T.C.

MLL ETM BAKANLII

MAKNE TEKNOLOJS

SAC METAL KALIP VE MEKANZMALAR

RESM
521MMI18

Ankara, 2011

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

PARA LE SATILMAZ.

NDEKLER
AIKLAMALAR .................................................................................................................... ii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET-1 ..................................................................................................... 3
1. SAC METAL KALIBI ......................................................................................................... 3
1.1. Sac Metal Kalbn Tanm ve nemi ............................................................................ 3
1.2. Sac Metal Kalbn Snflandrlmas .............................................................................. 4
1.3. Meslek Matematii lemleri ........................................................................................ 5
1.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab .............................................................. 8
1.5. Kesme Boluu Hesab ............................................................................................... 11
1.6. Kesme Kuvveti ve Syrma Kuvveti Hesab ............................................................... 15
1.7. Kesme ve Delme Zmbalar ve Flambaj Hesab ......................................................... 16
1.8. erit Malzeme Yerletirme ve Verim Hesab ............................................................. 18
1.9. Sap Merkezinin Bulunmas ......................................................................................... 21
1.10. Standart Kalp Setleri ................................................................................................ 22
1.11. Pres Tezgh .............................................................................................................. 25
1.12. Kalp Balama Elemanlar ........................................................................................ 25
1.13. Montaj Resmi ............................................................................................................ 26
1.14. Yapm Resmi ............................................................................................................ 27
1.15. Kalp Balama Elemanlar ........................................................................................ 30
1.16. Gvenlii ............................................................................................................... 30
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 32
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 34
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 35
2. DELME VE BALAMA KALIPLARI ............................................................................. 35
2.1. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Tanm nemi ve zellikleri......................... 35
2.2. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Montaj Resmi ................................................ 37
2.3. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Yapm Resmi ................................................. 38
2.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab ............................................................ 42
2.5. Delme ve Balama Mekanizmalarnda Kullanlan Makine Elemanlar ve Seimi ..... 44
2.6. Standartlar ................................................................................................................... 46
2.7. malat Yntemleri Makineler ve Tezghlar ................................................................ 52
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 59
LME DEERLENDRME ........................................................................................... 62
MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 64
CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 65
KAYNAKA ......................................................................................................................... 76

AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD

521MMI18

ALAN

Makine Teknolojisi

DAL/MESLEK
MODLN ADI

Bilgisayar Destekli Makine Ressaml

Sac Metal Kalp ve Mekanizmalar Resmi
Sac metal kalplar ve delmebalama mekanizmalar ile ilgili
hesaplar yapma, TSISO standartlar ve kataloglardan bilgi
alma, elde edilen verilere gre detay ve montaj resimlerini
bilgisayar destekli izim ortamnda iki boyutlu izme
becerisinin kazandrld renme materyalidir.
40/24
10. Snf ortak alan dersleri ile standart makine elemanlar ve
komple resim dersini alm olmak
Sac metal kalplarn ve mekanizmalarn resmini izmek
Genel Ama
Bu modl ile uygun ortam ve ara gereler salandnda sac
metal kalplar ve delme balama mekanizmalar ile ilgili
hesaplamalar yapabilecek, TS ISO standartlar ve
kataloglardan bilgi alabilecek ve elde edilen verilere gre
detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim
ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz.
Amalar
1. Sac metal kalb ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS
ISO standart ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen
verilere gre detay ve montaj resimlerini bilgisayar
destekli izim ortamnda iki boyutlu izebileceksiniz.
2. Delme ve balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar
yapabilecek, TSISO standart ve kataloglarndan bilgi
alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj
resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki
boyutlu izebileceksiniz.
Ortam: Teknik resim izim ortam, bilgisayar destekli izim
(BD) ortam
Donanm: izim ara ve gereleri, data show, resim masas,
rnek sac-metal kalplar
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test,
doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.

MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK

MODLN AMACI

ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI

LME VE
DEERLENDRME

ii

GR
GR
Sevgili renci,
Teknolojik gelimelere paralel olarak uygulama alan gittike genileyen ve
yaygnlaan kalpln lke endstrimizdeki nemi de gn getike artmaktadr.
retimde sfr hata kavramnn ne kt gnmz teknolojilerinde, zde ve sfr
hatal paralarn retildii alanlardan bir tanesi de kalplktr. Ayrca kalplk, seri ve
dk maliyetli retim yapabilmek iin en ok kullanlan yntemdir.
Sac metal kalpl, rekabetin acmaszca uyguland serbest piyasa ekonomisinde
azami derecede kullanlan kalplk eididir. lkelerin veya sanayilerin rekabetleri
asndan ilk art, dk maliyetli, yksek kaliteli retim yapabilmektir. Buna teknolojik
gelimelerde ilave edildiinde kalplk, retim sektrnn lokomotifi hline gelmektedir.
Hazrlanan bu modl ile sizlere sac metal kalpl hakknda gerekli bilgileri
verebilmeyi ve sac metal kalplnn temellerini retmeyi amalyoruz.

RENME FAALYET1
RENME FAALYET-1
AMA
Sac metal kalplar ve delme balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar
yapabilecek, TS ISO standartlar ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre
detay ve montaj resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda izebileceksiniz.

ARATIRMA

evrenizde kalp imal eden i yerlerini aratrnz.

evrenizdeki iletmelerde kalplarla retim yapan i yerlerini aratrnz.
Kalplarda retilmi kk i paralar temin ediniz.
Kalplarda retilmi bu kk paralar, retildikleri kalplara gre
snflandrnz.
Standart makine paralarndan sac metal kalplarnda retilmi olanlar
aratrnz.
Ayn trden olan paralarn llerini ve yzey kalitelerini inceleyiniz.
Bulduunuz deiik paralar arkadalarnzla birlikte inceleyerek
dncelerinizi birbirinizle paylanz.
Kalpla retim yapan i yerlerine teknik geziler dzenleyiniz. retimi ve
aamalarn yerinde grmeye alnz.
Preslerde i gvenliini aratrnz.
gvenlii ile ilgili levhalar hazrlaynz.

1. SAC METAL KALIBI

1.1. Sac Metal Kalbn Tanm ve nemi
zde paralar, istenen l snrlar ierisinde ve en ksa zamanda tala kaldrmadan
reten, malzeme sarfiyat ve insan gcnn asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan, takm
tezghlar ile alan aygta sac metal kalplar ad verilir. Bu meslei bilen kiiye kalp, bu
meslee de kalplk denir.
Kalplarla retilen paralar, gnlk yaantmzn her blmne girmitir. Mutfak
malzemelerinde, elektrik-elektronik endstrisinde, zellikle otomotiv endstrisinde ve
sayamayacamz dier endstri kollarnda kalplarla retilen paralar kullanlmaktadr.
lkemizde kalplk sektr yeni olmasna ramen, otomotiv sektrnn gelimesiyle
birlikte bir ivme kazanm ve sratli gelimeler yaanmtr. Bu alanda yetimi kalifiye
elemanlara ihtiya duyulmaktadr.

1.2. Sac Metal Kalbn Snflandrlmas

Sac metal kalplar kendi arasnda drt ana grupta incelenebilir. Bunlar:

Delme kesme kalplar

Kesme, levha hlindeki metal veya metal olmayan yar mamuln bir hat boyunca ya
da planlanan geometrik yapya uygun olarak birbirinden ayrma ilemidir. Kesme ve delme
kalplar, sac metal kalplnn en ok kullanlan eididir. Kesme kalplarnn blmleri,
kesmenin tanm ile belirlenebilir. Kesme ilemi iki yntemle, deiik tarzda yaplm
dzeneklerle yaplr. Bunlar:

U kesme

Kapal ( klasik ) kesme

Bu yntemler, kesme kalplarnn trlerini de oluturur.

