ULUSLARARASI HUKUKTA TERRZM

Ar. Gr. Murat SARALI*

zet:
Bu almada terrizm olgusunun zellikle 11 Eyll 2001 saldrlarnn ardndan
deien doas ve ortaya kard yeni tehdit alglamalar zerinde durulmaktadr.
Bu erevede uluslararas hukuk alannda terrizmin nlenmesine ynelik yaplan
almalar deerlendirilmekte ve terrizmin siyasi boyutundan kaynaklanan bir
takm sorunlarn, uluslararas hukuk alanndaki almalar nasl sekteye uratmakta
olduu sorusuna cevap aranmaktadr. Terrizm olgusunun meru mdafaa hakk
zerindeki etkileri ve insan haklarnn korunmas sorunsal ile terrizmle mcadele
arasndaki girift iliki de bu almada ele alnan dier konu balklardr.
Anahtar Kelimeler:
Terrizm, Uluslararas Hukuk, Meru Mdafaa Hakk, nsan Haklar, 11 Eyll
2001 Saldrlar.
Abstract:
In this study, emphasis is put on the nature of terrorism fact, which has changed
especially after the September 11, 2001 attacks and on the new threat perceptions it
has created. Within this framework, studies that are carried out aimed at preventing
terrorism in the eld of international law are assessed and an answer is sought to
the question of how certain problems, caused by the political dimension of terrorism,
disrupts studies in the eld of international law. Impacts of the terrorism on the right
of self-defense and the entangled relation between the problematic of maintaining
the human rights and struggle with terrorism are other titles discussed in this study.
Keywords:
Terrorism, International Law, Right of Self-Defense, Human Rights, September
11, 2001 Attacks.

Ar. Gr., Gazi niversitesi ..B.F. Uluslararas likiler Blm.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1049

Murat SARALI

Giri
Bir olgu olarak ele alndnda insanlk tarihi kadar eski olduu ve insanolunun
siyasi rgtlenmesine paralel bir geliim gsterdii grlen terrizmin, zellikle
ABDde gerekleen 11 Eyll terr olaylarndan sonra devletlerin ve uluslararas
rgtlerin daha fazla gndemine geldii aikardr. Tm uluslararas kamuoyunu ok
eden bu saldr sonrasnda hegemon konumundaki ABDnin ilk olarak Afganistana
ardndan da Iraka ynelik gerekletirdii askeri operasyonlar, uluslararas hukuk
asndan terrizmin ne olduu ve terrizmin nlenmesi konusunda uluslararas
hukuk alannda tm devletleri balayc genel nitelikli bir hukuk metninin olmay
sorunlarnn tad nemi bir kez daha tartlr hale getirmi ve bu konuda ciddi
admlar atlmas gerekliliini gzler nne sermitir. Nitekim Birlemi Milletler
(BM) Gvenlik Konseyinin ald 1368 sayl kararn yorumuyla terrist saldrlardan
ciddi ekilde madur olmu devletlerin terristleri barndran, destekleyen veya onlara
tolerans gsteren baka devlet lkelerine kar silahl kuvvet kullanmalarn meru
mdafaa hakkna dayandrabileceklerinin ve 11 Temmuz 2002de toplanan Avrupa
Birlii (AB) Bakanlar Konseyinin de insan haklar ve terrle mcadele konusunda
kaleme alnm ilk uluslararas hukuk metni olan nsan Haklar ve Terrle Mcadele
Hakkndaki lkeler kararn kabul etmi olmalar; uluslararas hukuk alannda
terrizmin nlenmesine ynelik gerekli admlarn atlmaya balandn bizlere
gstermektedir. Bu noktada zellikle devletlerin farkl terrizm tanmlarndan
uzaklaarak, ortak ve genel bir tanm zerinde mutabakata varmalar konusu yaamsal
nemini devam ettirmektedir ki ancak bu olduu takdirde terrizmin uluslararas
alanda ibirlii erevesinde etkisizletirilmesi mmkn olabilecektir.
Bu varsaymlar zerine oturtulan makalenin birinci blmnde ilk olarak terrizmin
etimolojik anlam zerinde durularak, kavramn ortaya k sreci ve de tarihesi
ortaya konulmaya allacaktr. Bu erevede siyasi bir kavram olarak Fransz
Devrimi ile ortaya kan terrizm olgusunun ilerleyen dnemde nasl devletlere
ynelik bir tehdit unsuru haline geldii ve uluslararas bir boyut kazand konusu
ele alnacak ve 1926da Romanyann Milletler Cemiyetine sunduu Terrizmin
Bastrlmasnn Evrenselletirmesi in Uluslararas Szleme nerisi ile ilk defa
uluslararas hukukun gndemine gelen terrizmin bugnlere uzanan siyasi ve
hukuksal tarihesi incelenecektir. Birinci blmn son ksmnda ise gnmzde
yaanan terrizmin kavramsal bir snandrmasna yer verilecek ve bu kapsamda
lke ii terrizm, uluslararas terrizm, uluslartesi terrizm, devlet terrizmi, devlet
destekli terrizm, etnik ve siber terrizm olgularnn ne anlama geldikleri zerinde
durulacaktr.

1050

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

almann ikinci blmnde ise ilk olarak uluslararas hukukta terrizmin

tanmlanmasna ynelik almalar zerinde durulacaktr. Uluslararas hukuk alannda
henz tm devletlerin kabul ettii genel bir terrizm tanmlamasna ulalamam olup,
zelde devletlerin bu konu ile ilgili yasalarnda genelde ise uluslararas rgtlerin
eitli szleme ve antlamalarnda geen terrizm tanmlamalar mevcuttur. Bu
blmn ikinci ksmnda ise neden tm devletleri balayc genel bir terr tanmna
ulalamad konusu ele alnacak ve bu farkl terrizm tanmlarnn ortaya kard
eitli sorunlar zerine younlalacaktr. Ardndan terrizm konusunda Birlemi
Milletler tarafndan kabul edilmi uluslararas szlemeler ile Afrika Birlii rgt
ve Amerikan Devletleri rgt gibi blgesel rgtlerin kabul ettii blgesel szleme
ve antlamalar ismen ortaya konularak, tm bu antlama ve szlemelerin genel
zellikleri incelenecektir. Blmn son iki ksmnda ise terrizm ile meru mdafaa
hakk ve terrizm ile insan haklar arasndaki iliki incelenecek ve terrizmin
boyutlar bakmndan milat kabul edilen 11 Eyll olaylarnn bu ilikilere etkisinin
deerlendirilmesi ile de almann ikinci ve son blmne nokta konulacaktr.
Makalenin genel bir deerlendirilmesinin yaplaca sonu blmnde ise terrizm
konusunda uluslararas hukuk alannda gelecee ynelik atlmas gerekli admlar
zerinde bir takm karmlarda bulunulacak ve bu karmlarn gereklenebilirlii
konusu tartlacaktr.
I. Terrizmin Kavram, Tarihesi ve Trleri
Bu blmde ilk olarak terrizmin etimolojik anlam zerinde durularak, kavramn
ortaya k sreci ve de tarihesi ortaya konulmaya allacaktr. Bu erevede siyasi
bir kavram olarak Fransz Devrimi ile ortaya kan terrizm olgusunun ilerleyen
dnemde nasl devletlere ynelik bir tehdit unsuru haline geldii ve uluslararas bir
boyut kazand konusu ele alnacak ve 1926da Romanyann Milletler Cemiyetine
sunduu Terrizmin Bastrlmasnn Evrenselletirmesi in Uluslararas Szleme
nerisi ile ilk defa uluslararas hukukun gndemine gelen terrizmin bugnlere
uzanan siyasi ve hukuksal tarihesi incelenecektir. Birinci blmn son ksmnda
ise gnmzde yaanan terrizmin kavramsal bir snandrmasna yer verilecek ve
bu kapsamda lke ii terrizm, uluslararas terrizm, uluslartesi terrizm, devlet
terrizmi, devlet destekli terrizm, etnik ve siber terrizm olgularnn ne anlama
geldikleri zerinde durulacaktr.
A.Terrizmin Ortaya k Sreci ve Tarihesi
Etimolojik olarak terr kelimesinin kkeni Latince korkutmak, rktmek
veya sindirmek anlamlarna gelen terrere kelimesidir. Bir olgu olarak terrizm,
uygarlk tarihi kadar eskidir ve insanolunun siyasi rgtlenmesine paralel olarak
Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1051

Murat SARALI

gelimitir1. Gnmzde terr, ya bireylerin devlet dzenine kar eylemleri, ya da

devletin bireylere uygulad iddet politikas eklinde kavranmaktadr ki, her iki
kavray da devlet eksenlidir. Terrn siyasi bir terim olarak Fransz Devrimi ile
beraber ortaya k ve XIX. yzylda Fransz devriminin ihra ettii ulus-devlet
modelinin Avrupada yaygnlamas ile terrizmin ykseliinin koutluk gstermesi,
bu saptamay teyit etmektedir. 1789 Fransz Devrimini izleyen 1793 Konvansiyon
dneminde jakoben ynetimce uygulanan sistematik iddet politikas, siyaset ve hukuk
alanlarnda terrizm kavramnn domasna yol amtr. Terrn vatanperverlikle
eanlaml tutulduu bu dnem boyunca, binlerce Fransz giyotinle idam edilmi ve
binlercesi de hapsedilerek ikenceden geirilmitir. Terr dnemi sona erdiinde, bu
kelime artk utan ve rezaleti artrr bir konuma gelmitir2.
Gnmz ada terrizmi, gemiin siyasi iddet uygulamalarnn bugnn
artlarna ve imknlarna uyarlanm bir grnmnden baka bir ey deildir.
Bununla beraber, iletiim ve silah teknolojilerinde gerekleen yenilikler, terrizmin
boyutunu ngrlemeyen bir dzeye tamtr3. XX. yzyldan itibaren terrizm,
sadece milli dzeyde deil, uluslararas dzeyde de sarsc bir boyut kazanm ve
hatta siyasi gelimeleri belirleyici rol oynamtr. Bu yzylda dnya haritasn en
fazla deitiren olayn, yani I. Dnya Savann bireysel bir uluslararas terrizm
vakas ile tetiklendiini hatrlamak gerekir. phesiz, I. Dnya Savana yol aan tek
olgu, 28 Haziran 1918de Aridk Ferdinandn Saraybosnada bir Srp milliyetisi
tarafndan katledilmesi deildi. Ama bu rnek unu gsteriyor: Terrizm kendi bana
sava karmak iin yeterli olmasa bile, en azndan bar engelleyecek gtedir4.
nceleri btn i hukuklarda yer almayan terr sular, olaylarn zorlamasyla
ceza kanunlarna da girmitir. Uluslararas hukukun terrizme ilgi gstermesi de,
terr eylemlerinin uluslararas boyut kazanmas sebebiyledir. 1926da Romanyann
Milletler Cemiyetine sunduu Terrizmin Bastrlmasnn Evrenselletirmesi in
Uluslararas Szleme nerisi, olaylar zorlayana kadar dikkate alnmamtr5.
1934te Yugoslav Kral Aleksandr ve Fransa Dileri Bakan Barthou Marsilyada
Hrvat milliyetilerce gerekletirilen bir suikaste kurban gitmilerdir. Bu olaya tepki
olarak Milletler Cemiyeti, nce bir kararla terr faaliyetlerinin bastrlmasna ilikin
1
2
3

Faruk RGN: Kresel Terr, (stanbul: Okumu Adam Yaynlar, 2001), 13.
Ercan TLOLU: Gri Tehdit Terrizm, (Ankara: mit Yaynclk, 2006), 82.
Cemal GZEL: Korkunun Korkusu: Terrizm, Silinen Yzler Karsnda Terr iinde, (der.)
Cemal GZEL, (Ankara: Ayra Yaynevi, 2002), 15-16.
Emre KTEM: Terrizm, nsancl Hukuk ve nsan Haklar, (stanbul: Derin Yaynlar, 2007),
15-16.
Ercan TLOLU: a.g.e., 88-89.

