DVAN LAT-T-TRKTE GEEN N VE MAN ADI ZERNE

Alimcan NAYET
ZET
Bilindii gibi, inliler Qin Shi-huang dneminden sonra, hibir zaman
kendi lkelerine in dememilerdir. Kendi lkelerini Zhong-guo, Zhongyuan adlaryla ifade eden inlilerin etnik ad da inli deil, Han dr. O
zaman in ad ne zaman ortaya kmtr ?. Divan Lugatit-Trkte geen
in ad ve bununla birlikte geen Main ve Tawga adlar hangi corafi
alanlar ifade ediyordu?. Bunlar hl cevap bekleyen ciddi sorular olarak
karmzda durmaktadr. Eer bu sorularn zerine ciddi bir ekilde gidilmedii
takdirde, bazlar tarafndan bu durum kolayca arptlabilir, hatta politik
amalar iin kullanlabilir. Dolaysyla, in ve Main adnn deiik
dnemlerde ifade ettii corafi alanlarn ve bu corafi alanlarda meydana gelen
deiikliklerin tespit edilmesi gerekmektedir. Yazmzda bu konu tarihi belgeler
nda ele alnacaktr.
Anahtar kelimeler: Qin, in, Divan Lugat-it-Trk, Kagar, Main,
Hoten.
A STUDY ABOUT THE NAME, N AND MAN, MENTIONED IN THE
DIVAN LUGAT-T-TURK
ABSTRACT
As it is known, the Chinese has never ever called their country as in
(China) since the Qin Shi-huangs era. Having entitled their country by the
names as Zhoung-guo or Zhong-yuan, the Chineses ethnic name is not
inli (Chinese) as it is considered, but Han. So, when did the name in
emerge?
Which geographies did the names in, Main and Tawga,
which are all mentioned in Divan Lugat-it-Trk, refer then? Those questions,
which have been evolved as serious problems for us, are still waiting for their
answers. Unless these questions are analyzed seriously, this situation is open
to be abused, or even politically manipulated by someone. In due course, it is
required to determine the geographical areas and the differences occurred in
those areas throughout different eras, which were expressed by the name
in and Main. In this paper, this issue will be discussed via the light of
historical documents.
Keywords: Qin, in (China), Divan Lugat-it-Trk, Kagar, Main,
Hoten
Kagarl Mahmut Divan Lugat-it-Trk adl eserinde Tawga
maddesini aklarken aynen yle yazar:
Tawga: Mainin addr. Buras, inden drt ay uzaktadr. in, aslnda
blktr: Birincisi Yukar indir ki, doudadr; buna Tawga derler. kincisi
Orta indir; buras Xtay adn alr. ncs Aa indir, Barxan ad
verilir; bu, Kagardadr. Lakin, imdi Main, Tawga diye tannmtr. Xtay
lkesine de in denilmitir.
Tawga: Trklerden bir blktr. Burada otururlar; bu szden alnarak,
bunlara Tat Tawga denir, Uygur demektir; Tattr, inlidir. Bu Tawgatr.
Tat Tawga: Bu szdeki Tat kelimesinden farsllar, Tawga
kelimesinden de Trkler murad edilir 1 .

Prof. Dr., Ege niversitesi Trk Dnyas Aratrmalar Enstits retim yesi.
Divan Lat-it-Trk Tercmesi, Cilt. I, eviren Besim Atalay, Trk Dil Kurumu Yaynlar: 521, Ankara, 1998, s. 453454

Divan Lat-it-Trkte Geen in ve Main Ad zerine

1175

Kagarl Mahmutun Aa ini Kagarda gstermesi, Uygurlardan

inlidir diye bahsetmesi kafalar kartrabilir. Hatta bazlar bu bilgileri farkl
amalar iin kullanabilirler 2 . Bu durum konunun zerine gitme ve meselenin
asln anlama ihtiyacn dourmaktadr.
Tawga kelimesiyle ilgili ok sayda tartma yaplmtr. Burada bu konu
zerinde ayrntl durmayacaz. Sadece nl Sinolog W. Eberhardn To-ba
(taba)larla ilgili naklettii bir bilgiyi vermekle yetineceiz. Eberhardn
tamamen in tarih kaynaklarna dayanarak naklettii bilgiye gre, To-balar
Hyung-nu boyunun bir blmdr. Hyen-bilerden tremilerdir. inli bir
erkek ile bir Hun kadnn evlenmesi sonucunda ortaya kmlardr, fakat
Hyung-nularda ana egemenlii mevcut olduundan inli saylmazlar. Bunlar
ecdat mabedi makamnda bir ta oyarlard. imal yurtlarndan cenuba g
ederlerdi, ta ev iinde ge, yere, hakann soyuna kurban keserlerdi.
Kurbandan sonra kayn aalar dikerlerdi. Bunlardan tanrsal ve kutsal orman
meydana gelirdi 3 . Bu bilgi, Kagarlnn Tawga: Trklerden bir blktr
ifadesinin anlalmasnda son derece nemlidir.
Hyung-nu (Hun) adna gelince, bu ad ince tarih kaytlarnda eitli
ekillerde kaydedilmitir. Zhou dneminde Hun-yi (), Xun-y, Xian-yun
(); Chun-qiu dneminde Rong (), Di (); Zhan-guo, Qin, Han
dnemlerinde Hu () veya Xiong-nu (); Qin, Han dneminden sonra
genellikle Xiong-nu olarak kaydedilmitir. Wang Guo-weie gre, yukarda
deiik biimlerde kaydedilen kavimlerin hepsi Hunlarla ayn rktandr 4 .
Bebalkl Uygur tercman Sngku Seli Tutungun 10. yzyln ilk yarsnda
inceden Uygurcaya tercme ettii Hen-Tsang (Xuan-zang)n Biyografisinde
Xiong-nu adn trk (y)oul bodun (Gebe Trkler) diye evirmesi de bunu
teyit etmektedir 5 . Di () Trk adnn ince ahenk tercmesidir. Di ()ler Kzl
Trk ()= Gney Trkleri, Ak Trk () = Bat Trkleri, Kk Trk () =
Dou Trkleri olmak zere byk kola ayrlmlardr 6 . Kzl Trkler
bugnk Mool yaylalarnn gneyi ve Tai-hang shan Dalarnn civarnda, Ak
Trkler Mool yaylalarnn bat ve bugnk Kuzey Shanxi tepelerinde
yaamlardr 7 . Bugnk inin Shanxi, Sanxi, -Moolistan, Hebeideki
Taihang Shan dalar ve Daqingshan dalar Trklerin yaadklar yerler olarak
bilinmektedir 8 . ince tarih kaynaklarna gre, bunlar yn elbise giyip, ku ty
takarlar, yer alt evi veya maarada yaarlar, tahl yemezler, kpei kutsal
sayarlar 9 .

