Page 1 of 478

Dimitrije Bogdanovi

KNJIGA O
KOSOVU

Page 2 of 478

SRPSKA AKADEMIJA NAUKA I UMETNOSTI

POSEBNA IZDANJA
Knjiga DLXVI
PREDSEDNITVO Knjiga 2

Primljeno na VII skupu Odeljenja jezika i knjievnosti, 25.

decembra 1984, na osnovu prikaza samog autora.
Urednik: akademik ANTONIJE ISAKOVI
BEOGRAD, 1986

U okviru "Projekta Rastko - Biblioteke srpske kulture na

Internetu" na Internetu objavili: Zoran Stefanovi, Nataa
Devetakovi, Milan Stoji i Mihailo Stefanovi, januara
2000.
Dimitrije Bogdanovic: THE KOSOVO QUESTION PAST
AND PRESENT
SERBIAN ACADEMY OF SCIENCES AND ARTS
MONOGRAPHS, Volume DLXVI
Accepted at the 7th session of the Department of Language
and Literature on December 25,1984, upon author's own
communication.

Page 3 of 478
Editor-in-Chief: ANTONIJE ISAKOVI Member of
Academy
BEOGRAD 1986

Sadraj:
Uvod
Srednji vek
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.

Etnike prilike na Balkanu pre doseljavanja Srba

Doseljavanje Srba na Balkan
Srpska drava i Albanci
Etnika situacija Kosova u XIII i XIV veku
Kosovo u kulturi srednjovekovne Srbije
Srbi i Albanci u doba turske invazije
Kosovska bitka u istoriji i svesti srpskog naroda

Tursko doba
I.
II.
III.
IV.

V.

Pustoenja srpskih zemalja i prve seobe u XV i XVI

veku
Organizacija i uloga obnovljene Peke patrijarije
Ratovi, ustanci i seobe Srba u XVII i XVIII veku
irenje Albanaca po jugoslovenskim zemljama u XVII i
XVIII veku
1. Katolika crkva kao svedok i uesnik
2. Islamizacija i albanizacija
3. Vreme i prostor albanske kolonizacije
4. Nain albanske kolonizacije i iseljavanja Srba
5. Uzroci albanskih migracija
Oslobodilaki pokreti Srba u XIX veku

Page 4 of 478

VI.

1. Srpski ustanci i poloaj Srba na Kosovu do prvog

oslobodilakog rata 1876.
2. Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i
1877/78.
Posle Berlinskog kongresa
1. Prizrenska liga 1878-1881.
2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912.
3. Albanski pokreti 1908-1912.

Osloboenje Kosova
I.
II.
III.

Balkanski rat 1912-1913

Prvi svetski rat 1914-1918
Albanci u Kraljevini Jugoslaviji
1. Pravni poloaj albanske nacionalne manjine
2. Agrarna reforma i kolonizacija
3. Albanski terorizam i iredentizam
4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Kosovo i albanska narodnost u novoj Jugoslaviji

I.

II.

Drugi svetski rat 1941-1945. i Albanci u Jugoslaviji

1. Aneksija i Druga prizrenska liga
2. Poloaj srpskog i makedonskog naroda u
anektiranim oblastima
3. Narodnooslobodilaka borba na Kosovu i Metohiji
Komunistika partija Jugoslavije i albansko pitanje
1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914.
2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom
pitanju
3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945.
4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u
svetlu politike KPJ prema KPA 1939-1948.
5. Postanak i razvoj kosovske autonomije

Page 5 of 478
III.

Velikoalbanski nacionalizam u novim uslovima

Pogovor
Skraenice
The Kosovo Question - Past And Present (English
Summary)

Uvod
Istorijski pristup krupnim politikim i nacionalnim
pitanjima naeg vremena pretpostavka je svakoga
odgovornog nastojanja da ce ta pitanja ree pravedno,
temeljno i civilizovano. Razlog je tome jednostavan: politiki
fenomeni imaju svoju istoriju bez obzira na to da li to neko
hoe ili ne eli da zna. Bez upoznavanja prolosti takvih
pitanja, bez razumevanja njihove geneze i uslova pod kojima
su ce formirali neki odnosi, nije moguno razreiti ni glavne
vorove problema. Tako i u sluaju Kosova. Nuno je
razumeti da je ovo sloeno pitanje samo jedan momenat u
spletu jugoslovensko-albanskih odnosa, a posebno odnosa
izmeu srpskog i albanskog naroda, da to pitanje nije od
jue; da ono ima i takve odrednice koje obavezuju na
naroitu opreznost i odgovornost u samom pristupu
njegovom reavanju.
Razume ce, nije i ne mora svako okretanje istoriji biti
"nacionalistiki poziv na istorizam". Takva ce rezerva
prema istorijskom raspravljanju aktuelnih politikih pitanja
pretvara u antiistorijski pragmatizam, kojim ce najee
prikriva loa savest ili ostvaruje namera da ce uutka
protivnik. Prigovor "istorizmu" i nema nikakvog osnova

Page 6 of 478
ako ce istorijski metod primenjuje valjano, ako ce kritikim
putem hoe da doe naprosto do istine, do injenica o jednoj
prolosti koja tek u sukobu politikih interesa postaje
sporna. Pogotovu je neumesno da ce u ime tobonjeg
prevazilaenja sporova izbegava nauno razmatranje i
raspravljanje o neugodnim pa i mranim stranama istorije.
Odnosi izmeu naroda, a tako i odnosi izmeu srpskog i
albanskog naroda, nisu svagda bili dobri, menjali su ce.
Razdoblja prijateljstva i susedske saradnje smenjivala su ce
sa vremenima neprijateljstva, sukoba i istrage. Ne treba
prolost pojednostaviti ni u kom pogledu. Govoriti, na
primer, samo o onome to dva naroda spaja, a ne i o onome
to ih razdvaja, tobo radi izgradnje njihovoga prijateljstva
ili bratstva u ovom trenutku i u budunosti, samo je tetna
manipulacija njihovom istorijom, nedopustiva intervencija u
njihovome stvarnom pamenju, pamenju od kojeg zavisi
nacionalni identitet i sposobnost daljega samostalnog
kretanja naroda kroz iskuenja aktuelne istorije. Umesto
toga, treba ce odvaiti na istorijsku istinu i na suoenje sa
neprijatnostima istorijske stvarnosti.
Uostalom, itavo je pitanje Kosova danas ve samo po sebi
do krajnjih granica istorizovano, te su uzaludne elje, makar
one bile i dobronamerne, da ce prolost zaboravi u ime
budunosti. Bez obzira na trenutna stanja, demografske
odnose ili raspoloenje i opredeljenje naroda, u nae sporove
su ugraeni istorijski argumenti. Albanski nacionalizam ce
poziva na demografsku situaciju, na relativnu veinu
albanske narodnosti u nekim oblastima i njenu teritorijalnu
kompaktnost u Jugoslaviji, pa ce iz ovih okolnosti izvlae
dalekoseni zakljuci i postavljaju iredentistiki zahtevi. No i
pored svega toga, teite je velikoalbanske propagande i
indoktrinacije na formiranju istorijske svesti, u kojoj bi

Page 7 of 478
albanska "prava" bila osvetana dalekom, ak i pradavnom
prolou. Albanci ce ve skoro stotinu godina nacionalno
formiraju sa sveu da su potomci Ilira, a to znai starosedeoci Balkanskog poluostrva, prema tome i kosovske
oblasti, da su ce nalazili na ovom prostoru jo davno pre
doseljenja Slovena, te da su ih Srbi samo privremeno i za
kratko, u trinaestom i etrnaestom veku, potisnuli na
"iskonskoj" albanskoj zemlji, da potom, stihijom dogaaja i
bez nekog ozbiljnijeg diskontinuiteta, bude uspostavljeno
preanje stanje. Isto tako, poriu ce neki stvarni istorijski
dogaaji - kao to su velike seobe srpskog naroda, ili ce
jednim potezom pera brie muna, zaista krajnje surova
istorija tursko-albanskog genocida nad srpskim narodom u
toku poslednjih stotinu do dvesta godina. U prvom planu,
namesto toga, nudi ce zato cela jedna razraena slika o
tobonjem "fizikom unitenju" albanskog naroda u Srbiji,
Crnoj Gori i potom Jugoslaviji, pod vlau "velikosrpskog
hegemonizma". Zaista nije svejedno da li je rat Srbije i Crne
Gore 1912. godine bio oslobodilaki ili zavojevaki; na to ce
nadovezuju veoma stvarni i aktuelni politiki pogledi i
opredeljenja od dalekosenog, pa i sudbonosnog znaaja.
Istorijska znanja su nam, zato, veoma potrebna, a rasprave
o pojedinim spornim pitanjima ne mogu izbei istorijsku
dimenziju. Valja ozbiljno razjasniti injenice. Dve istine ne
postoje, ali dva vienja iste stvarnosti i te kako mogu da
postoje. Biti objektivan i pravedan u toj situaciji ne znai
prihvatati unapred, ignorantski i nekritiki, vienje druge
strane.
Stanje na Kosovu i poloaj naroda na tom podruju
predstavljaju plod jednoga dugotrajnog istorijskog zbivanja,
drukijeg nego to ga prikazuje albanska nacionalistika

Page 8 of 478
propaganda. tavie, i samo suavanje problema na
teritoriju dananjeg Kosova izraz je jednoga pogrenog
vienja stvari. Kosovo je samo jedna, makar i centralna
pojedinost velikoalbanskih pretenzija. Zahtevi iredente
odnose ce na sve teritorije gde ive Albanci, u Grkoj i
Jugoslaviji; na udaru njihove akcije su Epir, Makedonija,
Srbija i Crna Gora, a u Srbiji - ne samo teritorija pokrajine
Kosovo nego i neke druge optine [Preevo, Bujanovac,
Medvea]. S pozivom na problematine istorijske predstave
o rairenosti albanskog naroda u jugoslovenskim zemljama,
pretenzije iredente ce pruaju po celoj Srbiji, do Zapadne i
June Morave. Pitanje ce, dakle, ni u naem razmatranju ne
moe svesti samo na pokrajinu Kosovo, mada je Kosovo u
prvom planu s obzirom na to da su najveu demografsku
koncentraciju i najdublji prodor za poslednja dva veka
Albanci ostvarili upravo u toj oblasti; tu je teite njihovog
pritiska, preko koga bi ce posredno imale ostvariti i druge,
daleko vee i ire, balkanske ambicije ovog nacionalizma.
Najzad, sam naziv "Kosovo" upotrebljen je ovde sasvim
uslovno jer, ako je re o pokrajini, njen dananji naziv je
tursko-albanski, potie od naziva "kosovskog vilajeta"
[Kosova], koji je obuhvatao pred balkanski rat itavu
teritoriju Sandaka sa Gornjim Polimljem, zatim teritoriju
Kosova i Metohije, severne Makedonije do Velesa i istone
Makedonije sa celim slivom Bregalnice. Insistiranje na tom
nazivu, uporedno sa pomeranjem autonomije ka federalnoj
jedinici vieg stupnja [1968], imalo je - za svakog ko ce
razume u istoriju - prizvuk nacionalistikih velikoalbanskih
pretenzija. Time ce htela nametnuti i legalizovati svest o
"albanskom" karakteru ovog dela srpske i jugoslovenske
teritorije, sankcionisati na neki nain koncept Prizrenske
lige, koja je 1878. traila Veliku Albaniju, Albaniju "etiri

Page 9 of 478
vilajeta" - kosovskog, skadarskog, bitoljskog i janjinskog. U
dokumentima KPJ pre i za vreme rata, i u ustavnopravnim
dokumentima nove Jugoslavije, ova ce regija zvala "Kosovo
i Metohija", mada ni taj naziv nije bio sasvim taan jer je
teritorija oblasti obuhvatala i druge krajeve sa posebnim
nazivima: ne samo Kosovo i Metohiju nego i Malo Kosovo
[Lab], i Gornju Moravu sa Izmornikom, i Goru sa Opoljem,
i Novobrdsku Krivu Reku, Sredsku, Sirini, srednji Ibar. Sa
stanovita regionalne geografije, znai, ni taj naziv nije bio
sasvim opravdan. Istorijski, pak, i obiajno, ni jedan ni
drugi naziv nisu ce primenjivali na ovu teritoriju u njenoj
celini. Sa najvie opravdanja ce zato govorilo pre 1912.
godine o "Staroj Srbiji", jer to i jeste jezgro stare srpske
drave i kulture. No mi emo ipak upotrebiti naziv
"Kosovo", ne samo zato to je on ve uao u optu upotrebu
kao oznaka cele oblasti nego jo vie zato to je to naziv
jednog istorijskog i aktuelnog politikog problema, koji je
pod tim imenom poznat i u ostalom svetu. Oko "Kosova" i
na Kosovu gradi ce sloena strategija albanske ekspanzije,
kojom ce ugroava Jugoslavija - ne samo Srbija nego i
Makedonija i Crna Gora: "Kosovo" postaje znak, simbol
albansko-jugoslovenskih odnosa. Treba konano shvatiti da
ce radi o odnosu celoga jednog naroda prema drugim
narodima, a ne samo o jednoj "narodnosti" prema
veinskom narodu nae zemlje.
Istorijski okvir Knjige o Kosovu odreen je potrebom da ce
bar u osnovnim crtama razjasne postanak i razvoj ovog
problema: od praistorije i pitanja etnogeneze do naih dana.
Istorijom ce dobrim delom razjanjava sadanjost; ali ce i
naim vremenom, iz perspektive ovog trenutka, mnoga
zbivanja u prolosti razumevaju bolje, i tek u sadanjosti
dobijaju pravi i zavrni smisao.

Page 10 of 478
SREDNJI VEK
I ETNIKE PRILIKE HA BALKANU PRE
DOSELJAVANJA SRBA
Balkansko poluostrvo je prostor velike etnike nestabilnosti.
Kao raskre nekih glavnih puteva izmeu Istoka i Zapada,
Severa i Juga, izmeu Evrope i Azije, sa svim svojim
geografskim prednostima koje ce nude stoarima i ratarima,
moreplovcima, rudarima i trgovcima, ono je podruje na
kome su ce od praistorijskih vremena kretale i naseljavale
mnoge skupine ljudi raznoga jezika i porekla. Statina slika
Balkana Grka i Rimljana, pa starosedelaca Ilira i Traana i
novijih varvarskih slojeva - Kelta, Gota, Slovena, sve vie
ustupa mesto dinamikoj predstavi o kretanju i pomeranju
mnogih, u krajnjoj liniji anonimnih etnikih grupa. Ta
predstava, ijoj ubedljivosti doprinose sve plodnija
lingvistika i arheoloka istraivanja, otkriva nove sadraje i
podloge u "klasinim" istorijskim etnicima Balkana, kao to
su, na primer, Iliri i Traani. Mnogo vaniji inilac u
rekonstrukciji etnikih prilika na Poluostrvu sve do ranog
srednjeg veka postaje sada kulturni, civilizacijski lik
prostora, njegova tipoloka raznovrsnost i slojevitost. Daleko
je znaajnija istorijska injenica da ce van srazmerno uskih
pojaseva mediteranske civilizacije Grka i Rimljana nalazi
ogroman prostor praistorije, zona civilizacije gvozdenog
doba ali bez pisma. Takozvani "starobalkanski" narodi,
nikada do kraja formirani kao narod u smislu jednoga vieg
kulturnog i politikog integriteta, ulaze u istoriju iz
anonimnosti praistorije samo kroz taj dodir sa grkorimskom civilizacijom - makar i kroz sudar sa njom.
Zato je na pitanje o poreklu i postanku nekih dananjih
naroda na Balkanskom poluostrvu teko odgovarati sa

Page 11 of 478
sigurnou. Pogotovu je teko rekonstruisati etniku kartu
Balkana - ak i u krupnim potezima, a kamoli u
pojedinostima - za vreme doseljavanja Slovena [VI-VII vek].
Da li ce tada nalaze na Balkanu i preci dananjih Albanaca;
da li ce albanski narod moe smatrati starobalkanskim, u
odnosu na Slovene - starosedelakim narodom; da li ce
proces etnogeneze Albanaca zainje tek u razdoblju Seobe,
moda ak uporedo sa nastanjivanjem Srba, ili ranije, - sve
su to pitanja na koja uopte nije jednostavno odgovoriti.
Tekoe nastaju iz dva razloga: istorijski izvori ne pominju
Albance pre XI veka, te je njihov postanak i razvoj do toga
vremena - praistorija; a drugo, jezik Albanaca ima u velikoj
porodici indoevropskih jezika izuzetan poloaj - nema mu
bliskih srodnika. Pitanje etnogeneze Albanaca zato izmie ne
samo istoriografskim nego i lingvistikim metodama.
Svojim optim evropskim i srednjovekovnim narodnim
imenom Albanci [Arbanasi] ce vezuju za ime ilirskog
plemena Albana, koje je u II veku n. e., prema Ptolomeju,
nastanjivalo oblast oko Albanopolisa [potom Albanum,
Arbanum] u dananjoj srednjoj Albaniji [grad Kroja].
Postoji nesumnjiv kontinuitet albanskog etnikog imena na
nekadanjem ilirskom, a dananjem albanskom tlu, pa ce iz
toga prirodno izveo zakljuak da postoji i etniki kontinuitet
izmeu ilirskih i dananjih Albanaca. Otuda uverenje da su
Albanci potomci starih Ilira, te da su "oduvek" nastanjivali
krajeve svoga dananjeg etnikog prostora, jer je ovaj,
uproeno reeno, podudaran sa nekadanjim ilirskim
etnikim prostorom. "Ilirsku" teoriju formulisao je najpre
J. Tunman, nemaki istoriar, 1774. godine, da bi je kroz
itav XIX vek dalje razvijala evropska lingvistika,
ukljuujui i takva imena kao to su F. Mikloi, G. Majer i
P. Kremer, za koje je albanski jezik samo nova faza u

Page 12 of 478
razvoju starog ilirskog jezika. No, upravo je lingvistika
argumentacija ilirske teorije otkrila jo krajem prolog veka
njene ozbiljne nedostatke: za pouzdanije istraivanje i
zakljuivanje o genetikoj vezi albanskog jezika sa
pretpostavljenim ilirskim pretkom bilo bi potrebno znati
ilirski jezik, a o njemu ima vrlo malo grae i znanja, samo iz
posrednih izvora [u grkih autora i u onomastikom
materijalu]. Davno je primeeno da ilirske rei, tako
identifikovane u sadanjem albanskom jeziku, mogu biti
samo relikti jednoga ranijeg ilirskog sloja [kao keltski
elementi u francuskom jeziku]; a i kada ce uzmu kao dokaz
veze sa ilirskim jezikom, ne sme ce smetnuti s uma da ima
"bar toliko, ako ne i vie" leksikih elemenata koji su po
svedoanstvu antikih pisaca nesumnjivo traki.[1] Ve je ta
okolnost navela neke lingviste da pomiljaju na trako
umesto na ilirsko poreklo Albanaca. K. Pauli, X. Hirt, pa N.
Jokl, a u nas X. Bari, uz vee ili manje razlike u postavci
teze i u argumentaciji, naputaju ilirsku teoriju i
pretpostavljaju da je albanski jezik trakog ili bar trakoilirskog porekla, a da je albanski narod potomak
starobalkanskih Traana, koji su nastanjivali delove
Balkanskog poluostrva istono od linije Morava-NiavaStruma. Samim tim, naravno, ako bi ce ova nova teorija
pokazala tanom, javlja ce i pitanje - kako su ce, zato i kada
traki preci dananjih Albanaca preselili sa istonog u
zapadne prostore Balkanskog poluostrva, sa Balkanskog
gorja [antikog Hemusa] u antiku "Albaniju", gde ih oko
Draa primeuju vizantijski izvori u XI veku.
Ne ulazei ovde u podrobnu lingvistiku argumentaciju
trake teorije i njenu polemiku sa ilirskom tezom, valja
istai da je kljuni razlog za odbacivanje ilirske teorije bila

Page 13 of 478
okolnost to je albanski jezik iz grupe satem, dok je ilirski
jezik, po svemu sudei, pripadao grupi sentum.
Nasuprot tome, traki jezik je satemski kao i albanski.
Prema tome, albanski kao satemski jezik nije mogao potei
od ilirskog kao centumskog, ve samo od trakog kao isto
tako satemskog jezika. Za to bi, navodno, govorile i neke
druge osobine albanskog jezika, u fonetici, morfologiji,
deklinaciji itd.[2] Time ce dolo do zakljuka da je albanski
jezik u stvari "jedan traki dijalekat", a da je njegov
"trako-ilirski" karakter rezultat kasnije trako-ilirske
simbioze. Na pitanje: kada je dolo do te simbioze, u kojoj
traki Albanci predstavljaju mlai ili gornji sloj, odgovaralo
ce na razne naine, ali je najbolje argumentovano miljenje
po kome je doseljavanje Albanaca u njihovu istorijsku
postojbinu "srazmerno kasno", jer ce "jedino tako moe
objasniti to u njihovom jeziku nema traga indigenoj
pomorskoj terminologiji i to toponomi u istorijskoj
arbanaskoj jezikoj oblasti nemaju arbanaski fonetski lik, tj.
to oni nisu pretrpeli izvesne glasovne promene, koje bi ce
neminovno izvrile da su ce Arbanasi od vajkada nahodili na
svojoj dananjoj teritoriji".[3] Imajui u vidu neke antike
toponime koji "pod slovenskom koprenom odaju arbanaski
fonetski lik", kao to su Ni [od Naisus], kupi [od Skupi,
danas Skoplje], tip [od Astibos], pa i Ohrid [od Lihnis,
Lihnidos], gde ce svuda kao posrednik prema slovenskom
obliku javlja albanski jezik, pretpostavlja ce da je ranija
balkanska postojbina trako-ilirskih predaka potonjih
Albanaca Dardanija i Peonija. Dardanija je oblast izmeu
June i Zapadne Morave, Ibra i Kosova polja; tu oblast je
nastanjivalo, koliko ce zna iz istorijskih izvora, ilirskotrako pleme Dardanaca, a Peonija je oblast dananje
uglavnom istone Makedonije, naseljena u istorijsko doba

Page 14 of 478
takoe Ilirima. To bi znailo da su ce preci Albanaca ranije,
ili bar jedno vreme, nalazili u centralnoj zoni Balkanskog
poluostrva, i da su ce odatle u izvesnim istorijskim
okolnostima pomerili na zapad ka teritoriji dananje
Albanije. Time jo nije reeno da su stari Dardanci ili Peonci
preci Albanaca, ve da su preci Albanaca preli preko
oblasti Dardanaca i Peonaca u etapnom pomeranju ka
zapadu. Do toga pomeranja trakih masa na ilirsko tle dolo
je u srazmerno pozno doba od drugog do treeg veka n. e.,
za vreme rimske vladavine, kada su Traani, silazei sa
Hemusa i Rodopa, prekrili raniji ilirski sloj. To bi, ujedno,
bila prva etapa balkanske migracije Praalbanaca. Druga
etapa je doseljavanje u dinarsko-pindske planine i jadransko
primorje, a ovo ce odigralo, kako ce pretpostavlja, pod kraj
latinske epohe, uzastopce i u talasima, najdalje do VI veka n.
e.[4] Dakle, najpre sa Hemusa i Rodopa u Dardaniju i
Peoniju, a potom iz Dardanije i Peonije u Albaniju, i to ne u
jedan mah, u jednom naletu, ve postepeno, sa dugim
zadravanjem u dardansko- peonskim predelima, kao
etapnoj zoni ove migracije.
Lingvistikim metodom, ipak, ne moe ce sasvim pouzdano
rekonstruisati poreklo i put formiranja albanskog naroda.
Nijedan od ovih argumenata, koji nisu za potcenjivanje,
nema snagu dokaza.[5] Postoje nasuprot navedenim
shvatanjima, uz sve ostalo, razlozi da ce osporavaju i takvi
kapitalni argumenti trake teorije kao onaj o centumskoj
prirodi ilirskog nasuprot satemskoj prirodi albanskog
jezika. A ima i drugih lingvistikih teorija. Od onih bliih
ilirskoj valja pomenuti tezu da su preci Albanaca
starobalkanski Pelasti, nastanjeni oko Skardusa [arplanine], kao najstarije indoevropsko ili ak
predindoevropsko stanovnitvo Balkana, doseljeno na

Page 15 of 478
Balkan jo pre Grka. Albanski preci su, po ovoj teoriji,
"stariji i od homerskog renika i od ahajskih odnosno
protoahajskih plemena".[6]
Zbog svega toga neophodno je primeniti i arheoloki metod,
koji bi, uz neka ve ranije poznata fakta iz istoriografije,
mogao da potvrdi ili obezvredi pretpostavke do kojih ce
dolazi prouavanjem jezika. Tvrdi ce, ponekad, da i
arheoloka istraivanja upuuju na ilirsko poreklo
Albanaca, ali ce to ne moe smatrati tanim. Pre svega,
etnika karta praistorijskog, a onda i predrimskog Balkana
uopte, nije tako jednostavna i statina kako bi ce moglo
zakljuiti po nekim kolskim predstavama o Ilirima i
Traanima, a potom i Grcima kao starosedeocima
Balkanskog poluostrva. Arheologija, uz pomo antike
istoriografije, omoguava da ce doe do neobino vanog
saznanja o velikim etnikim pomeranjima i promenama
kroz sva praistorijska razdoblja, kao i u sam osvit istorije
srednjebalkanskog prostora. Nema starosedelaca u pravom
smislu rei: taj pojam ce, arheolokim metodom, nuno
relativizuje i svako "staro"stanovnitvo pokazuje ce mlaim
od prethodnog, svaki narod ili pleme, svaka etnika grupa kako ce pravilnije kae u arheologiji - javlja ce na
etnografskoj balkanskoj pozornici tek svojim doseljavanjem
i potiskivanjem prethodnih grupa.
Za etniku situaciju Balkana povodom pitanja koje nas
interesuje vaan je poetak sedmog veka pre n. e., kada ce
zaustavlja prodor nomada i ratnika sa podruja dananje
Bosne i Hercegovine na goliji i u gornjem toku Rake, da bi
ce ta granica, posle usporenog pomeranja ovih grupacija na
istok ustalila krajem VII veka na liniji Moravica-Maljen, na
severu, a junije na liniji Beli Drim-Deanska Bistrica u

Page 16 of 478
Metohiji, poetkom VI veka pre n. e.[7] Na severnom sektoru
ove dugake granice radilo ce o ratnicima tzv. glasinake
grupe [sa Romanije i Devetaka], dok su na junom,
metohijskom sektoru, arheoloki identifikovani isto tako
dobro naoruani ratnici na suvatima i panjacima izmeu
severnih padina Patrika, desne obale Belog Drima i
Deanske Bistrice; njihov dolazak i vekovno zadravanje u
ovom, jugozapadnom delu Metohije najpotpunije su
dokumentovani arheolokim nalazima sa velike nekropole u
selu Romaji [Metohija]. Istovetan materijal, ali i pogrebni
rituali posvedoeni su i na veem broju nekropola na
podruju severne Albanije, posebno oko Kukesa, pa to
navodi na zakljuak da su ratnici sahranjeni u Romaji
prispeli u Metohiju sa jugozapada, i to dolinom Belog
Drima. Ova grupacija ce ni kasnije nije odvajala od doline
Belog Drima, niti je zaposela ostale delove Metohije.
Domoroci, stabilizovane zajednice grupe Donja Brnjica
[Kosovo], verovatno su bez otpora ustupili tuincima
neplodno zemljite i krevite povri izmeu Belog Drima,
Deanske Bistrice i Patrika, ali su ilavo branili svoje
plodne njive u Prizrenskom polju, severnoj Metohiji i na
Kosovu. Prva grupacija [glasinaka] verovatno je ilirsko
pleme Autarijata, a druga, u Metohiji, ogranak "Ilira u
uem smislu rei" [Illyrii proprie dictu]. Istono i
severoistono od Ilira - znai ve istono od Belog Drima pa
sve do Pinje i June Morave na istoku, a Zapadne Morave
na severu, protezale su ce oblasti Dardanaca, za koje ce c
pravom napominje da su bili ilirsko pleme sa trakim
nanosom.[8] Juno od Dardanaca delili su teritoriju
Makedonije: Dasareti oko Ohridskog jezera i Penesti u
zapadnoj Makedoniji sa Peoncima [Pajoncima] na istoku od
Vardara sve do Rodopa, gde ce protezala zapadna granica
trakih plemena. Izmeu Traana i Dardanaca nalazio ce

Page 17 of 478
jedan pojas Tribala, ija su glavna stanita bila severno od
dardanske teritorije, a juno od Save i Dunava. Njih u IV
veku poinju potiskivati i preplavljivati Kelti, iji dolazak na
Balkan u tom stoleu izaziva nova vea etnika pomeranja i
promene na poluostrvu. Sukobi Kelta sa antikom
makedonskom dravom razvijali su ce na moravskovardarskom pravcu, to znai preko dardanske zemlje;
potom su i sami Dardanci bili na udaru ekspanzije
makedonskih vladara i najzad Rimljana, ije su vojne
operacije - osvajaki pohodi - usmerene s juga na sever ka
Singidunumu i Viminaciju krajem I veka pre n. e. i
poetkom same nae ere, tako da su usled toga razne etnike
grupe sa dardanske teritorije sigurno bile odbacivane na
zapad. Ako je traka teorija tana u onom vidu u kome je
izlae Henrik Bari, to bi mogao biti istorijski razlog za
sputanje Traana sa Hemusa i Rodopa upravo na teritoriju
izmetenih tribalskih i dardanskih plemena. Oslabeli u
stalnim sukobima sa makedonskim i rimskim osvajaima,
Dardanci su ce mogli lake podati tome novom, mada jo
uvek starobalkanskom uticaju sa istoka, pogotovu ako ce taj
etniki nanos shvati kao stoarsko-nomadski elemenat koji
ce zadrava vie na planinama nego u ravnici, gde prolaze
vojske i ratari s toliko nezahvalnog truda obrauju zemlju.
Primeeno je, upravo u arheologiji, da kultura Dardanaca i
Skordiska nije unitena sa rimskim osvajanjem: uporedo sa
stabilizacijom rimske civilizacije du granice i magistralnih
puteva tokom prva dva veka nae ere, domorodake
zajednice po zabitim varoicama i selima i dalje uvaju
predake obiaje i uporno neguju tradicionalnu kulturu; te
razlike nestaju tek u toku III veka, kada poinje opsenija
romanizacija starobalkanskih plemena.[9]

Page 18 of 478
Posledica ovog poslednjeg procesa ogledala ce u velikim
romanskim, tanije latinsko-grkim infiltratima na teritoriji
Balkana, posebno u primorskim oblastima i starim ili
novoosnovanim gradovima. Podruje Albanije na toj etapi,
pri kraju rimskog perioda, bez obzira na to da li je albanski
narod bio na toj teritoriji autohton ili ce doselio na nju sa
istoka, u civilizacijskom pogledu nije albansko, pa ni ilirsko,
ve romansko: ono je odreeno kulturom gradova u
jadranskom primorju i prometom du glavnih rimskih
komunikacija, od kojih dve izuzetno znaajne vezuju
jadransko primorje sa sredinjim oblastima Poluostrva:
jedna iz Skadra preko Prizrena prema Niu odnosno
Skoplju, i druga - od Draa preko Ohrida na Solun [Via
Egnatia]. Istorijski izvori iz tog vremena uopte ne govore o
Albancima: niti o njihovim naseobinama u albanskim
planinama, niti o eventualnom njihovom doseljavanju sa
dardansko-peonskog podruja, a razlog je za to svakako u
nomadsko-stoarskom karakteru Praalbanaca, u "politikoj
i vojnoj beznaajnosti doseljavanja stoara, koji u novoj
postojbini zacelo dugo izbegavaju kontakt sa zateenim
graanskim i zemljoradnikim svetom, drei ce leti planina
i sputajui ce zimi na obronke udaljenije od saobraajne
mree".[10] Preci Albanaca, to je jedino pouzdano, nisu
predstavljali ni snanu etniku grupu ili pleme, niti kakav
plemenski savez koji bi ce nametnuo kao aktivan istorijski
inilac, jo manje dravu ili narod s kojim bi ce rimska ili
vizantijska vlast morala sukobljavati ili usklaivati.
Albanski etnikum je bio odreen, bez sumnje, svojim
poreklom i jezikom, i svojim balkanskim putevima, ali pre
svega nainom proizvodnje, organizacijom drutva i
srazmerno malom masom: stoarske zajednice hermetikog
tipa, pokretljive i veoma patrijarhalne, dugo su izmicale

Page 19 of 478
velikoj aferi istorije. Po suvatnim visoravnima, ograene
praumom i bujnim rekama, te su zajednice ekale svoj
istorijski trenutak.
Nema, dakle, naunog osnova za apodiktina tvrenja kada
je re o ukupnom problemu porekla albanskog naroda. Ve
kratak pogled na ovo pitanje pokazuje da ce bar dve
znaajne teorije dre na nizu ozbiljnih naunih argumenata,
a ima i drugih, manje rairenih i ne toliko znaajnih, ali opet
nauno zasnovanih teza. Nama ce ini da bi jedna traka
teorija sa veim naglaskom na dardanskoj etapi migracije
mogla bolje objasniti etnogenezu Albanaca, pri emu valja
imati u vidu socioloke inioce, a isto tako i kasnija zbivanja
- kao to su migracije, pohodi ili kolonizacija drugih naroda
u toku Seobe, zakljuno sa naseljavanjem Srba na
srednjobalkanskom prostoru i u jadranskom primorju.
Meutim, nema dovoljno opravdanja za prenaglaavanje
"trakog" porekla Albanaca, kao ni za insistiranje na
"ilirskoj" tezi. U krajnjoj liniji, ne moe ni biti toliko vano
da li su Albanci potomci Ilira ili Traana ili nekog treeg
praistorijskog ili istorijskog naroda. Za istoriju Balkana
dovoljna je injenica da su Albanci na svom uem etnikom
prostoru najkasnije u XI, a moda i ranije, jo u VII veku, u
vreme dodira sa jugoslovenskim narodima prilikom
njihovog razmetanja po vizantijskom poluostrvu i potom
formiranja prvih jugoslovenskih drava.
Svako prenaglaavanje pitanja etnogeneze odvodi nas sa
podruja nauke i ima druge, politike motive. To ce, pak, ne
moe ignorisati, niti ce ova politizacija naunih teorija sama
po sebi mora posmatrati kao zloupotreba nauke. Ona je pre
svega izraz jedne kolektivne svesti, njen oblik i formula
njenog dejstva. Svest o kojoj je re moe, sa svoje strane, biti

Page 20 of 478
znamenje jedne manje drutvene grupe, ali i opta svest
jednog naroda, njegova nacionalna svest. Bez obzira na to
koliko ona bila stvarna ili fiktivna, ona tad odreuje
ponaanje grupe ili nacije, ugrauje ce u program s kojim ce
valja suoavati bez neumesnih i nepotrebnih diskvalifikacija.
Kada je re o ilirstvu na prostorima Balkanskog poluostrva,
ono ima i stariju istoriju i ire kulturno i nacionalno
podruje od ovoga poslednjeg, albanskog ilirstva. Polazei
od tradicionalne srednjovekovne nomenklature mlaih
evropskih naroda prema nazivima starijih, posebno od
predstave o mlaim "varvarskim" narodima kao
sukcesorima antikih varvarskih naroda na periferiji ili u
graninim oblastima civilizovanog grko-rimskog sveta,
ilirsko ime ce upotrebljavalo za junoslovenske narode Srbe, Hrvate i Slovence - jo od XV veka ["natio illyrica"],
pa ce i slovenski jezik nazivao "ilirskim jezikom". Kaptol
svetog Jeronima u Rimu ustanovljen je 1589, bulom pape
Siksta V, za "ilirsku naciju" odnosno "pokrajinu"
[Dalmacija i Ilirik - Hrvatska, Bosna i Slavonija, bez
Slovenije] i za one koji znaju "ilirski", a Zavod svetog
Jeronima u Rimu sve je doskora nosio tradicionalno ime
Collegium Sancti Hieronymi Illyricorum in Urbe [naziv je
1971. godine promenjen u Pontificium Collegium
Chroatorum]. Znameniti Matija Vlai, protestantski teolog,
istoriar i lingvist iz Labina u Istri [1520- 1575], nazivao ce
Matthias Flacius Illyricus; njegov pojam ilirstva poklapa ce,
kao oznaka narodnosti i jezika, sa junoslovenskim
narodima i jezicima. Na samom poetku XVIII veka, Pavao
Riter Vitezovi [1652-1713] takoe pod ilirstvom
podrazumeva jugoslovenstvo, to dolazi do izraaja naroito
u njegovim delima Croatie rediviva [1700]
iStemmatographia [1701]; ovo drugo delo posluilo je kao

Page 21 of 478
osnov za "Stematografiju" Hristofora efarovia 1741.
godine. Ha srpskom podruju, patrijarhom "celog Ilirika"
prvi ce naziva Arsenije III arnojevi [1672-1706], a grof
ore Brankovi, nesueni obnovitelj "Ilirske kraljevine",
nosi od 1688. godine titulu "despota Ilirika". Klasicistika i
naroito neoklasicistika Evropa na prelazu iz XVIII u XIX
vek naziva jugoslovenske zemlje skoro iskljuivo "Ilirikom".
Pod francuskom vlau 1809-1813, to su "Ilirske provincije"
[Les Provinces Illyriennes]. U tom duhu i "ilirski pokret u
Hrvatskoj", "pokret hrvatskog preporoda", u prvoj polovini
XIX veka ulazi, kao to je poznato, u genezu jugoslovenstva.
"Ilirstvo" je na Balkanu, dakle, argumenat istorijske fikcije
i dugog trajanja - od barokne istoriografije do nacionalnog
romantizma. Albanski "ilirizam", makar na prvi pogled sa
vie etnogenetskih razloga, dolazi sasvim kasno, pa ak i
anahronino u ovo nae stolee. Njegovim odravanjem i
negovanjem, danas, poto je albanska nacija ve
obrazovana, sa suverenom dravnou priznatom ve sedam
decenija, hoe ce u stvari revitalizacija jednoga
nacionalnoromantiarskog, nacionalistikog albanskog
programa, koji tei ne samo okupljanju svih Albanaca u
Velikoj ili "Etnikoj" Albaniji nego i novom poloaju
albanskog naroda na Balkanu, s "pravima" starobalkanskih
predaka. Saznanja istorije, lingvistike i arheologije u
stvarnoj, rekonstruisanoj slici etnike situacije Balkana u
epohi kada ce jo moglo govoriti o Ilirima i drugim
starosedeocima ne daju za pravo takvim argumentima.
Dinamika etnografija antikog Balkana ne zna za vrste i
vekovene posede - sve je u pokretu, pomeranju i
previranju. Stoga je ilirska teza, politizovana u
nacionalnoromantiarskom duhu, danas sasvim apsurdna.
Ako bi ce krenulo za tom argumentacijom [pod

Page 22 of 478
pretpostavkom da ce ona shvata ozbiljno, a ne samo kao
propagandni simbol], morao bi ce asovnik evropske istorije
vratiti bar za petnaest vekova unazad, u vreme seobe
naroda. Raspored evropskih naroda, bez obzira na mnoge
promene tokom srednjeg i novog veka, poiva ve toliko
stolea na rezultatima toga velikog pomeranja, premetanja
i nametanja etnikih masa na celom prostoru od Urala do
Atlantika. Doseljenje Slovena na Balkan je samo pojedinost
tog opteg zbivanja. Pozivanjem na prava starosedelaca iz
epohe pre seobe naroda dolo bi ce do apsurdnog
"vraanja" slovenskih i germanskih naroda na prostor
severne i istone Evrope. Pre seobe naroda nema ni
Francuza i Francuske, ni Nemaca i Nemake, ni Engleza i
Engleske, nema ni Poljske, ni Austrije, ni Rusije. To je,
jednostavno, jedan drugi, davno proli, zanavek iezli svet,
a promene koje su ce u Evropi dogodile seobom naroda u
razdoblju od III do VII veka u svakom su pogledu
nepovratne i konane.
1

H. Bari, Lingv. studije, 8.

H. Bari, Lingv. studije, 9-23.

H. Bari, Lingv. studije, 24-25 Nema nesumnjivih istorijskih

i lingvistikih dokaza da su preci Albanaca nastanjivali
rimsku i grku Albaniju u prvim stoleima nae ere - smatra
i Seliev; kod Albanaca nema neposredne veze sa
starodalmatinskim stanovnitvom. Preci Albanaca iveli su
negde dalje od mora: nemaju svoje termine za moreplovstvo
i ribolov, nego su ih kasnije pozajmili od Romana, Grka,
Slovena i Turaka. Loe poznaju more, nisu imali veza sa
drugom obalom Jadrana (A. M. Seliev, Slav. naselenie, 49).
3

H. Bari, Lingv. studije, 29.

Page 23 of 478
Istorija srp. naroda I, 129 (P. Ivi) upor. P. Ivi, Srpski
narod i njegov jezik, Beograd 1971, 26-28.
5

M Budimir, Mesto arbanskog u krugu indoevropskih

jezika, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 5-13.
7

Ovo i dalje prema Istoriji srp. naroda I, 59-61 (D Srejovi).

Za ovo i to sledi vid. monografiju F. Papazoglu,

Srednjobalkanska plemena u predrimsko doba, Sarajevo
1969. Metohijski enklav ilirske etnike grupe izmeu
Patrika, Deanske Bistrice i Belog Drima govorio bi moda
u prilog ilirske teorije: to je ono podruje za koje ce, kako
emo kasnije videti, pouzdano sme tvrditi da je u XIV i XV
veku u neto uem opsegu naseljeno i starim albanskim
(katolikim) stanovnitvom. Ali i ova pretpostavka poiva na
drugoj: da izmeu toga praistorijskog naseljavanja Ilira "u
uem smislu" na terenu jugozapadne Metohije i
srednjovekovnog albanskog stanovnitva u istoj oblasti
postoji stvarni istorijsko-etniki kontinuitet. Za to, meutim,
nema nikakvih potvrda: o albanskim pastirima na tom
terenu znamo iz dokumenata XIV-XV veka, a srpska
toponimija ovog podruja u primarnom sloju govori mnogo
protiv kontinuiteta.
8

Istorija srp. naroda I, 60, 65 (D. Srejovi), 68, 84 (M.

Mirkovi).
9

10

H. Bari, Lingv. studije, 29.

II DOSELJAVANJE SRBA NA BALKAN

Dolazak Slovena na Balkansko poluostrvo i njihovo
naseljavanje na irokom prostoru od Jadrana do Crnog
mora i od Egejskog mora do Dunava, zbivanje je daleko

Page 24 of 478
bolje poznato od praistorije Albanaca. O tome ce sauvalo
srazmerno dosta istorijskih svedoanstava, pa ce
zahvaljujui tome doseljavanje Slovena moe posmatrati i
kao njihov ulazak u istoriju. Svaki junoslovenski narod,
stoga, javlja ce jo od vremena svog dolaska na Balkan kao
istorijski narod u punom smislu rei: u dodiru sa starom i
razvijenom civilizacijom, stupajui u aktivne odnose sa
Vizantijom i katolikim Rimom, glavnim faktorima
evropske istorije ranoga srednjeg veka, u brzom prelazu ka
ranim, embrionalnim dravnim organizacijama, Juni
Sloveni ve u razdoblju od VI do IX veka postaju i sami
istorijski subjekat.
"Sklavini" ce sa jednom drugom etnikom grupom, Antima,
javljaju na severnim granicama Vizantije u doba careva
Justina I [518-527] i Justinijana [527-565]. Nagomilani na
levoj obali Dunava, uputaju ce u daleke i brze pljakake
pohode po balkanskim oblastima Vizantijskog carstva,
zapravo po celom Iliriku, Trakiji i Heladi, dopirui do
Jadranskog mora, na jednoj strani, i do samog Carigrada,
na drugoj. Sredinom VI veka, u pohodu 550. godine, ispoljile
su ce i prve tenje ka zadravanju i naseljavanju: tada su
Sklavini veoma dugo pljakali po Dalmaciji. Po
svedoanstvu vizantijskog istoriara Prokopija, to ce njihovo
pljakanje u Iliriku razlikovalo od prethodnih pohoda po
tome to su ce Sklavini "zadrali u tom pljakanju veoma
dugo" i to su "u punoj slobodi vrili pohode po romejskom
carstvu", i to ne "putem prepada nego prezimljujui, kao u
sopstvenoj zemlji".[1] Invazija Balkana nastavljena je sa jo
veom estinom pod vostvom Avara, koji su Slovenima
nametnuli svoju vlast u toku sedme i osme decenije VI veka.
U velikom avarsko-slovenskom pohodu 588. godine dolazi do
prve vee, ozbiljnije kolonizacije Sklavina daleko na jugu

Page 25 of 478
Helade, na Peloponezu. No glavni su pravci ovih prodora na
teritoriju Vizantije bili jo uvek one komunikacije kojima su
povezani gradovi istono ili juno od linije Morava-Vardar,
dok su zapadna, u uem smislu ilirska i jadranska podruja
bila za to vreme vie poteena. Tek od prvih godina VII
veka nastaje krupan preokret i u pravcima ovih pohoda i u
njihovom karakteru: sedmi vek je, u stvari, vek slovenske
kolonizacije Balkanskog poluostrva. Naputanjem
odbrambenog sistema podunavskog limesa poev od 602.
godine, otvaraju ce putevi slovenskoj kolonizaciji u veim,
masovnijim talasima, koji sve ee zapljuskuju zidine
Soluna, tako da je u vreme opsada toga grada [614-616, oko
618. i 626] itava Makedonija u iroj oblasti Soluna bila ve
nastanjena slovenskim plemenima: Draguvitima istono od
Soluna i u Rodopima, Sagudatima zapadno od Soluna i na
Halkidici, Velegezitima u Voloskom zalivu, Vajunitima oko
Janjine i Verzitima, verovatno severno od Soluna. U isto
vreme izbijaju Sloveni i na jadransku obalu: oko 614. godine
pada Salona, centar provincije Dalmacije.[2]
O Srbima su prva istorijska predanja zabeleena u delu
vizantijskog cara Konstantina Porfirogenita O
narodima [913-959]. Njihovo doseljavanje na Balkan
predstavljeno je kao epizoda jednoga kasnijeg
kolonizacijskog talasa. Poreklom sa dalekog severa, gde
"Beli Srbi" ni u prvoj polovini X veka jo nisu krteni,
grupa pripadnika srpskog naroda kree u Vizantiju i moli
cara Iraklija za dozvolu da ce naseli na teritoriji carstva.
Bilo im je doputeno da ce nasele u solunskoj oblasti, ali oni
posle kraeg vremena, u nameri da ce vrate u "Belu Srbiju",
prelaze Dunav. Predomiljaju ce i ponovo trae zemlju za
naseljavanje, pa im tada opet Iraklije dozvoljava da nasele
opustele oblasti izmeu Save i dinarskih planina, gde su

Page 26 of 478
iveli u Porfirogenitovo vreme. To bi znailo da ce
naseljavanje Srba na prostoru dinarskog Ilirika dogodilo za
vlade cara Iraklija [610-641]. Danas istorijska nauka,
meutim, ne shvata doslovno ovo kazivanje izvora i ne
smatra da su ce svi Srbi [kao i Hrvati] doselili na Balkan tek
za vlade cara Iraklija. Srpska plemena kretala su ce zajedno
s drugim slovenskim grupama, u talasima i na mahove, jo
od VI veka. Arheoloki i naroito lingvistiki podaci ne
govore u prilog teze o poznijem "umetanju" Srba izmeu
drugih Slovena, ranije ve naseljenih na Balkanu, jer u
jeziku Srba, kao i Hrvata, nema severnoslovenskih osobina
kojima bi ce oni izdvajali meu svojim junoslovenskim
susedima.[3] Najvie to ce moe dopustiti to je da su izvesne
uslovno "najmlae" grupe, moda na viem stupnju
organizacije, ratnike pokretljivosti, ali i spremnosti za
trajno posedanje i ekonomsko iskoriavanje teritorija,
posluile kao "kristalizaciona jezgra oko kojih su ce
obrazovale vee skupine Hrvata i Srba",[4] te da ce ovaj
proces kristalizacije odigrao konano u prvoj polovini VII
veka.
Tok junoslovenskih migracija i naseljavanja Balkanskog
poluostrva moe ce u velikim potezima, ali i sa mnogo
tanosti u razgraniavanju kljunih jezikih pojava, pratiti i
lingvistikim metodom. Juni Sloveni su pre dolaska na
Balkan, moda jo u postojbini severno od Karpata, bili
izdeljeni dijalekatskim razlikama; te razlike ni u kom
sluaju nisu mlae od hiljadu godina, a za neke ce mora
drati da su postojale u razdoblju od V do VII veka, u doba
velikog pomeranja slovenskih etnikih masa prema jugu.
Lingvistika tu polazi od jedne nesumnjivo utvrene injenice
da su Juni Sloveni u jezikom pogledu podeljeni na
zapadnojunoslovensku i istonojunoslovensku granu

Page 27 of 478
linijom koja ide "od ua Timoka preko istonih podnoja
planina du srpsko-bugarske granice do Osogova, a zatim u
irokom luku kroz severoistonu Makedoniju do Oveg
polja i Skoplja i dalje juno od Tetova ka albanskoj etnikoj
teritoriji oko ar-planine". Na osnovu toga ce zakljuilo da
su ce Juni Sloveni i kretali u paralelnim strujama "zapadna grupa kroz Panoniju, a istona kroz Dakiju,
zahvatajui tu i podruje u luku Karpata, dananji Erdelj.
Izgleda da su te dve struje na vizantijsku granicu izbile
odvojeno, jedna zapadno od erdapa, a druga istono od
njega, i to zato to su ih razdvajale planine koje ce sa severne
strane nadnose nad erdap ... Preavi tako preko Dunava
kao zasebne skupine, zapadni i istoni Juni Sloveni su
nastavili da prodiru ka Jadranu i Egejskom moru, to bi
znailo da dananje otre jezike razlike na crti ue
Timoka-Osogov-ar-planina svedoe o nekadanjem
razmeu izmeu dveju etnikih lavina".[5]
Bez obzira na to to u lingvistikom pogledu hronologiju
ovih zbivanja nismo u mogunosti da pratimo,[6] ova ce
rekonstrukcija moe uzeti kao odlina dopuna istorijskim
predanjima i svedoanstvima sauvanim u vizantijskim i
drugim izvorima. Za nas je u ovom sluaju vana ne samo
okolnost to ce na liniji Timok-Osogov-ara formirala jedna
duboka dijalekatsko-jezika brazda nego i to to ce ova
brazda u izvesnom smislu nastavlja i dalje na zapad, preko
albanske teritorije, sudei bar po toponomastikom
materijalu. Nauno je utvrena injenica da je itava
teritorija Albanije, srazmerno gusto, pokrivena slovenskom
toponomastikom; da su nazivi mnogih reka, ravnica, sela,
ree i planina, kao i itav niz tzv. "mikrotoponima",
nesumnjivog slovenskog porekla. Iz toga je izveden ispravan
zakljuak da su Sloveni tokom VII i VIII veka naselili i

Page 28 of 478
predele Albanije - uglavnom ravnice i rene doline od
Skadarskog jezera na severu preko kumbe, Devola, Semeni
i Vojue do june Bistrice. Toponomastika karta koju je
sovjetski naunik A. M. Seliev priloio svojoj kapitalnoj
studiji Slavjanskoe naselenie v Albanii [1931], najbolje
pokazuje taj nejednaki raspored slovenskih toponima po
Albaniji i njihovu veu gustinu du renih dolina i u irokim
prostorima primorskih ravnica tamo gde ce one, geografski,
uopte mogu smatrati pogodnim za naseljavanje. Takav
raspored slovenskih naziva po Albaniji daje osnova za
rekonstrukciju etnografske karte Albanije u srednjem veku:
albanska zemlja je teritorija izmeanog stanovnitva, gde
slovenski elemenat poseda agrarne oblasti, a albanski stoarsko-planinske oblasti. Tako ce zapravo dobila jedna
etnografska mrea ili "reetka", a oba etnika elementa,
ovako rasporeena, predstavljaju istovremeno razliite
drutveno-ekonomske kategorije koje dele ne samo zemlju
nego i proizvodnju. Ukoliko ce oblast oko Kroje posmatra
kao "albansko jezgro", onda ce moe govoriti o dvostranom
obuhvatanju ovog jezgra, sa severa i sa juga, s obzirom na
"vrlo irok i intenzivan meovit pojas slovenske i albanske
nomenklature" na severu i na jugu albanskog jezgra. Linija
Lje-Prizren oznaava taj pojas na severu, a linija
ermenika-Glavinica na jugu. Prodorna zona Junih
Slovena prema Jadranskom moru, po miljenju M. uflaja,
tekla je na severu preko Skadra niz Drim i Bojanu sve do
pokrajine Vilje polje, danas Velipoj kod Medue; na jugu je
prodor uinjen preko Belgrada [Berat] i Cernika [Skampa]
do episkopskog sedita Glavinice i do primorske oblasti
Slanice uz reke Devoli i Vojuu.[7] I mada albansko jezgro
oko Kroje "nijesu etniki nigde preplavili Slaveni",
slovensko je naseljavanje "dvojako obrubilo i zgusnulo tu
jezgru", i pri tom "ako nije rastoilo arbanske jezgre u

Page 29 of 478
brdinama, slavensko je zaseljenje rasteplo sve romanske
kristalizacije posred Balkana".[8]
Taj odnos i raspored doseljenih Slovena i zateenih
starosedelaca pretpostavljen je i na drugim podrujima
Balkanskog poluostrva.Time ce objanjava i miljenje da i
posle naseljavanja zapadne i istone grane Junih Slovena
juno od Dunava izmeu njih u poetku kao da nije bilo
prisnijeg dodira: naseljavanje je zahvatilo isprva uglavnom
ravnice i rene doline, ostavljajui visinske predele za irenje
u nekoj sledeoj etapi, tek kada ce slovenski ivalj po
nizinama namnoio toliko da ce pojavio populacioni viak i
tek kada ce Sloveni budu dovoljno prilagodili podneblju i
balkanskom nainu stoarenja. Po planinama i visoravnima
boravili su u meuvremenu jedino ostaci starosedelaca,
"vlaki, a ponegde svakako i albanski pastiri", koji su ce bili
povukli u manje pristupane krajeve. Ima indicija da je
upravo ovakav ivalj ispunjavao prostor izmeu zapadne i
istone grane Junih Slovena [Vlasi odnosno Rumuni u
istonoj Srbiji i zapadnoj Bugarskoj, prema toponomastici].
Docnije su u ovaj prostor ipak uli i Sloveni, preteno oni iz
zapadnojunoslovenske grane, a starosedeoci su delom
odlutali sa svojim stadima, a delom postepeno usvojili
slovenski jezik.[9]
Toponomastika Albanije prua dovoljno podataka da ce
utvrdi jo jedna vana okolnost: Sloveni koji su nastanili
junu i srednju Albaniju [basene Vojue, Devola, Semeni,
gornje kumbe i oblasti oko Crnog Drima] inili su istu
jeziku i etniku grupu sa Slovenima koji su ce nalazili u
poreju june Bistrice, u Makedoniji, Trakiji i Miziji - dakle
istonojunoslovensku grupu, kojoj danas pripadaju
bugarski i makedonski jezik; pojedine grupe ovih Slovena su

Page 30 of 478
ce u ranom razdoblju kolonizacije [VII-VIII vek], ili neto
kasnije, naselile i severno od kumbe u poreju Arzena, Imi
i donjeg Mata prema Skadru. Meutim, oko Skadra i Drima
dominiralo je stanovnitvo zapadnojunoslovenske grane,
srpsko stanovnitvo.[10]
Mogu ce, dakle, svesti neka bitna a pouzdana saznanja o
prvom dodiru izmeu srpskog i albanskog naroda. Zajedno
s drugim Junim Slovenima zapadne grane, Srbi dolaze na
Balkan tokom VI i VII veka, i irei ce po njemu ka
Jadranskom moru nastanjuju oblasti nekadanjeg Ilirika.
Etnika karta Balkana je tada ve bitno izmenjena: ne samo
opsena romanizacija starosedelaca od periferije ka
unutranjosti, du komunikacija, kastruma i gradova, nego i
krupna izmetanja i pomeranja starobalkanskih naroda i
etnikih grupa u rezultatu jednoga dugog istorijskog
zbivanja, koje traje od staromakedonskih i rimskih
osvajanja pa ce nastavlja kroz najezde varvarskih naroda,
doveli su do toga da su mnoge stare etnike grupe nestale,
druge ce vie nisu nalazile na svome prvobitnom stanitu, a
tree su ce tek formirale kao plod novih susreta i simbioza.
Nije jasno da li Srbi dolaze u dodir sa Albancima ili sa
etnikim precima Albanaca, ali je jasno neto drugo: taj
dodir nije imao karakter sukoba. Srbi nisu od Albanaca oteli
zemlju, jo manje dravu, jer je sigurno da u vreme
doseljavanja Srba na Balkan, i dugo posle toga, nema
nikakve dravne tvorevine albanskog naroda, niti ce neka
iole znaajna etnika skupina Albanaca ili albanskih
predaka javlja u tom razdoblju kao istorijski inilac. ak i
kada bi ce prihvatilo miljenje da su Albanci neposredni i
"isti" potomci Ilira [a Iliri su bez obzira na stupanj svoga
drutvenog i politikog razvoja bili i te kako vaan istorijski
faktor na Balkanskom poluostrvu], to ce ne tie naseljavanja

Page 31 of 478
Slovena, a posebno Srba: Srbi kao kolonizatori Balkana nisu
u sukobu sa istorijskim Ilirima, koji su ve davno pre toga
poraeni i eliminisani, tako da u seobi naroda i ne uestvuju;
Srbi ce sudaraju sa Vizantijom kao dravom, a to znai sa
Grcima i njihovim saveznicima ili najamnicima, i najzad sa
romanskim stanovnitvom gradova koji su ce nali na putu
slovenske etnike lavine. Sa stanovnicima planina, a to znai
upravo sa stoarskim albansko-vlakim etnikim grupama,
srpska ce plemena nisu sukobljavala i nisu im preotela nita.
Priroda i karakter ratarske proizvodnje u Junih Slovena
upuivali su doseljenike na izvesnu podelu rada, pa i
drutveno-ekonomsku simbiozu sa ovim etnikim grupama.
Prema tome, podela rada meu njima vodi ih ka drutvenoj
integraciji u novim, etniki meovitim feudalnim
tvorevinama, a ne u nacionalni sukob. Srpsko i albansko
drutvo u ranom srednjem veku nisu meu sobom
konkurentni, i njihov odnos nije konfliktne prirode. Albanci
su zateeni u planinama, iz kojih ce, bar u prvo vreme,
uopte na potiskuju. Tek kasnije, sa uveavanjem populacije
i jednog i drugog naroda, ali prvenstveno sa dubljim
promenama u feudalnoj strukturi drutva, dolazi do
dvosmernog toka: agrarno stanovnitvo ravnice iri ce u
planinsku zonu, osvajajui i stoarsku privredu; i obrnuto,
stoarsko stanovnitvo planina sputa ce u ravnicu,
pokazujui tendenciju zadravanja i stalnog nastanjivanja,
uz obaveznu promenu naina proizvodnje. Tek tada ovaj
odnos otkriva svoj konfliktni potencijal - ali je to uglavnom
zbivanje koje izbija na povrinu tek u XV veku, a uzima
maha jo kasnije, u bitno promenjenim istorijskim
okolnostima.
1

Istorija srp. naroda I, 112 (J. Kovaevi).

Page 32 of 478
2

Istorija srp. naroda I, 123-124 (J. Kovaevi).

Istorija srp. naroda I, 135-136 (P. Ivi).

Istorija srp. naroda I, 144 (S. irkovi).

Istorija srp. naroda I, 136-137 (P. Ivi); upor. P. Ivi, Srpski

narod, 18 i d.
5

Istorija srp. naroda I, 137-138 (P. Ivi).

M. ufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198

M. ufflay. Srbi i Arbanasi (njihova simbioza u srednjem

vijeku), Beograd 1925, 74.
8

Istorija srp. naroda I, 137 (P. Ivi).

10

A. M. Seliev, Slav. naselenie 53-55.

III SRPSKA DRAVA I ALBANCI

Najstarije istorijske vesti o Albancima potiu iz XI veka. To
su dva podatka: jedan u vizantijskog istoriara Mihaila
Atalijata [pisao sedamdesetih godina XI veka], a drugi
u Aleksijadi, uvenom delu Ane Komnine o vladavini
njenoga oca cara Aleksija I [1081-1118]. Prema Mihailu
Atalijatu, u pohodu vizantijskog sicilijanskog namesnika i
uzurpatora Georgija Manijakisa iz Draa prema Solunu
1043. godine uestvuju kao vojnici i "Arvaniti" tj.
Albanci.[1] U slinoj situaciji, ali sa obrnutom ulogom,
javljaju ce Albanci i 1081, tada Normani iz june Italije na
elu sa Roberom Gviskarom i Boemundom u toku invazije
vizantijske obale opsedaju i osvajaju Dra. Vizantincima
pomae tada jedan srpski odred pod dukljanskim princom
Bodinom, kao i neto Arbanasa ["Arvanita"].[2]

Page 33 of 478
Davno pre toga zemlja nastanjena Albancima bila je
poprite vanih politikih zbivanja. Makar koliko od VII
veka proeta slovenskim stanovnitvom, njena je etnika
situacija u istorijskom pogledu bila jo uvek manje znaajna
od injenice da su celu teritoriju drali pod svojom
kontrolom Vizantinci, opirui ce na romanizovane gradove
kao to su Dra, Skadar ili Avlona [Valona]. Draka tema je
glavno organizaciono i strategijsko uporite Vizantije na
teritoriji Albanije. Prva vea iskuenja na ovoj teritoriji
dola su sa irenjem bugarske drave, najpre za vladavine
Borisa [oko 852- 888] pa Simeona [888-927, car od 893]. Ova
dva bugarska vladara, meutim, ne uspevaju da osvoje Dra
i Skadar, mada je Avlona pala. Dra i Skadar padaju neto
kasnije u ruke Samuila [989], kada je cela teritorija Albanije
obuhvaena, makar i za kratko vreme, u ovome carstvu,
koje ce prualo od Crnog mora i Dunava do Neretve i
Vrbasa. Vizantijska vlast uspostavljena je u Drau ve 1005,
a na celom podruju 1018. Jedanaesto stolee je vreme
upornih nastojanja Vizantije da sauva za sebe albansko
primorje i uspostavi kontrolu nad unutranjou zemlje
nasuprot pokuajima dukljanske srpske drave da postupno
zahvati albanske zemlje; najzad, to je vreme normanske
invazije [1081].
Od svih pokuaja politike integracije albanskih zemalja u
tome ranom razdoblju njihove istorije za nas su posebno
znaajna irenja srpske drave. Drava srpskog naroda ce
obrazovala iz manjih plemenskih grupacija i kneevina,
poznatih od IX veka, u X i XI veku na prostoru Duklje
[Zete], Travunije i Zahumlja, od Neretve do Drima. Na svom
krajnjem jugoistoku ova ce drava uvlaila u prostor
Albanije, zahvatajui itavu oblast Skadarskog jezera sa
gradom Skadrom [1043-1082], i planinsko zalee, danas, a

Page 34 of 478
verovatno i tada, naseljeno albanskim stoarima.[3] U doba
najvee proirenosti dukljanske srpske drave, pod Bodinom
[1081-1116], njenim granicama je bila obuhvaena itava
dananja severna Albanija, svi predeli u Prokletijama
severno od Drima, ali i prostrana oblast juno od te reke,
ukljuujui sve male gradove u skadarskim upama [Bale,
Drivast, Sard, Danj, Sapa, as, Sv. Sr i Vakh], kao i
planinsku oblast u gornjem toku reke Fani [kasnije Pilot].
To znai da su severnoalbanski pastiri, kao i romanizovani
gradovi sa izmeanim stanovnitvom, ukljueni u srpsku
dravu jo u XI veku, a ne tek krajem XII veka sa
osvajanjem Stefana Nemanje, kako ce esto, bez istorijskog
opravdanja, dri. Bez obzira na sve povremene i
kratkotrajne promene [osim vizantijske reokupacije grada
Skadra, koja e trajati itavih stotinu godina, od 1082. do
1180], podruje severne Albanije, nastanjeno Srbima,
Albancima i romanizovanim etnikim grupama [Vlasima i
dr.] po gradovima i planinama, ostaje u srpskoj dravnoj
celini sa manjim izuzecima sve do sredine XV veka. Bez
unutranjeg sukoba izmeu pojedinih socijalno
uravnoteenih etnikih grupa, bez pokreta za otcepljenje,
teritorija severne Albanije za to vreme integrisana je
potpuno u srpskom feudalnom drutvu.
Jo manje ce zapaa jedna druga okolnost: da je kosovskometohijska oblast obuhvaena granicama srpske drave jo
krajem XI veka, a jednim delom ve u prvoj polovini X
veka. Veliki ustanak ora Vojteha u Makedoniji [1071]
povezan je sa irim planovima za osloboenje Junih
Slovena od vizantijske vlasti. Vojtehovi ustanici obraaju ce
srpskom knezu Mihailu, koji im alje sina Bodina i
vojskovou Petrila, te Bodin u Prizrenu bude krunisan za
"bugarskog cara" pod imenom Petar [verovatno prema

Page 35 of 478
imenu sina bugarskog cara Simeona, Petra].[4] Neuspeh ovog
krupnog poduhvata ne umanjuje njegov znaaj, jer je to
jedan od prvih velikih pokuaja posle 1018. da ce ujedine
slovenske zemlje, a verovatno prvo pripajanje itavog
poreja Belog Drima srpskoj dravi. I oblast Kosova polja
bila je tada zahvaena ovim pokretom, s obzirom na
Bodinove operacije prema Niu i Vidinu i dejstva rakog
upana Vukana iz utvrenog Zveana prema jugu 10921093. godine,[5] ali je Kosovo i davno pre toga, jo za
srpskoga rakog kneza aslava [od 927. do oko 950], bilo u
granicama srpske drave. Granica Srbije bila je tada
povuena na jug od Rasa preko Ibra i Mokre planine ka
izvoritu reke Kline pa je obuhvatajui grad Drstnik [kod
dananjeg sela Drsnika u Metohiji] skretala na zapad i
izbijala na dukljansku granicu u Prokletijama negde iznad
Plavskog jezera.[6] Tako je dobar deo Metohije ve u prvoj
polovini X veka bio ukljuen u srpsku dravu.
Sve do poslednjih godina XII veka nema na teritoriji
Albanije nikakvog istorijski zabeleenog pokreta za
osloboenje od stranih vlasti i za uspostavljanje svoje,
koliko-toliko nezavisne drave. Otpor Normanima krajem
XI veka bio je deo jednoga ireg balkansko-vizantijskog
fronta. Ustanke protiv Vizantije tokom istoga stolea, poev
od 1035 [Tihomir, Odeljan i dr.], dizali su Sloveni, a ne
Albanci. Tek sa slabljenjem vizantijske drave pod
Anelima krajem XII veka javljaju ce i prvi pokuaji
osamostaljivanja albanskih feudalaca izmeu kumbe i
Drima, sa sreditem u Kroji, gde ce porodica Progona
[Progon, 1190-1199; Din Progon, 1199-1208; Dimitrije
Progon 1208 -1210] osamostaljuje s prilino jasnom tenjom
da suvereno objedini sve albanske zemlje. Dimitrije Progon
ce naziva "arhontom Arbanasa" i stupa u meunarodne

Page 36 of 478
veze - sa Dubrovnikom, Venecijom i, najzad nemanjikom
Srbijom; oenjen je Komninom, kerkom Stefana
Prvovenanog. Nastojanje Progona nije uspelo, jer je
Epirska drava posle prvog pada Carigrada i uspostavljanja
Latinskog carstva na Bosforu [1204] preotela Dra i pokorila
"Arbaniju". Kao vazalna oblast, Albanija ulazi u sklop
grkoga Epirskog carstva, rairenog od Draa do
Korintskog zaliva, sa prestonicom u Arti. Posle propasti
Epira [1261] obnavlja ce pokuaj latinske, ovaj put anujske
invazije albanskih zemalja preko Draa. Pod vlau Karla
Anujskog ujedinjen je vei deo albanske teritorije kao
"Kraljevina Albanija" [Regnum Albaniae]: od Drima do
ispod Vojue, sa seditem u Drau. Ova tuinska dravna
tvorevina odrala ce do 1286, kada je tu ponovo
uspostavljena vizantijska vlast.
Tokom XIII veka, meutim, dolo je do postupnog, ali
vrstog posedanja Kosova i nekih teritorija juno od
Prokletija od strane srpske drave. Ono to nije polazilo za
rukom starim rakim kneevima i dukljanskim vladarima
uspelo je vladarima dinastije Nemanjia. Rodonaelnik
dinastije i ujedinitelj srpskih zemalja, Stefan Nemanja
[1166-1199, veliki upan oko 1170-1196] objedinio je pod
svojom vlau veoma iroka podruja na jugu i istoku Srbije
u razdoblju od 1180. do 1190, kada je zakljuen mir sa
Vizantijom. Na jugu je to bila, pre svega, etniki srpska
oblast Metohija - Patkovo, Hvosno, Podrimlje, Kostrc,
Drkovina - s prizrenskom okolinom, zatim Kosovo - Lab,
Lipljan, Sitnica, pa Skoplje i predeo oko gornjeg toka
Vardara - Gornji i Donji Polog. Za vreme ofanzive prema
Duklji [1190] zaposeo je Gornji i Donji Pilot, oblast izmeu
Skadarskog jezera i planina u zaleu.[7] itav ovaj pojas u
tom trenutku nije mogao da bude zadran, ali su u sklop

Page 37 of 478
drave srpske konano ule zemlje u slivu Drima i Belog
Drima, Kosovo [bar do Lipljana] i itav predeo istono od
Ibra i Laba preko June Morave, obuhvatajui Ni. Na
skadarskom sektoru Nemanja je Srbiji vratio Skadar sa
celom mreom malih gradova [1180].[8] Sve ove oblasti, osim
Pilota, bile su ve oko pet stotina godina nastanjene Srbima,
dok ce albanske skupine javljaju samo po planinama
odnosno u nomadskom stoarenju i, kao ranije, u
romanizovanim naseljima primorskih gradova. Pilot srpski
izvori raunaju u albanske zemlje, verovatno zato to je bio
nastanjen preteno Albancima, jer Nemanja uzima oba
Pilota [Gornji i Donji] "ot Rabna", tj. od Arbana, od zemlje
Arbanasa [Arbanije]; to je, pak, oblast oko reke Drima, koja
obuhvata moda i izvorite reke Fani.[9] Politiko
integrisanje Kosova i Metohije, kao i severne Albanije,
nastavljeno je irenjem srpske drave na jug i uvrivanjem
poseda ovih teritorija tokom XIII i XIV veka. Stefan
Prvovenani je nastojao da nastavi irenje prema oblastima
koje su leale uz granice Zete, prema Albaniji. On to ne ini
oruanom silom, ve diplomatskim putem, te konkurie
Veneciji i Epiru uspostavljanjem rodbinskih i prijateljskih
veza sa kuom Progona; orujem je jedino povratio Skadar
1215, koji je nakratko bio preoteo epirski despot Mihailo I
Aneo [1214]. Albanija je tada podruje gde ce sukobljavaju
interesi Srbije sa grkim Epirom, koji u svom irenju na
sever hoe da vaspostavi itavu sferu uticaja i vlasti
Vizantijskog carstva; vlast na podruju "prave" Albanije
[Kroja] imali su opet albanski feudalci. Oroavanje sa
Nemanjiima nije im smetalo da ce prvom prilikom okrenu
neprijateljima Srbije, kao to je to uinio gospodar Kroje,
Golem, koji je posle nikejskih osvajanja u Makedoniji
okrenuo lea srpskoj dravi i preao na stranu Nikejaca.[10]

Page 38 of 478
Pomeranje ove granice dalje prema jugu delo je srpskog
kralja Milutina [1282-1321]. Njegovim ratnim operacijama
1282. i 1283. godine definitivno je Srbiji prikljueno celo
podruje Kosova i Metohije, a isto tako itava severna
Makedonija do linije koja, povuena sa zapada na istok,
obuhvata gradove Debar i Kievo, Veles, tip, Velbud i
Zemln, to znai da su ce u srpskoj dravi nali ne samo
Skoplje sa pomenutim vizantijskim gradovima nego i
prostrane oblasti kao to su Polog, Pore, Ove polje,
egligovo, Pijanec. Na teritoriji Albanije, u Milutinove ruke
pada Dra 1296, ali oblast oko Kroje ostaje van njegovog
domaaja; samo to ce umesto sruene anujske Kraljevine
Albanije tamo za izvesno krae vreme vaspostavila
vizantijska vlast. Anujci ponovo uzimaju Dra 1304, ali su
teritorije severne Albanije ostale pod Srbijom: Karlo Valoa
je 1308. godine potvrdio Milutinu "oblast Debra do reke
zvane Mat", a vlast srpskog kralja priznavali su povremeno
i albanski velikai u zaleu Draa.[11]
Mora ce istai da je verski momenat igrao posebnu ulogu u
slabim izgledima za ozbiljnije ukljuivanje "prave" Albanije
u srpsku dravu. Severna, a delimino i srednja Albanije
bila je tradicionalno katolika zemlja. Skadarska oblast bila
je prekrivena mreom starih latinskih episkopija: Skadar,
Pilot, Drivast, Sva. Papa Jovan XXII organizovao je 1319.
ak i akciju protiv Srbije, s pozivom na versku dunost da ce
zbaci vlast "izmatikog kralja". U grupi albanskih velikaa
kojima ce papa obratio nalaze ce gospodar Kroje Radoslav,
titulisan kao "knez Albanije", pa Vladislav Gonoma - "knez
Duklje i primorske Albanije", a zatim gospodari predela oko
Ljea, primorja juno od Draa, Musakije i drugih krajeva
oko srpske granice, ak i znatno junije od nje na Vojui, ali
sa razliitim efektom: srpska vlast u severnoj Albaniji, na

Page 39 of 478
primer, nije bila ugroena ovim akcijama pape Jovana XXI i
Filipa Tarentskog.[12]
Srpski kralj Duan [1331-1346, potom car do 1355] nastavlja
ovu politiku sa veim zamahom i uspehom, ali je najpre
morao da slomije otpor zetskih velikaa, udruenih u pobuni
1332. godine sa albanskim feudalcima na elu sa Dimitrijem
Sumom. Politiki status severne Albanije u srpskoj dravi
jo od Nemanje i Stefana Prvovenanog bio je reen u okviru
statusa Zete kao oblasti kojom upravlja naslednik prestola
po pravu primogeniture. Tako je istorija severne Albanije u
doba Nemanjia, u stvari, istorija Zete. Pobunu zetskih i
severnoalbanskih feudalaca Duan je uguio bez veih
tekoa, te je dobio odreene ruke za opsene ofanzivne
akcije prema Vizantiji. Skoro itavu Albaniju, osim Draa,
koji definitivno ostaje pod vlau Anujaca, Duan osvaja
ve u kampanji 1342/43. godine: zauzeti su gradovi Berat,
Kanina, Kroja, a kasnije i sav ostatak Albanije sa Epirom.
Srbija ce i na makedonskom pravcu otiskuje daleko na jug,
do Etolije u Heladi; na jugoistoku granica Srbije je
pomerena skoro do ua Meste odnosno do grada
Hristopolja.
Velika Duanova osvajanja pokrenula su i talas prve velike
albanske migracije na jug, u Epir. Albanci ce pedesetih
godina XIV veka u veim masama nastanjuju u grkom
Epiru sve do Arte, a delimino i u Tesaliji. U svakom
sluaju, razne evropske kombinacije za aktiviranje
Albanaca protiv Duana [na primer, u pismu barskog
nadbiskupa Gijoma Adama francuskom kralju Filipu VI iz
1332, gde ce o Albancima razmilja kao o faktoru unutranje
nestabilnosti srpske drave] nisu ce mogle realizovati, jer su
albanski feudalci nalazili svoj interes u podravanju

Page 40 of 478
osvajake politike kralja i cara Duana prema grkim
zemljama. Nasuprot oekivanju latinskih posmatraa, oni su
bili veoma aktivan inilac Duanovog imperijalnog
programa.[13] Objanjenje za ovu prividno prosrpsku
orijentaciju albanske vlastele nalazi ce u samom feudalnom
ustrojstvu srpske drave, u kojoj ce bez obzira na narodnost
moglo doi do velikog politikog ugleda i ekonomske moi.
Jo u doba kralja Milutina albanski feudalci ce ukljuuju u
feudalni poredak srpske drave sa zvanjima i beneficijama
upana, vojvode ili kaznaca. U Duanovom carstvu albanske
zemlje i velikai Albanije obuhvaeni su bez ikakvog
izdvajanja i diskriminacije hijerarhijskim feudalnim
sistemom.[14] Po osvajanju Kroje Duan je potvrdio ovom
gradu njegove stare povlastice. Vaan je momenat sa
dravnopravnog stanovita to to ce u Duanovoj carskoj
tituli Albanci javljaju uz Srbe, Grke i Bugare ["car i
samodrac Srbljem, Grkom, Blgarom i Arbanasom" - u
povelji iz 1348]. Time je legitimisana injenica da ce Albanci
kao narod ukljuuju u sastav carstva kao njegov
ravnopravni elemenat. Posle Duanove smrti [1355] albanski
feudalci ostaju znaajan vojni i politiki faktor i u oblastima
osamostaljenih gospodara, Simeona Nemanjia-Paleologa i
Tome Preljubovia. Inae, proces osamostaljivanja
feudalnih gospodara u vreme raspada Duanovog carstva,
kao to e ce videti, tee i na teritoriji Albanije, gde ce
postepeno obrazuju oblasti pod dinastikom vlau
velikakih rodova, Topija, Dukaina, Arijanita, Kastriota, i
drugih.[15]
Za sve to vreme moe ce uoiti jasna razlika u poloaju
Kosova i Metohije u odnosu na severne albanske zemlje.
Sasvim je osobena situacija, najzad, onih ostalih teritorija

Page 41 of 478
koje u srednjoj i junoj Albaniji pripajaju Srbiji Milutin i
Duan.
Kosovo i Metohija i druge oblasti na istonoj i junoj granici
Srbije prema vizantijskoj Makedoniji ulaze u sastav
nemanjike srpske drave, kao zemlje u etnikom pogledu
srpske. One su zato ne samo odmah i u punoj meri
integrisane politiki, ekonomski i kulturno nego su ak
odmah po pripajanju postale sredinje oblasti svekolikog
srpskog duhovnog i uopte nacionalnog ivota, sigurna
osnovica za dalje objedinjavanje i zaokruivanje srpske
nacionalne teritorije. Za razliku od toga, severna Albanije
je, prema zapaanju mnogih istoriara, prostor veoma
osobene etnike simbioze Srba i Albanaca, sa izmeanim
stanovnitvom, uz znatno prisustvo romanskog elementa, sa
etnikim grupama stoara koje su trajno obeleene izvesnim
stupnjem izolacije i samoupravnosti. Otuda je integrisanje
severne Albanije [u skadarskoj oblasti, u slivu Drima i Fani]
sprovedeno pod sasvim specifinim uslovima. Ono, pre
svega, nije praeno srbizacijom albanskog stanovnitva. Za
sve vreme nemanjike Srbije severna Albanija nije ispoljila
nikakve tenje ka izdvajanju i samostalnosti. Ove tendencije
videle su ce, naprotiv, u drugim albanskim oblastima, juno
od reke Mati. ak i kada nije re o nekim dravotvornim
pokretima kojima bi ce htela obrazovati nezavisna Albanija
poput Srbije, Bugarske ili Bosne, albanski feudalci ovih
oblasti ne prihvataju potpuni suverenitet srpske, ni bilo koje
druge drave: oni ulaze u izvesne tenje ili labavije odnose,
prihvataju pozicije u feudalnoj strukturi drave, ali sa
odreenim rukama.
Osnov tih razlika izmeu Kosova, na jednoj, i albanskih
zemalja, na drugoj strani, lei, dakle, u etnikoj podlozi, u

Page 42 of 478
specifinim etnikim prilikama ovih teritorija. Na Kosovu i
u Metohiji stanovnitvo je ve u momentu prvih dejstava
srpske drave prema toj oblasti u X, potom u XI, i, najzad, u
XII veku bilo kompaktno srpsko. Ima mnogo razloga da ce
neke teze albanske istoriografije, kako srpska kolonizacija
Kosova i Metohije poinje tek sa irenjem nemanjike
drave u XIII i XIV veku, odbace kao proizvoljne. Nikakvog
osnova nema za tvrenje o postojanju albanskog
"sedelakog" stanovnitva na Kosovu do toga vremena:
naprotiv migracija Srba, zapoeta jo u toku seobe naroda,
zavrila ce trajnim naseljavanjem srpskog naroda na
Kosovu ve pre kraja IX veka. Povrh svega toga, zemlja
koju su Srbi tada poseli nije ni uzeta od Albanaca, nego od
vizantijskih i romanskih vlasnika ili njihovoga zavisnog ili
kakvoga drugog, slobodnog ratarskog stanovnitva. Ono to
ce zna o socijalnom statusu i rasporedu albanskih stoara u
srednjovekovnoj Srbiji potvruje nae pretpostavke o tim
procesima u razdoblju od VII do IX veka.
Politika integracija Albanaca u srednjovekovnoj srpskoj
dravi izvrena je u okviru feudalnog sistema bez
diskriminacije prema albanskoj vlasteli. Sa svojim starim ili
novim zvanjima, steenim ili tek dobijenim povlasticama, sa
batinama, pronijama i drugim feudalnim pravima albanski
feudalci, u meri u kojoj su ulazili u srpsku dravu, bili su
aktivan inilac te drave. U titulama srpskih kraljeva
odnosno careva, kao to smo videli, albanski narod je doao i
do svojevrsnog dravnopravnog legitimiteta. Ovaj ce
legitimitet izraavao i u pravima albanske vlastele da
uestvuje u radu najviih organa vlasti srpske drave,
srpskih sabora. Ve sa irenjem granica srpske drave preko
grkih i albanskih oblasti, kako je primetio Nikola Radoji,
javilo ce pitanje o uestvovanju Grka i Albanaca na srpskim

Page 43 of 478
saborima; grki i albanski arhonti su i uestvovali u radu
sabora sa svim pravima srpske vlastele. To, pak, znai da su
Albanci zajedno sa Grcima pa i Bugarima uestvovali u
donoenju Zakonika cara Stefana Duana 1349. i 1354.
godine.[16]
U drutvenoj strukturi srednjovekovne Srbije razlikuju ce
dve kategorije "Arbanasa". Jedno su Albanci kao gradsko
stanovnitvo, a drugo - albanski stoari, etnika skupina kao
socijalna grupa. U prvom sluaju prava ili povlastice
albanskog gradskog stanovnitva regulisani su optim
statutarnim odredbama, propisima gradskih statuta. U toj
kategoriji albanskog stanovnitva nema nikakve
diskriminacije u odnosu na drugo, nealbansko gradsko
stanovnitvo - Srbe ili Romane ili neke druge narodnosti [na
primer Sase]. Njihova prava i obaveze odreeni su
socijalnim redom i statusom, a ne etnikom
pripadnou.[17] Pominju ce i oblasne autonomne
uredbe,[18] a to su u stvari legalizovana obiajna prava
[Dukain i sl.], koja su ce odravala dugo, sve do novijeg
vremena.
Pozitivne pravne odredbe o Arbanasima stoarima irom
srpske drave nalaze ce u nizu specijalnih propisa
vladarskih povelja, da bi ih na nivo opteg zakona
podigao Duanov Zakonik. U pitanju su razliite situacije
dodira, a to znai i mogunog pravnog odnosa, odnosa sa
pravnim elementom, izmeu albanskih stoara i
zemljoradnikog, stalno nastanjenog stanovnitva sela. Dve
su stvari ovde uoljive: jedno, ravnopravnost pred zakonom
svih kategorija stanovnitva, svih graana, bez obzira na
narodnost, a drugo, naelo strogog socijalno-ekonomskog
razgranienja pojedinih grupa stanovnitva u feudalnom

Page 44 of 478
smislu. Isto tako, vano je i to to ce Arbanasi svagda
posmatraju kao kategorija uporedna sa jednom drugom, sa
Vlasima, kojih je, oigledno, vie i vei je broj pravnih
propisa posveen njima. Ostatak romanizovanog
starobalkanskog stanovnitva, u srednjem veku uglavnom
posrbljenog, Vlasi centralnog balkanskog prostora i planina
u jadranskom zaleu ive na isti nain, sa istom
organizacionom strukturom kao i Arbanasi. I jedni i drugi
su stoari pokretnih stanita, u stalnom sezonskom
pomeranju s planine u ravnicu i obrnuto, sve do
teritorijalizacije katuna u XV veku. Otuda i potreba da ce
taj dinamiki momenat njihovoga ivota regulie kako ne bi
dolazilo do sudara sa drugim grupama stanovnitva.
U Zakoniku ove ce odredbe odnose na sluajeve tzv. "potke",
a to je teta koju jedna drutveno-ekonomska zajednica
[npr. selo] uini drugoj. Vlasi i Arbanasi, stoari, mogli su
takvu kolektivnu tetu uiniti jednoj agrarnoj zajednici,
selu, sputanjem svojih stada na zimovita bez dogovora sa
seljanima ili naruavajui dogovor.[19]
U darovnicama srpskim manastirima Arbanasi ce pominju
redovno uz Vlahe uglavnom u vezi sa potrebom da ce
obezbedi integritet crkvenih prava ili samog poseda koji ce
poveljom konstituie. Tada ce ove kategorije stanovnitva
ograniavaju u pravima koja im inae na drugom terenu
naelno i u praksi pripadaju. Ako je bilo obiajem
prihvaeno da vlaki i albanski stoari mogu silaziti u
ravnicu i boraviti na "tuoj" zemlji kao u zimovitu, onda ce
posed darovan manastiru obezbeivao od te obiajne
obaveze izriitom zabranom zimovanja, na primer jo
u Vranjinskoj povelji kralja Vladislava iz 1242, gde ce
propisuje da "ni Arbanasin tu nema zimovita".[20] Zemljite
darovano Hilandaru izuzeto je, isto tako, od obaveze da po

Page 45 of 478
obiajnom pravu omogui napasanje tue stoke; tu ce, pak,
Arbanasi stavljaju u isti red sa Vlasima ili vlastelom
"velikom i malom" - zabrana u Duanovoj Hilandarskoj
povelji iz 1355. godine.[21] U drugoj povelji iz te godine [17.
maja 1355], propisuje ce da u metohu Sv. Petra Korikog
kod Prizrena ne sme da napasa svoje stado "ni vlastelin,
mali ni veliki, ni Vlah ni Arbanasin"; u protivnom sluaju,
efalija prizrenski ili gospodar zemlje ovlaen je da "uzme
od njih 300 ovnova, ni suda ni pre, kako pie u hrisovulji
svetoga Kralja [Milutina - D. B.], i knjiga sudbena Carstva
mi, kako im je sudilo Carstvo mi sa Arbanasi".[22]
U drugim poveljama ne iskljuuje ce mogunost korienja
manastirske planine [planinskog panjaka], ali ce to
uslovljava odobrenjem igumana; tada ce odreuje naknada
koju Vlasi i Arbanasi moraju dati manastiru - u sluaju
manastira Deana, prema hrisovulji iz 1330. godine, oni su
duni da "donose crkvenu so od Svetog Sra", obavljajui
na taj nain velik i teak transportni posao [iz skadarskog
primorja do Deana].[23] Slino tome, u
Duanovoj Svetoarhanelskoj povelji trai ce od Arbanasa da
prenose ovom manastiru kraj Prizrena ulje iz Bara, opet
istim tim karavanskim "zetskim" putem.[24] Poveljom kralja
Milutina oko 1300. godine dato je Arbanasima pravo da
pored drugih kategorija stanovnitva - Srba, Latina i Vlaha,
mogu dolaziti na crkveni panaur [sajam] o hramovnoj slavi
Svetog ora-Gorga kod Skoplja, ali uz plaanje zakonske
carine po tarifi koja ce primenjivala i u Tetovu, Graanici i
drugim crkvama.[25]
Albanci su u svim pravima i dunostima bili izjednaeni sa
ostalim grupama stanovnitva, osim specijalnih statusnih
prava i dunosti u sklopu feudalnog sistema. Pogotovu ce

Page 46 of 478
mora istai da je naelo jednakosti vailo za njih i u oblasti
procesnog i krivinog odnosno kaznenog prava. Jelenina
povelja manastiru sv. Nikole na Vranjini [Skadarsko jezero]
izriito propisuje da e svi podlonici ovog feuda, bilo da su
Srbi, Latini, Vlasi ili Arbanasi, odgovarati kralju za svoj
prestup ili uinjenu tetu, te ce predvia jedinstvena kazna u
visini od 500 perpera.[26] Tako isto i sa optim ili specijalnim
dabinama: Arbanasi su optereeni onoliko koliko i Srbi. U
pomenutoj Svetoarhanelskoj povelji iz 1348, kojom ce ovom
kraljevsko-manastirskom vlastelinstvu dodeljuje i devet
arbanakih katuna [stoarskih naseobina u planini], "sa
svim starim meama", Arbanasima je propisana ista
"rabota" kao i Srbima: "Arbanasi, koji ce nalaze u crkvi, da
rade kao i Srbi i da daju od odra dinar ili poleuknu od
ita".[27] Povelja Duanova manastiru sv. Bogorodice u
Arhiljevici, verovatno iz 1354, daje ovom manastiru i "selo
Arbanasi sa svim pravinama",[28] iz ega zakljuujemo da ce
arbanako naselje, ukoliko ce pod ovim nazivom
podrazumeva selo sa ve stalno nastanjenim Albancima,
posmatra kao agrarna zajednica sa utvrenim pravima, koja
ce ni u ovom sluaju nee dovesti u pitanje.
Kada je re o pravima Arbanasa u srednjovekovnoj Srbiji,
naa ce znanja mogu proiriti i preko ove grae koja ce
neposredno i izrino odnosi na Arbanase, zagledanjem u
odredbe o statusu stoara Vlaha ["zakon Vlahom"]. Postoji
opravdana pravnoistorijska pretpostavka o istovetnosti
njihovog poloaja u pravima i obavezama, pa ce i one
odredbe u poveljama i Zakoniku gde ce pominju samo Vlasi
mogu protegnuti i na albanske stoare, kao opte statusno
pravilo za sve stoare koji ive u pokretnim "naseobinama",
zapravo u nomadskim katunima na jednom uem ili irem
geografskom podruju. Postavlja ce pitanje da li su stoari

Page 47 of 478
[Vlasi i Arbanasi] na neki nain "teritorijalizovani" u
meama jednog vlastelinstva ili su slobodni da prelaze iz
jednog vlastelinstva u drugo, odnosno iz jedne upe u drugu.
Do konane teritorijalizacije katuna doi e tek u XV veku,
kada ce ve po sauvanoj grai zna da ce na zetskoalbanskom prostoru nahode prve plemenske zajednice
Arbanasa, ali i Srba stoara u sasvim odreenim i omeenim
planinsko-ravniarskim oblastima. Ali u XIII i XIV veku
kao da nema ove omeenosti i stroge vezanosti za jedan
prostor, osim to ce moe pretpostaviti da su stoari imali
utvrene pravce i zone svog kretanja, makar koliko ti pravci
i zone bili izdueni. Vlaki, a tako isto i albanski katuni imali
su posebnu organizaciju, sa stareinama koji su imali velika
ovlaenja u upravljanju i rukovoenju zajednicom,
komandovanju u sluaju oruanih sukoba i suenja u svim
sporovima [knez, premiur, elnik]. Ima, dakle, elemenata
rodovske i plemenske organizacije. Ipak, pretpostavlja ce i
ovde ogranienost ovih samoupravnih prava katunske
organizacije stoara: oni su bili podreeni feudalnom
gospodaru, vlastelinu. Kao jedna od kategorija feudalno
zavisnog stanovnitva, vlako-albanski stoari imali su samo
uslovnu slobodu i "stara prava", ali su svom feudalcu bili
duni odgovarajue rabote i dabine, u skladu sa svojim
zanimanjem, kao to su travnina za korienje vlastelinskog
pasita [1% od stada po l. 197. DZ, ili po Deanskoj
hrisovulji 2 ovna, 2 jagnjeta, sir i jedan dinar],[29] redovne
dabine u stoci pored travnine, "rabote" kao to su
napasanje stada vlastelinovog, ali uz meseinu ili uz beleg
[naknada u naturi ili plati], i, najzad, prenos robe za
vlastelina, prenos prtljaga vlastelinovog i slino.
to ce tie veze sa vlastelinstvom, lino i teritorijom, stanje
ce menjalo, pri emu je jasna tenja sistema da sve stoare

Page 48 of 478
vre vee za odreenu teritoriju. U poetku su, kako
primeuje Konstantin Jireek, svi Vlasi bili neposredni
podanici vladara, velikoga upana i docnije kralja, pa su tek
poklonom vladara postajali svojina manastira, a moda i
vlastele.[30]Nemanja poklanja Hilandaru dva vlaka
"sudstva", tj. katuna, sa 170 Vlaha i zabranjuje tim
manastirskim Vlasima da "begaju pod velikog
upana".[31] Katun ce inae kree po planini "u irokim
granicama", a u regulisanju internih sporova uiva izvesnu
sudsku autonomiju. Feudalno podvrgavanje stoara vidi ce
naroito u oblasti branog prava: Banjska povelja iz 13131318. godine ograniava pravo meusobnog sklapanja braka
Vlaha i meropaha [zemljoradnika]; u stvari nije sauvana
opta zabrana braka izmeu vlako-albanskog i srpskog
meropakog stanovnitva, ali je ona nesumnjivo postojala, i
to verovatno zato to je prelazak u kategoriju Vlaha,
drutveno lagodniju i slobodniju, bio odvie privlaan da ce
to ne bi osetilo u veem naputanju meropakog sloja putem
enidbe. Banjskom poveljom doputa ce meropsima da ce
ene Vlahinjama samo pod uslovom da enu prevedu u
merophe.[32]
Iz jedne opte odredbe Duanovog Zakonika [l. 81] vidi ce,
posredno, da nema posebnih i slobodnih vlakih ili albanskih
teritorija: "Planine to su po zemlji Carstva mi, to su
planine careve da su caru, a crkvene crkvama, a vlasteoske
vlasteli". To znai da je sav planinski region, sve zemljite
pokriveno panjacima u naelu izdeljeno na posede carske,
crkvene i vlasteoske; otuda su i stoari zavisni "ljudi" cara,
crkve i vlastelina, i nema u ovom feudalnom sistemu u
pravom smislu rei slobodnih Arbanasa i Vlaha, osim
slobodne arbanake vlastele, o kojoj je ve bilo rei.

Page 49 of 478
1

Attaliates, 297 (ed. Bonnae 1853).

Alexiade VI, 7, 7; cf. IV, 8, 4 (ed. Leib, 1943).

Skadar je ponovo pod vizantijskom vlau od 1082, da bi u

srpsku Zetu uao konano 1180. odn. 1215. godine.
3

Istorija Crne Gore 1. 392 (J. Kovaevi).

K. Jireek, Ist. Srba I, 138.

Istorija srp. naroda I, 161 - karta "Srbija u prvoj polovini X

veka", prema nacrtu S. irkovia. Po nekim drugim
podacima, moe ce pomiljati i na to da je granicom bilo
obuhvaeno i samo Kosovo, zakljuno sa Lipljanom.
7

Istorija srp. naroda I, 258 (J. Kali).

Vid.: K. Jireek, Ist. Srba I,157.

Meutim, i u Pilotu ive pravoslavni Srbi, kojih ima sve do

XVII veka. Negde pre 1628. oni prelaze u katoliku veru,
njihovi pravoslavni monasi bee, a onda ce i sam narod
1692. po nareenju pekog pae seli u Srbiju: J.
Radoni, Rimska kurija, 24-25.
9

Istorija srp. naroda I, 343 (S. irkovi). Unuka Stefana

Prvovenanog, od keri Komnine a ene Dimitrija Progona,
bila je udata za albanskog kneza Golema, od kojega
verovatno potie porodica Arijanita Komnina; ova e
kasnije sa svoje strane stupiti opet u rodbinske odnose sa
srpskim vladaocima: despotica Angelina Brankovi (Majka
Angelina, umrla izmeu 1516. i 1520). O oroavanju srpskog
srednjovekovnog dvora i vlastele sa albanskom vlastelom
vrlo dobar pregled u EJ I, 154-155 s. v. Arbanasko10

Page 50 of 478
junoslovenski odnosi (. S. Radojii); upor. .
Slijepevi, Srpsko-arbanaki odnosi kroz vekove sa posebnim
osvrtom na novije vreme.Minhen 1974, 39-51.
11

Istorija srp. naroda I, 474 (S. irkovi).

12

Istorija srp. naroda I, 474 (S. irkovi).

Albanci, neprijateljski raspoloeni prema Grcima od

vremena Andronika III (1328-1341), sluili su vrlo rado u
srpskoj vojsci. Zemlje izbeglih grkih arhonata i stratiota
prele su u posed albanskih feudalaca i njihovih ratnika (K.
Jireek. Ist. Srba I, 226).
13

14

Istorija srp. naroda I, 532 (M. Blagojevi).

15

Vid.: K. Jireek. Ist. Srba I. 238.

N. Radoji, Srpski dravni sabori u srednjem

veku, Beograd 1940, 202, 210, 308.
16

T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj

dravi I Istorija dravnog prava, Beograd 1931, 85.
17

18

S. Novakovi, Zak. spomenici, IX

U l. 77 (79. Atonskog prepisa) Duanov Zakonik donosi

odredbu "za potku": "Potke meu selima 50 perpera, a
Vlasima i Arbanasima 100 perpera. I od te potke caru
polovina, a polovina gospodaru ije bude selo" U l. 82 (83.
Atonskog prepisa) u odredbi "o Vlasima i Arbanasima"
stoji: "U selu gde ce Vlah ili Arbanas zaustavi, u tome selu
da ce ne zadri drugi koje za njim ide. Ako ce zadri na silu,
da plati potku i to je ispasao". Tekst navodimo prema
naem prevodu iz Atonskog prepisa kao jednog od
19

Page 51 of 478
najstarijih sauvanih rukopisa Zakonika, u izd Zakonik cara
Stefana Duana I, Struki i Atonski rukopis, SANU, Beograd
1975.
20

S. Novakovi, Zak. spomenici, 578.

21

S. Novakovi, Zak. spomenici, 430.

T. Taranovski, Istorija srpskog prava u Nemanjikoj

dravi II, Istorija krivinog prava, Beograd 1931, 103.
22

23

S. Novakovi, Zak. spomenici, 647, 652.

24

S. Novakovi, Zak. spomenici, 692.

25

S. Novakovi, Zak. spomenici, 620.

26

S. Novakovi, Zak. spomenici, 579, upor. 580-581.

27

S. Novakovi, Zak. spomenici, 697.

28

S. Novakovi, Zak. spomenici, 739.

29

S. Novakovi, Zak. spomenici, 647/VI.

30

K. Jireek, Ist. Srba II, 97.

31

B. orovi, Spisi sv. Save, 3.

32

C. Novakovi, Zak. spomenici, 651.

IV ETNIKA SITUACIJA KOSOVA U XIII I XIV VEKU

Kao to ce moe videti iz prethodnog izlaganja, oblast
Kosova i Metohije naseljena je Srbima jo od njihovog
dolaska u srednjobalkansko podruje tokom VII veka.
Prema toj oblasti su usmerene tenje prvih srpskih drava, i

Page 52 of 478
Rake i Duklje, da okupe i organizuju plemena srpskog
naroda prema njihovoj stvarnoj rasprostranjenosti. Na tom
planu su junoslovenski ustanci jedanaestog veka posebno
karakteristini, jer zahvataju iroku zonu od Dunava do
Makedonije; Kosovo ce tu javlja kao naroito aktivna oblast
oslobodilake borbe i sudara sa vizantijskom vlau. Ta
oblast je upravo u toku tih akcija prvi put, za krae ili due
vreme, ukljuena u sklop srpske drave.[1] Pomeranje
granice na jug, za vlade Stefana Nemanje i njegovih
potomaka, od poslednjih decenija XII veka, prema tome, ne
moe ce posmatrati kao naseljavanje Srba na Kosovu, ve
kao ujedinjenje oblasti koje je ve davno pre toga
nastanjivao srpski narod. Samo ce tako i moe objasniti
razvijanje ove teritorije u sredinju oblast srpske
srednjovekovne kulture i njeno stabilno opstajanje u ulozi
politikog, strategijskog i duhovnog centra srpskog naroda
ne samo za vreme Nemanjia nego i kasnije, u razdoblju
oblasnih gospodara, pa ak i u prvim stoleima turske
okupacije. Stoga su neprihvatljiva i sasvim proizvoljna
tvrenja nekih albanskih pisaca da je "irenje
srednjovekovne nemanjike drave prema jugu
prouzrokovalo i etnika strujanja na Kosmetu, jer ce sa
irenjem srpske drave pomera i njena etnika granica iz
Rake prema jugu", pa tako "doseljavanjem Srba u KosovoMetohijskoj oblasti nastaje vee arenilo u sastavu
stanovnitva".[2] Predstava o etnikoj karti Kosova i
Metohije u srednjem veku tu je sasvim pogrena i netana,
kao to je u osnovi pogreno omeivanje srpskog etnikuma u
ranom srednjem veku na teritoriju Rake drave, jer bi to
znailo da sve do poslednjih godina XII veka juno od Rasa,
kao ni istono od Ibra, nema srpskog naroda; sledstveno
tome, juno od Rasa bila bi zemlja "ilirskih potomaka" Albanaca, kao to bi onda i zemlja istono od Ibra bila

Page 53 of 478
"bugarska zemlja". Prisustvo Srba i na jednom i na drugom
prostoru, uslovljeno "irenjem nemanjike drave", ne samo
to je predstavljeno kao srazmerno pozno istorijsko zbivanje
nego i kao oruana otimaina albanske i bugarske zemlje,
kao "ekspanzija" u tue prostore. tavie, ni etnika
situacija tako "osvojenog" prostora Kosova i Metohije ne
prikazuje ce verodostojno: istie ce njeno tobonje
"arenilo", jer ce "tokom srednjovekovne vladavine srpske
drave u ovoj oblasti, pored Srba pominju Vlasi [jedan deo
poromanjenih Ilira], zatim iptari [potomci Ilira], naroito u
Metohiji i okolini Prizrena i Drenici".[3] Razume ce, bez
navoenja tanih, iz istorijskih izvora poznatih podataka o
stvarnim brojanim odnosima stanovnitva ove oblasti u
srednjem veku, stvara ce sa jasnim politikim ciljem lana
predstava o "ravnomernoj" zastupljenosti naroda na toj
teritoriji, gde su Srbi tobo samo doljaci i uljezi u
kompaktnoj etnikoj masi "starosedelaca", Vlaha i
Albanaca - u oba sluaja Ilira kao autohtonog i venog
nacionalnog elementa na tome tlu. Pozivanjem na
srednjovekovne srpske povelje, pri tome, bez rekonstrukcije
ukupne slike, sa uproenim podatkom da su ce tu i tamo
zaista nalazili "Arbanasi" i "Vlasi", stvara ce i fikcija
istoriografskog dokaza ovih proizvoljnosti. Krajnost u tom
pogledu predstavljaju tvrdnje da su Sloveni "pozni
osvajai" kosovske teritorije, te da su Srbi ovde utvreni "ne
pre kraja XIII veka"; da srednjovekovni dokumenti
navodno pominju "albanska sela" na Kosovu, a istraivanja
svih kasnijih turskih katastara [deftera] tobo dokazuju da
je "stanovnitvo Kosova u XIV i XV veku bilo u sutini jo
uvek albansko i hriansko", tako da ce moe govoriti o
"jedinstvu kosovskog stanovnitva" [znai, albanskog
stanovnitva] i njegovom diferenciranju prema Slovenima![4]

Page 54 of 478
Istorijski izvori, meutim, prikazuju etniku stvarnost
kosovske oblasti u srednjem veku sasvim drukije. Pre
svega, veoma je znaajno kako sam Nemanja i njegovi sinovi
i prvi biografi, Sava i Stefan, gledaju na pripojene teritorije,
meu kojima i na kosovsku oblast. U arengi Hilandarske
povelje [1198] Nemanja veli da je "obnovio svoju dedovinu i
vema utvrdio" da je "podigao propalu svoju dedovinu i
stekao", pa navodi ta je to stekao "od morske zemlje", "od
Arbanasa", "od grke zemlje". Arbanaska zemlja je za
njega samo Pilot, dok je kosovska oblast ovde predstavljena
nazivom Lab sa Lapljanem i navedena u kategoriji "grke
zemlje".[5] Isto to, sa izvesnim varijantama, pominje Sava
u itiju svetog Simeona: Nemanja je "obnovio oinu
dedovinu i vema utvrdio", i "podigao propalu svoju
dedovinu i stekao" pojedine oblasti "od pomorske zemlje",
"od Rabna" i od "grke zemlje". Tu je od Arbanasa
["Rabna"] uzeo Pilot, ali "Pilota oba" [Gornji i Donji], dok
ce kao grka zemlja navodi Patkovo, Hvosno celo i
Podrimlje, Kostrc, Drkovina, Sitnica, Lab, Lipljan. Na
kraju ce napominje da je sve to Nemanja svojom mudrou i
trudom stekao, kao "nekada nasiljem oduzetu njegovu
dedovinu i to mu pripada od srpske zemlje".[6] Prema tome,
kosovsko-metohijska oblast je u svesti i svedoanstvu prvih
Nemanjia krajem XII veka srpska zemlja, koja je to bila i
pre nego to je otuena nasiljem, te je pripajanje i sticanje
ovih krajeva samo obnova, restitucija srpske batine.
Povelje srpskih vladara zaista pominju Vlahe i Arbanase, ali
kao izrazito manjinske etnike i socijalne grupe u oblasti
koja je potpuno pokrivena srpskim naseljima, iji ce
stanovnici ne navode uopteno, ve sa linim imenom
stareine, glave domainstva. Stvar je u tome to ce u ovim
srednjovekovnim dokumentima navode sela i domainstva

Page 55 of 478
koja ce poklanjaju crkvenom, manastirskom vlastelinstvu
kao trajni feudalni posed. To je svojevrstan popis
stanovnitva, ija je pretpostavka potpuna tanost, jer ce
njim konstituiu sasvim odreena feudalna prava i obaveze,
a svaka drutvena grupa imala je strogo utvren status. Kao
to smo videli, status Vlaha i Arbanasa bio je svagda i
posebno regulisan, jer su ce po tome oni i izdvajali iz
osnovne mase stanovnitva. Nije, dakle, postojala
zainteresovanost sastavljaa ovog popisa u srednjovekovnoj
darovnici da menja i falsifikuje etniku pripadnost zavisnog
stanovnitva. Onomastiki materijal, sauvan na taj nain u
poveljama XIII i XIV veka, prua pouzdan osnov da ce
utvrdi srpsko, vlako ili albansko poreklo stanovnitva.
Vano je to ce onomastika analiza ovih dokumenata u
svojim rezultatima slae sa zakljucima koji ce mogu izvoditi
prema neposrednoj, izrinoj oznaci etnike pripadnosti, pa
ce po svojim lingvistikim odlikama srpska imena zaista
mogu identifikovati u srpskim [ratarskim] naseljima, vlaka
u vlakim i albanska u albanskim [stoarskim] naseljima,
katunima.[7] Drugim reima, kategorija "Srbalja" nosi zaista
srpska, slovenska imena, kategorija "Vlaha" vlakoromanska, a "Arbanasa"- albanska imena. Odstupanja
odnosno meanja su moguna, ali su procentualno veoma
mala i kao svaki izuzetak potvruju pravilo. Bilo je porodica
u kojima su neki lanovi nosili srpska, a neki albanska
imena, ali nema nikakvog osnova da ce ti izuzetni sluajevi
uoptavaju do tvrdnje da su zapravo i svi "Srblji" sa
srpskim imenima, u stvari, Albanci. Da ce takva
konstrukcija objasni, izmiljena je i teza o pokrtavanju, po
kojoj srpska pravoslavna crkva, organizovana na Kosovu i
Metohiji od XIII veka, toboe daje prednost slovenskim
imenima i tako sprovodi nasilnu srbizaciju. Razume ce,
konstrukcija poiva na fantastinim i proizvoljnim

Page 56 of 478
tvrdnjama. Nema nikakvih svedoanstava o pokrtavanju
latinskog stanovnitva. S druge strane, pravoslavna crkva
nikada nije davala prednost slovenskim, to e rei paganskim imenima, ve je, obrnuto, zahtevala da ce
narodna imena zamenjuju crkvenim, hrianskim imenima
biblijskog ili grko-vizantijskog, pa ak i latinskohrianskog porekla.
Ako ce sada vratimo istorijskim izvorima, u ovom sluaju
srednjovekovnim srpskim poveljama, srpski karakter
kosovske oblasti za razdoblje od poslednjih godina XII do
kraja XIV veka je neosporno dokazan i nesumnjiv. To su
sledee povelje:Hilandarska Stefana Nemanje iz
1198, ika Stefana Prvovenanog oko
1220, Svetostefanska ili Banjska povelja kralja Milutina iz
1313-1318, Graanika povelja kralja Milutina iz 13211322, Deanska povelja kralja Stefana Deanskog iz
1330, Arhanelska kralja Stefana Duana iz 1348. Ovi
spomenici sadre veoma bogate, odreene i pouzdane
podatke o starosrpskim imenima. Od posebnog je znaaja,
kako istie Mitar Peikan, to ce gotovo svi spiskovi linih
imena u jednom od ovih spomenika - Deanskoj
povelji [hrisovulji] - mogu pouzdano ubicirati, vezati za
odreeni predeo, a sa malo izuzetaka i za odreeno mesto.
Pouzdano ce smetaju i popisi iz Arhanelske povelje, ali je
za najstariju od velikih hrisovulja - Banjsku
povelju odreenost znatno manja. Podaci velikih hrisovulja i
drugih povelja, isto tako, omoguavaju nam da moemo
prouavati ne samo imena u pojedinim naseobinama nego i
u nekim irim zonama: u gornjem Polimlju od akora do
Komova i do Vrmoe u Albaniji, u Metohiji izmeu Deana i
Belog Drima, u starom Altinu [sliv reke Valbone u
severoistonoj Albaniji], najzad - jedna zona severno od

Page 57 of 478
Prizrena i Suve Reke, predeo oko razvoa Sitnice i Belog
Drima. Ogranienije spiskove, koji nam u prouavanju
imena mogu posluiti kao uzorci i oslonac za uporeivanje,
imamo i iz drugih krajeva: iz Vranja i okoline, iz kosovske
kotline juno i zapadno od Pritine, iz sliva Kline [leve
pritoke Belog Drima], iz metohijskog Podgora, iz srednjeg
Polimlja [okolina Bijelog Polja], sa pobreja Skadarskog
jezera na albanskoj strani, verovatno i iz okoline ie.[8]
Hilandarska povelja iz 1198. pominje sela prizrenskog kraja,
znai onoga kraja koji Nemanja jo nije uspeo da definitivno
pripoji Srbiji, te ih je "isprosio u Cara" za posed [parike]
Hilandaru. To su sela Neprobita, Momua, Slamodrava,
Retivlja, Trnije, Retivtica, Trnovac, Hoa "i druga Hoa i
trg tuje, i dva vinograda tuje nasadih", a pored toga
"ulijanike" [pelinjake s konicama] u Trpezama, Daboru,
Golievi i Paricima. Imena sela su preteno srpska, osim dva
verovatno vlaka [Momua, Dabor] i jednog grkog
[Parici]. Tu je i pomen ona dva vlaka sudstva, tj. katuna,
Radova i ureva, sa svega 170 Vlaha, i sa zabranom da
Vlasi prelaze "pod velijega upana", tj. sa ove vizantijske
teritorije i hilandarskog poseda u Srbiju velikog upana
Stefana.[9] Povelja kojom je obrazovano vlastelinstvo
manastira ie u Hvosnu [severna Metohija] naroito je
vana zato to je izdata 1220, tako rei odmah po pripajanju
ove oblasti dravi Nemanjia, a sva su naselja to ce u njoj
pominju po svome imenu srpska - Pe, Crni Vrh, Stlpezi
[Stup], Trebovitii, Gorada Bac [Goradevac], Nakla Bac
[Naklo], elpeki [elopek], Labljane itd.[10] Sva su ova sela
postojala, oigledno, pre nego to je formirano iko
vlastelinstvo i pre nego to je oblast pripojena srpskoj
dravi. To znai da je ovaj kraj, sudei po ovom dokumentu,
bio nastanjen Srbima bar u XII veku, ako ne i ranije.