Bkme kalplar
Bkme, sac metal malzemeden kesilen paraya istenilen ekli verme ve dayanm
kazandrma amacyla yaplan kalplama ilemine denir. Bkme ilemi en ok delinen,
boaltlan veya kanal alan paralar zerindeki ksmlarn ekil deitirmelerini nlemek
amacyla uygulanr.
Biimlendirme ileminin zelliine
snflandrabiliriz:

Bkme

Kenar bkme

Katlama ve kenet bkme

Kvrma bkme

Oluklama bkme

gre

bkme

kalplarn

aadaki

gibi

ekme kalplar
Uygun bir zmba yardmyla yaplacak iin zelliine gre seilen sac malzemelerin,
birden fazla kademede esnetilerek istenilen geometrik yapya getirilme ilemidir.
Dier kalplardan farkl olarak simetrik olmayan paralarn ekme kalplaryla retimi
olduka zordur. Bu nedenle iyi bir ekme kalb tasarmnn yaplabilmesi iin kalbn
tasarmn yapacak kiinin kalplk konusunda ok iyi bilgi ve beceriye sahip olmas
gerekmektedir.

yi bir ekme kalbnn yaplabilmesi iin;

ekilmesi gereken kabn tasarm,

lem safhalarnn plan,
ekme kalplarnn tasarm,
ekme ileminin yaplaca pres tezghnn seimi,
Daha nce yaplm ekme kalplarnn yapm yntemleri ve alma
prensiplerinin incelenmesi,
retimle ilgili doabilecek btn problemlerin zmne yardmc
olabilecek bilgilerin toplanmas gerekir.

ekme kalplar ekilecek parann biimine gre iki ekilde snflandrlabilir:

Silindirik ekme kalplar

Dikdrtgen veya kare ekme kalplar

Svama kalplar
Svama, sac malzemelerden dikisiz tp veya benzeri paralarla konik, yarm kre
veya kresel paralarn retim yntemidir. Basit svama ilemleri genellikle torna
tezghlarnda yaplr. Svama tornalarnda, svanacak para profiline uygun mastar kullanlr.
Bu mastar, profil makarasnn para zerindeki hareketini kontrol eder.
retilmesi istenen para biimine uygun kalp torna tezghna balanr. Dz sac
malzeme, dner aln puntasyla kalp zerine bastrlr. Ucuna dner makara monte edilmi
manivela yardmyla sac malzemeye bask yaplr. Uygulanan kuvvet etkisiyle sac malzeme
kalp zerine svanr.

1.3. Meslek Matematii lemleri

Delme ve kesme kalplar tasarlanrken mekanizma bilgisi kadar matematik ve
mekanik bilgiler de fazlasyla gerekmektedir. Kalplarn alma prensipleri mekanizma
bilgisini; kalplara ait hesaplamalar ise matematik ve fizik bilgisini gerektirmektedir.
Meslek matematii ilemlerinde, kalp hesaplarna ait matematiksel ilemler ve bu
ilemlere ait bilgiler yer almaktadr.

Alan ve evre formlleri:

Karenin alan: ki kenarnn arpmna eittir.

Karenin evresi: Karenin drt kenarnn toplamna eittir.

A=axa

= a+a+a+a

A = a

=4xa

A=axa

A = a

Dikdrtgenin alan: Uzun kenar ile ksa kenarnn arpmna eittir.

Dikdrtgenin evresi: Uzun ve ksa kenarlarn toplamna eittir.

A=axb

= a+b+a+b
= 2 x ( a+b )

Dairenin alan: Daire ap karesinin drde blmnn pi says ile arpmna

eittir.
Dairenin evresi: Dairenin ap ile pi saysnn arpmna eittir.
d

A = x d / 4

=xd

Dik genin alan: Uzun ve ksa kenarlarnn arpmnn ikiye blnmesi ile
bulunur.
Dik genin evresi: kenarnn toplamna eittir.
A=axb/2

= a + b + Hip.

Pisagor Teoremi: Bir dik gende, dik

kenarlarn karelerinin toplam
Hipotensn karelerinin toplamna eitt
2

Dik genin kenar uzunluklar ve hipotensn bulunmas:

CB =

a2 = b + c2
b

b = a - c

c = a - b
A

CA + AB

rnek: Bir dik gende dik kenarlardan biri b= 3

dier dik kenar ise c=4cm dir. Hipotensn uzun
ne kadardr?
zm:
2

a = b + c

a = 3 + 4 =>
2

a =

25

a = 9 + 16
a = 25

a = 5

Trigonometrik fonksiyonlar:

Sins Teoremi
Bir dik gende kar dik kenarn hipotense oranna sins denir.

Sin.

b
a
b

Sin.

=
=

b
a

a
b

b
a

Tan.

Cosins Teoremi c
Bir dik gende komu dik kenarn hipotense oranna cosins denir.
a

Cos.

b
a
b

Cos.

c
c

=
=

c
a
c
a

a
b

Cotng.

a
a

b
a

Sin.

b
a

Sin.

Tangent Teoremi
Bir dik gende kar dik kenarn komu dik kenara oranna tangent
denir.

Cos.

c
a

Cos.

c
a

Tan.

b
c

Tan.

b
c

Cotangent Teoremi
c
Bir dik gende komu dik kenarn kar dik kenara oranna cotangent
denir.
a

b
a
b

Cotng.

c
b

Cotng.

c
b

1.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab

Delme ve kesme kalplar pres altnda olduka fazla basn ve kuvvet altnda alr.
Bu nedenle kalp elemanlarnn tasarmnda malzeme seimi dikkatli yaplmaldr. yi bir
malzeme seimi, kalbn mrn ve verimini artracaktr. zellikle, dii kalp ve zmbalar
alaml elikten olmaldr. Kalp setinin elik veya dkme elikten olmas, dier
elmanlarnda uygun malzemeden seilmesi arttr. Ancak standart elemanlar iin malzeme
seimi yerine uygun elemann seimi yaplr.
Kalplama ileminde kullanlan malzemelerin ncelikle elik olaca dnlerek
aadaki belli bal zellikleri tamas gerekmektedir.

Tam olarak sertletirme zelliine sahip olmas

Ar srtnmeye kar dayankl olmas

Yksek basnca ve ani yklere kar dayankl olmas

Is farkndan dolay doabilecek atlama ve gerilmelere kar dayankl olmas

Makine yapmclnda kullanlan elik eitlerini zellikle gaz aln yntemleriyle
ksmlara ayrmak, daha sonra bunlar alam elemanlarna gre snflandrmak en gereki
yoldur.

 Gere dayanm hesab

Kesme kuvveti
Kesme kalplarndaki kalplama kuvvetinin hesaplanmasnda, kesilen parann evre
uzunluu, sac malzeme kalnl ve kesme direncinin nceden bilinmesi gerekir. Ayrca pres
emniyet katsays (EKS)nn da gz nnde bulundurulmas gerekir. Genellikle pres emniyet
kat says EKS = 1,5 4 arasnda tavsiye edilir. Toplam kalplama kuvveti aadaki
formlle bulunur.
P = Lt x T x d, kg
Pem = P x EKS, kg
P
: Kalplama kuvveti, kg
Pem : Emniyetli kalplama kuvveti, kg
Lt : Kesilen parann toplam evre uzunluu, mm
T : Sac malzeme kalnl, mm
d : Sac malzemenin kesme direnci, kg / mm
Aadaki izelgede malzemelerin cinsine gre kesme direnleri verilmitir.
Hesaplamalarda kesme direnleri izelgeden alnr.
Kesme Direnci
d, kg / mm

Malzemenin Cinsi
Kurun
Kalay
Alminyum
inko
Bakr
Pirin
Nikel
% 0, 010 C elikler
Tavlanm
Souk Haddelenmi
% 0, 20 C elikler
Tavlanm
Souk Haddelenmi
% 0, 30 C elikler

2,50
3,50
5,60
10,00
15,50
20 25
25,00

Tavlanm
Souk Haddelenmi

35,00
45 50
40,00
45,00

25 30
30,00
30,00
35 40

Paslanmaz elikler
Silisyumlu elikler
izelge 1.1: Kesme direnleri tablosu

Cvata apnn bulunmas

Zmba plakasnn montajnda kullanlan cvata ap ve says srtnme katsays,

kalplama kuvveti ve cvata skma kuvvetine bal olarak hesaplanr.
Cvata kesme kuvveti:

Pl

x d 2 c x dc
4

x n dc(max)

4 x Pl
, mm
x dc x n

n(max)

4 x Pl
x dc x d 2 c

Pl : Cvata skma kuvveti, kg

n : Cvata says
dc : Cvata di dibi ap, mm
dc: Cvata kesme direnci, kg / mm

Dii kalbn boyutlandrlmas

Kk ve orta byklkteki dii kalplar, parann biimine gre gruba ayrlr.

10

SAC
KALINLII

D KALIP
KALINLII
B ( MM )

0 1,5

24

1,5 3,0

KALIP DELNDEN
KALIP KENARINA OLAN ( A ) UZAKLII
2

Dzgn Kenarl
Kalp Delii

Keskin Kenarl
Kalp Delii

27

35

46

28

32

38

62

3,0 4,5

35

38

52

70

4,5 6,0

40

46

62

86

6,0 - ...