2003 ylnda Pekinde Merkerzi Milletler niversitesi Yaynevi tarafndan baslan Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti
Ge-ju/ The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok Boyutlu Birlii) adl kitapta
Karahanl hkmdarlarnn Taba Han, Tama Han unvanna ve Kagarl Mahmudun yukardaki
ifadelerine dayanlarak Karahanllarn inin bir paras olduu iddia edilmitir. Ayrntl bilgi iin sz konusu
eserin 232. sayfasna baknz.
3
W. Eberhard, inin imal Komular, eviren: Nimet Ulutu, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1996, ss. 79-80
4
Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huur), Gu-dai Han-wen Wen-xian Zhong Xiong-nu Deng Ming-cheng De Huigu-yu Yiming (Eski ince Vesikalardaki Hun Gibi Adlarn Uygurcadaki Tercmesi, Min-zu Yu-wen, Say. 1, 2006, s.
12
5
Ya-Sen Wu-Shou-Er, age., ss. 17-18
6
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, incangdiki Milletlerning Tarihi (Dou Trkistandaki Milletlerin tarihi), Milletler
Neriyat, Pekin, 1999, s. 50
7
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, s. 51
8
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, s. 49
9
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, age., s. 22-23

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

1176

Alimcan NAYET

Tayvanl Trkolog Liu Yi-tanga gre, Hu ve Xiong Hunca Qun,

Khun, Kun, Hun kelimelerinin incedeki deiik tercme biimleri olup,
insan, halk, ahali anlamlamndadr 10 . Hunlar balangta Di ()kabile
birlii ierisinde yer alan bir kabile olup, M. . 8. yzylda glenerek birlik
ierisinde nemli siyasi g hline gelmilerdir.
Trkler ve Uygurlarn Hunlardan geldiine dair kaytlar ise ince tarih
kaynaklarnda bolca bulunmaktadr. Mesela:
Trkler, Hunlarn baka bir rkndandr 11 .
Uygurlarn atalar Hunlarn soyundandr 12 ,
Uygurlarn atalar Hun rkndandr 13 ,
Uygurlar Hunlarn deiik soyundandr 14 ,
Uygurlarn atalar Hunlardr 15 .
Bu aklamalardan sonra imdi in terimini incelemek yerinde olacaktr.
inliler kendi lkelerine in deil, Zhong-guo derler. O hlde in ad ne
zaman ortaya kmtr? Bu teriminin tarihi kklerinin iyi anlalmas iin, in
tarihinin balang yllarna gitmemiz gerekecektir.
in tarihinin balangcyla ilgili olarak Tayvanl bilim adam Zhong Yi-ren
yle der: in tarihini Han milleti balatm deildir. Han milleti, inde ilk
devleti kuran millet deildir. Eer bu tarih kaytlar olmasayd, Han milleti sonra
belki bunu kabul etmeyeceklerdi, hatta Hua-xia milleti ile dier milletler
karmann
inde
tarihle
beraber
baladn
kabul
arasndaki
etmeyeceklerdi 16 . Bu ifade ok nemlidir. in tarihi byle bir bak asyla ele
alnmaldr.
inliler Huang-di ve Yan-diyi efsanevi atalar olarak grrler. Fakat
Huang-di ve Yan-dinin etnik kkenleri inli deildir. Aslnda Yan-di ve Huangdi kabileleri Huang-he (Sar Irmak) Nehrinin ba mecrasnda yaayan Qiang
(yang) denen bir kabileden olumutur. Qiang kabilesi o dnemdeki in
topraklarnda Yi, Di, Man kabilelerinden sonra, kuzeybat inin dou taraflar
ve gneybat inin kuzeydou taraflarnda hayvanclkla uraan gebe bir
kabile idi. Sonra Qiang (yang) kabilesi ierisinden kan Yan-di ve Huang-di
adl kiiler kendilerine bal baz klanlar alarak Huang-he (Sar Irmak) Nehrinin
orta mecrasna, yani bugnk Kansu eyaleti ile Shanxi eyaletinin birletii
yerlere g ederek yava yava yerleik hayata geti ve Yan-di, Huang-di
kabilesi denen isimle adlandrlmaya balad 17 . Buradaki Qiang(yang)lar inin
batsnda yaayan kabileler birliidir. Bunlar ince tarih kaytlarnda sk sk
(Qiang-di) adyla da grlmektedir. Qiang (yang)larn bugnk
Tibetlilerin atalar olduklar sylenir. Bu konuda Mesudnin Tibetlilerle ilgili
naklettii bir bilgi olduka nemlidir. Mesud: Tbbet topraklar inden ayr bir
lkedir. lke halknn ounluu Himyeridir.Bunlarn bir ksm yerleik, bir
10