Page 58 of 478
Posedi manastira svetog Stefana u Banjskoj, prema povelji
iz 1313-1318, nalazili su ce u raznim krajevima srpskih
zemalja: Ibru, Rasu, Sitnici, Labu, Hvosnu, Plavu, Budimlji,
Zeti i na reci Savi - veina, dakle, u kosovskim predelima,
ukupno oko 75 sela i zaselaka, 9 katuna, sa oko 514
porodica. I tu je etnika situacija, u analizi onomastikih
podataka, istovetna sa onom koju pokazuju ostale povelje.
Re je o isto srpskoj zemlji, sa beznaajnim manjinama
vlako-stoarskog i moda albanskog stanovnitva.[11]
Posebno mesto u nizu srpskih zlatopeatnih poveljahrisovulja ima Deanska povelja iz 1330. To je izuzetno
obiman dokumenat, u poslednje vreme kritiki i fototipski
izdat i temeljno prouen u istorijskom i onomastikom
pogledu.[12]Deansko vlastelinstvo je, uz hilandarsko, najvei
manastirski feudalni posed srednjovekovne Srbije. Ono
zahvata prostranu teritoriju izmeu Komova na zapadu i
razvoa Belog Drima i Sitnice na istoku, i izmeu razvoa
Peke i Deanske Bistrice na severu i Drima na jugu, sa
pojedinim posedima i van ove zone. Na taj nain deansko
vlastelinstvo je kontinuirano obuhvatalo veliki deo Polimlja,
Metohije i predeo Altin na junim padinama Prokletija,
uglavnom u dananjoj severoistonoj Albaniji.[13] Spiskovi
domainstava u ukupno 89 sela, zaselaka i drugih naseobina
ovog vlastelinstva predstavljaju ujedno najopseniju
onomastiku grau srpskoga srednjeg veka. Ogromna
veina imena i naziva je bez dvoumljenja srpskog porekla,
tako da ce itava teritorija deanskog vlastelinstva u prvoj
polovini XIV veka mora smatrati isto srpskom etnikom
oblau. Albanski elemenat je ovde u to vreme sasvim
neznatna manjina. Sva sela koja su danas nastanjena
Albancima bila su tada srpska. Albanske su samo tri
naseobine [od 89], i to dva sela u Altinu i Zeti, i jedan katun,

Page 59 of 478
takoe u Zeti, tako da su od 2166 ratarskih kua i 266
"kua" u katunima [tj. od ukupno 2432 kue] samo 44
albanske, dakle 1,80%.
Drugi izvori iz nemanjikog perioda govore i o albanskim
katunima istono od dananje dravne granice [grupa
katuna severno od Prizrena u Arhanelskoj hrisovulji], ali
nema sigurnih lingvistikih dokaza o prisustvu albanskog
etnikuma u predelima dalje ka severoistoku u nemanjikoj
eposi.[14] Naprotiv, posedi graanikog vlastelinstva, prema
povelji iz 1321-1322, pokazuju isto srpsku etniku situaciju
ovog podruja. Zemljini posedi graanikog vlastelinstva u
predelu Kosova nalazili su ce u neposrednoj okolini
manastira Graanice, oko reke Graanke, izmeu Pritine i
varoice Janjeva, zatim u srednjem slivu reke Sitnice,
neposredno oko Lipljana, pa u izvoritu Sitnice oko Bare
Sazlije na Paun-polju, u srednjovekovnim upama Moravi dananja okolina Gnjilana, i Topolnici u slivu Krive Reke
[okolina Novog Brda] i u Pologu oko Tetova van teritorije
Kosova.[15]
Neosporna je istorijska injenica da ce na irokom podruju
Kosova i Metohije od ranog srednjeg veka do propasti
srpske drave uva kontinuitet srpskog naroda, te da su sve
zemlje severozapadno, severno i severoistono od linije
Skadarsko jezero-Komovi-Prokletije-ara bile naseljene
homogenim srpskim stanovnitvom, s tim to su u
planinskim krajevima bili manje ili vie brojni katuni vlake
tradicije na putu ka spontanom posrbljavanju; srazmerno
manji broj katuna predstavljale su pokretljive skupine
Albanaca stoara, koji ce nisu podavali asimilaciji, ali ce ba
zato pomen "Arbanasa" i albanskih imena u
srednjovekovnim poveljama mora ceniti kao taan. Sigurno

Page 60 of 478
je i to da je u osnovi kosovskog stanovnitva leao prvobitni
sloj Srba, koloniziranih u razdoblju od VII do XII veka, a da
ce on u nemanjikoj dravi, u povoljnijim i mirnijim
politikim, socijalnim i ekonomskim uslovima stalno
osveavao i umnoavao migracijama srpskog naroda sa
raznih strana, verovatno pre svega iz rakih, ali i iz zetskih
predela. Prisustvo drugih narodnosti na ovom podruju u
srednjem veku nije sporno pa nije potrebno ni dokazivati tu
injenicu, ali sve ove kolonije zanatlija, trgovaca i rudara
[uglavnom Sasa, Grka i Albanaca, da ne govorimo o
Dubrovanima, koji ce ne mogu posmatrati kao druga
narodnost], i pomenuti katuni Albanaca u okolini Prizrena,
ne dovode u pitanje srpski karakter cele oblasti, jer ce
ukupan procenat demografske zastupljenosti nesrpskog
elementa kree oko 2%, pa i to preteno u zapadnim
delovima kosovsko-metohijske oblasti, u planinskoj zoni i
neto malo u gradovima.
Opsenija i sistematska arheoloka istraivanja pokazae
jo neposrednije prisustvo slovenskog etnikuma na ovoj
teritoriji jo u X i XI veku. Do sada poznati i prouavani
lokaliteti - Matiane kod Pritine (X-XI v.), Vrbnica kod
Prizrena (X-XIV v.) i Prevo kod Kline (X-XII v.) obilatim
nalazom potvruju kontinuirano prisustvo slovenskog
stanovnitva na Kosovu i Metohiji od X veka. Na alost,
lokalitet Vrbnica je potopljen zbog izgradnje hidrocentrale u
HP Albaniji, a da arheoloki pre toga nije mogao da bude
dovoljno istraen; bilo je jasno da je u pitanju izuzetno
bogato nalazite rane slovenske kulture. Antropolokoarheoloka dokumentacija jednoga drugog vanog lokaliteta
(Vodice kod Prizrena), koja je takoe pruila sjajne dokaze
o slovenskom karakteru ove oblasti u ranom srednjem veku,
naprosto je unitena.
1

Page 61 of 478
2

M. Krasnii, Savremene promene, 210.

M. Krasnii, Savremene promene, 210.

Npr. lanak: Alain Ducellier, Les Albanais et le Kosovo, Le

Monde, 2 juin 1982.
4

B. orovi, Spisi sv. Save, 1.

V. orovi, Spisi sv. Save, 151-152.

U srpskoj srednjovekovnoj dravi izmeu Srba i Arbanasa

kao pojedinaca nije bilo nikakve stroge i zajamene razlike u
imenima (poznata su, naime, slovenska imena Albanaca, kao
i obrnuto, albanska imena Srba), ali ce to odnosi iskljuivo
na pojedinane situacije, samo kada su u pitanju izdvojeni
pojedinci, pojedinane pridolice ili pre njihovi potomci.
Meutim, kad su u pitanju grupe, zajednice, naseobine,
etnojezika pripadnost ivlja jasno ce odraava i u linim
imenima, pa nam to omoguava da posebno posmatramo
odlike arbanake onomastike i razlike koje ona pokazuje u
odnosu na starosrpsko stanje: M. Peikan, Zetsko-humskoraka imena I, 27-28.
7

M. Peikan, Zetsko-humsko-raka imena I, 2.

V. orovi, Spisi sv. Save, 3.

10

S. Novakovi, Zak. spomenici, 571-572.

G. krivani, Vlastelinstvo sv. Stefana u Banjskoj, I 6

(1956) 177-199.
11

P. Ivi - M. Grkovi, Deanske hrisovulje, Novi Sad 1976;

M. Grkovi, Imena u deanskim hrisovuljama, Novi Sad
1983; upor. P. Ivanovi, Deansko vlastelinstvo, I 4 (195212

Page 62 of 478
1953), 173-226; M. Peikan upozorava da je Ivanovieva
karta Deanskog vlastelinstva dosta nesaglasna sa tekstom,
valjda zbog proizvoljnog postupka crtaa: Iz istorijske
toponimije Podrimlja, I 1.
Granice Deanskog vlastelinstva su veoma paljivo
prouavane i rekonstruisane u vie naunih radova. Posebnu
panju privlaile su mee oblasti Altina koja je skoro itava
ula u ovo vlastelinstvo, a za koju ce dosta uopteno znalo da
je na teritoriji severne Albanije, u slivu reke Valbone. U
novije vreme je tu granicu sa mnogo uspeha,
analizom Deanske hrisovulje iz 1330, rekonstruisao do
srazmerno sitnih topografskih podrobnosti Mitar Peikan,
Sa severnom i severoistonom granicom Altina poklopila ce
dananja dravna granica; u stvari, obe su sledile logiku
prirodnih granica, drei ce planinskih venaca i vododelnica.
Altin je, dakle, zakljuuje Peikan, prostrana oblast u
severoistonoj Albaniji koja je na sektoru Punoevca
prekoraivala razvoe i izbijala na Ribnicu. M. Peikan, Iz
istor. toponimije Podrimlja I, 4-6.
13

14

Istorija srp. naroda I, 637 (P. Ivi).

P. Ivanovi, Zemljini posedi graanikog vlastelinstva, I

11 (1960, obj. 1961) 255.
15

V KOSOBO U KULTURI SREDNJOVEKOVNE SRBIJE

Kosovo je svojim sredinjim poloajem, sa kompaktnim
srpskim stanovnitvom i mnogim ekonomskim prednostima,
bilo ona oblast u kojoj su srednjovekovni srpski vladari
najradije boravili.[1] Na samom rubu dananje pokrajine, u
Brnjacima [gornji Ibar], imala je dvor ena Uroa I, kraljica
Jelena Anujska [umrla 1314. i potovana potom kao sveta].

Page 63 of 478
U izvoritu Laba nalazi ce za kralja Milutina [1282-1321]
dvorac Vrhlab: jedna povelja Dubrovniku pisana je ovde
1302. U Pritini, tada "neutvrenom selu", imali su dvor,
sudei po poveljama, trojica srpskih vladara: Milutin, Stefan
Deanski i Duan, moda i Uro, a svakako i oblasni
gospodar Vuk Brankovi u vremenima oko kosovske bitke.
Dvor ce nalazio i u Novom Brdu. Juni kraj Kosova polja
bio je gusto naseljen dvorovima: Pauni kraj Uroevca, gde je
i srpski arhiepiskop imao svoje "stanite"; Svrin, u istom
kraju; Nerodimlja [Porodimlja, Rodimlja, Rodim], zapadno
od Uroevca, u podnoju are [danas selo Nerodimlja na
samom razvou Sitnice i Lepenca]; grad Petr [sada Petri].
U Prizrenu je bio dvor Ribnik, u podnoju are.
Gradovi su ce u kosovskoj oblasti razvijali u vezi sa
trgovinom, zanatstvom i rudarstvom. Najznaajnije
rudarsko mesto u Srbiji u srednjem veku bilo je Novo Brdo,
koje ce pominje 1326. povodom dogaaja iz 1282-1321. Bio
je sredite trgovine u balkanskim zemljama. Nalazi ce u
izvoritu Krive Reke, leve pritoke June Morave. Tu ce
dobijalo olovo, a naroito srebro pomeano sa zlatom,
nazvano glama, glamsko srebro. U toku XIV veka kovao ce
tu i novac. Organizacija rudarstva u Novom Brdu bila je
saskog porekla i karaktera, o emu svedoi Rudarski
zakonik, to ga je izdao despot Stefan Lazarevi 1412. Novo
Brdo je imalo znaajnu koloniju "stranih" trgovaca, u stvari
trgovaca iz primorja: Kotorana, Spliana i Dubrovana.
Najvei prosperitet dostiglo je u prvoj polovini XV veka.
Zatieno sa dva utvrena grada, ono je dugo odolevalo
turskim napadima [sve do konanog pada 1455] i svojim
bogatim dohotkom olakavalo borbu srpskih despota za
opstanak drave.[2]

Page 64 of 478
Drugi je vaan trgovaki i zanatski centar na Kosovu
Janjevo, pomenuto prvi put 1303, sa srpskim stanovnitvom
pravoslavne vere i latinskom kolonijom Sasa i Dubrovana,
opet u blizini srednjovekovnog rudnika.[3] Pritina, sem toga
to je bila esto boravite kralja i arhiepiskopa ili, kasnije,
oblasnog gospodara, nije imala posebnog znaaja kao grad u
ovom periodu, mada i ona meu prvim srpskim gradovima
u srednjem veku ima jaku koloniju Dubrovana, koji su
drali u zakupu carinu i imali industriju za ienje srebra iz
Novog Brda i Trepe.[4] Daleko vaniji su bili Pe i Prizren.
Pe je bila sedite arhiepiskopije i potom patrijarije, sa
dubrovakom kolonijom i "trgom", koji je pod
jurisdikcijom crkvenog poglavara stalno okupljao domae i
strane trgovce. Prizren je bio takoe pod crkvenom
zatitom, najpre svog pravoslavnog episkopa, a potom
manastira svetih Arhanela; stanovnitvo Prizrena bilo je
obeju veroispovesti. Razvija ce kao krupan trgovaki,
saobraajni i zanatski centar, a najvei uspon doivljava za
vladavine Stefana Duana [1331-1355], kao njegova
kraljevska prestonica. Sa etiri panaura godinje, u
Prizrenu ce trguje italijanskom, grkom, egipatskom,
maarskom i drugom robom. Dubrovani i ovde imaju
brojnu koloniju, a etniki sastav stanovnitva bio je arolik,
sa Srbima u ogromnoj veini.[5]
Trajni kulturni peat ovoj oblasti kao srpskoj zemlji dala je,
ipak, snanije od svega ostalog, srpska pravoslavna crkva.
Podruje Kosova je hristijanizovano davno pre dolaska
Slovena. Pokrtavanjem Srba, meutim, bavile su ce ovde
grke crkvene organizacije; latinski su episkopati
usredsreeni u junom odnosno dukljanskom primorju, dok
u rake zemlje i Kosovo dopire najpre dejstvo vizantijske

Page 65 of 478
drake mitropolije. Od osnivanja ohridske arhiepiskopije
rakom zemljom rukovodi u crkvenom pogledu grki
episkop u Rasu [1020], ali su na teritoriji Kosova dejstvovale
dve eparhije - jedna sa seditem u Prizrenu, i druga u
Lipljanu. Sa osnivanjem srpske autokefalne arhiepiskopije
[1219] nastale su krupne promene u organizaciji crkve na
celom prostoru od Jadrana do Morave. U okviru novoga
dravnog podruja, sa kojim ce imala poklapati oblast nove
autokefalne crkve, nale su ce ohridske eparhije - ne samo
Ras nego i Prizren i Lipljan, delimino i Ni, a
gornjomoravski predeo otkinut je od skopske eparhije.
Osniva srpske crkve, sveti Sava [arhiepiskop 1219-1236],
zadrava tri ohridske eparhije - raku, lipljansku i
prizrensku, postavivi na te katedre srpske episkope, ali
osniva i nove: iku, topliku, moraviku, Hvosno,
budimljansku, zetsku i humsku. Samo su ce dve poslednje
nale na do tada neprikosnovenom terenu latinske crkve, ali
za pravoslavne Srbe koji su iveli u tim oblastima srpske
drave. Sve ostale su ce nalazile u jezgru srpskih oblasti, a
dve bive ohridske eparhije, prizrenska i lipljanska, mada
na periferiji tadanje dravne oblasti, bile su na isto
srpskom zemljitu. Za sudbinu Kosova vana je ta prvobitna
organizacija srpskih eparhija, koja je za niz vekova
obezbedila ovu zemlju od stranih, grkih i latinskih uticaja.
Sasvim nova eparhija ovde je bila episkopija u Hvosnu,
nekada metohu prizrenske eparhije; to je sredite nedavno
istraeno u razvalinama crkve svete Bogorodice u Studenici
Hvostanskoj severoistono od Pei, u podnoju Mokre
planine.[6] Osnivanje ove eparhije potvruje srpski karakter
gornje Metohije poetkom XIII veka, kao i gustinu srpskog
stanovnitva u tom predelu. Zanimljivo je da je ovom
predelu poklonjena osobita panja i prilikom formiranja
ikog vlastelinstva, tj feudalnog poseda same

Page 66 of 478
arhiepiskopije. Jedan veliki kompleks ovog poseda nalazio
ce upravo u Hvosnu na teritoriji ove eparhije, sa mestima
Pe, Stlpezi i elpeki. Zahvaljujui tome, arhiepiskop
Arsenije premeta sedite arhiepiskopije, ugroeno od
Mongola 1253, iz ie u Pe. Tako ce u Pei nastavlja ivot
arhiepiskopije, da bi od 1346, posle proglaenja patrijarije,
tu bilo i sedite srpskog patrijarha, "Velika crkva", centar
itave srpske crkvene organizacije, mesto gde su ce odravali
crkveni sabori i donosile vane odluke.[7]
Razvoj kosovske oblasti kao duhovnog sredita srpskog
naroda u srednjem veku odraava ce i u naroito velikoj
koncentraciji srpskih crkava i manastira na ovoj teritoriji.
Po nekim evidencijama ima tu blizu dve stotine sauvanih ili
poruenih hramova, ali ih zapravo ima vie - ako bi ce
ubrojali i svi nedovoljno istraeni i neidentifikovani
arheoloki lokaliteti [crkvine]. Na Kosovu su i krupni
dinastiki mauzoleji i monaka opteia: Peka patrijarija,
Banjska, Gradac, Graanica, Deani, Arhaneli i niz drugih,
manjih no ne beznaajnih manastira. Za sada ce ne zna
koliko ce sauvalo crkvita iz prednemanjike epohe, jer
sistematska arheoloka istraivanja na Kosovu nisu vrena,
ali je dobar deo nemanjikih crkava sigurno podignut na
temeljima starih, vizantijskih hramova.
Epoha Nemanjia je vreme velike graditeljske delatnosti na
Kosovu. Peka patrijarija je podizana u etapama. Prvu
crkvu, Svete Apostole, podigao je verovatno jo iki iguman
Arsenije, kasnije srpski arhiepiskop, u treoj deceniji XIII
veka na metohu ikog vlastelinstva. U XIV veku podignuti
su ostali hramovi: sa severne strane Svetih Apostola hram
svetog Dimitrija [Nikodim, izmeu 1321 i 1324], a sa june
strane crkva Bogorodice Odigitrije sa paraklisima Jovanu

Page 67 of 478
Pretei i sv. Arseniju Srpskom [Danilo II, 1324-1337]. Neto
kasnije, ali pre 1337, podignuta je i zajednika priprata, kao
i mali hram svetog Nikole uz juni zid.[8]
Kralj Milutin je podigao manastir svetog Stefana [Banjsku],
na desnoj pritoci Ibra, severozapadno od Mitrovice.
Verovatno je ovde i ranije postojao manastir, a tu je, po
nekim izvorima, bila pre Milutinove obnove i episkopska
stolica. Za vreme Uroa I to je bio metoh Graanice, jer ce u
Milutinovoj Graanikoj povelji navodi kako "bee Banjska
upisana va oine mi hrisovule".[9] Banjska je sazidana na
temeljima starog manastira izmeu 1312. i 1317, kao budua
grobna crkva u kojoj je Milutin i sahranjen 1321. Tada je
ukinuta episkopija pri ovom manastiru, a on proglaen za
kraljevski stavropigion zajedno sa ostala tri vladarska
mauzoleja - Studenicom, Mileevom i Sopoanima, kao
etvrti u rangu. Snabdeven je velikim feudalnim posedom sa
75 sela i 8 katuna, u kojima je bilo preko pet stotina
pastirskih porodica.[10]
Milutin je obnovio i manastir Graanicu [hram
Blagovetenja] na reici Graanki juno od Pritine, kao
rezidenciju lipljanskih episkopa. Graanica je postojala
najkasnije od poetka XIII veka, a obnova je izvrena 13141315. Hrisovulje starijoj Graanici, koje su izdavali Stefan
Prvovenani i Uro I, Milutin pominje u svojoj darovnici, ali
ce one nisu sauvale. Pri Graanici su lipljanski [ponekad
"graaniki"] episkopi u XIV, a sigurno i u XVI veku.[11]
Najvei i najznamenitiji sauvani spomenik nemanjikog
neimarstva na Kosovu i uopte, manastir Deani, podigao je
sebi za grobnicu kralj Stefan Uro II [Deanski, 1321. do
1331], u vremenu od 1327. do 1335, kada ju je dovrio kralj
Stefan Duan. To je hram Pandokratora [Svedritelja], kod

Page 68 of 478
sela Deane juno od Pei. Kao kraljevska grobna crkva
uvrten je u red stavropigijalnih manastira: Stefan je tu i
sahranjen, a u hramu su i moti drugih svetih lanova
dinastije. O ogromnom vlastelinstvu ovog manastira,
obrazovanom 1330. godine, ve je bilo rei. Znatno je bio
oteen odmah posle kosovske bitke, ali ga je obnovila
kneginja Milica, te ce ona i danas u Deanima pominje kao
drugi ktitor manastira.[12]
Jo jedna vladarska stavropigija podignuta je u XIV veku na
Kosovu, ali sa posebno traginom sudbinom: to je Duanova
zadubina manastir svetih Arhanela kod Prizrena u
kanjonu reke Bistrice istono od prizrenskog grada.
Manastir je podignut 1343-1347, a car Stefan Duan
sahranjen je u njemu 1355. Znaajno je i vlastelinstvo Sv.
Arhanela, rasuto po irokoj teritoriji od ar-planine do
Jadranskog mora - 55 sela, ali "u krajevima kulturnijim i
bogatijim", a osim toga jo 7 crkava sa njihovim ljudima,
zemljama i vinogradima, pelinjacima i vodenicama, mnogo
Vlaha [467 porodica] i 8 arbanakih katuna. Manastir je
sruen krajem XVI veka, kada materijal sa razvalina koristi
Sofi-Sinan-paa za podizanje svoje damije u Prizrenu 15951597. godine.[13]
Iz vremena cara Duana su i neke druge, manje zadubine
na Kosovu. U blizini Prizrena nalazi ce isposnica sv. Petra
Korikog, sa manastirom svetog Petra, danas nesauvanim.
Pustinoitelj Petar, Srbin iz sela Unjemira, "Dioklitije
hvostanske" [danas u albanizovanom obliku Ujmir u
Metohiji], iveo je i podvizavao ce u Altinu i prizrenskim
gorama verovatno u drugoj polovini XIII veka. Freske u
isposnici otkrivaju dva sloja: jedan iz XIII veka a drugi iz
vremena kralja Milutina; u doba kralja Duana podignuta

Page 69 of 478
je crkva 1343. godine, a manastir darovan Hilandaru 1348.
godine.[14] Treba pomenuti i manastir sv. Nikole u Dobruti
kod Prizrena, podignut oko 1334. godine, kao i crkve svetog
Vlasija i svetog Nikole [u Hoi].[15] Moti cara Uroa bile su
sahranjene u manastiru Uspenija Bogorodice pod gradom
Petriem iznad Nerodimlja.[16] U manastiru svetih
Arhanela u Drenici, koji ce pominje 1364. godine kao
vlasteoska zadubina, iveo je jedno vreme srpski patrijarh
Jefrem posle svog povlaenja s patrijarijskog prestola
[1387].[17] Kod Prizrena su i Markov manastir, podignut pre
1388, i manastir Sveta Trojica-Rusinica,[18] a u Drenici
manastir Devi, gde su moti jednoga drugog kosovskog
pustinjaka, sv. Joanikija Devikog [umro oko 1430].[19]
Po kosovskoj oblasti, naravno, nisu podizani samo veliki ili
mali manastiri, stavropigijalni, kraljevski i carski mauzoleji.
Crkveni ivot poivao je, kao i danas, na gustoj mrei
parohijskih hramova u selima. O izgledu i stanju ove oblasti
u srednjem veku govori veliki broj crkvita, ostataka i
razvalina starih crkava; njih ima, kako je ustanovio
Atanasije Uroevi za podruje ueg Kosova, skoro u svim
selima, i srpskim i albanskim, a u nekom selu su i po dva ili
vie crkvita. I kod Srba i kod Albanaca sva ce ta crkvita
pripisuju srpskom ivlju, koji ce iz raznih uzroka raselio.
Sem toga, u nizu seoskih atara albanskog stanovnitva
ukoliko ce vidni tragovi starih crkava nisu sauvali, na njih
ukazuju topografski nazivi: Kia = crkva, Kodra Kies =
crkveno brdo, Lazi Kies = crkveni laz, Rogat e Kies =
crkvene jaruge, Proni Kies = crkveni potok itd. Crkvina i
crkvita ima i u selima gde su starinci ili stariji naseljenici
islamizovani i poarbanaeni. U selu Sibovcu toponim Sveti
Nikola ukazuje na crkvu sv. Nikole Sibovakog u iavici,
koja ce pominje u jednom zapisu iz 1578, a ijih tragova

Page 70 of 478
sada nema. Od sauvanih srednjovekovnih crkava na
Kosovu Uroevi navodi crkvu u Lipljanu, iz vizantijskog
doba; Svete Arhanele u Gornjoj Nerodimlji, gde su i freske
sv. Simeona Srpskog i Save, kao i drugih Nemanjia; crkvu
Pokrova Bogorodiinog u Babinom Mostu; crkvu svetog
Nikole u Banjskoj, koja je imala stare freske, ali ih vie
nema poto su je albanski balisti spalili za vreme poslednjeg
rata.[20]
Ista je situacija i u drugim oblastima Kosova, kao i u onim
susednim oblastima Makedonije gde sada u veini ive
Albanci. U kosovskoj Gornjoj Moravi najvei broj starina
ine upravo crkve u ruevinama, kojih ima i kod albanskih i
kod srpskih sela, a ima ih i po selima islamizovanih i
poarbanaenih Srba, kao i u selima sa meovitim
stanovnitvom. Atanasije Uroevi ovde nabraja 66
poruenih crkava, mada napominje da ni to nije sve.[21] Radi
poreenja, moe ce navesti odlino prouena oblast Pologa u
Makedoniji. Skoro da nema sela, napominje Jovan
Trifunoski, u kome ne postoji poneka crkvina ili
manastirite. Po dobijenim podacima on je utvrdio da
crkvina ima na 162 mesta [Gornji Polog 72, Donji Polog 90],
a oko 17 njih ranije su bili manastiri. Crkvine ce danas
nalaze poglavito u muslimansko-albanskim selima. U nekim
selima i ovde su ce ouvali samo toponimi [Kia i sl.] za
mesta na kojima su nekad bili hramovi.[22] Iz svega toga
mora ce izvesti nedvosmislen zakljuak da je cela ova
teritorija bila u srednjem veku gusto naseljena pravoslavnim
slovenskim stanovnitvom. U isto vreme to govori i o stanju
srpske crkve, njene organizacije i njene duhovnosti. Ako je
jedno selo ponekad imalo i po dve ili vie crkava, to znai da
je liturgijsko-parohijski ivot bio razvijen, da je

Page 71 of 478
hristijanizacija srpskog naroda u srednjem veku bila
efikasna i duboka.
Vidi ce to naroito po prepisivanju knjiga u manjim
crkvama po Kosovu. U poslednjim godinama Despotovine
pa ak i prvih decenija turskog ropstva piu ce po ovim
malim crkvama rukopisne knjige. Tako je jedno
etvorojevanelje koje ce danas uva u Hilandaru pisao
srpski pop Nikola "u upi Labu, u selu Vraninu Dolu, u
dane blagoastivoga gospodina despota ura i Grgura i
Stefana i despota Lazara, godine 6958 [tj. 1450] .. . I pisah ja
smerni pop Nikola, tri izvoda drei pri peru - tako da sam
blagosloven. Vena mi pamet roditeljima, jeromonahu
Arseniju i majci mi Radosavi, i bratu mi Bogdanu".[23]Tako
je u malim crkvama, dok ce u glavnim, manastirskim
centrima od samog osnivanja neguje knjievni i prepisivaki
rad, bez kojeg ce ne moe zamisliti srpska kultura.
Kosovsko-metohijski skriptorijumi [pisarske radionice] u
XIII i XIV veku, pa kasnije - u XV i XVI veku, igrali su
vanu ulogu u recepciji vizantijske knjievnosti preko
svetogorskih i drugih junoslovenskih prevoda. U tom
pogledu ulog kosovskih manastira u kulturnu batinu
srpskog naroda nije nita manji od uloga jednog Hilandara,
a s druge strane nita manje znaajan od velikog prosvetnog
dela uvenih zapadnoevropskih benediktinskih manastira razume ce, u odgovarajuim srazmerama. U skriptorijama
Deana, Peke patrijarije, Graanice i drugih duhovnih
sredita na Kosovu stvaraju ce i mnoe srpske biblioteke,
preko kojih srpski narod ulazi u neposredan dodir sa
velikom hristijanizovanom civilizacijom grko-rimskog
sveta, to znai, posredno, i u dodir sa antikim nasleem,
koje e tek posle pada Carigrada 1453. "emigrirati" na
Zapad i biti otkrie humanizma. U ovim velikim

Page 72 of 478
bibliotekama, od kojih je traginim dejstvom istorije
srpskom narodu ostao samo mali deo ostataka, nisu samo
prevodi i reproduktivna kultura, ve i originalne, autorske
tvorevine. Veliki srpski knjievnici: Teodosije, Danilo Peki,
Danilo Banjski, Jefrem, Marko i Camblak [bar dok ce
nalazio u Deanima kao iguman] pripadaju ovoj zemlji; sa
njom i iz Svete Gore, kada su tamo, odravaju vezu; tu
rasauju svetogorsko-vizantijsku duhovnost. Naroito
Danilo, Jefrem i Marko zasluni su to ce upravo u
kosovsko-metohijskoj oblasti, u centru srpskog naroda,
formira prvi krug isihazma u Srbiji, duhovnosti tako
znaajne za kulturu i svest srpskog naroda u vremenima
koja neposredno prethode turskoj invaziji.[24] Vodei ljudi
kosovo-metohijskog monatva bili su elitni sloj srpskog
drutva, a u takvim centrima kao to je Peka patrijarija
[najpre sedite arhiepiskopa a potom patrijarha] okupljao ce
stalno veliki broj najobrazovanijih i najduhovnijih ljudi koje
je u srednjem veku imao srpski narod. U peinskim
isposnicama iznad Pei [Ljevoa] ili Deana [Belaje]
provodio ce asketski ivot i kao intenzivna intelektualna
delatnost.[25]
Umetniko stvaranje na teritoriji Kosova u srednjem veku
predstavlja kako u arhitekturi tako i u slikarstvu najvie
domete srednjovekovne srpske kulture U karakteristinom
pomeranju od rako-primorsko-vizantijske sinteze u
crkvenom neimarstvu ka istijim vizantijskim oblicima,
stvorena su u prvoj polovini XIV veka upravo ovde takva
remek-dela srpske i evropske arhitekture kao to su
Graanica i Deani Srpsko slikarstvo, opet, prati promene u
vizantijskom ivopisanju; naputajui raku
monumentalnost, ostvaruje velika dela narativnog stila u
irem, neposrednom kontaktu sa pravoslavnim narodom

Page 73 of 478
ovih krajeva [Deani], a raskona dekoracija spomenika
Moravske Srbije u XV veku raa ce prethodno u Pei.
Kosovsko-metohijska grupa spomenika ini, dakle, jednu od
bitnih karika u istorijskom lancu srpske kulture. Bez njih
ova kultura je liena svojih velikih, evropskih dostignua. I
stari srpski letopisci isticali su da su velika umetnika
ostvarenja srednjovekovne Srbije dobrim delom nastala na
tlu Kosova. Tako sastavlja Karlovakog rodoslova kao uda
lepote navodi kosovsko-metohijske crkve Svete Arhanele,
Deane, Pe i Banjsku, a van toga kruga jo samo Resavu
[Manasiju] "Stoga i kau itelji zemlje ove, da prizrenske
crkve patos, i deanska crkva, i peka priprata, i banjsko
zlato, i resavski ivopis, ne moe nigde da ce nae".[26]
Umetniki spomenici srednjovekovnog Kosova svedoe o
tome da je ova oblast u dravi srpskog naroda bila sredinja
oblast gde su ce odigravala skoro sva glavna zbivanja
kulture, ne samo politike. Takvi ce spomenici nisu mogli
podizati na tuoj zemlji, posred jednog "inojezinog"
naroda - kakav je u odnosu na Srbe i srpske spomenike, bez
sumnje, albanski narod. Nisu ovi spomenici podizani na
tuem tlu, koje bi potom bilo naseljeno svojim narodom da
bi im ce tek naknadno stvorila pogodna i bezbedna sredina,
ve obratno: podizani su tamo gde ce mogao obezbediti mir
motima svetih kraljeva i arhiepiskopa, ali i monasima koji
su tu imali da ive i da ce bore za svoj duhovni svet. Zato su
ove "carske zadubine" pravi meai srpskog naroda i
srpskih zemalja. Utoliko pre to su to ne samo svojom
prolou nego i ulogom koju imaju u nae vreme, sa
monasima koji nastavljaju tradiciju srednjovekovne,
vizantijske i slobodne nemanjike duhovnosti. To dakle nisu
mrtvi i otueni nego ivi spomenici, koji i dalje vre svoju
slubu onako kako im je ktitor bio odredio. Oni su u

Page 74 of 478
srednjem veku centri duhovnog ivota, u kojima ce grade i
uvaju nacionalne tradicije i svest o pripadanju hrianskoj,
vizantijskoj kulturi. Ali oni su i danas, ne manje nego u
prolosti, centri duhovnog ivota u autentinoj tradiciji
srednjovekovne duhovnosti. U vezi sa motima svetih
Nemanjia i srpskih arhiepiskopa i patrijaraha, koje ce
uvaju u kosovskim manastirima, odrava ce jo od srednjeg
veka kult, koji ima poseban znaaj za uvanje istorijske
svesti naroda i naroito za svest o njegovoj celini kroz
istoriju i u ovome naem vremenu.
Stara srpska drava nije imala stalnu prestonicu kao
Vizantija (Konstantinopolj, Carigrad), Rusija (Kijev),
Poljska (Krakov), eka (Prag), Bugarska (Trnov). Po
ugledu na Maare i Nemce, vladar je ovde bio u pokretu,
prelazei iz jednog dvorcu drugi: K. Jireek, Ist. Srba II, 7 i
d. Staro je sredite rake oblasti u Rasu kod dananjeg
Novog Pazara, ali je ubrzo posle ujedinjenja srpske drave
znaaj kosovske oblasti doao do izraaja i u tome to su
srpski vladari podigli sebi vei broj dvorova i stanita na
tom podruju.
1

Vid.: EJ VI, 315-316 s. v. Novo Brdo (M. Dini).

Vid.: EJ IV, 463 s. v. Janjevo (K. Risti). Upor. B.

Simi, Janjevo, Istoriski razvoj naeg rudarstva, Beograd
1951.
3

Vid.: EJ VI, 620 s. v. Pritina (O. Savi).

Vid.: EJ VI, 621-622 s. v. Prizren (M. Radovanovi).

O Studenici Hvostanskoj odlina monografija, rezultat

viegodinjih arheolokih i istorijsko-umetnikih
6

Page 75 of 478
istraivanja: B Kora,Studenica Hvostanska, Beograd 1976.
Oblast ove eparhije, sa starim regionalnim nazivom
"Hvostno", obuhvatala je gornji sliv Belog Drima,
ukljuujui i pritoku ove reke, Klinu, i mesta Pe i Deane;
to znai da ce na istok ova eparhija protezala do razvoa
prema Sitnici, a na jugu ce graniila Deanskom Bistricom
do utoka u Beli Drim i obuhvatala reku Miruu. Eparhija
postoji sve do XVII veka: 1381 je podignuta na stepen
mitropolije, a poznata su imena dva mitropolita iz XV, tri iz
XVI i jednog iz XVII veka, eparhija ce ugasila verovatno u
toku austrijsko-turskog rata 1683-1690 Vid.: NE IV, 786.
U doba Milutinovih akcija prema Vizantiji i irenja srpske
drave na jug, sa pripajanjem debarske oblasti 1283.
izdvojena je iz sastava ohridske arhiepiskopije i podreena
srpskoj crkvi debarska eparhija; njeno je sedite 1107.
godine izgleda bilo u dananjoj Pikopeji (=
Episkopija!): EJ, 672 s. v. Debar (A. Uroevi).
7

O Pekoj patrijariji priprema ce velika monografija.

Osnovne podatke vid. u ELU III, 643-644 s. v. Pe,
Patrijarija (S. Petkovi).
8

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 93.

B. Markovi, Pravosl monatvo, 93-95, upor. ELU I, 231 s.

v. Banjska (M. Kaanin).
10

B. Markovi, Pravosl monatvo, 93. Iz vremena kralja

Milutina poznate su i crkve u Muutitu (Bogorodica
Odigitrija, kod Prizrena), Bilui (manastir sv. Dimitrija, kod
Prizrena), i dr B. Markovi, Pravosl monatvo, 98.
11

Page 76 of 478
B. Markovi, Pravosl. monatvo, 99-100. Velika i jo
neprevaziena monografija o Deanima: B Petkovi - .
Bokovi,Manastir Deani, Beograd 1941.
12

V. Markovi, Pravosl. monatvo, 104-106; upor. ELU I,

131-132 s. v. Arhaneli Sv. (M. Kaanin).
13

Vid. V. J. uri, Najstariji ivopis isposnice pustinoitelja

Petra Korikog, ZRVI 5 (1958) 173-200; upor. ELU III, 222223 s. v. Koria (B. uri). O samom Petru Korikom, uz
prevod Teodosijevog itija, D. Bogdanovi u LMS 406 (1970)
69-87.
14

15

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 115.

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 116. Moti cara Uroa su

u toku velike seobe 1690. prenete u manastir Jazak u
Frukoj gori, a za vreme Drugog svetskog rata iz Jaska u
Beograd (1942).
16

17

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 116.

18

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 125.

B. Markovi, Pravosl. monatvo, 145; upor. ELU II, 42 s. v.

Devi (M. Kaanin).
19

20

A. Uroevi, Kosovo, 32-35.

21

A. Uroevi, Gornja Morava,23-25.

22

J. Trifunoski, Polog, 44-45.

23

D. Bogdanovi, Katalog Hilandara I, 60-61, ruk. br. 24.

Page 77 of 478
Vie o "kosovskim" piscima vid. u knjizi D.
Petrovia, Stara srpska knjievnost na Kosovu, Pritina 1981;
upor. D. Bogdanovi,Istorija stare srpske
knjievnosti, Beograd 1980.
24

Starac Jefrem, na primer, pisac i budui srpski patrijarh

(1375- oko 1379, i 1389-1392, umro 1400) podvizavao ce
jedno vreme (izmeu 1347 i 1354) u Deanskoj "pustinji", a
to e biti po znata isposnica u Belajima oko 6 km od
manastira uzvodno uz Bistricu, da bi posle smrti cara
Duana (1355) preao na bezbednije mesto u isposnicu kraj
Peke patrijarijem na ulazu u klisuru Peke Bistrice: D.
Bogdanovi, Pesnika tvorenija monaha Jefrema, HZ 4
(1978) 123 i nap. 27. U zapisu jedne kasnije pisane knjige
(Triod) daje ce autentini opis Belajske isposnice i predela u
kome ce ona nalazi: Lj. Stojanovi, Zapisi VI, 10-11 br. 9395.
25

26

Lj. Stojanovi, Stari srp. rodoslovi, 76-77.

VI SRBI I ALBANCI U DOBA TURSKE INVAZIJE

Za razvoj odnosa izmeu srpskog i albanskog naroda od
velikog su znaaja krupne politike promene na Balkanu do
kojih je dolo raspadom srpskog carstva posle Duanove
smrti [1355], uvrivanjem Turaka Osmanlija na Balkanu i
njihovim pobedama na Marici [1371] i Kosovu [1389], kao i
borbom srpskih i albanskih zemalja za opstanak, koja ce
zavrava porazom i konanim padom u osmanlijsko ropstvo
tokom druge polovine XV veka. Sudbina kosovske oblasti,
oigledno, zavisi u svemu tome od okolnosti koje su u
pravom smislu rei od svetsko-istorijskog znaaja.[1]
U razdoblju od smrti cara Duana do marike bitke, za
nepunih esnaest godina, ocrtala ce u jasnim obrisima nova

Page 78 of 478
politika karta srpskog carstva. U borbi oko naslea
prestola, Duanov polubrat Simeon, po majci Paleolog,
proglasio ce za cara 1356. i konano iz jedinstvene drave
izdvojio grke i albanske oblasti na krajnjem jugu, u Epiru i
Tesaliji. Sa svojom feudalnom vlastelom, grkom, srpskom i
albanskom, vladao je teritorijom od Valone do Korinta i
Olimpa, prestonica mu je bila u tesalijskoj Trikali. U
sredinjim i istonim delovima carstva - Makedoniji, Junoj
Srbiji i Trakiji obrazovale su ce dve snane oblasti brae
Mrnjavevia, Vukaina i Ugljee, prvoga sa titulom kralja kao savladara i potencijalnog naslednika Uroevog u
Prilepu, a drugog kao despota, uz caricu-majku Jelenu, u
Sery. Izmeu Simeonove oblasti i Mrnjavevia udenuo ce
velika Hlapen [oko Bistrice-Alijakmona], a prema
Bugarskoj u severoistonoj Makedoniji sevastokrator Vlatko
[1365-1371]. Severno od Vukainovih zemalja, u slivu triju
Morava, formirala ce oblast Lazara Hrebeljanovia.
Zapadno od te oblasti, du itave granice Bosne od Jadrana
do Save, uglavnom u slivu gornje Drine, pruala ce oblast
monoga velikaa Vojislava Vojinovia, koju po njegovoj
smrti [1363] nasleuje Nikola Altomanovi. U Zeti ce od
ezdesetih godina ojaavaju Balii. Izmeu Lazara i Nikole
Altomanovia nema prijateljstva; sukob je reen porazom
Altomanovia [1373], to pogoduje ne samo uzdizanju
Lazara nego i usponu jo jednog, za potonji razvoj dogaaja
vanog roda Brankovia. U meuvremenu, 1371. godine,
ofanzivna akcija Mrnjavevia prema Turcima zavrava ce
srpskom katastrofom kod rnomena [irmena] na Marici,
ime su irom otvorena vrata turskom prodoru ka
centralnoj balkanskoj oblasti.
Poloaj albanskih zemalja u procesu raspada srpskog
carstva veoma je neodreen. Razlikuje ce situacija june,

Page 79 of 478
srednje i severne Albanije. Juna Albanija deli sudbinu
Simeonovog epirsko-tesalijskog "carstva". Za svoje
uvrenje u Epiru Albanci imaju da zahvale Srbima: prvu
veliku epirsku migraciju Albanaca podrao je car Stefan
Duan, za carstva dolaze do moi albanski feudalci,
separatno carstvo Simeona Paleologa spreava potom
vizantijsku restauraciju i potiskivanje albanskog elementa iz
Epira. Severna Albanija je integralni deo Zete, gde su ce
sudarali interesi srpske i albanske vlastele sa mletakim
planovima za prisvajanje itave istone jadranske obale.
Balii, istina, ne uspevaju da obuhvate i prostor srednje
Albanije, ali ce ipak uvruju u donjoj Zeti i severnoj
Albaniji, sa prestonicom u Skadru sve do 1393. Srednja
Albanija je, najzad, taka ukrtanja i sudara svih
balkanskih i mnogih vanbalkanskih planova, ali i sa
najjasnije izraenim pokretom za formiranjem sopstvene
feudalne albanske drave.
Dra je kroz ceo srednji vek izuzetno vana strategijska
taka Balkanskog poluostrva, to ce ogleda i u neobinoj
injenici da je tokom etiri veka, od 992. do 1392. godine,
trideset dva puta promenio gospodara.[2] On je ne samo
uporite i oslonac vizantijske vlasti u razdoblju reokupacije
Balkana [X-XI vek] nego i taka prodora latinskog sveta na
vizantijsko-slovenski Balkan od vremena normanske
invazije [1082-1085] Dra je sa svojom irom okolinom, a to
e rei - sa jezgrom Albanije, glavni mostobran na
jugoistonoj obali Jadrana i polazna taka za operacije
starim rimskim putem ka Ohridu, Solunu i Carigradu. To ce
u mnogo ozbiljnijem vidu i veem opsegu ponavlja u toku
XIII veka. Kratkotrajna vlast Mleia [1205] samo je
nagovestila interes Venecije u ovoj oblasti, koji e tek kasnije
doi do punog izraaja [XIV-XV vek]. Epirska vlast u

Page 80 of 478
Drau, kao i privremena srpska vlast u toj oblasti, sa svoje
strane, ukazale su na ovo podruje Albanije kao na zonu
preplitanja i sukoba junih i severnih suseda. itav ce odnos
do krajnosti komplikuje u XIII veku obnovljenim
prisustvom Zapada: otkako je napuljski kralj Manfred
[Hoentaufen] sa kerkom despota Mihaila II dobio u miraz
Valonu, Berat i Dra [1258], borba za Dra i Srednju
Albaniju dobija evropski karakter. U Drau ce konano
uvrstio Karlo Anujski, brat francuskog kralja Luja IX
[1272], koji je osvojio iri prostor albanskih zemalja, sa
gradovima Krojom, Beratom i Valonom, kao i ostrvom
Krfom, te ce proglasio za kralja "Kraljevine Albanije"
[Regnum Albaniae]. Od tada nastaje sloena borba sa
promenljivom sreom za pojedine strane u sukobu. Anujce,
Grke [Epirote odnosno Vizantince], Srbe, ali u svemu tome
ostaje kao trajni korisnik ovog objedinjavanja albanska
vlastela. Tako dolazi do ugovora Luja, sina napuljskog
kralja Roberta, sa albanskim despotom Andrijom II
Musakijem u Drau 1336, a ve 1338. pominje ce i Tanu
Topija, veliki vlastelin u oblasti izmeu Mata i kumbe, kao
podlonik Anujaca. Porodica Topija pokazae ce potom
znaajnijom od drugih, takoe dosta osamostaljenih
albanskih feudalnih rodova kao to su Musaki, Matarange,
Dukaini. Za ime Karla Topije vezan je i prvi ozbiljniji
pokuaj uspostavljanja albanske vlasti u Drau na temeljima
anujske Kraljevine Albanije, no sada kao zaista albanske
drave [1359-1388].
Nestabilno stanje na albanskom prostoru u drugoj polovini
XIV veka navuklo je ovamo, konano, dve mone sile. To su
Turci i Venecija. Posle marike bitke skoro sve oblasti u
Makedoniji i Trakiji padaju pod vlast Turaka bilo
neposredno, kao gradovi Ser, Verija i Solun, ili u vazalnom

Page 81 of 478
statusu - kao zemlja Vukainovih sinova Marka i Andrije u
zapadnoj, a brae Dragaa [Konstantina i Dejana] u istonoj
Makedoniji. Tako je sa istone strane, prema Makedoniji,
Albanija bila sasvim nezatiena od turske invazije. Na putu
osmanlijske invazije, meutim, pre svake kombinacije sa
Albanijom, nalo ce novo, osnaeno jezgro srpskih zemalja.
Bez obzira na to to istorijska nauka jo nije do kraja
razjasnila dravnopravni poloaj kneza Lazara, kao srpskog
vladara meu drugim oblasnim gospodarima, te nemamo
sasvim odreen odgovor na pitanje koliko je Lazar posle
smrti cara Uroa [decembra 1371] legitimni naslednik
nemanjike dinastije, injenica je da ce novo okupljanje
srpskih zemalja izvrilo oko Lazara kao "samodravnog
gospodina svih srpskih zemalja".[3] Pred Turcima ce, dakle,
nala srpska drava kneza Lazara i njegovog zeta Vuka
Brankovia u moravskoj i kosovskoj oblasti, sa Baliima u
pozadini dalje na zapadu, a jo dalje u tom pravcu sa
Bosnom kralja Tvrtka I Kotromania, krunisanog "krunom
svetoga Save" u Mileevi 1377. Prvi napadi na Lazarevu
Srbiju nisu uspeli, ali ce odluujua bitka dogodila na
Kosovu 15/28. juna 1389; dalekosene posledice srpskog
poraza u ovoj bici osetile su ce do kraja tek u toku sledeih
decenija. Protiv udruene srpske vojske kneza Lazara, Vuka
Brankovia i Vlatka Vukovia iz Bosne nastupila je turska
vojska sa pomonim trupama maloazijskih emirata, vazala
Konstantina iz Makedonije, kao i Grka i Albanaca iz Epira i
Tesalije [4]
Oblast Kosova u razdoblju dezintegracije carstva nije ni
sama bila jedinstvena, niti stalno u posedu jednog
gospodara, ali je veoma vrsto u srpskim rukama. Srpski
posed Kosova nije nijednom bio doveden u pitanje, niti su do
Kosova dopirala nastojanja srednjoalbanskih feudalaca da

Page 82 of 478
ce osamostale. Oblast kralja Vukaina dopirala je c juga do
Pritine i Novog Brda odnosno do Patrika, zahvatajui vei
deo Kosova polja, Gornju Moravu i Krivu Reku, a zapadno
dobar deo poreja Belog Drima i Prizren. Na jug je zapadna
granica Vukainove oblasti dalje ila uz Crni Drim,
obuhvatajui krajeve zapadno od te reke i itavu zonu
Ohridskog i Prespanskog jezera. Severno od Pritine
dodirivala ce Vukainova zemlja sa oblau kneza Lazara
kod Zveana. Na zapadni deo dananje Metohije protezala
ce iz Zete oblast Balia, koja je, sem toga, pokrivala i itavu
severnu Albanije. Posle propasti Mrnjavevia na prostoru
Kosova u irem smislu utvruje ce drugi Lazarev zet, Vuk
Brankovi. Potiskujui Balie on uspeva da zahvati
praktino sve delove kosovske oblasti zapadno od linije
Skoplje-Pritina-Novi Pazar-izvorite Moravice, sve do
Koritnika, Patrika, Prokletija i Durmitora, da bi na
krajnjem severozapadu zaao u bivu oblast VojinoviaAltomanovia, niz Lim do blizu Prijepolja. Prema tome,
Vukova oblast obuhvatila je i Skoplje, uzeto od Vukainovih
sinova, i Prizren, uzet od Balia ne zna ce kada.[5] Pored
Skoplja i Prizrena, u njegovoj oblasti nali su ce Pe,
Pritina, Vuitrn, Trepa, Zvean, Sjenica, Komarane na
Limu, a verovatno i Brskovo na Tari. Prema veoma
podrobnim istorijsko-geografskim istraivanjima Mihaila
Dinia, granica izmeu Vukove i Lazareve oblasti ila je
donjim tokom Deevke, pritoke Rake, Plakaonicom i
Bistricom, levom pritokom Ibra; zatim na tesnac koji odvaja
upu Lab od Kosova, tako da je selo Vranin Do ostajalo
Brankoviu. Izvorna oblast June Morave nalazila ce u
vlasti kneza Lazara i njegovog naslednika.[6]
Vana je okolnost to ova oblast posle 1389. nije ni odmah ni
brzo prela pod neposrednu vlast Osmanlija. Naprotiv:

Page 83 of 478
zajedno sa zetskom severnom Albanijom ona ce uskoro nala
u Despotovini, ujedinjenoj srpskoj dravi Lazarevia, a
potom Brankovia, koja ce protezala od Jadrana do Save i
Dunava. Invazija Mongola sa istoka i poraz Bajazita u Maloj
Aziji [1402], a potom dinastiki sukobi u Turskoj, bez obzira
na sve nevolje koje su Srbi morali da podnesu za to vreme i
zbog toga, omoguili su obnovu i konsolidaciju srpskog
naroda u Despotovini. Sin kneza Lazara, Stefan [despot
1402-1427], uspeva da savlada unutranje protivnike i da
ponovo ujedini dobar deo srpskih zemalja. Posle smrti
poslednjeg Balia [1421] pripojena je Despotovini i Zeta.
Okupivi tri velike srpske oblasti, Stefan Lazarevi je
produio oevu politiku obnavljajui nemanjiku dravu, s
novim sreditem u Pomoravlju. Ta je oblast bila bez tuih
uporita, dok je u zemlji Brankovia od kraja XIV veka bilo
krajeva koje su drale turske posade i gradova u kojima su,
naporedo sa srpskim, postojali i turski organi vlasti, a u Zeti
je vie primorskih gradova bilo pod mletakom upravom.[7]
Na teritoriju dananje Albanije Turci poinju prodirati jo
pre kosovske bitke. Iste godine kada je preoteo Dra od
albanskog feudalca Karla Topije [1385], poginuo je zetski
vladar Bala II u borbi s Turcima na Saurskom polju kod
Berata; Turke je protiv njega pozvao, kako izgleda, sam
Karlo Topija. To uvlaenje Turaka u meusobna
obraunavanja oblasnih gospodara dovelo je do kraha i
svaki pokuaj da ce stvori ili odbrani albanska drava. Ve
sin Karla Topije, ore [1387], u strahu od Turaka uvodi u
Dra Mleane, tako da grad konano preuzima Venecija
1392. S druge strane, Turci su sve lake osvajali albanske
zemlje. Koristei lokalne sukobe i neprilike, uspevali su da
osvoje vana utvrenja. Tako su zauzeli Kroju posle smrti
Nikite Topije 1415. Otada su Turci jo neposrednije uticali

Page 84 of 478
na prilike u okolnim krajevima. Venecija je, opet, nastojala
da ce prilagodi novim okolnostima. Kad god je to bilo
moguno, ona je potkupljivala turske zapovednike, a kada
ce takva nagodba nije mogla ostvariti, koristila je albanski
ivalj protiv njih. Ubrzo potom je turska vojska prodrla i u
junoalbanske zemlje i posle velikog pustoenja zauzela
Valonu, Kaninu, Pirg i Berat. Bez obzira na sve mletake
pokuaje, Turci ce vie nisu mogli potisnuti iz strateki
vanih uporita na albanskoj obali.[8]
Prvi energian otpor Albanaca protiv Turaka, bez tue
pomoi, organizovan je 1433. godine u severnoj i srednjoj
Albaniji, gde najpre Dukaini napadnu i osvoje od Turaka
grad Danj kod Skadra, a potom ce koalicija albanskih
feudalaca "od skadarskih planina do Valone" na elu sa
Arnitom Spatom [Arijanitom Komnenom], gospodarom
kraja oko dananjeg Elbasana u gornjoj dolini kumbe, tri
godine uspeno nosila sa estokim turskim napadima. U tom
pokretu uestvovali su i feudalci iz drakog primorja:
Andrija Topija, Musaki i dr. Pokret je zavren porazom
1436. godine.[9]
Glavni pokret Albanaca protiv Turaka vezan je za ime
Skenderbega [ora Kastriota, 1443-1468]. Pojava
Skenderbega, opet, mora ce posmatrati u okviru velike
hrianske akcije, na elu sa Ugarskom, za suzbijanje
Osmanlija i osloboenje balkanskih hriana. Pod
komandom ugarskog kralja Vladislava, Jovana Hunjadija i
srpskog despota ura Brankovia, mala vojska u kojoj su
bili okupljeni Maari, Poljaci, Srbi, Rumuni, pa i turski
najamnici, prodire 1443. preko Nia i Sofije do Srednje gore
i u dva maha potue Turke. Hriani ce irom Balkana
pokreu u borbu. Srbi Novog Brda i Kosova pokuavaju

Page 85 of 478
tada da ce oslobode. Albanci i Vlasi u Tesaliji podiu takoe
ustanak. Glavnu ulogu u albanskim zemljama preuzima sin
Ivana Kastriota [umrlog 1439. ili 1440], ore, koji je u
talatvu kod Turaka bio primio islam i otad prozvan
Skender [Aleksandar Veliki], Skenderbeg. Po povratku u
Albaniju on ce javlja ponovo pod svojim hrianskim
imenom [u dubrovakim i mletakim poveljama iz 1438. i
1439]. Posle uspenog prodora ugarske vojske u okupiranu
Srbiju i Bugarsku Skenderbeg oslobaa skoro celu srednju
Albaniju, utvruje ce u gradu Kroji i postaje glavna linost
u savezu albanskih gospodara [domini Albaniae] protiv
Osmanlija.[10] Njegovi planovi, meutim, nisu bili usmereni
samo na suzbijanje Turaka nego i Venecije. Ve 1447. on u
savezu sa Arijanitom, Dukainom i drugom vlastelom, i
ohrabren od strane srpskog despota ura, otpoe rat
protiv Mleana kod Draa i kod Skadra, u nastojanju da ce
domogne gradova koje su drali Mleani, ali bez uspeha. U
novoj akciji Jovana Hunjadija ["Sibinjanin Janka"], 1448,
on je bio spreman da mu ce pridrui protiv Turaka, ali je
Hunjadi bio poraen na Kosovu na starom bojitu, 17-19.
oktobra 1448, pre nego to je Skenderbeg stigao. Turska ce
potom obara svom snagom na Skenderbegovu Albaniju.
Poto je najpre definitivno pokorila Epir, napadne
Skenderbegove trupe najpre u oblasti Debra, da bi sledee
godine [1450] opsela Kroju. Opsada ne uspe, Murat II ce
povue, ali Skenderbegu sem Kroje nije ostalo nita, tako da
je ponudio ovaj grad Veneciji. Odrao ce uprkos svih
tekoa koje je imao sa suparnicima u Albaniji, Dukainima
i Musakima. Njegova oblast na Mati i u Debru bila je mala;
nije mu polo za rukom da osvoji ni Berat ni Ohrid. Pod
orujem je imao jedva 12.000 ljudi, ali mu je snaga, kako
veli Konstantin Jireek, bila u njegovu krevitu kraju, gde ce
uspeno mogao drati u defanzivi.[11] Oslanjao ce i na Zapad,

Page 86 of 478
priznajui vrhovnu vlast napuljskog kralja Alfonsa,[12] ali od
toga nije imao velike koristi: 1457. godine, naputen od
svojih plemenskih stareina, morao je Skenderbeg da ce
povue u planine pred turskom vojskom, koja je provalila
preko Albanije u Zetu. Kroja je bez uspeha opsaivana i
1466. i 1467, ali Skenderbeg umre u Ljeu 1468. godine, a
njegovu zemlju zauzee Turci. Jedino ce Kpoja odrala pod
vlau Venecije do 1478. Brana poputa, i ve 1501. godine
postaje i Dra turski grad.
Znaaj Skenderbegovog otpora nije mali, ali nema ni
razloga da ce on precenjuje. To je asna, herojska pojedinost
optega balkanskog otpora osmanlijskom zavojevau, u
kome svoje mesto imaju pre svega Grci, a potom i srpske
zemlje, kao i vanbalkanske sile, koje ce sada prvi put
javljaju sa ozbiljnijim akcijama protiv Turaka. Naroito ne
treba zaboraviti da ce Vizantija herojski dri sve do 1453.
[pad Carigrada], Srpska Despotovina do 1459. [pad
Smedereva], da ce Crnojevii u Zeti nose sa osvajaem,
orujem i diplomatijom, sve do 1499, da ce kao vaan inilac
otpora javlja vrlo snano i aktivno bosanska Drava [do
1463] i Hercegovina Stefana Vukia [do 1482], te da ce za
sve to vreme Ugarska, a donekle i Venecija, u vrlo sloenim
prilikama, organizuju za borbu protiv osvajaa i ofanzivno
dejstvuju protiv Turaka. itav je ovaj splet odnosa i
zbivanja okvir u kome je jedino i bila moguna pojava
jednog Skenderbega.
Na irokom planu srpske i albanske istorije, pogotovu kada
ce one posmatraju u sklopu optih istorijskih zbivanja na
Balkanskom poluostrvu u drugoj polovini XIV i tokom XV
veka, i pored svih veza i preplitanja, jasno ce odvajaju
srpski i albanski prostor, albanske zemlje od srpskih

Page 87 of 478
zemalja. Srednja Albanija - izmeu Mata i kumbe [Kroja,
Dra] - predstavlja istorijsko jezgro, koje ce, mada jo uvek
delimino na srpskim tradicijama i sa osloncem na srpsku
dravu, poinje integrisati sa susednim albanskim oblastima
na jugu i severu i obrazovati kao osnovica budue albanske
drave. Prvi elementi albanske dravnosti, jo uvek u
feudalnom smislu, javljaju ce na tom prostoru. Isto tako,
severna Albanija [skadarska oblast sa planinskim zaleem]
je u specifinoj simbiozi srpskih i albanskih plemena, i
srpskih i albanskih feudalaca, objedinjenih zetskom oblau
i srpskom dravnou, ali sa izgledima na emancipaciju u
budunosti, zahvaljujui najvie pojavi mletakog faktora
na ovom terenu.
Nasuprot tome, oblast Kosova u najirem smislu rei, sve do
kraja XV veka prikazuje istorija kao isto srpsku zemlju;
deljenu, dodue, izmeu velikih srpskih feudalaca i vladara
[Mrnjavevii, Balii, Brankovii i Lazarevii], ali svagda i
bez ikakvih ograda srpsku. nijednom ce u ovom prelomnom
istorijskom razdoblju Kosovo ne javlja kao albanska zemlja,
niti ce da naslutiti da bi ono moglo to da postane. Nastanjeno
Srbima, sa beznaajno malim procentom nesrpskog
stanovnitva [meu kojima su i Albanci], sa najmonijim,
najaktivnijim i najvanijim centrima srpske duhovnosti,
kulture i politikog programa za budunost, Kosovo je u XV
veku klasina srpska zemlja. Nijedan pokret albanskih
feudalaca za osloboenje od Turaka u XV veku nije ni
dotakao kosovsku oblast, a kamoli da je tu nikao ili da ce tu
razvijao. ak ni Skenderbegovo okupljanje albanskih
zemalja i njegovo dinamino gerilsko ratovanje po albanskoj
teritoriji nije dotaklo Kosovo. Umesto ka Kosovu, njegove su
aspiracije ili vojna dejstva usmereni ka Debru i Ohridu,
Skadru ili Beratu. Osnovni razlog za takvu posebnost

Page 88 of 478
Kosova u ovo doba mora ce traiti u etnikoj situaciji, u
aktuelnom rasporedu naroda, a ne u politikim reliktima
prolosti odnosno u snazi feudalnog srpskog sloja na
Kosovu. Sukob srpskih feudalaca oko Kosova trajao je vie
decenija posle Duanove smrti, ali ce albanski elemenat nije
pokazao ni kada ce u te sukobe umeala Turska.tavie, ni
Vuk Brankovi pre toga, koji je ujedinio sve oblasti Kosova i
stare Rake, a na jugu ukljuio i Skoplje, nije ce oslanjao na
albanski elemenat, jer ga na toj teritoriji praktino nije ni
bilo.
Za razliku od Kosova, u oblasti donje Zete, skadarske
ravnice i severno-arbanakih planina odvijao ce tokom
druge polovine XIV veka i kroz ceo XV vek jedan veoma
znaajan i sloen demografski, drutveni i etnogenetski
proces, ije ce trajanje moe u izvesnom smislu pratiti i dalje
sve do XVIII veka.[13]
Re je o tzv. teritorijalizaciji katuna i obrazovanju nove
plemenske strukture, u kojoj dolazi i do nekih vidova
simbioze, sa asimilacijom kao krajnjim rezultatom, bilo u
smeru prema srpskom etnikom elementu kao dominantnom
ili, opet, ka albanskom etnikumu. Mora ce uz to istai da ce
ovaj sloeni proces odvija u takvim uslovima, kada ce na
tom terenu nije moglo govoriti o nadreenosti ili
podreenosti bilo koga etnikog elementa: i Srbi i Albanci su
tada u toj oblasti jo uvek hriani, prvi - pravoslavni, drugi
- katolici. Eliminisan je momenat nasilja, a proces je u
drutvenom i ekonomskom pogledu zaista spontan Jedan
deo Vlaha i Arbanasa sputao ce u zetsku i skadarsku
ravnicu i preao na sedelaki nain ivota, te je pored
stoarstva poeo da ce bavi zemljoradnjom i
vinogradarstvom, ali je i dalje sauvao katunsku

Page 89 of 478
organizaciju. Zbog prirode svog osnovnog zanimanja stoarenja, ove grupe su ce irile i na upska sela,
zahvatajui prilino prostrane teritorije. Isto tako, mnogi
samostalni katuni u drugoj polovini XV veka stapali su ce s
jaim katunima i doprinosili stvaranju irih zajednica, pod
vostvom najistaknutijeg stareine [kneza ili vojvode]. Ove
proirene zajednice obrazuju svoju teritoriju, obuhvatajui
nekadanje upe. Za Gornju Zetu postoji spisak katuna koji
su uestvovali na zetskom zboru 1455. godine: Matagui,
Hoti, Grlje, Luani, Podgoriani, Grude, Kui, Piperi,
Stankovii i drugi. Meu ovim katunima prepoznaju ce
imena crnogorskih i brdskih, ali i albanskih malisorskih
plemena, ije ce konano formiranje odigralo znatno kasnije
u tursko doba. Povodom toga je postavljeno i pitanje etnike
pripadnosti ovih katuna u njihovom transformisanju ka
plemenima. Podruje severno od Crnog Drima do venca
Prokletija tvorilo je u srednjem veku "vanredno zanimljiv
pojas etnike simbioze, u kojem ce pastirski arbanaski i
rumunjski elemenat stapao s poljodjelskim slovenskim
ivljem. Stara rumunjska plemena dosta su brzo
asimilirana. Amalgamizacioni proces izmeu Srba i
Arbanasa traje", prema konstataciji Milana uflaja, jo
danas. Najtipiniji mu je sluaj onaj plemena Kui, "koje je
u 17. vijeku bilo jote arbanasko ... a danas je srpsko".[14]
Etnoloka istraivanja nisu jo u dovoljnoj meri izvrena da
bi ce moglo sa vie sigurnosti rei koje je od ovih plemena
srpskog, a koje albanskog porekla. Stanje ove srpskoalbanske prelazne zone ili "zone simbioze" oko Drima,
Skadarskog jezera i Zete, a onda Prokletija i Patrika u XV
veku moe ce danas veoma pouzdano rekonstruisati na
osnovu turskih dokumenata i onomastike grae, kao i
statistikih podataka koji ce odatle mogu izvui. Koliko god

Page 90 of 478
starosrpske povelje ostavljaju dosta otvorenih pitanja za
geolingvistiku obradu, takav uvid u imena na zetskohumsko-rakom prostoru, kako dobro primeuje Mitar
Peikan,[15] omoguavaju nam tek turski opirni defteri,
sistematski popisi domaina - feudalnih obveznika sa
nalozima i dabinama koje su razrezivane i naplaivane, u
stvari katastri i poreske knjige. Proueni su defteri za oblast
Brankovia iz 1455, defter Skadarskog sandaka iz 1485,
defter Stare Crne Gore iz 1521. i popis Hercegovine iz 1477.
Prvi ce odnosi na sliv Sitnice i Laba, delove Podrimlja,
Poibarja i slivova Toplice, June Morave i Lepenca [dakle
uglavnom istoni deo teritorije Kosova], dok ce defter
skadarski odnosi na prostor izmeu reke Zete i Morae i
Belog Drima, pa i preko ovoga, odnosno od okoline
Brodareva na Limu do Velikog Drima i Jadrana; uz ovaj
defter je i popis naseobina Pipera i Klimenata iz 1497, kao
to je i uz popis Stare Crne Gore i popis iste oblasti iz 1523.
Hercegovina u popisu iz 1477. je tradicionalna humska
oblast. U geolingvistikoj analizi lik imena uzima ce kao
pouzdano svedoanstvo o etnojezikim granicama, te su
izrazite odlike staroarbanaskih imena omoguile da ce
pouzdano odreuju naseobine sa imenima starosrpskog tipa,
sa imenima staroarbanaskog tipa i sa meovitom
onomastikom.
Mada je utvrivanje konkretne granice bilo oteano i time
to ce izvestan broj mesta u graninim zonama ne da blie
lokalizovati, ima dovoljno pouzdano razmetenih naseobina
da ce moglo doi do veoma egzaktnih nalaza za sam poetak
turskog doba, tj. za sredinu i drugu polovinu XV veka. S
obzirom na kvalitet i pouzdanost ovih nalaza, naveemo
glavne rezultate istraivanja Mitra Peikana. Mrkojevii
[danas Mrkovii u zaleu Bara i Ulcinja] imaju u osnovi

Page 91 of 478
slovenska imena, mada sa izvesnim albanskim primesama i
uticajima; Krajina [severno od Mrkovia, tj. izmeu
Crmnice, planine Rumije i Bojane ili sadanje dravne
granice] predstavlja meovitu zonu; istono od Bojane u ono
vreme nema slovenskih naseobina, ali je istono od
Skadarskog jezera u prostoru Kupelnik-Kadarun-Podgora
postojala zona sa imenima starosrpskog tipa, dok su dalje ka
istoku, sve do granica Altina, samo arbanske naseobine;
meovitog su karaktera i imena oko reke Cijevne, poev od
Klimenata u Albaniji, preko Kua, pa do Zetske ravnice
[istorijskog Podluja]; naselja sa arbanaskom onomastikom
nema u Staroj Crnoj Gori [potonja Katunska, Ljeanska,
Rijeka i Crmnika nahija] i uopte zapadno od jezera i
Morae, to vredi za Podgoricu, Pipere, Vasojevie, plavskogusinjski kraj i celo Polimlje, a takoe za itavu oblast
Brankovia [poreje Kline, gornjeg Ibra, Sitnice, Laba,
Toplice i Kosanice, Lepenca, June Morave], nema ih ni u
starom Hvosnu [severna Metohija], ukljuujui Rugovo, a ni
junije - u severoistonom delu meureja Belog Drima i
njegove pritoke Ribnice. Stanje ce, meutim, menja
zapadnije od ovoga prostora, te turska nahija odnosno
starosrpska pokrajina Altin predstavlja izrazito meovitu
zonu. Pri tome u albanskom delu Altina preovlauju srpske
naseobine, dok je najvea koncentracija arbanskih
naseobina s obe strane reke Ribnice [Erenika], izmeu
Junika i akovice, u kojoj ve dominiraju starosrpska
imena.
Arbanaskih naseobina ima i oko akovice, ali tu ve ka jugu
zalazimo u predeo iz kojega za XV vek imamo samo
mestimine podatke nedovoljne za praenje etnojezikih
granica, jer nedostaju defteri za oblast Dukaina i Prizrena.
Jedan vek kasnije, prema objavljenim delovima

Page 92 of 478
Dukainskog deftera od 1571, u predelima oko Patrika
vlada albanska antroponomija, ali to je ve drugo doba, ija
ce slika ne bi smela mehaniki projektovati u prolost.[16]
To sve znai da antroponomijska prouavanja izvornih
turskih popisa iz XV veka pokazuju da je linija dananje
dravne granice uglavnom podudarna sa tadanjom
etnikom meom Srba i Albanaca. Na podruju dananje
pokrajine Kosovo Albanaca ima tada samo oko akovice,
Srba ima i u albanskom delu Altina, dok itav ostali prostor
"oblasti Brankovia" naseljavaju, praktino, samo Srbi.
Albanaca jo nema ak ni u Rugovu, to odgovara
istorijskim i antropogeografskim podacima o poreklu
albanskih Rugovaca, koji ce u ovu oblast doseljavaju kao
ogranak malisorskih Klimenata u prvoj polovini XVIII
veka.[17]
Statistiki podaci iz turskih deftera s kraja XV veka
pokazuju apsolutnu pokrivenost oblasti hrianskim
stanovnitvom. Pri tome, razume ce, valja imati u vidu da su
albanski starinci kosovske oblasti, kao i prvi doseljenici iz
Malesije, katolici - to znai da su obuhvaeni kategorijom
hriana, koja tada i u tim dokumentima nije etniki
izdiferencirana. Ipak, u poreenju sa kasnijim popisnim
dokumentima reit je podatak da 1490/91. godine u
Vuitrnsko-pritinskom sandaku ima 28.455 hrianskih i
samo 5 islamiziranih domova, da bi ce taj odnos u treoj
deceniji XVI veka promenio na 18.914 hriana prema 700
muslimana [96,5 : 3,5]; u Prizrenskom sandaku bilo je
1490/91. godine 23.970 hrianskih domova i samo 1
islamiziran dom, dok ce taj odnos menja, mada ni na ovom
prostoru ne bitno, 1520-1530. godine, kada na 18.382
hrianska dolazi 359 muslimanskih domova [98 : 2].[18]

Page 93 of 478
Sudei prema svim ovim lingvistikim i istorijskim
podacima, Kosovo je u najirem smislu rei tokom celoga
XV veka bilo srpska zemlja, sa potpuno zanemarljivom
albanskom [pa i to - hrianskom] manjinom. Nikakvog
osnova nemaju proizvoljne tvrdnje da turski defteri tobo
oigledno dokazuju da je stanovnitvo Kosova u XIV i XV
veku [!] jo uvek u sutini "albansko i hriansko".[19] Na
osnovu imena u turskim defterima XV veka, dakle opet
antroponimijskom analizom, albanski istoriar Seljami
Puljaha zakljuuje o prisustvu pa i veini Albanaca na
Kosovu, ali podaci koje on navodi govore sasvim suprotno:
prema defteru iz 1485, u pekoj nahiji evidentirano je 4.910
slovenskih imena prema 164 albanska; u nahiji Suhogrlo
[istoni deo Metohijskog Podgora] 1082 slovenska prema 8
albanskih imena; u vuitrnskoj nahiji 287 slovenskih prema
5 albanskih imena; u pritinskoj - 91 slovensko i nijedno
albansko; u lapskoj [podujevski kraj] 53 slovenska i nijedno
albansko; u prizrenskoj - 253 slovenska i 5 albanskih
imena.[20] Kao to je primeeno u jednom kompetentnom
komentaru ovog Puljahinog istraivanja, slovenska imena su
trideset sedam puta brojnija od albanskih. Nije pomogla ni
kategorija "albanoslovenskih" imena [390 u pekoj nahiji,
53 u suhogrlskoj, 20 u vuitrnskoj, 2 u pritinskoj, 6 u
lapskoj i 25 u prizrenskoj = svega 496]; ako ce i sva ova
imena saberu sa isto albanskim, toga je svega manje od
10%. Isto tako, veoma je vano podvui da ni u jednoj
pomenutoj nahiji nije bilo sela sa isto albanskim imenima,
ali je zato u pekoj bilo 94 sela sa isto slovenskim imenima,
u vuitrnskoj 5, u prizrenskoj 7. Bilo je i sela sa meovitim
sastavom imena, ali su i u njima preovlaivala slovenska,
osim u 15 naselja peke nahije, gde su albanska imena [sa
"albanoslovenskim"] bila u veini. Pored svega toga, mora
ce primetiti da su mnoge interpretacije S. Puljahe zasnovane

Page 94 of 478
na pogrenom itanju tekstova, naroito kada je re o
srpskim imenima.[21]
O svim ovim dogaajima potpunija obavetenja u Istoriji
srp. naroda I, 566-602, i II, 1-99, 195-267, 289-313, 373-490.
Prikaz u ovoj glavi nae knjige oslanja ce uglavnom na ta
poglavlja Istorije.
1

Ist. Crne Gore 2/2, 47 (S. irkovi).

Problemi titulature samodravnog poloaja i legitimnosti

kneza Lazara raspravljeni su u nizu lanaka u zborniku
Naunog skupa u Kruevcu 1971, O knezu Lazaru, Beograd
1975 (B. Moin, F. Barii, G. Babi, B. Ferjani); donekle
razliito miljenje zastupa P. Mihalji.
3

K. Jireek, Ist. Srba I, 324-325, upor. Istorija srp. naroda II

36-46 (P. Mihalji).
4

P. Mihalji, Kraj srp. carstva, 219.

P. Mihalji, Kraj srp. carstva, 219; upor. M. Dini, Srpske

zemlje u srednjem veku, Beograd 1978, 148-177, posebno na
153-154.
6

Istorija Jugoslavije, Beograd 1972, 97 (I. Boi).

Istorija srp. naroda II, 96 (J. Kali).

K. Jireek, Ist. Srba I, 360.

10

K. Jireek, Ist. Srba I, 367-368.

K. Jireek, Ist. Srba I, 372-374; vid. i monografiju: J.

Radoni, ura Kastriot Skenderbeg i Arbanija u XV
veku. Spomenik SAN 95, Beograd 1942.
11

Page 95 of 478
12

K. Jireek, Ist. Srba I, 382.

Istorija srp. naroda II, 275-276 (D. Kovaevi-Koji) i 424425 (M. Blagojevi - M. Spremi); upor. Ist. Crne Gore 2/2,
348-370 (I. Boi). O poreklu albanskih malisorskih plemena
vid.: A. Jovievi, Malesija SEZ 27, Naselja 15, Beograd
1923, 18 i d., i kritiku ove monografije: P. obaji u AACJE
2 (1924, obj. 1925) 142-146.
13

14

M. ufflay, Povijest sjev. Arbanasa, 198.

M. Peikan, Zetsko-humsko-raka imena I 3 i d. U daljem

izlaganju koristimo rezultate ove izvrsne studije. Kada je
rukopis ove knjige ve bio prireen za tampu, izaao je i
drugi deo te Peikanove studije u OP 4 (1983) 1-135, u kome
su obraena podruja: Skadarski kraj (istona Zeta),
Severna Zeta, Durmitorski kraj, Srednje Polimlje, Gornja
Metohija (staro Hvosno), Donja Metohija i Altin, i
Prizrenska oblast.
15

16

M. Peikan, Zetsko-humsko-raka imena I, 47.

17

M. Barjaktarovi, Rugova, 175, 178.

S Rizaj, Politiko-upravni sistem na Kosovu i Metohiji od

XV do XVII veka, Gjurmime albanojogjike 2 (1965) 299 i d.
18

19

A. Ducellier, Les Albanais et le Kosovo, Le Monde, 2 juin

1982.
20

Selami Pulaha, Le cadastre de l'an 1485 du Sandjak de

Shkoder, Tirana 1974.
21

Pavle Ivi u NIN-u bp. 1664 od 21. novembra 1982, 34.

Page 96 of 478
VII KOSOVSKA BITKA U ISTORIJI I SVESTI SRPSKOG
NARODA
Gubitak dravne samostalnosti i slobode usled invazije
Osmanlija izmenio je uslove ivota srpskog naroda na irem
podruju Kosova, kao i u drugim srpskim zemljama. Na
razmei epoha, izmeu srpske slobode i turskog ropstva,
stoji dogaaj koji e postati simbol i znamenje srpske
istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389].
Za srpsku kritiku istoriografiju pet vekova kasnije,
"kosovska bitka je pokrivena gustom tamom neizvesnosti"
[Lj. Kovaevi]. Svedoanstva istorijskih izvora su
protivrena ili nejasna, od prvih dalekih vesti o turskom
porazu pa do tanijih verzija o "nereenom" ishodu boja, u
kome ginu oba vladara i komandanta - turski sultan Murat I
i srpski knez Lazar. itava jedna biblioteka studija, knjiga i
naunih priloga posveena je razjanjavanju ovog dogaaja,
koji je postao centralno mesto svekolikog srpskog narodnog
predanja. Ipak ce kao rezultat ovih istraivanja mogu
utvrditi neke osnovne injenice. Do kosovske bitke dolazi
osamnaest godina posle marike bitke [1371]; to vreme je
ispunjeno naglim turskim irenjem po celom prostoru juno
od are, u Trakiji i Makedoniji. Prvi pokuaji da ce skri
otpor Lazareve Srbije nisu uspeli [kod Paraina 1381. i
Plonika 1386], pa je pohod 1389. godine organizovan sa
ciljem da ce Srbiji nanese odluujui udar. Legendarna su
preuveliavanja kada je re o broju trupa s jedne i druge
strane - pominju ce stotine hiljada; sigurno je, meutim, da
ce na obe strane u sudar ilo s krajnjom ozbiljnou, te da je
bitka planirana, ali i prihvaena kao odsudna. Izbor bojita
nije sluajan: prostor oko sastava Laba i Sitnice na
breuljcima ispod Pritine ne samo to je u taktikom

Page 97 of 478
pogledu pogodan za sudar veih oruanih masa nego je i u
strategijskom pogledu klju svih komunikacija koje iz
Pomoravlja vode ka Jadranu odnosno iz Povardarja na
sever i severozapad - ka Ibru i ka Bosni preko Starog Rasa i
Lima. Kako je to formulisao Jovan Cviji, ko dri Kosovo,
taj vlada ne samo Srbijom nego i centralnom balkanskom
oblau oko Skoplja. To je, dakle, jedna od najvanijih
strategijskih taaka i pozicija na Balkanskom poluostrvu.[1]
Posle poetnih uspeha srpske vojske, verovatno u vezi sa
pogibijom Muratovom [kojeg ubija, rtvujui ce, Milo
Obili], u bici dolazi do preokreta: pod komandom Bajazita,
Muratovog sina, Turci potuku Srbe, uhvate i pogube kneza
Lazara i veliki broj srpske vlastele. Zbog tekih obostranih
gubitaka i iscrpljenosti trupa Turci nisu mogli odmah da
iskoriste do kraja svoju pobedu. Smrt Muratova pokrenula
je teku borbu za naslee prestola. S druge strane, herojska
pogibija kneza Lazara, kome je, zarobljenom, na samom
bojitu odrubljena glava, a telo sahranjeno najpre u Pritini,
pokazala ce paradoksalno kao izvor nove duhovne i politike
snage - momenat za okupljanje ostataka. Ishod kosovske
bitke je zato za Srbiju sloen iz pozitivnih i negativnih
momenata: to je ne samo poraz nego i pobeda; nesumnjivo
poraz u vojnikom i politikom smislu: Srbija gubi
nezavisnost; Lazareva udovica Milica, sa sinovima, priznaje
vrhovnu vlast sultana. Time je zapoeta poslednja etapa u
borbi Srbije za opstanak, koja e ce zavriti padom
Smedereva 1459. Meutim, sa porazom zapoinje i borba za
obnovu, do koje, makar za kratko vreme, dolazi 1402. To je,
pak obnova ne samo dravnopravna ili ekonomska nego i
duhovna; tada ce na temeljima svesti o kosovskoj bici gradi
most preko potonjih stolea tuinske vlasti ka "vaskrsu
drave srpske" [St. Novakovi]. Povodom Kosova ce odmah

Page 98 of 478
posle bitke poela stvarati knjievnost koja utvruje smisao
njene istorijske poruke i valorizuje istoriju srpskog
naroda.[2]
Po svom istorijskom znaaju kosovska bitka spada u red
onih velikih oruanih sudara kakvi su kulikovska bitka
[1380], ili bitka kod Poatijea [732], ili, u jo daljoj prolosti,
bitka u Termopilskom klancu [480. pre n. e.]. Za svaku od
ovih bitaka vezuje ce bogato predanje, usmena ili pismena
knjievnost, moralna ideja i poruka; svaka ce na neki nain
ugradila u nacionalnu svest naroda koji ju je vodio i koji
uva uspomenu na nju. Odluan otpor koji je Srbija pruila
osmanlijskoj najezdi, istina, skren je na bojnom polju u
vojnom i fizikom smislu, ali je pogibija kneza Lazara i
njegove vojske dobila u istorijskoj svesti naroda znaenje
muenike smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog
trijumfa u opredeljenju za ideal hrianske civilizacije. To,
dakle, nije sramni poraz - kao marika nesrea, ve uzviena
pobeda heroizma i rtve u ime viih ciljeva; na neki nain, sa
izvesnom analogijom Termopila: heroizam i moralni trijumf
rtve, u nepristajanju na pokoravanje. Za srpski narod
Kosovo je zato potvrda i peat njegovog identiteta, klju koji
omoguava da ce shvati poruka njegove istorije, veza sa
autentinom srpskom dravnou, steg nacionalne slobode.
Ne samo u epohi romantizma, kako ce ponekad tvrdi, ve od
same bitke 1389. ivi i traje upravo takva istorijska svest u
srpskom narodu povodom Kosova. Kosovski spisi u
crkvenoj knjievnosti, kosovski ep u narodnom pesnitvu od
kraja XIV veka pa do danas izraz su te svesti. Nije re ni o
kakvom "kosovskom mitu", nego o istorijskom pamenju i
misli kojima ce ostvaruje veza sa stvarnom istorijskom
prolou. iva svest o svojoj srednjovekovnoj dravi bila je
aktivan inilac u borbi srpskog naroda za osloboenje i

Page 99 of 478
ujedinjenje pet vekova kasnije, a njen je neotuivi deo svest
o Kosovu kao o srpskoj zemlji.
Srpska knjievnost posle kosovske bitke je knjievnost
sudara, u kome su sva opredeljenja do krajnje mere
zaotrena; ona je u svome vremenu angaovana i
programska, nosei sobom ne samo jedno vienje istorije
nego i poruku za samo to vreme u kome nastaje. Tragini
dogaaji na Marici i Kosovu, pogotovu kosovska pogibija
1389, zahtevali su objanjenje i odgovor. U muenitvu
kneza Lazara i njegove vojske crkva je dobila snaan
podsticaj vere [u duhu drevne Tertulijanove rei da je "krv
hriana seme"], u kultu velikomuenika Lazara ona
obnavlja i u svoj hagioloki poredak uvodi jednu prastaru,
iskonsku hriansku kategoriju, kategoriju martirijuma.
Zato postaje tako aktuelno ideoloko tumaenje kosovskog
martirijuma i tome slui itav "kosovski ciklus" stare srpske
knjievnosti, u kome ce mora gledati i pravi, prvobitni izvor
narodne kosovske epike.
Srpski patrijarh Danilo III [Danilo Banjski, 1390-1400], koji
je moti kneza Lazara preneo iz pritinske crkve sv. Spasa u
Ravanicu [1391], posvetio je knezu Lazaru, po naem
miljenju, etiri spisa. Sva etiri teksta objedinjena su, mada
u sasvim razliitim anrovima, interpretacijom Lazarevog
kosovskog podviga kao muenike pobede, kao trijumfa
"nebeskog carstva" nad "carstvom zemaljskim". Simbolika
ovih tekstova je martiroloka: otuda figure krsta, venaca i
itav zbir agonistikih tropa, poznatih u liturgijskom
pesnitvu kojim ce slave ranohrianski muenici. U Slovu o
knezu Pazaru je naroito podvuen taj ideoloki momenat:
heroizam muenitva kao svedoenja vere u Hristovo
vaskrsenje, trijumf rtve i opredeljenja za veni ivot, za

Page 100 of 478

duhovno i nebesko carstvo. Kosovski ciklus ce ne iscrpljuje
samo ovim pretpostavljenim ili stvarnim tekstovima Danila
Banjskog; ima i drugih, svega desetak, koje su pisali
bezimeni ili poznati pisci - pored ostalih i Jefimija, udovica
serskog despota Jovana Ugljee. Natpis na stubu
kosovskom, verovatno iz pera Lazarevog sina, despota
Stefana, bio je zapravo epitaf [nadgrobni natpis] ili spomenobeleje mesta kolektivne pogibije srpske i turske vojske na
Kosovu polju, koje ce tamo na mramornom stubu nalazilo
jo u drugoj polovini XV veka. Spomenik ce kao iv svedok
obraa putniku i prolazniku, te u sveanom retorskom
kazivanju, dramatian i herojski po intonaciji, pripoveda o
kosovskom boju, o sudaru vojske i pogibiji, o vitekom
podvigu i muenikoj rtvi kneza Lazara, "velikog
samodrca, uda zemaljskog i rige [vladara] srpskog".[3]
Drugi, ali po svojim idejama i porukama nikako ne drukiji,
jeste tok narodne usmene knjievnosti o Kosovu. Kosovske
epske pesme - to je jo Vuk Karadi slutio - sigurno nisu
najstarije srpske junake ili epske pesme, niti je kosovski ep
najstariji srpski ep, ali je po svom istorijskom i moralnom
znaaju izbio u prvi plan; Srbi su, po Vukovu miljenju, i
pre Kosova morali imati junake pesme narodne, ali je ta
tragina bitka znaajem koji je imala i promenom koju je
donela bila od tolikog utiska i tako je silno "udarila" na
svest naroda da je ubrzo zaboravljeno sve to ce dotle
pevalo.[4] Iz prvih decenija XVI veka sauvano je
svedoanstvo o tome koliko je ciklus pesama o kosovskoj bici
tada ve bio formiran i bogat i koliko je iroko bio
rasprostranjen. Slovenac Benedikt Kuripei, kao sekretar
carskoga poslanstva kod turskog sultana, prolazio je 1531.
srpskim zemljama na putu za Carigrad; na Kosovu je video
Muratov grob [danas Muratovo Turbe], setio ce "nekog

Page 101 of 478

starog viteza po imenu Milo Kobilovi", koji je po svome
podvigu u kosovskoj bici bio "vrlo uven i slavan vitez, koji
je na granici svaki dan inio mnoga viteka dela, o kojima ce
i danas mnogo peva kod Hrvata i po onim
krajevima".[5]Danas su sauvane izvanredne narodne pesme
o Kosovu i kosovskim junacima: Slava kneza Lazara u
Kruevcu, Banovi Strahinja, Kosovka devojka, Smrt majke
Jugovia, Car Lazar i carica Milica, Zidanje Ravanice itd.
Oko kosovske bitke gradi ce u ovom ciklusu narodne poezije
sloena galerija pozitivnih i negativnih, ali i traginih junaka
nacionalne istorije.
Videti o tome: J. Cviji, Osnove I 48-50, upor. M.
Lutovac, Znaaj Kosova, 1-39.
1

Tu knjievnost prikazujemo u svojoj Istoriji stare srpske

knjievnosti, Beograd 1980, 190-212.
2

D. Bogdanovi Ist. stare srp. knjievnosti 190 i d.

Istorija srp. naroda II, 513 (M. Panti).

Istorija srp. naroda II, 513 (M. Panti).

TURSKO DOBA
I PUSTOENJA SRPSKIH ZEMALJA I PRVE SEOBE U
XV I XVI VEKU
Odnos srpskog naroda prema Kosovu nikada nije bio
zasnovan samo na predstavama o prolosti, niti je "mitski"
momenat uopte bitan za savremena istoriografska, a
pogotovu za politika razmiljanja o sudbini ove srpske
oblasti. Zbivanja u njoj kroz itavo razdoblje turskog
ropstva aktualizovala su taj odnos. Posledica turske invazije

Page 102 of 478

Balkanskog poluostrva je, uopte, veliko pomeranje ljudi i
naroda od Bosfora do Bea. Razbijanjem starog i
uspostavljanjem novog drutvenog i ekonomskog poretka,
po unitenju dravnih formacija balkanskih naroda, otvorili
su ce putevi osmanlijskoj kolonizaciji Balkana, kao i veoma
agresivnoj, militantnoj islamizaciji, koja je zahvatila mase
na pravcima turskog osvajanja u Bugarskoj, Makedoniji,
Grkoj, Srbiji, Albaniji, Bosni. Primanjem islama menjao ce
pravni status i ekonomski poloaj, sticale su ce vane
privilegije i zatite, ali ce gubio svoj nacionalni pa i
civilizacijski identitet.
Za pitanje odnosa izmeu srpskog i albanskog naroda u
epohi turskog ropstva svi su ovi momenti veoma znaajni, a
naroito ono stanje demografsko-etnike nestabilnosti koje
nastaje ve sa prvim pohodima turske vojske, pogotovu
posle Marice i Kosova. Pre svega, samo kretanje turskih
odreda ili veih armija po srpskim i drugim hrianskim
zemljama ostavljalo je pusto: gradovi su razarani, crkve
ruene i manastiri paljeni, dvorovi vladara i vlastele
sistematski i do temelja rueni, sela pljakana a narod
ubijan, ili odvoen u ropstvo - ukoliko ce nije sklonio u zbeg
i iselio sa rodnog tla. Opta je konstatacija da je ve
osvajanje junih oblasti srpske drave posle marike bitke i
premetanje sredita dravne oblasti dalje na sever dovelo
do prve vee seobe srpskog naroda: "veliki broj iseljenika,
naroito vlastele sa sebrima i otrocima iz junih oblasti,
nastanio ce u krajevima severno od ar-planine. Jedan sin
kralja Vukaina odselio ce sa svojim ljudima ak u Arad,
severno od reke Moria" [danas u Rumuniji].[1] Ali od veeg
znaaja bile su migracije posle kosovske bitke. Stanovnitvo
ce iz junih srpskih zemlja selilo tada u oblast Despotovine.
"Ono iz skopskih i prizrenskih krajeva, sa Kosova i

Page 103 of 478

Metohije, iseljavalo ce jednim delom u moravsku Srbiju,
drugim delom u Zetu, Hercegovinu i u Bosnu, a delimice i
preko Save i Dunava u junoslovenske zemlje u AustroUgarskoj. Pre pada Srbije, pred opasnou koja ce
pomaljala, mase Srba su ce ve bile iselile u Srem i Banat na
posede koje su tamo imali srpski despoti i vlastela. Poto su
Turci zauzeli Smederevo i moravsku Srbiju, mnogobrojni
iseljenici iz krajeva oko Kruevca, Beograda i Smedereva
odselili su ce naroito u Srem i u dinarske zemlje, najvie u
Bosnu. Drugi, izgleda u manjem broju, naselili su ce u
Banatu, Bakoj, Baranji, po Slavoniji, opet poglavito na
posedima srpskih despota i vlastele. Posle sukcesivnog
osvajanja Bosne [1463], Hercegovine [1482] i Zete [1499]
nastajale su velike dinarske seobe u Hrvatsku, Slavoniju i
Srem, u Dalmaciju i u karsnu tvravu Crnu Goru".[2]
Stanje potpune nesigurnosti i bezgraninog nasilja navodilo
je i pojedince ili manje grupe stanovnika, kao i itave mase
naroda, da bee ispred turskih akindija dalje na sever i
zapad, u oblasti van domaaja osvajaa. No kako ce i
zemljite to su ga Turci osvajali sve vie irilo ka severu,
tako ce i to izbegliko kretanje nastavljalo, a dotadanja
oblast naseljavanja javljala ce samo kao etapna oblast. U
toku cele prve polovine XV veka moe ce govoriti o "tihim i
postepenim seobama" iz Despotovine u krajeve severno od
Save i Dunava, ali su ove nastavljene i pojaane posle
turskog osvajanja Despotovine. Tada june oblasti Ugarske,
kao pogranine zemlje, trpe od zaletanja turskih jedinica, od
pljake, spaljivanja naselja i odvoenja u roblje. Tako je
naroito u Sremu, ali i u Banatu, nastala prava pusto: za
dvadesetak godina ratovanja sa Turskom u ovim predelima
ostalo je malo stanovnika; na ogromnim prostranstvima
mogla ce videti tek po koja koliba. Kralj Matija Korvin ce

Page 104 of 478

poetkom 1462. alio Veneciji da su u protekle tri godine [od
pada Smedereva, tj. 1459] Turci iz njegove zemlje odveli
najmanje 200.000 stanovnika. Zaokret ce dogodio 1463,
kada ugarske jedinice upadaju u severne predele okupirane
Srbije i preduzimaju sistematsko otimanje i preseljavanje
stanovnitva, kako bi ce obnovili opusteli krajevi. Valja
uopte primetiti da propadanje naselja i proreivanje
stanovnitva u to doba nije bilo uzgredna posledica ratnih
operacija nego je razaranje bilo sastavni deo ratnih ciljeva i
sprovodilo ce isto onako dosledno i sistematski kao to ce
nastojalo na podizanju i naseljavanju sopstvenih zemalja. Ta
akcija je naroito bila preduzeta i dobila izuzetno masovne
razmere u operacijama 1480. i 1481. Tada je iz itave
severne Srbije sve do Kruevca, koja ce nalazila pod
turskom okupacijom, preseljeno vie od 100.000 ljudi, ime
je u velikoj meri pojaan srpski ivalj koji ce ve nalazio na
ugarskom zemljitu, uglavnom na teritoriji Banata i
Pomorija. Rauna ce da ce u toku te dve godine u Srbiji
ugasilo oko 20.000 ognjita i opustelo oko 1000 sela. To bi,
dakle, bila jedna od prvih velikih seoba Srba, kojom je
zahvaeno, dodue, stanovnitvo moravske Srbije
[Despotovine], ali je u tim masama bio ve i deo kosovskometohijske migracije iz prethodnih decenija. Iseljavanje sa
turske teritorije nastavilo ce i kasnije, ali sporijim ritmom i
u razmerama koji ce ne mogu uporediti sa egzodusima iz
1480-1481. U svakom sluaju, jo od 1463. srpski etniki
karakter Srema - a od 1480. do 1481. i Banata, stalno ce
pojaavao, tako da austrijski hroniar Jakob Unrest u
poslednjoj deceniji stolea belei da ce izmeu Ugarske i
Srbije, od Save do Dunava prostire zemlja Srba ili "husara".
Na najranijim kartografskim prikazima Ugarske s poetka
XVI veka Srem je oznaen Rascia ili Razen [1528]. Posedi

Page 105 of 478

srpske vlastele predstavljali su, bez sumnje, podruje
srpskog okupljanja i zbijanja.[3]
injenica je, dakle, da ce srpski narod pojedinano i
masovno, pod pritiskom rata, a ne "prirodno", selio ve u
XV veku, i da tada zapoinje onaj veliki migracioni proces
koji je izmeao celokupno stanovnitvo "od Veleke klisure
na Vardaru do Zagrebake gore".[4] Bilo bi pogreno,
meutim, traiti ve u tom razdoblju poetke masovnih
migracija Albanaca iz severnoalbanskih planina u
metohijske i kosovske ravnice, kao to ce to ponekad
uproeno predstavlja.[5] Uprkos svim nevoljama i seobama,
etniki i demografski odnosi nisu ce na srpsko-albanskoj
mei tako brzo menjali. Analiza turskih deftera pokazala je,
pored ostalog, da ce srednjovekovno stanje odrava
uglavnom kroz ceo XV i XVI vek. Iz toga vremena je ve
dovoljno istorijskih izvora, pa ce moe pouzdano znati:
mada su ce srazmerno velike mase srpskog i makedonskog
stanovnitva selile pred Turcima tokom itavih stotinu
godina posle Kosova, jo u ovim oblastima nema bitnog
pomeranja i zamene narodnosti.
To pokazuje, na primer, ve navedeni turski popis iz
1490/91. za Vuitrnsko-pritinski, Prizrenski i Dukainski
sandak, ali su naroito vani podaci iz XVI veka, iz kojih ce
mora zakljuiti da ce etnika slika kosovske oblasti ni vie
decenija kasnije u sutini ne menja. Objavljeni su podaci za
Vuitrnski i Prizrenski sandak [livu] u vreme vladavine
Sulejmana Velianstvenog iz 1525/26, 1530/31, 1544/45. i
1544/1561.[6] Vuitrnski sandak obuhvatao je mesta:
Vuitrn, Pritinu, Janjevo, Novo Brdo, Belasicu, Belo Brdo,
Koporie, Trepu i Donju Trepu, sa 1082 [odnosno kasnije
1067] sela, 42 manastira i 11 crkava na ovoj teritoriji.

Page 106 of 478

Prizrenski sandak sa mestima Prizren, Hoa i Trgovite =
Pazarite kod Novog Pazara [!] imao je najpre 492, a potom
674 sela, sa 2 manastira i 15 crkava. Odnos izmeu
muslimanskih i hrianskih domova odrava ce kroz celo
ovo vreme u Vuitrnskom sandaku na nepuna 3%
muslimana prema preko 97% hriana; u Prizrenskom
sandaku ce primeuje etrdesetih godina jaanje
muslimanskog elementa [sa 2,13% na 4%]. Mora ce uzeti,
naravno, da jedan deo hrianskog stanovnitva otpada na
katoliko stanovnitvo, meu kojima je, pored Dubrovana i
drugih primorskih Slovena i Romana, jo i albanski
elemenat. No iz kasnijih podataka katolikih misionara, o
emu e biti vie rei u posebnoj glavi ove knjige, proistie
da je to uglavnom samo ostatak gradskog, zanatlijskog
albanskog elementa, preteno u jugozapadnoj Metohiji, a ne
i nov, doseljeniki i branski elemenat, za ije ce migracije
odmah vezuje i islamizacija. Stabilna etnika granica Srba i
Albanaca u Metohiji poinje ce naruavati tek krajem XV
veka, pa i to sporadino, da bi do veih poremeaja dolo tek
u XVIII i XIX, a na alost do najveih i sudbonosnih - u
naem veku i naim danima.
Granica na zetsko-crnogorskom sektoru nije ce ni u XVI
veku ni kasnije bitno menjala. Raspored crnogorskih i
malisorskih plemena utvren je sa teritorijalizacijom
katuna, kao to smo videli, u XV veku. Albanske
kolonizacije ovde nema u veoj meri, sem to je tokom
vekova znatno smanjeno slovensko-srpsko stanovnitvo u
skadarskoj ravnici, do manjine koja ce na neki nain
odrava sve do najnovijih vremena. Nije ce u XV i XVI veku
pomerala ni etnika granica na makedonskom sektoru,
juno od Kosova; slovenskog stanovnitva ima jo stoleima
u debarskom kraju i zapadno od Crnog Drima, kao i juno

Page 107 of 478

od Ohridskog jezera. Tek sedamdesetih godina XVI veka
oglaavaju ce u istorijskim izvorima prvi ozbiljniji
pljakaki upadi Albanaca u okolinu Prizrena, akovice i
Pei u Metohiji, nagovetavajui sektor i pravac glavnog
prodora na istok, ali jo uvek bez naseljavanja.
1

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 145.

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 146.

O seobama u Ugarsku tokom XV veka nov i veoma

argumentovan prikaz: Istorija srp. naroda II, 431-435 (S.
irkovi).
4

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 189.