48

52

72

90

A = 1,25 x B

A = 1,5 x B

A=2xB

PRATK OLARAK

1
Yuvarlak
Kenarl
Kalp Delii

PRATK OLARAK

A1 = A alnabilir.
izelge 1.2: Kesme direnleri tablosu

1.5. Kesme Boluu Hesab

Kalbn rahat kesme yapabilmesi, kalp mrnn uzun olmas ve kesilen yzeyin temiz
kmas iin zmba ile dii kalp arasnda braklan bolua kesme boluu denir.
Kesme boluunun bykl kesilen malzemenin cinsi ve kalnlna baldr.
Kesme boluu kldke kesilen yzey daha dzgn olur. Bununla birlikte ok kk
kesme aral braklrsa srtnme ve kesme iin gerekli g artacandan kesicinin
krlenmesine ve kenarlarn yrtlmasna neden olur. ok byk kesme boluu ise
malzemede ar apaklanmaya ve matris aznn krlmasna neden olur. Pratik
hesaplamalarda kesme boluu, sac kalnlnn 1/10u ile 1/20si arasnda deiir.

11

Kesme boluunu etkileyen faktrler ana grupta toplanr:

Malzemenin cinsi

Zmbann ekli

Sac malzemenin kalnl

Malzemenin cinsi

ALMNYUM
PRN
VE
BAKIR

ELK

MALZEME

KARIIK

YUVARLAK

Yumuak kalnlk 1,2 mmden az

%3

%2

Yumuak kalnlk 1,2 mmden ok

Sert

%5
%5 - 8

%3
%4 - 6

Yumuak

%3

%2

Yar sert

%4

%3

Sert

%5 - 6

%4

Dk karbonlu, yumuak

%3

%2

Yar sert

%4

%2

Sert

%5

%3

Silisyumlu elik

%4 - 5

%3

izelge 1.3: Kesme boluu izelgesi

Not: Eer delik ls esas ise dii kalp sabit tutulur, zmba boluu zmbaya
kltlerek verilir. Den ksm esas ise zmba ap sabit tutulur, kesme boluu dii kalba
byltlerek verilir.

12

ekil 1.1: Kesme boluu

ekillerde de grld gibi kesme boluu her bir taraf iindir. Bu yzden kesme
boluu hesaplanrken ( c ) 2 ile arplr. Yani 2 x cdir.

13

rnek
Kalnl t =2 mm olan yar sert bakr malzemeden i ap d = 10 mm, d ap
D= 30 mm olan bir rondela kesilecektir. Kesme boluunu hesaplayarak zmba
llerini bulunuz.
zm
d = 10 mm
D = 30 mm
t = 2 mm
c = 0,03 mm
Tek taraf iin: c = 0,03 x t => c = 0,03 x 2 = 0,06
ift taraf iin: 2 x c => 2 x 0,06 = 0,12 mm
Kk Zmba in
Byk Zmba in
10 0,12 = 9,88 mm
30 + 0,12 = 30,12 mm
Asal Boluk
Kesilen parann kalptan rahata dmesi iin ve kalp mrnn uzamas iin dii
kalba asal bir boluk verilir. ki eittir.

ekil 1.2: Asal boluk

Kesme sahal ve kesme sahasz kalplarn faydal ve zararl ynleri:

Kesme sahal kalbn bileme imkn fazladr ve az daha salamdr.

Kesme sahas ykseklii (h) en az sac kalnl kadar olmaldr.

Kesme sahasz asal boluk, andrma zellii olan gerelerden tercih

edilmelidir.

Kesme sahasz kalbn mr bileme iin kesme sahal kalplardan daha fazladr.
Ancak bileme imkn kstl olduundan kullanl deildir.

14

1.6. Kesme Kuvveti ve Syrma Kuvveti Hesab

Bir paray kesmek iin uygulanan kuvvete kesme kuvveti denir.
P = Lt x T x d forml ile ifade edilir.
P : Kesme kuvveti (kg)
Lt: Kesilen kenarlarn toplam uzunluu (mm)
T : Sac malzemenin kalnl (mm)

d: Kesme direnci (kg / mm)

rnek
ap d= 10 mm olan, d ap D= 20 mm olan ve kalnl T= 2 mm olan bir rondela
kesilecektir. Rondelann kesme direnci d = 40 kg / mm olduuna gre kesme kuvvetini
bulunuz.
zm
d= 10 mm
Lt = ( x d) +( x D)
D = 20 mm
= 3,14 x 10 + 3,14 x 20
T = 2 mm
= 31,4 + 62,8
d = 40 kg / mm
= 94,2 mm
Syrma Kuvveti:

P = Lt x T x d
= 94,2 x2 x 40
= 7536 kg

Kesme annda saca giren zmba, sacdan karken belirli bir direnle karlar. Bu
dirence syrma kuvveti denir. Syrma kuvveti, kesme kuvvetinin % 20si kadardr.
Ps = P x % 20 forml ile ifade edilir.
rnek
ekilde verilen parann kalnl T = 2 mm ve kesme direnci d = 40 kg / mm dir.
Parann retilebilmesi iin kesme, syrma ( Ps ) ve toplam pres ( Pt ) kuvvetlerini bulunuz.

zm
Lt = 50 + 50 + 40 + ( x 20 / 2 ) +( x 10) +( x 10)
Lt = 140 + ( 31,4 ) + 31,4 + 31,4
Lt = 234,2 mm
P = Lt x T x d
P = 234,2 x 2 x 40
P = 18736 kg

Ps = P x %20
Ps = 18736 x %20
Ps = 3747,2 kg
15

Pt = P + Ps
Pt = 18736 + 3747,2
Pt = 22483,2 kg

1.7. Kesme ve Delme Zmbalar ve Flambaj Hesab

Zmba bir kalbn temel elemandr. Dii kalp ise zmba ile beraber kesme ilemini
gerekletirir.
Zmba eitleri:

Kesici zmbalar (delme, kesme zmbalar)

Kesici olmayan zmbalar (bkme, ekme zmbalar)

Kark zmbalar (kesme ve ekillendirme zmbalar)

Delme, kesme ve benzeri kalplarda kullanlan zmbalarn Euler Denklemine gre,
serbest alma boyunun bulunmas gerekir. Kalplama kuvvetine gre zmba serbest alma
boyunun zerindeki deere, zmba flambaj boyu denir. Zmba flambaj boyunun
hesaplanmasnda sadece flambaja urayacak zmbann kesme kuvveti gz nnde
bulundurulur. oklu zmbalarn bulunduu kalplarda, kesit alan en kk olan alnr ve
flambaj boyu hesaplanr. Dier zmbalarn boyu ise hesaplanan zmba boyu kadar alnr.
Zmba boylarnn daha fazla alnmas gerekiyorsa flambaja urayan zmbalar kademeli
yaplr veya koruyucu burlarla takviye edilir.

16

Zmba flambaj boyu hesab

Lz x

ExI
Lk x d x T

Lz : Zmba boyu (mm)

E : Elastikiyet modl (elik iin 20.000 kg / mm)
I : Atalet momenti (mm4) (en kk zmbaya gre)
Lk: En kk zmbann evresi (mm)
d : Kesme direnci (kg / mm)
T : Sac malzemenin kalnl (mm)

17

rnek:
ekildeki rondela, kesme gerilmesi d = 30 kg / mm olan ve kalnl T = 2 mm olan
sac malzemeden kesilecektir. Zmba boylar 80 mm tasarlandna gre zmbann flambaj
hesabn yapnz. Elastikiyet Modl E = 20 000 kg / mm dir.

zm:
Lz = 80 mm
x d4
d = 30 kg / mm I = ------------T = 2 mm
64
E = 20 000 kg / mm
I =?
Lk = x d
Lk = ?
Lz = ?

3.14 x 625
I = ------------------64

I=30.66 mm4

Lk = 3.14 x 5

Lk =15.7mm

ExI
20 000 x 30.66
Lz = x ----------------- => 3.14 x ----------------------Lk x d x T
15.7 x 30 x 2
613200
Lz = 3.14 x ----------------- => 3.14 x 650.95
942
Lz = 3.14 x 25.51

Lz = 80.1 mm

1.8. erit Malzeme Yerletirme ve Verim Hesab

Kesme kalplarnda kullanlmak zere hazrlanm, retilecek ie gre uygun
genilikte ve kalnlkta kesilmi ilkel paraya erit malzeme veya bant denir. erit
malzemeler, retilecek ie gre ya standart saclardan giyotin makaslarda kesilerek ya da rulo
eklinde hazrlanr.