1052

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

uluslararas hukuk kurallarnn gnmzde bu konuda etkin uluslararas ibirlii

salayacak lde sarih olmadn tespit etmitir. Ardndan ise Belika temsilcisi
Wiartn bakanlnda bir komite oluturulmu ve komitenin almalar sonucunda
hazrlanan szleme tasla, Kasm 1937de Cenevrede toplanan hkmetler aras
konferansa sunulmutur. Konferans, 16 Kasm 1937de Terrizmin nlenmesi ve
Bastrlmasna ilikin Cenevre Szlemesi ni kabul etmitir. Szleme, terrizmi
ylece tanmlamaktadr: Bir devlete ynlendirilen ve belli kiilerin ya da kii
gruplarnn veya genel kamuoyunun zihninde terr hali yaratmalar hedeenen ya
da hesaplanan su eylemleri. Bu tanm, dar, bulank kapsam, totolojik nitelii
(terrizmi, terr kelimesini kullanarak aklamas) ve tanmdan ziyade bir tasvire
benzemesi sebebiyle eletirilmitir. Tanmda yer alan su kavram bir devletten
dierine deiiklik gsterebilmektedir. Tanmda dikkat ekici bir dier husus udur
ki, sadece bireylerin devlete ynelik eylemlerini kapsamakta, bireylere ynelik
devlet terrne deinmemektedir. Bu Szleme asla yrrle girememitir.
Szlemenin yeterli onay saysna ulamamasnn gerekeleri arasnda; su oluturan
eylemlerin yeterince sarih bir biimde tanmlanamam olmas, baz devletlerin
hukuk sistemlerinin yabanc devlet lkesinde ilenen sular cezalandrmaya msait
olmamas, anayasal sorunlar ve nihayet II. Dnya Savann balamas gsterilmektedir. Bununla beraber, yrrle giremeyen bu Szlemenin, ceza hukukunda birlik
salanmasna, devletleraras ibirlii ve dayanmaya bir lde katkda bulunduu
inkr edilemez6.
II. Dnya Savan izleyen dnemde terrizm nem ve younluk kazanmaya
balamtr. II. Dnya Sava sonucunda Almanya, Fransa ve ngiltere gibi eski
Dvel-i muazzama bitkin derek sahneyi savan asl galiplerine brakm;
uluslararas siyaset bylece Avrupa-merkezli olmaktan karak dnya leinde iki
kutbun atma alanna dnmtr. ABD ve Sovyetler Birliinin sahip olduu
nkleer cephanelik, sadece birbirlerini deil, tm gezegeni yok edebilecek gte
idi. Bu nedenle, bu iki sper g, nkleer savaa doru trmanabilecek klasik silahl
atmalara girimek yerine, arac rgt ve devletler kullanmak, onlara askeri destek
salamak, gizli operasyonlar yrtmek gibi daha az risk tayan dolayl yntemlere
bavurmay tercih etmilerdir. ki kutbun yan sra, bir nc Dnya kavramnn
ortaya kyla terrizm gerek bir d siyaset aracna dnmtr. Kzlordunun
ve Amerikan nkleer silahlarnn varl nedeniyle Avrupa ar tehlikeli bir atma
blgesi haline gelince, terrizmin faaliyet alan smrge glerinin ekilmekte

Emre KTEM: a.g.e., 17-18.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1053

Murat SARALI

olduu Ortadou, Afrika ve Asyaya kaymaya balamtr. Terrizm ile bamszlk

mcadeleleri arasndaki karmak iliki de bu dnemde ne kmtr7.
1960lardan itibaren terrizm, uluslararas alkantlara paralel olarak ivme
kazanmtr. Terrizm teriminin siyasi jargonda youn olarak kullanm da bu
dneme rastlad gibi, daha nceleri pek bilinmeyen yolculardan biri tarafndan
uak karma gibi yntemler de bu dnemde kullanlmaya balanacaktr. 1960larda
terrizmin trmanmasna sebep olan olgulara deinilecek olursa; konvansiyonel
silahlarla balayacak bir atmann nkleer savaa dnmesinin yksek bir
ihtimal olduu iyice anlalmtr. Smrgeciliin tasyesi (decolonialism) hemen
hemen tamamlannca ortaya kan yeni devletler, hazrlkl olmadklar sorunlarla
karlamlardr. Smrgeci gler tarafndan bask yoluyla kontrol altnda tutulan
aznlklar, yine bu glerce key olarak tespit edilmi snrlar gibi problemler
sonucunda gerilla atmalar, dk younluklu sava ve kanlmaz olarak
terrizm olgularyla karlalmtr. Nihayet, 1960larda, insan haklar sylemi Bat
demokrasilerine hkim olmu ve her bir yurttan hakkn en yce deer olarak kabul
ettirmitir. Totaliter rejimlerin aksine demokrasiler rehine alma vakalar karsnda
hassasiyet gsterirler ve terristler bu yolla taviz koparabilirler, 1960lar, ayn
zamanda youn siyasi iddet olaylarna sahne olmutur. Vietnam Sava 1960larn
banda balam, 1963te Bakan Kennedy, 1967de Che Guevara, 1968de Martin
Luther King ldrlm, Filistin Halk Kurtulu Cephesi, Baader-Meinhof etesi,
Geici rlanda Kurtulu Ordusu, Japon Kzl Ordusu ve italyan Kzl Tugaylarnn
faaliyetleri trmana gemitir8.
Latin Amerikadaki Tupamaroslar ya da Ortadouda Filistin Kurtulu rgt
gibi siyasi hareketlerin taktik deitirip konvansiyonel askeri atma ve gerilla
savan brakarak ehir ii eylemlere yneldii 1970lerde yeni terr andan sz
edilmeye balanmtr9. Artk terr, uluslararas gndemin ncelikleri arasnda yer
alacaktr. Bir Japon intihar timi tarafndan Tel Aviv-Lod havaalanna gerekletirilen
baskn, Mnich Olimpiyatlar baskn ve bombal mektup eylemleri, 1970lerin ne
kan uluslararas terr eylemlerini oluturmaktadr. Uruguay, Brezilya, Arjantin ve
Kolombiya gibi Latin Amerika lkelerinde 1960larn sonuna doru trmanan terrist
ve gerilla faaliyetleri, 1970lerde yzlerce can alacaktr. Sol eilimli bu hareketler
genelde geri teperek arzulanan sonucun tam tersini dourmu ve sac, askeri
7

8
9

Trkiye Barolar Birlii: Trkiye ve Terrizm, (Ankara: Trkiye Barolar Birlii Yaynlar,
2006), 4-7.
Faruk RGN: 14-15; Trkiye Barolar Birlii: a.g.e., 7.
Sait YILMAZ: 21. Yzylda Gvenlik ve stihbarat, (stanbul: Alfa Yaynlar, 2006), 501-502.

1054

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

diktatrlklerin iktidarda kalmalarn salamtr. Avrupa ve Japonyada faaliyet

gsteren terr gruplar da kapitalizmi tarihe gmme hedene ulaamamlardr. Ayn
dnemde, hayal krklna uram milliyetilikle sosyalist idealleri kaynatran
rlanda Cumhuriyet Ordusu (IRA), Bask Euzkadi Ta Askatasuna (ETA) ve pek
ou Filistin Kurtulu rgt (PLO) balantl Filistinli gruplar, siyasi amalarna
ulamay baaramasalar bile seslerini duyurmay baarmlardr.
Kimi terr gruplarnn, sraile kar FKnn yrtt mcadele ile
zdeletirilerek srail-Filistin atmasnn uluslararas terrizm problematiine
damgasn vurmas ve baz devletlerin terr rgtlerini d politikalarnda ara olarak
kullanmak zere destekledikleri iddialarnn younlamas da bu dneme rastlar.
nc Dnya lkelerince ulusal kurtulu hareketlerine gsterilen dayanma
nedeniyle, 1970lerin banda ortaya atlan, terrizmin bastrlmasna ilikin bir
uluslararas andlama hazrlanmas projesinin siyasi adan imknsz olduu ortaya
kmtr. Ayn dnemde, blgesel bamszlk hareketleri ile zellikle renci evrelerinde yaygnlaan snrtesi devrimci ideoloji arasnda balantlar kurulacaktr10.
1980lerde ise, Sovyet diplomatlarnn Orta Douda karlmaya balanmasyla
beraber uluslararas toplumun terre baknda yeni eilimler belirir. Bu dnemde,
Birlemi Milletler kararlar, terrn hibir saik sebebiyle ho grlemeyeceine
aklk getiren hkmler iermeye balar. Souk Savan sonlarna doru, Gorbaov
ynetiminin, Orta Doudaki radikal gruplara askeri ve mali desteini ekmesiyle
beraber bu eilim, ivme kazacak ve Birlemi Milletler Genel Kurulu, koullar
ne olursa olsun terrizmi mahkm eden kararlar almaya balayacaktr. 1980lerin
ses getiren terr eylemleri arasnda Tahrandaki ABD bykelilik ve konsolosluk
personelinin rehin alnmas (Kasm 1979-Ocak 1981), 847 uu sayl Amerikan
uann ve talyan Achille Lauro gemisinin karlmas (1985) ve Lbnanda ok
sayda karma olay rnek gsterilebilir. ABD Dileri Bakanlnn raporlarna
gre 1975-1985 yllar arasnda yaklak 5000 uluslararas terr olay kaydedilmi,
l says 1983 ylnda 720 rakamna ulamtr. 1980lerde, ayn zamanda Guatemala,
Uganda, Gney Afrika, Dou Timor, ili, Kamboya vb. lkelerde youn devlet
terr uygulamalar kaydedilmitir11.
11 Eyll 2001 ise, terrizmin boyutlar bakmndan bir dnm noktas
oluturmaktadr. Bu tarihten nce, terrizm eylemlerinin ou konvansiyonel
patlayclarn kullanmndan ibaret kalm ve bunlarn en lmcl olanlarnda bile
10
11

Ercan TLOLU: a.g.e., 92-95.