Ha primer, tvrdnja koja ce ne moe potkrepiti nijednim

istorijskim dokumentom: "Razume ce da su tom prilikom
(tj. posle kosovske bitke 1389. i seobe Srba na sever - D. B.)
arbanaki stoari silazili u veem broju sa svojih brda i
nastanjivali ce u ove ravne predele" (M. Krasnii,
Savremene promene, 210).
5

O. Zirojevi, Vuitrnski i prizrenski sandak u vreme

vladavine Sulejmana Velianstvenog, I 19 (1972) 263-275.
6

II ORGANIZACIJA I ULOGA OBNOVLJENE PEKE

PATRIJARIJE
Poloaj srpske crkve u zemljama koje su dospele pod tursku
vlast, koliko god odraavao sudbinu srpskog naroda, toliko
je i sam uticao na nju. To ce pogotovu osealo na irem
podruju Kosova, u Staroj Srbiji, nekadanjoj oblasti Vuka
Brankovia, gde je sve do prvih decenija XV veka bilo
sedite srpske patrijarije. Sa turskim osvajanjima posle

Page 108 of 478

kosovske bitke patrijarsi ce sve ee uklanjaju iz Pei;
pratei srpske vladare toga doba, povlae ce u severne
krajeve Srbije, mada je njihova sudbina u to vreme, i u
trenutku pada Smedereva 1459. godine prilino
neizvesna.[1] Moda Arsenije II [1457-1463] i nije poslednji
srpski patrijarh, ali ce on u svakom sluaju vie nije nalazio
u Pei. Posle njega ce pominje "arhiepiskop" Jovan, koji
"dri presto svetog Save", a krajem XV i u prvim
decenijama XVI veka u fermanima koji su izdati bosanskim
franjevcima - neki "sirf patrijarh" [srpski patrijarh] bez
imena, ali je sasvim sporno pitanje da li je sa smru
patrijarha Arsenija II bila ukinuta i srpska [peka]
patrijarija ili ce to dogodilo tek krajem druge decenije XVI
veka, ili ak nije ni bilo ukidanja. U svakom sluaju,
ohridska arhiepiskopija je koristila irenje osmanlijske
vlasti da povrati nekadanje svoje podruje [iz prvih godina
XIII veka!] i da proiri svoju jurisdikciju na srpske eparhije,
a pre svega na samu Pe. itava kosovska oblast ce u drugoj
polovini XV veka sigurno ve nala u okviru jurisdikcije
ohridske arhiepiskopije, te je presto pekih patrijaraha, bar
u tom smislu, bio "ukinut". Ima, pak, indicija i da je
samostalnost srpske patrijarije zaista bila osporena u korist
Ohrida jo u drugoj polovini XV veka.
Studija jednog turskog dokumenta, deftera patrijarija sa
svim njihovim eparhijama u Osmanskom carstvu [Piskopos
Mukataasi] za razdoblje od 1640. do 1655. godine, otkrila je
u jednoj "piskopije", zapravo, "arhiepiskopiji nahije Ostro
Brdo u kadiluku Petru", trag poslednje relativno slobodne,
autonomne srpske crkvene oblasti u drugoj polovini XV
veka.[2]U to vreme ce jyrisdikcija ohridske episkopije
protezala i na ovaj teren, pa ce sukob oko crkvene vlasti
razgoreva u drugoj i treoj deceniji XVI veka kao pokuaj

Page 109 of 478

restauracije nezavisne srpske patrijarije. Na elu tog
pokreta je smederevski mitropolit odnosno arhiepiskop
Pavle, 1528. Njegov odlazak u Pe nije urodio plodom; posle
vie godina borbe, na saborima u Ohridu 1540-1541. godine,
Pavle je osuen i anatemisan. "Smederevska arhiepiskopija"
je verovatno tada podeljena, ali o tome nema vesti. Ima
podataka koji upuuju na zakljuak da je ohridska
arhiepiskopija do pobune Pavla Smederevca smatrala
smederevsku eparhiju produetkom svoje stare branievske
episkopije.[3]
Verovatno je i dugogodinja borba Pavla Smederevca
doprinela da ce esnaest godina posle njegovog poraza
srpska patrijarija ipak obnovi. Godine 1557. izdat je berat
o obnavljanju patrijarije. Berat je izdao novom patrijarhu
Makariju Sokoloviu veliki vezir Rustem-paa, carski zet i
paenog tada treeg vezira Mehmed-pae Sokolovia, rodom
iz Butmira u Carajevskom polju, u literaturi poznat kao
Opukovi, igali, Hrvat, Arnaut; Rustem je bio veliki vezir
od 1555. do 1561. Tada je Mehmed-paa ve drugi vezir, a
od 1565. do smrti 1579. godine svemoni veliki vezir. Za to
vreme su ce na prestolu peke patrijarije smenila trojica
patrijaraha iz roda Sokolovia: posle smrti Makarija [1574]
jo Antonije [1574-1575] i Gerasim [1575-1587].
Obnova peke patrijarije je dogaaj od ogromnog znaaja
za srpski narod pod turskom vlau, a posebno u Staroj
Srbiji. Crkva je sa svim elementima etnarhije postala
legalna organizacija srpskog naroda, njegov politiki
predvodnik i jemac. Bez obzira na sve tekoe, u sistemu koji
je crkvi davao prednosti najkrupnijeg feudalca, peka
patrijarija je ujedinila srpski pravoslavni narod. U njenim
su ce granicama nali svi krajevi gde u tom asu ive Srbi,

Page 110 of 478

praktino gde Srbi ive najkasnije od XV veka, a to su
ogromna prostranstva severno od linije: ue Drima-sastav
Crnog i Belog Drima-ara-Jakupica-tip-Osogov, ak do
Komorana i Jegre na severu odnosno do Zagreba na zapadu.
Oblast Kosova i Metohije nala ce u duhovnom sreditu
crkvenog, kulturnog i politikog ivota srpskog naroda za
sledea dva veka. Sve do velikih seoba 1690. i 1737, i novog
organizovanja crkve severno od Save i Dunava, pa i do
samog ukidanja peke patrijarije 1766. godine, ovde je
arite duhovnog kretanja i politike borbe srpskog naroda
za osloboenje od turske vlasti.
Crkvena organizacija na teritoriji Kosova i Metohije u
obnovljenoj pekoj patrijariji nije pretrpela bitne promene.
U navedenom dokumentu, defteru iz 1640-1655, pominju ce
juno od are skopska i tetovska eparhija, a na teritoriji
severno od are - graanika mitropolija [Novo Brdo,
Pritina, Janjevo]; raka mitropolija [podeljena u toku ovog
razdoblja na raku i vuitrnsku mitropoliju]; prizrenska
mitropolija, iz koje ce negde oko 1532. izdvojila budimska
["budimljanska"] mitropolija; tri mitropolije pekoga ueg
podruja, tj. u Metohiji - "mitropolija manastira Studenice
u kadiluku Pe" [oigledno, hvostanska episkopija],
"mitropolija oblasti Pe" [koja je zamenila "mitropoliju
nekih nahija u kadiluku Pe" 1584. godine]. Na osnovu
samog naziva ove ranije eparhije "nekih nahija u kadiluku
Pe" i nekih drugih vesti zakljuuje ce da je do njenog
formiranja bilo dolo podelom hvostanske mitropolije oko
1506. godine.[4]
Obnovljena patrijarija odigrala je veliku ulogu u
povezivanju srpskog naroda, u XVI veku ve uveliko
rasturenog na irokom prostoru od Makedonije do

Page 111 of 478

Komorana i od Sofije do Zagreba. Kao nosilac jedinstvene
tradicije i svesti ona je zasluna to je u celome tom
rasprostranjenom narodu, uprkos njegovim stalnim
migracijama, hroninom genocidu i pokuajima
odnaroavanja, sauvana, pa ak i osnaena svest o
sopstvenom nacionalnom biu. Izvesna ekonomska mo koju
je patrijarija dobila svojim novim statusom u sklopu
turskoga feudalnog drutva omoguila joj je da razvije
veliku graditeljsku i umetniku, a posebno knjievnu
delatnost. Obnovljeni su mnogi stari hramovi, i podignuti
novi manastiri,[5]organizovan je konzervatorski i
prepisivaki rad. Na samom podruju Kosova i Metohije
obnova peke patrijarije znaila je izuzetno mnogo za
srpski narod, koji je ovde bio izloen naroitom pritisku,
pogotovo u vremenu koje e nastati krajem XVII i poetkom
XVIII veka, posle velikih oslobodilakih ustanaka. Prisustvo
patrijarije dalo je kosovskim Srbima novu snagu i rodilo
nove nade. Ne manje nego u srednjem veku, ova ce oblast
pokazuje kao aktivna srpska zemlja naroito u XVI i XVII
veku posle obnavljanja patrijarije. Duhovni centri manastiri Peka patrijarija, Deani, Graanica pa varo
Janjevo, ili drugi manji centri po kosovskoj oblasti, ostavili
su iz ovog razdoblja znaajna imena i dela. Tradicija
srednjovekovne knjievnosti, u prepisivanju i originalnom
stvaranju, odrala ce u istom vidu i u svojoj staroj funkciji
na matinom podruju srpskog naroda - u Staroj Srbiji, u
glavnim sreditima srednjovekovne kulture, koji su sada
postali centralno podruje obnovljene peke patrijarije. Pe
i Deani, sa irokim gravitacionim podrujem od Mileeve
do Graanice, dali su srpskoj knjievnosti ovog razdoblja
dela dostojna nemanjike tradicije.[6] Meutim, ima i novih
pojava. Patrijarh Pajsije Janjevac [1614-1647] unosi u stare
knjievne oblike nove sadraje i novu svest, narodnu i

Page 112 of 478

istorijsku, te jasno doivljava tragediju srednjovekovne
Srbije na nain koji nasluuje i anticipira kasnija,
romantiarska vremena.[7]
Pitanju kontinuiteta srpske crkve pod turskom vlau sa
pravnoistorijskog stanovita posveena je studija Mirka
Mirkovia, Pravni poloaj i karakter srpske crkve pod turskom
vlau (1459-1766), Beograd 1965.
1

P. Trikovi Srp. crkva,107-118.

R. Trikovi, Srp. crkva, 118.

P. Trikovi, Srp. crkva. 83-85, 105-107, 118-119.

Vid.: S. Petkovi, Zidno slikarstvo na podruju Peke

patrijarije 1557-1614, Novi Sad 1965, passim.
5

Neobina linost deanskog slikara i pisca Longina izbija u

prvi plan. Roen negde u Hvosnu tridesetih godina XVI
veka, on ce posvetio slikanju i primenjenoj umetnosti, te je
radio u Pei, Studenici, Graanici, Banji kod Priboja,
Deanima, Pivi, Lomnici, opet u Pei; od 1557. bavi ce vie
pisanjem, prepisivanjem i ukraavanjem knjiga. Vid.: D.
Bogdanovi, Istorija stare srp. knjievnosti, 265-266.
6

D. Bogdanovi, Ist. stare srp. knjievnosti, 267-271.

III RATOVI, USTANCI I SEOBE SRBA U XVII I XVIII

VEKU
Tursku vlast srpski narod nije nikada priznao kao venu,
nikada nije prestajao da je mrzi i osea kao tuinsku,
nasilniku, neprijateljsku. Ova ce injenica mora imati u
vidu ako treba razumeti odnos naroda prema stanju

Page 113 of 478

stvorenom posle konanog gubitka nezavisnosti, na Kosov'u
kao i u drugim oblastima irom srpskih zemalja. Sa
Osmanlijama dolaze Srbima nesree, pogibija, beda,
potpuna obespravljenost i pljaka, bez obzira na to da li ce
radi o prvom ili drugom periodu turske vlasti, o razdoblju
uspona i mone, ureene osmanske administracije ili o
vremenima opadanja i anarhije. Izvesna konsolidacija crkve,
pa ak i njen relativni napredak, posle 1557, ne bi ni mogli
ni smeli da zasene istinitu sliku ropstva, posvedoen u svim
istorijskim izvorima i zadranu u svesti srpskog naroda. Ne
moe ce bez toga razumeti oslobodilaka borba Srba, koja u
stvari kontinuirano traje sve do konanog osloboenja od
Turaka 1912. godine. Osmanlijska vlast je unazadila srpski
narod: oduzela mu nezavisnost i slobodu, liila ga
dravnosti, razbila mu jedinstveno nacionalno podruje,
izmenila civilizacijski lik ovog prostora, dovodei u pitanje
njegov evropski karakter. Turska je unitila srpsku
aristokratiju, oduzela narodu najbolju decu [nasilnom
regrutacijom za janiare - "dankom u krvi"], prekinula
prirodno kretanje srpskog naroda ka modernom drutvu,
osiromaila mu zemlju, a privredu, koja ce ak i u
poluzavisnoj Despotovini nalazila na liniji uspona, presekla i
upropastila svojim pljakakim drutveno-ekonomskim
sistemom. Povrh svega toga, osmanlijska vlast je poivala na
zakonu diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa
legalnim mogunostima da ce u praksi sprovodi nasilje,
pojedinano ili masovno, kao fiziko unitenje pojedinaca ili
itavih oblasti.
Izvanrednu, istoriografski besprekornu analizu uticaja
drutvenih i administrativnih institucija islama olienih u
turskoj vlasti na ivot ne-muslimanskog stanovnitva - izveo
je Ivo Andri u svojoj tek nedavno objavljenoj doktorskoj

Page 114 of 478

disertaciji pod naslovom Razvoj duhovnog ivota u Bosni pod
uticajem turske vladavine [1924].[1] On s pravom istie da je u
zemljama koje su Turci osvojili kao jedini regulator linog,
drutvenog, materijalnog i duhovnog ivota vaio islam. "U
uslovima koje je islam nametao razvijao ce i duhovni ivot
ne samo onih koji su ga bili prihvatili, ve i svih ostalih
turskih podanika, bez obzira na to kojoj su veri
pripadali".[2] Andri navodi propise iz uvene zbirke Kanuni-raja [Zbirka zakona za raju], iz 635. godine, koji su, "iako
u donekle izmenjenom i blaem obliku", bili na snazi u svim
pokrajinama turskog carstva; postoje mnogobrojni
neoborivi dokazi da su glavne take kanuna, upravo one
koje najdublje zadiru u moralni i privredni ivot hriana, u
punoj meri bile na snazi, i to do kraja turske vlasti koja ih je
primenjivala.[3] Po tome Kanunu hriani i Jevreji ne smeju
u pokorenim zemljama podizati manastire, crkve i isposnice;
ne smeju popravljati svoje crkve; oni koji stanuju u
susedstvu muslimana, svoje kue mogu popravljati jedino u
sluaju preke potrebe; za potrebe putnika proirivae ce
kapije manastira i crkava; svim strancima-namernicima
ukazivae tri dana gostoprimstvo; kod sebe nee primati
uhode, a ukoliko takve prepoznaju, smesta e ih predati
muslimanima; svoju decu ne smeju poduavati u koranu;
meu sobom nemaju pravo da izriu presude; nikoga iz
svoje sredine ne smeju spreavati da postane musliman;
prema muslimanima ponaae ce sa potovanjem, ustajae
prilikom njegovog ulaska i preputae im poasno mesto bez
gunanja; u pogledu odee i obue ne smeju ce nositi kao
muslimani; ne smeju uiti arapski knjievni jezik; ne smeju
jahati osedlanog konja, nositi sablju niti drugo oruje, ni u
kui ni van nje; ne smeju prodavati vino niti nositi dugu
kosu; ne smeju svoje ime utisnuti u prsten sa peatom; ne
smeju nositi irok pojas; izvan svojih kua ne smeju javno

Page 115 of 478

nositi ni krst ni svoje sveto pismo; u svojim kuama ne
smeju glasno i snano zvoniti, ve jedino umereno; u kuama
mogu samo poluglasno da pevaju; smeju samo tiho da ce
mole za pokojnike; muslimani mogu da oru i da seju po
hrianskim grobljima ako ona vie ne slue za
sahranjivanje; ni hriani ni Jevreji ne smeju drati robove;
ne smeju da kupe zarobljene muslimane niti da zaviruju u
kue muslimana; najzad, ukoliko bi neki hrianin ili
Jevrejin bio zlostavljen od muslimana, ovaj e za to platiti
propisanu kaznu.[4] Na srpskom terenu i u razdoblju od XV
do XIX veka status hrianske raje, obespravljene i
potinjene, u sutini ce nije menjao, bez obzira na to to neki
od navedenih propisa nisu primenjivani. Zapravo, nije
primenjivan ovaj poslednji propis, koji je hrianima nudio
izvesnu satisfakciju i pravnu zatitu. Propisi o podizanju
manastira i hramova u sutini su sprovoeni u ivot
delimino - u naelu nije ce moglo podizati novo crkveno
zdanje, ali ce opravka pa i fiktivna "restauracija" mogla
postii posebnim sultanovim fermanom, uz ogromne
trokove, tekoe i opasnosti.[5] No, raja je svuda ve po
osnovnim shvatanjima islama, a jo vie po nainu na koji su
ce ova u praksi sprovodila, dospela u privredno potinjen i
zavisan poloaj. Uz redovne poreze i druge dabine, ona je
podnosila i sve vanredne izdatke u ratovima i pokretima
trupa. Pod pritiskom ovih okolnosti, hriani naputaju
svoje kue i zemljite u ravnici i du drumova i povlae ce u
planine, preseljavajui ce tako u vie, nedostupne krajeve,
dok su muslimani zauzimali njihove dotadanje poloaje.
Poreze to su ih plaali hriani ne samo to su bili
srazmerno vee od onih koje su plaali muslimani ve su
uterivane na nepravedan i nedostojan nain. Drutvena
nejednakost i moralna zapostavljenost ile su ruku pod ruku
sa privrednom potinjenou. Verska diskriminacija

Page 116 of 478

izraavala ce na razne naine: osim strogih odredaba o
nonji i frizuri, berberi, na primer, nisu smeli da briju
hriane istim noem kojim su brijali muslimane; u
kupatilima su hriani morali da imaju posebno naznaene
pregae i pekire; pri susretu sa muslimanom morali su da
sjau i da ukraj puta saekaju dok ovaj ne proe, i tek tada
su smeli ponovo da uzjau i da nastave put.[6]
Nema, dakle, nikakvog osnova da ce menja i ulepava
mrana slika o poloaju srpskog naroda pod Turcima.
Uticaj turske vladavine bio je "apsolutno negativan".[7] Ova
istorijska istina objanjava ne samo specifinu sudbinu
srpskog naroda nego i korene, motive i tok njegove borbe za
nacionalno osloboenje i povratak evropskoj civilizaciji.
Pokuaji da ce istoriografija usmeri u jednom drugom
pravcu, kojim bi ce rehabilitovala epoha turske vlasti na
Balkanu, u kojoj bi ce "otkrile" i pozitivne strane i efekti na
privrednom ili kulturnom planu, predstavljaju
zamagljivanje sutine, sa veoma tetnim posledicama.
Pomou tako izmenjene i deformisane predstave o vladavini
Turaka stvara ce osnov za osporavanje oslobodilakih
motiva, napora i tekovina srpskog naroda u XIX i XX veku,
posebno na teritorijama van one koju su evropske sile na
Berlinskom kongresu 1878. godine priznale kao teritoriju
drave srpskog naroda.
Zapisi XVI-XVII veka rasuti po sauvanim rukopisnim
knjigama govore neposredno o stanju naroda i crkve u to
vreme, o nevoljama kako ih je video i doivljavao pojedinac
ili jedna drutvena sredina. Knjiga Milorada PaniaSurepa Kad su ivi zavideli mrtvima [1963] svoj naslov duguje
upravo jednom takvom zapisu jo iz vremena marike bitke,
1371. Starac Isaija, Srbin sa Kosova i svetogorski monah i

Page 117 of 478

iguman, zapisuje svoje vienje te bitke i njenih neposrednih
posledica. Prevod uvenoga vizantijskog spisa Dionisija
Areopagita on poinje "u dobra vremena", a zavrava ga "u
najgore od svih vremena", kada su ce Turci prosuli i
razleteli po celoj srpskoj zemlji kao ptice po vazduhu, sejui
na sve strane smrt. "I ostade zemlja od svih dobara liena,
od ljudi, i stoke, i drugih plodova. Jer ne bejae kneza, ni
voda, ni predvodnika u narodu, ni izbavitelja ni spasitelja .
... I zaista tada ivi zavidee mrtvima".[8] Kroz sve zapise
ovog doba provlai ce tragino oseanje istorijske sudbine,
svest o vremenu kao "poslednjem", o ropstvu kao tekom i
nepodnoljivom teretu. Podatak o nasilju porobljivaa
smenjuje ce sa uzvikom kletve i jada. Svaki je zapis poruka,
a itava literatura zapisa u tome svom sadraju skoro da
dobija svojstvo jedne ilegalne politike lektire. Jednoglasno
ponavljanje u ovoj knjievnosti ostavlja snaan, autentian
utisak jedne dugotrajne ljudske i narodne drame.[9]
Za nas su posebno vani zapisi sa podruja Stare Srbije, jer
ce tu najbolje moe osetiti atmosfera u kojoj je srpski narod
iveo na teritoriji koja e tokom vremena biti preplavljena
islamiziranim Albancima. "Bee tada zlo vreme i nasilje,
brao", zapisuje pop Petar protopop Jovanu, duhovniku,
posvetu na jednom rukopisnom mineju Peke patrijarije
26. marta 1511. godine.[10] Pedeset godina kasnije, 1562, u
crkvi svetog Nikole u selu Ovarevu "bliz reke Kline", u
domu starca Maksima i sina mu, popa Rajia, pie dijak
Simon jedno jevanelje "u ta ljuta i alosna vremena u dane
sultana Selima, nad hrianima krvnika".[11] Isti taj dijak
Simon zavrava pisanje jedne knjige koja ce danas uva u
svetogorskom manastiru Zografu, 31. januara 1567, u selu
Prekaze [u hramu Uspenija Bogorodiinog], "u dane cara
Selima, krvnika, bludnika, vinopije. Te godine je po celoj

Page 118 of 478

zemlji svojoj skupljao janiare [tj. decu za "danak u krvi" D.B], pa travninu i ljuto zlo ... I mnoga druga zla te godine u
ljuta i teka vremena, te zbog toga ne mogadoh dobro pisati,
oprostite, amin".[12] Vladavina Selima II [1566-1574] ostala
je na sve strane u tekoj uspomeni. Jedno jevanelje u
Deanima pisao je 1571. godine dijak Simeon opet "u ta
ljuta i teka vremena u dane sultana Selima. Oh! oh! zlo u ta
vremena od Agarena, jad i beda velika narodu u dane ove,
oh - nemiri".[13] Iste godine ce javlja i jedan drugi svedok sa
Kosova, svetenik Avakum, koji pie knjigu Sinaksar u
Novom Brdu "u Svetog Stefana", 21. septembra 1571: "I u
to vreme bee tuga od Turaka i glad velika po svoj zemlji,
ovek oveka da istrebi. Od Soluna so prevoahu te menjahu
za ito, po meri - koliko ita toliko soli; i ne htedoe primati
so za ito".[14]Godinu dana kasnije, 25. novembra 1572, pie
jedno jevanelje u tada srpskom selu Kalanjevci neki Pavle,
u kui Petka dijaka, "u dane sultana Selima Drugog, cara
turskog. Tada bi velika tuga na svetim i boastvenim
crkvama".[15] A kakva je bila "tuga", moe ce zakljuiti iz
zapisa monaha Agatangela na fresci u manastiru Petra
Korikog kod Prizrena: "Va leto 1572. bist zapustenije
obitelji sej".[16] I godine 1575. zabeleena je "Jaka glad i
nasilje ljuto i pogibija od Izmailana, da jezik ne moe
iskazati takvo zlo i zlostavljanje" - pie monah Pahomije "u
oblasti prizrenskoj" na knjizi manastira Svete Trojice
[Rusinice].[17] Za vlade sultana Mehmeda, 1578, krenule su
velike vojske na zapad i bila su "ljuta istezanija hristijanom
i gorkoje plate".[18] Kada je, pak, na presto peke
patrijarije stupio arhiepiskop Filip, 15. jula 1591, "tada ce
mogla videti potpuna propast crkvama, kao nekada davno
od onog to je ime zverinje poneo" [tj. od Lava Ikonoborca,
717-741, velikog progonitelja pravoslavne vere D
B.].[19] Krajem tog veka ili poetkom XVII sauvano je i

Page 119 of 478

jedno deansko vienje srpskih neprilika, iz pera
protokaligrafa pisarske radionice manastira Deana [moda
samoga igumana Jevstratija] "u teka i nevoljna vremena,
koja su samo malo bolja od [vremena] prvih progona
hriana; tada ljudi prizivahu smrt, a ne ivot".[20] Ni prvih
godina XVII veka nije bilo bolje. Sam patrijarh peki Jovan
svedoi 17. novembra 1602, u zapisu na jednoj knjizi koja ce
uva u Hilandaru: "i u te nevoljne godine nigde hrianin
miran ne bee, ni mi greni, od nasilja tuinaca
Izmailana".[21]Pisale su ce knjige i u umi, kriom od
Turaka: "i prostite, ate bude gde to pogreeno, krijah ce ot
Turak po umi te pisah va leto 7143 [tj. 1635]".[22]
Nepodnoljivo stanje, tereti i nasilja doveli su do toga da
otpor naroda preraste u borbu protiv turske vlasti. Na elo
toga narodnog pokreta staje patrijarh peki Jovan [15921614]. Rat izmeu Austrije i Turske, 1593-1606, stvorio je
izglede za osloboenje; narodni pokret rauna s tim
sukobom kao sa prilikom za svoje otimanje ispod turskog
jarma. Nee, zato, biti u pravu oni istoriari koji smatraju,
sasvim shematski, da to "nisu narodno-oslobodilaki
pokreti, nego samo pokreti protiv turske drave, kojim su,
istina, seljake mase davale udarnu snagu i stihiski
izraavale u njima svoje oslobodilake tenje".[23] Naprotiv,
u svim ovim pokretima od kraja XVI veka pa kroz XVII i
XVIII vek provlai ce vie ili manje vidljiva ideja o
zbacivanju tuinskog jarma radi nacionalnog osloboenja i
obnove. Pogotovu crkva, u liku svojih patrijaraha i episkopa
i ostalog svetenstva i monatva, nosi i neguje tu ideje. Ona,
pre svega, u svojim kultovima i knjievnim tekstovima
prenosi poruku i razvija svest o vremenima hrianske,
slobodne nemanjike drave srpskog naroda. Oko svetih
motiju srpskih vladara i arhiepiskopa ona okuplja narod

Page 120 of 478

radi pomena ne samo tih svetih lica kao svetaca crkve nego
kao vladara i crkvenih poglavara koji su duhovno i fiziki
prisutni u svakom istorijskom trenutku naroda. Deanski i
peki kultovi, pa deviki i koriki, i drugi na Kosovu;
mileevski kult u Polimlju i Hercegovini; ravaniki - u
moravskoj Srbiji; sremski - u frukogorskim manastirima
ve od prvih godina XVI veka - i svi drugi irom srpskih
zemalja - nalaze ce u slubi odravanja i snaenja istorijske
svesti. Ustanak Srba u junom Banatu 1594. i surova
reakcija Turaka spaljivanjem Mileeve i spaljivanjem
motiju svetog Save u Beogradu iste godine ukazali su reito
na tu vezu. Tada ce i srpski narod oko Pei digao na
ustanak. Ustanak u Hercegovini 1597, opet, pokazao je da ce
oslobodilaki pokret naroda ni najsurovijim represalijama
ne moe uguiti.
Patrijarh peki Jovan organizovao je akciju protiv Turaka
na veoma irokoj osnovi, povezujui ce sa hrianskim
silama Evrope u koaliciji koju je okupio papa Kliment VIII,
ali bez uspeha. U manastiru Morai 1608. sa okupljenim
narodnim glavarima radio je on na pokretanju ustanka u
severnoj Albaniji i jednom delu Crne Gore. Ubijen je u
Carigradu 1614. Sledea prilika za preduzimanje
oslobodilakih akcija bio je kritski rat izmeu Turske i
Venecije 1645-1669; na tome ce angaovao peki patrijarh
Gavrilo Raji. Radi aktiviranja veza sa Rusijom bio je u
Moskvi dve godine, ali ga po povratku u Pe Turci uhapse
zbog delatnosti protiv turske drave i udave u Brusi 1659.
godine.
Konano, veliki austrijsko-turski rat, koji je izbio 1683,
aktivirao je sve balkanske hriane u nadi da e ce konano
osloboditi od turske tiranije. Poraz Turaka pod Beom te

Page 121 of 478

godine i uspena protivofanziva Austrijanaca, sa dubokim
prodorom moravskim pravcem sve do centralnih balkanskih
oblasti 1689, podigli su i Srbe na ustanak, a c njima i
katolike Albance u severnoj Albaniji. Austrijski general
Pikolomini je od Nia preko Prokuplja izbio na Kosovo, pa
zajedno sa srpsko-albanskim ustanicima nastavio operacije
iz Pritine preko Kaanika do Skoplja, koje je osvojio, ali ga
je zbog kuge spalio i napustio. Da bi izbio na stari "zetski
put" i preko Albanije dopro do Jadranskog mora, vratio ce
na Pritinu i uputio u Prizren; tu ce sretne s patrijarhom
pekim Arsenijem III arnojeviem, koji ce upravo vratio iz
Crne Gore da bi osujetio planove Austrijanaca o promeni na
prestolu patrijarije. Pikolomini za kratko vreme umre od
kuge u Prizrenu, a ratna srea ce okrene u januaru 1690,
kada su Turci porazili austrijsku vojsku i srpsko-albanske
ustanike kod Kaanika. Valja primetiti da su austrijske
trupe loe postupale sa narodom tokom svoga boravka i
operacije u Staroj Srbiji, tako da ih je narod poeo
naputati. Posle poraza kod Kaanika Austrijanci su ce brzo
povukli prema severu, ostavljajui nezatieni narod na
milost i nemilost turskih, osobito tatarskih odreda; veina
dobrovoljaca iz tih oblasti napustila je austrijsku
vojsku.[24] U strahu od turske i tatarske odmazde, ve u toku
zime zapoele su velike skupine hriana naputati svoje
domove i povlaiti ce prema severu, zajedno s austrijskim
odredima ili odvojeno od njih. Glavna struja izbeglica ila je,
u stvari, posebno, pravcem prema Beogradu preko Novog
Pazara; na elu te struje bio je patrijarh Arsenije III, koji je
iz Pei poneo i mnoge svetinje i crkvene dragocenosti, u
pratnji mnogobrojnog svetenstva. Austrijanci su agitovali u
narodu da ce povue, raunajui na to da ce ove mase
stanovnitva mogu iskoristiti kako za naseljavanje u ratom
opustoenim krajevima Ugarske, tako i radi buduih

Page 122 of 478

oruanih akcija prema Turskoj. Veliki broj stanovnika
Stare Srbije i Makedonije ostavio je svoj rodni kraj i preao
na sever. To su bili preteno Srbi i samo neto malo
katolikih Albanaca. Turci su, opet, pokuavali da zadre
ovaj talas izbeglica obeanjima da e im oprostiti sve, ak i
danak za dve-tri godine, ali u tome nisu uspeli, jer je narod
verovao da e ce ionako uskoro vratiti kao
pobednik.[25] Ovome talasu, koji ce slio oko Beograda,
pridruio ce i drugi, moravski talas srpskih izbeglica, posle
pada Nia i pokolja nad srpskim ustanicima koji su u tom
gradu bili zarobljeni. Gubei nadu da e ce uskoro vratiti na
svoja ognjita, Srbi ce sele na austrijsku [ugarsku] teritoriju
izmeu Tise i Dunava, zatim u Slavoniju i Baranju, ali je
glavni tok s patrijarhom i motima kneza Lazara iz
Ravanice otiao do Baje, Budima, Sent-Andreje i Komorana
u Severnoj Ugarskoj.
Time zapoinje nova, burna etapa u istoriji srpskog naroda
preko Save i Dunava, u Podunavlju. Veoma je vano ne
zaboraviti da je srpski narod naseljavao ove teritorije,
pogotovo Srem i juni Banat, a delimino i Slavoniju, jo od
XV veka. To stanovnitvo je obnavljano i ojaavano
povremenim masovnim, a pogotovu stalnim pojedinanim
seobama iz zemalja juno od Save i Dunava. Otuda ce i ova
velika seoba Srba pod Arsenijem III arnojeviem mora
posmatrati samo kao jo jedan, izuzetno velik talas tzv.
"politike" migracije, koji je preplavio ranije slojeve
srpskog stanovnitva, ali je on bio usmeren preteno ka
daljim predelima, u srce ugarskih zemalja na prostoru
Budim-Komoran-Jegra. Po najpouzdanijim istorijskim
podacima tom prilikom je u Austriju prelo oko 37.000
srpskih porodica, to znai najmanje 185.000 dua.[26]

Page 123 of 478

Taj krupan istorijski dogaaj, u kome su ce pokrenule i
premestile velike mase naroda, otvarajui prostor za jo
sudbonosnije promene na etnografskoj karti Balkana, u
poslednje vreme je bez osnova osporen od strane nekih
albanskih autora. Po Skenderu Rizaju, na primer, seobe nije
ni bilo: velike narodne mase nisu ce iselile sa Kosova;
Arsenije III nije ce povlaio iz Pei sa narodnim masama,
ve sa nekoliko kaluera, "kriom i maskiran"; u Prizrenu
je Pikolominija doekao samo Petar Bogdani [albanski
biskup], a ne Arsenije III, koji navodno nije hteo da
sarauje sa Austrijancima i koji nije poveo sa sobom srpskoalbanske ustanike, nego su tih est hiljada dobrovoljaca bili
tobo samo Albanci iz Prizrena koji su preli na stranu
Austrijanaca.[27] Ovaj pokuaj da ce ospori ili bar dovede u
pitanje jedno pouzdano saznanje itave srpske i svetske
istoriografije kada je re o seobi srpskog naroda u Austriju
1690. godine - zasnovano je na tendencioznoj i pogrenoj
interpretaciji jednoga miljenja srpskog naunika Jovana
Tomia, na to je skrenuo panju Hasan Kalei u polemici sa
Rizajem.[28] Stvar je u tome to je Jovan Tomi, piui 1913.
godine O Arnautima u Staroj Srbiji i Sandaku, studiju
namenjenu i svetskoj publici te prevedenu odmah na
francuski jezik,[29] izneo tezu da seoba, koja ce i po
Tomiu dogodila, nije zahvatila itavo podruje Kosova i
Metohije i nije stvorila prazan prostor u koji bi ce onda
ubacili muhamedanski Arbanasi, nego je srpski narod na toj
teritoriji ipak ostao i potom nasiljem islamiziran i
poarbanaen. Tomieva teza zasluuje panju i ne moe ce,
po naem miljenju, svesti samo na tenju da ce dokae
"arnautaki" karakter dananjeg stanovnitva u Metohiji kako je mislio X. Kalei; Tomi, pre svega, ne porie
zbivanje velike seobe, ve samo pogreno miljenje "u nekim
takama", i to: da je iseljavanje ovom prilikom najjae

Page 124 of 478

zahvatilo jugozapadne krajeve srpske - predele Prizrena,
akovice i Pei - i da su tada ti krajevi skoro opusteli.[30] To,
zapravo, znai da Tomi osporava samo tvrdnju da je
seobom pokrenuta i sva masa stanovnitva iz "jugozapadnih
srpskih krajeva", tako da po njemu nije bilo seobe iz
Metohije, ali jeste iz Sandaka, Kosova sa gornjim
Pomoravljem i iz cele Srbije u granicama do balkanskog
rata.[31] Tomi navodi u prilog svoje teze vie zanimljivih
argumenata, ali je samo jedan meu njima od prave
istorijske teine: postojanje srpskog stanovnitva u Metohiji
sve do Tomieva vremena i njegovo postupno opadanje od
poetka XVIII veka.[32] Kao to emo videti,
antropogeografska istraivanja potvruju injenicu velikog
etnikog poremeaja krajem XVII veka, ali ne i
pretpostavke o potpunom pranjenju kosovsko-metohijskog
podruja. Iseljavanje srpskog naroda 1690. zahvatilo je
samo one krajeve koji su ce nalazili na udaru, a uz to bili
kompromitovani ueem u ustanku. U sledeim ratovima
doi e do daljeg slabljenja i smanjivanja ove jo nikako ne
male etnike mase, ali Albanci ni tada ne silaze u ispranjen,
naputen prostor. Umesto toga kolonizacija Albanaca tei e
u XVIII veku najpre sporo, infiltracijom u postojea naselja
i istiskivanjem srpskog stanovnitva, a ne naseljavanjem
praznog prostora. Tomi je u pravu i kada pridaje vei
znaaj islamizaciji i albanizaciji Srba na Kosovu i Metohiji
nego velikoj seobi. "Taj srpski pravoslavni ivalj nije
ispraznio teren granini sa Arnautima nego je, podlegavi
sili, bio podvrgnut brem muhamedaniziranju i arnauenju,
to je za srpsku nacionalnu ideju znailo isto to i nestanak
srpskog ivlja .[33]
Tako ce argumentacija savremenih oponenata velike seobe
okree protiv njih samih kada to ine pozivajui ce, bez

Page 125 of 478

osnova, na Jovana Tomia.[34] Velika seoba Srba pod
Arsenijem III arnojeviem 1690. mora ce, dakle, smatrati
nesumnjivom i neospornom istorijskom injenicom. Sloena
i dramatina istorija srpsko-austrijskih, pa srpskomaarskih i konano srpsko-hrvatskih odnosa poiva na
injenici novoga i masovnog naseljavanja Srba na
teritorijama severno od Save i Dunava. Kako bez te injenice
objasniti Privilegije i dijasporu crkve, njenu novu
organizaciju u Austrijskom carstvu, pa veliku borbu
katolike crkve za unijaenje Srba? S druge strane, ne treba
iz ove okolnosti izvui drugi pogrean zakljuak - da je
velikom seobom nastala na Kosovu i Metohiji prava pusto i
da je srpski narod na elu s patrijarhom napustio svoj
zaviaj i prepustio ga drugome, koji bi, onda, po nekim
trajnim naelima pravde i prava, bio "savesni posednik" i
vlasnik naputene zemlje.
Ima i drugih svedoanstava, onih sasvim neposrednih i
savremenih, u kojima ce austrijsko-turski rat i velika seoba,
kao i potonja zbivanja na ovom podruju, pokazuju u svoj
svojoj traginoj dimenziji. To su, opet, zapisi savremenika,
oevidaca i uesnika u tome velikom komeanju srpskog
naroda. Ve uoi rata 1683. godine i pokuaja da ce osvoji
Be, sam patrijarh Arsenije III veli da "tih godina bee
veliko zlo po celoj zemlji od amira sultana Mehmeda, i
velika nevolja pritiskae hrianski rod, behu veliki sursati i
nameti po celoj zemlji, i gredui po moru i po suhu sve sile
izmalianske leahu kao zmajevi krilati na slavni grad Be.
Ali, Gospod ce oholima protivi, te ce [sultan - D. B.] vrati bez
uspeha, a vojsku mu celu Ugri mau predadoe. I bi velika
nevolja po celoj zemlji".[35] U jednom rukopisu manastira
Pakre govori ce o godinama ovog rata: "I tih godina behu
ljuti ratovi i krvoprolia i pljake hrianskom rodu od

Page 126 of 478

prokletih Turaka i Nemaca, i raseja ce po celoj zemlji srpski
narod. I mi ovamo doosmo", zavrava bezimeni zapisiva,
"na mesto ovo to ce zove Sveti Andrej".[36] Cetinjski
mitropolit Visarion, opet, belei u jednoj knjizi cetinjskog
manastira kako mu je ta knjiga bila doneta iz Skadra 1689,
"kada nam bi radost velika i veselje neizrecivo, jer ce te
godine po nekom Bojem provienju dogodi te dooe
vojnici i komandanti Rimskoga carstva sa silom velikom, i
plenie i proterae bogomrski rod carstva Ismailova i pogani
narod njegov iz mesta Kosova i iz drugih okolnih mesta. I
dooe do Velike crkve doma Spasova, koja ce zove Pe,
arhiepiskopija, opta obitelj to lue zrai po celoj zemlji
srpskoj. I bi im na kratko u vlasti. A potom", nastavlja
mitropolit, "podie ce c vojnicima svojim hristomrzitelj i
domai neprijatelj, paa Mahmut-Begovi, iz mesta Ipeka
[Pei - D. B.], i ponovo uze ovu svetu obitelj i otaastvu
njegovu mesto to ce zove Pe... I mnogo zla ovaj bogomrski
varvarin pokaza ovoj svetoj obitelji, sve razgrabi i raspri
to od temelja bee stekla, samo to je ne srui, ali imovinu
svu uze".[37]
Veoma je dragoceno svedoanstvo Atanasija Daskala Srbina
iz 1691, koje navodimo prema izdanju i prevodu ora
Trifunovia u nedavno objavljenoj knjizi Oevici o velikoj
seobi Srba [Kruevac, 1982]. Atanasije, pored, ostalog kae:
"Godine 1691. Turci pridobie Francuze i dadoe im u
Jerusalimu grob Hristov, a Francuzi im pomogoe. A cesar
okrenu vojsku svoju na francuskog kralja, pa uze sa sobom i
Srbe. Turci, pak, tada naoe vreme i uzee sve gradove do
samoga Beograda i tako Beograd opsedoe. Tada bejae u
Beogradu general Francuz rodom, naini izdaju i predade
Beograd Turcima. Svi Srbi uoe u amce, a amaca je bilo
do deset tisua, i svi pobegoe rekom Dunavom uz vodu i

Page 127 of 478

dooe pod grad Budim, koji je pod cesarem. Pod Turcima
niko od Srba ne ostade, ve ce svi caru podinie i naselie
oko reke Dunava i po drugim gradovima".[38] Drugo vano
svedoanstvo je iz pera irila Hopovca "Opet uzee Turci
Beograd i kada je bila ne ba mala uskomeanost, sva
Srpska zemlja pobee ka Budimu patrijarh srpski i svi
arhijereji, inoci i svetovnjaci i sav narod hristoimenitih ljudi.
Pred tolikim mnotvom naroda iao je sveteji patrijarh
gospodin Arsenije arnojevi kao Mojsije pred Izrailjem
kroz Crveno more. Onaj je nosio kosti Josifove, a sveteji
patrijarh je vodio hristoimenite ljude preko slavnog Dunava
i prenosio je svete ivote sa svetiteljima. I stigoe do u svetu
poznatog grada Sveti Andrej".[39] Na drugom mestu isti
hopovski monah pie o kratkotrajnoj slobodi i ponovnom
padu srpskog naroda u ropstvo: "I tako velika radost bi u te
dane oko sakupljanja i sjedinjenja srpskog naroda. I ovo bi
tako meseca novembra, a meseca januara 6. i itavog meseca
[1690 - D. B.] udarie Turci i Tatari. A vojska srpska i
nemaka pala na zimite od Beograda do Pei, od Pei do
Skoplja. I tako sve pobee ka Beogradu. I sam patrijarh
uskoro pobee u Beograd. A mnogi inoci i ekzarsi izgiboe
blizu patrijarha. I Visarion to ce zvao Veliki blizu
patrijarha pogibe. Mnogi hriani tada izgiboe i u ropstvo
odvedeni bie. Ovo bi tako i gore. I te zime opet presto srpski
osta pust, niko u njemu ne ostade. Posle razbijanja bili su
Tatari u Patrijariji na zimitu. I konje su u crkvu uvodili
itave zime. Avaj, avaj, ovo bi zbog grehova naih. Opet te
godine dooe Turci na Beograd i uzee Beograd od Nemaca.
A najsvetiji patrijarh pobee Budimu sa svim
pravoslavnim".[40] Evo, pak, ta sam patrijarh Arsenije pie
T. V. Golovinu o stradanju Srba u seobi: "Dan i no beei
sa svojim osirotelim narodom od mesta do mesta, kao laa
na puini velikoga okeana brzamo, ekajui kada e zai

Page 128 of 478

sunce i prekloniti ce dan i proi tamna no i zimska beda to
nad nama lei... Tako svagda ridanje ridanju pridodajemo i
niotkud pomoi ne moemo dobiti. Sa svim naim osirotelim
narodom slovenosrpskih sinova, od prvih pa do poslednjih,
kako duhovnih tako i svetovnih, naroda svakoga ina to
postoji, smerno i pokorno i skrueno suzno moljenje opte
svi inimo gospodstvu vaem".[41]
O stradanju naroda i manastira u toku ovog rata naveemo
i jedno svedoanstvo iz samog manastira Deana: "Godine
1690. bi rat veliki i pljaka po celoj srpskoj zemlji. I dooe
Nemci do tipa, i Turci pobegoe i opet ce vratie, oterae ih
preko Dunava. Oh! oh! teko meni! ljuti strah i nesrea tada
bee: matere od eda razdvajahu, i od oca - sina, mlade
robljahu, a stare klahu i davljahu. Tad ljudi smrt prizivahu,
a ne ivot. Od prokletih Turaka i Tatara, teko meni, ljute li
tuge! I poto privatie Agareni, tada ce neki zmaj veliki die
na manastir, paa Gali-paa, i opljaka igumana, jedva ga
iva ostavi i u krajnjoj pustoi manastir ostavi. Iguman ne
mogade ostati iv, trei dan prestavi ce, iguman
Zaharija".[42] Stefan Ravanianin, i sam - begunac, opisuje
dijasporu srpskog naroda 1690: "U tome, pak, ratu bi velika
pljaka i raseljavanje naroda hrianskog i opustoenje sve
srpske zemlje: gradova, varoi i sela i manastira, od kojih
neki opustee, a neki u ognju izgoree kao i na manastir
Ravanica. I opet velim da je na manastir Ravanica potpuno
opusteo. A malo naroda naeg dade ce u bekstvo uz Dunav
gore, jedni u amcima, a drugi na konjima i kolima, trei
peke kao i ja siromah. etrdeset dana smo putovali i
doosmo do Budima grada. A tamo i sveteji patrijarh
Arsenije arnojevi i nekoliko vladika, i od mnogih
manastira kalueri i ljudi mnogi iz cele zemlje srpske,
mukarci i ene. Pa tako i mi itelji manastira Ravanice sa

Page 129 of 478

motima svetoga cara, kneza Lazara Srpskoga, i nastanismo
ce u jedno mesto vie Budima, koje ce zove Sent Andreja,
dobro mesto za prebivalite strancima... I tu sagradismo
kolibe, kako koji moe, i crkvu podigosmo od drveta blizu
obale dunavske, i tu poloismo moti svetoga cara Lazara
Srpskog".[43]
Nov sukob izmeu Turske i Austrije, 1716-1718, zavrio ce
austrijskom okupacijom i aneksijom severnih delova Srbije
[do aka zakljuno], a u toku ratnih operacija u
Pomoravlju uestvovalo je opet srpsko stanovnitvo.
Poarevaki mir [1718], meutim, bio je kratkog veka. U
novom ratu angaovale su ce ponovo vee mase balkanskih
hriana, pod vostvom pekog patrijarha Arsenija IV
Jovanovia-akabente; skopski nadbiskup Mihailo Suma po narodnosti Albanac - bio je takoe u zaveri, ali je, poto
je otkriven, morao beati u Austriju, a ohridski arhiepiskop
Joasaf ce nije dao uvui u zaveru. Zajedno sa mitropolitom
rakim i episkopima skopljanskim i tipskim, kao i nekim
drugim srpskim crkvenim i svetovnim poglavarima,
Arsenije IV je obavestio Austrijance o odluci da ce digne
ustanak im ce pojave carske trupe. Savetovali su da
austrijska vojska prodre delom Morave i Laba u pravcu
Kosova i molili su austrijskog zapovednika da ce naredi
vojsci neka ne pljaka narod kuda bude prolazila, a oni e
joj davati sve to joj bude potrebno. Arsenije je uspeo da
okupi i neka crnogorska i malisorska plemena za ustanak.
Rat nije imao srean ishod: austrijske i ustanike trupe su
potuene ve kod Novog Pazara. Patrijarhov ce odred
raspao, a on sa pratnjom pobegne prema severu bojei ce
turske osvete. Manji deo Brana i Albanaca krenuo je
takoe za austrijskom vojskom, dok ce veina vratila svojim
kuama, ali uz put napadajui Turke [1737]. Nesposobnost

Page 130 of 478

Austrijanaca ce pokazala u njihovim odnosima prema
Srbima i Albancima, koji su bili voljni da ce bore i koji su ce
u znatnom broju bili odazvali njihovim pozivima na
ustanak. Meutim, poto nisu naili na pomo i saradnju
kod Austrijanaca, jedni su ce vratili na svoja ognjita, dok ce
manji broj sa svojim porodicama iselio. Turci su odmah u
jesen poeli da ce okrutno svete onima koji su ostali u Staroj
Srbiji i Brdima. Beogradski mir 1739. prepustio je srpski, a
ovaj put i katoliki albanski narod, na milost i nemilost
Turcima.[44] Ovaj rat i narodni pokret u vezi s njim, kako
primeuje Jovan Tomi, donose nove muke srpskom narodu.
Srpski krajevi, iz kojih ce povlai austrijska vojska, prvo su
bili opljakani i popaljeni. To su uradili Turci i Albanci
muslimani, najvei neprijatelji hriana, jo dok ce nije
znalo ta moe doneti ratna srea. Svi koji su pristali uz
Austrijance, napustili su te krajeve i povukli ce c carskom
vojskom, imajui za to vremena, poto ce ona ovoga puta
sporije povlaila i zadravala na drugim objektima Jedan
deo stanovnitva je, meutim, ostao i taj je imao da primi,
zakljuuje Tomi, "udar arnautski" Tada su, naime, sve
vee mase islamizovanih Albanaca na Kosovu angaovane u
surovom obraunavanju sa pobunjenom srpskom rajom.
Koliko ce iselilo Srba iz Stare Srbije i drugih krajeva ovom
prilikom u ovoj "drugoj seobi", pod Arsenijem IV
Jovanoviem, nije poznato. Zna ce samo da je sa srpskim
narodom dospeo u Srem i izvestan broj albanskih katolikih
porodica, iz plemena Klimenata, iji su ostaci danas
hrvatske narodnosti u selima Nikinci, Hrtkovci i Jarak [46]
Ponovljeno angaovanje peke patrijarije u oslobodilakim
pokretima Srba i drugih balkanskih hriana ubrzalo je
odluku Porte da ukine ovu crkveno-politiku instituciju
srpskog naroda. Nekih pokuaja bilo je jo za patrijarha

Page 131 of 478

Pajsija, 1641 ali je konana odluka pala posle ovih
austrijsko-turskih ratova i ustanaka. Patrijarija je ukinuta
1766, a sledee godine je isto uinjeno sa ohridskom
arhiepiskopijom [1767] Eparhije i celokupnu imovinu ovih
crkava preuzela je carigradska [vaseljenska] patrijarija.
Ukidanjem peke patrijarije razbijeno je jedinstveno telo
srpske crkve i olakana politika dezintegracije i slabljenja
srpskog naroda. Ipak, uprkos tome, oslobodilaki pokreti
Srba u Turskoj nisu ce gasili ni kroz preostale decenije
XVIII veka, sve do ustanka 1804, samo to ce kao nov i
osoben inilac politike situacije srpskog naroda u Turskoj
sada javlja islamizirani albanski elemenat. Taj ce elemenat,
zahvaljujui svome privilegovanom poloaju u osmanlijskoj
dravi nezadrivo iri i surovim nasiljem svodi srpski narod
na manjinu u srpskoj matinoj oblasti.
Doktorska disertacija Ive Andria, iji nemaki original
nosi naslov Die Entwicklung des geistigen Lebens in Bosnien
unter der Einwirkung der trkischen Herrschaft objavljena je
u originalu i prevodu na srpskohrvatski jezik u asopisu
Sveske Zadubine Ive Andria 1 (1982) 6-237.
1

I. Andri, Razvoj, 71.

I. Andri, Razvoj, 73.

I. Andri, Razvoj, 71-73.

I. Andri, Razvoj, 81.

I. Andri, Razvoj, 75-79.

I. Andri, Razvoj, 109.

Page 132 of 478

Lj. Stojanovi, Zapisi III, 43, br. 4944 (na prevod ovog i
ostalih navedenih zapisa u ovom poglavlju - D. B.).
8

D. Bogdanovi, Ist. stare srp. knjievnosti, 237.

10

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 126, br. 409.

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 61-62, br. 6316. Tada je na

prestolu u stvari, Sulejman I, a ne Selim II.
11

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 67-68, br. 6337. Sultan Selim II

je zaista ostao zabeleen kao pijanica, pa mu je to bio
nadimak ("Mest").
12

13

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 73-74, br; 6359.

14

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 74, br. 6362.

15

Rukopis man. Deana br. 16, list 289'.

M. Pani-Surep, Kad su ivi zavideli mrtvima, Beograd

19632, 82-83. Kada je Selim II umro i stupio na presto
Amurat, 1574, do Deana je dopro oajniki glas da e tek
taj vladar "trideset godina vladati": "O, kakve li nevolje
tada manastiru i posvuda!" (Ruk. man. Deana br. 24, list
264'.
16

17

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 221 bp. 717.

18

Rukopis man. Deana br. 57, list 30'.

19

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 86. br. 6429.

20

Lj. Stojanovi, Zapisi II, 107. br. 2692.

21

Lj. Stojanovi, Zapisi IV, 96. br. 6498.

Page 133 of 478

22

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 329. br. 1273.

23

Ist. naroda Jugoslavije II, 464 (B urev).

Ist. naroda Jugoslavije II, 769 (J. Tadi). Sauvalo ce ak

do naih dana predanje u Xacy pod Patrikom i u
prizrenskom kraju o zverskom ponaanju austrijskih trupa
nad stanovnitvom, koje je tada ve bilo meanog etnikog i
verskog sastava: M. Filipovi, Has,26; upor. J. Tomi,
O Arnautima. 44-45; M. Kosti, Prilozi istoriji srpskoarbanaskog ustanka 1689-1690. g., AASJE 2 (1924, obj. 1925)
11-20.
24

25

Ist. naroda Jugoslavije II, 770 (J. Tadi).

Prema kazivanju Stefana Ravanianina, patrijarh

Arsenije 1690. moli cesara (Leopolda) "da ce u dravu
njegovu s narodom srpskim preseli. I cesar na molbu
patrijarhovu dozvoli da ce ue u njegovu dravu. Tada u
prolee podie ce patrijarh sa mnogo naroda srpskog, 37.000
familija, i toliko su u vojnu slubu cesaru stupili" (Lj,
Stojanovi, Zapisi III, 98, br. 5305).
26

27

S. Rizaj, "Kosovo nekad i danas - Kosova dikure

sot". Obeleja VI/4 (1976) 1977-191, posebno na str. 183-184.
Rizaj u stvari hoe da pokae kako Srba nikada nije ni bilo
na Kosovu vie nego to ih ima danas, te da kosovsku zemlju
od vajkada i bez prekida dre Albanci. Zato mu velika seoba
smeta: ako su ce tada iselile "velike mase naroda", to znai
da su te velike mase ivele na Kosovu i da je Kosovo bar do
1690. u etnikom pogledu bilo srpsko. Razume ce, sledei
istu logiku, on bi morao da osporava i sve potonje seobe,
masovne i pojedinane.

Page 134 of 478

X. Kalei, O seobama Srba sa Kosova krajem XVII i
poetkom XVIII veka, etnikim promenama i nekim drugim
pitanjima iz istorije Kosova. Obeleja VI/4 (1976) 193-216,
posebno na str. 194-199.
28

J. Tomi, Les Albanais en Vieille Serbie et dans le Sandjak

de Novi-Bazar, Paris 1913.
29

J. Tomi, O Arnautima. 46. upor. M. Kosti, Prilozi

istoriji. 16, nap. 25.
30

31

J. Tomi, O Arnautima, 50.

32

J. Tomi, O Arnautima, 49-50.

33

J. Tomi, O Arnautima, 47-48.

34

Ostale tvrdnje S. Rizaja (o odsustvu Arsenija iz Prizrena a

pogotovu o iskljuivo albanskim ustanicima "iz Prizrena")
nemaju savreno nikakvog osnova ni u izvorima ni u
literaturi. Da je hteo da koristi Tomievu knjigu i u onome
to mu ce lino ne svia, Rizaj bi tamo naao i sledee: da su
u toku Pikolominijevih operacija zajedno sa Srbima
pravoslavnima i katolicima iz prizrenske nahije i sa Srbima
pomuhamedanjenim u Prizrenu doekali Pikolominija i ti
Arnauti katolici (tj. iz Brda Malesije kojima su na elu bili
Klimente - D. B.) dok su Arnauti muhamedanci listom bili sa
peskim paom Mahmudbegoviem koji ce c njima ispred
esareve vojske povukao na jug. Tomi navodi i podatak da
Holtajn, Pikolominijev komandant spaljuje Ljumu jer ce
protiv austrijske vojske okreu tamonji Srbi pravoslavni
(questi popoli di Rito grco) i manjina Arnauta katolika. J.
Tomi, O Arnautima, 43-45.
35

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 433-434, br. 1824.

Page 135 of 478

36

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 442, br. 1871-1872.

37

Lj. Stojanovi, Zapisi I, 448, br. 1907.

38

. Trifunovi, Oevici, 25-26.

39

. Trifunovi, Oevici, 51.

40

. Trifunovi, Oevici, 52-53.

41

. Trifunovi, Oevici, 48 .

42

Rukopis man. Deana, br. 97, list 1.

43

Lj. Stojanovi, Zapisi III, 98, br. 5305.

44

Ist. naroda Jugoslavije II, 781-789 (J. Tadi).

45

J. Tomi, O Arnautima, 60-61.

M. Kosti, Arnautsko naselje u Sremu, Juna Srbija 3

(Skoplje 1923), 277; upor. J. Radoni, Rimska kurija, 562566.
46

IV IRENJE ALBANACA PO JUGOSLOVENSKIM

ZEMAMA U XVII I XVIII VEKU
1. Katolika crkva kao svedok i uesnik
Dragoceno svedoanstvo o zbivanjima i demografskim
promenama u itavoj srpsko albanskoj kontaktnoj zoni od
Skadra do Prizrena sadre izvetaji katolikih misionara
Kongregacije za propagandu vere kao i latinskih biskupa i
nadbiskupa koji su ce starali o katolicima srpske i albanske
narodnosti na tom podruju.[1] Panju katolike crkve i
Venecije privlae ove oblasti naroito zbog mogunosti da ce
oslobodilaki pokreti pobune i ustanci iskoriste u planovima

Page 136 of 478

krstakog rata protiv Turaka, ali Rimska kurija ima pri
tome jo jedan cilj da slabljenje pravoslavne crkve meu
Junim Slovenima iskoristi za jaanje svoga uticaja za svoju
"misiju" u Srbiji, Makedoniji i Bugarskoj dakle na terenu
postojeih [Pe, Ohrid] ili bivih [Trnovo] autokefalnih
crkava. Prodor latinske misije podstaknute i novom
organizacijom u Rimu [Congregatio de Propaganda fide,
osnovana 1622] iao je iz skadarskog primorja i zalea gde
ce latinska crkvena organizacija odravala meu Albancima
jo od srednjeg veka pravcem staroga "zetskog puta" u
Srbiju, zapravo na Kosovo i u severnu Makedoniju, a odatle
u zapadnu Bugarsku, gde je u iprovcu stekla vano
uporite. Oigledno je, prema tome, da je u propagandi
katolicizma rimska Kongregacija videla u katolikim
Albancima vaan oslonac; albanski katolici su upravo ona
nit koja povezuje delatnost Kongregacije u centralnom
Balkanu. S druge strane, najvea je prepreka irenju
katolicizma na Balkanskom poluostrvu srpska pravoslavna
crkva, pogotovu od 1557. kao obnovljena peka patrijarija
sa prostranom teritorijom, koja je jednim delom pokrivala i
stare katolike zemlje na zapadu poluostrva i u Panonskoj
niziji. Slabljenje srpske pravoslavne crkve, pa i srpskog
naroda, ukoliko ce nije dao asimilovati u verskom pogledu,
bilo je prema tome, od prvorazrednog interesa za
ostvarivanje dalekosenog i dugoronog programa katolike
crkve na podruju junoslovenskog istonog pravoslavlja.
To ce moglo videti i u pitanjima saradnje albanskih katolika
sa pravoslavnim Srbima u borbi protiv Turaka: katolika
misija podravala je ove akcije samo kada je u njihovoj
perspektivi videla neposredno snaenje ili ak zakoraivanje
katolike Austrije na teren pravoslavnog Balkana, i samo u
oekivanju unije sa srpskom pravoslavnom crkvom. Ako
toga nije bilo, ona je odvraala Albance od zajednikih

Page 137 of 478

akcija. Tako je barski nadbiskup Zmajevi tokom leta 1711.
godine odvratio katolike Klimente od saradnje s
crnogorskim ustanicima, zato to su "izmatici vei
protivnici katolikoj veri od samih Turaka".[2] Na terenu
Stare Srbije i Makedonije katolika propaganda je nastojala
da sauva stara katolika [srpska i albanska] jezgra, da
prati nove skupine doseljenih katolika i obezbedi ih od
islamizacije, da stabilizuje crkvenu organizaciju, pri emu
su od najveeg znaaja bili upravo albanski misionarski
punktovi u Prizrenu, akovici i Skoplju: sve ove punktove
ve od XVII veka dre Albanci. U veoma dalekoj, ali za
Rimsku kuriju ve tada sagledivoj perspektivi, stvarala ce
osnova za albanizaciju, i, preko ove, latinizaciju centralnog
balkanskog prostora, razume ce pod uslovom da ce katoliki
Albanci sauvaju od masovne islamizacije.
Izvetaji podnoeni Kongregaciji i sauvani u Vatikanskom
arhivu, o putovanjima u specijalnoj misiji ili prosto o
kanonskim vizitacijama, odlikuju ce veoma preciznim
zapaanjem, srazmerno tanim podacima, mada su krajnje
pristrasni, pa i neprijateljski u stavu prema pravoslavnoj
crkvi. Sa svim tim ogradama, koje ce zbog toga moraju
imati, oni su ipak veoma dragocen istorijski izvor, iz koga ce
moe saznati kako su ce srpske zemlje videle oima
"Evrope" u XVII i XVIII veku, gde su mee ovih zemalja, i,
naroito, kako tee proces albanizacije srpskih krajeva.
Za mletake i latinske putnike granicu Albanije i Srbije u
XVI i XVII veku ine "Beli i Crni Drim" odnosno "Drim".
Tako vele mletaki poslanik Jakov Soranco 1575. i dvojica
barskih nadbiskupa Marin Bici 1610. i Petar Masarek 1623.
Ha putu za Skoplje, Jakov Soranco 1575. godine prelazi Beli
Drim iznad njegovog sastava sa Crnim Drimom, te tako

Page 138 of 478

ostavlja na jednoj strani Albaniju i narod albanskog jezika,
a na drugoj strani Srbiju, gde ce govori slovenskim
jezikom.[3] Izvetaj nadbiskupa Marina Bicija iz 1610. godine
je znatno podrobniji. Za njega je Drim reka koja istie iz
Ohridskog jezera [Crni Drim] i prolazei kroz Zadrimu stie
u Lje [Alessio], to znai da pod Drimom podrazumeva
itav tok Crnog i Velikog Drima do ua u Jadransko more.
Takav Drim je, za njega, granica Albanije i Srbije: on
"razdvaja severni deo Albanije od Srbije" [divide verso la
parte settentrionale l' Albania dalla Servia].[4] Prvi vei grad
na svom daljem putu po Srbiji on vidi u Prizrenu, sa 8600
kua, od ega samo oko 30 latinskih [sa jednom crkvom]; u
gradu je "mnogo izmatika", koji svojom veinom
nadmaaju Latine, a imaju dve crkve - od 80, koliko su
ranije imali. Vano je to Bici primeuje da ce u ovim
krajevima Srbije govori srpski jezik ["in questi paesi della
Servia si parla la lingua Dalmata"], za razliku od albanskih
provincija, koje imaju poseban jezik ["il suo idioma
particolare"]. Oko Janjeva su plodna polja sa mnogo
izmatikih sela, kao i Kosovo polje, koje je dobro obraeno
i takoe puno izmatikih sela. U samom Janjevu on nalazi
120 domova latinskih, 200 "izmatikih"i 180 domova
"Turaka", iz ega ce mora zakljuiti da je poetkom XVII
veka vodei elemenat u Janjevu jo uvek srpski pravoslavni
narod - kako ce to vidi i iz drugih izvora kroz ceo XVI vek.
Novo Brdo ima 40 latinskih, 60 pravoslavnih i 100 jevrejskih
i turskih kua; ovde je jedna divna crkva, zadubina srpskih
despota, pretvorena u damiju. Trepa ima 500 ognjita, od
ega ima oko 40 latinskih domova i preko 200 pravoslavnih,
koji imaju, veli, ak i svog episkopa sa rezidencijom van
grada u jednom manastiru.[5]

Page 139 of 478

U svojstvu papskog vizitatora [tek posle - prizrenskog
biskupa i odmah potom barskog nadbiskupa i primasa
Srbije], Albanac Petar Masarek obilazi latinske optine po
balkanskim zemljama 1623. i 1624. godine.[6] Iz njegovog
izvetaja, podnetog 1624, proizlazi da Albanci katolici ive
izmeano sa pravoslavnim Srbima u Zeti i severnoj Albaniji:
Kosovo je, pak, puno "izmatikih" [pravoslavnih] sela. U
Prizrenu i okolini ive katolici srpske i albanske narodnosti;
u Prizrenskom polju ima Albanaca, ali ih je ipak najvie
zapadno od Drima, koji i po njemu deli Albaniju od
Srbije.[7] Neto kasnije, 1628, biskup Ljea i Skadra obilazei
severnu Albaniju daje vane podatke o Pilotu, staroj srpskoj
srednjovekovnoj oblasti oko Drima; on ovu oblast naziva
Spanijom, po nekadanjim gospodarima toga kraja,
Spanima.[8] Ursini jo veli da su pravoslavni u Pilotu preli
na katolicizam, a kalueri da su ce razbeali.[9]
Naslednik Petra Masareka na nadbiskupskoj katedri u
Baru, ore Bianki, obiao je 1637/38. godine Srbiju. Po
njemu Prizren je u Donjoj Srbiji [Servia inferiore], kao
"najlepe mesto u celoj Srbiji", koja, podeljena na Gornju i
Donju, obuhvata itavu teritoriju dananjeg Kosova,
Toplicu i severnu Makedoniju. U Gornjoj Srbiji su
Prokuplje, Novo Brdo, Trepa, Pustino [moda - Pritina?],
Janjevo, Skopska Crna gora, Skoplje i Kratovo; svega - 2505
katolika [ne kua ve dua!]. Za sve katolike u Gornjoj
Srbiji on veli da govore srpski. U donjoj Srbiji je Prizren,
Guri i egec [?], kao i akovica - svega [sa katolicima u
Suvoj Reci] 1655 katolika. U obe Srbije, dakle, na
pregledanoj teritoriji, ima svega 4160 katolika.[10] Prema
izvetaju misionara i potprefekta Kongregacije, fra
Kerubina, iz 1638, koji je propovedao u akovici, u okolini
toga grada su iskljuivo Srbi, koji imaju "prelepi manastir

Page 140 of 478

sa prelepom crkvom" [un bellissimo monasterio con chiesa
bellissima], gde ce uvaju moti svetoga Kralja - oigledno
manastir Deani. Zanimljivo je da je meu deanskim
monasima Kerubin naao jednoga koji je govorio
albanski.[11]
Bianki belei svea doseljavanja. u prethodnom izvetaju u
Suvoj Reci je evidentirano 15 katolikih domova, izbeglih iz
Dukaina [pravog Dukaina u severnoj Albaniji!], u strahu
od krvne osvete,[12] a prilikom kasnije vizitacije [1641/42] on
ih vidi u Kratovu, doseljene "iz albanskih planina". I ovi su
katolici, ali govore srpski i turski; svetenik im je Albanac,
ali govori srpski. U akovici je tada svega 26 katolikih
kua, iskljuivo albanskih [to znai - oko 130 ljudi], prema
550 dua 1638. godine. Taj podatak govori reito o ubrzanoj
islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima jo 16
srpskih, a "turskih" 250 domova.[13]
I za biskupa Benlia oko 1650. godine Prizren je "glavni
grad Srbije" [capo di Servia]. Katolika, po njemu, ima u
Skoplju, Prizrenu, Prokuplju, Pritini, Janjevu, Novom
Brdu, Jagodini, Vuitrnu, Niu, Kruevcu, Novom Pazaru,
Leskovcu, Kratovu, Letrnici [?], Ovem polju, Kosovu i
Skopskoj Crnoj gori.[14] Oigledno, u pitanju je trgovako
gradsko stanovnitvo samo delimino albanskog porekla,
veinom, verovatno, slovenskih trgovaca iz primorja. Prema
nedatiranom izvetaju nadbiskupa skopskog Andrije
Bogdanija [1651-1677], u kome je re i o Albancima koji su
ce dobrovoljno ili po nareenju sandaka preselili iz
Albanije u Srbiju, broj Albanaca u Srbiji je veoma mali
["Albanesi di Servia sono in numero molto pochi"].[15]
Posebnu panju na katolike pravoslavnih balkanskih
zemalja obraao je sinovac Andrije Bogdanija - Petar

Page 141 of 478

Bogdani [1630-1689], roenjem i smru vezan za severnu
Albaniju i za kosovsku oblast: roen je u Guri i Hasit
[Dukain], a umro u Pritini od kuge kada i general
Pikolomini u Prizrenu. Kao uenik franjevaca u latinskoj
koloniji u iprovcu, a potom u Loretu [Ilirski kolegijum],
istakao ce svojom uenom revnou i smislom za misionarski
rad, te je postavljen za biskupa u Skadru, odakle je
administrirao barskom nadbiskupijom [1656], a potom za
nadbiskupa u Skoplju, odakle je kao administrator
upravljao celom Srbijom [1677]. Jedno vreme je bio van
svoje katedre, u iprovcu i potom u Italiji, ali ce 1686. vratio
u nadbiskupiju. Pisao je vie izvetaja Kongregaciji za
propagandu vere, a kao Albanac po narodnosti nikada nije
bio slep za mane svojih sunarodnika. Albanskim katolicima
je, meutim, posveivao osobitu panju ne samo iz
rodoljublja nego zbog injenice da jezgro katolika u Srbiji,
kako je to istakao jo u jednome svom skadarskom izvetaju
[1662], ine Albanci, te ce i katolika vera u Srbiji naziva
"albanska vera" [la fede albanese][16] U njegovim
izvetajima ima traga o naseljavanju Albanaca u Metohiji: u
izvetaje iz 1683 Bogdani pominje nekoga misionara don
Andriju adrija u akovici, "koji ume da vlada divljim
Arbanasima koji su ce spustili u pitomu Metohiju".[17]
Sa XVIII vekom situacija ce ozbiljnije menja, a izvetaji
dobijaju dramatine tonove, naroito od sredine toga
stolea. Uprkos svemu tome, u izvetajima katolikih prelata
i misionara, Srba ili Albanaca, odrava ce za sve to vreme
svest o kosovskoj teritoriji kao srpskoj zemlji. Uostalom,
popis katolikih upa u oblasti skopske nadbiskupije iz 1726.
godine i ne daje osnova za drukiji odnos prema podruju
Kosova: u Prizrenu je, na primer, samo 9 katolikih kua sa
55 dua, a u selima prizrenske misije - 95 katolikih kua sa

Page 142 of 478

395 dua. Grad akovica [iji je misionar, inae, Srbin ore Jovanovi] ima 16 katolikih kua sa 75 dua, a u
selima akovike misije 145 kua sa 912
katolika.[18] Oigledno je svi ovi katolici nisu Albanci.
Nadbiskup barski Vientije-Vicko Zmajevi [1670-1745],
imenovan 1701. godine za nadbiskupa barskog, primasa
Srbije i apostolskog vizitatora za Srbiju, Albaniju,
Makedoniju i Bugarsku, naroito je u tom pogledu vaan
izvor; ak i posle premetanja na zadarsku nadbiskupiju on
zadrava funkciju vizitatora za turski Balkan [1713].[19] U
izvetaju od 1707. godine on Srbijom naziva zemlju u kojoj
su sledei gradovi: Skoplje, Prokuplje, Novo Brdo, Pritina,
Trepa, Prizren i Pe, odnosno tvrave Kaanik, Tetovo,
Janjevo, Vuitrn, Mitrovica, akovica i Novi Pazar. I za
Zmajevia, kao i za Bicija, stotinu godina pre toga, granica
izmeu Srbije i Albanije ide rekom Drimom, tako da na
albanskoj teritoriji ostaju dijeceze Draa, Ljea i Sape.
Situacija kosovsko-metohijskog podruja, po Zmajeviu,
odraava u izvesnoj meri poetni talas albanske kolonizacije
i islamizacije. akovica je ve ugledni muslimanski centar, u
kome je i dalje katolika misija, ali sa malo vernika - svega
446. Ovaj grad je bio veoma potovan kod Turaka, jer je
uvek davao znatne ljude za upravu otomanskih provincija,
kae Zmajevi. Okolina akovice je sada albanska [1638 iskljuivo Srbi; 1683 - "divlji" Albanci], jer su ovde Turci
naselili brane Albance, da ne bi imali priliku za pljaku i
da nasele zemlju "koja je bila razorena u ratu". Pri tome su
mnogi doseljeni Albanci ovde primili islam. Nije bolje ni u
itavom Hasu, ispod Patrika, gde je 411 katolika, dok je u
Prizrenu i okolnim selima samo 262 katolika. U Pei i okolini
ima ve albanskih kolonija, ali ce broj katolika brzo
smanjuje: u samoj Pei ima samo 11 katolikih kua sa 33

Page 143 of 478

due [znai, sa manjim prosekom stanovnika po domu!].
Okolna sela, meutim, uvaju i u izvetaju Vicka Zmajevia
svoju slovensku nomenklaturu.[20] Zmajevi opirno govori i
o nasilnoj kolonizaciji Petera, 1702, gde su Turci naselili
vei broj Klimenata iz Malesije odnosno iz Pilota; Klimenti
ce i sami opiru ovoj kolonizaciji.[21] Jednu drugu granu
Klimenata, izbeglih u Srem 1737. godine u broju od preko
200 domova [nikako ne vie od 1000 dua], prati potonji
skopski nadbiskup, Albanac, Matija Masarek [1758-1807].
Albanski emigranti nastoje da ce vrate, ali ce njihov
povratak u krajeve pod turskom vlau zavravao tragino:
Masarek ih je viao u Pritini nabijene na kolac. On
evidentira albansko naseljavanje oko Janjeva 1768: nedavno
ce tu naselilo 100 albanskih porodica, kae on, "ponosnih,
krvolonih i razbojnikih vie nego druge, a tvrdih u
veri".[22] O stalnoj kolonizaciji Albanaca po Srbiji Masarek
govori i u izvetajima 1760, 1764, 1772, 1800. godine. Poto
je Srbija vrlo plodna zemlja, pokuava da objasni ovu
pojavu nadbiskup Masarek, stalno je naseljavaju mnoge
katolike albanske porodice iz planinskih krajeva.
Poturene, one postaju najvei neprijatelji hrianskog
stanovnitva, pa i svojih sunarodnika: upravo katoliki
Albanci najvie od njih stradaju, tako da je to jedan od
razloga to je broj katolika u Srbiji tako naglo opao. Kraj
svega toga, katoliki Albanci su ostali jo uvek znaajan
faktor u severnoj Albaniji i u okolini Pei, akovice i
Prizrena, tako da je misionar u Pei, Skadranin don Jovan
Logoreci, bio sekretar pekog pae za prepisku s katolikim
Albancima.[23] Prilikom svoje kanonske vizitacije 1764.
Matija Masarek u okolini akovice vidi svee kolonije
Albanaca katolika, koji su zbog gladi napustili svoje vrleti i
naselili ce u pitomoj Metohiji. Godine 1767. [godinu dana
posle ukidanja peke patrijarije, iste godine kada je

Page 144 of 478

ukinuta ohridska arhiepiskopija] Masarek primeuje da ce
"za poslednjih dvadeset godina Srbija potpuno izmenila".
Ranije je u svim srbijanskim varoima bilo malo Turaka,
koji su bili pitomiji, a u selima bili su pravoslavni i katolici.
Sada, pak, varoi su prepune, po reima Masareka,
Makedonaca ili muhamedanskih Arbanasa, a u selima ce
retko vide pravoslavni i katolici, jer su ce razbeali po
Nemakoj, Sofiji, Vlakoj i drugde. Danas, nastavlja
nadbiskup 1767, svaki je zakutak prepun "prokletih
poturenih Arbanasa, razbojnika i ubica, koji ce meu
sobom krvave i katolicima ine nasilja"; on strahuje da e ce
i ono malo preostalih katolika rasturiti na sve strane. Nije
davno, kae, kako su Arbanasi radi pljake pobili vie od 30
katolika. "ak i Turci pribojavaju ih ce, jer oni nikoga ne
tede, traei krv za krv". Pet godina kasnije, 1772, Masarek
ipak konstatuje da bez obzira na to to i pravoslavni
stradaju, i to ih je mnogo istrebljeno, "jo ih je uvek vrlo
mnogo".[24]
Uglavnom na osnovu ove grae objavio je svoje znaajno
delo J. Radoni, Rimska kurija i junoslovenske zemlje od
XVI do XIX veka, Beograd 1950. U ovom poglavlju, osim u
nekim sluajevima, koristiemo podatke iz te knjige.
Zasluuje panju i novija zbirka dokumenata: M.
Jaov, Spisi Tajnog vatikanskog arhiva XVI-XVIII
veka, Beograd 1983.
1

J. Radoni, Rimska kurija, 530.

P. Matkovi, Putovanja po Balkanskom poluotoku XVI.

vijeka (XIV), Rad JAZU 124 (1895) 30.
3

F. Raki, Izvj. M. Bizzia, 84.

Page 145 of 478

F. Raki, Izvj. M. Bizzia, 121-124. Iz Bicijeva izvetaja vidi
seda je na zapadu etniki raspored Srba i Albanaca bio ve
konano formiran. To potvruje i Marijan Bolica
Kotoranin, koji svom opisu Skadarskog sandaka iz 1614.
prilae i jedan neto stariji izvetaj o Albaniji, gde je granica
izmeu srpskog i albanskog jezika, odnosno izmeu Srbije i
Albanije u Jadranskom primorju izmeu gradova Bara i
Ulcinja; Ulcinj bi, po njemu, bio prvi grad na albanskoj
obali, koja ce protee do Valone, kao to bi, opet, Bar bio
poetak "slovenske" obale do Istre: S. Ljubi, Marijana
Bolice Kotoranina Opis Sandakata Skadarskoga od godine
1614, Starine JAZU 12 (1880) 193.
5

Krunoslav Draganovi, Izvjee apostolskog vizitara Petra

Masarechija o prilikama katolikog naroda u Bugarskoj,
Srbiji, Srijemu, Slavoniji i Bosni g. 1623. i 1624, Starine
JAZU 39 (1938), 1-48.
6

K. Draganovi. Izvjee, 10-20, 28. Upor. i njegov skraeni

izvetaj od 12. VIII 1634: M. Jaov, Spisi 51, N0. 33.
7

Vid.: I. Boi, Spani - panje, Glas SANU 320 (1980) 37-60.

J. Radoni, Rimska kurija, 24-25.

10

J. Radoni, Rimska kurija, 99-100.

11

J. Radoni, Rimska kurija, 104.

12

J. Radoni, Rimska kurija, 100.

1Z

J. Radoni, Rimska kurija, 106-108.

14

J. Radoni, Rimska kurija, 233.

15

M Jaov, Spisi, 169-170 N. 148.

Page 146 of 478

16

J. Radoni, Rimska kurija, 275.

J. Radoni, Rimska kurija, 388; upor. izvetaj iz 1685: M.

Jaov, Spisi, 132-142 N. 118.
17

Izvetaj Petra Karadia, nadbiskupa skopskog, iz 1726:

M. Jaov, Spisi, 259-263 N. 224.
18

19

Njegovim nastojanjem naselilo ce 1726-1733. u

neposrednoj blizini Zadra, vie od 500 albanskih izbeglica iz
Skadarske krajine, osnovavi selo Arbanasi: EJVIII. 628 s.
v. Zmajevi, Vicko (K. Krsti).
20

J. Radoni, Rimska kurija, 511-513.

21

J. Radoni, Rimska kurija, 514-515.

J. Radoni, Rimska kurija, 565-566. Masarekov komentar

je veoma nepovoljan za Albance, inae njegove sunarodnike.
On kae da je tih tridesetak kua pobeglo iz "esarevine"
zato to "onde nisu mogli da kradu i otimaju i to nisu mogli,
kako oni kau, podnositi batine od Nemaca".
22

23

J. Radoni, Rimska kurija, 646-647.

24

J. Radoni, Rimska kurija, 658-660.

2. Islamizacija i albanizacija
Izvetaji katolikih vizitatora iz XVII i XVIII veka pokazuju
veoma jasno neke stvari. Najpre, oigledno je da ce etnika
granica srpskog i albanskog naroda krajem XVI veka jo
uvek nalazila tamo gde je identifikovana stotinu i vie godina
ranije, "na stavama Crnog i Belog Drima",[1], ili tanije - na
liniji dananje dravne granice sa "depovima" na obe
strane: srpskim, u Altinu na dananjoj teritoriji Albanije, i

Page 147 of 478

albanskim, u oblasti Patrika i Ribnice [kasnije - Has] na
jugoslovenskoj strani. To znai, dalje, da ce tek u XVII veku
etnika granica izmeu Srba i Albanaca poela na ovom
sektoru lagano pomerati na istok, ali i to, prema ovim
izvetajima, ne prelazi obim jaih infiltracija u kompaktnoj
masi srpskog stanovnitva, niti menja srpski karakter ove
oblasti. Veoma je znaajno to izvetaji saglasno govore o
ovoj zemlji kao o Srbiji, u kojoj je ogromna veina i dalje
srpska; ili, sa uim razgranienjem, u zapadnom delu oblasti
etno-lingvistiko stanje ce menja i postaje meovito, dok u
istonom i jugoistonom delu nema ni tolikih promena i
oblast ostaje homogena. Prizren je "glavni grad Srbije" u
celom ovom periodu, sve do kraja XVIII veka. Isto tako,
izvetaji evidentiraju albansku kolonizaciju u svim njenim
glavnim vidovima, makar ona jo i ne bila onako masovna
kakva e postati, videemo, tek u XIX i XX veku. Najzad,
oni otkrivaju i jednu vanu okolnost, koja e za itav
problem kolonizacije Albanaca i iseljavanja Srba biti skoro
do naih dana, a sigurno sve do 1912. godine, od bitnog
znaaja. To je islamizacija u slubi kolonizacije. Razume ce,
primeeno je i preseljavanje katolikog albanskog
stanovnitva, ali je njegova dalja sudbina, dalji opstanak u
oblasti kolonizacije presudno uslovljen njegovim primanjem
islama. Islam je, dakle, bio odluan inilac za opseg i
trajnost albanske kolonizacije u jugoslovenskim zemljama - i
u Staroj Srbiji i u Makedoniji. Islamizacijom je preseljeni
elemenat uvren na novoj zemlji, a time je dat podsticaj i
zamah itavoj kolonizaciji - ak i kad ce, za momenat,
zanemari politiki faktor [plansko naseljavanje voljom i
silom dravne vlasti]. S druge strane, islamizacijom je ne
samo albanski elemenat doveden i utvren u jugoslovenskim
zemljama nego je i slovenski elemenat odnaroen,
albanizovan. Na kraju, islamizacija je dala itav lik

Page 148 of 478

albanskoj kolonizaciji, uslovila joj je izgled i tok. Kako su ce
Albanci naseljavali na Kosovu i u Makedoniji, kako su Srbi i
Makedonci oterani sa svoje zemlje i kako su umesto
homogenih srpskih i makedonskih krajeva dobijeni, u
krajnjem ishodu, kompaktni albanski krajevi - moe ce
razumeti samo uz pomo ovoga drutvenog i istorijskog
fenomena. Sukob izmeu albanskog i srpskog naroda,
zapravo, i nije nuno nacionalni sukob: ta dva etnikuma
ivela su zajedno bez ikakvog uoptenog konflikta kroz
mnoga stolea srednjeg veka. Sukob nastaje u novoj verskodrutvenoj diferencijaciji turskoga, otomanskog feudalnog
poretka.
akovica sa okolinom, prema izvetaju ora Biankija, tek
malo pre 1638. godine ["pre kratkog vremena"] ulazi u
proces islamizacije albanskih katolika; Bianki, kao i drugi
katoliki izvetai, ne pominje islamizaciju pravoslavnih to
ne znai da je u to vreme uopte nije bilo, no verovatno je da
pravoslavni jo nisu u situaciji da u veoj meri primaju
islam, jer ih titi i obnovljena crkvena organizacija u ulozi
legitimne etnarhije To su ujedno prvi odreeniji istorijski
podaci o islamizaciji Albanaca na ovom terenu: islamizacija
je masovna, ali je jo ograniena na muki deo populacije, a
ene i enska deca ostaju katolici.[2] Tri do etiri godine
kasnije, 1641/42, Bianki u akovici zatie svega 26
katolikih domova [oko 130 dua], prema 550 katolikih
stanovnika iz 1638. taj podatak reito govori o ubrzanoj
islamizaciji ovog grada. Pored ovih albanskih, ima jo 16
pravoslavnih, a "turskih" [verovatno i albanskih
islamiziranih] domova je 250.[3] Vicko Zmajevi 1707. godine
konstatuje iste prilike u akovikom kraju. Albanci, koje su
Turci naselili, primaju islam, ali ene ostaju
hrianke.[4]Kolonizacija Petera, kao centralne strategijske

Page 149 of 478

zone na "bosanskom putu", koju je turska vlast silom izvela,
imala je smisla samo ako bude propraena islamizacijom.
Tako ce ovde i stvorilo jezgro islamizacije, a do izvesne mere
i albanizacije Novopazarskog sandaka.[5]
Najei je u osudi albanskog poturavanja nadbiskup
Matija Masarek: u dragovoljnoj islamizaciji klimentakih
izbeglica-povratnika iz Srema, 1761, on vidi samo neasne
motive, on e ak rei, uvredljivo i pristrasno, da je turenje
Albanaca plod "njihove izopaene i ohole prirode". No
vano je i tano zapaanje Masarekovo da islamski prozeliti
meu Albancima naroito mrze svoje katolike sunarodnike
te da ih, po dolasku na vlast, kao pae, nemilice
tamane.[6] Masarek podrobno opisuje tok i metod
islamizacije. Katoliki Albanci iz Malesije ne trpe da ih
Turci gaze i tlae, kae on, niti da ih pritiskuju dabinama i
nametima, ubijaju Turke, bee u Srbiju s promenjenim
imenom u elji da ostanu katolici. Meutim, Turci alju za
njima svoje hode, koji ih gone da decu obrezuju, da rue
hriansku veru i da petkom odlaze u damije. Poto ce
poture, utiu na ene i decu da i oni prime islam skoro svi,
izuzev malog broja starica, koje nikako nee da napuste
katoliku veru. Njihovo dalje ponaanje je [Masarek to pie
1760] razbojniko otimaju jaganjce, kopce, kokoi, med i
maslo, seno za konje, tako da ionako siromaan katoliki
narod ostaje bez iega. Nadbiskup ce boji da e katolici zbog
tih patnji i muka najzad preveriti. Uostalom, i sam je imao
priliku da upozna razbojnike na delu: iz Skopske Crne gore
nije smeo da nastavi put u pravcu Kratova, jer su ume pune
razbojnika. Zato je saekao jesen, pa je onda s jakom
pratnjom i jednim naoruanim janiarem krenuo na taj put,
ali ih napadne 15 albanskih "kesedija" [drumskih
razbojnika]. Samo zahvaljujui seljacima iz okolnih sela,

Page 150 of 478

koji su priskoili u pomo, odbranili su ce bez gubitaka.[7] Sa
vizitacije 1764. godine Masarek nosi jo mranije utiske.
Albanski doljaci u Srbiji, kae on, ne sluaju naredbe
Hristovog jevanelja. Umesto da su ponizni, skromni i
strpljivi, oni, uvreeni, odmah kao iz inata primaju islam, te
potiskuju pravoslavne i katolike iz njihovih sela i zauzimaju
njihova imanja. Katolici u Srbiji [Albanci] jo vie bi
stradali od ovih poturenih Albanaca da ih ne brane i ne
tite njihovi bratstvenici muhamedanske vere. Nadbiskup je
nesrean zbog ovih silnih kraa, otimaina i ubistava.
Njemu ce srce stee kada ugleda po umarcima i gajevima
silne grobove pravoslavnih i drugih koje su oni pobili.
Masarek, najzad, istie jednu odliku u ponaanju
islamiziranih Albanaca, koja e zaista, i tada i kasnije, biti
klju za razumevanje ove stravine kolonizacije:
muhamedanski Albanci su naroito opasni, kae on, "jer su
Turci [tj. muslimani - D. B [ i mogu da ine svako zlo koje im
ce svidi".[8]
Zanimljivo je da potpuno isti sud kao Masarek ima i
patrijarh peki Vasilije Brki u memoaru za grofa Orlova,
od 29. marta 1771, gde veli da ce od muslimanskih Albanaca
pribojavaju ak i sami Turci, jer je "albanskaja poroda
estoka, dosaditelna, grabitelna, nespokojna,
krvoprolivatelna i visokoumna". U prizrenskoj oblasti je, po
Vasiliju, za vreme austrijsko-turskih ratova, hriana skoro
nestalo, "a potom su ce naselili Albanci i postali Turci i
napunili mesta i sela, poseli zemlju i mnogo ce obogatili".[9]
Islamizacija Albanaca nije poela sa njihovim naseljavanjem
srpskih zemalja. Prva etapa poturivanja pada jo u
poslednje decenije XV veka, naroito posle likvidacije
Skenderbegove Albanije. Jedan deo Albanaca pobegao je u

Page 151 of 478

junu Italiju, ali je ostatak poeo da prima islam, dobijajui
sa islamizacijom ne samo garantiju daljeg opstanka nego i
mogunost za napredovanje. Islamizacija je zahvatila prvo
feudalce, pa gradsko i, najzad, seosko stanovnitvo. Turska
vlast ce naroito starala da ubrza taj proces, dajui posebne,
naroito finansijske olakice, tako da je cela srednja
Albanija bila primila islam uglavnom ve u XVI
veku.[10] Islamizirano stanovnitvo je menjalo svoj socijalni
status i ekonomski poloaj, oslobaalo ce raznih dabina i
tereta, od potlaene raje postajalo u svakom pogledu
povlaeni sloj, kome su ce otvarali svi putevi ka vlasti u
sistemu turske feudalne uprave. S druge strane, postizala ce
puna zatita i, koliko je to bilo moguno u Turskoj, sigurnost
lina i kolektivna. Pri tome nikako ne treba zaboraviti na
optu versku motivaciju islamizacije: svaka tolerancija u
islamu je uslovnog i u krajnjoj liniji privremenog karaktera.
Funkcija islamske drave, prema tome i Otomanskog
carstva, sastojala ce u rasprostiranju i pobedi "prave vere",
sa ciljem da sav svet, a pogotovu svi podanici ovakve drave,
prime islam. Najzad, muslimanski elemenat je u naelu za
islamsku dravu pouzdaniji elemenat. U razdobljima vee
spoljne opasnosti i unutranjeg previranja bilo je, dakle,
dovoljno razloga ak i za militantnu islamizaciju, kakva je
sprovoena prema balkanskim hrianima.
Islamizirani Albanci postali su najsnanije i najsurovije
orue za islamizaciju i pokoravanje hrianske raje. Nije
stvar samo narodnog predanja, ve ce utvruje i
mnogobrojnim istorijskim svedoanstvima da ce nad
srpskim narodom, kao i nad drugim hrianskim narodima
Balkana, stoleima pokuavalo i sprovodilo nasilno
poturivanje, sa razliitim dejstvom: sa stvarnim
islamiziranjem pojedinih delova naroda, grupa ili

Page 152 of 478

pojedinaca, ili bez uspeha, ali po cenu velikih rtava u
ljudskim ivotima, imovini ili zemlji. Da bi se izbeglo nasilno
poturivanje, hriansko stanovnitvo je esto moralo da
naputa svoju zemlju, svoj kraj, da ce otiskuje u bliu ili
dalju seobu. Pri tome je, opet, pored svega ostalog igrao
vanu ulogu i verski momenat, pa i nacionalna svest.[11]
Ustanovljeno je da je, ako ce izuzme specifina islamizacija
bosanskog stanovnitva, kao i zanatlijsko-trgovake
populacije gradova, sve ostalo pravoslavno srpsko i
makedonsko stanovnitvo koje je podleglo islamizaciji
potureno u zoni izloenoj albanskoj ekspanziji - od Skadra
do Ohrida. To su tzv. "Arnautai", iji je broj vrlo veliki.
Poto su preko Albanaca, i zbog njih, a ne od Turaka
Osmanlija, primili islam, ovi su ce potureni Srbi i
Makedonci za srazmerno kratko vreme i albanizovali,
primivi ime, albanski jezik, obiaje, a konano i svest. Stoga
je "taj procenat nae krvi potpuno izgubljen za nau
narodnu celinu", zakljuuje s pravom Jovan HadiVasiljevi, koji je ovom pitanju posvetio 1925. godine
posebnu raspravu, bogatu pouzdanom graom.[12] On je
posebno izuavao pojas naselja od Ohridskog jezera do iza
Prizrena, koji, po njegovom miljenju, ima svoj veliki znaaj
"za istraivanje optih i glavnih uzroka poturivanja ovoga
dela naega naroda".[13] Po njegovim proraunima, od oko
100.000 Arnautaa u celoj "Junoj Srbiji" [tj. Makedoniji i
delovima Stare Srbije] u ovom pojasu ih je bilo oko 35.000,
dok Jastrebov i Todor Stankovi tvrde ak i to da veliki
procenat kosovsko-metohijskih Albanaca "ine poturenjaci
i poarnaueni Srbi".[14]
Postojanje izvesne mase muslimanskih Albanaca srpskog
porekla na Kosovu i u Makedoniji ne moe ce

Page 153 of 478

argumentovano osporiti. Razume ce, bilo bi preterivanje
tvrditi da su svi kosovski Albanci "Arnautai", tj.
poarbanaeni Srbi, jer to zaista ne odgovara stvarnosti.
Meutim, isto tako je neosnovano apriorno osporavanje ove
nesumnjive antropogeografske i etnoloke injenice, jer nisu
u pitanju "retki" primeri "etnike simbioze u oba pravca",
nego jedna vievekovna tragedija srpskog naroda, koji je i
na taj nain gubio svoj identitet.[15]
Na pitanje o vremenu islamizacije i albanizacije kosovskih
Srba i Makedonaca u zapadnoj Makedoniji ne moe ce
odgovoriti jedinstveno. Poto je i irenje Albanaca, kako e
ce videti u sledeem poglavlju ove knjige, teklo u etapama,
pa ce dosta jasno mogu ograniiti i etapne zone njihove
kolonizacije, to ce i vreme islamizacije Srba razlikuje od
jedne etapne zone do druge. U naelu, prve su grupe Srba
islamizirane i albanizovane u prvoj, zapadnoj ili pograninoj
etapnoj zoni, a poslednje - u krajnjoj zoni na istoku.[16]
Glavno poturivanje u zapadnoj zoni pada krajem XVII
veka. Ta konstatacija Jovana Hadi-Vasiljevia slae ce
kako sa tradicijama u narodu o tome, tako i sa istorijskim
podacima. Svuda poturenjaci pamte 200 godina [prvih
godina XX veka, to znai - od vremena oko 1700.
godine].[17] U istonijim predelima poetni impulsi
islamizacije Srba javljaju ce neto kasnije, a sam proces ima
produeno trajanje. Na primer, u Gornjoj Moravi i
Izmorniku prva islamizacija datira oko 1735, ili neto
kasnije, a najmlaa oko 1870. godine.[18] Albansko
stanovnitvo Rugova oko 1780-1810. bilo je katoliko; prelo
je u islam poetkom XIX veka. Iz vremena oko 1870. postoji
ve pisani podatak da su Rugovci muslimanske
vere.[19] Srpsko stanovnitvo Roaja i tavice bilo je po

Page 154 of 478

izvetaju turskih istoriografa u XVII veku jo pravoslavno,
to ce vidi i iz pomenika manastira udikove, pisanog pre
1738. godine.[20] Na ovaj ili onaj nain, vreme prvih snanijih
talasa islamizacije pada u deceniji posle austrijsko-turskih
ratova, tj. posle velikih seoba Srba 1690. i 1737. godine, to
znai da je islamizaciji i albanizaciji srpskog naroda veoma
pogodovala opta pometnja i nesigurnost koja je od tada pa
kroz sledea dva stolea trajala na celom podruju Stare
Srbije i Makedonije. Jo pre toga, posle poljskih pobeda nad
Turcima, 1631-1634, prvi su na udaru ovog terora katolici Srbi i Albanci, koji ce silom islamizuju naroito u
prizrenskoj nahiji i Metohiji. Pravoslavni su doli na red
posle neuspelih pokuaja pokreta za osloboenje 1630-1656.
Nastaju nasilja usled kojih jedan deo Srba ve tada bei, a u
islam prelaze oni koji su ostali. Posle 1688-1690.
islamizovanje i arbanaenje Srba postalo je bre, ali nije
tada poelo. Od 1737. godine procesi islamizovanja i
arbanaenja Srba jo su ubrzani; tek tada je nastalo jae
islamizovanje u okolini akovice.[21]
Islamizovanje, dakle, tee sukcesivno, ali ce ipak zapaaju
izvesna vremena u koja je islamizacija vrena u veoj meri,
kao da su u tim vremenima, kako veli Atanasije Uroevi,
nastajali itavi pokreti za prelaenje naega ivlja u islam.
Za prouavanje islamizacije i albanizacije srpskog naroda
na Kosovu veoma je pouan primer prizrenskih upa Gore i
Opolja. Tu je itav proces ne samo trajao srazmerno dugo
nego su u njemu upleteni mnogi inioci, a rezultat nije ni
jedinstven ni konaan. Gora je danas naseljena
"Muslimanima", zapravo Srbima muslimanske vere, a
Opolje stanovnitvom albanskog jezika. U Gori je odran
etniki kontinuitet od srednjeg veka do danas, i to ce vidi iz

Page 155 of 478

istorijskih izvora, toponomastike, turskog deftera iz 1455,
kao i pomenika manastira svete Trojice kod Prizrena. Gora
to ima da zahvali geografskom poloaju i izuzetnoj
kompaktnosti stanovnitva, koje ce meusobno oroavalo.
Ali, kada su u Podrimlju i Opolju nastale etnike promene, a
stanovnitvo Ljume [delom srpsko, a delom katoliko
albansko] primilo islam, oko Gore ce postepeno stezao
obru, te ce srpsko stanovnitvo ove oblasti najpre iz
perifernih sela poelo iseljavati ili turiti. To ce poelo
dogaati posle velike seobe 1690, no prelazak u islam bio je
postepen. Najpre su prela u islam najugroenija i najmanja
sela, kao Krstac, a naposletku najzabaenije, najvee i
najbogatije naselje Brod, u kome je poslednja hrianka,
Boana, umrla 1856. godine. I u drugim selima je tu i tamo
bio ostao po koji hrianin: u Vranitu su Milisavu Lutovcu,
savesnom istraivau ove oblasti, priali da je poetkom
ovog veka ivela Todorica [Todorova ena], kojoj su sinovi u
uglu sobe odredili gde e na svoj nain obavljati verske
molitve. Sem pojedinanog, bilo je i masovnog prelaska u
islam, to ce posredno vidi iz tradicije koja je sauvana kod
Gorana [sluaj sela Zlog Potoka i itevca]; neki su, pak,
Gorani promenili veru dok su ili za stokom u druge turske
oblasti da bi ce lake kretali pod platom islama. Bilo je
sluajeva da su prvi primali islam stariji ljudi pa su oni
"poturili" sve po kui; to su inili stoarski trgovci koji su
samo kao muslimani mogli dobro prolaziti po Epiru, kuda
su gonili stoku.[22] Gora ce, meutim, mada ve potpuno
islamizovana, nije albanizovala. U stvari, Gora u
prvobitnom irem smislu rei, gde je etniki spadalo i
Opolje, delimino jeste albanizovana, ali tamo gde je
preplavljena ve islamiziranim doljacima. Osobenost ovoga
ueg podruja Gore je u tome to ogromnu veinu njegovog
stanovnitva ine starosedeoci, a samo je neto doseljenika,

Page 156 of 478

pa i to starijih, iz Hasa, Makedonije i Albanije.[23] S druge
strane, u mijakoj oblasti, u Makedoniji, islamizacijom je
obrazovana hibridna etnika grupa Torbei, koja takoe
nije albanizovana, ali je od sredine XIX veka bila izloena
obratnom procesu, procesu deislamizacije: tako je nestalo
muslimana u Tresonu, Galiniku i Dolnom Malnianu;:
mijaki muslimani su ostali "raja", pa su ce i oni morali
seliti ispred zuluma, a muslimanska Gorna Reka je i sama
trpela velika nasilja tokom novije istorije.[24]
Naveemo nekoliko posebnih primera islamizacije i
albanizacije iz makedonske Kievije. Selo Crvivci je
islamizovano, po tradiciji, na 175 godina pre istraivanja, tj.
oko 1760: Arbanasi su udarili od strane Zajasa na Uskrs,
kada je igralo kolo, pobili su mnoge ljude, a ene zarobili i
uselili ce kao u svoje kue. Pravoslavni su ce razbegli u
Kievo, Lazarovce i u Ratane.[25] Selo Berikovo, sada
muslimansko, sa naputenim pravoslavnim grobljem, bilo je
pravoslavno do na 150 godina pre istraivanja, tj. oko 1785.
Posle borbe s Arbanasima kod Tujina neki su ce ustanici
sklonili u Berikovo; tada su napali na selo Arbanasi, pa
pomuslimanili ene i decu, poto su im "mui" bili na
pealbi. Starinci su zaista svi albanizovani.[26] Sam Zajas,
sada izrazito albansko mesto, bio je staro pravoslavno selo,
islamizirano oko 1740. godine: muslimani pamte svoje
muslimanske pretke, ustanovio je Toma Smiljani, do
sedmog kolena, a iz ovih imena nastavljaju ce imena
njihovih pravoslavnih predaka. Pravoslavni starinci bili su
"opke", pa su Arbanasi jedne od njih istisli, a druge preveli
u islam i poarbanaili. U Zajasu su esta hrianska
prezimena. Fandi, doseljeni u Zajas, bili su jo u postojbini
islamizovani, pa su ih usled toga gonili njihovi katoliki
saplemenici i primorali da ce isele - oko 1735-1785.

Page 157 of 478

godine.[27] Veoma je interesantan sluaj sela Kolari, gde je na
mestu Mirovcima bilo naselje odakle su ce navodno iselili i
zasnovali Mirijevo kod Beograda. Jedan deo stanovnitva ce,
po narodnom kazivanju, iselio pod patrijarsima prema
Dunavu, a drugi je ostao i poarbanaen je.[28]
Uzroci islamizacije mogu biti razliiti, ali uglavnom gotovo
svi potiu od "jakog"dodira s Albancima. Najee ce
navodi da ce u islam prelazilo poto su im ce u selo doselili
Arbanasi. Tu ce svakako podleglo nagovaranjima i
privoljavanju, pa u pojedinim sluajevima i ugledanju na
same Arbanase, ali je, bez sumnje, bilo prelaza u islam da bi
ce tako, stupanjem na istu nogu sa pojedinim arbanakim
susedima, spasli njihovog nasrtanja ili bar uspenije branili
od njega. U ta nasrtanja spada i direktno prisiljavanje na
prelaenje u islam, kao to to otvoreno kau Albanci u Niki
na Kosovu polju, da su njihovi preci, kako navodi A.
Uroevi, prisilili na "turenje" pretke sadanjeg roda
Potura u njihovom selu.[29] Do istog zakljuka ce dolo i u
prouavanju drugih krajeva Kosova i Metohije: glavni je
motiv islamizacije - "zatita protiv arbanakih besomunika
i otimaa", a islamizacija ena ce vrila da bi ce spreilo
otimanje devojaka i ena - mada, priznaje ce, ima i
dobrovoljnog odbegavanja ena za muslimane.
Posledica islamizacije, po pravilu, na celom ovom podruju
albanske ekspanzije u XVII i XVIII veku, a pogotovu
kasnije u XIX veku, jeste albanizacija srpskog stanovnitva.
Primanjem islama ulazilo ce u zajednicu fisa, primao
albanski jezik i obiaj, gubila svoja narodnost. tavie, kao
to je est sluaj sa konvertitima, in primanja islama
stvarao je novo neprijateljstvo prema svojoj staroj sredini;

Page 158 of 478

islamizovani i albanizovani Srbi bili su potom najborbeniji,
udarni deo albanske narodnosti.[30]
1

M. Lutovac, Znaaj Kosova, 8.

J. Radoni, Rimska kurija, 100.

J. Radoni, Rimska kurija, 106-108.

J. Radoni, Rimska kurija, 513.

J. Radoni, Rimska kurija, 514-515.

J. Radoni, Rimska kurija, 565-566.

J. Radoni, Rimska kurija, 646-648.

J. Radoni, Rimska kurija, 654-655. U pismu iz Janjeva

prefektu Kongregacije od 12 avgusta 1793, Masarek veli da
svaku svoju litaniju zavrava reima "Libera nos, Domine,
ab Albanensibus!" (Oslobodi nas, Gospode, od Albanaca'),
pa ogoren dodaje: "Extermina et dele istos Albanen ses de
terra vivantium!" (Iskoreni i izbrii ove Albance iz zemlje
ivih!) J. Radoni, Rimska kurija,678.
8

J. Radoni, Rimska kurija, 669.

10

U Albaniji prema starijim podacima, ima preko 66%

muslimana, oko 22% pravoslavnih hriana a 11% katolika.
U Jugoslaviji ogromna veina Albanaca je muslimanske
vere.
11

Zanimljivo je, na primer, da u Novobrdskoj Krivoj reci,

po nalazu antropogeografa, nema mnogo poislamljenih Srba
(svega 2% od celokupnog broja domova u oblasti), to znai
da su ovi Srbi radije naputali svoja ognjita i ustupili ih

Page 159 of 478

Albancima nego to bi prelaskom u muslimansku veru
stupili u njihove redove i bili s njima na istoj nozi; samo je
jedan mali deo popustio i preao na islam. A.
Uroevi, Novobrd. Kriva Reka, 50.
12

J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 21-94.

13

J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 28.

14

J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 40.