18

Kalplanacak parann birka deiik yerleim planndan uygun olannn erit

malzeme zerine aktarlmasna erit malzeme hazrlama yntemi denir. Kalp tasarmnda
atlacak admlardan ilkidir.

ekil 1.3a: erit malzeme yerletirme rnekleri

19

Kesme payn (artk malzeme miktarn ) en aza indirmek iin erit malzeme yerleim
plan aadaki ekilde uygulanr.

Kalplanacak para, erit malzeme zerine tek sral veya eik konumda,

erit malzeme ters dz yaplarak kalplanacak ekilde,

erit malzeme, ok sral ve ters utan kalplanacak ekilde yerleim plan

yaplr.
erit malzeme yerleim plan yaplrken birka deiik kalplama yntemi denenerek
erit malzeme zerine uyarlanr. Deneme sonucunda elde edilen en az malzeme kaypl erit
malzeme yerleim plan kalp tasarmna esas alnr.
Yerleim plan yaplan erit malzemenin yzde retim ve yzde kesme pay miktarlar
aadaki formllerle bulunur.
S = Adm x B / n, mm
= S1 / S x 100, %
Kesme Pay : (S S1) / (S x 100), %
S : Tek para iin harcanan erit malzemenin yzey alan (mm)
S1 : retilen (kalplanan) bir parann yzey alan (mm)
Adm : Anma ls + b (mm)
Adm : Anma ls + a (mm)
: Verim
b ve a: Kesme pay miktarlar (mm)
B : erit malzeme genilii (mm)
n : Bir admda retilen para says

ekil 1. 3b: rnek i parasnn bant yerleimi

20

1.9. Sap Merkezinin Bulunmas

Kalbn ve presin salkl almas iin sap yerinin iyi ayarlanmas gerekmektedir.
Kalp sapnn kesme kuvvetleri bilekesinin tesir noktasna balanmas gerekir. Bu nokta
veya yer, kesme kuvvetlerinden dolay oluan dndrme momentlerinin cebirsel olarak sfr
deerini verdii, zmba veya zmbalarn arlk merkezidir.
Sap merkezinin tesbiti, arlk merkezi bulunmas esasna dayanr. Matematiksel
olarak seilen koordinatlara gre kalp sap merkezi veya byk kalplar iin kalp arlk
merkezi aada belirtilen formlle bulunur.
X ekseninden uzakl veren forml:
U1 x X1 + U2 x X2 + U3 x X3 + .+ Un x Xn
Smx = -----------------------------------------------------------------U1 + U2 + U3 + .+ Un
Y ekseninden uzakl veren forml:
U1 x Y1 + U2 x Y2 + U3 x Y3 + .+ Un x Yn
Smy = -----------------------------------------------------------------U1 + U2 + U3 + .+ Un

ekil 1.4: Sap merkezinin bulunmas

21

1.10. Standart Kalp Setleri

Kesme kalplarnda genellikle baz paralar (dii kalp, zmba gibi) her kalp iin ayr
ayr yaplr. Baz paralar ise (kalp altl, sap ve sap tutucusu gibi), btn kalplar iin ortak
olarak yaplr. Ancak bunun iin baz standart llerin tespit edilmesi ve bunlara gre
yaplmas zorunludur. te baz standartlara uyularak yaplan paralara, standart kalp
paralar veya standart kalp setleri ad verilir.
Gereleri, demir dkm, elik dkm, yar elik dkm ve elikten olabilir. ok
eitli biim ve llerde yaplmakla birlikte aada tipik bir standart kalp resmi
verilmitir. Stunu arkada ve eksende olan kalp takmn oluturan elemanlar:

1 nu.l : Set alt eleman ( plakas )

2 nu.l : Stun ( kzak, klavuz pimi )
3 nu.l : Bur
4 nu.l : Set st eleman ( plakas )

Aada standart kalp setlerine ait izelgeler grlmektedir.

izelge 1.4: Standart kalp setleri ve kalp takmlar

22

izelge 1.5: Standart kalp takmlar

23

Resim 1.1: Sklm kalp takmlar

24

1.11. Pres Tezgh

erit malzeme hazrlama ynteminde, kalplama ileminde kullanlacak, pres tezgh
kapasitesinin de gz nnde bulundurulmas gerekmektedir. nk uygun olmayan pres
tezgh kapasitesine gre hazrlanm erit malzeme yerleim plan ve kalp tasarmyla para
retimi gerekletirilemez. Kalplanacak parann retiminde kullanlacak pres tezghnn
kapasitesi nceden belirlenir ve buna gre erit malzeme plan yaplr.
rnein: 30 ton, kapasiteli bir pres tezghnda kalplama kuvveti 8 ton olan para
retilecekse bir vuruta 3 para retebilecek erit malzeme yerleim plan yaplmaldr.
Ancak bu ilem, retim says fazla olan paralarn erit malzeme yerleim plan iin daha
uygundur. Bu nedenle retilecek para iin gerekli maksimum kalplama kuvveti ile pres
tezgh kapasitesi arasndaki bantnn nceden hesaplanmas gerekir ve buna gre erit
malzeme yerleim plan yaplr.
Pres kapasitesi: Pres tezghnn i yapabilme kapasitesi olarak tanmlanr. Kasnak
tarafndan kavrama yardmyla pres krank miline aktarlan kinetik enerji, pres kapasitesini
oluturmaktadr.

1.12. Kalp Balama Elemanlar

Tm kalp elemanlarnn birbirleri ile balantsnda vida, eksenel hareketlerin
nlenmesinde ise merkezleme pimleri kullanlr.
Vidalar, zlebilir balantda kullanlan en nemli makine elemanlarndan olup
kalplkta genellikle gmme bal tipi, estetik grnm ve salaml ynnden tercihen
kullanlr. Bunlar bilindii gibi standart elemanlardr. Bu vidalara somun grevini genelde
kalp elemanlar yapar. Isl ileme tabi tutulan rnein, matris veya zmba gibi paralardaki
vida yerleri mmknse boydan boya delinmelidir. Bylece, tavlamann o blgede niform
olmas ve su verme annda soutma aracnn daha iyi dolamas salanr. Ayrca klavuz
ekme ilemi, daha rahat olur.
Kalplkta, kullanlan gmme bal vida byklkleri kalba gre M3ten M12ye
kadar olabilir. Daha byk kalplarda ise M16dan M24e kadar kullanlr. Gmme bal
vidalarn merkezleri ile kalp paralarnn kenarlar arasndaki en kk (e) uzaklk deeri
genelde vida gmme ba apna (D) 2 mm ilave etmek suretiyle tayin edilir.
Pimler, kalplkta kalp elemanlarnn sklp taklmasnda konum deitirmemesini
salamak iin kullanlr. Balanacak kalp elmanlar, vidalarla birletirildikten sonra, pim
apna uygun rayba pay verilerek delinir. Delie rayba ekilir. Genelde H7 / m6 boyut
tolerans uygulanr. Kalp pimlerinin yapmlarnda civa elii kullanlr. Sertlikleri 602
Rcdir.

25

1.13. Montaj Resmi

ekil 1.5: Komple kalp resmi

26

1.14. Yapm Resmi

ekil 1.6: Kalp yapm resimleri

27

ekil 1.7: Kalp yapm resimleri

28

ekil 1.8: Kalp yapm resimleri

29

1.15. Kalp Balama Elemanlar

Kalp elemanlarnn montajnda en ok silindirik, hava ve mercimek (kresel) bal
cvatalar kullanlr. Resim 1.2de cvata eitleri gsterilmitir.

Resim 1.2: Kalp elemanlarnn montajnda kullanlan standart cvatalar

1.16. Gvenlii
Sanayide ve okullarmzda ister eitim ve retim amacyla olsun ister seri retim
ieren imalat almas olsun, doabilecek i kazalarna kar alnmas gereken i gvenlii
tedbirleri nceden alnmaldr.
kazalar genellikle bilgisizlikten, ilgisizlikten, bilgilik taslamaktan ve bunlarn yan
sra uygun olmayan alma ortamndan meydana gelir. yerleri, nce altrd iilerin,
sonra da retimin vazgeilmez unsuru olan tezgh ve avadanlklarn korumak, ayrca i
gvenliini de salamak zorundadr. gvenlii ise u ekilde aklanabilir.
Gvenlii: kazalarn, meslek hastalklarn, yangnlar ve sanayileme hastal
diyebileceimiz insan bunalmlarn ortadan kaldrmak ya da en aza indirmek amacyla
alnmas gereken nlemlerin tm olarak aklanabilir.
kazalarna neden olan sebepleri iki ana grupta toplamak mmkndr.