11

Liu Yi-tang, Guo-li Zheng-zhi Da-xue Cong-shu (Ulusal Siyaset niversitesi Mecmuas), Tu-hui Yan-jiu (Trk ve
Uygurlar zerine Aratrmalar), Jing Shi Shu-ju Yin-xing, No. 406428, s. 484
Lin En-xian, Tu-jue Yan-jiu (Trkler zerine Aratrmalar), Taiwan Shang-wu Yin-shu Guan Fa-xing, No. 531182, s.
37. (O )

12

Liu Yi-tang, age, 743. ()

13

Liu Yi-tang, age., 743. ()

14

Liu Yi-tang, age., 743. ( O)

15

Liu Yi-tang, age., 743. ()

Zhong Yiren, Zhong-guo De Weilai/The Future of China (inin Gelecei), ISBN 957-08-2903-6, 2005, Taipei, ss. 1516
17
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, age., s. 25
16

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

1177

Divan Lat-it-Trkte Geen in ve Main Ad zerine

ksm gebedir. Gebe olanlar Trktr ve olduka kalabalklardr. Dier Trk

gebelerinden hibiri onlarn karsnda duramaz. Dier Trkler arasnda
itibarl yerleri vardr. nk eskiden hkmdarlar onlar arasndan kard ve
dier Trklerin inanlarna gre hkmdarlk yine onlara dnecektir. 18
demektedir. Qiang (yang)lar ile Zhou (Chou)lar arasnda dnrlk ilikisi
vardr, o nedenle Zhou (Chou)lar kendilerinin Qiang (yang)lardan geldiklerini
ifade ederler 19 . Zhou (Chou)larn Trk olduklar bilimsel olarak kabul edilen bir
husustur 20 .
Konuyla ilgili olarak, Shanhai Jing (Da ve Denizler Hakknda Aklama)
de: Kuzey Trklerinin devleti vardr. Huang-dinin Shi-Jun adnda torunu olup,
Shi-Jun Kuzey Trkleri arasnda domutur. 21 demektedir. Ancak inli bilim
adam Chen Lian-kai buna asl olmayan efsane diye bakmaktadr. Bu rnekte
grld gibi, inli bilim adamlar ince tarih kaynaklarndaki Trklerle ilgili
kaytlar kullanrken ilerine gelmeyenleri bir kenara atma eilimindedirler.
Yukardaki kayt ve bilgilerden inlilerin efsanevi atalar olarak grdkleri
Hunag-di ver Yan-dinin etnik kken itibariyle inli olmadklar net olarak
anlalmaktadr. in tarihinin balang dnemlerinde kurulan ilk devletlerin de
inli olmayan kavimler tarafndan kurulduunu yine ince tarih
kaynaklarndan reniyoruz.
in tarihinde kurulan ilk devlet Xia (ia) Hanedanldr (M. . 21. - M. .
16. yzyllar). Bu devletin kkeniyle ilgili Tarih Kaytlar. Alt lkenin
Yllklarnda yle denir: Yu (Y) Bat Qianglar (yang) arasnda ba
gstermitir 22 . Buradaki Yu (Y) ise Xia Hanedanlnn kurucusudur. Mengzi
Tarih
de Yunun Bat Qiang(yang)lardan olduunu ifade etmektedir 23 .
Kaytlarnda Hunlarn atalar Xialarn son slalesinin soyundan olup, ona
Chunwei denirdi eklinde bir kayt bulunmaktadr 24 . Hunlar Xialarn soyundan
geldiklerine gre, mantk itibariyle Xia devletini kuranlarn Hun olmas gerekir.
in tarihinde kurulan ikinci devlet Shang Hanedanldr(M.. 16. M. .
11. yzyllar) . Shanglar aslnda Dou Barbarlar ()ndan olup gebe
aileden kmlardr 25 . Bunlar, zamanla in kltr ierisinde asimile
olmulardr 26 .
in tarihinde Shang Hanedanlndan sonra kurulan devlet Zhou (Chou)
Hanedanldr (M.. 11. yzyl M. . 256. yllar) Zhou (Chou)lar batdan
gelmedir. Chen Lian-kai de Zhou (Chou)lar kendilerini Jinin gneyinden batya
g eden Xialarn bir kolu olarak grmlerdir, Trkler () arasnda ortaya
18

Mesud, MURC EZ-ZEHEB (Altn Bozkrlar), Selenge Yaynlar, stanbul 2004, s. 58

Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju/ The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), Editr: Fei Xiao-tong, Zhong-yang Min-zu Da-xue Chu-ban She ( Merkerzi Milletler
niversitesi yaynevi), 2003, 2. Basks, Pekin s. 27
20
Prof. Dr. Umay Gnay, Trklerin Tarihi, Aka Yaynlar, Ankara, 2006, s. 50
19

. . Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju/ The

Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok Boyutlu Birlii), s. 85.
22
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju/ The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
21

23

24

Boyutlu Birlii), s. 212. . :

Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 212
Tarih

Kaytlar,

Tian-gong

Shu-ju,

No.

540326,

s.

2879.

Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 9
26
Prof. Dr. Umay Gnay, age., s. 49
25

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

1178

Alimcan NAYET

kmlardr 27 diyor. Btn bunlardan anlald gibi, inin

dnemlerinde kurulan devletler inliler tarafndan kurulmu deildir.

erken

in tarihinde kurulan drdnc devlet Qin(Chin)/in () adn

tamaktadr. Qin/in devleti
Qin/in Beylii temelinde kurulan bir
devlettir. Tarih Kaytlar. Qin/in Hakknda Notlardaki bilgilere gre, Qin/in
slalesi aslnda batdaki Trkler ()e mensup bir kabile idi. M.. 9. yzylda,
Zhou Hanedanlnn hkmdar Zhou Xiao-wang onlarn Qin/in denen yere,
yani bugnk Kansu eyaletindeki Tianshui (Gksu) lesi civarnda
yerlemelerine izin vermitir. M.. 770 ylna gelindiinde, Zhou Ping-wang
onlarn douya, yani bugnk Shanxi eyaleti snrlar ierisine tanp devlet
kurmalarna izin vermitir. M. . 626 ylnda Qin/in devletinin hkmdar Qin
Mo-gong kendisini Zhou devletinin bir beylii olarak tanm ve kendi lkesine
Qin/in demitir 28 .
Enver Baytura gre, Qin/in Beyliinin hkmdar zmresi inli (Huaxia, Han), tebaas tamamen Trkler()den olumaktadr. M. . 753 ylnda Qin
Wen-gong Beylik hukuk dzenini tamamen Trklerin adetlerine gre
dzenlemitir. M. . 621- 659 yllarnda Qin Mo-gong doudaki Jin Beyliinin
topraklarn ele geirerek gl bir beylik haline gelmitir. Qin/in Beylii
Trklerin gc, saval ve bol maddi kaynaklarna dayanarak devaml olarak
topraklarn geniletmitir. Qin/in Beylii hkmdarlar, inlilerin ynetim
dzenini uygulamaya koymak ve in kltrn benimsemek suretiyle Qin/in
Beyliini in devletine dntrmek iin ok aba sarf etmilerse de, Trklerin
kkl adetlerini yok edememilerdir. Onun iin dier in beylikleri Qin/in
Beyliini Trk Beylii olarak grdkleri iin kendi aralarna almamlardr. M.
. 4. yzylda reformcu Shang Yang Qin/in Beyliinde byk bir reform
hareketi balatm ve bu reformlar sonucunda Qin/in Beylii hzl bir ekilde
gelimi ve glenmitir. M. . 238 ylnda Ying Zheng adndaki prens tahta
km, etrafndaki dier beylikleri yok ederek Qin/in Hanln kurmu ve
btn ini birletirmitir. Ying Zheng kendisini de Qin Shi-huang (Qin/in
hanedanlnn lk Hakan) diye ilan etmitir. Qin Shi-huang da eitli reform
hareketlerini gerekletirmitir. Bu reform hareketleri Qin/inin esas ahalisi
olan Trklerin hzla inlilemelerine neden olmutur. Bu devlet Qin Shihuangn zalimce politikalar yznden patlak veren isyanlar sonucunda 14 yl
hkm srdkten sonra ortadan kalkmtr. Qin/inden sonraki Han, Sui,
Tang, Song, Yuan, Ming ve Qing Hanedanlklar ite bu Qin/in Hanlnn
temelinde kurulmutur 29 . Qin/in devletinin kurulmasndan Qin Shi-huang
dnemine kadar geen be yzyllk srete Trkler tamamen inlilemitir.
ktidar ksa srm olmasna ramen, Qin/in Hanedanlnn kudreti
ve n dnyaya yaylm, batdaki kavimler Qin/in Hanedanl ykldktan
sonra kurulan dier devletlere de Qin/in, bu lkelerin tebaasna da
Qinli/inli () demeye devam etmilerdir. Hindistan gibi lkelerde ine
Zhina denmi, sonra bu batllara China eklinde gemitir 30 . Arapada in

27

Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), age., s. 213
28
Zhong Yi-ren, age., ss. 16-17
29
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, age., s. 79 - 80, 126 - 128
30
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 170

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Divan Lat-it-Trkte Geen in ve Main Ad zerine

1179

iin kullanlan Sin ad ise Orta a Sanskritesindeki Cina kelimesinden

gelmedir ki, bu kelimenin kkeni de Qin/indir 31 .
Bugnk inlilerin Qin/in Hanedanlndan nceki etnik ismi Xia(ia)
idi. Xia hem corafi ad hem etnik grubun ad idi 32 . Xia Hanedanlnn corafi
olarak Shang ve Zhou(Chou) Hanedanlnn ortasnda yer almas nedeniyle
Zhong-guo ( Orta lke) denmitir 33 . Zhong-guo ad sonradan gn
olunun oturduu ehir, dnyann merkezi, civardaki lkelere nispetle de
merkez lke gibi anlamlar kazanmtr 34 . Dolaysyla Sngku Seli Tutung da
Zhong-guo adn ortun il ulu diye evirmektedir 35 .
inliler, yani Han ()lar epey uzun bir sre Qin/in devletini barbar Trk
()lerin devleti diye aalam ve dlamlardr. Qin/in devletini ykan Han
Hanedanl dneminden itibaren kendilerine Han () demilerdir. Han ()
bugnk inlilerin etnik ad olarak hl kullanlmaktadr.
Buna benzer bir rnek Kitay/Ktay/Htay adnda grlmektedir. Bilindii
gibi, inde Liao Hanedanl (M. S. 907 1125) Ktanlar tarafndan kurulmutu.
Ktanlar, ince tarih kaynaklarnda Hunlarn evlatlar olarak gsterilmektedir 36 .
Bunlara Trk diyenler de vardr. Dolaysyla Liao dneminde kuzey ve bat
kavimleri ine Ktan demilerdir. Ming hanedanl dneminde ise Hanlarn
Ktanlara Qita (Kita), Qitayi (Kitayi) dediklerini gryoruz. Bu terim
mslman yazarlar tarafndan Hitai ya da Hatai eklinde, Avrupal yazarlar
tarafndan ise Catai, Cata veya cathay eklinde kaydedilmitir 37 . Bugn de
Ruslar ine Kitay demekte, Orta Asya Trkleri ine ve inlilee Ktay veya
Htay demektedirler. Yani aslnda bir kabile ad olan Ktan kelimesi tpk
Qin/in ad gibi btn ini ifade eden bir corafi isime dnmtr.
Tabga/Tawga/Tavga ad da byledir. Tawga/Tabga/Tavga ad
Siyanpi, yani Sibir kabileleri ierisindeki Tuo-ba () veya Tuo-ba Shi
() diye bilinen kabile adndan gelmedir. Tuo-ba kabile konferderasyonunda
Hun, Dingling, Krgz, Jujuan, Wuhuan ve dou Siyanpileri gibi 31 kabile
bulunuyordu 38 . Tuo-balar () Kuzey Wei Hanedanl (M. . 386 534) n
kurarak ini aa yukar 150 sene hakimiyeti altnda tutmutur. Dolaysyla
batdaki kavimler ini Tabga (Taughast) adyla anmlardr. Orkun
Yaztlarnda da grlen Tabga ad Orta Asyada aatay dnemine kadar
kullanlmaya devam etmitir 39 .
Grld gibi, inde hangi etnik grup hakimiyeti ele geirip glendiyse
batdaki kavimler ini o etnik grubun adyla anm ve kaydetmilerdir. Oysa
31

Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 232
32
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 215
33
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), 216
34
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), 218
35
Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huur), age., s. 16
36
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, age., 721
37
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 176
38
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, age., 249-250
39
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), s. 173

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

1180

Alimcan NAYET

inliler(Hanlar) ne Qin/in adn, ne Ktay adn, ne de Tabga/Tawga

adn benimsemilerdir. Onlar kendi lkeleri iin eskiden beri Zhong-guo (),
kendileri iin de Xia (), Han (), Han-ren (), Han-zu (), Huaxia () terimlerini kullanmlardr.
Yalnz ilgin olan udur ki, Tabga/Tawga ad Tang/Tang Hanedanl
() iin de kullanlmtr.

Mesela Sngku Seli Tutung Hen-Tsang (Xuan-

zang)n Biyografisinde ince (Tang-chao:Tang/Tang Hanedanl)y

t(a)vga diye tercme etmektedir: il-lig barca t(a)vga iling kirdi (Devletlerin
hepsi Tang Hanedanlna girdiler) 40 . Eer Tang Hanedanlnn etnik, siyasi ve
kltrel yapsn incelersek, bu durumu daha iyi grebiliriz.
Tang/Tang Hanedanl, Sui Hanedanl Tai-yuan Vilayetinin valisi Li
Yuan ile Dou Trk Kaanlnn kaan barann ibirlii sonucunda
kurulmutur. An Lu-shan, Li Shi-min gibi nl Trk kumandanlar, Tang/Tang
Hanedanlnn hizmetinde bulunmutur. Sonra bu kumandanlar, Tang
Hanedanlna kar isyan ettiklerinde, inliler Uygurlarn yardmyla isyan
bastrm ve hanedanln koruyabilmilerdir. Tang/Tang dnemi airlerinden
Du Funun Kuzey Seferi adl iirinde bu durum yle yanstlmtr:
Yine esti kuzeybatdan rzgar,
Getirdi Uyguru buraya kayglar.
Han ibirliine istekliymi,
At binmede askeri evik imi.
Gelmi be bin askeri saf saf olup,
On bin kadar soylu at koturup.
Her ne kadar cesur ise de onlar,
yi olur az gelirse o kadar.
Uygur askeri sanki sungur imi,
Dmana ok gibi uarlarm.
Han onlara umudunu balad,
Baka sze kulak bile asmad 41 .
O dnemde Tang/Tang Hanedanlnn deiik blgelerine datlarak
yerletirilen Trklerin says da yz binleri bulmutur. Binlerce Trk ailesi,
bakent Chang-ande yerlemitir. Trkler Tang/Tang Hanedanlnn pek ok
siyasi ve askeri ilerinde yer almtr. Dolaysyla Tang/Tang Hanedanlnn
hkmdar slalesinin kan ilikisi ok karktr 42 .
Trklerin Tang/Tang Hanedanl dnemindeki inliler zerinde kltrel
etkileri ise artc boyutlardayd. Sinolog Edward Schafere gre, Trk
kyafetleri, Trk yemekleri ve Trk mzii Tang Hanedanl toplumunda bir
tutku hline gelmiti. zellikle Shenyang ve Luoyang Trk modasnn en yaygn
olduu ehirler arasndayd. Toplumda Trk kyafetleri taklit ediliyordu.
Erkekler ve kadnlar sefere ktklar zaman, zellikle ata bindikleri zaman Trk
Kalpa giyerlerdi. 7. yzyln ilk yarsnda soylu hanmlar barts olan
ceketleri seviyorlard. apkas ve peesi birlikte bulunan bu tr kyafete o
dnemde mu-li(burek ?) denirdi. Gerekte bu bir eit .benzer bir kyafet
40
41
42

Ya-Sen Wu-Shou-Er (Yasin Huur), age., s. 18

Tang Devri iirliridin 300, Tercme eden: Yasin Havaz, Milletler Neriyat, Pekin, 2005, s. 90
Zhong-hua Min-zu Duo-yuan Yi-ti Ge-ju / The Pattern of Diversity in Unity of the Chinese Nation ( in Milletinin ok
Boyutlu Birlii), ss. 174-175

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Divan Lat-it-Trkte Geen in ve Main Ad zerine