Sait YILMAZ: a.g.e., 502-504; Emre KTEM: a.g.e., 22-23.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1055

Murat SARALI

l says yzl rakamlar aamamtr. Artk terrizmin hem nicel (kantitatif)

hem de nitel (kalitatif) bir srama gerekletirdii sylenmektedir. 11 Eyllden
itibaren Sperterrizm ya da Kyamet terrizmnden sz edilmesine yol aan
hususlarn arasnda; terrist rgtlerin ezamanl saldr yetenei, saldrlarn teknik
adan mkemmellii, faillerin kendi lmlerine gidilerindeki kararllk, ekonomik
ve askeri hedeerin (Dnya Ticaret Merkezi ve Pentagon) seiminde gzetilen
simgesellik, sivil uaklarn karlarak birer kitle imha silahna dntrlmesi ve
akabinde daha korkun (rnein nkleer, kimyasal, biyolojik) kitle imha silahlaryla
saldr beklentisi, olaylarn btn trajik boyutuyla derhal medyaya yanstlmas
saylabilir.11 Eyll saldrlar, terrizm ile uluslararas insan haklar hukuku
arasndaki iliki bakmndan da bir dnm noktas oluturmaktadr. Zira nceleri
anti-terr operasyonlar daha ziyade ulusal dzeyde cereyan etmiken, 11 Eyllden
sonra terrle sava ulusal snrlar aan bir boyut kazanmtr12.
Anlatlanlar zetleyecek olursak, terrizm modern bir olgudur ve Fransz
Devriminin oluturduu kri yapnn zerine Sanayileme Devrimi ve beraberinde
gelen iletiim, ulam, teknoloji vb. alanlardaki gelimeden beslenerek hayat
bulmutur. Sz konusu alanlardaki gelimeler arttka ve yeni boyutlar kazandka
terrn de yeni boyutlar kazanmas kanlmaz olacaktr. Terrn yerel dzeyden
ulusala, buradan blgesele, buradan uluslararas alana ve kresel dzleme geii
bahsedilen deiimlere paralel olarak yaanacaktr. Uluslararas siyasi, ekonomik ve
dier sistemler ne kadar hassas ve krlgan olur, karmaklk ne kadar artar ise terre
daha fazla ak olacaktr.
B. Terrizm Trleri
Gnmz dnyasnda grlen terrizm eylemleri ok farkl amalar, hedeer,
ideolojiler tamakta ayrca ok deiik corafyalarda ortaya kmaktadr. Bu adan
terrizmin snandrlmas konusu yazarlara gre farkllk gstermekte ve genel
kabul grm bir sistematiin kullanlmas mmkn olmamaktadr. Bu gereklie
ramen yine de terrizmi baz adlar altnda snandrabiliriz. Bunlar:
1. lke i (Ulusal) Terrizm: Ulusal terrizm tek bir devlet iinde snrl kalan ve
yabanc bir unsur, iliki veya katlmn sz konusu olmad sistematik iddettir. Bu
yn ile ulusal terrizm uluslartesi terrizme ok benzemektedir. Bu ikisi arasndaki
en nemli farkllk, ulusal terristlerin eylemlerini bir ulusun vatandalarna kar
yneltmeleridir. Uluslartesi terrizm gibi lke ii terrizm de herhangi bir hkmet
12

Meryem DOAN: 11 Eyll Saldrlarnn 5. Yl Dnmn Nilgn Grcan le Tarttk, (Nilgn

Grcan ile yaplm rportaj), http://www.usakgundem.com/makale.php?id=254, (12 ubat 2007),
(eriim tarihi: 02.05.2007).

1056

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

tarafndan dorudan desteklenmez. Ancak, tarihsel olarak lke ii terrizmi pr bir

durumda bulmak ok zordur. Byle bir durum ancak teorik olarak mmkndr13.
2. Uluslararas Terrizm: Uluslararas terrizm kavram, 1960lardan bu yana
artan iddet eylemlerinin devletleraras bir boyut kazanmas sonucu, uluslararas
ilikiler disiplininde yer bulmutur. Uluslararas terrizm, ierii ve tekrar
uluslararas sonular douran terrist faaliyetler olarak tanmlanmaktadr. Ancak
terrn uluslararas nitelii bununla snrl kalmamaktadr. Bir yabanc devletin
ya da bir uluslararas rgtn politikasn etkilemek zere gerekletirilen iddet
eylemleri de uluslararas nitelik tamaktadr. Bunun yan sra, bir ya da birden fazla
devletin desteini alarak terrist eylemlerde bulunulmas durumu da ayn erevede
deerlendirilmektedir. Yabanclara veya yabanclara ait hedeere ynelen terrizm
de uluslararas boyutludur. Uluslararas terrizm, belirli siyasal, sosyal ve ekonomik
karlar salamak iin insan hayatlarn, i sosyal dinamikleri, uluslararas bar ve
gvenlik ortamn, devletlerin barl ilikilerini, i ilerini, anlamazlklarn
barl yollarla zmn, i hukuku ve uluslararas hukuku hedef almaktadr.
Devletlerin ikili ve karlkl ilikilerinde olumsuz etki yaratarak ve zmlenmesi
yllar sren anlamazlklar dourmaktadr. Devletlerin diplomatik ilikilerini ve
temsilcilerini hedef seerek ilikilerin geliimini ve devletlerin birbiriyle iletiimini
tehdit etmektedir14.
3. Uluslartesi Terrizm: Kreselleme sreci ile birlikte devlet-d aktrlerin
uluslararas ilikilerde daha fazla rol almalar beraberinde, zellikle 1970li yllarda,
bu aktrlerin uluslararas dzeydeki iddet eylemlerine karmalar gereini de
getirmi ve bu gereklik uluslartesi terrizm kavram ile ifade edilmitir. Buna
gre uluslartesi terrizm, herhangi bir ekilde devletin bir mdahalesi olmakszn,
devlet-d aktrler tarafndan gerekletirilen terrist eylemleri ifade etmektedir.
Bu erevede uluslartesi terrizmi, uluslararas terrizmden ayran en nemli
fark, terrist rgtler tarafndan gerekletirilen operasyonlarn her hangi bir devlet
tarafnda ynetilmemesi ya da kontrol edilmemesidir15.
4. Devlet Terrizmi: Devlet terr, meru bir devletin terre bir ara olarak
bavurabilecei ihtimalinin olmad toplumlarda reddedilen bir olgudur. Fakat,
literatrde konuyla ilgili yeterli alma vardr. Bu almalar, devletin rejimi
13

14

15

Fatma TADEMR: Uluslararas Terrizme Kar Devletlerin Kuvvete Bavurma Yetkisi,

(Ankara: USAK Yaynlar, 2006), 34.
. Rengin GN: Uluslararas Terrizm: Dnya Savann Yeni Boyutu, Dokuz Eyll
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 2, S. 4, (2000), 80-81.
Fatma TADEMR: a.g.e., 35-37.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1057

Murat SARALI

korumak ya da otoriter yapsnn devam etmesi iin terr bir ara olarak grdn
ortaya koymaktadr. Bilindii gibi devlet terr destekleyen kurululardan birisidir
ki, bu tr desteklemeye devlet destekli terr(izm) denmektedir. Buna ek olarak
devletin kendi lkesi iinde, kendi vatandalarna ynelik eylemleri de vardr ki,
buna da devlet terrizmi (State Terrorism) ad verilmektedir. Devlet ajanlar terr
eylemlerini gerekletirmekte ve eylemler, genellikle faili mehul olarak kalmaktadr.
Hedef ya lkede yaayan elitlerdir ya da baka devlet temsilcileridir. Devlet terr,
demokratik olmayan lkelerde daha yaygn olarak kullanlan bir uygulamadr. nk
yasal sre ierisinde istenen sonucu devleti ynetenlerin almas zordur. Buna
karlk, terrle halk zerinde bask, korku, sindirme ve yldrma salanarak istenilen
sonu daha kolay alnmaktadr. Ek olarak, devlet faili mehulleri ortaya karmaktan
sorumlu olduu iin de faili mehuller mehul olarak kalmakta ve devlet temiz
kalmaktadr. Baz durumlarda, terrle mcadele erevesinde kar terr olarak
devlet terr ele alnsa de bu doru deildir. nk, yasal mcadele ile devletin kendi
koyduu yasalara uymadan yapt terr eylemleri farkldr. Demokratik lkelerde
devlet terr bir ara olarak kullanlmaktan kanlmaktadr16.
5. Devlet Destekli Terrizm: Devletlerin i siyasette olduu gibi d siyasetlerinde
de terrizmi bir ara olarak kullanmalar mmkndr ki buna devlet destekli terrizm
denir. Devletin d politikasnda kullanmak iin terrizme verdii destek, basit
yardmlar seviyesinde kalabilecei gibi, sponsorluk noktasna da ulaabilmektedir.
Devlet sponsorlu terrizm, yani devletlerin kontrol altndaki terrizm nitelii
itibariyle de son derece nemlidir. Devletler, ate gc yksek silahlar, para,
istihbarat ve eitim imkan saladklar iin, terrizmin bu tr, son derece tehlikeli
ve ykc olabilmektedir. Terrizm, devletin yapt sponsorlukla sadece sembolik
bir il olmaktan uzaklam, dourduu netice itibariyle de ykc hale gelmitir.
Yine devletlerin sponsorluu terriste yarglanmaktan kurtulacaklar gvenli
yerler temin ettii iin bu tr destee sahip terrizmle mcadele de zorlamaktadr.
Devletlerin terrizme sponsorluk etmesi devletler arasnda atmalar tahrik etmesi
bakmndan da son derece tehlikelidir. Devlet sponsorlu terrizm nemli gvenlik
sorunlar yaratmaktadr. zellikle etnik temelli bir terrizm sz konusu ise durum
daha da arlar. Demokratik devletler de, deiik nedenlerle terrizme destek
verebilmektedirler17.
16
17

Bekir INAR: Devlet Gvenlii, stihbarat ve Terr, (Ankara: Sam Yaynlar, 1997), 243-244.
Serta Hami BAEREN: Terrizmin Ulat Boyutlar, Bu Durumun Trkiyenin Gvenliine
Etkileri ve Alnabilecek Tedbirler (Sempozyum Bildirisi), Trkiyenin evresinde Meydana
Gelen Gelimelerin Trkiyenin Gvenlik Politikasna Etkileri Sempozyumu (9-10
Mart 2006) iinde, Genelkurmay Bakanl Harp Akademileri Komutanl, (stanbul: Harp
Akademileri Basmevi, 2006), 15-16.

1058

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

6. Etnik Terrizm: Etnik terr, genellikle, bir etnik gruba mensup kiilerin terr
rgtlerinde ya da eylemlerinde ounlukla yer aldklar terr trdr. Etnik nitelikli
terr eylemlerine milliyeti terr de denmektedir. Fakat etniklik ile milliyetilik
ayn anlama gelen iki kavram deildir. Etnik kkene dayanan terr eylemleri daha
ok kendini hak talebi ya da talebi elde etmek iin silahl mcadeleden baka yol
ve yntem kalmadna inanan ya da yle olduu kabul edilen bir durumda kendini
gstermektedir. Etnik nitelikli terr ierisinde, alt grup olarak, rkln, inancn,
gelenek ve greneklerin dayanak oluturduu terr eylemlerine rastlanmaktadr.
Bu adan bakldnda, etniklik geni bir alan kapsayan bir kavramdr. Son olarak
unu ifade edebiliriz ki, etniklik terr olarak kendini egemen gcn basks altnda
grrse gsterir. Buna ek olarak neyin etnik olduunun da bilinmesi ve her farkl
etnik yapdaki eylemlerin terr olarak nitelendirilmemesi lke btnl asndan
zaruridir18.
7. Siber Terrizm: Siber terrizm, belirli bir politik ve sosyal amaca ulaabilmek
iin bilgisayar veya bilgisayar sistemlerinin bireylere ve mallara kar bir hkmeti
veya toplumu yldrma, bask altnda tutma amacyla kullanlmasdr. Siber terrizmi
klasik anlamda terr eylemlerinin bilgisayar ve bilgisayar sistemleri kullanlarak
icra edilmesi olarak tanmlamak da mmkndr. ngiltere, Terrizm Yasas 2000de
siber terrizmi hkmeti etkilemek ya da toplumu korkutmak amacyla elektronik
sistemlerin iine izinsiz girmek veya bu sistemleri bozmak olarak tanmlamaktadr.
Bu yeni yasaya gre bir grup internet eylemcisi Babakana e-mail protestosu
gerekletirir ve bu e-mail sisteminde bir kntye neden olursa buna terrizm ad
verilebilecektir. Siber terrizmi tanmlarken temelde terrizm olgusunun nitelikleri
deil ancak terr olgusunun nasl yaama geirildii nem arz etmektedir. Temel
amac bir ksm siyasal sonulara ulamak olan insanlarn, ellerine geirdikleri
yeni teknolojik donanmlar ile terr eylemini gerekletirmek iin yola koyulmu
olmalardr. Dolaysyla terrizmde felse olarak kkl bir deiimden bahsetmek
gtr ancak yntemler ve aralarda nemli deiimler olmutur denebilir. Bu
balamda siber terrizm aralar bakmndan ileri teknoloji ve bilgiyi kullanarak
klasik terrizm tanmlamasnn yeni ekliyle devamdr denebilir19.
II. Uluslararas Hukukta Terrizm
almann bu blmnde ilk olarak uluslararas hukukta terrizmin
tanmlanmasna ynelik almalar zerinde durulacaktr. Uluslararas hukuk alannda
18
19

Serta Hami BAEREN: a.g.m., 12-15; Bekir INAR: a.g.e., 245.