Emniyetsiz alma artlar:

Koruyucusuz tezgh ve takmlar

Yetersiz koruyucular

Hatal ara gere ve tehizat altrma

yi seilmemi alma ortam

Uygun olmayan klandrma

Yetersiz havalandrma

alma artlarna uygun olmayan giysi ve benzeri sebepler

30

Emniyetsiz hareketler:

alt ite yeterli bilgi ve beceriye sahip olmamak

Kendine ait olmayan ie karmak

Emniyet kurallarna uygun olmayan aceleci davranlarda bulunmak

Emniyet aralarn kullanlamaz hle getirmek veya bu aralar

kullanmamak

Pres tezghn ve kalplar emniyet kurallarna uygun olarak altrabilmek iin

tezgh ve ilgili kalb nceden emniyete almak gerekir. Ayrca, kalplanan parann hatal
kmasn nlemek amacyla, alma ortamna uygun ilave koruyucu tedbirler gz nnde
bulundurulmaldr.
Pres tezghlarnda alrken dikkat edilmesi gereken kurallar unlardr:

Her pres tezgh zerinde elektrik alteri bulunmas, acil mdahale asndan
gereklidir.

Kalplar, pres tezghlarna emniyetli ekilde balanmaldr.

alma esnasnda operatrn ellerini tezghtan uzak tutacak, el pedallar veya

kumanda kollar bulunmaldr.

Pres tezghlarnda, balk hareket etmeden nce uyarda bulunacak ikaz

lambalar veya sesli cihazlar olmaldr.

Tehlike blgesinin bulunduu kalp evresi ve mekanik preslerde kay kasnak

veya dilileri kapatmak iin koruyucu kafes bulunmaldr.

Tezghn gerekli yerlerine sabit koruyucu kafesler yaplmaldr.

Kalplanan paralarn kalp ierisinden kartlmas iin el kskalar

kullanlmaldr.

31

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET

Yukarda resmi ve lleri verilen i paras kesme kalbnda retilecektir. Parann

retilebilmesi iin gerekli kalp tasarmn yapnz.

Kalbn yapm resimlerini iziniz.

Kalbn montaj resmini iziniz.

Montaj numaralarn veriniz.

Montaj antetini dzenleyiniz.

lem Basamaklar

neriler

Kalbn montaj resmini iziniz.

Kalbn detay resimlerini iziniz.

Kalb oluturan paralarn yeterli

grn saysn tespit ediniz.
Grnleri llendiriniz.
llere eklenecek toleranslar
belirleyiniz.
Paralarn gerelerini belirleyiniz.
Paralarn saylarn belirleyiniz.
Yapm resmi iin gerekli dier
belirlemeleri yapnz.

32

Zmbay iziniz.
Plaka kalnlklarn belirleyiniz.
Balant elemanlarn iziniz.
Kalp sapnn yerini belirleyerek iziniz.

 Kalbn montaj numaralarn veriniz.

Montaj srasna uygun olarak

numaralandrnz.

Montaj antetini doldurunuz.

Yapm resimlerine uygun olarak montaj

antetini dzenleyiniz.

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
1. Plaka kalnlklarn belirleyebildiniz mi?

Evet Hayr

2. Balant elemanlarn izebildiniz mi?

3. Kalp sapnn yerini belirleyebildiniz mi?
4. Kalp paralarnn detay resimlerini izebildiniz mi?
5. Grnleri llendirerek tolerans ve yzey kalitelerini
belirleyebildiniz mi?
6. Paralarn gerelerini belirleyebildiniz mi?
7. Para saylarn belirleyebildiniz mi?
8. Montaj resmini numaralandrabildiniz mi?
9. Montaj antetini doldurabildiniz mi?

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

33

LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatle okuyarak doru seenei iaretleyiniz.
1.

zde paralar, istenen l snrlar ierisinde ve en ksa zamanda tala kaldrmadan

reten, malzeme sarfiyat ve insan gcnn asgari dzeyde tutulmasna yardmc olan,
takm tezghlar ile alan aygtlara ne ad verilir?
A) Svama kalplar
B) Sac metal kalplar
C) Hacim kalplar
D) Dkm kalplar

2.

Aadakilerden hangisi iyi bir kalp malzemesinin zelliklerinden deildir?

A) Tam sertleme zelliine sahip olmas B) Srtnmeye kar dayankl olmas
C) Isya kar duyarl olmas
D) Basn ve ani yklere kar dayankl olmas

3.

Pratik hesaplamalarda kesme boluu malzeme kalnlnn yzde ka kadar

olmaldr?
A) % 5
B) % 15
C) % 25
D) % 35

4.

Kesme kalplarnda kullanlmak zere hazrlanm, retilecek ie gre uygun

genilikte ve kalnlkta kesilmi ilkel paraya ne ad verilir?
A) Malzeme eridi
B) Matris C) Zmba
D) Yan dayama

5.

Aadakilerden hangisi kalplarda birletirme eleman olarak kullanlamaz?

A ) Silindirik hava bal cvata
B ) Silindirik gmme bal cvata
C ) Silindirik pim
D ) Alt ke bal cvata

6.

Aadakilerden hangisi kalp setine ait eleman deildir?

A ) Kalp st eleman
B ) Stun C ) Dayama pimi

D ) Bur

7.

Aadakilerden hangisi standart kalp setlerinde kullanlan gerelerden deildir?

A) Alimnyum dkm
B)elik dkm
C) elik
D)Demir dkm

8.

Kalbn baland takm tezghlarna ne ad verilir?

A ) Dikey torna tezgh
B ) Dikey freze tezgh
C ) Pres tezghlar
D ) Planya tezghlar

9.

Aadakilerden hangisi i kazalarnn olumasnda etken olamaz?

A ) Bilgisizlik
B ) Yeterli dikkat
C ) Dikkatsizlik
D ) Yetersiz k

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
34

RENME FAALYET2
RENME FAALYET-2
AMA
Delme-balama mekanizmalar ile ilgili hesaplamalar yapabilecek, TS ISO
standartlar ve kataloglardan bilgi alabilecek, elde edilen verilere gre detay ve montaj
resimlerini bilgisayar destekli izim ortamnda iki- boyutlu izebileceksiniz.

ARATIRMA

evrenizdeki basit yapl mekanizmalar inceleyiniz.

Basit mekanizmalara ait resim ve kataloglar temin etmeye alnz.
Delme ve balama kalplarnda ilem grm paralar temin ediniz.
Delme ve balama kalplarnn izilmi montaj resimlerini bulunuz.

2. DELME VE BALAMA KALIPLARI

2.1. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Tanm nemi ve
zellikleri

Delme kalplar

Delme kalb i parasn istenen konumda tutan ve tala kaldrma ilemini yapan
kesici alete yn veren bir aygttr. Delme kalplar, delik delmek, raybalamak, hava amak,
klavuz ekmek veya bunlarn bileik ilemlerini yapmak iin kullanlr.
Bir delme kalbnn tasarlanmasnda ve yaplmasnda mmkn olduu kadar izlenmesi
gereken prensipler yle sralanabilir:
paras delme kalbnn ierisine kolayca ve abuka koyulabilmelidir.
paras hassas olarak yerletirilebilmelidir.
Delme ykskleri, deliklerin ekseninde olmaldr ve ii tarafndan bunlara
kolayca eriilebilmelidir.
paras kalp ierisinde emniyetli olarak tespit edilebilmelidir.
paras kalp ierisinden kolayca ve abuka alnabilmelidir.
Yukarda saylan noktalar dikkate alnarak bir delme kalb tasarlanacak olursa bu
kalp i parasnn gerektirdii ihtiyalara baarl bir ekilde cevap verecektir. Bu hususlar
en iyi ekilde yerine getiren pek ok deiik metot vardr. Bu metotlardan en uygun olan
seilerek kalp hazrlanmaldr.

