SANAY D E V R M N A S I L BALADI*

W- W .

ROSTOW

Bir grup meslekda huzuruna km bir kimse olarak zama

nm, sizlere uzun bir konuma yapmak suretiyle harcamak istemi
yorum, Ksa bir giriten sonra ortak ilgi atanrmzdak sorunlar tar
tacam.
Bir akademisyen olarak, Birleik Devletler Hkmetinden 20
Ocak 1969 da yeni bir kitap iein fikirlerle dolu olarak ayrldm.
Bunu takiben hemen sosyal bilimcilere kar elimdeki
probleme
iktisadi byme asndan deil fakat siyaset asndan bakmak g i
bi bir grevim olduuna karar verdim, Bylece 1959 un balarndan
YVashingLon'a, Bakan Kennedy'ye gidinceye kadar siyasetle by
menin aamalarm birbirlerine balayacak bir yaklam zerinde
alarak olduka zaman harcadm. Grevimi, yapabileceim en i y i
ekilde yaparken siyaset hakknda dnyordum. Hkmette bu
lunduum srada kafamda siyasete bak sayesinde bir yap ve si
yaseti bymenin aamalarna balamann yolu belirlendi. Byk
bir hogryle niversiteme dndm zaman bana, "yorulmu
olmalsn, neden bir smestre ayrlp dinlenmiyorsun" diye sorduk *

B u metin,

Prof.

W a l t W . Rosto w ' u n .

. . k t i s a t F a k l t e s i n d e
izleyen

tartmalarn

11 H a z i r a n 1973

yapt konumann

alnd

banda

ve

dayanlarak

bu

tarihinde,
konumay

Trkeye

ev

rilmitir.
Prof. W, W . Rostow,

1961 - 66 y l l a n a r a s n d a A . B . D .

Bakan

J . F, K e n n e d y ' n i n d a n m a m o l a r a k a l m t r . H a l e n T e x a s

ni

versitesinde ktisat T a r i h i profesrdr. Balca eserleri arasnda :

T h e P r o c e s s of E c o n o m i c G r o w t h (1952), T h e U n i t e d S t a t e s i n t h e
W o r l d A r e n a ( I 9 6 0 ) , Tle S t a g e s of E c o n o m i c G r o w t h ( 1 9 6 0 ) , P o
l i t i c a n d tlie S t a g e s oF G r o w t h (1971)
Notu).

bulunmaktadr

(evirenin

256

W.

W.

ROSTOW

[arnda onlara "hayr" dedim, Lisans st (graduate) baz renci

ler buldum ve Washington'dan ayrlmdan hemen sonra, bir haf
ta iinde retime ve 197Vde Cambridge Press tarafndan Politics
and The Stages of Growth (Siyaset ve Bymenin Aamalar) ady
la yaynlanan kitab yazmaa baladm,
Sonra yapmak isteim ikinci bir ii aldm. Bu i, 1960 larda
balatlan ve iktisadi bymenin aamalar konularn ieren bilim
sel almaya girmek ve The Stages of Economic GrowtKxm
(kti
sadi Bymenin
Aamalar'mri)
eitli eletiricilerine cevap
ver
mekti. Bylece szkonusu kitabn ikinci basks iin uzun bir ek
yazdm, Kitabn metnini deitirmeden braktm; ekte de yeni tari
hi ve dier delilleri ele aldm ve Prof. Kuznets, eski arkadam Gunnar Myrdal ve dierleri dahil olmak zere eletiricilerime cevap
verdim. Bu eke bakarsanz cevabmn lml fakat salam olduu
nu grrsnz. Bylece The Stages of Economic Growth'xm uzun
bir ek iinde yeni materyali ve eletirileri ele alan ikinci bir basks
vardr.
Yklenmem gerektiini dndm nc bir grev vard.
Amerikann i hayatiyle 1940 dan 1958 e kadar olan d politikas
nn birbirleri zerindeki etkileri konusunda, The United States in
the World Arena (Dnya Arenasnda Birleik Devletler) adl bir
kitap yazmtm. Bu analize devam etmem gerektiini dndm
ve bylece 700 sayfalk kaim bir kitap yazdm. 1957 eki mirideki
Spuk'ten 1972 haziranna kadar olan devreyi kapsayan bu uzun
denemenin ad The Diffusion of Power (iktidarn Yaylmas) dr.
Bu kitap benim Amerikan hkmetinde aktif olarak altm dev
reyi kapsar; bununla beraber esasnda bir hatrat deildir. Ameri
kan toplumuyla, Sputnikten 1972 ye kadar dnya sahnesinin bir
biri zerindeki karlkl etkileri konusunda yazabileceim en iyi
tarihsel analizdir.
Bunlarn yannda her zaman yaptm gibi niversitenin lisans
st (graduate) okulunda iktisat tarihi retmekteyim. The
Diffu
sion of Power bittii zaman iktisat tarihi alannda aratrma yap
ma ve> yazmaa dnme konusunda kendimi serbest hissettim. Ve
geen yazdan itibaren dnya ekonomisinin 18. yzyldan gnm
ze kadar gelimesini yazmaa baladm, iktisat tarihini her zaman
dnya apnda, dnya ekonomisi iinde ileyen glerle ulusal b-

SANAY

DEVRM

NASIL

BALADI

257

yme hikyelerini birbirlerine balamaya alarak rettim. im

di, okuttuum konuyu bir ya da birka kitabn sayfalan arama s
drmak zere uzun srecek bir aba iine girdim.
Bu ie balar balamaz bir problemle karlatm. Akademisyen
meslekdalar olarak problemin niteliini bileceksiniz.
lk blm
"her ey nasl balad",. "Bat Avrupa'da modern iktisadi byme
nasl balad" eklinde adlandrmalyd. Fakat benim i l k aratr
mam gerekte 1780 lerle balamaktadr. ler eyin nasl baladn
aratrmak kiiyi, 18., 17. ve gerekte 15. yy.'a kadar btn yolu
geriye doru daha derinlemesine incelemee zorlar. Bu balang
donemi konusunda her zaman, bu dnemi inceleyen birok yazar
tarafndan yaplm ok sekin almalara dayanarak konutum.
Fakat "her eyin nasl balad"n tutarl bir ekilde ortaya koy
maa giritiim zaman kendimi tatmin olmam bir halde buldum.
Bu nedenle, ilk blm yazmak ve sanayilemenin nasl gelitii
konusunda kendi teorim zerinde almak iin bir yl izin aldm.
Bir yl altktan sonra bir cevap buldum. Cevap doru olmayabi
lir, ama en azndan beni tatmin etti. Ve Bat Avrupa'da modern
iktisadi bymenin nasl balad konusunda bu zel teorinin bir
zetini yazdm; b u zet The. Jomal of Economic History'mn Ey
ll saysnda yaynlanacak. Muhtemelen bir ay iinde, bu gr
zetleyen ksa bir kitap yazacam.
i z i n verirseniz imdi tartmamz aaym ve problemi nasl ele
aldm ve balca sonularnm neler olduunu belirtmee ala
ym.
Teknik olarak problem u sorulan cevaplandrmakla ilgilidir:
Merkantilizm diye adlandrdmz politikalarn sanayi devrimiyle
ilgisi nasl kurulur? Ticari devrim denilen olayla sanayi devrimi
nin balants nedir? Ve Kopernik'ten Nevrton'un Principia''sma ve
sonrasna kadar bilimsel devrim - yeni bilim, sanayi devrimine nasl
balanr? Nihayet sanayi devrimi neden Fransa'da deil de ngilte
re'de balad? Bu son soruyu cevaplandrmak iin de olduka kkl
baka bir tarihi soruyu mutlaka cevaplandrmamz gerekir. Niin
Eski Yunan'da, eski Roma'da, Bizans imparatorluunda,
Hindis
tan'da, in'de sanayi devrimi ortaya kmad? Zira, eski imparator
luklarn tarihine bakarsanz bunlarda, kuvvetli ynetimler altnda
I.

