
Za izdavaa:
Prof. dr Branislav Glavatovi, predsjednik Inenjerske komore Crne Gore
Recezent:
Prof. dr Milo Mrki, profesor Mainskog fakulteta Univerziteta Crne Gore

tampa:
AP Print

Tira:
200 primjeraka
Odlukom Ureivakog odbore Inenjerske komore Crne Gore u Podgorici
odobreno je izdavanje ove knjige

CIP -
,

CIP - 978-9940-669-00-3

ISBN

COBISS.CG-ID
25162512 ,
ISBN 978-9940-669-00-3
COBISS.CG-ID 25162512

Sadraj

SADRAJ
SADRAJ .................................................................................................II
PREDGOVOR.........................................................................................V
1. UVOD....................................................................................................1
2. HIDROENERGIJA..................................................................4
2.1. VRSTE VODNIH (HIDRAULIKIH) TURBINA............................8
2.1.1 FRANSISOVA TURBINA ................................................................ 10
2.1.2 KAPLANOVA TURBINA................................................................... 11
2.1.3 PELTONOVA TURBINA....................................................................12
2.1.4 TURGO TURBINA.............................................................................16
2.1.5 BANKI TURBINA .............................................................................17
2.1.6 TESLINA TURBINA..........................................................................19
2.2. KARAKTERISTIKE TURBINA.....................................................20
2.2.1 RAZVOJ HIDRAULINIH TURBINA.................................................20
2.2.2 KLASIFIKACIJA HIDRAULINIH TURBINA....................................21
2.2.3 OSNOVNI PARAMETRI HIDRAULINIH TURBINA..........................22
2.2.4 TEORIJSKE OSNOVE HIDRAULINIH TURBINA- OJLEROVA
JEDNAINA ZA TURBINE................................................................23
2.2.5 ZAKONI SLINOSTI I ZNAICE HIDRAULINIH TURBINA............24
2.2.6 PRERAUNAVANJE STEPENA KORISTI SA MODELA NA
PROTOTIP TURBINE........................................................................26
2.2.7 KAVITACIJA U HIDRAULINIM TURBINAMA...............................26
2.2.8 KARAKTERISTIKE HIDRAULINIH TURBINA...............................27
2.3. HIDROELEKTRANE.....................................................................29
2.3.1 DJELOVI HIDROELEKTRANE.......................................................38
2.3.1.1 PROVODNICI VODE......................................................................38
2.3.1.2 PRITISNI CJEVOVOD....................................................................40
2.3.1.2.1 VODENI (HIDRAULIKI) UDAR........................................................42

2.3.1.3 VODOSTAN..................................................................................44

Sadraj
2.3.1.4 PODZEMNA MAINSKA ZGRADA..................................................47
2.3.1.5 BRANA..........................................................................................48
2.3.1.5.1 VRSTE BRANA..................................................................................48
2.3.1.5.2 IZGRADNJA BRANE..........................................................................50
2.3.1.5.3 DODATNI ELEMENTI

BRANE............................................................51

2.3.1.5.4 RUENJE I OSMATRANJE BRANE..................................................... 52

2.3.2 VELIKE HIDROELEKTRANE.........................................................53

2.3.3 REVERZIBILNE HIDROELEKTRANE.............................................55
2.3.4 MALE HIDROELEKTRANE............................................................57
2.3.4.1 DJELOVI MALE HIDROELEKTRANE.............................................57
2.3.4.2 TIPOVI MALIH HIDROELEKTRANA.............................................59
2.3.4.3 PARAMETRI MALIH HIDROELEKTRANA.....................................60
2.3.4.4 INVESTICIONI TROKOVI I TROKOVI POGONA MHE..............61
2.3.4.5 EKOLOKI UTICAJI....................................................................62
2.3.4.6 MALE HIDROELEKTRANE U SVIJETU..........................................63

2.3.5 HIDROELEKTRANE U CRNOJ GORI..............................................64

2.4. HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU................................66
2.4.1 KONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU....66
2.4.1.1 PRINCIP RADA PO POJEDINIM ETAPAMA
KONVENCIONALNIH ELEKTRANA...............................................69

2.4.1.2 UTICAJ NA IVOTNU SREDINU...................................................70

2.4.1.3 ENERGETSKI PRORAUNI..........................................................72

2.4.2 NEKONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU

I OSJEKU......................................................................................73

2.4.2.1 ENERGETSKI PRORAUN...........................................................74

2.4.3 ELEKTRANE ZASNOVANE NA INTERAKCIJI

POTENCIJALNE I KINETIKE ENERGIJE PLIME I OSJEKE........76

2.4.4 HIDROELEKTRANE SA MALIM PADOM ....................................78

II

Sadraj
2.5. ENERGIJA TALASA......................................................................79
2.5.1 FIZIKI KONCEPT.....................................................................80
2.5.1.1 SNAGA TALASA.........................................................................81
2.5.1.2 ENERGIJA TALASNA I TALASNI ENERGETSKI FLUKS............82
2.5.1.3 SVOJSTVA GRAVITACIONIH TALASA NA POVINI DUBOKE,
SREDNJE I PLITKE VODE PREMA LINEARNOJ
TEORIJI TALASA.......................................................................82

2.5.1.4 KARAKTERISTIKE I MOGUNOSTI DUBOKIH VODA.............83

2.5.2 IZAZOVI U KORIENJU ENERGIJE TALASA..........................83

2.5.3 POTENCIJALI ENERGIJE TALASA............................................84
2.5.4 SALTEROVA PATKA..................................................................85
2.5.5 ELEKTRANE NA TALASE NA MORSKOJ OBALI....................... 86
2.5.5.1 LJULJAJUI UREAJ.............................................................88

2.5.6 ELEKTRANE NA TALASE NA OTVORENOM MORU ................88

2.5.6.1 PLUTAE................................................................................88
2.5.6.2 ARHIMEDOVA TALASNA LJULJAKA (ARCHIMEDES
WAVE SWING-AWS)............................................................89
2.5.6.3 MORSKA ZMIJA (PELAMIS).................................................89
2.5.6.4 MCCABOVA PUMPA NA TALASE..........................................90
2.5.6.5 CRIJEVNA PUMPA.................................................................91
2.5.6.6 UKA (FLAPPER).............................................................91
2.5.6.7 UREAJ U OBLIKU ZMAJA...................................................92
2.5.6.8 DRUGE KONSTRUKCIJE ZA KONVERZIJU
ENERGIJE TALASA..............................................................93

2.6. DOBIJANJE ENERGIJE OSMOZOM......................................94

2.7. KONVERZIJA TOPLOTNE ENERGIJE OKEANA...............97
2.7.1 PRINCIP RADA UREAJA.......................................................99
I
III

Sadraj
2.7.1.1 SISTEM ZATVORENOG CIKLUSA.......................................100
2.7.1.2 SISTEM OVORENOG CIKLUSA............................................100
2.7.1.3 SISTEM HIBRIDNOG CIKLUSA............................................101

2.7.2 LOKACIJE NA KOPNU, GREBENU I OTVORENOM MORU.....101

2.7.2.1 LOKACIJE OTEC UREAJA NA KOPNU.............................102
2.7.2.2 LOKACIJE OTEC UREAJA NA GREBENU.........................102
2.7.2.3 LOKACIJE OTEC UREAJA NA OTVORENOM MORU........103

2.7.3 POVEZANE TEHNOLOGIJE...................................................103

2.7.4 POLITIKA PITANJA, TROKOVI I EKONOMINOST..........105
2.7.5 TERMODINAMIKA................................................................105
2.7.5.1 PROMJENA TEMPERATURE OKEANA SA DUBINOM............106
2.7.5.2 OTVORENI CLAUDE JEV CIKLUS...................................106
2.7.5.3 ZATVORENI ANDERSON-OV CIKLUS................................108

2.7.6 UTICAJ NA IVOTNU SREDINU............................................109

2.7.7 TEHNIKI PROBLEMI...........................................................109
2.7.7.1 MIKROBIOLOKE NASLAGE NA OKVAENIM
POVRINAMA

..............................................................109

2.7.7.2 ZAPTIVANJE......................................................................110

2.7.8 KONVERZIJA HLADNI VAZDUH/TOPLA VODA...................110

LITERATURA.....................................................................................112

II
IV

Sadraj

PREDGOVOR

Uee obnovljivih izvora energije u ukupnoj potronji svjetske finalne

energije je u 2010 godini iznosilo 16,7%, sa trendom stalnog rasta, dok je udio
obnovljivih izvora energije u svjetskoj proizvodnji elektrine energije oko 19%,
od ega se 16% elektrine energije prozvodi u velikim hidroelektranama, a 3%
iz novih obnovljivih izvora.
Danas je u upotrebi vie oblika korienja energije vode. Neki oblici su
iskljuivo mehaniki, ali je ipak veina usmjerena ka pretvaranju energije vode
u elektrinu energiju. Meu irim podrujima su: a) vodenice, koje se koriste
vjekovima za pogon mlinova i ostalih maina; b) elektrina energija dobijena iz
vode, to se uobiajeno odnosi na vodene brane ili objekte uz rijeke; c) energija
vodenih tokova, koja se dobija iz energije kretanja rijeka, potoka i okeana; d)
energija plime i osjeke; e) energija dobijena iz protoka prouzrokovanih plimnim
promjenama (mijenama); f) energija talasa; g) osmotska energija, odnosno
energija gradijenta saliniteta, pomou koje se energija dobija iz razlike u
koncentraciji soli izmeu morske i rijene vode; h) energija morskih struja; i)
energija dobijena iz razlike temperature okeana na razliitim dubinama.
U svijetu se oko 20 % elektrine energije proizvede koristei energiju
vodenih tokova, tj. hidroenergiju snage 720 000 MW. Hidroenergija uglavnom
ne stvara emisiju ugljendioksida CO2 kao ni ostale tetne materije, za razliku od
sagorijevanja fosilnih goriva, i zato nije znaajni uesnik globalnog zagrijavanja
uslijed tetnih emisija CO2. Energija dobijena iz hidroelektrana je znatno
jeftinija od energije dobijene iz fosilnih goriva ili nuklearne energije. Podruja
sa velikim hidropotencijalom privlae indrustriju, meutim i suvie naglaena
briga za ivotnu okolinu moe biti prepreka daljem razvoju hidroenergetike.
Na lokacijama gdje je velika promjena nivoa mora za vrijeme plime i
osjeke moe se izgraditi hidroelektrana za proizvodnju elektrine energije, kao
to je ve primijenjeno u Francuskoj, Kanadi i Rusiji. Danas postoji relativno
nova tehnologija koja energiju crpi iz strujanja vode koje se stvara pri morskim
mijenama. Princip rada je slian kao i kod vjetrogeneratora. Ova je tehnologija
u ranoj fazi razvoja i zahtijeva jo istraivanja prije nego to postane znaajniji
uesnik u snabdijevanju elektrinom energijom.
Istraena je i mogunost iskoriavanja povrinskih okeanskih talasa s
obzirom da daju znatno vie energije od plimnih kretanja. Generatori su
I

Sadraj
privreni na plivajue platforme, a prolaskom vode kroz uplje betonske
konstrukcije proizvode elektrinu energiju. Oekuje se da bi prototip generatora
iz energije talasa mogao proizvesti energiju od 500 000 KWh godinje.
U svijetu se danas sve ee koriste male hidroelektrane kao alternativni
izvor energije, a posebno u udaljenim podrujima gdje ostali izvori energije nisu
dostupni. One se mogu instalirati na malim rijekama ili potocima uz mali ili
zanemarljiv uticaj na ivotnu okolinu a naroito na pojavu poput migracije riba.
Prilikom postavljanja male hidroelektrane potrebno je uzeti u obzir koliinu
vode koja je stalno dostupna, sobzirom da nedovoljno kie moe ugroziti rad
elektrane, kao i pad, odnosno visinsku razliku zahvata i ispusta vode. Isto tako
postoji i potreba za usklaivanjem sa propisima i zakonima o zatiti voda.
Poslednjih nekoliko godina, mnoge zemlje u svijetu podstiu alternativne izvore
energije, tako da su za male hidroelektrane dostupne mnoge povlastice, kao to
su dotacije, krediti i porezne olakice.
U ovoj knjizi je tekst o hidroenergiji podijeljen u sedam poglavlja:
1. Vrste hidraulinih turbina
2. Karakteristike turbina
3. Hidroelektrane
4. Hidroelektrane na plimu i osjeku
5. Energija talasa
6. Dobijanje energije osmozom
7. Konverzija toplitne energije okeana
Tekst prati 108 slika, kao i spisak literature sa 146 jedinica.
Knjiga moe biti od koristi studentima energetskom smjera na tehnikim
fakultetima, kao i diplomiranim inenjerima hidroenergetske struke.
Blagodarim na korisnim primjedbama i sugestijama od strane italaca ove
knjige.

U Podgorici, marta 2014.

Autor
Dr Dean Ivanovi
redovni profesor Mainskog fakuleta
Univerziteta Crna Gora
II
VI

Dean Ivanovi

1. UVOD
Pod obnovljivom energijom podrazumijeva se energija koja potie od
prirodnih resursa kao to su sunce, kia, vjetar, plima i osjeka, talasi,
geotermalna toplota i prirodno je obnovljiva. Udio tradicionalne biomase u
ukupnoj potronji svjetske finalne energije je oko 10%, i uglavnom se koristi za
grijanje, dok je udio hidroelektrana, takoe u ukupnoj svjetskoj potronji
energije 3,4%, tako da su ostali onovljivi energetski izvori, kao to su male
hidroelektane, savremena biomasa,
3
energija vjetra, sunca, geotermalna
1- fosilna energija
energija, biogorivo, a koji ine nove
obnovljive izvore energije u 2010
2- obnovljiva energija
2
godini, uestvovali sa 3,3% u
globalnoj energetskoj potronji.
3- nuklearna energija
Dakle, udio obnovljivih izvora
1
energije, a naroito novih, u
ukupnoj potronji svjetske finalne
energije je u 2010 godini iznosio
Slika 1.1. Udio obnovljive energije od 16,7%
16,7%, slika 1.1., sa trendom
u potronji svjetske finalne energije u 2010 god.
stalnog rasta [1]. Znaajno je da je
udio obnovljivih izvora energije u svjetskoj proizvodnji elektrine energije oko
19%, od ega se 16% elektrine energije prozvodi u hidroelektranama, a 3% iz
novih obnovljivih izvora. Po godinjoj stopi od 20% raste u svijetu upotreba
energije vjetra, tako da su krajem 2011. godine svjetski instalirani kapaciteti
iznosili oko 240 000 MW [2], i u irokoj upotrebi su u SAD, Evropi i Aziji.
Fotonaponska energija kao energetski izvor ima najbri rast poevi od 2004.
godine i vei je od godinjeg rasta upotrebe energije vjetra, tako da se od 2007.
godine rast tog onovljivog izvora udvostrui svake dvije godine. Krajem 2011.
godine irom svijeta, snaga instaliranih fotonaponskih kapaciteta (PV) je bila
oko 67 000 MW, i najvie ih je u Njemakoj i Italiji [3]. U paniji i SAD su
izgraene solarne termalne elektrane od kojih je najvea u pustinji Mojave
snage 354 MW. U Brazilu su razvijeni jedni od najveih programa u svijetu za
iskorienje obnovljivih izvora energije, a tiu se proizvodnje etanolskog goriva
iz eerne trske, tako da etanol sada u Brazilu obezbeuje oko 18% svih goriva
za motornih vozila. I u SAD je etanol iroko rasprostranjen kao motorno gorivo
[4]. Najvea instalirana geotermalna energija u svijetu snage 750 MW su Gejziri
u Kaliforniji. I pored ovih velikih i novih razvojnih projekata za iskorienje
obnovljivih izvora energije, dosadanja tehnologija je veoma zastupljena na
1

Hidroenergija
seoskim podrujima kao i na udaljenim oblastima gdje je energija presudna za
ljudski razvoj [5], tako da su do 2011. godine mali solarni fotovoltani (PV)
sistemi obezbjeivali struju za nekoliko miliona domainstava, dok mikro
hidroelektrane ak i znatno vie. Takope, preko 44 miliona domainstava u
svijetu koristi biogas za osvjetljavanje i/ili kuvanje, dok se preko 170 miliona
domainstava danas oslanja na koroenje nove generacije biomase vee
energetske efikasnosti [6].
Zabrinutost zbog sve prisutnijih klimatskih promjena na globalnom nivou,
kao i visoke cijene nafte, doveli su do sve uoljivijeg poveavanja podrke
vlada u svijetu za primjenu i komercijalizaciju obnovljivih izvora energije [7],
tako da u ovo vrijeme finansijske krize nove vlade sprovode regulativu i
politiku koja ovoj grani industrije daju znatno bolje finansijske mogunosti
nego drugim sektorima. Prema projekciji Meunarodne agencije za energiju
(International Energy Agency-IEA) iz 2011. godine, solarni generatori e
proizvesti u narednih 50 godina najvie elektrine energije u svijetu uz drastino
smanjenje emisije gasova staklene bate koji itekako oteuju i zagauju
ivotnu okolinu [8].
Inae, obnovljivi izvori energije ukljuuju iskoriavanje prirodnih
fenomena kao to su energija sunca, vode, vjetra, plime i osjeke, rast biljaka kao
i geotermalna toplota, a to su sve prirodni procesi koji se stalno obnavljaju.
Dakle, svi ovi obnovljivi izvori energije direktno potiu od sunca ili od toplote
koja se stvara duboko u zemlji. Prema tome definicija obnovljivih izvora
energije podrazumijeva proizvodnju elektrine energije i toplote iz energije
sunca, vjetra, vode, okeana, biomase, geotermalnih resursa, kao i proizvodnja
biogoriva i vodonika. Resursi obnovljivih energetskih izvora sa znaajnim
mogunostima energetske efikasnosti postoje gotovo u svim svjetskim
geografskim podrujima, to je velika prednost u odnosu na druge energetske
izvore koji su uglavnom koncetrisani u malom broju zemalja. Danas, obnovljiva
energija zamjenjuje konvencionalna goriva (ugalj, nafta, gas) u proizvodnji
elektrine energije, grijanju vode i zagrijavanju prostorija, u proizvodnji
motornih goriva, kao i u energetskom servisiranju ruralnih podruja. Tako
obnovljivi izvori uestvuju sa 19% u ukupnoj proizvodnji elektrine energije u
svijetu. Snaga energije dobijena iz obnovljivih izvora se poveava u mnogim
zemljama irom svijeta, tako da samo snaga vjetra u mnogim zemljama
proizvodi znatan dio elektine energije. U Danskoj preko 20%, a u Njemakoj
pokrajini lezvig-Holtajn oko 40% . Neke zemlje u svijetu veinu snage
dobijaju iz obnovljivih energetskih izvora, i to u Paragvaju i Islandu 100%,
Norvekoj 98%, Brazilu 88%, Austriji i Novom Zelandu 65%, a u vedskoj
54% [9].
U mnogim zemljama voda se grije korienjem solarne energije, pa tako
najmnogoljudnija zemla u svijetu Kina proizvodi toplu vodu ovim putem snage
180 GWh godinje, to ini oko 70% svjetske potronje. Preko 50 miliona
domainstava u Kini ima danas na svojim kuama instalirane sisteme za
dobijanje tople vode na ovaj nain. Takoe je usvijetu zabiljeen i porast
2

Dean Ivanovi
korienja biomase za dobijanje tople vode, to je dobro. Tako je na primjer u
vedskoj upotreba biomase za dobijanje tople vode prevazila u potrebu nafte u
te svrhe. Takoe je u porastu i upoteba geotermalne energije za potrebe
zagrijavanja.
U 2009. godini u svijetu je proizvedeno oko 90 milijardi litara biogoriva, to
je zamijenilo 65 milijardi litara nafte koliko, odnosno 5% svjetske proizvodnje
nafte.
Danas u svijetu postoji veoma snana podrka za promovisanje obnovljivih
izvora energije, a naroito upotreba solarne energije i energije vjetra. ak i pri
poveavanju trokova drave zahtijevaju od svojih preduzea i industrije da to
vie koriste obnovljive izvore inergije, tako da se pruaju poreske olakice za
podsticanje tog razvoja i korienje svih tih tehnologija. Zato je i prisutan
optimizam da e se ulaganja u korienje obnovljivih izvora energije dugorono
sa ekonomske take gledanja veoma isplatiti.

Instalisana snaga obnovljivih izvora (GW)

Sv jetsk i ka pa citeti ob no vljivih iz v ora, be z h idroe ne rg ije

K a p a c ite ti ob n o vljivih iz vo ra , b e z h idr o en e rg ije

E n erg ija v je tra

G e ote r m a lna e ne r gija

B iom a sa
So la rn a P V en e rg ija

G o d in a

Slika 1 .2. Sv je tsk i ka pa cite ti ob no vljivih izv or a, be z hidr oe ne rg ije

Instalisana snaga obnovljivih izvora energija 2010. godine u svijetu, bez

hidroenergije iznosila je oko 320 000 MW (320 GW), gdje je energija vjetra
uestvovala sa 200 GW ili 62,5%. Snaga kapaciteta koji koriste biomasu u toj
godini je iznosila 65 GW ili 20,3%, solarna PV energija 40 GW (12,5%), a
geotermalna energija sa 15 GW , odnosno sa 4,7 % ukupnih svjetskih
kapaciteta obnovljivih izvora u 2010. godini, slika 1.2. Za pet godina, od 2005.
do 2010. godine, instalisana snaga svjetskih kapaciteta obnovljivih izvora bez
hidroenergije poveani su sa 120 GW na 320 GW, ili vie od 2,5 puta. Dok se u
prve etiri godine, od 2005. do kraja 2009. godine, instalisana snaga poveavala
godinje od 18% do 25%, to je porast u 2010. godini iznosio itavih 60% u
odnosu na prethodnu 2009. godinu. Sa slike 1.2. se vidi da je zapaeni skok
snage u 2010. godini imala primjena energije vjetra i solarne PV energije.
3

Hidroenergija

2. HIDROENERGIJA
Hidroenergija, ili energija vode (hidraulika energija), je snaga koja je
dobijena iz sile odnosno tekue mase vode, koja se upotrebljava za korisne
svrhe. Prije nego to je elektrina energija postala iroko dostupna, energija
vode se koristila za navodnjavanje i pogon raznih ureaja, kao to su vodenice,
maine u industriji, pilana, luke dizalice itd. Koristio se i kompresor, koji bi
sabijao vazduh pomou mlaza vode, pa se energija tako sabijenog vazduha
mogla koristiti za pogon maina udaljenih od vode. Od davnina se koristila
energija vode. Tako se u Rimskom carstvu koristila za pogon mlinova koji su
proizvodili brano, za obradu kamena, rezanje drveta, au Indiji su se gradile
vodenice. U srednjem vijeku, za izdvajanje metalne rude u starom rudarskom
procesu koristila se snaga vodenog talasa isputenog iz rezervoara. Kasnije se iz
tog procesa razvilo hidraulino rudarenje koje se koristilo tokom trke za zlatom
u Kaliforniji. Postojali su takoe i sistemi hidraulikih mrea, koji su se sastojali
od cijevi u kojima se nalazila voda pod pritiskom, koja bi prenosila energiju od
izvora, na primjer pumpe, do krajnih korisnika.
Uslijed kretanja vode njena energija se ispoljava kroz djelovanje sile na
korito i obale rijeka, i ta pojava je naroito prisutna u sluaja visokog vodostaja
ili poplava. Snaga vode djeluje na korito i obale rijeke, odnosei s njih talog i
ostale materijale, to prouzrokuje eroziju i ostale promjene u rijenom toku.
Danas je u upotrebi vie oblika koritenja energije vode. Neki oblici su
iskljuivo mehaniki, ali je ipak veina usmjerena ka pretvaranju energije vode
u elektrinu energiju. Meu irim podrujima su: a) Vodenice, koje se koriste
vjekovima za pogon mlinova i ostalih maina; b) Elektrina energija dobijena iz
vode, to se uobiajeno odnosi na vodene brane ili objekte uz rijeke (npr.
vodenice iji se pogon zasniva na primjeni hidraulike); c) Energija vodenih
tokova, koja se dobija iz energije kretanja rijeka, potoka i okeana; d) Vrtlona
energija, koja se dobiva iz vrtloga; e) Energija plime i osjeke; f) Energija
dobijena iz protoka prouzrokovanih plimnim promjenama (mijenama); g)
Energija talasa; h) Osmotska energija, odnosno energija gradijenta saliniteta,
pomou koje se energija dobija iz razlike u koncentraciji soli izmeu morske i
rijene vode; i) Energija morskih struja; j) Energija dobijena iz razlike
temperature okeana na razliitim dubinama.
Danas se u svijetu oko 20 % elektrine energije proizvede koristei energiju
vodenih tokova, tj. hidroenergiju snage 720 000 MW. Jo uvijek se projektuju
velike brane, tako da je trenutno najvea hidroelektrana u svijetu Tri klisure
4

Dean Ivanovi
izgraena u Kini na najduoj svjetskoj rijeci Jangce. Izuzev u nekoliko zemalja
koje imaju energije vode dovoljno za pokrivanje veine potreba za elektrinom
energijom, danas hidroelektrane uobiajeno pokrivaju vrne potrebe za
elektrinom energijom zahvaljujui mogunosti brzog putanja u pogon. Isto
tako, hidropotencijal se moe koristiti kao veliki rezervoar jeftine energije kada
se pri suvinoj proizvodnji hidrogenerator koristi kao pumpa, to je zastupljeno
kod reverzibilnih hidroelektrane.
Hidroenergija uglavnom ne stvara emisiju ugljendioksida CO2 kao ni ostale
tetne materije, za razliku od sagorijevanja fosilnih goriva, i zato nije znaajni
uesnik globalnog zagrijavanja uslijed tetnih emisija CO2. Energija dobijena iz
hidroelektrana je znatno jeftinija od energije dobijene iz fosilnih goriva ili
nuklearne energije. Podruja sa velikim hidropotencijalom privlae indrustriju,
meutim i suvie prenaglaena briga za ivotnu okolinu moe biti prepreka
daljem razvoju hidroenergetike.
Sposobnost da pokriju sezonsku i dnevnu vrnu potranju za elektrinom
energijom je glavna prednost hidroelektrana. Kada se smanji potranja za
elektrinom energijom, brana jednostavno uva viak vode, tako da po potrebi
daje snaniji tok. Tako neke hidroelektrane koriste brane za uvanje vika
energije, naroito tokom noi, te se onda hidrogenerator koristi kao pumpa koja
vodu vraa u akumulaciju. U sluaju porasta potranje elektrina energija moe
da se opet proizvodi. U praksi se deava da se korienje spremljene vode
komplikuje zbog potreba za navodnjavanjem, koje se mogu javiti istovremeno
kad i vrna elektrina optereenja. Sve hidroelektrane ne zahtijevaju branu, jer
neke kao to su manje hidroelektrane koriste protok samo dijela toka rijeke.
Na lokacijama gdje je velika promjena nivoa mora za vrijeme plime i oseke.
moe da se iskoristi ta energija za proizvodnju elektrine energije, kao to je ve
primijenjeno u Francuskoj od 1966.godine, kao i u Kanadi i Rusiji. U oba
smjera se voda proputa kroz plimnu branu, koja pokree turbine. Ovakvi
sistemi efikasno proizvode elektrinu energiju, i to u kratkim ciklusima svakih 6
sati, tj. prilikom svake mijene. Ipak ovi kratki ciklusi ograniavaju primjenu
energije plime i oseke, jer iako je ova energija vrlo predvidljiva, ona ne moe
zadovoljiti brzo mijenjajue potrebe. Danas postoji relativno nova tehnologija
koja energiju crpi iz strujanja vode koje se stvara pri morskim mijenama.
Princip rada je slian kao i kod vjetrogeneratora. to je vea gustina vode,
generator moe proizvesti veu snagu. Ova je tehnologija u ranoj fazi razvoja i
zahtijeva jo istraivanja prije nego to postane znaajniji uesnik u
snabdijevanju elektrinom energijom, pa neki prototipovi ve daju obeavajue
rezultate.
U Velikoj Britaniji i kotskoj je istraena mogunost iskoriavanja
povrinskih okeanskih talasa sobzirom da daju znatno vie energije od plimnih
kretanja. Generatori su privreni na plivajue platforme, a prolaskom vode
5

Hidroenergija
kroz uplje betonske konstrukcije proizvode elektrinu energiju. Meutim,
brojne tehnike tekoe usporile su dalji razvoj. Oekuje se da bi prototip
generatora iz energije talasa mogao proizvesti energiju od 500 000 KWh
godinje. Pretvara energije talasa konstruisan je jo 2005.godine i poetni
rezultati su nadmaili oekivanja za vrijeme talasa male energije. Energija talasa
se hvata pomou generatora pogonjenog vazduhom i pretvara se zatim u
elektrinu energiju. Dravama sa dugakom obalom izloenom jaim talasima,
energija talasa omoguava proizvodnju elektrine energije koja bi bila dovoljna
za potrebe snabdijevanja.
U svijetu se danas sve ee koriste male hidroelektrane kao alternativni
izvor energije, a posebno u udaljenim podrujima gdje ostali izvori energije nisu
dostupni. Ona se mogu instalirati na malim rijekama ili potocima uz mali ili
zanemarljiv uticaj na ivotnu okolinu a naroito na pojavu poput migracije riba.
Veina malih hidroelektrana ne koristi branu niti vee preusmjeravanje toka
rijeke, nego je zasnovana uglavnom na vodenicama. Prilikom postavljanja male
hidroelektrane potrebno je uzeti u obzir koliinu vode koja je stalno dostupna,
sobzirom da nedovoljno kie moe ugroziti rad elektrane, kao i pad, odnosno
visinsku razliku zahvata i ispusta vode, poto se pri veem padu moe dobiti
vea elektrina snaga. Isto tako postoji i potreba za usklaivanjem sa propisima
i zakonima o zatiti voda. Poslednjih nekoliko godina, mnoge zemlje u svijetu
podstiu alternativne izvore energije, tako da su za male hidroelektrane
dostupne mnoge povlastice, kao to su dotacije, krediti i porezne olakice. Male
hidroelektrane, snage ispod 100 kW, omoguavaju mnogim udaljenim i
siromanim sredinama dobijanje elektrine energije. Isto tako mogu se koristiti i
za direktni pogon osovina maina za mnoge industrijske primjene.
Vodeni resursi mogu se mjeriti prema koliini dostupne snage, odnosno
energije u jedinici vremena. U velikim akumulacijama dostupna snaga je
uobiajeno funkcija pada i zapreminskog protoka. U akumulaciji pad vode je
razlika izmeu nivoa vode u akumulaciji i njenog nivoa pri ispustu. Svaka
koliina vode moe obaviti rad jednak njenoj teini pomnoenoj s padom.
Koliina energije E osloboena sputanjem vode mase m za razliku visine H u
podruju djelovanja gravitacije je E = mgH , gdje je g ubrzanje sile tee.
Energija raspoloiva pribranskim hidroelektranama je energija koja se moe
osloboditi padom vode u kontrolisanim uslovima. Tada je, snaga P (W)
povezana s masenim protokom vode u jedinici vremena m / t (kg/s), padom H
(m) i gravitacionim ubrzanjem g (m/s 2 ), ili ako se gornji izraz podijeli sa t
dobie se: P = E / t = mgH / t . esto se maseni protok vode u jedinici vremena

m / t (kg/s), zamjenjuje preko gustine vode (kg/m 3 ) sa zapreminskim

protokom Q (m 3 /s) u obliku m / t = Q , tako da se dobija uobiajeni izraz za
snagu: P = QgH . Neki hidroenergetski sistemi, kao to je vodenica, uzimaju
energiju iz protoka mase vode bez mijenjanja visine toka, i u tom sluaju
6

Dean Ivanovi
iskoristiva je kinetika energija vode koja protie, tako da se snaga glasi
P = Qv 2 / 2 , gdje je v (m/s) brzina vode. Ako se stavi da je Q = Av , gdje je
A (m 2 ) povrina kroz koju voda prolazi, iz prethodnog izraza za snagu P dobija
se: P = Av 3 / 2 .
Meutim, elektrina energija dobijena iz hidropotencijala ipak nije bez
nedostataka. Osim toga to brane predstavljaju ozbiljnu prijetnju populacijama
riba i ekosistemima rijeka i potoka, korienje energije vode moe imati
negativan uticaj na protok i kvalitet vode. Nia koliina kiseonika u vodi moe
biti prijetnja biljnom i ivotinjskom svijetu. Ovi nedostaci se mogu rijeiti
osiguravanjem prolaza kroz koje se ribe mogu nesmetano kretati, a voda se
moe redovno obogaivati kiseonikom kako bi se odrala koncentracija
kiseonika koja bi bila dovoljna za ivotinjski i biljni svijet.
Snaga vode pri njenom padu moe da se iskoristi u razliite svrhe. Od
davnina hidroenergija se koristila za navodnjavanje i za rad razliitih
mehanikih ureaja kao to su vodenice, pilane, pogone za preradu tekstila itd.
Danas se uglavnom pod hidroenergijom podrazumijeva proizvodnja elektrine
enegije u hidroelektanama. Najee je u upotrebi konvecionalna pribranska
hidroelektrana prikazana na slici 2.1. Za odreivanje snage hidroelektrane
koristi se izraz:
P = gQH
(2.1)
gdje je: P (W) snaga; bezdimenzionalni koeficijent efikasnosti turbine;

(kg/m 3 ) gustina vode; g = 9,81 m/s 2 gravitaciono ubrzanje; Q (m 3 /s) protok

vode i H (m) visinska razlika izmeu ulaza i izlaza. Naime, visina H (m) prema
slici 2.1. obuhvata visinsko rastojanje izmeu nivoa vode ispred brane i nivoa
vode u rijeci, umanjeno za igubljenu energiju strujnog toka vode od ulaza do
izlaza, pa se najee naziva. Prema izrazu (2.1) snaga hidroelektrane, za sluaj
da je koeficijent efikasnosti turbine =80%, gustina vode = 998 (kg/m 3 ),
protok vode Q = 80 (m 3 /s) i neto pad H = 150 (m), iznosi
P = gQH = 0,8.998.9,81.80.150 = 94.10 6 W = 94 MW .
Brana hidroelektrane
Akumulacija
Dalekovod

Mainska zgrada

Reetka
Generator
Cjevovod

Q
Q

Turbina

Rijeka

Slika 2.1. Popreni presjek hidroelektrane sa

akumulacijom

Hidroenergija
Iz akumulacije voda kroz reetku
ulazi u cjevovod koji prolazi kroz
tijelo brane, nakon ega voda u
turbini pokree turbinsko kolo koje
je vrsto povezano sa osovinom
generatora. I turbina i generator se
nalaze u mainskoj zgradi. Voda iz
turbine se sprovodi nizvodno u
rijeni tok. Sa generatora se
elektrina
energija
prenosi
dalekovodima
do
potroaa.
Izgled
Slika 2.2. Mainska zgrada hidroelektrane
mainske zgrade je prikazan na slici
2.2., gdje su prikazani generatori za proizvodnju elektrine energije, koji su
vrstom vezom preko osovine spojeni sa turbinama koje se nalaze u donjem
dijelu mainske zgrade i koje velikom brzinom okree voda koja se kroz
mlaznice uvodi u turbinu.
2.1. VRSTE VODNIH (HIDRAULIKIH) TURBINA
Turbina je rotaciona maina koja dobija energiju od pokretne vode.Pronaene
su jo u devetnaestom vijeku i bile su u irokoj upotrebi za dobijanje snage u
razliitim industrijskim procesima, i to prije upotrebe za proizvodnju elektrine
energije, to im je danas glavna svrha.
Turbine se dijele na reakcijske i impulsne. Taan oblik turbinskih lopatica je
funkcija pritiska vode koja snabdijeva turbinu i izabranog tipa rotora kojeg ta
Impulsne turbine
Reakcijske turbine
Pokretne
lopatice
Nepokretne
mlaznice

Rotor

Obrtne
mlaznice

Pokretne
lopatice
lopatice
Nepokretne
mlaznice

Obrtne
mlaznice

Rotor
Stator

Rotacija
Pritisak vode

Brzina vode

Protisak vode

Brzina vode

Slika 2.3. ema impulsne i reakcijske turbine

Dean Ivanovi
voda okree. Kako su reakcijske turbine u vodi, to voda kreui se preko
lopatica turbine mijenja svoj pritisak kao i brzinu predajui kolu svoju energiju.
Ovaj transfer energije sa vode na lopatice turbine opisuje trei Njutnov zakon
akcije i reakcije. Veina turbina koje su u upotrebi su reakcijske turbine i
uglavnom se koriste za male (H< 30 m) i srednje (H = 30- 300 m) padove.Kod
ovih turbina pad pritiska se pojavljuje i kod nepokretnih i kod pokretnih
lopatica, slika 2.3. Od rekcijskih turbina Najpoznatije su Fransisova I
Kaplanova turbina.
Impulsne turbine mijenjaju brzinu vodenog mlaza koji velikom brzinom
izlazi iz mlaznica i udara u iskrivljene lopatice radnog kola koje mijenjaju
pravac vode, slika 2.3. Promjena koliine kretanja , odnosno impulsa vodenog
mlaza, stvara silu kojom mlaz djeluje na turbinsku lopaticu. Za svo vrijeme dok
voda struji preko lopatica pritisak joj je konstantan, pa je rad nastao iskljuivo
zbog promjene njene kinetike energije. Prije udara vode u turbinsku lopaticu,
pritisak vode tj. njena potencijalna energija zbog pada H, se u mlaznici
pretvorila u kinetiku energiju koja je usmjerena ka lopatici. Kako se od
trenutka udara mlaza u lopaticu pritisak vode ne mijenja to onda i nije potrebno
kuite turbine za njen rad kao to je bio sluaj kod reakcijskih turbina. Ovaj
transfer energije sa vode na turbinu kod impulsnih turbina opisuje drugi
Njutnov zakon, odnosno zakon o promjeni kinetike energije. Impulsne turbine
su najee u upotrebi kod hidroelektrana sa velikim padovima (H > 300 m).
Kao impulsne turbine najee su u upotrebi Peltonova, Turgo i MielBankijeva turbina.
Uobiajeno je da se Kaplanove turbine koriste pri padovima 2< H < 40 m,
Fransisove za padove 10 < H < 350 m, Peltonove za 50 < H < 1300 m, Turgo

Q
Slika 2. 4. Primjena turbina u zavisnosti od protoka Q i pada H
9

Hidroenergija
pri 50 < H < 250 m, a Miel-Bankijeva (Cross flow) turbina.to je i prikazano
na slici 2.4. Tako, naprimjer pri protoku vode Q = 5 m 3 /s i padu H = 20 m,
snaga hidroelektrane iznosi P = 1 MW, a u njoj se, prema slici 2.4. moe
ugraditi Fransisova, Kaplanova ili Bankijeva turbina. Ukoliko je pak, protok Q
= 2 m 3 /s a pad H = 60 m, snaga hidroelektrane e takoe iznositi P = 1 MW, a
od turbina mogu biti Fransisova, Turgo ili Bankijeva. Za sluaj velikih protoka,
na primjer Q = 100 m 3 /s i pri padu H = 100 m, kada je snaga P = 100 MW, u
hidroelektranu se ugrauje iskljuivo Fransisova turbina. Pri protoku Q = 10
m 3 /s i pri padu H = 1000 m, kada je snaga takoe P = 100 MW, ugrauju se
samo Peltonove turbine.
2.1.1 FRANSISOVA TURBINA
Fransisova turbina je reakcijska turbina koju je 1849. godine konstruisao
Ameriki pronalaza Dejms Fransis (James B. Francis) i to je danas turbina
koja je najee u upotrebi. Prvenstveno se koriste u hidroelektranama za
proizvodnju elektrine energije i to u veoma irokom dijapazonu pada vode H =
10 650 m i snage P = 10 750 MW, dok kod mini hidroelektrana one mogu
biti znatno manje. Prenici ulazne cijevi u turbinu, slika 2.5., izmeu 1 i 10 m,
dok se broj okretaja radnog kola sa
lopaticama u minuti kree od 85 do
1000, ili 1,42 do 16,7 obrtaja
/sekunda. Fransisova turbina se
gotovo uvijek sa generatorom spaja
preko vertikalne osovine, da bi
generator bio to udaljeniji od vode
i da bi odravanje cijele instalacije
bilo to lake. Voda ulazi
horizontalno u cijev spiralnog
oblika koja omotava turbinsko
Slika 2.5. Presjek vertikalne Fransisove turbine
rotirajue kolo, a izlazi vertikalno
nanie kroz centar turbine, slika 2.5. Na slikama 2.6. i 2.7. prikazane su
usmjeravajue lopatice pri minimalnom i maksimalnom protoku vode kroz
turbinsko kolo. One usmjeravaju vodu tangencijalno na radno kolo, tako da ovo
radijalno strujanje djelujui na lopatice turbine, u isto vrijeme ih i okreu.

Slika 2.6. Usmjeravajue lopatice pri

minimalnom protoku vode

10

Slika 2.7. Usmjeravajue lopatice pri

maksimalnom protoku vode

Dean Ivanovi
Voda izlazi kroz centar kola gdje joj je pritisak znatno manji od onog pod kojim

Slika 2.8. Kolo Fransisove turbine u hidroelektrani snage 750 MWSlika 2.9. Fransisova turbina u hidroelektrani Tri klisure u Kini

je ona ula u turbinu. Na slici 2.8. je prikazano kolo Fransisove turbine u

hidroelektrani snage 750 MW, a na slici 2.9. Fransisova turbina u najveij

Slika 2.10. Fransisova turbina spojena sa generatorom Slika 2.11. Fransisova turbina za malu hidroelektranu

hidroelektrani u svijetu Tri klisure u Kini. Za male hidroelektrane mogu se

primijeniti Fransisove turbine koje izgledaju kao na slici 2.10. i 2.11.
2.1.2 KAPLANOVA TURBINA
Kaplanova turbina je propelernog tipa sa lopaticama koje se mogu
podeavati, slika 2.12 i 2.13. Austrijski profesor Viktor Kaplan razvio je 1913.
Generator
Stator
Rotor

Osovina turbina- generator

Turbina a
Ulazni kanali

Protok vode

Lopatice turbine

Slika 2.12. Presjek Kaplanove turbine i

elektrinog generatora

Slika 2.13. Vertikalna Kaplanova turbina

11

Hidroenergija
godine ovu turbinu kombinujui automatsko podeavanje propelernih lopatica
turbinskog kola sa automatskim podeavanjem ulaznih kanala za vodu sa ciljem
postizanja to vee efikasnosti u irokom obsegu razliitih protoka vode kroz
turbinu pri razliitim padovima H. U neku ruku se moe rei da je Kaplanova
turbina naprednija Fransisova turbina, u kojoj se moe ostvariti vrlo efikasna
proizvodnja energije i pri malim padova (visinska razlika nivoa vode ispred
ulaza u turbinu i nivoa vode nakon izlaza iz turbine, tj. H), a to se nije moglo
ostvariti Fransisovom turbinom. Pri padovima H = 10 70 m izlazna snaga
hidroenergetskog posrojenja se kree u granicama P = 5 120 MW. Obino je
kod Kaplanove turbine broj okretaja kola u minuti od 80 do 430, dok je prenik
turbinskog kola od 2 do 8 m. Danas su ove turbine u irokoj upotrebi u svijetu
za sve one hidroelektrane koje zahtijevaju veoma velike protoke vode i veoma
niske padove.