35

Balama kalplar

Bir balama kalb, baz tala kaldrma ilemlerini yapmak iin i parasn yerletiren
ve tutan bir aygttr. Balama kalplar, kesici aletlere yn verme ve kontrol etme
mekanizmalar bulunan i tezghlar zerinde kullanlr. Bylece bir torna tezgh zerinde
bir balama kalb ile aln tornalama, d tornalama veya delik tornalama ilemleri
yaplabilir. Bir freze tezgh zerinde bir veya daha fazla yzeyler ilenebilir. Bir talama
tezgh zerinde silindirik veya dz yzeyler talanabilir.
Frezeleme, tornalama vb. ilemler iin balama kalb tasarlarken delme kalb
tasarlamak iin verilen yerletirme ve balama prensipleri aynen izlenir.
Freze aklarn kolayca ayarlamak ve zamandan kazanmak iin balama kalplarnn
zerine mastarlar ilave edilir.
Balama kalb tasarmnda dikkat edilmesi gereken hususlar unlardr:

Balama kalplarnda kuvvet i parasnn sert ksmlarna gelecek

ekilde tasarlanmal, bylece i parasnda herhangi bir arplmaya
meydan verilmemelidir.

Balama ve skme ilemlerinin kolay olmasna zen gstermelidir.

parasnn yerletirme ve merkezleme elemanlarnn, kesici mastarlar

ve takmlarla olan balants uygun olmaldr.

Bir i paras iin tasarlanan kalbn ilemler esnasnda iiye tehlike

oluturmayacak ekilde yaplmasna zen gsterilmelidir.

Kalbn btn paralar ve komplesi mmkn olduunca en kk

boyutta tasarlanmal, malzeme ve iilikten tasarruf edilmeli, dolaysyla
maliyet azaltlmaldr.
Genellikle makine ve avadanlklar tamamlayan, bunlarn gelimesini ve daha yararl
olmalarn salayan, retimi kolaylatran ve zellikle bir iin yaplmasn mmkn klan
mekanizmalardr.
Balca grevleri, retim srasn basitletirmek ve gelitirmek, retim masraflarn
azaltmak ve ilenen paralar deitirilebilir (yedek para) ekilde retmektir. Ayn zamanda
standart makinelerde retilmesi mmkn olmayan paralarn retilmesini mmkn klmaktr.
Bugn, seri ve kitle retiminde markalama ilemi, i kalplar kullanmak suretiyle
ortadan kalkmtr. nk markalama ilemi zaman isteyen ve i paralarnn el iilii ile
balanmasn gerektiren bir uygulamadr. paralar nceden markalama ilemi
yaplmadan, hzl ve emniyetli olarak istenen konumda balanabilmektedir.

36

2.2. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Montaj Resmi

Balama ve delme kalplarnn montaj resimleri izilirken de yine normal montaj
resim kurallar geerlidir. Gerekli grnler seilerek montaj resmi izilir.
Numaralandrlmas yaplr ve montaj anteti dzenlenir.

ekil 2. 1: Delme kalb montaj resmi

37

2.3. Delme ve Balama Mekanizmalarnn Yapm Resmi

Balama ve delme kalplarnn yapm resimleri izilirken teknik resim kurallar
dikkate alnr. Montaj numara srasna gre standart olmayan paralarn gerekli grnleri
seilerek para yapm resimleri izilir.

ekil 2. 2: Delme kalb yapm resmi

38

Yapm resimleri izilirken llendirme, yzey ileme, tolerans ve gerekiyorsa zel

ilemler resim zerinde belirtilir. Yapm resimlerini izerken verilecek gereksiz toleranslar
ve yzey ileme iaretleri para maliyetlerini artraca gibi zaman kaybna da sebep olur.

ekil 2.3: Delme kalb yapm resmi

39

ekil 2.4: Delme kalb yapm resmi

40

ekil 2.5: Delme kalb yapm resmi

41

2.4. Gere Seimi zellikleri ve Dayanm Hesab

Delme kalb gvdeleri iin her zaman kullanlan gere dkme demirdir. Bununla
beraber imdi, kaynak yaplan elik plakalar baarl olarak kullanlmaktadr.
Gvdelerin arlklar da dnlmelidir. Bunlarn kaldrlmas ve tanmas kolay
olmaldr. Kk kalplar tutamaksz, byk kalplar ise vinle tanabilmeleri iin kancal
olarak yaplmaldr.
Kalp malzemesi olarak genellikle takm elikleri kullanlmaktadr. Bu elikler
bnyelerinde krom, tungsten, molibden, ve vanadyum gibi elementleri bulundurduklarndan
yksek sertlie, yksek dayanma ve yksek anma dayanmna sahiptir.
Kolayca kaynak yaplabilen ve sl ileme kar hassas olan sade karbonlu ve dk
alaml elikler, genellikle makine paralar, tespit paralar ve mesnet (dayama) paralar
olarak kullanlr.
Dkme demirler; adaptrler, plakalar, pabular ve dier geni elemanlarn yapmnda
kullanlr. Dkme demirler, girift ve zor ekiller ierisine dklebilme, dk malzeme
maliyeti ve iyi ilenebilme kabiliyetleri gibi avantajlara sahiptir.
Yksek verim alabilmek iin her kalp eliine dierlerinden az ok farkl bir sl
ilem uygulanmaldr. Isl ilemle gelitirilen kalp elik zellikleri, kalp mr zerinde
nemli ve direkt etkiye sahiptir.

Resim 2.1: ndiksiyonla yzey sertletirme, vakum sertletirme

Dier faktrler dikkate alnmakszn, uygun kalp elii kullanld kabul edilirse
daha uzun kalp mr iin abuk anan kalplar daha sert veya bunun aksine kopan veya
atlayan kalplar daha yumuak hle getirilmelidir.
Isl ilemlerde scaklk kontrol ok byk nem tar. Her tr elik iin tavsiye edilen
sl ilem scaklklarna, mmkn olan en byk yaklam salanmaldr.
42

Isl ileme tabi tutulan malzemelerde istenilen zelliklerin oluup olumadn

renebilmek iin deiik lme metotlar kullanlmaktadr. Bunlardan en ok kullanlan ise
sertlik lme yntemidir.
Bir malzemenin sertlii denilince genellikle uygun bir ortamda kendisine batmaya
alan daha sert baka malzemeye kar gstermi olduu diren olarak tanmlanr.

Resim 2.2: Dijital ve mekanik sertlik lme cihazlar

Makine yapm sanayinde ve benzeri endstri kurulularnda retilen her parann

alma yeri ve konumuna gre sertliinin bilinmesi gerekmektedir.
alma yeri ve konumuna gre btn makine paralarnn sertlii, daha nceden
standartlar belirlenmi metotlarla llr ve uygun olup olmad belirlenir. Bu nedenle
retimi yaplan makine paralarnn sertlii nem tamaktadr.

Resim 2.3: Dijital sertlik lme cihaz ve paslanmaz kalp elikleri

Sertlik lme yntemleri genellikle iki ana grupta incelenir:

Statik sertlik lme yntemleri

Dinamik sertlik lme yntemleri

Ksa zamanda etkisini gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme yntemine dinamik,
etkisini yava yava gsteren kuvvetle yaplan sertlik lme yntemine de statik sertlik
lme yntemi denir.

43

Delme i kalplarnda sac metal kalplarnda olduu gibi basma ve syrma kuvvetleri
olumaz, yalnz burulmaya kar burlar yeterli et kalnlnda salr ve sertletirilir.
Bylece delme kalplarnn uzun mrl kullanlmas salanr.
Balama kalplarnda skme, skma srekli olduundan seilen balama ve
merkezleme elemanlar standartlara uygun seilir. Merkezleme pimleri kalba uygun sertlik
seimiyle yaplmaldr.

2.5. Delme ve Balama Mekanizmalarnda Kullanlan Makine

Elemanlar ve Seimi
Delme ve balama kalplarnn tasarmnda standart makine elemanlarnn yan sra i
parasn balama ve balama elemanlar olduka fazla kullanlmaktadr.

Resim 2.4: Balama elemanlar

44

 parasn delme kalbnn iinde tespit etmek iin ve balama kalplarn tezghlara
balamak iin kullanlan en nemli balama elemanlarndan bazlar unlardr:

eitli pabular

Vidal pimler ve cvatalar

C rondelalar

V bloklar (kzaklar)

Kamlar

Kollu cvata ve somunlar

Ayarlanabilen pimler

Hidrolik pistonlar

Kilitler

Resim 2.5: Balama elemanlar ile i paralrnn balanmas

Resim 2.5te eitli balama elemanlarnn kalp ve i paralarn tezghlara balama

ekilleri grlmektedir. Bu tip balama elemanlarnn grevleri, i paralarn veya balama
ve delme kalplarn dengeli ve emniyetli ekilde tezghlara sabitlemektir.