Mehmet ZCAN: Siber Terrizm ve Ulusal Gvenlie Tehdit Boyutu, http://www.turkishweek
ly.net/turkce/makale.php?id=87, (eriim tarihi: 23.04.2007).

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1059

Murat SARALI

henz tm devletlerin kabul ettii genel bir terrizm tanmlamasna ulalamam olup,
zelde devletlerin bu konu ile ilgili yasalarnda genelde ise uluslararas rgtlerin
eitli szleme ve antlamalarnda geen terrizm tanmlamalar mevcuttur. Bu
blmn ikinci ksmnda ise neden tm devletleri balayc genel bir terr tanmna
ulalamad konusu ele alnacak ve bu farkl terrizm tanmlarnn ortaya kard
eitli sorunlar zerine younlalacaktr. Ardndan terrizm konusunda Birlemi
Milletler tarafndan kabul edilmi uluslararas szlemeler ile Afrika Birlii rgt
ve Amerikan Devletleri rgt gibi blgesel rgtlerin kabul ettii blgesel szleme
ve antlamalar ismen ortaya konularak, tm bu antlama ve szlemelerin genel
zellikleri incelenecektir. Blmn son iki ksmnda ise terrizm ile meru mdafaa
hakk ve terrizm ile insan haklar arasndaki iliki incelenecek ve terrizmin
boyutlar bakmndan milat kabul edilen 11 Eyll olaylarnn bu ilikilere etkisinin
deerlendirilmesi ile de almann ikinci ve son blmne nokta konulacaktr.
A. Terrizmin Tanm
Terrizmin ne uluslararas hukuk biliminde ne de uluslararas hukukun en nemli
sujesi olan devletler arasnda genel kabul grm tek bir tanm bulunmamaktadr.
Hatta, ayn devletin farkl kurum ve organlarnn bile terrizm hakknda yapt
tanmlarn deitii grlmektedir20. Bu gereklik gz nne alndnda, terrizmin
tm devletler tarafndan kabul edilmi tek bir tanmna ulamak mmkn olmayp
ancak eitli uluslararas rgtler tarafndan kabul edilmi kimi hukuksal metinlerde
yer alan tanmlarn incelenmesi ve bu suretle devletlerin, genel olarak terrizmden
ne anladklar konusunda kir sahibi olmak mmkn grlmektedir. Bu kapsamda
baktmzda en geni terrizm tanmlarndan birisinin slam Konferans rgt
tarafndan benimsendii grlmektedir. rgtn tanmna gre21:
Terrizm, saik ve kastna baklmakszn halk terrize etmek veya ona
zarar verme tehdidinde bulunmak veya halkn yaamlar, onurlar, zgrlkleri,
gvenlikleri veya haklarn tehlikeye atmak veya evreyi, bir kamu hizmetini veya
kamu veya zel mlk zarara maruz brakma veya onlar igal etme veya onlara
el koyma, veya bir ulusal kayna veya uluslararas hizmetleri tehlikeye atma, ya
da bamsz devletlerin istikrar, lke btnl, siyasal birlii veya egemenliklerini
tehdit etme amacyla bir bireysel veya toplu su plann gerekletirmek iin ilenen
her trl iddet eylemi ile bu tr eylem tehdidinde bulunmadr.

20
21

Fatma TADEMR: a.g.e., 9.

brahim KAYA: Terrle Mcadele ve Uluslararas Hukuk, (Ankara: USAK Yaynlar, 2005), 10.

1060

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

Bamsz Devletler Topluluu da terrizmi yle tanmlamtr22:

Kamu gvenliine zarar veren, otoriteler tarafndan karar alnmasn
etkilemek ya da halk terrize etmek amacyla ilenen ceza hukukuna gre cezalandrlan
ve aadaki ekillerde gerekleen hukuka aykr iller:
- Gerek ya da tzel kiilere kar iddet veya iddet tehdidi;
- Kiilerin hayatn tehlikeye atacak ekilde mlk ve dier maddi nesneleri yok etme ve
bunlar yok etme tehdidinde bulunma;
- Mlkiyete ciddi zarar verme ve topluma zararl neticelere yol ama;
- Bir devlet adam veya kamu yetkilisine grevini sona erdirme amal veya ondan
almaya ynelik tehditte bulunma;
- Bir yabanc devlet temsilcisine veya uluslararas rgtn uluslararas korunan
personeline ve bunlann iyerleri veya aralarna saldrma;
- Taraf devletlerin ulusal hukuklarnda veya terrle mcadeleyi ama edinmi evrensel
olarak tannan hukuki enstrmanlarda terr olarak nitelenen dier eylemler.
Afrika Birlii rgt, Terr nleme ve Mcadele Szlemesi ile halklarn meru
self determinasyon ve bamszlk haklarndan bahsetmektedir. Nitekim Szleme
3. maddesiyle, yabanc gler tarafndan gerekletirilen smrgecilie, igale,
saldrganla ve basknla kar silahl mcadeleyi de ierecek ekilde halklarn
uluslararas hukuk ilkelerine uygun bamszlk veya elf determinasyon mcadelelerini
terrist eylem saymamakta, ancak hibir ekilde terrist eylemin siyasi, felsef,
ideolojik, rksal, etnik, dinsel veya baka motierle merulatrlmayacan ifade
etmektedir. Szlemenin bu hakkn uluslararas hukuka uygun gerekletirilmesi
gerektiini ifade ederek, her trl terrizmle mcadele edilmesi ynndeki ifadeleri
dikkate alndnda, bu hakkn kullanlmasnda terrn meru bir ara olamayacan
belirttii anlalabilir. Terrist eylem bu Szleme tarafndan kast eksenli
tanmlanmtr. Buna gre (i) bir devleti, kurumu ya da halk veya bunlarn bir
blmn bir eyi yapma ya da yapmama iin korkutma veya zorlama veya (ii)
kamu hizmetini kesintiye uratma ya da acil durum oluturma veya (iii) bir devlette
genel ayaklandrma oluturma kast ile taraf devletlerin ceza kanunlar tarafndan
su saylan ve kiilerin yaam, vcut btnl ve zgrlklerini tehdit eden yada
kamu ve zel mlkiyete, doal kaynaklara ve evreye, ya da kltrel mirasa zarar
veren veya verebilecek olan eylemler terrist eylem olarak tanmlanmtr. Ayrca
bu eylemlere destek, yardm, azmettirme, tevik ve teebbs ile bunlar organize ve
ynetme de kast unsuru olduu mddete terrist eylem saylacaktr23.
22
23

brahim KAYA: a.g.e., 11-13.

Ercan TLOLU: a.g.e., 177-178.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1061

Murat SARALI

Avrupa Birlii de terrle mcadelede ye devletler arasnda tekdzelii salamak

ve terrle etkin bir mcadele gerekletirmek iin bir ereve Karar almtr. Buna
gre24:
Her ye Devlet, kendi ulusal hukukuna gre tanmlanm olan doalar ve
balamlar gerei
- halk ciddi ekilde sindirme veya
- bir devleti veya uluslararas rgt bir eylemi ilemeye veya ilemekten kanmaya
gayri meru olarak zorlama veya
- bir lkenin veya uluslararas rgtn temel siyasi, anayasal, ekonomik veya
sosyal yaplarn ciddi ekilde istikrarszlatrma veya ykma
amacyla ilenen bir lkeye veya uluslararas rgte ciddi ekilde zarar verebilecek
olan aada (a) dan (i) ye kadarki fkralarda belirtilen kasdi eylemlerin terrist
sular olarak saylmasnn salanmas iin gereken nlemleri alacaktr:
(a) lme sebebiyet verebilecek ekilde bir kiinin yaamna saldrlar;
(b) Bir kiinin ziksel btnlne saldrlar;
(c) Adam karma ya da rehin alma;
(d) Devlet ya da kamu imkanlarn, tama sistemlerini, bilgi sistemi de dahil olmak zere
altyap imkanlarn, kta sahanl zerindeki sabit platformlar, insan yaamn
tehlikeye atma veya byk ekonomik kayba yol ama ihtimalinde kamusal mekan
veya zel mlkiyeti geni apl yok etmeye neden olma;
(e) Uaklar, gemiler ya da baka insan ve mal nakil aralarn karma;
(f) Nkleer, biyolojik ya da kimyasal silahlar yada silah ve patlayclar retme,
bulundurma, edinme, nakil, salama yada kullanma ile biyolojik ve kimyasal
silahlara ynelik aratrma ve gelitirme;
(g) nsan hayatn tehlikeye atacak ekilde tehlikeli maddeleri ortama
salma ya da yangn, sel baskn veya patlamalara neden olma;
(h) nsan hayatn tehlikeye atacak ekilde su, enerji veya dier temel doal
kaynaklarn sunulmasna mdahale etme ya da bunu engelleme; (i) (a)dan
(h);ye kadarki fkralarda sralanan eylemlerden birini ileme tehdidinde
bulunmak.
24

Mehmet ZCAN ve Serkan BALCI: Avrupa Birlii ve Terrizmle Mcadele, Terrizm: Terr,
Terrizm, ve Kresel Terrle Mcadelede Ulusal ve Blgesel Deneyimler, (der.) hsan BAL,
(Ankara: USAK Yaynlar, 2006), 215-216.

1062

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

ereve Karar ncesi sadece baz ye devletler ayr terrle mcadele yasalar
karmlar, ye devletlerin ounluu bu kapsama giren sular ceza yasalarnda
genel sular balamnda ele almlardr. Bu madde ile tm ye devletlerin terrizm
tanmlar birbirleriyle uyumlu hale getirilerek Avrupa Birlii apnda geerli ortak
bir terrizm tanm oluturmak hedeenmitir. Madde incelenecek olursa kast unsuru
n plana karlm bylece aslnda her yerde grlebilecek sradan su eylemleri
bu niyeti tamak kaydyla terr sular haline getirilmitir. Maddi unsur (iller) ve
manevi unsur (kast) olmak zere iki unsura ereve Kararda tanmlanan terr suu
yer vermektedir25.
Birlemi Milletler, hem Genel Kurul hem de Gvenlik Konseyi baznda,
birok kararnda nerede, kim tarafndan ve hangi gerekeyle gerekletirildiine
baklmakszn terrn tm eitlerini knamasna ramen ortak bir terrizm tanm
yapmada hala baarya ulaamamtr.
Terrizmin tanm konusunda uluslararas hukukun znesi devletlerin
yaklamlarna ksaca bakmak gerekirse Fransa, XIX. yzyl anarizmine 28
Temmuz 1894 tarihli kanunla karlk vermitir. zleyen dnemde, kanun koyucunun
eilimi, suun siyasi niteliini gz ard ederek btn ciddi boyutlu eylemleri terr
kategorisine sokmak ynnde olmutur. 9 Eyll 1986 tarihli Fransz kanununa gre,
iddet eylemlerinin terrizm kapsamna girmeleri iin, bu eylemlerin sindirme
ya da tedhi yoluyla kamu dzenini bozma amac tayan bireysel ya da toplu bir
giriim ile iliki iinde olmalar gerekir. Buradaki kamu dzeni kavram, Fransz
hukukuna zg ve iyi tanmlanm bir kavram olup uluslararas hukuka aktarlmas
g grlmektedir26.
ABDde 22 Aralk 1987 tarihli bir kanuna gre, Terrist faaliyet, silahl
atmaya katlmayan bireylerin vcut btnlne ciddi zarar verme ya da
lmlerine yol ama riski karssnda ar bir kaytszlk gstererek uurlu ve ayrm
gzetmeyen bir iddet eylemini tertip etmek, desteklemek ya da bu eyleme katlmak
demektir. Kongrece kabul edilen ve Amerikan Dileri Bakanlnn 1983ten beri
itibar ettii bir tanma gre Terrizm terimi, milli-benzeri (subnational) gruplar ya
da yaa d grevliler tarafndan muharip olmayan hedeere kar gerekletirilen
ve genellikle kamuoyunu etkilemeyi hedeeyen, siyasi saikli, nceden tasarlanm
iddet eylemlerini ifade etmektedir. Bu balamda, muharip olmayanlar deyimi,
hem sivilleri hem de olay esnasnda silah tamayan ve grevli bulunmayan askeri
25
26

Mehmet ZCAN ve Serkan BALCI: a.g.m., 217.