2.1.3 PELTONOVA TURBINA

Peltonova turbina, nazvana po pronalazau L.A. Peltonu (Lester Allan
Pelton) iz 1870. godine, pripada grupi impulsnih turbina. Kolo Peltonove
turbine dobija energiju okretanja iz impulsa pokretne voda koja velikom
brzinom izlazi iz mlaznica u udara u lopatice kola. I prije Peltonove turbine

Sectional view of a Pelton turbine installation.

Slika 2.14. Kolo Peltonove turbine

Slika 2.15. Popreni presjek Peltonove turbine

postojale su razliite impulsne turbine kod kojih je efikasnost u transferu

energija bila vrlo mala, imajui u vidu da je voda nakon udara u lopatice kola i
dalje sa njih odlazila sa prilino velikom brzinom odnosei sa sobom
neiskorienu energiju. Tek je Pelton nakon pravilno definisane geometrije
lopatice i pri brzini okretanja kola na 50% od brzine maza vode, uspio da voda
sa lopatica kola odlazi sa veoma malim brzinama, ime se skoro sva energija
mlaza iskoristila, a samim tim i poveala efikasnost turbine, slika 2.14. i 2.15.
Voda iz mlaznice struji u pravcu tangente na obod kola po kojem su postavljene
lopatice u obliku kaike, slika 2.15. Poslije udara vode u lopaticu mijenja se
brzina vode jer ona pratei konturu lopatice ulazi u vei prostor. Pri kontaktu
vode i lopatice, voda vri pritisak na lopaticu, nakon ega se voda kree u
12

Dean Ivanovi
suprotnom smjeru od poetka udara i usporavajui naputa lopaticu sa znatno
niom brzinom od one u trenutku udara. To znai da se koliina energija mlaza
vode u trenutku udara u lopaticu tj. impuls transformie u energiju obrtanja
kola, odnosno u rad turbine. Turbina je zbog maksimalne snage i njene
efikasnosti konstrusana tako da je brzina vodenog mlaza iz mlaznice dva puta
vea od obimne brine lopatice kola, te je vrlo mala koliina, svega nekoliko
procenata kinetike energije mlaza ostala u vodi. Ta injenica omoguava da se
lopatica prazni istim intezitetom kao to se i puni vodom, to je u skaladu sa
zakonom o odranju mase, tako da je protok vode kroz turbinu bez prekida i
konstantan. Obino se dvije lopatice sastavljaju i montiraju du ivica, tako da
zajednika ivica cijepa mlaz na dvije simetrine polovine, ime se uravnoteava
bono optereenje na turbinsko kolo i pomae da se obezbijedi nesmetano i
efikasno prenoenje energije, odnosno impulsa sa vodenog mlaza na turbinsko
kolo. Gotovo svo prenoenje energije sa mlaza na lopaticu deava se u trenitku
njihovog kontakta, imajui u vidu da su voda kao i druge tenosti nestiljivi
fluidi za koje se smatra da su im gustine konstantne u strujnom toku. Za razliku
od ovih hidraulinih turbina, kod gasnih i parnih turbina, zbog stiljivosti gasa
ili pare, odnosno promjenljivosti njihove gustine, transfer energije sa mlaza na
lopaticu odvija se iz nekoliko faza.
Kakav e biti oblik Peltonove turbine, a koji ne zavisi od njene veliine,
odreuje vrijednost specifine brzine ns , koja omoguava konstrukciju nove
turbine podeenu prema konstrukciji postojee turbine poznatih performansi.
Specifina brzina ns je dimenzionalni parametar koji se daje u obliku:

n s = nP 1 / 2 H 5 / 4

(2.2)

gdje je: n broj obrtaja kola u minuti, P(kW) snaga turbine i H (m) pad vode [10].
Poto je za Peltonovu turbinu karakteristino mala vrijednost za specifinu
brzinu ns koja iznosi oko 4, to se na osnovu formule (2.2) vidi da je Peltonova
turbina najpogodnija, pri zahtijevanom broju okretaja n i snage P, za one
aplikacije sa relativno velikim padom vode H. Inae, specifina brzina ns za
Fransisove turbine se kree od 10 do 100, a za Kaplanove preko 100.
Potencijalna energija E p mase vode m, koja se nalazi na visini H u odnosu
na nivo gdje je smjetena turbina je E p = mgH (Nm = J). Ako se posmatra
teenje vode od nivoa akumulacije ili nivoa vodozahvata koje je na visini H
iznad turbine, i u kojem nema gubitaka energije uslijed trenja tenosti o zidove
cijevi (idealan sluaj), onda se na osnovu Bernulijeve jednaine potencijalna
2

energija E p transformie u kinetiku energiju mlaza E k = mv p / 2 , gdje je

13

Hidroenergija
poetna brzina mlaza, odnosno brzina vode na izlazu iz mlaznice. Kada se
izjednae ove dvije energije dobija se za poetnu brzina mlaza v p teoretska,
odnosno maksimalna vrijednost:

v p = 2 gH

(2.3)

U trenutku udara mlaza u lopaticu ona e da se pokrene sa nekom obimnom

(v p u ) . Pod
brzinom u , pa se tenost niz lopaticu kree vrzinom
pretpostavkom da je brzina mlaza v p vea od brzine lopatice u , i da se voda
nakon udara u lopaticu ne vraa natrag, ve da je naputa, tada se na osnovu
zakona o odranju mase moe smatrati da je masa vode koja ulazi u kolo
jednaka masi vode koja izlazi iz kola. Takoe se voda posmatra kao nestiljiva
tenost a popreni presjek mlaza vode od ulaza u lopaticu pa do izlaza iz nje se
pretpostavlja da je konstantan. Mlaz naputa lopaticu u smjeru suprotnom od
ulaza , pa je njegova izlazna brzina (v p u ) = v p + u , dok je ulazna bila

(v p u ) . Kako su i ulazna (v p u ) i izlazna brzina (v p + u ) ustvari relativne

brzine mlaza u odnosu na obrtno kolo u , to e onda u standardnom referentnom
sistemu konana brzina mlaza na izlazu iz kola biti vk = (v p + u) + u = v p + 2u
Najidealnija bzina obrtanja kola e prozrokovati potpuni prelaz kinetike
energije mlaza u obrtnu energiju turbine, i u tom sluaju konana brzina mlaza
vode vk na izlazu iz lopatice mora biti jednaka nuli. Ako se, dakle, stavi da je

vk = (v p + u) + u = v p + 2u = 0 , slijedi da je

u = v p / 2 , odnosno da brzina

obrtanja kola u treba da iznosi polivinu vrijednosti poetne brzine mlaza v p .

Koristei drugi i trei Njutnov zakon, tj. zakon promjene koliine kretanja i
zakon akcije i reakcije, sila F (N) kojom mlaz vode djeluje na lopaticu kola je
jednaka i suprotna promjeni koliine kretanja vode mase m (kg) od ulaza u kolo
sa brzinom v p , pa do izlaza iz kola brzinom vk , tako da je:

F = m(vk v p ) = Q (v p + 2u) v p = Q(2v p + 2u) = 2Q(v p u) ,(2.4)

gdje je (kg/m 3 ) gustina vode, a Q (m 3 /s) zapreminski protok vode. Ako je D
(m) prenik kola turbine, onda voda preko sile F stvara obrtni moment M (Nm):

M = FD / 2 = QD(v p u ).

(2.5)

Kada je u = 0 obrtni moment M je maksimalan i iznosi M = QDv p . Za sluaj

da je brzina kola u jednaka poetnoj brzini mlaza v p , tada je prema izrazu (2.5)
14

Dean Ivanovi
Obrtni moment M = 0. U koordinantnom sistemu gdje je na ordinati
predstavljen obrtni moment M (Nm), a na apcisi brzina kola u (m/s), promjena
M prema izrazu (2.4) je prikazana pravom linijom izmeu dvije take ( u = 0;
M = QDv p ) i ( u = v p ; M = 0).
Snaga turbine P (Nm/s = J/S = W) moe da se izrazi kao:

P = Fu = F ( D / 2) = M

(2.6)

gdje ugaona brzina kola. Stavljajui u ovaj izraz vrijednost za silu F iz (2.4),
dobija se za snagu sljedea jednaina:

P = 2 Q(v p u )u.

(2.7)

Da bi se odredila brzina okretanja kola u pri kojoj je snaga turbine maksimalna

(P max ) potrebno je nai prvi izvod jednaine (2.7) i izjednaiti ga sa nulom, tj.

dP / du = 2 Q (v p 2u ) = 0 u = v p / 2 .

(2.8)

Ako se ova naena vrijednost za u iz (2.8) stavi u (2.7) za P max se dobija:

2

Pmax = Qv p / 2 ,

(2.9)

ili poslije zamjene v p izrazom (2.3), P max u konanom obliku glasi:

Pmax = gHQ .

(2.10)

Maksimalna snaga turbine prema (2.10) je jednaka snazi mlaza vode, tako da je
u ovom idealnom sluaju koeficijent efikasnosti 100%, s obzirom da je sva
energija mlaza prela u energiju obrtanja osovine koja je vstom vezom
povezana sa osovinom rotora koji okreui se u statoru generatora proizvodi
struju. Kada se snaga turbine (2.7) podijeli sa njenom maksimalnom vrijednou
(2.9) dobija se za turbinsku efikasnost sljedea zavisnost:

= P / Pmax = 4u (v p u ) / v p 2 .

(2.11)

Snaga P = 0 , kada je u = 0 i kada je u = v p , to se i vidi iz izraza (2.11). Kada

se obimna brzina kola u poveava i tei ka v p / 2 , snaga turbine se takoe
povea i tei P max , a to znai da se efikasnost poveava, u idealnom sluaju
bez gubitaka energije usljed trenja, i do 100 %. Sa poveavanjem brzine kola
15

Hidroenergija

u preko v p / 2 , pa sve do v p snaga turbine opada od P max do P = 0, a takoe

opada i efikasnost opada od 100 % do nule. Za Peltonovu turbinu postoji
nekoliko vrsta efikasnosti , i to: hidraulina efikasnost, mehanika,
zapreminska, efikasnos kola i opta efikasnost.
2.1.4 TURGO TURBINA
Turgo turbina je namijenjena za hidroelektrane sa srednjim padom H, slika
2.4., i pripada tipu impulsnih turbina, pri emu koeficijent efikasnosti dostie
vrijednost do 87 %. Pri laboratoriskom testiranju efikasnost moe dostii i do 90
%. Ova turbina se upotrebljava za padove H od 20 m do 300 m. Gilkes je 1919.
godine konstruisao turgo turbinu modifikujui Peltonovo kolo, i za neke
primjene pokazuje se da ima prednosti u odnosu na Fransisovu i Peltonovu
turbinu. Prednosti se sastoje u tome to je ovo kolo jeftinije napraviti nego
Peltonovo kolo, nije potrebno da ima hermetiki zatvoreno kuite kao kod
Fransisove turbine, ima veu specifinu brzinu ns (2.2) tako da moe propustiti
kroz kolo veu koliinu vode nego to to moe pri istom preniku omoguiti
Peltonovo kolo, to dovodi do redukcije samog generatora a isto tako i do
snienja trokova cijele instalacije. Turgo turbine se koriste kod onih
Generator

Mlaznica

Turgo kolo

Slika 2.16. Turgo turbina i generator

Slika 2.17. Turgo turbina

hidroelektrana i pri onim padovima H gdje se Fransisove i Peltonove turbine

preklapaju. I pored toga to danas u svijetu postoje mnoge velike Turgo
instalacije, one su naroito popularne kao turbine u malim hidroelektranama
gdje niska cijena igra veoma vanu ulogu.
Prilikom prolaza kroz lopatice impulsne Turgo turbine voda ne mijenja svoj
pritisak i sva njena potecijalna energija prelazi u kinetiku energiju vodenog
mlaza na izlazu iz mlaznice. Veoma brzi mlaz se usmjerava tangencijalno na
lopatice turbine koje skreu vodeni tok, slika 2.16. i 2.17. Uslijed promjene
koliine kretanja mlaza stvara se impuls koji pokree turbinsko kolo, prenosei
energiju na okretanje turbinskog vratila koje je spojeno sa vratilom generatora,
16

Dean Ivanovi
dok voda izlazi iz kuita turbine sa veoma malom energijom, to pokazuje da
je koeficijent efikasnosti izuzetno visok. Pri istoj snazi prenik kola Turgo
turbine iznosi 50 % prenika Peltonovog kola, a specifina brzina ns je dva
puta vea nego kod Peltonove turbine. Koinstrukcija lopatica Turgo turbine je
tako izvedena da se kroz kolo moe propustiti vea koliina vode nego kod
Peltonove turbine, jer pri izlasku vode iz jednog lopatinog prostora ne ometa se
izlazak vode iz susjednog prostora. Vrijednost specifine brzine ns Turgo kola
se nalazi izmeu specifine brzine kola Fransisove i peltonove turbine. Turgo
turbine se izgrauje sa jednom ili sa vie mlaznica, zavisno od snage turbine. Sa
poveavanjem broja mlaznica poveava se specifina brzina ns kola s obzirom
da je proporcionalna kvadratnom korijenu broja mlaznica. Tako, na primjer,
etiri mlaznice daju duplo veu specifina brzina ns kola, nego kad je u turbini
smjetena samo jedna mlaznica, pa prema izrazu (2.2) se moe zakljuiti da e
pri veem ns biti vea i snaga P turbine.
2.1.5 BANKI TURBINA
Ovu impulsnu turbinu su razvili Maar Banki (Dont Bnki), Australijanac
Miel (Anthony Michell) Njemac Ozberger ( Fritz Ossberger). Miel je
patentirao ovu turbinu 1903. godine, a Ozberger 1933., tako da se kompanija
koju je osnovao Ozberger i danas smatra da je lider u proizvodnji ovog tipa
turbine.
Za razliku od navedenih turbina kod kojih je strujanje vode kroz turbinsko
kolo bilo radijalno ili aksijalno, ovdje voda prolazi kroz turbinu popreno,
odnosno preko lopatica kola, slika
2.18. Voda ulazi u turbinu sa jedne
Ulaz vode
strane, prelazi preko lopatica, i
naputa kolo na suprotnoj strani
turbine. Tokom prelaenja vode
Kolo
preko lopatica kola turbini se daje
dodatna efikasnost. Banki turbine su
Lopatice
sporohodne maine i uglavnom se
smjetaju u hidroelektranama sa
Tok vode
malim padom H (m)i visokim
Slika 2.18. Poprecni presjek Banki turbine
protokom vode Q (m 3 /s). Banki
turbina uglavnom sadri dvije
mlaznice koje su podeene tako da se voda pri izlazu iz njih ne mijea. Niske
cijene kotanja ovih turbina su uzrokovane njovom relativno jednostavnom
konstrukcijom. Obino se proizvode kao dvije turbine smjetenu na istoj
osovini, i oba turbinska kola imaju iste prenike, ali su im lopatice razliite
irine, zbog razliite koliine vode, obino u odnosu 1:2, koje pri istom pritisku
treba da prihvate te iste lopatice.
17

Hidroenergija
Cilindrino kolo Banki turbine nalazi se na horizontalnom vratilu, a po
obodu su radijalno postavljene lopatice kojih ima i do 37, slika 19. i 20. Voda
kroz mlaznice ulazi u kolo pod od 45 0 do 120 0 .

Slika 2.19. Sekcija Ozberger turbine

Slika 2.20. Kolo Ozberger turbine

Najvea efikasnost je ipak neto manja nego kod Fransisove, Kaplanove ili
Peltonove turbie, meutim prednost Banki turbine se ogleda u tome to ima
ravnu krivu efikasnosti za razliita optereenja. Turbina sa ovako podijeljenim
turbinskim kolom i komorom, odrava svoju efikasnost sve dok se protok vode i
optereenje mijenja od 1/6 pa do maksimuma.
Poto ove turbine imaju nisku cijenu kotanja a dobru regulaciju, one se
uglavnom koriste u malim i mikro hidroelektranama snaga manjih od 2000 kW
(2 MW) i pri padovima H manjim od 200 m.

Vodozahvat
Kanal
Bazen

Cjevovod

Mainska zgrada

Slika 2.21. Mala derivaciona hidroelektrana

S obzirom da je nivo vode u rijenim tokovima obino nii po nekoliko

mjeseci, kriva efikasnosti ove turbine daje bolje godinje perfomanse nego
drugi turbinski sistemi, to je naroito zastupljeno kod malih derivacionih
hidroelektrana, slika 2.21. Zapravo, efikasnost turbina se ogleda u tome dali je
elektrina energija proizvedena u periodima kada je u rijekama nii protok
vode. Ako su upotrijebljene turbine sa visokom maksimalnom efikasnou, ali
su loe iskoriene s obzirom na mali protok, a to znai pri djeliminom
optereenju, dobija se onda manji energetski uinak nego da se koriste turbine
18

Dean Ivanovi
koje imaju ravnu krivu efikasnosti.
2.1.6 TESLINA TURBINA
Teslina turbina je bez lopatica, koju je pronaao Nikola Tesla 1913. godine.
Ona umjesto lopatica koristi djelovanje graninih slojeva izmeu fluida
(tenosti, gasova i para) i viestrukih vrhova glatkih diskova. Zbog viskoznosti
odnosno trenja fluida kao i privlanih sila slojeva diska i fluida, ovi granini
djelovi fluida djeluju na diskove. Rotor je veoma vst, jer nema lopatica niti
bilo kakvih isturenih djelova [11, 12]. Razmak izmeu diskova je vrlo mali,
najvie 0,4 mm, a povrina mora biti veoma glatka, slika 2.22 2.23. Teslina
turbina nije doivjela komercijalni uspjeh jer u to vrijeme se nijesu mogli nai
takvi materijali za tanke diskove, sobzirom da su se pod optereenjem krivili i
deformisali. Tako da se i danas ispituju naini primjene primjene Tesline
turbine, pa od 2010. godine postoji i konstrukcija ove turbine za vjetroelektrane.

Slika 2.22. Teslina turbina bez lopatica

Slika 2.23. Teslina turbina

Prednost je u korienju za male snage, a Teslina elja je bila iskoristiti je za

korienje geotermalne energije. Ona ima vie prednosti u odnosu na
tradicionalne turbinane sa lopaticama, a i njena proizvodnja energije nije skupa,
to znai da bi trebala proizvoditi struju po istoj cijeni kao i elektrana na ugalj.
Kako nema lopatica, nii su i opreativni trokovi, jer odravanje ne predstavlja
problem. Turbina se uglavnom nalazi na magnetnim leajevima, a prednost je i
to se sva njena oprema za proizvodnju elektrine struje nalazi na nivou tla, pa i
to olakava odravanje. Zavrni trokovi rada ove turbine e iznositi oko 1,5
ameriki dolar po kWh ili 2/3 trokova konvencionalnih turbina s
lopaticama.Teslina turbina radi tako to koristi viskozni tok fluida koji pokree
turbinu i tako stvara energiju. Ona ima vie glatkih diskova sa mlaznicama koje
alju fluid prema ivicama diska. Fluidi se povlae po disku slijedei naelo
lepljivost odnosno viskoznosti i prijanjanja sloja fluida uz povrinu. Kako fluid
usporava i predaje snagu diskovima, tako se on kovitla u sreditu ispusta. Kako
rotor nema lopatica, on je snaan i vrst. Diskovi u turbini moraju biti tijesno
rasporeeni da mogu koristiti viskozni tok. Teslina turbina ima naroito tanke
diskove iz razloga da se smanje turbulencije na ivicama diska i tako povea
njihova efikasnost.
19

Hidroenergija
2.2. KARAKTERISTIKE TURBINA
Kako je hidraulina turbina rotaciona maina koja hidraulinu energiju
nastalu strujanjem vode pretvara u mehaniki rad, to se u dananje vrijeme one
najee koriste za pokretanje generatora u hidroelektranama radi dibijanja
elektrine energije iz vode, kao jednog od najvanijih obnovljivih izvora
energije.
2.2.1 RAZVOJ HIDRAULINIH TURBINA
Da bi dobili mehaniki rad ljudi od davnina koriste hidroenergiju. Za pogon
mlinova nekada su koriena obrtna kola koja su pokretali brzi vodotokovi.
Franciski istraiva Johan Andreas Zegner (Segner Jnos Andrs) je oko 1750.
godine konstruisao kolo zasnovano na reakcijskom principu, tkz. Zegnerov
toak, slika 2.22, iji je hidraulini stepen korisnosti iznosio 52 % ( = 0,52), a
to je vrlo malo u odnosu na dananje stepene korisnosti velikih hidraulinih
turbina koji iznose i do 95 %. vajcarac Leonard Ojler je 1754. godine postavio
osnovnu teoriju reakcijskih hidraulinih
(vodnih ) turbina i konstruisao turbinu
koja je imala hidraulini stepen koristi
= 0,71 (71 %). Poetkom 19. vijeka
Francuz Klod Burden (Claude Bourdin) je
poboljao Zegnerovo kolo i nazvao ga
turbinom, koja i danas postoji, s tim to se
koristi energija vrsti goriva umjesto
energije vode. Prvu radijalnu centrifugalnu
Slika 2.24. Zegnerov tocak
turbinu sa sprovodnim aparatom i
mogunou regulacije turbine mijenjanjem protoka Q pri konstantnom neto
padu H turbine, konstruisao je 1827. godine Francuz Beno Furnejron (Benot
Fourneyron). Amerikanac Semjuel Haud (Samuel Howd ) je 1838. godine
konstruisao turbinu slinu dananjoj Fransisovoj turbini i postigla je visok
stepen korisnosti, oko 70 %. Novu konstrukciju Haudove turbine sa stepenom
korisnosti = 0,86 (86 %) je 1868. godine uradio Amerikanac Dejms Bieno
Fransis (James Bicheno Francis) i otada se sve turbine ovog tipa zovu
Fransisove turbine. Konstrukcijom pokretnih sprovodnih usmjerenih lopatica
Njemac R. Fink je 1878. godine unaprijedio regulisanje Fransisovih turbina,
koje su prije toga regulisane na raznorazne naine to je kvarilo strujno polje na
ulazu u turbinu proizvodei velike hidrauline gubitke. Turbinu pogodnu za
velike padove konstruie 1880. godine Lester Pelton (Lester Pelton) i ove su
turbine kasnije nazvane Peltonove turbine. Od kraja 19. vijeka poinje nagli
razvoj turbina u pravcu brzohodosti, a to sve zbog primjene turbina za dobijanje
elektrine energije. Naime, bile su potrebne turbine za velike protoke Q sa
malim padovima H. Austrijski pronalaza Viktor Kaplan 1913. godine
20

Dean Ivanovi
prijavljuje tri znaajna patenta: 1. Obrtno kolo sa radijalnim lopaticama pri
aksijalnom proticanju vode; 2. Stvaranje velikog bezlopatinog prostora gdje
voda skree za 90 0 sa primjenom Finkovog sprovodnog aparata; 3. Lopatice
obrtnog kola se mogu pokretati oko svoje radijalne ose. Poetkom 20. vijeka se
razvijaju cijevne turbine sa nepokretnim sprovodnim aparatom i pokretnim
lopaticama radnog kola i predstavljaju jednu varijantu Kaplanove turbine. Ovo
su najbrzohodije turbine prilagoene ravniarskim rijekama sa velikim
protocima Q (m 3 /s) i malim padovima H (m). Oko 1953. godine razvijena je
dijagonalna turbina, takoe kao varijanta Kaplanove turbine, i mogla je raditi
kao pumpa u reverzibilnoj hidroelektrani. Dakle, namee se zakljuak da ne
postoji univerzalni tip turbine koji e iskoristiti sve padove H i protoke Q, ve
da je potrebna posebna turbina za svaki konkretni sluaj.
2.2.2 KLASIFIKACIJA HIDRAULINIH TURBINA
Zavisno od naina pretvaranja strujne energije vode u mehaniku energiju,
turbine se dijele na: 1. Impulsne (akcijske) turbine koje koriste samo kinetiku
energiju mlaza, dok pritisna energija ostaje skoro nepromijenjena od ulaza do
izlaza iz radnog kola. Ove turbine se esto nazivaju i slobodomlazne turbine.
Ovdje spadaju Peltonova turbina, slika 2.15.,
Turgo, slika 2.16. i Banki turbina, slika 2.18.,
koje ustvari predstavljaju modifikaciju
Peltonove turbine. U ovu grupu spada i
Teslina turbina, 2.23.; 2. Reakcijske turbine
kod kojih se u u radnom kolu mijenjaju sve
tri energije: pritisna, kinetika i potencijalna.
Ovdje je pritisna energija vode vea na ulazu
nego na izlazu iz ranog kola, pa se zato
nazivaju i pritisnim turbinama. U grupu
Slika 2.25. Dijagonalna turbina
reakcijskih turbina spadaju Fransisove, slika
2.5., aksijalne Kaplanove, slika 2.12., aksijalne cijevne i dijagonalne turbine,
slika 2.25.
Poto je nemogue sa jednim tipom turbine ostvariti kvalitetnu razmjenu
energije za sve protoke Q i padove H, a mnogobrojna eksperimentalna
istraivanja su dovela do tog vanog zakljuka, iz z itavog skupa raznih raznih
turbina razvila su se etiri osnovna tipa: Peltonova, Fransisova, Kaplanova
(aksijalna ) i dijagonalna.
Od specifine brzine obrtanja ns (2.2), zavisie oblik kola kao i konstrukcija
turbine. Da bi se donijela odluka koji e se tip turbine primijeniti koriste se
razni dijagrami: 1) Dijagram prema preporukama firme Fojt Hidro; 2) Dijagram
prema preporukama firme Silcer; 3) Svodni dijagram po ruskoj nomenklaturi u
funkciji (H, P) prema iskustvu velikih firmi. Tip radnog kola zavisi i od
parametara elektrane, pa se na primjer pri konstruisanju reverzibilnog agregata
21

Hidroenergija
maina projektuje kao pumpa vodei rauna da ona mora da radi i kao turbina.
Prema specifinoj brzini obrtanja ns (2.2), izvrena je klasifikacija turbina:
1. Peltonove turbine za pad H = 100 2000 m dijele se na : a) Sporohode
gdje je ns = 4 15, i broj mlaznica 1 2, b) Normalne sa ns = 15 25, a broj
mlaznica 2 4, c) Brzohode kod kojih je ns = 25 60 i broj mlaznica 5 6;
2. Fransisove turbine za pad H = 40 700 m dijele se na: a) Sporohode gdje
je ns = 80 150, b) Normalne, ns = 150 250, c) Brzohode, ns = 250 450;
3. Dijagonalne turbine za pad H = 30 200 m dijele se na: a) Sporohode
gdje je ns = 230 280, b) Normalne, ns = 280 340, c) Brzohode, ns = 340
500;
4. Kaplanove (aksijalne) turbine za pad H = 3 80 m dijele se na: a)
Sporohode gdje je ns = 350 450, b) Normalne, ns = 450 650, c) Brzohode,

ns = 650 1100.
Savremene vodne turbine imaju veoma dobru konstrukciju kao i viske
vrijednosti koeficijenta efikasnosti koji dostie i do 95 %, tako da spadaju u
grupu maina sa najveim stepenom korisnosti i mogu se u poreivati sa
velikim elektrinim motorima i generatorima.
2.2.3 OSNOVNI PARAMETRI HIDRAULINIH TURBINA
Osnovni parametri hidraulinih turbina su:
1. Protok turbine Q (m 3 /s) koji predstavlja onu koliinu vode koja protekne
kroz turbinu u jednoj sekundi, dok je protok kola turbine Q k manji od Q.
2. Bruto jedinini strujni rad Ybr = gH br (J/kg), gdje je g (m/s 2 ) gravitaciono
ubrzanje, a H br (m), koji se inae naziva bruto pad elektrane, predstavlja
razliku ukupne jedinine energije gornjeg nivoa vode u akumulaciji e g i
energije donjeg nivoa vode nizvodno od turbine ed , tj. Ybr = gH br = e g ed .
3. Neto jedinini strujni rad turbine Yn = gH n (J/kg), gdje H n (m)
predstavlja ukupnu razliku jedininih strujnih energija na ulazu i izlazu iz
turbine, dok se u praksi ee koristi upravo ovo H n kao neto pad turbine.
Obino se neto pad turbine H n oznaava samo kao H (m). Raunski neto pad
turbine H r = H odreuje se prije projektovanja turbine ito na osnovu protoka
vode Q, dimenzija hidroelektrane itd. Bruto pad elektrane H br je vei od neto
pada turbine H n za hidrauline gubitke od akumulacije A do ulaza kroz presjek I
u turbinu H hg A I i hidrauline gubitke od izlaza kroz presjek II iz turbine do
22

Dean Ivanovi
donje vode B nizvodno H hg II B , tj. H br = H + H hg A I + H hg II B .
4. Hidraulina snaga turbine Ph (W) koja predstavlja onu koliinu rada u
jedinici vremena koju bi voda razmijenila u turbini kada ne bi bilo energetskih
gubiteka, tj. Ph = QY = QgH (W), gdje je (kg/m 3 ) gustina vode. Snaga
turbine P (W) je snaga koja se dobija na spojnici turbine i jednaka je razlici
unutranje snage turbine Pu (W) i mehanikog gubitka snage u zaptivaima i
leitima Pmg (W), tako da je P = Pu - Pmg = Ph = QgH , gdje je ukupni
stepen korisnosti turbine. Postoji jo hidraulini h , volumetrijski Q ,
unitranji u , mahaniki stepen korisnosti m , kao i stepen korisnosti
generatora G i stepen korisnosti agregata A .
5. Brzina obrtanja kola turbine n (min 1 ) i ugaona frekvencija kola turbine
(s 1 ) su povezane vezom: = 2n / 60 . Ako su velike turbine spojene sa
sinhronim generatorom naizmenine struje, onda se one moraju okretati stalnom
brzinom kako bi frekvencija mree f (Hz) imala stalnu vrijednost koja u
Evropi iznosi 50 Hz, a u Americi 60 Hz. Takoe su frekvencija, brzina obrtanja
i broj pari polova generatora p , povezani izrazom: f = pn / 60 = p / 2 . Na
osnovu ovih izraza sinhrona bzina obrtanja za frekvenciju u mrei od 50 Hz
iznosi n = 3000 / p i = 100 / p .
6. Kavitacioni koeficijent koji definie kavitaciono stanje turbine, tj. dali
se javljaju mjehurovi vodene pare u radnom kolu. Zato se modelskim
ispitivanjem utvruje koja je vrijednost kavitacionog koeficijenta ispod kojeg ne
smije da se ide, tj. kolika mu je kritina vrijednost kr , jer e u protivnom doi
do kavitacijskih oteenja.
2.2.4 TEORIJSKE OSNOVE HIDRAULINIH TURBINA- OJLEROVA
JEDNAINA ZA TURBINE

Teorija turbina se zasniva na osnovnim jednainama mehanike fluida a to

su: jednaina kontinuiteta, jednaina strujanja viskoznog fluida, jednaina
energije i jednaina promjene koliine kretanja ili Navije- Stoksove jednaine.
Ojler je u 18 vijeku izveo jednainu za turbine, koja je doprinijela boljem
razumijevanju procesa razmjene energije u turbinama:
YK = gH K = u1cu 0 u 2 cu 3 = (r1cu 0 r2 cu 3 )
(2.12),
gdje je YK (J/kg) rad kola, u1 i u 2 prenosne ili obimske brzine na ulazu i na
izlazu iz kola, cu 0 i cu 3 apsolutna brzina na ulazu i na izlazu iz kola, r1 i

r2 poluprenici kola na ulazu i na izlazu. Ojlerova jednaina ima i drugi oblik:

23

Hidroenergija

YK = gH K = (0 3 )

(2.13),
koja ukazuje na uslove koji se moraju ispuniti da bi se u turbinskom kolu
razmijenila energija. Ti uslovi su da fluid mora ispunjavati strujni prostor, da se
kolo mora obrtati i da mora postojati konana razlika cirkulacije 0 od ulaza u
kolo pa do izlaza iz kola 3 , tj. 0 3 0 .
2.2.5 ZAKONI SLINOSTI I ZNAICE HIDRAULINIH TURBINA
Poto su modelska ispitivanja turbina mnogo jeftinija od cijene mogueg
promaaja prilikom izrade velike turbine, to se eksperimentalna istraivanja vre
u hidraulikim laboratorijama na modelima turbina koji su geometrijski slini
velikim turbinama u hidroelektranama, pa se zato i nazivaju glavno izvoenje ili
prototip. Rezultati koji su dobijeni modelskim ispitivanjem se svode na
karakteristine veliine, odnosno znaice, koje zapravo predstavljaju
jednoznanu zavisnost osnovnih veliina utvrenih pomou zakona slinosti
mehanike fluida. Tako je uslov potpune dinamike slinosti dva strujna polja, za
model i glavno izvoenje (prototip), jednakost svih brojeva slinosti:
Re m = Re p ; Frm = Frp ;
Eu m = Eu p ; Shm = Sh p ,
(2.14)
gdje su Re, Fr, Eu, Sh Rejnoldsov, Frudov, Ojlerov i Struhalov broj,
respektivno, a indeksi m i p se odnose na model i prototip. Meutim, potpuna
dinamika slinost prikazani sa (2.14) ne mogu biti zadovoljeni, i pkuaj
zadovoljenja izraza (2.14) dovodi do suprotnih uslova. Tako na primjer pokuaj
zadovoljenja jednakosti Rejnoldsovih brojeva Re = cD / i Frudovih brojeva
Fr = c 2 / gD , gdje su: c (m/s) brzina, (m 2 /s) kinematska viskoznost vode, D
(m) duina i g(m/s 2 ) gravitaciono ubrzanje, e dovesti do sljedeih suprotnosti:
a) da bi se ispunio zahtjev Re m = Re p pri istoj kinematskoj viskoznosti vode
mora da bude ispunjen uslov da su brzine cm > c p , jer je D1m < D1 p ; b) dok se
za ispunjenje jednakosti Frudovih brojeva Frm = Frp pri istom gravitacionom
ubrzanju g m = g p = g mora ispuniti uslov da su brzine cm < c p , pod uslovom
da i dalje vai D1m < D1 p .
Nemogue je i ostvariti potpunu geometrijsku slinost prototipa i modela, a
koju bi zapravo trebalo najlake ostvariti. Naime, pokuaj da se sve dimenzije
prototipa prevedu preko prevodnog koeficijenta geometrijske slinosti na
model, dovee do toga da se sve dimenzije prototipa mogu da smanje za na
primjer 10 puta. Meutim povinska hrapavost modela nee moi da se smanji
isto toliko, jer se model ne moe obraditi nita bolje od prototipa. Upravo zbog
relativne hrapavosti koja utie na nejednakost bezdimenzijskih hidraulinih
gubitaka energije u modelu i prototipu, ni jednakost Rejnoldsovih brojeva nee
moi da se ostvari. Zato i dolazi do nejednakosti hidraulinih stepena korisnosti
24

Dean Ivanovi
modela i prototipa. Iz jednakosti bezdimenzijskih brojeva za model i prototip
dobijaju se odreene veliine, odnosno znaice od kojih neke imaju dimenziju,
a neke nemaju:
1. Iz Eu m = Eu p dobija se znaica jedininog protoka Q11 = Q /( D1

H),

a to je protok uslovno izabrane turbine koja ima prenik 1 m i radi na padu od 1

m. Ova znaica ima dimenziju (m 0,5 /s), ali se u praksi esto uzima jedinica
protoka (m 3 /s);
2. Iz jednakosti Struhaljevih brojeva Shm = Sh p dobija se znaica jedinina
frekvencija obrtanja kola f11 = D1 f k / Y , i to je frekvencija obrtanja
turbinskog kola koji ima prenik od 1 m i jedinini strujni rad od Y = 1 (J/kg).
3. Umjesto f11 u praksi se ee koristi druga dimenzijska znaica pod
imenom jedinini broj obrtaja n11 = D1 nk / H . Ova znaica je brojno jednaka
broju obrtaja uslovno izabrane turbine prenika 1 m koja radi na padu od 1 m, i
za dimenziju se esto uzima (min 1 ).
2
4. Znaica jedinina snaga turbine P11 = Pu /( D1 H H ) dobija se iz izraza
za unutranju snagu turbine i jedininog protoka turbine, a brojno je jednaka
snazi na vratilu turbine prenika 1 m koja radi na padu od 1 m.
3
5. Do znaice jedininog momenta M 11 = M /( D1 H ) dolazi se iz izraza
za jedininu frekvenciju i izraza za obrtni moment na vratilu turbine
( M = Pu / ). Ova znaica je brojno jednaka momentu na vratilu uslovno
izabrane turbine koja ima prenik 1 m i radi na padu od 1 m.
Zadnjih godina su uvedene drugaije znaice koje direktno zavise od
Struhaljevog Sh i Ojlerovog broja Eu , i one su bezdimenzijski brojevi: 1)
Znaica jedininog strujnog rada kola K = 2 Eu h ; 2) Znaica jedininog
2

strujnog rada turbine = 2Y / u1 ; 3) Znaica protoka kola turbine k = Q ;

2

4) Znaica protoka turbine = 4Q Q /(D1 u1 ) ; 5) Znaica snage kola turbine

k = k k = Q h = Q h ; 6) Znaica snage turbine .