F.

MECMUASI

17

258

W.

W.

ROSTOW

yollarn ina edildii, ticaretin geniledii, tccar ve bankaclarn

doduu dnemlerin bulunduunu grrsnz. Gerekten de in'
de, Hindistan'da, eski Yunan'da ve Roma'da olduu gibi Orta Dou'da nemli lde, ilgi ekici bilimsel alma ve hatt baz bulu
lar olduunu grrsnz. Soru, diyelim k i 15 yy. dan 18. yy. a de
in, sanayi devrimini douran dnemin zelliinin ne olduudur.
18. yy. Avrupasmdaki btn toplumlarn, sanayi devrimi n
cesindeki tarihleri dalgalanmalar gsterir. Neden 18. yy. Avrupas
tavan at ve dalgalanmada aaya doru yneleceine kendi ken
dini besleyen bir bymee dnd? Cevap kolaydr: 18. yy. m son
larnda yenilikler, yeni teknolojilerin ekonomiye gerek katklar
bir akm halini ald.
Tarihi olarak, eski gemite ve in'de icadlar vard ama (bun
lar) enderdi. Eski dnyann ve geleneksel imparatorluklarn bilimi
yenilie, bir akm olarak teknik yenilie yol amamtr. Bunlara
ilikin rakamlar hakknda size bir fikir vermek zere, kaydedilmi
patentler konusundaki ingiliz ve Fransz verilerini ve Fransz Aka
demisi tarafndan onaylanm olan icadlar getirdim. 18. yy. m i l k
on ylnda ortalama olarak ingiltere iin onaylanm 3 patent ve Fran
sa'da kabul edilmi 6 icad vard. 1780'ii yllarda ngiltere iin rakam
ylda 54't; Fransa iin 22 civarndayd. Bunlar yalnzca yenilik adm
larn gsteren sembolik rakamlard. Fakat b u rakamlar insanlk
tarihinde mutlak ekilde yeni bireyi, yani ekonomiye dzenli bir
ak olarak gelmekte olan teknik yenilii temsil etmektedir.
Bunu nasl izah edersiniz? Ben, gcn bir noktada toplan
masyla izah ediyorum. Bunlardan ilki, hkmetlerin merkantilist
politikalarnn belirli yanlaryd. 17 ve 18. yy. m merkantilist
politikalar, rnein eski imparatorluklarn, hatt Yunan ehir dev
letlerinin politikalarndan pek de farkl deildi. Fakat merkantilist
politikalar su sonulan dourmutu: ilk olarak hkmetler, orta
adaki Avrupa ekonomisinin yaps iinde bir mant olan kk,
kapal pazarlar ortadan kaldrma iini zerlerine aldlar,
kinci
olarak b u hkmetler sanayii, genellikle askerler iin niformalar,
silah barutu, gemi yapm gibi sava sanayiini tevik ettiler. n
cs, dviz kazanma abas imde
ticareti tevik ettiler.
Drdnc olarak, aada greceimiz gibi, doal bilim alannda

SANAY

DEVRM

NASIL

BALADI

259

alan bilim adamlar sahnede grndkleri zaman, hkmetler

modern bilimin kendilerine yardm edebileceini, kudretlerini art
trabileceini grmee baladlar. Ve bylece ngiltere'de The Ro
yal Society, Fransa'da ve dier yerlerde Bilim Akademileri, mer
kantilist hkmetler tarafndan tevik edildiler.
Adam Smith'i okuduumuz zaman ortaya kan yetersizlikleri
ne ramen, merkantilizmin belli yanlarnn, iinde modern sanayi
lemenin doduu erevenin yaratlmasna yardm ettii phe
sizdir. Merkantilizm yalnzca belli bal faktrden biridir ama
benim analizlerimde, Adam Smith'inkilere oranla biraz daha nem
li grnmektedir.
zerinde durulmas gereken ikinci g, ticari devrimdir. Eer
hepimize retilmi bir hikye varsa, o, bilim dnyasna Marxj ve
dierleri tarafndan sunulmu olan, sanayi devriminin ticari dev
rimden kt hikyesidir. Buna gre, ticaretten sanayie kayan ve
sanayi devrimini balatan mteebbisleri yaratan olgu, ,17. ve 18.
yy.m genilemi ticaretiydi. Ve gerekten de 17 ve 18. yy. larda t i
carette byk bir genileme vard. Dnya ticaretinin, Michael G.
M u l h a l l adnda bir istatistiki tarafndan gelitirilmi ve 1892 de
yaynlanm, olduka dikkate deer bir tablosunu buldum. Bu, dn
ya ticaretinin 18. yy. iin gelitirilmi tek istatistiki resmidir. Tab
lo, 1720 ile 1800 arasnda, ticarette ok byk bir genileme oldu
unu gstermektedir. Ve ticaretteki bu genileme, gerekte, Avru
pa n m btn devletleri tarafndan olduu gibi Amerika'daki S
mrgeler tarafndan da paylalacakt. Ayrca, dorudan doruya
ticaret tarafndan canlandrlm bir sanayilemenin bulunduu
da aktr. Bununla beraber, ticaretin genilemesiyle tevik edilmi
olan sanayileme trne bakarsanz ilgi ekici bir ey bulursunuz.
Bu sanayileme tr, herhangi yeni bir retim fonksiyonu gelitirme
mitir; genileme, esas olarak btn teknoloji ile birlikteydi. Yani, sa
nayi devrimine yol aan yeni retim fonksiyonlar, genel olarak ticare
tin genilemesiyle balantl deildi. Elimde, Fransa'da ticaretin bir
sonucu olarak gelien olaylarn eitlerini anlatan, Francois Crouzet'den alnm gzel bir pasaj var. Bunlarn balcalar eker retimi
1

Michael G .
Boutledge

Mulhall,

T h e D i c t i o n a r y of S t a t i s t i c s , L o n d o n ,

a n d S o n s , 1892

(evirenin

notu).

George

260

W.

W.

ROST0W

sreci, ttnn ilenmesi, gemilerin ve gemi malzemesinin yapl

masyd. Konuya ok fazla girmeden ne bulduumu syleyeyim:
ticaretin genilemesi, Avusturya Okulu'mm sermaye teorisini kul
lanarak "geniliine sermaye teekkl ' diyebileceimiz olaya yol
amtr; "derinliine sermaye teekkl"ne deil. Ticaretin geni
lemesi tabii ayn zamanda, kent nfuslarnda ve kentlerin byk
lnde bir arta yol am ve greceimiz gibi, yeni teknolojile
rin yaylmasn zel olarak etkilemitir. D ticaretle, hemen hemen
sanayi devriminin ilk aamasn tanmlayan icad arasnda baz
balar vardr. Bu icad, unlardr:
1