Nije tano da ce u pisanju o pretapanju Srba u Arbanase u

Kosovsko-metohijskoj oblasti "uvek preterivalo", niti je ta
literatura imala "politiki karakter i odreenu
propagandistiku tendenciju, te sa naunom objektivnou
nema nikakve veze" (M. Krasnii, Savremene promene, 221222). Albanski autor hoe tako da politikom i naunom
diskvalifikacijom poniti rezultate itave srpske
antropogeografske literature, koja ce, na elu sa Jovanom
Cvijiem, odlikovala uopte visokim stupnjem naunog
potenja i kritinosti, i zbog toga uvaavana u celom svetu.
15

Islamizacije Srba na uem podruju Kosova bilo je i pre

dolaska Albanaca, ali kao izuzetak. Svi ostali poislamljeni
Srbi i Cigani su u islam prelazili docnije, od druge polovine
XVIII veka, kada ce ve poinje oseati albanski uticaj.
Paljivim istraivanjem mogao ce rekonstruisati hronoloki
niz podataka o islamizaciji kosovskih rodova. A.
Uroevi, Kosovo, 97. i d.
16

17

J. Hadi-Vasiljevi, Muslimani, 93.

18

A. Uroevi, Gornja Morava, 102-104.

19

M. Barjaktarovi, Rugova, 209.

Page 160 of 478

20

M. Lutovac, Gora i Opolje, 351.

21

M. Filipovi, Has, 21.

22

M. Lutovac, Gora i Opolje, 268-269.

23

M. Lutovac, Gora i Opolje, 272.

24

T. Smiljani, Mijaci, 42-43, 76.

25

T. Smiljani, Kievija, 431.

26

T. Smiljani, Kievija, 437.

27

T. Smiljani, Kievija, 440-441.

28

T. Smiljani, Kievija, 444.

29

A. Uroevi, Kosovo, 101.

30

A. Uroevi, Gornja Morava, 106-108.

3. Vreme i prostor albanske kolonizacije

Hronologiju albanske kolonizacije dosta je teko ustanoviti u
svim njenim pojedinostima, pogotovu ako ce eli dobiti
jedna dinamina demografska slika po istorijskim etapama
ovoga vanog zbivanja. Prema istorijskim podacima i
antropogeografskim rekonstrukcijama poeci kolonizacije
padaju jo u XVI vek, ali taj prvi period nije obeleen
masovnou niti uspeva da poremeti etnografsku situaciju ni
kroz sledea dva stolea. Prvi masovni talasi kolonizacije
nailaze na samom kraju XVII veka, kada ce koriste teke
prilike na celom podruju ratnih operacija iz 1689. Tada su
pokrenute vee srpske mase, a, c druge strane, prodor
islamizovanih Albanaca od tada bitno menja svoju prirodu:

Page 161 of 478

sada je to nasilno potiskivanje i proterivanje srpskog naroda
sa njegove zemlje. Tokom XVIII veka osea ce ve na
jednom optem planu namera da ce ovaj srpski prostor u
celini posedne i prisvoji. Ta namera u sudaru sa
oslobodilakim pokretima srpskog naroda na Balkanu, kako
emo videti, dobija u XIX veku i svoje prve programske
izraze. Tek ovim naseljavanjem Albanaca u poslednja dva ili
tri veka bitno ce menja etnografska slika ovog prostora.
Dodue, naseljavanje Albanaca zapoeto na prelasku iz
XVII u XVIII vek nije tada i zavreno; etnografska slika
koju vidimo danas nije stvorena u to vreme. Prema tome,
nije moguno tvrditi ne samo to da je Kosovo od iskona
albanska zemlja, ve ni da je to zemlja koju albanski narod
dri u celosti i potpuno poslednjih dvesta godina. Umesto
toga, bilo bi tanije rei da je Kosovo sa zapadnom
Makedonijom zemlja koju albanski narod postepeno i
nasilno poseda i oduzima od njenih slovenskih stanovnika.
Nedovrenost toga procesa ogleda ce u istorijskoj injenici
da nikada albanska kolonizacija nije tekla bez otpora i
borbe, te da ce mora govoriti i o neprekidnosti
oslobodilakih napora srpskog naroda da ce odri ili vrati na
zemlju koja mu je oteta. To je bez sumnje vana, jedna od
najvanijih komponenata celoga ovog pitanja, koja istoriji
srpsko-albanskih odnosa pridaje obeleje aktuelnosti ak i
kada ce radi o zbivanjima od pre sto, dvesta ili vie godina.
U trenutku kada ce Srbija mogla otisnuti u prvi rat za
osloboenje, 1876, etnografske granice albanskog prodora
na istok dostigle su svoje najdalje take, svoj najiri
geografski okvir. Nepuna dva veka posle zametanja toga
velikog talasa, znai, albanske su ce naseobine nalazile u
Toplici, na domaku Nia; u prostoru Jablanice i Veternice
bliile su ce Leskovcu, a Vranje je ve bilo okrueno

Page 162 of 478

albanskim naseljima. tavie, u neposrednoj blizini Vranja,
kod Grdelike klisure, albanska je bujica presekla Junu
Moravu i preplavila Masuricu. Zauzevi Vardenik [pobivi
obane raselili su ovo selo], Albanci su poeli ugroavati
Vlasinu i nadirati u Krajite, na dananjoj bugarskojugoslovenskoj granici. Juno od Vranja, zauzevi Gornju
Moravu, preli su bili i Moravicu, drali preevsko razvoe
moravskog i vardarskog sliva, presekavi na taj nain
glavnu balkansku komunikaciju, i nadirali ka Pinji. Isto
tako, od Tetova, Gostivara i Kieva irili su ce prema
Vardaru, u pravcu Kaldrma Bogaza i Suhodolice ka
Skoplju, a od Kieva ka Poreu i dalje na Vardar.[1] Po
zapadnoj Makedoniji bile su ve rasute vee ili manje
albanske enklave, sa jasnim usmeravanjem ka Tikveu i
dalje, preko Vardara, u istonu Makedoniju. Na severu
ugroeni su bili - zapadno od Toplice - krajevi oko Ibra i
naroito Novopazarski sandak, gde ce albanska struja
susretala sa bosansko-muslimanskom odnosno srpskom
islamizovanom strujom.
Valja napomenuti da je juno od velikih makedonskih jezera
etnografska granica albanskog naroda posle masovne
kolonizacije u drugoj polovini XIV veka uglavnom bila
stabilizovana i da ce ni na krajnjem severozapadu, prema
Staroj Crnoj Gori i Brdima, ta granica nije bitno pomerala
sa svoje linije iz XV veka. Njena pokretljivost ce ispoljila na
irokom sektoru od Prokletija do Ohridskog jezera, pa i to
preteno na pravcu Prizren-Ni, gde su ce Albanci i nali
najdalje, preko 200 km, od svoje matine oblasti.[2] S
obzirom na to da ce migracija Albanaca nikada nije
prirodno zaustavljala, nego je pokazivala tenju da ce
nastavi, moe ce sa mnogo verovatnoe govoriti i o njenim
daljim, neostvarenim pravcima. Glavni objekti ove

Page 163 of 478

ekspanzije nalazi li su ce u centralnim balkanskim oblastima
na glavnom pravcu - Ni, i dalje prema Dunavu niz Moravu,
moda i niz Timok ka Vidinu, a u svakom sluaju i prema
Sofiji - neto junijim pravcem preko Krajita i Znepolja; na
junom sektoru prostor Skoplja bio je vaan objekat
albanske ekspanzije [ukljuujui i sam grad Skoplje], a
potom i cela vardarska dolina ka Solunu. To sve znai da je
potencijalni prostor albanske ekspanzije bila cela
Makedonija i cela Srbija, verovatno i zapadna Bugarska, a
na drugoj strani itav koridor Stare Rake, preko koga bi ce
ostvario neposredan dodir sa bosanskim muslimanima. No
kada ce pogleda ono to je zaista ostvareno do 1878. godine,
najdublje promene sa najteim posledicama za odnos
izmeu srpskog i albanskog naroda, i za sudbinu Srbije
uopte, odigrale su ce na Kosovu i Metohiji, na "nikom"
pravcu.
Kosovo, Metohija i prizrenska kotlina, kako veli Cviji,
spadaju u oblast raznovrsnog i najvie izmeanog
stanovnitva; severno od planine Rogozne su etnografske
prilike mnogo jednostavnije. Zato je Cviji i zapoeo 1900.
godine "skupljati podatke o etnografskom sastavu svakog
sela na prostoru izmeu ar-planine i Rogozne",[3] i time
pokrenuo sistematska antropogeografska istraivanja
itavog junoslovenskog prostora, s obzirom na fenomen i
znaaj velikih dinarskih migracija: "poevi od kraja XIV
veka pa kroz tursko vreme do naih dana, ispremetano je
skoro sve stanovnitvo na prostoru od Veleke klisure na
Vardaru pa do Zagrebake rope", a "glavnu masu tih to ce
kreu i naseljavaju ini dinarsko stanovnitvo, iji su, opet,
glavni deo stari Raani, narod srpske srednjovekovne
drave. Usled tih seoba je znatno izmenjen raspored naroda
na Balkanskom poluostrvu".[4]

Page 164 of 478

Znaaj ovoga opteg Cvijievog zakljuka je i u tome to ce
na celom ovom junoslovenskom prostoru u svetlu stalnih i
opsenih migracija teko moe govoriti o dugotrajnijem
generacijskom kontinuitetu stanovnitva na jednom
geografskom podruju. Drugim reima, ni u jednoj oblasti,
bila ona etniki homogena ili heterogena, ne moe ce
oekivati visok procenat staroga stanovnitva, malo je
"starinaca". Nije, pak, svejedno da li je re o stanovnitvu
jednoga istog naroda koje ce obnavlja i podmlauje novim
generacijama svojih doseljenika, ili o doseljenicima drugog
naroda: u prvom sluaju, ne samo to ce ne menja etniki i
nacionalni lik jedne oblasti nego ce on utvruje i ini jo
snanijim. U drugom sluaju, kada su doseljenici drugog
naroda, moe ce promeniti etniki karakter oblasti i ova
moe da bude izgubljena. Upravo to ce deavalo na Kosovu.
Srpsko stanovnitvo koje danas tamo ivi samo je jednim
malim procentom "starinako", onih starih rakih,
nemanjikih srpskih rodova bez sumnje tamo vie nema.
Srpsko stanovnitvo ce menjalo i obnavljalo zahvaeno
selidbenim strujama jo od kraja XIV veka, a pogotovu u
velikim ratnim i socijalnim krizama poev od kraja XVII
veka. Srpski narod ce na Kosovo stalno i doseljavao, a ne
samo iseljavao, pa je tako i dolo do pojave da ce vrlo stari
srpski doseljenici smatraju ve starincima.[5] Ipak, postoji i u
ovom sluaju etniki, a posebno jeziki kontinuitet u kojem
ce uvaju sve bitnije osobine govora starijih slojeva ili
prethodnika mlaega, doseljenikog sloja srpskog
naroda.[6] Odravanjem prastarih rodova, ali jo vie
doseljavanjem mlaih, odravao ce kontinuitet srpskog
naroda na ovoj teritoriji. Prema tome, ta istorijska i
etnoloka injenica da su ce Srbi i doseljavali u oblast Stare
Srbije, ili su ce kretali po njoj [u tzv. "unutranjem
seljakanju", kako kau antropogeografi], nikako ne moe

Page 165 of 478

imati istu vrednost i teinu kao fenomen naseljavanja
Albanaca u ovoj oblasti. Naseljavanjem Albanaca oblast je
postepeno i na mahove sve vie gubila svoje srpsko obeleje,
doseljavanjem Srba iz drugih krajeva ona je makar donekle
odolevala kao srpska zemlja, u prirodnoj cirkulaciji
stanovnitva
Prvi srpski doseljenici na Kosovu, i oni u Makedoniji, ti
"vrlo stari doljaci", pokrenuti su upravo iz Albanije, tamo
je, kao to znamo, jo od ranoga srednjeg veka bilo dosta
slovenskog stanovnitva.[7] Tako ce prva zona albanske
ekspanzije otkriva i kao prva etapna zona slovenskih
migracija iz Albanije ka istoku i severu. Kako je
ustanovljeno istraivanjem Pologa, slovenske doseljenike su
u toj oblasti dali uglavnom razni krajevi severne Albanije
[Ljuma, Pikopeja, Mati itd.]. Ti su doseljenici izbijali u
Polog "noeni arbanakim potiskom". Zbog istiskivanja iz
starog kraja doselili su ce u Polog mnogi slovenski rodovi
poreklom iz pojedinih, danas albanskih sela i oblasti stare
Srbije i same Makedonije. Ovi doseljenici sa zapada i
severozapada beali su od zuluma.[8] Za Mijake, isprva
stoarsko pleme bez stalnih naseobina, pretpostavlja ce da
su ce kretali po srednjoj Albaniji kod Elbasana, u Buljizi,
na Golom brdu i na planini Jablanici. Da li su Mijaci preko
Drima bili u kompaktnoj masi ili samo u pojedinim
naseobinama, danas nije moguno utvrditi. U svakom
sluaju, potvruje ce zakljuak da "u prvo doba imamo
migracije srpskog stanovnitva iz arbanskih predela i sa leve
obale Crnog Drima na istok i desnu obalu ove reke".[9] Kada
je, pak, re o Staroj Srbiji, mora ce misliti ne samo na
slovenske doseljenike iz Albanije nego i na doseljenike iz
drugih, ugroenih junoslovenskih oblasti. Srpsko
stanovnitvo je posle naglog i jakog albanskog doseljavanja

Page 166 of 478

u Gornju Moravu, na primer, bealo u okolne, nekad i u
dalje oblasti, ali je u naknadu za to pristizalo ovde drugo
srpsko stanovnitvo, uzdrmano slinim ili drugim uzrocima
u svome zaviaju.[10] Inae ce za srpsko stanovnitvo Gornje
Morave smatra da ce doselilo sa juga, iz prilepskog kraja,
tek u XVI i XVII veku, ali predanje ovih Srba zna da
prilikom doseljavanja njihovih predaka u oblasti nije bilo
turskog i albanskog ivlja. Intenzivno doseljavanje u Gornju
Moravu i Izmornik nastaje tek od kraja XVII veka; tokom
XVIII veka je uz albanske doseljenike dospeo do ovih oblasti
talas srpskog stanovnitva iz raznih krajeva, pa ak i
katolika iz Bosne. Razume ce, najjae je doseljavanje Srba u
ovaj kraj bilo iz bliskih zapadnih krajeva, odakle su ce oni,
pokrenuti albanskim migracijama, iseljavali na istok i
zaustavljali u ovim oblastima, dok je u njima albanski ivalj
bio jo slabo zastupljen. Zajedno s Albancima doseljavali su
ce i Srbi ak iz Malesije i Ljume.[11]
etiri su toka ili "struje" albanskog iseljavanja iz matine
zemlje i irenja po susednim oblastima. Na jugu je "struja
Toska" obuhvatala uglavnom pravoslavne Albance, te ce
poev od druge polovine XIV veka kao verovatno "najjaa
arbanaka migracija" kretala uzdunim epirskim putem u
srednju Grku sve do Atike i Peloponeza; Jovan Cviji ih
posle prvoga svetskog rata broji u Grkoj na 250.000. To je
sad dosta prostrana zona Epira, koju Albanci zovu
"amerija", i koja u izvesnom smislu predstavlja prelaznu
pa i meovitu grko-albansku oblast. [Na teritoriji Albanije
sauvalo ce, tako, i grko stanovnitvo, a u Grkoj ima
etnikih slojeva albanskog porekla. Na obe strane su ove
etnike grupe izloene dejstvu spontane ili planske
asimilacije i denacionalizacije]. Ostale tri struje udaraju na
junoslovensko stanovnitvo: "struja kumbije",

Page 167 of 478

"dukainska struja" i "malisorska struja". Prva od njih
obuhvatala je stanovnitvo srednje Albanije, koje ce kretalo
jednim delom starim rimskim putem Via Egnatia, a veim
delom neto severnije od Struge i Ohrida, preko visokih
planinskih prelaza. Rezultati ove migracije su srazmerno
skromni, mada su, i takvi kakvi su, ugrozili malobrojno
slovensko stanovnitvo Makedonije. Prilino razbijene grupe
Albanaca nisu ce mogle lako objedinjavati zbog jakog
otpora makedonskih Mijaka i Brsjaka.[12] Severnije od ove
struje tekla je tzv. "dukainska struja", koja je obuhvatala
albansko stanovnitvo oko Drima sa Miriditima i
stanovnitvo iz oblasti Mata i Lurje. To je ona struja koja je
prodrla najdalje na istok, do Masurice i Leskovca. Idui
poprenim putevima, naroito zetskim, Albanci su
prevladali najpre u Ljumi, a zatim i u drugim arplaninskim
upama u okolini Prizrena, u Metohiji i na Kosovu. U novim
zemljama veina katolikih Miridita primila je islam.
Najzad, na krajnjem severu je "malisorska struja", koja
obuhvata malisorska plemena mahom meovitog srpskoalbanskog porekla, nastanjena u dolinama Prokletija izmeu
Skadra i Metohije. Ova ce struja ravala u dve grane, od
kojih je jedna ila metohijskoj i kosovskoj kotlini, a druga je
preko prevoja na Prokletijama prela u dolinu gornjega
Lima oko Gusinja i Plava [poglavito Klimenti] i u dolinu
gornjega Ibra izmeu Roaja i Ribaria, pa ce odatle
razlivala na zapad od Novog Pazara i Sjenice i asimilovala ce
sa islamiziranim srpskim stanovnitvom. Osim na sever,
Malisori i Miriditi su ce, najzad, poslednjih vekova selili u
primorje, od Ulcinja do Ljea, i u zalee ovog pojasa.[13]
Teite "metanastazikog" [preseljenikog] irenja
Albanaca nalazilo ce, dakle, na kosovskom pravcu, koji je od
znaaja i za albanski prodor u Makedoniju: najozbiljnija

Page 168 of 478

kolonizacija Albanaca u Makedoniji pogodila je upravo
oblasti juno odnosno jugoistono od ar-planine, a tu ce
dospevalo iz prizrenskog kraja. Neku vrstu strategijskog
kljua predstavljala je stara srpska upa Opolje, na udaru
glavne, matine struje albanskih doseljenika. To je ujedno i
jedna od prvih srpskih islamizovanih i albanizovanih oblasti.
Ne moe biti sporan raniji srpski karakter Opolja, ali je ono
daleko siromanije ostacima hrianske prolosti u odnosu
na susednu upu Goru, jer su ovde rano izvrene etnike i
druge promene. Staro srpsko stanovnitvo je jo pod
pritiskom Kukli-bega [umro 1537] primilo islam, a delom ce,
zbog terora, iselilo; docniji doseljenici, muslimani iz Ljume i
ostalih krajeva severne Albanije, dokrajili su i poslednje
ostatke iz hrianske prolosti.[14] Meu ostatke Srba
hriana odmah po njihovom islamizovanju naglo su ce
utisnuli novi doseljenici Albanci i albanizovani Srbi,
oslonjeni na jako zalee oblasti iz kojih su dolazili. Taj
proces stapanja razvijao ce brzo, jer nije bilo verske razlike
izmeu doseljenika i starosedelaca, koji su bili primili islam.
Najzad, i povlaen poloaj Albanaca muslimana doprineo
je tom izjednaavanju i stapanju u jednu etniku grupu.[15]
Uvrivanje Albanaca u prizrenskom kraju omoguilo im
je da prodru u severozapadnu Makedoniju, u Polog. Pritisak
dukainskih fisova u ovom pravcu ogleda ce najpre u
stalnim pljakakim pohodima. Jo krajem XVI veka u
jednom turskom dokumentu [iz 1595] navodi ce neka
arnautska tajfa, razbojnika druina, koja je u vie mahova
upadala u poloka makedonska sela, gde je opljakala,
poubijala ili ranila mnoge seljake.[16] Planine Korab, ara,
kao i venac koji dalje na severu odvaja Kosovo polje od
Metohije, nazivali su ce "aramijskim planinama"
[razbojnikim planinama]. Organizovani po tri stotine njih

Page 169 of 478

sa svojim barjaktarima, kako to opisuje R. Nikoli, prelazili
su oni preko ovih planina dalje na istok i otimali po 5000
brava, vodei pravu borbu u sluaju potere. Time su
pripremali teren za naseljavanje. Za ove akcije, kao i za
potonje selidbe, koristili su prevoje i doline u ovom
planinskoj kompleksu; po Korabu je jo 1914. godine bilo
tragova aramijskih busija.[17] Ipak, tek od druge polovine
XVIII veka hriansko stanovnitvo Pologa i njegova naselja
poeli su da trpe najkrupnije promene, ije ce posledice i
danas oseaju. U periodu dugom oko 150 godina doseljeni su
mnogi muslimani Albanci, ije je prodiranje naroito bilo
intenzivno u toku XIX veka. Zatim je nastupilo izvesno
naseljavanje hrianskog slovenskog stanovnitva iz
Makedonije, Srbije i Albanije, pa veliko pregrupisavanje
stanovnitva po naseljima, uzmicanje naeg ivlja,
prelaenje u islam [celih rodova i mnogo ena i devojaka],
albanizovanje i drugo, o emu sada ima dosta podataka u
predanjima pojedinih rodova. U svemu tome ovde su
presudnu ulogu odigrali politiki, a ne ekonomski ili
socijalni faktori [tetovske albanske pae i zulum].
Sukcesivnim doseljavanjem i prirodnim priratajem u ovom
razdoblju Albanci su ce u Pologu veoma rairili i brojno
jako narasli, tako da su oni izvrili veliku etniku i versku
promenu u oblasti.[18] Do tih promena dolo je ne samo
naseljavanjem odnosno razmnoavanjem Albanaca nego i
postepenim a u krajnjem zbiru masovnim iseljavanjem
slovenskog stanovnitva. Etniki sastav Pologa, dakle,
izmenjen je korenito tek u novije vreme: do poetka XIX
veka ovde su u veini hriani Sloveni, a danas "su u veem
broju polokih sela Makedonci svedeni na uspomene koje
potpuno blede". Istraiva ovoga kraja, Jovan Trifunoski,
veli da ce u nekim selima prilikom ispitivanja oseao "kao
kod samrtnika koji ve izdie", jer je u mnogim polokim

Page 170 of 478

selima sve ugaeno i izgleda "kao da u njima nikada nije ni
bilo Makedonaca".[19] Islamizovanih i albanizovanih
Makedonaca u seoskom stanovnitvu Pologa je najmanje
7,71% od ukupnog broja Albanaca u ovoj oblasti, a sigurno
ih ima jo, jer ce svi ne mogu sa sigurnou utvrditi, poto su
neki relativno davno poarbanaeni, pa su njihovi dananji
potomci zaboravili svoje poreklo, a ima i takvih koji o
poarbanaavanju ne priaju i kada znaju. Iz severne
Albanije vodi poreklo 88,72% svih polokih Albanaca.
Poetak doseljavanja sada postojeeg albanskog
stanovnitva u Polog pada oko sredine XVIII veka. Drugu
grupu ine oni rodovi [oko 30 %] iji su ce preci doseljavali
u toku druge polovine XVIII veka, a trei period ine prva
polovina XIX veka, kada Pologom vlada Abduraman-paa,
Albanac, i kada ce doseljava najvei broj albanskih rodova
[oko 50%].[20]
Podrobnim istorijsko-antropogeografskim prouavanjem
Pologa odlino je razjanjen model itave kolonizacije. ak
ni u arplaninskoj upi Sirini [u slivu Lepenca], tridesetak
kilometara istono od Prizrena, Albanaca nije bilo sve do
sredine XVIII veka; oni ce u Sirini naseljavaju u najveem
procentu u toku druge polovine XVIII i poetkom XIX
veka.[21] Krupne etnike promene izvrene su i u Kaanikoj
klisuri i susednom Skopskom Dervenu tek od druge polovine
XVIII i u XIX veku.[22] U Skopsko polje Albanci ce sputaju
tek u prvoj polovini XIX veka, uglavnom za uprave Hamzipae, Albanca, koji je pomagao doseljavanje muslimanskih
Albanaca iz Albanije odnosno iz etapnih oblasti njihovog
preseljavanja, koji su dopirali u sva sela inei zulum
hrianskom stanovnitvu. Svi Albanci u Skopskom polju su
doseljenici.[23]

Page 171 of 478

Za metohijski kraj Has pod Patrikom ustanovljeno je da je
u njemu u toku XVII i XVIII veka "izvrena potpuna
etnika smena: dotada isto srpski kraj, postao je
arbanaki".[24] Postepenim naseljavanjem Albanaca i
poarbanaivanjem islamizovanih Srba u krajnjoj liniji dolo
je u drugoj polovini XIX veka [ne ranije!] do potpune
izmene etnikog stanja u Xacy. Dananje albansko
stanovnitvo veinom je poreklom od srazmerno skoranjih
doseljenika iz prave Albanije, a malo je rodova koji su
nesumnjivo ili vrlo verovatno starosedeoci i srpskog porekla,
ili stariji doseljenici.[25]
U svojoj monografiji o Metohiji Milisav Lutovac je sa mnogo
razloga zakljuio da je ta oblast bila jo od srednjeg veka, ali
i u XVI veku, "sa etnikog stanovita, jedna od
najhomogenijih srpskih pokrajina".[26] Bitne promene ce
dogaaju tek u XVII veku, i to krajem tog veka, sa optim
poremeajem usled ratova. Dodue, nije beznaajno da ce u
samom Prizrenu i blioj okolini etniki odnos bitno menja i
srpsko stanovnitvo izlae najveem pritisku tek u XIX
veku. Tada su, na primer, katolike pa islamizovane Fande
iz Miridita naselile posede manastira svetog Marka i svetog
Petra Korikog kod Prizrena, a potom proterale i Srbe iz tih
sela.[27] I ovde je glavni talas albanskih kolonista prodirao iz
Dukaina i Ljume, uz Drim i Beli Drim; itava oblast june
Metohije bila je potom "odskona daska" za dalji prodor i
irenje na istok i jugoistok, u mnogo veoj meri nego onaj
stari, srednjovekovni albanski "dep" oko Erenika
[Ribnice], izmeu Junika i akovice, severno od upe Has.
Tridesetih godina XIX veka je u Metohiji, u svakom sluaju,
stanovnitvo bilo izmeano. Statistike iz toga perioda su
prilino nepouzdane, ali je sigurno da su osnovne etnike

Page 172 of 478

grupe Srbi i Albanci, i da ce Albanci javlja ju kao veina
samo u jednom delu ove oblasti, dok su "na ostaloj teritoriji
pekog, prizrenskog i pritinskog paaluka masu
stanovnitva predstavljali Srbi; veih albanskih oaza van
Metohije bilo je tada u Kaaniku, planinskom predelu
Golaka, u Labu i jugozapadnoj podgorini Kopaonika
["Mitrovaka alja"], u Gornjoj Toplici sa centrom u
Kurumliji, i u Peteru".[28]Zasluuju panju brojke iz
statistiko-etnografskog pregleda koji daje Jozef Miler,
prema stanju u 1838. godini. On daje podatke za tri varoi Pe, Prizren i akovicu, ali su mu glavna statistika obeleja
verska i jezika pripadnost.[29] U Pei je od ukupnog
stanovnitva 92,09% Srba, ali od toga je 2108 kua
muslimanskih [srpskog maternjeg jezika, dakle
islamizovanih ali jo ne i albanizovanih Srba!], prema 102
hrianske srpske kue [tj. 95,4% prema 4,6%]. Albanaca
katolika i muslimana zajedno, po Mileru, u Pei je svega
4,17%. Miler dodaje da je Pe pre pada Despotovine [1459]
bila mnogo vea varo, ali je potom broj stanovnika opao
usled viekratnog iseljavanja Srba - 1459, 1481, 1690, i 1740.
godine. U Prizrenu je Albanaca katolika i muslimana
zajedno, po Mileru, svega jedna estina [4150 Albanaca od
24.950 stanovnika], Srba hriana i muslimana oko 4/5, tj.
18.385 stanovnika; Cincara je 1/12, a Turaka Osmanlija
svega 1/60. Ukupno je 6000 kua, 24.950 stanovnika. Jevtu
Dedijera, koji 1913. godine pie o Novoj Srbiji, iznenauje
veliki broj prizrenskih Srba, ali dodaje da nema razloga ne
verovati Mileru, koji je u svojoj statistici upotrebio turske
harake spiskove. Zanimljivo je da meu prizrenskim
Srbima ima malo starinaca: veinom su to doseljenici iz
oblinjih sela i varoi, zatim iz Tetova, Debra, Crne Gore i
Tikvea.[30] akovica je tada preteno albanska varo:
Albanaca muslimana i katolika je 80,76% [17.000], a Srba

Page 173 of 478

hriana i nealbanizovanih muslimana, tj. muslimana
srpskog jezika, 18,05% [3800]. Dok je u Pei, Prizrenu i
akovici ivelo oko 58.000 varokog stanovnitva, dotle je u
sva tri okruga bilo ukupno 195.000 lica [peki - 65.000,
prizrenski - 78.000, akoviki - 52.000]; od toga je hriana
[Slovena, Arbanasa i Cincara] 81.000 [peki - 31.000,
prizrenski - 29.000, akoviki - 21.000]. U pekom i
prizrenskom paaluku hriani su prema muslimanima u
odnosu 81.000 prema 114.000, tj. 41,54% prema 58,46%.
Svakako da je i po selima, slino sluaju u Pei, primeuje V.
Stojanevi, bilo Srba muslimana. Po etnikom poreklu, po
govornoj osnovi, velika veina stanovnitva govorila je
srpskim jezikom, poto islamizacija tada jo nije dovela i do
albanizacije. Zanimljivi ce odnosi dobijaju dubljom
analizom: u pekom okrugu, kada ce oduzme broj varokog
stanovnitva [oko 11.000 muslimana prema 1000 hriana,
ukupno oko 12.000], u unutranjosti sandaka ivi oko
30.000 hriana i samo 23.000 muslimana, to znai da Srbi
1838. godine ine veinu seoskog stanovnitva u pekom
okrugu [56,6%]. Albanska veina dobija ce u akovikom
okrugu, gde ce naroito osea prisustvo katolikih Albanaca,
ali je tu bilo i islamizovanih Srba: svih 300 muslimanskih
stanovnika sela Zlokue su, po Mileru, islamizovani Srbi. U
prizrenskom okrugu je situacija najmanje povoljna za
hriane: dok u samoj varoi Srba ima oko 4/5 [zajedno s
malim brojem islamizovanih, to su uglavnom pravoslavni
hriani], dotle u selima na 45.000 muslimana dolazi samo
oko 8000 hriana, tj, skoro 85:15. Stojanevi zakljuuje
ispravno da su ovde raniji procesi islamizacije ostavili
najvee posledice. Osnovnu masu muslimana u prizrenskom
okrugu inili su islamizovani Srbi i albanski doseljenici
uglavnom iz susednih krajeva, ali i iz Albanije. Glavno
podruje islamizovanih Srba ovde je, svakako, Gora, zatim

Page 174 of 478

Sredska i predeo oko Orahovca u Metohiji. Jedan deo ranije
islamizovanih Srba s kraja XVIII i poetka XIX veka
pretopio ce u Arbanase, o emu svedoi Ami Bue oko 1840.
godine. Ho ipak, ukupna analiza Milerovih i drugih
podataka pokazuje da je, "kako po svemu izgleda", krajem
prve polovine XIX veka srpski etniki elemenat bio
preteniji od albanskog, premda ce procesom islamizacije i
albanizacije smanjivao u korist ovog drugog.
Takvo je stanje metohijskog podruja, gde ce, bez obzira na
pogranini karakter ove oblasti i njenu neposrednu blizinu
maticama albanskog migracionog talasa, odrava kakvatakva etnika ravnotea, ak mestimice i sa srpskom
veinom, itavih 150 godina posle velike seobe. Albanska
kolonizacija tekla je dalje na istok u ovom razdoblju sa jo
slabijim demografskim efektom. U tom pogledu je veoma
znaajna situacija oblasti Kosova u uem smislu rei, koja je
u odnosu prema metohijskoj oblasti bila sledea etapna zona
irenja i naseljavanja albanskog naroda. Seosku masu
stanovnitva su na Kosovu za prvih vekova turske vladavine
inili hriani, Srbi. Albanaca, i to ne samo muslimana nego
i hriana, praktino nije bilo na Kosovu ni poetkom XVI
veka ni docnije u XVII veku.[31] Najvei broj Albanaca
doseljen je na Kosovo od sredine XVIII veka pa do etvrte
decenije prolog veka.[32] Presudan poremeaj ravnotee
dogodie ce jo kasnije, sa pristizanjem i naseljavanjem u
ovim krajevima albanskih izbeglica ["muhadira"] iz
osloboenih krajeva Srbije posle 1878, o emu e posebno
biti rei.
Kosovo je, inae, kljuna oblast za dalje nastupanje
Albanaca prema istoku i severoistoku. Iz junog dela Kosova
plavila je albanska naseljenika reka oblast Gornje Morave i

Page 175 of 478

Izmornik, tzv. "Kosovsko Pomoravlje". Intenzivno
doseljavanje nastaje tek od kraja XVII veka i traje blizu sto
pedeset godina, sukcesivno, u etapama.[33] Severno od
Gornje Morave ce prostire Novobrdska Kriva reka,
znaajna srednjovekovna srpska oblast. I ovde do
naseljavanja Albanaca dolazi najranije krajem XVII i
poetkom XVIII veka, a ne sa dolaskom Turaka. Pre kraja
XVII veka Albanaca nikako nije ni bilo u Krivoj reci, sem
neto rudara u Novom Brdu; presudna promena u etnikom
odnosu je tek 1878. godine.[34] Istono od Gornje Morave i
Izmornika je iroka oblast Kumanovsko-preevska Crna
gora. Tu su Albanci poeli da ce doseljavaju tek u drugoj
polovini XVIII veka, u vidu sitnih seoba, "iji je krajnji
iznos vrlo znatan, i koje ce odmah ne zapaaju"; prema
zakljucima Jovana Cvijia sitnije dugotrajne migracije,
koje prolaze neopaeno, najvie menjaju etniki sastav
pojedinih oblasti.[35] Jo kasnije su ce Albanci muslimani
naselili u Moravici.[36] Kumanovska oblast je, takoe, oblast
izmeanog stanovnitva, uglavnom od XVIII veka. Prema
prouavanju J. Hadi-Vasiljevia, Albanci su 1909. godine
inili jednu etvrtinu kaze [sreza]. Tridesetih godina XIX
veka oni su preli liniju dananje eleznike pruge i ispeli ce
na sam venac Rujna [selo Suevo], ali do Kozjaka nisu
dospeli. Pretopili su znatan procenat srpskoga
elementa.[37] Preevska oblast, u osnovnim crtama, prua
slinu etnografsku sliku kao kumanovska oblast. Srbi su u
vreme Hadi-Vasiljevievih istraivanja [u oi balkanskog
rata] sainjavali dve treine stanovnitva; srpski elemenat
zauzimao je istone, a albanski zapadne krajeve oblasti.
Kompaktna masa albanskog stanovnitva je u podnoju
Karadaga i u Moravici. Srpsko-albanska etnika granica je
poetkom ovog veka dolina Moravice i zapadno podnoje

Page 176 of 478

Rujna. Od 35 mesta tada su ve 24 isto albanska; no velik je
i broj albanizovanih Srba.[38]
Sa Kosova je albanska kolonizacija zahvatila Lab odnosno
Malo Kosovo,[39] a preko ove oblasti i prevoja na Prepolcu
spustila ce ova struja u Toplicu. Topliki grad Prokuplje bio
je sve do 1878. meovito naselje Albanaca, Srba, erkeza,
Cigana i Jevreja, sa znatnom albanskom veinom.[40] U
drugoj polovini XIX veka krajnji albanski izdanci preko
Toplice bili su ve na domaku Nia. Najudaljenija srpska
sela u pravcu Nia u koja su Albanci prodrli bila su: Novo
Selo, Gornja Deva, Donja Deva, Klisurica, Digolj,
Kordinci, Lukomir i Vlahovo. Ekspanzija je po svom
rezultatu bila brza, mada je njen tok bio postepen. Na
primer, u popisu knezova srpskih sela prokupake nahije iz
1743. veina je sigurno srpska, ali ve pred rat 1876. u
mnogim ovim selima nije vie bilo nijednog Srbina. Centar
Toplice u toku njene albanizacije bio je u stvari varo
Kurumlija.[41]
U Poljanicu i veterniku Klisuru Albanci su ce poeli
doseljavati tek od druge polovine XVIII veka, kada su te
oblasti bile naseljene srpskim narodom, kao i sva sela
zapadno od Poljanice, otkuda su Albanci nadirali. Do 1878.
godine u Poljanici i Klisuri bilo je nekih 18 albanskih sela. U
blizini oblasti Vinogote [starom Inogotu] Albanaca je tada
bilo u selu Lepenici, a u neposrednoj blizini Vranja nalazilo
ce 8 albanskih sela. Ranije nego u Poljanici Albanci su ce
naselili u Masurici. Izgleda da su u ovu oblast oko dananje
Surdulice, na desnoj strani June Morave, doli kao katolici,
pa su potom primili islam, verovatno jo u drugoj polovini
XVII ili poetkom XVIII veka.[42]

Page 177 of 478

Pokret Malisora prema severu, bez obzira na izvesnu
sputanost i ogranieni efekat tih migracija, nije od manjeg
znaaja nego prodor irokog snanog talasa dukainske
struje ka Moravi i Sofiji. On zasluuje punu panju, ne samo
zato to ce odvijao u prostoru tzv. "bosanskog puta", koji e
kao jedan od glavnih strategijskih pravaca na Balkanu biti
predmet sporova i borbe velikih sila, nego i zbog toga to je
u pitanju oblast u najneospornijem smislu srpska - oblast
Stare Rake. To je, kako ce zna iz istorije srednjeg veka,
onaj pravi, etniki i civilizacijski najplodniji zametak srpske
drave i kulture. Oblast ce prostire u slivovima Lima, Ibra i
Tape. itavim svojim junim pojasom ona ce naslanja na
zonu izuzetno snane albanske kolonizacije, na Kosovo i
Metohiju, ali i na matine severnoalbanske oblasti Velike
Malesije. Otuda je i ona postala objekat albanske
ekspanzije, pre svega kao izrazito stoarska oblast, a potom i
kao zona vanih balkanskih komunikacija. No, treba nainiti
razliku izmeu mirnih seoba, koje su ce nastavile na
nekadanja srednjovekovna stoarska kretanja albanskih,
crnogorskih i vlakih plemena, i militantnog, osvajakog
posedanja ili planske kolonizacije, koju je vrila ili titila
turska vlast. Prvi je sluaj Rugova, u srednjem veku srpske
oblasti.[43] Prvi'pomen Albanaca u Rugovu je iz 1737, kada je
patrijarh Arsenije IV Jovanovi prebegao iz Pei preko
Rugova u Vasojevie; patrijarh je gostoljubivo primljen u
arbanakim "stanovima", privremenim letnjim stoarskim
naseobinama u planini. Tradicija Rugovaca zna da su
njihovi preci najpre ovamo dolazili sa stokom samo leti, te
da su oni za pau koristili ne samo dananje rugovske
planine ve i Murga, Smiljevicu, Hailu, Gloiju, tedin i
Niinat. Vremenom su poeli pojedinci da ostaju i da ce tu
stalno naseljavaju. Danas u Rugovu ive iskljuivo Albanci
muslimanske vere, poreklom iz malisorskog katolikog

Page 178 of 478

plemena Klimenata, u izvoritu Cijevne u Prokletijama, koji
su ce doselili verovatno u prvoj polovini XVIII veka.[44]
Jugozapadno od Rugova, u gornjem Polimlju, nalazi ce
Plavsko-gusinjska oblast, srednjovekovna upa Plav, u to
doba prilino gusto naseljena samo Srbima. To ce vidi
iz Skadarskog deftera [1485], ali i iz popisa Skadarskog
sandaka od Marjana Bolice, sto trideset godina kasnije
[1614]. Od sredine XVII veka poinju ce samovoljno
naseljavati po ovoj kotlini albanski Klimenti i Kui,
konkuriui drugim srpskim i albanskim doseljenicima iz
Malesije i Crne Gore koji su bili muslimanske vere, ali
preteno srpskog jezika. Obe varoice, Plav i Gusinje, bile su
takoe sa meovitim stanovnitvom, iji je maternji jezik bio
srpski. U oblasti ce odralo pored srpskog stanovnitva u
manjoj meri i muslimansko stanovnitvo srpskog porekla i
jezika, kao i albansko stanovnitvo. Srpske su ostale oblasti
Zla Rijeka [oko dananje Andrijevice] i naroito Budimlja
[oko Berana-Ivangrada], koja je bila velika i nesavladljiva
prepreka za albansko i srpsko muslimansko stanovnitvo
upe Bihor [oko Bijelog Polja]. Srpske porodice iz
crnogorskih Brda, doseljene ovamo, primale su islam, a
dovoene su i muslimanske porodice srpskog jezika iz
udaljenih krajeva [neki ak iz Osijeka, posle pada Slavonije
u austrijske ruke]. Nekoliko je slojeva stanovnitva od
srednjeg veka do danas, ali ogromnu veinu sainjavaju
branski doseljenici posle 1690. godine.[45] Istono od Bihora
i Korita su upe Roaje i tavica u izvoritu Ibra, gde je
preovladalo muslimansko i srpsko-albansko stanovnitvo
[pravoslavni Kui i latinski Klimenti]. Meutim, albanski ce
etnikum ovde nije odrao: obe zajednice, bez obzira na veru
i poreklo, govore samo srpski, jedino etiri mala sela govore
albanski.[46] Najvei etniki poremeaj desio ce kasno, tek

Page 179 of 478

posle 1878, kada su planski kolonizovani muslimani srpskog
porekla. Oblast Ibarski Kolain, niz Ibar do njegovog
skretanja na sever, smenjuje svoje srpsko stanovnitvo
krajem XVII veka, no svi pokuaji Albanaca iz Metohijskog
Podgora da ce proire na sever prema Novom Pazaru lomili
su ce o kolainski otpor, naroito naroda sela Brnjaci. Oni su
za poslednjih sto godina bili bedem prema albanskom
nadiranju iz Metohije i niz Ibar.[47]Novopazarska kotlina,
izmeu Rogozne, Golije i Peterske visoravni, politiki je i
duhovni centar najstarije srpske drave. Gusto naseljena
Srbima do velikih seoba, ona ni tada nije potpuno zapustela.
Jedan deo Srba je islamizovan; to su muslimani srpskog
govornog jezika, oblast ka kojoj je naroito gravitirala
malisorska struja iz Albanije, odnosno iz Metohije i sa
Kosova, ali bez uspeha. Meutim, u samom geografskom
centru oblasti Stare Rake nalazi ce Peter, "tranzitnoetapna oblast u kretanju stanovnitva". Njeno naseljavanje
nesrpskim elementom plod je planske kolonizacije od strane
turske vlasti, a ne spontanog preseljavanja stanovnitva.
Posle uea Klimenata u austrijskom ratu protiv Turske
skadarski vezir Hodaverdi-paa Mahmudbegovi, u nameri
da ce oslobodi njihovog pritiska na Skadar, silom preseljava
jedan deo katolikih Klimenata iz Malesije na Peter 1700.
godine, pa je to ujedno i "prva strana etnika grupacija
doseljena sa strane u oblast Stare Rake, koju su u svojim
radovima zabeleili Jovan Cviji i Jovan Tomi". Njihova je
dalja sudbina veoma sloena: izloeni pritisku da prime
islam neki ce vraaju borei ce u Malesiju [1700, 1711], tako
da od prve kolonizacije ostaje malo kua na Peteru - od 274
kue samo 50. Ho taj ostatak je ipak jezgro oko kojeg ce
potom okupljaju novi doseljenici iz Malesije, pa i
crnogorskih Brda.

Page 180 of 478

Posle srpskih ustanaka poetkom XIX veka, primeuje
Milisav Lutovac, Turci poinju da poklanjaju veu panju
ranije zabaenim i sporednim krajevima, obnavljaju stara i
podiu nova uporita za odbranu i irenje islama. Tako
nastaju, pored Novog Pazara i Prijepolja, Bijelo Polje,
Roaje, Kolain, Plav itd. Podstie ce islamizacija, kao i
aglomeracija muslimanskog stanovnitva sa raznih strana
na ovom podruju, koje time dobija karakter vojne krajine.
Najsudbonosnije promene dogodie ce, ipak, tek posle 1878,
kada ce ovde naseljavaju muhadiri iz okolnih krajeva Crne
Gore i Bosne, ime ce otvara proces svojevrsne
heterogenizacije cele oblasti. U svemu tome Albanci nisu
uspeli da uhvate dubljeg korena, ali je ova oblast - od 1878.
poznata kao Novopazarski sandak - zbog svoje nove
muslimanske koncentracije postala izuzetno znaajna za
srpski narod, presecajui prirodnu vezu izmeu Crne Gore i
osloboene Srbije na veoma slian nain kao to je kosovskometohijski albanski "klin" presekao prirodnu i drutvenu
vezu srpskog naroda Moravske Srbije sa Makedonijom.[48]
1

R. Nikoli, irenje Arnauta. 121-122.

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 139.

J. Cviji, Osnove III, 1169.

J. Cviji, Metanast kretanja, 3.

J. Cviji, Osnove III, 1167.

S. Stijovi, Onomastika istonog dela Metohijskog (Pekog)

Podgora, OP 1 (1979) 238-239.
6

Prema istraivanjima s poetka ovog veka, slovenskog

stanovnitva bilo je zapadno od Ohridskog jezera u srednjoj
7

Page 181 of 478

Albaniji skoro do Elbasana jo u tursko doba (Mokra,
Opara, ue Vojue, Arzen, Drimkol, Golo brdo, ermenika,
Buliza, Mati itd.): J. Cviji, Balk. poluostrvo, 197-198
8

J. Trifunoski, Polog, 60.

T. Smiljani, Mijaci, 38-40.

10

A. Uroevi. Gornja Morava, 71.

11

A. Uroevi, Gornja Morava, 76.

12

"Golo brdo na levoj i manastir Sv. Jovan Bigorski na

desnoj obali Drima, u dolini Radike, bili su bedemi koji su
zaustavljali arbanako prodiranje. Juno i severno Arbanasi
su otili dalje u Makedoniju i Staru Srbiju" (J. Cviji, Balk.
poluostrvo, 198).
13

J. Cviji, Metanast. kretanja, 16-18.

14

M. Lutovac, Gora i Opolje, 262.

15

M. Lutovac, Gora i Opolje, 278.

16

J. Trifunoski, Polog, 38.

17

P. Nikoli, irenje Arnauta, 111-112.

18

J. Trifunoski, Polog, 38-39, 50-51.

19

J. Trifunoski, Polog, 65-66.

20

J. Trifunoski, Polog, 71-74.

A. Uroevi, Sirini, 131, 154. I ovde ce moe pratiti proces

islamizacije i albanizacije: samo je procent poarbanaenih
Srba ustanovljen u manjem obimu nego u Pologu: 2,20%.
21

Page 182 of 478

Meutim, Albanci u Siriniu nisu (do 1938) uspeli da osvoje
veinu: Srba je 71,60% domova, a Albanaca 26,20%
domova: A. Uroevi, Sirini, 152.
J. Trifunoski, Kaanika klisura, 484, 495; isti, Skopski
Derven, 313, 322, 327, 330-331, 346 itd.
22

23

J. Trifunoski, Skopsko Polje, 358.

24

M. Filipovi, Has, 6.

25

M. Filipovi, Has, 22. i d.

26

M. Lutovac, La Metohija. Etude de gographie

humaine. Paris 1935, 66; isti, Znaaj Kosova, 8.
27

P. Kosti, Crkv. ivot, 136.

28

V. Stojanevi, Junosl. narodi, 327-328.

Podaci J. Milera ovde prema V. Stojaneviu, Junosl.

narodi, 328-330.
29

30

J. Dedijer, Nova Srbija, Beograd 1913, 260-261.

31

Vid.: O. L. Barkan, Les deportations comme methode de

peuplement et de la colonisation dans l'Empire Ottoman,
Revue de la Faculte des Sciences Economique de I'
Universite d'Istambul 11 (1949-1950) No 1-4, posebno
etnografsku kartu u prilogu; upor. A. Uroevi, Stanovnitvo
Balkanskog poluostrva, ZREI 4 (1962).
32

A. Uroevi, Kosovo, 79.

33

A. Uroevi, Gornja Morava, 76.

34

A. Uroevi, Novobrd. Kriva Reka, 33-37.

Page 183 of 478

J. Trifunoski, Kuman.- preevska Crna Gora, 81-82, 103;
upor. J. Cviji, Balk. poluostrvo, 144-145.
35

36

J. Trifunoski, Moravica, 233.

37

J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija I 172, 178.

38

J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija II, 129, 133, 140.

O ovoj oblasti studija K Risti, Malo Kosovo: nav. prema

M. Lutovac, Znaaj Kosova, nap. 16.
39

40

P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 57.

41

P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 71-72, nap 61.

42

P. Nikoli, irenje Arnauta, 123, 125-126.

43

Srpsku etimologiju ovog toponima utvrdila je M.

Grkovi, O toponimu Rugova OP 3 (1982) 187-189.
44

M. Barjaktarovi, Rugova 172-174, 178.

45

M. Lutovac, Bihor i Korita. 28-45.

M. Lutovac, Roaje i tavica passim. Vid.: I. Kosani (=

Mita Dimitrijevi), Novo Pazarski Sandak i njegov etniki
problem,Beograd 1912, 21-24, 63-64.
46

47

M. Lutovac, Ibarski Kolain. 103-105, 115, 119.

48

M. Lutovac, O etnikim promenama, 205-229.

4. Nain albanske kolonizacije i iseljavanja Srba

Naseljavanje Albanaca u srpskim zemljama od XVII veka
do naeg doba ostavilo je u istorijskoj svesti srpskog naroda

Page 184 of 478

krvavi trag nasilja. Za dolazak i prisustvo albanskih
doseljenika vezuju ce mnoga predanja o masovnom i
pojedinanom zulumu, o pljaki, pogromu i proterivanju
Srba sa svoje zemlje. Iako su lini odnosi meu ljudima i
susedima razne narodnosti mogli da budu, pa su i bivali
dobri, ukupna slika albanske kolonizacije je mrana, i tu
zaista nikakva ulepavanja nisu moguna niti umesna.
Istorijska svest naroda ce opravdava masom injenica,
veoma odreenih i nimalo legendarnih. Ne moe ce o tome,
dakle, govoriti kao o "preterivanju"; nije u skladu sa
istorijskom istinom pria o "prirodnom" silasku
prenaseljenih pastira sa gladne planine u plodnu, tobo
naputenu ravnicu. Postoji u nae vreme i takva tenja da ce
istorija albanskih seoba podvrgne izvesnom "kozmetikom
tretmanu". Tako, na primer, u drugom
izdanju Enciklopedije Jugoslavije oalbanskim seobama kae
redakcija tek ovoliko: "novo naseljavanje Albanaca u
opustoena podruja mijenjalo [je] narodnosnu sliku
stanovnitva. Albanske seobe nisu bile samo dio smiljena
plana turske drave da napui opustjele krajeve radi svojih
poreznih i vojnih potreba, kako su to inile sve drave, nego
i posljedica tekih ivotnih prilika brana i stoara,
neizbjean gospodarski proces nadiranja prema plodnim
dolinama na Kosovu i u Makedoniji, uzrokovan glau za
zemljom i potenciran time to su nakon ratova i seoba
ostajala rijetko naseljena ili pusta podruja".[1] Ovakvim ce
tumaenjem albanskih seoba sasvim olako prelazi preko
injenice da su ta "pastirska" kretanja znaila, u stvari, i u
krajnjem svom rezultatu, osvajanje i otimanje tue zemlje i
unitavanje srpskog naroda na njegovom matinom
istorijskom podruju. Isto tako, time ce preutkuje okolnost
da su nasilje nad srpskim narodom albanski brani i stoari
vrili pod okriljem tuinske, osmanlijske vlasti, koristei sve

Page 185 of 478

prednosti koje je islamski poredak davao muslimanima u
odnosu na obespravljenu hriansku raju. Time ce, najzad,
potpuno zatakava jedna bitna injenica - da su albanskom
kolonizacijom tokom poslednja dva veka naterane na
iseljavanje i prognane ogromne mase srpskog naroda, i da to
nikako nije naseljavanje "retko naseljenih i pustih"
podruja, ve upravo infiltracija, razbijanje i
denacionalizacija kompaktnih i gusto naseljenih oblasti.
Potiskivanje makedonskih Mijaka iz debarskog kraja, na
primer, reito ilustruje taj proces. Krajem XVIII veka,
pretvaranjem varoi Debra u centar albanskih begova i
spahija, bez obzira na to da li su to odmetnici ili tienici
sultanovi, nasilje nad Mijacima postaje nepodnoljivo, te ce
raseljavaju itava sela. U Starom Selu izmeu Galinika i
Suice ljudi su zbog velikog zuluma morali po svrenom
poslu zakopavati "sa" i "erepna" da ne bi dali dokaza da
imaju hleba, jer im je od usta otiman; najzad su morali da ce
pasele.[2] Pogotovu u razdobljima veeg osamostaljivanja
albanskih begova na podruju Debra poetkom XIX veka
kolonizacija je dobila razmere genocida. Neki Dalib-beg u
Debru sistematski je naseljavao Albance iz srednje i severne
Albanije u Gornjoj Reci. Slao je Albance tamo kao svoje
poverenike i uvare, preko njih prikupljao porezu i desetak,
pa su za ovima mnogi drugi Albanci doli u Gornju Reku
kao ovari, kozari i sluge. No, kao muslimani, oni su
povlaeni meu hrianima, i niko im nije mogao stati na
put da ne ine bezakonja. Albanci su tako zauzimali
zemljite hriana u selima Vrbjanu, Dubovu, Trnici,
tirovici itd. U Tanuu zbog ovih zuluma takoe nije ostalo
hriana. U ostalim selima Gornje Reke stare hrianske
porodice odravale su ce na taj nain to su ce neke
poturile. Pod pritiskom Albanaca u Gornjoj Reci dolo je i

Page 186 of 478

do pomeranja mijakih porodica na istok.[3] Sredite
nasilnika je Trnica i tirovica. U blizini Trnice postoji
peina zvana pela Amet ereta, gde je ovaj zlikovac umorio
preko sto ljudi. Tu je baen i stari uitelj srpski, poslednji od
stare kole, Hadi-Jermontovi iz Vrbena. Ubiti hrianina
nije znailo nita. Kad ubiju hrianina, veli istraiva ove
oblasti Toma Smiljani, govorili bi Arnauti jedni drugima:
"Ska nurdon! Je vrau nji kin!" [Nije nita! Ubijen je
jedan Sloven!].[4]
Kievija prua masu primera brutalnog nasilja i genocida.
Kod crkve iz XIV veka u selu Lazarovci nalazi ce groblje sa
natpisima, po kojima ce vidi da je retko ko od domaina
umro prirodnom smru, ve su ih Albanci nemilice ubijali.
"Mije sme paale od of na lele!", kau ljudi. Kada je neki
Arbanas ubio sina jednoj Srpkinji, pria T. Smiljani, niko
nije smeo da joj prie i da je tei. Priao joj je ubica i rekao:
"uti! uti! Ete mu bilo pisano ja da ga ubijam!" - na ta
mu je majka ubijenoga odgovorila: "Hvala ti, kada ce bar ti
nae da me utei".[5] Starinako stanovnitvo pravoslavnog
sela Trajevog Dola [sada Trapi Dol] bilo je brsjako, ali ce
razbeglo prema Kievu osamdesetih godina XVIII veka,
kada su na njih napali Albanci iz Zajasa.[6] Ima, pak, i
primera odlunog i uspenog otpora. Selo Tajmita, nastalo
u zbegu, prualo je organizovan otpor; selo su kaaci palili
vie puta, ali ce ono ipak odralo prkosei svim nedaama.[7]
Istorija albanskog naseljavanja Pologa ima u svom sreditu
upravo uzdizanje u vlasti tetovskih paa albanskog porekla.
Okrueni albanskim "tajfama", koje su zalazile u sva sela
inei zulum hrianskom stanovnitvu, oni su najvie
doprineli da ce etniki lik Pologa toliko izmeni. Zbog
albanskih zuluma narod je beao iz svojih starih naselja i

Page 187 of 478

prikupljao ce u drugim veim selima ili varoicama, ili ce
iseljavao iz oblasti, pa su ce u tako ispranjena sela uvlaili i
preovladavali doseljeni muslimani Albanci [Katranje,
Gornje Falie, Jarebino itd.]. Masovno razbojnitvo kaaka
[odmetnika] jo od XVIII veka predstavlja, sa druge strane,
izvor trajne nesigurnosti i iseljavanja Poloana: poznata su
mnogobrojna jataka sela, oslonac kaaka u ovoj oblasti
[urevite, Kalite, Provce, Simnjica i dr.]. Najdalje do
sredine XIX veka Albanci su uspeli da pobiju sve narodne
glavare koji su sa manje ili vie uspeha titili sela i
organizovali oruani otpor naroda.[8]
Podaci o iseljenicima u Pologu ukazuju da je pravoslavnog
stanovnitva ranije bilo skoro u svim dananjim selima [137
sela], a takoe i u nekim danas raseljenim selima. Sada od
postojeih polokih sela u 65 njih nema vie nijednog
pravoslavnog itelja; vidi ce, isto tako, da je na svet
naputao Polog samo kada vie u njemu nije mogao opstati:
neke je isteralo to to su im zemlju oduzeli doseljeni
muslimani, drugi su beali zbog ubistva, iz straha od osvete,
zbog siromatva i slinog.[9] Poto bi ce pojedini Albanci
naselili u poloka sela, njihove porodice su i dalje odravale
veze sa svojim krajem u severnoj Albaniji. Ha taj nain su
stalno privlaili roake i poznanike, im bi ce iz matine
oblasti iselio jedan lan, sa njim su ce i drugi selili onamo
gde ve imaju saplemenika.[10] Doseljavanje Albanaca
mahom ce vrilo u manjim grupama, ponekad i pojedinano.
U poetku je taj proces, ako izuzmemo grupna nasilja
organizovanih kaakih druina, tekao neto mirnije, jer su
novi doseljenici bili malobrojni prema starijem zateenom
stanovnitvu. Osim toga, doseljenici su iveli samo po
pojedinim mestima, a zemlje i pae bilo je u obilju, tako da
starinci nisu odmah ni uvideli opasnost koja im preti od

Page 188 of 478

doseljenika. Priratajem proireni posle naseljavanja,
Albanci zahvataju mnogo zemlje i razmnoavaju vie stoke,
tako da je sukob izmeu njih i starinaca postao neminovan.
Ishod je po pravilu bio porazan za starince, pri emu su u
ovoj borbi Albanci, kao povlaen elemenat, ispoljili veu
energiju nego starinci i punu bezobzirnost prema ovima. U
mnogim polokim selima mogu ce prikupiti podaci i
uspomene o sukobima i borbama izmeu doseljenika i
starinaca. Ovi su ce znatnim delom iseljavali, ali su jednim
delom i satirani. Odrali su ce samo mestimino, po ivicama
svoje stare oblasti, u bednim prilikama.[11] Vredi navesti
nekoliko primera iz Pologa. Od kako su u selo Forino poeli
da ce doseljavaju muslimani Albanci, makedonski stanovnici
u toku XIX veka postepeno su ce iseljavali, dok ce nisu
sasvim iselili [tek poetkom XX veka]. Neki Manasija sa
decom bio je poslednji Makedonac pravoslavne vere u
Forinu. Njega su zajedno sa sinom Stojkom ubili seoski
Albanci oko 1936; poslednja kua Makedonaca u ovom selu
razorena je posle ovoga rata.[12] Selo Korito bilo je
makedonsko, a sada je albansko. Albanci su ce doselili u
vreme tetovskih paa poetkom XIX veka; paa je precima
dananjih rodova najpre nudio da ce nasele na kotlinskom
dnu kod sela Tenova, ali su ovi imali dosta stoke, naroito
ovaca, te su zbog podesne pae izabrali Korito na Suhoj
gori.[13] U Lopunik su ce krajem XVIII veka doselila braa
Musli, Islam i Uko, iz albanskog sela Srbinova, a po pozivu
Makedonaca iz Belovita da im budu "sejmeni" [uvari].
Posle doseljenja oni su "so zulum" kupili zemljite u
Lopuniku, plativi vlasnicima samo 60 groa, i tako su na
tom zemljitu Albanci osnovali posebno naselje.[14] Zabaeno
selo elezno Reane bilo je naroito od poetka XIX veka
esto napadano i pljakano, a ljudi mu za sitnice ubijani
["trgan narod", kako vele metani].[15] Seljake iz Gornje

Page 189 of 478

onovice su ubijali na pai, u umi, na njivama, grabili im
stoku itd.[16] Stara Simnjica i njen pravoslavni manastir
potpuno su propali u jednom od austrijsko-turskih ratova.
Za vreme tih dogaaja u Simnjicu su dole tri albanske
porodice iz Mata u Albaniji. One su pozvale u pomo
Albance iz Padalita i Srbinova i sa njima napali na
Simnjicu i na manastir. Od kaluera ostao je u ivotu jedan,
koji ce prilikom napada nije desio u manastiru, a ostali su
bili pobijeni; iguman je bio zapaljen. Albanci koji su raselili
staro selo i razorili manastir ostali su u Simnjici. Da ne bi
bili malobrojni, oni su kasnije pozivali i druge saplemenike
iz Albanije da dou u njihovo naselje, pa je tako Simnjica
postala muslimansko-albansko selo.[17] U selu Depitu
nalazio ce manastir sv. Bogorodice. Jednom, kada je narod
bio skupljen u manastiru, doli su "Turci" [muslimanski
Albanci] i zapalili manastir zajedno s narodom.[18]
Potpuno ista slika dobija ce i prouavanjem oblasti na
glavnom udaru albanske ekspanzije tokom XVIII-XIX veka,
od Metohije do Toplice i Masurice. Kolonizacija Albanaca je
od samog poetka praena nepodnoljivim terorom, koji je,
uzet u svojoj ukupnosti, uzrok masovnom iseljavanju Srba.
Na Kosovu u uem smislu, na primer, prouavanje uzroka
za iseljavanje Srba iz njihovog zaviaja ili iz etapne oblasti
njihovog povlaenja pred albanskim valom otkriva upravo
te inioce Naveemo samo nekoliko primera. Dogandii u
donjoj Guterici su izbegli od Tetova zato to su poubijali
aramije [albanske razbojnike] u svojoj kui. I Karalii u
Konjuhu napustili su peki kraj poto su ubili nekog
Albanca itd. Ova ubistva su dolazila u odbrani asti ili
imanja. Neki su zbog tih nasilja naputali kue i imanja i
selili ce i bez "padanja na krv". Sojevci u Toplianu iselili su
ce iz Sojeva u Gornjoj Moravi zato to kao kovai nisu hteli

Page 190 of 478

Albancima da kuju motike preko reda, a Bokovii u
Babinom Mostu su napustili svoje selo Borane "u
Karaorevo vreme", jer su, kako im predanje veli,
Arbanasi tada na planini zbog bune u Srbiji inili veliki
zulum. Iseljavali su ce Srbi i da izbegnu prisilno
poturivanje.[19] U zauzimanju zemlje za svoja naselja
Albanci su vrlo esto bili bezobzirni, a kada su nailazili na
otpor u tome, njihova je agresivnost bila jo
bezobzirnija.[20] Srpsko stanovnitvo dobeglo u oblast Gornje
Morave napustilo je svoj zaviaj uglavnom zbog zuluma, u
koje spadaju ubistva, pljake, otimanje imanja i ena i
slino.[21] Velika albanska nasilja, u razliitim oblicima,
glavni su uzrok i seljakanju srpskog naroda u samoj oblasti
Gornje Morave. Vrbiani su u Komanac pobegli "od
gaanje", tj. od pokuaja ubistva od strane Albanaca.
Jancii su iz egre preli u Donju Budrigu, jer su im tamo
Albanci ugrabili dve devojke, pa hteli i treu. Re "zulum"
oznaava ovde sva nasilja i neovetva, pod njom ce
podrazumeva ucena ["rabu"], ubistvo, proterivanje sa
imanja i otimanje imanja, "peenje" ueenim vrnikom,
"udaranje na obraz" [silovanje], rad na poturivanju itd.
Zulum je bio toliko neizdrljiv da ce mahom bealo ispred
Albanaca. Ovo seljakanje nije vreno na mahove, ve
neosetno i postepeno, tako da je usled njegova sukcesivnog
trajanja dolazilo i do toga da u nekom selu ne ostane nijedan
srpski dom. U ovim sluajevima nije dolazilo do toga da selo
potpuno zapusti, nego je samo vrena smena stanovnitva,
jer su ce Albanci u ovakva sela, ako ne pre a ono poetkom
njihova raseljavanja, uvek lako uvlaili i time potpomagali
zapoeti proces. Upadljiva je injenica da su ce Albanci
manje seljakali, a to ne stoga to su mlai u ovim oblastima,
ve zato to ih na ovo niko nije primoravao. To to je reeno
za Albance vai i za islamizovane i albanizovane Srbe [22]

Page 191 of 478

U oblasti Kumanova Albanci su ce naseljavali uglavnom na
dva naina: planskom kolonizacijom od strane turskih vlasti
posle velikih srpskih seoba na sever od kraja XVII veka, i
drugo, ubacivanjem u naseljena srpska sela, postupnim
naseljavanjem iz susednih severnih i zapadnih predela. O
prodiranju Albanaca u srpska sela u XIX veku ima i pisanih
dokumenata. Oni najpre kao samci osvoje koji srpski dom i
imanje i proteraju Srbe, pa onda dovedu i svoju porodicu.
Jovan Hadi-Vasiljevi navodi sluaj sela Dumanovce, kao
primer postupnog uvlaenja Albanaca u srpsko selo, i nasilja
"iznutra": "Ubivav gi, paliv gi, pljakav gi, ali oni ne
ostaljav svoje kue i selo; i ostalja li ce onaj krasoa" navode ce rei metana.[23] Ispitivanjem porekla pojedinih
porodica vidi ce kako su Albanci potiskivali ispred sebe Srbe
i kako su ce ovi postupno uklanjali ispred Albanaca Tako ce,
na primer, zna da je vranjska porodica Mautkovii
starinom svojom iz sela Vrbana u kome odavno nema
nijedne srpske due, pa da ce, beei ispred Albanaca, prese
lila iz sela Vrbana u selo Reljan, kad su ce Albanci jae
poeli iriti i u Reljanu, ona ce odatle preselila u selo
Leosoje, dok ce nije, najzad, preselila u grad Vranje.
Ovakva je bila sudbina mnogih srpskih porodica koje su
potiskivali Albanci.[24] Cela Gornja Pinja je, u stvari,
utoite begunaca koji su ce ovde sklanjali od albanskog
zuluma - iz okoline Preeva, Kumanova, Vranja, Gnjilana,
Kosova, Poljanice, Puste Reke i iz drugih krajeva koji lee
jugozapadno, zapadno i severozapadno od Gornje Pinje.[25]
Metod albanske infiltracije opisao je P. Nikoli prema
izuavanjima Poljanice. Prvi su ce Albanci, kae on,
naseljavali mahom na prevaru, i tek posle su ce nasilniki
irili, otimajui imanja stanovnicima. Kada su ce doseljavali,
bili su jadni i alosni. Najpre bi obino dolazili sami, a posle

Page 192 of 478

su im stizale porodice. Kukali bi i preklinjali da ih stanovnici
u selima, gde su naili, prime na konak. Ovi su ih iz
saaljenja primali u svoju kuu, ali ce Arnautin nije vie
udaljavao iz kue. im mu stigne porodica, smesti ce u kui,
izbaci sve to mu ne treba, pa e onda rei onome koji ga je
primio na konak: "Ja idem ak iz Malesije, sad idi ti!". Tako
su ce zaselili prvi doseljenici Arnauti gotovo u svima,
naroito pograninim selima Poljanice. Kada su ce tako
nastanili, poeli su potom nasilniki da ce ire u ostalim
selima. Tako su ce nasilniki zaseljavali i Arnauti iz bliskih
golakih sela Najpre su ubijali obane, a potom su ce vodile
prave borbe prilikom kosidbe livada, stanovnici su ih u prvi
mah uvek odbijali [Dobroevo, Drenovac, Rodace], ali su ih
ovi najposle ipak raseljavali.[26] Isto tako, svuda ce mogao
evidentirati jo jedan nain zloupotreba slube uvara i
zatitnika ["derudekdije"]. U Masurici su ce prvi
doseljenici Albanci u prvi mah naselili radi zatite
stanovnika u selu. Kada su potom ekonomski ojaali i
namnoili ce, poeli su ce dojueranji uvari nasilniki
iriti. Najpre su poeli ubistvima raseljavati stanovnike sela
Masurice, a potom i ostale. U selu Masurici ubili su dva
deteta i prinudili stanovnike da ce sele. U Surdulici su
nasilniki pritisli neka imanja, ubili Stevana Pusulju i
naselili ce. Potom su poeli otimaine u Alakincu, Dlugojnici,
Lmeni i redom po svom Masurikom polju. U Alakincu
imali su najpre koare, pa su ce potom stalno nastanili. U
Dlugojnici su drali u prvi mah trmke [pele], pa su potom
preli i tamo ce naselili. Tako su redom zahvatali selo za
selom. Stanovnici su uzmicali u bliska planinska sela. Na
osamdeset do devedeset godina pre Nikolievog istraivanja
[tj. 1824-1834] nasilniki su zauzeli i Vardenik, poto su
ubistvima raselili to selo.[27]

Page 193 of 478

Nasilje kao glavno obeleje albanske kolonizacije i osnovni
uzrok velikih iseljavanja junoslovenskog stanovnitva u
Makedoniji i Staroj Srbiji istie i Jovan Cviji jo u svom
kapitalnom delu Osnove za geografiju i geologiju Makedonije
i Stare Srbije [1911] "Kao u Debar i Golemu Reku, i u
Kuevo, Zajas, Kopa i Pore sve vie prodiru Arbanasi.
Gde jo nisu prodrli i nastanili ce, javljaju ce u etama kao
zulumari, pljakaju stoku i odvode u Debar, odvode i
ucenjuju decu, napadaju na sela, time uine najpre
nemogunim rad i ivot u selima, jer ce najpre napusti
stoarstvo po planinama i obraivanje zemljita, koje je
dalje od sela. Opasno je i goru sei za grau i alatke, to ce
moe samo jo oko sela raditi. Stanovnitvu ce, dakle, takvim
zulumarstvom oduzmu svi ivotni uslovi i ono mora ii u
pealbu. Prema tome pealba stanovnika iz Kieva i Porea
nije znak ni neplodnosti zemljita ni guste naseljenosti, ve
nesigurnosti, kao to je sluaj i u Maloj Reci. Poznato je,
dalje, da mnogi pealbari ostanu u zemljama u koje idu.
Ovako gotovo opustela sela moraju imati arnautske
najamnike ili derudendije, koji ih uvaju. Oni ili neko od
njihovih najpre ce nasele u slovenskim selima, i mesto po
umama zulumari su sada u selu. Oni dre vezu sa svojim
saplemenicima u Debru i ovi ih pomau. Nastaju otmice
imanja, ubijanja, i slovenskog stanovnitva postepeno
nestaje i iseljava ce. Tako je u Kopau selo Drugovo strah za
svoju okolinu. Tim nainom je i malo selo Brakjan u Poreu
opasno za okolna sela postalo".[28] Cviji opisuje i metod
naseljavanja Albanaca u tetovskoj oblasti [Donji Polog], u
sutini na isti nain kao i znatno kasnije Jovan Trifunoski:
"Najpre su [Albanci - D. B.] zauzeli planinska sela oko ara
a zatim ce postepeno sputali u tetovsku kotlinu, koju,
pomenuto je, jo nisu ni u pola osvojili. Kao prethodnici i
vesnici migracije dole su najpre arnautske aramijske ete,

Page 194 of 478

koje su otimale stoku, razvaljivale baila i onemoguile
arskom stanovnitvu opstanak; uporedo s tim ilo je
naseljavanje po nekoliko arnautskih kua u selima. One su
posle dozivale svoje plemenske i bratstvene srodnike ili zbog
toga to su ovo bolje i prostranije pae ili po jednoj
arbanakoj osobini: Arnauti istog bratstva i plemena vole ce
i pomau i jedan bi drugome doli u pomo i na velike
daljine i pored velike opasnosti; tim arnautskim grupama od
kua po srpskim selima bila je potrebna takva pomo".[29]
1

EJ I, 68 (irilino izdanje).

T. Smiljani, Mijaci, 41-42.

T. Smiljani, Mijaci, 77.

T. Smiljani, Mijaci, 83.

T. Smiljani, Kievija. 427.

T. Smiljani, Kievija, 437-438.

T. Smiljani, Kievija, 445.

J. Trifunoski, Polog, 39-40.

J. Trifunoski, Polog, 66.

10

J. Trifunoski, Polog, 76.

11

J. Trifunoski, Polog, 79.

12

J. Trifunoski, Polog, 171.

13

J. Trifunoski, Polog, 174

14

J. Trifunoski, Polog, 183.

Page 195 of 478

15

J. Trifunoski, Polog, 191.

16

J. Trifunoski, Polog, 210.

17

Manastir je obnovljen 1935-1936, ali su ga Albanci ponovo

razorili 1943, zaklavi kaluera i poslugu: J.
Trifunoski, Polog, 213.
18

J. Trifunoski, Polog, 347. I Skopski Derven je od kraja

XVIII veka, otkada su poeli dolaziti albanski doseljenici,
pozornica otimanja, ubijanja i svakojakog nasilja nad
pravoslavnim Makedoncima, koji tad nisu bili sigurni ni za
ivot, ni za imanje: J. Trifunoski,Skopski Derven, 341-342.
19

A. Uroevi, Kosovo, 82-83.

20

A. Uroevi, Kosovo, 88.

21

A. Uroevi, Gornja Morava, 80.

22

A. Uroevi, Gornja Morava, 88, 90.

23

J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija I, 179-180, 181, 185.

24

J. Hadi-Vasiljevi, Juna Stara Srbija II, 135.

25

J. Trifunoski, Pinja, 57, 59.

26

R Nikoli, irenje Arnauta, 124-125.

P. Nikoli, irenje Arnauta, 126; ypor. P. Pavlovi, Seobe

Srba i Arbanasa, 73.
27

28

J. Cviji, Osnove III, 1050-1051.

29

J. Cviji, Osnove III, 1072.

Page 196 of 478

5. Uzroci albanskih migracija
Prinudnim iseljavanjem Srba iz Stare Srbije uvrivali su
ce poslednjih dvesta do trista godina rezultati jednoga od
izuzetno dramatinih osvajanja u istoriji Evrope novijih
vremena. Postavilo ce zato pitanje o uzrocima i prirodi
ovoga sloenog istorijskog, etnolokog i sociolokog procesa.
Kako je i zato dolo do pokretanja ove velike albanske
seobe na istok, i zato je ona dovela do tako krupnih
posledica?
Jovan Cviji je prvi posvetio svu potrebnu panju ovom
pitanju, ne zadovoljavajui ce tradicionalnim predstavama.
Te su ce predstave o ovom zbivanju svodile na sledeu
shemu: Srbi u velikim seobama s kraja XVII i poetka
XVIII veka naputaju Kosovo; na "ispranjenu zemlju"
naseljavaju ce albanski brani i ire po njoj, razgonei
nasiljem "mali ostatak" srpskog stanovnitva. Cviji je,
meutim, uoio da ce albanske seobe iz Albanije, kao i
srpske sa Kosova, javljaju u sklopu jednoga daleko ireg
zbivanja, kojim je zahvaeno itavo dinarsko stanovnitvo
od Veleke klisure do Zagrebake gore; ono je obeleeno
postepenim, ali u krajnjem rezultatu masovnim
preseljavanjem i premetanjem naroda na ovako oznaenoj
teritoriji. U razliitom ritmu, sva ova kretanja, koja je Cviji
nazvao "metanastazikim", poinju jo krajem XIV veka i
traju do naih dana. Albanski narod je jednim svojim delom
zahvaen ovim procesom i uestvujui u njemu utie na
njegov razvoj i tok. Moraju ce zato videti svi uzroci
metanastazikih kretanja na Balkanskom poluostrvu,
zakljuio je Cviji, da bi ce odgovorilo i na pitanje kako je i
zato dolo da iseljavanja Srba i do albanske kolonizacije
srpskih zemalja.

Page 197 of 478

Najpre su uoeni i na prvo mesto stavljeni istorijski i
psiholoki uzroci.[1] Poetni impuls pokretanju masa dalo je
tursko osvajanje: to su seobe prouzrokovane turskom
najezdom krajem XIV i tokom XV veka; to bi bio prvi
metanastaziki talas, kojim su pokrenute junoslovenske
mase Makedonije i Srbije, a potom i Bosne, i bacane u
etapama na sever i u zapadne krajeve. Tokom prvog
razdoblja turske vladavine dolazi do izraaja i uticaj
janiara na raseljavanja, zapravo "danka u krvi", kojim ce
sve do 1676, kada je ukinut, svake etvrte godine oduzimala
petina dece od est do devet godina radi islamizacije i
regrutovanja. Da bi to izbegli, ljudi su beali u ume i u
planinske oblasti ili ce iseljavali na teritoriju Austrije ili
Venecije. Uostalom, "ovo uzimanje dece u toku dva i po veka
imalo je ista dejstva kao da je svake etvrte godine bila po
jedna migracija".[2] Seobe su prouzrokovane i austrijskoturskim ratovima, najpre u razdoblju XV i XVI veka, a
potom do kraja XVII i u XVIII veku. Velike seobe ce
dogaaju, prema tome, u nizu drugih, pokrenutih iz istih
uzroka, u sklopu ili usled vojnih operacija, turskih prema
severu ili austrijskih prema jugu: i u jednom i u drugom
sluaju premetane su srazmerno velike mase srpskog
stanovnitva. Ulogu uzroka metanastazikih kretanja imaju
zato i bune, uglavnom u toku XVII i XVIII veka; posle
svakog ustanka, redovno bezuspenog, pokretao ce
pobunjeni narod sa svoga ognjita da ce spase od turskog
pogroma. Cviji navodi i krdalijske horde kao uzrok
raseljavanju, a poto ih sastavljaju uglavnom Albanci
muslimani, vredi navesti ta tano Cviji o tome kae:
"Krajem XVIII i u poetku XIX veka formirala su ce u
evropskoj Turskoj mnogobrojne krdalijske horde. Ovim
imenom su nazvane", objanjava Cviji, "pljakake ete.
Meu njima su bile najpoznatije one koje su ce skupljale oko

Page 198 of 478

Ali-pae janjinskog i Pazvan-Oglu vidinskog. Bilo je i
drugih, manje poznatih. U ove ete su stupali ljudi raznih
narodnosti, poglavito Arbanasi. Bez vere i zakona, krdalije
su ivele na raun hriana i bili su njihovi najsuroviji
ugnjetai. Pustoili su sela i itave oblasti, naroito u opskoj
zoni i u centralnim i pindskim delovima Poluostrva.
Stanovnitvo ce povlailo pred njima i rasturalo u svima
pravcima".[3]
Svi ovi istorijski uzroci, nazvani tako zato to su im
neposredan povod istorijski dogaaji, prepliu ce sa
psiholokim i moralnim motivima. Cviji to odlino
objanjava: "Najvanija je ona unutranja uzbuna koju
osea potinjeno stanovnitvo prema zavojevau, naroito
kad je ono razvijene nacionalne svesti; sline su vrste i
psiholoka stanja, koja ce razvijaju usled pritiska i surovosti
zavojevaa". Pri tome bi ce valjalo osloboditi zablude,
smatra Cviji, da su beanje pred zavojevakom vojskom
glavne seobe, tim pre to ce tada svet odjedanput u masama
krene. "Postoje i druge, po svome demografskom rezultatu
kud i kamo masovnije seobe, a one su izazvane ekonomskim
ili psiholokim uzrocima, najee u kombinaciji; iako ce pri
ovim seobama retko kad u jedanput krenu velike grupe
stanovnitva, ve su to mahom manje grupe, najee
pojedine porodice, pa su im i kretanja spora. One su stalne,
traju vekovima, prolaze mirno, mahom neopaeno, i njima
ce u stvari najvie izmeni etniki sastav stanovnitva
pojedinih oblasti. Tek kad ce uzmu u obzir ekonomski i
psiholoki uzroci", kae Cviji, "onda je jasno zato su
najmnogobrojnije migracije poticale iz Dinarske sisteme,
naroito iz njenih karsnih oblasti".[4]

Page 199 of 478

ta je, dakle glavna karakteristika seoba izazvanih
ekonomskim uzrocima.[5] To je "iseljavanje stanovnitva iz
zemalja koje su privredno slabe u zemlje koje su ekonomski
snane; konstatuje ce, dakle, uvek znatna razlika izmeu
zemlje matice, koja je osrednjih i slabih sredstava za ivot, i
zemlje naseljavanja, koja ce redovno odlikuje veom
plodnou i raznovrsnim izvorima za ljudski ivot". Najvea
razlika izmeu zemlje matice i zemlje kolonizacije na
Balkanskom poluostrvu je izmeu karsnih oblasti i
planinskih krajeva dinarskog sistema, s jedne, i umadije,
severne Bosne, Slavonije, Srema, Banata i Bake, s druge
strane. To je, po miljenju Cvijia, glavni uzrok to su iz
Crne Gore, Stare Rake i Hercegovine vekovima tekle
migracione struje prema pomenutim zemljama. Stvar je u
tome to u karsnim zonama dinarskog podruja ima malo
ziratne zemlje, a prirataj stanovnitva je veliki. I u
normalnim godinama postoji nesrazmera izmeu izvora za
ivot i broja stanovnitva, pa ce tako jedan deo stanovnitva
mora iseljavati da bi ce drugi deo ishranio i odrao. Tu ce
stiu uslovi za "prirodnu i stalnu" migraciju. Cviji zapaa i
postojanje celoga jednog "ciklusa razvijanja", ali od turskog
osvajanja ka naem dobu: stanovnitvo ce povlai u planine,
u povoljnim klimatskim uslovima i "zdravom
patrijarhalnom" reimu tako doseljeno [odnosno izbeglo]
stanovnitvo ce uvea znatnim priratajem; oblast postaje
mala i pojedina plemena i grupe ulaze u "ljute borbe, do
istrebljenja, radi proirivanja teritorije za pau"; pobeena
plemena i grupe ce iseljavaju, najpre u blie, a potom i u
dalje oblasti dinarskog gorja; stoarima postaje tesno, pa
docnije, izgleda tek od XVII veka, u masama poinju da ce
iseljavaju u udaljene niske i plodne krajeve, u kojima su
raznovrsnija sredstva za ivot, za raznim olakicama za rad i
ivljenje. Prenaseljenost u oblasti kolonizacije, opet, izvodi

Page 200 of 478

stanovnitvo ponovo u planine, pa ce ceo krug tima zatvara i
ciklus ponavlja. Uz to ce moraju uzeti u obzir i klimatska
kolebanja. Gladne godine su naroito pokretale narod na
preseljavanje. "U severnoj Albaniji, severno od reke Mae, u
planinskoj oblasti Miridita i Malisora, koja i u najboljim
godinama ne moe svojim etvama ishraniti stanovnitvo,
esto su ce u rano prolee sretali izgladneli ljudi i ene koji
silaze u Metohiju, u Zabojanu i Zadrimu. Zato su iz ovih
oblasti stalno polazile metanastazike struje u pomenute
krajeve i Kosovsku kotlinu, a nerodne godine su ih samo
ojaale".
Cviji posmatra i naroite drutveno-ekonomske uzroke,
kmetski reim i ifijski sistem, koji je osobito podsticao
mnogobrojne unutranje migracije, u granicama jednog
vilajeta, kada je zavisan seljak - najamnik [ifija] prelazio
iz jednog itluka u drugi, da bi kod drugog bega [itluksahibije] naao bolje uslove za ivot.
Cviji, dakle, pridaje ekonomskim uzrocima
metanastazikih kretanja na junoslovenskom podruju
veliki znaaj, ali napominje da je i ekonomskim i
psiholokim migracijama "sluio kao kvasac koji izaziva
vrenje turska vladavina i moralno i ekonomsko stanje njome
stvoreno".[6] Razume ce, objanjenje ne bi smelo da bude
pojednostavljeno niti u jednom niti u drugom pravcu ne
moe ce svesti na ekonomske uzroke,[7] kao to nije moguno
ove velike pokrete masa objasniti ni samo istorijskopolitikim okolnostima. Do seoba, onih "velikih" na mahove,
kao i drugih, postepenih no trajnih, dolazi oigledno kada ce
steknu raznovrsni uslovi. Ekonomski uslovi su podloga na
kojoj je bilo moguno da ce pokrene i razvije veliki pohod
albanskog naroda na istok, ali e tek u naroitim istorijskim

Page 201 of 478

i drutvenim okolnostima ovo preseljavanje "stoara" i
"brana" postii efekat prisvajanja i denacionalizacije
srpskih teritorija i genocida nad srpskim narodom. Postoji,
naime, kvalitativna, bitna razlika izmeu albanskih i drugih
dinarskih migracija, bez obzira na to to su im ishodita,
ekonomski i geografski, ista.
Sigurno je da su "este gladne godine u prenaseljenim
Brdima gonile ljude da trae izvore za ivot", kako veli
Lutovac govorei o poreklu stanovnitva u Roajama i
tavici. "Jedni su ga nalazili istiskujui slabije iz svoje
sredine, koji su ce morali nekud seliti. Kad nije bilo vie
prostora i jai rodovi ce odluuju na seobu, poto su
prethodno etovanjem upoznali i osigurali mesto gde e ce
naseliti".[8] To miljenje, koje ce zasniva na navedenim
pretpostavkama o demografskoj eksploziji u planinskim
oblastima dinarskog sistema, preovlauje u jednom delu
srpske antropogeografske literature. Atanasije Uroevi, na
primer, govorei o Novobrdskoj Krivoj reci, kae da ce kod
Albanaca kao uzrok iseljavanja iz ranijeg zaviaja najee
navodi "teskoba zemljita": nije bilo mesta za ivot, to e
rei da ce u njihovoj zemlji matici u XVII veku poela
javljati prenaseljenost stanovnitva, pa ce suviak morao
iseljavati.[9] Svoja istraivanja Kosova isti autor zakljuuje
konstatacijom da su uzroci doseljavanja albanskog
stanovnitva na Kosovo razni, ali su meu njima "svakako
najvaniji i najoptiji privredni uzroci". Relativna
prenaseljenost u severnoj Albaniji traila je, navodno,
oduke, a ona joj ce ukazala deliminom ispranjenou
Metohije, Kosova i susednih oblasti po iseljavanju jednog
dela Srba iz njih prema severu u austrijsko-turskim
ratovima krajem XVII i u prvoj polovini XVIII
veka.[10] Uzroci albanskom prodiranju prema kosovsko-

Page 202 of 478

metohijskoj oblasti, uopteno je na drugom mestu, uglavnom
su ekonomske prirode: slabo zemljite u planinskoj i
krevitoj severnoj Albaniji bilo je faktor za iseljavanje
stanovnitva, ali je taj faktor i po turskom osvojenju Stare
Srbije i Albanije slabo dolazio do izraaja sve do kraja XVII
veka - zbog relativno guste naseljenosti srpskoga ivlja na
Kosovu i u Metohiji i njegovog otpora prema samovlasnom
albanskom prodiranju. Ovo je bilo omogueno tek
istorijskim dogaajima s kraja XVII i u prvoj polovini
XVIII veka, kada su srpska naselja i srpski ivalj u
kosovsko-metohijskoj oblasti postali "razreeni". Tada je
poela jaa struja albanskog doseljavanja.[11]
Neka su druga istraivanja, meutim, stavila u sumnju
optu vrednost ove "ekonomsko-socijalne" teorije o
uzrocima naseljavanja Albanaca. Jo je P. Nikoli u svom
znaajnom radu o irenju Albanaca, govorei o njihovom
naseljavanju krajnjih severoistonih oblasti u Pomoravlju
od kraja XVII veka, primetio da sve govori u prilog tome da
ce oni nisu ovamo irili zbog kakve prenaseljenosti u svojoj
domovini, ve su ih na ovu stranu naroito upuivali i
naseljavali; postojao je izgleda kod Turaka naroiti sistem
naseljavanja, iji je cilj bio slabljenje i rasparavanje
srpskog ivlja i pribliavanje ka granicama tadanje
Srbije.[12] On ce pita zato su Albanci doli ak ovde [u
Toplicu i leskovaki kraj, odn. u Poljanicu i Klisuru] kada je
kraj bio naseljen, a prema zapadu je bilo jo krajeva ree
naseljenih ili i bez naselja. Objanjenje za ovo nalazi u tome
to su Albanci u te "daleke severo-istone oblasti" naroito
bili upuivani, kako bi zauzimanjem Veternike i Grdelike
klisure prekinuli vezu izmeu srpskih zemalja severno i
juno od tih klisura, i da u sluaju rata smetaju srpsko
prodiranje uz Moravu, kao to ce doista i dogodilo 1878.

Page 203 of 478

godine.[13] U presudnost ekonomskih motiva u svim
oblastima severne i zapadne Makedonije, posumnjao je
Jovan Trifunoski, koji je podrobno istraivao ove oblasti.
On izriito veli, na primer, za Polog: "Ispitao sam poreklo
svih arbanakih rodova koji danas ive u polokim selima,
ali ni od jednog nisam uo da su im ce preci tu naselili zato
to su tu doli na prehranu. Takvog doseljavanja ima samo
kod nekoliko poarbanaenih, ranije srpskih rodova
poreklom iz prizrenske Gore".[14] Relativno siromatvo
prethodne oblasti kao ekonomski uzrok doseljavanja
Albanaca identifikovano je u radovima ovog istraivaa
samo u Kumanovsko-preevskoj Crnoj gori.[15] Inae ce na
celom ovom podruju iza doseljavanja Albanaca moe
prepoznati politiki faktor, turska vlast i politiki interes.
Turska drava je sama podsticala albansku kolonizaciju:
Albanci su doseljeni uglavnom kao muslimani, to jest glavni
nosioci i oslonac turske vlasti. tavie, osporena je teza o
demografskoj eksploziji u matinoj oblasti i ispranjenosti
oblasti kolonizacije: "Njihova matina oblast za vreme
Turaka nije bila prenaseljena i Arbanasi su ulazili u poloka
sela ije je stanovnitvo hriansko i
slovensko".[16] Primeeno je sasvim tano da je, na primer,
Kaanika klisura svojim prirodnim i privrednim
osobinama dosta slina predelima u severnoj Albaniji, i da
zbog toga muslimanski doseljenici poreklom iz Albanije
"nisu dolazili privueni jakim ekonomskim uzrocima, ve
to su njihovu migraciju u ovu vanu strategijsku i sredinju
balkansku oblast Turci naroito upuivali".[17] To vai i za
Skopski Derven, koji "nije povoljniji od mnogih predela u
Arbaniji".[18] U svim ovim sluajevima, po miljenju J.
Trifunoskog, radi ce o planskom naseljavanju Albanaca sa
ciljem da ce razbije kompaktni slovenski ivalj u oblastima
koje su ce od kraja XVII veka dizale na ustanak; da ce

Page 204 of 478

pomou muslimansko-albanskih kolonista prekine dodir
izmeu Jugoslovena na severu i jugu; da novi stanovnici
budu smetnja osloboenju hriana, i da turska drava ima
vie stanovnika muslimanske vere du pojedinih vanih
strategijskih komunikacija. Stoga su Albanci, u Pologu, na
primer, zaposeli sve izlazne i ulazne take na polokim
saobraajnicama, pa je na taj nain slovensko stanovnitvo
Poloke kotline odseeno i zagraeno Albancima sa svih
strana. Ovakva planska naseljavanja muslimanskih
Albanaca i drugih neosmanlijskih muslimana [prema tome i
muslimana srpskog jezika] vrila je turska dravna vlast sve
do 1912. godine i u drugim naim krajevima [Metohija,
Kosovo, okolina Skoplja, Kumanova, Vranja, Pelagonija,
Ove polje itd.]. Upravo je glavna dunost albanskih
kolonista bila da ce bore zajedno s turskom vojskom protiv
svake opasnosti spolja i iznutra, da dre pod kontrolom
slovensko-hriansko stanovnitvo [raju] te da olakaju
eksploataciju ovog podvlaenog stanovnitva. Oni su zato,
pored znatnih povlastica [besplatna zemlja, ume, pasita],
imali i svoju vojnu organizaciju na elu s barjaktarima.
Istorijski je potvreno da su tetovske pae, svi albanskog
porekla, uslovili i pomagali doseljavanje mnogih polokih
Albanaca, omoguavajui im da besplatno [i bez kazne]
zahvataju itave atare starijih slovenskih sela.[19]
Albanija i pogranine junoslovenske oblasti, za razliku od
ovih, udaljenih oblasti Makedonije, jo su predstavljale ree
naseljene krajeve.
Da je bilo plana u naseljavanju proizlazi i iz pojave to ce
prvobitni malobrojni muslimanski doseljenici iz Albanije
ovde nisu naseljavali grupisano u jedno selo ili u manji broj
sela, ve su rasporeivani obino od jedne do pet porodica u

Page 205 of 478

svim selima. est je sluaj da su ce radi rasporeivanja po
oblasti jo pri samom doseljavanju isti rodovi i porodice
cepali dajui malobrojne albanske stanovnike za po vie
naselja.[20] Ustanovljeno je, pored ostalog, da ce bekstvo
pojedinih Albanaca od krvne osvete ne moe uzeti kao uzrok
od veeg znaaja, jer je to mahom pojedinano naseljavanje,
koje bez pomenutih drugih pobuda ne bi moglo dovesti do
velikih albanskih migracija.[21]
Opravdano je, dakle, govoriti i o politikim uzrocima
albanskih seoba. Kako je to dobro primetio Vasa ubrilovi,
"raseljavanje i naseljavanje stanovnitva od uvek je bilo
vano sredstvo raznim dravama u razna vremena kad su
htele da osiguraju svoju premo u pojedinim balkanskim
zemljama", a posledica svega je "da balkanske zemlje esto
menjaju etnografsku sliku, osobito posle ratova i
ustanaka".[22] Dolazei iz Azije, doneli su Turci iz nje i jedan
od najstranijih ali i najsigurnijih naina da ce ukroti jedan
narod ili osigura posed jedne zemlje, poznat jo starim
Asircima i Vaviloncima: unititi ili prorediti raseljavanjem
nesigurno stanovnitvo i zameniti ga novim pouzdanijim.
Turska ga je esto upotrebljavala na Balkanu.[23]
Prema tome, dva su osnovna inioca albanske kolonizacije:
ekonomske prilike i turska politika. Ako zanemarimo do
sada nepotvrenu teoriju o prenaseljenosti planinskih
podruja kao ciklinom uzroku siromatva i metanastikog
kretanja brana prema ravnici, ostaje kao sigurno da je
opte osiromaavanje planinskog stanovnitva i
nemogunost da ce opstane na svojoj zemlji primarni impuls
za iseljavanje iz nje, bilo ono privremeno ili trajno.
Osiromaenim stoarima u planinama Albanije plodne
ravnice i upe Metohije, Kosova, Pomoravlja i zapadne

Page 206 of 478

Makedonije postaju osobito privlane u doba opteg
ekonomskog propadanja i krize turskog feudalizma na
Balkanu. Usmeravanje ovih migracionih tokova uglavnom
prema srpskim zemljama istono od albanskih planina samo
donekle je uslovljeno "razreivanjem" srpskog naroda u
razdobljima velikih ratova i ustanaka na toj teritoriji, ali to
nije bio ni glavni razlog ni bitna okolnost koja je albansku
kolonizaciju navukla na ove zemlje. Kljuna je okolnost islamizacija Albanaca, otuda i njihovo povlaeno mesto i
odbrambena funkcija u turskom sistemu, od kraja XVII
veka sve vie ugroenom planovima evropskih sila da ree
Istono pitanje, kao i tenjom samih balkanskih hriana da
ponovo dou do svoje slobode i dravnosti. Turci su, dakle,
naroito od poetka XVIII veka iz politikih i strategijskih
razloga pomagali kolonizaciju muslimana na osetljivim
takama i pravcima Tako je albanska kolonizacija srpskih
zemalja i delimino Makedonije bila izvedena podsticanjem i
uz podrku turskih vlasti, propraena islamizacijom,
asimilacijom i surovim nasiljem nad srpskim i makedonskim
narodom tokom itavog XVIII i XIX veka.
No, bez obzira na sve uzroke koji dovode albanske koloniste
u Metohiju, na Kosovo, u Toplicu i Pomoravlje, u severnu i
zapadnu Makedoniju, svi ce istraivai slau u tome da je
glavni uzrok iseljavanju srpskog i makedonskog
stanovnitva, i u lokalnim i u irim dimenzijama, upravo
albanska kolonizacija i nasilje kao njen vid i metod.
Pogotovu je srpski narod rtva ne samo jedne stihije nego i
plana o njegovom fizikom unitenju na jednom veoma
irokom prostoru.
Uglavnom u XVIII i XIX veku stvorio ce albanski klin, koji
ce, po reima B ubrilovia, "oslanjajui ce osnovicom

Page 207 of 478

Debar-Rogozna na svoje etnografsko zalee, duboko zario u
nae zemlje, dopro do kapije samog Nia i razdvojio nae
severne zemlje od junih. Ovaj albanski klin je od velike
vanosti za politike i kulturne veze naih zemalja sa severa i
zapada sa oblastima oko Vardara. On je bio ona preaga,
koja je tokom celog XIX veka smetala Srbiji i Crnoj Gori da
razviju onako jaku akciju u Junoj Srbiji kako su
elele".[24] irokim pojasom pravca zapad-istok, tj. od
Kosova preko Kaanika, Kumanova i Bujanovca, sve do
Pinje, "albanski naseljenici kao ivi bedem razdvojili su
jugoslovensko stanovnitvo na severu od onog na jugu. Tako
su bila preseena meusobna seljenja i meusobni uticaji
izmeu jugoslovenskih pokrajina na jugu i severu. Svima
oblastima juno od ovog albanskog pojasa bile su preseene i
kulturne veze i sva meanja sa ostalim jugoslovenskim
podrujima na severu. Ove nae pokrajine postale su
udaljene jedne od drugih vie nego da su ih razdvajale
stotine kilometara".[25]
J. Cviji, Metanast. kretanja, 25-34; Vrlo dobar osvrt na
uzroke migracija: V. Stojanevi, Kosovsko-polimske
migracije u Srbiju kneza Miloa, Glasnik Etnografskog
instituta 9-10 (1960-1961, obj. 1961) 179-198.
1

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 147.

J. Cviji, Metanast. kretanja, 30; Balk. poluostrvo, 149.

Najzad, velika su preseljavanje usled ratova za nezavisnost u
XIX i XX veku. "Svako teritorijalno uveavanje Srbije,
1833, 1878. i 1912. godine, pratile su migracije: stanovnitvo
iz zemalja koje su ostale pod turskom upravom naputalo je
rodni kraj i naseljavalo ce poglavito u novoosloboene
krajeve": Metanast. kretanja 34; Balk. poluostrvo, 152.
3

Page 208 of 478

J. Cviji, Metanast kretanja, 24-25; Balk. poluostrvo, 144145.
4

J. Cviji, Metanast. kretanja, 34-43.

J. Cviji, Balk. poluostrvo, 145.

Npr.: M. Krasnii, Savremene promene, 212; ili, jo ranije

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 9-10.
7

M. Lutovac, Roaje i tavica, 351.

A. Uroevi, Novobrd. Kriva Reka, 40.

10

A. Uroevi, Kosovo, 81.

11

A. Uroevi, Kosovo, 156.

12

P. Nikoli, irenje Arnauta, 122.

13

P. Nikoli, irenje Arnauta, 123-124.

14

J. Trifunoski, Polog, 76-77.

15

J. Trifunoski, Kumanov.-preevska Crna Gora, 98.

16

J. Trifunoski, Polog, 74.

17

J. Trifunoski, Kaanika klisura, 495.

18

J. Trifunoski, Skopski Derven, 333.

19

J. Trifunoski, Polog, 74-75.

20

J. Trifunoski, Skopski Derven, 333.

21

J. Trifunoski, Polog, 77.

Page 209 of 478

22

B. ubrilovi, Polit. uzroci, 26

23

B. ubrilovi, Polit. uzroci, 27

24

V. ubrilovi, Polit. uzroci, 43

J. Trifunoski, Doprinos Sretena Vukosavljevia

prouavanju migracija u Makedoniji, Seoski dani Sretena
Vukosavljevia 9 (Prijepolje 1981) 54.
25

V OSLOBODILAKI POKRETI SRBA U XIX VEKU

1. Srpski ustanci i poloaj Srba na Kosovu do prvog
oslobodilakog rata 1876.
Prvi srpski ustanak 1804. godine ne moe ce posmatrati
samo kao revolucionarni pokret naroda beogradskog
paaluka; njegov domet i program daleko su iri. Nije ce
oslobaao samo beogradski paaluk, ve srpski narod irom
Turske: Karaoreva Srbija je imala da bude nacionalnorevolucionarno jezgro svesrpskog oslobodilakog pokreta, a
ovaj, opet, okosnica oslobodilakog pokreta svih balkanskih
hriana. Stoga ce ve u toku ustanka zapaaju koraci da ce
njegovo dejstvo proiri, da ce umadijski pokret povee sa
drugim aktivnim ili pritajenim centrima otpora i bune, te da
ce postigne jedinstvo akcije. Karaore je 1804. godine
pokuao da ustanak proiri i na delove Crne Gore, Bosne i
Hercegovine, a 1806. godine operacije ustanike vojske
usmerene su ka Starom Vlahu, Bosni i Metohiji. U Starom
Vlahu je izbio opti ustanak, kao i u Drobnjacima [1805],
Rovcima i Morai. Ustanci su izbili jo u Pirotu, Niu,
Leskovcu, bosanskom Podrinju [1807], Bosanskoj krajini
[1809] i zapadnoj Bugarskoj [Vidin i Sofijski sandak].
Ustanici pod komandom Milana Obrenovia izbili su na

Page 210 of 478

liniju Viegrad-Nova Varo, a Radi Petrovi prodire
dolinom Ibra preko Rake do Novog Pazara. Istovremeno
ire ce operacije i preko granice beogradskog paaluka - u
Toplicu i prema Niu, dakle u junomoravski basen i prema
Kosovu. Jo energinije ce srpski ustanak iri u ovim
pravcima 1809. godine. Savez sa Rusijom, koja ce tada
nalazila u ratu protiv Turske, Karaore je nastojao da
iskoristi za irenje ustanka i operacije prema Bosni i
Hercegovini [Sjenica 5. maja, a Novi Pazar 18. juna 1809].
Neuspeh prvog srpskog ustanka 1813. godine nije zaustavio
ovaj iroki oslobodilaki pokret: iz beogradskog paaluka,
delimino osloboenog u drugom srpskom ustanku 1815,
uporedo sa strpljivom diplomatskom borbom za autonomiju
i nezavisnost traje i borba za proirivanje oslobodilakog
pokreta na druge, jo porobljene delove srpskog naroda, pa i
drugih hriana na Balkanskom poluostrvu. Granice
beogradskog paaluka konano su savladane 1833, kada je
autonomnoj Srbiji priznato i "est nahija" na junim i
istonim granicama paaluka, do linije koja je preko Tape,
Golije i Rake, Kopaonika i Jastrepca prelazila Junu
Moravu ispod Nia, a onda preko Gramade i Pandirala
izbijala na Staru planinu. To je upravo ona osnovica sa koje
e Srbija poi u prvi oslobodilaki rat protiv Turske 1876.
godine.
etrdesetih godina formulisan je i potpuni nacionalni
program osloboenja srpskog naroda i uloga koju
osloboena Srbija ima da odigra u tome. To
je Naertanije Ilije Garaanina [1844]. Osloboenje svih
Junih Slovena je glavni cilj Srbije, ali u okviru osloboenja
svih neosmanlijskih naroda i zajedno s njima. Srbija mora
obezbediti slobodan trgovinski put do Jadranskog mora,

Page 211 of 478

kako bi ce oslobodila austrijske stege, a to je upuuje na
reavanje albanskog pitanja. Garaanin je raunao na
saradnju sa katolikim Albancima i on jo 1844. uspostavlja
vezu s njima. Najpre alje Stefana Verkovia 1844. godine u
severnu Albaniju, a od 1846. je u vezi sa miriditskim opatom
Gasparom Krasnikom, zahvaljujui kome je dolo i do
sporazuma o zajednikoj akciji sa miriditskim knezom Bib
Dodom 1849. godine.
Garaanin je i kasnije pridavao veliki znaaj pridobijanju
Albanaca za jednu iroku akciju protiv Turske. U jednom
memoaru knezu Mihailu krajem 1860. on ukazuje na
potrebu da ce radi na odvajanju Albanaca od Turaka, da ne
bi oni u sluaju ustanka oteali dejstvo srpsko-grkog
saveza. Privredna nerazvijenost, kulturna zaostalost i
odsustvo bilo kakvog nacionalnog centra kod Albanaca
predstavljali su veliku tekou. Garaanin tada jo nije za
nezavisnu Albaniju. U razgovorima sa Grkom 1860. godine
usvojeno je naelo podele Albanije: Srbiji severna Albanija
sa okruzima Dra i Elbasan, a Grcima Berat i Kora, no taj
ugovor nije potpisan. Neto kasnije Garaanin zakljuuje da
je bolje stvoriti od Albanije nezavisnu dravu, te u novim
pregovorima sa Grkom predvia da rad na zadobijanju
Albanaca bude zajedniki, a posle pobede e im ce ostaviti
sloboda da odlue hoe li ce organizovati u zasebnu dravu
izmeu Vojue i Drima ili e ce pripojiti Srbiji i Grkoj.
Konani tekst ugovora od 14. avgusta 1866. predvideo je
pravo svih naroda koji uzmu uea u borbi za svoje
osloboenje da biraju izmeu prisajedinjenja Srbiji ili
Grkoj i nezavisne drave, "lanice balkanske
konfederacije".[1]

Page 212 of 478

Pitanje o budunosti Albanaca u perspektivi oslobodilake
borbe balkanskih naroda protiv Turaka bilo je naroito
sloeno zbog toga to je putem islamizacije velika veina
albanskog naroda bila svrstana u redove neprijatelja i
tlaitelja, ija ce vlast imala ruiti. Rauna ce da je tokom
XIX veka ve oko 70% Albanaca bilo
islamizovano.[2] Islamizovani Albanci su bili najuporniji
branitelji staroga poretka i osmanlijskog legitimiteta na
Balkanskom poluostrvu. Udarne jedinice u suzbijanju
nacionalnih pokreta i ustanaka, od srpskog 1804. do grkog
1821, inili su albanski muslimani. Lepold Ranke u
svojojSrpskoj revoluciji [1829] pominje Albance koji u toku
ustanike 1815. godine u dolini i na brdima s june strane
Zapadne Morave idu u pljaku i u lov na ljude.[3] Jo u
prvom srpskom ustanku Srbi su ce sudarali sa Albancima
kod Karanovca [Kraljeva], Nia i Sjenice, a 1813. Karaore
preduzima izvesne korake da sprei podizanje Albanaca
protiv Srbije, angaujui na tome Crnu Goru. Vuk Karadi
je zabeleio kako je jo Kuuk-Alija, jedan od etvorice
beogradskih dahija, 1804. godine pokuao da ce probije
"kroz umadiju k Arnautskoj, i tamo da kupi vojsku pod
platu i da dovede u Biograd da ce brane od raje".[4] Srpski
napori bili su, znai, usmereni ka neutralizaciji islamske
mase Albanaca, s jedne strane, a s druge, ka pridobijanju
katolikih Albanaca [Malisora i Miridita], bilo u direktnom
kontaktu ili preko Crnogoraca. U samoj Srbiji, tj. u
beogradskom paaluku, a onda u ustanikoj kneevini, jedan
deo muslimanskog stanovnitva po varoima inili su
Albanci, pored Bosanaca-muslimana, koji su sainjavali
veinu srbijanskih "Turaka". Arhivska istraivanja su
pokazala da je u Srbiji za prve vlade kneza Miloa [18151839] bilo vie Albanaca nego to bi ce u prvi mah moglo
pomisliti. "Ona masa Turaka", kae Tihomir orevi u

Page 213 of 478

jednoj posebnoj studiji o tome, "to ce u Srbiji u vreme
kneza Miloa pominje, nije bila turskog porekla, ve su to
bili, veim delom, Srbi muhamedanske vere i, manjim
delom, Arnauti. Njih je bilo neto i meu onim janiarima,
koji su ce posle smrti Beir-pae u Srbiju doselili".[5]
Najsuroviju osvetu za oba srpska ustanka i za konani
gubitak beogradskog paaluka imali su da podnesu Srbi na
Kosovu i Metohiji, pre svega zbog toga to su i sami
uestvovali u oslobodilakom pokretu, borei ce u redovima
ustanikih vojski, a potom i kao veliki revolucionarni
potencijal koji bi Srbija i Crna Gora mogle iskoristiti u
svojim daljim oslobodilakim akcijama. Proganjan i
raseljavan ve stotinu godina pre toga, srpski narod je u
vreme svojih ustanaka 1804. i 1815, i neposredno posle njih,
na Kosovu i Metohiji, u Staroj Srbiji, bio podvrgnut
sistematskom istrebljenju. "Istorijski poloaj srpskog
naroda na irem podruju ... Kosova, naroito u
pritinskom, prizrenskom, pekom, pa i u susednim
krajevima novopazarskog, vranjskog i skopskog paaluka u
prvim decenijama XIX veka bio je izuzetno nepovoljan i
teak. Teki oblici ekonomske vezanosti srpskog seljaka u
sistemu turskog feudalizma, velikim delom i zbog grubog
politikog pritiska na hriansko stanovnitvo uopte u
carevini, to je od kraja XVIII veka uzelo veoma iroke
razmere, ovde su dobijali vid sistematskih i stravinih racija
i pljake sa ciljem da ce itava jedna ve duboko
podjarmljena, potpuno obespravljena i u svakom pogledu
sputana populacija od nekoliko stotina hiljada ljudi, nasilno
primora da promeni etnika obeleja i da ce odrekne svoje
verske i nacionalno-kulturne osobenosti kao dela srpskog
naroda".[6]

Page 214 of 478

Dvadesetih i tridesetih godina XIX veka upravljao je
pritinskim paalukom Jaar-paa, Albanac. To je vreme
velikih progona i zlostavljanja Srba na Kosovu. Kae ce za
njega da je "utamanio" 79 srpskih sela, to znai da su
seljaci pobijeni, raseljeni ili proterani zbog otpora turenju i
itluenju, i da je jo isto toliko sela bilo naterano da veim
delom pree u islam. Sva srpska sela sa naslednim
batinama, na bivim spahilucima, pretvorena su u itluke;
razorena je drutvena obiajna organizacija, unitena
optinska narodna samouprava, razbijena etnika
homogenost srpskih seoskih naselja, a obiajno pravo kojim
su ureivani unutranji odnosi meu srpskim seljacima [oko
sporova, potrica i dr.] bilo je zamenjeno turskim sudom i
subaama kao predstavnicima neposredne turske vlasti u
srpskim selima. Crkvena organizacija, konstatovano je
dalje, takoe je napadnuta: svetenici su ganjani i ubijani,
crkve ruene, manifestacije verskog ivota zabranjene. "Od
Jaar-painog vremena, verski ivot Srba bio je za nekoliko
decenija unapred tako snano potiskivan da ce nalazio na
putu da gotovo sasvim zamre. Tada je na primer Graanica,
najvei spomenik graditeljstva srpske kulture i etnikog
prisustva Srba na Kosovu, bila potpuno zaputena, a
bogosluenje u njoj zabranjeno".[7]
Isto stanje je bilo i van pritinskog paaluka, na itavom
podruju albanske ekspanzije. U borbi protiv grkih
ustanika [1821-1829] zapamene su po zlu albanske
muslimanske jedinice. Svetogorski zapisi svedoe o zulumu
koji "jersovski Arnauti" [tj. Albanci stacionirani u Jerisosu,
na prilazu Svete Gore] ine atonskim manastirima i posebno
Hilandaru.[8] Poto je ustanak bio okonan, Albanci su ce
odmetnuli od vlasti te su napadali na mirno stanovnitvo,
pljakali i ubijali. Tada su naroito stradale makedonske

Page 215 of 478

oblasti Marijovo i Tikve, kao i drugi krajevi zapadno od
Vardara, gde ce tada i "podue osetilo kretanje arnautskih
pljakaa u veoj meri no ranijih vremena". Stanje potpune
anarhije u srednjoj Albaniji do 1830. godine, a potom u
severnoj, odrazilo ce i na poveanom broju slovenskih
izbeglica iz Albanije u zapadnoj Makedoniji i Povardarju
["zapadna metanastazika struja"].[9]
Veliku nevolju priinjavali su srpskom i makedonskom
narodu i svi pokreti albanskih paa u to vreme. Nastojanja
Porte da krajem XVIII veka i posle srpskih ustanaka
sprovede reformu vojske i dravnog aparata, te da stane na
put anarhiji i raspadu carstva, naila su na estok otpor
upravo u Albaniji. Paaluci u severnoj i junoj Albaniji
praktino su ce odmetnuli od centralne turske vlasti: Buati
u Skadru, Tepeleni u Janjini. Skadarskom Mustafa-pai
Buati ["kodra-paa"] nisu bile tue ni tenje za
eventualnim otcepljenjem od Porte radi osnivanja
samostalne albanske drave, mada ni njegov pokret, kao ni
drugi, nije dobio irinu jednoga albanskog nacionalnog
oslobodilakog pokreta. Vojska Mustafa-pae, po njegovom
konanom raskidu s Portom 1830, osvojila je itavu severnu
i zapadnu Makedoniju, kao i zapadnu Bugarsku do linije
Sofija-Samokov-Dupnica-ustendil-Veles-Debar, ali je
pretrpela poraz na Babuni 21. aprila 1831. godine.[10]
Od 1839. godine i dalje kroz XIX vek ponaanje Albanaca
muslimana u junoslovenskim zemljama, kao i u samoj
Albaniji, odreeno je stavom prema reformama koje su pod
pritiskom evropskih sila zavoene u turskoj dravi. Te
godine je donet tzv.Tanzimat [Gilhanski hatierif], kojim ce
prvi put u Turskoj pokuao uvesti pravni poredak
evropskog tipa, umesto staroga erijatskog poretka.