Pokazalo se da znaice n11 , Q11 i svaka posebno ipak ne mogu
definisati geometrijski oblik turbine. Meutim, meusobni odnos znaica i
tj. n11 i Q11 ili n11 i P11 definisani za tano odreenu pogonsku taku turbine
mogu da odrede tip turbine. Zapravo, odnos ovih funkcionalnih znaica
ukljuuju sve bitne parametre turbine kao to su protok, pad, snagu i brzinu
obrtaja, tako da predstavlja opti pokazatelj koji oznaava tip turbine. Tako je
specifina brzina obrtanja, odnosno brzohodost nsp = n Pu / H 5 / 4 brojno
jednaka brzini obrtanja n uslovno izabrane turbine koja pri padu od 1 m daje
25

Hidroenergija
snagu od Pu = 1 (kW). U praksi se esto koristi za specifini broj obrtaja izraz

nsQ = n Q / H 3 / 4 , dok se umjesto nsQ uzima znaica specifina frekvencija

f sQ = f Q Q / Y 3 / 4 , koja je brojno jednaka frekvenciji obrtanja kola uslovno
izabrane turbine koja radi sa jedinanim strujnim radom od 1 (J/kg) i protoku od
1 (m 3 /s). Kombinujui navedene izraze dolazi se do sljedee zavisnosti:
nsQ = 332,6 f sQ = 157,8 1 / 2 / 3 / 4 = 157,8 * ,
(2.15)
gdje se * naziva znaica brzohodosti i ima isti znaaj kao i specifini brojevi
obrtaja nsp i nsQ pri odreivanju tipa turbine. Ako se eliminie broj obrtaja iz
znaica napora i protoka, uz zadravanje linearne zavisnosti od prenika turbine
D 1 dolazi se do znaice prenika = 0, 25 / 0 ,5 = Y 0, 75 D1 /( 2 0, 75 Q 0 ,5 ) .
Tip turbine se moe u potpunosti definisati na osnovu znaica brzohodosti i
prenika.
2.2.6 PRERAUNAVANJE STEPENA KORISTI SA MODELA NA PROTOTIP
TURBINE

Hidraulini stepen korisnosti moe se prikazati u obliku funkcionalne

zavisnosti:
= f ( Re , Fr , Eu , S h , / D1 , s / D1 ) ,
(2.16)
hrapavost
protonih
povrina,
s veliina
gdje
je apsolutna
procjepa, D1 prenik kola turbine, a Re , Fr , Eu , S h Rejnoldsov, Frudov, Ojlerov i
Struhalov broj, respektivno. Poto je za apsolutnu slinost modela i prototipa
potrebno ostvariti da izraz (2.16) bude isti za model i prototip, a to je nemogue,
kako je ranije ve navedeno, dolazi se, sobzirom da je stepen korisnosti
prototipa hp vei od stepena korisnosti modela hm , do sljedeeg zapaanja:

hp > hm

hp = hm + h ,

(2.17)

gdje je h popravka hidraulinog stepena korisnosti u odnosu na model, ili

efekt razmjere [13].
2.2.7 KAVITACIJA U HIDRAULINIM TURBINAMA
Kavitacija je dinamiki proces u struji tenost pri kojem dolazi do nastajanja
gasno-parnih mjehurova kao i njihovo naglo nestajanje (mjehurovi su
implodirali). Implozija (nestajanje) mjehurova traje vrlo kratko, vremenski
interval je oko 1 s (10 6 s), pri emu lokalni pritisak raste i do 10 000 bara
(10 9 Pa). U hidraulinim turbina kavitacija: 1) Mijenja strukturu strujanja; 2)
Pogorava stepen korisnosti i snagu turbine, jer se sa smanjenjem stepena
26

Dean Ivanovi
korisnosti sniava snaga turbine, protok
tenosti i pad, poto se gubici u kolu
poveavaju; 3) Stvara karakteristian um,
tj. kavitacionu buku; 4) Prouzrokuje
kavitacione implozije koje unitavaju
zidove protonog trakta, i to je kavitaciona
erozija; 5) Stvara kavitacione udare koji
mogu izazvati vibracije ak i itave
hidroelektrane. Na slici 2.26. prikazana su
oteenja usled kavitacije na Fransisovoj
turbini. Kavitacijski koeficijent turbine

Slika 2. 26. Kavitacija na Fransisovoj turbini

T odreuje se iz sledeeg izraza:

T = sif

c32 m
w2
K pmin 3 ,
2Y
2Y

(2.18)

gdje su: K pmin = 1 ( wA / w3 ) 2 - koeficijent pritiska u taki A na lopatici kola

kada pritisak ima minimalnu vrijednost; w A (m/s) relativna brzina u taki A
gdje je najnii pritisak; w3 (m/s) relativna brzina na izlazu iz kola; c3 m (m/s)
meridijanska komponenta apsolutne brzine na izlazu iz kola; sif - stepen
korisnosti sifona; Y (J/kg= m 2 /s 2 ) jedinini strujni rad.
U upotrebi je koeficijent kavitacijske rezerve postrojenja koji zavisi od
poloaja turbine u odnosu na donju vodu i koji se esto obiljeava sa Th i naziva
Tomin broj po Diteru Tomi koji je izveo izraz za :

pb

= Th =

pri emu su: pd = 133,3e

pd

3991,1

18 , 6

t + 233,8

gH s +

c II2
2

/ Y ,

(2.19)

- pritisak zasienja vodene pare, a t ( 0 C)

temperatura vode; pb barometarski pritisak u Pa ; H s - usisna visina odnosno

dubina potapanja u (m); c II - brzina vode na izlazu iz sifona (m/s); Y strujni
rad (J/kg= m 2 /s 2 ). Kada je > T onda nema kavitacije, za = T imamo
poetnu kavitaciju, dok je za < T kavitacija intenzivna.
2.2.8 KARAKTERISTIKE HIDRAULINIH TURBINA
Karakteristike vodnih turbina prikazuju analitiku ili grafiku zavisnost
geometrijskih, energetskih i kavitacijskih parametara za odreeni tip turbine.
Grafika zavisnost navedenih parametara je ee u upotrebi. Odreuju se na
modelu a zatim preraunavaju na prototip. Ako su turbine jedinane regulacije
onda je regulacija protoka mogua samo na jedan nain i to preko koplja u
27

Hidroenergija
mlaznici Peltove turbine ili preko lopatica sprovodnog aparata kod Fransisove
turbine. Ukoliko su turbine dvojne regulacije onda se regulacija protoka izvodi
na dva naina i to zakretanjem lopatica sprovodnog aparata i istovremenim
zakretanjem lopatica obrtnog kola kod Kaplanovih, cijevnih i dijagonalnih
turbina koji su povezani kombinatorskom vezom SA = f ( , H ) , gdje je SA
otvor sprovodnog aparata, ugaoni poloaj lopatica kola, a H neto pad za
najvii stepen korisnosti u toj pogonskoj taki.
Samo promjenom protoka se moe ostvariti znaajnija promjena snage
turbine, i tada treba uzeti u obzir da se promjenom protoka mijenjaju i
energetski i kavitacioni parametri turbina. Inae, protok Q (m 3 /s) kroz turbinu
zavisi od geometrijskih razmjera turbine, oblika strujnog toka u protonom
dijelu turbine, brzine obrtanja kola, jedininog strujnog rada, kao i od
koeficijenata korisnosti h i Q . Koriste se sledei naini regulisanja protoka:
a) Zakretanjem lopatica sprovodnog aparata kod Fransisovih i propelernih
turbina; b) Zakretanjem lopatica radnog kola kao to je sluaj kod Kapelernih
turbina; c) Istovremenim zakretanjem lopatica sprovodnog aparata i radnog
kola. Regulisanja pod a) i b) nazivaju se jedinanom regulacijom, a nain
regulisanja pod c) dvojnom regulacijom. Kod manjih turbina se za regulisanje
protoka koriste drugi naini manje ekonominosti.
Opte zavisnosti karakteristika vodnih turbina se mogu dati u obliku:
P = f ( D1 , a0 , , Q, n) ,
H = f ( D1 , a0 , , Q, n)

= f ( D1 , a0 , , Q, n) ,

kr = f ( D1 , a0 , , Q, n) ,

(2.20)
koji se moe pojednostaviti, tako to e se za pojedine veliine smatrati da su
nezavisne promjenljive, dok izmeu ostalih promjenljivih postoji funkcionalna
zavisnost. Ovakve zavisnosti nazivaju se jedinane karakteristike, tako da se u
zavisnosti od veliine koja se nanosi na apcisu mogu definisati sljedee linijske
karakteristike: a) karakteristika brzine obrtaja b) karakteristika protoka c)
karakteristika pada i d) karakteristika snage. Ove linijske karakteristike slue
kao meukorak ka konstruisanju sloenih zavisnosti turbina, tj. univerzalnih
karakteristika. Pomou bezdimenzijskih linijskih karakteristika, kao to je na
primjer promjena bezdimenzijskog stepena korisnosti u zavisnosti od
bezdimenzijskog protoka, mogue je uporediti Peltonovu, Kaplanovu,
Fransisovu i propelernu turbinu, tako da je: * = / i Q * = Q / Q , gdje su

i Q vrijednosti stepena korisnosi i protoka u optimalnoj taki. Kompletnu

sliku o energetskim i kavitacijskim osobinama daju topografski dijagrami,
koljkasti dijagrami ili paso turbine. Ime ovih karakteristika, odnosno
dijagrama govori o svojstvima ovih karakteristika. Tako univerzalna
karakteristika oznaava optu vanost karakteristike za sve turbine koje
zadovoljavaju geometrijsku slinost. Topografska ili koljkasta karakteristika
upuuje na oblik linija istog stepena korisnosti i lie na topografske izohipse,
dok paso turbine govori o svojstvu karakteristaka da daju sve bitne podatke po
28

Dean Ivanovi
kojima se geometrija turbina raspoznaje.
Kako sistem za regulaciju obezbeuje jednakost hidraulikog momenta i
momenta koenja turbine koji je zbir momenta na vratilu generatora i moment
sile trenja, to je u normalnim radnim uslovima brzina obrtanja turbine
konstantna. Kada doe do poveanja hidraulinog momenta ili momenta
koenja, regulator smanjuje odnosno poveava otvor sprovodnog aparataime
smanjuje odnosno poveava protok kroz turbinu, ime mijenja i hidraulinu
snagu, tj. vraa brzinu obrtanja kola na zadatu vrijednost. U trenutko kada
nastupi potpuno rastereenje turbine (M G = 0), a to je sluaj raspada elektrine
mree, ili sluaj neispravnog regulatora ili njegova blokada, dolazi do naglog
poveanja brzine obrtaja rotacionih djelova turbine. Tada se brzo uspostavlja
nova prirodna ravnotea hidraulinog momenta i momenta sila trenja, ali bez
dejstva regulatora i u to trenutku rotor dostie maksimalnu brzinu obrtanja za
zateeni otvor sprovodnog aparata i radnog kola, i ova pojava se naziva zalet ili
pobjeg, ili se esto kae da se turbina otela. Maksimalna brzina obrtanja kola
naziva se brzinom obrtanja pobjega, i sva hidraulina energija se koristi za
savlaivanje gubitaka u turbini. Brzina pobjega se odreuje modelskim
ispitivanjima na ekperimentalnim postrojenjima. Pri pobjegu turbine raste
obimska brzina to izaziva pogoranje uslova strujanja vode i veliko poveanje
hidraulikih gubitaka u obrtnom kolu i sifonu turbine, pa dolazi do poveanih
vibracija. Isto tako sa poveanjem brzine obrtanja rastu i centrifugalne sile u
rotacionim elementima turbine, a samim tim naponi u materijalu dostiu i
nekoliko puta vee vrijednosti od nominalnih. Pobjeg je dakle, nepogodna i
neeljena pojava, pa je prilikom konstruisanja turbine brzinu pobjega potrebno
svesti na najmanju moguu vrijednost, tako da naponi na elementima turbine ne
preu 0,9 d , gdje je d dozvoljeni napon materijala od kojeg su napravljeni
obrtni djelovi turbine.
U ostale karakteristike turbina spadaju: 1) Kavitacione karakteristike koje
se odreuju eksperimentalnim ispitivanjima na modelima turbina; 2)
Eksploatacione karakteristike koje se konstruiu za prototip turbine i imaju
praktinu upotrebnu vrijednost u eksploataciji; 3) Krune karakteristike koje
prikazuju sve mogue pogonske situacije turbine; 4) Univerzalne etvoro
kvadratne karakteristike turbine; 5) Suterov dijagram koji je pogodan za
proraune pomou raunara.
2.3. HIDROELEKTRANE
Hidroelektrana je postrojenje u kojem se potencijalna energija vode
najprije pretvara u kinetiku energiju njenog strujanja, a zatim u mehaniku
energiju okretanja vratila turbine a ova na kraju u elektrinu energiju u
elektrinom generatoru. Hidroelektranu ine i sve graevine i postrojenja, koje
slue za: a) prikupljanje odnosno akumuliranjevode; b) dovoenje i odvoenje
vode, a to su brana, zahvati, dovodni i odvodni kanali, cjevovodi itd.; c)
pretvaranje energije pomou vodnih turbina i generatora; d) transformaciju i
29

Hidroenergija
razvoenje elektrine energije preko rasklopnih postrojenja i dalekovodi i e) za
smjetaj i upravljanje cijelim sistemom u mainskim zgradama i sl.
Hidroenergija je najznaajniji obnovljivi izvor energije, tako da je
iskoritavanje energije vodnog potencijala ekonomski u potpunosti
konkurentno proizvodnji elektrine energije iz fosilnih i nuklearnog goriva. Za
zadnjih trideset godina proizvodnja u hidroelektranama je poveana tri puta,
dok je u nuklearnim elektranama ona poveana za 100 puta, to pokazuje da se
proizvodnja u hidroelektranama brzo poveava, ali ipak znaajno zaostaje za
proizvodnjom u nuklearnim elektranama, kao i u termoelektranama. Razlog lei
u injenici da iskoritavanje hidroenergije ima bitna tehnika i prirodna
ogranienja. Glavno ogranienje jeste zahtjev za postojanjem obilnog izvora
vode tokom cijele godine, poto je skladitenje elektrine energije skupo i vrlo
tetno za okolinu, a osim toga na odreenim lokacijama je za ponitavanje
uticaja oscilacija vodostaja potrebno izgraditi brane i akumulacije. Njihovom
izgradnjom znaajno se poveava investicija, utjecaji na okolinu, potrebna je
zatita od potresa, a u zadnje vrijeme postoje i znaajne teroristike prijetnje.
Kada se izgradi hidroelektrana vie nijesu potrebna sredstva za sve skuplje
gorivo, ne stvara kao kod nuklearnih elektrana veoma opasan otpad, i za razliku
od termoelektrana stvara zanemarljivu koliinu tetnih gasova staklene bate.
Danas je u svijetu instalirano hidroelektrana sa snagom oko 800 000 MW, koje
daju 3000 milijardi KWh elektrine energije u 2007. godini, i to je otprilike 20
% svjetske proizvodnje elektrine energije svih vrsta, ili 88 % od svih
obnovljivih izvora energije [14, 15, 16], Slika 2.27.

Velike hidroelektrane
Biomasa za grijanje
Solarni kolektori
Energija vjetra
Male hidroelektrane
Proizvodnja etanola (**)
Biomasa
Geotermalno grijanje
Nafta
Ugalj
Gas
Nuklearna energija
Hidroenergija
Biomasa
Solarna energija

Obnovljiva u odnosu na totalnu energiju

Biogorivo
Geotermalna
Vjetar

Solar-PV energija
Proizvodnja biodizela (**)
Geotermalna energija
Koncentrisana solarnotermalna energija
Energija okeana, plime i osjeke

** GWth

** Milijarda litara/god.

Slika 2.27. Obnovljiva energija u svijetu krajem 2008. god. u GW

30

Dean Ivanovi
Prije 8000. godina prvo korienje hidroenergije je bilo u Egiptu i
Mesopotamiji, i to za navodnjavanje, dok se
prije 4000 godina poeo koristiti vodeni sat.
Hidroenergija se takoe koristila i za
vodovodne sisteme koji su sluili za dovod
svjee vode u vruim i suvim naseljenim
podrujima, i to se uglavnom razvilo u
Persiji i Kini. U Indiji i u Rimskom Carstvu
se za mljevenje ita u brano koristilo
vodeniko kolo i vodenica. U Rimskom
Carstvu hidroenergija se koristila i za
Slika 2. 28. Vodenicko kolo precnika 13 metara
rudarstvo, i to tako to su se potkopavale
planine velikim koliinama vode, koja je dovoena putem akvedukata s
oblinjih planinskih rijeka. Ti isti akvedukti su korieni za ispiranje velikih
koliina zlata. Ova metoda se kasnije razvila u hidraulino rudarenje, a to je
ustvari koritenje mlazeva vode visokog pritiska, za ispiranje stijena i
sedimenata, to je naroito bilo prisutno za vrijeme zlatne groznice u SAD u 19.
vijeku. Poetkom industrijske revolucije, parna maina je sve vie prisutna, ali
je hidroenergija jo uvijek koristila, kao naprimjer za duvanje mjehova za
vazduh kod visokih pei, za mlinove, pogon uspinjaa itd. Francuski inenjer
Bernard Forest de Blidor 1770. godine opisuje hidrauline maine sa
horizontalnom i vertikalnom osovinom., Prvi elektrini generatori razvijeni su
krajem 19. vijeka, to je omoguilo izgradnju prvih hidroelektrana, tako da je
1881. na slapovima Nijagare prva moderna hidrocentrala poela da proizvodi
elektrinu struju, to je i oznailo veliku pobjedu Teslinog sistema naizmjenine
struje, koji, za razliku od Edisonove jednosmjerne struje, omoguava prijenos
velikih koliina elektrine energije na daljinu.
Hidroelektrane se mogu podijeliti prema njihovom smjetaju, padu
vodotoka, nainu koritenja vode, zapremini akumulacijskog bazena, smjetaju
mainske zgrade, ulozi u elektroenergetskom sistemu, snazi itd. Prema nainu
koritenja vode, odnosno regulacije protoka, hidroelektrane se dijele na: 1)
akumulacijske, kod kojih se dio vode prikuplja, odnosno akumulira, kako bi se
mogla koristiti kada je potrebnije, slika 2.29.; 2) protone, kod kojih se snaga
vode iskoritava kako ona dotie slika 2.30.; i 3) reverzibilne ili pumpnoakumulacijske, kod kojih se dio vode koji nije potreban pomou vika struje u
sistemu pumpa na veu visinu, odakle se puta kada je potrebnije slika 2.31.

Slika 2.29. Akumulacijska hidroelektrana

Slika 2.30. Protona hidroelektrana

Slika 2.31. Cijev reverzibilne hidroelektrane

31

Hidroenergija
Potencijalna energija akumulacijskih hidroelektrana dolazi od akumulacionog
jezera, koji ima branu, i kad je potrebno voda se dovodi do vodne turbine i
elektrinog generatora, da bi se proizvela elektrina energija. Snaga zavisi od
visine vodenog stuba, odnosno razlike izmeu visine povrine vode u
akumulacionom jezeru i odvoda vode poslije vodne turbine. Cijev koja vodi od
akumulacionog jezera do vodne turbine naziva se pritisni cjevovod. Kod
protonih hidroelektrana uzvodna akumulacija moe da se isprazni za manje od
dva sata rada kod nazivne snage, a moe da takva akumulacija uopte i da ne
postoji. Tu se kinetika energija vode skoro direktno koristi za pokretanje
vodnih turbina. One su jednostavne za izgradnju, poto nema dizanja nivoa
vodostaja, takoe imaju mali uticaj na okolinu, dok su vrlo zavisne od trenutno
raspoloivom vodenom toku. Kod reverzibilnih hidroelektrana sa reverzibilnim
turbinama voda se iz donjeg akumulacijskog jezera pumpa natrag u gornje
akumulacijsko jezero. Taj proces se deava u satima u kojima nije vrno
optereenje, zbog utede energije i raspoloivosti postrojenja u vrnim satima.
Zapravo, donja akumulacija slui za punjenje gornje akumulacije. Iako
pumpanje vode zahtjeva utroak energije, korisnost se ogleda u tome to
hidroelektrana raspolae sa vie vodenog potencijala za vrijeme vrnih
optereenja, te je osnovna primjena u pokrivanju vrnih optereenja. Iako su
energetski neefikasne, ipak su praktinije od dodatne izgradnje termoelektrana
za pokrivanje vrnih optereenja potronje.
Prema smjetaju samih postrojenja, a to znai prema vodenom toku iju
energiju iskoritavaju, hidroelektrane mogu biti: 1) "klasine", na kopnenim
vodotokovima: rijekama, potocima, kanalima i sl.; 2) na morske mijene: plimu i
osjeku, slika 2.32.; i 3) na morske talase, slika 2.32. Energija plime i osjeke
spada u oblik hidroenergije koja kretanje
mora prouzrokovano morskim mijenama,
odnosno padom i porastom nivoa mora,
koristi za transformaciju u elektrinu
energiju ili druge oblike energije. Potencijal
nije mali iako za sada jo nema veih
komercijalnih dometa na eksploataciji te
energije. Taj nain proizvodnje elektrine
energije ne moe pokriti svjetske potrebe,
ali moe dati veliki doprinos u obnovljivim
Slika 2.32. Hidroelektrana na plimu i osjeku
izvorima energije. Morske mijene su
predvidljivije od energije vjetra i solarne energije. Energija plime i oseke ima
potencijal za proizvodnju elektrine energije samo u odreenim djelovima
svijeta, odnosno tamo gdje su morske mijene nariito naglaene. Tako u
jugozapadnom dijelu Velike Britanije i na pojedinim mjestima obale u zapadnoj
Francuskoj amplituda plime i osjeke dostie ak i 12 m, a za ekonominu
proizvodnju je potrebna minimalna visina od 7 m. Procjenjuje se da na svijetu
postoji oko 40 lokacija koje bi bile pogodne za instalaciju plimnih elektrana.
Hidroelektrane na talase koriste energiju talasa za proizvodnju elektrine
32

Dean Ivanovi
energije. Energija talasa je obnovljivi izvor energije, i to je energija koja nastaje
najveim dijelom djelovanjem vjetra o
povrinu okeana i mora, tako da se snaga
talasa razlikuje od dnevnih mijena plime i
osjeke kao i od stalnih cirkularnih
okeanskih struja. Za koritenje energije
talasa potrebno je odabrati lokaciju na
kojoj su talasi dovoljno esti i dovoljne
snage. Zavisno od geografskog poloaja,
ta snaga varira od 3 kW/m na Mediteranu
Slika 2.33. Hidroelektrana na talase
do 90 kW/m na Sjevernom Antlatiku.
Proizvodnja snage iz talasa trenutno nije
iroko primijenjena komercijalna tehnologija, iako su postojali pokuaji njenog
koritenja jo od ranije.
Prema padu vodotoka, odnosno visinskoj razlici izmeu zahvata i ispusta
vode, klasine hidroelektrane se mogu podijeliti na: 1) niskopritisne, sa padom
do 25 m; 2) srednjepritisne, kod kojih je pad izmeu 25 i 200 m; i 3)
visokopritisne, pri padu veim od 200 m. Za niske padove do priblino 40
metara koriste se Kaplanove turbine koje rade slino kao i Fransisove turbine, s
tim da je broj lopatica daleko manji. Za srednje padove do 200 metara koriste se
Fransisove turbine, kod kojih provodni dio sa lopaticama okruuje turbinsko
kolo. U provodnom dijelu ovih turbina potencijalna se energija vode samo
djelimino pretvara u kinetiku, tako da sa odreenim pritiskom dospijeva u
obrtno kolo kome predaje svoju energiju. Za visoke padove preko 200 metara
primjenjuju se Peltonove turbine kod kojih se potencijalna energija vode u
provodnom dijelu u potpunosti pretvara u kinetiku energiju, i u obliku vodenog
mlaza pokree lopatice turbine pretvarajui kinetiku energiju u mehaniku.
Prema nainu punjenja akumulacijskog jezera hidroelektrane mogu biti:
1) sa dnevnom akumulacijom, kod kojih se akumulacija puni po noi, a prazni
po danu; 2) sa sezonskom akumulacijom, gdje se akumulacija puni tokom
kinog, a prazni tokom sunog perioda godine; i 3) s godinjom akumulacijom,
kod kojih se akumulacija puni tokom kinih, a prazni tokom sunih godina.
Prema udaljenosti mainske zgrade od brane hidroektrane se dijele na: 1)
pribranske, gdje je mainska zgrada smjetena neposredno uz branu, i to
najee ispod nje; i 2) derivacijske, ija je mainska zgrada smjetena dalje od
brane.
Prema smjetaju mainske zgrade hidroektrane se dijele na: 1) nadzemne,
kod kojih je mainska zgrada smjetena iznad nivoa tla; i 2) podzemne, kod
kojih je ona smjetena ispod nivoa tla.

33

Hidroenergija
Prema ulozi u elektroenergetskom sistemu hidroelektrane se mogu
podijeliti na: 1) temeljne, koje rade cijelo vrijeme ili veinu vremena; i 2) vrne,
koje se ukljuuju kada se za to pokae potreba, odnosno za pokrivanje vrne
potronje.
Prema instalisanoj snazi hidroelektrane mogu biti: 1) velike; 2) male; 3)
mikro; i 4) piko. Razlika izmeu velikih i malih hidroelektrana, nijesu u svijetu
jednoznano odreeni tako da se mogu kretati od 5 kW u Kini do 30 MW u
SAD-u, dok se kod nas malom smatra HE snage izmeu 50 kW do 5 MW. U
nekim zemljama postoji i dodatna podjela malih hidroelektrana na mikro, mini i
piko elektrane. Velike hidroelektrane su velike graevine i obino imaju snagu
od nekoliko stotina MW do preko 20 GW (20 000 MW). Najvee
hidroelektrane u pogonu su: hidroelektrana Tri klisure u Kini 22,5 GW,
hidroelektrana Itaipu u Brazil/Paragvaju 14 GW i hidroelektrana Guri u
Venecueli 10,2 GW, [17]. Nedostatak tako velikih graevina je negativan
uticaj na okolinu. Kod izgradnje hidroelektrane Tri klisure poplavljeno je ak 29
milijona kvadratnih metara zemlje, potopila su se dva velika i 116 manjih
gradova, raseljeno je vie od milijon stanovnika, tako da e u akumulacionom
jezeru zavriti sva prljavtina potopljenih gradova, fabrika i bolnica, kao i vie
od tri hiljade industrijskih i rudarskih preduzea. Za male hidroelektrane se,
meutim, smatra da nemaju nikakav tetan uticaj na okolinu, za razliku od
velikih, ija se tetnost opisuje kroz velike promjene ekosistema, zbog izgradnje
velikih brana, uticaji na tlo, poplavljivanje, uticaji na slatkovodni ivi svijet,
poveana emisija metana i postojanje tetnih emisija u itavom ivotnom
ciklusu hidroelektrane, a vezane su za period izgradnje elektrane, proizvodnje
materijala i transport. Danas se za tehnologiju koja se koristi za hidroenergiju, a
koja se smatra obnovljivim izvorom energije, moe rei da je tehniki
najrazvijenija na svjetskom nivou, sa visokim stepenom efikasnosti, zbog ega
do 22% svjetske proizvodnje elektrine energije dolazi iz malih i velikih
hidroelektrana. Granina snaga koja dijeli hidroelektrane na male hidroelektrane
razlikuje se od zemlje do zemlje. Tako neke zamlje, kao to su panija, Grka,
Belgija i Portugalija, su prihvatile 10 MW kao gornju granicu instalisane snage
za male hidroelektrane. U Italiji je granica 3 MW, u vedskoj 1,5 MW, u
Francuskoj 8 MW, u Indiji 15 MW, u Kini 25 MW. U Evropi se sve vie
prihvata kapacitet od 10 MW instalisane snage kao gornja granica i tu granicu je
podrala Evropska zajednica malih hidroelektrana (ESHA), kao i Evropska
komisija [18]. Prema postojeim propisima u Crnoj Gori, mala hidroelektrana,
odreena je kao postrojenje za iskoritavanje energije vodotokova s izlaznom
elektrinom snagom od 10 kW do 10MW. Mikro hidroelektrane uglavnom
imaju snagu do 100 KW, i obino se grade za male odvojene zajednice ili su
povezane na dalekovode kao izvor jeftine i obnovljive energije. Najvea
prednost takvih elektrana je da nije potrebno gorivo, i dobro se nadopunjuju sa
solarnim fotonaponskim elektranama, jer obino rijeke presue tokom ljetnjeg
perioda, kada ima najvie Suneve energije. Piko hidroelektrane imaju snagu
ispod 5 kW, i povoljne su za jedno ili nekoliko domainstava. Mogue je
34

Dean Ivanovi
ugraditi piko vodnu turbine sa padom vode od samo 1 metar, da bi dobili 200 do
300 W energije, i uglavnom se postavljaju kao protone hidroelektrane [19].
Djelovi hidroelektrane su: 1) Dovodni tunel; 2) Pritisni cjevovod; 3)
Vodostan ili vodna komora; 4) Mainska zgrada; i 5) Odvod iz mainske
zgrade.
U dovodnom kanalu ili tunelu po pravilu voda ne ispunjava cijeli popreni
presjek ve voda tee sa slobodnim vodnim cicem, tj. iznad slobodnog nivoa
tenosti vlada atmosferski pritisak. Kod cjevovoda to nije sluaj, voda
ispunjac+va cijeli popreni presjek, nema vodnog lica, i voda je pod pritiskom
veim od atmosferskog. Dovodni tunel hidroelektrana obino je krunog
presjeka, jer je to hidrauliki i statiki najpovoljniji oblik. Prosjena brzina vode
u dovodnom tunelu je od 3 do 4 m/s. Ulazna brzina ne treba iz hidraulikih
razloga biti vea od 1,2 m/s, i zbog toga, ulaz tunela ima ljevkasti oblik.
Pritisni cjevovod (engl. penstock) je uglavnom elini cjevovod, a moe dio
cijevi biti i betonski, slika 2.34., koji je
postavljen koso ili u nekim sluajevima i
vertikalno, a slui da se voda dovede do
mainske zgrade, i zavrava ravom kojom se
prispjela voda dijeli pojedinim vodnim
turbinama.
Vodostan se gradi u sluaju da je dovodni
tunel dugaak, koji moe biti i 10 do 20 km,
Slika 2.34. Cjevovod pod pritiskom
jer se pri pokretanju hidroelektrane masa vode
ne moe u kratkom roku, a to je 10-20 sekundi, pokrenuti i dobiti brzinu da bi se
na vodnim turbinama stvorila dovoljna snaga za proizvodnju elektrine energije.
Da bi se smanjilo neeljeno djelovanje inertnosti vode, kao i da bi se izbjegli
uticaji koji nastaju zbog njene stiljivosti pri
vodenom udaru, u blizini turbine se grade
vodostani, odnosno vodne komore, slika 2.35.
Prema tome, osnovni zadatak vodostana je da se
pri ulasku turbine u pogon obezbijedi dio vode
prije nego to ona pone da tee u dovoljnoj
koliini kroz dovodni tunel, kao i da prihvati dio
vode koja se kree dovodnim tunelom pri
Slika 2.35. Vodostan
zaustavljanju turbina. Na taj nain se izbjegava
nagla promjena brzine u dovodnom tunelu kao i pojava vodenog udara.
Mainska zgrada je postrojene u sklopu hidroelektrane u kojoj se
potencijalna energija vode najprije pretvara u kinetiku energiju njenog
strujanja, a zatim u mehaniku energiju obrtanja vratila vodne turbine i na kraju
u elektrinu energiju u elektrinom generatoru.
35

Hidroenergija
Nadzemne mainske zgrade se nalaze uz rijeku, tako da iz turbine voda
otie neposredno u korito rijeke ili kanalom, ako je mainska zgrada udaljena od
korita rijeke. Kanal se gradi kao kod niskopritisnih hidroelektrana, premda ima
potpuno obloenih kanala, i tada nema potekoa sa podzemnim vodama. Kod
podzemnih hidroelektrana voda se odvodi tunelom, koji zavrava u koritu rijeke
ili u odvodnom kanalu. Ako je tunel dug, a protok velik ili se na primjer nivo
vode u koritu u prilinoj mjeri mijenja, voda onda otie pod pritiskom, pa je
zato potreban i donji vodostan, koji se dimenzionira na istim principima, kao i
gornji vodostan. Gornji dio donjeg vodostana povezan je sa atmosferom, i to
obino kroz pristupni tunel. Brzine vode u odvodnom tunelu iznose 2 do 3 m/s.
Pritisni tuneli su obino obloeni radi smanjenja hrapavosti, tj. Radi smanjenja
gubitaka energije vodenog toka.
Kod hidroelektrana je smanjena ili skoro u potpunosti eliminisana emisija
gasova staklene bate, ako se iskljuivo posmatra samo proces proizvodnje
elektrine energije. Meutim, to se ne moe rei za cijelu hidroelektranu, kao
sistem u kojem spadaju brana, turbina, elektrini generator, kao i
akumulacijsko jezero. Ali i pored toga meu svim izvorima energije,
hidroelektrane su najmanji proizvoai gasova staklene bate, a zatim slijede
vjetroelektrane, nuklearne elektrane i energija dobijena foto naponskim elijama
[20]. Velika prednost je to ne koriste fosilna goriva kao pokreta turbine,
odnosno elektrinog generatora, tako da elektrina energija proizvedena u
hidroelektranama postaje rentabilnija, i nezavisna od cijene i ponude fosilnih
goriva na tritu. Takoe, hidroelektrane imaju predvieni dui ivotni vijek
nego elektrane na fosilna goriva. Sa ekonomskog aspekta bitno je i to to
dananje, moderne, hidroelektrane zahtijevaju vrlo mali broj osoblja, zbog
velikog stepena automatizovanosti. Vano je i to da se cijena investicije u
izgradnju hidroelektrane povrati u periodu do deset godina [21].
Osim svoje primarne funkcije akumulacijska jezera hidroelektrana mogu imati
jo nekoliko pozitivnih aspekata. Svojom veliinom mogu da privlae turiste, a i
na njihovoj povrini mogu se odvijati razni vodeni sportovi. Takoe velike
brane imaju znaajnu ulogu i u navodnjavanju, kao i u regulaciji toka rijeka.
Uruavanje brane, kao kljunog dijela hidroelektrane moe dovesti do velikih
katastrofa za cijeli ekosistem nizvodno od
brane. Kvalitet izgradnje, konstrukcije i
odravanje brane nije dovoljna garancija da je
brana osigurana od oteenja, jer brane su
vrlo primamljiv cilj tokom vojnih operacija,
teroristikih akcija itd. Primjer koji svjedoi o
opasnosti ljudskih ivota je hidroelektrana Tri
klanca u Kini, slika 2.36. Poto se elektrana
Slika 2.36. Brana HE Tri klisure u Kini
nalazi na najveoj kineskoj rijeci Jangce,
koja je uz to i najbogatija vodom, to se i opravdava izgradnja hidroelektrane na
36

Dean Ivanovi
njoj. Meutim, vodeni bazen, odnosno hidroakumulacijsko jezero te brane, je
toliko veliko da svojom teinom optereuje zemljinu koru. Ako se uzme u obzir
da je to podruje geoloki nestabilno, tj. da se nalazi na spoju litosfernih ploa,
jasno je da postoji opravdani rizik od potresa, to kod strunjaka izaziva strah
od potresa i uruavanja brane.
U svojem toku rijeka nosi vodeni materijal u obliku pijeska i mulja, i
vremenom dolazi do taloenja toga materijala u akumulacionom jezeru, pa je
posljedica toga smanjivanje dubine vode u jezeru. To se moe izbjei
izgradnjom raznih kanala koji imaju ulogu premosnice, tako da se odvodi taj
sediment. Rezultat je da svaka hidroelektrana ima svoj ivotni vijek, nakon
kojeg postaje neekonomina [22, 23]. Negativni aspekti prilikom gradnje brana
je nunost unitavanja privrednih, kulturolokih i prirodnih dobara. Prilikom
punjenja akumulacijskog jezera dolazi do nunog potapanja svega onoga to se
nalo ispod povrine samoga jezera,
slika 2.37. Fauna toga podruja je
primorana na preseljenje, kao i ljudi.
Tako se, do 2008.godine, procjenjuje
da je kod gradnji hidroelektrana
preseljeno izmedu 40 do 80 milijona
ljudi irom svijeta. U podrujima,
gdje je temperatura via, prilikom
truljenja i raspadanja biljnih ostataka
Slika 2.37. Hidroelektrane sa branom potapaju velike povrine kopna
zarobljenih pod vodom, u anaerobnim
uslovima, dolazi do stvaranja gasova staklene bate. U prvom redu nastaju
ugljendioksid CO2 i metan. Ustvari, stvaranje ugljendioksida i nije toliko
zabrinjavajue, jer je on ionako ve kruio u atmosferi te su ga biljke tokom
svojega rasta, u procesu fotosinteze ugradile u svoje tkivo, a i to nije
novoosloboeni CO2, kao to nastaje prilikom sagorijevanja fosilnih goriva.
Zanimljivo je da je emisija CO2, osloboena u akumulacijskim jezerima, vea
nego u elektranama u kojima sagorijeva fosilno gorivo, ukoliko prije punjenja
akumulacije vodom uma nije bila posjeena i oiena. Zapravo, puno vei
problem je stvaranje metana, koji odlazei u atmosferu pridonosi efektu
staklene bate.
Kada se posmatra koliina hidroenergije, tj. elektrine energije proizvedene
u hidroelektranama, tokom nekog perioda, treba razlikovati dva pojma: a)
nominalnu snagu koju ta hidroelektrana moe ostvariti kada bi cijeli posmatrani
period radila punim kapacitetom, i b) stvarnu proizvedenu snagu u
posmatranom periodu. Odnos godinje, stvarno proizvedene snage te instalirane
snage je faktor kapacitivnosti. Instalirana snaga je zbir svih generatora neke
drave kada bi radili pri nominalnoj snazi tokom cijele godine. U tablici 2.1. se
nalaze podaci o godinjoj proizvodnji elektrine energije koju je objavio BP
Statistical Review Full Report 2009
37

Hidroenergija
Tabela 2.1.

Drava

Godinja
Postotak
proizvodnja
Faktor od
ukupne
Instalirana
hidrosnaga (GW)
kapacitivnosti proizvodnje el.
elektrine
energ.
energije (TWh)

Kina

585,2

171,52

0,37

17,18

Kanada

369,5

88,974

0,59

61,12

Brazil

363,8

69,080

0,56

85,56

SAD

250,6

79,511

0,42

5,74

Rusija

167,0

45,000

0,42

17,64

Norveka

140,5

27,528

0,49

98,25

Indija

115,6

33,600

0,43

15,80

Venecuela

86,8

67,17

Japan

69,2

27,229

0,37

7,21

vedska

65,5

16,209

0,46

44,34

Paragvaj

64,0

Francuska

64,4

25,335

0,25

11,23

2.3.1 DJELOVI HIDROELEKTRANE

2.3.1.1 PROVODNICI VODE

Provodnici vode su hidrotehnike graevine koje slue za transport vode,

tako to se voda od mjesta zahvata u prirodi dovodi provodnicima do mjesta
koritenja, a koji se koriste i za raspodjelu vode na mjestu koritenja, kao i za
odvod vode nazad u prirodu. Provodnici se razlikuju prema konstrukciji, i zato
se dijele na kanale, tunele i pritisne cjevovode. Na njima se izvode
odgovarajue graevine i ugrauje oprema prema potrebi. Druga podjela prema
kojoj se razlikuju provodnici vode, odnosi se na uslove teenja vode, pa se
razlikuju provodnici kod kojih je teenje sa slobodnim vodnim licem i teenje
pod pritiskom.
Po pravilu dovodni kanali su provodnici sa slobodnim vodnim licem, a
cjevovodi su provodnici s teenjem pod pritiskom. U tunelu teenje moe biti sa
slobodnim vodnim licem kao i teenje pod pritiskom. Obino se tuneli u kojima
voda tee pod pritiskom izvode sa krunim poprenim presjekom, a primjenjuju
se u sluaju veih oscilacija nivoa vode u podruju ulaza u tunel. Hidrauliki
proraun jednak je proraunu cijevi pod pritiskom. Tuneli se vode najkraom
38

Dean Ivanovi
trasom, prema geolokim i geomehanikim karakteristikama stijena kroz koje
prolaze. Zbog pranjenja tunel se izvodi sa padom u smjeru teenja vode od 2 4 %,a s obzirom na gubitke energije potrebno je da poluprenik krivine tunel
bude vei od 5 prenika. Meutim, tuneli sa teenjem sa slobodnim vodnim
licem, iznad kojeg je atmosferski pritisak, izvode se izduenih poprenih
profila, a dimenzije se odreuju kao i kod kanala uz pretpostavku jednoliko
stacionarnog reima teenja. Iznad nivoa vode ostavlja se slobodni prostor
visine oko 20% visine poprenog profila tunela, dok je pad dna tunela definisan
hidraulikim proraunom i konfiguracijom terena, pa je postavljanje trase
ogranieno u odnosu na tunel sa teenjem pod pritiskom.
Dovodni tunel hidroelektrana obino je krunog presjeka, jer je to
hidrauliki i statiki najpovoljniji oblik. Pri
malim unutranjim pritiscima tuneli obino
imaju oblik potkovice. Prosjena brzina vode
u dovodnom tunelu je od 3 do 4 m/s, dok
ulazna brzina nebi trebalo iz hidraulikih
razloga biti vea od 1,2 m/s, i zato ulaz tunela
ima ljevkasti oblik, slika 2.38. Reetka na
ulazu u dovodni tunel spreava da u tunel
Slika 2.38 Ulaz u dovodni tunel
dospiju neistoe koje plivaju ili plutaju. U
oknu na kraju ulazne graevine postavlja se zatvara, kojim se upravlja s
povrine, slika 2.39. Mehanizam za dizanje ima hidrauliki ili elektrini pogon,
a okno je tako oblikovano da moe izlaziti
vazduh kada se tunel puni. Zatvara zatvara
prema uzvodnoj strani, tako da nizvodno okno
moe da slui i za ventilaciju. Prilikom
punjenja zatvara se samo malo podigne i tako
ostaje sve dok se tunel ne napuni i dok se ne
izravna pritisak. Ako je dio dovoda izveden kao
cjevovod, zatvara onda mora imati ureaj za
Slika 2.39 Zatvarac dovodnog tunela i cistac reetke
automatsko sputanje, u sluaju da se oteti
cjevovod. Ventilacijsko okno slui za sputanje vozila za kontrolu tunela u doba
odravanje. Koliki e biti visinski poloaj ose tunela na ulazu zavisi od
minimalnog radnog nivoa vode u akumulaciji, a u vodostanu od najnie kote
vode, koja se moe pojaviti pri naglom otvaranju turbina. Da ne bi ulazio
vazduh u tunel, vrh tunela se na kraju ulazne graevine nalazi jedan do dva
prenika tunela ispod minimalnog radnog nivoa u jezeru, zavisno od brzine
vode u tunelu. Sve ovo vai i za vodostan. Kako voda oteava i poskupljuje
radove, vrela se moraju kaptirati, a kaverne ostaviti nezatrpane da bi se nakon
kie omoguilo oticanje vode. Posebno su tekoe kada se radovi na tunelu
izvode u kru, gdje se nailazi esto na velike vodonosne pukotine i kaverne.
Tada se betonska obloga izvodi od prskanog betona, djelimino od montanih
elemanata ili pomou teleskopske oplate. Zbog radijalnog djelovanja pritiska
vode u oblozi pojavljuju se naponi zatezanja, tj. tangencijalni napon, to moe
39

Hidroenergija
prouzrokovati pucanje prstena i gubitak vode vei od dozvoljenog, poto je
obloga relativno tanka s obzirom na prenik tunela i njena debljina je obino
300 do 600 mm. Zato se iza obloge utiskuje cementni malter i cementno mlijeko
pomou inekcija, jer vezno injektiranje omoguava dobru vezu izmeu betona i
okolne stijene a i popunjava upljine u betonu, odnosno uzrokuje
prednaprezanje obloge, i na taj nain spreava pucanje obloge. Ako je brdski
masiv slabih elastinih svojstava, izvodi se konsolidacijsko injektiranje do
dubine 3 do 5 metara i time poboljava kvalitet stijene, sprijeavaju se vee
deformacije i pucanje obloge. U profilu broj injekcionih buotina je vei od tri,
zavisan je od prenika tunela, i njihov raspored uzdu tunela je naizmjenian.
Obloga tunela proraunava se statikim proraunima, i danas se mnogo bolje
moe dimenzionisati obloga i utvrditi naponsko stanje u oblozi i oko nje
pomou metode konanih elemenata. Sve metode trae dobro poznavanje
geomehanikih svojstava brdske mase oko tunela, pa se ona u toku izgradnje
statiki i dinamiki ispituje. Prenici tunela su obino od 6 - 8 metara, a mogu
biti i vii. Neobloeni dovodni tuneli mogu se graditi kad su stijene vrste i
vodonepropusne. Za vrijeme rada hidroelektrane uruava se materijal, pa se na
kraju tunela grade velike talone komore, radi zatite turbine od oteenja.
Praksa je pokazala da u takvim tunelima nastaju vea obruavanja zbog
djelovanja vode pod pritiskon iz tunela.
Poto se nadzemne mainske zgrade nalaze uz rijeku, to iz turbine voda
otie neposredno u korito rijeke ili kanalom, ako je mainska zgrada udaljena od
korita rijeke. Kanal se obino gradi kao i kod niskopritisnih hidroelektrana, iako
ima i potpuno obloenih kanala kada nema tekoa sa podzemnom vodom. Kod
podzemnih hidroelektrana voda se odvodi tunelom, koji zavrava u koritu rijeke
ili u odvodnom kanalu. Ako je tunel dug, a protok velik ili se nivo vode u koritu
prilino mijenja, voda otie pod pritiskom, pa je potreban donji vodostan, koji
se dimenzionie kao i gornji. Gornji dio donjeg vodostana povezan je sa
atmosferom, i to obino kroz pristupni tunel. Brzine vode u odvodnom tunelu
iznose 2 do 3 m/s. Pritisni tuneli su obino obloeni radi smanjenja hrapavosti.
Na kraju tunela moraju se predvidjeti mjesta za postavljanje pomonih
zatvaraa i ureaji za njihovo podizanje, da bi se kanal mogao pregledati i
popraviti. Ako je odvod gravitacijski, oblae se samo proticajni profil, a vrh
tunela se osigurava, sidrima i pocinanom mreom. Slobodni profil iznad
maksimalnog nivoa, mora biti toliki da se ne zagui vodni tunel pri otvaranju
turbina. Od uticaja morskih talasa, odvodni tunel se zatiuje posebnom
konstrukcijom izlazne graevine ili zatitnim talasobranom. S obzirom na nisak
poloaj ovih tunela u poreenju sa nivoom podzemne vode, treba uvijek
oekivati potekoe. Od podzemnog smjetaja nekih mainskih zgrada moralo
se odustati zbog relativno velikog i stalnog priliva podzemne vode u pristupnom
i u odvodnom tunelu.
2.3.1.2 PRITISNI CJEVOVOD