i y i pik demirinin verimli bir ekilde odun kmr yerine

kok kmrnden nasl retilecei probleminin zlmesi,
Makul derecede verimli buhar motorunun nasl yaplaca,
Pamuun makineyle nasl eirilecei.
Bunlardan pik demiri ile , d ticaret arasndaki balant ok
yakn deildir; esas olarak, ngiltere'deki kereste ktl ile ilgilidir.
Buhar motoruna balangta, kmr madenindeki suyu darya
pompalamak iin ihtiya duyulmutu ve bunun, d ticaretle pek
yakndan ilgisi yoktu. En kuvvetli balant, Avrupa'ya getirilen ve
ok popler olan pamuklu Hint mallar hakurandand. Merkanti
list politika yn ve ipek sanayiilerini korumaa alyordu. Fakat
talep ok kuvvetliydi ve pamuun nasl eirildiini renmee a
lmak krlyd. nk Avrupa'da kimse, pamuk erebilen H i n t l i
ler kadar usta parmaklara sahip deildi.
O halde, ticaret devrimi konusunu yle kapatyorum : d t i
caret ve b u byk teknik srama arasnda baz direkt balant
lar vard.
Fakat sanayi devrimini izah etmek iin ticaret devriminden
daha ok faktre ihtiyacmz var. Bylece o zaman yeni olan ve en
karmak faktre, bilimdeki devrimin icad ve yenilie nasl baland
konusuna geliyoruz. En zor problem burada yatmaktayd. nk
bilimdeki
devrim,
daha nce eski uygarlklarda bulunma
yan ayr boyuta sahipti. Bunun ilk etkisi felsefi i d i . nsa
na bu, birka aksiyomatik nerme ile kendisinin, tabiat anlayaca
, tahmin edecei ve ustalkla kullanaca (manipulate) bir duru
ma getirilebilecei fikrini verdi. Newton'un P'rincipia'snn yaym-

SANAY

DEVRM

NASIL

BALADI

261

lanmda Edmond Halley, bu matematiksel eseri vgyle karla

mt ve bu vgde, insan tarihinde daha nce hi sylenmemi
bir ey sylemiti: "Burada, tanrnn evreni biimlendirmek sure
tiyle bir kenara brakmad, ama eserinin sabit temellerini yapt
kanunlar da dnn." insana tabiat zerinde yeni bir iktidara
sahip olduu duygusunu veren, tabiat kanunlarnn matematilde
aratrmann bir karm sayesinde bilinebilecei eklindeki yeni
duygu buydu.
Fakat yeni bilim adamlar yalnz matematiki deil, ayn za
manda aratrmac ve deneyciydi. Ve yeni, ikinci bir ey oldu. B u
bilim adamlarnn yeni letlere ihtiyac vard ve pompalar, teles
koplar, mikroskoplar, termometreler, barometre ve saatler, vs. yap
mak iin b i l i m adamlar let yapanlarla almaa baladlar. Eski
bilim adamlarnn, rnein Aristo'nun, let yapmclar arasnda ar
kadalar yoktu ve dier eski toplumlarn almalarnda bilim
adamlaryla let yapmclar arasnda bir ayrlk vard. Ama bura
da, modern bilimle birlikte bir balant grmee balarsnz. E l i
mizde tek rnek bile olsa b u balanty ciddiyetle dnmemiz ge
rekir. nk, bilim adamlaryla alan let yapmclardan biri, et
kili buhar makinasm yapan James Watt't. Fakat dierleri de var
d. Yeni bilimin b u pratik yan, yeni olan kkl bir etki yapmtr.
Bilimin nc yan bilim adamlarnn, mucidlerin ve i adam
larnn kulplerde birlikte toplanmaa balamalaryd. The Royal
Sociely byle bir kulpt. Manchester ve Birmingham'da da ben
zer cemiyetler bulunmaktayd. Fransa'da bilim adamlar, mucidler
ve i adamlar arasnda balant vard, insann, tabiat kendi
karma ustalkla kullanabilecei eklindeki yeni fikir, birbirinin ii
ne gemi b u balarla yalnz icadlara deil, ayn zamanda pratik
yeniliklere evrilmee de balad. Fakat burada bir paradoksa ge
liyoruz. nemli icadlara bakarsanz bunlarn dorudan doruya ye
ni nermelerden, yeni ve ekli bilimsel nermelerden domadn
grrsnz. Yeni bilimsel nermelerle yeni icadlar arasnda doru
dan bir balant bulamazsnz. Mucidler pragmatistlerdi. Bu m u
cidler, bilimsel nermelerden ok yeni bilimin btn evresi iinde
etkiliydiler. Bylece bilimin etkisi ok gl fakat dolaylyd. Nasl
Marx'm Das Kapital'im, Keynes'in General Theory'smi ya da Freud'un eserlerini pek az kimse okumusa Nevvton'un
Pnncipia'sim

W.. W.

2G2

ROSTOW

da ok az insan okumutur. Fakat Marxist, Freudcu ve Keynesyen

tutumlar gelitii gibi Newtoncu bir tutum da gelimitir. Ve ite
bu dolambal yolda bilim felsefi olarak, ara yapanlarla kuru
lan balarla ve sz edilen yeni kulplerde yenilik akmnn elde
edildii evreyi yaratt.
imdi, tartmaya balamadan nce zerinde durmak istediim
son soruya geiyorum: neden nce Fransa deil de ingiltere geldi?
Fransz bilimi, (daha i y i deilse) en azndan ngiliz bilimi kadar
iyiydi. Fransz kadnlar pamuklu dokumalardan en az ngiliz ka
dnlar kadar holanyordu. Pamuklu dokuma iin Fransa'nn top
lam pazar ingiliz pazarndan daha bykt. Franszlar ingilizlerin
kat bir nfusa sahipti. Belki Frasa'nn kii bana geliri % 20
daha azd; nk Fransa daha ok krsald. Fakat salt iktisad a
dan nce Franszlarn sanayilememesi iin sebep yoktur.
Cevap dinde ve dine yneltilen politikada yatmaktadr. Ks
men din sorun zerinde toplanm olan kanl bir i savatan sonra
ingilizler 1688 anlamasn saladlar. Pritanlarm, konformist ol
mayanlarn ingiltere Kilisesine girmeleri yasaklanmt. Bunlar dev
lette, hkmetle (merkezi otoritenin siyasal ynetim cihaznda) g
rev alamazlard. Ama ibadet edebilir, ocuklarn kendi okullarnda
okutabilir ve darya gidip para kazanabilirlerdi. ngilizler, vatan
dalarnn nemli bir ksmn aldlar; tepeye giden yolu geleneksel
bir esasa gre tkadlar; ama modern bir esasa gre atlar. Ve sa
nayi devrimi srasndaki icadlarm, sanayideki yeniliklerin ok yk
sek bir ksm konformist olmayanlar tarafndan, yani skolar, Quaker'ler , Presbiteryanlar ve benzerleri tarafndan yapld. te yan
dan Franszlar, hemen hemen yzyl boyunca Nantes Ferman al
tnda Huguenoflarm Fransa'da zel artlarla yaamalarna izin
vermilerdi. Huguenotlar hem en nemli i adamlar hem de yeni
teknolojiyle en ok ilgilenenler olduu zaman, 1685 te, Franszlar
Nantes Ferman'm geri akl ve konformist olmayanlar, Holanda ve
ingiltere'ye gitmek zere lkeyi terkettiler. Ve ben, analizdeki b2

"Government"

. S . 1650 y l n d a G e o r g e F o x ' u n
b i n i n t a r a f t a r l a r ( . N.).

kargl olarak

(evrenin
kurduu

n o t u - . N.) .
bir Protestan

mezhe

F r a n s a ' d a I V . H e n r i ' n i n 1598 de y a y n l a d v e P r o t e s t a n l a r a b a . z a y r c a l k l a r s a l a y a n f e r m a n ( , N . ) .