Emre KTEM: Uluslararas Hukukta Terrizm: Tanm Sorunu ve Milli Bamszlk Hareketleri,
http://www.iticu.edu.tr/kutuphane/dergi/d5/M00068.pdf, (eriim tarihi: 23.04.2007).

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1063

Murat SARALI

personeli kapsamakta ve atma halinin bulunmad zamanlarda askeri yerleim

ya da personele ynelik saldrlar da terrizm tanmna girmektedir. 1984 ylnda,
Tel-Oren Libya Arap Cumhuriyetine kar davasnda, Columbia stinaf Mahkemesi
kendisini yetkisiz sayarak davadan el ekmi ve hakim Bork, mevzuatta terrizmin
kullanl bir tanmnn bulunmadn gereke gstermitir.
ngilterede, 1976 ve 1984 tarihli kanunlarda benimsenen tanma gre,
terrizm,siyasi amalarla iddet uygulanmas ve halka ya da halkn bir blmne
korku salmak amacyla herhangi bir iddet uygulamasn ierir. Burada iddet
terimi, sadece ziksel iddeti deil, dier iddet biimlerini de iermektedir. ngiliz
tanmnn ilgin taraf udur ki, siyasi ama belirleyicidir. Yani, baka ama gden
iddet eylemleri terrizm kapsamna girmez, ancak terr yaratma amac gtmeyen
siyasi iddet eylemleri terrizm kapsamna girebilir. 1991 tarihli Kuzey rlandaya
ilikin Kanun ise, eylemlerin nceden tasarlanmlklar zerinde durmakta ve bir
eylem listesi vermektedir. Bu kapsama giren eylemler, jrisiz bir yarglama usulne
ve farkl bir ispat rejimine tabi olmaktadrlar27.
Alman mevzuat cinayet ve rehine alnmas gibi muhtelif sular ileme
amacyla rgt oluturulmas suu iin ar cezalar ngrmektedir. Bu tr rgtleri
terrist olarak nitelendiren mevzuat, aslnda Kzl Ordu Fraksiyonu ile mcadeleyi
ngrmektedir ve terrizmin tatmin edici bir tanmn vermekten uzaktr. Zira,
nadiren de olsa baz terr eylemleri rgt kurulmadan gerekletirilebilecei gibi,
baz iddet rgtleri de mutlaka terr amac gtmezler. te yandan, bu dzenlemeye
gre bizatihi rgt kurmak, on yla dek varan hapis cezasyla cezalandrlan bir su
oluturmaktadr28.
Yukarda gerek devletler gerekse uluslararas rgtler dzeyinde ortaya konulan
terrizm tanmlar dikkatle incelendiinde, terrizmin drt temel unsuru olduu
grlmektedir29. Bunlar: 1. Madur: Terrn madurlar dorudan ondan zarar
grenlerdir. Genellikle madurlar ile hedeer birbirinden ayrdr. Madurlar hedefe
mesajn tanmasnda birer aratr. Madurlar sivil halk ol arak tanmlanabilir. Bu
tanm askeri hedeeri ve byk lde dier gvenlik glerim dlar Ancak dier
devlet grevlileri, rnein retmen, diplomat, doktor, tanmn ierisinde kabul
edilir. Askerler silahsz olduklar durumlarda yine kapsam ddr. Askeri hedeere
27
28
29

Bekir INAR: a.g.e., 218-219.

Emre KTEM: a.g.m..
hsan BAL: Terr nedir? Neden Terrist Olunur?, Terrizm: Terr, Terrizm, ve Kresel
Terrle Mcadelede Ulusal ve Blgesel Deneyimler, (der.) hsan BAL, (Ankara: USAK
Yaynlar, 2006), 7-9.

1064

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

yaplan saldrlar genel anlamda sava hukuku tarafndan dzenlenir. Bununla birlikte
i hukuklar askeri hedeere yaplan saldrlar terr saymakta, devlete kars yaplan
saldrlar bu kapsamda deerlendirilmektedir. Bir lkede bulunan yabanc devletlere
ait bina ve temsilcilere kar saldrlar ile uluslararas rgtlere yaplan saldrlar
da devlete kar yaplan saldrlar gibi deerlendirilmektedir. 2. Motif: En geni
anlamda saldrlarn moti politikdir. Bu motif felse, ideolojik, dinsel, etnik,
askeri tm amalar kapsar. Bu sayede saldry gerekletirenler toplumda toplumu
ynetenler araclyla deiiklik gerekletirmeyi hedeemektedirler. Bu deiiklik
iktidara gelme yntemiyle olabilecei gibi, iktidar tutum deiikliine zorlama ya da
toplumdaki ekonomik ve sosyal yapy deitirme ya da ykma eklinde de olabilir.
Motin politik olmas suun siyasi su kapsamnda deerlendirilebilecei riskini tasa
da, dier unsurlar yerine geldii taktirde politik motivasyon suun siyasi saylmasna
yeterli deildir. 3. Kast: Terr suunu, belki de, en belirgin klan unsurdur. Politik
motie terr eylemlerinin isteyerek ve bilerek ilenmesidir. 4. Yntem: Terrn
yntemi iddet ve cebir kullanmak ya da bunlar kullanma tehdidinde bulunmaktr.
Ancak bunlarn kullanlmas veya kullanlmas tehdidi ile yukarda anlan politik
amalar gerekletirilebilecektir30.
B. Terrizm Tanm Konusundaki Sorunlar ve Nedenleri
Terrn tanmlanmasnda karlalan en nemli sorunlarn banda self
determinasyon hakkn kulland dnlen ulusal kurtulu hareketlerinin
konumunun belirlenmesi gelmektedir. Terrle ilgili yukarda belirtilen kararlar
incelendiinde bunlarn terr knamalarnn yannda birounun, dier yandan,
self determinasyon mcadelelerini terrden farkllatrma abas iinde olduklar
grlr31. rnek vermek gerekirse Balantszlar Hareketinin 13. zirvesi Sonu
Bildirgesi terrizmin bir din, ulus veya uygarla atfolunamayacan ifade ettikten
sonra bir yandan hangi gerekelere, nerede, kim tarafndan hangi artlar altnda
ilendiine ve onlar merulatrmak iin hangi faktrlerin ve gerekelerin ne
srldne baklmakszn halkn genelinde, bir blmnde veya belli kiilerde terr
durumu oluturma niyet veya hesabyla yaplan eylemlerin meru saylamayacan
belirtmi; dier yandan da smrge veya yabanc dominyonu ve yabanc igali
altndaki halklarn self-determinasyon ve ulusal kurtulu iin gerekletirdikleri
meru mcadelenin igal ve basky devam ettirmek iin terrizmle eit tutulmas
ynndeki belli teebbsleri reddetmitir. u halde BM artnn 1(2). 51., 55. ve
103. maddelerinden kaynaklanan self determinasyon hakknn kullanlmasn
30
31

Emre KTEM: a.g.e., 50-52; brahim KAYA: a.g.e., 24-25.

Walter LAQUEUR: Terrizmin Yorumlanmas, (ev.) brahim YILDIZ, Silinen Yzler
Karsnda Terr iinde, (der.) Cemal GZEL, (Ankara: Ayra Yaynevi, 2002), 104-105.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1065

Murat SARALI

terrizm saymak mmkn gzkmemektedir. BM Genel Kurulu kararlarnda da

terrizmin knanmasnn yannda self determinasyon hakknn ayrca ifade edilerek
tannd grlmektedir. rnein 1987 tarihli bir karar uluslararas terrizmi
knamakta ancak Birlemi Milletler artnda yer alan haklarn self determinasyon
hakkn teyit ederek smrge ve rk rejimler ve yabanc basksnn dier
ekilleri altnda yaayan halklarn mcadelelerini meru kabul etmektedir. Selfdeterminasyon hakknn ierii ve uluslararas hukuktaki konumu ok ayr ve uzun
bir tartma konusudur. Bununla birlikte bu hakkn meru kabul edildii durumlarda
bile en azndan terrist yntemleri uygulamama ykmll altnda olduklarna
dikkat ekmekte yarar vardr. Yukarda anlan rneklerde de grld zere bu
hakkn varl ynnde kullanlan uluslararas hukuk dokmanlar terrizmin kim
tarafndan, hangi gerekeyle ilendiine baklmakszn gayri meru olduunu ifade
etmektedirler. Ulusal kurtulu mcadelesi verdiini iddia edenler de bu kapsam
dahilinde deerlendirilmelidir32.
Terrizmin tanmyla ilgili bir dier sorun tekil eden nokta da devlet aktrlerinin
terrizmle ilikisidir. Devletler, rekabet halinde olduklar dier devletleri zayatmak
amacyla zaman zaman terrizme destek vermektedirler. Bu, devletlerin terrizm
konusunda ortak tutum allarn engelleyen en nemli etkenlerdendir. Yine
devletler, ileride ortaya kacak terr olaylar karsnda nasl tepki vereceklerini
nceden tespit etmek istememeleri nedeniyle de ortak bir terrizm tanm etrafnda
uzlaamamaktadrlar. Baka bir ifadeyle, kendi vatandalarn, lke btnlklerini
ya da menfaatlerini misilleme eylemlerine maruz brakma riski tayan nceden
programlanm bir hukuki zme kendilerini hapsetmek kri devletleri
rktmektedir33.
C. Terrizm ile lgili Uluslararas ve Blgesel Anlamalar
Terrizmin uluslararas boyutlar ile ele alnmas ve yasaklanmasna ilikin
abalar II. Dnya Sava ncesi dneme kadar uzanmaktadr. 1937 tarihli Terrizmin
nlenmesine ve Cezalandrlmasna Dair Anlama, Milletler Cemiyeti dneminde
yaplm olup sadece bir lkenin onaylad bu anlama yrrle konamamtr.
Terrizmle ilgili ilk anlamann yapld 1937 ylndan bugne kadar, uluslararas
kabul grm bir tanma ulalamam olduundan dolay, terr deerlendiren
genel bir anlama yaplamam ve spesik terr eylemlerini konu alan anlamalarla
yetinilmitir. Bugn uluslararas terrizmi nlemeye ynelik 12 evrensel anlama
bulunmakta olup, bunlardan on tanesi szleme dier iki tanesi ise protokoldr.
32
33

Faruk RGN: a.g.e., 26-28.

Trkiye Barolar Birlii: a.g.e., 19-20.