45

Resim 2.6: Standart balama elemanlarndan bazlar

Resim 2.6da grlen balama elemanlar standart olup ilgili kataloglardan amaca
gre seilerek hazr satn alnabilen aparatlardr.

2.6. Standartlar
Delme ve balama kalplarnda kullanlan baz elemanlar standartlatrlmtr. Bu
elemanlarn isimleri, standartlar ve izelgeleri aada verilmitir.

Delme ykskleri
Delme ykskleri biim ve l bakmndan standardize edilmi elemanlardr. DIN
179da dz ykskler, DIN 172de fatural ykskler ve DIN 173te deitirilebilen
ykskler belirtilmitir.

46

d1 F7

d2 N6

d3

L2

2,6 3,3
3,3 4,0
4,0 5,0
5,0 6,0
6,0 8,0
8,0 10
10 12
12 15
15 18
18 22
22 26
26 - 30

6
7
8
10
12
15
18
22
26
30
35
42

10
11
12
14
16
19
22
26
30
35
40
47

8
8
8
10
10
12
12
16
16
20
20
20

2
2
2
3
3
3
3
4
4
5
5
5

0,2
0,3
0,4
0,6
0,8
1,0
1,5
1,8
2
2,2
2,5
3,0

izelge 2.1: Delme yks lleri, toleranslar ve yksk plakalar

47

Max.
Kaklk
0,005

0,01

0,02

Pabular

paralarn tespit etmek iin kullanlan balama elemanlarndandr.

Vida

b1

b2

b3

e1

e2

M6
M8
M10
M12
M14
M16
M18
M20
M22
M24
M30

7
9
11
14
14
18
18
22
22
26
34

20
25
30
40
40
50
50
60
60
70
80

8
10
12
14
14
18
18
22
22
26
34

10
12
15
20
20
25
25
30
30
35
40

10
13
15
21
21
26
26
30
30
35
45

20
22
30
40
40
45
45
60
60
80
100

20
24
30
40
40
50
50
60
60
70
80

8
9
12
16
16
20
20
24
24
28
40

50
60
80
100
100
125
125
160
160
200
250

izelge 2.2: Dz ve burunlu pabulara ait ller

48


Vidal pimler ve somunlar
paralarn emniyetli olarak tutmak iin olduka baarl ve ucuzdur.

d1

d2 H11

d3

z1

z2

M6
M8

40
45

4,5
6

4
5,4

2,5
3

5,4
6,8

2,5
3

M10
M12
M16
M20

60
70
80
100

8
8
12
15,5

7,2
7,2
11
14,4

4,5
5
5,5
5,8

8,2
8,6
10,5
12,4

4,5
4,5
5
5,5

izelge 2.3: Vidal pime ait izelge

d1

d2

m1

AA

M6
M8
M10
M12

7
9
11,5
14

11,5
15
19,6
21,9

9
12
15
18

12
15
18
21

10
13
17
19

M14
M16

16
18

25,4
27,7

21
24

24
27

22
24

M18
M20
M24
M30

20
22
26
32

31,2
34,6
41,6
53,1

27
30
36
45

30
33
36
45

27
30
36
46

izelge 2.4: Somunlara ait izelge

49

evirme ve skma kollar

Sabit evirme kolu

Skma kolu

Sabit evirme Kolu

Kresel topuz

Skma Kolu

Kresel Topuz

d1

d2

d3

L1

L2

d1

d2

d3

d4

h1

t1

d1

d2

h1

10

32

M8

20

20

33

12

72

M4

16

7,2

15

13

40

M10

22

20

37

15

85

M5

20

9,1

18

16

10

11

50

M12

28

12

30

47

18

115

M6

25

11

22

20

13

13

64

M16

36

14

35

58

24

145

M8

32

14,
5

29

25

10

16

10

14

80

M20

45

16

40

71

30

180

M10

40

18

37

32

13

20

13

21

10

M24

50

18

45

80

36

200

M12

50

21

46

izelge 2.5: Sabit evirme kolu, skma kolu ve kresel topuzlara ait izelge

Tutamaklar

Ydz tipi tutamak

Ar el tutama

50

d1

d2

h1

d1

d2

d3

h1

M6
M8
M10
M12
M16

32
40
50
63
80

12
14
18
20
25

21
26
34
42
52

10
13
17
21
25

80
120
160
200
240

40
60
80
100
120

20
30
40
50
60

50
55
60
65
70

20
25
30
35
40

izelge 2.6: Tutamaklara ait izelge

Rondelalar

d1

d2

d3

d4

h1

h2

h3

6,4

12

12

12

2,3

2,8

2,8

8,4

17

17

17

3,2

3,6

3,6

10,5

21

21

21

4,2

4,2

13

24

24

24

4,6

15

28

28

28

5,6

5,6

17

30

30

30

5,6

6,2

6,2

21

36

36

36

6,2

7,5

7,5

25

44

44

44

8,2

9,5

9,5

31

56

56

56

11,2

12

12

izelge 2.7: Rondelalara ait izelge

51

d
M6
M8
M10
M12
M14
M16
M20

Cvata ve somunlar

T Kanal
ls
8
10
12
14
16
18
22

b1

b2

7,6
9,6
11,5
13,5
15,6
17,5
21,6

15
22
30
35
40
46
55

13
15
18
22
25
28
35

10
12
14
16
18
20
28

6
6
7
8
9
10
14

32
40
50
55
63
70
80

9
11
13
15
17
19
27

16
20
25
28
32
35
35

izelge 2.8: Saplama, T cvata ve T somunlara ait izelge

2.7. malat Yntemleri Makineler ve Tezghlar

Herhangi bir imalat, ekil deiimine urayan malzemenin yan sra, imalat yntemi,
takm ve tezgh olmak zere etkenin yardm ile gerekleir. malat yntemi, ham
maddeye ekil vermek iin uygulanan fiziksel olay; takm, imalat ilemini gerekletiren
eleman; tezgh, imalat yntemini gerekletirmek iin ham maddeye ve takma gereken
hareketleri salayan makinedir.
Tekniin gelimesi ile bu konular kendi aralarnda yaplan incelemelerin ve
aratrmalarn sonucu olarak ayr ayr gelime gstermiler ve gnmzde, imalat
yntemleri, takm konstrksiyonu ve tezgh konstrksiyonu olarak ayr ayr bilim dallarn
oluturmulardr. Bunlarn yan sra, imalat ilemlerini kolaylatrmak ve ileme kalitesini
salamak amac ile gerek paralarn, gerekse takmlarn tezgha tutturulmasn inceleyen
tutturma tertibat konstrksiyonu; bir paraya nihai ekli vermek iin en yksek verimlilii
ve en dk maliyeti salamak amac ile uygulanmas gereken imalat yntemlerini inceleyen
imalat teknolojisi; ayn kriterlere gre tm fabrika apnda veya fabrikalardan kurulu
holdingler apnda imalat yntemlerini inceleyen fabrika organizasyonu ve yneylem
aratrmas gibi bilim dallar da meydana gelmitir. Ancak bu bilim dallarn iki gruba
ayrmak mmkndr. Teknik yn ar basan birinci gruba imalat yntemleri, takm
konstrksiyonu, tezgh konstrksiyonu, tutturma tertibat konstrksiyonu ve imalat
teknolojisi; ekonomik yn n planda olan ikinci gruba da yneylem aratrma ve fabrika
organizasyonu girmektedir.
52

malat yntemleri, mekanik ve fiziksel-kimyasal olmak zere iki byk gruba

ayrlabilir. Bunlardan en nemlisi olan mekanik imalat yntemleri talal ve talasz olmak
zere ikiye ayrlr. Ad zerinde talasz imalat yntemleri tala kaldrmadan, talal imalat
yntemleri ise tala kaldrarak ekil veren yntemlerdir. Talasz imalat yntemleri dkm,
dvme, presleme, haddeleme, ekme, derin ekme, svama, bkme, kaynak, lehim,
yaptrma ve perinlemeden olumaktadr. Talal imalat yntemleri ise tornalama,
frezeleme, planyalama, vargelleme, brolama, talama, honlama, lebleme gibi ileri
kapsamaktadr. Fiziksel kimyasal ileme grubuna ise elektroerozyon, telerozyon, kimyasal,
elektrokimyasal, elektron, lazer ve plazma ile ileme gibi yntemler girmektedir.
ok ksa zamanda gereklemelerine ramen, talasz imalat yntemleri yzey, boyut
ve ekil kalitesi bakmndan parada istenilen kaliteyi salayamamaktadr. Bu nedenle bu
ekilde imal edilen paralarn yzeylerinin bir ksm veya tamam, talal imalat yntemleri
ile ilenmektedir.
eitli delme ve balama kalplarnn retiminde talal imalat tezghlar
kullanlmaktadr. Delme ve balama kalplarnn resimlerinin izilmesiyle imalat sreleri de
balam olur. Resimleri izilen kalplar, ilem sralarna gre eitli tezghlardan geerek
retimde kullanlacak hle gelir.
Delme ve balama kalplarnn yapmnda kullanlan tezghlardan nemli olanlar
unlardr:

Torna tezghlar

Freze tezghlar

Talama tezghlar

Matkap tezghlar

53


Torna tezghlar
Kendi ekseni etrafnda dnmekte olan i paralar zerinden, kalem ad verilen kesici
takmlarla tala kaldran tezghlardr. Genellikle silindirik paralarn ilenmesinde kullanlr.
Kullanm amalarna gre eitli isimler alr. Aadaki resimde niversal torna tezgh
grlmektedir. En ok kullanlan torna tezgh eitlerindendir.