1181

olup, yz ve vcudun byk bir ksmn rterdi. Bu kibirli hanmlarn hem

kimliini saklamalarna yarar hem de onlar kaba insanlarn merakl nazarndan
korurdu. 8. yzyln ilk yarsnda, kadnlar balarna Trk kalpa giyer, hatta
gzel makyajl yzlerini ortaya karyorlard. Erkeklerin ata binerken
kullandklar kyafet ve izmeleri giyerek, sokaklarda kam alp at
koturuyorlard. 8. yzylda saray hanmlar arasnda Uygur sa modeli
yaygnlamt. Trk yaam tarzn takip etme uruna baz soylular pek de rahat
olmayan adr hayatna katlanyor, hatta ehir ierisine bile adr kuruyorlard.
air Bai Ju-yi, kendi avlusuna iki gk adr kurmutu. Misafirlerini adrda
arlar, onlara adrn yararlarn anlatrd. ehirdeki adrlarda ikamet
edenlerin ierisinde en nllerden biri Yce mparator Tang Tai-zongun olu Li
Cheng-qian idi. Veliahd Cheng-qian gndelik yaam dail her alanda Trkleri
taklit etmeye alrd. O sadece Trke konuurdu, ince konumazd. stelik
saraya gerek gk adr kurdurmutu. Kendisi de gerek Trk kaan gibi
giyinir, adrn nndeki kurt bal bayran altnda oturur, halanm kuzu
etlerini bayla syrarak yerdi. Ona hizmet eden kleler de Trk elbisesi
giyerlerdi. O dnemde Tang hanedanl toplumuna dardan gelen yiyecekler
arasnda, en yaygn olan deiik biimdeki kk Trk brekleri idi. Bunlarn
ierisinde susaml zheng-bing(aralarna ya srlerek yaplan bir tr katlama
brek) ve jian-bing kiilerin beenisini kazanmt. O dnemde Trk modas dil
ve yazya kadar intikal etmiti. Tang Hanedanl mensuplarndan baz kiiler
Trke konuuyorlard, hatta o dnemde aydnlar arasnda kullanlan Trkeince Szlk bulunuyordu. Ayrca Tang Hanedanlna ait baz iirlerde, Trk
arklarnn Tang iiri zerindeki etkileri de grlyordu. Tang Hanedanl
dnemindeki bu Trk modasndan rahatsz olan baz kiiler de vard. Mesela air
Yuan Zhen, 8. yzyln sonlarnda yle yazmt:
Trk atlarnn kardklar toz dumanla,
Yn, koyun kokusu sard Shenyang, Luoyang.
Kadnlarmz Trk kadn gibi sslenip,
arkclarmz icra ediyor Trk mzii.
Tang Hanedanl fermanla bu tr davranlar yasaklamaya altysa da
bir faydas olmamtr 43 .
in teriminin ifade ettii corafi alanlara gelince, bu olduka kark bir
meseledir. in kaynaklarnda da deiik anlamlarda kullanlan buna benzer
kelimeler vardr. Mesela, Xi-yu kelimesi Bat blgesi anlamnda olup,
inliler eskiden batdaki btn blge ve lkeleri bu kelimeyle ifade etmilerdir.
Hu Hu-ren kelimeleri de inin kuzeyinde ve batsnda yaayan tm
yabanc kabile ve milletleri ifade etmektedir. Tpk bunun gibi, in terimi de
Qin/in devletinden sonra batda yaayanlarn, doudakiler iin kullandklar
bir isim hline gelmitir. Dolaysyla Kagarl Mahmudun eserinde geen in
ve inli terimlerini bu adan deerlendirmemiz gerekmektedir. Kagarl
Mahmut Divan Lugatit-Trkte in ve Main halknn ayrca dilleri vardr.
Bununla beraber ehirliler Trkeyi iyi bilirler. Mektuplarn, bize, Trk yazs
ile yazarlar 44 diyor. Barxan maddesini aklarken Barxan, aa inin addr.
O, Kagar yaknnda bulunan bir dan tepesindeki kaledir, aasnda altn

43

Edward Schafer, Tang Dai De Wai-lai Wen-ming (Tang Dnemindeki Dardan Gelen Medeniyet), Eserin orijinal ad:
The Golden Peaches Of Samarkand - A Study Of Tang Exotics, inceye eviren: Wu Yu-gui, Shanxi Shi-fan
da-xue Chu-ban She (Shanxi Pedagoji niversitesi Yaynevi), 2005, ss.
44
Kagarl Mahmut, age., s. 29

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

1182

Alimcan NAYET

madenleri bulunur 45 der. Bir baka yerde ise in lkesi Tibetin dou
tarafndadr. Bat tarafnda Kimir, kuzeyinde Uygur illeri, gneyinde Hind
denizi bulunur. 46 demektedir. bni Haldun da Mukkadime adl eserinde
Hindistan Tibetin gneyinde, in ise Tibetin dousunda olup, in lkesi bu
ksmn sonuna kadar uzanr diyor 47 . bni Batuta in ile Hitay farkl blge
olarak gstermitir. Kan, in ve Hitann hkmdardr 48 . Ona gre Hita,
bakent Han balktan aylk mesafededir ki, Karakurum ve Bibalk Hita
ehirlerindendir.
Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig adl eserinde Kutadgu Bilig iin in ve
Main hakimlerinin hepsi bunun gzelliini mlerdir. Trk, in ve btn
marik illerinde, dnyada bunun gibi baka bir kitap yoktur. inliler ona
Edebl-mluk derler, Mainliler onu Enisl-memalik diye adlandrrlar 49 der.
Buradaki inli ve Mainlilerin Hanlar olduu dnlemez. nk o dnemde
Kutadgu Biligin inceye evrildiine dair bilgi yoktur.
inin Yukar in, Orta in ve Aa in diye e ayrlmas, Siyanpi
hkmdar Tankuy (Tan Sh-huai)un ele geirdii topraklar e blerek
ynetmesi ile ilgili olduu bilinmektedir. Tankuy, M.S. 170li yllarda yz bin
kiilik ordusuyla douda Sar Deniz, batda Balka Gl ve li vadisi, kuzeyde
Sibirya dalar ve Baykal Gl, gneyde in Seddine kadar olan topraklar ele
geirmi ve blgeleri e blerek askeri valiler araclyla ynetmitir 50 .
Krzolu M. Fahrettin, Dede-Korkut Ouznameleri adl kitabnda
Cenasdan diye bir lkeden bahsetmekte, Cenasdan iin inistan=Dou
Trkistan ve Orhun boylardiye aklama yapmaktadr 51 . Yazarn ayn eserde
naklettii bir bilgi ok ilgintir: en milleti, inin ok batsnda, Aftalitlerin
dousunda ve Kagarn yannda idi 52 . Yazar in/en adnn ilk ve orta
alarda Saka (skit), Hun ve onlarn varisleri Kk-Trk ve Uygur, hatta
Karahanllar iin kullanldn delilleriyle gstermitir 53 . Onun naklettii bir
bilgiye gre, 11. yzyllarda yazlan Tarikhu Bab vel-Ebyabn Farsa
tercmesinden XVIII. yzylda Trkeye evrilen Derbendnamede Dastanda
H.41 (660) ylnda Arap Babuu Bahili Selman ile savaan Khazari Taifesi
hkmdarna, Khakan- in; ve h. 103 (722) ylnda yine DemirkapDemirbend(Dastan) evresinde nl Arap Serdar Mesleme ile vuruan
Khazarl ehzadeye de, in Khakan olu Bars-Bek denmitir 54 .
Uygur efsane ve halk hikayelerinde geen in lkesiyle ilgili detaylar da
bu lkenin Dou Trkistan ve Orta Asya blgesi olduunu gsteriyor. Mesela
Tlsmlk Kele (Tlsml Kale) adl Uygur efsanesinde Ferhat, in ahnn irin
adl kzn beenmi denmektedir 55 . Perhat stingi (Ferhat Kanal) adl
efsanede ise in ehzadesi Ferhat kendine uzak olmayan bir komu lkenin
gzel prensesi irine ak olmu denmektedir 56 . Baz efsanelerde in ve
Main kii ismi olarak gemektedir. Mesela, Uygur efsanelerinden in ve
Main adl efsanede yle denir: in bini Yafes ok akll, zeki ve uyank ve
45