SANAY

DEVRM

NASL

BALADI

263'

tn dier elemanlar incelendii zaman, ingiltere'nin nce sanayi

lemesini belirleyen faktrn, Fransa'nn 1685 teki ve ingiltere'nin
1688 deki dini kararlar olduuna inanyorum.
Makalede bu konuda, analizi, aralk 1972 de Economic }our-_
nal'da Nicolas Kaldor'un, artan gelirinin anlam zerinde balat
t tartmaya balama abas da dahil olmak zere daha birok
nokta ve hatt gelimekte olan ada dnya iin karlm baz
dersler var. Fakat imdi, geri kalan zaman sorularnza brakmak/
istiyorum. Policits...
ya da The Stages of Economic Growth balk
l kitaplarmla veya d politika konusundaki grlerimle ilgili, iste
diiniz soruyu sormakta kendinizi serbest hissetmelisiniz. Sorular
nzda sanayi devriminin nasl baladn aydmlatm,a abasndaki
bu kk denemeyle snrl olduunuzu dnmemelisiniz.

TARTIMALAR

P r o f j M . H Sanrm i k i soru setim var. Bir seti siyaset bilimi ve

tarihle ilgili. Bu soru setim amatrce olacak; zira bir
siyaset bilimci deilim. S2 bymeyi, Avrupa'daki i k t i
sadi bymeyi etkileyen eitli faktrleri izah ederken,
aklma u noktalar geldi: Ticari devrim ve bir dereceye
kadar icadlar ve ayn zamanda, belki daha dk biif
lde bilimsel devrim merkantilizmin kendisine bal
deil midir?
Dier soru u : Avrupa'nn iktisadi byme sreci
ne, devletlerin, ulusal devletlerin teekkln ve b u de
imeyi getiren sebepleri -f- (art) ticaret yollarnn de
imesini dikkate alarak bakabilir miyiz? Ben, bu yol
larn Osmanl mparatorluundan getiini ve sonra de
itiini, buna paralel olarak baz icadlarn yapldn
dnyorum.
nc olarak, ticari faaliyetn bymesini, kendi
iinde take-off erevesinde dnyor musunuz? Yani
Avrupal toplumlar gelitike ticaretin bymee ba
layacan ve soma, daha hzl ekilde artaca bir aa
maya ulaacan dnr msnz? ingiltere - Fransa

264

W.

karlatrmsyla
sizin The Stages
da arlk yalnz
aldnz bir ok

ROSTOV

ilgili olarak eer doru hatrlyorsam,

of Economic Grooth'un ilk basksn
din zerinde deildi; o zaman dikkate
baka faktr de vard.

Problemin siyasi yanyla ilgili olarak imdi aklma

gelen sorular bunlar. ktisadi adan u sorular sormak
istiyorum.
Birincisi, Kuznets'in eletrilerini reddettiinize k
saca deindiniz. Kuznets'in eletirileri hatrmda, Onun
ortaya koyduu eletiriler zerinde biraz daha genile
mesine durur musunuz? Dier bir deyile, Kuznets n
ce, hi. olmazsa Avrupa'da iktisadi gelime
srecinin,
aamalar teorisinin kabul ettiinden daha dz gittiini
syleyerek kalk (take - off'u) eletiriyordu. Ayn za
manda yatrm oran ve sermaye/hasla oranyla ilgili
olarak da bir ok eletiriler yapyordu. Sanayideki n
der sektrler ("leading sectors") teziyle ilgili olarak ok
sert eletirileri olduunu hatrlamyorum.
Avrupa iin imdilik bu kadar. Gelimekte olan l
keler bakmndan: orijinal olarak ifade ettiiniz ekliy
le take-off teorisinde deimeler yapmay hi dn
dnz m? Kiisel olarak, take-off'un kii bana 250 $
civarnda balamadn, ama belki daha yksek bir b
yme hznda, 450 $ ya da 500 veya belki daha fazla
snda baladn dnme eilimindeyim. Benim edin
diim izlenim bu, sizin de ayn izlenimi tayp tama
dnz bilmiyorum.
Ve son olarak sistemler ve iktisadi gelime proble
mi. Kitabnzn orjinalinden edindiim izlenim uydu;
Gelimeyle sistemlerin bir ilgisi yok ya da en azndan,
lkeler, iktisad rejimleri ne olursa olsun ayn modele
girmekteler. Fakat yeni, olduka yeni istatistikle
rin,
bu pozisyonun
deitirilmesi gerektii
fikri
ni verdiini dnyorum. imdi kalknma yolunda
olan sosyalist lkelerin daha dk, Japonya ve dierle
ri gibi baz kapitalist lkelerinse olduka etkileyici b-

SANAY

DEVRM

NASL

BALADI

265

yme hzlarna sahip olduklarn dnyorum. Teek

kr ederim.
W . W . i t O S T O W : Sorularnz cevaplandrmadan nce ksaca tek
rarlamaa alacam.
Soru bir (eer soruyu doru anlamamsam dzel
tin) : Ticari ve bilimsel devrim gerekte merkantilizmin
bir fonksiyonu deil miydi? Cevap, bir dereceye kadar
evet. Bu, u demek: Merkantilist politikalar
bilimde
devrimi ve ticaretin genilemesini tevik etti. Problem,
hipotez olmakszn yle: Tarihte, i ve uluslararas t i
caretin bilimde devrime ve sanayi devrimlerine yol a
madan hzla geniledii dnemlerin bir ok rnei var.
Ticaretin genilemesini Yunan ehir devletlerinde, Hin
distan'n gelimesinin aamalarnda, Cin gelimesinin
aamalarnn ounda, Roma imparatorluunun en i y i
devletlerinde grebilirsiniz. Bu bakmdan, ticaretin mer
kantilist genilemesini ve merkantilist politikalar bir se
bep olarak alamayacanz sonucuna
yneltiliyorum.
nk dier durumlarda bunlar sanayi devrimine yol
amadlar. O halde bilimdeki devrim bence, zel bir
statye sahip.
ikincisi, bu srete, Avrupa'daki ulus devletlerin
teekklnn rol neydi? Bu roln temel olduuna ina
nyorum. nk diyelim k i 15. yy. dan itibaren ingiliz
ler Fransa'dan atld ve ingiltere'de Tutor rejimi ku
rulduu, spanyollar Mslmanlar son olarak ispan
ya dna karttklar, modern ulus devlet ortaya k
t zaman, byk ulusal pazarlar yapacak araca sa
hipsiniz. Sanayileme iin feodal pazarlara dayanan bir
ticaret temeli gelitirmek sanrm imknszd ve bu ba
kmdan ulus-devletlerin douunun, bu eitliin
ok
nemli bir ksmn meydana getirdiini dnyorum,
ingiltere ve Fransa hakknda The Stages of
Economic
Grooth'ta. ne sylediime gelince: Orada iaret ettiim
nokta, yukarda sz geen makalede
tekrarladm
noktayd. Yani ingiltere, konformist olanlarla olmayan
lar kapsayan bu ulus duygusuna, kendisinden daha b-

266

W.

W.