1066

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

Bu anlamalarn dnda ayrca Nkleer Terrizm Faaliyetlerinin nlenmesine

Dair Uluslararas Szleme ile Uluslararas Terrizm Kapsaml Szlemesi
belgelerinin hazrlk ve/veya onay sreleri devam etmektedir34.
1373 sayl Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi karar ile tm devletlere taraf
olma ve hkmlerini uygulama ykmll getirilen bu belgeler unlardr35:
1. Uaklarda lenen Sular ve Dier Eylemlerle lgili Szleme (1963)
2. Uaklarn Yasad Olarak Ele Geirilmesinin nlenmesi Szlemesi (1970)
3. Sivil Havacln Gvenliine Kar Kanunsuz Hareketlerin nlenmesi
Szlemesi (1971)
4. Uluslararas Sivil Havacla Hizmet Veren Hava Alanlarnda Kanunsuz
iddet Eylemlerinin nlenmesi le lgili Protokol (1988)
5. Uluslararas Korunan Kiilere Kar lenen Sularn nlenmesi ve
Cezalandrlmas Szlemesi (1973)
6. Rehin Alma Olaylarna Kar Uluslararas Szleme (1979)
7. Nkleer Maddelerin Fiziksel Korunmas Hakknda Szleme (1980)
8. Denizcilik Seyrsefer Gvenliine Kar Yasad Eylemlerin nlenmesi
Szlemesi (1988)
9. Kta Sahanl zerinde Bulunan Sabit Platformlarn Gvenliine Kar
Kanunsuz Eylemlerin nlenmesi Protokol (1988)
10. Plastik Patlayclarn Tespit Edilmesi Amacyla aretlenmesi Hakknda
Szleme (1991)
11. Terrist Bombalamalarn nlenmesi Uluslararas Szlemesi (1998)
12. Terrizmin Finansmannn nlenmesi Uluslararas Szlemesi (1999)
Uluslararas alanda balaycla sahip olan bu anlamalarn dnda, bu konuyla
ilgili blgesel rgtlerce kabul edilmi eitli szlemeler ve anlamalar da mevcuttur.
Bunlardan en nemlileri unlardr36:
1. Amerikan Devletleri rgt: a) Kiilere Kar Su Formunu Alan Terrizm
Eylemleri ve Uluslararas Alanda nem Arz Eden lgili Zorbalklarn
nlenmesi ve Cezalandrlmas Szlemesi Washington Szlemesi (1971)
b) Terrizme Kar Amerikanlararas Szleme (2001)
34
35
36

brahim KAYA: a.g.e., 27.

Ercan TLOLU: a.g.e., 208-210.
Ertan BEE: Terrizm, Avrupa Birlii ve nsan Haklar, (Ankara: Sekin Yaynlar, 2002),
36-40.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1067

Murat SARALI

2. Avrupa Konseyi rgt: Terrizmin nlenmesine Dair Avrupa Szlemesi

(1977)
3. Terrizmin nlenmesine Dair Blgesel Kalknma in Gney Asya Birlii
Szlemesi (1987)
4. Afrika Birlii rgt: Terr nleme ve Onunla Mcadele Szlemesi
(1999)
5. slam Konferans rgt: slam Konferans rgt Uluslararas Terrle
Mcadele Szlemesi (1999)
6. Bamsz Devletler Topluluu: Bamsz Devletler Topluluu Terrle
Mcadele Szlemesi (1999)
Bu anlamalar genel olarak deerlendirdiimizde ilk gze arpan zellik,
bunlarn ok nemli konular kapsamalarna ramen terr tmden ele alarak
yasaklamadklardr. Bu yaklamdan dolaydr ki anlamalar tarafndan deinilmeyen
ve kapsam d braklm birok konu bulunmaktadr. Ayrca bu anlamalarda
uygulanan sektrel yaklam gemite grlm eylemleri kapsamaya ynelik bir
yaklam olmakta, gelecekte ortaya kabilecek terr eitlerini kapsayclktan
yoksun bulunmaktadr. Terrist Bombalamalar Szlemesi giri blmnde aka
mevcut ok tara yasal dzenlemelerin bu saldrlar yeteri kadar karlamadn
ve Terrizmin Finansman Szlemesi de yine giri blmnde mevcut ok tara
hukuki belgelerin, mnhasran terrizmin nansman konusuna eilmediklerini
ifade etmektedirler. Bu balamda bu anlamalar nleyici olarak nitelemek ok
gtr37.
Terrle ilgili sz konusu uluslararas anlamalar incelendiinde gze arpan bir
dier husus bunlarda kullanlan dil itibaryla getirdikleri ykmllklerin yoruma
ak bir ekilde, kesin olmaktan uzak bir biimde, anlalma(ma) riskini ciddi olarak
ierdikleridir. rnein Bombalamalar Szlemesine gre her taraf devlet, gerekli
olduu lde ve bu sularn ar niteliini gz nne alarak uygun cezalara tabi
tutulmalarn salamak ykmllndedir. Getirilen nleyici nlemleri alma
ykmlln detayl dzenleyen en nemli szleme olarak Terrn Finansman
Szlemesi saylabilir38.
Anlamalarda gze arpan ve sorunlarn ortaya kmas muhtemel baka bir
konu da sulularn iadesidir. Birok anlama iade ile ilgili herhangi bir hkm
iermemektedir. lgin bir ekilde Uaklarda lenen Sular ve Dier Eylemlerle
37
38

Ercan TLOLU: a.g.e., 211-214.

Emre KTEM: a.g.e., 52-53.

1068

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

lgili Szleme bu Szlemenin hibir hkm, (suun ilendii yer asndan uan
karld ve tescil edildii lkeler gz nne alnr) hkm sakl kalmak kaydyla,
sulunun iadesi ykmlln dourduu ekilde telkki edilemez demektedir.
Son zamanlarda yaplan anlamalardan Terrizmin Finasmam Szlemesi ayrntl
biimde iadeyi dzenlemekte ve bu Szleme kapsamna giren sular iin sulularn
iadesi veya adli yardmlama amalar bakmndan, siyasi bir su veya siyasi sula
balantl bir su veya siyasi saiklerle ilenmi bir su olarak deerlendirilmez
demektedir. Ancak Terrizmin Finansman Szlemesindeki 15. madde dikkate
alndnda iadeden kanmann mmkn olabilecei deerlendirilebilir. Bu madde
kendisinde iadenin talep edildii devletin bu talebin kiiyi rk, din, uyruk, etnik kken
veya siyasal grnden dolay kovuturmak ya da cezalandrmak amacyla yapld
veya talebin yerine getirilmesinin bu sebeplerden herhangi biri yznden kiinin
durumuna zarar vereceine inanmak iin makul gerekelerinin bulunduu hallerde
ykmllk altnda bulunmadn belirtmektedir. Bu ekilde bir hkm iermeyen
ve iadeyi dzenleyen tek anlama Bombalamalar Szlemesidir. Bu Szleme
kapsam dahilindeki sularn aka iade ya da adli yardmlama bakmndan siyasi
su ya da siyasi bir sula balantl bir su ya da siyasi nedenlerden esinlenmi bir
su olarak kabul edilmeyeceklerini hkme balamaktadr. Bunun dndaki tm
anlamalara gre iadeden kanmak mmkndr denilebilir39.
Anlamalarda ne kan bir baka husus da bunlarn devlet d aktrleri
kapsamakta olmalar fakat devletlerin bu trden dorudan ve/veya dolayl faaliyetlerini
kapsam d brakmalardr. Dolaysyla denebilir ki devlet destekli terr uluslararas
terr anlamalarnca kapsanmamtr. rnein, Bombalamalar Szlemesi ...silahl
kuvvetlerin faaliyetleri...bu Szlemenin ilgi alan dndadr ve resmi grevlerinin
ifasnda devletin askeri kuvvetlerince gerekletirilen faaliyetler bu Szlemenin
dndadr demek suretiyle Szleme ile sadece devlet d aktrlerin kapsandn
ifade etmitir.
D. Terrizm ve Meru Mdafaa Hakk Arasndaki liki
Meru mdafaa hakk Birlemi Milletler Antlamasnn 51. maddesinde
dzenlenmi olup, bu hakka dayanlarak gerekletirilen kuvvet kullanm meru
kabul edilmektedir. Sz konusu madde yledir: Bu Antlamann hibir hkm,
Birlemi Milletler yelerinden birinin silahl bir saldrya hedef olmas halinde,
Gvenlik Konseyi uluslararas bar ve gvenliin korunmas iin gerekli nlemleri
alncaya dek, bu yenin doal olan bireysel ya da ortak meru savunma hakkna helal
getirmez. yelerin bu meru savunma hakkn kullanrken aldklar nlemler hemen
39

brahim KAYA: a.g.e., 40-42.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1069

Murat SARALI

Gvenlik Konseyine bildirilir ve Konseyin ibu Antlama gereince uluslararas

bar ve gvenliin korunmas ya da yeniden kurulmas iin gerekli grecei biimde
her an hareket etme yetki ve grevini hibir biimde etkilemez40.
Maddeden de grlebilecei gibi meru mdafaa hakknn domas iin bir takm
artlar mevcuttur: Maddeye gre silahl saldrnn vuku bulmu olmas gerekmektedir.
Bu balamda saldr olasl meru mdafaa hakkn dourmaz. Nitekim srailin
1981de nkleer silah rettii gerekesiyle Iraktaki bir nkleer tesisi vurmas bu
kapsamda kabul edilmemitir. Yine bu balamda srailin Tunustaki Filistin Kurtulu
rgt karargahlarn kendisine ynelik terr retiyor gerekesiyle bombalamas
BM Gvenlik Konseyi tarafndan knanmtr. 51. maddeye gre devletler yalnzca
bireysel olarak deil toplu olarak da meru mdafaa haklarn kullanabilirler. Bu
amala bir takm devletler bir araya gelerek savunma rgtleri kurmulardr. Nitekim
NATO Anlamasnn 5. maddesi byle bir meru mdafaann kullanlabileceine
ilikin ayrntlar dzenlemektedir41.
BM Anlamas lafznda meru mdafaay douracak silahl saldry bir devletin
dorudan yapm olma zorunluluu yoktur. Silahl saldrnn gereklemi olmas
yeterlidir. Meru mdafaa hakk balamnda kuvvet kullanmnn kime yneltilecei
sorusuyla ilgili yantlar teaml kurallarn aklayan dava hukukunda bulunabilir.
Nikaragua davasnda Uluslararas Adalet Divan bir lke iinde bulunan silahl
gruplara yaplan yardmn kuvvet kullanm saylabileceine karar vermitir.
Burada nemli olan yaplan yardmn eididir. Adalet Divan Kontra Gerillalarn
silahlandrlmasn ve eitimini kuvvet kullanma yasann ihlali sayarken bu
gruba sadece fnansal destek verilmesini i ilerine karmama prensibinin ihlali
saymtr. Ancak bu kuvvet kullanmann 51. maddede belirtilen meru mdafaay
gerektiren silahl saldrdan daha az bir kuvvet kullanma olduu yine Nikaragua
kararnda belirtilmitir. Bu davada Adalet Divan kararn 1970 ylnda BM Genel
Kurulunun ald bir kararda geen Kuvvet Kullanm lkesinin btnn teaml
hukuku kabul etmesine balamtr. Ayn ilke devletlerin misillemelerinin yasak
olduunun yannda devletlerin baka devletlerin topraklarnda istila iin silahl
gruplar organize etmelerini veya bunlarn organizesini tevik etmelerini, devletlerin
baka devletlerde terrist eylemlerde bulunacak gruplar oluturmalarn, bunlar
kkrtmalarn, bunlara yardmlarn yasaklamaktadr. Bu eylemler de teaml hukuku

40

41

Birlemi Milletler: Birlemi Milletler Antlamas ve Uluslararas Adalet Divan Stats,

(Ankara: BM Enformasyon Merkezi, 2006), 27-28.
Ertan BEE: a.g.e., 55.