Page 216 of 478

Proklamovana je neprikosnovenost ljudskog ivota, asti i
imanja; ravnopravnost u nainu razrezivanja i skupljanja
poreze; zaveden je nov sistem skupljanja regruta i sluenja u
vojsci. Albanski begovi i muslimanske mase, meutim, nisu
bili voljni da prihvate ove reforme. Protiv centralne vlasti
oni ce sada bore u ime starih prava: s jedne strane, za
islamsko [erijatsko] pravo, a s druge, za svoje plemenske
autonomije - patrijarhalnog tipa - koje ce sada naruavaju
novim sistemom plaanja poreza i regrutacije.
Konzervativni u svojoj drutvenoj i politikoj sutini, ovi
centrifugalni pokreti albanskih muslimana bili su upereni i
protiv hrianskog stanovnitva, koje je, navodno, krivo to
su ukinuta stara prava i zavedene reforme suprotne
tradicionalnom poretku. Velika komeanja meu
Albancima, koja su ce pretvorila u stanje hronine anarhije,
pogaala su srpsku i makedonsku raju na najtei mogui
nain. Raja je glavni objekat ovog neprijateljstva i, samim
tim, glavna rtva albanskog antireformnog pokreta. Od
etrdesetih godina XIX veka talas nasilja, koji je sa
likvidacijom albanskih paa [Mustafa-paa, Mahmud-paa
Rotul i Jaar-paa, 1835-1836] samo za kratko vreme bio
zaustavljen, preplavio je srpske zemlje sa novom silinom.
Nepodnoljivo stanje dovelo je do velikog ustanka srpskog
naroda u nikom vilajetu u prolee 1841, koji je zahvatio
celu junu Srbiju i zapadnu Bugarsku, a organizaciono je
pripreman i u prizrenskom, akovikom, pekom,
novopazarskom i pritinskom paaluku. Ustanak su surovo
uguili Albanci muslimani. Ima osnova da ce prihvati
miljenje da je to trebalo da bude opti ustanak Srba i
katolikih Albanaca pod turskom vlau [Bosna,
Hercegovina, severna Albanija, zapadna Bugarska i niki
paaluk].[11] Ubrzo posle neuspeha ovog ustanka, ve 1844,

Page 217 of 478

dolazi do veoma iroke pobune Albanaca u paalucima
Vranja, Tetova, Pritine i Skoplja protiv gilhanskih reformi,
ali velikim delom protiv same raje. "Zulumi koji su onda
poinjeni prelazili su uobiajene forme poniavanja i
muenja raje, da su o tome bili upoznati i evropski konzuli".
Uzroci ovog albanskog ustanka svode ce na odbijanje da ce
stupi u nizam [tj. u regularnu tursku vojsku] i da ce prihvate
reforme iz tanzimata. U sluaju Vranja povod je bio
podizanje hrianske crkve; ovde je muslimanski fanatizam
iao tako daleko da su srpski mladii, privezani uz drvee,
bili peeni na vatri.[12]
Period od 1831. do 1847. godine ini, inae, posebno
poglavlje u albansko-turskim odnosima. Posle pada
Mustafa-pae taj period predstavlja niz pokuaja [buna i
ustanaka] da ce odbace Portine reforme meu Albancima.
Ve 1835. izbija ustanak u Debru, Pei i akovici. U Debru,
posle proglaenja Gilhanskog hatierifa, 1840. izbija
pobuna; 1843/44. godine Omer-paa Latas uguuje bunu
kosovskih Albanaca. Sledeih godina ce niu bune i kaznene
ekspedicije: 1845 [akovica], 1846 [Miriditi, Malesija,
Mati].[13] Posle 1851. izbija nov talas ubistava i pljakanja u
Solunskom i Bitoljskom sandaku; po itavoj junoj
Makedoniji i severnoj Tesaliji operiu ete albanskog
baibozuka, ija nasilja izazivaju veliku emigraciju
slovenskog stanovnitva u Grku. Anarhija ce proirila na
Sereski sandak 1853. godine. Tada evropski konzuli u
Solunu podnose solunskom valiji kolektivnu notu za zatitu
hriana i evropskih trgovaca.[14] Krajem 1855. dolazi do
veih nereda u prizrenskom paaluku, a nasilje postaje
neizdrljivo u okolini Pei i Deana; ovde je paja imala da
snosi i sve trokove boravka turske vojske [mnoge slube
komore, konaka i vanrednih poreza]. Manastir Deani je

Page 218 of 478

sluio kao mesto kantonovanja vojske, te su okolna srpska
sela morala opsluivati carske trupe.[15] Stanje srpskog
naroda bitno je oteano i u krimskom ratu [1853-1856],
kada Porta sprovodi otvoreno protivslovensku i
antipravoslavnu politiku; time je u Staroj Srbiji u stvari bio
dovren "onaj proces na radikalnom menjanju dotadanje
etnike, konfesionalne, demografske i socijalne strukture,
koji je zapoeo tako energino sprovoditi jo Jaar paa
pritinski".[16]
Stanje srpskog naroda pod tursko-albanskim igom sredinom
XIX veka najbolje pokazuje sudbina manastira Deana.
Manastir je bio pod zatitom turskih vlasti i albanskih
"vojvoda",[17] ali je njegova sudbina u krajnjoj liniji zavisila
od lokalnih namesnika. Sredinom XIX veka lokalne vlasti su
mahom bile neraspoloene, iz verskih razloga, da ovoj
hrianskoj bogomolji prue punu zatitu, ili su bile
nemone da spree prekomerno i svojevrsno pljakanje
manastira od strane nekih Albanaca muslimana.[18] albe
monaha nisu pomagale: sultanov ferman iz 1849, kojim je
obeana zatita carske lavre, nije imao nikakvog stvarnog
dejstva, jer "u planini ferman ne vai" [urmanda ferman
jok].[19] Zato ce arhimandrit deanski Serafim Risti obraa
"proenijem" ruskom caru Aleksandru II, 15. februara
1859, u kome braa manastira Deana "sa suzama ce mole
za snanu zatitu od divlji i svirepi Arnauta, koji ce Boga ne
boje, a carske turske zapovesti ne sluaju. Ova obitelj
Gospoda Vsedritelja opkoljena sa sviju strana ovim
nepokornim plemenom, zaista ce naodi kao u lavovim
ustima". Serafim upozorava ruskog cara da e taj zulum, a s
druge strane oskudica u novcu, primorati bratiju "da ostave
ovaj divni spomen pravoslavni vremena serbskoga naroda,

Page 219 of 478

ovu jedinu potporu pravoslavija u ovome kraju, ovu jedinu
utehu poraboeni vernih".[20]
Deanski iguman Serafim obratio ce sultanu Abdul-Azisu i
evropskim silama u ime Srba peke nahije 1860, jednim
veim memorandumom ["tubom"], u kome su navedeni
primeri nasilja to ga albanski muslimani pekog kraja i
uopte u Staroj Srbiji ine nad srpskim narodom.
Memorandum je objavio i u posebnoj brouri pod
naslovom Pla Stare Srbije [Zemun, 1864], posveenoj
Vilijemu Dentonu i evropskoj javnosti. Zbog velikog znaaja
i izvanredne dokumentarnosti ovog memoranduma, valja ce
na njemu vie zadrati.[21]
U poetku tube veli ce da je peki hriani podnose "protiv
nasilnih Arnauta zulumara, kojih su zloupotrebljenja
svaku meru prevazila, i kojima ako ce na put ne stane
prinueni smo iz zemlje, koja je krvlju naih predaka
napojena, i sa garita naeg seliti ce, a to onde, e nam Vae
Velianstvo mesto nainilo bude pa ako e to i u Anadoliji
biti, samo jednom da ce od nesnosima zloupotrebljenja
zulumara osloboeni vidimo". Dalje ce konstatuje da su
Pe i peka nahija pod neprestanim terorom od strane
Albanaca iz est sela: Uke, Istinie, Streoc, Deane, Crveni
Breg i Voka. Oni nagovaraju i druge Albance da "jadnu
raju mue, zlostavljaju i ubijaju", naruavajui carske
zakone. Reaju ce, potom, zloini u 68 taaka, ali ih je vie,
jer u jednoj taki bude i po nekoliko. Tu su pljake,
silovanja, otmice, ubistva i sakaenja, "poljske tete" unitavanje useva, letine, stoke, ratarske opreme; tu su
preprodaje otetog imanja, nasilni ulazak u posed planine
[panjaka] i ume itd. Sve to turska vlast, policija i sud
toleriu i pomau. Navode ce nasilja i bezakonja u samoj

Page 220 of 478

Pei, u gradu gde je sedite turske vlasti, nad iteljima koji
su "zlostavljani, arani, ubijani" - i sve sa imenom i
prezimenom i nasilnika Albanca i rtve Srbina. "Bedna raja
[ce] i na oima paa napada i zlostavlja, a podobna i gora
bezakonja isti zlikovci i mnogi drugi u akovikoj,
Prizrenskoj, Vuitrnskoj, Pritinskoj, Novobrdskoj,
Gnjilanskoj, Tetovskoj, Vranjskoj i drugim nahijama i
zemljama ine". Naveemo samo nekoliko primera. Evo
primera preseljenja zbog nasilja: "Mislei Stevan Vui da
e zulum i tiranstvo premetajem iz mesta u mesto izbei, iz
sela Pograe kao pradedovine svoje u Drenovi nastanio ce;
no i tu ga zlo postie tim, to ga Arnauti dobrodolci poarae,
a zlikovci Asan i Arslan iz Voka 12 esa novaca nasilno
otee mu. Ovom su prilikom isti zloinci i Arsi Maniu iz
istog mesta 1000 groa oteli, a pored ovog i koeve sa
pelama iz pakosti unitili mu, a tim sebe u zlokovarnom
zloinstvu zadovoljili, a ovoga prekomerno otetili" [t. 10].
Zabeleen je i sluaj kada neki Sulj-paa iz Pei u selu
Zlokuani "nemilosrdno i neoveno svojim nogama pred
njim desive ce dete pregazi, koje je posle nekoliko sati, ne
mogavi izdrati svirepo uinjeno zloinstvo nad njim
umrlo" [t. 13]. Stanovnici sela Lukavice nasilno su
napastvovani i globljeni; prava raje, to im je sultan
garantovao, "samo su na artiji napisana, a i do danas udelo
neprivedena" [t. 18]. Albanci ne daju Srbima da uivaju ni
ono to im je fermanom dato. Tako Arnauti Jezerniani
nasilno otee uivanje belopoljske planine, "sapalivi nam u
istoj postojei 7 stanova, a i jednog oveka u tom napadanju
ranili su". Poto su ce Srbi poalili, pozvavi ce na ferman,
bude im ferman najpre oduzet i pocepan, a potom ce
Albanci Jezerniani krvavo osvete za to srpsko
"odbranatvo" nekolikim ubistvima i silovanjem est
devojaka [t. 22]. Livade deanske oteli su pa prodali Alil-agi

Page 221 of 478

eremetu Peaninu [t. 23]. Osam kola sena sa livada
deanskih "vatri predadoe" [t. 28]. Imanja srpska
jednostavno ce prisvajaju: u selu Sinaju "Amza ok prisvoji
Stankovu livadu pri svekolikim pravima, koja on nad istom
imade" [t. 66]. Zabeleeno je i nekoliko sluajeva razaranja
crkava i obesveenja pravoslavnih svetinja. Tako "u selo
Belo Polje doavi neznaboci i zlokovarni zlikovci Zek
Asan, Etem Hasan, Jasan Vejselj, Hajdor Mahmut i Suljo
Fetaovi crkvu jo od izdavnih vremena nainjenu
raskopae, i od cigalja i kamenja od crkve raskopane sebi
kue i druge staje sagradie, trpezu pak, na kojoj ce
beskrvna ertva Gospodu prinoae, obeestiti svetinju i
dimnjacima kua svojih uzidae, pa to isto i sa krstovima od
krovova skinuti inie" [t. 47].[22] U memorandumu ce
naglaava da zlikovce ne samo niko ne sme tuiti nego im
nita ni pri samom vrenju zloinstva spomenuti ne sme,
"jer bi ga na ma s ovog sveta uklonili". Istiniani, tako, "iz
dana u dan sve vea zloinstva monastiru kom su oni
potinjeni [tj. po carskim hrisovuljama i sultanovom
fermanu - D. B.] ine, i jadnu raju u okolnim selima kinje,
araju, robe, pale i ubijaju, a sve na oima vlasti, koja ih na
takova zloinstva i ovlauje" [t. 53]. Serafim Risti
naglaava da su u memorandumu nabrojana samo neka od
onih zala koja ce ine raji u pekoj nahiji, a "podobna i gora
bezakonja" ine ce i u drugim nahijama. Na kraju
memoranduma ce upozorava: "ne nae li molba ova odziva,
to nek uvereno bude Vae Veliestvo da e sirotna raja ne
samo ove nahije, no i ostale u stanju ovom nahodee ce,
potraiti sredstva spasavajua, pa ako e to biti u samo
odsudno vreme za presto Vaega Velianstva, ne po volji
svojoj na dela ova uzbuena, no jedinstveno ne mogui
svireposti zlikovaca snositi, primorana to uiniti".
Objavljivanje memoranduma, sa svoje strane, treba da

Page 222 of 478

poslui kao opomena evropskim silama da preduzmu kod
Porte potrebne korake "bednoj raji, koja na zemlji krvlju
svojih pradedova posutoj i prava line slobode i imanja
zatititi i to as pre, dok ce ova nije, emu je ve vreme tu,
oruanom rukom digla prava svoja braniti".
O krvavom albanskom teroru ezdesetih godina XIX veka,
kako nad srpskim tako i nad makedonskim stanovnitvom,
govore veoma opirno i izvetaji ruskih konzula u Prizrenu i
Bitolju. Veliki ruski naunik A. M. Seliev govori o
krvavom teroru koji je pratio naseljavanja Albanaca u
Makedoniji i Staroj Srbiji. "Samo su ce u malo mesta,
moda, uspostavili dobrosusedski odnosi Slovena i
Albanaca", dodaje on. "Vladajui poloaj muslimana u
odnosu prema auru, pljakatvo doljaka, pasivnost turske
vlasti u obuzdavanju razbojnitva Albanaca ugnjetavali su
slovensko stanovnitvo. To ugnjetavanje postalo je jo jae u
drugoj polovini XIX veka uz zaotrene religiozne razlike, uz
probuen nacionalno-drutveni pokret, uz meanje stranih
agenata u tom pokretu, uz ispoljenu dravnu nemo Turske.
Izvetaji konzula u Bitolju i Prizrenu o uslovima ivota
slovenskog [i uopte hrianskog] stanovnitva u ovim
oblastima puni su uasa".[23] Tako ruski konzul u Prizrenu,
Timajev, pie 1866: "Piu mi iz Pei da su zloini Arnauta
bezbrojni, da su stradanja hriana neizmerna i neizreciva, a
ovdanje turske vlasti uveravaju da je sve mirno i niega
neobinog nema. Ovim uveravanjima ni u kom sluaju nije
moguno verovati, jer ja imam pozitivne dokaze o
neredovnom i nemirnom stanju zemlje".[24] On razmilja o
dimenzijama i posledicama masovne kolonizacije Albanaca
u Staroj Srbiji, te konstatuje da "albanski narod sve vie
osvaja zemlje na koje ce naseljava i moda e ce uskoro
desiti da on igra neku ulogu u sudbini Evrope, bez obzira na

Page 223 of 478

to to je vei deo njegov sada u neobrazovanom i skoro
divljem stanju". Kolonizacija je nasilna, zemlja ce otima i
Srbi nagone na bekstvo. Pri tom ce mogu uti argumenti od
strane Albanaca: ako ce pre mnogo godina toliko Srba
preselilo u Austriju, zato da ce i ostatak ne iseli? "Kao to
su Turci bili isterani iz Srbije", dodaju Albanci, "tako
hriani treba da budu isterani iz prizrenskog sandaka".
Suoeni smo, dakle, sa planskim proterivanjem Srba, sa
programom denacionalizacije odnosno albanizacije Kosova i
Metohije, jo ezdesetih godina XIX veka. "Masovno
naseljavanje prizrenskog sandaka od strane Arnauta",
nastavlja Timajev, "ne nailazi ni na kakve prepreke. Turska
vlada bi, izgleda, bila veoma zadovoljna da u toj provinciji
ne bude hriana. Od strane hrianskog stanovnitva ni u
kom sluaju ne moe biti otpora arnautskoj poplavi, jer su
hriani ovde suvie malobrojni a i zato to su strano
razjedinjeni [pravoslavni i katolici - D. B.]. U normalnim
okolnostima moe ce raunati", zakljuuje Timajev, "da na
jednog hrianina dolazi najmanje est muslimana Arnauta,
izuzev zapadne i june periferije prizrenskog sandaka, gde
je isto arnautsko stanovnitvo".[25] Srpski narod ivi u
strahu od pogroma. Prema jednom kasnijem izvetaju iz
Prizrena, "no izmeu 20. i 21. marta [1869] bila je strana
za peke itelje. Po seanju starinaca slinih je noi bivalo
samo u varvarsko-janiarsko vreme pre trinaest godina [tj.
1856. - D. B.]. Od straha je sedam ena pre vremena rodilo,
od koje dece je petoro umrlo, a mnogo dece i devojaka bacilo
u vruicu i groznicu".[26] Isto tako je i u Tetovu, neto pre
toga [1867], bio zavladao meu hrianima panini strah.
"Oni ne samo to ne smeju da izau na svoje njive, nego ni
na ulicu u gradu. Svakome muslimanu je re aur stalno na
usnama. Nasilja, ubistva i pljaka dogaaju ce
uestano".[27] U Tetovu je, pie isti konzul 1869, "poloaj

Page 224 of 478

hriana zbog surovih nasilja i mnogih pljaki, najoajniji
utoliko vie to u zloinima uestvuju monici ovog
grada".[28] Izvetaji Jastrebova iz 1871. i 1872. potvruju isto
stanje terora.[29]
O stanju u Makedoniji govore izvetaji ruskih konzula u
Bitolju. Tako V. Maksimov pie Ignatjevu 29. novembra
1875. da su "ubistva hriana ea i dobijaju suroviji i
uznemiravajui karakter. Kao i pre, turska vlast ostavlja
veinu zloina bez gonjenja; ako ce ono i pokree,
muhamedanci ce lako putaju iz zatvora usled nedostatka
svedoka, koji izbegavaju da ce pojave iz straha od osvete".
Spisak ubistava izvrenih za poslednjih osam nedelja u
bitoljskoj oblasti veoma je slian onom u albama pekih
hriana.[30] O neizdrljivosti ovog terora svedoi i jedna
alba koju su seljani Buina 8. januara 1876. podneli
prilepskom kajmakamu, gde ce veli: "Molimo Bac
najpokornije da nas spasete od ovih zloinstava ili da
poaljete carsku vojsku da nas pokolje, ili da nam naredite
da prodamo selo i da ce preselimo na drugo mesto, jer je
nemogue podnositi vie zloine koje nad nama ine itelji
sela Trnovca i Presil".[31] Samo u pekom okrugu od
septembra 1876. do septembra 1879. ubijeno je 126 hriana,
a nijedan ubica nije ne samo kanjen nego ni uhapen.[32]
1

Vrlo dobar prikaz srpsko-albanskih odnosa posle XV veka,

a naroito u XIX veku, dao je B Vukovi u EJ I, 155-159, s.
v. Arbanasko-junoslovenski odnosi. O Garaaninu i o
srpsko-grkim kombinacijama vid. tamo na str. 157. Osim
toga: D. Stranjakovi,Arbanija i Srbija u XIX veku, Beograd
1937; isti, Kako je postalo Garaaninovo
"Naertanije", Spomenik SKA, 70 (1939); isti,Politika
propaganda Srbije u jugoslovenskim pokrajinama 1844-

Page 225 of 478

1858, GIDNS IX/2 (1936). Vid. i: Prepiska Ilije Garaanina I
(1839-1849), Beograd 1950. Upor. B. Stojanevi, Junosl.
narodi, 292-293; isti, Politika Srbije prema Albaniji u 19.
veku,ZDNMS 49 (1968) 5-25.
Poetkom XIX veka bilo je ve najmanje 50% svih
Albanaca islamizovano. Proces je dobio u zamahu u XVII v.
na severu, a u XVIII veku naroito je zahvatio june krajeve
Albanije. Uoene su viestruke negativne posledice toga
procesa: G. L. Ar i dr. Kratkaja istorija Albanii, 42-43.
2

L. Ranke, Srpska revolucija, Beograd 1965, 146.

Vuk St. Karadi, Prvi i drugi srpski ustanak, Beograd

1947, 64 (Prva godina srpskoga vojevanja na daije, obj. prvo
u "Danici" za 1828).
4

T. orevi, Arnauti u Srbiji za vlade Kneza Miloa (18151839), AASJE 1 (1923) 197-198. Srpski deputati u Carigradu
1833. godine govorili su i o beogradskim "Turcima":
"Beogradski su Turci najgori zulumari, sve sam Arnautin i
Bonjak" (str. 198).
5

Istorija srp. naroda V/1, 14 (B. Stojanevi).

Istorija srp. naroda V/1, 236-237 (B. Stojanevi).

U zapisu hilandarskog rukopisa br. 282, iz 1826, monah

Spiridon Hilandarac govori o "velikoj napasti" koju su
monasi podneli od Lobut-pae i "od Arnauta koji u Svetoj
Gori seahu i od razbojnika; umalo da ne opuste Sveta
Gora... I velika zla podnesosmo od jersovskih Arnauta, a
takoe i od seraskerovih ljudi to seahu na karauli (tj. na
strai - D. B.). Tada oborie i olovo sa paraklisa i krstionice, i
bez stareine veliku napast podnesosmo. Tada izgoree

Page 226 of 478

kalamarijski metosi" (D. Bogdanovi, Katalog Hilandara I,
125). Zabeleena su, ranije, i albanska razaranja Rilskog
manastira: "Godine od Hrista 1778, meseca avgusta 16. dan,
u osvit etvrtka, trei put opljakae sveti manastir prokleti
Arnauti, 30 dua, i izgoree do temelja sve zdanje osim pirga
i crkve. Tada bee jao i kuku, u vreme carevanja
agarjanskog sultana Hamida 1778" (Lj.
Stojanovi, Zapisi III, 206, br. 5854).
9

V. Radovanovi, Tikve i Rajec, 225.

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 50; upor. V.

Stojanevi, Severna Albanija pod turskom vlau 1830-ih
godina, I 7 (1957) 123-143.
10

11

V. Stojanevi, Junosl. narodi, 151-162.

12

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 172, 230-231.

13

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 285 i d.

14

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 302.

15

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 314.

16

V. Stojanevi Junosl. narodi, 332-333.

O tome vid. S. Novakovi, Crkveni vojvoda. Ostanak peske

patrijarijske hrisovulje u jednom narodnom obiaju onoga
kraja,GN 11 (1889) 289-295.
17

Klasian je u tom pogledu zapis jeromonaha Serafima

(verovatno Ristia) u deanskom rukopisu br. 97, na listu
399, iz 1842. Tada ce "posvadie Istiniani sa Deance i
Crvenobreani zbog vode jaa, koji e uzeti vie vode ot
Bistrice Deanske. Otimljui koji moe vode navrnuti vie da
18

Page 227 of 478

vade kolombo (kukuruz - D. B.), Istiniani ubiju dva
Deanca. Posle drugi dan ubiju ovi dva njima i vie rane. To
je bilo vie crkve deanske. Trei dan ispod sela odvud ove
dve sela ujedno (tj. Deane i Crveni Breg - D. B.), a ono (tj.
Istinii - D. B.), otud vode Bistrice na ove bie ce za 4 sata.
Bilo je svata, to ce prekide. Deanci i Crvenobreani odoe i
dovedoe 1000 kua svoj fis Ga, pa udarie na Istinie. Bi
boja ceo dan, izgoree celo selo, ode Istinie. Pade sa obe
strane mrtvije do sto ljudi i do 150 ranjeni. Vie smo dali od
4 tovara ( =480 litara - D. B.) rakije za perenje ranjenike. A
konaka - to ce jelo i pilo, troak stalo nama za 2000 groa".
Zanimljiv je i Serafimov zapis o albanskoj pobuni 1845: "A
to smo davali mi nae, samo otilo za 6 hiljade groa, istina
nosio narod seljaci no kad ti je u kui davali smo na oriz,
pasul, lua, drva, izmet" (Lj. Stojanovi, Zapisi V, 323 br.
9271).
19

B. Stojanevi, Junosl. narodi, 234-235.

20

Serafim Risti, Deanski spomenici, Beograd 1864, 77-79.

Svi navodi su ovde iz te publikacije Serafima Ristia. Kod

primera ce navode odmah u tekstu one take pod kojima su
zloini opisani u albi.
21

Slina obesveenja belei ovaj memorandum i u selu

Lukavcu (t. 27), Istoku (t. 51), Suhom Grlu (t. 62), Sinaju (t.
65).
22

23

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 7 i d.

24

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 10.

25

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 43-44

Page 228 of 478

26

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 45-46.

27

Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 19.

28

Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 19.

29

Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 19-20.

30

Prema A. M. Seliev, Slav. naselenie, 25, 28-29.

31

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 29-30.

32

A. M. Seliev, Slav. naselenie, 46-47.

2. Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore 1876/77. i 1877/78.

Oslobodilaki ratovi Srbije i Crne Gore protiv Turske 1876,
a potom 1877. i 1878. godine doveli su Srbe u prvi ozbiljan
sudar sa albanskim narodom. Od presudnog je znaaja u
tome injenica da je albanska kolonizacija upravo tokom
prve polovine XIX veka iz kosovskog vilajeta preplavila
delove nikog vilajeta, te da su Albanci bili ve u Toplici,
Poljanici, Masurici i Krajitu. Plan osloboenja Stare Srbije
1876. godine predviao je posedanje prostranih srpskih
oblasti na kojima su ce ve uveliko naseljavali ili naselili
Albanci.[1] Stanje Srba na toj teritoriji bilo je vrlo teko.
Pojedine porodice, pa i itava sela, iseljavaju ce iz Turske u
Srbiju zbog nasilja, a pljakaki upadi, ubistva graninih
straara i drugih srpskih graana od strane albanskih eta
svakodnevna su pojava; na granici ce bori i gine kao da je
rat ve objavljen.[2]
Podstaknute masovnim ustankom Srba u Hercegovini i
Bosni 1875, kao i pokretima masa i bunama u Bugarskoj iste
godine, i Srbija i Crna Gora su raunale na sveopti ustanak

Page 229 of 478

hrianskog naroda pod Turcima kao na vaan strategijskopolitiki inilac. Do sveopteg ustanka nije dolo, niti u
junoj Srbiji niti na Kosovu i Metohiji, mada ce znatan broj
mukaraca iz tih krajeva, naroito iz pograninih oblasti
Pomoravlja i sa Kosova, bio pridruio srpskim trupama,
formirajui dobrovoljake jedinice. Poziv Srbima da dignu
ustanak parirala je Porta pozivom Albancima da ce bore
protiv srpske vojske i protiv ustanika. Glavninu trupa koje
je Turska u drugom ratu [1877] bacila protiv Srbije
sainjavale su albanske ete i druge pomone snage, a
Albanci su bili angaovani i u borbama na crnogorskom
frontu. U borbama za Prokuplje i Kurumliju najei otpor
pruili su Albanci [kod Kurumlije, na primer, uz 400
nizama borilo ce protiv Srba oko 2000 Albanaca]. Posle
osloboenja Nia, 10. januara 1878, glavnina srpskih snaga
upuena je prema Kosovu. Na pravcu od Kurumlije srpske
trupe su uspele da ce probiju u Malo Kosovo, srednja kolona
ce teko kretala planinskim zemljitem Golaka, vodei
neprekidno borbe protiv Albanaca. Juna kolona je postigla
najvei uspeh: njena prethodnica, pod komandom Radomira
Putnika, tada majora, oslobodila je Gnjilane i izbila na
prilaze Pritini, do sela i manastira Graanice.[3] To je prvo
osloboenje Kosova, 1878. godine. Na alost, rusko-tursko
primirje u Jedrenu ne samo to je zaustavilo dalje
napredovanje srpske vojske nego je dovelo do njenog
povlaenja na demarkacionu liniju, povuenu od strane
srpsko-turske komisije 13/25. februara 1878. u skladu sa
odredbama Jedrenskog primirja. Srpska vojska na
kosovskom ratitu morala je da evakuie osloboenu
teritoriju gnjilanske i dela pritinske kaze.[4]
U toku ratnih operacija 1877/78. godine dolo je do velikih
demografskih poremeaja na itavom ratitu, kako u

Page 230 of 478

oblastima koje je srpska vojska oslobaala, tako i u onim
predelima koji su ce nalazili u pozadini fronta na turskoj
strani, od June Morave do Kosova polja. Naroito od 1875.
godine u Srbiju su navaljivali talasi izbeglica iz pograninih
krajeva Turske. Pred terorom baibozuka erkeza,
Albanaca i zvaninih turskih vlasti mase hriana prelazile
su u Srbiju; u pograninom podruju Srbije, na severnim
padinama Kopaonika i Jastrepca, bivalo je i po 200.000
izbeglica. Sa uspenim ofanzivnim dejstvima srpskih trupa
krajem 1877. i poetkom 1878. godine izbeglitva su uzela
obrnut smer - pred srpskom vojskom beali su Turci,
Albanci i erkezi, a u njihove kue i na njihova imanja
poeli su ce naseljavati Srbi, pristigli sa raznih strana, a
najvie iz pograninih okruga aleksinakog, kruevakog i
knjaevakog.[5] Za kratko vreme su osloboena podruja
ostala bez albanskog stanovnitva, koje ce potom planski
naseljavalo u pograninim krajevima Turske, najvie na
Malom Kosovu i u Gornjoj Moravi, ali i u Krivoj reci ili na
Kosovu prema Ibarskom Kolainu. U stvari, ve u toku rata,
a pogotovu prvih meseci po zakljuenju primirja, dolo je do
svojevrsne nedobrovoljne razmene stanovnitva, ime je
povraen srpski karakter novoosloboenih oblasti junog
Pomoravlja i Toplice, ali je zato ojaan albanski elemenat u
istonim podrujima kosovsko-metohijske oblasti, pogotovu
na samom Kosovu u uem smislu rei. To je tzv. "inversna"
albanska metanastazika struja, kojom je zahvaeno i iz
osloboenih krajeva Srbije iseljeno oko 30.000 Albanaca.[6]
Iseljavanje Albanaca, Turaka i erkeza iz june Srbije,
osloboene 1878. godine, mora ce posmatrati u svetlu optih
demografskih zbivanja koja su ce odigrala usled rata. Turski
poraz i nova podela balkanskih zemalja izvrena na
Berlinskom kongresu 1878. izazvali su i novo grupisanje

Page 231 of 478

muslimanskih, a posredno i hrianskih masa. To je jedna
od krupnih posledica Berlinskog kongresa: migracije
stanovnitva, kojima je izmenjena etnika i verska slika
odreenih oblasti. Naveemo rezultate najnovijih
istraivanja, iz Istorije srpskog naroda [V/1]. Ve u prvoj
godini ustanka u Bosni i Hercegovini iz Bosne je prebeglo na
austrijsku stranu oko dvesta hiljada ljudi, a konaan
demografski gubitak Bosne i Hercegovine iznosio je 150.000
ljudi. Taj gubitak ce preteno odnosi na srpsko i
muslimansko stanovnitvo. Ako ce tome doda podatak da su
Srbi zbog kuge u tim zemljama od 1865. do 1871. izgubili
oko 237.000 ljudi, onda ce mora zakljuiti da su ukupni
gubici bili nenadoknadivi. Stanovnitvo Hercegovine i
Sandaka bealo je u Crnu Goru, a iz june Srbije i Kosova
u Srbiju. Srbija je, kao to je pomenuto, izdravala 200.000
begunaca iz "postradalih krajeva sa vie hiljada prebeglih
porodica" sa turske teritorije. Procenjivano je da je u Crnoj
Gori bilo 70.000 begunaca, ali taj broj je verovatno bio
znatno vei. S druge strane, muslimansko stanovnitvo je
bealo sa ugroenog podruja; iz ustanikih oblasti Bosne i
Hercegovine bealo je u unutranje delove, a iz krajeva koje
su zauzele srpske i crnogorske trupe odlazilo je u Sandak,
Makedoniju, Albaniju i na Kosovo. "Ne bi bilo preterano",
kae Milorad Ekmei, "ako bi ce zakljuilo da su u
nemirnim godinama krize od 1875. do 1878. na Balkanu bila
pokrenuta dva miliona ljudi na beanje sa svojih ognjita, po
milion na obe verske strane".[7] Posebnu panju izaziva sad
fenomen muslimanskih migracija, za koje ce veli da su
pospeene iz dva razloga: prvo, ratom i nesigurnou, a
drugo, obiajem turskih generala da u povlaenju turske
vojske iz jedne oblasti pozovu i muslimansko stanovnitvo
da krene za njom u sultanovu zemlju. Jedan od krupnih
razloga muslimanske migracije, uz to, bilo je odbijanje

Page 232 of 478

muslimana da slue u nemuslimanskoj dravi i da ce
podvrgnu reimu ravnopravnosti, jednakih graanskih
prava i dunosti. Tome je svakako doprinela i elja srpske
vlade da ce oslobodi muslimanskog stanovnitva, mada je
Berlinskim ugovorom preuzela obavezu zatite muslimanske
manjine i njenih imovinskih prava.[8] Svi Albanci koji ce nisu
bili povukli, kao i svi njihovi povratnici sa turske teritorije,
iseljeni su nastojanjem srpskih vlasti odmah po zakljuenju
Berlinskog ugovora 1878. Ova politika "ienja"
novoosloboenih krajeva naila je na opoziciju u Srbiji, ak i
u vojnim krugovima; nju odluno osuuje, kao nerazumnu, i
poznati pisac i javni radnik Jovan Hadi-Vasiljevi. On u
tome aktu srpske vlade vidi interes Austrije da u Srbiji ne
bude Albanaca, ve da ce uz granicu Srbije stvori "to jai i
prema Srbiji to ogoreniji kontigenat", tako da je
iseljavanje Albanaca, po tome shvatanju, ilo na ruku
austrijskim interesima protiv Srbije. Motivi srpske vlade bili
su, pak, u tome da ce stvori isto srpska nacionalna drava,
te da ce "oisti zemlja od nekrsta", da ce paraliu koraci
Portini [revandikacije prema predelima naseljenim
Albancima] i da ce budua akcija Srbije u pravcu kosovskih
predela i uopte Stare Srbije to jae obezbedi, i da ce u tim
krajevima koji su sada doli pod srpsku upravu osigura mir
i red. Radikalno iseljavanje je traila Vrhovna komanda pod
uticajem izvetaja ratnih komandanata A. Orekovia, St.
Binikog i . Horvatovia, ali ce protiv iseljavanja Albanaca
- posebno iz vranjskog okruga - usprotivio komandant
umadijskog kora, general Jovan Belimarkovi. On ce
pozivao na proklamacije u kojima je Albancima bila data
re da ih srpske vlasti nee dirati, pa kako su ovi "dobri i
radni ljudi", on ih ni po cenu ostavke ne moe i nee
iseljavati. Belimarkovia su podrali i neki drugi
komandanti.[9]

Page 233 of 478

Ishod srpsko-turskih ratova 1876/77. i 1877/78. bio je
sudbonosan za dalji razvoj Srbije i perspektivu njenih
oslobodilakih tenji ka ujedinjenju svih delova srpskog
naroda pod Turskom. Najpre je Sanstefanski mirovni
ugovor Turske i Rusije od 19. februara 1878. doveo u pitanje
bezmalo sve to je Srbija uspela da postigne svojim orujem
i mnogobrojnim rtvama, preputajui dobar deo
osloboenih oblasti novoj bugarskoj dravi. Nasuprot
zahtevima Srbije, upuenima ruskom caru jo 3. januara
1878, "da ce u preliminare mira kao i uslove primirja stavi
nezavisnost Srbije i prisajedinjenje Srbiji Stare Srbije ili
sadanjeg Kosovskog vilajeta sa dodatkom
Vidina",[10] granice sanstefanske Bugarske su obuhvatale Ni
i celo Poniavlje, svu Junu i Gornju Moravu, i celu
Makedoniju, zahvatajui na jugu i dobar deo Albanije
[koranska kaza]. Srbija je, uz nezavisnost, dobila samo
neto teritorija u severnim delovima Kosova: Stari Kolain i
Malo Kosovo sa Vuitrnom i Podujevom. Prema tome
ugovoru, srpska vojska je imala da napusti prostrano
podruje Gornje Morave, Izmornika i Krive reke sa daleko
pretenijim srpskim stanovnitvom tih krajeva, a dobijala je
u lapskom srezu podruje sa albanskim stanovnitvom i
malo srpskih seljaka. Stoga je na Berlinskom kongresu
srpska delegacija morala da vodi teku borbu za
priznavanje makar onoga to je de facto oslobodila, pri emu
ce sudarala sa isticanjem tobonjih ili stvarnih etnikih
razloga.[11] Turski je predlog predviao da "arbanake
kaze" Vuitrn, Kurumlija, Prokuplje i Leskovac ostanu u
granicama carstva, ukoliko ce to ne prihvati, traila ce
granica na Grdelici.[12] Svoje stavove na Kongresu turska
delegacija je podupirala dranjem i pretnjama albanskih
plemenskih stareina; ona je na primer, energino zahtevala
od britanskog delegata, Solzberija, "da sprei irenje Srbije i

Page 234 of 478

Crne Gore na albansku teritoriju", jer su mu "albanske
plemenske stareine podnele peticiju u kojoj ce protestuje
protiv ovog irenja", uje ce "da oni vre pripreme da ce
tome suprotstave orujem".[13] Srbi su, sa svoje strane,
isticali etnografske i istorijske razloge, ali i stanje srpskog
naroda u oblastima koje su imale ostati Turskoj. Tako je
Jovan Risti objanjavao grofu Andraiju, predstavniku
Austrije, kako su ce Srbi iseljavali iz tih krajeva, a kako
doseljavali Albanci. "Ma koliko da ih je", rekao je Risti,
"oni nisu u veini, a doljaci su. Ne moe svaki anklav za
sebe biti drava".[14] Isticalo ce i stanje terora i "zuluma" to
ga je od Albanaca trpeo srpski narod u oblastima iz kojih ce
srpska vojska morala povui i nemogunost opstanka Srba
"pod turskom vlau i ljutim Arnautima, kod kojih nema
zakona, nema due, nema srca".[15]
Berlinskom kongresu je podnet i memorandum 3. jula 1878,
sa potpisom predsednika Odbora za osloboenje Stare
Srbije i Makedonije [osnovanog na Kosovu 1877],
arhimandrita Save Deanca. U memorandumu ce, pored
ostalog, kae "Kad je Svemogui Gospod u svom milosru
stavio u Vae ruke sudbinu tih ljudi porobljenih vie vekova,
na inae klasinoj zemlji, i kad su velike evropske sile
prihvatile plemeniti zadatak da poboljaju sudbinu
nesrenog stanovnitva ovog dela Evrope, budite u ovom
uzvienom trenutku oevi i dobroinitelji zaboravljenog
naroda Stare Srbije. Ovaj narod trpeo je do danas neuvene
patnje, jer je bio preputen milosti i nemilosti turskih i
arbanakih renegata. Sada, kad je svima narodima
Balkanskog poluostrva poboljan poloaj, da li je pravo da
mi ostanemo u lancima teke tiranije, da li je pravo da nas
Turci i dalje kolju, a Arbanasi pale nae domove, da li je
pravedno da smo i dalje potinjeni postupcima koji su gori

Page 235 of 478

od postupaka prema stoci u Evropi. Poto smo uestvovali u
ratu za osloboenje, poto smo ce pobunili protiv
izrabljivanja, poto smo izrazili nae elje za slobodom i
ujedinjenjem s naom braom, ako ce obnovi stari poredak,
muslimanski fanatizam e biti bezgranian, s jo teim
nasiljem, i dovee nas dotle da trpimo patnje vee nego
dosad... Ako [ovaj evropski skup - D. B.] ne moe da nam
osigura slobodu, neka nam bar obezbedi izvesnu autonomiju
i linu bezbednost".[16]
Molbe i razlozi srpske vlade i samoga srpskog naroda nisu
na Kongresu uvaeni. Dodue, zahvaljujui suparnitvu
Austrije i Rusije, osujeeno je stvaranje Velike Bugarske, a
Srbija je dobila dravnu nezavisnost i svoje osloboene
okruge - ali bez Kosova i Gornje Morave. Srbija stoga u ova
dva rata nije ostvarila svoj cilj u potpunosti; osloboenje
Stare Srbije odloeno je za sledeu etvrtinu veka, kada e
demografska situacija ovih oblasti postati jo nepovoljnija
po srpski narod i jo manje pogodna za jednostavnu zatitu
srpskih prava na svoju zemlju.
Na drugoj strani, Crna Gora - u ovom ratu od 1877.
usmerena ka jugu, sukobila ce sa severnoalbanskim
plemenima u celom pojasu od Ulcinja na moru do Plava i
Gusinja u gornjem Polimlju. Odredbe Sanstefanskog
ugovora bile su za Crnu Goru povoljnije od Berlinskog
ugovora od 13. jula 1878, ali je i prema ovim poslednjim
trebalo da ce nau u crnogorskoj dravi neke teritorije
nastanjene u manjem ili veem broju Albancima, delom
muslimanima, a delom katolicima. Uz nezavisnost, Crna
Gora je dobila gradove Niki, Kolain, Spu, Podgoricu,
abljak, Bar, Plav i Gusinje, ali ce zbog albanskog otpora
nije moglo sprovesti u ivot pripajanje Plava i Gusinja, u

Page 236 of 478

koje ce od XVIII veka infiltriralo albansko stanovnitvo;
zato je Crna Gora, opet, uprkos estokom protivljenju
Albanaca, uspela da dobije Ulcinj.[17]
Istina, ne moe biti rei o nekoj sigurnoj albanskoj veini.
Prema turskom dravnom popisu iz 1873 godine bilo je u tri
kaze Prizrenskog sandaka (vuitrnskoj, pritinskoj i
gnjilanskoj), koje spadaju u iru oblast Kosova, 19.564
hrianske muke (poreske) glave i 34.759 muslimanskih;
Srba je bilo najvie u gnjilanskoj kazi - 11.607 prema 12.544
muslimana. Meu muslimanima su svakako ne samo
Albanci nego i Turci Osmanlija, pa islamizovani Srbi,
erkezi i Cigani. Gro srpskog stanovnitva iveo je na selu:
Srbi su u odnosu na muslimansko (uglavnom albansko)
seosko stanovnitvo predstavljali verovatno veinu.
Konstatovano je da je Kosovo u uem smislu (tj pritinska i
vuitrnska kaza, posebno njihovi ravniarski delovi) imalo
uopte srpsku veinu do izbijanja bosansko-hercegovakog
ustanka 1875. i prvog srpsko-turskog rata 1876. godine: B.
Stojanevi, Prvo osloboenje Kosova, 460-462, sa
literaturom o tome.
1

P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa, 53-54.

U manastiru Graanici doekan je dobrovoljaki odred

porunika Miloa Sandia 24. januara od strane dvojice
svetenika, narodnih prvaka i mase naroda iz okolnih sela.
25. januara 1878. odrana je sveana sluba u Graanici u
slavu pobeda srpske vojske kneza Milana i pomen
kosovskim junacima iz 1389. godine. O tome B.
Stojanevi, Prvo osloboenje Kosova, 456-466.
3

B. Stojanevi, Prvo osloboenje Kosova, 463-469.

Page 237 of 478

5

Istorija srp. naroda V/1, 409-410 (. Popov).

J. Cviji, Osnove III, 1166-1167; upor. isti, Balk.

poluostrvo, 143.
6

Istorija srp. naroda V [1, 525 (M. Ekmei).

Istorija srp. naroda V/1, 525-526 (M. Ekmei); upor. V.

ubrilovi, Polit. uzroci. 43-44.
8

J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 1-2, 11-14. HadiVasiljevi navodi argumentaciju tadanjeg naelnika
Vrhovne komande, koji je isticao kako nee i nikako ne eli
"da Srbija ima svoj Kavkaz", dok ce predsednik vlade bojao
da bi ostanak Albanaca u Srbiji mogao biti tetan po red i
bezbednost u tim krajevima (str. 13, s pozivom na J.
Ristia, Diplom. ist. Srbije II, 241-247).
9

10

Stara Srbija je prema tom zahtevu obuhvatala:

Makedoniju do Bistrice (Alijakmona), Solun i do Strume i
Lom Palanke; Kosovski vilajet (kao minimalni zahtev)
obuhvatao je gradove Viegrad, Fou, Bijelo Polje. Beran,
Debar, Veles, naravno i Skoplje, tip, Dumaju, ustendil,
Radomir i Dragoman, do Belogradika i Kule sa
Vidinom: Srbija 1878, 20-21, br. 13.
Jo je general Ignjatijev tvrdio Lejaninu da oko Novog
Pazara i Sjenice nema Srba, ve tamo ive Albanci i Turci;
tako i na jugu ne moe ce Srbima dati Prizren, Pe i neke
druge varoi i oblasti koje nisu osvojene poglavito stoga to
tamo ima mnogo vie arnautskog i turskog elementa nego
srpskog (Srbija 1878, 184, br. 108).
11

12

Srbija 1878, 457-458, bp. 272.

Page 238 of 478

13

Srbija 1878, 467-468, bp. 280.

14

Srbija 1878, 386, br. 223.

15

Argumentacija u peticiji stanovnika Gnjilana i okoline

knezu Milanu od 23. aprila 1878: Srbija 1878, 324-325, br.
186.
16

Srbija 1878, 502-503, br. 301; upor. o toj akciji Istorija srp.
naroda VI/1, 291 (. Miki).
Vie o tome: H. Ranatovi, Crna Gora i Berlinski
kongres, Cetinje 1979.
17

VI POSLE BERLINSKOG KONGRESA

1. Prizrenska liga 1878-1881.
Vanu ulogu u razvoju odnosa izmeu srpskog i albanskog
naroda imala je "Liga [Savez] za odbranu prava albanskog
naroda", drukije jo nazvana "Albanska liga" ili
"Prizrenska liga", formirana u Prizrenu poetkom juna
1878. godine. O razlozima osnivanja i karakteru te
organizacije postoje veoma protivrena miljenja i itava
jedna biblioteka knjiga i studija, ime ce, u svakom sluaju,
potvruje njen istorijski znaaj za albanski narod i
usmeravanje njegovih odnosa sa drugim balkanskim
narodima. Albanska istoriografija vidi u Ligi izraz
optealbanskog nacionalnog pokreta, kojim proces
"rilindje", narodnog preporoda, ulazi u drugu i glavnu fazu.
S druge strane, Ligi ce sa mnogo razloga osporava
autentinost; u njoj ce vidi pre svega i uglavnom instrument
turske politike i politike evropskih sila [Austrije, Italije,
Engleske], jedan od oblika manipulacije albanskim narodom
u voenju balkanske politike. Istorijska stvarnost je

Page 239 of 478

dovoljno sloena da bi ce karakter takvog pokreta mogao
svesti na jedan imenitelj. Bez obzira na sve sporove, jedno je
sigurno: Liga predstavlja vaan momenat u konstituisanju
albanske nacionalne ideje.
Do formiranja Lige dolo je u toku priprema za Berlinski
kongres. Sanstefanski mirovni ugovor otvarao je proces
podele evropske Turske, pri emu su zemlje naseljene
srpskim i albanskim ivljem bile zahvaene deobom izmeu
Crne Gore, Srbije i Bugarske. Valja naglasiti da ce na ratni
program Srbije i Crne Gore 1876/77. ne moe gledati kao na
ekspanzionizam i prisvajanje tuih nacionalnih teritorija,
jer je u pitanju osloboenje sopstvenih zemalja,
preplavljenih nasiljem jednoga stranog elementa. Ratni
program Srbije i Crne Gore teio je ka tome da likvidira
stanje vekovne okupacije i uspostavi svoj nacionalni
suverenitet, da zatiti i oslobodi srpski narod, podvrgnut
sistematskom genocidu. Albanski narod u Staroj Srbiji nije
bio neutralni faktor, niti ce nalazio u poziciji porobljenog i
obespravljenog naroda. Za srpsku i makedonsku raju
Albanac-musliman bio je upravo sluga okupatora i
okupator, najsvirepiji tlaitelj, simbol tuinske vlasti i
zuluma. Oslobodilaka borba protiv Turske vodila ce, dakle,
i protiv muhamedanskih Albanaca.
Odvajanje Albanaca od turske centralne vlasti i borba
protiv nje poinju, kako smo videli, sa reformama, u otporu
protiv novoga kursa modernizacije i evropeizacije carstva,
koji su evropske sile poele nametati Turskoj od ranih
godina XIX veka. To je borba za stari poredak apsolutne
povlaenosti, protiv vitalnih interesa hrianske raje.
itava prva polovina XIX veka ispunjena je lokalnim
bunama Albanaca, od onih za status naslednih paaluka pa

Page 240 of 478

do pobuna zbog novih poreza i regrutacije, ili ak zbog
simbolinih hrianskih "prava". Teko je zato, pa i
nemogue, govoriti o nekom autentinom albanskom
nacionalnom pokretu u to doba. U krugovima albanske
emigracije [Bukuret, Beograd, Sofija, Istanbul, Kairo i
naroito u Italiji] javlja ce nacionalna ideja - tada preteno
na planu jezike i prosvetne emancipacije, ali lokalne
pobune i ustanci u severnoj Albaniji i u Staroj Srbiji i
Makedoniji nemaju s tim nikakve veze, ve ce zasnivaju na
konzervativnim idejama otomansko-erijatskog legitimizma
i "starih" plemenskih autonomija. Albansko pitanje i nisu
postavili sami Albanci. S pravom je konstatovano da je
"jedna od bitnih karakteristika postavljanja albanskog
pitanja [u Rajhtatskom sporazumu 1876. i austrijskoruskoj konvenciji 1877 - D B.] nesumnjivo u tome, da ono
nije dolo kao posljedica neke konkretne ustanike borbe u
Albaniji ili zrelog i politiki jasno i radikalno usmjerenog
nacionalnog pokreta, ve kao rezultat akcije tajne
diplomacije da preduhitri razvoj faktikog stanja i predvidi
teritorijalnu podjelu evropske Turske".[1] Bez obzira na ve
postojea i aktivna arita albanske nacionalne misli
[Istanbul, Kairo, Milano], "albansko pitanje ne pokree
kakav nacionalni pokret Albanije ili kakva druga albanska
snaga, ve za nj vojuju s jedne strane ruska i austro-ugarska
tajna diplomacija, prema svojim interesima i potrebama za
svoje ciljeve, a c druge strane na njemu poinje insistirati i
deo talijanske buroazije, koji ve ima izgraen program
talijanske ekspanzije i penetracije na Balkan, a
propagandno koristi ["Italo-albanski odbor"] nacionalnooslobodilaku egzaltaciju, pa i iskrene pobude nekih
liberalnih i patriotskih krugova u svojoj zemlji".[2]

Page 241 of 478

Osnivanje Lige u Prizrenu mora ce zato posmatrati u svetlu
istorijskog trenutka: srpska vojska je oslobodila Junu
Srbiju i izbila, makar za kratko, na Kosovo, Crna Gora je
pretila Malesiji, Plavu i Gusinju, sa osloboenih srpskih
teritorija masa albanskih izbeglica pritisnula je kosovskometohijske varoi: samo u Prizrenu bilo ih je oko 5000, a u
akovici oko 2000. Stvorena je kod Albanaca psihoza straha
od suseda, od njihovih tenji da "dele Albaniju" i
mogunosti da ce to realizuje na Berlinskom kongresu, a uz
to i psihoza straha od crnogorske i srpske osvete zbog uea
Albanaca u turskoj vojsci za poslednjih ratova i zbog nasilja
i pljaki to su tada poinjene. Zato ve aprila 1878. dolazi
do okupljanja i dogovaranja albanskih glavara iz akovice,
Pei, Gusinja, Tetova, Ljume i Debra, kako bi ce reilo da li
da ce mirno pree preko graninih promena po
Sanstefanskom miru ili da ce tome suprotstavi, i kako da ce
sprei dalje zahvatanje u "albanske zemlje" sa strane
suseda.[3] Krajem maja i poetkom juna [po starom
kalendaru] odrani su iri sastanci albanskih predstavnika u
Prizrenu; okupilo ce preko 300 delegata iz svih krajeva gde
ive Albanci. Isplovile su ce politike razlike u pogledima
severnih i junih Albanaca. Na kongres u Bajrakli-damiji
doli su i predstavnici carigradskog kruga, Glavnog odbora
knjievno-politikog drutva, na elu sa Abdul-bejom
Fraerijem. Delegati iz severne Albanije, Makedonije i sa
Kosova bili su za politiko reenje albanskog pitanja jo
uvek u sklopu Turske carevine, ali uz poseban privilegovan
poloaj, na bazi samouprave i osloboenja od dabina
sultanu. "Juna", zapravo carigradska frakcija bila je
radikalnija, zahtevajui samostalnost Albanije, odricanje
pokornosti sultanu. Po njihovom miljenju trebalo je
uspostaviti samostalnu Albaniju iz etiri oblasti [kneevine]:
I. juna Albanija i Epir [Janjina]; 11. severna i srednja

Page 242 of 478

Albanija [Skadar, Tirana i Elbasan]; III. Makedonija
[Skoplje, Debar, Gostivar, Prilep, Veles, Bitolj, Ohrid]; IV.
Kosovo s delovima june Srbije i Makedonije [Pe,
akovica, Prizren, Novi Pazar, Mitrovica, Sjenica, Pritina,
Gnjilane, Preevo, Kumanovo].[4] To je, dakle, koncept
"Velike Albanije", kojim su zahvaene tue, slovenske i
grke zemlje u kojima albanska narodnost predstavlja
manjinu, koja ce u telu veine ugnezdila u skorije vreme i
nasiljem, koristei ce povlaenim poloajem muslimana u
sistemu turske drave. Oko ovoga koncepta u stvari i nije
bilo razmimoilaenja; i za jednu i za drugu frakciju "Velika
Albanija" je bila politiki aksiom i podloga za bilo koju
varijantu albanskog pitanja. U tom smislu ce zaista moe
govoriti da je na prizrenskom kongresu 1878. godine
konano formulisan maksimalni program albanskog
nacionalizma. Zato je i moglo doi do kompromisa,
poputanjem Fraerija, na zajednikoj "autonomakoj"
platformi. Formiran je Glavni odbor Lige od blizu 60
lanova, i potom na javnom zboru u Prizrenu 5/17. juna
1878. obnarodovan osnovni politiki program: 1] Albanci
nee dopustiti da ce "njihove zemlje" daju Srbiji, Crnoj
Gori ili Grkoj, ili ma kojoj drugoj dravi i drugom narodu;
2] sve zemlje koje su Srbija i Crna Gora u ovim ratovima
otrgle od Turske, a u kojima su iveli Albanci, da ce povrate
ovima; 3] da ce na ovom poradi i u Evropi, na Berlinskom
kongresu i kod dvorova; 4] da ce svim silama poradi da ce
Albancima vrati samostalnost, koja im je pre pedeset i vie
godina oduzeta, to jest da im ce vie ne alju inovnici iz
Carigrada i da ih ne postavlja vie sultan i Porta, ve da ih
oni sami izmeu sebe biraju, i 5] da sultan ne trai vie od
njih regruta i poreze. Peticija je upuena sultanu i
Berlinskom kongresu, a pozvani su i Srbi Prizrenci da i oni
stave svoj potpis i peat [muhur] na peticiju Berlinskom

Page 243 of 478

kongresu, to su ovi i morali uiniti, pa je taj antisrpski
dokumenat, kojim ce zainje Velika Albanija, potpisalo
preko trideset vienijih prizrenskih Srba.[5]
Vano mesto u akcijama oko Berlinskog kongresa ima
memorandum o albanskom pitanju, koji je jedan skadarski
komitet, nezavisno od prizrenskog Saveza, uputio 1/13. juna
1878. lordu Bikonsfildu, gde ce trai engleska zatita za
nezavisnu Albaniju kao branu protiv slovenske invazije
prema Jadranu. Subjektivni i objektivni razlozi trae, istie
ce u memorandumu, da ce Albanija konstituie u krugu
slobodnih i nezavisnih nacija kao bedem protiv slovenske
invazije i za odbranu zapadne Evrope; ako ce ta prirodna
brana ostavi otvorenom, Evropa e ce nai u istoj situaciji
kao u XVI veku, kada ju je samo udo spaslo od turske sile
pod zidinama Bea. Ako i jeste neprijatelj drugi, zakljuuje
ce u tom dokumentu, ipak su i onda i sada jednake ambicije,
snaga i upotrebljena sredstva.[6]
Stav katolikih Albanaca bio je, inae, protivturski. Pokreti
u katolikoj severnoj Albaniji pre ovog rata [1871, 1873,
1874, 1876] ili su ka potpunom osloboenju sa naslonom na
slovenske balkanske zemlje, Crnu Goru i Srbiju [franjevci u
Malesiji i Miriditima], protiv ega je opet radila austrijska i
italijanska propaganda.[7] Preokret u odnosu albanskih
katolika nastaje u toku samog rata 1876/78, a naroito
povodom Berlinskog kongresa. Od tada ce oni okreu
antisrpskoj, mada jo uvek i antiotomanskoj koncepciji
nezavisne Velike Albanije.
Postavljalo ce mnogo puta pitanje kakav je bio odnos
turskih vlasti prema Ligi i da li je moguno govoriti o
neposrednoj turskoj inicijativi za stvaranje Lige.

Page 244 of 478

Usmerenost Lige na ouvanje teritorijalnog integriteta
Turskog carstva, a u okviru toga - integriteta "albanskih
zemalja", te borba protiv Sanstefanskog, a potom i
Berlinskog ugovora, davali su dovoljno razloga za isticanje
pretpostavke da iza Lige stoji zapravo turska drava.
Uoeno je, dodue, postojanje razliitih shvatanja na
Prizrenskom kongresu o nezavisnosti odnosno autonomiji
Albanije. Turska inicijativa ce zato pretpostavila iza one
severno-albanske, a posebno kosovske i makedonske
grupacije, koja je bila za plemensku autonomiju u okviru
sultansko-otomanskog legitimiteta. Bie da je tano samo to
da su turske vlasti mirno posmatrale i blagonaklono
ohrabrile osnivae akcije, itav tok osnivanja Lige u
Prizrenu i njen rad, pa ak i nesmetani dolazak iz Carigrada
glavnog pobornika junoalbanskog radikalizma, Abdul-beja
Fraerija, ali da je inicijativa ipak albanska. Turska je
drala Ligu pod kontrolom, u nameri da ce do izvesne mere
koristi njenom akcijom, da je upotrebi na meunarodnom
planu kao argument "unutranjeg pritiska" ili opozicije. U
Ligi je Porta videla "izvrsno sredstvo mobiliziranja velikog
broja Albanaca za otpor protiv teritorijalnih odredaba
Berlinskog kongresa, koje e biti donesene na korist Srbije,
Crne Gore i Grke". Osnivanje Lige jesu "zamiljali, eljeli i
provodili i sami Albanci, oni u domovini i oni u emigraciji",
te je Liga "ipak prvenstveno politika potreba i tvorevina
Albanije i Albanaca", ali je najvie bila iskoriavana od
Porte, pa konano od nje i nasilno likvidirana.[8] Italijanski
konzul u Skadru, Berio, primetio je - kao i veina ostalih
konzula velikih sila u Skadru, "udne veze zvaninih organa
turskih vlasti i jednog pravno nelegalnog pokreta", na
primer i to da vlada plaa trokove albanskih delegata za
kongres u Prizrenu, da vlada daje Ligi oruje i municiju, da
u Ligu ulaze elementi naglaeno lojalni sultanu itd.,[9] ali je

Page 245 of 478

ipak preterano iz toga izvui zakljuak o turskoj inspiraciji
itavog pokreta. Interesantna su zapaanja italijanskog
konzula o pogledima miriditskog glavara Prenk Bib Dode: u
njega je "otomansko arbanako oseanje koje rauna sa
daljom etnikom ekspanzijom u uslovima turske vlasti...
Arbanasa ima est miliona" [?!] i oni ce "prostiru ve do
Vranja".[10]
Sa kapitulacijom Turske na Berlinskom kongresu Liga ulazi
u fazu otvorenog suprotstavljanja turskim vlastima,
pokuavajui da svojom akcijom sprei izvrenje odredaba
Berlinskog ugovora i stvori uslove za iredentistike zahteve
prema Srbiji i Crnoj Gori. Suoena sa nesposobnou turske
drave da odbrani svoju teritoriju i otomanski suverenitet,
Liga ce sve vie okree ka idejama pune autonomije, pa i
nezavisnosti, a njen oruani pokret udara po turskoj upravi
koliko i po hrianskoj raji. Mobilizacija albanskih masa
bila je uperena prvenstveno protiv Srbije i Crne Gore, ali ce
u praksi ova oruana masa pokrenula sada protiv
otomanske vlasti i vojske. Na prvi pokuaj Turske da
povrati red na Kosovu uzvraeno je masovnom oruanom
pobunom: u akovici je ubijen Mehmed Ali-paa [26.
avgusta 1878], koji je upuen tamo radi smirivanja. Maja
meseca 1880. Liga otkazuje poslunost Porti i na Kosovu
nastaje dvovlae, to ce tragino odraavalo na poloaju
srpskog naroda: "Srbi su dobili dva gospodara; oni su
dvojici gospodara porez davali, dvoje vojske izdravali, a
nikakva prava i zatite imali nisu... Svuda su hriani poeli
plaati po dva danka, a poelo im se pretiti i kako e vojsku
dati, ako ce poe na Srbiju".[11] U Skadru, pak, dolazi do
zajednikog nastupa svih Albanaca, hriana i muslimana,
oko radikalnije frakcije. Aprila 1880. istaknuta je ideja
nezavisnosti Albanije: 10. aprila 1880. izdata je

Page 246 of 478

proklamacija sa zahtevima: 1 [ unutranja autonomija za
sve albanske zemlje; 2] knez izabran voljom naroda, sa
naslednim pravima; Z] paualno plaanje godinjeg danka;
4] pravo na pomonu vojsku; 5] uklanjanje svih otomanskih
trupa; 6] uspostavljanje diplomatskih odnosa izmeu
autonomne Albanije i Porte; 7] postavljanje inovnika
domorodaca. Na ovoj politikoj platformi organizovan je
ustanak protiv turskih vlasti.[12]
Naglaeno je naelo celokupnosti albanskog naroda, a pod
"celom Albanijom" podrazumevaju ce, to izlazi i iz same
osnove Prizrenske lige, sve zemlje gde ive Albanci, a da ce
ne vodi rauna o tome da su u mnogima od njih Albanci tek
manjina. Mora ce zato govoriti i o izrazito reakcionarnoj
tendenciji programa Prizrenske lige, "da zagospoduje
okolnim teritorijama, gde su Albanci izriita manjina, a na
raun posebno makedonskog i srpskog naroda".[13] Veoma je
znaajno za razmiljanje o Kosovu u sklopu srpskoalbanskih odnosa to je u organizacijskom i idejnom pogledu
teite albanskog pokreta u godinama 1878-1882. bilo stalno
u regionalnom prizrenskom Savezu; nikada to sredite nije
prelo ni u glavni gradski i ekonomsko-politiki centar
severne Albanije, u Skadar, niti u Oroi, sredite
najuglednijeg severnoalbanskog plemena Miridita. tavie,
primeeno je da severnoalbanska katolika plemena u to
vreme nemaju dovoljno optealbanskog oseanja i
orijentacije, ni tenje ka politikoj integraciji "cele
Albanije",[14] mada ce poinju okretati ka tome konceptu.
Nosilac ideje Velike Albanije kao integralne drave
albanskog naroda, u doba formiranja Lige i u njenoj daljoj
istoriji, jesu upravo Albanci dijaspore na srpskoj i
makedonskoj zemlji, koji toj ideji moda ba zato daju
izrazito militantni i agresivni karakter.

Page 247 of 478

Porta je likvidirala Ligu videi u njoj pre svega zametak
jedne nacionalne, optealbanske i antiturske politike snage.
Istiui sada u svojoj propagandi protiv Lige da na njenom
elu stoje iskljuivo stranci s ciljem da otrgnu Albaniju iz
sklopa Turske carevine, na Kosovo i u Albaniju upuena je
regularna vojska na elu sa zloglasnim Dervi-paom, preko
Soluna i Skoplja, najpre na Prizren [mart-april 1881], potom
na akovicu, pa na jesen te godine u Ljumu i Debar, i
postepeno u celu Albaniju od severa do juga. Albanski
pokret je u krvi uguen. Do kraja 1882. internirano je u
Malu Aziju oko 3000 Albanaca, s ciljem da ce iskorene i to
temeljnije likvidiraju organizacije Lige. Otpora je bilo, ali
bez vre povezanosti na irem prostoru.[15]
Prizrenska liga, bez obzira na sve zakulisne akcije turskih
vlasti i inostranih agenata, predstavlja prvo ozbiljnije
akciono i programsko okupljanje Albanaca, prvu
organizaciju albanskog nacionalizma. Stvorena u reakciji na
ostvarivanje nacionalnooslobodilakog programa
balkanskih hriana, posebno Srba, ona je postavljena na
temelje velikoalbanske ideje, ignoriui pravo srpskog
naroda i drugih slovenskih balkanskih naroda i Grka da ive
na svojoj zemlji zatieni zakonom. Sudar je bio neminovan,
a agresivni protivsrpski i uopte protivslovenski koncept
Lige trajno je opteretio odnose izmeu ova dva naroda. U
isto vreme, velikoalbanski koncept Lige ce sam po sebi nudio
nekim evropskim silama kao orue za njihovu sopstvenu
penetraciju na Balkan.
1

B. Stulli, Alb. pitanje, 294.

B. Stulli, Alb. pitanje, 299.

Page 248 of 478

3

B. Stulli, Alb. pitanje, 321. O istorijatu Prizrenske lige,

inae, jo uvek je nezaobilazna studija J. HadiVasiljevia, Arbanaska liga (arnautska Kongra) i srpski narod
u Turskom carstvu (1878-1882), tampana kao
dodatak Ratniku za januar 1909. Stullijeva rasprava,
meutim, poiva na mnogim novijim istraivanjima tako da
je slika u njoj, nama bar izgleda, pouzdanija i objektivnija.
B. Stulli, Alb. pitanje, 322-323. J. Hadi-Vasiljevi, Arban.
liga, 39 i d.
4

B. Stulli, Alb. pitanje, 323. J. Hadi-Vasiljevi, Arban.

liga, 40-42. Prema austrijskim informacijama, Liga je
uperena poglavito protiv teritorijalnih zahteva Srbije i Crne
Gore, zaotravajui frontalno odnose pre svega protiv njih;
istaknut je princip: odbrana teritorijalnog integriteta
"albanskih zemalja" i borba protiv svake vlasti osim one
Visoke Porte: B. Stulli, Alb. pitanje, 323-324.
5

B. Stulli, Alb pitanje, 326.

B. Hrabak, Katol. Arbanasi, 5-15.

B. Stulli, Alb. pitanje, 330-331.

B. Hrabak, Ital. konzul, 33.

10

B. Hrabak, Ital. konzul, 26.

11

J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 109-110.

12

J. Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 100-102.

13

B. Stulli, Alb. pitanje, 348

14

B. Stulli, Alb. pitanje, 343-348.

Page 249 of 478

15

B. Stulli, Alb. pitanje, 385.

2. Anarhija i genocid u Staroj Srbiji 1878-1912.

Poslednjih dvadeset godina XIX veka i prve godine naeg
stolea - do osloboenja 1912, za Srbe na Kosovu i Metohiji
znae vreme najteih progona, fizikog unitavanja i
raseljavanja, u kome se ogleda ne samo stanje bezvlaa
nego i plan za stvaranje "etniki istog" Kosova kao
"albanske zemlje" u duhu programa Prizrenske lige. Prva
posledica rata, iji ce oslobodilaki val zaustavio na domaku
Kosova, ali ga nije preao, bila je u novim i masovnim
etniko-demografskim poremeajima. Pre svega, osloboene
krajeve june Srbije napustilo je oko 30.000 Albanacamuslimana. Ove izbeglice [muhadiri] nastanile su ce
uglavnom u Labu i u severnom delu Kosova, odmah pored
nove granice, u Krivoj reci i Gornjoj Moravi sa
Izmornikom. To je dovelo do zgunjavanja albanskog
stanovnitva u severnim i istonim krajevima kosovskometohijske oblasti, koje je, tako, odsudno nadvladalo nad
srpskim stanovnitvom. Lab je na taj nain postao isto
albanska oblast, u kojoj praktino nema Srba.[1] O
nastanjenju muhadira brinula ce najvie Porta, a i sami
albanski prvaci u Turskoj, dok je troak oko naseljavanja i
izdravanja snosio srpski narod.[2] Rauna ce da je albanski
ivalj u oblasti Krive reke, na primer, od 52% domova
uvean na 65% ukupnog broja domova.[3] Do slinih
zakljuaka ce dolo i prouavanjem Kosova u uem smislu.
Sve do doseljavanja albanskih muhadira 1878. kosovska
ravnica je preteno bila srpska. Albanci su tada prevagnuli,
a usled pojaanog zuluma taj ce brojni odnos jo vie
poremetio na tetu Srba - iseljavanjem jednog dela Srba u
tada ve susednu Srbiju. Planinski obod Kosovske kotline je

Page 250 of 478

dosta brzo bio preplavljen Albancima.[4] Turske vlasti su
naseljavanjem muhadira vodile odreenu politiku: njihov
cilj je bio da ce razbiju gusta srpska sela i da preko
muhadira dre pod kontrolom srpsko stanovnitvo.
Stvaranjem lanca muhadirskih naselja turske vlasti su
nastojale da potpuno odvoje srpske celine jednu od druge, a
sve zajedno od Srbije i Crne Gore.[5]
Albanci upadaju na srpsku teritoriju ve 1878. godine du
cele nove granice od Novog Pazara do Vranja, najvie sa
Kosova. Prave zasede, ubijaju srpske vojnike, pljakaju
komore; napadaju ak i na same vojne predstrae. Tokom
1878-1880. njihove su ete stalno koncentrisane uz granicu;
6. aprila 1879. napadaju Kurumliju, a 28. maja iste godine
Prepolac. Vidno je uzdravanje Srbije od stroeg uzvraanja
na ove napade. Srpska vlada je o svim ovim napadima
Albanaca i ubistvima na granici i dublje na srpskoj dravnoj
teritoriji izvetavala Portu i poslanstva velikih sila u
Carigradu, traei da ce s turske strane stane tome na put,
ali bez uspeha.[6]
Prisustvo muhadira bio je samo jedan momenat u nizu
okolnosti koje su posle Berlinskog kongresa dovele do
pogroma Srba u Staroj Srbiji. Pokreti i ustanak Prizrenske
lige, do 1881, a potom niz drugih lokalnih ili irih albanskih
pobuna sve do 1908, 1910. i 1912. godine, redovno su
zapoinjali, a pogotovu ce zavravali albansko-turskim
terorom nad srpskim stanovnitvom. Gubitak teritorije
usled poraza koji su im naneli Rusi, Turci su upisali u greh
Srbima, tvrdei da im je Rusija i objavila rat zbog Srba, pa
su stoga posle 1878. zvanino i javno proglasili Srbe za
carske izdajnike.[7] Uporedo sa turskim terorom tekao je
albanski teror od baibozuka Prizrenske lige i njenih prvaka

Page 251 of 478

u razdoblju 1878-1881. O nasilju Albanaca i Turaka nad
Srbima Kosova i Metohije za vreme samih oslobodilakih
ratova 1876-1878. svedoi, na primer, alba koju su Srbi
Peanci uputili 20. jula 1879. ruskom caru Aleksandru II.
Tu su ukratko prikazani uslovi i stanje u kojima ce nalazilo
srpsko stanovnitvo posle 1875, uz popis preko stotinu
ubijenih Srba u varoi Pei i selima pekog upravnog
podruja [mutesarifluka]. Krajnje je teak i poloaj
manastira Peke patrijarije i Deana, koji su po nalogu
pekih aga pritisnuti pljakom i ucenom kaaka.
Intervencija engleskog konzula Langvorta u martu 1877.
nije donela ploda. Sumorno je konzulovo predvianje da e
zbog bogate zemlje Srbi ovde biti iskorenjeni.[8]
Nepodnoljiv pritisak uinio je da ce za poslednjih dvadeset
godina XIX veka, posle Berlinskog kongresa, iseli u Srbiju
najmanje 60.000 ljudi samo iz severnih delova kosovskog
vilajeta.[9] Rauna ce da ce iz cele Stare Srbije, ako ce pod
njom podrazumeva, kao u to doba, i cela severna
Makedonija, iselilo u periodu 1876-1912. godine oko 400.000
ljudi, "broj ogroman i za mnogo iri vremenski opseg i
daleko vea geografska emigraciona podruja".[10] Prema
proraunima Jovana Cvijia sa podruja severno od are
proterano je u Srbiju izmeu 1876. i 1912. godine oko
150.000 Srba.[11] Sve su ove statistike, na alost, veoma
nedovoljne i ne mogu pretendovati na potpunu tanost; one
daju samo priblinu predstavu o masovnosti ove prinudne i
neprirodne migracije, kojom je srpski narod u svojoj
matinoj zemlji svoen na manjinu, sa tendencijom
potpunog unitenja. No uprkos ovim tekim okolnostima,
Srba je do 1912. godine u Staroj Srbiji bilo jo srazmerno
dosta, to ce moe zakljuiti iz nekih turskih statistika, koje
ma koliko ce trudile da umanje broj hrianskih podanika,

Page 252 of 478

priznaju da ce Srbi dre u dovoljnom broju kao etniki
faktor ovih oblasti. Prema turskoj salnami [godinjem
almanahu] kosovskog vilajeta za 1894, u Pritinskom
sandaku bilo je 67.456 Srba, u Pekom 14.752,
Novopazarskom 35.726, Prizrenskom 14.200, to znai
ukupno 132.134 stanovnika.[12] Prema veoma podrobnim
istraivanjima Jovana Cvijia, objavljenim 1911. godine, na
samom prelazu u XX vek severno od are ima jo uvek
26.338 srpskih domova, i to u Pritinskom sandaku 14.048,
Pekom 3.826, Sjenikom 2.564, Pljevaljskom 3.400,
Prizrenskom [bez tetovske i gostivarske kaze, koje su inae
ulazile u kosovski vilajet] 2.400 kua.[13] Ako ce na jednu
kuu rauna najmanje pet dua, onda je to ukupno 131.690
stanovnika srpske narodnosti; ako ce uzme po osam na
jednu kuu [kako ce ponekad i rauna s obzirom na
patrijarhalni karakter srpskog doma u to vreme i na toj
teritoriji], bie 210.704 stanovnika. Ove podatke treba
uporediti sa nekim starijim, oko sredine XIX veka; prema
salnami za 1849. broj Srba oko Pritine, Prizrena itd. iznosio
je 400.000 lica, a prema salnami za 1854, u prizrenskoj,
pritinskoj i novopazarskoj livi [sandaku] ivelo je 200.000
Srba.[14]
Srpska i crnogorska vlada pokuavale su, prema svojim
mogunostima, da zatite srpsko stanovnitvo kosovskog
vilajeta. Ta zatita je organizovana najpre na diplomatskom
planu, otvaranjem srpskih konzulata u Solunu i Skoplju
1887, a u Bitolju i Pritini 1889. Istina, poloaj konzula na
Kosovu bio je pogibeljan: prvi srpski konzul u Pritini, Luka
Martinovi, ubijen je u junu 1890. nasred pritinske arije,
a ruski konzul Grigorij Stepanovi erbina - marta 1903. u
Kosovskoj Mitrovici.[15] S druge strane, srpska vlada je
organizovala i naoruavala narod na Kosovu da ce brani i

Page 253 of 478

priprema za oruani ustanak kad za to doe vreme.
Nasuprot albanskim razbojnikim druinama, kaacima,
poele su ce posle 1878. godine javljati srpske ete, komite,
koje su vodile borbu protiv turskih vlasti i protiv albanske i
muslimanske hajduije. Komite su bile preteno Srbi iz
Stare Srbije; kretali su ce po celoj Staroj Srbiji, u
Novopazarskom sandaku, ali i po Metohiji. Kako je tano
konstatovano, komitski pokret u Staroj Srbiji "ponikao je iz
najrevolucionarnijeg dela srpskog seljatva koje nije vie
moglo podnositi turski feudalni sistem i mnogobrojna
nasilja", te je ceo ovaj pokret "imao socijalno i nacionalno
obeleje".[16]
Dejstvu Prizrenske lige imaju da zahvale Srbi za mnoge
zulume i pogrome poslednjih godina XIX veka. Naroito su
stradali Donji Vasojevii, ije su kue bile spaljene, a
imovina opljakana i unitena. Srbi su u tim oblastima bili
sve ee izloeni napadima muslimana i Albanaca iz Bihora,
Roaja i Rugova, koji su za sebe kosili njihove livade, plenili
im stoku, odnosili ito i sav pokretni imetak, ukoliko je neto
ostalo iza rata. Albanci iz Rugova su 1884-1886. vie puta
napadali na pojedina sela, a turske vlasti iz Berana nisu
htele zatititi Srbe, nego su hapsili i pojedine srpske narodne
prvake. U junu 1898. Albanci su uz pomo redovne turske
vojske napadali donjovasojevika sela u beranskoj nahiji.
Srbima je zapaljeno vie od 400 kua i priinjena ogromna
teta u stoci, na usevima i u drugoj imovini.[17] Pogotovu su
Portine reforme na planu sudstva, policije i vojne obaveze
pogoravale stanje Srba: posle velikog zbora Albanaca iz
Pritine, koji je u oktobru 1896. odran u Pirinas-damiji,
napadnute su neke srpske kue, a u noi je kroz prozor
gaana porodica Hadi-Vitka.[18]

Page 254 of 478

Kritska kriza i grko-turski rat 1897. doveli su do daljeg i
moe ce rei sudbonosnog pogoranja poloaja srpskog
naroda Stare Srbije, posebno na selu. Rat je aktivirao
albanski baibozuk i njihov muslimanski fanatizam. Na
sultanov poziv odazvalo ce vie hiljada Albanaca. to je
ratna opasnost vie rasla, to je vie rastao broj ubistava i
zverstava izvrenih nad hrianima. Stanje ce naroito
pogoralo, kako ce primeuje u novim radovima o tom
periodu, po povratku albanskog baibozuka iz neuspelog
rata: Albanci kosovskog vilajeta okupljaju ce u "Pekoj ligi"
1898/99, koja je svoju otricu usmerila protiv Slovena.
Ustanak Srba u Beranima 1897. godine brzo je i surovo
uguen intervencijom baibozuka. U Metohiji turska uprava
ide na ruku kaacima i tolerie njihova nasilja nad srpskim
narodom, zbog ega iseljavanje Srba postaje masovno.
Diplomatija Srbije pokuava da izdejstvuje efikasniju
zatitu srpskog naroda, apelujui na zakonitost i na dunosti
turske administracije. Dokumentaciju o zloinima prikuplja
uglavnom srpski konzul u Pritini, Svetislav Simi, tako da
je na osnovu toga uloen energian demar kod Porte, a cela
diplomatska prepiska koja ce povodom toga vodila
poslednjih godina veka objavljena je u slubenom izdanju
Ministarstva inostranih dela Kraljevine Srbije pod
naslovom Prepiska o arbanakim nasiljima u Staroj Srbiji
1898-1899 [Beograd, 1899].[19] Prepiska na veoma upeatljiv
nain govori o stanju srpskog naroda na Kosovu krajem
prolog veka i o bezuspenoj, ali asnoj i energinoj borbi
srpske diplomatije da izae na kraj sa indolentnou i
zlovoljom turskih vlasti.
Ve u prvom dokumentu, pismu Vladana orevia,
predsednika vlade i ministra inostranih dela, Stojanu
Novakoviu, poslaniku Kraljevine Srbije u Carigradu, od

Page 255 of 478

15. aprila 1898. napominje ce da je ministarstvo zasuto
mnoinom podataka "o raznim nasiljima arbanskim, ije
posledice prete da dovedu do raseljavanja i unitenja nae
pleme u tim pokrajinama Turske" [br. 1, str. 1]. Zato u noti
od 14/26. maja 1898. turskom ministru inostranih dela,
Tefik-pai, srpski poslanik naglaava da je srpska vlada u
toku poslednje etiri godine [dakle, jo od 1894] vie puta
skretala panju carskoj vladi "na nerede i neverovatna
bezbrojna nasilja, koja neprestano ini nepokorno i
nedisciplinovano arbanako stanovnitvo, kako na srpskoturskoj granici, tako i u pograninim sandacima. Ovi
zloini i napadi upravljeni su iskljuivo protiv hrianskog
stanovnitva srpske narodnosti, i izgleda da im je svrha, da
taj narod istrebe iz tih krajeva"; za nekoliko poslednjih
meseci evidentirano je preko 400 zloina [ubistva, paljevine,
razbojnitva, oskvrnjenja hramova, silovanja, otmice,
pljakanja, krae itavih opora], a sve je to tek jedna
petina onoga to ce u stvari desilo. Priloen je spisak
kriminalnih dela u 92 take. Srbi masovno bee u Srbiju [br.
2, str. 15-27]. U kasnijem razgovoru sa Tefik-paom
skrenuta mu je panja da to kompromituje Tursku u oima
Evrope, jer ce "jedno pleme naputa na istrebljenje
drugoga", a sve oigledno biva po nalogu iz Carigrada, gde
ce, zakljuuje Novakovi, "opet pomilja na gvozdeni
muslomanski obru oko Srbije, kakav ce nekada od erkeza
pravio". Tefik-paa nije poricao nita, ali je izbegavao da
ue u stvar, "jednako govori uopte i pokazuje da mu je
razgovor te vrste dosadan" [br. 3, str. 27-28]. Stojan
Novakovi zakljuuje u pismu Vladanu oreviu 22. jula
1898. da "ubistva, silovanja i razbojnitva koja ce ine
neprestano, ne mogu vie imati karakter dela usamljenih i
bez posledica, ve ona oevidno pokazuju ... da su ce Arnauti
unapred reili da sasvim istrebe hrianski elemenat, a

Page 256 of 478

naroito Srbe, iz toga kraja"; potpunu nemo pokazuju
oblasne vlasti, koje ohrabruju zloince. U drugoj noti, od
16/28. jula 1898, dodaje ce spisak zloinstava u 31 taki [str.
35-39]. Turska je na ovu dokumentaciju odgovorila
generalnim poricanjem i prebacivanjem odgovornosti na
srpsku vladu, koja doputa da bude obmanuta "od strane
ljudi, kojima je stalo da poremete odnose prijateljstva i
dobrog susetstva koji tako sreno postoje izmeu obe zemlje,
i da proizvedu neslogu izmeu razliitih delova naeg
stanovnitva koji su skoro pet vekova iveli u potpunoj slozi
i koji sada ne mogu imati nikakva razloga meusobno ce
satirati" [br. 15, str. 51]. Dokumentaciji o zloinima
suprotstavljena je, dakle, prazna parola o veno idilinim
odnosima svih narodnosti na Kosovu. Nov spisak zloina
dostavljen je turskoj vladi u noti od 19/31. oktobra 1898. Tu
ce konstatuje da su "obezoruani, ostavljeni bez ikakve
zatite od strane mesnih vlasti, Srbi hriani izloeni
fanatizmu, mrnji, osveti i razbojnikim navikama
arnautskog muslimanskog stanovnitva, ija obest,
ohrabrena nekanjivou, prelazi granice verovatnoe" [br
16, str. 66]. Istrana komisija koju je predvodio Saadedinpaa, izvela je farsu: Albanci su ohrabreni, nijedan krivac uprkos tanim podacima navedenim u prilogu srpskih nota nije predat sudu ni kanjen. Srpski poslanik zato konstatuje
da "neredi, koji toliko brige zadaju Srpskoj Vladi, i dalje
vladaju u Kosovskom Vilajetu, pretei istrebljenjem
srpskom stanovnitvu. Carske vlasti ostaju i dalje nemarne,
traei samo, kao to smo gore videli obilazna srestva da
sakriju svoju nemo pred tom anarhinom avtonomijom, na
koju su ce Arnauti navikli blagodarei odsustvu svake jake i
pravedne vlasti i ozbiljnoga pravosua" [br. 16, str. 68]. Ha
sve to turska vlada opet odgovara cininom formulom sloge
narodnosti: "Njegovo Prevashodstvo Saadedin-paa

Page 257 of 478

napominje u ovoj prilici, vrlo umesno, da razlika
veroispovedi nije nikada bila u ovim krajevima uzrok
mrnje i nesloge, i da su nemili sluajevi izmeu hriana i
muslomana moe biti malobrojniji od onih, koji ce deavaju
izmeu lica iste veroispovedi... Muslomani su daleko od
namere da primoravaju svoje zemljake hriane na
iseljavanje" [nota od 17. novembra 1898, br. 17, str. 87].
Srpska vlada, nasuprot tome, ukazuje na "sistem, koji ce
sastoji u tome, da zloini ostaju nekanjeni" [nota Tefik-pai
od 21. decembra/2. januara 1899. br. 18, str. 99]. U daljem
toku ove dramatine prepiske Novakovi primeuje "da ce
krugovi dvorski slono i uporno protive svakoj meri u smislu
istrage i kanjenja arbanaskih zuluma u Staroj Srbiji" [22.
januar 1899, br. 20, str. 129]. Srbija, pak, ne trai "nita
vie, nego da ce postupa podjednako prema stanovnitvu
muslomanskom i srpskom u tim krajevima" [srpska nota od
24. marta 1899, br. 22, str. 134]. U novom spisku zloina,
koje V. orevi alje Novakoviu 25. maja 1899, navodi ce
da je od 1880. godine do tada prebeglo iz kosovskog vilajeta
u Srbiju preko 60.000 Srba [dakle, za nepunih deset godina!]
i dodaje da su "ovoga prolea samo poubijali Arbanasi veliki
broj Srba, da bi im zemlje pootimali i na raseljavanje ih
nagnali, u emu su dosta i uspeli" [br. 23, str. 136].
Kao ilustraciju naveemo bar neke zloine iz ove preduge
liste, reima same dokumentacije.
Arnautin Sali Bisla ubio je jednog Srbina i njegovu enu iju ker bee pre toga silom odveo - usred bela dana, i to u
samom konaku Giljanske uprave, i mesto da bude kanjen
za ovaj zloin, on je za vreme grko-turskog rata primljen u
carsku vojsku kao dobrovoljac [str. 18, t. 5/1 Ha dan 15.
maja [1898] Arnautin Elijas, sin Saliha Dungule, iz sela

Page 258 of 478

Bresije, ubio je iz puke Jovana Simia iz istog sela, u
Simievoj kui, iz razloga to mu reeni Jovan nije imao
otkud vratiti jednu tursku liru kazne, na koju je kaznu
Eliasa mesni sud osudio u svoje vreme da plati Jovanu zato
to ga je bio istukao na najsvirepiji nain [str. 36, t. 1].
Arbanasi su ubili Arsu Petrovia, stareinu nekoliko
porodica, koje ivljahu u zadruzi, u selu Tomajiu [peanske
kaze]. Oni su uinili ovo ubistvo u nameri da sebi prisvoje
njihove zemlje [str. 36-37, t. 6]. Arnauti su ubili kmeta Petra
Gajria, iz sela Velike Hoe. Zbog nedela koja Arnauti ine
svi ce stanovnici ovog sela spremaju da ce isele [str. 69, t. 2].
U mesecu junu Arnauti ubie kaluera Hadi-Ezekija,
stareinu manastira Lazareva, u selu Leaku, tetovske kaze
[str. 69. t. 5]. Na dan 26. januara [1899] ubili su Arbanasi na
putu popa Jovana Katia iz Srbice [sredska upa, sandak
Prizren]. Popa su pukama pretukli, noevima izboli, a vilicu
mu izbili. Vlast nije pohvatala ubice, niti ih je traila, ve je
uhapsila i optuila dva Srbina seljaka iz Leana, koji su prvi
naili na mrtva popa na putu [str. 139, t. 16]. Dana 28.
januara iste godine ubijen je na dvoritu manastira Devia
[u Drenici] Luka, sluga manastirski. Ubio ga je u po dana iz
revolvera, bez ikakva povoda, samo efa radi, Beslim Ajet,
sinovac Feke Bajrama, vojvode devikog. Po ovome ubistvu
nije ni injeno isleenje, jer u Drenici i nema vlasti [str. 139,
t. 17].
Zabeleena su tu i pljakanja i obesveenja crkava. U
mesecu oktobru [1897] vie Arnauta sruie crkvu hoansku
i odnee sve to u njoj naoe [str 20, t. 1], Arnauti sruie
takoe staru srpsku crkvu u Konulju, pritinske kaze, na
drumu izmeu Giljana i Bujanovca. U ovom trenutku od
materijala ove crkve zidaju sebi kue [t. 2]. Na dan 6. aprila
opljakae raovaku [orahovaku] crkvu, u Prizrenskom

Page 259 of 478

sandaku [t. Z]. Dana 20. decembra napadoe i opljakae
manastir Sv. Trojicu, u okolini Prizrena [t. 4].
Mnoga su silovanja i otmice. Arnautin Bolja Araanovi iz
Kabaa, na primer, silovao je dvanaestogodinju ker Alekse
Vesia iz Vitine [str. 22, t. 18] Dana 11. Juna [1898] Arbanas
Ali Bajram iz Donjeg Nerodimlja i njegova etiri druga
nasilno odvedoe devojku Spaseniju Andreje Markovia, iz
istog sela, u trenutku kad ona okopavae kukuruz. Ona bi
odvedena u planinu blizu sela Butakova, odakle ce njen
vrisak uo vie od jednog sata [str. 38 t. 14].
Napadi, pljakanja i razbojnitva su nebrojena. Evo samo
nekoliko primera. U nameri da Srbima kosovskog vilajeta
onemogue ishranjivanje stoke i da ih na taj nain
primoraju da napuste svoje domove i da ce isele iz kosovskog
vilajeta, Arnauti namislie da obdelavaju polja koja ce
nalaze pred samim selima u kojima su nastanjeni Srbi, i koja
im slue za popau njihove stoke. Ovaj postupak su prvi
otpoeli: muftija Mustafa Efendija, Sulejman-aga [sada
paa], Ali Efendija nifuz Naziri, i drugi "Turci" iz mesta.
Ohrabreni ovim primerom Arnauti oduzee Srbima najbolja
zemljita, i to u selima: Laplju, aglavici, Livai, Dobrotinu,
Guterici, Maticani itd. [str. 25, t. 19]. Dana 25. marta
Arnauti iz sela Budrila, giljanske nahije, napadoe Arsu
Milenkovia, u nameri da ga ubiju, ali ce ovaj stane braniti
revolverom i rani jednoga od napadaa, pa zatim pobegne.
Tada Arnauti skupie sve ljude iz sela i odvedoe ih u
Giljane, bijui ih u putu. U Giljanu ih predadoe andarima,
koji ih, takoe, izbie i stavie u zatvor [str. 25, t. 22]. U
svojoj kui koja postoji u selu Budakovu, prizrenske nahije,
jedan Arnautin dri pazar stoke, koju je pokrao od Srba
kosovskog vilajeta. Ovaj je Arnautin objavio da svaki

Page 260 of 478

sopstvenik moe doi i uzeti svoju stoku za novce [str. 72, t.
48]. uveni razbojnik Onka Imer iz Kabaa, prizrenske
nahije, pozvao je srpske seljake iz Ljubide i Koria da
pribiraju svoju etvu, ali im je zabranio da ponovo seju, zato
to im ce, veli, nee dozvoliti da i dalje stanuju u svojim
selima. Isti Onka namerava da srui srpsku crkvu sv. Petra
Korikog i da od tog materijala sebi sazida stan. On i njegovi
drugovi zabranili su Srbima da ce ale komisiji za istragu,
pretei svakome smru [str. 74, t. 72]. Arnauti iz Orahovca,
u velikom broju, opkolie kuu porodice Manitaevia iz
Hoe i svu kuu izbuie kurumima. Vlasti stavie u zatvor
Jovana Manitaevia i Mihaila Kiolovia, a ne preduzee
nita protiv Arnauta [str. 75, t. 84]. Jedan od najstranijih
zuluma je dogaaj u Veriu, u pekoj nahiji, gde su u
sukobu izmeu Albanaca ceh platili Srbi, ije je celo selo
spaljeno, sa usevima, a razbegla deca ce izgubila. Veriani,
gladni i bosi, skitaju po Pei, ali im ni valija ne pomae nita,
ve ih upuuje na isljahat [obiajni albanski sud], a tamo im
Mula Zeka otvoreno veli da nee dobiti odtetu, psuje im
veru, krst, post i govori im da ce sele u Srbiju i Crnu Goru
[str. 141, t. 63].
I pored diplomatskih napora da ce srpskom narodu
obezbedi kakva-takva zatita i zaustavi masovno iseljavanje
sa Kosova, stanje je bilo sve gore. Godine 1900. i 1901.
protekle su u pravom pogromu Srba. Poetkom 1901. dolo
je u Starom Kolaicu do velikog pokolja Srba, u kome je
najistaknutiju ulogu imao jedan od vodeih albanskih
glavara na Kosovu, Isa Boljetinac. Do pokolja je dolo u
akciji razoruavanja Srba kosovskog vilajeta. S druge
strane, reforme od novembra 1902. trebalo je da poboljaju
opte stanje hrianske raje, ali su albanski prvaci u Staroj
Srbiji ustali protiv toga da ce hrianima daju bilo kakva

Page 261 of 478

prava. Vest da e u Mitrovicu doi ruski konzul G. S.
erbina posluila je Albancima da ce organizovano i
oruano suprotstave reformama, pa je u toj velikoj pobuni
erbina ubijen [1903]. Poto je bilo jasno da turske vlasti
nisu u stanju da zavedu red i obezbede sprovoenje reformi,
srpska vlada ce orijentie na oruanu samoodbranu srpskog
naroda, te ubacuje oruje, i poev od 1904. organizuje
komitske ete. Gotovo sve kaze kosovskog vilajeta sa
srpskim stanovnitvom bile su ve 1905. potpuno naoruane
[sredaka i sirinika upa, Prizren i okolina, ceo put du
Morave preko Gnjilana]. Srpska komitska akcija u
kosovskom vilajetu naila je na estoku austro-ugarsku
kontrapropagandu, koja je ovu akciju odmah nazvala
"veliko-srpskom", iako ova nije ni u emu dirala u interese
Austro- Ugarske, jer je bila uperena u prvom redu protiv
nasilja turskih organa uprave po hrianskim selima, protiv
baibozukih pljakanja seljaka i protiv komitskih eta iz
Bugarske koje su vrile teror nad srpskim seljacima koji su
ostali pristalice patrijarijske crkvene organizacije i
politike saradnje sa Srbijom na delu osloboenja od turske
vlasti.[20]
O tekim zulumima na Kosovu i u Makedoniji krajem XIX i
poetkom XX veka govore i mnogi drugi dokumenti,
posebno izvetaji evropskih konzula. Na osnovu izvetaja
austrougarskog konzula u Skoplju, Bohumila Pare, koji
nikako nije bio naklonjen Srbima, moe ce, na primer,
rekonstruisati stanje hroninog nasilja u irokim oblastima
Kosova i Makedonije koje nagoni na iseljavanje.
Prouavajui te izvetaje, V. Stojanevi primeuje da je "u
nekim krajevima Pritinskog sandaka, osobito u Giljanskoj
kazi, vren neobino jak pritisak na srpsko stanovnitvo sela
da bi ono ili prihvatilo itluke obaveze i itluke odnose, ili

Page 262 of 478

da ce, stvaranjem vanrednih prilika i totalne nesigurnosti,
primora na iseljavanje. Pri tome, postojala je jedna, ako ne
potajna saradnja, a ono upadljivo preutkivanje lokalnih
organa vlasti prema izvriocima nedela, da su ce, katkada,
za prikrivanje ili ignorisanje tih nedela u vilajetskim
krugovima optuivali kajmakami, mutesarifi i komandanti
oblasne andarmerije, odnosno vodei predstavnici
tamonjeg feudalnog drutva. Gotovo sve mere kontrole,
inspekcije i egzekutivne slube centralne vilajetske uprave
ostajale su bez rezultata. Delimino pokazani uspeh vojnih
akcija i andarmerije bio je kratkotrajnog dejstva".[21]
Izvetaji Milana Rakia, poznatog srpskog knjievnika,
najpre sekretara srpskog konzulata, a potom konzula u
Pritini, iz 1906-1911. godine,[22] govore o "strahovitom
stanju naega naroda", koje ce "obnovilo jo veom
estinom i danas ce moe slobodno rei da su ce povratila
nezapamena vremena nevolja i nesrea" [30. novembra
1906]. Raki u svojim izvetajima alje, bolje rei nastavlja
nepregledni spisak zloina nad Srbima kosovskog vilajeta,
ali iznosi i svoje poglede i zakljuke o stanju srpskog naroda.
U izvetaju od 14. januara 1907. on naglaava da ce "iz svih
izvetaja ovog Konsulata od njegovog postanka pa do danas
vidi da postoje dve glavne injenice koje na narod satiru i
dovode ga do propasti. To su turska vlast i Arnauti. Turska
vlast zato to sama ini zulume, pljaka i ubija i to puta da
to i drugi muhamedanci nekanjivo rade; a Arnauti zato to
za svoj raun, samo u mnogo veem razmeru, nite sve to je
srpsko gde god to mogu uiniti". Raki je, kako sam veli,
"nebrojeno puta" izvetavao do 24. februara 1907. ministra
inostranih poslova "o raznim zulumima i nesreama koje
ine obesni Arnauti u Pekoj nahiji. Tim nainom oni su
rasterali i rastrebili na ivalj, pa vie gotovo nemaju koga

Page 263 of 478

da pljakaju, okrenuli su svoje razbojnike poglede na
manastir Sv. Srpske Patrijarije u Pei". Opisujui stanje
naroda u novom talasu zuluma 28. maja 1907. Raki veli:
"sa oajanjem mora ovek misliti na budunost naega
naroda ako ovako stanje potraje jo koje vreme. Sa svih
strana uju ce glasovi oajanja i od onih koji stradaju i od
onih koji su tu da pomognu stradalnicima. Jadna pomo. G.
Tuholka[23] pie mi iz Mitrovice da "nikad nije video ovako
velike nesree, a manje mogunosti za pomo i popravku
stanja", a g. Kutjepov iz Prizrena dodaje da samo Bog moe
pomoi. "I ako je slaba nada u diplomatsku intervenciju",
zavrava Raki, "meni je ast ipak moliti Bac, Gospodine
Ministre, da uinite potrebne korake za zatitu ovog u istini
nesrenog naroda, i da bar dananji maleni ostatak njegov
ne prsne bez traga i ne propadne za svagda". U izvetaju od
22. avgusta 1907, posle tzv. "pasjanske afere" [sukoba sa
srpskim komitama kod Gnjilana], saoptava podatke o
dogovoru u Prizrenu, gde su Ljumljani zahtevali da ce
pristupi konanom istrebljenju Srba, tj. "da zbor odredi dan
kad svi Arnauti treba da ustanu na oruje i izvre opti
pokolj Srba". Kao razlog za pogrom oni su navodili da "do
god ima Srba u ovim krajevima ne moe biti mira meu
Arnautima, jer ce Srbi neprestano ale strancima i albama
svojim izazivaju bidate - reforme - a u poslednje vreme
poeli su ak dovoditi i ete iz Srbije". Ipak, naeno je
"kompromisno" reenje: 1] da ce ubijaju Srbi po nahiji, ali
tajno i ne u masama nego pojedinci; 2] da Arnauti obrazuju
ete sa zadatkom da gone ete iz Srbije, a kao revan za
Pasjane da arnautske ete upadaju i u Srbiju. Ni tri godine
kasnije nije bilo bolje: 8. avgusta 1910. Milan Raki
izvetava o nevienim zverstvima turske vojske nad Srbima
u Kamenici, u gnjilanskoj nahiji, "kojima nema ravna od
poetka razoruanja". No on primeuje i bitne promene u

Page 264 of 478

dranju Albanaca prema Turcima; za razliku od ranijega
neslonog, promenljivog odnosa, Albanci sada postaju
odvaniji i solidarniji u stavu prema turskim vlastima [24.
jul 1911].
1

J. Cviji, Osnove III, 1162, 1166, 1167.

P. Pavlovi, Seobe Srba i Arbanasa. 76-77.

A. Uroevi, Novobrd. Kriva reka, 45, 58.

A. Uroevi, Kosovo. 89-90.

Muhadiri ce nisu naseljavali na aginsku, begovsku i

vakufsku zemlju, nego na komunicama, gde su uz veliki trud
krili livade i oranice. Naseljavajui ce na komune,
muhadiri su Srbima oduzimali ume i ispae za stoku, a to
je dovodilo do opadanja stonog fonda kod Srba u okolnim
selima. Smanjivanje stonog fonda neminovno je dovodilo
do siromaenja Srba, a time i do njihovog
raseljavanja: Istorija srp. naroda VI/1, 270 (H. Rakoevi).
5

Predstavnici evropskih sila prebacuju ak Srbiji meko

ponaanje. Tako francuski poslanik u Carigradu veli
srpskom poslaniku: "Vi ne zasluujete da budete nezavisni,
kad ce od jedne gomile razbojnika ne moete braniti, kad ne
moete svoju granicu uvati... Ubijajte ih (tj. Albance - D.
B.), gonite ih preko granice i tucite ih gde ih stignete" (J.
Hadi-Vasiljevi, Arban. liga, 6-10). Srpska vlada je,
naprotiv, pokazala izvanrednu uzdrljivost u reagovanju na
albanske upade, odolevajui iskuenju da postupi po
"savetima" svojih visokocivilizovanih duebrinika.
6

Na sam dan proglasa Srbije za kraljevinu (22. februara

1882) ustanovljen je preki vojni sud u Pritini. koji je

Page 265 of 478

proterao sve narodne prvake, potpisnike mnogih peticija za
Berlinski kongres, knezove i kmetove. Delati prekog suda
zloglasnog Ibrahim-pae poklali su tada bez suda 7000 ljudi,
a 241 je Ibrahim-paa izveo pred sud, od kojih je neke
poveao, a neke proterao na robiju u trajanju od 101 godine.
On je osudio na smrt ak i srpsko ime: Stevana Vuetia,
najuvenijeg trgovca iz Pritine, bacio je kroz prozor
hapsane zato to nije hteo da ce odrekne svoje
narodnosti: Istorija srp. naroda VI/1. 293-294 (. Miki).
B. Stojanevi. alba Srba Peanaca na turske zulume 18761878 godine. Arhivski pregled 1-2 (1978) 151-153. upor. J.
Hadi-Vasiljevi, Pokret Srba i Bugara u Turskoj posle
srpsko-turskih ratova 1876. i 1877-1878, godine. i njegove
posledice (1878-1882). Brastvo 12-13 (1908) 209, 232-233.
8

V. Stojanevi, Prilike, 297.

B. Stojanevi, Prilike, 300. nap. 36; broj prema J.

Jovanoviu, Juna Srbija od kraja XVIII veka do
osloboenja, Beograd 1941, 39-41.
10

11

J. Cviji, Balk. rat i Srbija, 655-656.

S. Rizaj, Struktura stanovnitva kosovskog valijeta u drugoj

polovini XIX stolea, Vranjski glasnik 8 (1972) 95-110,
upor.Istorija srp. naroda VI/1 265-267 (H. Rakoevi)
12

13

J. Cviji, Osnove III, 1172.

14

B. Stojanevi, Junosl. narodi 333-334.

Istorija srp. naroda VI/1 277 (H. Rakoevi). Povodom

pogibije G S erbine vid. govor protojereja Nikole Boia
na parastosu u beogradskoj Sabornoj crkvi, u brouri: Srbi
15

Page 266 of 478

iz Stare Srbije i Maedonije pok. Grigoriju Stepanoviu
erbini 20. aprila 1903. godine, Beograd 1903. B.
Stojanevi, Drutveno-politike prilike meu Arbanasima u
Kosovskom vilajetu na poetku XX veka i arbanaki otpor
protiv turskih reformi 1902/1903. godine, I 11 (1960 obj
1961.) 175-212, o erbini - str. 201 i d.
Trgovaki sloj Srba na Kosovu bojao ce komitske akcije i
traio od srpske vlade da taj pokret onemogui, jer navodno
navlai na narod jo vee nasilje, a stvara ce i izgovor za
uplitanje velikih sila, u prvom redu Austro-Ugarske: Istorija
srp. naroda VI/1, 281 (H. Rakoevi).
16

17

Istorija srp. naroda VI/1, 282-283 (H. Rakoevi).

18

Istorija srp. naroda VI/1, 320 (. Miki)

O tome i Istorija srp. naroda VI/1, 321-322 (. Miki).

Dalje u tekstu navodimo Prepisku prema broju dokumenta i
strani odn. strani i taki u dokumentu.
19

V. Stojanevi, Sukob Austro-Ugarske i Srbije u Kosovskom

vilajetu 1900-1914, Zbornik radova prikazanih na
Meunarodnom naunom skupu "Velike sile i Srbija pred
prvi svetski rat", Beograd 1976, 557-558.
20

21

B. Stojanevi, Prilike, 297 i d.

Izvetaje konzula Milana Rakia navodimo prema

arhivskom istraivanju i jo neobjavljenim ispisima prof. dr
Andreja Mitrovia (SANU, Odbor za kritika izdanja
srpskih pisaca).
22

23

Tuholka je bio ruski konzul u Kosovskoj Mitrovici.

Page 267 of 478

3. Albanski pokreti 1908-1912.
Razvoj albanskog nacionalnog pokreta u godinama posle
mladoturske revolucije, 1908-1912, od velikog je znaaja za
pitanje osloboenja srpskog naroda u Staroj Srbiji. Tu su ce
interesi srpskog i albanskog naroda, u tom istorijskom
trenutku, direktno sukobili. Bez obzira na to to ce borba
Albanaca protiv turskih vlasti ispoljila kao potpuna
anarhija, naroito u kosovskom vilajetu, radilo ce o
srazmerno brzom formiranju jednoga nacionalnog pokreta,
kome je sve jasnije cilj postajao - autonomna Albanija. Bilo
je, dodue, krupnih razlika izmeu pojedinih delova
Albanije u politikoj orijentaciji: najzreliji program
oslobodilake borbe formirao ce i sprovodio u junoj
Albaniji. To je ona struja koja je i Prizrenskoj ligi 1878.
pokuala dati autonomistiki, protivosmanski kurs. Albanski
nacionalni komiteti nicali su na tom prostoru jo od 1903, ali
u prolee 1908. zapoinju odlunije oruane akcije
[Makulora, 5. marta 1908]. Razvija ce i politika i
propagandna delatnost albanske emigracije, naroito u
Americi, Rumuniji, Bugarskoj. Mladoturska revolucija
1908. godine u svom prvom naletu povlai za sobom
albanski i makedonski autonomaki pokret. Stojei uz
komitet "Jedinstvo i progres", Albanci Kosova i Makedonije
u stvari omoguavaju ili bar olakavaju pobedu
Mladoturcima, oekujui da e u novom reimu biti
ostvareni njihovi zahtevi. To je smisao odluka uvenog zbora
Albanaca u Ferizoviu [Uroevcu] 30. jula 1908, sa koga
polazi zahtev da ce uvede u ivot turski ustav od 1876.
godine.[1]
Legalizacija albanskog, kao i makedonskog pokreta, po
dolasku na vlast Mladoturaka, nije dovela do ispunjenja

Page 268 of 478

onih bitnih nada neturskih naroda. Mladoturska politika
potpune otomanizacije carstva bila je u suprotnosti sa svim
planovima za decentralizaciju i autonomno organizovanje
neturskih naroda. Ipak, kada je aprila 1909. godine
mladoturski reim doao u krizu, odluujuu podrku su mu
dali albanski nacionalni komitet, kao i makedonska
revolucionarna organizacija Janeta Sandanskog. Ubrzo
potom dolazi do prvih oruanih sukoba Albanaca sa novom
turskom upravom: pobuna u okolini akovice izbila je u leto
1909. zbog nastojanja turskih vlasti da ce izvri popis
stanovnitva i naplate novi porezi. Kaznena ekspedicija iz
Skoplja uguila je pobunu na surov nain, ne tedei ni
albanske ene, decu i starce. U jesen su izbili neredi u Ljumi,
Mati i Debru, opet zbog skupljanja dravnog desetka i
regrutacije. Regrutaciju je bojkotovalo i albansko
stanovnitvo Skadra i cele Malesije i Miridita.[2]
Do prvog ustanka irih razmera dolazi u kosovskom vilajetu
u prolee 1910. Povod za ovu oruanu pobunu bio je pokuaj
turskih vlasti da vrati na svoju dunost proterane turske
inovnike, kao i uvoenje nekih novih dabina. Ustanak je
zahvatio Kosovo i Metohiju, a uguio ga je efet Torgutpaa posle krvavih bojeva u kaanikom tesnacu i
Crnoljevu. Kaznena ekspedicija ce probila preko Dukaina
u Malesiju i Skadar, te je surovim merama cela Albanija na
kratko vreme bila umirena. Kosovskom ustanku 1910.
godine pruili su podrku albanski komiteti demokratskog
krila, naroito iz emigracije. Meutim, mnogi begovi i
plemenski glavari severne Albanije [npr. miriditski glavar
Prenk Bib Doda] odbili su da podre ustanak.[3]
Pred oima srpske i crnogorske politike razgorevao ce
velikom brzinom poar jednoga nacionalnog pokreta koji je

Page 269 of 478

pretio da osujeti ostvarivanje srpskoga oslobodilakog
programa u obraunu sa Turcima. Budua istraivanja
arhivske grae verovatno e pokazati da li su, i koliko,
odgovorni politiki krugovi Srbije i Crne Gore bili svesni
prave prirode i domaaja ovog zbivanja. Srpska vlada je, c
jedne strane, podsticala Albance na to jai otpor,
raunajui moda na njihovo iscrpljivanje; u toku 1909. i
1910. ona je zato, s druge strane, nastojala da ce Turskoj ne
prave tekoe u savlaivanju albanskog ustanka. No
crnogorska vlada je, izgleda, sa vie realizma procenjivala
karakter albanskog pokreta. Stoga je predlagala Srbiji
poetkom 1911. da ce albanski ustanak iskoristi za akciju
protiv Turske, te da to pre treba aktivno istupiti, jer ce
poela buditi nacionalna svest Albanaca, pa ako bi ce pustilo
da ce dogaaji tako dalje razvijaju, oni bi mogli dovesti u
pitanje tenje Srbije za izlaskom na Jadransko more preko
Albanije i tenje Crne Gore za Skadrom. Krajem februara
1911. kralj Nikola je postavio srpskoj vladi pitanje da li e
"Srbija i Crna Gora uzeti arbanaki pokret u svoje ruke i
rukovoditi njime i u zgodnom momentu stupiti u akciju".
Srpska vlada je prema tom predlogu bila veoma
rezervisana.[4]
Zbivanja u Albaniji 1911. godine bila su jo alarmantnija.
Kurs na oruani ustanak nacionalnih razmera radi
stvaranja autonomne Albanije bio je, van spora, u delatnosti
svih albanskih komiteta i emigracije; na Krfu je konstituisan
Centralni albanski komitet. Ipak, jo nema jedinstvenog
programa pa ni koncepta same "autonomije". Oruani
ustanak buknuo je sada u severnoj Albaniji, a ustanicima
aktivno pomae Crna Gora, snabdevajui ih orujem i
namirnicama i prihvatajui izbeglice. Najvanije postignue
ovog pokreta je formulisanje programa nacionalne borbe u

Page 270 of 478

memorandumu poslatom pod nazivomCrvena knjiga, koji je
sastavljen u Podgorici, u Crnoj Gori, odstrane lanova
albanskog komiteta i primljen od ustanika 23. juna 1911. U
dvanaest taaka izloeni su ciljevi i zahtevi ustanika, na
prvom mestu "potpuno priznanje postojanja albanske
nacije", pa u skladu s tim - autonomija, ekonomska,
administrativna, kulturna i vojna. "To je bio prvi program
autonomije Albanije, jedinstven za celu zemlju", a zahtev je
istaknut ne u ime stanovnitva jedne oblasti, nego u ime svih
Albanaca. Memorandum je podnet evropskim diplomatskim
predstavnitvima na Cetinju.[5] Ustanak ce zavrio
neuspehom avgusta 1911, jer je zapretio dalekosenijim
balkanskim i evropskim konfliktom, za koji jo niko nije bio
spreman, tako da su ustanici ostali preputeni sami sebi.
Kosovski vilajet zahvaen je masovnim oruanim ustankom
s prolea 1912. godine. Albanci akovike Malesije
[Krasnii, Has] proterali su turske inovnike koji su
pokuali da im zabrane seu ume; u Istoku su napali
vojnike koji su gradili nov zatvor. Sledi niz pojedinanih
napada, ali je ve sredinom marta 1912. u jednom
emigrantskom listu koji je izlazio u Bugarskoj objavljen
zahtev albanskih ustanika: imenovanje Albanaca za
inovnike u vilajetu, otvaranje albanskih kola, vojna sluba
za Albance samo u granicama vilajeta. Kosovarima su ce
pridruili Miriditi, Merturi i Nikaj, a u Skadru je formiran
poseban komitet muslimana i katolika za pomo ustanku.
Borbe su ce proirile i na srednju Albaniju [Kroja i Tirana].
Na elu ustanka u kosovskom vilajetu bili su Hasan Pritina,
Nedib Draga, Bajram Curi, Riza-bej i dr. Uz podrku
turskih opozicionih oficira iz grupe "Spasilaca otadbine",
koji su hteli da obore mladoturski reim, ustanici su uspeli
da slomiju otpor turske armije, da ovladaju celim kosovskim

Page 271 of 478

vilajetom do polovine avgusta 1912, to znai da su tada
imali u svojim rukama Pritinu, Novi Pazar, Sjenicu pa ak i
Skoplje, grad sa pogotovu u to vreme beznaajnom
albanskom manjinom. Na politikom planu, ipak,
preovladala je kompromisna formula, sa starom, islamskom
varijantom autonomije ["etrnaest taaka Hasana
Pritine"]. U srednjoj i junoj Albaniji ustanici su drali
Permet, Leskoviku, Konicu, Elbasan, a u Makedoniji Debar,
sa doslednijim zahtevom za autonomijom.[6]
U kosovskom vilajetu postignut je sporazum sa turskim
vlastima, te ce ovaj masovni ustanak ugasio pod uticajem
interesa albanskih lokalnih feudalaca i, po svoj prilici, u
strahu pred akcijom balkanskih drava protiv Turske. Neki
su vani zahtevi ustanika ipak prihvaeni: amnestija
ustanika i turskih funkcionera koji su im ce prikljuili;
slobodno noenje oruja [ali ne i vraanje oduzetog oruja];
albanske osnovne i srednje kole na albanskom jeziku u
vilajetima Skadar, Janjina, Bitolj i Kosovo; upotreba
albanskog jezika pred lokalnim sudovima; imenovanje
funkcionera u Albaniji koji poznaju jezik i obiaje
Albanaca; sluenje vojske u evropskom delu Turske;
smanjenje poreza; generalni guverner za etiri vilajeta, koga
svake etvrte godine bira stanovnitvo itd.[7] Time su
praktino udareni stvarni i pravni temelji jedne autonomne
Albanije koja bi obuhvatila sva etiri vilajeta, a to znai u
granicama "Velike Albanije" iz programa Prizrenske lige.
Ostvarivanje ovakve Albanije, makar za prvo vreme u
granicama Turskog carstva, znailo bi kraj svim
nastojanjima srpskog naroda da doe do slobode i svog
ujedinjenja, kao i naroda Makedonije da doe do slobode za
koju ce stoleima, a naroito poslednjih decenija pre prvog
balkanskog rata krvavo borio.