ROSTOVV

yk glerle yapt mcadeleyle ulat; spanyollara

kar 16. yy.'da, o zamanlar daha byk bir iktisadi
g olan Hollandallara kar 17, yy. da ve sonra da
Franszlara kar mcadele etti. Ve dini temele daya
nan i uzlamaya gtren ingiliz milliyetilii duygusu
buydu. Milliyetilii dine byle balyorum.
imdi Kuznets'in The Stagcs konusundaki eletiri
leri hakknda grlerimin neler olduu sorusuna geli
yorum. Bu grlerimi 2. basknn ekinde biraz uzun
ca belirttim; fakat, O'na verdiim cevap ksaca u: n
ce olaylar asndan: Yatrm oranlar konusunda sahip
olduumuz en son delil, The Stages of
Economic
Grooth'aki
nermemi
destekleyici yndedir.
Ya,
H . Chennery'nin gelimekte olan ada uluslar zeri
ne yapt almalara sahibiz; gen bir Amerikal dok
tora tezini bu konuda yapt ve dorulayc deliller b u l
du. Take-off'un n artlan ve take-off hakknda istatistiki delillere sahip olduumuzda, bazan yatrma ait de
lil elde etmek zor oluyor. Bu yn alyorsunuz. Fakat
Prof. Kuzets'e asl cevabm, ellerine parmaksz eldiven
giyerek piyano almakta olduudur.
Bu u demek:
O'nun GSMH, vb. gibi toplamlar yoluyla bymeyi
analiz metodlar ve bu geni sektr-sanayi, tarm ve
hizmetler, kendisinin modern bymenin kalbi olarak
grd eyi, yani yeni teknolojlerin ortaya km el
de etmemizi salamaz. Yeni sektrlerin hzl bymesi
ni ve yeni teknolojilerin massedilme sini size gerekten
gsteren 'nder sektr' analizinin, Prof. Kuznets'in mo
dern byme dedii eyi analiz etmek iin, O'nun b
yk toplamlarna oranla daha kesin bir yol olduuna
inanyorum. Ve O'nm, btn istatistiki almay zet
leyen en son kitabna bakarsanz yaklak olarak 340
sayfadan sonra birden durduunu ve " b u analiz byk >
plde engellendi; nk istatistikler, yeni teknoloji
lerin yaklamakta olan sonuyla birlikte gelen yapsal
deimeleri gstermenizi mmkn klmyor" dediini
grrsnz. Benim, Prof. Kuznets'e her zaman syledi
im budur. O'nun analiz metodu yanlt. Ve bunu en son

SANAY

DEVRM

fsASIL

BALADI

267

kitabnda bizzat kendisi pek gzel belirtiyor. nszm

de sylemekle ok mutlu olduum bir eyi, bir bakma
O'nun daha nceki evliliinin ocuu olduumu da sy
lyorum. Prof. Kuznets, 1930 da Sectoral Trends in Pro
duction and Prices
{ U retim ve Fiyatlarda
Sektrel
Trendler) adl kitabnda, bymenin gerekte
nder
sektrlerin birbirlerini izleyilerinin bir sonucu olduu
nu gsterdii zaman, 'nder sektrler' kavramn geli
tirmem zerinde kkl bir etki yapmt. Ama bir by
me istatistikisi olarak hayatnn sonraki ksmnda, bu
byk toplamlarla alma konusunda stratejik bir ka
rar ald. Bu byk toplamlarn, bymenin nasl oldu
unu size anlatabileceine inanmyorum. nk yeni
teknolojilerin geliini kavrayamazsmz. Ve bu, Prof.
Kuznets'le benim aramdaki gerek farktr. Onu, doru
yol olduuna inandm daha nceki almasnn gele
nei iindeymicesne izledim. te yandan, yalnz top
lamlarla bymee yaklat daha sonraki almasnn,
bize olay anlatmadm dnyorum, Ve bu sizin, take-off'un ne zaman balad hakkndaki sorunuzla ba
lantldr.
Kii bana gelirle iktisad bymenin aamalarn
belirleyemezsiniz; mutlaka sektrel adan neler oldu
una bakmalsnz ve yeni teknolojiler ekonomisinin ge
liini gzlemelisiniz. nemli olan nder sektrlerdir. r
nek olarak Kuveyt'i verebiliriz. Kuveyt'in kii bana d
en mill geliri son derece yksektir; fakat hibir tekno
loji massedilmesi sz konusu deildir. Dier taraftan
son derece dk gelire sahip lkelere, rnein in'e,
Hindistan'a baktmz takdirde bunlarn, kii bana
gelirleri ok dk olduu halde en son tekniklere, en
yeni teknolojilere sahip olduklar, bunlar gelitirdikleri
grlebilir.
O halde btn b u tartmalardan ben hakl ya da
haksz olaym nemli bir nokta ortaya kmaktadr, Bu
noktann ok nemli olduuna kesinlikle kaniim. Bu nok
ta kii bana gelirle bir lkenin yeni teknolojeri masse-

268

W.

W.

ROSTOW

debilmesi arasnda kesin bir ayrm yapmak gerektiidir.

Bunlar i k i ayr konudur.
Son soru sistemler konusundayd. The Stages of Eco
nomic Growth'ta, sistemlerin geni lde bymeyle i l
gisi olmadn sylediim ileri srld. Orada aama
larn srasnn hem komnist hem de komnist olmayan
lkelerde grlebileceini syledim. Fakat eer in ve
Rusya gibi komnist lkelerin tarmla ilgili zel zorluk
lar varsa, bunun, tevik edici unsurlarn yokluundan ile
ri geldiine de iaret ettim. Devlet tarafndan belirlenen
yatrm modelinin ar sanayie daha ok, konuta ve yo
altc mallarna daha az yatrma yol atna iaret et
tim. Bununla beraber, aamalarn bu farklarla komnist
olmayan lkelerde olduu kadar komnist lkelerde de
yaand grlebilirdi ve bu noktay imdi de tekrar
ileri srerim,
Prof. Y . L K E N : Sayn profesrn konumasn istifade le din
ledik. imdi problem, bir yerde, niye ngiltere',de Fran
sa'dan nce olarak sanayileme devrimi, sanayileme or
taya kmt?
Aslnda teknik, teknik bulular, bizatihi nemli de
ildir. Teknik bulularn uygulama alanna gemesidir,
nemli olan. te bu adan baktmz takdirde teknik
bulularn uygulama alanna geme sreleri gittike k
salmaktadr. Watt'm, James W a t t ' m makinesiyle buhar
makinesi arasnda 100 ylk bir sre vardr. Uygulama ala
nna konmas asndan, Fkal Curie'nn, Curie'ierin hat
t radyoaktivite konusundaki bulularyla bunlarn uygu
lanmas arasndaki sre 40 yla inmiti. nemli olan de
mek k i bulularn bizatihi kendisi deil uygulama alanna
geebilmesi, ticar ve iktisad olarak kuJlamlabilmesidir.
imdi dinlediklerimden yanl anlamadysam eitli se
bepler yannda ticar geliimin etkisi bir para sanyorum
ki kmsenmektedir. Ticar geliim, aslnda sanayile
me - sanayi devrimi zerinde byk etkisi olmu tek et
ken deildir; ama etkisi olduka byktr. Tabiatyla sa-