40

Dean Ivanovi
Pritisni cjevovod (engl. penstock) je obino elini cjevovod hidroelektrane,
koji se postavlja koso a u nekim sluajevima i vertikalno slika 2.40, i slui da se
voda sprovede do mainske zgrade, a zavrava
nesimetrinom r kojom se voda dijeli
pojedinim vodnim turbinama slika 2.41[24].
Voda iz dovodnog tunela ili dovodnog kanala
se dovodi vodnim turbinama nadzemnom ili
podzemnom pritisnom cijevi. Poto je taj dio
dovoda vode pod najveim unutranjim
pritiskom, on je i skup i osjetljiv. Kada se cijev
Slika 2.40 Pritisni cjevovod
polae po povrini terena, treba pronai tlo
koje se ne slijee i koje nije ugroeno od klizanja i spoljnjih oteenja. Kada je
cijev blago nagnuta, onda je ona dugaka i skupa, a njena zatita od vodenog
udara veoma sloena.
Podzemna mainska zgrada smanjuje
duinu cijevi, jer ona onda moe biti
vertikalna, tako da su pogon hidroelektrane i
izgradnja cijevi jednostavniji. Za podzemne
mainske zgrade dio cijevi moe biti poloen
po povrini, a samo donji dio ukopan u
brdskom masivu. Put i tip tog dijela dovoda
Slika 2.41 Racva na donjem dijelu pritisnog cjevovoda
zavisi od poloaja
mainske zgrade,
terenskim uslovima, padu kao i trokovima gradnje. Poloaj cijevi koja je
poloena po povrini obezbeuje se vrstim blokovima na mjestu loma
cjevovoda, a izmeu njih cijev se oslanja na sedla medusobno udaljena 10 do 15
metara. Blokovi su betonski i masivni, a kad je to mogue cijev se vee uz tlo
elinim obruima i sidrima. Da bi se izbjeglo djelovanje sila pobuenih
temperaturnim silama, tj. toplotno istezanje, stavljaju se iza blokova posebni
dilatacijski komadi ili sastavi sa zaptivanjem, koji doputaju skraivanje ili
produavanje cijevi. Razmak izmeu blokova nebi trebalo biti vee od 200
metara. Podzemne cijevi se slobodno polau u rovu ili su izbetonirane i
zainjektirane. Za slobodno poloenu cijev rov je obino kos, a za ubetoniranu je
najee vertikalan, poto se na taj nain smanjuje duina, pojednostavljuje
prevoz i kontrola. Ako je stijenski masiv kompaktan, za ubetonirane cijevi moe
se smatrati da stijena preuzima dio optereenja, to omoguava da se doputena
naprezanja lima poveaju i do 30 %. Na taj nain se postiu velike utede u
limu, tako da se mogu izvesti cijevi veeg prenika a i lake je pronai lim
potrebnog kvaliteta. Tei se, zapravo, da lim ne bude deblji od 40 mm, i da se
moe zavariti samo sa unutranje strane. Za pritisni cjevovod hidroelektrana
proizvode se specijalni limovi, u kosi rov mora se za prevoz cijevi postaviti
kolosjek, ime se produava trajanje izgradnje. Cijev se inae montira odozdo
prema gore. Polucilindri se zavaruju na gradilitu i sastavljaju u komade cijevi
do 6 metara. Kad je predvieno ubetoniranje cijevi, najprije se elinim
motkama fiksira njen poloaj u rovu, zatim se zavari, i nakon toga se ubetonira.
41

Hidroenergija
Zavarena mjesta se kontroliu ultrazvukom, a krstasti spojevi rendgenskim
snimanjem.
Injektiranje se izvodi na kontaktu elik beton i beton stijena. To su
vezne injekcije na slinom principu kao u tunelu. Konsolidacijske injekcije
izvode se onda kada su potrebne. Pritisci su znatno nii, i to za 2 do 4 bara, nego
kad se injektira u tunelu, iz razloga da se cijevi ne bi deformisale. Takoe se
slobodno poloene cijevi u rovu i spoljanje cijevi moraju zatititi od korozije, i
zato odravanje zahtijeva pranje cjevovoda vruom vodom, antivegatativni
premaz i isuivanje.
Treba voditi rauna da brzina vode na donjem kraju pritisnog cjevovoda
ne bude vea od 6 m/s, jer se tada pojavljuju tekoe sa pojavom vodenog udara
. Zato je u hidroelektranama sa velikim padom potrebno ograniiti porast
pritiska koji nastaje vodenim udarom. To se u Peltonovim turbinama postie
otklanjaem mlaza, jer on brzo rastereuje turbinu, a regulacijska igla moe tada
sporo zatvarati dovod vode. U Fransisovoj turbini to se postie regulatorom
pritiska, tj. sinhronim ispustom, tako da se regulacijom trajanja zatvaranja tog
ispusta moe porast pritiska smanjiti na iznos 10 do 15 % od statikog pritiska.
Ako je instalirani protok vode veliki, onda se uz vei pad mora poveati broj
cijevi, da bi se smanjio njihov prenik. Obino u velikim hidroelektranama
svaka vodna turbina ima svoju pritisnu cijev. Kad su tablasti zatvarai na ulazu
u pritisnu cijev, onda sve cijevi izlaze neposredno iz vodostana. Kada ih ima
vie od tri, tada se ravaju iza vodostana, a zatvarai su onda cijevni i moraju se
smjestiti u zasunskoj komori. Bilo da se rava nalazi iza vodostana ili ispred
turbine, ona treba da bude simetrina, da bi hidrauliki gubici bili to manji.
Oigledno da je izvoenje donje rave vrlo sloen zadatak u hidroelektrani
visokog pritiska [25].
2.3.1.2.1 VODENI (HIDRAULIKI) UDAR

Vodeni udar ili hidrauliki udar je nagla i znaajna promjena pritiska

usled promjene brzine vode na jednom kraju cjevovoda, i obino se deava na
nizvodnom kraju cjevovoda usled zatvaranja zatvaraa. Hidrauliki udar se
formira pod uticajem sila inercije i sila elastinosti, slika 2.42. Brzine irenja
promjene pritiska u pritisnom cjevovodu su
vrlo velike, i za eline cjevovode su oko
1000 m/s. Porast pritiska na zatvarau usled
vodenog udara moe dostii vrijednosti od
nekoliko desetina bara, pri emu obino
dolazi do vibracija cijevi i pojave buke.
Periodi oscilacije pritiska su po pravilu vrlo
kratki i mogu iznositi nekoliko djelova
sekunde. Kakav e biti efekat hidraulikog
Slika 2.42 Ekspanzioni spojevi na parnim linijama
uniteni uslijed hidraulickog (parnog) udara udara, zavisi od protoka kroz pritisni
42

Dean Ivanovi
cjevovod, njegove duine, elastinih svojstava cjevovoda, dimenzija cjevovoda
i vremena trajanja manevra sa zatvaraima koji moe trajati svega par sekundi
[26]. Kod visokopritisnih hidroelektrana hidrauliki udar se ne prenosi u
dovodni tunel, poto pri zatvaranju viak vode iz tunela ulazi u vodostan. Pri
naglom otvaranju zatvaraa vodne turbine, a to je trenutak putanja
hidroelektrane u pogon, sve dok se ne uspostavi stacionarno strujanje tenosti,
manjak vode u pritisnom cjevovodu se nadoknauje iz vodostana. Prema tome,
masa vode iz dovodnog tunela oscilira u sistemu dovodni tunel vodostan, gdje
dominiraju sile inercije i sile trenja. Vrijeme trajanja ovih oscilacija do
konanog smirivanja vode, a to je pri naglom zatvaranju zatvaraa, moe
potrajati vrlo dugo, ak i nekoliko sati. Hidrauliki udar u pritisnom cjevovodu
ni fiziki a ni vremenski se ne podudara sa oscilacijama vode u sistemu dovodni
tunel vodostan, tako da se ta dva procesa mogu odvojeno izuavati i
proraunavati, jer je pritisak na ulazu u pritisni cijevovod odreen za sve
vrijeme kotom vode u vodostanu. Kada se hidraulini udar rauna za potrebe
dimenzionisanja pritisnih cjevovoda kod visokopritisnih hidroelektrana, onda se
zanemaruje uticaj trenja [27].
Glavni zahtjevi projektnog zadatka pri proraunu hidraulinog udara u
pritisnom cjevovodu je odreivanje maksimalnih vrijednosti pritiska i protoka
na zatvarau i na osnovu toga dimenzionisanje cjevovoda za dati reim
zatvaranja zatvaraa. Isto tako potrebno je proraunati proces naglog putanja
turbina u pogon, jer u ovom sluaju, kada u poetnoj fazi voda u pritisni
cjevovod dolazi iz vodostana, ne smije se dozvoliti ni pod kojim uslovima
ulazak vazduha u pritisni cjevovod, to bi zbog kavitacije i komprimovanja
vazduha moglo dovesti do velikog oteenja ili pucanja cjevovoda. Na osnovu
rezultata prorauna hidraulinog udara dobijaju se dimenzije pritisnog
cjevovoda, vri se provjera rezervi vode iz vodostana i definie se pouzdani
reim zaustavljanja i putanja u pogon turbina.
Kljuni doprinos pri izuavanju pojave hidraulikog udara dali su u svojim
radovima N. ukovski 1899. i L. Allievi 1925.godine. Na osnovu formule
ukovskog, pri trenutnom potpunom zatvaranju, porast pritiska na zatvarau
dostie vrijednost: p = v0 a (Pa), pri emu je vo (m/s)- brzina vode u
pritisnom cjevovodu prije zaustavljanja strujnog toka, (kg/m 3 )- gustina vode
a a (m/s)- brzina irenja elastinih poremeaja, odnosno brzina zvuka u fluidu
[28]. Zbog 3. Njutnovog zakona kretanja i jednaine kontinuiteta, stvara se
impuls sile i primjenjuju se za usporenje fluida [29].
Osim vodostana, pritisni cjevovodi se od hidraulikog udara mogu tititi i
sa [30]: 1) poveanjem prenika cjevovoda jer se utie na smanjenje brzine, a
time i na veliinu hidraulinog udara; 2) izborom materijala od kojeg se
izgrauje cjevovod, jer veliina porasta pritiska kod hidraulikog udara p
(Pa) zavisi od brzine irenja elastinih poremeaja a (m/s), a koji su u funkciji
43

Hidroenergija
materijala od kojeg je napravljen cjevovod. Tako elastini cjevovod smanjuje
brzinu irenja poremeaja, pa je za elini cjevovod uobiajena brzina irenja
elastinih poremeaja a 1000 m/s, dok plastini cjevovodi jo vie smanjuju
brzinu irenja poremeaja, kod kojih je a 300 m/s; 3) postepenim zatvaranjem
ili otvaranjem zasuna ugraenog ispred turbine ime se smanjuju promjene
brzine; 4) ozraivanjem, tj. ubrizgavanjem vazduha u cjevovod, kojeg treba
ponovnog ubrizgavanja odstraniti iz cjevovoda; kao i sa 5) ugradnjom odunog
ventila.
Brzina irenja elastinih poremeaja, odnosno zvuka a ( m/s) u fluidu,
odreuje se preko formule: a =

K/
, gdje je: a - brzina irenja
[1 + (K / E )(D / )]

hidraulinog udara; K modul elastinosti (stiljivosti) vode; - gustina vode;

E modul elastinosti materijala cijevi; D unutranji prenik cijevi i debljina zida cijevi.
2.3.1.3 VODOSTAN

Vodostan se gradi u sluaju da je dovodni tunel dugaak, koji moe biti od

10 do 20 km, tako da se pri pokretanju hidroelektrane ogromna masa vode ne
moe u kratkom roku, od 10-20 sekundi,
pokrenuti i dobiti brzinu da bi se na vodnim
turbinama stvorila dovoljna snaga za
proizvodnju elektrine energije. Da bi se
umanjilo neeljeno djelovanje inertnosti vode,
kao i da bi se izbjegli uticaji koji nastaju zbog
njene stiljivosti, a koji se javljaju pri
hidraulinom udaru, u blizini turbine se grade
Slika 2.43 Vodostan
vodostani, slika 2.43 i 2.44. Prema tome,
osnovni zadatak vodostana je da se prilikom putanja turbine u pogon
obezbijedi dio vode prije nego to ona potee u dovoljnoj koliini kroz dovodni
tunel, kao i da prihvati dio vode koja se kree dovodnim tunelom pri
zaustavljanju turbina, tako da se na taj nain izbjegava nagla promjena brzine u
dovodnom tunelu i pojava hidraulinog udara [24].

Slika 2.44 Vodostan

44

Kada turbina radi u jednolikom reimu,

odnosno kvazistacionarnom, tada vodostan
predstavlja pijezometar. Nivo vode u vodostanu
odgovara visini pijezometarske linije nezavisno
od povrine poprenog presjeka vodostana.
Promjena reima rada turbine se prvo osjea u
pritisnom cjevovodu, gdje se pojavljuje
hidraulini udar. Vodostan spreava irenje

Dean Ivanovi
odnosno napredovanje hidraulinog u dovodni tunel, a to je i glavna funkcija
vodostana. Time je vodosta znatno smanjio duinu pritisnog cjevovoda, pa je i
veliina hidraulikog udara u njemu manja, poto se smanjenje protoka moe
svesti kao na neko "postupno zatvaranje"[26].
Prilikom ulaska turbine u pogon, a to znai da se protok vode pojavljuje,
dolazi do pranjenja vodostana, a time i smanjenja pritiska vode na kraju
dovodnog tunela to izaziva pokretanje vode u njemu. Voda se u tunelu ubrzava
do te mjere da je protok u dovodnom tunelu vei od protoka prema turbinama,
pa nivo vode u vodostanu poinje da raste to smanjuje pritisak na kraju tunela,
a time i protok. Uslijed toga se uspostavlja oscilacija mase vode u sistemu
akumulacija - dovodni tunel - vodostan. Oscilacije se smanjuju zbog viskoznosti
vode i trenja koje se pritom javlja. Jedan od zadataka hidraulikog prorauna je
odreivanje najnie kote u vodostanu da nebi dolo do uvlaenja vazduha u
dovodni i pritisni tunel. Prilikom dimenzionisanja vodostana treba voditi rauna
i o njegovoj stabilnosti [27]. I prilikom zaustavljanja rada turbina deeva se
slina pojava, tako da se nivo vode u vodostanu zaustavlja na nivo vode u
akumulacionom jezeru.
Raspon oscilacija nivoa vode u vodostanu pri naglom optereenju ili
rastereenju turbine je veliki, pa su zato i potrebne velike dimenzije vodostana.
Poto su vodostani uglavnom podzemni objekti, njihova izgradnja je skupa, tako
da se mnogo vodi rauna u nalaenju optimalnog oblika vodostana, koji bi uz
najmanje uloenih sredstava zadovoljio kriterij stabilnosti.
Postoji nekoliko osnovnih tipova vodostana [30]: 1) Cilindrini vodostan;
2) Vodostan sa gornjim proirenjem; 3) Ralanjeni vodostan; 4) Vodostan sa
priguivaem; 5) Diferencijalni vodostan; 6) Vodostan na Venturi prolazu; 7)
Vodostan sa vazdunim priguivaem; 8) Dvojni vodostan.
1) Cilindrini vodostan ima velike dimenzije, ali je zbog jednostavnosti
ovaj vodostan teorijski najbolje razraen, i ovaj tip se koristi kod idejnih
projekata, dok se na izvedenim objektima ne susree esto, poto formiraju
relativno sporo priguenje oscilacija vodenih masa, pa je potrebno veliko
iskopavanje materijala za njihovu izgradnju. Najee se primjenjuju tamo gdje
postoji opasnost od progresivnih oscilacija, tako da je onda potrebna velika
povrina poprenog presjeka.
2) Vodostan sa gornjim proirenjem ima za cilj da smanji maksimalno
podizanje nivoa vode u njemu, tako da dovodni tunel bude izloen manjim
optereenjima nego u sluaju cilindrinog vodostana.
3) Ralanjeni vodostan smanjuje maksimalne i minimalne nivoe vode u
njemu, ime se tedi prostor vodostana, smanjuje maksimalni nivo vode i
osigurava od uvlaenja vazduha u cjevovode. Danas se najee susree ovaj tip
vodostana.
45

Hidroenergija
4) Vodostan sa priguivaem, u odnosu na cilindrini vodostan smanjuje
maksimalno dizanje vode zbog rasipanja energije toka na priguivau.
Meutim, kod pranjenja vodostana priguiva predstavlja nedostatak, jer
smanjuje pritiske u cjevovodu, i zato ga je potrebno oblikovati asimetrino kako
bi u smjeru pranjenja pruao to manji otpor.
5) Diferencijalni vodostan ima oscilacije u uem oknu sline porastu
pritiska kod tipa vodostana sa priguivaem.
6) Vodostan na Venturi prolazu koristi se na malim padovima i kratkim
dovodnim tunelima, gdje se nastoji iskoristiti uticaj poveane brzine u suenju
na stabilnost vodostana. Ovaj tip je prethodno potrebno ispitati na hidraulikom
modelu.
7) Vodostan sa vazdunim priguivaem zasniva se na injenici da
sabijeni vazduh pri podizanju nivoa vode u vodostanu usporava podizanje vode,
pa kao vodostan sa veim poprenim presjekom.
8) Dvojni vodostan se koristi da bi se poveao njegov popreni presjek.
Ako je dovodni tunel vrlo dugaak moe se sagraditi i sistem vodostana, pri
emu tada treba posvetiti posebnu panju rezonanciji sistema.
Svaka hidroelektrana mora pri putanju u pogon biti sinhronizovana na
mreu, tj. mora proizvoditi struju odreene frekvencije, i to najee 50 Hz ili
60 Hz, a odstupanja smiju biti reda veliini 0,2 %. Poto elektroenegetski
sistem ne dozvoljava promjene frekvencije, u sustavu turbine i elektrinog
generatora mora biti ugraen regulator protoka koji pomae da se zadovolji taj
uslov. Ustvar regulator protoka na osnovu podataka o promjeni protoka vode ili
njenog pritiska mijenja poloaj lopatica sprovodnog kola, a ponekad i lopatica
turbine, tako da bi se prilagodili protok i pad H, pa da snaga ostane konstantna,
jer je jasno da se pri smanjenju pada H mora poveati protok vode Q i obrnuto.
Pri ukljuivanju turbine u pogon prazni se vodostan i u njemu nivo vode opada
ime se smanjuje pad H na turbini. Da bi snaga ostala ista, regulator poveava
protok, ime se dodatno poveava pranjenje vodostana. Obrnuti ali slian
proces odvija kod zaustavljanja turbine, i tada regulator smanjuje protok i
poveava oscilaciju, odnosno nivo vode u vodostanu. Prema tome, regulator
ima tendenciju poveanja, amplificiranja oscilacija vode u vodostanu. U sluaju
da je vodostan malog poprenog presjeka, pri emu su oscilacije vode u
vodostanu prilino velike, kao i da je vodostan sa relativno malim gubicima koji
slabo priguuju oscilacije, tada uticaj regulatora moe biti vei od uticaja trenja
to prouzrokuje pojavu progresivnih oscilacija. Vodostan, dakle, mora biti tako
dimenzionisan da se oscilacije vode u njemu u svakom sluaju amortizuju.
Stabilnost vodostana se obino ispituje na najnepovoljniji sluaj, a najee su
to uslovi rada kad je akumulaciono jezero, tj. gornja voda, na najnioj koti,

46

Dean Ivanovi
zatim, kada je kota donje vode najvia, kad je tunel glatak i kad je manevar
parcijalnog poveanja snage od 50% - 100% [31].
Izbor oblika i dimenzija vodostana jedan je od sloenijih problema u
hidroenergetici i rjeavaju ga zajedniki projektant i isporuilac turbine, jer od
toga zavisi pravilan rad hidroelektrane. Proraunate vrijednosti provjeravaju se
za sloenije sluajeve na hidraulikom modelu. Ako je i odvod pod pritiskom, u
proraunu treba onda razmotriti spregnuti rad dovoda i odvoda.
Na ulazu u pritisnu cijev, koji moe biti u vodostanu ili neposredno iza
njega, postavlja se zatvara. Ako je u vodostanu, onda je on tablastog tipa i sa
mehanizmom za podizanje, koji se nalazi iznad maksimalnog nivoa vode u
vodostanui. Kada se povea brzina vode, zatvara se zatvara automatski i brzo,
a sve zbog pucanja pritisne cijevi. Iza tablastog zatvaraa postavlja se cijev za
odzraivanje pritisne cijevi, a u zatvarau otvor za njeno punjenje. Poto
vodostan mora biti u donjem dijelu otvoren, gornji dio ima izlaz s pristupnim
tunelom. Ako ima vie pritisnih cijevi, teko je smjestiti sve zatvarae u
vodostan, i zbog toga se postavljaju leptirasti zatvarai u pritisne cijevi,
smjeteni u posebnoj zasunskoj komori ili neki drugi tip cijevnih zasuna. esto
se ugrauju dva zatvaraa zbog sigurnosti.
2.3.1.4 PODZEMNA MAINSKA ZGRADA

Podzemne mainske zgrade na hidroelektranama poele su se sve vie

graditi tek poslije Drugog svjetskog rata, ali ipak jo uvijek u upotrebi ima vie
nadzemnih mainskih zgrada. Izbor poloaja podzemne mainske zgrade spada
u dio planiranja poloaja cijele hidroelektrane, a prethode mu dugotrajna i
sloena istraivanja, kao i ekonomske analize. Za podzemne mainske zgrade
potrebno je da stijene budu relativno povoljnih elastinih svojstava, kao i da se
ne oekuje vei priliv podzemnih voda. Pri odreivanju poloaja mainske
zgrade potrebno je izabrati povoljnu lokaciju s obzirom na pad slojeva, utvrditi
elastine osobine stijena, diskontinuitete i naprezanja u pojedinim fazama
kopanja i nakon dovrenja iskopa. Metoda konanih elemenata, uz prethodna i
naknadna mjerenja, moe pomoi da se rijee svi problemi stabilnosti.
Dimenzije mainske zgrade zavise od broja vodnih turbina i njihovoj snazi, od
smjetaja transformatora i razvoda nieg napona u mainskoj zgradi i izvan nje.
Na irinu mainske zgrade utie i poloaj dovodne pritisne cijevi, kao i poloaj i
vrsta predturbinskog zatvaraa.
Kod nadzemne mainske zgrade, transformatori su smjeteni ispred ili iza
nje, a rasklopna postrojenja nieg napona u posebnoj zgradi, dok je komanda
uvijek u produenju glavne zgrade. Meutim, kad je mainska zgrada podzemna
, transformatori su smjeteni u glavnom predvorju ili u posebnoj upljini, dok
predturbinski zatvarai mogu biti unutar mainske zgrade ili u posebnoj upljini,
47

Hidroenergija
paralelno duoj osi mainske zgrade. Isto tako, da se raspon mainske zgrade ne
bi morao poveavati, a da zatvarai ipak
ostanu unutar zgrade, pritisni cjevovod
do turbine se dovodi i pod manjim uglom
od 90 prema duoj osi mainske zgrade.
Nosivost glavne dizalice u mainskoj
zgradi zavisi od teine rotora, a visina od
poda do dizalice od potrebnog prostora
za njegovo prenoenje prilikom ugradnje
Slika 2.45 Mosna dizalica unutar podzemne mainske zgrade
i popravke, slika 2.45. Mainska zgrada
ima sistem drenae, koji obezbeuje
zgradu od poplava, tako da se bunar za drenane pumpe nalazi obino izmeu
turbina. Kabal za vezu s dalekovodima vodi se kroz posebni tunel, koji slui i za
ventilaciju ili kao izlaz u vanrednim okolnostima za nudu.
Najvea podzemna mainska zgrada svijetu je u hidroelektrani Robert
Bourassa ,Quebec, Kanada, sa instalisanom snagom od 5 616 MW, i sa 16
vodnih turbina, a pad vode je 137,2 m. Hidroelektrana Churchill Falls,
Newfoundland i Labrador, Kanada ima drugu najveu podzemnu mainsku
zgrad u svijetu, sa instalisanom snagom od 5428 MW, i sa 11 vodnih turbina.
Mainska zgrada je dugaka 232 metra, 45 metara visoka, 19 metara iroka i
smjetena 330 metara ispod nivoa tla. Dva dovodna tunela su duga 1692 metra
svaki, a pad vode je 312,4 metra.
2.3.1.5 BRANA

Brana je hidrotehnika graevina koja pregrauje vodotok ili drugu vodenu

masu radi zadravanja nivoa vode na potrebnoj visini. Slui za stvaranje
akumulacija zbog kontrolisanog isputanja vode ili retencija za privremeno
zadravanje vode, zatim za zahvat vode radi vodosnabdijevanja ili
navodnjavanja, kao i u druge svrhe. Procjenjuje se da danas ima oko 800.000
brana irom svijeta, od toga 40.000 preko 15 m visine [32].
2.3.1.5.1 VRSTE BRANA

Visina podignutog nivoa vode zove se uspor. Brane mogu biti stalne,
pokretne ili mjeovite. Stalne brane su nepomine masivne graevine, koje ne
mogu regulisati vodostaj uzvodno od brane, a viak vode se prelijeva preko
krune brane. Brane mogu biti nasute, i to od kamena, to je danas rijetko ili
armirano-betonske. Ukoliko se vodostaj ne moe regulisati, onda se podiu
stalne brane uglavnom samo u gornjem toku planinskih vodotoka ili u duboko
usjeenim koritima, gdje dizanje vodostaja kod prelijevanja velikih voda ne
prouzrokuje tete na obalnom podruju. Stalne se brane grade do visine od
priblino 15 m, i ako im je visina vea ili ako zatvaraju dolinu u brdovitom
terenu, zovu se dolinske pregrade, a ako se grade od zemljanog nasipa, tada se
zovu usporni nasipi. Brane koje su visoke do 15 m nazivaju se niske brane, a
48

Dean Ivanovi
vie od toga su visoke. Pokretne brane sastoje se od pokretnih konstrukcija, tzv.
zatvaranica, i njihovim dizanjem ili sputanjem otvara se potrebni proticajni
presjek vodotoka, tako da se regulie proticanje vode kroz branu, a time i
vodostaj uzvodno od brane. Prema meunarodnom standardu (engl.
International Commission on Large Dams, ICOLD), u visoke brane spadaju sve
one brane ija visina od temelja do krune iznosi vie od 15 m, kao i one vie od
10 m koje imaju duinu po kruni veu od 500 m, vee akumulaciono jezero od
100.000 m3, ili ako preko njih treba proputati koliinu vode veu od 2000 m3/s.
Sve ostale brane su niske brane [33].
Niska brana uglavnom ima zadatak da skree vodni tok ili da podie nivo
vode rijeke i na taj nain omoguava plovidbu. Stvara i koncentraciju pada, to
omoguava iskorienje vodne snage. Moe se takoe iskoristiti i za vodene
sportove, moe sluiti i za zadravanje nanosa,
zati za sprjeavanje erozije itd. Niske brane
slue i za skretanje vode u cilju napajanja
kanala za navodnjavanje polja, kanala za
snabdijevanje
industrijskih
postrojenja,
plovnih kanala, kao i tunela koji odvode vodu
do hidroelektrana. Visoke brane, meutim,
slue za stvaranje akumulacionog ili
Slika 2.46 Brana visoka 221m
vjetakog jezera koje se moe upotrijebiti za
pogon hidroelektrane, navodnjavanje ili duu plovidbu, slika 2.46
Prema materijalu od kojeg se grade brane razlikuju se masivne brane od
kamena ili od betona i armiranog betona, kao i nasute brane od zemlje, pijeska,
ljunka ili kamena. Na masivnoj pregradi razlikuju se uzvodni dio izdignut
iznad korita odnosno tijelo brane, koje se suprostavlja pritisku vode, i nizvodni
dio, obino u obliku ploe poloene po koritu, a zove se slapite. Prednji
uzvodni dio, koji je uglavnom vertikalan, produuje se do stjenovite ili
nepropusne podloge obala rijeke, a tako isto se i zavrava Na isti nain se
zavrava i prag slapita na nizvodnom dijelu. Danas se masivne brane grade
iskljuivo od betona. Kako je glavni problem u vezi s ovim branama
proputanje velike koliine vode, to se ostavljaju protona polja ili prelivi u
tijelu brane, na kojima se smjetaju pokretne ustave ili zatvaranice. Od
topografskih i hidrolokih uslova zavise visine ustava, irina i broj protonih
polja, i one mogu obuhvatati cijelu duinu brane ili samo jedan dio. irina
jednog polja moe iznositi i do 50 m, i to kod valjkastog tipa ustava, dok kod
drugih ona obino ne prelazi 30 m, i najvie ustave ne prelaze visinu od 20 m.
Nasute brane se dijele u dvije grupe: zemljane brane od homogenog materijala, i
zemljane i kamene brane od nehomogenog materijala, grade se ili na stijeni ili
na tlu zemlje. Materijal od kojeg se grade, u izvjesnoj mjeri proputa vodu, tako
da postoji procjeivanje iz gornje u donju vodu. Zato je brana do depresijske
linije zasiena vodom, a iznad te linije die se kapilarna voda. Ako je temeljni
49

Hidroenergija
sloj nepropustan, onda voda izlazi na nizvodnoj strani kao izvor, koji se uklanja
postavljanjem drenaa.
Prema nainu suprostavljanja pritisku vode brane mogu biti gravitacijske,
lune i raslanjene. Svojom teinom
gravitacijske brane, slika 2.47, se odupiru
optereenju od vode i drugih sila. Na branu
djeluju spoljanje sile kao to je pritisak kojeg
stvara voda na uzvodnoj strani brane, zatim
uzgonska sila vode na spoju izmeu temelja i
tla, pritisak leda u akumulacionom jezeru i to
naroito u u hladnim predjelima, pritisak
Slika 2.47 Gravitacijska brana
zemlje, kao i pritisak istaloenog nanosa,
odnosno mulja. Od unutranjih sila na branu djeluje sopstvena teina, pritisak
vode u porama ili kapilarama, zatim sile koje nastaju uslijed promjene
temperature betona, kao i sile uslijed
skupljanja betona, tj. zaostala naprezanja.
Dotle, lune brane prestavljaju zapravo
zakrivljene ploe, preko kojih se optereenje
prenosi na temelje u dnu i na bokove, slika
2.48. Ukoliko imaju i neke elemente
gravitacijske brane, onda se one zovu lunogravitacijske brane, a ako su dio rotacijskih
Slika 2.48 Lucna brana
tijela raznog oblika, zovu se ljuskaste ili
kupolne brane., Lune brane su nastale sa idejom da bi se utedilo na
trokovima materijala i vremenu izgradnje, i zbog smanjenih dimenzija one
imaju mnogo vee deformacije, tako da je za
njih od velikog znaaja i pitanje vrstoe
betona. Raslanjene brane su obino stubovi
ili potpore na koje se oslanjaju ploe ili
svodovi, slika 2.49, tako da svaki od stubova
mora na tlo prenositi optereenje jednog
polja. Ideja je isto tako uteda na trokovima
materijala i vremenu izgradnje, i to onda
Slika 2.49 Raclanjena brana sa lukovima
kada se ne mogu izvesti lune brane.
Uglavnom se razlikuju tri tipa brana s meusobno odijeljenim elementima:
olakane gravitacijske brane, nagnute ploe one na potpore i lukovi oslonjeni na
potpore.
2.3.1.5.2 IZGRADNJA

BRANE

Glavni uslov za bezbjednost brane je prikladno izvoenje njenog temelja,

na mjestu koje je po geomorfolokim, litolokim i strukturnim uslovima
pogodno za prihvatanje konstrukcije brane. Zavisno od tipa brane, teren treba da
ima odreena svojstva i to sa gledita stabilnosti, postojanosti i nepropusnosti, i
50

Dean Ivanovi
utoliko bolja ukoliko su vea optereenja koja e na branu djelovati. Potreban je
tim strunjaka razliitih profila, s obzirom da prethodna istraivanja moraju da
obuhvate detaljna geoloka snimanja, buenja, istraivanja geotehnikih osobina
stijena, kao i hidrologije terena. Studije se ne smiju vriti na brzinu, pa je za njih
potrebno ak i nekoliko godina. Isto tako studije i istraivanja moraju
obuhvatati i cijelo podruje budueg akumulacionog jezera. Sva ova ispitivanja
najvie su vana za pravilno odreivanje potrebne visine brane, nepropusnosti
podruja kao i potrebnih tehnikih mjera obezbeenja. Takoe, studije moraju
obuhvatiti i svu ekonomsku problematiku u vezi sa potapanjem podruja i
preseljenjem stanovnitva, kulturnih spomenika itd.
Masivne brane obino se grade u dvije ili vie faza. Posebnim zagatom
najprije se pregradi korito rijeke na onoj strani gdje su predvieni ispusti, a kada
se ovi izgrade i opreme, puta se voda preko njih, a zatim se novim zagatom
pregradi preostali dio rijeke. Visina zagata zavisi od trajanja izgradnje brane i
od hidrolokih karakteristika rijeke, i obino se odreuje tako da se za vrijeme
izgradnje ne dozvoli plavljenje iskopa. Meutim, za visoke brane takav
postupak nije mogu na veim rijekama, tako da se problem rjeava to se cijelo
korito rijeke pregradi pomou uzvodne i nizvodne pomone brane, na dovoljnoj
udaljenosti od graevinskog iskopa, a voda se posebnim obilaznim tunelima
sprovodi izvan rijenog korita. Brana se moe betonirati od rijenog ljunka ili
od drobljenog kamena odreene granulacije, koji mora biti prethodno dobro
ispitan. Organizacija radova na betoniranju prestavlja sloen problem koji treba
dobro prouiti, a naroito za visoke brane. Pri ugradnji betona pojavljuje se i
termiki problem, jer temperature dostiu 40 C, a ponekad i vie, pa se mora
kontrolisati termoelementima. Betoniranje blokova brane vri se naizmjenino
po slojevima visine 1,5 do 2 m. Za sabijanje betona potrebno je koristiti
vibratore sa velikim brojem vibracija, do 10000 (min 1 ). Izmeu horizontalnih
slojeva nastaju radni prekidi, jer se novi sloj moe betonirati tek poslije 3 do 5
dana, jer je potrebno ohladiti raniji sloj. Ako su, pak, radovi uurbani, suvina
toplota mora se odvestii pomou cijevi, koje se polau na svaki horizontalni sloj
kroz koje tee hladna voda. Zbog bolje nepropusnosti brane zahtijeva se velika
gustina betona, a za lune brane trai se i velika vrstoa.
2.3.1.5.3 DODATNI ELEMENTI

BRANE

Prilikon planiranja izgradnji brana potrebno je predvidjeti brodske

prevodnice, riblje staze, korita za proputanje drva i drugo. Brodske prevodnice
sastoje se od jedne ili dvije brodske komore, to zavisi od prometa na rijeci. To
su obino vrlo skupi dijelovi brane, posebno kada se radi o platformi za dizanje
brodova. Potrebne su i riblje staze da bi se ribe kretale uzvodno ili nizvodno.
Obino se sastoje od niza bazena, iji se nivoi vode postupno sniavaju iz
gornje u donju vodu, a razlika je u visini najvie 4 metra. Brodska prevodnica je
graevina koja slui za izravnavanje plovnog puta, odnosno omoguava
brodovima da svladaju razlikue u nivoima vode, koja nastaje zbog prirodnih ili
51

Hidroenergija
vjeakih prepreka na vodnom putu. Kada je na plovnom putu potrebno dignuti
ili spustiti plovilo za visinu plovne
stepenice, to se ostvaruje pomou brodske
prevodnice, brodske platforme za dizanje
ili brodske uspinjae. Granica primjene
brodske prevodnice je visinska razlika od
20 do 25 m na zemljanom tlu, odnosno 30
do 35 m na stjenovitom tlu. Nizom
brodskih prevodnica se moe savladati
Slika 2.50 Rotirajuca brodska prevodnica
visinska razlika od 40 do 60 m, dok je za
visinske razlike vee od 70 m najee
opravdana upotreba brodske platforme za dizanje, slika 2.50.
Riblja staza je hidrotehnika graevina koja obilazi brane, ustave i brodske
prevodnice, i omoguava ribama koje se sele, da stignu do mjesta za
mrijetenje. Do druge strane pregrade ribe obino prelaze riblje staze plivanjem
ili preskakivanjem, i zato brzina vode mora biti dovoljna da ribe mogu prei
prepreke, ali ne smije biti ni prevelika da se riba ne bi izmorila, te je esto
postavljanje odmaralita na ribljim stazama.
2.3.1.5.4 RUENJE I OSMATRANJE BRANE

U Evropi i Sjevernoj Africi do 1970. godine sruilo se 12 brana, a u isto

vrijeme u Americi oko 110 brana, od ega je 65% bilo nasutih. Sva ruenja
obino prate vee ili manje nesree. Prema jednoj statistici uzrok ruenja je u
40% sluajeva bio lom u temelju, u 23 % sluajeva nedovoljan kapacitet
preliva, u 12% sluajeva nedovoljne dimenzije brane, u 10% sluajeva
neravnomjerno slijeganje, a u 15% neki drugi uzrok. Ruenje brane se moe
sprijeiti ako se pravovremenim posmatranjem deformacija utvrde poremeaji
tako da se onda moe prisilno isprazniti jezero i time ublaiti nesrea ili ak
sauvati brana, ukoliko uklone uzroci.
Mjerenje deformacija visokih objekata i hidroelektrana vri se sa ciljem
obezbjeivanja od moguih iznenadnih i nepredvidljivih pojava na objektima,
tj. na brani i mainskoj zgradi, kao i zatita okoline i nizvodnog podruja od
teta i katastrofa. Zbog racionalnog odravanja objekata u toku korienja,
geodetsko-tehnikim praenjem prikupljaju se potrebni podaci pomou
najpreciznijih geodetskih mjerenja. Vano je da se na vrijeme zabiljee svi
dogaaji i stanja koji bi mogli uticati na sigurnost objekata. Geodetska mjerenja
pomjeraja obuhvataju sva mjerenja u svrhu odreivanja promjene oblika objekta
ili tla pod uticajem spoljanjih ili unutranjih sila. Objekt se idealizira
odreenim brojem taaka, iji se poloaj odreuje u odnosu na referentnu ili
osnovnu geodetsku osnovu izvan podruja moguih pomjeraja. Zatim se
geodetskim metodama odreuju promjene poloaja pojedinih taaka na objektu,
a deformacija se moe utvrditi na osnovu rezultata mjerenja pomjeraja. Stvarno
52

Dean Ivanovi
ponaanje objekta moe se utvrditi samo dobro osmiljenim i kvalitetno
izvedenim posmatranjima, kao i strunom obradom podataka.
2.3.2 VELIKE HIDROELEKTRANE
Uticaji koje velike hidroelektrane mogu imati na ekosistem zavise od: 1.
Veliine i brzine protoka rijeke na kojoj je hidroelektrana smjetena, 2.
Klimatskih uslova i oblika sredine prije izgradnje hidroelektrane, 3. Vrste,
veliine i konstrukcija elektrane i naina na koji je pogonski voena, 4. Ukoliko
postoji vie od jedne elektrana na istoj rijeci, i ako nijesu relativno blizu jedna
drugoj, mogue je da uticaji na ekosistem jedne elektrane zavise od uticaja
druge elektrane.
Tri najvee hidroelektrane u svijetu su: Tri klisure (Kina), Itaipu
(Brazil/Paragvaj) i Huverova (SAD).
Hidroelektrana Tri klisure u Kini, kao najvea hidroelektrana u svijetu,
putena je u pogon 2009.godine., slija 2.51. Ona e zadovoljiti oko 10%
kineskog konzuma, i sa 26 velikih turbina proizvodie 85 milijardi kilovatsati
struje, to je kao i 18 srednjih
nuklearnih
elektrana.
Obuzdae se Jangce, trea
najdua rijeka svijeta, poslije
Amazona i Nila, tako da e se
smanjiti katastrofalne poplave
u kojima je samo u 20. vijeku
stradalo vie od pola milijona
ljudi. Visina brane e biti 185
m, duina 2309 m, dok e na
vrhu biti iroka 18 m, a uz
Slika 2.51. Hidroelektrana Tri klisure u Kini
dno 124 m. Akumulaciono
jezero e biti dugako vie od 600 kilometara. Samim tim plovnost rijeke
Jangce e se poveati, ista hidroenergija e smanjiti upotrebu neistog fosilnog
goriva, tj. uglja, kojim se zagauju ume i stanovnitvo ne samo u Kini nego i u
susjednim dravama, a olakae se slanje vode s juga na suni srednji i sjeverni
dio Kine. Poplavljeno je 29 km 2 , potopljena su dva velika i 116 manjih
gradova, i raseljeno je vie od milijon stanovnika, tako da e u vjetakom
jezeru zavriti sva prljavtina potopljenih gradova, fabrika i bolnica, kao i vie
od tri hiljade industrijskih i rudarskih preduzea.
Hidroelektrana Itaipu se nalazi na rijeci Parana, tj. na granici Brazila i
Paragvaja, i ona je najvea hidroelektrana na svijetu, i to je zajedniki poduhvat
Brazila i Paragvaja, slika 2.52. Instalisana snaga hidroelektrane je 14 GW, sa 20
generatora od po 700 MW. Rekord u proizvodnji struje je postignut 2000.god.
53