Page 272 of 478

Karakteristino je da albanski pokreti 1908-1912. prelaze
utke preko postojanja i prava srpskog i makedonskog
naroda u Turskoj. Njihov je jedini i jedinstven cilj "ista",
"etnika" Albanija, u maksimalnim granicama, pa i preko
njih.
1

B. Hrabak, Kosovo prema Mladoturskoj revoluciji 1908.

godine, Obeleja IV/5 (1974) 107-151.
2

U borbi protiv ovog otpora, koji je pretio jednim

svenarodnim ustankom Albanaca, Mladoturci su sazvali
albanski kongres u Debru 23. jula 1909, usmeravajui ga
protiv slovenskih naroda i susednih drava, te njihovih
navodnih pretenzija prema albanskim teritorijama.
Raspirivanje antislovenskog ovinizma i muslimanskog
fanatizma nije, meutim, donelo oekivane rezultate.
Kongres je s novom snagom postavio zahteve u pogledu
kolske i upravne autonomije kao i poreskog sistema.
Autonomijom Albanije bavio ce i drugi veliki skup avgusta
1909. u Elbasanu (iz srednje i june Albanije i Makedonije).
Na njemu je reeno da ce uspostavi tesna saradnja sa
makedonskim revolucionarnim pokretom: G. L. Ar i dr,
Kratkaja istorija Albanii, 148-150.
3

G. L. Ar i dr, Kratkaja istorija Albanii, 138-154.

Prvi balk. rat I, 79-81.

G. L. Ar i dr, Kratkaja istorija Albanii, 155 i d., posebno

na str. 159-161.
5

G. L. Ar i dr , Kratkaja istorija Albanii, 167-170.

Prvi balk. rat I,137-138, nap. 467.

Page 273 of 478

OSLOBOENJE KOSOVA
I BALKANSKI PAT 1912-1913.
Ratne ciljeve Srbije 1912. godine veoma je jasno i dobro
izloio Jovan Cviji u lanku Balkanski rat i
Srbija, objavljenom te godine na engleskom i na srpskom
jeziku.[1] On najpre utvruje geografsku oblast za koje ce
vezuju interesi Srbije u tom ratu: to je "Stara Srbija", u
koju spada Novopazarski sandak, Kosovo polje, Metohija i
neke oblasti juno od ar-planine, sa granicom koja je, kako
on veli, odreena sporazumom izmeu Srbije i Bugarske
[Ohrid-Veles-Kriva Palanka, tako da ovi gradovi pripadnu
Bugarskoj], dodaje da Stara Srbija "izlazi uzanim pojasom
na Jadransko more oko Skadra, Ljea i verovatno Draa" imajui u vidu, oigledno, srednjovekovnu situaciju. Stanje
ovih oblasti i njihovu vrednost za Srbiju Cviji opisuje
prema svojim linim naunim istraivanjima u razdoblju od
1900. do 1912. godine to je "zemlja najvee anarhije i
nasilja, ne samo na Balkanskom Poluostrvu no moda
jedinstvena u svetu". rtva tog stanja su Srbi, a glavni
uzrok svih srpskih nevolja - Albanci; albanski kolonisti su
nasilno nastanjeni, a Srbi proterani - trenutno u Srbiji ima
samo od 1876. godine oko 150.000 Srba "koji imaju tapije od
svojih zemalja", ive znatnim delom na teret srpske vlade i
"ekaju trenutak da zauzmu opet svoju imovinu". Oni koji
su ostali u Staroj Srbiji podvrgnuti su itlukom sistemu,
svakojakim nasiljima i osiromaenju, islamizaciji i
odnaroavanju; ugroeni su im i crkva i kola, nikakva im
ce prava, ni ona po sultanskim fermanima ni po zakonima
mladoturskih vlasti, u stvarnosti ne priznaju. Planskim
naseljavanjem muslimanskih doseljenika i proterivanjem
srpskih ifija razbijaju ce kompaktne srpske mase i prave

Page 274 of 478

oaze meovitog hriansko-muhamedanskog stanovnitva.
Cviji konstatuje da "ovakva nasilja i zloini nad Srbima u
Staroj Srbiji traju vekovima", te da "nigde na Balkanskom
Poluostrvu turska uprava nije unela veu pusto no ovde".
Prouavanjima Srpske akademije nauka je utvreno da je
tokom XVIII i XIX veka iseljeno iz Stare Srbije i naseljeno u
Kraljevini Srbiji odnosno na teritoriji Srbije oko pola
miliona dua. Najmnogobrojnije iseljavanje je usledilo
srpskim ustancima 1804-1815. i srpsko-turskim ratovima
1876-1878. Islamiziranja su, opet, pojedinana i masovna
itave oblasti su na taj nain odnaroene [Gora, Drenica,
Prekoruplje, Meuvode itd]. Dobar deo Albanaca na Kosovu
je, u stvari, srpskog porekla. No i pored svega iseljavanja i
islamizovanja, naglaava dalje Cviji, u Staroj Srbiji "ima
znatan broj Srba". Bez tane statistike mogune su samo
ovlane procene: na 900.000 Srba, od kojih do 300.000
muslimanske vere [raunajui sandake muhadire iz
Bosne], "Arnautaa" ima do 200.000, a oko 300.000-400.000
su pravi albanski kolonisti. Samo je manjim delom u pitanju
"starije i vrlo staro arbanako stanovnitvo". Poto je tako
predstavio stanje srpskog naroda i etnike odnose u Staroj
Srbiji, Cviji ce poziva na nacionalna i humana prava da ova
podruja budu osloboena: "Srbija i Crna Gora imaju
dakle jakih humanih i nacionalnih razloga i prava da
zaustave ove zloine i nasilja koji ce vre nad njihovim
saplemenicima". Koliko god su "turska uprava i arnautski
zloini i nasilja" ak i za najhumanije ljude Zapadne Evrope
samo apstraktni i "bledi pojmovi", toliko je ovo za Srbe
surova zbilja: "unitavanje naeg naroda". No Cviji istie
jo jedan uzrok koji Srbiju, kako on kae, "goni da ce
interesuje za teritoriju Stare Srbije". To je potreba izlaska
na more, radi ekonomskog osloboenja od austrougarske i
turske blokade. Carinski rat sa Austro-Ugarskom i tekoe u

Page 275 of 478

tranzitu roba preko turske teritorije pokazali su da je izlaz
na more za Srbiju pitanje od ivotnog znaaja. "Sada je ve
svaki seljak na svojoj koi osetio ono to su, ini mi ce,
najpre utvrdili engleski publicisti: da je Srbija opkoljena
zemlja, a Srbi uhapen narod". Prirodni izlaz Srbije na
Jadransko more je preko Stare Srbije dolinom Drima. "Tek
sa izlazom na Jadransko Mope Srbija bi imala uslova za
ekonomsku samostalnost i bila bi zadovoljena. To je jedna
od glavnih tenja rata koji je zapoeo", zakljuuje Jovan
Cviji.
U naoj istorijskoj nauci potom, kao i tada u politikoj
publicistici, mnogo ce raspravljalo o tome koliko je ovaj
poslednji, ali oigledno ne i najmanje znaajan uzrok prvog
balkanskog rata bio zaista ekonomski i politiki opravdan.
Isticala ce, obino, injenica da bi takav izlazak na
Jadransko more znaio ne samo osloboenje srpskih oblasti
Kosova i Metohije nego i aneksiju teritorija severne
Albanije, a ove su poslednje kompaktno naseljene albanskim
narodom, pa ce to ne moe posmatrati drukije do kao
imperijalistiko graenje jedne drave ekonomski
"sposobne za ivot" [lebensfhig], da je to u stvari
prisvajanje tue zemlje i porobljavanje jednog naroda koji
ima pravo na svoje samoopredeljenje i koji ce upravo tada
nacionalno ve konstituisao i potvrdio svoju potrebu za
nezavisnim ivotom, za sopstvenom dravnou.[2] Na putu
tako zamiljenog srpskog izlaza na more nalazila ce zaista
neuklonjiva prepreka: albanski narod i, potencijalno,
albanska drava. Razvoj albanskog nacionalizma posle 1878,
a naroito u prvim godinama XX veka, morao je skretati
panju na to da ce autonomna Albanija javlja mnogo vie
kao inilac evropske politike u reavanju Istonog pitanja - u
sklopu planova za sopstvenu penetraciju na Balkan - nego

Page 276 of 478

kao inilac politike balkanskih naroda. Autonomna Albanija
morala je stoga u oima srpskih dravnika biti potencijalna
opasnost. Izgledalo je da je jedan od naina da ce preduhitre
i osujete planovi sila neprijateljskih prema Srbiji bio u tome
da ce albanski narod obuhvati nekom srpskom dravom.
Istorija srednjeg veka zavodila je na misao da je albanski
narod moguno integrisati u okviru srpske drave, a
istorijsko-etnografska prouavanja davala su za to
opravdanja u tezama, inae veoma spornim o zajednikom
poreklu ili ak srpskoj etnogenezi severnoalbanskih
plemena. Karakteristino za taj pogled na stvari, jo je
poetkom 1906. godine u razgovorima s rumunskim
dravnicima trezveni Milovan Milovanovi, znameniti srpski
politiar, pobijajui bugarske tvrdnje da Srbija tei da izie
na Solun i Egejsko more, istakao da "Srbija hoe izlaz na
Jadransko more i toga radi morae ce nai neka
kombinacija za zajedniki dravni ivot Srba i Arbanasa
onako kako je to bilo i pre turske invazije".[3] Otuda i
pokuaji da ce preovlada antagonizam izmeu srpskog i
albanskog naroda, produbljen naroito posle 1878, i
nastojanja da ce postigne neki sporazum sa albanskim
prvacima na Kosovu i Metohiji.
Srpska politika je na ovom prostoru bila suoena ne samo sa
snanim razgorevanjem albanskog nacionalizma u Staroj
Srbiji, Makedoniji i Albaniji, i sa pojaanim prisustvom
drugih sila u tome [pre svega, Austro-Ugarske i Italije] nego
i sa kombinacijama Bugarske. Izmeu makedonskih i
albanskih autonomista dolo je do izvesnih kontakata i
saradnje jo 1903, a pogotovo u toku mladoturske revolucije
1908. godine. Poznate su bile pogotovo veze levog krila
VMRO [Makedonsko-odrinske revolucionarne organizacije
- MORO] i njegove legalne ekspoziture u Turskoj, Narodne

Page 277 of 478

federativne partije, na elu sa Dimitrom Vlahovom i
Janetom Sandanskim, sa levim krilom albanskog
nacionalnog kluba.[4] Bugarska vlada, sa svoje strane,
raunala je da bi uspostavljanje autonomije u Albaniji
izazvalo ostvarenje autonomije Makedonije, to bi joj
olakalo da ostvari svoje sanstefanske pretenzije; zato je
pruila podrku albanskim ustanicima 1910.
godine.[5] Interesantno je da Bugarska ni tada nije uvidela
pravu opasnost od velikoalbanskog koncepta za svoje
pretenzije u Makedoniji, tako da ni upozorenja srpske vlade
da Be podrava autonomiju Albanije, u koju bi pored Stare
Srbije bile ukljuene i tri etvrtine Makedonije, nisu
presudno delovala na Bugarsku da zakljui savez sa Srbijom
za rat protiv Turske [u razgovorima Milovanovi-Geov, 11.
oktobra 1911],[6] nego je do toga dolo iz drugih razloga.
Srbija je u balkanski rat ula, po svemu sudei, bez neke
jasne koncepcije o tome kako da trajno i pravedno rei
pitanje albanskog naroda na prostoru koji je bio predmet
njenih ratnih ciljeva. Ona pogotovu nije realno procenila
teinu albanskog nacionalnog pokreta ni stupanj nacionalne
integracije albanskog naroda, bez obzira na razliku u veri.
Primeeno je, c puno razloga, da je 1912. godine "srpska
vlada stajala na gleditu da Albanci uopte nisu narod, ve
izdeljena i meusobno zakrvljena plemena, bez zajednikog
jezika, pisma i vere". Po ovom gleditu Srbi su izgubili
Skadar i severnu Albaniju pre etiri veka u ratu sa Turcima
i rat 1912. godine samo uspostavlja istorijsku pravdu: turski
talas je razbijen i srpski ce vraa u staru postojbinu. Albanci
su, pak, u svim prilikama istupali sa Turcima protiv Srba i
zato e sada zajedniki podeliti sudbinu.[7] Osnovna je
pogreka, ini nam ce, u potcenjivanju albanskog pokreta i
brzine njegovog prerastanja u proces politikog integrisanja

Page 278 of 478

albanskog naroda, koji ce nije mogao zaustaviti i da ce to
htelo. Na plemenskoj i verskoj dezintegraciji i suprotnostima
albanskih plemena nije ce mogla graditi trajna politika
budueg zajednikog ivota srpskog i albanskog naroda na
ovom prostoru, pogotovu na teritorijama koje su sticajem
istorijskih okolnosti postale sporne. Ima ce utisak da srpska
politika jednostavno nije znala ta e uopte sa "Arnautima"
u Staroj Srbiji, niti je bila svesna perspektive tog problema.
To je utoliko udnije to je upravo poslednjih nekoliko
decenija do prvog balkanskog rata albanski ivalj Stare
Srbije pokazao koliko je on ozbiljan, teak i nereiv problem
za tursku administraciju, za dravu koja je bila, po veri i
drutvenom poloaju, mnogo vie njegova, albanska, nego
to bi to mogla da bude bilo koja varijanta srpske drave.
Albanci su prema srpskoj vojsci zauzeli umereno
neprijateljski, ali uglavnom uzdran stav. Odziv na
mobilizaciju bio je vrlo slab: umesto oekivanih 60.000,
okupilo ce na zbornim mestima Kosova svega oko 16.000
Albanaca. Nisu pomogle ni pretnje turskih vlasti, ni sultanov
apel za odbranu "vere prorokove", ni pretnje Ise Boljetinca,
jednog od voa albanskog pokreta, da e zapaliti kue svih
onih koji ne budu branili "tursko zemljite". Na taj nain je
odbrana kosovskog pravca, preputena Albancima, bila
veoma slaba.[8] Najei otpor organizovali su Albanci u
samom graninom pojasu oko Merdarske karaule. U ovim
operacijama dolo je i do meusobnog paljenja sela: Albanci
su opustoili i opljakali Vasiljevac, Babovac i nekoliko
drugih srpskih sela do blizu Blaeva i Lukova na
Kopaoniku, a Lapski etniki odred kapetana Tankosia
albanska sela Metohiju, Recu i Mrvee u dolini
Laba.[9] Poto su suzbijeni sa granice, Albanci su ce
uglavnom rasturili, tako da su trupe Tree armije generala

Page 279 of 478

Boe Jankovia veoma lako ule u Pritinu.[10] Pruan je
samo mestimian, uglavnom gerilski otpor u posedanju i
prolazu kroz albanska naselja, u samoj varoi Pritini, u
Uroevcu i kod sela Crnoljeva na Zborce Hanu, gde ce
odigrao jedini jai sukob srpske vojske na obezbeenju
osloboene teritorije.[11]Albanci su ce predavali bez otpora,
ali ce jedan deo stanovnitva poeo i povlaiti prema Skoplju
i Makedoniji. U daljim operacijama srpske vojske preko
albanske teritorije ka Jadranskom moru, oktobra i
novembra 1912, albansko stanovnitvo ce ponelo razliito:
leva kolona srpske vojske koja je ila preko podruja
Miridita naila je na predusretljivost ovog plemena, a
suprotno tome, desna [severna] kolona, koja ce kretala kroz
Dukain, naila je na estok otpor, te su joj pozadinske
trupe tako rei unitene. Trupe iz Prizrena koje su sa
zakanjenjem stigle izvrile su otre represalije nad
neprijateljski raspoloenim stanovnitvom.[12]
Odnose sa albanskim narodom nepotrebno e opteretiti
opsada i zauzee Skadra 1912. godine. Bez obzira na
injenicu da je u Skadru i nekim okolnim selima ivela
znaajna srpska nacionalna manjina, bilo je neumesno
pretendovati na ovaj grad, koji ce vremenom, i vrlo rano,
razvio u jedan od najznaajnijih albanskih centara. Ni u
srednjem veku to nije bio u pravom smislu rei srpski grad,
mada je bio sedite dukljanskih i zetskih vladara. Sa svojim
izmeanim, romanskim, albanskim i srpskim stanovnitvom,
on je jedan od tipinih albanskih gradova srednjeg veka.
Istorijska prava su ce u ovom sluaju sudarala sa
nepomerljivim i starim etnikim stanjima, a uz to sa
nepremostivim diplomatskim preprekama. Skadar je morao
biti naputen pred slonim pritiskom i vojnom
demonstracijom evropskih sila.

Page 280 of 478

Srbija je posela itavu severnu i srednju Albaniju u toku
oktobra-novembra 1912. Raunalo ce sa politikom svrenog
ina. Na osvojenom podruju su odmah uspostavljene
graanske vlasti i albanska teritorija je de facto anektirana
Srbiji: 29. novembra je osnovan draki okrug sa etiri sreza
[Dra, Lje, Elbasan, Tirana]. Novoosloboene oblasti Stare
Srbije su takoe odmah administrativno ukljuene u Srbiju;
formirani su jo 20. oktobra lapski srez, potom novopazarski
okrug i pritinski okrug [sa srezovima Pritina, Vuitrn,
Mitrovica, Gnjilane, Ferizovi, Lab].[13] Uporedo s tim
formira ce i nezavisna Albanija. Pred sam rat, 10. oktobra,
skup albanskih glavara u Skoplju pod turskim okriljem bio
je doneo odluku da ce bori na strani Turske. Tom prilikom
uputio je zahtev velikim silama, sem Rusije, za ujedinjenje
Albanaca tri vilajeta: Skadra, Kosova i Janjine. Slini
skupovi u Debru i Pritini izjasnili su ce polovinom oktobra
u prilog ovog zahteva. Po padu Skoplja u srpske ruke
povukli su ce ovi glavari u Albaniju i zakljuili da osnuju
dravu sazivom skuptine u Valoni. Posle turskog poraza
prekinuli su veze sa Portom, a plan prihvataju voe severne
i srednje Albanije. U svemu tome austrijski konzuli odigrali
su vanu ulogu.[14] U Beu ce pojavljuje vodei albanski
politiar, Ismail Kemali, i preko beke tampe trai
nezavisnu Veliku Albaniju sa Bitoljem, Janjinom, Skopljem,
Pritinom i Prizrenom. Na austrijskom ratnom brodu on
stie u Albaniju, da bi u Valoni 28. novembra 1912. bilo
proglaeno osnivanje nezavisne Albanije. Na elu
privremene vlade bio je Kemali, a organizovanje narodne
vojske povereno je Rizi-beju iz akovice i Isi Boljetincu, koji
ce ispred srpske vojske preko Ljume povukao u
Valonu.[15] Za "naslednog suverenog kneza" Albanije
izabran je potom Vilhelm fon Vid [Wilhelm von Wied],
nemaki princ, koji ce nije dugo odrao na prestolu, kao to

Page 281 of 478

ce nee odrati ni drugi pretendenti, pa i prijatelji Srbije u
Albaniji, pre svega Esad-paa Toptani.
Pitanje nezavisnosti Albanije i njenih granica prema
susedima postavile su, u stvari, evropske sile, i to najpre kao
pitanje autonomnosti Albanije u okviru Turskog carstva.
Austro-Ugarska i Italija bile su zajedniki zainteresovane da
ce na albanskoj obali, a prema tome ni u njenom zaleu, ne
uvrsti nijedna druga evropska odnosno balkanska drava.
One ni meusobno nisu mogle dopustiti prevlast na tome
podruju - zbog brige za slobodu Jadranskog mora i za
sigurnost svojih obala. Zato su obe, a naroito Austrija, bile
jo u XIX veku sklone stvaranju jedne autonomne Albanije.
Time je, dodue, Albanija dovedena u situaciju da jo i
nestvorena postane igraka i orue u sukobu evropskih sila,
te da potpadne pod strani uticaj koji bi njenu nezavisnost
nainio fiktivnom. Krajem oktobra 1912, kada je ishod rata
bio oevidan, beka vlada je napustila politiku status quo-a i
pristanak na irenje balkanskih drava uslovila stvaranjem
autonomne Albanije sa naslonom na Be. Bilo je bitno
spreiti Srbiju da izbije na Jadransko more, ime ce AustroUgarska u stvari suprotstavljala posrednom prisustvu
Rusije u Albaniji i Sredozemlju. Jaka Srbija, ve sama po
sebi, nije odgovarala Austro-Ugarskoj, s obzirom na
gravitacionu mo jedne takve drave kao jugoslovenskog
"Pijemonta". Osim toga, prisustvo Srbije na albanskoj obali
smanjilo bi izglede za ostvarenje austrijskih planova o
ekonomskom, politikom, pa i teritorijalnom prodoru ka
Solunu. U tom pitanju, dakle, Austro-Ugarska nije bila
spremna da poputa, tako da je otrina njenog stava
sadravala opasnost od opteg evropskog rata. Sile Antante,
naprotiv, jo nespremne za takav rat, morale su poputati;
nijedna od njih ne izuzimajui ni Rusiju, ne bi ratovala zbog

Page 282 of 478

srpskog izlaza na more. Pitanje stvaranja i razgranienja
nove drave u tom delu Evrope, meutim, bilo je od interesa
za sve evropske sile, tako da ce ubrzo zaela ideja o jednoj
meunarodnoj konferenciji velikih sila, koja bi reavala sva
pitanja proistekla iz prvog balkanskog rata, a na prvom
mestu pitanje Albanije. Zaetnik te ideje bio je francuski
predsednik Poenkare, a predlog je podneo engleski premijer
Grej krajem novembra 1912. za sastanak koji ne bi bio
"evropska konferencija", ve bi ce odrao na nivou
ambasadora, sa prvenstvenim zadatkom da otkloni mogue
povode austrijsko-ruskom sukobu. Dnevni red je zato imao
da bude ogranien na pitanje stvaranja i razgranienja
Albanije odnosno srpskog izlaza na more. Balkanske drave
nale su ce u Londonu na pregovorima o miru sa Turskom, a
ambasadorska konferencija velikih sila imala bi da nametne
reenja u ovom pitanju.
Austrija ce borila za to veu Albaniju, kojoj bi pripala i
Metohija, ili bar akovica sa okolinom; srpski izlaz na more
nije dolazio u obzir. Nemaka je bila spremna da podrava
austrijski stav, dok je Italija bila neto popustljivija prema
srpskim i crnogorskim zahtevima, ali u osnovi takoe protiv
izlaza Srbije na Jadransko more. Rusija je bila spremna da
poputa, ne bi li izbegla opti evropski sukob, mada je
nameravala izvui za Srbiju to je mogue vie. Engleska i
Francuska su pristajale na stvaranje nove drave, ali su ce
brinule o tome kako da uticaj Austro-Ugarske i Italije u toj
dravi bude ogranien. Oigledno, osnovna pitanja:
albanska autonomija i srpski izlaz na more - bila su stvarno
reena ve pre same konferencije. Prvog dana konferencije u
Londonu, 17. decembra 1912, donet je naelni zakljuak o
formiranju "autonomne Albanije garantovane i kontrolisane
iskljuivo od strane est sila, pod suverenitetom ili

Page 283 of 478

sizerenitom sultana. Podrazumeva ce da e iz uprave biti
iskljuen svaki turski elemenat". Istovremeno je reeno da
granice autonomne Albanije i Crne Gore na severu "u
svakom sluaju budu susedne", pa je tako skinuto s dnevnog
reda pitanje teritorijalnog izlaza Srbije na more. Sile su ce
sloile, samo da ce Srbiji odredi jedna trgovaka luka na
albanskoj teritoriji, slobodna i neutralizovana, sa kojom e
Srbija biti vezana neutralnom eleznicom, pod evropskom
kontrolom i straom meunarodne andarmerije.
U borbi za granice, Srbija je zahtevala da ce granina linija
povue razvoem zapadno od Ohridskog jezera i Crnog
Drima, odnosno izmeu Drima i Belog Drima; tako bi dobila
Deane, akovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Crna Gora je,
pak, traila granicu na reci Mati i razvou Drima i Fani,
tako da joj pripadnu Skadar, Medova i Lje. Grka je, na
jugu, traila itav severni Epir. Ostatak albanske teritorije,
da su bila prihvaena sva tri zahteva, imao bi samo nekih
400.000 stanovnika, oko Tirane, Draa, Elbasana i Berata, sa
slabim privrednim potencijalom i bez strategijske zatite.
Ogromna veina albanskog naroda, najzad, ostala bi van
granica Albanije. Tako ce protiv zahteva balkanskih suseda
nudio "etnografski argument". Austro-Ugarska je sluei ce
i tim argumentom ila na granicu koja bi obuhvatala
akovicu, Debar, Koru i Janjinu, pa ak i Strugu i Ohrid, a
u prvi mah i Pe i Prizren, ali kao "kompenzacione
objekte"; Skadar nikako nije trebalo da pripadne Crnoj
Gori, a severna granica je imala da ostane nepromenjena.
Italija je bila sklona da prihvati crnogorski zahtev, ali ce
odluno protivila grkom predlogu. Rusija i Francuska su
zastupale kompromisno reenje: Albaniju bi graniile reke
Drim i Crni Drim do Ohrida; granica bi dakle izbijala na
Delvinu, tako da Kora pripadne Grkoj, a irokastra

Page 284 of 478

Albaniji. Najzad, albanska delegacija je podnela
konferenciji memorandum u kome ce traila integralna
"etnika" Albanija, koja bi obuhvatala gradove Pe,
Mitrovicu, Pritinu, Skoplje i Bitolj, sa zaleem, sve do
Mecovona, a odatle bi ce granica poklapala sa tadanjom
grkom granicom do Preveze, te bi itav Epir do Arte, tzv.
amerija, uao u Albaniju.
Nas moe zanimati argumentacija srpskih zahteva, koja je
najbolje obrazloena u promemoriji [memorandumu] srpske
delegacije na mirovnoj konferenciji, podnetoj konferenciji
ambasadora 8. januara 1913. godine.[16] Istie ce, najpre,
kontinuitet borbe srpskog naroda za nezavisnu nacionalnu
egzistenciju od vremena otomanske invazije, pa preko 1804.
i 1876. do 1912. Srbi ne mogu imati u naelu nita protiv
organizovanja Albanije kao autonomne zemlje; naprotiv,
njihova pobeda je pruila priliku i mogunost da ce formira
jedna albanska drava. Srbija ce ne poziva na pravo
osvajanja, po kome su Turci drali sve srpske teritorije, ve
prvenstvo daje istorijskim, etnografskim, kulturnim i
moralnim pravima. Srbi ive s obe strane Drima, a i veliki
broj Albanaca u tom kraju je srpskog porekla. Tu je i
argumenat srpskih spomenika dravnosti i kulture, pa ce
naglaava da je zemlja u kojoj lei Pe, Deani i akovica
oduvek bila i sada je neto kao Sveta zemlja za sve Srbe, pa
nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela ili mogla da
prepusti Albancima ili bilo kome drugom tu Svetu zemlju
srpskog naroda. "U toj taki srpski narod nee i ne moe da
ini bilo kakve ustupke, transakcije ili kompromise, i
nijedna srpska vlada ne bi to htela da uini". Raspravlja ce,
zatim, o demografskoj situaciji i priznaje da Albanci danas
ine veinu stanovnitva, ali ce to objanjava time to su
Albanci tu srazmerno kasnija kolonija, ili, jo tanije,

Page 285 of 478

"invazija", uglavnom od druge polovine XVI I veka.
Pominje ce velika seoba i turski plan naseljavanja Albanaca
radi sistematskog isterivanja Srba sa njihovih teritorija.
Turska ohrabruje albansko nasilje, a Srbi vode gerilski rat,
no ubijani i proganjani bee u druge zemlje ili primaju islam
i albansku narodnost. Prirodna i najrazumnija granica
Albanije i Srbije, prema ovom memorandumu, ide
vododelnicom izmeu Jadranskog mora i velikih
makedonskih Jezera, Crnog Drima i na severu Belog Drima.
Napominje ce da su Srbi u svojoj sopstvenoj zemlji svedeni
na manjinu ne putem legitimnog rata, ve iskljuivo
surovostima, divljatvom i nasiljem. Memorandum ce poziva
na savest Evrope i civilizovanog sveta: "Moe li Evropa
danas, posle pobeda hrianskog oruja u jednom
legitimnom i zakonito voenom ratu, da da svoju sankciju
takvim surovostima traei od nas da prepustimo Albaniji
teritorije koje su Albanci uzeli od nas nasiljem i
uzurpacijom u srazmerno nedavnoj prolosti, a koje smo
sada uzeli od Turaka i Albanaca naim pobedonosnim
orujem? Ako bi Evropa i mogla to da uini, srpski narod ne
moe i nee sankcionisati takvo nasilje i uzurpaciju. Prema
tome", zakljuuje ce u memorandumu, "sve teritorije koje
ce nalaze van granica Autonomne Albanije koje smo oznaili
na karti u prilogu, imaju da pripadnu srpskom narodu bez
obzira na to da li Albanci ine manjinu ili veinu
stanovnitva".[17]
Srpska diplomatija ce energino i uporno borila za odbranu
Kosova i Metohije, kao i zapadne Makedonije, od albanskih
pretenzija i austrougarskih predloga. Ona je upozoravala
Austro-Ugarsku da e, stvarajui Albaniju onakvu kakvu
misli, stvoriti i nov povod za nova raspravljanja naroda na
Balkanu, pa e Srbija, zato kad-tad, opet morati ratovati,

Page 286 of 478

Jer ona mora ui u istorijske granice stare srpske drave, to
jest povratiti one delove koji bi joj sada bili
uzeti.[18] Karakteristian je Paiev svojeruni komentar na
telegramu srpskog poslanika u Rusiji, Popovia, od 27.
januara [9. februara] 1913, u kome ce iznosi miljenje da
Rusija nee moi izboriti da Srbija dobije akovicu i Debar:
"Nikad Srbija, bez boja nee dopustiti da Debar i akovica
odu Albaniji. Ako Srbija propadne na bojnom polju nee
bar biti prezrena od sveta".[19] U demaru velikim silama
srpska vlada naglaava da nee naputati debarsku dolinu
niti akovo [akovicu] i Pe sa dolinom Belog Drima "pa
ma kakvo reenje donele velike sile" te da "iz tih predela
moe isterati srpsku vojsku samo jaa vojna sila".
Podseajui na istorijske i moralne pa i etnografske razloge
za takav stav, Pai insistira da ce velikim silama prenese
"Mi smo podneli velikih rtava radi odranja mira i
stvaranja Arbanije, dalje ih ne moemo i neemo podnositi
pa ma odatle proizaao najkrvaviji rat".[20] Zanimljiva je i
Paieva argumentacija da ce u razgranienju Albanije ne
radi o sukobu gledita istorijskog prava i prava narodnosti,
jer ovde je re o krajevima gde je problem etnografski
nerazreiv "zbog poarbanaavanja srpskih plemena";
austrijski predlog osnovan je, naprotiv, na "izvetaenom
etnografskom principu".[21] U jednom kasnijem demaru
velikim silama [2/15. marta 1913], Pai napominje sa
mnogo istine i gorine: "Oduzimaju ce zemlje i svetinje
Stare Srbije da ce ustupe onome, koji ih je do sada
pustoio".[22]
Zahvaljujui podrci Rusije, ali pre svega svome energinom
i argumentovanom dranju, Srbija je uspela da odbrani
Metohiju sa akovicom, kao i Debar; pitanje Skadra bilo je
beznadeno reeno u korist budue Albanije.

Page 287 of 478

Vano je uz sve to naglasiti da u londonskim pregovorima o
granicama Albanije nikada nije doveden u pitanje
suverenitet Srbije na Kosovu, pa ak ni na dobrom delu
Metohije, kao sporna ce javljala samo teritorija zapadnih
delova Metohije i june susedne oblasti. Sporazum o
severnim granicama Albanije postignut je 10. aprila 1913, u
vidu formalnog kompromisa austrijskih i ruskih predloga,
no ipak, u osnovi, kao pobeda austrijske teze: od Jadranskog
mora granica je ila Bojanom prema Skadarskom jezeru
obuhvatajui Skadar i Tarabo, dok su Plav, Gusinje, Pe,
Deani, akovica, Prizren, Debar i Ohrid ostali van
Albanije. Kod Ljume granica ce uvlaila izmeu Prizrena i
Debra do ar-planine, preputajui Albaniji prizrensku
Goru - kao to znamo, bez ikakvog etnografskog osnova.
Pitanje Skadra je reeno de facto tek 14. maja 1913, kada ga
je kralj Nikola predao meunarodnim trupama, poto je pre
toga bio uao u grad 23. aprila [kapitulacijom Esad-pae].
Srpske trupe ce, meutim, nisu povlaile na demarkacionu
liniju po zakljuku Londonske konferencije, oekujui da bi
komisija za razgranienje, radei na samom terenu, mogla
popustiti u izvesnim sluajevima u korist zahteva Srbije za
strategijskim granicama. Na odravanje te delimine
okupacije Albanije sigurno je uticala i bojazan srpske
Vrhovne komande od izbijanja velikog albanskog ustanka u
pozadini srpskih trupa, koje su ce tada ve pripremale za
oruani sukob sa Bugarskom u Makedoniji, sukob do koga
je i dolo u julu 1913. Austrougarska propaganda irila je
glasove o navodnim zverstvima srpske vojske u Albaniji i
Makedoniji nad muslimanskim stanovnitvom, tako da je
jedna meunarodna komisija ispitivala stvarno stanje i nije
mogla ustanoviti nikakvo protivzakonito ponaanje srpskih
trupa. Sam je austrougarski poslanik u Beogradu izjavio

Page 288 of 478

srpskoj vladi "da su Arnauti pod naom [srpskom - D. B.]
upravom vrlo zadovoljni i da sa njima drukije postupamo
no Crnogorci od kojih Arnauti bee u na rejon pod zatitu
naih vlasti".[23] To je i ruskoj vladi potvrdio austrougarski
ambasador u Petrogradu, marta 1913, naglasivi da "Srbi
nisu krivi za nasilja u novim krajevima, ve
Crnogorci".[24] Veoma je vaan rezultat istrage nemakog
konzulata u Solunu o ubistvima izvrenim nad mirnim
muslimanskim ivljem za vreme rata. Za razliku od
evidentnih masovnih zloina Bugara i Grka nad
muslimanima, "nijedan ce musliman iz Maedonije nije
poalio na Srbe i srpsku vojsku", prema izjavi nemakog
konzula srpskom konzulu u Solunu, "u njegovoj arhivi nema
nijednog podatka koji bi, i ako ce desilo neko ubistvo u
onom delu Maedonije koji je zauzela srpska vojska, mogao
teretiti Srbe. Mnogi su muslimani, a naroito oni iz Tikvea,
u nemakom konsulatu pohvalno govorili o dranju Srba, i
to mi je nemaki konsul otvoreno priznao", obavetava
vladu srpski konzul iz Soluna.[25]
U toku drugog balkanskog rata sa Bugarima, jula-avgusta
1913, u Albaniji su zapoete opsene pripreme za oruane
akcije, diverzije i pobune protiv srpskih vlasti u Makedoniji
i na Kosovu. Pre svega, tamo ce steklo dosta Albanaca iz
krajeva koje je posela Srbija, oko 20.000 ljudi. Albanska
vlada je zadrala te ljude, preteno Kosovare, obeavajui
da e uskoro njihovi krajevi biti osloboeni od
Srbije.[26] Tokom avgusta, na podstrek i uz novanu potporu
austrijskih agenata, uestali su napadi na isturena odeljenja
srpskih trupa uglavnom na debarskom sektoru, kako bi to
bio dokaz nezadovoljstva i razlog da komisija za
razgranienje otrgne od Srbije to vei deo zemlje koju
dri.[27] Pod pritiskom Austro-Ugarske srpska vojska je

Page 289 of 478

poela da ce povlai iz Albanije u drugoj polovini avgusta
1913, ali to stvara nove komplikacije. Albanci u masi
napadaju na srpsku vojsku i srpske vlasti u graninom
podruju, a raspolagalo ce ve i izvetajima o pripremi
jednoga ozbiljnog i organizovanog upada albanskih eta na
srpsku teritoriju, sa pokuajima da ce za to pridobiju i
Albanci na srpskoj teritoriji koji su do tada bili mirni. Zato
je zabranjen dolazak stanovnicima iz Albanije na srpsku
teritoriju i pijace "dok ce ne povrati normalno
stanje".[28] Zbog te svojevrsne blokade, koja je bez sumnje
veoma oteala ivot pograninom albanskom stanovnitvu i
stvorila poveanu napetost u raspoloenju masa, izbio je u
evropskoj, posebno u austrijskoj tampi veliki skandal, te je
dolo i do otrih reakcija evropskih vlada, s pozivom na
obavezu Srbije da Albancima dopusti slobodan pristup na
pijace.[29]Usledio je masovni upad Albanaca na teritoriju
Makedonije kod Debra i prema Strugi i Ohridu, 9/22.
septembra 1913. Austro-Ugarska optuuje Srbiju da je
odgovorna za dogaaje, koje netano interpretira kao
ustanak Albanaca na teritoriji koju dre srpske vlasti.
Srpskom poslaniku u Beu je reeno "da su te bune i nerede
izazvali Arnauti", ali zato to srpska vojska "jo dri neke
krajeve, koji pripadaju Arbaniji," i to im ce ne da pristup
na srpska trita "koja su nauili poseivati i snabdevati ce
onim, to im je potrebno za ivot". Da su srpske trupe ranije
bile povuene, do onih nereda i incidenata, tvrdi predstavnik
austrougarske vlade, ne bi ni dolo.[30] Meutim, nije ce
radilo ni o kakvoj pobuni ili ustanku makedonskih
Albanaca, nego o organizovanom masovnom upadu sa
albanske teritorije, iza kojeg su stajali austrougarski i
bugarski vojni krugovi U prvom naletu su pali Pikopeja,
irovica i Debar. U napadu je uestvovalo oko 10.000
Albanaca, kojima su rukovodili strani oficiri, a c njima su

Page 290 of 478

sadejstvovali i izvesni komitski odredi VMRO. injenica da
u albanskim etama ima stranih, i to bugarskih oficira,
potvrena je raznim obavetajnim i diplomatskim kanalima,
ali je posebno interesantna veza sa BMPO i lino s Janetom
Sandanskim, koji je vie meseci boravio u Albaniji
organizujui albanski pokret prema Makedoniji[31]
Krajem marta 1914. godine dolo je i do jednog ozbiljnijeg
diverzantskog upada preko stotinu Albanaca u Metohiju gde
je pobunjeno selo Banje i okolina [etiri albanska sela] u
podrimskom srezu kod Orahovca. Tom prilikom spalile su
srpske trupe ta etiri sela - Banju, Krvoseriju, Gorjak i
Ostrozub. Srpska vlada je otro zamerila komandi
maedonsko-kosovskih trupa zbog spaljivanja sela "kad ce
oni ne brane i ne pucaju na vojnike". [32]
Karakteristino je za ova dva upada [kod Debra septembra
1913. i kod Orahovca marta 1914] da nisu dobili masovnu
podrku Albanaca na srpskoj teritoriji, niti su ce na bilo koji
nain legitimisali kao autonomni oslobodilaki pokret protiv
Srbije. Zamiljeni kao diverzija u pripremi ratnih operacija
Austro-Ugarske i Bugarske protiv srpske drave, oni su to i
ostali sa ogranienim dejstvom bez ikakvog uspeha.
J. Cviji, Balk. rat i Srbija; u engleskoj verziji: Review of
Reviews, Nov. 1912.
1

O tome posebna studija: D. orevi, Izlazak Srbije na

Jadransko more i konferencija ambasadora u Londonu
1912, Beograd 1956. Najtei napad na politiku izlaska na
more sa stanovita srpske socijaldemokratije u brouri D.
Tucovia, Srbija i Arbanija. Vie o Tucovievim pogledima u
naoj knjizi na str. 212-215.
2

Page 291 of 478

3

Prvi .Balk. rat I, 48, nap. 137.

Istorija srp. naroda VI/1 165-166 (D. orevi).

Upor. Istorija na makedonskiot narod II, Skopje 1969, 326327 (M. Pandevski).
4

Prvi Balk. rat I, 79.

Prvi Balk. rat, I, 83, 90.

D. orevi, Izlazak Srbije, 11-12.

Prvi balk. rat I, 296, 416-419.

M. Lazarevi, Srpsko-turski rat 1912, I, 138 i d.. 165. 167,

170.
9

Tom prilikom je na Kosovu polju, u Graanici, kao i 1878,

odrano sveano blagodarenje sa pomenom kosovskim
junacima.
10

tab Moravske divizije II poziva je blizu sela Sopotnice

naiao na vei zbeg naoruanih Albanaca i njihovih
porodica, no poto su im kuriri i andarmerija pokupili
oruje, Albancima je dozvoljen povratak kuama: o
sukobima sa Albancima vid. jo: Prvi balk. rat I, 800, 811812, 818, 820-821, 834.
11

. Pavlovi, Opsada Skadra 1912-1913 (Prilog istoriji prvog

balkanskog rata), Beograd 1926, 96-97, 99-100.
12

13

D. orevi. Izlazak Srbije, 55-56.

14

D. orevi, Izlazak Srbije. 84-85.

15

D. orevi, Izlazak Srbije, 84-85.

Page 292 of 478

Tekst je izradio edomilj Mijatovi uz pomo Milana
Rakia i beleaka i materijala Ljube Kovaevia.
16

17

Dokumenti VI/1, 136-142 (br. 30); upor. B.

orevi, Arnauti i velike sile, Beograd 1913, 171-178. Tekst
navodimo u svom prevodu sa engleske verzije
u Dokumentima, jer je srpska verzija kod B. orevia
nepouzdana.
18

Dokumenti VI/1, 115-116 (br. 8).

19

Dokumenti VI/1, 220 (bp. 127).

20

Dokumenti Vl/1, 260 (br. 176).

Dokumenti VI/1, 264 (br. 181). J. Cviji je ukazivao na

relativnu vrednost etnografskog naela u odnosu na
istorijsku i nacionalnu svest: Geografski i kulturni poloaj
Srbije, Glasnik Srp. geograf. drutva, 3 (1914), sv. 3-4, 1213. Granice i sklop nae zemlje,Cvijieva knjiga, Beograd
1927 (obj. najpre 1920) 8.
21

22

Dokumenti VI/1, 379-380 (br. 303).

23

Dokumenti VI/1, (br. 348). Posebno mesto u tome imaju

neslavne mere crnogorskih vlasti u Metohiji da ce vraaju u
pravoslavlje ne samo muslimani nego ak i katolici (!), kao i
spaljivanje nekih sela iz osvete za ubistvo nekolicine
Srba (Dokumenti VI/1, 417, br. 346).
24

Dokumenti VI/1, 426-427 (br. 360).

25

Dokumenti Vl/2, 156-157 (bp. 53).

26

Dokumenti VI/3, 262 (br. 194).

Page 293 of 478

27

Dokumenti VI/3, 294-295 (bp. 239).

28

Dokumenti VI/3, 306 (bp. 253).

29

Dokumenti VI/3, 353 (bp. 305).

30

Dokumenti VI/3, 356 (bp. 311).

31

O boravku Sandanskog i drugih vojvoda BMPO-a u

Albaniji videti i dokumenta br. 522 (Dokumenti VI/3, 537) i
br. 65, 205, 330 (Dokumenti VII/1, 191-192, 335-336, 478).
32

Dokumenti VII/1, 584 (bp. 440); upor. dokumenta br. 386,

419, 423, 425, 433, 435 i 483 u istoj knjizi.
II PRVI SVETSKI PAT 1914-1918
Londonska konferencija 1912-1913. godine nije do kraja
reila pitanje Albanije mada e neke odluke biti od trajnog
znaaja. Razgranienje nije sprovedeno u celosti, tako da je
prvi svetski rat zatekao Albaniju bez definitivno odreenih i
meunarodno priznatih granica. Teritorijalni integritet
Albanije je zato odmah, u samom poetku rata, sa vie
strana ugroen i osporen. Italijani su zauzeli Valonu i ostrvo
Saseno, Grci su anektirali junu Albaniju; Crnogorci su
ponovo uzeli Skadar; Srbija je okupirala celu srednju
Albaniju sa Elbasanom, Tiranom, Kavajom i Imijem. Na
saveznike proteste srpska vlada je odgovorila da je ta mera
bila potrebna radi zatite pozadine fronta od austrijskih
akcija preko albanskih eta, ali je ipak bila prisiljena da
ogranii okupaciju samo na nekoliko strategijskih taaka.
Ugroena drugom austrougarskom ofanzivom u toku
kolubarske bitke Srbija je povukla svoje trupe i sa tih
taaka do kraja oktobra 1914, zadovoljavajui ce time to je
za sobom ostavila vladu Esad-pae u Drau sa ijom je

Page 294 of 478

naklonou mogla raunati. Meutim, ni Antanta nije
previe potovala londonske dogovore o Albaniji. Da bi
privukla Italiju u svoj blok i tako je uvukla u rat sa
centralnim silama, Antanta je pristala da izmeni teritorijalni
status i granice Albanije tajnim Londonskim paktom od 26
aprila 1915. [u l. 6] predvia ce dodeljivanje Valone i
Sasena Italiji, kao i obrazovanje jedne male albanske drave
pod italijanskim protektoratom; Francuska i Engleska, sa
svoje strane, zadrale su pravo da zatrae deobu Albanije
izmeu Srbije, Crne Gore i Grke, a Italija ce tome nee
protiviti. Srbiji i Crnoj Gori u svakom sluaju dodelie ce
albanska obala do ua Drima i luka en in [Sv. Jovan
Medovanski].[1] Sudbina Stare Srbije kao i svih teritorija sa
albanskom manjinom nije novim aranmanima srpskih
saveznika bila dovedena u pitanje. Integritet drave
ugroavale su centralne sile, pogotovu od trenutka kada su u
Makenzenovoj ofanzivi u jesen 1915. godine, okupirale
itavu Srbije i Crnu Goru.
Za kratko vreme od nepune tri godine koliko su Srbija i
Crna Gora drale ove teritorije u svojoj vlasti, od jeseni
1912. do jeseni 1915, nijedna srpska drava nije dospela da
naini bilo kakve ozbiljnije korake za trajno reenje pitanja
statusa i budunosti albanske manjine. Pre svega, Stara
Srbija je podeljena izmeu dveju drava tako da je zapadna
Metohija do Belog Drima [Pe, akovica] pripala Crnoj
Gori, a ostatak Srbiji. Zapoete su izvesne akcije na planu
agrarne reforme i kolonizacije, naroito u crnogorskom delu
Metohije, ali bez veeg efekta, jer za to nije bilo ni vremena
ni uslova, s obzirom na skoro neprekidno ratno stanje.
Albansko stanovnitvo Kosova, Metohije i zapadne
Makedonije iekivalo je, sa svoje strane, veliki rat kao
priliku da ce otrgne od Srbije i Crne Gore. U samom

Page 295 of 478

poetku rata, jula 1914, vrene su i opsene pripreme pod
rukovodstvom Ise Boljetinca, po naredbi iz Bea, da ce
organizuje veliki albanski ustanak na Kosovu, do kojeg ipak
nije dolo.[2] Mobilisani Albanci uestvovali su mlako u
borbama srpske vojske, da bi ce prvom prilikom rasturili
svojim kuama. Otvorenih neprijateljstava nije bilo dok su
srpske trupe pokazivale snagu; napadi na pozadinu, na male
grupe i pojedince vojske i naroda u povlaenju nastaju tek u
periodu velike krize i evakuacije u albansko primorje.
Zabeleeni su teki zloini i ubistva u samoj Metohiji, meu
kojima ce istie pokolj u manastiru sv. Marka kod Prizrena
13/26. novembra 1915, gde je mukim napadom pobijena
prethodno na prevaru razoruana eta srpskih vojnika u
povlaenju [oko ezdeset vojnika sa tri ili etiri oficira]. [3]
Prilikom povlaenja kroz Albaniju srpske jedinice i narod
bili su izloeni napadima, za koje ce ne moe rei da su
"partizanskog" karaktera: njihov je cilj najee bio
pljaka. Izgladneli i promrzli ljudi skidani su do gole koe i
ubijani ili preputeni "beloj smrti" u snegu. Naroito je
stradao Kombinovani odred u zatitnici kolone koju su inile
Vardarska i Moravska divizija II poziva na pravcu preko
Vezirovog mosta na Drimu i Puke ka Ljeu. Ljuma i Miriditi
su ovaj odred metodino desetkovali, napadajui uglavnom
zaostale grupice malaksalih vojnika [uline borbe u
akovici, borbe kod Fani Bisaka, pokuaj likvidacije celog
odreda kod Blinita]. Preiveli uesnici "Albanske Golgote",
kako je u uspomeni srpskog naroda zapameno ovo tragino
povlaenje preko albanskih planina, istiu da su ih napadali
"kaaci Arnauti zbog pljake", ali su pojedine albanske
porodice, u akovici na primer, ipak lepo primale i vojsku i
izbeglice. [4]

Page 296 of 478

Neprijateljstvo Albanaca prema srpskom narodu ispoljilo ce
i sledeih godina, za vreme austrougarske i bugarske
okupacije Srbije. Junu Srbiju i Makedoniju okupirale su
uglavnom bugarske trupe, sa obrazloenjem da tu ivi
"bugarsko" stanovnitvo, a Bugari su hteli da prigrabe i deo
Kosova i Metohije; okupaciju ove oblasti su pravdali
potrebom da dobiju sigurne "strategijske ispravke" svojih
buduih granica prema Albaniji. Na taj nain je Bugarska
dola u sukob sa Austro-Ugarskom, koja je svoje pretenzije
prema Kosovu i Metohiji 1916. godine pravdala svojim
obavezama prema Albaniji. tavie, posebnom pogodbom,
zakljuenom izmeu Nemake i Austro-Ugarske 17-18. maja
1917, bilo je reeno da ce Prizren i Pritina ustupe Albaniji,
ali ce Bugarska nije htela povui, drei kosovskometohijsku oblast kao svoju teritoriju. Na ovu oblast je bila
protegnuta i bugarska uprava tzv. Makedonske vojnoinspekcijske oblasti [MVIO] u dva okruga, osam srezova,
116 optina, 832 sela i zaseoka, sa ukupno 317.438
stanovnika. [5]
Albanski narod na Kosovu nije prihvatio bugarsku
okupaciju, ali nije organizovao ni bilo kakav oruani otpor
protiv okupatora. To ce pokazalo pogotovu prilikom srpskog
ustanka u Toplici 1916. i 1917. Ustanici su raunali sa
eventualnim sadejstvom Albanaca, za koje su znali da su
nezadovoljni bugarskom okupacijom; pretpostavljalo ce da
ce ustanak moe bar obezbediti s lea na celoj liniji od
Kopaonika do Golemog Sela blizu Vranja. Meutim, im je
velika vojska udarila na osloboenu ustaniku teritoriju,
Albanci su bez dvoumljenja udarili na ustanike s lea. Tako
je njihova uloga u uguenju ustanka bila veoma vidna.
Ustanici su, uprkos tome, za celo vreme ustanka gajili iluzije.
Voeni su i pregovori s Albancima [Kosta Peanac], ali sa

Page 297 of 478

suprotnim efektom: nekoliko dana posle tih pregovora u
Kurumliji, 28. februara 1917, Albanci su upali u srpska
pogranina sela. Tako ce ostvario plan okupatora da
pridobiju Albance da du cele stare srpsko-turske granice
napadnu ustanike s lea. Oktobra 1917. bile su od strane
Austrijanaca obrazovane i specijalne turske i arnautske
jedinice za borbu protiv srpskih etnika, koje su krstarile i
ratovale ne samo pod sopstvenim vostvom nego i u svojoj
narodnoj nonji.[6]
Posle proboja Solunskog fronta Kosovo i Metohiju
oslobaaju srpske i francuske trupe u toku oktobra 1918.
Ispred pobedonosne vojske razgorevao ce narodni ustanak i
gerilski pokret Srba, koji je veoma oteavao povlaenje
nemako-austrijskih armija. Aktivan etniki pokret razvio
ce u Metohiji i na Kosovu u oblasti Prizrena i Pritine, a
potom ce brzo proirio najpre na istone crnogorske oblasti,
a onda i preko cele Crne Gore. Srpske ete su operisale i u
severnoj Albaniji, to je naroito isticano u austrougarskim
vojnim izvetajima, koji govore o stanju slinom optem
ustanku. U dolini Ibra, Sandaka i Crnoj Gori dolo je do
prave ustanike eksplozije. Tu su i pre prodora srpskih i
francuskih trupa nastale slobodne teritorije, kao na primer
oko Pei.[7]
Prvi problem koji ce postavio pred novu dravu Srba,
Hrvata i Slovenaca u odnosu na Albance i Albaniju bio je,
opet, konstituisanje nezavisne Albanije i razgranienje sa
tom dravom. U pozadini celog pitanja nalazile su ce ne
samo odluke Londonske konferencije ambasadora iz 1913.
nego i odredbe Londonskog pakta od 26. aprila 1915, koje su
bitno menjale status i granice tek formirane Albanije.
Konferencija mira u Parizu 1919. godine proglasila ce

Page 298 of 478

nadlenom da izmeu ostalih pitanja razmatra i albansko
pitanje. Saveznike sile [Francuska, Velika Britanija i
Sjedinjene Amerike Drave] predloile su najpre za
Albaniju na severu i istoku one granice koje su bile utvrene
na Londonskoj konferenciji 1913; priznale su potpun
suverenitet Italije nad Valonom i zaleem i dale Italiji
mandat za administraciju slobodne albanske drave pod
kontrolom Drutva naroda. [8] Delegacija Kraljevine SHS,
meutim, suprotstavila ce ovom pokuaju da ce aranmani
tajnog Londonskog pakta sprovedu u ivot, istiui da
"smatra da je u optem interesu za mir i bezbednost na
Balkanskom Poluostrvu da Albanija ostane teritorijalno
onakva kakvu je napravila Londonska konferencija 1913".
Ho "u sluaju da konferencija mira ne bude ostala na odluci
Londonskog ugovora od 1913. i da ce rei da prizna jednoj
stranoj sili pravo da okupira Albaniju i stavi je pod svoj
protektorat, onda jugoslovenska delegacija izjavljuje da
zadrava sebi pravo da obezbedi svoje ivotne interese u
Albaniji, sa kojom ivi trinaest vekova u susedstvu, traei
za svoju dravu iste povlastice". Jugoslovenske trupe su za
to vreme okupirale albanske teritorije oko Debra i Mati, dok
je praktino sav ostatak Arbanije bio posednut italijanskim
trupama. Jugoslavija trai 8. januara 1920. ispravku
granice, iz ekonomskih i strategijskih razloga, u srednjem
toku Drima, na Bojani i prema Crnoj Gori [Klimenti i
Kastrati]. U sluaju da ne bude sauvana nezavisnost
Albanije u smislu Londonskog ugovora iz 1913, naa
delegacija je nagovestila zahtev za severnim delom Albanije
do Drima sa Skadrom, pozivajui ce na istorijska prava i
ekonomske razloge. Italija je traila administraciju
nezavisne albanske drave, po mandatu Drutva naroda, sa
istim severnim i istonim granicama kao 1913, dok bi june
bile revidirane, a Valona sa zaleem da bude data Italiji u

Page 299 of 478

potpun suverenitet [10. januara 1920]. Saveznici su spremni
da ovo prihvate pod uslovom da Srbija dobije Skadar, Drim
i en in, tj. da ce udovolji zahtevu SHS. Naa delegacija,
meutim, suoena sa opasnou od italijanskog prisustva,
uporno brani [14. januara 1920] nezavisnu Albaniju u
granicama iz 1913, sa manjim korekcijama; ako to ne moe,
onda Jugoslavija trai deo severne Albanije, za koje je
obeala autonomni reim.[9] To je, ujedno, prvi pomen jedne
mogue autonomije za teritoriju sa albanskim stanovnitvom
pod suverenitetom jugoslovenske drave. U nastavku
pregovora pomiljalo ce ve ponovo i na deobu Albanije, sa
minimalnim zahtevom - granicom du Crnog Drima i
Velikog Drima do mora, i maksimalnim - do reke Mat i
Ohridskog jezera - "kako bi Italija dobila to manje
teritorije"
Za dalji razvoj dogaaja presudna je okolnost to su
Italijani morali da ce povuku iz Albanije poetkom 1920, a u
junu te godine, pod pritiskom albanskog oslobodilakog
pokreta, i iz Valone. [10] Tako je Konferencija ambasadora,
kojoj je ponovo dato u nadlenost konano reenje
albanskog pitanja, u novembru 1921. godine donela odluku
o priznanju Albanije kao nezavisne i suverene drave.
Pokuaj drave SHS da dobije ispravku granice prema
Skadru i Drimu nije uspeo. [11]Primljena u Drutvo naroda
jo 17. decembra 1920, Albanija postavlja odmah pitanje
evakuacije svih stranih trupa sa svoje teritorije, ime ce
aktualizovalo pitanje njenih granica. Definitivnu odluku o
granicama Albanije Drutvo naroda je 1921. godine
prepustilo Konferenciji glavnih saveznikih sila [Engleska,
Francuska, Italija, SAD, Japan]. Komisija za razgranienje
imala je da izvri ispravku severne granice u oblasti Skadra,
Prizrena, Debra i Lina na Ohridskom jezeru u korist

Page 300 of 478

Albanije. Vlada SHS nije prihvatila ove zakljuke, kao ni
odluku da Albaniji bude dodeljen manastir Sv. Naum [6.
decembra 1922]. Na meunarodnim forumima spor oko Sv.
Nauma bio je reen definitivno u korist Albanije
[savetodavnim miljenjem br. 9 Hakog suda, od 4.
septembra 1924, na pitanje Saveta Drutva naroda].
Meutim, Jugoslavija nije htela da prihvati ove odluke,
istiui protiv njih mnoge strategijske, etnografske i
istorijske razloge. Pitanje je konano reeno tako to je
Jugoslavija pomou Ahmed Zogua oborila reim Fana
Nolija, u decembru 1924, pa je sa Zoguom u direktnim
pregovorima postignut sporazum, po kome je Sv. Naum
pripao Jugoslaviji, u zamenu za selo Lin na zapadnoj obali
Ohridskog jezera i jo neke druge naseljene take oko samog
manastira. Taj meudravni sporazum je potvrdila
Konferencija ambasadora, avgusta 1925. Zavrni protokol o
razgranienju Meunarodne komisije potpisan je u Firenci
tek 26. jula 1926. Time je definitivno reeno pitanje
albanskih granica, koje i danas vae izmeu naih drava. [12]
I ovom prilikom ce mora istai da ni u jednom trenutku nije
bio doveden u pitanje teritorijalni integritet Jugoslavije u
oblasti Kosova, Metohije i zapadne Makedonije, bez obzira
na iredentistike aspiracije u samoj Albaniji, koje je na
politikom planu pothranjivala italijanska propaganda. Sa
stanovita meunarodnog prava, prema tome, jugoslovenske
zemlje nastanjene albanskom nacionalnom manjinom
priznate su i potvrene svim ugovorima i sporazumima
evropskih i balkanskih drava od 1913. do 1926. godine. S
druge strane, u odnosu na samu Albaniju iskristalisao ce u
jugoslovenskoj politici generalni stav u prilog nezavisnosti
albanske drave, a protiv podele. Zanimljivo je u tom
pogledu razmiljanje Ive Andria u njegovom poverljivom

Page 301 of 478

elaboratu o Albaniji iz 1939: "Za nas bi podela Albanije
mogla doi u obzir samo kao jedno nuno i neizbeno zlo
kome ce ne moe odupreti, i kao jedna velika teta iz koje
treba izvui onoliko koristi koliko ce da, tj. od dva zla
izabrati manje".[13]
Vid.: M. Marjanovi, Londonski ugovor iz godine 1915.
Prilog povijesti borbe za Jadran 1914-1917, Zagreb, 1960.
1

Dokumenti VII/2, 685 (br. 593).

Zloin je posle rata bio zatakavan, sve dok jedan od

glavnih voa tog pokolja, Jusuf Uka, nije bio izabran 1924.
kao "demokrata" za predsednika optine, pa su njegovi
partijski protivnici pokrenuli celu aferu: P. Kosti, Crkv.
ivot, 141-143.
3

Kroz Albaniju 1915-1916. Spomen knjiga. Beograd 1968,

206 (B. Pavlovi, Odstupanje 3. peadijskog puka II poziva);
upor. 115-120, 205-209, 210-212 itd.
K. Bitovski, Glad, stradanja i otpor stanovnitva Kosova i
Metohije za vreme bugarske okupacije 1915-1918, IG, 1963, 4,
83-94.
5

M. Perovi, Topliki ustanak, Beograd 19592, 299; upor.

103, 165-167, 172, 186-187.
6

Istorija srp. naroda VI/2, 246-250 (A. Mitrovi). Francuske

trupe doekane su u Pei sa albanskim zastavama: Kosovo
nekad i danas, 167.
7

Vid. o tome u elaboratu Ive Andria: B. Krizman, Elaborat

dra Ive Andria o Albaniji iz 1939. g. SP 2 (1977) 83; upor.
F. ii,Jadransko pitanje na Konferenciji mira u Parizu.
8

Page 302 of 478

Zbornik akata i dokumenata, Zagreb 1920. Jadransko pitanje.
Od Pariza do Rapala (zvanini dokumenti), Beograd 1924. U
daljem izlaganju koristimo Elaborat Ive Andria.
9

Elaborat Ive Andria, 85.

Avramovski, Prilog pitanju italijansko-albanske

iredentistike propagande na Kosovu i Metohiji u vreme
minhenske krize i okupacije Albanije, IG. 1964. 2-3. 115:
upor. isti, Prilog pitanju istorije Albanije u periodu izmeu
dva svetska rata. Gjurmime albanologjike 3 (1966) 113-150.
10

Francuski ekspert na Konferenciji, Laro, ovako nas je

teio: "Kraljevska vlada je pogreila to nije usvojila, u svoje
vreme, francuski predlog o podeli Arbanije. Pai ce bio sa
tim sloio, ali je vlada u Beogradu to odbila" (Elaborat Ive
Andria, 86).
11

12

O sporu oko Sv. Nauma vid.: Dokumenti o pitanju granice

sa Arbanijom kod Manastira Sv. Nauma, izd. Ministarstvo
inostranih dela SHS, Beograd 1924: upor. S,
Tchirkovitch, Reglement des questions de frontieres entre le
Royaume de yougoslave et ses voisins balkaniques: Albanie
etc.. Ann. de l' Assos. Yougoslavie de Droit International 2
(1934) 136-155.
13

Elaborat Ive Andria, 89.

III ALBANCI U KRALJEVINI JUGOSLAVIJI

1. Pravni poloaj albanske nacionalne manjine
Poloaj Albanaca u Srbiji i Crnoj Gori [1912-1918], a potom
u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca odnosno Jugoslaviji
[od 1919], bio je istorijski uslovljen. Meusobni odnos

Page 303 of 478

naroda gradio ce na ovom podruju decenijama i stoleima
pre toga u uslovima tuinske vlasti, u feudalnoj dravi
otomanskog suvereniteta. Srpski narod je bio raja, bez
ikakve pravne ili stvarne zatite, obespravljen u odnosu na
albansku narodnost, koja ce - po veri i politikim pozicijama
- koristila statusom osobite povlaenosti i skoro
bezgraninog prava prema svakoj neturskoj narodnosti, a
posebno prema Srbima. To je primarna injenica, koja ce
mora imati u vidu prilikom analize i procene stanja i
meunacionalnih odnosa posle osloboenja Kosova,
Metohije i Makedonije 1912. godine. Pred novu vlast, srpsku
pa jugoslovensku, postavio ce zato vie nego teak zadatak
da za kratko vreme, tako rei odmah, razrei vekovne
suprotnosti, uspostavi pravdu - istorijsku i ljudsku u isto
vreme, da zavede mir i poredak u oblasti koja ce ve vie od
stotinu godina odlikovala najveim stupnjem anarhije u
itavoj Evropi. Ako ce na drutvene odnose i politiku
situaciju ovog razdoblja, prema tome, gleda istorijski, onda
je uspostavljanje srpske vlasti na Kosovu, a pogotovu u
Makedoniji [sa sopstvenim bremenom sloenih nacionalnih
odnosa], bilo optereeno izuzetno tekim nasleem prolosti,
i to ne samo neke daleke istorijske prolosti ve neposredne
jueranjice, gde su ce jo puila zgarita, jo pamtila i
raunala ubistva na poljima, u umama, u roenoj kui,
otmice i ucene, pljake i nasilja. Na osloboenom Kosovu
trebalo je likvidirati feudalizam, stvoriti nove mogunosti za
izvlaenje iz vekovne zaostalosti i za brz ekonomski
napredak, smiriti i regulisati nacionalne odnose.
Prva stvar koja ce mora istai i prva novost u odnosu na
prethodno stanje je zavoenje ustavnog poretka i
organizovane upravne i sudske vlasti na Kosovu. Nije tano
da je podruje Kosova bilo "van zakona". Bez obzira na

Page 304 of 478

posebne mere vojnog karaktera, koje su bile zavedene i
odravane dokle god je oblast Kosova bila izloena
diverzantsko-teroristikoj aktivnosti albanskih kaaka, za
Albance u Jugoslaviji vaili su svi jugoslovenski zakoni, a
pre svega Ustav.
esto ce tvrdi da albanska narodnost u Kraljevini
Jugoslaviji nije uivala status nacionalne manjine i da je bila
potpuno liena meunarodno-pravne, pa i ustavnopravne
zatite. Ta uproena teza je netana. Po Ugovoru o miru
zakljuenom u Berlinu 13. jula 1878. Srbija je, po priznanju
njene nezavisnosti [l. 34], preuzela i meunarodnu obavezu
o zatiti tzv. verskih manjina. lan 35. toga Ugovora glasi:
"U Srbiji razlike u veri i veroispovesti nee moi da budu
smetnja da neko iz tog razloga bude iskljuen ili spreen da
uiva svoja graanska i politika prava, da ne bude primljen
u javne slube, na poloaje i da mu ce na ukazuju poasti ili
da ne obavlja razne zanate i zanimanja, ma u kome mestu to
bilo. Sloboda i javno vrenje crkvenih obreda svih
veroispovesti bie zajemeni svim graanima Srbije i
strancima, i nikakve smetnje nee ce moi praviti njihovim
odnosima sa svojim duhovnim stareinama".[1] Treba,
naravno, uoiti razliku izmeu "verske" i nacionalne
manjine. Mada ce ta dva pojma u mnogo emu poklapaju,
pogotovu u vremenu kada je Berlinski ugovor bio zakljuen,
to nije isto. U svakom sluaju, ravnopravnost graana, bez
obzira na veru i veroispovest, utvrena je naelno i svim
osnovnim zakonima koje je Srbija donosila u razdoblju od
1888. do 1919. godine.
Odredba lana 35. Berlinskog ugovora stavljena je van
snage Ugovorom izmeu glavnih sila saveznikih i udruenih
i Drave Srba, Hrvata i Slovenaca od 10. septembra 1919.

Page 305 of 478

godine u Sen-ermenu, u okviru tzv. "versajskog sistema
ugovora", kojim je utvren novi poredak drava u Evropi i
posebno reeno pitanje sukcesije Austro-ugarske drave,
likvidirane Ugovorom o miru potpisanim istog
datuma.[2] Kakve je obaveze Jugoslavija preuzela
Senermenskim ugovorom? Pre svega, Drava SHS ce
obavezuje "da svima stanovnicima da punu i potpunu
zatitu ivota i slobode bez obzira na poreklo, narodnost,
jezik, rasu ili veru" [l. 2, st. 1]. Isto tako, svi jugoslovenski
dravljani "bie jednaki pred zakonom i uivae ista
graanska i politika prava bez obzira na rasu, na jezik ili
na veru" [l. 7, st. 1]; dalje ce istim lanom predvia da ce
"nikakvo ogranienje nee propisati protiv slobode upotrebe
ma kojeg jezika" od strane jugoslovenskog dravljanina,
"bilo u privatnim ili trgovakim odnosima, bilo u pogledu
vere, tampe ili za izdanja svake vrste, bilo na javnim
zborovima" [st. 3]; tavie, "dae ce usmene olakice"
jugoslovenskim dravljanima "drugih jezika, a ne
zvaninog, da ce mogu posluiti svojim jezikom, bilo
usmeno, bilo pismeno pred sudovima" [st. 4]. Posebnim
lanom je predviena generalna zatita nacionalnih
manjina: "Srpsko - hrvatsko - slovenaki pripadnici [tj.
jugoslovenski dravljani - D. B.] koji obrazuju etnike,
verske ili jezike manjine, uivae isto postupanje i iste
garantije pravno i faktiki kao i ostali srpsko-hrvatskoslovenaki pripadnici. Oni e, naime, imati ista prava kao i
drugi da o svome troku podiu, upravljaju i nadziravaju
dobrotvorne, verske i socijalne ustanove, kole i druge
vaspitne zavode, s pravom da ce tu slue slobodno svojim
jezikom i slobodno ispovedaju svoju veru" [l. 8]. Ugovor ne
predvia nikakav izuzetak od odredbe ovog lana, te ova
odredba, kao i sve prethodne, bez ikakve nedoumice vai i za
albansku nacionalnu manjinu u Dravi SHS.

Page 306 of 478

Sporno je, po naem miljenju, tumaenje izuzetka od
odredaba lana 9, gde ce predvia posebna obaveza na
"olakice" za izvoenje nastave na maternjem jeziku "u
varoima i srezovima u kojima stanuju u znatnoj meri
srpsko - hrvatsko - slovenaki pripadnici drugih jezika", to
opet ne spreava vladu Drave SHS da u pomenutim
kolama uvede nastavu zvaninog jezika kao obaveznu; isto
tako, devetim lanom [st. Z] predvieno je da e ce u
varoima i srezovima nastanjenim u znatnoj meri
jugoslovenskim dravljanima koji pripadaju etnikim
manjinama, po veri ili jeziku, "ovim manjinama osigurati
pravian udeo u iskoriavanju i dodeljivanju onih suma,
koje bi iz javnih fondova, dravnim budetom, optinskim i
drugim budetima mogle biti namenjene vaspitnim, verskim
ili dobrotvornim ciljevima". Ogranienje je u tome to
"odredbe ovog lana [znai samo njega, a ne prethodnih
lanova kojima ce daju generalna prava nacionalnim
manjinama - D. B.] vaie samo za teritorije dodeljene Srbiji
ili Dravi Srba, Hrvata i Slovenaca posle 1. januara 1913.
godine". Sporno je moglo biti da li ce to odnosi na teritoriju
Stare Srbije i Makedonije. Ove teritorije su dodeljene Srbiji
Londonskim mirovnim ugovorom izmeu Turske i
balkanskih saveznika od 30. maja 1913. godine. Tim
ugovorom je Turska ustupila saveznicima teritorije zapadno
od linije Enos-Midija, izuzevi Albaniju [l. 2], a obe strane
su prepustile velikim silama brigu da urede razgranienje
Albanije i sva pitanja koja ce nje tiu [l, Z]. Londonska
konferencija ambasadora, dodue, pre 1. januara 1913.
donosi naelnu odluku o formiranju Albanije kao
autonomne drave, ali je njena teritorija odreena, a prema
tome i odgovarajua teritorija "dodeljena" Srbiji i Crnoj
Gori tek u toku 1913. [10. aprila], a definitivno tek
Protokolom iz 1926. Prema tome, Kosovo, Metohija i

Page 307 of 478

Makedonija, ako ce imaju u vidu londonska dokumenta iz
1913. godine, spadaju oigledno u one "velike teritorije"
koje su, prema prvom stavu preambule Sen-ermenskog
ugovora Drave SHS sa saveznicima, "od poetka 1913.
godine Kraljevini Srbiji prisajedinjene". Iz toga ce moe i
mora izvui zakljuak da su i odredbe lana 9. vaile za ove
teritorije, a nisu vaile samo za podruje Srbije ogranieno
pre 1. januara 1913, jer ce na to podruje primenjivao
meunarodni propis lana 35. Berlinskog ugovora. Ugovor,
dakle, oigledno "proiruje zatitu manjina i na one
teritorije koje su prisajedinjene Srbiji pre Prvog svetskog
rata", kako tumai Milan Barto.[3] Pogreno je kada ce
tvrdi da je albanska manjina bila izuzeta od specijalne
zatite po lanu 9, a pogotovu po ostalim lanovima
Senermenskog ugovora. lanom 10, pogotovu, predvia ce i
poseban status i povlastice za jugoslovenske dravljane
muslimane: Drava SHS "pristaje da za muslimane, ukoliko
ce tie njihovog porodinog i linog statusa, donese odredbe
koje doputaju da ce ta pitanja reguliu po muslimanskim
obiajima" [str. 1]. Preduzee ce i koraci da ce naimenuje
reis-ul-ulema [str. 2], a vlada ce posebno obavezuje "da
prui zatitu damijama, grobljima i drugim verskim
ustanovama muslimanskim"; da da sve olakice i dozvole
verskim zadubinama te da nee uskratiti nijednu od
potrebnih olakica [st. Z]. Najzad, Ugovor izriito precizira
saglasnost vlade SHS da "ukoliko ce odredbe gornjih
lanova [tj. svih lanova od 2. do 10 - D. B.] odnose na lica
koja pripadaju manjinama po rasi, veri ili jeziku, te odredbe
pretstavljaju obaveze meunarodnog znaaja", koje su zato
stavljene pod garantiju Drutva naroda [l. 11, st. 1].
Ako bi ce i prihvatilo tumaenje da su Kosovo, Metohija i
Makedonija u smislu meunarodnog prava steeni pre 1.

Page 308 of 478

januara 1913. godine, te da su izuzeti iz specijalnih odredaba
lana 9. Senermenskog ugovora, oni nisu izuzeti iz
odredaba l. 2-8, 10 i 11. Nije zato moguno izvlaiti iz toga
dalekoseni zakljuak o "stvaranju terena za nasilno
posrbljavanje Makedonaca i iptara", niti da je
"zaklanjajui ce za osloboenjem od meunarodne dunosti
velikosrpski kurs slobodnije sprovoen u Makedoniji i na
Kosmetu nego to bi ce to moglo vriti da je postojala puna
ustanova zatite manjina i u ovim pokrajinama".[4] Parola o
posebnoj nezatienosti i diskriminaciji albanske manjine u
Kraljevini Jugoslaviji nije, po naem miljenju, ni pravno ni
istorijski osnovana.
Drugo je pitanje, mada nikako ne nevano, da li su opte
pravne odredbe o zatiti nacionalnih manjina i jednakosti
svih graana Jugoslavije uopte sprovoene u ivot kada je
re o Albancima. U praksi, albanskoj nacionalnoj manjini
nisu obezbeena ona prava koja su uivali Nemci, Italijani
ili Maari; ima dosta podataka na osnovu kojih ce moe
zakljuiti da je prema Albancima sprovoen reim
diskriminacije, posebno na planu kulture i obrazovanja. Na
politikom planu, meutim, albanski feudalni sloj i dobar
deo graanstva uklopili su ce u drutveni poredak i
stranaki ivot, ne samo preko muslimanske stranke
["Demijet"] nego i preko drugih politikih partija
[Demokratske stranke, na primer]. Tako su Albanci
uestvovali i u parlamentarnom ivotu, a drali su i znaajne
poloaje u inovnikom, upravnom aparatu. Teko je, dakle,
uoptavati sliku o poloaju albanske nacionalne manjine u
Jugoslaviji izmeu dva rata. Koliko god nepovoljna, ona i
nije bila bitno nepovoljnija od poloaja mnogih drugih
kategorija stanovnitva, bez obzira na narodnost.
Izrabljivanja, nepotovanja zakonitosti, andarmerijskog

Page 309 of 478

nasilja, bilo je i na drugim stranama i prema drugim
narodima Jugoslavije; razume ce, i prema srpskom narodu.
Nacionalni momenat ce ovde ne moe posmatrati odvojeno
od socijalnih i klasnih odnosa. Osim toga, stanje i poloaj
albanske nacionalne manjine u Jugoslaviji izmeu dva rata
moraju ce procenjivati i u kontinuitetu odnosa i stanja koji
su ce obrazovali na tom planu bar tokom poslednjih
nekoliko decenija, i vie, uoi balkanskog i svetskog rata.
Kosovo i zapadna Makedonije bili su za nekoliko prvih
godina posle 1918, u stvari, u pravom vanrednom stanju i
provizorijumu: s jedne strane, sa albanskim terorizmom, a s
druge strane, sa pokuajima da ce nacionalni i socijalni
odnosi razree kroz program agrarne reforme, kolonizacije,
a delimino i iseljavanja muslimana iz Jugoslavije. Ni do
samoga rata 1941. godine nije u tim krajevima stanje
normalizovano, niti je uopte reen bilo koji ivotni problem
- ne samo Albanaca nego ni Srba, Crnogoraca i
Makedonaca.
1

Srbija 1878, 569 (br. 341).

Tekstovi prema: M. Barto, Meunar. javno pravo I, 484487.

2

M. Barto, Meunar. javno pravo I, 428.

M. Barto, Meunar. javno pravo I, 429; upor. A.

Hadri, Nacionalno ugnjetavanje iptarske narodnosti i stav i
borba KPJ za nacionalna prava iptara za vreme stare
Jugoslavije, Gjurmime albanologjike 2 (1965) 145-168.
4

2. Agrarna reforma i kolonizacija

Page 310 of 478

Jedna od glavnih mera za sreivanje stanja na Kosovu i
Metohiji, isto tako u Makedoniji, trebalo je da bude agrarna
reforma i kolonizacija, kojom su imala da ce postignu dva
cilja: da ce likvidacijom feudalnih odnosa uspostave
drutveno-ekonomske pretpostavke za razvoj slobodne
kapitalistike poljoprivrede, i drugo, da ce uspostavi etnika
i nacionalna ravnotea i tako popravi stanje srpskog naroda
na ovom podruju, poremeeno hroninim nasiljem,
naroito u prethodnim decenijama. Pogreno je tvrenje da
je "kolonizacija prethodila agrarnoj reformi i davala joj
osnovne smernice".[1] Uredba o naseljavanju
novoosloboenih i prisajedinjenih oblasti Kraljevini Srbiji
doneta je, dodue, 20. februara 1914. godine, ali je bilo
premalo vremena za njeno metodino i masovnije
sprovoenje u ivot u mobilizacijskim i ratnim uslovima koji
su nastali ve jula iste godine. Glavni je zadatak bio,
meutim, likvidacija feudalnih odnosa, koji su i bili
pretpostavka ranijih i zateenih nacionalnih odnosa; zemlja
ce nalazila veinom u rukama itluk-sahibija, a postojali su i
polufeudalni odnosi - begluari, napoliari, arendatori,
momci itd. Nosioci feudalnog sistema bili su turski i albanski
begovi i itluk-sahibije, a zavisno stanovnitvo sastojalo ce
od srpske i albanska sirotinje.[2] Pretpostavka za
uspostavljanje nacionalne ravnopravnosti bila je, zato,
likvidacija feudalnog sistema; u tome je nova vlast gledala
prvenstveno put ka stvarnom nacionalnom osloboenju
Srba. Crna Gora je bre od Srbije poela likvidirati itluke
odnose i naseljavati svoje saplemenike na teritoriji zapadne
Metohije, ve krajem 1912. Dodue, u toku prvog svetskog
rata ti su ce naseljenici bili povukli u Crnu Goru, da bi ce
ve 1919. vratili na dobijena imanja.[3] Prvo su ce vraale
porodice koje su do 1914. godine bile naseljene putem
kupovine zemlje ili u dravnoj reiji. Njihov povratak je bio

Page 311 of 478

masovan u prolee 1919; veina ce privremeno nastanila u
gradovima, ekajui da dobije zemlju. U razdoblju od 1918.
do 1920, Kosovo je naseljavano "bez dovoljne pripreme i
plana, pa ak i bez finansijskih sredstava". Prvi naseljenici
bili su preputeni sami sebi, a drava im je obezbedila samo
besplatan prevoz eleznicom.[4]
Prethodnim odredbama za pripremu agrarne reforme, od
27. februara 1919. proklamovano je raskidanje kmetskih
odnosa, kako u Bosni i Hercegovini tako i u novim
krajevima Srbije i Crne Gore, a kmetovi su proglaeni
vlasnicima zemlje. Izneseni su osnovni principi za dalje
sprovoenje agrarne reforme.[5] to ce tie naseljavanja
[kolonizacije], ono je za oblast Kosova, Metohije i
Makedonije pravno regulisano najpre Uredbom o
naseljavanju junih krajeva, od 24. septembra 1920. Tu su
mnoga pitanja ostala otvorena i postojala je mogunost
velikih zloupotreba. Tano je konstatovano da su
zloupotrebe i nepravilnosti prilikom premera i zahvatanja
privatnih imanja albanskih seljaka ifija radi stvaranja
kompleksa za naseljavanje imale negativne posledice na
odnose naseljenika, koji su dobijali na taj nain oduzetu
zemlju, i metana - Srba i Albanaca. Prema pomenutoj
uredbi mogla ce privatna svojina oduzeti radi stvaranja
naseljenikih kompleksa, ali ce iz fonda za kolonizaciju
morala dati u zamenu zemlja istog boniteta i u blizini
oduzetih parcela. To ce, meutim, uglavnom nije
potovalo.[6] Oduzimajui zemlju Albancima agrarne vlasti
nisu ih upoznavale s njihovim pravima, ak ni zvanino
obavetavale da im je zemlja oduzeta. Prilikom
ograniavanja naseljenikih kompleksa uglavnom ce nije
vodilo rauna o interesima i egzistenciji albanskih seljaka:
"ima sluajeva ... da je pojedincima sve oko kue oduzeto, da

Page 312 of 478

sada radi ulaza u kuu moraju prolaziti kroz naseljeniko
imanje". Ovakvi sluajevi dovodili su u neprijatan poloaj i
Albance i naseljenike, jer su i naseljenici videli da ne treba
otimati od jednih siromaha da bi ce dalo drugim.[7]
U stvari, kolonizacija je otpoela 1919/20. i sprovodila ce bez
ikakva sistema, to je dovelo do zloupotreba u toku celoga
rada na sprovoenju agrarne reforme na Kosovu. Iz
poverljivih izvetaja i drugih dokumenata oevidno je da su
agrarne vlasti, i pored izriitih naredbi ministra agrarne
reforme a kasnije poljoprivrede, nastavile da protivzakonito
ograniavaju i oduzimaju zemlju albanskih seljaka, esto
bez ikakve naknade ili zamene, sve do 1940. godine. U
najtei poloaj dospeli su Albanci u pograninim srezovima
prema Albaniji, gde su vlasti nastojale da nasele to vie
kolonista, smatrajui, ne bez povoda, da e na taj nain
obezbediti sigurnost granice i red i mir. Ne treba zaboraviti
da je u najveem delu ovoga perioda stanje nemira i
nestabilnosti na Kosovu i Metohiji odravano stalnim
ubacivanjem kaaka odnosno diverzantskih grupa preko
granice sa albanske teritorije; smatralo ce da e pojas
kolonista du granice doprineti spreavanju ovih upada. No
poto u tim srezovima nije vie bilo ni dravne ni optinske
zemlje, oduzimana su imanja seljaka Albanaca bez obzira na
to da li njihove porodice mogu opstati na ono malo zemlje
to im je ostavljeno. U prvom periodu naseljavanja na
osnovu Uredbe, ipak, manje je zahvatana privatna obradiva
povrina Albanaca. Deljene su uglavnom utrine, ikare i
ume. Od ukupne povrine zemlje podeljene kolonistima
jedva ako je 5% bilo obraeno, dok je 95% predstavljalo
dotada neobraenu, a vrlo esto i sasvim jalovu zemlju.[8]

Page 313 of 478

Prvih deset godina sprovoenja agrarne reforme i
kolonizacije pokazalo ce da do tada preduzimane mere
imaju vrlo velike nedostatke, koji dovode u pitanje efekat
itavog poduhvata i kompromituju dravnu politiku na
ovom planu. Zato ce 1931. godine pristupilo energinim
merama za likvidaciju agrarne reforme i naseljavanja.
Zakon od 5. decembra 1931. odnosio ce na Makedoniju,
Kosovo, Metohiju i delove Crne Gore. Ovim zakonom su
definitivno ukinuti ivijski odnosi zasnovani pre 1. oktobra
1912, napoliarski odnosi zasnovani pre 27. februara 1919,
esimdijski [zakupniki] odnosi, arendatorski odnosi na
manastirskim imanjima i tzv. momaki odnosi [kad su
imanja bila preputena momcima]. ifije su zemlju, kue i
zgrade dobijale besplatno, a kolonizaciji su namenjeni
vikovi zemlje.[9]
Ne moe ce osporiti injenica da je agrarna reforma na
Kosovu i Metohiji, pre svega, likvidirala feudalne odnose; s
druge strane, zloupotrebama i nepromiljenom politikom
produbila je jaz izmeu srpskog i albanskog naroda i
zaotrila ionako loe nacionalne odnose. Uprkos tome, nije
umesno preuveliavati obim i domet kolonizacije na Kosovu.
Intenzivnija su naseljavanja izvrena izmeu 1922. i 1929,
kao i 1933. do 1938, kada je kolonizacija praktino zavrena.
Prema nedovoljno tanim podacima do 6. aprila 1941.
naseljeno je na Kosovu i Metohiji ukupno 12.000 porodica,
to znai oko 60.000 Jugoslovena, preteno Srba iz raznih
krajeva zemlje, po pravilu iz pasivnih oblasti.[10] Taj broj
sigurno nije bio dovoljan da nadoknadi velike gubitke u
srpskom stanovnitvu do kojih je dolo iseljavanjem
poslednjih decenija pred osloboenje: valja ce podsetiti na
podatak Jovana Cvijia da je izmeu 1876. i 1912. iz ovog
dela Stare Srbije izbeglo u Srbiju preko 150.000 ljudi srpske

Page 314 of 478

narodnosti,[11] a da ne govorimo koliko je izbeglo za dui
vremenski period. Prema tome, na etnikom planu samo je
delimino korigovan odnos koji je u sutini nepopravljivo
bio poremeen na tetu srpskog naroda u prethodnom
razdoblju. Uostalom, pokazuju to i podaci o nacionalnoj
strukturi kosovsko-metohijskog stanovnitva iz 1939: od
ukupno 645.017, na slovenski elemenat dolazi 162.896
[25,2%], na neslovenski - albanski, turski, ciganski itd.
elemenat - 422.827 [65,6%], a na srpske i druge naseljenike
jo svega 59.294 [9,2%].[12]
1

A. Hadri, Kosovo i Metohija, 59.

M. Obradovi, Agrarna reforma, 96.

A. Hadri, Kosovo i Metohija, 59-60.

M. Obradovi, Agrarna reforma, 130-131.

Dobar pregled agrarne reforme u EJ IV, 644 (S.

Dimitrijevi).
Otro je kritikovao ove nezakonitosti 1922 godine Vojislav
Balozovi. naelnik graanikog sreza: M.
Obradovi, Agrarna reforma,114-115.
6

M. Obradovi, Agrarna reforma, 118.

M. Obradovi, Agrarna reforma, 143-145.

EJ IV, 650 (S. Dimitrijevi).

10

M. Obradovi, Agrarna reforma, 153, 210, 215, 220.

11

J. Cviji, Balk. rat i Srbija, 655-656.

Page 315 of 478

12

M. Obradovi, Agrarna reforma, 233.

3. Albanski terorizam i iredentizam

Za sve vreme sprovoenja u ivot odredaba o agrarnoj
reformi i kolonizaciji, ali i itavoga ostalog sistema pravnih
propisa i zakona, na teritoriji Kosova, Metohije i
Makedonije jugoslovenska vlast ce morala nositi sa
albanskim terorizmom, koji ce u naoj posleratnoj literaturi
naziva, prilino eufemistiki, "kaakim pokretom
albanskih masa", koje su ce "borile protiv uspostavljanja
srpske vlasti".[1 ] Glavni period terorizma je od 1919. do
1924. godine, mada ce i kasnijih godina javlja odmetnitvo.
Sama turska re "kaak" znai - odmetnik od vlasti, ali i
razbojnik, a to ce dvoje vrlo esto spajalo u jedno, poto
akcije kaaka nisu bile gerilskog karaktera nego teroristiki
i pljakaki napadi na ustanove vlasti i srpsko stanovnitvo.
Kakva-takva vlast Kraljevine SHS uspostavljena je ipak jo
1921. godine, poto je Ministarstvo unutranjih dela objavilo
amnestiju svih odmetnika koji ce budu predali do 10. marta
te godine. Amnestija je imala delimian uspeh [rok za
predaju je kasnije produavan], ali ce moe smatrati, s
obzirom na tadanje prilike na Kosovu, da je postigla cilj,
jer ce veina odmetnika vratila svojim kuama, tako da "u
nekoliko sela u tetovskom, prizrenskom i kosovskom
okrugu, ije je muko stanovnitvo bilo skoro polovinom
odbeglo u goru, nema vie nijednog odmetnika". Ipak, i
posle odreenih rokova ostalo je kaaka koji ce nisu
predavali. "Prvi kaaci nisu ce ni do danas predali.
Interniranje njihovih porodica nije dalo eljene
rezultate.[2] Tako je borba protiv odmetnika i terorista
"ukljuena" u program kolonizacije: imanja odmetnika su
oduzimana, itave porodice su internirane u posebne logore.

Page 316 of 478

Represalije su primenjivane i na sela ako su pomagala
kaake, ili ak ako ce samo na njihovom podruju vodila
borba s kaacima. Odmetnikim porodicama konfiskovana
je cela imovina, a kue su im ponekad spaljivane. Sela iz
kojih ce pruao otpor osvajana su zdruenim dejstvom
vojske i andarmerije, uz uee artiljerije. Zabeleene su i
vee bune, kao na primer "lapska buna" [1920], koja je
uguena brutalno [Prapatica, Knjina, Kaba, Jablanica,
Ariljaa].[3]
Vanu ulogu u odravanju nesreenog stanja, naroito na
Kosovu, imala je politika i diverzantska aktivnost
italijansko-albanske iredente iz same Albanije i
emigrantskih centara. Akcija kosovske emigracije uklapala
ce u optu borbu protiv Jugoslavije, koju su vodili, na jednoj
strani, ustae, a na drugoj "makedonstvujui". Italijanska
vlada je bila glavni oslonac ovih pokreta. Ona je uspela da
pridobije i rukovodioce tzv. "Kosovskog komiteta", ije je
sedite bilo u Beu, na elu sa Bedri Pejanom i Ibrahimom
akovom,[4] Grof ano u svom Dnevniku pie: "Moramo
uspavati Jugoslovene. Ali kasnije, naa politika mora da ce
ivo pozabavi Kosovom. To e odrati ivim jedan
iredentistiki problem na Balkanu, privui panju Albanaca
i predstavljati no uperen u kimu Jugoslavije".[5]
U slubi albanske iredente nalazile su ce i sve legalne
politike organizacije Albanaca u Jugoslaviji. "Muslimanska
juna organizacija" [Demijet], formirana 1923, bila je
koriena i za sprovoenje iredentistike propagande,
naroito posle pogoranja jugoslovensko-albanskih odnosa
1924. Prema nekim podacima predsednik ove organizacije
Ferat-beg Draga bio je u stalnoj vezi sa tiranskom vladom,
od koje je primao i novac. Zbog takvog stava jugoslovenska

Page 317 of 478

vlada je 1925. zabranila rad "Demijeta", ali ovaj nastavlja
da radi u ilegalnosti. Formirana je na Beogradskom
univerzitetu i tajna studentska organizacija "Besa", s
programom da radi na prikljuenju Kosova i Metohije
Albaniji; finansiralo ju je albansko, a potom italijansko
poslanstvo u Beogradu. Trebalo je organizovati ete koje bi
bile spremne da u sluaju izbijanja rata diverzantskim
akcijama olakaju napredovanje italijanske vojske, koju je
albanskom narodu trebalo prikazati kao oslobodioce.[6] Ali
Hadri konstatuje da su "skoro svi albanski prvaci delovali
javno ili tajno meu svojim sunarodnicima pod platom
politike pripadnosti ovoj ili onoj graanskoj stranci,
verskoj organizaciji - demijeta i gajreta"; skoro svi su ce
potom za vreme drugog svetskog rata kompromitovali
ueem u okupatorskoj vlasti.[7] U pitanju je, dakle, taktika
prikrivanja i korienja legalnih mogunosti politikog
sistema i demokratskih institucija Jugoslavije u dvostrukom
cilju: radi line koristi i za sprovoenje antijugoslovenske
delatnosti. Ekonomska beda i nesrea albanskog seljaka bila
je zato mnogo pre posledica njegovog klasnog nego
nacionalnog poloaja: socijalna vrhuka albanskog naroda u
Jugoslaviji ivela je bogato kao priznati deo vladajue klase,
radei istovremeno protiv drave od koje i na raun koje je
ivela.
1

M. Obradovi, Agrarna reforma, 38

Prema M. Obradovi, Agrarna reforma, 107-108.

M. Obradovi, Agrarna reforma, 135, 145-146.

Komitet ce izdavao za antifaistiku organizaciju i pre

italijanske okupacije Albanije odravali su kontakte sa
4

Page 318 of 478

sovjetskom ambasadom u Beu i s Kominternom: .
Avramovski, Prilog, 124, 135.
5

Prema: . Avramovski, Prilog, 133.

. Avramovski, Prilog, 123, 137.

A. Hadri, Kosovo i Metohija, 67.

4. Problem iseljavanja Albanaca iz Jugoslavije

Trajno reenje albanskog pitanja u Jugoslaviji videli su neki
srpski politiari u planskom iseljavanju Albanaca. Iskustva
Miloevih mera za iseljavanje albanskog stanovnitva iz
srbijanskih gradova etrdesetih godina XIX veka, i
iseljavanje nekih 30.000 Albanaca iz Toplice i June Morave
1878. godine - navodili su na misao da bi ce tim putem moglo
reiti ovo pitanje i u granicama Jugoslavije. Povod za to su
dale i one spontane muslimanske migracije koje su zapoele
ve u toku operacije saveznikih armija u prvom
balkanskom ratu: masa Turaka, ali i muslimanskih
Albanaca, beala je pred ovim trupama ne samo u strahu od
osvete nego i zbog onoga nepristajanja na ivot u
hrianskoj dravi koje je bilo tako karakteristino za
muslimansko stanovnitvo Turske.[1] Sama je Turska na
veoma odreen nain pothranjivala ovaj migracioni impuls,
smatrajui ga sastavnim i prirodnim momentom naputanja
teritorija odn. gubljenja otomanskog suvereniteta nad
odreenom teritorijom. tavie, ima dokaza da je prvobitna
ideja za iseljavanje Albanaca iz Srbije odnosno Jugoslavije
potekla od turskih politikih faktora. Poslanik Srbije u
Bugarskoj, olak Anti, pie svom Ministarstvu inostranih
dela iz Sofije 30. maja [12. juna 1914. godine da je Demilbej, lan turskog revolucionarnog komiteta, doneo iz

Page 319 of 478

Carigrada i jedan specijalni regleman za emigraciju
muslimana iz otomanskih izgubljenih oblasti. Ovaj regleman
izraen je i potpisan od dra Nazima, koji je ef centralnog
odbora za iseljavanje muslimana. Po ovome reglemanu
ovdanjem turskom revolucionarnom komitetu [u
Bugarskoj] stavlja ce u zadatak da organizuje emigraciju
muslimana ne samo iz Bugarske nego i iz Srbije i Grke.
Doneta je ovakva odluka: "Nastati da ce iz Bugarske isele svi
Pomaci, koji pod pritiskom vlasti poinju u jakoj meri da
konvertiraju hrianstvu [Pomaci su islamizirani Bugari - D.
B.]; iz Srbije pomagati emigraciju posrednim putem i ne
preduzimati mere do u sluaju kad od samog tamonjeg
muslimanskog stanovnitva potekne elja za emigracijom; iz
Grke pomagati emigraciju samo iz oblasti u kojima je
muslimansko stanovnitvo u manjini ili nikakve
kompaktnosti. Za naseljavanje muslimana [Turaka] iz
balkanskih drava odreena je obala Anadolije a za
Arbanase vilajeti Halep i Bagdad", u Siriji i Iraku.[2]
Nema sumnje da je u prvim godinama posle uspostavljanja
srpske odnosno jugoslovenske vlasti dolo do spontanog
emigriranja izvesnog broja Albanaca, jednim delom u
Albaniju, a drugim u Tursku. Nije moguno utvrditi taan
broj emigranata, jer ce neke pekulacije sa statistikim
podacima za 1910. odnosno 1920. godinu teko mogu odrati
kada ce uzmu u obzir svi sloeni faktori ratnog stanja i
iseljavanja srpskog, a ne samo albanskog stanovnitva. Ako
je na Kosovu i Metohiji 1910. godine bilo ukupno 475.000
stanovnika [svih narodnosti], a 1920. godine 439.000
stanovnika, apsolutni gubitak iznosi 36.000 stanovnika, a
zajedno sa prirodnim mortalitetom za tih deset godina iznosi
po nekim raunanjima oko 150.000 stanovnika. Uopte nije
"nesumnjivo", kako veli Ali Hadri, da je glavni uzrok

Page 320 of 478

smanjenja broja stanovnika iseljavanje Albanaca, pa tek uz
to i posle toga gubici u toku balkanskih ratova i prvog
svetskog rata.[3] Statistiki period koji je u pitanju [19101920] ukljuuje, pre svega, dve godine uoi balkanskih
ratova, kada je iseljavanje Srba sa Kosova bilo naroito
intenzivno. Ratovi 1912-1918. godine odneli su vrlo veliki
broj srpskih ivota u ovim oblastima, a nosili su sa sobom i
novo raseljavanje. Procesi 1910-1918, prema tome,
ireverzibilni su u demografskom smislu za srpski narod na
Kosovu i Metohiji. Na iseljavanje Albanaca, stoga, otpada
samo manji vremenski period i srazmerno manji broj ljudi.
Prema nekim podacima privremena emigracija iz
jugoslovenskih oblasti u Albaniju iznosila je 1921. godine
oko 40.000 lica.[4] Iseljavanje u Tursku bilo je srazmerno
malo. Rauna se da je do tridesetih godina iseljeno u Tursku
najvie do 45.000 lica albanske, ali i turske i ciganske
narodnosti [muslimana]. Nakon toga iseljavanje je prestalo,
jer je turska vlada odbila da daje ulazne vize.[5] U ovom
sluaju radilo ce ve o pokuajima planskog iseljavanja, o
emu su voeni pregovori izmeu jugoslovenske i turske
vlade, poev od 1930. godine. Naelna saglasnost postignuta
je 1931. Kasnije, u obnovljenim razgovorima, Turska je
izrazila spremnost da poetkom 1936. godine zakljui s
Jugoslavijom formalni sporazum o iseljavanju 200.000 lica,
"stanovnitva koje je srodno po mentalitetu turskom, te e
ce u Turskoj lako asimilovati, kao to je to sluaj sa nekim
delovima arbanakog stanovnitva kod nas". Na sednici
Stalnog saveta Balkanskog sporazuma krajem februara
1938. zakljueno je da ce u Carigradu sazove konferencija
Turske, Rumunije i Jugoslavije, uz prisustvo grkog
posmatraa, radi diskusije o obezbeenju materijalnih
sredstava za naseljavanje doseljenog stanovnitva u Turskoj.
Ta konferencija je i odrana 13. juna 1938, pa je zakljueno

Page 321 of 478

da je iseljavanje "jedan od najvanijih socijalnih problema",
pod ime ce podrazumevalo osloboenje ziratne zemlje za
Srbe iz pasivnih krajeva.
Iste godine je sa vie strana podsticana i obrazlagana ideja o
sistematskom iseljavanju Albanaca. Tako je 16. maja 1938.
godine u Srpskom kulturnom klubu raspravljano o referatu
u kome ce konstatuje da dotadanji rad na kolonizaciji nije
dao potrebne rezultate, da je opasnost i tetnost albanskog
elementa i dalje aktuelna, kako u nacionalnom i
ekonomskom tako naroito u bezbednosnom pogledu, pa ce
stoga preporuuje da ce Albanci iz Jugoslavije iseljavaju u
Albaniju ili Tursku poto ce bude stvar uredila
diplomatskim putem, kako su to povoljno reile Bugarska,
Rumunija i Grka sa svojim muslimanskim stanovnitvom.
Ako ce ovo ne bude moglo izvesti, preporuuje ce da ce
otkupljivanjem imanja i njihovim ustupanjem Srbima i
Crnogorcima primoraju Albanci da ce sami iz sopstvenih
pobuda iseljavaju.[6] Istovremeno, 7. oktobra 1938.
Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije,
zabrinuto za bezbednost i teritorijalni integritet Jugoslavije
u predveerje drugog svetskog rata, nareuje da ce nastavi
akcija iseljavanja Albanaca, a komanda III armijske oblasti
sa seditem u Skoplju predlae mere. U okviru toga, treba
"smiljeno, sistematski, ali i energino" sprovoditi ovu
akciju; dovoditi srpski elemenat; nastojati da ce u to skorije
vreme jake kompaktne mase arnautske razbiju, dovoenjem
u njihovu sredinu bar 50% naeg ivlja; za kolonizaciju u
isto albanskim naseljima nee ce moi primeniti agrar, tj.
oduzimanje, nego bi tu zemlju trebalo otkupiti po dobroj
ceni, pa onda vriti naseljavanje. Milioni koji bi ce dali za
otkup te zemlje, po oceni ove komande, bili bi neznatni
izdaci prema koristi koja bi ce dobila rastresanjem

Page 322 of 478

kompaktnog arnautskog naselja. Ukazuje ce, pri tom, i na
znaajnu pomonu ulogu koju treba da odigra crkva,
narodna odbrana i privatna inicijativa preko raznih
drutava i sl.[7]
Antropogeografska prouavanja pojedinih oblasti na
Kosovu i Metohiji, uprkos svemu, ne daju za pravo
tvrdnjama da su iseljavanja u Tursku i Albaniju bila
masovna. Atanasije Uroevi primeuje, na primer, za
Kosovo da ce isprva ilo samo u Tursku, a docnije malim
delom i u Albaniju, te da su ce do 1935. godine iz itave
oblasti [od ukupno 7638 kua] iselile 804 albanske kue i 40
kua poislamljenih i poarbanaenih Srba [svega 844 kua, tj.
oko 4220 lica]. U Albaniju je za to vreme iseljeno 68 kua
[oko 340 lica], a u Siriju 2 albanske kue [desetak lica].[8] U
Novobrdskoj Krivoj reci na 2944 albanske kue u celoj
oblasti iselilo ce iz Jugoslavije 95 kua [oko 475 lica], i to 81
u Tursku, a 14 u Albaniju; meu onima koje su otile u
Tursku ima i 4 poarbanaene srpske kue. Procenat
iseljavanja u Tursku i Albaniju, dakle, iznosi ovde jedva
3,13%.[9] U Gornjoj Moravi i Izmorniku albanski iseljenici
su otvoreno govorili da ne mogu da gledaju kako "kau"
[Srbin] sudi, a mnogi su muhadiri pobegli iz bojazni od
osvete onih Srba kojima su ce zamerili, jer je veina bila na
atarima srpskih sela.[10]
U svakom sluaju, iseljavanje Albanaca nije uzelo maha niti
je dostiglo oekivane razmere. U elaboratu Ive Andria iz
1939. godine rauna ce jo uvek sa prednostima sistematskog
iseljavanja Arbanasa muslimana u Tursku, koje bi najlake
bilo izvesti u sluaju podele Albanije [o emu Andri inae
ne misli dobro], "jer ne bi bilo nikakve jae akcije da ce to
spreava". Neiseljeni ostatak mogao ce, u tom sluaju, sa

Page 323 of 478

nestajanjem Albanije kao privlanog centra za albansku
manjinu na Kosovu, lake asimilovati.[11] No sve su te
kombinacije pale u vodu pred nespremnou jugoslovenske
vlade da uloi vea finansijska sredstva u stimulaciju
iseljavanja. Karakteristian je u tom pogledu razgovor
turskog ministra spoljnih poslova Rudi Arasa sa drom
Ivanom Subotiem 6. jula 1939. Pred ostvarivanje programa
iseljavanja Albanaca u Tursku ispreile su ce finansijske
tekoe: svoju polovinu trokova naseljavanja u Turskoj, po
sporazumu, turska vlada nije mogla da snosi zbog svog
programa naoruanja. Aras je tvrdio da bi ce konvencija
mogla odmah primeniti ako bi Jugoslavija primila na sebe i
drugi deo trokova koji su ce odnosili na naseljavanje u
Turskoj. Aras je uveravao Subotia da i turska vlada smatra
da je najbolje da u Jugoslaviji du albanske granice ima to
manje manjine "koja bi jednog dana mogla postati podlona
jednoj iredentistikoj propagandi dirigovanoj od strane
Italije iz Arbanije".[12]
Vid.: V. ubrilovi, Polit. uzroci, 27; A.
Uroevi, Kosovo, 95; isti, Gornja Morava, 93.
1

Dokumenti VII/2, 319 (br. 186).

A. Hadri, Kosovo i Metohija, 74-75.

. Avramovski, Prilog, 124.

. Avramovski, Prilog, 125.

A Hadri, Kosovo i Metohija, 75-76

A Hadri, Kosovo i Metohija, 76-77. I Glavni generaltab

predlae energino iseljavanje ili zadovoljiti zahteve iptara
u materijalnom i kulturnom pogledu ili ih to skorije iseliti
7

Page 324 of 478

iz Jugoslavije u Tursku. Prvu soluciju je, meutim, odmah
odbacio kao neprihvatljivu, jer je smatrao da bi to iptare
moda "samo privremeno zadovoljilo i da bi po tom u
najskorije vreme i momentu za nas moda najnepovoljnijem
ipak traili prisajedinjenje Arbaniji" Zato je Generaltab
insistirao na drugoj soluciji ( Avramovski, Prilog, 137.)
A. Uroevi, Kosovo, 95. Statistiki pregled u ovoj inae
odlinoj monografiji, zaudo, nije jasan Iz "pregleda
doseljenikih struja" moe ce nabrojati do 6724 albanske
kue, ako tu nisu uraunate one iseljene, onda je procenat
iseljenih od ukupnog broja albanskih kua neto ispod 12%
(6724+914=7638)
8

A. Uroevi, Novobrod. Kriva reka, 45-46, upor. 35

10

A. Uroevi, Gornja Morava, 93.

11

Elaborat Ive Andria, 89.

12

Avramovski, Prilog. 138.