Kagarl Mahmut, age., s. 436

Kagarl Mahmut, age., s.355
47
bni Haldun, Mukaddime 1, eviren: Zakir Kadiri Ugan, stanbul 1968- Milli Eitim Basmevi, s. 153
48
bn-i Batuta, age., s. 470
49
Yusuf Has Hacib, age., s. 4
50
Enver Baytur, Heyrinisa Sdk, age., s. 246
51
Krzolu M. Fahrettin, Dede-Korkut Ouznameleri, Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, Ankara, 2000, s. 28
52
Krzolu M. Fahrettin, age., I. Kitap s. 42
53
Krzolu M. Fahrettin, age., II. Kitap, s. 23
54
Krzolu M. Fahrettin, age., II. Kitap, s. 26
55
Uygur Helk Epsane-Rivayetliri, Kk Gmbez, incang Helk Neriyat, 2006, Urumi, s. 25
56
Uygur Helk Epsane-Rivayetliri, Kk Gmbez, s. 183
46

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

Divan Lat-it-Trkte Geen in ve Main Ad zerine

1183

tedbirli imi. Babas bir ehir kurup olunun adyla in diye adlandrm.
inin hanm yz nurlu, temiz yzl bir oul dourmu. Ona Main diye ad
vermi 57 .
Main adna gelince, Uygur efsanelerinde Hoten blgesine Main
dendiini gryoruz. Mesela, Hezriti Seideli Arslanhan adl efsanede Hazreti
Said Ali Arslanhan Kagarda padiah olduu gnlerde, Maindeki Uygur
Budistlerinden oktreit elli bin askerle gelip Kagar ehrini kuatm
denmekte ve Main iin Bugnk Hoten diye aklama yaplmaktadr 58 . Tt
mam adl efsanede yle denir: Drt imamn ad Nasrettin, Muhiddin,
Zuhuriddin, Kavamddn olup, sylentilere gre, bunlar Madayini hanln
bakenti yaparak civardaki blgeleri ynetiyorlarm. Main (Hoten)e giden yedi
imamn Kagar ile Maini alarak zaferle dnmekte olduu haberi Madayine
ulatnda drt imam vezir vzeralaryla nne kp karlamlar 59 . Bunlar
efsanelerdir, ama halkn in ve Main lkesiyle ilgili tasavvurunun
anlalmas asndan olduka nemlidir. Ayrca, Firdevsinin ehnamesinde
ranllarla birlikte savaan Trk ve in ordusundan, hatta Trk ordusunda
bulunan bir in hakannn tutsak edildiinden bahsedilir 60 .
Kagarl Mahmut Main ile ilgili olarak Lakin, imdi Main, Tawga
diye tannmtr diyor. Oysa Tawga lkesi ile Main, yani Hoten ok farkl
blgelerdedir. Alaaddin Ata Melik Cveyninin Tarih-i Cihangua adl eserinde
Bununla beraber birka defa Cengiz Hann hanedannn ve oullarnn
hkmranlk alannda bulunan Main ve inin en uzak noktalarndan
Maverannehir ve Trkistana kadar yerlerde gemite meydana gelen baz
olaylar okudum, bazlarn ise doru szl inanlr kiilerden dinledim. derken
Main iin Menzi de denilen inin gney blgesine verilen ad diye aklama
yapmtr 61 . Buradaki Menzi ise bir baka yerde Htayn en uzak noktas
olarak aklanmtr 62 . Kutadgu Biligteki bu merik meliki maqinlar begi
msrasnda geen main ad iin inli Trkolog Geng Shimin Burada
Karahanllar gsteriyor gibidir. Song Hanedanln gsterdii de syleniyor diye
aklama yapmtr 63 . Bundan Main ile ifade edilen corafi alann da belli
olmad anlalyor.
10. yzylda yazlm Hududulalemde Kager ine aittir, Yama, Tibet,
Krgzlarn snrndadr. diye kaydedilmektedir 64 . Ancak ayn eserdeinden
bahsederken verilen dier bir kayt ok ilgintir: Bu devletin han Fafur in
olup, sylendiine gre, Feridunun(paridhun) evlad imi 65 . Buradaki Fafura
gelince, Krzolu M. Fahrettinolu bununla ilgili nemli bilgiyi vermitir. Ona
gre, eskiden ine hakim olan u=Chou slalesinin (M.. 1116-250) mensup
olduu Trkler gibi, Hun hkmdarlar da, kendilerini Gktanr=Semann
Olu diye anarlard. Gktrklerde de bu anane yaamtr. ran dilinde bu
unvan Baga-Para, Bag-Pur (=Gk/Sema-Olu) diye tercme edilmi ve slam
edebiyatna in-Fa-Furu olarak gemitir 66 . Mesud de Murc Ez-Zeheb
57