SANAY

DEVR-M

h'ASIL

BALAD

269

nayi devrimini sadece ticar geliime balamak ok dav

bir gr olabilir.
kinci durum u. nl sveli iktisat Akerman'm
tahlillerinden rendiimiz fikir hareketleri, itici g ola
rak fikir hareketlerinde dinin rol, bahsettiler, izah elti
ler, kabul ediyorum, dinin rol byktr. nk, buna
ait zaten eitli almalar da var. VVeber'iri almalar
da var: almann i y i olduu ve din tarafndan makul
grld - bu bir bakma tasarrufu desteklemi ve dolaysiylo .sermaye terakmne yol amtr.
Ayrca fikir hareketleri iinde, ingiltere'de Malthus"n bilhassa nayak olduu fakirlik aleyhindeki kampan
ya. Bu da nemli. nk fakirliin kabahatini bizzat ki
inin kendisinde bulmakta. O balamdan kii eer fakirse
tembeldir; tembelliinin sonucu fakirdir. Bu da ngilte
re'de, Fransa'dan daha farkl bir ortam yaratlmas so
nucunu dourmutur.
Dier nokta, sayn Prof. pek dokunmadlar sanyo
rum, nfus hareketleri iinde, nfus art hznn, Fransa
ile ngiltere arasnda son derece farkl olmasdr ve Fran
sz sanayilemesinin daha geriden gelmesinin belki bir
ok hareketlerde tek byk sebebi, b u nfus art hzn
daki geleneksel dklktr..
Ve nihayet b u n u Myrdal'de ele gryoruz, Akerman'da da v a r i k i lkede ve dolaysiyle, daha doru
su ngiltere ile Avrupa lkelerinde feodalitenin varl.
Bu feodalitenin varl sanayilemenin, sanayi devriminin
ngiltere'de niin daha nce ortaya ktn belirleyen
sebeplerden bir tanesidir. Hatt bunu kantlamak iin
Myrdal, kendi lkesi, sve'i gsterir. sve daha geriden
balamasna ramen sanayilemesini ok hzl yrtm
tr, nk sve feodaliteyi tanmamtr. Hatt bir ba
kma Amerika iin de bu szler geerlidir, Myrdal iin.
Sanyorum ki sayn Prof .n szlerine zellikle nfus artlarndaki farklar, feodaliteyi ve fikir hareketleri- ola
rak kabul ettiimiz Malthus'un davrann koyarsak, n
giltere'de Fransa'dan daha nce bir sanayi devriminin or
taya kma sebeplerini daha i y i anlam oluruz.

W.

270

W.

R0STOW

: Hayranlk uyandracak bir dizi noktay iaret et

tiniz. zin verirseniz herbirine cevap vermee alaym.

W- W . R O S T O W

Bu tebliin sonunda aadaki ada noktay belirt

mitim. Bu sizin iaret ettiiniz ilk noktayla bir para i l
gili, nemli olan icadlar deil pratik uygulama dediniz.
lk balang konusunda izdiim resimden, gelimekte
olan ada uluslar iin kardm ders sizinkine ok
benziyor. nk ilk take - off'tan sonra i farklyd. n
gilizleri her zaman taklit edebilirsiniz ve bir yazarn be
lirttii gibi gerekte 19. yy.m ortalarndaki Fransz sa
nayi, devriminin temeli Fransz bilimi deil, teknoloji
leri getiren gezgin ingiliz ve Iskoyahlard.. ada dn
yada, gelimekte olan uluslar iin kullanabilecekleri ge
ni bir uluslararas teknoloji havuzu vardr. Kritik olan
nucidleri, mteebbisleri salamaktr. rnein kii ba
na gelirin Singapur ve Hong Kog'da 1000 dolarn s
tnde ve Endonezya'da 100 dolar olmasn salayan ey
bu lkelerdeki mteebbislerin kalitesidir. Bu bakmdan
uluslararas icad ve bilim havuzunda neye sahip olursa
nz olunuz kritik olan kamuya ait ve zel mteebbis
lerdir.
Ticaret devriminin roln kmseme konusuna ge
lince : Burada yalnz bir noktay belirtmek istiyorum. Ve
bilmiyorum bundan nasl kalr. Fakat dorudur. Tarihte,
birok ticaret devrimleri vard. in hanedanlarnn hep
sinin ykseliinde byk bir ticar genileme olurdu.
Ama otomatik sanayi devrimi yoktu. O halde, bir bilim
adam olarak ticar devrime ok fazla atfta bulunurken
ok dikkatli olmam gerekir. nk tarih ticaret devrimle
riyle doludur ama sanayi devrimi yalnz 18. yy. m sonun
da gelmitir. Ve Adan Smith'in pazar
genilemesinin
ihtisaslamaya ve ima yoluyla teknolojiye y o l at ek
lindeki nl iddiasnn yanl olduuna inanyorum. n
k bir tarihi olarak sanayi devrimi dourmam bir ok
geni pazar rnei bulurum. Burada daha fazla bir ey
vard ve bunun, btn karmak kurallaryla bilimdeki
devrim olduuna inanyorum.

"SANAY

DEVRM

KASIL

BALADI

271

Bay Akerman'Ia i l g i l i olarak unlar

syleyeyim.
Akerman biraz, sanayilemeyi izah etmek iin Protestanizmde bireyler bulmaya alm olan Weber'in ve
TawneyMn gelenei iinde, Tebliimde imdi size oku
yacam,' 17. yy. i n sonlarndan kalma mkemmel bir pa
saja atf var. Bunu yazan centilmen Weber'den ve Tawney'den nce yaamtr; ama hemen hemen hakl ol
duu fikrindeyim. B u 17. yy. m sonunda yazm olan
W i l l i a m Petty'dir. Pasaj "Herhangi Bir lkenin Ticareti
Esas olarak Heterodoks (Ortodoks Olmayan - ,n.) Bir
Parti Tarafndan Ynetilir" baln tamaktadr. Yani
ounluun fikriyle ayn fikirde olmayan grup tarafndan.
Bu pasajda Petty unlar sylemekteydi: "Her devlet ve
hkmette ticaretin en enerjik ve gl ekilde, bunlarn
yerlemi ve yaygn inanlara kar olan ya da bu inanlar
dan farkl dnen paras tarafndan srdrld gz
lenmelidir. Ve byle kar fikirler yaygn ekilde yerle
mi olanlardan farkldr. Yani Muhammed dinine izin ve
rilmi olan Hindistan'da en dikkate deer tccarlar,
baniari] ard; Trk imparatorluunda yahudler ve hris
tiyanlar, Venedik'te, Napoli'de, Livorno'da, Cenova'da,
Lizbon'da yahudiler ve katolik olmayan yabanc tacirlerdi.
Hatt Fransa'nn kendisinde, tccarlarn oransal olarak en
fazlas Huguenot'lard. Roma dinine izin verilmemi olan
rlanda'da ise, ticaretin byk bir ksmna katoliklerin
sahip olduu inkr edilemezdi. Bundan kan ticaretin
kendi iinde yalnz herhangi bir din trne zg olma
d; fakat daha ok, nce de sylendii gibi, btnn
heterodoks ksmna ait olduudur, Her yerde ortaya
kan bu gerek ,ayn zamanda ngiltere'deki en byk
zel ticaret ehirlerinm tmnde de grlr',
Bylece Petty, bir iktisat tarihisinin mutlaka bilme
si gereken u noktay kavramt : Onlar yenilik getiren
kimseler yapan b u halklar ya da protestanlar deildi. Ja
ponya'ya giderseniz, yenilik getirenler sTmtira /''lard. Samuraylar, feodal asiller olamazd. Bunlar 17. yy. dan i t i
baren 18. ve 19. yy. da malikaneleri ("esttes") yneten
eski savalard. (Toplumsal p i r a m i f t e ) tepeye kamaz,

272

W.

W.