1070

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

prensiplerince yasaktr. Byle eylemlerde bulunan devletler de, eylemin boyutlar ve

etkileri dikkate alnarak, silahl saldrda bulunmu kabul edilmektedir42.
Meru mdafaa uluslararas hukukta kabul gren yaklama gre gereklilik
ve orantllk vasarn da tamaldr. Baka bir deyimle saldry engellemek
iin askeri kuvvet kullanlmasndan baka hibir are kalmamal ve meru mdafaa
amacyla kullanlan askeri kuvvet yaplan haksz saldr ile orantl olmal, ar zarar
verilmemelidir. Ayrca 51. maddeye gre konu Gvenlik Konseyine intikal edene
kadar meru mdafaa hakk kullanlabilir. Gvenlik Konseyinin haksz saldry
nleyememesi zerine neler yapabilecei ise ak deildir. Ancak saldrya urayan
devletin devam eden saldr karsnda aresiz beklemesi de yksek bir olaslk olarak
grnmemektedir43.
Uluslararas hukukta saldrnn gereklemesi ve silahl saldrnn oluarak meru
mdafaa hakknn ortaya kmas iin, saldr eyleminin boyut ve etkileri yannda,
saikin (motif) de nemli olduunu vurgulamak gerekir. Silahl saldr boyutuna
ulam olsa da bir devletin dzenli kuvvetlerinin eylemleri eer saldr saikiyle
gereklememise meru mdafaa hakkndan bahsetmek olanakl deildir. rnein bir
devlete ait tahrip gc yksek fzelerin devletin istemi veya kontrol dnda, rnein
kamu grevlilerinin ultra vires davranmalar sonucunda, baka bir devleti vurmas
meru mdafaa hakkn dourmaz. Ancak rnein bir devlet kendi lkesi topraklar
zerinde bulunan bir nkleer tesisi baka bir devlete zarar vermek amacyla patlatrsa,
silahl saldrnn gerekletii kabul edilir.
Saik noktasndan hareketle sonuta bilerek kendi lkesinin baka devletlere kar
saldrgan eylemler gerekletirme amacyla kullanlmasna izin veren devlete kar,
bu eylemler boyut ve etkileri bakmndan silahl saldr dzeyine erimise, meru
mdafaa hakkna dayanarak kuvvet kullanlabileceini ne srmek mmkndr.
Nitekim 11 Eyll saldrsnn ardndan ABDnin Afganistan ve Iraka gerekletirdii
operasyonlarn temel dayananda da meru mdafaa hakknn kullanm olgusu
vardr. Bu noktada BM Gvenlik Konseyinin ald 1368 sayl kararn yorumuyla
terrist saldrlardan ciddi ekilde madur olmu devletlerin terristleri barndran,
destekleyen veya onlara tolerans gsteren baka devlet lkelerine kar silahl kuvvet
kullanmalarn meru mdafaa hakkna dayandracaklar ve bunun da uygulanan
hukuk olarak kabul edilebilir hale gelmekte olduu sylenebilir44.
42
43
44

Hseyin PAZARCI: Uluslararas Hukuk, (Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar, 2005), 512-514.
Fatma TADEMR: a.g.e., 199.
brahim KAYA: a.g.e., 183.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1071

Murat SARALI

E. Terrizm ve nsan Haklar likisi

Terrn toplumun genelinde endie uyandrmas sonucu, terrle daha etkin
olarak mcadele edebilmek amacyla zgrlkler alannn daraltlmasnn kanlmaz
olduu, gvenlik mi zgrlk m sorusuyla karlaan toplumlarn gvenlii
tercih edecekleri grleri ile terrle mcadelede ska karlalmaktadr. Bu tr
grleri destekleyerek zgrlk alann daraltmak, terrn hede olan toplumsal
korku oluturmaya zemin hazrlayarak bir devleti istemedii bir eye zorlamann
gereklemesi ile sonulanmaktadr. Kimi zaman terrle mcadele amacyla her
yolun mubah olduu gerekesiyle hukuk d yollara da bavurulabilecei gndeme
gelmektedir. Amalarla aralar arasndaki iliki ahlaki bir sorun olmasna ramen,
hukuk dzeni, i hukuklar olduu gibi uluslararas hukuk da, hangi durumda ne tr
nlemlerin alnacan, hangi artlarda hangi haklarn ve ne lde kstlanabileceini
belirtme durumundadr. Bunun tesinde alnan nlemler hukukun ihlali anlamna
gelmektedir45.
Bir kurallar btn olan hukuk, sava gibi ulusun btnnn ve onun
kurumlarnn tehlike altnda olduu bir durumda bile birtakm kurallara uyulmas
gerektii ynnde dzenlemeler yapmtr. Silahl atmalar hukuku kurallarnn
ounun teaml niteliinde olduu dikkate alnrsa konunun nemi daha iyi anlalr.
Bu hukuk kurallarndan bazlar, rnein klelik yasa, jus cogens niteliktedir. nsan
haklar kurallarnn ortak zellii olan vazgeilemezlik ve devredilemezlik, silahl
atmalar halinde uygulanabilecek kurallar iin de geerlidir. Silahl atmann
olmad ya da olduunun kabul edilmedii durumlarda ise insan haklarna ilikin i
hukuktaki ve uluslararas hukuktaki hkmler balaycdr.
zgrlkten gvenlik lehine vazgeilebilecei gr birok sorunu da
beraberinde getirmektedir. Bunlar arasnda demokratik toplum dzeniyle ilikili olan
hesap verebilirlik bata gelmektedir. Yetkiyi kullanan kiiler hukuksal adan sorumlu
olduklar gibi siyasi adan da topluma kar sorumludurlar. Ayrca devletlerin
uluslararas sorumluluu da bulunmaktadr. Pinochet davasnda grld gibi artk
baz sularla alakal olarak, bunlarn banda insan haklar ihlalleri gelmektedir,
uluslararas hukukta bulunan devlet bakan dokunulmazl geerli deildir.
zgrlkler kstlandnda toplum, bazen de yarg dahil devletin yetkili birimleri,
denetim grevini yapamamaktadr. Denetimden yoksun kalan kii ve kurumlarn
faaliyetlerinin ise hangi noktaya ulaabileceklerini tahmin etmek imkanszdr. Bu
durum hukuk devleti ilkesi ile elimektedir46.
45
46

Ertan BEE: a.g.e., 118-119.

Emre KTEM: a.g.e., 246-249.

1072

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

Devletin kulland hukuka uygun gle meru olmayan g arasnda ayrm

yapan terrizm almalarnn nde gelen teorisyenlerinden Wilkinson kimin
tarafndan kullanldna baklmakszn gayri meru gc iddet (violence) olarak
tanmlamaktadr. u halde devletin hukuka aykr olarak kulland gle bakalarnn,
rnein terristlerin, kulland g arasnda znde fark bulunmamaktadr.
Terrizmin hede toplumun zgrlklerden vazgeirilmesi suretiyle ynetimin
otoriter yaplmasdr. Bylece toplum devlete olan gvenini yitirecek ve ona kar
olacaktr. Bu durumda terristler eylem yapmaya devam edeceklerdir. Sonuta
toplumsal desteini yitiren devletin terre kar alaca daha ileri dzeydeki tepkisel
ve byk boyuttaki nlemler, toplumun ondan daha da fazla uzaklamasna neden
olacaktr. Bu adan yaklaldnda etkin bir terrle mcadele stratejisinin amac
demokratik toplum ve hukukun stnlnn korunmas olmaldr. AHM terrle
ilgili bir kararnda bunu yle ifade etmitir47: Mahkeme ... bunun szlemeci
devletin kendi yetki alan iindeki kiileri gizli izlemeye tabi tutmasnda snrsz takdir
yetkisi olduu anlamna gelmeyeceini vurgular. Mahkeme, byle bir yasann onu savunma
adna demokrasiyi zedeleme hatta ortadan kaldrma tehlikesini ierdiinin bilincinde
olarak, szlemeci devletlerin, casusluk ve terrizmle mcadele adna uygun grdkleri
her trl nlemi alamayacaklarn teyit eder.
Demokratik devletin terrle karlatnda yapmas gereken, zgrlkleri ortadan
kaldrmak deil, durumun gerektirdii lde zgrlklerden kstlanabilecek olanlar
gerekirse kstlayarak, etkin nlemler alarak lkede bulunanlarn zgrlklerini
kullanabilecekleri uygun ortam oluturmaktr. Devletin ykmll sadece haklar
ihlal ettiinde deil, onlarn kullanlmasna imkan tannmayacak koullar ortadan
kaldrmad halde de sz konusudur. Bu balamda Kl kararnda belirtilmektedir
ki: Mahkeme... (AHSnin 2. maddesinin ilk cmlesinin) sadece devlete kasdi
ve hukuk d ldrmeden kanma deil ayn zamanda yetkisi iindeki kiilerin
yaamlarn gvence altna almak iin gereken nlemleri alma sorumluluu ykler..
Bu, kiinin yaama hakkn gvenceye almak iin kiiye kar ilenen sulardan
caydrmak amacyla, nlemek, bastrmak ve bu hkmlerin ihlallerini cezalandrmak
ile desteklenmi bir ekilde, etkin ceza hukuku hkmlerinin uygulamaya konmas
devletin temel grevini ierir. Bu, arnca uygun durumlarda baka bireylerin su
eylemleri nedeniyle yaamlar risk altnda olan kii ve kiileri korumak iin nleyici
operasyonel tedbirlerin alnmas ile ilgili yetkili birimlerin pozitif ykmlln
de kapsar. Grld zere devletin pozitif bir ykmll vardr ve bu insan

47

brahim KAYA: a.g.e., 196-197.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1073

Murat SARALI

haklarn ihlalden kanmay olduu gibi insan haklarnn ihlalini nleyerek bu

haklarn kullanlmasnn gerekletirilmesinin salanmasn da ierir48.
nsan haklar konularnda bir tarafta devlet bulunurken dier tarafta birey
bulunmakta ve geleneksel olarak bu haklar devlete kar ileri srlmektedir. Bununla
beraber terrle mcadele balamnda insan haklar konular, zerinde tartlmas
gereken ve zerinde gr birlii bulunmayan pek ok noktay gndeme getirmektedir.
Kukusuz terr, insan haklarnn kullanlmasna ok nemli bir tehdit oluturmaktadr.
Bu haklar arasnda yaama hakk bata gelmektedir. Paust, terrizmin zorunlu olarak
insan haklar konularn ilgilendirdiini ve zel ahslar veya resmi elit tarafndan
devlet namna ilense bile bunun uluslararas hukuk tarafndan yasaklanarak su
kabul edildiini ifade etmitir. Ne var ki geleneksel olarak gerek kiilerin ve kamu
tzel kiilerinin dndaki tzel kiilerle kii gruplarnn eylemlerinden deil sadece
devletin organlarnn ilem ve eylemlerinden insan haklar ihlali doabilecei kabul
edilmekte ve bu balamda sadece devlet sorumlu tutulabilmektedir. lke olarak
insan haklar ihlalleri ile uyuturucu kaakl ya da terrizm gibi uluslararas
sular birbirlerinden bamszdrlar. nsan haklar ihlalleri devletin sorumluluunu
gndeme getirirken dier kategorideki sular bireysel ceza sorumluluu ile
ilgilidir. Dolays ile devlet d birimlerin insan hakk ihlalinde bulunamayaca ve
dolaysyla bundan sorumlu tutulamayacaklar kabul edilmektedir49.
Dier yandan iinde yaanlan dnyada devletlerden ok gl ve etkili dier
kurum, kurulu ve oluumlar bulunmaktadr. Bunlarn insan haklarnn kullanlmasna
verebilecekleri zarar belki de birok devletin verecei zarardan ok ciddi boyuttadr.
Bu balamda devlet d birimler iin de insan haklarna ilikin olarak sorumluluk
konseptinin gelitirilmesi ok nemli gzkmektedir. nsan Haklar Evrensel
Bildirgesinin 29. maddesi bireyin topluma kar grevlerinden bahsetmekte ve
AHSnin 10. maddesi Szlemedeki haklarn bakalarnn haklarn yok edecek
ekilde kullanlma hakkn hi kimseye tanmadn ifade etmektedir. Bylece devlet
d birimlerin sorumluluu anlmaktadr. Nitekim, terrizmle ilgili olabilecek bir
konu olan uluslararas olmayan silahl atmalarla ilgili olarak Birlemi Milletlerin
yetkili organlarnn savaan tm taraara ve zellikle de muhalif gruplara ynelik
olarak insan haklar ve insancl hukuka uyma ynnde arda bulunduu ok sayda
rnek vardr. Yarg Meron devlete atfedilebilecek terr eylemlerinin halihazrda
insan haklarn ihlal ettiklerini savunmaktadr. Bu grn doal uzants devlete
atfedilemeyecek terr eylemlerinin insan hakk ihlaline yol amayaca olsa da,
48
49

Ertan BEE: a.g.e., 126.