Hidroenergija
kada je proizvedeno 93,4 milijarde kilovatsati energije, a to je 93% ukupne
potronje u Paragvaju i 20% ukupne potronje elektrine energije u Brazilu.
Sporazum o izgradnji brane i hidroelektrane je zakljuen 1973., vjetako jezero
je formirano 1982., prvi generatori sa radom su poeli 1984., a posljednji 2006.
i 2007.godine. Po meudravnom ugovoru, nije dozvoljeno putati u rad vie od
18
turbina
istovremeno.
Ameriko
udruenje
graevinskih inenjera je 1994.
godine proglasilo branu Itaipu
za jedno od Sedam uda
modernog svijeta. Za izgradnju
brane upotrijebljeno je 50
milijona tona zemlje i kamena, a
od betona upotrijebljenog za
izradu brane bilo bi mogue
izgraditi
210
fudbalskih
stadiona
veliine
Marakane
u
Slika 2.52. Hidroelektrana Itaipu
Brazilu. Od elika koji je
upotrijebljen za izgradnju, moglo bi se napraviti 380 Ajfelovih tornjeva u
Parizu, dok je iskopana koliina zemlje 8,53 puta vea od one iskopane pri
gradnji Eurotunela. Na izgradnji hidroelektrane je radilo oko 40.000 ljudi.
Duina brane je 7234,5 m, a visina 225 m, dok je maksimalni protok vode 62
000 m 3 /s.
Prolo je sedamdesetpet godina otkako je izgraena Huverova brana
(SAD), i nije vie najvia, niti najvea ni najsnanija u smislu energije koju daje
njena elektrana, slika 2.53. Huverova brana se nalazi u Crnom kanjonu ( Black
Canyon), na granici izmeu Nevade i Arizone, oko 50 km jugoistono od Las
Vegasa. Hidroelektrana ispod
Huverove (Hoover) brane
nije vie najvea, ni u svijetu
niti u Americi, ali sa svojih
17 generatora, proizvodi jo
uvijek energije koju bi dale
dvije nuklearne elektra ne
oko
2
078
MW.
Akumulacijsko jezero je
najvee vjetako jezero u
SAD, dugako je 177 km,
najvee dubine 152 m,
Slika 2.53. Huverova brana
kapaciteta 35 milijardi m 3
vode, to je ekvivalent dvogodinjeg prosjenog protoka itave rijeke Kolorado.
54

Dean Ivanovi
2.3.3 REVERZIBILNE HIDROELEKTRANE
Dok kod konvencionalnih hidroelektrana voda iz akumulacijskog jezera
protie kroz postrojenje i nastavlja dalje svojim prirodnim tokom, kod drugih
vrsta
hidroelektrana,
tzv.
reverzibilnih
hidroelektrana
(pumped-storage plant), postoje
dva skladita vodene mase, i to:
1. gornja akumulacija koja je
ista kao i akumulacija klasinih
hidroelektrana, tako da se
izgradnjom brane osigurava
akumulacija vode, koja protie
kroz postrojenje i proizvodi
elektrinu energiju; 2.donja
akumulacija u koju se voda koja
Slika 2.54 Reverzibilna hidroelektrana
izlazi iz hidroelektrane ulijeva,
umjesto da se vraa u osnovni tok rijeke, slika 2.54., [34].
j

U razdoblju niske potranje elektrine energije voda se pumpa iz nieg u

vii rezervoar vode, dok u razdoblju vie potranje za elektrinom energijom
voda se proputa, kroz turbinu natrag u nii rezervoar i pritom se proizvodi
elektrina struja, slika 2.55, na kojoj je sa 1 oznaen rad pumpe, a sa 2 rad
turbine. Reverzibilna turbina-generator ponaa se i kao pumpa i kao turbina.
Obino se koristi Francis turbina.
Postoje postrojenja koja koriste
2
naputene rudnike kao nie rezervoa
re, ali u veini sluajeva su to prirod
ni rezervoari ili ak vjetaki tj.
iskopani rezervoari. Uzimajui u
obzir gubitke uslijed isparavanja
akumulirane vode, kao i gubitke usli
1
jed pretvaranja, priblino 70% do
85% elektrine energije koja se
koristi za pumpanje vode u vii
Sati
Slika 2.55 Utroena i generisana snaga RHE rezervoar moe biti ponovo dobije
no. Ova tehnologija je danas najis
plativija u smislu uvanja velike koliine elektrine energije, ali investicijski
trokovi i prisutnost problema s obzirom na razliku u visini izmeu ova dva
rezervoara su glavni faktori pri odluivanju o izgradnji. Niska gustina energije
pumpanog gornjeg rezervoara iziskuje ili veliku koliinu vode ili veliku razliku
u visini nivoa vode izmeu dva rezervoara. Poto 1m 3 vode, ija masa iznosi
1000 kg, na visini od naprimjer 100 m u odnosu na referentni nivo ima
potencijalnu energiju od oko 0,272 KWh, to jedini nain da se stvori znaajnija
55

Hidroenergija
koliina elektrine energije, je taj da postoji velika koliina vode na to viem
nivou iznad donjeg rezervoara. Na nekim podrujima ovo se pojavljuje
prirodno, a na mjestima gdje toga nema ovjek svojim djelovanjem to
omoguava.
Iako su investicijski trokovi za izgradnju rezervoara sa vodom prilino
visoki, reverzibilni sistem je vrlo ekonomian jer poravnava razlike u
optereenju mree, dozvoljavajui termoelektranama, nuklearnim elektranama i
obnovljivim izvorima energije da snabdijevaju sistem energijom. Ovo ustvari
omoguava da sistem radi s vrnom iskoristivou, pri emu se izbjegava rad na
makimalnom optereenju gore navedenih elektrana, ime se ostvaruju velike
utede sve skupljih goriva. Reverzibilni sistemi sa gornjim pumpnim
rezervoarom (pumped-storage) pomau kontrolisanje frekvencije elektrine
mree i omoguavaju stvaranje zaliha. Tako naprimjer, termoelektrane znatno
tee podnose iznenadne promjene za potranjom elektrine energije, jer ujedno
mogu prouzrokovati nestabilnost frekvencije i napona mree, dok se
reverzibilne elektrane, kao i ostale hidroelektrane, veoma dobro nose sa
promjenama optereenja.
Reverzibilna hidroelektrana prvi put je izvedena 1890. godine u Italiji i
vajcarskoj, dok su se reverzibilne turbine pojavile tek 1930. godine, koje mogu
raditi i u reimu turbina-generator i kao pumpa pogonjena elektromotorom.
Posljednja tehnologija na ovom polju su maine sa promjenjivom brzinom
obrtanja zbog vee energetske efikasnosti, i one proizvode elektrinu energiju u
sinhronizaciji sa frekvencijom mree, dok kao pumpa djeluju asinhrono. Danas
se reverzibilne hidroelektrane sa sistemom pumpnog rezervoara koriste kako bi
se izjednaio kolebljivi izlaz (output) intermitentnih izvora energije. Pumpni
rezervoar apsorbuje optereenje u razdobljima visoke proizvodnje energije i
niske potranje, jer tada cijene elektrine energije mogu biti blizu nule ili
povremeno ak i negativne. To zapravo pokazuje da postoji vie elektrine
energije nego to optereenje moe apsorbovati. Naime, to se dogaa samo
zbog vjetra, jer to se vie struje dobija iz vjetra, mogunost za tako neto raste.
Elektrane sa pumpnim rezervoarom e postati posebno vani kao balans za
proizvodnju elektrine struje iz fotonaponskih (PV) obnovljivih izvora.
Evropska unija je 1999. godine imala 32000 MW instalisane snage u
obliku reverzibilnih hidroelektrana od ukupno 188000 MW instalisane snage
svih hidroelektrana, to je 5,5% od ukupnog kapaciteta proizvodnje u EU, dok
su SAD u 2000. godini imale oko 20000 MW instalisanih u obliku reverzibilnih
hidroelektrana, tj. 2,7% od ukupne instalisane snage.
Danas se ispituje upotreba rudnika soli u svrhu podzemnih rezervoara koji
bi sluili kao nie brane i pored nepoeljnog otapanja soli to moe predstavljati
problem. Ako se pokau dostupnima, podzemni sustemi mogli bi uveliko
poveati broj lokacija gdje bi se elektrina energija dobijala sistemom pumpnih
56

Dean Ivanovi
rezervoara, to je i prednost s obzirom da rastvor soli ima za oko 20% veu
gustinu nego svjea voda. Novi planovi za sisteme pumpnih rezervoara
predviaju da se iskoriste to je mogue vie vjetroturbine ili solarna energija za
pogon pumpi. To bi moglo omoguiti da cijeli proces bude mnogo energetski
efikasniji i da se izjednai promjenljivost energije dobijene od sunca ili vjetra.
2.3.4 MALE HIDROELEKTRANE
Male hidroelektrane su postrojenja u kojima se potencijalna energija vode,
a to je transformirana energija sunevog zraenja, najprije pretvara u statoru
turbine u kinetiku energiju njenog strujanja, a zatim u rotoru turbine u
mehaniku energiju obrtanja vratila turbine i, na kraju, u generatoru u elektrinu
energiju. Smatra se da male hidroelektrane nemaju tetan uticaj na okolinu, za
razliku od velikih hidroelektrana ija se tetnost opisuje kroz velike promjene
ekosistema zbog izgradnje velikih brana, utjecaja na zemljite, poplave, uticaji
na slatkovodni ivi svijet, poveana emisija metana i postojanje tetnih emisija
u itavom ivotnom ciklusu hidroelektrane koje su uglavnom vezane za period
izgradnje elektrane, proizvodnje materijala i transport. Takoe se velike
koliine vode u cjevovodima pitke vode nameu kao potencijalni izvor energije,
tako da se posebno na dijelu cjevovoda oko izvorita, gdje se tok vode kroz
cijevi uglavnom postie samom gravitacijskom silom, postavljaju turbine i
pripadni elektrini generatori koji ne ugroavaju transport pitke vode, a u isto
vrijeme i proizvode elektrinu energiju. Tehnologija vezana za hidroenergiju,
koja se smatra obnovljivim izvorom energije, je tehniki najpoznatija i
najrazvijenija danas u svijetu, sa visokim stupenom energetske efikasnosti, tako
da 22% svjetske proizvodnje elektrine energije pripada malim i velikim
hidroelektranama [35],[36].
2.3.4.1 DJELOVI MALE HIDROELEKTRANE

Mala hidroelektrana se sastoji od svih objekata i djelova koji slue za

skupljanje, dovoenje i odvoenje vode, za pretvaranje mehanike u elektrinu
energiju, kao i za transformac
iju i razvod elektrine energi
je. Karakteristini dijelovi ma
le hidroelektrane su: brana ili
pregrada, zahvat, dovod, vod
na komora ili vodostan, pritis
ni cjevovod, mainska zgrada
u kojoj se nalazi turbina i
generator, i odvod vode. Zavi
sno od tipa hidroelektrane ne
ki od djelova mogu potpuno
S lika 2.56 Protocna (derivaciona) mH E
izostati, a u drugim sluajevi
ma moe isti dio preuzeti vie funkcija, slika 2.56, [34].
57

Hidroenergija
Brane ili pregrade imaju viestruku namjenu i slue za skretanje vode sa
njenog prirodnog toka prema zahvatu hidroelektrane, kao i za poveavanje
nivoa vode zbog postizanja boljeg pada i ostvarivanje akumulacije. Vodu
zaustavljenu pregradom prima zahvat i upuuje je prema hidroelektrani. Postoje
dva tipa zahvata, zahvat na povrini i zahvat ispod povrine. Dovod spaja zahvat
sa vodnom komorom, odnosno vodostanom, i on moe biti izgraen kao kanal
ili tunel. Tunel se gradi kao pritisni ili gravitacijski, i hidroelektrane sa pritisnim
tunelom su znatno fleksibilnije u pogonu jer mogu bez ikakvih djelovanja pratiti
promjene optereenja. Pritisni cjevovod za transport vode iz vodne komore do
turbine najee se izrauje od elika, a za manje padove moe i od betona.
Gravitacijsko dovoenje vode izvodi se u kanalima ija je konstrukcija takva
tako da se postignu najmanji hidrauliki gubici, sa profilom uglavnom
trapeznog oblika i slobodnom nivou tenosti u njemu. Na kraju dovodnog
cjevovoda nalazi se vodna komora, i njeno dimenzioniranje ima veliki uticaj na
pravilno funkcioniranje hedroelektrane. Generatori zajedno sa turbinama se
nalaze u mainskoj zgradi, i postavljaju se uglavnom vertikalno zbog
ekonominijeg izvoenja hidraulikog dijela elektrane. Hidrogeneratori sa
horizontalnom osovinom montiraju se u postrojenjima manje snage ili kad dvije
Pelton ili Francis turbine pogone jedan generator. Na ulazu u pritisni cjevovod
nalazi se zatvara koji ima sigurnosnu ulogu, i on automatski spreava dalji
dotok vode u cjevovod ako pukne cijev, dok postavljanje zatvaraa na kraju
pritisnog cjevovoda zavisi od broja turbina koje su spojene na jedan cjevovod.
Vodna turbina je pogonski ureaj u kojemu se potencijalna energija vode
pretvara u kinetiku energiju, a zatim promjenom koliine kretanja u radnom
kolu, u mehaniku energiju obrtanja vratila turbine i generatora. Vratilo
turbinskog radnog kola spojeno je sa generatorom u kojem se mehanika
energija obrtanja pretvara u elektrinu energiju. Prema nainu pretvaranja
energije odnosno prema promjeni pritiska vode pri strujanju kroz radno kolo,
vodne turbine se dijele na: predpritisne ili reakcijske i turbine slobodnog mlaza,
odnosno akcijske ili impulsne turbine. Predpritisnim turbinama nazivaju se
vodne turbine u kojima je pritisak na ulazu u rotor vei od onoga na njegovom
izlazu, i u njima se dio potencijalne energije transformie u kinetiku energiju u
statoru, a dio u rotoru. Zakretanje radnog kola prouzrokuje promjena koliine
kretanja i reaktivne sile, tj. razlika pritiska, Koriolisova sila itd. U predpritisne
turbine spadaju Francisova, Kaplanova, Propelerna (Kaplanova sa nepokretnim
rotorskim lopaticama) i Deriazova turbina. U turbinama slobodnog mlaza
pritisak je na ulazu u rotor jednak pritisku na njegovom izlazu, jer se sva
potencijalna energija transformie u kinetiku energiju vode u statoru turbine.
Zakretna sila nastaje samo na osnovu promjene koliine kretanja zbog skretanja
mlaza u radnom kolu. Turbine slobodnog mlaza su Pelton, Turgo kao varijanta
Peltonove turbine projektovana da ima veu specifinu brzinu, i Banki-Michell
turbina upotrebljiva za velike vodene tokove i manje padove od Peltonove
turbine koja se obino izvodi sa horizontalnim vratilom.
58

Dean Ivanovi
2.3.4.2 TIPOVI MALIH HIDROELEKTRANA

Zbog zatite ivotne okoline, pod pojmom mala hidroelektrana

podrazumijeva se energetski objekat koji iskoriava hidropotencijal, a
istovremeno ima sljedea svojstva [37],[38]: 1.karakterie ih protoni rad ili
veoma mala akumulacija, tako da je mali uticaj na vodotok; 2.paralelan rad sa
mreom i ugradnja asinhronih generatora; 3. ako je instalisana snaga manja od
100 kW nema izgradnje trafostanice ve se predvia postavljanje transformatora
na stubu; 4. postrojenje mHE se sastoji od brane, odnosno niskog prelivnog
praga koji slui da uspori vodotok prije ulaska u dovodni kanal, dovodnog
kanala i/ili cjevovoda, mainske zgrade i odvodnog kanala; 5. umjesto niskog
prelivnog kanala moe se upotrijebiti tzv. tirolski zahvat; 6. ukoliko je dovodni
kanal zatvorenog tipa onda je on predvien samo za voenje zahvaene vode po
strmim obroncima i veim dijelom je ukopan, a moe biti i potpuno ukopan; 7.
ako je dovodni kanal otvorenog tipa tada je on predvien za vee koliine vode i
po pravilu se nalazi na manje strmim terenima; 8. potrebno je da pritisni
cjevovod bude to manjih dimenzija i predvien je da vodu najkraim putem
dovede do mainske zgrade, odnosno turbine; 9. mainska zgrada je to manjih
gabarita i manipulisanje u njoj je u potpunosti automatizovano; 10. odvodni
kanal je otvoren i kratak i njime se voda vraa iz mainske zgrade u vodotok.
Ova voda je jako obogaena kiseonikom, i ribe se rado zadravaju u ovom
podruju. Ukoliko se pri kategorizaciji i projektovanju malih hidroelektrana
projektant dri ovih deset naela uticaji na okolinu su svedeni na minimum.

Kod malih hidroelektrana se ne praktikuje izgradnja velikih rezervoara

ili akomulacija da bi se koristile zalihe vode kada je to najpotrebnije, jer je
cijena izgradnje relativno velike brane preskupa i ekonomski neisplativa.
Meutim, ukoliko je akomulacija ve izgraena za druge svrhe, kao to su
prikupljanje vode za velike gradove, navodnjavanje, zatita od poplave,
rekreacijska podruja itd, mogue je tada proizvoditi elektrinu energiju
koristei postojei odvod ili prirodni tok vode iz rezervoara ili akomulacije.
Za sluaj da brana nije previsoka moe su ugraditi sifonski dovod, koji
omoguva konstrukciju postrojenja do 1000 kW, i visine najee do 10 m, iako
postoje postrojenja sa sifonskim dovodom instalisane snage do 11 MW kao to
je u vedskoj i visine do 35 m u SAD.
Takoe postoje dvije konstrukcije malih hidroelektrana koje koriste kanal
za navodnjavanje: 1. Ukoliko je je kanal dovoljno velik za smjetaj zahvata,
mainske zgrade, odvoda i bonog obilaska za vodu, i da bi obezbijedili
snabdijevanje vode za navodnjavanje, postrojenje tada mora da sadri bono
obilaenje u sluaju gaenja turbine. Ovakvo postrojenje zahtijeva
projektovanje istovremeno kada i projektovanje kanala za navodnjavanje, jer bi
ugraivanje u kanal koji je ve u funkciji moglo biti vrlo skupo; 2. Kad kanal
ve postoji, onda bi on trebao neznatno da se povea i to za smjetaj zahvata i
59

Hidroenergija
preliva. Da bi se irina zahvata redukovala na minimum, ugrauje se izdueni
preliv, i voda se zatim od zahvata do turbine dovodi kroz pritisni cjevovod, pa
se kroz kratki ispust vraa u kanal, tako da u kanalima uglavnom nema
migracije riba te su i prolazi za ribe nepotrebni.
esto se male hidroelektrane ugrauju u sisteme za vodosnabdijevanje grada.
Naime, voda za pie se isporuuje u grad transportom vode iz povienog
rezervoara kroz cjevovod pod pritiskom. U takvim vrstama instalacije na niem
kraju cjevovoda, tj. na ulasku u postrojenje za proiavanje vode, gubitak
energije vode se ublaava korienjem specijalnih ventila. I zato je postavljanje
turbine na kraj cjevovoda potpuno opravdano, s obzirom da e ionako izguljenu
energiju moi pretvoriti u elektrinu, uz uslov da se izbjegne hidraulini,
odnosno vodeni udar. Radi obezbjeivanja trajnog snabdijevanja vodom mora
biti ugraen sistem obilaznih ventila. Kod nekih sistema za vodosnabdijevanje
turbina ima ispust u otvoreni bazen ili jezero, gdje sistem za kontrolu odrava
nivo vode u njemu, ak i sluaju mehanikog zastoja ili zastoja turbine. Kada
glavni obilazni ventil ispadne iz pogona pojavljuje se predpritisak, tako da se
pomoni obilazni ventil odmah otvara. Kontrolni ssistemi su jo sloeniji za
sluaj kad je izlaz iz turbine podvrgnut protivpritisku vodene mree.
2.3.4.3 PARAMETRI MALIH HIDROELEKTRANA

U energetskom pogledu hidroelektrane povezuju sa moguom proizvodnjom,

koja se obino izraava kao srednja godinja proizvodnja u kWh ili GWh i
dobija se kao aritmetika sredina moguih godinjih proizvidnji u posmatranom
duem nizu godina za koje se raspolae s podacima o ostvarenim dotocima.
Pojam mogua proizvodnja podrazumijeva maksimalnu proizvodnju koja se
moe ostvariti korienjem najvee koliine raspoloive vode pod najpovoljni
jim uslovima, uzimajui u obzir veliinu izgraene hidroelektrane.
Iskoristivi volumen Vi zavisi od veliine izgradnje Qi , tj. od maksimalnog
protoka koji hidroelektrana moe propustiti kroz postrojenje, i odreuje se na
osnovu krive trajanja protoka Q=f(t):
Qi

Vi = tdQ .

(2.21)

Srednji iskoristivi protok Qsi je onaj konstantni protok pri kojem bi za isto
vrijeme na posmatranom profilu toka protekla koliina vode Vi ,

Qsi =

60

Vi
Vi
=
(m 3 / s) .
6
t 0 31,5.10

(2.22)

Dean Ivanovi
Neto snaga P [kW], odnosno srednja iskoristiva snaga koju hidroelektrana
daje na prikljucima generatora, odre]uje se iz jednaine:

P = 9,81 t g Qsi H n [kW],

(2.23)

gdje je: H n (m) neto pad, odnosno tehniki iskoristiva energija vodotoka
smanjena zbog trenja u tunelu i pritisnom cjevovodu, te je neto pad = bruto
pad(prirodni) gubici energije; t - stepen korisnog dejstva turbine; g - stepen
korisnog dejstva generatora;

Qsi - srednji iskoristivi protok. Pri normalnom

optereenju u savremenim hidroelektranama ukupni stepen dejstva = t g

iznosi i do 90%, za vea postrojenja oko 80%, a za manja 75%.
2.3.4.4 INVESTICIONI TROKOVI I TROKOVI POGONA MHE

Osim proizvodnje energije, svako energetsko postrojenje koristi i energiju

za sopstveni rad, pa se ti trokovi nazivaju pogonskim trokovima. Kod sistema
za vodosnabdijevanje u cjevovodima hidraulika snaga, koja se izraava
porastom pritiska vode ponitava se prigunim elementima koji su ustvari
potroai energije. Samo priguenje pritiska moe se dobiti i postavljanjem
turbina na pogodna mjesta u cjevovodu, tako da je iz cjevovoda za vodosnabdi
jevanje mogue dobiti dio energije potrebne za, na primjer, pogon pumpi.
Ukoliko je mogue dobiti viak energije, ta energija se moe dalje eksploatisati
ili prodavati, ime se umanjuju pogonski trokovi postrojenja i dodatno
proizvodi korisna energija uz ekonomske dobiti.
Problemi vezani za projektovanje i putanje u rad male hidroelektrane lee
u ekonomskim i zakonodavnim zahtjevima. Kako je izgradnja male
hidroelektrane ekonomski zahtjevan projekt, danas je uglavnom kljuni
problem nezainteresovanost odgovornih tijela za ulaganja u obnovljive izvore
energije, kao i nedovoljno djelovanje dravnih organa usmjereno na banke da
budu otvorenije ka ulaganju, jer trini interes banaka izostaje zbog niskih
kamata za ovakve investicije, niih nego za ostale trine aktivnosti. Takoe,
dodatni problem predstavljaju i esto nerijeeni imovinsko-pravni odnosi na
potencijalnim lokacijama izgradnje malih hidroelektrana kao i nerijeena
katastarska pitanja i njihovo sporo rjeavanje.
Dok velike hidroelektrane imaju manjih potekoa u konkurenciji sa
drugim konvencionalnim energetskim izvorima, male hidroelektrane, a naroito
vrlo male i one sa malim padom, mogu normalno konkurisati tamo gdje su
uvedene nadoknade za spoljnje trokove povezane sa fosilnim gorivima i
nuklearnom energijom. Poetni investicioni trokovi ulaganja po kW su veliki,
ali su trokovi rada mHE veoma niski, poto nema potrebe plaati gorivo.
Potreban kapital za mHE zavisi od efektivnog pada, protoka vode, geolokih
61

Hidroenergija
parametara, opreme kao to su turbine, generatori itd., zatim od graevinskih
radova, kao i od dinamike cijelog toka. Korienje ve postojeih brana,
pregrada, rezervoara i jezera moe znaajno smanjiti ekoloki utjecaj i same
trokove. Isto tako hidroelektrane sa malim padom i velikim protokom vode
zahtijevaju vea poetna ulaganja, jer graevinski radovi i turbine moraju
podnijeti vei protok vode. Na primjer, ako se uzme u obzir da je 5000 sati puno
godinje optereenje, investicioni trokovi za malu hidroelektranu od 100 kW
bili bi od 0,95 do 1,8 eura po kWh/god. ili od 475 000 do 900 000 eura, dok je
za malu hidroelektranu od 2 MW taj raspon izmeu 0,55 i 0,75 eura po
kWh/god. ili izmeu 5,5 i 7,5 miliona eura. Postoji i procjena investicionih
trokova:
1. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 16,62 m, Q =
8,04 m 3 /s, P = 791,3 kW - do 2500 /kW
2. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 5,33 m, Q = 9,81
m /s, P = 247,35 kW - 2500 4500 /kW
3

3. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 3,11 m, Q = 6,69

m /s, P = 95,47 kW - 4500 6000 /kW
3

4. kategorija vodotokova sa srednjim vrijednostima: H = 0,99 m, Q =

13,08 m 3 /s, P = 73,53 kW - preko 6000 /kW
Za neke mHE u pogonu trokovi pogona iznose od 1,3 do 2,5 /MWh.
Tako su pogonski trokovi prema iskustvenim podatcima iz prakse za malu
hidroelektranu snage 1,4 MW oko 2,48 /MWh), a za malu hidroelektranu
snage 585 kW oko 1,35 /MWh.
2.3.4.5 EKOLOKI UTICAJI

Prednosti male hidroelektrane (mHE) se ogledaju u sljedeem: 1. ekoloki su

vrlo prihvatljive jer proizvodei elektrinu energiju ne emituje ugljendioksid u
okolinu, a to je posebno vano; 2. smanjuje se potronja fosilnih goriva; 3.
pomau u zatiti od poplava, i ne zahtijevaju korienje velikih povrina; 4.
sigurnije i pouzdanije snabdijevanje elektrinom energijom, stupen korisnosti je
i do 90%, a pogonski trokovi su mali; 5. pozitivan drutveni uticaj na regiju,
naroito zapoljavanje. Tako jedan GWh (1 GWh = 1 milion kWh) elektrine
energije proizvedene u MHE znai: 1. izbjegavanje emisije od 480 tona
ugljendioksida CO 2 ; 2. godinje snabdijevanje elektrinom energijom 250
domainstava u razvijenim zemljama, a 450 u zemljama u razvoju; 3. utedu
220 tona goriva ili utedu 335 tona uglja.
to se tie nedostataka mHE, iako su oni prisutni u znatno manjoj mjeri u
odnosu na velike hidroelektrane, jer ove utiu na promjenu vodotoka, ipak je
62

Dean Ivanovi
dosta vjerovatan uticaj mHE na lokalnu floru i faunu, kao to su migracije i
ozljede riba, kvalitet vode nizvodno i sl. Da bi se ublaili ti uticaji, uvode se
mjere za zatitu okoline, a u koje spadaju: prolazi za ribe, rezervni tok,
vienamjenski pogoni, tehnike za smanjenje buke i vibracije, skupljanje i
skladitenje smea, prijateljske turbine za ribe kao i bio-dizajn.
2.3.4.6 MALE HIDROELEKTRANE U SVIJETU

Svjetska instalisana snaga mHE je 2000.godine bila oko 37 GW, ili 37 000
MW. Azija, a naroito Kina je postala lider u proizvodnji hidroelektrine
energije, dok se dananji razvoj energije u Australiji i Novom Zelandu fokusira
na male hidroelektrane. Kanada, kao zemlja sa dugom tradicijom korienja
hidroenergije, razvija male
hidroelektrane kao zamjenu
za
dizel
elektrane
u
udaljenim sredinama bez
razvedene elektrine mree.
Juna
Amerika,
bivi
Sovjetski savez i Afrika
takoer
imaju
veliki,
netaknuti potencijal. Samo u
2005. godini porast je bio od
Slika 2.57 mHE u svijetu-instalisana snaga (%)
8 % u odnosu na 2004.
godinu. i tada je iznosila 66
GW, to je u odnosu na 2000. god. porast za ak 78%, i to vie od 50 % u Kini
(38.5 GW), zatim Japan sa 3.5 GW, i SAD sa 3 GW. Meutim, to je u odnosu
na svjetsku potronju primarne snage, koja je oko 15 TW (15 milijona MW),
samo oko 0,5%, dok je u svjetskoj proizvodnji elektrine energije to uee
2006. god. Iznosilu oko 5,12 %, slika 2.57.
Evropa je druga u svjetskom doprinosu u proizvodnji elektrine energije iz
malih hidroelektrana, i to odmah iza Azije. Danas hidroenergija u EU-27 ima
oko 84% udjela u ukupnoj proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih izvora i
oko 13% ukupne proizvodnje elektrine energije u EU-15. Male hidroelektrane
su 2001.god. u EU-15 doprinijele oko 2% u ukupnoj proizvodnji elektrine
energije, i oko 9% u ukupnoj proizvodnji elektrine energije iz obnovljivih
izvora energije. U novim lanicama Europske unije mHE ine priblino 4.6%
ukupne hidroenergetske proizvodnje, i nijedan od drugih obnovljivih oblika
energije, a to su vjetar, biomasa, fotonaponske elije i sl., u tim zemljama, se ne
moe mjeriti s malim hidroelektranama. U zemljama EU-15 u pogonu ima oko
14000 mHE sa prosjenom instalisanom snagom od 0.7 MW, dok nove lanice
EU-10 imaju oko 2800 mHE, prosjene snage 0.3 MW, a Rumunija, Bugarska i
Turska oko 400 MHE, prosjene snage 1.6 MW.

63

Hidroenergija
2.3.5 HIDROELEKTRANE U CRNOJ GORI
Do sada je od ukupno 9846 GWh raspoloivog hidropotencijala u Crnoj
Gori, preko izgraenih velikih hidroelektrana HE Peruica i HE Piva, kao i
sedam malih hidroelektrana, realizovano oko 1665 GWh odnosno oko 17% od
ukupnog hidroenergetskog potencijala [39]. Ranije je prednost bila data
iskorienju glavnih vodotoka izgradnjom hidroelektrana velikih snaga (HE
Peruica 307 MW i HE Piva 340 MW), tako da se dugo vremena smatralo
da se iz velikuh hidroelektrana moe dobiti dovoljna koliina elektrine energije
za domae potrebe [40]. Crna Gora se zadnjih godina prikluuje trendu
valorizacije potencijala vode kao obnovljivog izvora energije, i to kroz niz
stratekih dokumenata u oblasti energetike. U Crnoj Gori postoji sedam malih
hidroelektrana- mHE, ukupne instalisane snage od 8,72 MW, koje ostvaruju
prosjenu godinju proizvodnju od 21,4 milijona KWh (21,4 GWh). Kako je
ukupna instalisana snaga crnogorskog elektroenergetskog sistema 868 MW, a
od toga veina u dvije velike hidroelektrane (HE Peruica i HE Piva), to je udio
postojeih mHE u snazi proizvodnih jedinica svega 1,1%, dok je udio
proizvodnje mHE u ukupnoj godinjoj proizvodnji elektroenergetskog sistema

Tabela 2.2. Postojee mHE u Crnoj Gori

Crne Gore oko 0,9%. Crna Gora uvozi priblino 1/3 ukupnih potreba za
elektrinom energijom iz drugih sistema, tako da je doprinos mHE u pokrivanju
ukupne potronje jo manji, s obzirom da se dvije trine elektrine energije
prozvodi u dvije velike hidroelektrane, a jedna treina u termoelektrani TE
64

Dean Ivanovi
Pljevlja. U Tabeli 2.2. dati su osnovni podaci o postojeim mHE u Crnoj Gori
[41]. Od 2007. godine u Crnoj Gori su izvrena hidroloka mjerenja na 45
vodotoka, dok se za izradu Katastra malih vodotoka za potrebe izgradnje malih
hidroelektrana instalisane snage do 1 MW trenutno vre mjerenja na 87
vodotoka na teritoriji 13 crnogorskih optina. Prema Tenderu I, Tenderu II i
izdatih energetskih dozvola Crna Gora je do sada dodijelila 16 kocesija za
izgradnju 38 mHE, to se vidi iz Tabele 2.3. [41].

Tabela 2.3. Koncesije u Crnoj Gori za izgradnju mHE

65

Hidroenergija
2.4. HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU
Energija plime i osjeke je oblik hidroenergije koja kretanje mora
prouzrokovano mjeseevim mjenama odnosno padom i porastom nivoa mora,
koristi za transformaciju u elektrinu energiju ili druge oblike energije. Iako je
potencijal ove hidroenergije veliki, do sada jo nema veih komercijalnih
poduhvata na njenoj eksploataciji, [42]. U odreenim djelovima svijeta, gdje su
morske mijene izrazito naglaene, energija plime i osjeke ima veliki potencijal
za proizvodnju elektrine energije. I pored toga to su morske mijene
predvidljivije od energije vjetra ili solarne energije, ipak ovaj nain proizvodnje
elektrine energije ne moe pokriti svjetske potrebe, ali moe dati veliki
doprinos u obnovljivim izvorima,[43]. Zavisno od geografskog poloaja, razlika
u visini plime i osjeke varira izmeu 4,5 i 12,5 m. Tako su amplitude plime i
osjeke na Atlanskom, Tihom i
Indijskom okeanu prosjeno od 6
do 8 m, dok su u Jadranskom moru
one oko 1 m. Na pojedinim mjesti
ma obale u zapadnoj Francuskoj,
slika 2.58, i u jugozapadnom dijelu
Velike Britanije amplituda dostie i
vie od 12m. Vremenski razmak
izmeu dvije plime iznosi 12 sati na
zapadnoevropskoj atlantskoj obali,
Slika 2.58 Elektrana na plimu i osjeku u Francuskoj
dok na obalama Indokine nastaje
samo jedna plima u 24 sata. Utvreno je da je za ekonominu proizvodnju
potrebna minimalna visina od 7 m. Na svijetu postoji oko 40 lokacija pogodnih
za instalaciju plimnih elektrana. Mnoga tehnoloka poboljanja, kako u
konstruktivnom smislu tako i u tehnolokom aspektu vezano za turbine, uinila
su da raspoloivost snage plime i osjeke budu puno vea, dok su ekonomski i
ekoloki trokovi sputeni na prihvatljivi nivo.
Postoje dvije glavne podjele elektrana na plimu i oseku,[44]. Prva
kategorija koristi razliku hidrostatikog potencijala izmeu bazena i mora, dok
druga kategorija koristi kinetiku energiju kretanja vode, kao i kod
vjetroelektrana.

2.4.1 KONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU

Ove hidroelektrane imaju branu sa dvosmjernim proputanjem vode sa
turbinama kroz koje voda moe strujati kako u jednom tako i u drugom,
suprotnom smjeru. Tehnologija koja se koristi za pretvaranje hidroenergije
plime i osjeke u elektri;nu energiju je slina tehnologiji koja se koristi u konven
cionalnim hidroelektranama. Sve dok je plima dovoljno visoka, a to znai do
66

Dean Ivanovi
trenutka nastajanja potrebne visinske razlike izmeu nivoa vode mora i one u
bazenu, brana spreava ulaz vode u bazen. Tek nakon toga doputa se da voda
iz mora kroz turbine struji u bazen. Pored plimnog potencijala potrebna je i
brana koja obezbeuje razliku hidrostatikog potencijala izmeu stvorenog
bazena i mora, a to je u periodu osjeke.
Poto je izgradnja brane veoma skupa graevinska konstrukcija, cilj je da
se tedi na njenoj duini, tako da su idealna mjesta za njenu gradnju fjordovi,
ua rijeka ili to zatvorenije uvale,[45]. Kada se postigne potrebna razlika
hidrostatikog potencijala, turbine, koje se ugrauju na pogodnim mjestima u
brani, se putaju u pogon, tako da se elektrina energija moe proizvoditi kada
voda tee u bazen i iz bazena. Ta peridinost da voda tee u bazen i iz bazena je
uzrokovana rotacijom Zemlje stvarajui dvije plime i osjeke dnevno.
Proizvodnja elektrine struje je karakteristina po maksimalnoj proizvodnji
svakih 12h sa stajanjem na polovini tog perioda kada je visina vode sa obje
strane brane jednaka. Najvea visina plime tj. njena amplituda, na nekom mjestu
nije uvijek jednaka. Tako na istonoj obali Atlantika u zalivu La Rance
(Francuska) amplituda plime h (m) se mijenja u irokom intervalu, i zavisi od
meusobnog razmaka Sunca, Mjeseca i Zemlje. To uslovljava oscilacije po
kojima se amplituda obino zazlikuje: a) vrlo visoka plima do 14 m (kriva a na
slici 2.59) koja se pojavljuje za vrijeme proljenjeg i jesenskog ekvinocija ili
ravnodnevnice, kada Zemljina osa nije nagnuta ni od ni prema Suncu, a sredite
Sunca se u tom trenutku nalazi u ravni Zemljinog ekvatora,[46]. Te pojave
obiljeavaju poetak proljea na sjevernoj, a jeseni na junoj hemisferi (oko 21.
marta) i jeseni na sjevernoj, a proljea na junoj hemisferi (oko 23. septembra);
b) visoka plima do 12 m (kriva b na slici 2.59) koja se pojavljuje dva puta u
toku 29,5 dana, jedan ili dva dana poslije mladog punog mjeseca; i c) niska
plima do 10 m (kriva c na slici 2.59) koja se isto tako pojavljuje dva puta u toku
29,5 dana, i to jedan ili dva dana nakon prve i druge mjeseeve etvrtine,[47].

67

Hidroenergija
Slika 2.59. Dijagramski prikaz plime i osjeke
Najvea hidroelektrana ovog tipa je La Rance u Francuskoj. Nalazi se na uu
istoimene rijeke, snage je 240 MW, u upotrebi je od 1966 godine te je i
najstarija elektrana na plimu i osjeku, slika 2.60. Karakteristike elektrane La
Rance su: Alternator je sinhroni; Pbud statika; Nominalni broj obtanja 93,75
o/min; Maksimalno prekoraenje brzine 260 o/min; Izlazni napon 3,5 kV;
Hlaenje sa komprimovanim vazduhom pritiska 2 bara.

Slika 2.60. Elektrana La Rance

Postoji takoe i eksperimentalno postrojenje Annapolis Royal u Novoj kotskoj
snage snage 20 MW, eksperimentalno postrojenje Murmansk u Rusiji snage 0.4
MW, kao i kanadsko u Annapolisu na malom ulazu u Fundy-ev zaliv snage 17.4
MW, dok je u Kini postavljeno niz malih postrojenja. Na slici 2.61 je prikazano
postrojenje plimne hidroelektrane.
Popreni presjek
elektrane

Tok vode

1
2
3
4

Sprovodne lopatice
Turbina
Stator
Rotor

Straflo
Turbina

Turbina

Tok vode

Slika 2.61 Postrojenje plimne elektrane

Prednost ovih konvencionalnih elektrana je u tome to se dobija jeftina,
ista i obnovljiva energija. Meutim, malo je pogodnih lokacija za njihovu
izgradnju, trokovi izgradnje su im veliki, a imaju i veliki uticaj na okolinu s
68

Dean Ivanovi
obzirom da uzrokuju migracije riba, tako da veliki kapitalni trokovi ovakvih
elektrana sa dugim periodom izgradnje do 10 godina ine cijenu struje vrlo
osjetljivom na diskontnu stopu, i zato su ove elektrane trenutno komercijalno
neatraktivne,[48].
2.4.1.1 PRINCIP RADA PO POJEDINIM ETAPAMA KONVENCIONALNIH ELEKTRANA

U prvoj etapi pogona zatvaraju se zatvarai i voda u bazenu ostaje na odreenoj

Poetna taka; Punjenje bazena

Osjeka- sputanje nivoa vode izvan bazena

Pranjenje bazena preko turbina i proizvodnja elektrine energije

Ispranjen bazen; Jednak nivo bazena i mora

Plima dolazi; Stvaranje razlike nivoa h . Punjenje bazena preko turbina uz

proizvodnju elektrine energije. Zatim na poetnu poziciju 1, itd.