R05TOW

3ard; fakat bir eitim grebilir, biraz para kazanab'lirlerdi. Ama bilimde ve teknolojide byk yenilikiler ol
dular ve modern ynetimi ele geirenleri her zaman gele
neksel toplumun en stne kamayan ama tamamen de.
bask altna alnmam olan baz gruplardr, VVilliam
Petty bunu anlamtr. Bundan dolay, b u iin protestan
dininde yattn syleyen ddialara gerekten inanma
maktaym. Bu, elimizdeki probleme btn dnya asn
dan bakan birinin vard sonutur;, hatal olabilirim, Fa
kat Bay Akenan'n, dnya apnda bir delille hakl
karldn dnmediim daha ok eski bir gelenee
yneldiini sanyorum.
imdi Malthus rneinizi ele alalm, Malthus'un n
fus hakknda yazd ve fakire yardm etmenin nfus ba
snc sebebiyle yararsz olduu gereinden sz ellii
dorudur. Fakat, szn ettii ulus ou kere kendisiy
le ayn fikirde deildi. ngiltere, fakirlere Speenhamland
yardm sistemini 1796'd a, tam Malthus ("An Essay on
the Priciple of PopulaiioV' yani Nfus Prensibi ze
rine Bir Deneme'yi - ,n.) yazarken kurdu. Bundan do!ay ngiliz toplumu ve siyaseti Malthus'un nfus zerin
deki Denemesinden ok daha merhametliydi, ya da r
nein daha ok Elizabeth'i ve pederahice bir gelenek
iindeydi. 18. yy. daki nfus art konusunda, ngilizle.rdeki artn, yava olan Fransz artndan daha byk
olduu dorudur. Fakat Fransa'nn ehirleri ve ticareti
byyord. Fransz ticaretinin 1780'e kadar geni emesi
en azndan ngilizlerinki kadar hzlyd, 18. yzyln yal
nz son 20 3'ihnda ngilizler ileri getiler. Nfus artn
daki eksiklik Fransa'da benzer bir icad hzna yol amaz
ken ngiltere'de nfus artnn nasl tamamen icad ak
m dourduunu anlayamyorum.
18. yy. daki ngiliz
nfus artnn ok karmak bir olay olduunu dn
yorum. Burada ayrntlara girmek istemiyorum; ama A v
rupa'nn dier ksmlarna ve oralardaki sanayi devrimi
ne gre bunun, anormal bir yoldan tevik edildiini d
nmyorum. B ak bir yargdr. Bu konuda herhangi
bir kar - iddiaya da ilgi duyarm.
T

SANAY

DEVRM

f,'ASIL

BALADI

273

Son olarak, Myrdal ve feodalizm. Bu da, Avrupa'ya

ait olduka dar bir dnce. inliler feodalizm'den, yak
lak olarak . S. 9. yy. da kurtuldular. Feodalizmden kur
tulmak bir sanayi devrimini garantilemez. 18. yy. da n
gilizler, Franszlar, birok yerde feodalizmden kurtulmu
lard. Fransa'da bu konuda nem kazanan feodalizm de
ildi; vergi sistemiydi vie daha birok baka eylerdi. Ve
biliyorsunuz, Holanda'da feodal bir yap yoktu; ama bu
lke bir sanayi devrimi gelitirmedi. sve gelimesinin
hzl oluunun feodalizmden kurtulmu olmasyla bir
ilgisi bulunduunu sanrm. Fakat biliyorsunuz Japonlar
modernlemelerine, tamamiyle feodal bir yapyla bala
dlar ve 1870 lerin sonuna doru 4 - 5 yl iinde toprak
reformuyla b u yapy sildiler ve 4 veya 5 ylda sanayile
me yolunu atlar. Yine, Akerman'da olduu gibi Myrdal'm delillerinin de Avrupa'dan esinlenmi olduklarn ve
dnyadaki bir ok farkl rnekleri dikkate almadn sa
nrm. Bence b u farkl rnekler Myrdal'm feodal soruna
verdii arl hakl klmaz.
Bir soru da ben sormak istiyorum. Zannedi
yorum kesif tartmalara y o l aan ey daha ok iktisat
tarihinin metodundan douyor. yle k i , elimizde tutar
l zaman serileri yok ve deney yapacak durumda deiliz.
yle olunca neyin sebep, neyin sonu olduunu sylemek
hayli zor oluyor. Mesel, endstrilemenin sebebi olarak
srekli yenilik akmnn douu gsteriliyor. Acaba s
rekli yenilik a k m n n sebebi endstrileme olamaz m?
nk endstrilemeyi gerekletiren kimseye mteeb
bis diyorsak bu bir truism olur. Benzer ekilde, mesel
ngiltere'de i l k olarak endstrinin balamasna sebep ola
rak din inanlardaki msamaha gsterildi. Acaba endst
rilemeye y o l aan ey din inanlar dnda bir ey ola
maz m? Veyahut gerek din inanlardaki deimeye ge
rek endstrilemeye yol aan sebep ayn sebep olamaz
m? Tabiatiyla b u n l a r , s y l e n e n l e r i tenkit kabilinden sy
lemiyorum; fakat zannediyorum k i , iktisat tarihi metodun
da daima b u m e s e l e l e r varolacaktr.

Frof. N. K A R A C A N :

I.

F.

MECMUASI

18

274

W.

W.

ROSTOVV

W . W . R O S T O W : B u sanayi devriminin neden ortaya kt konu

sunda karmak bir yan var. Burada sizinle ayn fikirde
yim. Gerekte bir bilmeceyle uralyor, Problem zerin
de dnerek geirdiim bu ok i l g i ekici yl iinde oku
duum birok ey arasnda Cambridge' ten Prof. Butterfield'in bilimde devrim konusundaki kitab da vard. Prof.
Butterfield, bir uyarda bulunuyor. Bilimsel, tarmsal, t i
car, sna devrimlerin oluturduu b u byk bohay
iaret eden profesr, bohay amak iin uramaya kar
bizi uyaryor. Ben, bunun sebebini anlayabilirim. A y
n zamanda insanlarn benim makalem zerinde niin tar
tacaklarn, tartmalar gerektiini da anlayabilirim.
Ama bu bohay aabileceim en i y i ekilde amaya a
lma ihtiyacn duyuumun sebebi, rencilerime ret
tiim, muhtemelen sizin de kendi rencilerinize okut
tuunuz belli genellemelerin, yakndan bakldnda ge
erli olmamasdr. rnein, 1780'e kadar ticaret devrimi
nin, geni ekilde uygulanan byk ve yeni hibir icat
dourmad aktr. Adam Smitl'in 1776 da yazarken,
1780 Ierde ve 1790 larda ortaya kacak olan teknolojik
patlamadan hi haberi olmad dorudur. cadlarn yeni
bilimsel rnermelerle balants olmad da dorudur.
Bunlar Avrupa'da sregiden baz yeni pragmatik sre
lerin rnyd. 1780 lere kadar Urallardaki, Salezyadaki,
Fransa'daki, Katolonya ve ngiltere'deki teknolojinin he
men hemen ayn durumda olduu gerektir. Yeni icadIarm. ok byk bir ksmnn ortaya kt o son 20 ylda
ngiltere ileri gemitir. B u sre hakkndaki grlerim,
On Emir gibi, mermer bir dadan baklarak eletir ilemez.
abam u nl soruyu cevaplandrmaa ynelmitir : Or
tadan kaybolmayacak belli, gerek ve cidd bir izahn
mutlaka dikkate almas gereken olaylarn nda boh
ay nasl aarm? Yapmaa altm ey, getirebilece
im en i y i izah getirmek ve dnyadaki meslekdalarm,
zihinlerini ap b u probleme, son yllarda dayandklarn
dan daha geni bir temele dayanarak bakmaa zorlamak
tr. Oysa son yllardaki aratrmalar ngiltere ya da Fran
sa gibi tek tek lkeler zerinde yaplmaktadr.