Resim 2.7: niversal torna tezgh

Gelien teknoloji ile birlikte tezghlarda da byk gelimeler meydana gelmitir.

Torna tezghlar da teknolojiye ayak uydurmu ve bilgisayarlarla desteklenerek tam
otomatik hale getirilmitir. Bu tip torna tezghlarna CNC torna tezghlar ad verilmektedir.
Resim 2.8de bu tezghlara ait resimler grlmektedir.

Resim 2.8: CNC torna tezghlar

54

Freze tezghlar

eitli geometrik yap ve profildeki kesici kenarlar sayesinde para yzeyinden tala
kaldran tezghlardr. Kullanm amac ve kullanm yerlerine gre eitlilik gsterir. En ok
kullanlanlar niversal frezeler, yatay frezeler, dikey frezeler ve kalp frezelerdir.

Resim 2.9: niversal freze tezgh

Resim 2.9da niversal freze tezgh, Resim 2.10da ise kalp freze tezghlar
grlmektedir. Kalp yapmnda en ok kullanlan tezghlardr.

55

Resim 2.10: Kalp freze tezgh eitleri

Talama tezghlar
zel yaptrclarla yaptrlm kesici taneciklerden olumu zmpara talarnn
kendi ekseni etrafnda yksek hzlarla dnmesi sonucu, para yzeyinden tala kaldran
tezghlardr. zellikle hassas yzeylerin ilenmesinde kullanlr. Kendi aralarnda eitleri
vardr.

Resim 2.11: Dzlem yzey (sath) talama tezgh

56

Dzlem yzey (sath) talama tezgh (Resim 2.11)

Silindirik yzey talama tezgh (Resim 2.12)
Puntasz talama tezgh (Resim 2.13)
Alet bileme tezgh

Resim 2.12: Silindirik yzey talama tezgh

Resim 2.13: Puntasz talama tezgh

57


Matkap tezghlar
Helisel kanallar olan silindirik kesicilerle, metal malzemelerin iine dairesel oluklar
aarak boaltan tezghlara denir. Genellikle paralar zerine delik amaya yarayan
tezghlardr.

Resim 2.14: niversal stunlu matkap tezghlar

eitli matkap tezghlar unlardr:

niversal stunlu matkap tezghlar

Masa tipi stunlu matkap tezghlar

Radyal matkap tezghlar

ok milli matkap tezghlar

El breyzleri

58

UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aada lleri verilen i paras zerine ap 4 mm olan adet delik alacaktr.
ok sayda parann delinmesi istenmektedir. Verilen i parasna uygun delme kalb
tasarmn yapnz.

59

lem Basamaklar

neriler

Kalbn montaj resmini iziniz.

Balama sistemini belirleyiniz.

parasnn sabitleme eklini
belirleyiniz.

Kalbn detay resimlerini iziniz.

Kalb oluturan paralarn yeterli

grn saysn tespit ediniz.
Grnleri llendiriniz.
llere eklenecek toleranslar
belirleyiniz.
Paralarn gerelerini belirleyiniz.
Paralarn saylarn belirleyiniz.
Yapm resmi iin gerekli dier
belirlemeleri yapnz.

Kalbn montaj numaralarn veriniz.

Montaj srasna uygun olarak

numaralandrnz.

Montaj antetini doldurunuz.

Yapm resimlerine uygun olarak montaj

antetini dzenleyiniz.

60

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.

Deerlendirme ltleri
Balama sistemini belirleyebildiniz mi?
parasnn sabitleme eklini belirleyebildiniz mi?
Kalp paralarnn detay resimlerini izebildiniz mi?
Grnleri llendirerek tolerans ve yzey
belirleyebildiniz mi?
Paralarn gerelerini belirleyebildiniz mi?
Para saylarn belirleyebildiniz mi?
Montaj resmini numaralandrabildiniz mi?
Montaj antetini doldurabildiniz mi?

Evet Hayr

kalitelerini

DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme Deerlendirmeye geiniz.

61

LME VE DEERLENDRME
LME DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.

Balca grevleri, retim srasn basitletirmek ve gelitirmek, retim masraflarn

azaltmak ve ilenen paralar deitirilebilir (yedek para) ekilde retmek olan
mekanizmalara ne ad verilir?
A) Delme ve balama kalplar
B) Aparatlar
C) Hacim kalplar
D) makineleri

2.

malat sreci aadakilerden hangisi ile balamaktadr?

A) Tezghlarn sipari edilmesiyle
B) Teknik resimlerinin izilmesi ile
C) Parann tasarlanmas ile
D) retim bantlarna verilmesi ile

3.

Aadakilerden hangisi talama tezgh eitlerinden deildir?

A) Dzlem yzey talama
B) Puntasz talama
C) Alet bileme tezgh
D) niversal talama tezgh

4.

Kalp imalatnda genellikle hangi elikler kullanlmaktadr?

A) Dkme demirler
B) Ya elikleri
C) Takm elikleri
D) Dvme demirler

5.

Uygun bir ortamda kendisine batmaya alan daha sert baka malzemeye kar
gstermi olduu diren neyi ifade eder?
A) Malzemenin gerecini
B) Malzemenin sertliini
C) Malzemenin iletkenliini
D) Malzemenin ssn

6.

Aadakilerden hangisi lme kontroln amalarndan deildir?

A ) Hassas alet kullanmak
B) retimi artrmak
C ) Maliyeti drmek
D ) Kaliteyi iyiletirmek

7.

Aadakilerden hangisi delme kalplarnn kullanm amalarndan deildir?

A ) Delik delmek
B ) Rayba ekmek
C ) Pafta ekmek
D ) Hava amak

62

8.

Aadakilerden hangisi delme ve balama kalplarnda kullanlan standart kalp

elemanlarndan biri deildir?
A ) Tutamaklar
B ) evirme ve skma kollar
C ) T cvata ve somunlar
D ) Zincirler

9.

Aadakilerden hangisi talasz imalat yntemlerinden deildir?

A ) Dvme
B ) Presleme
C ) Talama
D ) Haddeleme

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru Modl Deerlendirmeye geiniz.

63

MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Aada resmi verilen parann bant tasarmn yaparak kalbn montaj resmini ve
kalp paalarnn yapm resimlerini iziniz.

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.

64

CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
LME DEERLENDRME-1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9

B
C
B
A
D
C
A
C
B

LME DEERLENDRME-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9

A
B
D
C
B
A
C
D
C

65

UYGULAMA FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI

66

67

68

69

70

71

UYGULAMA FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

72

73

74

75

KAYNAKA
KAYNAKA

AKKURT Mustafa, Tala Kaldrma Yntemleri ve Takm Tezghlar,

Birsen Yaynevi, stanbul, 1992.

ERKN Yakup, Uygulamal Sac Metal Kalp Konstrksiyonu, G Teknik

Eitim Fakltesi, 1986.

KURT Hseyin, Kalplk Teknii ve Tasarm Kesme Kalplar, Birsen

Yaynlar, stanbul, 1999.

EN brahim Zeki, Halil BORA, Bilgisayar Destekli izim, Ege Basm,

stanbul, 2003.

UZUN brahim, ERKN Yakup, Sac Metal Kalpl, MEB, stanbul, 1983.

YELBEY brahim, Bar YELBEY, Kalp Konstrksiyonu ve Kalp Yapm,

Irmak Ofset, Bursa, 2002.

76