Slika 2.62 Prikaz rada hidroelektrane na plimu i osjeku

69

Hidroenergija
koti, a nivo mora opada, slika 2.62. Kada se more spustilo toliko nisko da
postoji dovoljna razlika nivoa vode u bazenu i mora, tj. dovoljan pad,
potencijalna energija vode nagomilane u bazenu e se pretvoriti u mehaniku, a
ova u elektrinu energiju, sve dok razlika nivoa omoguava rad turbine. Turbina
se zaustavlja kada se postigne minimalni pad, ali se bazen nakon toga i dalje
prazni kroz zatvara (etapa 3, slika 2.63), da bi se u njemu postigao to nii nivo
vode, kako bi se ostvario to vei pad za etapu pogona u obrnutom smjeru. Kada
se izjednae nivoi vode u bazenu i moru poinje pumpanje vode, slika 2.63.,

P um pa nje
N iv o v o d e
u b az en u

Slika 2.63 Nain koritenja potencijalne energije plime i oseke za elektranu s

ugraenim turbinama za rad u oba smjera i mogunou crpljenja vodom.
iz bazena u more (etapa 3 na slici 2.52 i etapa 4 na slici 2.63) da bi se to nie
snizio nivo vode u bazenu. Kada se postigne kota koja odgovara nioj koti
mora, prekida se rad pumpi, pa voda u bazenu ostaje na konstantnom nivou
(etapa 5 na slici 2.63) sve dok se ne postigne takav pad kod kojeg e turbina
moi raditi u obrnutom smjeru. Poslije toga stavlja se turbina u pogon koristii
vodu iz mora prema bazenu (etapa 4 na slici 2.62 i etapa 6 na slici 2.63) sve dok
se postigne minimalan pad kod kojeg turbina moe raditi. Zatim turbina
preastaje sa radom, otvara se zatvara da bi se dalje punio akumulacijski bazen
(etapa 7 na slici 2.63) [49], [50].
2.4.1.2 UTICAJ NA IVOTNU SREDINU

Istraivanja sprovedena na plimne brane utvrdila su ukoliko su izgraene na

uu rijeke u more, predstavljaju sline prijetnje poivotnu okolinu kao i velike
brane sa velikim akumulacijama, tako da mnoge drave u svijetu nevoljno daju
saglasnost za njihovu izgradnju. Naime, izgradnjom velikih plimnih brana
mijenja se tok slane vode iz mora kroz ue u rijeku i obrnuto, to uzrokuje
70

Dean Ivanovi
promjenu hidrologije i salanitete, ime se stvara mogui negativni uticaj na
morske sisare i njihovo stanite [51],[52]. Francuski istraivai su otkrili da je u
toku izgradnje plimne brane na najveoj elektrani tog tipa u svijetu (La Rance),
izolovanost od ua negativno djelovalo na floru i faunu, meutim poslije deset
godina dolo je do promjenljivog stepena biolokog prilagoavanja na nove
uslove sredine [52]. Zbog izgradnje brane neke vrste su izgubile svoja stanita,
dok su opet neke druge vrste ivog svijeta popunile taj naputeni prostor, ime
je stvorena promjena u razliitosti. Nestale su pjeane obale i plae, dok je tok
vode povean u blizini brane, a naroito u kanalima sa zatvaranicama.
Mutnoa, ili koliina materije u suspenziji u vodi, se smanjuje kao rezultat
manje koliine vode koja se razmjenjuje izmeu bazena i mora, i ovo
omoguava da suneva svjetlost prodire dublje u vodu poboljavajui uslove za
fitoplanktone. Promjene se ogledaju u propagaciji lanca ishrane, uzrokujui
opte promjene ekosistema.
Plimne ograde i turbine mogu imati razliite uticaje na ivotnu sredinu u
zavisnosti od toga da li su ili nijesu one konstruisane po propisima u odnosu na
zatitu ivotne sredine. Glavni uticaj na ivotnu sredinu od strane turbina je
njihov uticaj na ribe. Ako se turbine okreu dovoljno polako, sa 25 do 50
obrtaja u minuti, ubijanje riba je svedeno na minimum, tako da mulj i druge
hranljive materije su u stanju da struje kroz turbinsko kolo. Plimne ograde
blokiraju kanale, to oteava ribama i divljim ivotinjama da se sele kroz te
kanale. Radi smanjenja pomora riba poveava se prostor imeu zida kuita i
turbinskog kola, koji e dozvoliti prolaz riba. Vei morski sisari kao to su foke
ili delfini mogu da se zatite od turbina koristei razne varijante ograda ili
autokoioni sonarni senzor, koji automatski iskljuuje turbine kada se morski
sisari detektuhu. Za razliku od brana, plimne ograde i turbine ne blokiraju
kanale kojim se voda usmjerava prema izlazu iz ua u more, ne prekidaju
migracije riba niti mijenjaju hidrologiju, tako da ova reenja omoguavaju
proizvodnju elektrine energije bez teeg uticaja na ivotnu sredinu.
Kao rezultat manje razmjene vode iz bazena u more i obrnuto, prosjeni
salinitet vode u bazenu, odnosno slivu se smanjuje, to takoe utie na
ekosistem. Velike koliine razliitog nanosa kreu se u toku rijeke prema uu u
more, tako da pored tetnog uticaja na ekosistem ti sedimenti mogu uticati i na
normalno funkcionisanje brane, odnosno hidroelektrane.
Kroz ustave ribe se kreu bezbjedno , meutim kada su one zatvorene, ribe
e potraiti put prema turbinama i pokuati da plivaju kroz njih. Neke ribe nee
biti u stanju da pobjegnu od brze vode blizu turbine, i jednostavno e biti
usisane. I pored svog dizajna turbina prilagoenog ovom problemu sa ribama,
stradaju priblino 15%, i to od pada pritiska vode, od kontakta sa lopaticama
rotora turbine, kao i usled kavitacije. Alternativne tehnologije za prolaz riba,
kao su rilje lestvice, liftovi, riblje pokretne stepenice, do sada nijesu uspjele da
71

Hidroenergija
rijee ovaj problem za plimne brane, ili pak ove tehnologije nude veoma skupa
reenja ili ono koje moe koristiti samo manji dio riba, dok su istraivanja na
principu zvunog vodia riba u toku. Zapaeno je da je kod velikih veoma
sporih rotirajuih Kaplanovih turbina postavljenih pod uglom, smrtnost riba
manja od 5%, tako da ovaj koncept turbine izgleda veoma pogodan za
adaptaciju plimskih turbina.
2.4.1.3 ENERGETSKI PRORAUNI

Energija dostupna iz ograenog basena plimne hidroelektrane, zavisi od

zapremine vode smjetene u tom basenu. Potencijalna energija E p sadrana u
toj zapremini vode daje se u vidu izraza [53]:

Ep =

1
Agh 2 ,
2

gdje je h (m) vertikalno rastojanje slobodnog nivoa vode izmeu plime i osjeke,

A (m 2 ) povrina horizontalnog nivoa vode u ograenom basenu za vrijeme

plime, = 1025kg / m 3 je gustina vode i za slanu vodu gustina varira izmeu
1021 i 1030 kg / m 3 , i g = 9,81( m / s 2 ) . Koeficijent 1/2 u gornjem izrazu
podrazumijeva injenicuda se hidraulina visina h, kako voda prolazi kroz
turbine, smanjuje od njene maksimalne vrijednosti pa sve do nula, kada se
pojavljuje osjeka.
Neka je povrina slobodnog nivoa tenosati ispred brane hidroelektrane A =

9 km 2 = 9. 10 6 m 2 , a vertikalno rastojanje slobodnog nivoa vode izmeu plime

i osjeke h = 10 m. Gustina morske vode je = 1025,18kg / m 3 , pa ukupna masa
vode koja za vrijeme trajanja ciklusa plima osjeka, moe da proe kroz turbine
hidroelektrane iznosi: m = Ah = 1025,18.9.10 6.10 = 92.10 9 kg .Potencijalna
energija E p sadrana u toj zapremini vode, na osnovu gornjeg izraza iznosi:

Ep =

1
1
Agh 2 = .9.10 6.1025,18.9,81.10 2 = 4,5.1012 J ,
2
2

Svakog dana javljaju se dvije plime i dvije osjeke, a u trenutku osjeke je

E p = 0 . Prema tome, ukupna dnevna potencijalna energija e iznositi:

E p = 2.4,5.1012 J = 9.1012 J , tako da snaga vode iznosi:

9.1012 J
= 104.10 6 W = 104 MW . Pri stepenu korisnosti
dan 86400 s
= 30 % = 0 ,3 , snaga hidroelektane iznosi: PH = P = 0,3.104 = 31MW .
P=

72

Ep

Dean Ivanovi
2.4.2 NEKONVENCIONALNE HIDROELEKTRANE NA PLIMU I OSJEKU
Rad ovih hidroelektrana u principu je isti kao i kod vjetroelektrana, samo
to kao fluid umjesto vazduha slui voda, jer morske struje mogu prenositi
jednake koliine energije kao i
vjetrovi. Turbine kod ovih hidro
elektrana grade se na dubinama
od 20-30 metara ispod mora, i
to obino na mjestima gdje su
jake morske struje, slika 2.64.
One proizvo de 3 do 4 puta vie
energije nego konvencionalne, a
i ekolo ki su prihvatljivije.
Trenutno ne postoji ni jedna
izgraena elekt rana ovog tipa.
Slika 2.64 Prototip turbine nekonvencionalne plimne elektrane
Zbog smanjenja velikih kapital
nih trokova razvi jene su turbine koje rade po istom principu kao to rade
vjetroelektrane, koristei energiju morskih struja izazvanih plimom i osjekom u
kanalima. Prednost ovih hidroelektrana je u pouzdanoj periodinosti morskih
struja iju energiju koriste. Od strane European Commission's energy
programme finansi rana su dva projekta i to Kvasalund i Devon. Brzina struje u
Kvasalundskom kanalu
iznosi 2,5 m/s. Treba da
se ugradi prototipna turbi
na snage 300 kW ukup
nih procjenjenih trokva
od 11 miliona USD.
Turbina ima podesive
lopatice radijusa 10 m i
ugrauje se na dubinu od
50 m sa centrom rotacije
20 m od morskog dna.
Ukupna masa cijelog
Slika 2.65 Kvasalundski kanal
ureaja je oko 200 tona.
Zbog spore rotacije lopatica ova turbina nema negativan uticaj na migraciju riba
a njeno postavljanje na veliku dubinu omoguava nesmetan prolazak brodova
iznad turbine slika 2.65. Meutim, postoji objektivni problem odravanja zbog
potrebe obavljanja svih poslova pod vodom. Pilot elektrana Devon koja koristi
struju plime i osjeke nalazi se na 1,5 km od obale, slika 2.66 i 2.67.
Projektovana je za proizvodnju 300 kW elektrine energije pomou rotora
duine 11 m sa 20 obrtaja u minuti. Ovako mali broj obrtaja rotora ne ugoava
populaciju riba. Ureaj je konstruisan tako da se moe izvaditi iz vode i
popravke se mogu obavljati na suvom. European Marine Energy Centre
prepoznaje uglavnom est glavnih vrsta energetskog konvertora plime i osjeke:
73

Hidroenergija
1. Turbine sa vodoravnom osom koje po pravilu koriste isti princip kao i
tradicionalne vjetroelektrane koristei pritom vodu umjesto vazduha, slika 2.68,
[54- 58].Upravo se najvie prototipova ove vrste trenutno radi. 2. Turbine sa
vertikalnom osom, i Gorlov spiralna turbina kao prototip postavljena je du
Sjeverne Koreje, [59- 62]. 3. Oscilirajui ureaji: Oni ne koriste rotirajue
ureaje nego djelove aerotijela koje gura snagom vode. Tokom 2003. godine
150 kW oscilirajuih ureaja bilo je testirano po obali kotske, slika 2.69. [6365]. 4.Venturijev ureaj koji se koristi za ubrzavanje vode kroz turbinu, a moe
se postaviti vodoravno ili vertikalno. 5. Arhimedov zavrtanj i 6. Plimni zmaj.

Slika 2.66 ema turbine na struju plime i osjeke-Devon

Slika 2.68 Turbine sa horizontalnom osom

Slika 2.67 Izgled turbine na struju plime i osjeke-Devon

Slika 2.69 Venturijev ure]aj

2.4.2.1 ENERGETSKI PRORAUN

Snaga turbine:
Pretvarai energije plime i osjeke mogu da funkcioniu na razliite naine,
pa im je stoga i razliita izlazna snaga. Ako je koeficijent snage C P poznat
odgovarajua jednaina moe da se koristi za izraunavanje izlazne snage
turbine kao hidraulinog podsistema cijelog ureaja za pretvaranje energije
74

Dean Ivanovi
plime u elektrinu energiju. Ovaj koeficijent se ne moe odrediti bez primjene
Becovog (Betz) limita [66] vezanog za taj
koeficijent, iako se ovo u izvjesnoj mjeri
moe zaobii stavljanjem turbine u
zatitnom omotau cilindrinog oblika ili
u kanalu., slika 2.70. U sutini, ovaj
omota otklanja vodu koja nebi prolazila
kroz rotor turbine, tako da se popreni
presjek cilindra ili kanala u kojemu je
smjetena turbina uzima za frontalnu
povrinu A (m 2 ) kroz koju tee brzinom
Slika2.70 Turbinasmjetena u omotacu
v (m/s) morska struja izazvana plimom i
osjekom, tako da Bezovo ogranienje i dalje vai za ureaj u cjelini. Prema
tome, izlazna snaga turbine P (W) moe da se izrauna prema formuli:

P = CP

Av 3
2

, gdje je = 1027 kg/m 3 gustina slane vode. Ukoliko je C P =

0,6 a A = 1 (m 2 ), pri brzinama vode v = 1 (m/s); 2 (m/s) i 3 (m/s), snaga

turbine e na osnovu ove formule iznositi P = 0,31 (kW); 2,5 (kW); 8,4 (kW).
Za sluaj da je A = 25 (m 2 ) i pri istim brzinama snaga turbine iznosi P = 7,25
(kW); 62,5 (kW); 210,0 (kW), dok za A = 100 (m 2 ) snaga e biti P = 31,0
(kW); 250,0 (kW); 840,0 (kW). U odnosu na otvorenu turbinu koja je bez ovog
omotaa smjetena u slobodnoj morskoj struji, ova oklopljena turbina, slika
2.70, je u stanju da ima 3 do 4 puta veu izlaznu snagu [67], radei u oba pravca
ime se pokazuje kao veoma efikasna u doprinosu integrisanog
elektroenergetskog sistema odreenog podruja [68]. Ova turbina je obavijena
Venturijevim oblikovanim omotaem ili kanalom, ime se stvara podpritisak iza
turbine. Venturijeva obavijena turbina ne podlijee Becovom ogranienju i radi
sa veim koeficijentom efikasnosti nego turbina bez omotaa pri poveanju
brzine teenja morske struje kroz turbinu. Becovo ogranienje od 59,3% za
koeficijent pretvaranja energije plime u elektrinu energiju i to za turbinu bez
omotaa u slobodnoj struji, je i ovdje primjenljivo ali samo za one obavijene
turbine kod kojih je povrina ulaznog poprenog presjeka mnogo vea od
ulaznih povrina malih turbina. Male turbine se obino postavljaju na mjestima
gdje je morska struja plitka i gdje se voda sporije kree, zbog ega je iskljuena
mogunost ugradnje velike turbine. Sve turbine na plimu treba da budu
postavljene pod korektnim uglom u odnosu na glavni tok vodene struje, i tada
rade sa maksimalnim koeficijentom energetske efikasnosti, u protivnosti javlja
se trenutno haotino i vihorno strujanje koje smanjuje efikasnost turbine. Kod
turbina sa manjim koeficijentom efikasnosti cijena omotaa turbine mora biti
opravdana, dok kod turbina sa veim koeficijentom efikasnosti ta cijena
75

Hidroenergija
omotaa ima manji uticaj na povraaj sredstava. Prednosti turbina sa omotaem
su:
1. Pogodna geometrija omotaa moe poveati brzinu vode kroz turbinu 3 do
4 puta u odnosu na turbinu bez omataa;
2. Vie proizvedene energije podrazumijeva vei povraaj investicije;
3. Broj pogodnih lokacija za ove turbine je povean u odnosu na ranije
lokacije, tako da komercijalni razvoj postaje odriv;
4. Gdje velike i glomazne turbine nijesu pogodne, manje obavijene turbine
mogu biti montirane u plitkim rijekama ili zalivima omoguavajui bezbjednu
plovidbu na plovnim putevima [69];
5. Smjetena u omotau manje je vjerovatno da e turbina biti oteena od
strane plutajuih krhotina;
6. Sa malim obrtajem kola ove plimne turbine ne ometaju morski ivot i
imaju mali ili gotovo beznaajni uticaj na ivotnu sredinu, a nedostaci:
1. Veina obavijenih turbina imaju fiksirani poloaj osovine turbinskog
kola, tako da turbina mijenja svoju efikasnost sobzirom na promjenu pravca
strujnog toka. Zato u narednoj fazi istraivanja neophodno je na osovini
turbinskog kola ugraditi neku vrstu zgloba, nalik na vjetrogenerator ili ruicu sa
iglom na gramofonskoj ploi, tako da pravac strujnog toka ostaje normalan na
ulaznu povinu turbine ime se postie maksimalne energetska efikasnost;
2. Poto su obavijene turbine optereenije 3 do 4 puta u odnosu na
neobavijene, to je neophodan prilino robustan sistem za njenu montau.
Meutim, montau omotaa oko turbine treba tako sprovesti da se umanji velika
turbulencija, kao i pojava talasa visokog pritiska oko turbine, to umanjuje
njene perfomanse;
3. Ove turbine mogu biti opasne za ivot riba i morskih sisara, jer mogu biti
usisani od strane lopatica turbine kroz Venturijev omota.
Procjena resursa:
Iako poetne procjene raspoloive energije poivaju na upotrebi kinetike
energije strujnog toka, izraunavanje proizvedene energije ovih turbina je
znatno komplikovanije. Na primjer, maksimalna mogua energija izvuena iz
moreuza koji povezuje dva velika bazena sa morskom vodom moe se izrainati
po formuli [70], [71]: P = 0,22 gH max Qmax , gdje je = 1027 kg/m 3 gustina
slane vode, g = 9,81 m/s 2 , H max (m) maksimalna razlika nivoa vode kroz
kanal (moreuz), Qmax (m 3 /s) maksimalni zapreminski protok vode kroz kanal.
2.4.3
ELEKTRANE ZASNOVANE NA INTERAKCIJI POTENCIJALNE I
KINETIKE ENERGIJE PLIME I OSJEKE

76

Dean Ivanovi
Ove elektrane koje bi radile na principu interakcije potencijalne i kinetike
energije plime i osjeke (Dynamic tidal power DTP) predstavljaju obeavajuu
tehnologiju u bliskoj budunosti, koja
ukljuuje izgradnju veoma duge brane
koja bi ila paralelno sa obalom, iji je
popreni presjek u obliku slova T, slika
2.71, gdje svijetla boja prikazuje osjeku
a tamnija plimu. Ova dugaka T
brana
bi
ometala
odbijanje
hidrodinamikog plimnog talasa od
obale stvarajui razliku nivoa vode sa
obje strane brane to omoguava
pokretanje itave serije dvosmjernih
Slika 2.71 T - brana
turbina instaliranih u branu a samim
tim i proizvodnju elektrine energije. Ovi oscilirajui plimni talasi velike
hidrauline energije naroito su prisutni u Kini, Koreji i Velikoj Britaniji, [72],
[73], [74], [75].
Procjenjuje se da bi u neku od najveih brana, dugakih i preko 30 km,
mogli da se instaliraju kapaciteti i preko 15 GW (15 000 MW), [76]. Brana sa 8
GW instalisanih kapaciteta i efikasnosti oko 30% , mogla bi proizvesti godinje
i do 21 TWh (milijardi kWh) elektrine energije. Ako se u Evropi prosjeno na
godinjem nivou po glavi stanovnika potroi oko 6800 kWh, to znai da bi
jedna ovako dugaka brana na plimu i osjeku mogla da snabdije energijom za
godinu dana oko 3,1 milion Evropljana.
Zbog deterministike prirode same plime i njene nezavisnosti od vremenskih
prilika i klimatskih promjena, konverzija plimne u elektrinu energiju je veoma
predvidljiva. Izlazna snaga turbina se mijenja zavisno od faza plime i osjeke,
koje mogu prouzrokovati i poplave, ali to se moe izbjei kombinovanjem dvije
brane koje se postavljaju na odreenoj udaljenosti jedna od druge i to 150 250
km u redu, tako dok jedna proizvodi maksimalnu elektrinu energiju, druga e
generisati minimalnu energiju. Ovo obezbjeuje prilino stabiilno optereenje
energetske mree, za razliku od energije vjetra ili solarne energije.
Ove elektrane za svoj rad ne zahtijevaju naroitu visoku razliku nivoa plime
i osjeku, ve iskljuivo dugaku i slobodnu obalu du koje se prostire plima.
Takvi plimni uslovi se mogu nai na mnogim mjestima u svijetu, tako da je
teoretski potencijal ovakvih elektrana veoma visok. Na primjer, du Kineske
obale ukupan iznos raspoloive snage se procjenjuje na 80 150 GW .
Dugaka brana moe takoe da poslui i u druge svrhe, kao to je zatita
obale, kontrolisanje dubine mora pri izgradnji luke za teni prirodni gas, da se
uklopi u objekte akvakulture, kao i da uspostavi vezu imeu ostrva i kopna. Sve

77

Hidroenergija
ove dodatne funkcije mogu da uestvuju u dijeljenju trokova ulaganja,
pomaui da se snizi cijena po kWh.
Testiranje koncepta ovakve elektrane na modelu malih dimenzija nebi bilo
efikasno jer bi se dobila gotovo zanemarljiva snaga. To ak vai i za branu
duine 1 km, jer je princip rada ove elektrane takav da generisana snaga raste sa
kvadratom duine brane, tako da se procjenjuje da e ekonomska isplativost biti
postignuta za brane duine oko 30 km.
U Kini se razmatra jedan demonstracioni projekat koji nebi podrazumijevao
izgradnju brane, ve bi se koristio izgraeni kanal kroz dugako poluostrvo, koji
moe omoguiti pad 1 2 m za pokretanje dvosmjernih turbina slinih onom
tipu koje se koriste kod ovih hidroelektrana za konverziju energije plime i
osjeke u elektrinu energiju.
Do sada nije nigdje u svijetu izgraena brana za ovaj tip hidroelektrane, iako
za njenu igradnju postoje svi neophodni tehnoloki zahtjevi. Na eksperimentima
su sprovedeni razliiti matematiki i fiziki modeli sa predvienim padovima
neophodnim za rad turbina. U Holandiji je ve prouena interakcija plime i
dugake brane, kao i interakcija plime i prirodnog poluostrva, pa se ovi podaci
upotrebljavaju za kalibraciju neophodnih numerkih modela za ovaj tip
elektrane. Pri projektovanju neki od kljunih zahtjeva moraju biti ukljueni: 1)
Dvosmjerne turbine sa malim padom sposobne za generisanje energije u oba
smjera, a to znai da su u pogonu i kad je plima i kad je osjeka. Ove turbine
moraju biti prilagoene morskoj vodi sa dostizanjem efikasnosti i preko 75 %;
2) Metode izgradnje brane. To se postie modularnim plivajuim kesonima, tj.
betonskim graevinskim blokovima, koji bi se izgradili na obali a potom bi se
odvukli do mjesta lokacije brane; 3) Pogodna lokacija za branu. Pilot projekat
za ovu elektranu moe biti integrisan sa planiranim razvojnim projektima nekog
primorja, kao to su: mostovi preko mora, veza ostrva i kopna, dupoka morska
luka, vjetrogeneratora itd.
2.4.4 HIDROELEKTRANE SA MALIM PADOM
Ove elektrane koriste pad do 20 m, i postavljaju se na rijenim tokovima
ili na lokacijama gdje ima plimnih strujanja, i ne zahtijevaju branu radi
obezbjeivanja tog pada, sobzirom da je on svega nekoliko metara. Ovaj
obnovljivi izvor enegije ima minimalni uticaj na ivotnu sredinu.
Hidroelektrane bez brana koriste kinetiku energiju vodenih tokova rijeka,
kanala, preliva, sistema za navodnjavanje, plima i okeana [77]. Izgradnja brane
nosi sobom mnoge uticaje na ivotnu sredinu. Tako pregraivanje rijeke
branom i stvaranje akumulacije blokira kretanje riba u oba pravca, i spreava
njihovo mrijeenje uzvodno. Isto tako se vegetacija nadolazeom vodom
raspada i formira metan kao znatno gori gas staklene bate od ugljendioksida. I
zato hidroelektrane sa malim padom bez brane, mogu znatno redukovati
78

Dean Ivanovi
sljedee: 1) Izbjegava se rizik od poplava izazvanih probijanjem brane; 2)
Ekoloke komplikacije s obzirom da su potrebne riblje staze, kao i formirani
mulj u akumulacijama; 3) Troak projektovanja i izgradnje brane; 4)
Odravanje, jer se mora ukloniti akumulirani muljh.
Turbine sa veoma niskim padom, a koje su pogodne za upotrebu, razlikuju
se od Fransisove, propelerne, Kaplanove ili Peltonove turbine, koje se inae
koriste u velikim hidroelektranama.

2.5. ENERGIJA TALASA

To su elektrane koje koriste energiju talasa za proizvodnju elektrine
energije. Energija talasa spada u obnovljive izvore energije, i ovu energiju
prouzrokuje najveim dijelom djelovanje vjetra na povrinu mora ili okeana.
Dnevne mijene plime i osjeke kao i stalne cirkulacije okeanskih struja utiu na
snagu talasa. Za korienje energije
talasa potrebno je odabrati lokaciju
na kojoj su talasi dovoljno esti i
dovoljne snage.
Sa dubinom talasa njegova
energija naglo opada, tako da na
dubini od 50 m iznosi svega 2% od
energije neposredno ispod povrine.
Na slici 2.72. prikazano je kretanje
estice u okeanskom talasu. Sa A je
oznaena estica u dubokoj vodi, sa
Slika 2.72 Kretanje cestice u okeanskom talasu
B je estica u plitkoj vodi, 1
pokazuje smjer talasa a 2 je vrh talasa. Slika 2.73. prikazuje plutajui objekat
koji se na talasu pomjera gore dolje
Elipticna putanja stvarajui eliptinu putanju.

Plutajuci
objekat

Talasi

Slika 2.73 Plutajuci objekat na talasu stvara elipticnu putanju

Snaga talasa se procjenjuje na

oko 2 milijona MW, emu odgovara
snaga od 10 kW na 1m talasne linije.
Meutim, ta snaga varira zavisno od
geografskog poloaja, i to od 3
kW/m na Mediteranu do 90 kW/m na
Sjevernom Antlatiku. Energija talasa
se mijenja tokom vremena, jer ih u
zimskom periodu ima vie a i vei
su, i imaju sluajni karakter.

Proizvodnja snage iz talasa danas nije iroko primijenjena isplativa tehnologija,

iako jo od 1890. godine postoje pokuaji njenog korienja [78]. U Portugalu
79

Hidroenergija
se 2008. g. pokualo napraviti tkz. farma talasa, koja se sastojala od tri
Pelamis ureaja svaki snage po 750 kW, poznatijih pod nazivom morska
zmija. Dva mjeseca nakon otvaranja, Pelamis ureaji su vraeni natrag u luku
zbog tehnikih problema sa leajevima [79].
Prvi poznati patent koji je koristio energiju okeana potie jo iz 1799.
godine od strane Girarda [80], dok je 1910. godine Bochaux-Praceique
konstruisao prvi ureaj za korienje snage talasa kako bi njime napajao svoju
kuu blizu Bordoa u Francuskoj [81], i to je bio prvi tip sa primjenom
oscilirajueg vodenog stuba [82]. Od 1855. do 1973. ve je postojalo 340 takvih
patenata samo u Velikoj Britaniji [80]. Eksperimenti od strane Yoshio Masuda
1940. godine [83] su bili prvi pravi nauni eksperimenti sa kojima je testirao
razne koncepte predviene za iskoriavanje energije talasa na moru, sa
nekoliko stotina jedinica korienih za pogon navigacijskog svijetla. Meu
njima je bio i koncept koji je pretvarao snagu talasa preko ugaonog kretanja
meu zglobovima plutae, i kojeg je patentirao 1950. godine [84]. Kako je
1973. godine zavladala naftna kriza, dolo je do ponovnog interesovanja za
energiju talasa. Veliki broj univerzitetskih istraivaa je ponovo istrailo
potencijal eksploatacije okeanskih talasa, meu kojima su se istakli Stephen
Salter sa Univerziteta u Edinburgu, Kjell Budal i Johannes Falnes sa Norvekog
Tehnolokog Instituta, David Evans sa Univerziteta u Bristolu, Michael French
sa Univerziteta u Lankasteru, John Newman i Chiang C. Mei sa Masausetskog
Tehnolokog Instituta MIT u SAD. Kako se, meutim, u 1980-im godinama,
cijena nafte sputila, to su ulaganja u eksploataciju energije talasa drastino
opala. Ipak, nekoliko prvih generacija prototipova je testirano na moru. U
posljednje vrijeme, s obzirom na problem u klimatskim promjenama, postoji
poveani interes za razvojem obnovljivih izvora energije, ukljuujui i energiju
talasa, i to irom itavog svijeta [85].
2.5.1 FIZIKI KONCEPT
Dok se god talasi, koji nastaju zbog kretanja vjetra preko povrine mora,
kreu sporijom brzinom od brzine vjetra nad talasima, postojae razmjena
energije sa vjetra na talase. Zbog razlike u pritisku vazduha izmeu prednje i
zadnje strane talasnog brijega kao i zbog trenja na povrini vode koje stvara
kretanje vjetra, javlja se smiue naprezanje koje uzrokuje porast talasa [86].
Visina talasa je odreena brzinom vjetra, trajanjem duvanja vjetra, dometa tj.
udaljenost preko kojeg vjetar pobuuje talase, dubinom kao i topografijom
morskog dna koja moe fokusirati ili ublaiti energiju talasa. Postoji jedna
odreena brzina vjetra preko koje talasi vie ne rastu, i tada se kae da je more
potpuno razvijeno. Inae, vei talasi su jai, i snaga talasa je odreena
njegovom brzinom, talasnom duinom i gustinom vode. Na povrini vode je
najizraenije njeno oscilatorno kretanje koje opada eksponencijalno sa
dubinom. Za stojee talase u blizini obale, od koje se oni odbijaju, odnosno
reflektuju, energija talasa je takoe prisutna i to zbog oscilacija pritisaka na
80

Dean Ivanovi
veoj dubini, proizvodei mikroseizme ili mikro potrese. Ti skokovi pritisaka na
veim dubinama su ipak premali da bi bili interesantni sa gledita eksploatacije
snage talasa. Talasi su najjai na povrini okeana i snaga talasa se prenosi, kako
vertikalno, tako i horizontalno sa grupnom brzinom, koja predstavlja brzinu sa
kojom ukupan oblik talasnih amplituda poznat kao modulacija ili envelopa
talasa se iri kroz prostor. Srednja
vrijednost transporta energije
talasa kroz vertikaknu ravan po
jedinici irine talasa naziva se
talasni energetski fluks ili snaga
talasa, i ne treba je mijeati sa
aktuelnom snagom dobijenom na
nekom ureaju postavljenom da
koristi energiju talasa. Na slici
2.74 je data fotografija eliptine
putanje djelia vode ispod
progresivnog
i
periodinog
Slika 2.74 Elipticne putanje djelica vode ispod talasa u kanalu
povrinskog gravitacionog talasa u
kanalu, u kojemu je dubina vode h = 0,76m , visina talasa H = 0,1 m, talasna
duina = 1,96m i period T = 1,12 s [87].
2.5.1.1 SNAGA TALASA

U dubokoj vodi, gdje je njena dubina vea od polovine talasne duine ,

slika 2.75, energetski fluks talasa P po jedinici duine talasnog brijega, iznosi:

P=

g 2 2
H m 0T , gdje su: = 1023kg / m 3 gustina vode, g = 9,81 m/s 2 gravita
64

ciono ubrzanje, H m 0 (m) znaajna

talasna visina (obino brijeg talasa) i
T (s) talasni period. Ovaj izraz se
esto daje u priblinom obliku:
P 0,5 H m2 0T (kW/s), iz kojeg se
vidi da je snaga talasa P (kW/m)

Dolja
proporcionalna talasnom periodu T
Talasna duina
(s) i kvadratu visine talasa H m 0 (m)
2.75 Talas
[88], [89], [90]. Ako se u vidu
primjera posmatraju srednji okeanski
talasi u dubokoj vodi na nekoliko kilometara od obale, pri emu je talasna visina
H m 0 = 3 m, a talasni period T = 8 s, tada se na osnovu prethodnog izraza dobija
Elevacija

Brijeg

Amplituda

P 0,5H m2 0T 0,5.32.8 36 kW/m, to znai da je snaga talasa 36 kW po

jednom metru talasnog brijega.
81

Hidroenergija
Kod velikih oluja, najvei talasi daleko od obale, imaju visinu i po 15 m i
talasni period oko 15 s, tako da prema navedenoj formuli ovi talasi posjeduju
snagu od 1,7 MW po jednom metru duine talasnog fronta, tj.:
P 0,5H m2 0T 0,5.152.15 1700kW / m = 1,7MW / m . Meutim, ureaji koji
koriste energiju talasa za proizvodnju elektrine energije, mogu ta uzmu
znatno manji dio od ove izraunate teorijske vrijednosti snage talasa. I kao
rezultat toga, talasi e biti manje visine u regionu iza tog montiranog ureaja za
konverziju energije talasa u elektrinu energiju.
2.5.1.2

ENERGIJA TALASNA I TALASNI ENERGETSKI FLUKS

Prema linearnoj teoriji talasa [86], [91], srednja gustina energije E ( J/m 2 )
po jedinici povrine ( 1 m 2 ) gravitacionih talasa na povrini vode je proporcio
nalna gustini vode ( kg / m 3 ) , gravitacionom ubrzanju g (m/s 2 ) i kvadratu
visine talasa H m 0 (m), i iznosi [92]: E =

1
gH m2 0 . Ova energija E ( J/m 2 )
16

predstavlja zbir gustine kinetike i potencijalne energije po jedinici povrine.

Na osnovu teorema klasine statistike mehanike, potencionalna energija je
jednaka kinetikoj energiji [86], i obje po pola doprinose ukupnoj energiji talasa
E ( J/m 2 ). Kod okeanskih talasa efekti povrinskih napona se zanemaruju kada
su talasne duine iznad nekoliko decimetara.
Kako se talasi ire, njihova energija se transportuje, i brzina tog energetskog
transporta se naziva grupna brzina. Kao rezulat toga, talasni energetski fluks P
(W/s) kroz vertikalnu ravan po jedinici irine koja je normalna na pravac
talasnog irenja, se daje u obliku [86], [93]: P = Ec g , gdje je c g (m/s) grupna
brzina, koja ima razliite vrijednosti za dubinu vode h (m) kod dubokih,
srednjih i plitkih voda.
2.5.1.3

SVOJSTVA GRAVITACIONIH TALASA NA POVINI DUBOKE, SREDNJE I

PLITKE VODE PREMA LINEARNOJ TEORIJI TALASA

Fazna brzina c p (m/s) koja iznosi: c p =

, gdje je (m) talasna duina,

2
2
(rad/s) ugaona frekvencija i k =
(rad/m)

T
talasni broj, za duboku vodu gdje je dubina vode h (m) vea od polovine talasne
g
T , za plitku vodu ( h < 0,05 ):
duine (m), tj. h > 1/2 , glasi: c p =
2

T (s) talasni period, =

c p = gh , i za srednju dubinu za sve i h : c p =

82

g
2h
tanh

Dean Ivanovi
Grupna brzina c g (m/s) koja se prikazuje u obliku: c g = c 2p

( / c p )

, za
k

g
T , za plitku vodu ( h < 0,05 ):
4

1 4h
1
.
c g = gh , i za srednju dubinu za sve i h : c g = c p 1 +

4h
sinh

duboku vodu ( h > 1/2 ) iznosi: c g =

cg

Odnos

cp

za duboku vodu ( h > 1/2 ) iznosi:

cg
cp

1
, za plitku vodu ( h <
2

1 4h
1
.
0,05 ):
= 1 , i za srednju dubinuza sve i h : = 1+
cp
cp 2

4h
sinh

g 2
T , za plitku
Talasna duina (m) za duboku vodu ( h > 1/2 ) iznosi: =
2
vodu ( h < 0,05 ): = T gh , i za srednju dubinu za sve i h pri datom
cg

cg

talasnom periodu T (s), talasna duina (m) se odreuje iz jednaine:

2

2g
2
2h
tanh

=
.

T

2.5.1.4 KARAKTERISTIKE I MOGUNOSTI DUBOKIH VODA

Duboke vode se odnose na one vode ije su dubine h (m) vee od polovine
talasne duine (m), to je uobiajena situacija kod mora i okeana. U dubokoj
vodi talasi sa duim talasnim periodom T (s) se ire, odnosno propagiraju, bre,
pa se samim tim i bre transportuje njihova energija. Tako grupna brzina c g
(m/s) iznosi 50% od fazne brzine c p (m/s), dok je u plitkoj vodi kod koje je
talasna duina (m) vea oko dvadeset puta od dibine vode h (m), a to je
prilino esto blizu obale, grupna brzina c g (m/s) jednaka faznoj brzini

c p (m/s), [94].
2.5.2 IZAZOVI U KORIENJU ENERGIJE TALASA
83

Hidroenergija
Glavni izaovi pri korienju energije talasa sa ciljem proizvodnje
elektrine energije su:
1. Ureaj ili naprava treba da zahvati dobar dio energije u nepravilnim
talasima pri irokom spektru morskih stanja;
2. Uzeti u obzir jake fluktuacije snage u talasima;
3. Ureaj treba da uspjeno pretvori kretanje talasa u elektrinu struju.
Uopteno govorei, snaga talasa je dostupna pri niskim brzinama talasa i sa
velikom silom koja ne djeluje samo u jednom smjeru. Veina serijskih
elektrinih generatora radi na veim brzinama, a isto tako i veina serijskih
turbina zahtijeva konstantan i miran tok;
4. Ureaj treba biti u mogunosti da preivi oteenja od oluja i koroziju
zbog slane vode. Mjesta na kojima naprava moe da zakae su leajevi, varovi,
konopci za sidrenje, i zato konstruktori moraju napraviti prototipove tako
predimenzionirane da je nepotrebno pitanje da li se isplate tolike investicije na
tom podruju;
5. Poto je ukupna cijena elektrine energije visoka, snaga talasa e biti
uporediva tek onda kad se ukupna cijena proizvodnje energije smanji;
6. Iako buka i dizajn svake elektrane znatno varira, postoji potencijalna
opasnost od uticaja na morski eko sistem. Ukoliko se ne vodi rauna uticaj buke
bi, na primjer, mogao imati neugodan efekat [89];
7. U smislu socioloko ekonomskih izazova, farme elektrana na talase
mogu biti pogodne to se tie smanjenja broja odgovarajuih mjesta za
komercijalni i rekreativni ribolov [95];
8. Procijenjeno je da je ukupna snaga talasa oko 2 700 000 MW, i da samo
oko 500 000 MW moe biti iskorieno sa dananjom tehnologijom za
proizvodnju elektrine energije [96].
2.5.3 POTENCIJALI ENERGIJE TALASA
Talasi najvee snage se pojavljuju na zapadnim obalama i to na podruju
od 40 do 60 stepeni geografske irine na sjevernoj i junoj hemisferi, slika 2.76.
Energija talasa na tom podruju varira izmedu 30 i 70 kW/m a moe biti i do
100 kW/m u Atlantiku. Za vrijeme zime visina talasa je najvia, a to se i
poklapa sa vremenom najvee potronje elektrine energije. Kinetika energija
talasa poinje da se efikasno transformie u elektrinu energiju kada je visina
talasa vea od 1 m. Kad se odreuje prikladnost talasa eksplataciji ne moe se
uzeti samo parametar snage po dunom metru, ve i amplituda, frekvencija i

84

Dean Ivanovi
oblik talasa su podjednako vani parametri koji se moraju traiti unutar
energetski prihvatljive zone talasa.

Slika 2.76 Talasi u Jadranskom moru

Zbog
prirodnog
potencijala
talasa, visokog tehnolokog stepena
dananjeg razvoja, kao i zbog velikih
energetskih zahtjeva i ekoloke
svjesti,
najdalje
u
razvoju
komercijalnih elektrana na talase su
dole
visoko
industrijalizovane
pomorske zemlje Velika Britanija,
Japan,
Skandinavske
zemlje i
Australija. Sjeverne i june tempe
raturne zone imaju najpogodnija pod
ruja za eksploataciju snage talasa.

Ako su kategorisana po metodi kojom prihvataju talase, danas su uglavnom

poznata tri naina korienja energije talasa, i to preko plutaa, pokretnog klipa
i njihalica ili lopatica. U fazi istraivanja i ispitivanja su jo crijevna i
McCabova pumpa, uka, kao i morska zmija. Mogu se podijeliti jo i po
lokaciji, odnosno kao elektrane na talase na otvorenom moru i na morskoj obali.
Meutim, ni jedan od navedenih naina za korienje energije talasa ne moe
danas konkurisati klasinim izvorima elektrine energije. Inae, talasi su vrlo
predvidljivi ak i pet dana unaprijed.
2.5.4 SALTEROVA PATKA
Godine 1974., zbog tadanje naftne krize, profesor S. Salter sa Univerziteta
u Edinburghu, zapoeo je istraivanja vezana za energiju talasa i usavrio je
ureaj Salterova patka ili Klimajua patka, iako je slubeno nazvana
Edinburka patka. Ovaj ureaj je samo jedan od mnogih oblika pretvaraa
energije talasa (wave energy converter WEC), koji potencijalno moe snagu
talasa pretvoriti u korisnu energiju. Za vrijeme naftne krize, kada je alternativna
energija dobivala puno zamaha, to Salterova patka je bila najzanimljivija
mogunost. Od tada, i drugi su uspjeno izradili neke druge vrste pretvaraa
energije talasa, poput ureaja Pelamis u Portugalu, a koji se sastoji od niza
cilindrinih ureaja koji pogone generatore. Pelamis je inae konstruisan od
strane Salterovih bivih studenata. Meutim, u poreenju sa Salterovom
patkom, ti moderni ureaji su sa relativno manjom efikasnou. Salterova patka,
koja spada u klasu pretvaraa energije talasa (WEC), poznata je kao terminator,
s obzirom da postavljena normalno na smjer talasa i unitava talase koji nailaze,
ostavljajui mirnije more sa druge strane. Patka je oblikovana poput kapljice, a
mnoge od tih kapljica su spojene na dugaku sajlu i ine cijeli Salterov
sistem. Nos kapljice je okrenut prema nadolazeim talasima i kapljice se klate
kako oni prolaze, to znai da to ukljuuje prenos ili zarobljavanje energije
85

Hidroenergija
talasa, slika 2.77. Ovaj proces njihanja kapljica bi mogao da sakupi i do 90%
ukupne energije talasa [97], i ta energiju bi se kori stila da odri klipove u
pokretu, koji naizmjenino kompimuju hidrauliko ulje. Kada je ulje dovoljno
komprimi rano, ono ulazi u hidrauliki motor, gdje se proizvodi elektrina
energija. Cijeli sistem bi teorijski
trebao da iskoristi oko 90% sauvane
energije, tako da ova visoka energe
tska efikasnost ini patku najboljim
od svih pretvaraa energije talasa,
odnosno WEC-a. Salter i njegovi
saradnici testirali su patku u posebnim
rezervoarima sa vjetaki proizve de
nim talasima, ali prije nego su bili u
mogunosti testirati patku na moru,
Slika 2.77 Salterova patka
procijenili su da su bili blizu proizvo
dnje elektrine energije pod dovoljno niskim trokovima da bi mogli konkurisati
drugim izvorima energije [98].
Kada je prola naftna kriza, interesovanje za obnovljivu energiju nije u
potpunosti iezlo. Salter i saradnici morali su se nadmetati za subvencije sa
drugim obnovljivim izvorima, poput nuklearne energije. Poto se smatralo da je
nuklearna energija sa ekonomske take gledita izvodljivija, Salterova grupa je
izgubila novanu potporu u ranim 1980. godinama, prije i nego su dobili priliku
testirati mehanizam na okeanu, to je trebalo prilino da kota, sa ubjeenjem
da su nuklearni zagovornici preuveliali trokove struje koju bi patka proi zvo
dila. Da su Salterovu grupu nastavili sa finansiranjem, moda bi danas patka
bila primijenjena u svijetu, obezbjeujui dio svjetske energije. Meutim i da je
patka uspjela, mnogi tvrde da bi je samo djelovi svijeta pogoeni jakim talasima
mogli koristiti, to znai da iako je moda mogla rijeiti naftnu krizu u kotskoj,
koja je pogaana velikim talasima na obali, vjerojatno je ne bi ni mogla rijeiti u
SAD-u, gdje samo odreeni djelovi morske obale imaju jake talase [99].
2.5.5 ELEKTRANE NA TALASE NA MORSKOJ OBALI
Prednosti izgradnje elektrana u neposrednoj blizini obale u odnosu na
U la z va zd u ha
plutajue sisteme su sljedee: 1.
Izl az vaz d u h a
laka izgradnja jer se koriste klasine
grae vinske maine; 2. lake
T urb ina
odravanje postrojenja jer nijesu
G en era to r
potrebni ronioci i brodovi; 3. laka i
bra kontrola i zamjena pokvarenih
S m je r
dijelova; 4. mogu sluiti i kao
lukobran. Jedan od naina rada
T a la sa
hidroelektrane na talase prikazan je
S lik a 2 .7 8 Prikaz rada elektrane na ta lase
na slici 2.78 .
86

Dean Ivanovi
Ureaj radi tako to talasi svojim kretanjem uzrokuju pokretanje nivoa
vode u zatvorenom stubu prilikom ega dolazi do potiskivanja vazduha kroz
turbinu na vrhu stuba. Najvei uspjeh je elektrana Limpet nazivne snage 500
kW koja je uspjeno ukljuena u elektrosistem kotske.
Tehnika ogranienja ovih konstrukcija su: 1. izbor pogodne lokacije, a to
znai to dublje more i to vei talasi; 2. mala energetska efikasnost turbine
zbog stohastine prirode talasa, a samim tim i protoka; 3. niski stepen
efikasnosti Wellsove turbine, slika 2.79,
tj. 50-60 %, jer je to dvosmjerna turbina,
simetrinog profila lopatica koja koristi
usis i isis vazduha kao prednost nad
ventilima s obzirom da oni imaju potrebno
odreeni period za djelovanje a i trajnost
sistema opada. Wellsova turbina je ustvari
niskopritisni vjetroagregat, koji se moe
okretati neprestano, bez obzira da li
vazduh ulazi u turbinu ili se vraa, imajui
u vidu da je turbina dvosmjerna. Njegove
2.79 Wellsova turbina
lopatice lie krilu aviona (aeroprofil
krila), slika 2.81, ali su za razliku od njega simetrine, to smanjuje neto stepen
iskoritenja turbine, i on iznosi od 0,4 do 0,7. Wellsovu turbinu je otkrio Alan
Arthur Wells, profesor na Univerzitetu u Belfastu. Prvi put se Wellsova turbina
ugradila na probnoj elektrani na
talase LIMPET, i to 1991., na
kotskom ostrvu Islay, slika 2.80.
Prvi prototip koji je ugraen 1991.,
imao je snagu 75 kW, dok je 2000.
godine, na istom ostrvu sagraena
druga elektrana na talase, koja je
imala snagu 500 kW, [98]. U
panskom mjestu Mutri ku,
u
2.80 ematski prikaz LIMPET elektrane
lukobranu, spolja nevidlji va, nalazi
se vrlo moderna elek trana na morske
talase, tj. pos trojenje od 300 kW koje
je 2011.godine puteno u pogon i
danonono
proizvodi
elektrinu
struju, i zasad strujom snabdijeva oko
600 ljudi, i u sklopu ovog postrojenja
nalazi se 16 Wellsovih turbina, [99],
[100], [101], [102], U Velikoj
Britaniji zapoelo se sa jo dva
projekta, koja su u izgradnji, i to:
2.81 Wellsova turbina
elektrana na talase Orkney (kotska),
87

Hidroenergija
snage 2,4 MW i elektrana na talase Siadar (kotska), snage 4 MW, i obje e
koristiti Wellsove turbine, [103], [104]. Na slici 2.82 dat je prototip MightyWhale oscilirajueg vodenog stuba (Oscilating Water Column OWC) i taj
ureaj je ispitan u Japanu. Razlikuje se od
ostalih OWC po tome to talasi horizon
talno ulaze u usisnu komoru OWC. Slika
71. Slike su vezane za pilot projek ARTOSPREY (fotografija A. Lewisa) 1995.
prilikom polaganja ureaja dolo je o
njegovog unitenja
2.5.5.1 LJULJAJUI UREAJ

Slika 2.82 Pprototip Mighty-Whale OWC uredaja

Ovaj ureaj funkcionie tako to se

kinetika energija talasa pretvara u rad kretanja zaustavne ploe i hidraulike
pumpe koja pogoni generator. U Japanu postoji eksperimentalni model, ali
tehniki podaci o konstrukciji i
rezultati mjerenja nijesu poznati,
Hidraulicka pumpa
slika 2.83.