Emre KTEM: a.g.e., 250-251.

1074

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

rnein Rehin Alma Olaylarna Kar Uluslararas Szlemenin 1. maddesiyle

ve IV Nolu Cenevre Konvansiyonunun 34. maddesinde yasaklanan rehin alma
eyleminde olduu gibi, hakkn niteliine bal olarak uluslararas terrle mcadele
anlamalarnda ve insancl hukuk enstrmanlarnda hkm bulunmas halinde bu
haklarn ihlali devlet d aktrlerce de gerekletirilebilmektedir. nsan haklarnn
amacnn insan onuruna uygun bir yaam salamak olduu dnldnde bu
haklara yneltilen tehdidin nereden geldiine baklmakszn bu haklarn korunmasnn
esas olduu sonucuna varlabilir. Nitekim uluslararas hukuk da bu ynde bir eilim
gstermektedir50.
Sonu
almann genel bir deerlendirmesini yaptmzda varabileceimiz ilk
sonu, terrizmin siyasi ve sosyo-psikolojik nitelii gerei, genel geer bir terrizm
tanm oluturma abalarnn baarszla mahkum grnmesidir. Byle bir tanma
uluslararas dzlemde ulalsa bile, bunun devletlerin i dzeninde tam olarak
uygulamaya geirilebilecei phelidir. Devletler, karlarna kan yeni siyasi
olaylar karsnda, o gnk menfaatlerine gre vaziyet almay tercih ederler ve
gelecekteki olaylar bakmndan kendilerine bir manevra sahas brakmak isterler.
Terrizmi kesin hatlarla tanmlamak, gelecekte kimi devletlerin terrist gruplara
destek verme giriimlerini gletirecek veya imkansz klacaktr.
Dier yandan, yukarda deinildii gibi, terr sulular, ilgili devlete iade edilmek
ya da onlar elinde tutan devlete yarglanmak durumundadrlar. Bu bakmdan,
sulularn iadesi rejiminin istisnasn oluturan siyasi sulu kapsamna girmezler,
yani bir bakma istisnann istisnasn olutururlar. Bu adan da devletler, ileride
kendilerinden iadeleri talep edilecek sulularn konumuna ve siyasi yaknlklarna
gre hareket etme imkann sakl tutmak istemekte ve sulularn iadesi szlemelerine
bu amal ekinceler koymaktadrlar. Ancak, btn bu baarszlklara ramen,
terrizm tanm zerinde yrtlen tartmalar, uluslararas hukukun gelimesine
hizmet etmekte ve insanln zerine ken bu kabusla yrtlen hukuki mcadeleye
ivme kazandrmaktadr.
almada varlan ikinci bir sonu ise, zellikle 11 Eyll saldrlarndan
sonra, terrizme kar meru mdafaa hakkna bavurulabileceinin ve bu hakka
bavurulmasnda corafya kstlamasnn olmayacann ortaya km olmasdr.
Nitekim BM Gvenlik Konseyinin ald 1368 sayl kararn yorumuyla terrist
50

Zafer CRHNLOLU: Eitsizlikler, Kalknma Sorunlar ve Terr, C.. Sosyal Bilimler

Dergisi, C. 27, S. 2, (Aralk 2003), 170-171.

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1075

Murat SARALI

saldrlardan ciddi ekilde madur olmu devletlerin terristleri barndran, destekleyen

veya onlara tolerans gsteren baka devlet lkelerine kar silahl kuvvet kullanmalarn
meru mdafaa hakkna dayandrabileceklerinin uluslararas hukuk alannda genel
kabul gren bir olgu haline gelmesi de bu gereklii ortaya koymaktadr.
almayla varlan nc sonu ise terrizm ile insan haklarnn korunmas
arasndaki dengenin giderek birinci olgu lehinde (terrizm) eitsiz bir hal ald,
bunun ise terrizmin beslendii koullar beslediidir. Terrn toplumun genelinde
endie uyandrmas sonucu, terrle daha etkin olarak mcadele edebilmek amacyla
zgrlkler alannn daraltlmasnn kanlmaz olduu, gvenlik mi zgrlk m
sorusuyla karlaan toplumlarn gvenlii tercih edecekleri grleri ile terrle
mcadelede ska karlalmaktadr. Bu tr grleri destekleyerek zgrlk alann
daraltmak, terrn hede olan toplumsal korku oluturmaya zemin hazrlayarak bir
devleti istemedii bir eye zorlamann gereklemesi ile sonulanmaktadr. Kimi
zaman terrle mcadele amacyla her yolun mubah olduu gerekesiyle hukuk d
yollara da bavurulabilecei gndeme gelmektedir. Amalarla aralar arasndaki iliki
ahlaki bir sorun olmasna ramen, hukuk dzeni, i hukuklar olduu gibi uluslararas
hukuk da, hangi durumda ne tr nlemlerin alnacan, hangi artlarda hangi haklarn
ve ne lde kstlanabileceini belirtme durumundadr. Bunun tesinde alnan
nlemler hukukun ihlali anlamna gelmektedir.
alma erevesinde varlan drdnc bir sonu ise, terr sulularnn
yarglanmas konusunda devletler arasnda ou zaman sorunlar kt, terrizm
konusunda yaplan szlemelerde ngrlen ya yargla ya da iade et kurulann
tam anlamyla uygulanamaddr. Terrizmle mcadelenin ortaya kard yeni
ve girift ilikiler erevesinde, terr sulularnn bir uluslararas yarg merciinin
yetkisine alnmas artk kanlmaz bir gereklik haline gelmitir. Gnmzde, baz
yazarlarca, Uluslararas Ceza Mahkemesi bu grev iin uygun bir organ niteliinde
grnmesine ramen hem bu Mahkemenin statsnde terr sularnn yer almamas
hem de hegemon g ABDnin bu organn yetkilerini fazla bularak, dier devletleri
de Mahkemenin Statsn andracak anlamalara tevik etmesi nedeniyle,
Mahkemenin byle bir grevi bugn ve yakn bir gelecekte icra edebilmesi mmkn
grlmemektedir.

1076

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

Uluslararas Hukukta Terrizm

KAYNAKA
BAL, hsan. Terr nedir? Neden Terrist Olunur?, Terrizm: Terr, Terrizm, ve
Kresel Terrle Mcadelede Ulusal ve Blgesel Deneyimler, (der.) hsan BAL,
Ankara: USAK Yaynlar, 2006, 7-24.
BAEREN, Serta Hami. Terrizmin Ulat Boyutlar, Bu Durumun Trkiyenin
Gvenliine Etkileri ve Alnabilecek Tedbirler (Sempozyum Bildirisi), Trkiyenin
evresinde Meydana Gelen Gelimelerin Trkiyenin Gvenlik Politikasna
Etkileri Sempozyumu (9-10 Mart 2006) iinde, Genelkurmay Bakanl Harp
Akademileri Komutanl, stanbul: Harp Akademileri Basmevi, 2006, 8-19.
BEE, Ertan. Terrizm, Avrupa Birlii ve nsan Haklar, Ankara: Sekin Yaynlar,
2002.
Birlemi Milletler: Birlemi Milletler Antlamas ve Uluslararas Adalet Divan
Stats, Ankara: BM Enformasyon Merkezi, 2006.
CRHNLOLU, Zafer. Eitsizlikler, Kalknma Sorunlar ve Terr, C.. Sosyal
Bilimler Dergisi, C. 27, S. 2, (Aralk 2003), 159-173.
INAR, Bekir. Devlet Gvenlii, stihbarat ve Terr, Ankara: Sam Yaynlar,
1997.
TLOLU, Ercan. Gri Tehdit Terrizm. Ankara: mit Yaynclk, 2006.
DOAN, Meryem. 11 Eyll Saldrlarnn 5. Yl Dnmn Nilgn Grcan le
Tarttk, (Nilgn Grcan ile yaplm rportaj), http://www.usakgundem.com/
makale. php?id=254, (12 ubat 2007), (eriim tarihi: 02.05.2007).
GN, . Rengin. Uluslararas Terrizm: Dnya Savann Yeni Boyutu, Dokuz
Eyll niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 2, S. 4, (2000), 79-93.
GZEL, Cemal. Korkunun Korkusu: Terrizm, Silinen Yzler Karsnda Terr
iinde, (der.) Cemal GZEL. Ankara: Ayra Yaynevi, 2002, 7-19.
KAYA, brahim. Terrle Mcadele ve Uluslararas Hukuk, Ankara: USAK
Yaynlar, 2005.
LAQUEUR, Walter. Terrizmin Yorumlanmas, (ev.) brahim YILDIZ, Silinen
Yzler Karsnda Terr iinde, (der.) Cemal GZEL, Ankara: Ayra Yaynevi,
2002, 95-141.
KTEM, Emre. Uluslararas Hukukta Terrizm: Tanm Sorunu ve Milli Bamszlk
Hareketleri, http://www.iticu.edu.tr/kutuphane/dergi/d5/M00068.pdf, (eriim tarihi:
23.04.2007).
Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007

1077

Murat SARALI

KTEM, Emre. Terrizm, nsancl Hukuk ve nsan Haklar. stanbul: Derin

Yaynlar, 2007.
RGN, Faruk. Kresel Terr. stanbul: Okumu Adam Yaynlar, 2001.
ZCAN, Mehmet ve Serkan BALCI. Avrupa Birlii ve Terrizmle Mcadele,
Terrizm: Terr, Terrizm, ve Kresel Terrle Mcadelede Ulusal ve Blgesel
Deneyimler, (der.) hsan BAL, Ankara: USAK Yaynlar, 2006, 197-256.
ZCAN, Mehmet. Siber Terrizm ve Ulusal Gvenlie Tehdit Boyutu, http://
www.turkishweek ly.net/turkce/makale.php?id=87, (eriim tarihi: 23.04.2007).
PAZARCI, Hseyin. Uluslararas Hukuk, Ankara: Turhan Kitabevi Yaynlar,
2005.
TADEMR, Fatma. Uluslararas Terrizme Kar Devletlerin Kuvvete
Bavurma Yetkisi. Ankara: USAK Yaynlar, 2006.
Trkiye Barolar Birlii. Trkiye ve Terrizm. Ankara: Trkiye Barolar Birlii
Yaynlar, 2006.
YILMAZ, Sait. 21. Yzylda Gvenlik ve stihbarat. stanbul: Alfa Yaynlar,
2006.

1078

Gazi niversitesi Hukuk Fakltesi Dergisi C. XI, Sa.1-2, Y.2007