SANAY

DEVRM

NASL

BALAD

275

D o . D r . A . L K N : Sayn profesrn kitabndan benim anladm

kadar Trkiye asndan take - off'un 1930 larda balad
bir de 1950 den sonra olduu sylenmekte. Oysa kanm
ca Trkiye in take - off'un 1950 den ok sonra olabil
diini syleyebiliriz, nk take - off'ta benim anladm
kadaryla sadece bir teknik gelime yahut sanayileme
balangc deil ayrca yapnn, sosyo - ekonomik yapnn
buna hazr olmas ve gelimesi de var. Ve 1950 den son
raki geliimle sosyal yapda take - off'u hazrlayacak or
tam ortaya kmtr. Bu bakmdan Trkiye'de take - off'
un bu yllarda olduu, sanayileme srecinin kendi ba
na gelime devresine yeni girdii kansndayz. Burada
nemli bir zorluk, zellikle b u asrn sanayi devrimini ya-,
pan gen lkeleri iin, modern teknolojiyi, bugnk mo
dern teknolojiyi kullanmalar. Oysa yapsal faktr insan
ve sosyo - ekonomik faktrlerin geleneksel kald, bu ba
kmdan arada byk bir dengesizlik olduu ve ileri tek
nolojinin b u geri kalm yapy kendi seviyesine kart
makta byk zorluk ektiini, oysa Bat Avrupa'nn 19.
asr sanayi Devriminde byle uyumazln olmad,
nk teknik icadlarm geliiminin yapy beraber srk
lediini, bylece b i r dengesizliin olmad, bylece Ba
t Avrupa'nn sanayilemesinde bugnn gen sanayile
rinin karlatklar b u dengesizlik probleminin ortaya k
madn syleyebiliriz. zellikle kalknmada teknolojik
bakmdan olduu kadar insan faktrn de dikkate al
mak icabediyor kansndaym. zellikle srail'in kuruluu,
bize bu f i k r i kantlamakta. nk srail'e yerleenler ge
limi bir lke toplumuydu. Oysa geleneksel toplumlarda
bu imkn yok. Yahut bu avantajl durum yok. Bu bakm
dan zetlersem, bugnk sanayi devrimi iinde olan l
kelerde en nemli hatt tek sorunun, insan fatrn b u
gnn teknoloji seviyesine uydurabilmek olduu kan
sndaym.

W . W . R S T O W : Trk gelime aamalarnn tarihlerinin belirlen

mesi konusunda Trk meslekdalarma atf yapmakla ye
rinebilirim.
Fakat Trk rnei hakknda benimkine ben-

276

W.

W.

ROSTOW

zeyen almalardan edindiim izlenimi size vereceim.

Trkiye'nin take - off'una (kalkma) 1930 l u yllarla ba
laymn sebebi u : Depresyona ve 1930 arm anormal
artlarna ramen, savala genilemeleri tabi olarak du
ran belirli hafif sanayiilerin balangcn izliyorum. 1950
l i yllarn gelimelerine baktm zaman, bunlar anla
mak iin 1930 lara gitmem gerektiini, gryorum. Yani
unu syleyeceim. Bana gre Trk take - off'u muhte
melen 1960 l yllarn ortalarna kadar sona ermedi. Bu
take - off, kkleri depresyonda ve sonra da savata ol
duu iin bozulmutu. Fakat buna benzer baka rnekler
de biliyorum. Sanrm, baz Ltin Amerika rneklerinde
depresyonun balamas yoaltc mallarnn ithalini ikame
iin sanayilemeleri gerektii zamana rastlad. Sonra sa
van dourduu sapma geldi ve savatan sonra bu lke
ler ilerleme gsterdiler. Ve genel olarak dnyada Trki
ye'ye en ok benzeyen rnekler Meksika, Brezilya, Ko
lombiya gibi baz Ltin Amerikan rnekleridir. Bunlar
teknolojilerin massedilin esinde Trkiye ile hemen hemen
ayn dzeydeler ve kii bana gelir bakmndan da pek
farkl durumda deiller. Eer i k i rnei, Kolombiya ile
Meksika'y alrsanz, bunlar 400 - 500 dolarlk ya da b u
na benzer bir, kii bana gelir dzeyindeler ve biliyor
sunuz, tekstilde ve benzeri yoaltc mallarnda bunun
tesine getiler; imdi Trkiye gibi bu lkeler de, tek
nolojik olgunlua ynelmenin sektrel b i l i m i olan metal
ileme ve mhendislii, elektrik, elektronik ve kimyasal
maddeler teknolojilerini massetmekteler. imdi Trkiye'
y i oturtacam yer bu. Ama tarih przsz deil ve Tr
kiye'nin gelimesi de przsz deildi. Ama benimle ay
n fikirde deilseniz Trkiye konusunda daha ok hem
sizin hakl olduunuzu hem benim hakl olduumu dn
me eilimini tayacam. Ama yapabileceim en i y i ey
budur.
imdi, dengisizliklere gelince. Bildiim gelimi b
tn lkelerde nemli, genellikle blgesel dengesizlikler
vard. nl bir akada belirtildii gibi, bir kokteylde ha
vay datmann yolu nasl " A . , , fakat bu Gney'de fark-

SANAY

DEVRM

h'ASIL

BALADI

277

ldr" demekse, durum Birleik Amerika'nn Gneyinde

farklyd; in'in gneyinde farkl; b u ispanya'nn gne
yindeki ve Fransa'daki farktr. Brezilya'nn kuzeyinde
farkldr. Kalknma her zaman dengesizdir. nk kalkn
ma sek tikel olarak ve genellikle blgesel ekilde gelir.
Amerika'nn gneyinde take - ff'un 1930 l u yllara ka
dar ortaya ktn sanmyorum. Take - off Kanada'da,
Qubecte imdi olmaktadr. Bylece u sonuca varyorum :
Gelimekte olan baz ada lkelerde belli zel denge
sizlikler olmasna ramen ,bir ok gelimekte olan lke
de grdmz zellikle youn nfus art hzlarnn do
urduu dengesizlikler, daha nce tarihte grdklerimiz
den ok farkl deildir.
nsan faktrne gelince. Sizinle ayn fikirdeyim. Dn
ya dolalr ve farkl lkelere baklrsa, en azndan benim
yneldiim sonu, lkelerin yeni teknolojileri massede
bilme hznn insan sermayesinin o andaki gelimesine
ok bal olduudur. Siyah Afrika'da birok lkenin, 1950
l i ve 1960 h yllarda :
1)

fizik alt yap ve

2) halkn zel ve kamu giriimleri iin eitilmesi

zerinde dikkatlerini topladklar ok dorudur. 1960 h
yllarda ve 1970 lerin banda Gney Kore mucizesine ba
karsanz . k i gerekien bir mucizedir . bunun arka
snda dikkate deer bir eitim devriminin olduunu g
rrsnz. Smrge olmaktan kurtulduktan sonra G
ney Kore halk eitime tutkuyla sarld. Yakn gemite,
4 - 5 yl nce orada bir kamu ynetni enstitsnde knutum. 600 kadar olduka gen insan vard. Gzelce
eitilmilerdi; sylediim her kelimeyi dinlediler. phe
ciydiler. Her grevi yklenebilecek gen insanlard ve b u
lke, kii bana gelir bakmndan ok fakir bir lkedir.
Bylece bu konuda yalnzca unu syleyebilirim : uygu
lanmay bekleyen geni bir teknoloji birikiminin bulun
duu bir dnyada, gelime iin en temel unsurun halk
olduuna da inanmaktaym.

W.

278

W.

ROSTOW

Kymetli zamann bize tahsis ederek yapm ol

duu ilgin ve yararl konumalar iin profesre hepi
miz adna teekkr ederim. Ayrca sizlere de teekkr
ederim.

Prof. E . A M :

ev. :Dr. Cengiz

ARIN