Ulazni talas

2.5.6 ELEKTRANE NA TALASE

NA OTVORENOM MORU

Prednosti izgradnje elektrana

na otvorenom moru su: 1. Iskori
enost talasnog potencijala je bolja i
Faradejev kavez
vea je raspoloiva povrina za polja
Slika 2.83 Ljuljajuci uredaj
elektrana, a tim ujedno i vea ukup
na snaga za odreenu lokaciju; 2. mogu nost napajanja offshore objekata; 3.
mogunost napajanja raznih tipova senzora kao auto nom nim energetskim
sistemom. Nedostaci plutajuih objekata na otvorenom moru su njihova
pouzdanost uslijed korozivne i mehaniki nepredvidljive okoline. Kako je
offshore naftna industrije danas u velikom razvoju mnogo toga je mogue
tehniki izvesti u izgradnji ovih elektrana,
to nije bilo mogue prije 30 ili 40 godina,
kada su ti projekti i tada bili ekonomski
veoma zanimljivi.
Ljuljaka

2.5.6.1 PLUTAE

Slika 2.84 Plutaca

88

Snaga ovih ureaja, slika 2.84., se

kree do 50 kW, i njihova prednost im je u
mogunosti polaganja velikog broja na
odreenoj povrini ime se nadoknauje
mala pojedinana snaga, i posebno su

Dean Ivanovi
interesantni za aktivne okeanske senzore kao to su svjetionici, mamci za ribe,
sonare, komunikacijske repetitore i sl.
2.5.6.2 ARHIMEDOVA TALASNA LJULJAKA (ARCHIMEDES WAVE SWING-AWS)

Ova ljuljaka na talasima sastoji se od cilindrine, vazduhom napunjene

komore koja se moe pomjerati vertikalno u odnosu na usidreni cilindar manjeg
prenika. Vazduh u 10 do 20m irokom gornjem plutajuem cilindru omoguuje
njegovo plutanje. Kada talas pree preko plutae njena dubina se mijenja u
skladu sa promjenom pritiska uzrokujui njeno pokretanje gore-dolje. Relativno
kretanje izmeu usidrenog i plutajueg dijela se koristi za proizvodnju energije.
Do sada najvea snaga izgraene AWS elektrane iznosi 2 MW., i nalazi se u
Portugalskom akvatoriju.

Slika 2.85 ematski prikaz AWS

Slika 2.86 Prototip koji se isprobava u Portugalu

2.5.6.3 MORSKA ZMIJA (PELAMIS)

Zglobni plutajui prigunik Pelamis ili samo Pelamis se sastoji od serije

poluuronjenih valjkastih sekcija, koje su zglobno povezane, a priguni ureaj
pretvara samo dio energije talasa u elektrinu energiju i na taj nain moe da
preivi velike oluje [105], [106]. Talas stvara relativ no kretanje valjkastih sekc
ija, a hidraulika pumpa po mjera visokopritisno ulje kroz hidrauliki motor,
koji pogoni elektrini generator. Dobijena elektrina energi ja se sa svih veza
prenosi jednim jedinim kablom na spojnicu, na morskom dnu [107], [108], i
nekoliko ureaja moe biti meusobno povezano i spojeno sa obalom jednim
kablom. Prigunici ili atenuatori se uvijek postavljaju paralelno irenju talasa.
Ovaj ureaj radi radi na principu spojenih plutaa, koje pretvaraju
vertikalno pomjeranje talasa u horizontalno pokretanje klipova pumpi na
kardanskom principu. Sistem je u potpunosti odvojen od mora. Radi tako da
pumpa sabija vazduh u rezervoar, koji zatim pokree vazdunu turbinu i
elektrini generator. Na taj nain je postignuta jednolikija rotacija generatora
manje zavisna od stohastine prirode talasa. Ureaj je u fazi izrade prototipa i
ispitivanja u radnim uslovi ma u kotskom akvatoriju [109], [110]. Dimenzije
ureaja su 120 m duine, prenika 3,5 m i mase 750 tona, a maksimalna snaga
89

Hidroenergija
je 750 kW, slika 2.87, i slika 2.88. Pod a) je prikazan prednji dio zglobnog
plutajueg prigunika Pela
mis P-750, u hidro elektrani
a)
na talase Agua doura (Portu
gal), pod b) su dva od tri
zglobna plutajua prigunika
Pelamis P-750, i pod c) je dat
b)
prototip morske zmije na
lokaciji EMEC-a (Evropski
pomorski energetski institut).

c)

Tri metalne zmije

duge oko 150 metara trebalo
je da proizvode struju za oko
Slika 2. 87 Morska zmija (Pelamis)
5 000 ljudi, ali kako je bilo
tehnikih problema, firma je ostala bez sredstava, i postrojenje je u meuvreme

Slika 2.88 Prikazi morke zmije

nu naputeno. Ipak, najvei svjetski privatni energetski koncern E.ON i dalje

polae nade u postrojenje Pelamis i ve je razvio usavreni model, koji je 2010.
godine ugraen na ostrvima ispred kotske obale, gdje se isprobava [110].
Hidroelektrana na talase Aguadoura, slika 2.87 je prva komercijalna
elektrana na talase, i otvorena je 2008.godine, kod Aguadora Wave Parka, u
Portugalu. Koristila je 3 zglobna plutajua prigunika Pelamis P-750 i imala je
ukupno instaliranu snagu 2,25 MW. Zimi te iste godine elektrini generatori su
izvaeni iz mora, a poetkom 2009. godine projekat je zaustavljen na
neodreeno vrijeme. Druga faza projekta u kojoj je trebalo biti ugraeno
dodatnih 25 Pelamis P-750 ureaja i koja je trebala poveati snagu na 21 MW,
je u pitanju zbog povlaenja nekih partnera s projekta.
2.5.6.4 MCCABOVA PUMPA NA TALASE

90

Dean Ivanovi
McCabeova pumpa na talase je u razvoju od 1980.godine i originalno je
dizajnirana za desalinizaciju morske vode koristei reverznu osmozu, i ovi
ureaji izvlae energiju iz
talasa pomou rotacije ponto
na oko nosaa preko linear
nih hidraulikih pumpi, slika
2.89. Konstrukcije mogu biti
sa zatvorenim krugom koris
tei ulje ili sa otvorenim kru
gom koristei morsku vodu.
2.5.6.5 CRIJEVNA PUMPA

Ovaj ureaj se sastoji od

elastinog crijeva koji sma
njuje unutranju zapreminu
dok se rastee. Crijevo je povezano za plovak koji oscilira sa povrinskim tala
sima. Rezultirajue pritiskanje
vode u crijevu pomjera vodu
vani kroz protiv povratni
ventil na turbinu. Niz takvih
pumpi mogu da se poveu na
centralnu turbinu za vee
sisteme, slika 2.90 i 2.91.
Slika 2.89 ema konstrukcije McCabove pumpe

2.5.6.6 UKA (FLAPPER)

Polae se na otvorenom
moru pomou pontona ili
bova. Ureaj se sastoji od
niza plutajuih pontona koji su oblikovani poput bregaste osovine, tako da je
svaki ponton u principu zub koji rotira odvojeno prilikom prelaska talasa preko
njega. Na taj nain se pogone kapilarne pumpe koje pomjeraju radni medij kroz
Slika 2.90 Neka tehnicka rjeenja crijevne pumpe

Slika 2.91 Crijevna pumpa snage 20 kW

Slika 2.92 uka

91

Hidroenergija
zajedniko crijevo na turbinu. Zbog vertikalnog poloaja na talase ureaj je
pogodan za nemirno more kao i oluje, slika 2.92.
2.5.6.7 UREAJ U OBLIKU ZMAJA

Ovo je plutajui usidreni pretvara energije talasa u elektrinu energiju, i

nalazi se na sjeveru Danske, kao prvi u svijetu off-shore pretvara, slika 2.93.
Ovaj ureaj u obliku zmaja je
zajedniki EU istraivaki projekat,
koji ukljuuje partnere iz Danske,
Njemake, Austrije, Portugala, Irske,
Velike Britanije i vedske, [111].
Prvi prototip teine 237 tona je
testiran 2003. godine, koje je trajalo
sve do 2005.god. Ovaj pretvara
energije se moe postaviti u moru kao
jedna cjelina, ili u nizovima do 200
Slika 2. 93 Uredaj u obliku zmaja
jedinica, iji bi se kapacitet tada mo
gao porediti i sa tradicionalnom elektranom na fosilna goriva. Ureaj ukljuuje
postojeu, i ispitanu off-shore
tehnologiju hidroturbina, tako da je
Prelivanje
primijenjena Kaplanova turbina
Rezervoar
testirana na Tehnikom Univer zi
tetu u Minhenu. Ova turbina koristi
sifonski ulaz, dok narednih 6 ins
taliranih turbina e biti opremljene
sa cilindrinom kapijom koja e
startovati i zaustavljati vodu na
Izlaz
Turbine
ulazu u turbinu, [112], slika 2.94.
Slika 2.94 Konstrukcija uredaja u obliku zmaja
Ureaj se sastoji od dva talasna
reflektora koji usmjeravaju talase prema rampi. Iza rampe veliki rezervoar, koji
se nalazi iznad nivoa mora, sakuplja i privremeno skladiti usmjerenu vodu,
koja zatim kroz hidroturbine naputa rezervoar, slika 2.94, [113]. Tri su koraka
pretvaranja energije: 1) Prelivanje; 2) Skladitenje u rezervoaru i 3) Dobijanje
snage preko turbine sa niskim padom. Glavne komponente ureaja su: 1)
Glavno tijelo sa dvostruko zakrivljenom rampom izgraeno od armiranog beto
na i/ili od elika; 2) Dva talasna reflektora takoe od armiranog betona ili
elika; 3) Sistem za sidrenje; 4) Propelerne turbine i 5) Generatori sa stalnim
magnetom [113]. Ovi ureaji za konverziju energije koriste iskljuivo kretanje
fluida ili njegov pritisak, i ne sadre kao drugi ureaji oscilirajue vodene ili
vazdune stubove i iroskopsko-hidraulike elemente. Ovo je teka i izdrljiva
konstrukcija i sadri samo jednu vrstu pokretnih djelova, a to su turbine. Ovo je
sutinski vano za bilo koji ureaj koji radi u off- shore zoni, gdje ekstremni

92

Dean Ivanovi
uslovi mogu ozbiljno uticati na bilo koje pokretne djelove ureaja. Testiranje
modela ovog ureaja je obavljeno zbog: 1) optimiziranja prelivanja; 2)
detaljnijih hidraulinih odgovora na turbini; 3) redukovanja naprezanja na
talasnim reflektorima i 4) smanjenja trokova izgradnje, odravanja i
operativnih trokova. Glavno tijelo ili platforma se sastoji od jednog velikog
plutajueg rezervoara. Da bi platforma bila stabilna, i da bi se izbjeglo njeno
ljuljanje na talasima, ona mora biti i velika i teka. Prototip u Danskoj je u
obliku broda i to je jedna konstrukcija, slika 2.93, sastavljena od elinih ploa
debljine 8 mm. Teina elika glavnog dijela ureaja i rampe iznosi 150 tona,
tako da je potrebno dodati jo 87 tona vode, da bi sa ukupnom teinom ureaja
od 237 tona, on mogao stabilno da radi.
2.5.6.8 DRUGE KONSTRUKCIJE ZA KONVERZIJU ENERGIJE TALASA

Na slici 2.95 su date neke druge konstrukcije sa kojima je teorijski mogue

iskoristiti energiju talasa [50].

Slika 2.95 konstrukcije sa kojima je teorijski mogue iskoristiti energiju talasa

93

Hidroenergija

2.6. DOBIJANJE ENERGIJE OSMOZOM

To je proces dobijanja elektrine energije na osnovu procesa osmoze.

Elektrane koje rade na principu osmoze sastoje se od dva rezervoara koja su
ispunjena vodom razliitog stepena saliniteta. Salinitet je inae stepen slanosti
rastvora natrijumovog hlorida u vodi, i prikazuje se u promilima teine, a to
znai da salinitet od 1 promila pokazuje da je u kilogramu vode rastvoren 1
gram soli. Salinitet je jedno od najvanijih svojstava morske vode, i prosjena
slanost iznosi oko 35. Tako su
slanija ona mora koja primaju
manju koliinu padavina i koja
imaju manji dotok tekue vode,
a intenzivnije isparavaju. U
suprotnim sluajevima slanost je
manja. Visoki salinitet Crvenog
mora i to od 40 objanjava se
veoma jakim isparavanjem, kao i
vrlo malim doticanjem tekue
Povrinski salinitet u promilima
vode. Takoe, salinitet Baltikog
mora iznosi samo 6, to je
Slika 2.96 Povrinski salinitet mora i okeana u promilima
posljedica velikog priticanja i
relativno slabog isparavanja. Vano je napomenuti da se slanija mora sporije
zaleuju, slika 2.96.
Zbog razlike koncentracije natrijumovog hlorida izmeu dva rezervoara
ispunjenih tenou dolazi do pojave osmoze. Osmoza je proces difuzije
rastvora koja se uoava pri razdvajanju dviju rastvorenih tenosti selektivno
polupropusnom membranom, koja je
propusna na rastvara ali ne i na
rastvorenu materiju. Rastvara se,
zbog razlika u koncentracijama
rastvorenih materija, tj. jona ili mole
kula, preko membrane kree sa mjes
ta vee na mjesto manje koncentra
cije, kako bi se izjednaile koncentra
cije sa obje strane membrane. Osmo
za se objanjava na taj nain to rast
vorene materije sa veom koncent
racijom sadre i veu koliinu slobo
Slika 2.97 Kompjuterska simulacija osmoze
dne energije, pa s ozirom da polupro
pusna membrana proputa samo molekule rastvora, a ne i rastvorene materije,
94

Dean Ivanovi
molekuli rastvaraa tee da prou kroz membranu sa mjesta vee slobodne
energije na mjesto manje energije, slika 2.97. Za vrijeme difuzije molekula
rastvaraa kroz membranu dolazi do
porasta nivoa tenosi na jednoj strani
membrane i smanjenja nivoa tenosti
na drugoj strani. Ovaj porast nivoa
tenosi sa jedne strane membrane
stvara hidrostatski pritisak koji se
suprotstavlja osmozi tj. osmotskom
pritisku koji djeluje na membranu,
tako da kada se ova dva pritiska
izjednae, uspostavlja se ravnotea a
time se i zavrava proces difuzije, to
Slika 2.98 Osmoza
znai da vie nee doi do podizanja
nivoa tenosti. Pritisak pri kome se uspostavlja ova ravnotea naziva se
efektivni osmotski pritisak. Osmotski pritisak je vei to je koncentracija
rastvora vea, i obrnuto. Molekuli rastvaraa tee difuziji iz rastvora sa niom u
rastvor sa viom koncentracijom rastvorene materije. I zato koncentracija
natrijumovog hlorida u odvojenim rezervoarima tei izjednaavanju, pa slatka
voda poinje, kroz polupropusnu membranu koja osigurava jednosmjeran tok
vode, proticati u rezervoar sa slanom vodom, slika 2.98. Pritisak, koji se javlja
u rezervoaru slane vode, jednak je pritisku na dubini od 120 metara pod morem,
pa ga je mogue iskoristiti za pogon turbine u generatoru. Prema tome,
tehnologija dobijanja energije osmozom u potpunosti se oslanja na obnovljivim
izvorima [114], [115], [116].
Inae, difuzija je spontani transport materije ili energije pod uticajem
odgovarajueg gradijenta iz zone vie u zonu nie energije ili koncentracije.
Kao i mnogi spontani procesi, difuzija je entropijski voen proces u kojemu se
energija ili materija koja difunduje uniformno rasporeuje u raspoloivom
prostoru podiui time entropiju sistema. Svaki proces difuzije odvija se pod
uticajem odgovarajueg gradijenta. Tako se difuzija materije odigrava pod
uticajem gradijenta koncentracije, dok difuzija toplote pod uticajem gradijenta
temperature. Difuzija je direktna posljedica drugog principa termodinamike,
koji kae da entropija nekog neravnotenog sistema moe samo da raste, sve
dok sistem ne doe u ravnoteu. S obzirom da materija difunduje iz oblasti vee
koncentracije u oblast manje koncentracije, sistem prelazi iz ureenijeg u manje
ureen sistem, a to znai da entropija raste.
Difuzija se kvantitativno opisuje Fikovim zakonima (prvi i drugi). Prvi
Fikov zakon kae da je fluks (J) proporcionalan gradijentu koncentracije (c),
dok se drugi Fikov zakon izvodi iz jednaine kontinuiteta. U jednodimenzional
nom sistemu jednaina kontinuiteta glasi:

c
J
= , gdje je x pravac odvija
t
x
95

Hidroenergija
nja procesa, a t vrijeme. Prvi Fikov zakon glasi: J = D

c
, a drugi:
x

c
D
c
x
=
, pri emu za konstantan koeficijent difuzije D drugi Fikov
t
x
c
2c
= D 2 . Reavanje ove difuzione jednaine je po pravilu
zakon izgleda:
t
x
veoma komplikovano, i mogue ju je rijeiti samo uz pomo primene numerike
matematike. U gasovima i tenostima kretanje estica kao to su joni, molekuli,
ili koloidne estica, prouzrokuje mijeanje dviju ili vie materija, dok u kod
vrstih materija atomi i joni razmjenjuju mjesta u kristalnoj reetki. Difuzija je
najbra u gasovima, sporija je u tenostima, a najsporija u vrstim materijalima.
Kao to govori prvi Fikov zakon difuzije brzina difuzije materije u nekom
smjeru srazmjerna je gradijentu koncentracije, i uglavnom se poveava sa
porastom temperature, jer se estice kreu bre, a smanjuje se sa porastom
gustine. Veoma vana za mnoge bioloke procese (osmoza) kao i hemijske
reakcije. Na difuziji su zasnovani neki tehnoloki procesi kao to je
proizvodnja elektronskih poluprovodnikih komponenata, zatim oblikovanje
povrinskih slojeva u metalurgiji, difuzijska vakuumska pumpa itd.
Tokom sedamdesetih godina prolog vijeka profesor Sidney Loeb u SAD-u,
razvio je koncept dobijanja energije osmozom. Zbog niske cijene elektrine
energije u to vrijeme ozbiljan
razvoj nije planiran. Meutim,
koncept je 1996. godine prezen
tiran norvekoj firmi Statkraft,
tako da se u decembru 2009. godi
ne otvara prvi prototip osmotske
elektrane u Toftu, Norveka, slika
2.99. Instalisana snaga prototipa
elektrane iznosi 10 kWh i primar
na svrha prototipa je daljnje
istrai vanje i razvoj tehnologije
[117]. Pokazalo se da je glavna
Slika 2.99 Prototip osmotske elektrane u Toftu, Norveka
prepreka do potpune komercijalne
elektra ne, ustvari relativno niska efikasnost polupropusne membrane koja
trenutno iznosi 1 W/m 2 , a cilj istraivanja je dostii efikasnost od 5 W/m 2 ,
tako da se oekuje da e potpuna komercijalna elektrana biti u pogonu do 2015,
slika 2.99, [114].
Svugdje gdje se susrijeu slatka i slana voda mogue je graditi osmotske
elektrane, i energija proizvedena u ovim elektranama u potpunosti je obnovljiva
96

Dean Ivanovi
energija bez emisija tetnih gasova, i kao takva u potpunosti je neutralna prema
okolini. Godinji svjetski potencijal osmotske energije procjenjen je na oko
1600 milijardi kWh, a to je polovna godinje proizvodnje energije u Evropskoj
uniji, [114], [115].

2.7. KONVERZIJA TOPLOTNE ENERGIJE OKEANA

Konverzija toplotne energije okeana (Ocean thermal energy conversionOTEC) je postupak dobijanja elektrine energije pomou temperaturske razlike
izmeu dubokih i plitkih slojeva okeana. Ova temperaturska razlika omoguava
pokretanje toplotne maine, a samim tim i generatora. Ukoliko je razlika
temperature izmeu slo
jeva okeana vea, efika
snost i snaga su time
bolje. Temperaturska
Duina
razlika izmeu dubokih
irina
i plitkih slojeva okeana
se poveava sa opadaju
om geografskom iri
nom, tj. blizu ekvatora
Ekvator
i tropskog pojasa, slika
2.100, [118]. Najea
Temperaturska razlika izmedu povrine i dubine okeana od 1000 m
tempe ratura povrine
Manje od
okeana iznosi 27 C, a
Vie od
u dubo kim vodama
Dubina manja od
tempera tura rijetko pa
da ispod 5 C. Osnovni
tehniki izazov OTECa je proizvesti znaajan
Slika 2.100 Temperaturska razlika izmedu povrine i dubine okeana od 1000 m
dio energije iz jako ma
lih temperaturskih razlika. Maksimalna teorijska efikasnost ovog sistema se
postie sa poveavanjem efikasnosti toplotne razmjene u novijim konstrukci
jama. Kako Sunce neprestano grije okeane i mora koji prekrivaju skoro 70%
Zemljine povrine, smatra se da oni sadre veliki energetski potencijal koji bi se
mogao upotrijebiti za proizvodnju energije i toplote. Pod uslovom da se
tehnologija pokae ekonomski isplativa i da se krene u masovnu upotrebu, ovaj
obnovljivi izvor energije, mogao bi rijeiti sve energetske probleme u svijetu.
Ukupna raspoloiva energija je jedan ili dva puta vea nego kod ostalih
tehnologija vezanih za okean, kao to je naprimjer energija talasa. Meutim,
male temperaturske razlike izmeu dubokih i plitkih slojeva okeana ine ovu
tehnologiju, uporeujui je sa drugim tehnologijama, prilino skupom, i to
najprije zbog niske toplotne iskoristivosti. Ustvari to je i jedan od kljunih
97

Hidroenergija
problema ovog sistema. Raniji sistemi za konverziju toplotne energije okeana su
imali iskoristivost od 1 do 3%, a teorijski se smatra da je maksimalna
iskoristivost od 6 do 7%,[119]. Smatra se da e trenutni sistemi koji se razvijaju
raditi blizu maksimalne toplotne iskoristivosti. Morska voda, iako je besplatna,
ima odreene trokove koji su vezani za transport vode iz okeana, kao to su
trokovi pumpi i njihovih materijala.
Ipak, iako OTEC sistemi imaju nisku efikasnost, oni mogu funkcionisati
kao energetski sistemi koji e moi pokrivati minimalnu potranju energije.
Smatra se, da kada ova metoda postala jeftinija i postala konkurentna s ostalim
konvencionalnim tehnologijama tada bi OTEC mogao proizvoditi gigavate
elektrine struje i zajedno sa elektrolizom bi mogao prozvoditi dovoljno
vodonika koji bi potpuno nadomjestio potronju svih globalnih fosilnih goriva.
Inae, svi OTEC sistemi koriste skupe, velike dovodne cijevi koje su uronjene
vie od kilometar u okean, i to sve sa ciljem dovoenja jako hladne vode na
povrinu, tako da je upravljanje trokovima i dalje glavni izazov za ovu
tehnologiju.

Jo 1881. godine francuski fiziar Jacques Arsene d'Arsonval, pokuao je

prvi iskoristiti toplotnu energiju okeana. Tek je 1930. godine njegov
student, Georges Claude uspio izgraditi prvo OTEC postrojenje na Kubi,
[120], [121], koje je proizvodilo 22 kW elektrine energije pomou
niskopritisne turbine, [122]. S vremena na vrijeme, postojalo je mnogo
pokuaja razvijanja ovakve vrste tehnologije. I Nikola Tesla je isto tako
prepoznao mogunost iskoriava nja ovakvog oblika energije, ali je na kraju
doao do zakljuka kako bi takva tehnologija bila nepraktina za iroku
upotrebu, [123]. Claude je 1935. godine izgradio jo jedno postrojenje koristei
teretni brod od 10000 tona kojeg je usidrio kod obale Brazila. Meutim, loe
vrijeme i talasi unitili su postrojenje prije nego to su generatori poeli
proizvoditi elektrinu energiju [122]. Francuski naunici su 1956. godine poeli
sa konstrukcijom postrojenja od
3 megavata za Abidjan, tadanji
glavni grad Obale Slonovae, ali
zbog velikih koliina jeftine nafte
50-ih godina prolog vijeka
postrojenje nije zavreno. J. H.
Anderson i J. H. Anderson 1962.
godine zavravaju ono to je
Claude zapoeo, tako to su se
koncentrisali na razvoj novih i
efikasnijih elemenata konstrukci
Slika 2.101 OTEC pogon na obalama Havaja
ja, i 1967. godine, patentirali su
svoj sistem zasnovan na zatvorenom ciklusu [124]. Iako nema nikakvog
potencijala Japan je znatno doprinio razvoju OTEC tehnologije i to najvie
98

Dean Ivanovi
zbog izvoza tehnologije u druge drave. Japanska elektroprivreda je 1970.
godine uspjeno izgradila i postavila 100 kilovata OTEC postrojenje tipa
zatvorenog ciklusa na ostrvskoj dravi Nauru [125]. Postrojenje je krenulo u
rad 1981. godine i prozvodilo je 120 kilovata elektrine energije, tako to je 90
kilovata upotrijebljeno za rad samog postrojenja, a ostatak struje se
upotrebljavalo za snabdijevanje kole i ostalih lokacija na ostrvu. Ovo je
postavilo novi svjetski rekord u
proizvodnji struje pomou OTEC
sistema gdje je struja poslata na
pravu elektrinu mreu [126].
1974. godine SAD su se ukljuile
u istraivanje OTEC sistema, i na
Havajima je osnovana laboratorija
koja je ubrzo postala vodei
svjetski centar za istraivanje
OTEC tehnologije. Zbog tople
povrin ske vode, i lako dostupne
Slika 2.102 OTEC sistem u Indiji
duboke i hladne vode, kao i zbog
injeni ce da troe najvie struje, Havaji se nalaze na najboljem poloaju u
SAD-u za iskoriavanje ove vrste energije, slika 2.101., [127]. Takoe je i
Indija postavila OTEC postrojenje od 1 megavat, slika 2.102, [128], i Indijska
vlada je i dalje veliki sponzor u istraiva nju plivajuih OTEC postrojenja.
2.7.1 PRINCIP RADA UREAJA
Princip rada ovakvih sistema zasniva se na koncepciji toplotnog ureaja koji
je uobiajen u Termodinamici. Toplotna maina je termodinamiki ureaj koji
je smjeten izmeu dva rezervoara, i to jednog visoke temperature, a drugog
niske. Kako toplota protie od jednog do drugog rezervoara toplotna maina
dio toplotne energije pretvara u mehaniki rad, a to je princip rada kod parnih
turbina. Jedini toplotni ciklus koji je pogodan za OTEC je Rankinov ciklus
koristei uz to niskopritisnu turbinu. Pritom sistemi mogu biti izvedeni kao
otvoreni ili zatvoreni ciklusi. Maine zatvorenog ciklusa koriste amonijak ili
tetrafluoretan kao uobiajene radne materije, dok kod otvorenog ciklusa koristi
se toplota povrine vode kao radna materija.
Prema lokaciji, ovi ureaji za pretvaranje termalne energije okeana mogu
biti sa pogonom na kopnu, sa pogonom na grebenima i sa pogonom na
otvorenom moru.
Prema vrsti ciklusa ovi sistemi mogu biti sa otvorenim ciklusom, sa
zatvorenim ciklusom i hibridnim ciklusom. Hladna morska voda je sastavni dio
svakog od ova tri tipa OTEC sistema, i da bi sistem uspjeno radio, hladna
morska voda se mora dopremati iz dubina na povrinu. To se postie upotrebom
pumpi. Drugi nain je destilacijom morske vode blizu morskog dna, to
99

Hidroenergija
smanjuje gustinu morske vode, tako da zbog razlike gustina morska voda e sa
dna strujati kroz cijev na povrinu, [129].
2.7.1.1 SISTEM ZATVORENOG CIKLUSA

Ovaj sistem koristi tenost sa niskim stepenom kljuanja, i to najee

amonijak, tako da se na taj nain pokree turbina koja proizvodi elektrinu
energiju. Topla morska voda na povrini se pumpa kroz razmjenjiva toplote i
zahvaljujui niskoj taki
kljuanja fluid (amonijak)
isparava, tako da nastala
okeana
para pokree turbogene ra
Razmjenjivac
Razmjenjivac
tor. Hladnija morska voda
toplote
toplote
iz dubina se zatim upum
pava kroz drugi razmjenji
va toplote i zahvaljujui
kondenzaciji opet iz pare
fluid prelazi u teno sta nje
ime kruni proces opet
dolazi na svoj potak, slika
Slika 2.103 ema zatvorenog ciklusa OTEC pogona
2.103, slika 2.104, [130].
Ovakav mini OTEC sistem bio je usidren na 2,5 km od Havajske obale i
proizvodio je dovoljno struje da osvijetli brodske sijalice, televiziju i raunare.

Slika 2.104 ema zatvorenog ciklusa OTEC pogona

2.7.1.2 SISTEM OVORENOG CIKLUSA

Na principu parne turbine funkcionie sistem otvorenog ciklusa. Ovaj sistem

koristi toplotu povrine tropskih okeana i stvara elektrinu energiju na taj nain
to se topla voda doprema u rezervoar sa niskim pritiskom i gdje zahvaljujui
100

Dean Ivanovi
niskom pritisku voda prokljua i prelazi u paru. Dobijena para se iri i pokree
turbinu spojenu sa elektrinim generatorom. Zbog izloenosti hladnoj vodi ta

S l i k a 2 . 1 0 5 em a o v o re n o g c ik l u s a O T E C p o g o n a

para se kondenzuje i opet se nazad vraa u teno stanje, slika 2.105.

1993.godine OTEC pogon sa ovakvim otvorenim ciklusom snage od 50 kW
postavljen je nedaleko od Havaja, i oborio je rekord od 40 kW japanskog
sistema iz 1982. godine [131].
2.7.1.3 SISTEM HIBRIDNOG CIKLUSA

Sistem hibridnog ciklusa izveden je na takav nain da se kombinuju dobre

osobine zatvorenog i otvorenog ciklusa. Princip rada hibridnih sistema zasniva
se na korienju tople povrinske morske vode koja ulazi u vakuumsku komoru
gdje se ona pretvara u paru, a to je zapravo i karakteristika otvorenog sistema.
Poslije toga ova vodena para omoguava radnoj tenosti (amonijak) niske take
kljuanja, da ispari preko razmjenjivaa toplote, to je ustvari i karakteristika
zatvorenih sistema. Na kraju para radne materije pokree turbinu, a samim tim
se i stvara elektrina energija.
2.7.2 LOKACIJE NA KOPNU, GREBENU I OTVORENOM MORU
OTEC ima potencijal da proizvede gigavate elektrine snage i u kombinaciji
sa elektrolizom moglo bi se proizvesti dovoljno vodonika da u potpunosti zami
jeni svu projektovanu svjetsku potronju fosilnih goriva. Meutim, i dalje ostaje
nerijeeni izazov smanjenja trokova izgradnje ovakvih ureaja, koji zahtijevaju
dugake usisne cijevi velikog prenika koje se potapaju kilometar ili vie u
okeanske dubine, da bi dopremile hladnu vodu na povrinu. Na slici 2.102
lijevo prikazane su cijevi za ureaj OTEC, a na desnoj strani je dat OTEC
plivajui ureaj izgraen u Indiji 2000. godine.
101

Hidroenergija
2.7.2.1 LOKACIJE OTEC UREAJA NA KOPNU

Ureaji izgraeni na kopnu ili u blizini obale posjeduju tri glavne prednosti u
odnosu na one objekte locirane u dubokoj vodi. Tako elektrane izgraene na
kopnu ili blizu obale ne zahtijevaju posebni ili neki sofisticirani vez, niti
dugake elektrine kablove, kao ni ekstenzivnije odravanje same elektrane
kakvo je potrebno u sluaju izgradnje na otvorenom okeanu. Elektrane ovog
tipa mogu biti instalirane u zatienim podrujima tako da budu relativno
obezbijeene od jakih oluja. Preko skele mostova, moe se iz okoline ovog
postrojenja do korisnika na kopnu, prenijeti kako elektrina energija tako i
desalinizirana voda kao i hladna i za ishranu neophodna morska voda. Lokacija
ovim elektranama omoguava da one budu uspjeno povezane sa srodnim
pomorskim industrijskim granama. U svakom sluaju, duine usisnih cijevi su
veoma kratke to znatno sniava ukupnu cijenu kotanja ovih ureaja.
Ovakvi ureaji mogu poboljati i unaprijediti raznovrsnost primorskih
kultura. Naime, rezervoari ili lagune izgraeni u sklopu ovih ureaja omogua
vaju da se posmatra i kontrolie minijaturna morska sredina, tako da se morski
proizvodi mogu isporuiti tritu standardnim transportom.
Dodatni troak u konstrukciji i odravanju ovog ureaja je i injenica da se
mjeovito isputanje hladne i tople morske vode mora obaviti na nekoliko
stotina metara od samog ureaja zbog postizanja odgovarajue dubine na kojoj
se to isputanje obavlja. Ovi sistemi ne mogu izbjei dodatne trokove koji bi se
pojavili ukoliko bi njegova lokacija bila smjetena u morskoj zoni predvienoj
za surfovanje. I zato ukoliko se grade blizu obale, neophodno je da se dubina
vode kree u rasponu od 10 do 30 m. Ovaj tip elektrane bi tada koristio krae, a
samim tim i jeftinije usisne cijevi kao i cijevi za pranjenje, ime se osigurava
njihova bezbjednost od jakih talasa. Elektrana mora biti zatiena od morske
okoline sa lukobranima i temeljima otpornim na eroziju, dok bi njen izlaz
trebalo direktno povezati sa obalom [132].
2.7.2.2 LOKACIJE OTEC UREAJA NA GREBENU

Da bi se izbjegla turbulentna morska zona surfovanja, kao i da se bude to

blie hladnim vodnim resursima, OTEC elektrane mogu da se postave na
kopnenom grebenu i to do dubine od 100 m. Sloenost rada ovih elektrana u
dubljoj vodi ini ih skupljim od onih izgraenih na kopnu. Problemi ukljuuju
uslove otvorenosti mora i znato tea isporuka struje. Jake okeanske struje i
veliki talasi poskupljuju inenjering i konstrukciju ovog ureaja. U tom sluaju
platforme zahtijevaju ekstenzivne pilinge radi odravanja stabilnosti. Za
isporuku snage zahtijevaju se dugi podvodni kablovi sve do kopna. Iz ovih
razloga OTEC ureaji locirani na grebenu su manje atraktivni.
102

Dean Ivanovi
2.7.2.3 LOKACIJE OTEC UREAJA NA OTVORENOM MORU

Iako su ovi ureaji potencijalno optimalni za velike sisteme, kod njih se kao
kod plutajuih objekata pojavljuju nekoliko potekoa. Tekoa sa vezivanjem
elektrane postavljene da pluta po dubokim vodama komplikuje isporuku
elektrine energije. Kablovi prikljueni plutajuim platformama su osjetljiviji
na oteenja, posebno za vrijeme oluja, i ukoliko su postavljeni na dubinama
veim od 1000 m tee se odravaju i popravljaju. Isto tako treba voditi rauna
da kablovi koji povezuju elektranu i morsko dno budu tako konstruisani da
izbjegnu zapetljavanje. Jake oluje u uzburkano more moe slomiti uslovno
vertikalnu cijev za hladnu vodu, a isto tako moe i prekinuti unos tople vode.
Da bi se sprijeili ovi problemi cijevi mogu biti napravljene od fleksibilnog
polietilena, dok kao alternativa cijevima za toplu vodu moe se povrinska voda
kao toplija direktno uvui u platformu.
Povezivanje plutajueg ureaja sa kablovima za napajanje elektrinom
energijom zahtijeva da postrojenje ostaje relativno nepokretno. Sidrite je
prihvatljiv metod, ali trenutna tehnologija sidrenja je ograniena do dubine od
2000 m, jer ak i pri pliim dubinama trokovi sidrenja platforme se znatno
poveavaju.
2.7.3 POVEZANE TEHNOLOGIJE
Pored proizvodnje elektrine energije OTEC ureaji utiu i na razvoj
drugih tehnologija i ljudskih djelatnosti.
Hladna morska voda oko 5C koja se dobija ovom tehnologijom stvara
mogunost hlaenja postrojenja koji su povezani sa pogonom ili koja su u
blizini pogona. Hladna morska voda se dovodi u rashladnike vode koji zatim
omoguavaju klimatizaciju zgrada i kua. Procjenjuje se da cijev prenika 0,30
m moe da isporui i do 40 lit/sekund vode. Voda na temperaturi od 6 C moe
da obebijedi vie nego dovoljno rashlaivanje za veliku zgradu. Radei 8000
sati godinje umjesto elektrinih rashladnih ureaja, prema procjeni iz
1989.godine, ovom bi se tehnologijom moglo utedjeti 200000 400000
amerikih dolara godinje [133]. Kod ovih OTEC sistema za rashlaivanje
zgrada, hladna morska voda se dovodi kroz izmjenjiva toplote koji hladi pijau
vodu u zatvorenom krunom sistemu, nakon ega se ova pijaa voda pumpa
prema zgradama i direktno hladi vazduh [134].