KOSOVO I ALBANSKA NARODNOST U NOVOJ

JUGOSLAVIJI
I DRUGI SVETSKI PAT 1941-1945. I ALBANCI U
JUGOSLAVIJI
1. Aneksija i Druga prizrenska liga
Faistika agresija protiv Jugoslavije poela je, u stvari,
diverzantskim akcijama albanskih iredentista na Kosovu,
koje su organizovali Italijani u Albaniji juna 1939. godine.
Okupacijom i aneksijom Albanije 7. aprila 1939. Italija je
definitivno zakoraila na balkansko tlo i zapoela svoj

Page 325 of 478

imperijalni pohod protiv balkanskih i posebno protiv
jugoslovenskih naroda. "No uperen u kimu Jugoslavije",
kako je ano nazvao albansko-kosovarski iredentizam,
aktiviran je u najbrutalnijem smislu, ime su ce ostvarile
slutnje i procene jugoslovenskih vojnih i politikih krugova
iz 1938. godine. Sukoba i arkanja bilo je ve 30. juna i 1.
jula 1939. Diverzantski upadi kaaka izvreni su i avgusta te
godine, pa maja i potom oktobra 1940. U Tirani je formiran
jedan nov "Kosovski komitet", pod vostvom erim-bega
Mahmudbegovia iz Pei.[1]
Oruani napad na Jugoslaviju 6. aprila 1941. i brzi poraz
jugoslovenske vojske albanski narod u Jugoslaviji primio je
sa oduevljenjem, kao trenutak osloboenja i povratka na
stanje pre 1912. Albanska nacionalna manjina u Jugoslaviji
ce u stvari, nije bila pomirila sa ukljuenjem u okvire
jugoslovenske drave; po svom nacionalnom oseanju i
samoopredeljenju ona ce nije smatrala obaveznom prema
toj dravi i ekala je prvi trenutak da ce od nje otcepi i
pripoji Albaniji, kao matinoj nacionalnoj zemlji. Bilo je
iluzorno oekivati iskreno projugoslovensko raspoloenje
kosovskih i makedonskih Albanaca posle dvadeset i vie
godina njihove aktivne ili pasivne rezistencije.
Otpor i propaganda meu jugoslovenskim Albancima jo
uoi rata da ce ne odazivaju pozivima za vebu, politike
kombinacije sa hrvatskim separatizmom u traenju
autonomije za albansku nacionalnu manjinu i slino ukazivali su na to da e ce u buduem ratu albanska
narodnost u Jugoslaviji okrenuti protiv Jugoslavije i da e
pridruena neprijateljima ove zemlje pokuati da ostvari
neke svoje bitne politike ciljeve koji su bili osujeeni
pobedom Srbije u prvom balkanskom ratu 1912. S druge

Page 326 of 478

strane, faistiko-nacistiki agresori svuda u Evropi, i
posebno u Jugoslaviji, koristili su nacionalne manjine kao
produenu ruku i "petu kolonu" svoje agresije. Albanska
manjina ce u tom pogledu nije ponaala drukije negoli
nemaka ili maarska manjina.
Po okupaciji jugoslovenske teritorije nemako-italijanski
arpecop je, suprotno naelima meunarodnog prava,
podelio zemlju i jednostranim aktom izmenio dravnopravni
status pojedinih njenih oblasti. Sudbinu teritorija
nastanjenih albanskom nacionalnom manjinom, prema
tome, nisu odredili interesi albanskog naroda nego glavnih
okupatora Jugoslavije: Nemake, Italije i Bugarske. Italija
je nastojala da formira "Veliku Albaniju", anektirajui
delove Srbije, Makedonije i Crne Gore. Na celoj duini
istone i jugoistone granice Crne Gore Italija je odvojila
delove crnogorske teritorije i prikljuila ih "Velikoj
Albaniji". Ulcinj sa okolinom, od podgorikog sreza Tuzi,
Hoti, Grudi, Zatrijeba, Vranj, Vladanj i Kodrabudan; od
andrijevikog sreza Plav i Gusinje sa okolinom, a od sreza
beranskog - Roaj sa okolinom. Vei deo Kosova i cela
Metohija pripali su takoe "Velikoj Albaniji", osim
podujevskog, vuitrnskog i kosovskomitrovakog sreza, koji
su dodeljeni nemakoj okupacionoj zoni odn. okupiranoj
Srbiji, i delova gnjilanskog i uroevakog sreza severno od
Pasjana, sa Kaanikom, Vitinom i Sirinikom upom, koje
su dobili Bugari. Italijani su anektirali i zapadnu
Makedoniju sa Tetovom, Gostivarom, Kievom, Debrom,
Strugom i Sve tim Naumom, kao i celim Prespanskim
jezerom. Istono od tog podruja Makedonija je pripala
Bugarskoj, a demarkaciona linija [ne i konana granica]
izmeu Bugarske i Albanije odn. Italije odreena je Bekim
sporazumom od aprila 1941. godine.[2]

Page 327 of 478

Aneksija ovih teritorija Albaniji pod okriljem italijanske
okupacije posluila je kao osnov za veoma ivu propagandu
velikoalbanskog iredentizma, kako bi ce obezbedilo i
konano dravnopravno reenje u korist Velike Albanije
posle pobedonosnog rata. U tom sluaju, naime, trebalo je
pripojiti i sve ostale jugoslovenske krajeve nastanjene
Albancima, koji su ce nali pod nemakom i bugarskom
okupacijom. Predsednik marionetske albanske vlade,
Mustafa Kruja, drao je 30. maja 1941. u Kraljevskoj
italijanskoj akademiji predavanje o prirodnom i istorijskom
karakteru "Velike Albanije"; Musolini i Hitler e obezbediti
albanskom narodu posle pobede sila osovine i uspostavljanja
novog poretka takvu nacionalnu dravu koja e obuhvatiti
najire etnike granice i biti u nerazdvojnoj zajednici s
faistikom Italijom. Velikoalbansku propagandu irilo je i
katoliko svetenstvo. Marin Sirdani je u knjizi Albanija i
Albanci [Shqypnija dhe Shqyptart] isticao da ce "Velika
Albanija" moe stvoriti jedino voljom Musolinija i Hitlera,
koji su to obeali, pa zahteva da etnika Albanija obuhvati
etiri biva turska vilajeta - janjinski, skadarski, bitoljski i
kosovski, te da ce podruje Crne Gore svede na granice od
pre 1878. godine.[3 ]Na dan 28. novembra 1941. godine
organizovane su u Skoplju bune antibugarske albanske
demonstracije, sa zahtevom da ce Skoplje prikljui Albaniji.
Nasuprot tome, nisu uspeli pokuaji kvislinke uprave
Milana Aimovia u Srbiji da ce skretanjem panje
nemakom okupatoru na strategijski potencijal kosovskog
rudnog basena, ali i na visok procenat srpskog stanovnitva
[navodno i svih 60% u Uroevcu i Prizrenu], kao i na
prisustvo spomenika srpske srednjovekovne drave na
Kosovu, Metohiji, u Drenici i Sandaku - postigne ponovno
pripajanje Kosova i Metohije Srbiji.[4] Velikoalbanski
elementi bili su ovde veoma aktivni: u Kosovsku Mitrovicu

Page 328 of 478

je odmah po okupaciji doao Kosovski komitet na elu sa
Bedri Pejanijem i Redepom Mitrovicom; neto kasnije
Ferad-beg Draga, poslanik i voa "Demijeta" u Kraljevini
Jugoslaviji, i njegov sin Ali Draga formirali su novu
organizaciju Lidhja kombetare shqiptare. Sem toga, na
teritoriji Srbije pod nemakom okupacijom albanskoj
manjini su sada obezbeena sva prava: uee u organima
uprave, posebne kole odnosno odeljenja, potpuna realna
gimnazija za albanske uenike u Kosovskoj Mitrovici, pa
ak i uee u viim upravnim telima.[5]
Izmeu Italije i Bugarske, meutim, stvorena je velika
napetost zbog demarkacione linije, s kojom nisu bili
zadovoljni ni Albanci odnosno Italijani, ni Bugari.[6] U
traenju da ce granina linija izmeni te da ce Bugarskoj daju
Tetovo, Gostivar, Kievo, Debar i Struga, izneti su kao
argumenat i podaci o dogovoru izmeu VMRO [vrhovista] i
Albanaca 1928. godine, prema kome e Bugarskoj u sluaju
raspada Jugoslavije imati da pripadnu gradovi Debar,
Kievo, Tetovo, Gostivar i drugi; posebno ce zateglo pitanje
oko Svetog Nauma. Zategnutost je uveana do te mere da je
bugarski ministar vojni Lukov izjavio da e u skoroj
budunosti doi do sukoba izmeu Italije i Bugarske, budui
da italijanska imperijalistika politika tei da uspostavi
nekadanje rimsko carstvo i da zagospodari Balkanom. Na
demarkacionoj liniji dolo je i do oruanih incidenata.
Stanje ce nije izmenilo ni posle kapitulacije Italije, jer je u
posed bive italijanske zone u celosti ula nemaka armija.
Istina, novembra 1943. u zapadnoj Makedoniji boravila je
jedna nemaka komisija, sastavljena od vojnih i civilnih lica,
koja je trebalo da proui etniki sastav stanovnitva koje ce
ranije nalazilo pod italijanskom okupacijom, ali rezultati
njenog rada nisu poznati.[7] Nemaki okupator nije ponitio

Page 329 of 478

aneksiju jugoslovenskih teritorija "Velikoj Albaniji".
Naprotiv, likvidaciju italijanske vlasti tumaio je albanskom
narodu kao njegovo ponovno osloboenje - od italijanskog
okupatora, a kao znak podrke velikoalbanskom konceptu
podstakao je osnivanje tzv. "Druge prizrenske lige", u
Prizrenu krajem 1943 [pod pokroviteljstvom vojnoobavetajne slube, Abvera]. Na elu ove lige nali su ce
kolaboracionisti Dafer Deva, Bedri Pejani, Ismet Krieziu i
drugi.
V. Vinaver, Faizam i jugoslovensko albanski odnosi na
poetku drugog svetskog rata, IZ 27 (1970) 99-128.
1

C. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 12, 14; upor. V.

Terzi, Slom Kraljevine Jugoslavije: 1941, Knj. 2 Beograd
1983, 596-599. F. ulinovi, Stvaranje nove jugoslovenske
drave, Zagreb 1959. 9-17.
2

A. Hadri, Okupacioni sistem, 42.

A. Hadri, Okupacioni sistem, 43-44.

A. Hadri, Okupacioni sistem, 55-56, 58.

Septembra 1941. predsednik bugarske vlade Bogdan Filov

izjavio je: "Mi nismo zadovoljni sa granicom zapadne
Makedonije niti sa stavom Italijana. Te granice ne
odgovaraju niti istorijski niti strateki niti ekonomski i
neodrive su" (G. Todorovski, Odnosi, 79).
7

G. Todorovski,. Odnosi, 77-97, posebno na str. 95 nap. 76.

2. Poloaj srpskog i makedonskog naroda u anektiranim

oblastima

Page 330 of 478

Teror koji je zaveden nad srpskim stanovnitvom Kosova i
Metohije, kao i nad Makedoncima u zapadnoj Makedoniji,
sprovodili su albanski nacionalisti uz podrku okupacionih
vlasti i trupa. Bilo je, istina, asnih izuzetaka kad su susedi i
stari prijatelji spasavali ivot Srbima, pogotovu u toku
proterivanja iz mesta i oblasti. Isto tako, same okupatorske
vlasti su spreile izvesne napade na srpske spomenike: tako
je 1941. osujeeno razaranje manastira Deana, koji od tada
uva stalna posada italijanske vojske, a posle kapitulacije
Italije - nemaka posada.[1] No teror je zapoeo odmah po
zavoenju okupacije u vidu pretnji i nareenja Srbima,
posebno Crnogorcima, da ce iseljavaju u Srbiju i Crnu
Goru, sa fizikom likvidacijom i paljevinom kua. Prve rtve
su bili kolonisti, koji su jo od aprila 1941. pod pretnjom
smrtne kazne morali da naputaju imanja i bee iz oblasti.
To su sprovodile teroristike grupe kaaka. Njihov zadatak
je bio da rade na iseljavanju nealbanskog stanovnitva, u
prvom redu naseljenika, ali i drugih. Palili su im domove u
nameri da im ce izbrie svaki trag. Time ce pripremao teren
za potpuno etniko "ienje" Kosova i Metohije i konano
prikljuenje ovih oblasti Velikoj Albaniji. Pored kaaka na
Kosovu deluju i velikoalbanski nacionalisti u istom smislu,
harangirajui albanske mase protiv srpskog naroda. "Valja
istai da su ete kaaka i velikoalbanskih nacionalista na
Kosovu naile na podrku dela albanskog ivlja koji je bio
ovinistiki raspoloen i orijentisan".[2] Posledica ovoga
udruenog nasilja je masovno iseljavanje srpskog
stanovnitva u Srbiju i Crnu Goru. Za godinu dana, do
aprila 1942. godine, nakupilo ce na junim granicama
okupirane Srbije oko 60.000 izbeglica.
Ne treba zaboraviti da je iseljavanje sa Kosova samo jedna
epizoda u graninoj istoriji proterivanja i raseljavanja

Page 331 of 478

srpskog naroda u sklopu opte politike genocida koji je
sistematski sprovoen nad njim u itavoj Jugoslaviji za
vreme rata. Pokrenute su velike mase Srba iz Hrvatske,
Bosne i Hercegovine, Vojvodine, sa Kosova, pa i iz
Makedonije. Prema nekim proraunima najmanje 400.000
Srba je bilo zahvaeno ovim merama, a te mere su sprovodili
uglavnom okupatorske snage tj. "domai izdajnici",
ovinisti i separatisti i pripadnici nekih nacionalnih manjina.
Ne postoji blagovremeno, sistematsko i ukupno istraivanje
ovog vida genocida nad srpskim narodom.[3] Tako je i srpski
egzodus sa Kosova 1941-1944. samo delimino poznat;
sistematsko demografsko istraivanje, pogotovu, nije nikada
izvreno. Ukoliko ce neto vie zna o ovoj tragediji, zna ce
posredno, prema odbijanju nemakih okupacionih vlasti u
Srbiji da prime ovaj veliki talas izbeglica i prognanika, koji
je doslovno sa svih strana navaljivao u Srbiju i optereivao
ionako teke ekonomske i politike prilike u ovoj
okupacionoj zoni. to ce tie kosovskih prognanika,
organizovana je i jedna konferencija o pitanju vraanja
izbeglica na teritoriju Kosova, u Kosovskoj Mitrovici i
Rakoj 24-25. aprila 1942. Govorilo ce o nekih 20.000
izbeglica koje bi valjalo vratiti na Kosovo. Iz protokola
konferencije, na kojoj su uestvovali i predstavnici
albanskih nacionalista [I. Ljutvi, B. Boljetinac], proizlazi
podatak o 856 spaljenih srpskih kua, koje bi u sluaju
povratka trebalo ponovo sagraditi. Raunalo ce da je sa
Kosova pokrenuto ukupno oko 100.000 Srba. Konferencija,
meutim, nije dovela ni do kakvog rezultata: iseljavanje
Srba sa Kosova je nastavljeno. Kao to primeuju
istraivai, "sa malim prekidima to je u stvari bio jedan
kontinuitet u njihovom preseljavanju. Taj proces e tei za
sve vreme drugog svetskog rata, nekad jae, a nekad
slabije". Ve 29. aprila 1942. referisano je nemakom

Page 332 of 478

komesaru za preseljenike dru Vajnmanu da u Srbiju
pristiu nove izbeglice iz novopazarskog,
kosovskomitrovakog, vuitrnskog i podujevskog sreza, ali i
iz Metohije i sa ueg Kosova oko Pritine, dakle i iz
italijanske okupacione zone.[4]
Oigledno je da ce politika albanskih kvislinga prema
srpskom narodu na Kosovu nije promenila posle sastanka u
Kosovskoj Mitrovici i Rakoj. Naprotiv, u pojedinim
mestima su i pojaani progoni. Tome je dosta doprineo
dolazak predsednika albanske marionetske vlade, Mustafe
Kruje, na Kosovo krajem juna 1942. On je na sastancima sa
albanskim vodeim ljudima Kosova javno govorio "da treba
nastojati da ce srpski ivalj na Kosovu i Metohiji to pre
smeni... Sve starosedeoce Srbe oglasiti kolonistima i kao
takve preko albanskih i italijanskih vlasti poslati u
koncentracione logore u Albaniji. Naseljenike Srbe treba
ubijati". Posle toga je i usledilo masovno ubijanje Srba, kao
i odvoenje u sabirne pa koncentracione logore na teritoriji
Albanije. Krajem juna izvren je pogrom u okolini Pritine.
Vesti o ovim pogromima komentarie poslanik NDH u Sofiji,
Vladimir idovec, u pismu ministru inostranih poslova
Nezavisne Drave Hrvatske, M. Lorkoviu, od 5. septembra
1942, na karakteristian nain, ali tano: "Albanci na taj
nain ciljaju za tim da otjeraju Srbe iz kosovskog kraja".[5]
Teror je pojaan posle kapitulacije Italije i zavoenja
nemake okupacione vlasti, krajem 1943. Teroristika
albanska organizacija "Crna ruka" je psiholokim
pritiskom nagonila Srbe da bee sa Kosova. Srpskim
porodicama su upuivana pretea pisma da bez odlaganja
napuste domove. Oni koji ce ne bi iselili, ubijani su - pored
ostalog i radi zastraivanja srpskih masa. Bez ikakve zatite,

Page 333 of 478

srpsko stanovnitvo ce sve masovnije iseljavalo: od sreskih
vlasti su traeni i u roku od 48 asova dobijani pasoi za
Srbiju. To je novi talas iseljavanja Srba, od oktobra 1943. do
marta 1944, kada je intenzitet preseljavanja oslabio po svoj
prilici zbog intervencije centralnih nemakih vlasti u
Berlinu, jer je ovo stanje ometalo borbu okupatora protiv
narodnooslobodilakog pokreta u Srbiji i stvaralo velike
tekoe na strategijskim komunikacijama, putevima i
eleznikim prugama. Nacionalistika albanska organizacija
"Bali kombtar" preduzela je sa svoje strane takoe mere za
etniko "ienje" Kosova: u prvoj polovini 1944. putem
plakata balisti su opominjali srpsko stanovnitvo da ce
"blagovremeno" iseljava sa teritorije Kosova.[6]
Broj iseljenog stanovnitva sa Kosova teko je i priblino
utvrditi. Navode ce podaci da je od maja 1941. do aprila
1944. iseljeno iz italijanske okupacione zone preko 40.000
osoba, a pored toga od nemakih vojnih vlasti u Pritini,
uglavnom u 1944. godini, trailo je dozvolu za iseljenje
30.000 osoba. Polovinom avgusta 1944. javlja ce novi talas
organizovanog preseljavanja stanovnitva - poslednji
transport preseljenika iz Uroevca i okoline.[7]
Narod zapadne Makedonije bio je izloen istom teroru i
proterivanju kao i srpski narod na Kosovu i u Metohiji. Iz
Debra, Kieva, Struge i drugih mesta ove zone veliki broj
izbeglica prelazio je demarkacionu liniju, na istok. Albanski
kvislinzi su uz podrku italijanskog okupatora primoravali
roditelje da decu daju u albanske kole, sa nastavom na
albanskom jeziku; ako su odbijali da to uine, ukidano im je
sledovanje hrane, a nisu izostala ni fizika muenja
stanovnitva. Srbi su, opet, proterivani i sa bugarskog dela
Kosova: rauna ce da ce odatle moralo iseliti 5000 srpskih

Page 334 of 478

porodica [oko 25.000 osoba]. Zajedno sa nekih 45.000 Srba
koji su proterani iz Skoplja pod bugarskom okupacijom taj
ce narod slivao u velike kolone koje su priinjavale tekoe
italijanskim i nemakim okupacionim vlastima.[8]
Kako je taj teror izgledao, vidi ce iz nekih primera
zabeleenih u istraivanjima naselja i stanovnitva Pologa.
Za vreme italijansko-albanske vlasti nastala su teka
stradanja makedonskog stanovnitva Poloke kotline. Deo
Albanaca iz Simnjice, elina, urovita, Lakavice, Reana,
Ravena, Gornjeg Palita itd., uz pomo italijanskog
okupatora, zlostavljao je na najrazliitije naine nae
stanovnike: u svim makedonskim selima ti su Albanci
otimali stoku, odnosili pokustvo, ubijali istaknute ljude,
traili ucene i, kao u vreme Turaka, otimali devojke, ene
itd. Neograniene pljake koje su vrili pojedini Albanci i
bezvlae ostavili su teke posledice, koje ce oseaju i posle
rata. Zbog pomenutog terora sela Senokose i Gradec danas
nisu vie makedonska, a u nekim selima broj makedonskog
stanovnitva znatno je opao. Mnoga makedonska
domainstva ostala su bez zemlje, jer su je budzato morala
prodavati Albancima.[9] tavie, u toku rata dolazi do
obnovljenog doseljavanja Albanaca iz severne Albanije,
naroito iz Ljume. To stanovnitvo je i ostalo u
Pologu,[10] ime ce jo jednom potvruje da su demografski
poremeaji nastali za vreme poslednjeg rata u posleratnom
periodu postali, na alost, ireverzibilni, te da ce u izvesnim
sredinama ne shvata politiki znaaj ove injenice.
Naveemo nekoliko pojedinanih primera terora sa dobro
prouenog polokog terena. Selo Tumevite je po drugi put
u svojoj istoriji razoreno 1943. Uinili su to Albanci okolnih
sela, naroito iz susednog egrana, koji su prigrabili zemlju,

Page 335 of 478

a crkvu i kue u selu razorili. Preivelo makedonsko
stanovnitvo ce razbealo.[11] Albanci iz okolnih sela ubili su
u eleznom Reanu oko 28 najistaknutijih makedonskih
domaina; potom su opljakali svu stoku i iznuivali razne
ucene. Seljani su redovno spavali u peinama oko naselja,
nisu smeli ii na trg u Gostivar, niti su mogli obraivati
njive. Da su te prilike potrajale jo koju godinu, primeuje J.
Trifunoski, Makedonci iz eleznog Reana bili bi poubijani,
gladovanjem satrveni i iseljeni.[12] Manastir u Simnjici
stradao je, kao to ce zna, jo u austrijsko-turskom ratu
1689; tada su doseljeni Albanci iz Mata, uz pomo svojih
sunarodnika iz susednih sela Padalita i Srbinova napali i
razorili manastir, igumana spalili i pobili kaluere. I u ovom
ratu, 1943, manastir [obnovljen 1935/36] napali su simnjiki
Albanci, kaluer i posluga bili su zaklani, manastirski hram
poruen, graevinski materijal i stoka razgrabljeni.
Istraiva je prilikom posete manastiru u julu 1947.
prepoznao samo pojedine delove zidova. Zemlju oko
manastira ponovo su bili zahvatili muslimanski
Arbanasi.[13] Simnjiki Albanci proslavili su ce i napadima
na druga makedonska sela, kao na primer na Cerovo, koje
je zapaljeno 1941. i u koje su potom stalno upadali Albanci
iz Simnjice, ali i Albanci iz Albanije.[14] Makedonsko selo
Senokose postalo je preteno albansko stalnim
doseljavanjem Albanaca i proterivanjem Makedonaca;
poslednjih osam makedonskih porodica iz ovog sela prisilno
je iseljeno u Tetovo na prvi dan Uskrsa 1942. Tada su nad
njima vrili teror i ubijali ih neki Albanci iz Senokosa i
susednih naselja.[15]
1

Prema usmenom kazivanju pok. arhimandrita Makarija

tada monaha deanskog koji ce po nalogu svog igumana

Page 336 of 478

Teodosija provukao kroz iptarsku blokadu i uspeo da
obavesti italijansku komandu u Pei o pretnji manastiru.
2

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 104.

Do sada je najbolja studija S. Miloevia, koja ce ovde

koristi i navodi. Savremeni istraivai prinueni su da
pabire razbijene i esto protivrene podatke. Najpotpunija
je dokumentacija koja je prikupljena i voena u okupiranoj
Srbiji od strane komisije koju je vodio Toma Maksimovi,
ali je i evidenciji te komisije izmakla masa neznanih
begunaca i rtava, nikada i nikome neprijavljenih, kojima ce
zameo svaki trag.
3

S. Miloevi, Izbeglice i preseljnieci, 51-54. Predstavnici

albanskih nacionalista, I. Ljutvi i B. Boljetinac (sin Ise
Boljetinca) pokuali su da "objasne" proterivanje Srba
kolonizacijom izmeu dva rata, jer je, navodno, "pitanje
kolonizacije u ovim krajevima od strane Jugoslavije najvie
doprinelo pogoravanju dobrih graanskih odnosa izmeu
Srba i Albanaca".
4

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 54.

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 54-55.

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 56.

S. Miloevi, Izbeglice i preseljenici, 58 i d., posebno na str.

88-89, 93.
8

J. Trifunoski, Polog, 41. Istraivai upozoravaju da proces

iseljavanja makedonskog stanovnitva iz Pologa podstaknut
u toku rata traje i danas. "Ako ce tom iseljavanju ne uini
kraj nee proi mnogo vremena (od 1976 - D. B.), a
9

Page 337 of 478

makedonska sela e biti potpuno ispranjena. Zbog stalnog
iseljavanja ova naselja ostavljaju vrlo teku sliku ini ce da
ce na oigled rue i propadaju" (J. Trifunoski,Polog, 66-67).
10

J. Trifunoski, Polog, 74.

11

J. Trifunoski, Polog, 166.

12

J. Trifunoski, Polog, 191.

13

J. Trifunoski, Polog, 213.

14

J. Trifunoski, Polog, 217-218.

15

J. Trifunoski, Polog, 278-279.

3. Narodnooslobodilaka borba na Kosovu i Metohiji

Oruani otpor okupatoru na podruju Kosova i Metohije
imao je veoma specifian tok. Ustanak ce ovde razvijao
sporije nego u drugim krajevima Srbije [1] ; za sve vreme
rata albanske mase ce nisu mogle aktivirati u
narodnooslobodilakom pokretu, pa je u tim uslovima, zbog
neprijateljskog stava Albanaca prema Jugoslaviji, pokret
protiv okupatora na Kosovu i Metohiji bio lien masovne
baze, koju je imao u drugim delovima zemlje. Oteavajuu
okolnost je predstavljalo i samo iseljavanje Srba i
Crnogoraca. Prvim udarom po srpskom stanovnitvu,
internacijom i proterivanjem kolonista i starosedelaca,
liena je ova oblast i znatnog broja lanova KPJ i SKOJ-a,
koji su ce nali meu interniranima, proteranima ili
uhapenima. Mnoge su partijske organizacije bile
razbijene.[2]

Page 338 of 478

Prve diverzantske i partizanske grupe sastavljene su
uglavnom od Srba i Crnogoraca: rudarska grupa iz Trepe
[jul 1941], Kopaoniki narodnooslobodilaki partizanski
odred, a potom [oktobar 1941] Metohijski odred, ije je
ljudstvo ivelo po svojim kuama i koji je praktino
likvidiran kada su krajem 1941. godine Italijani pristupili
masovnom hapenju i deportovanju crnogorskog
stanovnitva [posebno iz Pei] u koncentracione logore. U
prvoj polovini 1942. godine, sve do jeseni, na Kosovu i
Metohiji nije bilo oruane borbe; tek u jesen ce formira
Glavni tab za Kosovo i Metohiju i prvi albanski [iptarski]
odred "Zejnel Ajdini" [oko 70 boraca albanske narodnosti],
zatim arplaninski narodnooslobodilaki partizanski odred,
koji je u januaru 1943, odnosno u aprilu 1943. prihvatio
delove razbijenih reorganizovanih albanskih odreda "Zejnel
Ajdini" [koji je tada imao 35-40 boraca iptara] i "Emin
Duraku" [oko 30 boraca]. arplaninski odred, sastavljen od
Srba, Crnogoraca i Albanaca imao je u to vreme oko 220
boraca. Od aprila 1943. na Kosovu i Metohiji [zapravo, na
ar-planini] je delegat Vrhovnog taba i CK KPJ Svetozar
Vukmanovi Tempo, tako da je uinjen napredak u
organizovanju oruane borbe protiv okupatora, ali su
kapitulacija Italije u septembru 1943. i nemaka okupacija
itave oblasti znatno oteali i pogorali prilike. Balistiki
"Kosovski puk" [Regjiment i Kosovs], formiran krajem te
godine, izvrio je niz tekih zloina na ovoj teritoriji,
masovna ubistva u Prizrenu, Kosovskoj Mitrovici, Pei i
pritinskom logoru. Ovaj puk i druge balistike jedinice
angaovani su ne samo u borbama na Kosovu neko i protiv
NOVJ u susednim oblastima kao i protiv HOB Albanije,
koja je upravo tada sa dosta uspeha nastajala u Albaniji. U
toku 1944. godine formira ce vei broj partizanskih odreda i
bataljona, ali su sve ove jedinice sa teritorije Kosova i

Page 339 of 478

Metohije bile preteno sastavljene od Crnogoraca i Srba, a u
manjem broju od Albanaca [Kosovara]. tavie, oni su
dejstvovali uglavnom van teritorije Kosova i Metohije i nisu
bili u stanju da ce uspeno suprotstave nemakim i brojnim,
dobro naoruanim balistikim snagama, i da tako obezbede
vei razmah NOB-a u ovoj oblasti. Do izvesnog preokreta
dolazi sredinom 1944, kada ce i Albanci u veem broju
poinju odazivati, pa ce formira osam kosovsko-metohijskih
brigada meovitog sastava.
Prve godine okupacije protekle su, dakle, u izuzetno tekim
uslovima konspirativnog rada i pokuaja da ce organizuje
oruana borba u oblasti. Nastojanja KPJ sudarila su ce sa
masovnim neprijateljstvom Albanaca; nikakvi razlozi za
diferencijaciju izmeu komunista i srpskih nacionalista,
isticani u propagandi KP 1941. godine, nisu imali dejstva.
Karakteristino je ta o tome kae Ali ukrija, tada sekretar
Mesnog komiteta KPJ za Kosovsku Mitrovicu, u jednom
pismu Oblasnom komitetu o vojno-politikoj situaciji i
stanju partijske organizacije novembra 1941: "Arnauti ne
misle mnogo na to koji su komunisti u Srbiji a koji etnici i
drugo. Za arnaut[ske] mase Srbi su Srbi, neprijatelji
Arnauta, bez razlike kako ih krste, komunistima ili
etnicima".[3 ]I sekretar Oblasnog komiteta KPJ, Boro
Vukmirovi, u izvetaju Centralnom komitetu KPJ od 25.
oktobra 1942, godinu dana kasnije - kae da su iptarske
"mase bile zavarane i raunale da su osloboene" i da "zato
one nisu htjele da uju komunisti to govore. Pogotovu kada
su vidjele napise KP Jugoslavija. ta e nama to. Kada su
padali prvi letaci, masovno su ih predavali karabinjerima.
Ali situacija ih je natjerala da malo skrenu miljenje.. . ali
vazda prigovor zato ovo Jugoslavija".[4]

Page 340 of 478

Izvetaji i drugi dokumenti organizacija i funkcionera KPJ
sa Kosova i Metohije u razdoblju od 1941. do 1944, naroito
od kraja 1943, veoma reito govore o masovnom
neprijateljstvu i psihozi zverstava i terora. U izvetaju
Mesnog komiteta KPJ za Pe od 8. decembra 1943. detaljno
je opisan pokolj Srba u Pei i okolini, koje je organizovao
petokolona Dafer Deva.[5] O tom pokolju je re i u
izvetajima Pokrajinskog komiteta KPJ od 12. i 31. januara
1944. U prvom sekretar PK Pavle Jovievi Rade kae da su
u Pei i okolini bande Dafera Deve poubijale preko 100
ljudi, "a preteno sve srpsko", meu ubijenima su i tri
druga iptara. On to navodi kao ilustraciju glavne
konstatacije u izvetaju da je "situacija na Kosmetu vrlo
slaba. Reakcija ce koncentrie. Teror zahvata na prvom
mjestu Srbe kao cjelinu, a vri ce nemilosrdni udar po
drugovima iptarima. Naseljenika sela sa Kosova ce
uveliko iseljavaju za Srbiju, pod pritiskom pete kolone. To
ce nije moglo spreiti. Aktivnost Bali Kombtara je velika i
uspjena, a naroito zbog toga to su veinom na vlasti i
oslanjaju ce na okupatora a sarauju uveliko sa engleskim
oficirima koji odlaze kod svih istaknutih [albanskih - D. B.]
reakcionara".[6]Uticaj NOP-a na terenu Kosmeta je "vrlo
mali" - prema jednome drugom izvetaju; na bivem
italijanskom delu "iptarske mase faistike okupatore, a
naroito Nemce smatraju oslobodiocima i najveim
prijateljima, jer su im dali. pravo kola na maternjem
jeziku, inovnike i administraciju, vratili im oduzetu zemlju,
dali im zastavu i pravo noenja oruja, pljaku, iseljavanje i
ubijanje svih onih koji nijesu iptari itd. Danas iptarske
mase uviaju, ali ale to e Nemaka izgubiti rat. Njih
hvata veliki strah od osvete za nedjela razbojnikih bandi [a
ponekad i itavog naroda pojedinih krajeva]; ... da bi taj
strah od iptarskih masa suzbili i onemoguili da ce iptari

Page 341 of 478

orijentiu ka N. O. pokretu, oni [tj. Nemci - D. B.]
preduzimaju iseljavanje Srba, a u prvom redu naseljenika sa
Kosova za Srbiju, a u isto vrijeme sprovode pljaku i
ubijanje. Za iptare na ovom dijelu Kosmeta glavni je i
jedini neprijatelj Srbi, a naroito naseljenici. Sa ovog terena
okupator nije uspio da mobilie narod za odlazak na radove
ili u neku stalnu vojsku van Kosmeta. Meutim, za iptarsku
vojsku za odbranu granica i unutranju borbu mobilisao je
skoro 10 hiljada, sa glavnim sjeditima u Pei i Pritini.
iptarske mase okupacijom Jugoslavije", zakljuuje
sekretar PK, "dobile su na ovom dijelu ekonomski mnogo,
moe ce rei nekoliko puta bolje ive nego ranije".[7]
Izvetaj Sreskog komiteta za Pritinu Oblasnom komitetu od
28. marta 1944. slika lokalnu situaciju u krajnje mranim
bojama: "Organizovane su", veli, "zloinake bande, koje
ubijaju i zlostavljaju srpski i crnogorski ivalj, s ciljem da ih
rasele, raspale ovinistiku mrnju i onemogue jedinstvo
iptarskog i srpskog naroda... Fakat je da su ce balisti dosta
uvrstili na Kosovu i svuda razgranali svoje mree.
injenica je da imaju uticaja na iptarske mase [mislimo na
na srez] i da im mase u mnogome veruju i voljne su da pou
za njima. Mase su od njih zavedene".[8] Istim dramatinim i
pesimistikim tonovima odjekuje i pismo politikog
komesara Glavnog taba HOB i PO Kosmeta, Boka akia
Nenada, sekretaru PK od 14. aprila 1944. o sadrini
izvetaja poslatog delegatu Vrhovnog taba. "Situacija kod
nas je vrlo loa", napominje Nenad. "Reakcija koja je
otpoela sa iseljavanjem Srba jesenas jo ce vie pojaala
zimus i jo uvek ce nastavlja. Da bi onemoguio jedinstvo i
bratstvo naroda na Kosmetu, koje ce u neznatnoj meri ali
ipak prilino poelo ostvarivati, da bi jo vie produbio jaz
mrnje meu Srbima i iptarima, kao i da bi unitio i nau

Page 342 of 478

organizaciju, nemaki okupator uz pomo velikoiptarske
reakcije otpoeo je iseljavanje srpskog ivlja sa Kosmeta,
dozvolivi iptarskim masama da prisvoje njihova imanja.
Na ovome je okupator uspeo, sa vrlo neznatnim izuzetkom,
da mobilie iptarske mase. Nastala su hapenja, prebijanja,
pljaka i ubistva mirnog srpskog stanovnitva i masovna
ubistva... Tako da je srpskom ivlju, naroito naseljenikom,
bio nemogu opstanak, te ce pod vrlo tekim uslovima morao
iseljavati .[9]
Naveemo jo jedan izvetaj, ovaj put sekretara Sreskog
komiteta za Uroevac, Tankosave Simi Ane, Oblasnom
komitetu za Kosmet od 28. septembra 1944, uoi odlunog
preokreta i poetka Kosovske operacije [15. oktobra - 20.
novembra 1944] za osloboenje Kosova i Metohije. Ona veli
da je "neopisani strah iptarskih masa od sutranjice. Dok
ce onaj deo iptara krvnika sada kaje to ranije nije zavrio
sa pokoljem svih Srba da sada ne bi imali glavobolje, dotle
ce dosta veliki deo onih pasivnih ip[tara] kaje zato je
dopustio da ti "izrodi" uine takve zloine da ce odgovornost
sa njih proiruje na sve ip[tare] i kako oni sada vele: "Eto
zbog tih nekoliko pljakaa imamo svi mi da stradamo".
itav pokret ce osea kod tog dela ip[tara] potenih utoliko
to nisu uestvovali u stra[nim] zloinima. Svaki od njih
svim silama radi da ce priblii nekoj srpskoj porodici i da tu
trai garancije samo da im ce ivot spasi. U naknadu za to
oni obeavaju da e svoj ivot poloiti da spree pokolj, ako
ce za vreme "preokreta" pokua sa ubijanjem Srba. I tako
ce itavi mali "sporazumi" utvruju... Za borbu protiv
Nemaca ne smeju ni da pomisle, jer "Nemac strelja, vea,
pali kue, internira" narod. A kad bude odlazio Nemac,"
onda ne znamo gde emo i kako emo. Kod Srba nema
promena".[10]

Page 343 of 478

Imajui u vidu ovu masovnu dezorijentaciju, pa i
neprijateljstvo albanskih masa na Kosovu, Glavni tab HOB
i PO Srbije obratio ce avgusta 1944. posebnim proglasom
iptarima Kosova i Metohije, koji, prevareni od Nemaca,
pomau okupatoru i postaju sauesnici i u zloinima koje je
poinio nemaki okupator. "Zajedno sa faistikim
osvajaima vi ste digli ruku protiv susednih naroda i na taj
nain ste na sebe navukli najteu sramotu... Zbog ovakvog
dranja, vi niste do sada stekli pravo da bratski i
ravnopravno ivite sa ostalim narodima Jugoslavije". Sada
ce stvaraju uslovi da ce isprave greke i da iptari sa sebe
skinu sram koji su navukli na sebe i na svoje ime.[11] U
lanku sekretara PK, Pavla Jovievia, Kosovo i Metohija i
odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a, objavljenom u listu
"Sloboda" novembra 1944, istie ce takoe zavedenost
albanskih masa - mada zbog, kako pie Jovievi,
opravdanog nezadovoljstva stanjem u staroj Jugoslaviji.
"Specijalne bande su ubijale, palile, pljakale naseljenike i
Srbe, a kasnije, kada je narodnooslobodilaki ustanak izbio
u Srbiji i Crnoj Gori, iptari su uzeli masovnog uea u
njegovom guenju"; ogromna veina iptarskih masa nalazi
ce na pozicijama slube okupatoru; hiljade i hiljade iptara
palo je i jo uvek pada na raznim frontovima protiv NOB-a.
"Na taj nain iptarski narod Kosova i Metohije je
osramotio svoje ime i u oima ostalih naroda Jugoslavije
ostao samo malo nie ispod nemakog naroda... Time je
iptarski narod na Kosovu i Metohiji doveo u pitanje svoju
budunost".[12]
1
2

Oslob. rat naroda Jugoslavije I 126.

Dobar pregled situacije i toka NOB a na Kosovu u VE IV,

781-782 (M. Hoti).

Page 344 of 478

3

Zbornik 1/19, 24 i d. (br. 3).

Zbornik 1/19, 157 (br. 27). U toku NOB-a ce u vojnim i

politikim dokumentima sve vie upotrebljava naziv
"iptari" umesto ranije "Arbanasi", "Arnauti", "Albanci"
pa ak i "ipnija" umesto "Albanija". Pogreno je miljenje
inae dosta rasprostranjeno da ce time htelo nekakvo
izdvajanje albanskih masa Jugoslavije od onih u Albaniji te
da je u pitanju neko regionalno ime. Naprotiv, iptari je
sopstveno nacionalno ime svih Albanaca (Shqiptart) kao to
je i Shqipri, Shqipni nacionalno i dravno ime Albanije U
optoj upotrebi Albanaca je najkasnije u XIX veku mada
ima i srednjovekovnih spomena. Uvoenjem imena
"iptari" za vreme NOB-a i posle rata upravo ce htelo istai
jedinstvo albanskog naroda Kosova i Albanije. U praksi
meutim suprotno prvobitnim namerama, izraz je
regionalizovan te je posluio upravo za razlikovanje
pripadni ka albanske narodnosti u Jugoslaviji od Albanaca
u Albaniji i ostalih po svetu. Otuda brisanje naziva iptari
od 1968 i zavoenje jedinstvenog nacionalnog imena Albanci
u Jugoslaviji. Tradicionalni naziv za Albance je u Srba Arbanasi ili u turskoj varijanti - Arnauti.
5

Zbornik 1/19, 349-351 (br. 70).

Zbornik 1/19, 385-386 (br. 81).

Zbornik 1/19, 414-416 (br. 93 Izvetaj PK za Kosovo i

Metohiju od 31. januara 1944. Centralnom komitetu KPJ o
vojno-politikoj situaciji i o stanju i radu partijske
organizacije u oblasti; potpisao ga je Pavle Jovievi,
sekretar PK).
7

Zbornik 1/19, 469-470 (br. 105).

Page 345 of 478

9

Zbornik 1/19, 514 (br. 117).

10

Zbornik 1/19, 648 (br. 178).

11

Zbornik 1/19, 618-620 (br. 164). Nema nikakvog osnova, a

ni stvarne potrebe, da ce ovi jasni dokumenti u napomeni
izdavaa interpretiraju sa formulom izvinjavanja i
minimiziranja, kao da ce Glavni tab ovim proglasom
obraa "onom delu stanovnitva albanske narodnosti u
Jugoslaviji, koji je bio zaveden neprijateljskom
propagandom i mobilisan u kvislinke jedinice" (str. 618).
Naprotiv, iz teksta ovog proglasa kao i proglasa Operativnog
taba HOB i PO Kosmeta od septembra i potom od oktobra
1944, nedvosmisleno proizlazi da su svi iptari bili dozvolili
da budu prevareni te da su time okaljali svoje nacionalno
ime - ali da, razume ce, makar i poznim ueem u NOB,
mogu tu sramotu da skinu sa sebe i steknu pravo uea u
jugoslovenskoj dravnoj zajednici
12

Zbornik 1/19, 719-720 (br. 205).

II KOMUNISTIKA PARTIJA JUGOSLAVIJE I

ALBANSKO PITANJE
Okupacija Kosova i Metohije 1941. godine zatekla je
organizaciju KPJ na tom podruju u srazmerno slabom
brojnom stanju. Upadljiva je injenica da je u redovima
Partije nesrazmerno mali broj Albanaca, sasvim obrnuto
etniko-nacionalnom odnosu: od 320 lanova KP svega je 20
bilo Albanaca, a od 1200 lanova SKOJ-a oko 70
Albanaca.[1] U toku oruane borbe, sve do druge polovine
1944, u partizanskim odredima je najmanje Albanaca: u dva
albanska partizanska odreda sa Kosova, "Zejnel Ajdini" i
"Emin Duraku", poetkom 1943. godine, kao to smo videli,

Page 346 of 478

bilo je najvie oko 70 boraca albanske narodnosti.[2] Za sve
vreme rata KPJ i vojna organizacija narodnooslobodilakog
pokreta imali su da ce nose sa neprijateljstvom ili pasivnou
albanskih masa na Kosovu, koje su ce kao nacionalna
manjina, ponele nelojalno prema jugoslovenskoj dravi. I
pored toga, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju kao
autonomna oblast sa perspektivom dalje nacionalne
afirmacije i osamostaljivanja Albanaca u socijalistikom
sistemu jugoslovenske federacije.
Razlozi za ovakav odnos prema albanskoj manjini lee u
politici KPJ prema nacionalnom pitanju, kako ce ona
gradila u razdoblju izmeu dva rata, od osnivanja Partije
1919. do aprilskog sloma 1941. Ta ce politika, kada ce prati
njen istorijski razvoj, ne moe svesti na jednu i jednostavnu
formulu, ali ce ipak moe izdvojiti jedna njena konstantna
pretpostavka, a to je stav o "velikosrpskom hegemonizmu"
odnosno "hegemonizmu velikosrpske buroazije" kao o
glavnoj politikoj hipoteci stare Jugoslavije. Iz te
pretpostavke proistekao je niz drugih politikih odrednica
koje su imale da u bilo kojoj varijanti reenja
jugoslovenskog pitanja skre velikosrpski hegemonizam, kao
kljuni antikomunistiki inilac u jugoistonoj Evropi. Taj
generalni i polazni stav KPJ doao je do izraaja posebno u
"albanskom pitanju". Zahvaljujui njemu formirana je
kosovsko-metohijska autonomija, no tu ce kriju i sve one
opasne mogunosti pretvaranja "antihegemonistike"
formule u antijugoslovensku formulu, sa kojom e ce ova
zemlja sudariti tako estoko poslednjih decenija.
1

Oslob. rat naroda Jugoslavije I, 126, nap 120

VE IV, 781-782 (M Hoti)

Page 347 of 478

1. Stavovi srpske socijaldemokratije 1912-1914.
Nikako ce ne moe i ne sme prevideti da je formula
"velikosrpskog hegemonizma", pre nego to je ula u KPJ,
nastala u sredini srpskih socijaldemokrata, kao odraz
pogleda austrijskih marksista i socijalista. To pitanje
zasluuje i dalje ozbiljna nauna istraivanja. Po svemu
sudei, teza o "velikosrpskom hegemonizmu" i nije rezultat
sopstvenih saznanja srpskih socijalista o poloaju nacije i
politici njene vladajue klase u sklopu itave istorijske
situacije srpskog naroda. U njoj ce pre moe videti izraz
austrougarskog pogleda na stvari, odraz shvatanja jedne
sredine koja za autentian nacionalni program Srbije nije
imala razumevanja i koja je, tavie, svim sredstvima
nastojala da ovaj program slomije. U genezi toga ne stoje,
dakle, objektivnost i kritinost pogleda na svoju nacionalnu
situaciju, ve naprotiv, nekritino preuzimanje jednoga
tueg vienja, obeleenog protivljenjem svakoj perspektivi
osloboenja i naroito ujedinjenja srpskog naroda.
Ostvarivanjem tih ciljeva srpskog naroda, naime, bili bi
dovedeni u pitanje celina Austro-Ugarske i politiki interesi
te zemlje i drugih evropskih sila da vladaju balkanskim
prostorom.
Ne ulazei dalje u raspravu o izvorima politikih stavova
Srpske socijaldemokratske stranke [SSDS], dovoljno je istai
da ce ova stranka estoko suprotstavlja ne samo ratu 1912,
1913. i 1914, nego to ona ini sa tezom o imperijalistikom
karakteru ovih ratova Srbije i njenih saveznika. Njena je
meta "zavojevaka politika srpske buroazije", "srpski
kolonijalizam", a alternativa - socijalistika federacija
balkanskih naroda. Posebno ce to izrazilo u kritici ratnih
ciljeva Srbije u prvom balkanskom ratu, koji su ocenjeni

Page 348 of 478

kao osvajaki, a ne oslobodilaki. Kapitalni znaaj u tom
pogledu ima politika borba Dimitrija Tucovia Srbija i
Arbanija. Jedan prilog kritici svakojake politike srpske
buroazije, objavljena u Beogradu u samo predveerje prvog
svetskog rata, 1914. Tucovieva knjiga o Albaniji uzima ce u
nas najee kao nepogreiva analiza i ocena srpske politike,
obrazac nepristrasnog i dalekovidnog politikog miljenja o
albanskom pitanju. Tako ce veli za nju da ce ona
"obraunala sa izvitoperenim pisanjem nacionalistike
tampe u Srbiji", kao "studija iz oblasti razvoja albanskog
naroda", te da ce Tucovi "s posebnim uspehom obraunao
s nacionalistikim pozivom na istorizam, poredei srpske
zahteve na Kosovu s maarskim zahtevima u Vojvodini,
mada je greio kad je Kosovo ukljuivao u severnu Albaniju
i prelazio preko injenice da je u toj oblasti postojao i srpski
ivalj".[1] Tucovieva shvatanja provejavaju i kroz ocenu
istoriara da je srpska vlada 1909-1912. godine trebalo da
podri albanski pokret "u njegovim etnikim granicama" mada je upravo pitanje etnikih granica bilo i moralo biti
sporno.[2] Isto shvatanje izbija i kroz sud o tome da ce
balkanski rat mogao pravdati jedino slamanjem otomanskog
feudalizma i nacionalnim osloboenjem balkanskih naroda,
"ali je on izneverio oekivanja u odnosu na Albaniju i
Makedoniju".[3]
Jedna nova, kritika analiza stavova Dimitrija Tucovia
mora pokazati da u njihovoj osnovi lei previanje nekih
vanih istorijskih i aktuelnih injenica, nekritiko
zauzimanje stanovita druge strane u jednom traginom
istorijskom sporu - strane albanskog nacionalizma. Kao da
je dokaz internacionalistike nepristrasnosti poricanje
sopstvenih nacionalnih interesa, i kao da ce objektivnost

Page 349 of 478

izraava apriornim prihvatanjem suprotnog, pa ak i
neprijateljskog stava.
Ve u oceni Dimitrija Tucovia da su "zavojevakom
politikom srpske vlade prema arbanaskom narodu stvoreni
na zapadnoj granici Srbije takvi odnosi da ce u skoroj
budunosti mir i redovno stanje teko mogu oekivati" i da
je Albanija "tom politikom gurnuta u naruje dve na
zapadnom Balkanu najzainteresovanije velike sile"[4] lee
neke krupne zablude. Pre svega, zabluda je da je Albanija
gurnuta u naruje Austro-Ugarske i Italije politikom Srbije.
Prema svemu to se sada tako dobro zna, politika Srbije je
samo bezuspeno pokuavala da neutralie dejstvo ve davno
pre toga formiranog programa te dve evropske sile [i ne
samo te dve] da ce stvori autonomna Albanija kao
mostobran ili pion njihovog imperijalistikog prodora na
Balkan. Kombinacije oko albanske autonomije seu u rani
XIX vek, a pokret za albansku nezavisnost uoi i u toku
balkanskog rata nalazi ce pod sigurnom kontrolom AustroUgarske, bez obzira na to ta Srbija radila. Ideja da ce
podravanjem albanskog nacionalistikog pokreta mogao taj
pokret vezati za neku "balkansku" pa ak i posebno srpsku
politiku, pokazuje ce u svetlu novijih istorijskih saznanja
sasvim nestvarna. Uostalom, pretpostavka za takvu politiku
prema albanskom pokretu bila bi odricanje od elementarnih
nacionalnih prava srpskog naroda u Staroj Srbiji,
prihvatanje nepravedne i neosnovane teze da Stara Srbija i
nije [ili nije vie] srpska nego albanska zemlja. U osnovi
Tucovievih pogleda lei, zapravo, ta zabluda, to otpisivanje
Kosova. Koren je toga u suavanju ideje i istorijske
stvarnosti srpskog nacionalnog i dravnog prostora na
Srbiju pre 1878, jer ce sa aljenjem govori i o "najurivanju"
Albanaca iz novopripojenih krajeva u ratu i po odluci

Page 350 of 478

Berlinskog kongresa.[5] Tucovi ne pridaje odgovarajui
znaaj injenici svoga vremena, a ne samo istorije, da ce nad
srpskim narodom u Turskoj sprovodi teror i genocid, da je
instrumenat toga terora i genocida upravo albanski
muslimanski elemenat. O "prodoru Arbanasa na istok" on
razmilja kao o jednom "prirodnom procesu"; za tragine
strane toga zbivanja, po njemu, snosi odgovornost iskljuivo
"sistem vladavine u Turskoj", "opta anarhija uprave i
nezatienost raje". Stoga svako pisanje o zloinima nad
srpskim narodom on shvata kao poziv na ovinistiku
mrnju. Istorijska svedoanstva o stradanju srpskog naroda
ili o prisustvu tog naroda u Staroj Srbiji za njega su, tavie,
"zlonamerna propaganda uveliavanja i neistine", koju
sprovode "vlasniki krugovi balkanskih dravica", na
osnovu "varvarskoga naela": "da su grobovi i veala vei
uitelj od novih ustanova".[6] Katastrofalne etnike
poremeaje na itavom podruju srpskog naroda, a posebno
u Staroj Srbiji, Tucovi je sklon da objanjava kao posledicu
"optega, utvrenoga kretanja srpskoga naroda s juga na
sever",[7] mada su ta kretanja bila samo vid jedne prisilne
dijaspore, a u sluaju Stare Srbije nisu toliko ni vana, poto
su glavni poremeaji nastupili, kao to ce zna, upravo usled
albanskih nasilja u toku XIX veka.
Pogotovu je neosnovana analogija koju izvodi Dimitrije
Tucovi izmeu srpskih zahteva prema Kosovu i maarskih
prema Vojvodini.[8] Srpski narod u Podunavlju ivi tamo jo
od srednjeg veka; u XV veku je demografski obnovljen i
ojaan seobama s jedne i s druge strane Dunava; velikom
seobom krajem , XVII veka, kojom je, uostalom, srpski
narod s Kosova pokrenut samo jednim delom a ne u
najveoj masi, razlio ce srpski etniki elemenat po severnoj
Ugarskoj vie nego po teritoriji kasnije Vojvodine. Nema,

Page 351 of 478

stoga, nikakve analogije izmeu kosovske i vojvoanske
situacije, pa je i pekulisanje sa Kosovom - Vojvodinom bilo
istorijski neosnovano. No, Tucovi ima i ovakav odgovor:
"Ako bi, uostalom, stajalo, da je srpski elemenat prosto na
prosto potisnut arbanaskim, zar bi to bio prvi sluaj u
istoriji da navala nekih plemena vre organizacije ili
drugih preimustava potisne neki narod sa njegova
ognjita?" - veli on, izvlaei pri tom jo jednu neumesnu
simetriju: "Zar slovenska plemena nisu potisla starosedeoce
ovih zemalja sredstvima o kojima istorik nema ni malo lepo
miljenje?"[9]
Zanimljivo je, da ce u brouri Dimitrija Tucovia mogu nai
argumenti austrijske propagande protiv Srbije, meu
kojima i mnoga stvarna preuveliavanja, kao na primer ona
o "svirepostima srpske vojske u istonim krajevima",[10] ili
interpretacija "arbanaske pobune" septembra 1913, koja ce
svojim vezivanjem za srpsku okupaciju i blokadu pijaca u
dlaku poklapa sa austrijskim zvaninim i propagandnim
interpretacijama.[11] O srpskoj vojsci, povodom Stare Srbije
i Albanije, Tucovi govori kao o "soldateski"; o osloboenju
Kosova - kao o "seriji kolonijalnih borbi", kao o "maanju
tue zemlje i tue slobode", u kome su "nekadanji heroldi
nacionalnoga osloboenja poneli zastavu nacionalnoga
porobljavanja", itd.[12]Njegov je zakljuak zato sveden i
jednostran: "borba koju danas arbanasko pleme vodi je
prirodna, neizbena istoriska borba za jedan drukiji
politiki ivot nego to ga je imao pod Turskom i drukiji
nego to mu ga nameu njegovi svirepi susedi, Srbija, Grka
i Crna Gora".[13] Prava perspektiva je za njega "politika i
ekonomska zajednica svih naroda na Balkanu, ne
izuzimajui ni Arbanase, na osnovici pune demokratije i

Page 352 of 478

potpune jednakosti"[14] , u stvari - socijalistika balkanska
federacija.
Pogledi srpske socijaldemokratije i posebno Dimitrija
Tucovia 1914. godine kruniu ce, dakle, jednom vizijom
socijalistike zajednice, federacije ili konfederacije
balkanskih drava. U toj zajednici Srbija u svakom sluaju
treba da ce zadovolji granicama iz 1878. kao svojim
definitivnim dravnopravnim i nacionalnim okvirom - pored
Bugarske, Makedonije, Crne Gore i najzad "ujedinjene"
Albanije - "Velike Albanije", Albanije u "etnikim
granicama", Albanije sa Kosovom.
1

Istorija srp. naroda VI/,1 206 (D. orevi).

Istorija srp. naroda VI/1, 183-184 (D. orevi).

Istorija srp. naroda VI/1, 190 (D. orevi).

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 3, 50, 54, 56.

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8, 42-43.

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 11.

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8.

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8.

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 8-9

10

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 97-98

Dokumenti VI/3 356 (br. 311) miljenje barona Makija isto

i miljenje grafa Berhtolda: br. 407, str. 433-434. Upor. i
razgovor sa zastupnikom ministra inostranih dela Velike
11

Page 353 of 478

Britanije ser E. Kroa: br. 305, str. 352-353 cirkular MID
Srbije - br. 337 str. 376-379 br. 372 str. 406-407 itd.
12

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 79.

13

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 117.

14

D. Tucovi, Srbija i Arbanija, 118.

2. Politika KPJ i Kominterne prema nacionalnom pitanju

Pogledi srpske socijaldemokratije na albansko pitanje
ugraeni su u temelje Komunistike partije Jugoslavije od
njenog osnivanja 1919. U stvari, oni prvi i primarni izvori
stavova SSDS dejstvovali su i neposredno prilikom
odreivanja politike ujedinjenih partija prema nacionalnom
pitanju, ali je tucovievska formula dobrodola kao ve
pripremljen i razraen stav o jednom specijalnom pitanju u
sklopu opteg nacionalnog problema Jugoslavije i Balkana.
Program KPJ usvojen na Drugom [Vukovarskom kongresu]
20-25. juna 1920. u pogledu krajnjeg politikog cilja je
veoma jasan: "KPJ izjavljuje da e ce radi ostvarenja ovih
svojih zadataka boriti za sledee ciljeve: 1. Sovjetska
republika. [...] Sovjetska Republika Jugoslavija treba da
stupi u bratski savez sa svima susednim narodima radi
vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih
zemalja, koja e biti sastavni deo meunarodne federacije
sovjetskih republika. Ova meunarodna federacija
sovjetskih republika e stvoriti opti Savez i trajan mir
meu narodima".[1] U tom trenutku, dodue, KPJ stoji na
poetnoj poziciji o nacionalnom jedinstvu Srba, Hrvata i
Slovenaca i prihvata Jugoslaviju kao istorijski opravdanu i
zakonitu tvorevinu troplemenog naroda, ali sve postojee

Page 354 of 478

probleme razreava formulom "sovjetske republike", kako
je to objanjavao hrvatski komunista Sima Milju:
"Razmotrimo samo oko ega ce zavaaju buroaske partije.
Tu je pitanje monarhije i republike, plemenskog
separatizma, centralizma, federalizam i autonomija, mi na
sva ta pitanja dajemo jedan odgovor: Jugoslovenska
Socijalistika Sovjetska Republika. Sovjeti su naa parola,
oni su sinteza centralizma i decentralizma".[2]
Podsticaj za reviziju generalnog stava KPJ prema
Jugoslaviji kao dravi doao je u stvari iz Moskve preko tzv.
"balkanske federacije", gde su glavnu re imali bugarski
komunisti [V. Kolarov, G. Dimitrov]. Jugosloveni su prvi
put bili kritikovani zbog odnosa prema nacionalnom
pitanju 1922. godine na Drugoj konferenciji Balkanske
komunistike federacije u Sofiji.[3]
Od osnivanja Tree komunistike internacionale
[Kominterne, 1919] komunistika partija Jugoslavije je
"sekcija Kominterne", koju stavovi Kominterne politiki
obavezuju.[4] Otuda je politika Kominterne bila uopte
presudna za formulisanje programa i stavova KPJ prema
nacionalnom pitanju. Prvi kongres Kominterne, odran
marta 1919. godine, zakljuio je da je jugoslovenska drava
nastala "primenom oruane sile"; prema tome, na nju ce
mora gledati kao na produkt imperijalistikog rata, a ne kao
na prirodni ishod borbe jugoslovenskih naroda za
osloboenje od tuinske vlasti i ujedinjenje. Taj stav je
uticao na KPJ, te je bez obzira na prvobitni pozitivan odnos
prema ujedinjenju jugoslovenskih naroda zvuao tada u
njenim forumima i ovaj kominternovski ton ocene o
Jugoslaviji kao "rezultatu velikih ratova u Evropi i na
Balkanu". Na Drugom kongresu Kominterne, juna 1920,

Page 355 of 478

istaknuta je parola federacije kao najboljeg prelaznog oblika
dravnog ureenja vienacionalne drave "na putu od
kapitalizma ka komunizmu"; taj koncept je potom uticao na
dalju diskusiju u KPJ o nacionalnom pitanju i ureenju, pa
ak i sudbini jugoslovenske drave. Do zaokreta dolazi
decembra 1923, na Treoj zemaljskoj konferenciji KPJ [odn.
njene legalne ekspoziture - Nezavisne radnike partije
Jugoslavije, NRPJ]. Rezolucija konferencije istie da je
osnovni uzrok zaotravanja nacionalnih suprotnosti
zavojevaka kolonijalna politika srpske buroazije jo pre
prvog svetskog rata u Makedoniji i protiv Albanije, i njena
hegemonistika politika u Dravi SHS. Konstatuje ce, zatim,
da je "proces sve dubljeg nacionalnog razjedinjavanja ve
toliko napredovao da ce drava Srba, Hrvata i Slovenaca ne
moe smatrati kao homogena nacionalna drava s neto
nacionalnih manjina, nego kao drava u kojoj vladajua
klasa jedne [srpske] nacije ugnjetava ostale
nacije".[5] Usvojena je, dakle, formula "velikosrpskog
hegemonizma" kao bitne odrednice jugoslovenske drave i
nacionalnog pitanja u njoj. U Rezoluciji o makedonskom i
trakijskom pitanjuprecizira se da "srpska buroazija
sprovodi u Makedoniji najotriji teroristiki reim, unitava
ili goni na iseljavanje svesni deo bugarskog, turskog i
arnautskog stanovnitva i dovodi naseljenike iz drugih
oblasti Jugoslavije na njihovo mesto, ona potlauje sve
nesrpske narodnosti".[6] Rezolucija o nacionalnom
pitanju. doneta na ovoj konferenciji, istie pravo naroda na
samoopredeljenje i otcepljenje kao naelnu osnovu za
reenje nacionalnog pitanja. "KPJ priznaje svakom narodu
pravo na suverenost u odreivanju svojih odnosa, dakle i
pravo na slobodno otcepljivanje i obrazovanje svoje posebne
drave, odnosno na prikljuenje svojoj nacionalnoj
dravi".[7] Meutim, u daljem tumaenju ovog stava Partija

Page 356 of 478

je ostavila sebi odreene ruke za pragmatiko opredeljivanje
prema ovom naelu, tj. i za mogunost da ga u praksi ne
prizna i ne sprovede, imajui u vidu druge i "vie" dravnonacionalne razloge. Ako ce taj rani stav KPJ primeni na
pitanje albanske nacionalne manjine, onda bi ta manjina
imala pravo da ce "prikljui svojoj nacionalnoj dravi", tj.
Albaniji; no da li e to Partija u praksi zaista i ostvariti,
zavisi od mnogih drugih okolnosti, koje mogu pokazati ili da
je takva "amputacija" samo nova forma nacionalnog
ugnjetavanja, ili da su "tekoe otcepljenja" nepremostive.
Osea ce u svemu neko kolebanje.
To kolebanje e presei Kominterna, koja na svome Petom
kongresu jula 1924. usvaja formulu razbijanja
jugoslovenske drave. Rezolucija KI o nacionalnom pitanju u
Jugoslaviji ima i ovakve stavove: "1. Jugoslavija je
mnogonacionalna drava. Srpska buroazija, koja sprovodi
svoju hegemoniju, predstavlja narod koji iznosi samo 39%
celokupnog stanovnitva Jugoslavije. Ostali narodi koji
zajedno pretstavljaju ogromnu veinu stanovnitva, vie ili
manje potinjeni su reimu nacionalnog ugnjetavanja i
protiv njih ce vodi politika denacionalizacije". Prema tome,
"3. Zadatak KPJ sastoji ce u tome: da vodi odlunu borbu
protiv nacionalnog ugnjetavanja u svim njegovim oblicima,
a za samoopredeljenje naroda, da potpomae nacionalni
oslobodilaki pokret, stalno teei da izvue ove pokrete
ispod uticaja buroazije i da ih povee sa optom borbom
radnih masa protiv buroazije i kapitalista". Reenje ce
sastoji u razbijanju i likvidaciji, a ne u preureenju
Jugoslavije:
"7. [...] opta parola prava naroda na samoopredeljenje,
koju istie KPJ, mora [ce] izraziti u formi izdvajanja

Page 357 of 478

Hrvatske, Slovenije i Makedonije, iz sastava Jugoslavije i
stvaranja od njih nezavisnih republika".[8] U viziji
Kominterne trenutno ce nije nalo i pitanje nacionalnih
manjina, prema tome ni albanske manjine i njenog
izdvajanja iz Jugoslavije, ali je naelna platforma za
dezintegraciju Jugoslavije stvarala osnov i za to.
Kominterna je, dakle, ila ispred KPJ u formulisanju
nacionalnog pitanja i reavanja o sudbini Jugoslavije, u
evoluciji od trpljenja toga "ploda imperijalistikog rata" do
odluke da ce Jugoslavija, jednostavno, uniti i rasturi kao
drava.
Rezolucijom Kominterne od jula 1924. u stvari je ponitena
odluka Tree zemaljske konferencije KPJ od decembra
1923, nedovoljno dosledna i otra u odnosu na ovakve
poglede. Time je otvoren veoma sloen i dosta dug proces
unutarpartijskog objanjavanja i razraunavanja frakcija u
KPJ, koji e ce okonati tek 1928. na etvrtom kongresu
KPJ u Drezdenu. Ne ulazei sada u ove
polemike,[9] zadraemo ce samo na partijskim
dokumentima koji izraavaju zvanine stavove.
Ve 18. jula 1924. u Rezoluciji Centralnog odbora NRPJ o
politikoj situaciji i zadacima partije istie ce pravo
samoopredeljenja svih nacija Jugoslavije, tj. njihovo pravo
na nezavisnost i slobodu, a za njihov docniji slobodni
sporazum u Federaciji radniko-seljakih republika
Balkana. "Jedan od prvih zadataka u tom pravcu", kae ce
u toj rezoluciji, "jeste borba protiv srpskog ovinizma".[10] U
sporu o nacionalnom pitanju izbio je na povrinu i stav
[preteno srpskih komunista] koji borbu za
samoopredeljenje u jugoslovenskim uslovima tumai kao
svojevrstan izraz nacionalizma i ovinizma. Centralni odbor

Page 358 of 478

NRPJ u Tezama o sporu u Partiji, od 18. jula 1924,
protumaio je taj stav partijske opozicije kao "ublaenje
politikog stava prema ugnjetakoj politici velikosrpske
buroazije i tendencijama za izdaju prava samoopredeljenja
kod buroazije ugnjetavanih nacija", te da "on objektivno
koristi hegemonistikoj politici velikosrpske buroazije, tom
stubu balkanske kontrarevolucije".[11] Ovde ce ve jasnije
pomalja i pravi motiv antijugoslovenske politike
Kominterne: Jugoslavija je, zahvaljujui nepomirljivoj
antisovjetskoj poziciji vodeih srpskih politikih krugova,
pogotovu zbog prihvatanja i organizovanja belogardejske
vojne emigracije, ocenjena kao opasnost za SSSR i za
perspektivu boljevike revolucije u jugoistonoj Evropi;
zato ju je trebalo unititi. U borbi za usvajanje i sprovoenje
u ivot nove politike u KPJ upotrebljena je teza, a onda i
etiketa o velikosrpskom podtekstu partijske opozicije, a
samim tim, znai, i o njenom kontrarevolucionarnom i
antisovjetskom opredeljenju i dejstvu. Stavlja ce znak
jednakosti izmeu borbe protiv svakog separatizma i
iredentizma, kao "apstraktnih i nerealnih fraza", i parola
velikosrpske hegemonistike buroazije.[12] Tu interpretaciju
razvija naroito komunistika omladina [SROJ] decembra
1924. Njeni su stavovi karakteristini za ton i smer potonjeg
opredeljivanja i za stil borbe u KPJ oko nacionalnog pitanja.
Zamera ce, pre svega, partijskoj opoziciji [a to je, kako smo
ve spomenuli, bila uglavnom opozicija srpskog krila KPJ]
to "ne pravi razliku izmeu nacionalizma ugnjetenih nacija
i nacionalizma ugnjetakih nacija". Samim tim to kritikuje
buroaski nacionalizam uopte opozicija "u stvari
indirektno potpomae hegemonistiku politiku velikosrpske
buroazije". Pozivajui ce na Lenjina, omladina istie da je
dunost proleterske partije, u dravi gde postoji nacionalno
ugnjetavanje, "potpomagati borbu ugnjetenih nacija za

Page 359 of 478

njihovo osloboenje... a ne boriti ce protiv buroaskog
nacionalizma uopte".[13] Iz toga proistie oita
diskriminacija jednog nacionalizma za raun drugih, koji,
zato to su "ugnjeteni", imaju pravo na podrku proleterske
partije. U jugoslovenskoj situaciji to je imalo da znai, na
primer, partijsku podrku hrvatkom separatizmu i
ustaama, ili teroristikoj borbi VMRO [vrhovista], ili
"pokretu" albanskih kaaka. Taj stav je donekle nametnut
u Platformi sporazuma CO i opozicije, novembra 1924, ali je
potom odbaen u Plenumu CK KPJ, u Rezoluciji o
nacionalnom pitanju: "3. Nacionalno pitanje ne moe ce
identifikovati sa ustavnim pitanjem, jer ce time zastupa
odranje integriteta imperijalistikih drava, to je u
suprotnosti sa osnovnim marksistikim stavom u
nacionalnom pitanju: pravom samoodreenja naroda do
njihovog otcepljenja, konstituisanja u zasebne drave ili
prisajedinjenja drugim dravama". Time je jasno istaknuto
uverenje Partije da je Jugoslavija "imperijalistika drava":
ona je [prema t. 4] "produkat svetskog imperijalistikog
rata, u kojoj ce kao vladajua nacija javlja srpska, koja
ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji", ime je prvi put
decidirano okrivljena itava srpska n a c i j a, a ne tek njena
buroazija i vladajua klasa, kao ugnjetaka. Najzad, "7.
Ravnopravnost nacija je nemogua bez priznanja prava
svake nacije na otcepljenje. Udarajui glasom na tu
injenicu, Partija mora izobliavati kao obmanu sve fraze o
nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom miru pri
odranju imperijalistike Jugoslavije i pri odranju
ekonomske hegemonije buroazije koje bilo
nacije".[14] Odluka Zemaljskog vea NRPJ [KPJ] o sporu u
Partiji u Rezoluciji o nacionalnom pitanju, od 25. novembra
1924, sasvim je izriita u primeni antijugoslovenske formule:
"Zbog svega toga dunost je Partije da sa organizacijama

Page 360 of 478

radnih masa ugnjetenih nacija vodi zajednike otvorene
borbe za pravo na otcepljenje, odnosno da pomae pokrete
ugnjetenih nacija u cilju formiranja nezavisnih drava kako
Hrvatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i radi
osloboenja Albanaca".[15] Prvi put ce, dakle, kao zadatak
KPJ izriito formulie i borba za "osloboenje Albanaca",
tj. za njihovo otcepljenje od Jugoslavije i ujedinjenje,
razume ce u perspektivi jedne nove, sovjetske albanske
republike.
Ovim odlukama spor u KPJ nije reen. Opozicija na elu sa
Simom Markoviem osporavala je tezu Kominterne i branila
integritet Jugoslavije.[16] Spor je prenet u Jugoslovensku
komisiju Kominterne, gde ce angaovao neposredno Staljin
[30. marta 1925] u kritici gledita Sime Markovia.
Interesantno je Staljinovo gledite: "U nacionalni program
mora ce bezuslovno uneti specijalna taka o pravu nacija na
samoopredeljenje sve do dravnog otcepljenja. Ja sam ve
napred rekao zato ce u dananjim unutranjim i
meunarodnim prilikama bez te take ne moe da bude".
Meutim, stav o tome, po Staljinu, treba da bude elastian,
da Partiji ostavlja odreene ruke za svaku situaciju. On zato
smatra da "u programu mora biti i specijalna taka o
nacionalno-teritorijalnoj autonomiji za one nacionalnosti
Jugoslavije koje nee smatrati za potrebno da ce otcepe od
Jugoslavije". Razbijanje Jugoslavije po svaku cenu nalazi ce
u funkciji sovjetske revolucije, no posle pobede sovjetske
revolucije u Jugoslaviji "potpuno je mogue da izvesne
nacionalnosti Jugoslavije nee hteti da ce izdvoje", pa oko
toga potom gradi celu jednu konstrukciju uslovnog
autonomizma, prava da ce pravo koristi ili ne iskoristi,
prava umesto dunosti itd.[17] Staljin e tome svemu dodati,
krajem juna 1925, da ce "dananje granice jugoslovenske

Page 361 of 478

drave, koje su ce formirale kao posledica ratova i nasilja, ne
pretvaraju u polaznu taku i zakonitu bazu za reenje
nacionalnog pitanja", i da pitanje nacionalnog
samoopredeljenja, "tj. korenite promene granica
Jugoslavije" mora da bude "osnova nacionalnog
programa", a sve to u zavisnosti od "pitanja opte
meunarodne situacije", dakle sasvim pragmatistiki i
podreeno svetskim prilikama i ciljevima sovjetske
politike.[18]
Posle spora u Jugoslovenskoj komisiji Peti proireni plenum
Izvrnog komiteta Kominterne odran o jugoslovenskom
pitanju aprila 1925. donosi rezoluciju u kojoj nalae
Komunistikoj partiji Jugoslavije da vodi odlunu i
doslednu borbu za pravo samoopredeljenja do otcepljenja
svih ugnjetenih nacija, pri tom precizira da to znai:
"dunost je komunista, prvo, da ugnjetavanje potlaenih
nacija od strane srpskih vlastodraca najodlunije suzbiju i
drugo, da svaki zahtev tih nacija za ostvarenje svega onoga
to ograniava njihovo pravo samoopredeljenja stvarno
potpomau, brane i stalno napred upuuju. Tako, na
primer, KPJ moe i mora da potpomae zahteve raznih
ugnjetenih nacija za optinskim samoupravama, za svojim
slobodnim kolama i nezavisnim sudovima, za pokrajinskim
autonomijama itd. Ali Partija treba pri tome da stalno
naglaava polovinost takvih mera", proirujui svaki
zahtev u parolu federativnog ujedinjenja radniko-seljakih
republika na Balkanu. Zanimljivo je da u istoj rezoluciji
Kominterna izriito trai od KPJ da pravi razliku izmeu
nacionalizama, te da ce bori protiv srpskog nacionalizma, a
da podrava nesrpske odn. protivsrpske nacionalizme, mada
go zavisi od "taktike komunista raznih nacija". Pri tome,
"nikakva bojazan od rasplamsavanja nacionalnih strasti ne

Page 362 of 478

sme Partiju da zadri od toga da u tome najvanijem pitanju
svim svojim silama apelira na mase. Bude li ce ona plaila
plamenih elemenata nacionalnih pokreta, ona onda nee
nikada postati pobedonosni voa velikog revolucionarnog
narodnog pokreta, koji e u Jugoslaviji nastati iz
revolucionarne kombinacije radnikog, seljakog i
nacionalno-oslobodilakog pokreta".[19] Stavovi Kominterne
sprovedeni su ve na Treem kongresu KPJ u Beu, juna
1926: "srpska nacija" [dakle ne srpska buroazija] je
vladajua u Jugoslaviji, a njena buroazija je zavela u zemlji
imperijalistiki reim zasnovan na politici nacionalnog
ugnjetavanja i ekonomskog iscrpljivanja nesrpskih nacija;
KPJ ce najdoslednije bori za neogranieno pravo
samoopredeljenja naroda "do odcepljenja od dananje
drave", u perspektivi Federacije radniko-seljakih
republika na Balkanu.[20]
Kljuno mesto i definitivni zaokret ka politici likvidacije
Jugoslavije ima etvrti kongres KPJ u Drezdenu, oktobra
1928. Koncept rasturanja Jugoslavije razraen je ovde do
pojedinosti. Naveden je i glavni motiv antijugoslovenskog
stava: "nastojanje imperijalistikih velesila da Balkan
pretvore u bazu za kontrarevolucionarni rat protiv
Sovjetskog Saveza". Nastanak Jugoslavije protumaen je
kao akt imperijalizma: "Ve samim stvaranjem drave SHS,
stvorene su mnogobrojne i duboke suprotnosti unutar
drave SHS, koje neizbeno vode u susret novome ratu i koje
ce mogu reiti samo slomom te dravne tvorevine. Dok su pri
pretvaranju predratne Srbije u sadanju dravu SHS
pobedniki imperijalisti Antante ostavili vie stotina hiljada
Slovenaca i Hrvata pod jarmom italijanskog imperijalizma,
oni su stavili pod vlast velikosrpske buroazije ne samo
Slovence, Hrvate i do rata nezavisne Crnogorce i ostavili pod

Page 363 of 478

njenom vlau 1913 godine osvojeni najvei deo Makedonije,
nego su joj priklopili znatna albanska, bugarska i maarska
podruja. Na takav nain, kao sastavni deo svetskog
imperijalistikog sistema, Senermenskim, Trijanonskim i
Nejskim mirovnim ugovorima stvoreni novi sistem
nacionalnog ugnjetavanja u dravi SHS stvorio je i nove
suprotnosti izmeu drave SHS i njenih suseda".[21] Partija
treba da koncentrie borbu protiv glavnog neprijatelja,
"hegemonistike buroazije i njene vojne monarhije".
Pretpostavka za to je borba Partije "u samoj Srbiji, gde je
baza hegemonistikog reima"; borba treba da ce sastoji u
otvorenom priznavanju "prava na otcepljenje i prava na
oruani ustanak protiv nacionalnog ugnjetavanja", a pri
tom ona i sama treba da ukazuje sistematsku pomo
pokretima ugnjetenih nacija. "Svako potcenjivanje dunosti
proleterijata vladajue nacije u borbi protiv
imperijalistikog ugnjetakog reima i za pravo na
otcepljenje ugnjetenih nacija, potcenjivanje pokreta
ugnjetenih nacija, pasivnost prema njima ili svoenje teita
kritike ne protiv ugnjetakog reima, nego protiv vostva
VMRO ili SDK, treba bezuslovno i do kraja
prevladati".[22] Tako e ce KPJ boriti za nezavisnu Hrvatsku
[Rezolucija o privrednom i politikom poloaju, VI v, Z], Crnu
Goru [4], "nezavisnu i ujedinjenu Makedoniju" [5],
nezavisnu Sloveniju [8]; maarskoj manjini e ce dati pravo
na otcepljenje 111. Posebno su za nas vane odluke i stavovi
povodom albanskog pitanja. Polazi ce od konstatacije da je
"s imperijalistikim ugovorima o miru ostala posle rata i
oko treina albanskog naroda pod vladavinom velikosrpske
buroazije, protiv kojeg ona sprovodi isti ugnjetaki reim
kao i u Makedoniji... Albanski narod, kapitalistiki jo ne
razvijen, kao u Albaniji tako i u Jugoslaviji, moe da ce
oslobodi i ujedini samo u naslonu na radnitvo, seljatvo i

Page 364 of 478

ostale pokrete ugnjetenih nacija na Balkanu, u masovnoj
nacionalno-revolucionarnoj borbi kako protiv
velikosrpskog, tako i protiv italijanskog imperijalizma i
domae begovske kontrarevolucije".[23] Partija zato
"izjavljuje solidarnost revolucionarnih radnika i seljaka
ostalih nacija Jugoslavije, a pre svega Srbije, s Albanskim
nacionalno-revolucionarnim pokretom u licu Kosovskog
komiteta i poziva radniku klasu da svestrano pomau
borbu raskomadanog i ugnjetenog albanskog naroda za
nezavisnu i ujedinjenu Albaniju".[24] Osloboenje Stare
Srbije i Makedonije, kada je re o predelima nastanjenim
albanskom nacionalnom manjinom, KPJ posmatra kao
"aneksiju albanskih krajeva u zaposednutoj Makedoniji i na
Kosovu", to je uz nastojanje velikosrpske buroazije da
potini "jo i celu ili barem severnu Albaniju, stvorilo
suprotnost sa Albanijom"[25]
U razdoblju od 1929. do 1933. godine formiralo ce u KPJ
miljenje o tome koje oblasti u Jugoslaviji treba da dobiju
status nezavisnih drava. Poelo ce sa Hrvatskom,
Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom, Bosnom i
Hercegovinom i vojvodinom [1929]; Hrvatskom, Srbijom,
Slovenijom, Makedonijom, Crnom Gorom [1930];
Hrvatskom, Slovenijom, Crnom Gorom, Makedonijom
[1931]; Srbijom, Hrvatskom, Slovenijom, Makedonijom i
Crnom Gorom, dok je za Vojvodinu reeno -sledee: "Mi
priznajemo pravo na otcepljenje okupiranih maarskih
krajeva u Severnoj vojvodini" [1933]. [26] Pravilno je
primeeno, meutim, da "nijedan partijski forum posle
etvrtog kongresa KPJ nije to pitanje posebno raspravljao,
pa je skica buduih samostalnih drava, koja ce pojavljivala
u lecima, proglasima, pismima, lancima, vie izraavala
stav autora - pisca letka ili lanka nego samog partijskog

Page 365 of 478

foruma".[27] Sa istim stavom nastavlja ce i 1934, jer etvrta
zemaljska konferencija KPJ u Akcionom programu KP za
selo naglaava da "samo Komunistika partija... pomae
svim snagama borbu za osloboenje potlaenih nacija, kao i
njihove nacionalno-revolucionarne organizacije u Hrvatskoj,
Sloveniji, Crnoj Gori, Kosovu, i VMRO [ujedinjena] u
Makedoniji"; u tom programu KP zahteva, pored ostalog,
"progon srpskih okupatora, srpskih trupa, inovnika i
andarma, kao i srpskih etnika iz Hrvatske, Slovenije,
Dalmacije, Vojvodine, Bosne, Crne Gore, Makedonije i sa
Kosova" te ce izjanjava "protiv sluenja u vojsci Hrvata,
Slovenaca, Albanaca, Crnogoraca, Maara, Nijemaca itd.
izvan njihovog zaviaja".[28]
Nov zaokret u nacionalnom pitanju uinjen je 1936. godine,
pod neposrednim uticajem novog kursa Kominterne, kursa
"Narodnog fronta". Na Sedmom kongresu KI, avgusta 1935,
pred sve veom ratnom opasnou i agresijom Hitlerovog
faizma i revanizma, proklamovana je parola ujedinjenja
svih antifaistikih, slobodoljubivih i progresivnih snaga u
svakoj zemlji radi odbrane od faizma i radi ouvanja
mira.[29] To je, u praksi, imalo da znai taktiki zaokret na
politiku odravanja i odbrane Jugoslavije, pa ce sada KPJ
nala u paradoksalnoj situaciji da bude kritikovana zbog
toga to ce dosledno i doslovno pridravala prethodnih
odluka Kominterne. Rezolucija CK KPJ o taktici i radu
Partije, doneta u leto 1936. na savetovanju pri CK KPJ u
Moskvi, odie takvom samokritikom. "Mnoge pogreke
uinila je KPJ u nacionalnom pitanju... Do VII kongresa [KI
- D. B.], KPJ je razumijevala i propagirala parolu
samoodreenja, ukljuujui i otcjepljenje, na potpuno
sektaki nain. Otcjepljenje ce nije smatralo pravom
potlaenih naroda, nego uslovnom potrebom. O politiko-

Page 366 of 478

teritorijalnoj autonomiji za narode koji ne ele otcijepljenje
nije bilo ni govora". Tu ce valja podsetiti staljinske
pragmatistike taktike u nacionalnom pitanju, koja je dola
do izraaja u Jugoslovenskoj komisiji KI 1925. Pa ni sada,
ma koliko krupan, zaokret nije drugo do promena taktike:
"Promjena svjetskog poloaja koja je nastupila u
posljednjim godinama, sve vea agresivnost faistikih,
imperijalistikih zemalja da nacionalne pokrete iskoriste za
rat i za svoje osvajake planove, potstakli su KPJ da
promijeni taktiku u nacionalnom pitanju a da time ne
napusti princip prava sviju naroda na samoodreenje do
otcjepljenja'.' U duhu narodnofrontovskog kursa, "KPJ
istupa protiv razbijanja sadanjeg dravnog podruja
Jugoslavije" [i to je ta bitna taktika promena], "jer hoe da
to preureenje drave postigne mirnim putem, na osnovu
nacionalne ravnopravnosti. Kod dananjih prilika pokret za
otcjepljenje potlaenih naroda iao bi na ruku samo
faistikim imperijalistima i njihovim ratnim ciljevima".
Zato ce sada Partija izjanjava protiv separatistikih
pokreta Hrvatske [Paveli-Perec] i Makedonije [Ivan
Mihajlov]. Partija ce dalje pravda: "KPJ je pokuala da
promijeni svoju dosadanju krivu taktiku u nacionalnom
pitanju. Ali je ona kod toga uinila razne pogreke. Ona je
novu taktiku u nacionalnom pitanju povezala sa uslovom da
ce najprije likvidira dananji reim. To je ustvari znailo
produenje stare orijentacije na otcjepljenje".[30] Oigledno,
novi kurs Kominterne izazvao je u rukovodstvu KPJ ne
male tekoe u preorijentaciji, ali je ipak tek uoi samog rata
bilo jasno da KPJ ide kursom odbrane Jugoslavije, to je
dolo do izraaja u odlukama Pete zemaljske konferencije
KPJ, oktobra 1940. Time je KPJ u stvari ula u proces
emancipacije od politike Kominterne, to je nagovetavalo i
mogunost spora i sukoba sa sovjetskim centrom

Page 367 of 478

meunarodnog radnikog pokreta, do ega je i dolo ve u
toku rata, a sasvim javno i definitivno 1948.
KPJ na Petoj zemaljskoj konferenciji nije odstupila od
naela temeljne revizije odnosa i ureenja Jugoslavije, od
"borbe za ravnopravnost i samoodreenje"; ona je sada
samo nastupila protiv separatistikih pokreta kao
demagokih, koji idu na ruku neprijateljima jugoslovenskih
naroda i nacionalnih manjina. Tako ce za Albance kae: "v.
borba za slobodu i ravnopravnost arnautskih manjina na
Kosovu, Metohiji i Sandaku, a u isto vrijeme i borba protiv
talijanskih agenata koji u tim krajevima nastoje raznim
obeanjima obmanuti ugnjetene Arnaute i izazvati ratni
sukob u tom dijelu Jugoslavije". Vrlo odluno, pa ak i istim
jezikom kao 1934. i ranije, Partija i 1940. godine stavlja u
prvi plan "borbu protiv kolonizatorskih metoda srpske
buroazije u tim oblastima i protjerivanje svih onih
koloniziranih elemenata, pomou kojih srpska buroazija
ugnjetava makedonski, arnautski i druge narode".
1

Ist. arhiv KPJ II, 35

D. Pei, Jugosl. komunisti, 42. Zanimljivo je, meutim, da

je meu slovenakim komunistima bila razraenija vizija te
balkanske odn. jugoslovenske sovjetske federacije. U
konanom bilansu federativnih jedinica javljaju ce sledee
oblasti kao sastavni delovi "jugoslovenske federacije":
Slovenija, Hrvatska, Dalmacija, Bosna, Vojvodina, Srbija,
Crna Gora, Makedonija, Vidinska Bugarska, Istona
Bugarska, Juna Bugarska, te "eventualno" Albanija (D.
Pei, Jugosl. komunisti, 41),
2

O tome: V Kongres KPJ. Izvetaji. Referati, Beograd 1948,

35 (u glavnom referatu Josipa Broza Tita).
3

Page 368 of 478

4

Ist. arhiv KPJ II, 133-141. Statut KPJ donet 1926. u tom
pogledu je veoma jasan: KPJ je sekcija KI "i nosi ime:
Komunistika partija Jugoslavije, sekcija Komunistike
Internacionale" (l. 1; upor. i odredbe l. 2, 33, 50 i 55).
Upor. veoma pregledno i dobro izlaganje D. Pei na temu
"Stav KPJ prema jugoslovenskoj dravi 1919-1941 ", prema
izvodu u "Politici" od 19. novembra 1983, u Kulturnom
dodatku IV 222, pod naslovom Put do samostalnog
opredeljenja - str. 9).
5

Ist. arhiv KPJ II, 69-70.

Ist. arhiv KPJ II, 76. Formula tlaenja nesrpskih

narodnosti, ipak, jo nije predvidela postojanje makedonske
nacije. nego u Makedoniji vidi Bugare, Turke i Arnaute.
6

Ist. arhiv KPJ II, 70.

Ist. arhiv KPJ II, 420-421. Prema popisu stanovnitva od

1921, bilo je u Jugoslaviji 46,67% pravoslavnih prema
39,29% rimokatolika i 11,22% muslimana; Srbo-Hrvata je
bilo 74,4%, Slovenaca 8,5%, Arnauta 3,7% (oko 440000): B.
Manakin, Almanah Kraljevine Jugoslavije IV (1929-1931),
Zagreb 19322.
8

Prvu ozbiljnu, iscrpnu i kritiku studiju o tome objavila je

D. Pei u nav. knjizi, Jugosl. komunisti i nacionalno
pitanje (1983).
9

10

Ist. arhiv KPJ II, 310.

11

Ist. arhiv KPJ II, 316.

Page 369 of 478

Tako i u zavrnoj rei Centralnog odbora NRPJ o
maskiranju velikosrpskog socijal-imperijalizma: Ist. arhiv
KPJ II, 321
12

13

Ist. arhiv KPJ II, 327.

14

Ist. arhiv KPJ II, 333.

15

Ist. arhiv KPJ II, 339.

16

D. Pei, Jugosl. komunisti, 226.

17

Ist. arhiv KPJ II, 424.

18

Ist. arhiv KPJ II, 429.

19

Ist. arhiv KPJ II, 433, 436.

20

Ist. arhiv KPJ II, 111-112.

21

Ist. arhiv KPJ II, 182.

22

Ist. arhiv KPJ II, 162..

23

Ist. arhiv KPJ II,154.

24

Ist. arhiv KPJ II, 163.

Ist. arhiv KPJ II,183. Slino tome i osloboenje Bake ce u

ovom dokumentu posmatra kao aneksija maarske teritorije
i denacionalizatorska politika velikosrpske buroazije u
Cevernoj vojvodini koja je stvorila maarsku iredentu"
Koliko ce daleko ilo u praktinom sprovoenju u ivot ove
linije konstatuje Desanka Pei najbolje ce vidi u tome to je
KPJ ispoljila nekritinu naklonost i prema
najreakcionarnijoj antireimskoj organizaciji"- ustakoj jer
je ova pokazala najvii stepen odricanja jugoslovenske
25

Page 370 of 478

drave i ak protiv nje vodila oruane akcije Otuda
propagandna podrka ustaama za vreme njihovog pokuaja
pobune u Lici 1932 godine (D. Pei, Jugosl komunisti, 258)
26

D. Pei, Jugosl. komunisti, 259.

27

D. Pei, Jugosl. komunisti, 259.

28

Ist. arhiv KPJ II, 262, 265.

29

D. Pei, Jugosl. komunisti, 261.

30

Ist. arhiv KPJ II, 399-400.

V kongres Komunistike partije Jugoslavije. Izvetaji.

Referati. Beograd 1948, 252.
31

3. KPJ i Kosovo za vreme NOB-a 1941-1945.

Rat i okupaciju 1941. godine Komunistika partija
Jugoslavije je doekala sa jasno izraenim stavom odbrane
Jugoslavije, ali i sa jo uvek vaeim nasleem takve
interpretacije nacionalnih odnosa u Jugoslaviji, po kojoj ce
srpska nacija i njena buroazija javljaju kao hegemon i
ugnjeta, te valja podravati sve pokrete koji idu ka
likvidaciji velikosrpske hegemonije. Vano je uoiti da ce u
odnosu na albansku manjinu nije izmenio polazni stav, stav
da su Kosovo i Metohija [pa ak i Sandak] u stvari
"albanska zemlja", te da je dunost KPJ da pomogne
osloboenje albanske manjine, borei ce samo protiv
faistike varijante tog "osloboenja". Sudar sa masovnim
iredentistikim i ovinistikim raspoloenjem albanske
manjine u Jugoslaviji aprila 1941. doveo je zato organizaciju
KPJ na Kosovu u velike politike, pa i praktine neprilike.

Page 371 of 478

Prva nevolja s kojom ce partijska organizacija u ovoj oblasti
sudarala nastala je upravo zbog neprihvatanja
jugoslovenske odrednice pokreta. Sekretar Mesnog komiteta
KPJ za Kosovsku Mitrovicu, Ali ukrija, vajka ce u pismu
Oblasnom komitetu novembra 1941: "Mislili smo za 28.
[novembar - nacionalni praznik Albanije - D. B.] da izdamo
jedan letak gde emo objasniti o 28. novembru] i pozvati
narod u borbu protiv okupatora, razotkrivajui ga sasvim.
Samo potpis letka apsolutno nemogue da sadri re
Jugoslavija, jer emo samo izgubiti a ne dobiti ire mase. A
bih li je ja potpisao", domilja ce ukrija, "za M. K.
komunistike partije] na Kosovu i Metohiji?"[1] Godinu
dana kasnije situacija nije nita drukija. Na proirenom
sastanku Oblasnog komiteta KPJ krajem decembra 1942. u
selu Vrelu reeno je da iptarske mase "ne vole ono ime
Jugoslavija [kada ce potpisuju proglasi sa Komunistika
partija Jugoslavije] i da nema efekta i bolje bi bilo kada bi ce
druke potpisivalo". U zakljucima sa toga sastanka
istaknuto je nasuprot tome da je NOB borba protiv
okupatora i za nacionalno osloboenje koja ce mora
provoditi na revolucionaran nain; KPJ ne moe da prizna
faistiko rasparavanje Jugoslavije; ona je za
revolucionarno samoodreenje osloboenih naroda. Kada
bude isteran okupator i unitene njegove sluge, pred svim
narodima Jugoslavije bie postavljeno da urede ivot onako
kako oni hoe. Suprotan stav ide na ruku okupatoru.[2]
Jednu godinu kasnije otilo ce ve dosta daleko u poputanju
albanskom nacionalizmu. U rezoluciji sa novembarskog
Pokrajinskog savetovanja KPJ za Kosovo i Metohiju 1943.
promenjeno je ime partijske organizacije - umesto srpskog
"Metohija" stavljeno je albansko ime "Dukain", jer
"narod" tako zove ovu oblast,[3] mada je to geografsko ime

Page 372 of 478

znatno ire od Metohije, poto obuhvata i dobar deo severne
Albanije s one strane jugoslovenske granice. Promena nije
beznaajna, jer je vezana i za formiranje
narodnooslobodilakih odbora kao organa nove narodne
vlasti, te ce upravo tada zakljuilo da ce preduzme sazivanje
ire konferencije radi stvaranja zajednikog
narodnooslobodilakog odbora za itavo Kosovo i
Dukain.[4] To je ve akt od izvesnog dravnopravnog
znaaja, koji ce mora posmatrati i u politikoj genezi budue
kosovsko-metohijske autonomije. Konferencija je odrana,
ali ne na jugoslovenskoj teritoriji nego na dravnoj teritoriji
Albanije, u selu Bujanu,[5] 31. decembra 1943. i 1-2. januara
1944. U Zborniku dokumenata iz HOP peeno je da je
konferenciji prisustvovalo 49 delegata iz svih srezova
Kosmeta, osim iz gnjilanskog, ali to, izgleda, nije sasvim
tano. "Ni srezovi, ni pojedini krajevi Oblasti nisu mogli biti
ravnomerno zastupljeni na toj konferenciji", veli Pavle
Jovievi, tada sekretar OK KPJ i jedan od organizatora i
uesnika ove konferencije, u svom seanju na te dane. Po
njemu nacionalni sastav delegata nije odgovarao
nacionalnom sastavu stanovnitva oblasti. Taj sastav je bio
dvojako naruen: konferenciji su prisustvovali kao delegati i
Albanci koji nisu bili jugoslovenski dravljani niti su iveli
na jugoslovenskoj teritoriji - iz kraja u kojem je odrana
konferencija, iz onog dela Malesije koji je pripadao i
pripada Albaniji. Od ukupno 51 delegata - takvih je bilo 10
[jedan delegat je bio iz Plava, takoe van teritorije Kosova i
Metohije]; to znai da jedna petina delegata nije bila sa
teritorije Kosova i Metohije. Pored toga, od 51 delegata bilo
je svega 7 Srba i Crnogoraca, to nikako ne odgovara
ondanjem nacionalnom sastavu stanovnitva oblasti.[6]

Page 373 of 478

Zakljuci konferencije doneti su oigledno pod uticajem
jedne albanske, u sutini iredentistike koncepcije. Poto je u
preambuli istaknuta narodnofrontovska baza ovih odluka,
konstatovano je u taki prvoj, pod b.: "Prvi imperijalistiki
rat zavrio ce Versajskim ugovorom, koji je pored drugih
nepravdi stvorio i Jugoslaviju da bi zadovoljio velikosrpsku
hegemonistiku kliku na elu sa kraljem Aleksandrom. Tako
stvorena Jugoslavija, bez pitanja i protiv volje naroda, bila
je tipina zemlja nacionalnog, politikog i ekonomskog
ugnjetavanja u Evropi". To je skoro doslovno ponovljena
formula etvrtog kongresa KPJ iz 1928, odnosno klasina,
ali predfrontovska formula Kominterne. Rezolucija
nastavlja u istom duhu, prelazei na pitanje albanske
narodnosti: "iptarski narod na Kosovu i Metohiji, ne samo
da je bio politiki, nacionalno i ekonomski ugnjeten, nego i
podvrgnut fizikom istrebljenju. Odricana su mu sva
nacionalna prava [nemanje kola na maternjem jeziku,
spreavanje kulturnog, politikog i ekonomskog razvitka].
Njegovi takozvani pretstavnici bili su verni agenti
velikosrpske hegemonistike klike za pljaku i ugnjetavanje.
Vrhunac ekonomskog iskoriavanja bila je agrarna
reforma, koja je imala za cilj: zaotravanje mrnje izmeu
iptara, Srba i Crnogoraca, da osiromai iptare do tog
stepena da budu prinueni da ce iseljavaju, da stvori jedno
reakcionarno uporite na Kosovu i Metohiji, a da ce oslabe
revolucionarne snage narodnih masa Crne Gore, dajui im
zemlju na Kosovu i Metohiji. iptarski narod Kosova i
Metohije", nastavlja ce sada u duhu revidirane nacionalne
politike iz 1936, "posle kapitulacije Jugoslavije kao narod
bez dovoljno svesti, kojemu je bilo dogorelo do nokata, bio je
gotov da pozdravi kao prijatelja svakog onog ko bi mu
promenio ono stanje. ak i krvoloni vojnici faizma, koji su
bili okrvavili ruke krvlju naroda ipnije", priznaje ce

Page 374 of 478

u Rezoluciji, "priznavani su kao spasioci... Klika izdajica
koristei raspoloenje iptarskih masa u toku vladavine
velikosrpskih hegemonista, prevarie iptarski narod i ne
dadoe mu da uje pravi glas svojih sinova, da je faizam
zakleti neprijatelj svakog naroda, pa prema tome i
iptarskog". U zavrnom paragrafu ce, posle ove osude
faistike varijante ujedinjenja, ipak stavlja u izgled jedna
druga, revolucionarna varijanta ujedinjenja sa Albanijom, i
doslovno kae: "Kosovo i Metohija je kraj koji je naseljen
najveim delom iptarskim narodom, a koji kao i uvek, tako
i danas - eli da ce ujedini sa ipnijom [Albanijom -D. B.].
Prema tome oseamo za dunost ukazati pravi put kojim
treba da poe iptarski narod da bi ostvario svoje tenje.
Jedini put da se iptari Kosova i Metohije ujedine sa
ipnijom jeste zajednika borba sa ostalim narodima
Jugoslavije protiv okupatora i njegovih slugu. Jer je to
jedini put da ce izvojuje sloboda, kada e svi narodi pa i
iptari biti u mogunosti da ce izjasne o svojoj sudbini sa
pravom na samoopredeljenje do otcepljenja. Garancija za
ovo jeste NOVJ, kao i NOV sa kojom je usko povezana.
Pored ovoga za ovo su garancije nali veliki saveznici:
Sovjetski Savez, Velika Britanija i Amerika [Atlantska
povelja, Moskovska i Teheranska konferencija]".[7] Meu
potpisnicima ove rezolucije su Mehmed Hoda, kao
predsednik NOO, Pavle Jovievi, kao prvi, i Rifat Beria,
kao drugi potpredsednik, zatim Devdet Doda, Fadilj
Hoda, Hajdar Dui, Zeirija Reda - lanovi predsednitva,
i niz ostalih lanova [Imer Pulja, David . Nimani itd.].
Proglas Oblasnog NOO od 2. januara 1944, izdat sa te
konferencije, pozdravlja odluke AVNOJ-a, koje razume
tako da je "za uvek sahranjena Versajska Jugoslavija,
zemlja nacionalnog, socijalnog i politikog ugnjetavanja".

Page 375 of 478

iptari ce pozivaju da stupe u zajedniku borbu sa Srbima i
Crnogorcima protiv okupatora i njihovih pomagaa, "jer
samo zajednika oruana borba protivu okupatora i
njegovih pomagaa jeste put kojim ete doi do slobode i
prava na samoopredeljenje i otcepljenje", ime ce Proglas u
stvari vezuje za formulaciju zavrnog paragrafa take
I Rezolucije od 2. januara 1944. godine.[8]
Delegati Kosova i Metohije nisu uspeli da ce probiju do
Jajca i nisu uestvovali na Drugom zasedanju AVNOJ-a.
Ve krajem januara Pokrajinski komitet za Kosovo i
"Dukain" pokuava da u kontaktu sa CK KPJ izae iz
protivrene situacije u kojoj ce naao posle zakljuaka
Konferencije u Bujanu. "Mi uviamo izvesne propuste, kao i
neke nedostatke i greke, ali u situaciji u kojoj smo bili
druke ce nije moglo za sada postaviti".[9] Odgovor CK KPJ
sa kritikom upuen je Oblasnom komitetu tek 28. marta
1944, potpisan od strane Milovana ilasa. Kritikuje ce
formiranje Pokrajinskog komiteta "zato to va kraj nije
neka posebna kompaktna oblast"; nije trebalo menjati naziv
Metohija u Dukain, "iz prostog razloga to pod Dukain
spadaju i krajevi koji prelaze preko bive jugoslovenske
granice", no taj ce naziv moe zadrati "ako narod... taj kraj
zaista tako zove". Ne treba prelaziti okvire Oblasnog
komiteta: ne treba stvarati Zemaljsko antifaistiko vee
narodnog osloboenja, nego ce treba zadrati na Oblasnom
NOO. Opominje ce da ne sme da doe do nesporazuma
izmeu Oblasnog komiteta i albanskih drugova [tj. drugova
iz Albanije - D. B.] "zbog raznih razgranienja i sl.", jer "to
danas nije vano"; glavno je borba protiv okupatora.
Kritikuju ce zatim rezolucija sa savetovanja na ar-planini
od 4-5. novembra 1943. i proglas povodom oktobarske
revolucije zbog izvesnih "krupnih politikih greaka, kako

Page 376 of 478

sektakog tako i oportunistikog karaktera". Odluke
AVNOJ-a omoguuju pravo na samoopredeljenje, ali su
uperene protiv svih hegemonista, pa i velikoalbanaca; pravo
na samoopredeljenje [ne pominje ce i pravo na otcepljenje!]
moe da ce stekne samo borbom protiv nemakog
imperijalizma. Ratovati s Nemcima protiv HOB i POJ i
protiv albanskog oslobodilakog pokreta a istovremeno
priati o "ujedinjenju" Albanije znai raditi isto to i svi
drugi kvislinzi u Jugoslaviji, i posebno protiv nezavisnosti i
budunosti albanskog naroda. "Danas ce, drugovi, radi ne o
tome da ce razgranii Albanija i Jugoslavija - obe okupirane
od Nemaca - nego da ce obe, oruanom borbom, oslobode od
njih. Zato svako postavljanje pitanja razgranienja, - ustvari
pomae Nemcima da potstiu jedan narod protiv drugog".
Obrnuto, susedni mali narodi, kao na primer Albanci, mogu
da ce relativno lako oslobode u naslonu na narode
Jugoslavije. Zato bi danas bilo "iz osnova pogreno
postavljati ili reavati ma kakva sporna pitanja". Najzad,
CK KPJ ce ovde izjanjava energino protiv popularisanja
Balkanskog taba, koji "i ne postoji" i ije bi ce znaenje u
praksi svelo na to da "umanji znaaj naeg pokreta, naeg
Vrhovnog taba, a pred inostranstvom bi izgledalo kao da ce
stvara neka balkanska "internacionala", to bi reakcija svih
boja mogla samo da iskoristi za izolaciju oslobodilakih
pokreta".[10] Na formiranju Balkanskog taba, u duhu
budueg udruivanja u Balkansku federaciju, radio je
Svetozar Vukmanovi Tempo u toku leta 1943, ali je ceo taj
poduhvat i dogovor likvidiran posle Titove intervencije od
21. septembra i oktobra 1943. godine.[11] Kritika CK KPJ
prihvaena je doslovno od Oblasnog komiteta, to ce vidi iz
direktive OK od 18. juna 1944. godine.[12]

Page 377 of 478

Za razjanjenje nekih okolnosti koje su dovele do
konferencije u Bujanu znaajan je jedan raniji izvetaj
Svetozara Vukmanovia Tempa Centralnom komitetu KPJ,
od 8. avgusta 1943, o vojno-politikoj situaciji u jugoistonoj
Srbiji, Makedoniji, Kosovu i Metohiji, Grkoj i Albaniji. On
veli da je aprila 1943. naiao na Kosovu i Metohiji "na zaista
teku situaciju"; partijske organizacije su zauzimale
sektaki stav - no prema kome: prema nacionalistikim
albanskim grupama, "koje su istina ovinistiki raspoloene
prema Srbima, ali su istovremeno neprijateljski raspoloene
prema italijanskom okupatoru"; trebalo je, dakle
uspostaviti saradnju sa albanskim nacionalistima, i to bez
obzira na njihovu ovinistiku mrnju prema srpskom
narodu. Meusobna mrnja iptara i Srba, po Tempu,
koila je razvitak NOB-a, ali je ona posledica kako
"dugogodinjeg robovanja pod velikosrpskom reakcijom"
[!], tako i dosadanjeg sektakog rada OK i partijskih
organizacija. "iptarske mase u celini trae pripojenje
Albaniji", tvrdi Tempo, "i postoji realna opasnost da te
mase mobilie reakcionarna ovinistika grupacija iz stare
Albanije "Bali Kombtar". Vukmanovi obavetava CK da
CK KP Albanije i Miladin Popovi, delegat KPJ u Albaniji,
predlau da ce iptarske mase stave pod komandu jednog
iptarskog taba na Kosmetu, koji bi bio pod komandom
Glavnog taba Albanije a srpske mase pod komandom naeg
taba. Miladin Popovi ak misli da je potrebno da ce
Metohija i organizaciono-partijski uklopi u sastav KP
Albanije. Tempo priznaje da bi te mere zaista olakale
prikupljanje albanskih masa u NOB, "ali s druge strane mi
bismo izgubili mnogo kod srpskog naroda", pa zato trai
savet CK.[13]

Page 378 of 478

Otru kritiku uputio je Oblasnom komitetu Svetozar
Vukmanovi u uputstvu od 2. oktobra 1943, jer ce iz
materijala OK, po njemu, vidi da oni ve sada potpadaju
pod uticaj velikoalbanske klike u pogledu buduih granica
izmeu Jugoslavije i ipnije. On zato objanjava jasan stav
KPJ: za zajedniku borbu naroda Kosmeta i ostalih naroda
Jugoslavije; tim putem svi narodi Kosmeta izvojevae svoju
punu nacionalnu slobodu. "to ce tie pitanja buduih
granica izmeu Jugoslavije i ipnije, to e ce reavati u
bratskoj slozi i saradnji izmeu Narodno-oslobodilake
vojske Jugoslavije i Vea narodnog osloboenja Jugoslavije i
Narodno-oslobodilake vojske Albanije i Vea narodnog
osloboenja Albanije na osnovu prava samoopredeljenja
naroda. Kako e ce vriti ta razgranienja to e zavisiti od
razvoja politike situacije u Jugoslaviji i Albaniji. A mi
danas ne smemo nita odreeno postavljati po tom pitanju".
Isto tako izjanjava ce protiv oportunistikog tretiranja
HOB Kosova i Metohije kao neke zasebne vojske na ravnoj
nozi sa NOVJ i NOV.[14]
Najzad, jo pre Drugog zasedanja AVNOJ-a, sam Tito
upozorava Tempa u pismu od 9. novembra 1943. da pitanje
samoopredeljenja naroda treba postaviti tek posle pobede
nad Nemakom i kvislinzima. "Federacija balkanskih
naroda postavlja ce sada za nas", veli Tito, "kao agitaciona
parola. Nepravilno je sada postavljati i u Metohiji
prikljuenje Albaniji, jer to znai jaiti na repu albanske
reakcije i slabiti front svih snaga Metohije u borbi protiv
Hitlera kao glavnog neprijatelja na Balkanu. Drite ce
atlantske povelje i sporazuma u Moskvi".[15]
Politika istorija narodnooslobodilakog rata i revolucije u
Jugoslaviji svakako e u buduim istraivanjima doi do

Page 379 of 478

tanih saznanja o toku i razlozima konanog zaokreta KPJ
na kurs integriteta Jugoslavije kao drave i
meunarodnopravnog subjekta. Prema onom to ce do sada
zna, jasno je da ce u razdoblju izmeu Prvog i Drugog
zasedanja AVNOJ-a, tj. izmeu novembra 1942. i novembra
1943. godine odigrao niz dogaaja koji su Komunistiku
partiju Jugoslavije doveli u sukob sa linijom Kominterne
[ukinute 1943] odnosno SSSR i Staljina lino: u pitanju je
proces emancipacije KPJ, koja je svoju novu i sigurnu bazu
videla u Jugoslaviji kao postojeem meunarodnom
subjektu, kao dravi koja ce moe revolucionarno menjati
upravo pod uslovom da ce sauva njen integritet. Priprema
Drugog zasedanja AVNOJ-a znaila je razradu jedne nove
dravnopravne koncepcije budue Jugoslavije, ali bez toga
da ce dovede u pitanje njen meunarodnopravni kontinuitet.
Stoga je ve u tom trenutku bilo neprihvatljivo bilo kakvo
izdvajanje ili obeanje izdvajanja, bilo kakvo prejudiciranje
"prava na samoopredeljenje". tavie, koliko god ce u
dokumentima KPJ od 1935. govorilo o pravu na otcepljenje,
u ratnim dokumentima CK KPJ to ce pravo skoro ne
pominje, ve ce govori samo o naelu samoopredeljenja, koje
e ce kroz zajedniku borbu konsumirati u jednoj dravnoj,
mada federativno preureenoj zajednici. Dodue, u
preambuli glavne odluke AVNOJ-a o izgradnji Jugoslavije
na federativnom principu, od 29. i 30. novembra 1943,
pominje ce "pravo svakog naroda na samoopredeljenje,
ukljuujui pravo na otcepljenje ili na ujedinjenje sa drugim
narodima", ali ce c pozivom na istinsku volju svih naroda
Jugoslavije, osvedoenu u toku trogodinje zajednike
narodnooslobodilake borbe, odluuje da ce svi narodi
udrue u federativnu zajednicu Jugoslavije. AVNOJ zato
naglaava ve u prvoj taki da "narodi Jugoslavije nikada
nisu priznali i ne priznaju raskomadanje Jugoslavije sa

Page 380 of 478

strane faistikih imperijalista", te da su "u zajednikoj
oruanoj borbi dokazali svoju vrstu volju da ostanu i dalje
ujedinjeni u Jugoslaviji"; ta Jugoslavija e, naravno, biti
izgraena na federativnom principu, koji e obezbediti punu
ravnopravnost Srba, Hrvata, Slovenaca, Makedonaca i
Crnogoraca, odnosno naroda Srbije, Hrvatske, Slovenije,
Makedonije, Crne Gore i Bosne i Hercegovine" [t. 2].
Posebno ce naglaava da e ce "nacionalnim manjinama u
Jugoslaviji obezbediti sva nacionalna prava" [t. 4].[16]
Odluke Drugog zasedanja AVNOJ-a imale su da uine kraj
pekulacijama oko teritorijalnog integriteta budue
Jugoslavije, ali time nije iskljueno, u okviru federativnog
ureenja zemlje, da mnogi zahtevi "ugnjetenih nacija" budu
konano zadovoljeni. No znaajno je to na Drugom
zasedanju AVNOJ-a jo nije formulisana pokrajinska
odnosno oblasna autonomija kao elemenat federacije, ak ni
u okviru republike Srbije. Do toga e doi tek po zavrenom
ratu.
1

Zbornik 1/19, 28 (br. 3).