Uygur Helk Epsane-Rivayetliri, Kk Yallk Bre, incang Helk Neriyat, 2006, Urumi , s. 39
Uygur Helk Epsane-Rivayetliri, Kk Yallk Bre, 162
Uygur Helk Epsane-Rivayetliri, Kk Yallk Bre, s. 281
60
kr Elin, Halk Edebiyatna Giri, Aka Yaynlar, Ankara, 1993, s. 83
61
Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihangua, eviren: Mrsel ztrk, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, 1999,
Ankara, s. 76
62
Alaaddin Ata Melik Cveyni, Tarih-i Cihangua, s. 233
63
Geng Shimin, Gu-dai Wei-wu-er Sh-ge Xuan (Eski Uygur iirlerinden Semeler), incang Halk neriyat, Urumi,
1982, s. 133
64
Hududulalem, Dzenleyen: Ablet Nurdun (Korgar), Keker Uygur Neriyat,2003, Kagar, s. 119
65
Hududulalem, s. 96
66
Krzolu M. Fahrettin, age., I. Kitap, s. 42
58
59

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007

1184

Alimcan NAYET

adl eserinde inlilerin imparatorlarna babur dediklerini, bunun gn olu

anlamna geldiini, in imparatorlarna hitap iin en ok Tama-Han
dendiini, Babur kelimesiyle hitap edilmediini anlatr 67 . Feriduna gelince,
ehnameye gre, onun Selm, Tur ve rec adnda olu olup, Tura Turan
lkesini vermitir. ehnamede Turan lkesi in Main olarak aklanmtr.
02837 kinci ogli kim Trd ad,
Oa dah olur hasl murad
02838 Virr Trn koldur in Mn,
karur gge tazm- ile adn
02839 Semerkanddan aaru Trk Ttr,
Aa Trn dirler bilgili iy yar
02840 Virr badan baa Trn Tra
Ki beglik ide vara hkm sre 68
Dolaysyla Tur Turan ah veya ah-i in olarak adlandrlmtr.
ehnamenin bir baka eviri nshasnda Main ad Trkistann dousunda
ve Tarmn gneybatsndaki llerde ve bunlarn gneyindeki dalarda yaayan
bir Trk kabilesine verilen ad. Bu blge de, ayn isimle ve ounlukla in
kelimesiyle birlikte anlr diye aklanmaktadr 69 .
Bu
durum
inli
tarihiler
tarafndan
yle
yorumlanmtr:
Hududulalemin mellifinin Byle demesinde kendi hkmdarn in
hkmdar ile ayn meneden gsterip byk kkln karlatrarak
kendi itibarini ykseltme niyeti var mdr acaba? 70 . Grld gibi, inli bilim
adamlar da bu durumu aklamada farkl yorumlar yapmlardr. inli tarihi
Wang Ji-lai, bununla ilgili olarak yle diyor: Burada bahsedilen in
padiahnn inin i blgesindeki Han milletine mensup hanedanlardan olmas
mmkn deil. O dnemlerde inin kuzeybat hudut blgelerinde aznlk
milletlerin nderleri bulunuyordu. O dnemlerde aznlk milletlerin nderleri
kendilerini inin han olarak adlandryorlard, batdaki Mslman dnyas da
onlar inin han diye kabul ederlerdi 71 .
Sonu olarak unu diyebiliriz ki, in ve Main adlar eitli tarihi
dnemlerde farkl blgeleri ifade etmek iin kullanlmtr. in aslnda
Trklerin yaadklar Kan-su eyaletin Tian-shui (Gksu) diye bilinen blgesidir.
Trklerin kurduklar devlet in diye adlandrlmtr. Hanlar ise sahiplerinin
Trkler olmasndan dolay bu devleti uzun bir sre aalam ve in adn
kabul etmemilerdir. in devletini ortadan kaldran Han hanedanlndan beri
inliler kendilerine Han, lkelerine de Zhong-guo, Zhong-yuan, Hua-xia
demilerdir. Han ve Zhong-guo ad bu bugne kadar devam etmektedir.
in ad ise bat dillerine China, Arapaya Sin olarak gemi, Asyann
dousu lke ayrt edilmeden bu terimlerle ifade edilmitir. Dolaysyla Kagarl
Mahmutun eserinde bahsedilen Aa in ne corafi, ne de siyasi anlamda
bugnk in ile hibir ilgisi yoktur.

67

Mesud, age., s. 48
erifi ehname evirisi, Cilt. 1., Hazrlayanlar: Dr. Zuhal Kltral-Dr. Latif Beyreli, Trk Dil Kurumu, Ankara, 1999, s.
101
69
Firdevsi, ehname III, eviren Prof. Necati Lugal, Ankara 1968 Milli Eitim Basmevi, s. 456-457
70
Wang Jilai, Hududulalemin ince evirisine Giri, Hududulalem, Keker Uygur Neriyat, 2003, S. 330
71
Wang Jilai, age., s. 345-346
68

Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature

and History of Turkish or Turkic

Volume 2/4 Fall 2007