Isto tako OTEC tehnologija omoguava poboljava razvoj poljoprivrede

korienjem hladnom tla. Naime, hladna morska voda, tokom prolaska kroz
podvodne cijevi, hladi okolno tlo, tako da dolazi do temperaturske razlike
izmeu korijena biljaka na hladnom tlu i listova biljaka na toplom vazduhu to

103

Hidroenergija
omoguava uzgoj mnogih biljaka i kultura koje se ne mogu nai u suptropskim
podrujima. Vie od 100 razliitih usjeva moe da se gaji koristei ovaj nain.
Najpoznatiji nusprodukt OTEC tehnologije je akvakultura, i to je jedan od
najvanijih naina kako smanjiti finansijske i energetske trokove dovoenja
velikih koliina vode iz dubina okeana. Kako duboka okeanska voda sadri
visoke koncentracije neophodnih hranljivih materija koje su zbog bioloke
potronje iscrpljene na povrini okeana, ova, moe se rei, vjetaka uzlazna
struja kroz cijev zamjenjuje prirodnu uzlaznu struju, bez koje nije mogue
odravanje i plodnost najveeg svjetskog morskog ekosistema i ivotom
najgueg podruja na planeti. Poznato je da hladnomorske ribe, kao to su
losos i jastog, ive u dubokoj morskoj vodi bogatoj hranjivim materijama. I
zato, kombinujui u razliitim odnosima hladnu duboku morsku vodu i toplu
povrinsku morsku vodu, OTEC tehnologija moe stvoriti temperaturno
pogodnu okolinu u kojoj bi se odravali optimalni uslovi za akvakulturu, tako
da morski ivi svijet koji nije toliko prisutan u tropskim vodama, kao to su
losos, jastog, kamenica, pasrmka i druge vrste koljki, moe sada biti uzgajan na
ovakav nain i ovdje. Na taj nain se poveava raznovrsnost svjeih morskih
plodova na lokalnom tritu. Takoe, niski trokovi hlaenja dobiveni hladnom
morskom vodom mogu odrati ili ak poboljati kvalitet domae ribe koja brzo
propada u toplim tropskim krajevima.
Pitka voda moe biti dobijena iz morske vode pomou sistema otvorenog,
slika 2.105, ili hibridnog ciklusa koristei povrinski kondenzator, u kojem
neravnim kontaktom hladna morska voda kondenzuje potroenu paru.
Kondenzat je u takvom kondenzatoru relativno ist i moe biti prikupljen i
poslat na mjesta koja su ograniena zalihama prirodne vode za poljoprivredu ili
domainstva. Tako bi postrojenje od 2 MW moglo proizvoditi oko 4300 kubnih
metara pitke, odnosno desalinizirane vode svaki dan. Drugi sistem stvara
kondenzat reguliui dotok duboke hladne vode kroz povrinski kondenzator
koji je u korelaciji sa fluktuirajuim temperaturama take rose.
Upotrebljavajui struju proizvedenu OTEC procesom, pomou elektrolize
moe biti proizveden vodonik. U svrhu poveanja ukupne efikasnosti dodaju se
elektrolitne mjeavine i proizvedena para moe biti upotrebljena kao relativno
isti medij za elektrolizu. OTEC tehnologija je u mogunosti da proizvodi
velike koliine vodonika potrebnog za snabdijevanje rastueg svjetskog trita.
OTEC postrojenja na ostrvima, platformama, tegljaima i brodovima imaju
potencijala za proizvodnju vodonika u velikim koliinama kao i za snabdije va
nje velikih luka pomou tankera. Ipak su glavni izazovi trokovi proizvodnje,
transporta i distribucije u odnosu na ostale izvore energije i goriva. Uzimajui u
obzir poveanje cijena nafte na svjetskom tritu, pitanje je vremena kada e
trokovi masovne proizvodnje i distribucije vodonika ovom OTEC tehnologi
jom, biti stavljeni u drugi plan.
104

Dean Ivanovi
Nerazvijeni potencijal okeana je i mogunost vaenja minerala iz morske
vode koji su sadrani u solima i drugim oblicima rastvaraa. Razne ekonomske
analize su pokazale da je neprofitabilno iskoriavati okean u svrhu dobijanja
tragova elemenata rastvorenih u rastvorima, upravo zbog velikog troenja
energije potrebne za crpljenje velike koliine vode, a isto tako skupo je i
odvajati minerale iz morske vode. Uopteno govorei, ova OTEC metoda je
ograniena na minerale koji se mogu pronai u visokim koncentracijama i koji
se zatim mogu lagano izdvojiti, kao to je na primjer magnezijum. Poto je sa
OTEC postrojenjima rijeen problem dopremanja velikih koliina vode, ostaje
samo problem trokova ekstrakcije. Tako su Japanci nedavno zapoeli istraiva
ti koncept kombinovanja ekstrakta urana rastvorenog u morskoj vodi sa tehnolo
gijom elektrana na talase, a i miljenja su da razvoj ostalih tehnologija, naroito
razvoj materijala, poboljava izglede za ekstrakciju minerala.
2.7.4 POLITIKA PITANJA, TROKOVI I EKONOMINOST
Imajui u vidu da su OTEC postrojenja uglavnom nepokretne povrinske
platforme, njihova tana lokacija i pravni status bi mogao biti u nadlenosti
sporazuma Konvencije Ujedinjenih nacija o pravu mora (UNCLOS). Taj
sporazum daje zakonski autoritet primorskim zemljama u razliitim zonama od
3, 12 i 200 nautikih milja, to bi vjerovatno moglo dovesti do odreenih
sukoba i regulacijskih prepreka izgradnji OTEC postrojenja, kao i njihovom
vlasnitvu. Prema sporazumu, OTEC postrojenja bi se smatrali kao vjetaka
ostrva koja ne bi imala nikakav zakonski autoritet.
Da bi ova OTEC tehnologija bila odriva u pogledu globalne upotrebe,
ona mora imati jednak porezni i subvencijski tretman kao i ostale tehnologije.
Prorauni trokova ove tehnologije su i dalje nepouzdani zbog toga to OTEC
pogoni jo nijesu iroko rasprostranjeni. Meutim, razne analize pokazuju da bi
trokovi proizvodnje elektrine energije bili 0.07 $/kWh dok subvencionirane
vjetroelektrane imaju na primjer 0.05-0.07 $/kWh potronje, [136].

2.7.5 TERMODINAMIKA
Prorauni pokazuju da OTEC tehnologija pri temperaturskoj razlici od
20 C daje isto energije koliko i hidroelektrana sa padom od 34 m pri istom
protoku vode. Niske temperaturske razlike izmeu povrinske i duboke vode,
podrazumijeva da dovedene koliine vode moraju biti velike da bi se izvukla
korisna koliina toplote [137], [138]. Tako bi se od OTEC elektrane snage 100
MW oekivalo da ispumpa sa velike dubine oko 45 miliona litara vode u minuti,
odnosno 45000 tona/minuti, ili 0ko 750 m 3 /s, [137]. To znai da za proizvodnju
49,8 MW elektrine energije ovom tehnologijom, samo za pumpanje, odnosno
dovoenje vode sa velikih dubina, potrebno je utroiti oko 20 MW struje, a to se
105

Hidroenergija
moe smatrati parazitskim odlivom energije. Za OTEC sisteme koji koriste
razmjenjivae toplote, da bi se obradila ovako velika koliina prispjele vode
razmjenjivai moraju biti ogromni u poreenju sa onim koji se upotrebljavaju u
konvencionalnim termoelektranama [138], inei ih jednim od najkritinijih
komponenti zbog njihovog uticaja na ukupnu efikasnost postrojenja. Takva
OTEC elektrana snage od 100 MW bi, dakle, zahtijevala najmanje 200
razmjenjivaa toplote od kojih bi svaki bio dui od brodskog kontejnera duine
7 metara, a to ih i ini jednim od najskupljih komponenti cijele elektrane [139].
2.7.5.1 PROMJENA TEMPERATURE OKEANA SA DUBINOM

Ukupna solarna energija zraenja ili insolacija, koju prime okeani i mora, a
pokrivaju oko 70% povrine Zemlje, pri indeksu jasnoe 0,5 i prosjenom
energijom zadravanja od 15%, iznosi: 5,45.10 18 (MJ/godina). 0,7. 0,5. 0,15 =
2,87.10 17 (MJ/godina). Za odreivanje koliine solarne energije koju absorbuje
voda koristi se Lambert-ov zakon:

dI (h)
= I , gdje je h dubina vode,
dh

I (h) intenzitet absorbovane solarne energije a je absorbcioni koeficijent.

Reenjem ove diferencijalne jednaine dobija se: I (h) = I 0 e h , gdje je I 0
intenzitet absorbovane solarne energije na povrini mora. Absorbcioni koeficije
nt se kree od 0,05 m 1 za veoma jasnu svjeu vodu do 0,5 m 1 za veoma
slany vodu. Kako intenzitet absorbovane solarne energije I (h) po gore
navedenoj formuli pada eksponencijalno sa dubinom vode h , uoava se da je
absorbovana toplota skoncentrisana u gornjim slojevima vode. Tako su u
tropskim predjelima povrinske temperature mora i okeana negdje oko 25 C, a
na 1 km dubine izmeu 510 C. To znai da kod toplijih voda na povrini, koje
su inae i lake nego u dubinama, nema toplotnih konvektivnih struja. Zbog
malog temperaturskog gradijenta po dubini, prenos toplote provoenjem
odnosno kondukcijom je isuvie mali da bi se temperature mogle izjednaiti.
Prema tome, okean je u isto vrijeme i beskonani izvor toplote i beskonani
izvor hlaenja. Ova temperaturska razlika izmeu povrine mora i njegove
dubine se mijenja zavisno od geografske irene i godinjeg doba, a najvea je u
tropskim, subtropskim i ekvatorskim vodama. Zato su tropska podruja i
najpogodnija za postavljanje OTEC ureaja.
2.7.5.2 OTVORENI CLAUDE JEV CIKLUS

Topla povrinska voda temperature oko 27 C ulazi u ispariva u kojem je

pritisak neto ispod pritiska zasienja to dovodi do isparenja. To stanje je na Ts dijagramu na slici 2.106 prikazano sa takom 1. Ako se sa H f oznai entalpija
tene vode na ulaznoj temperaturi T1 , onda vai: H 1 = H f . Voda se djelimino
106

Dean Ivanovi

Temperatura

pretvara u paru u kojoj preovladava dvofazna ravnotea. Ako se pretpostavi da

se pritisak u isparivau odrava na pritisku zasienja i da se temperatura neto
spustila ispod T1 , onda za to novo stanje, prikazano sa takom 2, pri temperaturi
T s dijagram otvorenog ciklusa

T2 < T1 , vai sledea relacija:

H 2 = H 1 = H f + x2 H fg , gje

je x2 dio mase vode koja

isparava, dok se maseni
protok tople vode po jedinici
turbinskog masenog protoka
moe oznaiti sa 1 / x2 . Nisak
pritisak u isparivau se
s
Entropija
odrava vakuum pumpom
koja
takoe
otklanja
Slika 2.106 ema ovorenog Claude-ovog ciklusa
osloboene nekondezovane
gasove iz isparivaa. Sada ispariva sadri mjeavinu vode i pare niskog
kvaliteta. Para se zatim odvaja od vode kao zasiena para. Preostala voda je
zasiena i isputa se u okean u otvorenom ciklusu. Para pod ovako niskim
pritiskom je u isto vrijeme i radni fluid visoke specifine zapremine, koja
ekspandira u specijalnoj turbini niskog pritiska, ime na dijagramu prelazi u
stanje prikazano sa takom 3, gdje je tempratura T3 = T2 , dok je entalpija H 3
ista kao i entalpija H f koja odgovara temperaturi T2 , to znai da je:

H 3 = H f . Za idealnu izentropsku, tj. povratnu adijabatsku turbinu moe se

napisati: s5, s = s3 = s f + x5,s s fg , i ova jednaina odgovara temperaturi T5 na
izlazu iz turbine, dok je x5,s maseni udio pare u stanju 5. Entalpija pri
temperaturi T5 je: H 5,s = H f + x5,s H fg , i ona je neto nia. Prema tome,
povratni adijabatski turbinski rad iznosi H 3 H 5,s , dok je stvarni turbinski rad:

WT = ( H 3 H 5,s ) , gdje je politropski koeficijent efikasnosti, tako da je:

H 5 = H 3 stvarni rad. Kako su temperatura i pritisak u kondezatoru niski, i
kako se kroz izlaz turbine isputa izduvni fluid nazad u okea, to se kondezator
preko direktnog kontakta koristi za mijeanje ispusta sa hladnom vodom, to
dovodi do toga da je voda skoro zasiena, i ta se voda sada prazni nazad u
okean. Za temperaturu T5 vai da je H 6 = H f , slika 2.106. Temperatura T7
odgovara stanju 7 kada se izduvni fluid iz turbine mijea sa hladnom morskom
vodom i kada je sadraj pare zanemarljiv, tako da se pri temperaturi T7 moe
107

Hidroenergija
staviti:

H 7 H f . Sve navedene temperaturske razlike izmeu stanja

predstavljaju spoljnju ireverzibilnost, odnosno nepovratnost, koja smanjuje

ukupnu razliku temperature. Protok hladne vode po jedinici turbinskog masenog
protka fluida iznosi: mC =

H5 H6
, dok je turbinski maseni protok:
H6 H7

W
*
M T = T , gje je WT zahtijevani turbinski rad. Takoe se za maseni protok
WT
tople vode moe staviti da je: M w = M T mw , a za maseni protok hladne vode:

M c = M T mc .
2.7.5.3 ZATVORENI ANDERSON-OV CIKLUS
U ovom ciklusu, kojeg je poetkom 1960. godine razvio J. H. Anderson, sa

QH se oznaava toplota transformisana u isparivau sa tople morske vode na

radni fluid. Radni fluid koji je blizu take rose, izlazi iz isparivaa. Gas visokog
pritiska i visoke temperature ekspandira u turbini predajui turbini rad WT .
Radni fluid je malo pregrijan na izlazu iz turbine, i prema reverzibilnoj
adijabatskoj ekspanziji turbina obino ima efikasnost oko 90%. Nakon izlaza iz
turbine, radni fluid ulazi u kondenzator gdje mu se hladnom morskom vodom
dovedenom iz dubina oduzima toplota QC , i prelazi u tenost. Teni kondezat
se potom sabija na najvei pritisak u ciklusu zahtijevajui pumpni rad WC .
Andersonov zatvoreni ciklus je dakle Rankinov ciklus parnom ciklusu u
konvencionalnim termoelektranama, s tom razlikom to se kod Andersonovog
ciklusa radni fluid nikada ne pregrijava vie od nekoliko stepeni Celzijusa.
Zahvaljui viskoznim efektima pritisak radnog fluida opada i u isparivau i
u kondezatoru. Ovaj pad pritiska, koji zavisi od primijenjenog tipa razmjenji
vaa toplote, mora se uzeti u obzir u konanom proraunu, meutim, zbog
pojednostavljenja analize ovdje se zanemaruje. Prema tome sraunati parazits
ki pumpni rad WC e biti manji nego kada se uzme u obzir pad pritiska usled
razmjenjivaa toplote. Inae, u OTEC elektranama se glavni dodatni parazitski
energetski zahtjevi odnose na rad pumpe za dovod hladne vode WCT kao i na
rad pumpe za transport tople vode WHT . Oznaavajui sve druge parazitske
energetske zahtjeve sa W A , neto rad OTEC elektrana WNP iznosi:

WNP = WT + WC + WCT + WHT + W A .

Termodinamiki ciklus radnog fluida moe se analizirati bez detaljnog
posmatranja ovih parazitskih energetskih zahtjeva. Tako se na osnovu prvog
zakona termodinamike, za energetski bilans radnog fluida sistema moe
108

Dean Ivanovi
napisati: WN = QH + QC , gdje je WN = WT + WC neto rad termodinamikog
ciklusa. Za idealizovan sluaj u kojem nema pada pritiska radnog fluida u

razmjenjivaima toplote, su: QH = TH ds i QC = TC ds , tako da neto rad

H

termodinamikog ciklusa glasi:

WN = TH ds + TC ds
H

2.7.6 UTICAJ NA IVOTNU SREDINU

Ugljendioksid rastvoren u dubokoj hladnoj vodi koja je pod visokim pritiskom

dospijeva, preko OTEC elektrana, na povrinu i tu se oslobaa kako se voda
zagrijava. Mijeanje duboke hladne okeanske vode sa pliom toplom vodom,
omoguava da hranljive materije budu u punoj mjeri dostupne i dovoljne za
ivot bia u plitkoj vodi. Ovo moe da bude prednost za akvakulturu
komercijalno znaajnih vrsta, ali u isto vrijeme sve ovo moe i dovesti do
naruavanja ravnotee ekolokog sistema oko OTEC elektrane.
2.7.7 TEHNIKI PROBLEMI
2.7.7.1 MIKROBIOLOKE NASLAGE NA OKVAENIM POVRINAMA

Poto sirova morska voda mora proi kroz razmjenjiva toplote, mora se
voditi rauna da se odri dobra toplotna provodljivost. Na djelovima OTEC
elektrane, slika 2.107, koji su u kontaktu sa vodom pojavljuju se naslage
mikroorganizama, biljaka, algi itd, slika 2.108, tako da na primjer slojevi

Slika 2.107 OTEC elektrana

Slika 2.108 Naslage na okvaenim povrinama

naslaga od 25 do 50 mikrometara ( 1 mikrometar m = 10 6 m) mogu da

pogoraju performanse toplotnog razmjenjivaa i do 50% [140], [141].
109

Hidroenergija
Oigledna nesrazmjera izmjeu debljine naslaga i pogoranja prenosa toplote je
zbog rasta mikroba u veoma tankom sloju morske vode na povrini
razmjenjivaa toplote, [141]. Razne druge studije su utvrdile da ove naslage i
pored dosta estih skidanja, najee struganjem, ponove se stvaraju i to u
znatno tvem obliku, [140], [142], ime se itekako pogoravaju performanse
ugraenih elemenata na OTEC elektranama. Hlorisanje okvaenih povrina
moe da uspori ali ne i da zaustavi rast mikroba. Granica hlorisanja od 1mg po
litru i to jedan sat dnevno, moe biti efikasna za dugorono funkcionisanje
postrojenja [140]. Uoeno je da se naslage javljaju kod onih povrina
razmjenjivaa toplote koje su u kontaktu sa toplom vodom, dok ih nema na
onim povrinama razmjenjivaa gdje je hladna voda ili ako ih i ima to su
minimalne naslage neorganskog sadraja, [140].
Pred uticaja temperature, na rast naslaga mikroorganizama na povrinama
konstrukcije OTEC elektrane, utie i poveanje sadraja hranljivih materija u
vodi, [143]. Stopa rasta naslaga zavisi i od vrste materijala od kojeg je izgraen
razmjenjiva toplote. Tako cijevi od aluminijuma usporavaju rast ivih mikroba,
iako sloj oksida koji se formira na unutranjoj strani cijevi komplikuje ienje
to dovodi do veeg gubitka efikasnosti [142]. Suprotan je sluaj ukoliko su
cijevi od titanijuma, na kojima se naslage bre stvaraju, ali je ienje znatno
efikasnije.
2.7.7.2 ZAPTIVANJE

Kako turbina, ispariva i kondezator rade pri vakuumu u rasponu od 3 do

1% od atmosferskog pritiska, to sistem mora biti veoma paljivo zaptiven da bi
se sprijeio ulaz atmosferskog vazduha to bi moglo dovesti do prestanka rada
sistema, tj. elektrane. U zatvorenom ciklusu OTEC elektrane specifina
zapremina pare niskog pritiska je veoma velika u poreenju sa radnim fluidom
koji je pod pritiskom, i komponente moraju imati velike protone presjeke, koji
bi, prema jednaini kontinuiteta, obezbijedili da brzine pare ne dostignu
pretjerano visoke vrijednosti.

2.7.8 KONVERZIJA HLADNI VAZDUH/TOPLA VODA

Zimi u primorskim oblastima Arktika deava se da je morska voda i do
40C toplija od okolnog vazduha, tako da bi ovoliku temperatursku razliku
izmeu vazduha i vode za svoj rad mogli da eksploatiu sistemi zatvorenog
ciklusa. Eliminisanjem dugakih usisnih cijevi kaje su prisutne kod OTEC
elektrana, na ovaj nain bi se mogao, korienjem ovoliko velike temperaturske
razlike, moglo napraviti znatno jeftinije postrojenje za proizvodnju elektrine
energije. Ovu tehnologiju je razvio H. Barjot, i kao kriogenu materiju predloio
je butan zbog njegove take kljuanja od 0.5 C i njegove nerastvorljivosti u
110

Dean Ivanovi
vodi [144]. Prorauni pokazuju da je koliina elektrine energije proizvedene sa
jednim kubnim metrom vode temperature 2 C pri temperaturi okolnog vazduha
od 22 C , jednaka koliine energije proizvedene takoe sa jednim metrom
kubnim vode ali u hidroelektrani sa padom od 1200 m, [145]. Polarne elektrane
tipa Barjot mogu biti locirane na ostrvima u polarnom regionu ili konstruisane
kao plivajue platforme uz ledenu kapu, [146].

111

Hidroenergija

LITERATURA
1 REN21 (2011). "Renewables 2011: Global Status Report". p. 17, 18.
http://www.ren2
1.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf.
2. REN21 (2011). "Renewables 2011: Global Status Report". p. 15.
http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf
3. European Photovoltaic Industry Association (2012). "Market Report 2011"
4. "America and Brazil Intersect on Ethanol". Renewableenergyaccess.com.
http://www.renewableenergyaccess.com/
5. World Energy Assessment (2001). , Renewable energy technologies, p. 221.
6. REN21 (2011). "Renewables 2011: Global Status Report". p. 14.
http://www.ren21.net/Portals/97/documents/GSR/GSR2011_Master18.pdf
7. United Nations Environment Programme Global Trends in Sustainable
Energy Investment 2007: Analysis of Trends and Issues in the Financing of
Renewable Energy and Energy Efficiency in OECD and Developing Countries
(PDF), p. 3.

8. Ben Sills (Aug 29, 2011). "Solar May Produce Most of Worlds Power by
2060, IEA Says". Bloomberg. http://www.bloomberg.com/news/2011-0829/solar-may-produce-most-of-world-s-power-by-2060-iea-says.html
9. REN21 (2010). Renewables 2010 Global Status Report p. 53.
10. Sayers, A. T. (1990). Hydraulic and Compressible Flow Turbomachines.
Mcgraw Hill Book Co Ltd.
11. Miller G. E., Sidhu A., Fink R., Etter B. D., (1993). Evaluation of a multiple
disk centrifugal pump as an artificial ventricle, journal = Artificial Organs
12. Miller G. E., Fink R., (1999). Analysis of optimal design configurations for
a multiple disk centrifugal blood pump, journal = Artificial Organs
112

Dean Ivanovi
13. Beniek M., (1998). Hidrauline turbine, Mainski fakultet u begradu
ISBN 86-7083-323-9.
14. Renewables 2011 Global Status Report, page 25, Hydropower, REN21,
published 2011.
15. Worldwatch Institute (January 2012). "Use and Capacity of Global
Hydropower Increases".
16. "History of Hydropower". U.S. Department of Energy. http:// www1. eere.
energy.gov/windandhydro/hydro_history.html
17. Renewables Global Status Report 2006 Update, REN21, published 2006
18. "Micro Hydro in the fight against poverty". Retrieved 2012-07-22.

19. "Pico Hydro Power". Retrieved 2010-07-16. T4cd.org. http://www.

t4cd.org/Resources/ICT_Resources/Projects/Pages/ICTProject_287.aspx.
20. Technical Report, Version 2 Rabl A.: "Externalities of Energy: Extension of
Accounting Framework and Policy Applications", publisher European
Commission, 2005.
21. "Hydropower A Way of Becoming Independent of Fossil Energy?", 2010
22. Patrick James, H. Chansen: "Teaching Case Studies in Reservoir Siltation
and Catchment Erosion", publisher TEMPUS Publications, 1998.
23. Dentrk Fuat: "Hydraulics of dams and reservoirs", publisher Water
Resources Publications, 1994.
24. Z. arija, "Vodne turbine", Tehniki fakultet Rijeka, 2010.
25. S. Tenjak, D. Grgi, I. Kuzle, "Vrste hidraulikih turbina", Fakultet
elektrotehnike i raunarstva, Zagreb, 2010.
26. "Hidraulika sistema pod tlakom" info.grad.hr, 2011.
27. V. Srzi, "Optereenja u tlanim cjevovodima" Graevinsko-arhitektonski
fakultet, Split, 2011.
28. K. Melvyn, "Practical Hydraulics" , publisher: Taylor & Francis, 2008.
29. Bruce S., Larock E., Jeppson R. W., Watters G.Z., "Hydraulics of Pipeline
Systems", CRC Press, 2000.
30. "Vodni udar u tlanom cjevovodu" , info.grad.hr, 2011.
113

Hidroenergija
31. M. Marriott "Nalluri & Featherstone's Civil Engineering Hydraulics",
publisher:Wiley Blackwell, 2009.
32. "Is it Worth a Dam?", "Environmental Health Perspectives", 1997
33. "Vrste brana" Graditeljstvo.tvz.hr, 2011.
34. S. Hrastovina, "Idejno rjeenje mHE-titska", Ma. Fak., Podgorica, 2013.
35. Renewables Global Status Report 2006 Update, REN21, published 2006.
36. Crettenand, N. (2012) "The facilitation of mini and small hydropower in
Switzerland: shaping the institutional framework. With a particular focus on
storage and pumped-storage schemes". Ecole Polytechnique Fdrale de
Lausanne (EPFL). PhD Thesis N 5356.
37. ESHA, Guide on how to develop a small hydropower plant, European Small
Hydropower Association, Brisel, 2004.
38. Milenkovi D., Risti B., Male hidrelektrane- vodne turbine, Nauna knjiga,
Beograd, 1996.
39. Sekuli G., Mogunost korienja hidroenergetskog potencijala Crne Gore u
njenom daljem razvoju, Crna Gora u XXI stoljeu u eri kompetitivnosti
energija, CANU, 73/7, 2010.
40. Mrki M., Male hidroelektrane u Crnoj gori- razvojna istraivanja i
projektovanje, Mainski fakultet, Centar za hidroelektrane, Podgorica 2003.
41. Mitrovi D., Idejnorjeenje male hidroelektrane eremet, Zavrni rad,
Mainski fakultet, Podgorica 2013.
42. Ocean Energy Council (2011). "Tidal Energy: Pros for Wave and Tidal
Power".http://www.oceanenergycouncil.com/index.php/Tidal-Energy/Tidal
Energy.html.
43. "Microsoft Word - RS01j.doc" (PDF). http://www.kentar chaeology.ac/auth
ors/005.pdf. Retrieved 2011-04-05.
44. Minchinton, W. E. (October 1979). "Early Tide Mills: Some Problems".
Technology and Culture (Society for the History of Technology) 20 (4): 777
786. doi:10.2307/3103639. JSTOR 3103639.
45. Dorf, Richard (1981). The Energy Factbook. New York: McGraw-Hill.

114

Dean Ivanovi
46. Turcotte, D. L.; Schubert, G. (2002). "4". Geodynamics (2 ed.). Cambridge,
England, UK: Cambridge University Press. pp. 136137. ISBN 978-0-52166624-4.
47. George E. Williams (2000). "Geological constraints on the Precambrian
history of Earth's rotation and the Moon's orbit". Reviews of Geophysics 38 (1):
3760. Bibcode 2000RvGeo..38...37W.
48. DiCerto, JJ (1976). The Electric Wishing Well: The Solution to the Energy
Crisis. New York: Macmillan.
49. Evans, Robert (2007). Fueling Our Future: An Introduction to Sustainable
Energy. New York: Cambridge University Press
50. Dui, N., Osnove energetike- Introduction to Energy Management, Zagreb
2008.; http://powerlab.fsb.hr
51. Pelc, Robin and Fujita, Rob. Renewable energy from the ocean., 2010.
52. Charlier, Roger. Forty candles for the Rance River TPP tides provide
renewable and sustainable power generation, 2011
53. Lamb, H. (1994). Hydrodynamics (6th ed.). Cambridge University Press.
ISBN 978-0-521-45868-9. 174, p. 260.
54. ""Read about the first open-sea tidal turbine generator off Lynmouth,
Devon"". REUK. Retrieved 2013-04-28.
55. MIT Technology Review, April 2007. Retrieved August 24, 2008.
56. Marine Current Turbines. "Technology." Marine Current Turbines. Marine
Current
Turbines,
n.d.
Web.
5
October
2009.
<http://www.marineturbines.com/21/ technology/>.
57. "Ocean Flow Energy company website". Oceanflowenergy.com. Retrieved
2013-04-28.
58. Nigel Adlam (2010-01-29). "Tidal power project could run all homes".
Northern Territory News. Retrieved 2010-06-06.
59. "Gorlov Turbines in Koreas". Worldchanging.com. 1999-02-22. Retrieved
2013-04-28.
60. "South Korea starts up, to expand 1-MW Jindo Uldolmok tidal project".
Hydro World. 2009.

115

Hidroenergija
61. "Proteus". Neptunerenewableenergy.com. 2013-02-07. Retrieved 2013-0428.
62. "Tide is slowly rising in interest in ocean power". Mass High Tech: The
Journal of New England Technology. August 1, 2008. Retrieved 2008-10-11.
63. Don Pratt. "EU Grant reported by The Engineer". Theengineer.co.uk.
Retrieved 2013-04-28.
64. "HAO turbine". Hydrolienne.fsg.ulaval.ca. Retrieved 2013-04-28.
65. Seth Wolf (2004-07-27). "San Francisco Bay Guardian News". Sfbg.com.
Retrieved 2013-04-28.
66. "Betz Limit". Ndsu.nodak.edu. Retrieved 2013-04-28.
67. http://www.cyberiad.net/library/pdf/bk_tidal_paper25apr06.pdf tidal paper
on cyberiad.net
68. "The Race Rocks Tidal Energy Project". Clean Current Power Systems
Incorporated. Retrieved 2008-07-09.
69. "Verdant Power". Verdant Power. 2012-01-23. Retrieved 2013-04-28.
70. Atwater, J.F., Lawrence, G.A. (2008) Limitations on Tidal Power
Generation in a Channel, Proceedings of the 10th World Renewable Energy
Congress. (pp 947952)
71. Garrett, C. and Cummins, P. (2005). "The power potential of tidal currents
in channels." Proceedings of the Royal Society A: Mathematical, Physical and
Engineer
72. K. Hulsbergen, R. Steijn, G. van Banning, G. Klopman (2008). "Dynamic
Tidal Power A new approach to exploit tides". 2nd International Conference
on Ocean Energy. Brest, France.
73. Marieke Aarden (28 November 1998). "Getijdenkracht lift mee naar
Schiphol in zee" [Tidal power gets a free ride to Schiphol in the sea] (in Dutch).
Volkskrant. Retrieved 2010-04-15.
74. Rijkert Knoppers (16 January 1999). "Dertig kilometer electriciteit" [Thirty
kilometers of electricity] (in Dutch). NRC Handelsblad. Retrieved 2010-04-15.
75. Bas Keijts (1998). "Meer vermogen met eb en vloed" [More power from
low and high tides]. Land en Water (in Dutch) 12.
76. Chiang Mei (3 March 2012). "Note on tidal diffraction by a coastal barrier
(full article on POWER website)"
116

Dean Ivanovi
77. I. I. Ivanov, G. A. Ivanova, V. N. Kondrat'ev and I. A. Polinkovskii (199101). "Increase of the efficiency of small hydroelectric stations" (PDF). Power
Technology and Engineering (Springer New York) 25 (1): 14.
doi:10.1007/BF01428128.
78. Christine Miller (August 2004). "Wave and Tidal Energy Experiments in
San Francisco and Santa Cruz". http://www.outsidelands.org/wave-tidal3.php.
Retrieved 2008-08-16.
79. Joao Lima. Babcock, EDP and Efacec to Collaborate on Wave Energy
Projects Bloomberg, September 23, 2008.
80. Clment et al. (2002). "Wave energy in Europe: current status and
perspectives". Renewable and Sustainable Energy Reviews 6 (5): 405431.
doi:10.1016/S1364-0321(02)00009-6.
81. "The Development of Wave Power" (PDF). http://www.mech. ed.ac.uk/
research/wavepower/0Archive/EWPP%20archive/1976%20Leishman%20and%
20 Scobie%20NEL.pdf. Retrieved 2009-12-18.
82. Morris-Thomas et al.; Irvin, Rohan J.; Thiagarajan, Krish P. (2007). "An
Investigation Into the Hydrodynamic Efficiency of an Oscillating Water
Column". Journal of Offshore Mechanics and Arctic Engineering 129 (4): 273
278. doi:10.1115/1.2426992.
83. "Wave Energy Research and Development at JAMSTEC". Archived from
the original on July 1, 2008. http://web.archive.org/web/ 20080701162330
/http://www.jamstec.go.jp/jamstec/MTD/Whale/. Retrieved 2009-12-18.
84. Farley, F. J. M. and Rainey, R. C. T. (2006). "Radical design options for
wave-profiling wave energy converters". International Workshop on Water
Waves and Floating Bodies. Loughborough. http://www.iwwwfb.org/Abstracts/
iwwwfb21/iwwwfb21_15.pdf. Retrieved 2009-12-18.
85. Falnes, J. (2007). "A review of wave-energy extraction". Marine Structures
20 (4): 185201. doi:10.1016/j.marstruc.2007.09.001.
86. Phillips, O.M. (1977). The dynamics of the upper ocean (2nd ed.).
Cambridge University Press. ISBN 0-521-29801-6.
87. Wiegel, R.L.; Johnson, J.W. (1950), "Elements of wave theory",
Proceedings 1st International Conference on Coastal Engineering, Long Beach,
California: ASCE, pp. 521, http://journals.tdl.org/ICCE/article/view/905
88. "Wave Power". University of Strathclyde. http://www.esru.strath. ac.uk/
EandE/Web_sites/01-02/RE_info/wave%20power.htm. Retrieved 2008-11-02.

117

Hidroenergija
89. "Wave Energy Potential on the U.S. Outer Continental Shelf" (PDF). United
States Department of the Interior. http://www.ocsenergy.anl.gov/documents/
docs/OCS_EIS_ WhitePaper_Wave.pdf. Retrieved 2008-10-17.
90. Academic Study: Matching Renewable Electricity Generation withDemand:
Full Report. Scotland.gov.uk.

91. Goda, Y. (2000). Random Seas and Design of Maritime Structures. World
Scientific. ISBN 978-981-02-3256-6.
92. Holthuijsen, Leo H. (2007). Waves in oceanic and coastal waters.
Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-86028-8.
93. Reynolds, O. (1877). "On the rate of progression of groups of waves and
the rate at which energy is transmitted by waves". Nature 16: 34344. Bibcode
1877Natur..16R.341..doi:10.1038/016341c0. Lord Rayleigh (J. W. Strutt)
(1877). "On progressive waves". Proceedings of the London Mathematical
Society 9 (1): 2126. doi:10.1112/plms/s1-9.1.21. Reprinted as Appendix in:
Theory of Sound 1, MacMillan, 2nd revised edition, 1894.
94. R. G. Dean and R. A. Dalrymple (1991). Water wave mechanics for
engineers and scientists. Advanced Series on Ocean Engineering. 2. World
Scientific, Singapore. ISBN 978-981-02-0420-4. See page 6465.
95. Steven Hackett:Economic and Social Considerations for Wave Energy
Development in California CEC Report Nov 2008 Ch2, pp22-44 California
Energy Commission|Retrieved 2008-12-14
96. McCormick, Michael E., and R. Cengiz Ertekin. Mechanical EngineeringCIME 131.5 (2009): 36. Expanded Academic ASAP. Web. October 5, 2009.
97. "Energija valova", www.svijetokonas.net, 2011.
98. "Naini pretvorbe energije valova i plime i oseke u elektrinu energiju",
www.obnovljivi.com, 2011.
99. "Elektrane na energiju valova", www.hrastovic-inzenjering.hr, 2011.
100. Heath, T.V. "A Review of Oscillating Water Columns". RSTA.
101. "Performance of a Wells Turbine in an OWC Device in Comparison to
Laboratory Tests".
102. Okuhara, Shinya; Manabu Takao, Akiyasu Takami, Toshiaki Setoguchi
(2013-07-24). "Wells Turbine for Wave Energy Conversion". Open Journal of
Fluid Dynamics 3 (2A). doi:10.4236/ojfd.2013.32A006.

118

Dean Ivanovi
103. Wengenmayr, Roland (2012). Renewable Energy : Sustainable Energy
Concepts for the Energy Change. Germany: Wiley-Vch Pub. pp. 101104.
104. Whittaker, T.J.T. "The LIMPET Wave Power Project The First Years of
Operation".
105. "Update on EMEC activities, resource description, and characterisation of
wave-induced velocities in a tidal flow". Retrieved 2010-12-03.
106. "Pelamis Wave Power". Retrieved 2012-07-10.
107. "Pelamis Technology". pelamiswave.com. Retrieved 2013-03-15.
108. "Pelamis P2". Pelamis Wave Power. Retrieved 29 June 2012.
109. "Making Waves". Scottish Government. Retrieved 2011-04-07.
110. "ScottishPower Renewables Purchase Pelamis Wave Power Device".
ScottishPowerRenewables.com. Retrieved 2010-06-16.
111. "Europe at the forefront in research on solar, wave and geothermal
energies. Press release IP/04/350". Euroepan Commission. 2004-03-16.
Retrieved 2008-05-31.
112. Keulenaer, H. http://www.leonardo-energy.org/wave-dragon, 2007-04-13.
Retrieved on 2013-01-23:
113. Wave Dragon Wave Dragon Homepage, Retrieved on 2008-04-10:
114. http://www.statkraft.com/energy-sources/osmotic-power/
115. Jones, A.T., W. Finley. Recent developments in salinity gradient power.
Oceans. 2003. 2284-2287.)
116. Brauns, E. Toward a worldwide sustainable and simultaneous large-scale
production of renewable energy and potable water trough salinity gradient
power by combining reversed electrodialysis and solar power? Environmental
Process and Technology. Jan 2007. 312-323.
117. http://www.power-technology.com/projects/statkraft-osmotic/
118. DiChristina, Mariette (May 1995). "Sea Power". Popular Science: 7073.
119. Berger LR, Berger JA (June 1986). "Countermeasures to Microbiofouling
in Simulated Ocean Thermal Energy Conversion Heat Exchangers with Surface
and Deep Ocean Waters in Hawaii". Appl. Environ. Microbiol. 51 (6): 1186
1198
120. Chiles, James (Winter 2009). "The Other Renewable Energy". Invention
and Technology 23 (4): 2435.
119

Hidroenergija
121. "Power from the Sea" Popular Mechanics, December 1930, pp 881-882
122. Takahashi, Masayuki Mac; Translated by: Kitazawa, Kazuhiro and
Snowden, Paul (2000) [1991]. Deep Ocean Water as Our Next Natural
Resource. Tokyo, Japan: Terra Scientific Publishing Company.
123. Tesla, Nikola (December 1931). "On Future Motive Power". Everyday
Science and Mechanics: 230236. http://www.tesla.hu/ tesla/articles/ 19311200/
index.htm.
124. US patent 3312054, J.H. Anderson, "Sea Water Power Plant", issued
1967-04-04
125. Bruch, Vicki L. (April 1994) (PDF). An Assessment of Research and
Development Leadership in Ocean Energy Technologies. SAND93-3946.
Sandia National Laboratories: Energy Policy and Planning Department.
126. Mitsui, T.; Ito, F.; Seya, Y.; Nakamoto, Y. (September 1983). "Outline of
the 100 kW OTEC Pilot Plant in the Republic of Nauru". IEEE Transactions on
Power Apparatus and Systems PAS-102 (9): 31673171.
127. "Average Retail Price of Electricity to Ultimate Customers by End-Use
Sector, by State". Energy Information Administration. September 2007.
http://www.eia.doe.gov/cneaf/electricity/epm/table5_6_a.html.
128. "Deep Pipelines for Ocean Thermal Energy Conversion". http://www.
makai.com/p-otec.htm. Retrieved 2009-02-16.
129. US patent 4311012, Warren T. Finley, "Method and apparatus for
transferring cold seawater upward from the lower depths of the ocean to
improve the efficiency of ocean thermal energy conversion systems", issued
1982-01-19
130. Trimble, L.C.; Owens, W.L. (1980). "Review of mini-OTEC perfor man ce
". Energy to the 21st century; Proceedings of the Fifteenth Intersociety Energy
Conversion Engineering Conference 2: 13311338
131. "Achievements in OTEC Technology". National Renewable Energy
Laboratory. http://www.nrel.gov/otec/achievements.html.
132. "Design and Location". What is Ocean Thermal Energy Conversion?.
National Renewable Energy Laboratory. http://www.nrel.gov/otec/ design_
location.html. Retrieved 22 January 2012.
133. U.S. Department of Energy, 1989
134. "YouTube video on the OTEC air-conditioning system used at the
InterContinental Resort and Thalasso-Spa on the island of Bora Bora". http://
www.youtube.com/watch?v=zTGvPrrkVAA. Retrieved 2007-05-28
120

Dean Ivanovi
135. "NREL: Ocean Thermal Energy Conversion - Markets for OTEC".
Nrel.gov. http://www.nrel.gov/otec/markets.html. Retrieved 2012-06-12.
136. "NREL: Ocean Thermal Energy Conversion Home Page". Nrel.gov.
http://www.nrel.gov/otec/. Retrieved 2012-06-12.
137. Hartman, Duke (October 2011), "Challenge And Promise Of OTEC",
Ocean News, http://virtual.ocean-news.com/display_article.php?id=864488,
retrieved June 2012
138. Da Rosa, Aldo Vieira (2009). "Chapter 4:Ocean Thermal Energy
Converters". Fundamentals of renewable energy processes. Academic Press.
pp. 139 to 152. ISBN 0-12-374639-6.
139. Eldred, M., Landherr (July 2010), "Comparison Of Aluminum Alloys And
Manufacturing Processes Based On Corrosion Performance For Use In OTEC
Heat Exchangers", Offshore Technology Conference 2010 (OTC 2010), Curran
Associates, Inc., doi:10.4043/20702-MS
140. Berger LR, Berger JA (June 1986). "Countermeasures to Microbiofouling
in Simulated Ocean Thermal Energy Conversion Heat Exchangers with Surface
and Deep Ocean Waters in Hawaii". Appl. Environ. Microbiol. 51 (6): 1186
1198.
141. Aftring RP, Taylor BF (October 1979). "Assessment of Microbial Fouling
in an Ocean Thermal Energy Conversion Experiment". Appl. Environ.
Microbiol. 38 (4): 734739.
142. Nickels JS, Bobbie RJ, Lott DF, Martz RF, Benson PH, White DC (June
1981). "Effect of Manual Brush Cleaning on Biomass and Community Structure
of Microfouling Film Formed on Aluminum and Titanium Surfaces Exposed to
Rapidly Flowing Seawater". Appl. Environ. Microbiol. 41 (6): 14421453.
143. Trulear, MG; Characklis, WG (September 1982). "Dynamics of Biofilm
Processes". Journal of the Water Pollution Control Federation 54 (9): 1288
1301.
144. "Science: Cold Power". Time. 1929-04-22. http://www.time.com/ time/
magazine/article/0,9171,751867,00.html.
145. "Achmed Khammas - Das Buch der Synergie - Teil C Temperatur gradie
nt". Buch-der-synergie.de. 2007-10-25. http://www.buch-der-synergie.de/c_ neu
_html/c_06_10_wasser_temperaturgradient.htm. Retrieved 2012-06-12.
146. "Denmark - Myggbuka". Globalbioclimatics.org. http://www.globalbio
climatics.org/station/de-myggb.htm. Retrieved 2012-06-12.

121