Zbornik 1/19, 189-190 (Br. 32).

Zbornik 1/19, 310-323, osobito 315 (br. 60).

Zbornik 1/19, 314 (br. 60).

Na sekciji "Prokletije" 1:100 000, to je selo Bunjaj (sic)

iznad reke Valbone, oko 10 km uzvodno od njenog ua u
Drim, kraj mesta Koljgecaj
Intervju Pavla Jovievia objavili su B. Zeevi i M.
Miloevi u NIN-u br. 1719 od 11. decembra 1983. pod
naslovom Zloupotreba jednog ratnog dokumenta (str 11-14).
6

Page 381 of 478

7

Narodni odbor Autonomne Kosovsko Metohijske oblasti

1943-1953. Osnovni materijali sa zasedanja, izd. Nar. odbora
AKMO, Pritina 1955, 7-12; upor. Zbornik 1/19, 310-323 (br
60), 376-382 (br 80) - gde je i napomena na str. 377 o
konferenciji.
8

Zbornik 1/19, 376-382, posebno str. 379-380.

Zbornik 1/19, 420-421 (br 93).

10

Zbornik 1/19, 461-466 (br. 104). U tom pismu je prvi put

reeno da "Albanci mogu nositi albansku zastavu, ali s
petokrakom zvezdom" (str. 465).
S. Neovi, B. Petranovi, AVNOJ. 392, nap. 10; upor.
tamo, 385-386, 388; Zbornik II/10, 310: "Poruite na bilo
koji nain Tempu da ne stvara Balkanski tab jer je to sad
politiki nepravilno".
11

12

Zbornik 1/19, 577-580 (br. 143). Za odnos prema rezoluciji

PK odn. Oblasnog NOO u Bujanu karakteristina je i
kritika koju je politiki komesar Prve kosovsko-metohijske
brigade, Mita Miljkovi, uputio 26, jula 1944. sekretaru
Oblasnog komiteta. On misli da formulacije u rezoluciji
postavljaju mogunost otcepljenja Kosova i Metohije od
Jugoslavije, a isticanje te mogunosti danas (1944 - D. B.),
posmatrane sa stanovita dananjeg razvitka snaga u jednoj
i drugoj zemlji i perspektiva daljeg razvitka borbe, znai
greku. Miljkovi primeuje da nigde u rezoluciji nije
odluno formulisano da Kosmet treba da ostane u okviru
federativne Jugoslavije. "Ovo moje miljenje proizilo je",
kae on, "iz pisma druga Tita C(entralnom) K(omitetu)
Albanije po pitanju diskusije oko granice (t. da li Kosmet da
bude pod G(lavnim) (tabom) A(lbanije), gde je drug Tito

Page 382 of 478

podvukao da velikoiptarska reakcija tei da Kosovo odvoji
od Jugoslavije zbog planje za svoje sebine interese i da
onaj ko ma im odvraa Kosmet od dananje Jugoslavije
navija vodu na mlin velikoiptarske reakcije" Zbornik 1/19,
599-600, (br. 152).
13

Zbornik II/10, 143-165 (br. 65).

14

Zbornik II /10, 339-341 (br 161).

15

Zbornik II /11, 41-42 (br 23). Tempovo uputstvo na osnovu

toga Zbornik II /11, 127-128 (br 71), upor. i Titovo pismo
Tempu od 6. HII 1943, Zbornik II /11, 196-198 (br. 104), gde
je Tito odluno protiv parole o prisajedinjenju Kosova i
Metohije Albaniji u tom trenutku ( "danas") koju pred lae
Miladin Popovi delegat KPJ i protiv stava o komandi
albanskog Glavnog taba nad Metohijom. Povodom svega
toga (Makedonija Kosovo itd.) Tito istie da naa aktuelna
parola ne moe biti ni balkanska federacija a ni ujedinjenje
s Bugarima, iako mi opte propagandno postavljamo i
istiemo elju naroda Jugoslavije da Bugari stupe s njima u
jednu jedinstvenu buduu federativnu zajednicu, a govorimo
opte propagandno i o bratstvu i jedinstvu naroda Balkana".
Tito preporuuje da ce motri na meunarodnu situaciju i
pravo znaenje kombinacija o raznim federacijama te da ce
strogo pridrava naih parola i stavova, a da ce ne uputa u
krupne i apstraktne kombinacije (Zbornik II /11, 198).
16

S. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ, 452-153

4. Jugoslovensko-albanski odnosi i pitanje Kosova u svetlu

politike KPJ prema KPA 1939-1948.

Page 383 of 478

Pitanje Kosova i Metohije odnosno ukupan problem
poloaja albanske manjine u Jugoslaviji i njenih perspektiva
na irem planu mora ce posmatrati i u sklopu balkanske
politike Kominterne [bar do ukidanja ove organizacije
1943], i u svetlu politike i dejstva KPJ na internacionalnom
planu.
Nema nikakve sumnje u to da je KPJ pruila sutinsku
pomo u stvaranju KP Albanije.[1] Frakcijski razjedinjene
grupe i elije albanskih komunista raspustila je Kominterna
1937, ali do reorganizacije i sreivanja prilika nije dolo ni
posle toga. Inicijativu za nov pokuaj organizovanja partije
u Albaniji ima CK KPJ 1939. godine, koji uspostavlja vezu
sa albanskim komunistima preko sekretara Oblasnog
komiteta za Kosovo i Metohiju, Miladina Popovia. Veza je
prekinuta hapenjem Popovia, ali je obnovljena 1941.
inicijativom jedne skadarske grupe [Fadilj Hoda]. U
Albaniji potom rade zajedno Duan Mugoa i Miladin
Popovi, sa ovlaenjima delegata KPJ. Albanska partija je
formirana na konferenciji u Tirani 8. novembra 1941. U
rezoluciji je istaknut zadatak KPA "da razvijemo ljubav i
borbenu saradnju sa svim narodima Balkana, a pogotovu s
narodima: srpskim, grkim, crnogorskim i makedonskim,
koji ce herojski bore za svoje nacionalno
osloboenje".[2] Partijska organizacija ce konsoliduje u toku
zime 1941/42, a priprema ce i zapoinje oruana borba
protiv italijanskog okupatora. Delegati KPJ uspostavljaju
vezu sa Centralnim komitetom tek avgusta 1942, kada ce
Duan Mugoa probio do slobodne teritorije u Glamou.
Tada je od Kominterne zatraeno i dobijeno priznanje KPA
i odobrenje za saziv Prve zemaljske konferencije KPA. Ta
konferencija je odrana u selu Labinot kraj Elbasana 17-22.
marta 1943. Delegacija KPJ na toj konferenciji donela je

Page 384 of 478

albanskom rukovodstvu Titovo pismo [22. septembra 1942]
sa instrukcijama Kominterne i drugim savetima za
organizovanje i ienje partijskih redova. Odlueno je da ce
stvori HOB Albanije, a kao instruktor je u Albaniju radi
toga upuen Svetozar Vukmanovi Tempo u leto 1943.
To je, inae, vreme velikih raspri o nacionalnom programu i
karakteru narodnooslobodilake borbe i politike KPA u
tome. Jedan od problema sa kojima su ce posebno
jugoslovenski delegati i politiki i vojni instruktori u
Albaniji morali nositi bio je i stav albanskih komunista
prema ideji "etnike Albanije". Kako veli Dedijer, pojedina
su rukovodstva komunistikih grupa u neku ruku ak i
odobravala okupaciju Jugoslavije i Grke, nadajui ce da e
im Hitler i Musolini stvoriti "Veliku Albaniju", u koju treba
da uu Kosovo i Metohija i amerija.[3] Na prvoj
konferenciji KPA [1941] taj stav je osuen kao ovinistiki,
ali time problem generalne linije KPA u nacionalnom
pitanju uopte nije skinut s dnevnog reda. tavie, Glavni
NOO Albanije, formiran na konferenciji u Pezi septembra
1942. po modelu narodne vlasti koja je nastajala u
jugoslovenskoj revoluciji, u nastojanju da postigne opti
front nacionalnih snaga za borbu protiv okupatora, ulazi u
pregovore sa nacionalistikim i uglavnom prozapadnim
[anglofilskim] "Bali Kombtarom" [Nacionalnim frontom].
Na konferenciji u Muki 1-2. avgusta 1943, znai u jeku
organizovanja narodne vlasti i HOB Albanije, takorei na
oi jugoslovenskih delegata, postignut je sporazum sa
balistima: formiran je zajedniki "Odbor nacionalnog
spasa", kome ce daju sve kompetencije za rukovoenje
narodnooslobodilakim pokretom, usvajaju ce
nacionalistike parole i simboli, a to je najvanije - prihvata
ce parola "etnike Albanije", u koju ulazi i Kosovo.[4] Vano

Page 385 of 478

je naglasiti da su na konferenciji u Muki uestvovali i
lanovi CK KPA i delegati odnosno lanovi Glavnog NOO
Albanije, ime je dola do izraaja nesumnjivo
nacionalistika struja u albanskoj partiji, spremnost da ce
narodni front borbe protiv okupatora gradi na klasinim
ciljevima i parolama nacionalistikog programa
velikoalbanskog hegemonizma. Na otru i tada efikasnu
reakciju delegata KPJ nije trebalo dugo ekati: neposredno
posle Muke sazvana je druga konferencija Glavnog NOO, u
Labinotu, na kojoj je zauzet negativan stav prema "Bali
Kombtaru".
Sva ova zbivanja u albanskoj partiji odraavala su ce i na
situaciji Kosova i Metohije, u radu partijskih organizacija i
itavog NOP-a meu Albancima na teritoriji Jugoslavije.
Odjek toga kolebanja, ali i prikrivene dominacije
velikoalbanskog nacionalizma u KPA i rukovodstvu NOVA,
moe ce, a kako nama izgleda, i mora videti u politikoj
platformi osnivake konferencije Oblasnog [Pokrajinskog]
NOO Kosova i "Dukaina" u Bujanu oko Nove 1944.
godine, o kojoj je ve bilo rei. Jo vie od toga: predlozi da
ce albanske [iptarske] partizanske jedinice na Kosovu i
Metohiji podrede komandi Glavnog taba NOVA, o emu ce
raspravljalo sve do leta 1944, pokazuju da ce albanska
partija u stvari nikada nije odrekla izvesnih pretenzija
prema Kosovu i drugim teritorijama sa albanskom
nacionalnom manjinom u Jugoslaviji, te da je parola
"etnike Albanije" samo privremeno i prividno, a oigledno
i pod pritiskom saradnje sa KPJ i NOVJ, potisnuta u zadnji
plan.[5]
Uporedo s tim su u toku 1944. godine tekle i organizacione
mere radi konstituisanja nove vlasti i drave u Albaniji, po

Page 386 of 478

modelu ostvarenom pre toga u Jugoslaviji. Prvi
Antifaistiki kongres u Permetu 24. maja 1944, na kome su
ce skupili delegati iz cele zemlje, formirao je Antifaistiko
vee narodnog osloboenja Albanije [AVNOA], kao vrhovno
zakonodavno i izvrno telo zemlje, a pored toga odluio da
ce kralju Zogu zabrani povratak u Albaniju, da ce ponite
ugovori i sporazumi albanskih vlada pre 1939, te da ce ne
prizna vlada koja bi eventualno bila formirana van Albanije
ili na teritoriji Albanije. AVNOA i HO odbori proglaeni su
za jedinu vlast u zemlji. Sve su te odluke potvrene na
prvom zasedanju AVNOA odmah u nastavku kongresa.
AVNOA ce obratio i Titu, telegramom u kome je reeno da
je borba naroda Jugoslavije "garantira bratstva balkanskih
naroda i ostvarenja ideje balkanske konfederacije".[6] Drugo
zasedanje AVNOA u Beratu, 20. oktobra 1944, proglasilo je
Nacionalni komitet privremenom demokratskom vladom
Albanije, na sugestiju Josipa Broza Tita.
Oigledno je da je KPJ odigrala vanu ulogu u stvaranju
KPA, u organizovanju NOP-a Albanije, u formiranju i
konstituisanju organa nove vlasti i dravnopravnog lika
nove drave. U zavrnim operacijama na teritoriji
Jugoslavije, potom, uglavnom na inicijativu Vrhovnog taba
NOVJ, uestvovale su i dve divizije NOVA [Peta i esta].
Operisale su u dolini Lima i u Sandaku, u borbama za
Viegrad i Dobrun, odnosno na Kosovu i Metohiji - u
borbama za osloboenje Prizrena i akovice.[7]
Jo krajem 1943, verovatno u novembru, CK KPJ uputio je
pismo albanskoj partiji kao odgovor na pitanja koja su ce
ticala budunosti Kosova i Metohije. Tu je izreena otra
ocena da "postavljati danas pitanje prisajedinjenja" ide na
ruku reakciji i okupatoru. "Samo oruana borba protiv

Page 387 of 478

okupatora moe jasno pokazati to ko hoe i iskovati stvarnu
demokratiju i bratstvo naroda, a nije ni potrebno
naglaavati da izmeu nas i demokratske
antiimperijalistike Albanije to pitanje ne moe biti
problem... Nova Jugoslavija koja nastaje bie zemlja
slobodnih naroda, pa prema tome u njoj nee biti mesta
nacionalnom ugnjetavanju ni albanskih manjina".[8] Pada u
oi da pismo CK KPJ govori o albanskim manjinama, za
koje nee biti nacionalnog ugnjetavanja, ali u novoj
Jugoslaviji, to implicitno znai odbijanje svakog razgovora
o promeni teritorijalnog statusa oblasti nastanjenih
Albancima u Jugoslaviji i dovoenje u pitanje teritorijalnog
integriteta budue, socijalistike Jugoslavije. Taj stav, sa
kojim smo ce upoznali i u nizu drugih dokumenata kojima
ce reaguje na kolebljivo dranje kosovskih komunista u toku
1943. i 1944, nalazi ce na liniji konstituisanja Jugoslavije kao
drave koja uva svoj dravnopravni kontinuitet, pored
ostalog, i uvanjem svoga teritorijalnog integriteta. Pitanje
albanske manjine je, znai, i u ovom dokumentu postavljeno
kao unutranje pitanje Jugoslavije.
Iz nekih navedenih dokumenata KPA i AVNOA, meutim
moe ce na strani KPA naslutiti i jedna suprotna linija:
iekivanje da e albansko-jugoslovenski odnosi biti
razreeni u sklopu jedne socijalistike balkanske
konfederacije. Tako ce, na primer, i u poruci Vrhovnog
taba NOVA [sa potpisom Envera Hode] vrhovnom
komandantu NOVJ, Josipu Brozu Titu, aprila 1944,
upuenoj po Miladinu Popoviu, podsea na jedinstvo
albanskog i jugoslovenskih naroda u borbi "za stvaranje
novog, demokratskog i federativnog Balkana", a Titu ce eli
dug ivot "na sreu i ast naroda Jugoslavije i svih naroda
Balkana".[9]Zanimljivo je, ipak, da ce u odgovoru od 10.

Page 388 of 478

septembra 1944. Tito ograniava na konstataciju da su
zajednikom borbom "udareni vrsti temelji buduem
uzajamnom ivotu naih naroda", to je bez sumnje daleko
manje odreena formula. To ce sasvim dobro objanjava
Titovom negativnom reakcijom na formiranje Balkanskog
taba, o emu je ve bilo rei, gde je izriito reeno da ce
Balkanskom federacijom operie samo kao propagandnom i
agitacionom parolom. Sve kombinacije oko Balkanske
federacije, videe ce to ubrzo posle rata, i tako e ce razbiti
na razliitom pristupu balkanskih komunista tom pitanju, a
najvie na Staljinovim pogledima, rezervama, pa i
protivljenju takvom ujedinjenju balkanskih naroda u kome
bi dominirala jugoslovenska Partija, ve dovoljno
emancipovana i otuena od autoriteta staljinske politike
volje.
Danas je jo vrlo teko tvrditi, ako ce na stvari gleda sa
odgovornou istoriara, sa kakvom je konanom
koncepcijom KPJ gradila meusobne odnose sa KPA i
novom albanskom dravom, kako u ratnom tako i u
posleratnom razdoblju. Organizacija albanske drave,
politike i ekonomske veze koje su ce posle rata
uspostavljale, njihov tip i obim i izuzetno tesna saradnja
dveju armija [pri emu je albanska armija usvojila ak i
formaciju JNA] - stvarali su naelnu i praktinu mogunost
politike integracije dveju drava. Da li je ta mogunost,
kako je vidimo sada, sa razmakom od skoro etiri decenije,
bila ujedno stvarni politiki kurs jedne ili obeju partija otvoreno je pitanje, na koje, u nedostatku arhivskih
dokumenata, mi ne umemo i ne moemo da odgovorimo.
Situacija graanskog rata u Grkoj [1946-1949] i
neposredne pretnje Albaniji sa te strane, pri emu ne treba
zaboraviti ni otvorene teritorijalne aspiracije Grke prema

Page 389 of 478

severnom Epiru na Pariskoj mirovnoj konferenciji [1946] i
posle toga, stvarali su i posebnu pogodnost za razne
kombinacije o pribliavanju ili moda ak i ujedinjavanju
dveju zemalja. Ne moe ce iskljuiti ni predvianje
eventualnog neprijateljskog dranja Albanije u predstojeoj
konfrontaciji sa Kominformom odnosno SSSR-om, pa ni
ideja da ce podravanjem integracionih procesa osujeti
pretvaranje Albanije u izvor smutnji i teroristike aktivnosti
u Jugoslaviji. U svakom sluaju, 1. jula 1946. godine
zakljuen je Ugovor o prijateljstvu i saradnji izmeu FNRJ i
Albanije, koji je raskinut 1948 jednostranim aktom
Albanije, posle Rezolucije Inform-biroa i zauzimanja
neprijateljskog, agresivnog i iredentistikog kursa od strane
HP Albanije prema Jugoslaviji.
Povodom toga ugovora postoji i jedna pria Envera Hode, u
njegovim Uspomenama, objavljenim u Tirani 1979, o
navodnom razgovoru sa Titom o budunosti Albanaca u
Jugoslaviji. Hoda je prilikom svoje posete Beogradu i
potpisivanja Ugovora 1946. godine postavio Titu pitanje o
Kosovu, formuliui albanski stav na sledei nain: "Kosovo
i druge oblasti albanskog stanovnitva u Jugoslaviji su
albanske teritorije koje su velike sile nepravedno otrgle
[arrachs]. Sada, kada su nae dve zemlje socijalistike,
stvoreni su uslovi da ce ovaj problem pravedno rei". Na
ovaj zahtev Envera Hode Tito je, kako Hoda tvrdi,
odgovorio: "Slaem ce, to je i naa elja [souhait], ali u ovom
trenutku mi ne moemo nita da uinimo u tom smislu, jer to
Srbi ne bi shvatili [car les Serbes ne le comprendraient
pas]". Hoda je na to zakljuio: "Ako to ne shvataju danas,
shvatie sutra".[10] Veoma je teko usvojiti ovo pozno
kazivanje o jednom razgovoru u etiri oka, kao dokaz o
stvarnom Titovom miljenju i izjavi koju bi on dao kao

Page 390 of 478

dravnik i predsednik Vlade FNRJ i generalni sekretar KPJ,
pogotovu to je Titov navodni odgovor formulisan kao
"elja" koja ce ne moe sprovesti "u ovom trenutku" zbog
toga to to srpski narod ne bi mogao da shvati. ak i kada bi
to sve bilo tano, znailo bi samo da je Hodina "inicijativa"
u stvari na diplomatski nain odbijena. Meutim, ako su
Titove rei pod znakom pitanja, jer ne moemo biti sigurni
da li ih je uopte izgovorio, nije pod znakom pitanja Hodin
politiki stav povodom Kosova, i nije bez znaaja to taj stav
korespondira, kako ce moglo videti iz brojnih ranijih
navoda, sa nekim od glavnih dokumenata KPJ o
nacionalnom pitanju i konkretno o pitanju albanskih
manjina u Jugoslaviji - dodue svagda iz razdoblja
kominternovskog kursa pre 1935; KPA je oigledno
raunala na stare politike obaveze. Posebno je pitanje
koliko je u tome mogla da ima odziva u KPJ, koja je u
razdoblju od 1941. do 1945. prola prvu i presudnu etapu
svog osamostaljenja. Faktor koji je davao nekog osnova za
velikoalbanske nade i kombinacije mogao je da bude samo
neizmenjeni negativan odnos KPJ prema srpskom
nacionalizmu, odnos koji je doao do izraaja, pored ostalog,
i u konstituisanju kosovsko-metohijske autonomije.
1

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, za prikaz istorijata odnosa

dveju partija koristimo ce ovom Dedijerovom knjigom.
2

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 17.

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 52.

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 80-89, 106-107.

Uz taj predlog ili su i predlozi da ce Metohija

organizaciono pripoji KP Albanije a te predloge kao i onaj o
5

Page 391 of 478

proirenju kompetencija albanskog Glavnog taba,
podravao je ak i dele gat KPJ u Albaniji Miladin
Popovi Zbornik II /10, 154-155 (br. 65).
6

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 94.

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 78-79.

V. Dedijer, Jugosl.- alb. odnosi, 126-127.

V. Dedijer, Jugosl - alb. odnosi, 71.

10

Enver Hoxha, Avec Staline Souvenirs, Tirana 1979, 146147.

5. Postanak i razvoj kosovske autonomije
Na Drugom zasedanju AVNOJ-a pitanje autonomije u
buduem jugoslovenskom federalizmu nije uopte ni
pomenuto. U odluci o izgradnji Jugoslavije na federativnom
principu naznauju ce federalne jedinice koje bezuslovno
treba da postoje: Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija,
Crna Gora i Bosna i Hercegovina; tom naelnom odlukom,
ipak, nije prejudiciran budui ustav. Tu ce nita ne govori o
autonomnim jedinicama, iz ega pravni istoriari zakljuuju
da ce ovo pitanje htelo reiti tek posle rata.[1] Za nacionalne
manjine Odluka ustanovljava i "sva nacionalna prava", pod
kojim ce podrazumevaju i sva politika, a ne samo kulturna
prava manjine. No u svakom sluaju, ve samim izrazom
"nacionalna manjina" Odluka je utvrivala da ce moe
govoriti samo o pravima manjine, te da ce ova prava bitno
razlikuje, i po vrsti i po obimu, od prava veinskih nacija
koje ine jugoslovensku dravu i koje su pobrojane u t. 2.
Odluke Srbi, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci.
Glavno ogranienje je u tome da "manjina ne moe da ce

Page 392 of 478

izdvoje, da izgrauje sama svoju dravu i drutveni sistem,
jer bi time onemoguila prava veinskih nacija" [2] Drugim
reima, manjina nema, niti u duhu generalnih politikih i
pravnih odluka AVNOJ-a moe da ima atribute dravnosti iz ega bi ce, dalje, mogao izvui zakljuak da ona ne moe
konstituisati ni jugoslovensku dravnost, jugoslovensku
federaciju. Odluka AVNOJ-a u svakom sluaju ne
konstituie niti pravo manjine [prema tome - ni albanske
nacionalne manjine] na otcepljenje i prisajedinjenje svojoj
nacionalnoj dravi [u sluaju Albanaca - Albaniji], niti
govori o autonomiji kao ustavno pravnom obliku
ostvarivanja zajednikih nacionalnih prava.
Postanak autonomnih jedinica u Srbiji, kao jednoj od
republika jugoslovenske federacije, mora ce posmatrati u
svetlu politike KPJ prema nacionalnom pitanju kako ce ova
izgraivala i formulisala pre i za vreme rata, u perspektivi
osvajanja vlasti i u situaciji kada ce ta perspektiva poela
pretvarati u stvarnost. Nije, meutim, izvesno da je ak ni u
vreme Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. godine bilo do
kraja razraeno reenje nacionalnog pitanja u svome
dravnopravnom aspektu. Govori ce, uglavnom, o dva
aspekta nacionalnog pitanja na planu dravnog prava: jedan
ce tie meusobnog odnosa i dravnopravnog poloaja
"glavnih" naroda, koji i konstituiu novu dravu, a drugi ce
odnosi na poloaj nacionalnih manjina. U prvom sluaju,
polazei od naela suverenosti svakoga naroda posebno,
dravna je zajednica stvorena kada ce na to gleda sa
stanovita ustavnog prava putem dobrovoljnog ujedinjenja
suverenih i ravnopravnih naroda, sa svim atributima
dravnosti, pri emu su ce uzele u obzir i neke istorijske
specifinosti prilikom formiranja jedne "vienacionalne"
federalne jedinice - Bosne i Hercegovini. to ce tie

Page 393 of 478

nacionalnih manjina, stvar je daleko sloenija, jer ce u
naelu moglo postupiti dvojako: njihov status ce mogao
regulisati ustavom i posebnim zakonima u okviru koncepta
suverenosti graanskih prava, bez teritorijalnog
artikulisanja politikih prava manjine, a mogao ce zamisliti i
kao teritorijalno konstituisanje u autonomijama bilo kog
stupnja i tipa, no svagda - s obzirom na generalnu, naelnu
odluku AVNOJ-a - sa svojom punom politikom sadrinom.
U tom sluaju ce moglo razmiljati o tome koje manjine i na
kojim teritorijama ulaze u obzir za autonomno formiranje,
to je ve stvar prevashodno politikih pogleda i odluka.
Sudbina nemake manjine, do rata najbrojnije, reena je
njenim razvlaenjem i iseljenjem u Nemaku po zavrenom
drugom svetskom ratu, pri emu ce polo od konstatacije da
ce ta manjina, ukljuena u antijugoslovensku delatnost pre
rata i u okupatorski aparat za vreme rata, ponela prema
ovoj dravi nelojalno; istu sudbinu doiveli su Nemci i u
nekim drugim zemljama Evrope [Poljska, ehoslovaka], a
te su mere i meunarodnopravno sankcionisane.[3] Sudbina
maarske i albanske manjine reavala ce na sasvim drugi
nain. Pre svega, imala ce u vidu perspektiva politikog
zbliavanja sa matinim dravama ovih narodnosti Maarskom i Albanijom, u okviru nove porodice
socijalistikih zemalja, pa stvarni odnos ovih manjina prema
jugoslovenskoj dravi u ratu 1941-1945. i njihovo odreeno
angaovanje u sistemu okupacije i dezintegracije drave
jugoslovenskih naroda, nisu uzeti u obzir prilikom
ureivanja njihovog pravnog poloaja u novoj Jugoslaviji.
Tako su za ostvarivanje svih prava ovih nacionalnih
manjina odabrane politiko-teritorijalne autonomije:
Vojvodina - uglavnom s obzirom na maarsku manjinu u
Bakoj [mada je to podruje veoma heterogena zajednica

Page 394 of 478

mnogih narodnosti] i s pozivom na neke istorijske okolnosti,
a Kosovo i Metohija - zbog albanske manjine.
U naoj pravnoj literaturi ponueno je objanjenje da su
"unutranja nacionalna sloenost i naroito postojanje
nacionalnih manjina pretstavljali osnovne uzroke za
formiranje autonomnih jedinica", a da pored toga "izvesni
istoriski razlozi i ekonomsko-kulturne osobenosti [naroito u
pogledu Vojvodine] i dosledna internacionalistika
ideologija drutvenih snaga koje su nosile socijalistiku
revoluciju i gradile Jugoslaviju kao saveznu dravu,
pretstavljaju druge faktore koji su opredelili autonomni
poloaj Pokrajine Vojvodine i Kosovsko metohiske
oblasti".[4] Tome ce objanjenju moe mnogo tota
prigovoriti. Na primer, ako ce za albansku manjinu ve htela
teritorijalno-politika autonomija, zato je ta autonomija
organizovana samo na podruju Kosova i Metohije, a ne i na
podruju Makedonije ili Crne Gore, gde ova manjina takoe
nastanjuje odreene oblasti kao kompaktna etnika masa?
Zato su ove dve autonomije uspostavljene samo na
podruju republike Srbije, i da li ce objanjenje ovoga
pravnog i politikog fenomena moe svesti samo na tvrdnju
da autonomne jedinice postoje u jugoslovenskoj federaciji
samo tamo gde je za to bilo "objektivnih politikonacionalnih osnova, a to je samo na teritoriji Narodne
Republike Srbije"?[5] I koje su to "objektivne politikonacionalne osnove"? Oigledno je da za potpuno istorijsko
objanjenje postanka vojvoanske i kosovske autonomije
nije dovoljno nekoliko optih pravno-politikih formulacija,
ve ce moraju uzeti u obzir mnogi inioci politike KPJ
prema nacionalnom pitanju i posebno prema Srbiji, njenom
dotadanjem istorijskom razvoju i dravnopravnom statusu.
U reavanju nacionalnog pitanja Jugoslavije imala je

Page 395 of 478

kljuno mesto teza o "velikosrpskom hegemonizmu", pa je
glavni politiki napor KPJ bio usmeren ka tome da ce
otklone sve pretpostavke na kojima je poivala ili bi mogla
poivati vodea uloga Srbije u jugoslovenskoj dravnoj
zajednici. Moe ce, dakle, postanak autonomija u Jugoslaviji
posmatrati i u tom aspektu: ne s obzirom na potrebu da ce
ostvari pravo nacionalnih manjina na politiku egzistenciju
u novoj dravi, ve s obzirom na potrebu da ce eliminie
svaka mogunost vaspostavljanja Srbije u njenom ranijem
politikom konceptu. Autonomijama ce reavalo, na neki
nain, "srpsko pitanje", a ne pitanje nacionalnih manjina.
Uostalom, bez obzira na pojedinosti pravne procedure,
autonomije nisu iskljuivo "unutranje" ustavnopravno i
politiko pitanje republike Srbije, ve su one stvorene i
razvijene na optem jugoslovenskom planu. One "nisu
kreacija Narodne Republike Srbije i njenog autonomnog
ustavnog prava", ve su od samog poetka predstavljale
kategoriju opteg ustavnog prava Jugoslavije, jer ih
predvia i garantuje savezni ustav.[6]
Proceduralni put da ce doe do autonomnih jedinica u
naem ustavnom poretku vodio je, razumljivo, preko
najviih organa Srbije: prve, mada privremene odluke
donete su u tom smislu na Prvom vanrednom zasedanju
Antifaistike skuptine narodnog osloboenja Srbije
[ASNOS], 7. aprila 1945, pred sam kraj rata. Tada je
reavano pitanje Sandaka, Vojvodine i Kosova i Metohije.
Privremeni autonomni status Sandaka u smislu odluke
AVNO Sandaka od 29. marta 1945. imao je da ce rei
podelom ove teritorije izmeu Srbije i Crne Gore.
Prihvaeni su i predlozi Glavnog NOO Vojvodine da ce
Vojvodina kao autonomna jedinica prikljui Srbiji, i
Oblasnog NOO Kosova i Metohije - za prikljuenje Kosmeta

Page 396 of 478

takoe kao autonomne jedinice. Konano reenje imao je da
donese AVNOJ.[7] To je uinjeno na Treem zasedanju
AVNOJ-a, 7. avgusta 1945. Ha tom zasedanju je AVNOJ
nastavio rad kao Privremena narodna skuptina [10-26.
avgusta 1945].[8] Tome je neposredno prethodila odluka
Oblasne narodne skuptine Kosova i Metohije od 9. jula
1945. Ta odluka, koja ce u pravnom i politikom pogledu
mora posmatrati kao primarni akt konstituisanja Kosova i
Metohije kao oblasti federalne jedinice Srbije, glasi:
"Oblasna narodna skuptina Kosova i Metohije jednoduno
izjavljuje da stanovnitvo ove oblasti, isto kao i svi narodi
Jugoslavije, nije nikada priznalo raskomadanje svoje oblasti
izvreno od okupatora, niti raskomadanje Jugoslavije, te
daje izraza elji celokupnog stanovnitva oblasti da ova bude
prikljuena federalnoj Srbiji kao njen sastavni deo. Narod
ove oblasti uveren je da e u narodnoj vladi Srbije nai punu
zatitu, te da e od narodne vlasti cele Jugoslavije biti
svesrdno pomognut u svom politikom, nacionalnom,
eKOhtoMCKOM i kulturnom podizanju, a pretstavnici
oblasti u Narodnoj skuptini Srbije i AVNOJ-a doprinee
svim svojim silama izgradnji demokratske Srbije i
Demokratske Federativne Republike Jugoslavije".[9]
Pravni, a moda jo vie politiki istoriari morae da
razjasne izvesnu protivrenost ovog akta sa stanovita
dravnog prava - kada ce ima u vidu osnovni stav o
kontinuitetu Jugoslavije kao drave i kao meunarodnog
subjekta iji integritet nije mogao biti doveden u pitanje.
Temelji unutranjeg ureenja nove Jugoslavije postavljeni
su u Odluci AVNOJ-a iz 1943, kojom je, pored ostalih
federalnih jedinica, predviena i Srbija. Prema
tome,'samoopredeljenje naroda Jugoslavije i njihova volja
da ce udrue izraena je u Jajcu na veoma karakteristian

Page 397 of 478

nain: ne kao odluka ovih naroda da ce udrue, ve kao
odluka da ne priznaju svoje razdruivanje u vidu
"raskomadanja Jugoslavije sa strane faistikih
imperijalista" te da "ostanu i dalje ujedinjeni u
Jugoslaviji".[10] Prema tome, nije bilo mesta nikakvim
odlukama o "prikljuenju", pogotovu ako ce nepriznavanje
"raskomadanja" stavlja u njihov temelj - kako je to i
uinjeno u odluci Oblasne narodne skuptine Kosova i
Metohije. Nije ta oblast nikada legalno bila odvojena od
Srbije [odnosno u dravno-pravnom kontinuitetu - od
Kraljevine Srbije i Kraljevine Crne Gore, i potom Drave
SHS i Kraljevine Jugoslavije] da bi uopte mogla sada da ce
"prikljuuje". Ova protivrena formulacija, po naem
miljenju, bremenita je mnogim i dalekosenim pravnopolitikim komplikacijama u tumaenju statusa autonomne
jedinice upravo u odnosu na Srbiju kao federalnu jedinicu;
ne moe ce sporiti da ce bar u izvesnoj interpretaciji tog
dokumenta ne mogu istai elementi sopstvene dravnosti
Kosova i Metohije, makar jednoga zametka sopstvenog
suvereniteta. To celom odnosu daje obeleje pravne
"dvosmislenosti".
Prvi Ustav FNRJ od 31. januara 1946. odredio je status
kosovske autonomne jedinice kao autonomne oblasti HP
Srbije, imajui u vidu sve prethodne odluke. Odlukama
Treeg zasedanja AVNOJ-a usledio je Zakon o
ustanovljenju i ustrojstvu Autonomne Kosovsko-metohijske
oblasti [AKMO], septembra 1945. Ha osnovu saveznog
Ustava, kao i zakljuaka Ustavotvorne skuptine Srbije
[izabrane novembra 1946], status autonomne oblasti je
podrobno regulisan i Ustavom HP Srbije od 17. januara
1947. godine.

Page 398 of 478

U odnosu na prvi posleratni jugoslovenski ustav iz 1946. i
republiki ustav iz 1947. godine status autonomnih jedinica
je danas na znatno viem stupnju. Sa dravnopravnom
evolucijom toga statusa poelo ce jo 1953, u sistemu novih
ustavnih zakona i odgovarajuih statuta samih autonomnih
jedinica. Glavna promena ce sastojala u tome da su ve tada
obe jedinice po svome poloaju u republici i u tipu svoje
organizacione strukture potpuno izjednaene, mada ce ta
izjednaenost jo nije ogledala u nazivu autonomne jedinice:
Vojvodina je jo uvek pokrajina, a Kosovo i Metohija Kosovskometohijska oblast. Obe jedinice "pripadaju istom
tipu i obliku politiko-teritorijalne autonomije. Iako ce jedna
naziva ,autonomna pokrajina' a druga ,autonomna oblast'
njihov status i njihova autonomna prava su istovetna;
razlika je bila samo u tome to je pokrajina po ustavnim
zakonima od 1953. imala i sudsku autonomiju istog obima
kao i republika".[11] Tada su utvrena tri ustavna principa o
autonomnim jedinicama: njima ce "obezbeuju
samoupravna prava"; utvruju ce samo najvii organi vlasti
autonomnih jedinica i njihova struktura; jedinici je
obezbeeno pravo da donosi samostalno svoje statute,
kojima, u saglasnosti sa Ustavom HP Srbije, utvruje
organizaciju i nadlenost svojih organa vlasti.[12] Vano je
napomenuti da je odnos izmeu autonomne jedinice i
republike bio lien hijerarhijskih prava pa i samog sistema
dvostruke odgovornosti: svi organi vlasti autonomnih
jedinica izvravali su samostalno svoja prava i u krajnjoj
liniji odgovarali za svoj rad biraima koji su ih izabrali
odnosno Pokrajinskoj skuptini i Oblasnom odboru. Nije
bilo neposredne odgovornosti ni Pokrajinskog odnosno
Oblasnog Vea republikom veu i oblasnih odnosno
pokrajinskih organa uprave republikim organima uprave.
U stvari, meusobni odnosi autonomije i republike zasnivali

Page 399 of 478

su ce, kako to precizira Jovan orevi, na sledeim
principima: a] republiki organi vlasti imaju samo ona
prava koja su utvrena Ustavom i zakonima i koja ce
uglavnom svode na nadzor nad zakonitou akata; b]
pokrajinski i oblasni organi vlasti su duni da ostvaruju
propise i mere republikih organa vlasti ukoliko ti akti i
mere ne diraju u autonomna prava; v] pokrajinski i oblasni
organi vlasti imaju pravna sredstva za zatitu autonomnih
prava i uopte za zatitu svojih ovlaenja ako su ona
izvrena u saglasnosti sa zakonom i odreenim pravima.[13]
Do dalje emancipacije autonomnih jedinica, posebno Kosova
i Metohije, dolazi sa Ustavom od 1963: autonomna oblast je
uzdignuta i po nazivu na stupanj pokrajine i u svemu
izjednaena sa Vojvodinom. Istina, vidan je kompromisan
karakter Ustava iz 1963. u definiciji statusa autonomnih
pokrajina, u vezi s kojima ce sve vie oseala tenja da ce
one konstituiu kao poseban, nezavisan faktor jugoslovenske
dravne zajednice. Stoga ce, (jemah posle Brionskog
plenuma CK SKJ 1966, pristupa reviziji odreenih ustavnih
odredaba i pokrajinama priznaje status "konstitutivnog
elementa federacije". Tendencije ovih promena znaile su, u
stvari, veliko osamostaljivanje pokrajina u odnosu na
republiku Srbiju, njihovo faktiko uzdizanje na stupanj
republike sa obelejima samostalne i, to je jo vanije,
originerne, izvorne i suverene dravnosti. To je pogotovu
dolo do izraaja u ustavnim amandmanima od 1971.
Reenja koja su prihvaena u Amandmanima bila su osnov i
za nov Ustav SFRJ, donet 21. februara 1974. godine, a
potom i za Ustav SR Srbije, donet 25. februara 1974, i Ustav
SAP Kosova, donet 27. februara 1974.

Page 400 of 478

Bitna osobenost novog statusa autonomnih jedinica po ovom
sistemu ustavnih akata je u tome to ce ove jedinice javljaju
u punoj meri kao "konstitutivni elemenat federacije",
dodue "u sastavu" SR Srbije, ali u istom redu sa svim
drugim republikama, sa kojima "sainjavaju" Socijalistiku
Federativnu Republiku Jugoslaviju [l. 2. Ustava SFRJ]. U
autonomnoj pokrajini ce ostvaruju "suverena prava"
radnih ljudi i graana, naroda i narodnosti; samo kada je to
u zajednikom interesu Republike - i u Republici [l. Z].
Istina, teritoriju SFRJ sainjavaju samo "teritorije
socijalistikih republika", ali je za promenu granice SFRJ
potrebna saglasnost ne samo svih republika nego i
autonomnih pokrajina; ta saglasnost je potrebna i za
promenu granice izmeu republika ako ce radi o granici
autonomne pokrajine [l. 5]. Polazei od tih odredaba, i
Ustav SR Srbije konstatuje da su autonomne pokrajine "u
sastavu" SR Srbije - kao to je SR Srbija "u sastavu" SFRJ
[l. 1]. Savezni i republiki ustav sprovode inae dosledno
kao jedno od osnovnih ustavnih naela princip dogovaranja
svih faktora federacije u ta su ravnopravno ukljuena i
odgovarajua tela autonomnih pokrajina pored, a ne preko
republike. Time je pogotovu naglaen originerni karakter
vlasti i prava, pa i dravnosti autonomnih pokrajina. To ce i
kao istorijsko objanjenje ugrauje u Ustav SAP Kosova
kao jedno od osnovnih naela: "Socijalistika Autonomna
Pokrajina Kosovo nastala je u zajednikoj borbi naroda i
narodnosti u narodnooslobodilakom ratu i socijalistikoj
revoluciji Jugoslavije, i na osnovu slobodno izraene volje
stanovnitva - naroda i narodnosti Kosova i slobodno
izraene volje naroda Srbije, udruila ce u Socijalistiku
Republiku Srbiju u okviru Socijalistike Federativne
Republike Jugoslavije" [I, st. 2]. To je takoe razraen stav
o ostvarivanju "suverenih prava" radnih ljudi, naroda i

Page 401 of 478

narodnosti Kosova, izraen naroito u primeni naela
sporazumevanja: "U ostvarivanju zajednikih interesa,
radni ljudi, narodi i narodnosti Kosova odluuju u federaciji
na naelima meusobnog sporazumevanja republika i
autonomnih pokrajina, solidarnosti i uzajamnosti,
ravnopravnog uea republika i autonomnih pokrajina u
organima federacije... kao i na naelu odgovornosti
republika i autonomnih pokrajina za sopstveni razvoj i za
razvoj jugoslovenske socijalistike zajednice kao celine" [I,
st. Z].
Sa veoma razraenim naelnim odredbama i stavovima,
pozitivno ustavno pravo Jugoslavije, Srbije i Kosova ipak
nije razreilo neka krupna pitanja funkcionisanja i pravnog
sistema i poloaja same SR Srbije; njen poloaj nije u
dovoljnoj meri razjanjen - izmeu autonomnih jedinica,
koje su u njenom sastavu, i federacije, koju samostalno i
suvereno konstituiu autonomne jedinice zajedno sa
republikama. Pitanje ustavnog konstituisanja republike
Srbije je, stoga, postavljeno vrlo brzo posle donoenja
Ustava od 1974: ve sredinom januara 1975, ali rasprave o
tome na osnovu materijala radne grupe, koju je tada
formiralo Predsednitvo SR Srbije, nisu uopte okonane. U
kosovsku krizu 1981. ulo ce sa nerazreenim pitanjima
odnosa izmeu pokrajina i republike, to je otvorilo nove
sporove i rasprave u politikim telima. tavie, pokazalo ce
da problem Kosova i nije na prvom mestu pitanje
neprijateljske delatnosti i kontrarevolucije ve mnogo vie
od toga - problem konstituisanja Pokrajine kao oblika
albanske dravnosti sa tenjom ka formiranju samostalne
republike u jugoslovenskoj federaciji, time ce, pak, otvaraju
pitanja za koja ce moglo smatrati da su konano reena i
zatvorena odlukama Drugog zasedanja AVNOJ-a.

Page 402 of 478

Pri svemu tome, ne sme ce zanemariti pitanje stvarnog
poloaja Kosova u Srbiji i Jugoslaviji. Uporedo sa razvojem
kosovske autonomije tekli su i ogromni napori republike
Srbije i cele federacije da ce Kosovo i Metohija oslobode
tekog naslea zaostalosti, naroito na privrednom
podruju. Albanska narodnost je od rata naovamo postigla
ogroman napredak na kulturnom planu, uz veliku pomo
Republike formiran je univerzitet u Pritini, po broju
studenata jedan od najbrojnijih u Jugoslaviji, a brz razvoj
nauke u Pokrajini omoguio je i formiranje Akademije
nauka i umetnosti Kosova. Kosovo je pogotovu u
ekonomskom pogledu radikalno izmenilo cbo) lik. Kao
najzaostalije podruje u federaciji, Kosovo je oblast
najveeg ulaganja saveznog Fonda za nerazvijena podruja.
Sasvim suprotno od neprijateljskih parola o "brutalnoj
eksploataciji" Kosova od strane Srbije i Jugoslavije, mora ce
konstatovati da je Kosovo najvei potroa srpskih i
jugoslovenskih sredstava namenjenih razvoju nerazvijenih,
posebno do 1957, kada je uveden sistem "garantovanih
investicija", a pogotovu od 1965, kada je formiran Fond
federacije za kreditiranje breg razvoja privredno
nedovoljno razvijenih republika i autonomnih pokrajina.
Tada su u nerazvijene oblasti svrstane. SR Bosna i
Hercegovina, SR Crna Gora, SR Makedonija i SAP Kosovo;
one su taj status zadrale do danas. Kosovo je najvie
dobijalo: u razdoblju od 1966. do 1970. godine - 30%
sredstava [Bosna i Hercegovina tada samo malo vie -30,7%,
ali Makedonija 26,2% i Crna Gora 13,1%]; u sledeem
razdoblju, 1971-1975, Kosovo je na prvom mestu sa 33,3%
prema 32,4% Bosni i Hercegovini, 22,9% Makedoniji,
11,4% Crnoj Gori; od 1976. do 1980. dato je Kosovu jo
vie: 37% prema 30,6% Bosni i Hercegovini, 21,6%
Makedoniji i 10,8% Crnoj Gori. Najzad, od 1981. do 1983.

Page 403 of 478

Kosovo dobija oko 42,62% prema 27,87% za Bosnu i
Hercegovinu, 19,67% za Makedoniju i 9,84% za Crnu Goru.
Ukupni iznos od 1966. do 1980. godine zakljuno, samo iz
ovog fonda federacije, iznosi za Kosovo [bez preraunavanja
po kljuu inflacije] 39.319,7 miliona dinara, a sa sredstvima
predvienim za period 1981-1983. godine - 184.919,7 miliona
dinara [skoro 185 milijardi novih dinara]. Veliki je problem
Kosova to i pored ovih ulaganja, ogromnih dopunskih
sredstava i prioriteta u zajmovima kod Meunarodne banke
za obnovu i razvoj, nisu ostvareni oekivani rezultati. Razvoj
Pokrajine ne nalazi ce u srazmeri sa investiranim
sredstvima. Postavljeno je i pitanje da li je investiciona
politika, usmerena dobrim delom na teku industrije sa
visokorazvijenom tehnologijom, bila na Kosovu opravdana,
jer je zapostavljena poljoprivredna proizvodnja i rad koji
moe brzo da zaposli ogroman priliv radne snage u
Pokrajini. Ekonomske prilike na Kosovu, obeleene inae i
svim drugim osobenostima jugoslovenske ekonomike, nisu
usklaene sa prirodnim i ljudskim potencijalom ove oblasti,
ali ni sa mogunostima jugoslovenske privrede u celini.
1

L. Gerkovi Hist. nar. vlasti 223-224.

L. Gerkovi Hist. nar. vlasti 225.

M. Barto Meun. javno. pravo l 432.

J. orevi, Ustavno pravo. 372-373.

J. orevi, Ustavno pravo. 373.

J. orevi, Ustavno pravo. 57, 373.

L. Gerkovi, Hist. nar. vlasti. 271-272.

Page 404 of 478

8

L. Gerkovi, Hist. nar. vlasti, 294

C. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ, 736-738.

10

C. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ. 452-453.

11

J. ordevi, Ustavno pravo, 376.

12

J. orevi, Ustavno pravo, 373.

13

J. orevi, Ustavno pravo, 384.

III VELIKOALBANSKI NACIONALIZAM U NOVIM

USLOVIMA
irokom potvrdom nacionalnih prava albanske narodnosti u
organizaciji i politikoj, ekonomskoj i kulturnoj stvarnosti
kosovske autonomije, nisu, na alost, oslabljeni koreni
velikoalbanskog nacionalizma. Naprotiv: od 1945. do danas
nacionalistiki pokret meu jugoslovenskim Albancima,
kako na Kosovu tako i van ove pokrajine, nalazi ce u
porastu. Od 1968. godine - u izvesnom pogledu i pre toga mora ce ve govoriti o pravoj eskalaciji tog nacionalizma, sa
njegovom jasnom tendencijom da ce "problem Kosova"
internacionalizuje.
Prvi ozbiljan, masovan i upozoravajui sudar sa albanskim
nacionalizmom na Kosovu odigrao ce pred sam kraj rata na
irem terenu Metohije. Kosovska operacija za unitenje
nemake grupe E u njenom povlaenju iz Grke [15. X - 20.
XI 1944] samo je delimino uspela. Osloboena od
nemakog okupatora, oblast je dobrim delom bila i dalje
pod kontrolom albanske nacionalistike organizacije "Bali
Kombtar": po terenu su operisale naoruane grupe balista,
pri kojima su ce nalazili engleski vojni predstavnici, a cela je

Page 405 of 478

oblast bila pokrivena mreom ilegalnih revolucionarnih
komiteta, koje je, kao centralno telo, objedinjavao komitet u
Prizrenu. Poetkom novembra, jo u toku druge faze
kosovske operacije, dolo je do sastanka Druge prizrenske
lige i balistikog vojnog rukovodstva za Kosovo, na kome je
donesena odluka da ce na Kosovu i Metohiji formiraju etiri
grupe otpora, koji e delovati na podrujima Skopske Crne
gore, are, Drenice i Kopaonika. Komiteti koji ce organizuju
posle osloboenja Kosova i Metohije [Prizren, Orahovac,
Suva Reka i dr.] predstavljaju ilegalne organizacije na
nacionalno-klasnoj osnovi. U njima su preteno trgovci,
intelektualci, hode, bogatiji seljaci, a bilo je ak i pojedinih
narodnih odbornika koji su bili birani neposredno po
osloboenju iz njihovih redova. Nacionalistika organizacija
je, dakle, infiltrirala organizaciju nove vlasti na Kosovu i
Metohiji. Komiteti su odravali vezu sa balistikim
grupama, slali nove odmetnike u umu, snabdevali baliste
orujem i drugim materijalom. Oni takoe ire propagandu
o nacionalno-politikoj potlaenosti Albanaca u
komunistikoj Jugoslaviji, prodiru u redove NOVJ odnosno
Jugoslovenske armije i ire dezerterstvo, razvijaju parolu o
"Velikoj Albaniji", koju podravaju i savezniki oficiri pri
balistikim grupama. Karakteristino je da su balisti irili
propagandu da ce Srbija nalazi pred pobunom, a da e u
Albaniji doi do engleskog iskrcavanja.[1]
Oruane akcije balista u Metohiji dobile su mestimino
karakter i razmere ustanka. Glavno arite toga ustanka
bilo je u Drenici, a operacije protiv balista, u kojima su
uestvovale i dve brigade HOB Albanije, zapoete su
metodinom ofanzivom poetkom decembra 1944.
Objavljene su neke vanije zapovesti Operativnog taba
HOB i PO Kosmeta tabovima potinjenih jedinica za

Page 406 of 478

ienje balistikih bandi u Drenici. Komandant operacije
bio je Fadil Hoda.[2] Ocena politike i vojne situacije,
prilikom preduzimanja ove operacije, bila je veoma
realistina: "neprijatelj je uspio", kae ce u zapovesti od 2.
decembra 1944, "da na pojedinim delovima te oblasti vrsto
ce povee sa masama da bi eventualno organizovao sela na
otpor protivu nas". Zahteva ce najvea obazrivost i obzir
prema obiajima i radu iptarskog naroda i najstroe
zabranjuje pljaka, nasilje i samovoljno zlostavljanje
stanovnitva, jer ove operacije imaju veliki znaaj "za dalji
razvoj bratstva i jedinstva naroda Kosova i Metohije", ali je
postupak pri izvoenju operacija zbog toga ne manje strog i
odluan: "Neprijatelja koji bude davao otpor treba estoko i
odluno napasti i unititi. Zarobljene vojnike i oficire ne
smijete ubijati nego ih sprovoditi Operativnom tabu
Kosmeta. Poto ce ovlada terenom razoruanje izvriti samo
nad neprijateljski raspoloenim elementima a mobilizaciju
potenih seljaka sprovoditi na principu dobrovoljnosti. One
koji .ne ele da priu HO vojsci takoe razoruati. U toku
borbe kuu ili kue iz kojih ce puca i daje estok otpor
smatrati bunkerom i kao takve unititi. Paljevinu sela vriti
samo onda, i to po odobrenju taba brigade, ako ce selo
utvrdi i itavo selo daje otpor. O ovome strogo voditi rauna.
Imovinu zlikovaca odbeglih konfiskovati ostavljajui
najnunije za potrebe preostalih lanova porodice. Ulazei
na teritoriju naseljenu iptarskim ivljem pronai nain za
uspostavu kontakta sa selima da bi im ce stavilo do znanja
da ono selo koje bude utoite iptarskim bandama bie
strogo kanjeno".[3]
Vrhovni tab HOB i POJ zaveo je 8. februara 1945. Vojnu
oblast i Vojnu upravu na Kosmetu i imenovao tab Kosovske
divizije. Naime, tek u toku januara i februara 1945. u

Page 407 of 478

tekim, skoro jednomesenim borbama, umirena su arita
balistikog ustanka u predelu Drenice. No ilegalni
nacionalistiki pokret odravao ce neko vreme i posle toga:
zahvaljujui delovanju kontrarevolucionarnog komiteta u
nekim krajevima Metohije [Orahovac] marta i aprila 1945.
mere narodne vlasti su teko sprovoene u ivot. Vojna
uprava ce zato zadrala na Kosovu i Metohiji sve do jula
1945. godine.[4]
Prvi direktni sudar nove Jugoslavije sa albanskim
nacionalizmom na Kosovu, decembra 1944. do februara
1945. godine, prema tome, bio je veoma estok. Ustanak i
oruana formacija balista ugueni su energinom akcijom
trupa, a nekoliko meseci posle toga razbijena je i ilegalna
mrea balista na teritoriji Jugoslavije. Tek tada su stvoreni
uslovi za punu politiku i dravnopravnu integraciju Kosova
i Metohije u novoj Jugoslaviji, za konstituisanje kosovskometohijske autonomije. Odluka o "prisajedinjenju", doneta
u Prizrenu 9. jula 1945, dobija u svetlu tek uguene pobune i
kontrarevolucije naroiti prizvuk.
Prisustvo albanskog nacionalizma, meutim, osealo ce i
dalje na Kosovu i Metohiji. Trea prizrenska liga, osnovana
u Americi 1946. sa istovetnim programom kao prethodne
dve - a to je stvaranje "Velike Albanije", obara ce svim
propagandnim sredstvima protiv Jugoslavije, naroito posle
1948. i sukoba sa Albanijom u sklopu opte konfrontacije sa
Kominformom i SSSR-om. Sukob Jugoslavije sa Sovjetskim
Savezom 1948. omoguio je Albaniji da povede protiv
Jugoslavije kombinovanu propagandno-diverzantsku borbu,
sa nacionalistikim parolama, pod platom "marksizmalenjinizma". Od tada ce u kosovskom zbivanju javlja i taj
elemenat, koji velikoalbanskom nacionalizmu i

Page 408 of 478

hegemonizmu daje vid "leve" revolucionarnosti i
radikalizma, pogotovu posle sukoba Tirane sa Moskvom i
vezivanja Albanije za Kinu [1961]. Pored te politike i
propagandne aktivnosti sraunate na dugi rok, ubacivane su
iz Albanije diverzantsko-teroristike grupe, kao nekada
kaake bande izmeu dva rata, koje su ubijale nae
graniare i pripadnike snaga bezbednosti, politike aktiviste,
i zavodile teror nad srpskim stanovnitvom. Ubacivano je
oruje, koje je, uz ono zaostalo od balista, predstavljalo
opasnost od novih pobuna. Akcija nasilnog prikupljanja
oruja i sistematskog pretresanja terena radi toga, koju je
na Kosovu i Metohiji sprovodila Sluba dravne bezbednosti
od kraja 1954. sve do sredine 1957. godine, sa otrinom koja
je prelazila svaku meru i pretvarala ce u teror nad
stanovnitvom, nije bitno izmenila situaciju u oblasti. Za sve
to vreme nije prestajalo plansko dejstvo albanskog
nacionalizma, koje ce ogledalo u trajnom, takorei
hroninom pritisku na Srbe da ce iseljavaju iz oblasti, u
podsticanju demografskog potiska i eksplozije albanskog
stanovnitva, i u njegovom vanrednom i neprirodnom
pojaavanju velikim, do sada jo neizbrojanim prilivom
albanske narodnosti, pod vidom politike emigracije iz
Albanije.
Na etvrtom plenumu CK SKJ na Brionima 1966.
diskvalifikovano je dotadanje ponaanje Slube bezbednosti
i njenoga rukovodioca Aleksandra Rankovia, ali je tom
prilikom osuena i tzv. "unitaristika" orijentacija u
nacionalnoj politici. Meu mnogim gresima ove slube
navodio ce posebno teror nad Albancima na Kosovu i
Metohiji, a to je ujedno trebalo da bude drastian primer
jedne velikodravne, unitaristike i opet velikosrpske
politike, koju je, prema oceni Brionskog plenuma, sprovodio

Page 409 of 478

Aleksandar Rankovi. Istorija Brionskog plenuma nije jo
poznata u svim pojedinostima neophodnim za nepristrastan
sud istoriara, ali je nesumnjivo da je bez obzira na
obrazloenja, tada sproveden zaokret u nacionalnom
pitanju, u poloaju i odnosima republika i autonomnih
jedinica. Tada su otvoreni putevi ka ustavno pravnoj reviziji
jugoslovenske federacije, sa nesumnjivim jaanjem
samostalnosti pokrajina u odnosu na republiku Srbiju, kao
jednim od glavnih obeleja te revizije. Isto tako, na Kosovu
dolazi do prave bujice nacionalistikih raspoloenja, stvara
ce klima revanizma i progona Srba i Crnogoraca. Udarna
je parola - iseljavanje: "ta ekate, to ne idete, hoete li da
vas mi izbacujemo!" Istiu ce zastave, istovetne sa dravnom
zastavom HP Albanije, i drugi albanski nacionalni simboli.
Pojaava ce teror nad srpskim i crnogorskim stanovnitvom.
Nastavlja ce sa veim intenzitetom i punom slobodom ono
to ce kriom ili polulegalno radilo u prethodnom periodu.
Primeuje ce iroka nacionalistika solidarnost raznih
slojeva, a pogotovu sve izraenija infiltracija partijskih
redova. Insistira ce na nacionalnom kljuu, koji ce
primenjuje ne samo rigorozno nego i neosnovano, ak i na
tetu ekonomskih interesa pokrajine. Sistematski ce
sprovodi nacionalna smena kadrova i preuzimanje
odgovornih funkcija u politikim telima, upravi i radnim
organizacijama. Albanska omladina izloena je pravoj plimi
nacionalistike indoktrinacije, a izvesni jubileji - kao pet
vekova Skenderbega - dovode izvesne sredine do stupnja
histerije. U propagandi protiv "velikosrpskog
hegemonizma" prelazi ce na otvoreno antisrpski kurs.
Zapoinje kampanja protiv slube zatite spomenika srpske
kulture, uporedo sa pokuajima podmetanja poara ili
oteivanja tih spomenika. kolovanju srpske dece stvaraju
ce nepremostive prepreke, strunjaci srpske narodnosti

Page 410 of 478

fiziki ce napadaju, i u toj pogromakoj atmosferi
iseljavanje Srba i Crnogoraca poinje da dobija karakter
masovnog bekstva. Uporedo s tim, u diskusijama o
reorganizaciji jugoslovenske federacije prvi put ce tada
izlazi sa zahtevom da Kosovo dobije status republike, s
pozivom na nacionalno naelo. tj, na naelo
samoopredeljenja naroda, i sa argumentom brojnosti; isto
tako, prvi put ce zahtev za republikom Kosovo pretvara i u
zahtev da ce u toj novoj republici ujedine svi Albanci
Jugoslavije, to je otvaralo veoma sloen problem poloaja u
federaciji i integriteta ne samo Srbije nego i Makedonije i
Crne Gore.
Apsolutno ce ne moe rei da ove "pojave" na Kosovu i van
kosovske pokrajine nisu bile poznate. Upozorenja su dolazila
sa raznih strana, ali su sve primedbe i sva strahovanja od
pretvaranja toga talasa u masovni kontrarevolucionarni,
antisrpski i antijugoslovenski pokret frontalno odbaeni i
osueni kao izraz "velikosrpskog nacionalizma" i
"unitarizma". Veoma je karakteristino da je tada, a
videemo i kasnije, glavna formula kojom je velikoalbanski
nacionalizam uspeno paralisao sve pokuaje svoga
efikasnijeg suzbijanja upravo stara kominternovska formula
o "velikosrpskom hegemonizmu". Posle 1966. godine obilato
je koriena i etiketa "prebrionskih snaga",
"rankovievtine" i slino, a jedan od metoda za
obezbeivanje prostora i stvaranja sigurnog "zatitnog
pojasa" oko Kosova bilo je uutkivanje sredstava
informisanja, kojim je spreen normalni i neophodni protok
informacija u javnost, pa ak i u dravna i partijska tela.
Drastian izraz dobila je odbranaka taktika albanskog
nacionalizma u redovima SKJ povodom XIV plenuma CK

Page 411 of 478

SK Srbije, posveenog temi "Savez komunista u borbi za
nacionalnu ravnopravnost", 29. i 30. maja 1968. godine.
Upozorenje lanova CK Dobrice osia i Jovana
Marjanovia da ce na Kosovu radi o opasnoj eskalaciji
albanskog nacionalizma, antisrpstva i antijugoslovenstva odbaeno je u otrom protivnapadu i potpunoj politikoj
diskvalifikaciji osia i Marjanovia kao "nacionalista", sa
njihovim iskljuenjem iz Centralnog komiteta. [5] Nije ce
moralo dugo ekati na dalju eskalaciju albanskog
nacionalizma, pa i na obistinjavanje nekih zlih slutnji
osuenih lanova CK SK Srbije: uoi albanskog nacionalnog
praznika, 27. novembra 1968. dolazi do organizovanih
masovnih demonstracija na Kosovu, sa teitem u Pritini;
udarnu snagu inila je omladina - albanski studenti
Pritinskog univerziteta, pre svega sa Filozofskog
fakulteta.[6] Bitno je za ocenu tih zbivanja na Kosovu da su
ona bila nacionalistiki i ovinistiki usmerena [parola
"Smrt srpskim ugnjetaima!"], i da su demonstracije pretile
da prerastu u pobunu protiv zakonitog poretka i
jugoslovenske drave. U Pritini ce pred kraj toga dana
okupilo vrlo mnogo Albanaca iz drugih gradova i oblasti
Kosova [Uroevac, Pe, Prizren, Drenica], ali je u zoru 28.
novembra dolo do intervencije jedinica JNA, pred kojim ce
okupljena masa rasturila, tako da nije dolo do upotrebe
oruja. No, demonstracije su izbile istog dana i u Tetovu, sa
zahtevom da ce "albanski" delovi SR Makedonije prikljue
Kosovu. Demonstrante je otrim nastupom suzbila i
rasturila makedonska milicija.
Nacionalistiki neredi na Kosovu ispoljili su nekoliko vanih
stvari: prisustvo i dejstvo antijugoslovenske Tree,
prizrenske lige; sposobnost ilegalne organizacije da pokrene
mase i da zapreti pobunom koja prelazi granice jedne

Page 412 of 478

republike; neobinu solidarnost nacionalista i izvesnog broja
zvaninih funkcionera i albanskih komunista na Kosovu.
Sem toga, ispoljila ce odmah i taktika nacionalistikog
pokreta: da frontalnim odbijanjem istinitih optubi,
umanjivanjem znaaja dogaaja, sistematskim
zatakavanjem injenica i njihovog pravog znaenja ne samo
u sredstvima informacija nego i u najviim partijskim i
dravnim forumima, i najzad veoma agresivnim
protivnapadom na tzv. "velikosrpski nacionalizam i
revanizam" - sprei preduzimanje efikasnijih politikih i
bezbednosnih mera, kojima bi bila ugroena matica i
kadrovska baza pokreta. tavie, zahvaljujui
tendencioznom i oito neistinitom tumaenju, po kome ce
poricalo nacionalistiko znaenje oigledno nacionalistikih i
ovinistikih pojava i dejstava, postizala ce izvesna vrsta
legalizacije samog pokreta u svim njegovim slojevima, od
onih u masama albanske narodnosti do onih u najviim
partijskim forumima Pokrajine, Republike i Federacije.
Tako ce moe rei ne samo da nije izvuena nikakva pouka
iz kosovskih dogaaja 1968. godine nego je, u stvari, tada bio
osvojen nov prostor i formulisana platforma za dalju
eskalaciju velikoalbanskog nacionalizma.
Razdoblje posle 1968. godine odlikuje ce krajnje brutalnom i
drskom politikom pripreme za sledei korak, koji e uslediti
u pogodnom trenutku - 1981. tite ce i konsoliduju kadrovi,
ak i oni koji su eksponirani u demonstracijama;
diskvalifikuju ce i politiki likvidiraju srpski, pa i albanski
kadrovi koji ce usude da ce suprotstave nacionalistikom
kursu. Iseljavanje Srba dobija u ubrzanju i sve vie lii na
proterivanje; u radnim i partijskim organizacijama sprovodi
ce istka srpskih, crnogorskih i drugih nepoudnih kadrova.
Na udaru su srpski spomenici i groblja, ak i spomenici iz

Page 413 of 478

NOB-a. Pretnjama, ucenama, premlaivanjima,
paljevinama, silovanjem i ubistvima stvara ce kod Srba
psihoza potpune pravne, line i imovinske nesigurnosti, tako
da su u ovom periodu, posle 1968, konano raseljena mnoga
srpska sela ili zaostale srpske kue u albanizovanim
naseljima irom Kosova i Metohije. Albanci na srpskim
imanjima anju ito, otimaju stoku, kose livade, odnose
krstine ponjevenog ita, a rtvu, pogotovu ako ce opire,
pretuku. Vesti o tome, koje su ce isprva probijale u
pritinsko "Jedinstvo", od 1972. godine nalaze ce pod
zabranom [embargom], sa obrazloenjem da ce njihovim
iznoenjem u javnost raspiruje nacionalna mrnja i oteava
borba albanskih kadrova protiv albanskog nacionalizma,
tvrdilo ce da je to uopte "preuveliavanje" i nepotrebno
dramatizovanje, iza kojeg stoje ak i namere prikrivenog
neprijatelja da produbljuje jaz izmeu naroda i narodnosti
govorei o onome to razjedinjuje umesto o onome to spaja.
Tako ce i za iseljavanje Srba i Crnogoraca tvrdilo da je to
prirodan, ekonomski motivisan proces, iza kojeg ne stoji
nikakva prinuda. Za mnoge teke incidente, zlostavljanja i
tete odgovornost ce prebacivala na deji nestaluk
["Deca"]. No, sukobi su sve ozbiljniji: albanska studentska
omladina sukobljava ce sa svojim srpskim i crnogorskim
kolegama, koji su primorani da protestuju zbog oigledne
diskriminacije u stipendiranju, dodeljivanju domova i tako
dalje; brutalno ce napadaju ak i uenici srednjih kola
[napad na srpsku decu u Klini, 15. maja 1972]; na udaru su i
pripadnici turske narodnosti i Romi koji odbijaju da ce
deklariu kao Albanci. Prilikom popisa stanovnitva 1971.
godine izvrene su ne male zloupotrebe u pribrajanju
Turaka, Roma i Muslimana [Gorana] albanskoj narodnosti.
Naroito je karakteristino u ovom periodu otvoreno
povezivanje kosovskih albanskih nacionalista sa HP

Page 414 of 478

Albanijom. irom su otvorena vrata propagandi
indoktrinaciji omladine i uopte albanskih masa na Kosovu
velikoalbanskim pa ak i enverovskim idejama. Uz
rigorozno odvajanje albanske narodnosti od drugih naroda i
narodnosti Jugoslavije, a posebno Srbije, Makedonije i Crne
Gore, uz zatvaranje u krug nacionalne i posebno jezike i
kulturne iskljuivosti, Albanci su u Jugoslaviji preplavljeni
knjigama, tampom i naroito udbenicima iz Albanije,
esto sa otvoreno antijugoslovenskim tezama i
koncepcijama. Kosovo ce kao autonomna pokrajina sve vie
ponaa secesionistiki u prisvajanju prava da direktno opti
i uspostavlja raznovrsne odnose sa HP Albanijom, da ce
javlja kao iskljuivi i obavezni posrednik u kontaktu svih
drugih faktora i ustanova u republici i federaciji sa ovom
susednom dravom. Dogodie ce ak i neshvatljive povrede
ugleda i dostojanstva jugoslovenske drave i njenog efa, a
da na to niko ne reaguje. Obrnuto, svaki ce ispad pokriva
autoritetom pokrajinskog rukovodstva, ma ijem je elu
tada Mahmud Bakali. Na neki nain je ova nacionalistika
eskalacija dola do svog vrhunca glorifikacijom Prizrenske
lige u proslavi, prihvaenoj i na republikom i na
jugoslovenskom nivou, 5-11. juna 1978. Ta proslava, sa
meunarodnim naunim skupom, trebalo je da afirmie
ciljeve Prizrenske lige upravo u onome to je osnova svih
njenih potonjih reinkarnacija [1943, 1946]: u
velikoalbanskom i rasistikom konceptu "etnike Albanije",
Albanije u kojoj ne bi vie moglo da bude mesta ni za koju
drugu narodnost.
Nova upozorenja na pravu prirodu i domet ovoga
nacionalistikog kursa zavravala su ce redovno loe po one
koji su ta pitanja pokretali. Jovo otra, prvoborac i lan
Pokrajinskog komiteta, uz to i poslanik u Veu naroda

Page 415 of 478

Skuptine Jugoslavije, u ijim upozorenjima i kritikama
1971, 1973. i 1976. nije bilo ne samo neistina ili poluistina
nego ni prizvuka neke optije politike kritike, eliminisan je
bez milosti iz politikog ivota: na sednici PK 20. juna 1973.
iskljuen je iz PK kao jedan od "kontinuiranih nosilaca
kontralinije koja je deo mranih neprijateljskih snaga", i
umro nerehabilitovan i onda kada su ve svi mogli da shvate
da je bio u pravu [novembra 1981].
Do nove i daleko opasnije eksplozije albanskog nacionalizma
dolo je 1981. godine, nepunih godinu dana posle smrti
predsednika Jugoslavije, Josipa Broza Tita. Studentske
demonstracije su izbile najpre 11. marta, a 16. marta je
dolo do paljevine konaka Peke patrijarije; 25. marta bilo
je nereda u Prizrenu, 26. u Pritini, 30. u Obiliu; i pored
toga, izbijanje novih masovnih demonstracija 1. aprila u
Pritini i nizu drugih kosovskih gradova i naselja [Podujevo,
Vuitrn, Lipljan, Glogovac, Gnjilane, akovica, Uroevac,
Kosovska Mitrovica, Vitina] delovalo je kao iznenaenje;
demonstracije su trajale tri dana, i po mnogo emu su
podseale na one iz 1968, ali su ih obimom, estinom,
pripremljenou i upornou daleko prevazile. Centralna
parola "Kosovo-republika!"[7] izrazila je prvu etapu u
programu velikoalbanskih nacionalista, iza koje je stajao
iredentistiki cilj izdvajanja iz Jugoslavije i pripajanja
Albaniji svih teritorija koje su nastanjene Albancima. Za
smirivanje demonstracija, iji ce odjek ve oseao i u nizu
makedonskih gradova poev od Skoplja, morali su biti
upotrebljeni armija, milicija i specijalne snage bezbednosti.
Tako je uz velike napore i izvestan broj ljudskih rtava na
obe strane spreeno prerastanje ovih nereda u oruani
ustanak. Na Kosovu je moralo da bude zavedeno i vanredno

Page 416 of 478

stanje sa zabranom o ogranienom kretanju [2-8. aprila
1981].
Politika zbivanja u vezi sa demonstracijama od 1981.
godine spadaju ve u nae vreme, o kojem istoriar ne moe
jo nita da kae. tampa, televizija i druga sredstva
informisanja omoguavaju - ne bez tekoa - da ce javnost
upozna sa onim to ce na Kosovu dogaalo i to ce dogaa.
Javnost je pogotovu upoznata sa nizom politikih akcija i
dokumenata koji su od tada doneti u najviim dravnim i
partijskim telima, tako da to ovde nije neophodno izlagati.
Meutim, neke ce stvari ipak moraju istai. Pre svega, 1981.
je pokazala da albanski nacionalizam, sada ve i kao
otvoreni iredentizam, dobija zabrinjavajui rast. Drugo, da
ce u metodima njegovog dejstvovanja primenjuju i mnogi
davno poznati, takorei klasini metodi: kako u politikom
manevrisanju, pokrivanju i "uvanju" kadrova te
izbegavanju prave i dosledne diferencijacije tako i u merama
politikog pritiska i nasilja u sprovoenju glavnih,
dalekosenih ciljeva. A glavni je cilj da ce stvori platforma
za internacionalizaciju "kosovskog problema" u jednoj
konano izmenjenoj demografskoj i etnikoj situaciji
Kosova, a potom i drugih oblasti u Jugoslaviji gde ive
Albanci. Rasistika parola "etniki istog Kosova" je jedna
od glavnih operativnih parola, koja ce, na alost, uprkos
svim ocenama, analizama i proklamovanim merama
efikasno sprovodi u ivot. Iseljavanje Srba i Crnogoraca sa
Kosova, pa ak i iz onih optina "ue" Srbije gde Albanci
imaju veinu [Preevo, Bujanovac, Medvea], nastavlja ce
nesmanjenim intenzitetom. Toj kljunoj pojavi celoga ovog
istorijsko-politikog kompleksa moramo, zato, i ovde
posvetiti posebnu panju.

Page 417 of 478

Prema nekim delovima iz Izvetaja o iseljavanju Srba i
Crnogoraca sa Kosova, koji je 1982. godine za Republiku i
Saveznu skuptinu izradila zajednika komisija Republikog
i Saveznog izvrnog vea, koji su objavljeni u dnevnoj
tampi, moe ce dobiti sasvim jasna slika o obimu, karakteru
i uzrocima iseljavanja Srba i Crnogoraca. S obzirom na
znaaj ovog pitanja, koristiemo ovde makar sumarno
izvesne informacije iz tog izvora.[8]
Pre svega, u analizi ove demografske, ali i nacionalne
situacije mora ce poi od statistikih podataka o nacionalnoj
strukturi stanovnitva SAP Kosova prema popisima od
1948, 1953, 1961, 1971. i 1981. Zabeleen je znatan porast
ukupnog broja stanovnika Kosova, uz apsolutno smanjenje
broja Srba i Crnogoraca u toj pokrajini. To jasno pokazuje
sledea tabela:
NACIONALNA STRUKTURA STANOVNITVA SAP
KOSOVA PREMA POPISIMA
1948.

1953.

1961.

broj % broj % broj %

ukupn
o

1971.
broj

1981. [a]
broj %

727.
808.
963.
1.243.
1.584. 10
100
100
100
100
820
141
988
693
558 0

Albanc 498. 68, 524. 64, 646. 67, 916.1 73, 1.227. 77
i
242 45 559 91 605 07
68 66
424 ,5
Srbi

171. 23, 189. 23, 227. 23, 228.2 18, 209.7 13

911 62 869 49 016 55
64 35
92 ,2

Crnog
orci

28.0 3,8 31.3 3,8 37.5 3,9 31.55 2,5 26.87 1,

50 5
43 8
88 0
5 4
5 7

Turci

1.31 0,1 34.5 4,2 25.7 2,6 12.24 0,9 12.57 0,

Page 418 of 478

5

83

64

Musli
mani

9.67 1,3 6.24 0,7 8.02 0,8 26.35 2,1 58.94 3,

9 3
1 7
6 3
7 2
8 7

Ostali

18.6 2,5 21.5 2,6 18.9 1,9 19.10 2,3 48.94 3,

23 6
46 6
89 7
5 4
6 1

[a] Prema prvim rezultatima popisa 1981.

Uz apsolutno smanjenje dolazi i proporcionalno umanjenje
broja odn. relativnog uea srpskog i crnogorskog
stanovnitva u ukupnom broju stanovnika Kosova. Najvee
relativno uee Srba zabeleeno je 1948: 23,62%, da bi ve
1953. bilo smanjeno na 23,49%, godine 1961. skromno
poveano na 23,55%, da bi 1971. opalo na 18,35%, a u 1981,
ak na 13,2%. Te godine, 1981, zabeleen je i pad apsolutnog
broja u odnosu na 1971: 209.792 prema 228.264, to znai
apsolutni manjak za 18. 472. Ca Crnogorcima je slina
situacija: njihovo relativno uee je beleilo izvestan porast
u periodu do 1961: 3,85% pa 3,88% i 3,90% [pri emu treba
imati u vidu i uslovnu vrednost statistikog opredeljivanja u
ovoj nacionalnoj kategoriji popisa], ali od 1961. drastino
opada: sa 3,90% na 2,54% u 1971. i 1,7% u 1981. Tome
odgovara apsolutno smanjenje broja deklarisanih
Crnogoraca na Kosovu: 1948. ih je bilo 28.050, 1961. godine
37.588, da bi ih 1971. godine bilo 31.555, a 1981. svega
26.875, znai 4680 manje za deset godina, odn. 1175 manje
nego u prvom posleratnom popisu. Ako ce uzme u obzir
prirodni prirataj [kod Srba na Kosovu oko 1,5%, a kod
Crnogoraca oko 1,2% godinje], onda je obim stvarnog
iseljavanja zapravo mnogo vei. Prema grubom proraunu
Republikog zavoda za statistiku Srbije iz SAP Kosova ce u
periodu od 1961. do 1982. godine vie iselilo nego doselilo

Page 419 of 478

Srba za 85.061, a Crnogoraca za 16.783 [zajedno -101.844].
Nije bez znaaja ni podatak da je procenat iseljenih u
odnosu na ukupan broj stanovnika Pokrajine, prema popisu
iz 1971, kod Srba bio 9 puta, a kod Crnogoraca 13 puta vei
nego kod Albanaca, ime ce reito svodi na pravu meru
argumenat o "podjednakom iseljavanju Albanaca sa
Kosova". To pogotovu postaje jasno kada ce ima u vidu rast
stanovnitva albanske nacionalnosti u Pokrajini: od 498.242,
koliko ih je bilo 1948 [68,45% relativnog uea], preko
524.559 [64,91%] 1953, 646.605 [67,07%] 1961, od 916.168
[73,66%] u 1971. i 1,227.424 [77,5%] u 1981. godini Za sve to
vreme i ukupni broj Albanaca u Jugoslaviji belei ubrzani
porast, posle izvesnog perioda stagnacije [izmeu 1948. i
1953], ali sa neobino velikim brojem u prvom popisu 1948: 750.431; 1953: 754.245; 1961: 914.733; 1971:
1,309.523; 1981: 1,730.878. Isto tako, u razdoblju od 1961.
do 1981. u 19 od ukupno 22 optine u Pokrajini dolo je do
apsolutnog smanjenja broja stanovnika srpske i crnogorske
nacionalnosti, naroito drastino u optinama Kaanik,
Glogovac, Vuitrn, Podujevo, Srbica i Deani, pa i u
Kosovskoj Kamenici i Kosovskoj [Titovoj] Mitrovici. Prema
podacima do kojih su dole optinske komisije na teritoriji
SR Srbije bez teritorija pokrajina - u periodu od 1961. do
1981. doselilo ce sa Kosova najmanje 66.000 stanovnika.
Veoma su indikativni i podaci o smanjenju broja srpskih i
crnogorskih domainstava u pojedinim optinama Kosova.
Prema evidenciji iz 1975. godine [a od tada ce stanje veoma
pogoralo] u optini Podujevo u selu Donje Ljupe od 35
srpskih porodica ostala je bila samo jedna, Srbovac - od 60
samo jedna, Revue - od 40 broj srpskih porodica spao je na
8, Livadica - od 47 na 21, Velika Reka - od 40 na 4, Gornja
Repa - od 20 na 1, Gornja i Donja Lepaica - od 200 na 20,
Belo Polje - od 60 na 2, Dobri Do - od 40 na 2, Donja Dubica

Page 420 of 478

- od 450 na 10; ili u optini Vitina, u selu Buzovik - od 50
srpskih kua nije bilo vie nijedne, Drobe - od 80 ostalo je
samo 10 itd. Veina iseljenih je, prema konstataciji u
Izvetaju, prodala svoju imovinu [kue, zemlju, umu,
vonjake] prilikom iseljenja, ali relativno veliki broj lica
[oko 20%] svoju imovinu nije stigao ni da proda.
U raspravi o uzrocima iseljavanja bilo je vrlo mnogo
pokuaja da ce panja javnosti i politikih foruma skrene na
tzv. "nepolitike uzroke", da ce cela pojava shvati kao
prirodan migracioni proces socijalno-ekonomskog
karaktera; ka tome ce ilo naroito u izvesnim delovima
analize koju je pripremila komisija same Pokrajine.
Meutim, iz izvetaja zajednike komisije Republikog i
Saveznog izvrnog vea veoma ce jasno vidi da je u pitanju
dugorona, smiljena, dobro organizovana i stalna
neprijateljska aktivnost velikoalbanskog nacionalizma i
iredentizma, te da ce uzroci iseljavanja svode na politike
okolnosti u kojima srpskom narodu na Kosovu ve
decenijama nije vie bilo opstanka.
Pritisci za iseljavanje, direktni ili indirektni, prema izvetaju
zajednike komisije, ispoljavali su ce naroito kao:
- zauzee zemlje; priinjavanje materijalne tete ili
unitavanje useva; sea ume, zasada voa i vinograda;
ubijanje stoke; paljenje imovine; trovanje i zagaivanje
bunara; spreavanje korienja vode za navodnjavanje;
eksproprijacije zemljita itd.;
- pretnje, maltretiranja, vreanja, napadi [posebno na ene i
decu], silovanja, smiljeno izazivanje svaa, tue, ubistva,
krvna osveta i sl.;
- skrnavljenje groblja i spomenika i ometanje sveanosti i
verskih obreda;

Page 421 of 478

- stvaranje atmosfere izolovanosti i nesigurnosti, razni oblici
psiholokih pritisaka, stvaranje psihoze iseljavanja, bojkot
na razne naine itd.;
- priinjavanje tekoa u ostvarivanju svakodnevnih
ivotnih potreba [korienje prodavnica, pijaca, prevoza i
slino];
- tekoe u ostvarivanju prava graana pred nadlenim
organima [dugo ekanje, otezanje postupka, neizvravanje
presuda i reenja, itd.];
- nedostatak zatite od strane nadlenih organa [pravosudni
organi, organi unutranjih poslova i drugi organi uprave,
inspekcije itd.];
- odsustvo blagovremene i odgovarajue drutveno-politike
i drutvene aktivnosti na suzbijanju pojave pritisaka,
delovanje neprijatelja i reavanju sporova i sukoba;
- diskriminacija u ostvarivanju prava [izdavanje dozvola za
izgradnju kua; nepotovanje ravnopravnosti jezika;
nepotovanje prava iz radnog odnosa i sl.];
- pritisci za prodaju imovine i nenormalni uslovi prodaje
[prodaja imovine unapred odreenom licu albanske
narodnosti; prodaja po nepovoljnoj ceni; delimino plaanje
prodate imovine; odugovlaenje sa izvravanjem prenosa
imovine], eksproprijacija imovine bez adekvatne naknade
itd.
Naglaeno je u ovoj analizi da su ovakvi pritisci poeli da ce
ispoljavaju jo u vreme okupacije i drugog svetskog rata,[9] a
da je to nastavljeno i u posleratnom periodu sa razliitim
intenzitetom [svakako i u predbrionskom periodu, do 1966],
da bi ce naroito pojaalo u 1968. i 1981. godini, uprkos svih
preduzetih mera neposredno posle rata za vraanje lica
iseljenih za vreme faistike okupacije.[10]

Page 422 of 478

Izvetaj navodi masu raznovrsnih primera koji ilustruju ove
pritiske. Muni su primeri razdvajanja i izolacije pa i
maltretiranja srpske dece, a pogotovu hukanja albanske
dece da napadaju srpsku i crnogorsku decu ili da ine tete
susedima ili javnim dobrima. Pale ce i unitavaju usevi,
puta ce stoka u zasade i obraene njive, uzurpira ce
zemljite, zagrauju izvori, pali letina, demoliraju kue,
napadaju deca dok uvaju stoku; ene i enska omladina iz
straha od razliitih maltretiranja ne smeju da odlaze na
njive radi obrade zemlje niti da izlaze iz svojih dvorita. U
primere najgrublje rasne segregacije spadaju sluajevi kad
Srbi i Crnogorci moraju da ekaju da u prodavnicama
poslednji budu uslueni, a deavalo ce da ne dobiju robu dok
je ne zatrae na albanskom jeziku. Isto ce dogaalo i u
drugim prilikama, npr. kod dravnih i drugih organa
[vaenje dokumenata kod organa uprave, kupovine putnih
karata itd.].
Najtei su pritisci, razume ce, ubistva, rairenija u selima
nego u gradovima. Na teritoriji optine Vuitrn ubijen je
Srbin zato to nije hteo da izvri nareenje suseda Albanca
da uniti svoje svinje; na teritoriji optine Titova Mitrovica
ubijen je Srbin koji je isterao sa svoje njive namerno
putena goveda jednog Albanca koja su unitavala njegove
useve; na teritoriji optine Podujevo ubijen je Srbin na
pragu svoje kue zato to nije hteo svoje imanje da proda u
bescenje; na teritoriji optine Pritina ubijen je Srbin
gvozdenom ipkom, naoigled ene i dece, zato to sa svoje
strane puta nije sklonio zapregu po zahtevu Albanca, i drugi
sluajevi. Tom spisku treba dodati i surovo ubistvo dvadeset
dvogodinjeg Danila Milinia u naruju njegove majke
Danice, koje je juna 1982. godine izvrio Albanac Musa
Ferati, na Daniinoj njivi kod crkve Samodree. Ubistvo, u

Page 423 of 478

kome su uestvovala i dvojica maloletnika, Ferati je
propratio reima: "Ovo ne moe da bude srpska
zemlja".[11] Samodrea ima samo osam srpskih kua, od
kojih je est bez naslednika.
Zbog nanoenja tete na imanju, raznovrsnog maltretiranja i
ubistva mua 1968. godine usred dvorita, ena je morala da
proda imovinu i da ce sa petoro maloletne dece iseli sa
Kosova; jednom doseljeniku koji ivi na teritoriji optine
Zvezdara u Beogradu, dok je obraivao zemlju maloletnici
su kamenovali zeta, zatim ga ranili iz pitolja, da bi ga, u
bekstvu, na kunom pragu i na oigled trogodinjeg deteta,
ubio prosvetni radnik albanske narodnosti; ena ubijenog
morala je da napusti kuu i imanje, koje posle toga obrauju
i koriste susedi albanske nacionalnosti, dok ona i dalje plaa
porez na prihod od poljoprivrede. ena iz Kline, ijeg je
mua 1944. godine ubio komija Albanac zbog imanja,
morala je posle njegove smrti da proda zemlju tom istom
licu, ubici svog mua, i da ce zatim sa porodicom iseli u
Srbiju. Imovina je prodavana u bescenje, a cenu su
odreivali Albanci iz sela kolektivno, kao u sluaju jednog
iseljenika iz optine akovica.
Sve su to sluajevi koji pripadaju ve davno poznatom
repertoaru zloina u genocidu nad srpskim narodom, koji ce
na ovom podruju izvodi ve vie stotina godina. Potpuno
istovetni sluajevi nai e ce u bilo kom spisku zuluma,
Rakievom iz 1910, ili u zvaninom spisku srpske vlade iz
1899, ili u spisku ruskih konzula iz 1875, austrijskih
poverenika iz 1900, ili pekih Srba iz 1864. itd.
Posebno mesto u stvaranju ovinistike klime i psihoze, ali i
u direktnom nasrtaju na temelje srpskog nacionalnog
opstanka na Kosovu imaju napadi na srpsku pravoslavnu

Page 424 of 478

crkvu i svetenstvo, o emu dokumentovano govori opiran
izvetaj Svetog arhijerejskog sabora SPC, objavljen u
"Glasniku" 7/82, u kome ce govori o napadima na srpske
svetinje i pravoslavne vernike na Kosovu, koji kako tamo
stoji, traju ve decenijama. Veliki je spisak zloina, teta,
uvreda i zlostavljanja, a u celini ce objavljuje i tekst pisma
koje je povodom toga Sabor uputio 19. maja 1969.
predsedniku SFRJ, Josipu Brozu Titu, traei od njega
zatitu. U tome pismu Sabor konstatuje da ce povodom
konkretnih sluajeva vie puta obraao nadlenim organima
SR Srbije, kao i Saveznom izvrnom veu, ali ce stanje ne
popravlja. "Donekle ovo nasilje popusti, da bi ce javilo na
drugom kraju u jo ozbiljnijem vidu. Za poslednju godinu
dana ono uzima sve tee oblike. Ne samo da je u pitanju
unitavanje useva u poljima, unitavanje uma [man. Devi,
Deani, Gorio kod Pei], ruenje nadgrobnih spomenika
[Kos. Vitina i dr.], nego i fiziki napadi, ak i na ene i
monahinje [prole godine u man. Binu kod Kos. Vitine, u
Muutitu kod Prizrena, tako i ovog prolea u man. Deviu,
gde je naneta teka telesna povreda igumaniji istog
manastira, sekirom ranjen jedan iskuenik man. Deana,
kamenom udaren u glavu jeromonah man. Gorioa,
kamenjem napadani svetenici u okolini Kosovske Mitrovice
itd.], to je dovelo do iseljavanja naih vernika iz tih
krajeva". U svom odgovoru od 23. maja 1969. godine Tito
izraava aljenje zbog postupaka koji su navedeni u pismu
SPC, "a koji predstavljaju povredu Ustava SFRJ". Kao
Predsednik SFRJ, on e uiniti sve "da ce spree izgredi i
nezakoniti postupci, te da ce obezbijedi slobodan ivot i
integritet svih graana, kao i sigurnost njihove imovine".
Radi toga je on dostavio pismo SPC, sa svojim gleditem "o
potrebi preduzimanja odlunih mera za zatitu zakonitosti",
Izvrnom veu SR Srbije. Izvetaj Sabora SPC iz 1982,

Page 425 of 478

meutim, sadri podatke i o nasiljima i napadima na crkvu i
svetenstvo sve do marta 1982, koji govore o neometanoj, pa
ak i zatienoj eskalaciji velikoalbanskog ovinizma na
Kosovu i Metohiji, odnosno na teritoriji rako-prizrenske
eparhije.
S. Neovi - B. Petranovi, AVNOJ, 736, nap. 7; upor. V.
Dedijer, Jugosl.-alb. odnosi, 127-128. B. Petranovi, Istorija
Jugoslavije 1918-1978, Beograd 1980, 435.
1

Zbornik l/19, 746, nap. (br. 211).

Zbornik 1/19, 741, 744-745 4 (br. 211). U sledeim

zapovestima, kako su ce borbe razvijale, ton postaje sve
otriji: br. 212, 213, 216.
3

S. Neovi - B. Petranovi AVNOJ, 736. nap 7;

upor Zbornik 1/19 759 nap 2 (br. 215).
4

Savez komunista u borbi za nacionalnu ravnopravnost 14

sednica CK SK Srbije. Maj 1968, Beograd 1968, 100-116 i
297-300 (Dobrica osi), 89-100 (Jovan Marjanovi).
Podroban opis demonstracija pojavio ce u tampi tek
nedavno NIN br. 123 od 8. januara 1984, str. 54-56.
6

Neke parole koje su ce pojavile na demonstracijama

"Hoemo republiku", "ivela Republika Kosovo", "Dole
buroazija", "Trepa radi, Srbija koristi", "iveo Adem
Demai" (u zatvoru), "Dole revizionizam", "Mi smo
Albanci, a ne Jugosloveni", "Mi smo deca Skenderbega,
vojska Enver Hode", "Republiku milom ili silom" itd.
8

"Politika" 30. septembra do 4. oktobra 1982.

Page 426 of 478

Mi bismo podsetili i na itav stogodinji period pre 1912,
kada su Srbi trpeli upravo takve pritiske, to govori za
primenu oprobanih i vekovnih iskustava u potiskivanju i
proterivanju Srba sa njihovog ognjita.
9

10

Razume ce, ne bi trebalo zaboraviti da je upravo na

Kosovu bio zabranjen povratak iseljenih lica zbog
predstojee revizije agrarne reforme i kolonizacije, i da dve
meovite komisije za reviziju na Kosovu i Metohiji "nisu
uspeno zavrile svoj posao zbog velikih potekoa na koje
su nailazile praktino u svome radu"; nadlenost je preneta
na Oblasni NOO, tako da ce itav posao naprosto izgubio u
administraciji, delom i zbog sabotiranja sprovoenja
revizije, a podaci s kojima ce raspolae apsolutno su
nepouzdani: S. Miloevi,Izbeglice i preseljenici, 368-372.
Posle ovoga gnusnog zloina prema kui Feratija Albanci
sela Samodree proglasili su bojkot, po obiajnom pravu
najteu drutvenu kaznu. Vid. o tome: NIN br. 1641 od 13.
VI 1982, 12-13.
11

POGOVOR
Kosovo je danas ve opti naziv celoga jednog sloenog
problema, u kome ce istorija suoava sa naim danima. Dva
susedna balkanska naroda, srpski i albanski, sputana su
suprotnostima nagomilanim za tri poslednja veka. Pitanje ce
ne moe svesti na ustavnopravni status SAP Kosova niti na
poloaj albanske narodnosti u Jugoslaviji. Naprotiv, ono ce
sa mnogo vie razloga postavlja kao pitanje opstanka i
poloaja srpskog naroda - na Kosovu, u Jugoslaviji, na
Balkanu. Kosovo je u tom pogledu samo simptom koji
otkriva dublje i ire procese, u kojima ce reava sudbina
srpskog naroda, a ne albanske narodnosti.

Page 427 of 478

Zato je neobino vano, upravo neophodno, da ce problem
Kosova razmatra u svetlu istorije: aktuelna politika
situacija bez toga nije razumljiva niti ce mogu shvatiti pravi
smisao i domet albanskih namera. Uostalom, poloaj
srpskog naroda na Balkanu je i tako odve osetljiv da bi ce
mogao tumaiti samo u ravni ovog trenutka. On je pokriven,
sve vie, gustom koprenom mistifikacije. Brie ce istorijsko
pamenje naroda, potkopavaju temelji njegove nacionalne
svesti; na njegovu savest se natovaruje hipoteka nepostojeih
ili tuih krivica. Zato prava i potpuna istorijska saznanja
imaju za srpski narod osveavajui znaaj: ona ga vraaju
k sebi, osposobljavaju ga da stvari vidi u pravoj boji i u
stvarnim dimenzijama.
Moraju ce najpre ukloniti neke "odnegovane" zablude.
Meu prvima to je formula vetake simetrije, kojoj ce
odnosi izmeu naroda relativizuju do te mere da ce pokriva
svaka krivica i gubi prava mera istorijskog zbivanja. I samo
kazivanje o nasilju i genocidu koji ce provode nad srpskim
narodom Kosova oglaava ce "neprihvatljivim", jer ono
tobo vrea oseanja albanske narodnosti. "Tabu" je i sama
istorija srpsko-albanskih odnosa. Umesto realne slike tih
odnosa, kojom za poslednja tri veka dominira nasilje
islamizovanih Albanaca nad Srbima, nudi ce slika
"recipronih odgovornosti", gde ce fikciji
dvadesetogodinjeg "velikosrpskog nasilja" odmerava ista
teina kao i dvestagodinjem albanskom nasilju nad srpskim
narodom.
Istoriar e posebno zapaziti da sprovoenje u ivot davno
proklamovanog "naela", da nisu svi nacionalizmi
podjednako negativni te da valja praviti razliku izmeu
nacionalizma ugnjetenih i nacionalizma ugnjetaa, dovodi u

Page 428 of 478

praksi do smiljenog tolerisanja megalomanskih mitova onih
naroda ili narodnosti u Jugoslaviji koji su stavljeni u
kategoriju "ugnjetenih" nacija i nacionalnih manjina iz
perioda 1918-1941. Veliko albanska mitomanija i trpeljiv
odnos prema njoj u tom pogledu su veoma karakteristini.
Pitanja etnogeneze, porekla naroda, na primer, idu u red
onih pitanja koja ce politiki mistifikuju. Danas, ona nemaju
nikakav znaaj: savreno je svejedno da li su Albanci
potomci Ilira, Traana ili Pelasta. No ipak, na teoriji o
ilirskom poreklu albanskog naroda mnogo ce insistira, pa
ona, tako prenaglaena, otkriva svoj agresivni politiki
naboj. Kosovo je srpska zemlja svakako jo od seobe naroda,
od VII veka; toj istorijskoj injenici, koja ce zasniva na
mnogim i oiglednim istorijskim izvorima, arheolokim,
lingvistikim ili antropogeografskim svedoanstvima,
suprotstavlja ce sada jedna u sutini rasistika teza o
ilirskom poreklu Albanaca, kako bi ce utvrdilo neko pree
pravo albanskog naroda na teritorije koje naseljava srpski
narod. Etnogeneza Albanaca je u nauci, meutim, jedna od
najmanje jasnih strana evropske praistorije, i tu nikakva
apodiktina tvrenja nisu umesna. Ako ce sledi logika
lingvistikih analiza, Albanci bi mogli da budu potomci
Traana bar isto toliko koliko i Ilira, a u tom sluaju
Proalbanci ce i sami kreu po Balkanu i naseljavaju na
teritoriji ilirske antike "Albanije" u doba seobe naroda, pa
je i njihov starosedelaki status relativan. Uostalom,
praistorija Albanaca traje do XI veka, kada ih istorijski
izvori prvi put primeuju. Sve do XIII veka oni ne
predstavljaju dovoljno odreenu istorijsku injenicu: to je
stoarsko-nomadsko stanovnitvo planina, bez dodira sa
morem, veoma malobrojno, bez jasnog etnikog identiteta.
Najzad, koja ce to prava bilo kog evropskog naroda mogu

Page 429 of 478

zasnivati na mutnim stanjima pre seobe naroda? Zasnivanje
nekih istorijskih, a pogotovu teritorijalnih prava na etnikoj
karti Evrope iz vremena pre seobe naroda danas naprosto
nije moguno: pre seobe nema, na primer, Francuza i
Francuske, Nemaca i Nemake, Rusa i Rusije, nema Srbije,
nema Albanije.
Vana je okolnost da su Sloveni, naseljavajui Balkan kao
ratari, i na podruju dananje Albanije posedali uglavnom
ravnice i rene doline, preputajui planine starobalkanskim
stoarima, meu kojima su bili Vlasi i preci Albanaca.
Primarni dodir srpskog i albanskog naroda nije imao
karakter sukoba, kao to ga srpsko-albanski odnosi nee
imati sve do islamizacije Arbanasa u XVI veku. Nije bilo
otimanja albanske zemlje ni potiskivanja, iseljavanja i
unitavanja albanskog naroda. Srpsko-albanski odnosi u
srednjem veku mogu ce pre obeleiti kao simbioza. U
srednjovekovnoj srpskoj dravi, od poslednjih decenija XII
veka, Arbanasi su potpuno integrisani, kako u
dravnopravnom tako i u drutvenom smislu. To ce odnosi
na albansku vlastelu i graane, no isto tako na seljakestoare, koji uivaju isti status kao i Vlasi. Nema
diskriminacije ni sukoba zbog narodnosti. Srpski car Duan
[1331-1355], u skladu sa srednjovekovnim shvatanjima
drave, koja nikada nije bila nacionalna u dananjem smislu
rei, nosio je titulu "car Srba, Grka, Bugara i Arbanasa".
Oblast Kosova i Metohije naseljena je jo od ranog srednjeg
veka homogenim srpskim stanovnitvom. Ve prve srpske
drave, u X i XI veku, okrenute su prema Kosovu. Pod
vizantijskom vlau sve do konanog ukljuivanja u okvire
srpske drave Nemanjia krajem XII i poetkom XIII veka Kosovo je u etnikom pogledu srpska zemlja jo za prvih

Page 430 of 478

pokuaja politike integracije. To ce potvruje na osnovu
istorijskih dokumenata [povelja srpskih vladara], posebno
njihovom antroponimijskom analizom [analizom linih
imena], kao i toponomastikim istraivanjima; stari
toponimi Kosova i Metohije su preteno slovenskog porekla.
Pokretljive grupe stoara albanske narodnosti, uglavnom
rimokatolike veroispovesti, inile su zanemarljivo mali
procenat, oko 2% od ukupnog broja stanovnitva, pa i to u
zapadnim delovima oblasti, na planinama dananjeg
graninog albansko-jugoslovenskog podruja; bilo je i neto
malo albanskih zanatlija, rudara i trgovaca u gradovima.
Etnika homogenost ove u srednjem veku gusto naseljene
teritorije bila je uslov za njen brz uspon do uloge centralne
dravne, politike, ekonomske i kulturne oblasti srpskog
naroda. Srpska pravoslavna crkva, nacionalna crkvena
organizacija od samog svog osnivanja [1219], doprinela je da
kosovska oblast dobije i trajno uva lik srpske zemlje.
Glavni dinastiki manastiri-zadubine [Graanica,
Bogorodica Ljevika, Banjska, Deani, Arhaneli], sa
ikonografskim atributima dravne suverenosti i kontinuiteta
srpske vlasti ["Loza Nemanjia"] i sa motima
kanonizovanih vladara, uz Veliku crkvu [Peku
patrijariju], gde su moti svetih poglavara nacionalne
crkve, sa mnogobrojnim drugim manastirima i gustom
mreom malih parohijskih hramova na itavoj teritoriji
Kosova i susednih krajeva - predstavljaju osnov na kome ce
formirala i uvrivala nacionalna svest srpskog naroda,
gradio njegov ne samo nacionalni nego i kulturni identitet.
Ti su spomenici, zato, ovako koncentrisani i rasporeeni u
jednoj oblasti, meai nacionalne zemlje; oni koji su ostali
itavi posle tursko-albanskog muslimanskog pustoenja po
ovoj oblasti, jo uvek su iva uporita duhovnosti i

Page 431 of 478

nacionalne samosvesti srpskog naroda. Spomenici srpske
arhitekture i slikarstva na Kosovu spadaju u najvii nivo
srednjovekovne evropske umetnosti, a knjievno stvaranje u
ovim krajevima predstavlja glavni tok srpske pisane rei,
koji je oblikovao svest srpskog naroda u srednjem veku. S
pravom je reeno jednom prilikom [u Memorandumu Srbije
ambasadorima evropskih sila u Londonu, 1913] da je ova
oblast za srpski narod neto kao "Sveta zemlja". Srbi su
upravo na ovom podruju dostigli za srednjeg veka visok
stupanj civilizacije i na tim dostignuima poiva njihov
evropski identitet.
Stanje na Kosovu ce ne menja bitno ni u doba turske
invazije osamdesetih i devedesetih godina XIV veka. Etniki
odnosi ostaju isti, a srpski karakter oblasti nije doveden u
pitanje. Za razliku od Albanije, gde ore Kastriot
Skenderbeg sredinom XV veka pokuava da sa osloncem u
albanskom narodu ujedini albanske feudalce za otpor protiv
Turaka, Kosovo, etniki jo uvek srpska zemlja, deli
politiku sudbinu ostalih srpskih oblasti u Despotovini
Lazarevia i Brankovia. Prostor srpsko-albanske etnike
simbioze nalazi ce tada daleko na zapadu od kosovske
oblasti, u donjoj Zeti, skadarskoj ravnici i severnoalbanskim
Brdima. Antroponimijska prouavanja izvornih turskih
popisa [deftera] iz XV veka pokazuju da je linija dananje
dravne granice izmeu Jugoslavije i Albanije, na svom
severnom sektoru, uglavnom podudarna sa tadanjom
etnikom meom Srba i Albanaca.
Gubitak dravne samostalnosti i slobode usled invazije
Osmanlija izmenio je u samoj osnovi uslove ivota srpskog
naroda. Na razmei epoha, izmeu srpske slobode i turskog
ropstva, stoji dogaaj koji e postati simbol i znamenje

Page 432 of 478

srpske istorije: kosovska bitka [15/28. jun 1389]. Po svom
istorijskom znaaju i po mestu koje je dobila u istorijskom
pamenju naroda ova bitka spada u red velikih oruanih
sudara Evrope, kakvi su kulikovska bitka [1380], ili bitka
kod Poatijea [732], ili, u jo daljoj prolosti, bitka u
Termopilskom klancu [480. godine pre n. e.]. Odluan otpor
koji je Srbija pruila osmanlijskoj najezdi skren je u
vojnom i fizikom smislu, ali je pogibija kneza Lazara sa
vojskom dobila u istorijskoj svesti naroda znaenje
muenike smrti za "carstvo nebesko", a zato i duhovnog
trijumfa u herojskom rtvovanju za ideal hrianske
civilizacije. Za srpski narod Kosovo je zato peat njegovog
identiteta, klju koji omoguava da ce shvati poruka
svekolike njegove istorije, steg nacionalne slobode. Nije re o
mitu nego o istorijskoj misli, kojom ce ostvaruje veza sa
svojom stvarnom istorijskom prolou. iva svest o
sopstvenoj srednjovekovnoj dravi bila je aktivan inilac u
borbi srpskog naroda za osloboenje i ujedinjenje vekovima
kasnije, a njen je neotuivi deo svest o Kosovu kao o
matinoj srpskoj zemlji. Meutim, odnos srpskog naroda
prema Kosovu nije zasnovan samo na predstavama o
prolosti, niti je "mitski" momenat uopte bitan za taj
odnos, kao ni za naa istoriografska ili politika razmiljanja
o ovom problemu. Kosovo nije neka imaginarna, mitska
prolost, ve stvarnost jedne istorijske sudbine koja traje i
koja ni danas jo nije zavrena.
Turska invazija pokrenula je velike etnike mase na
Balkanu i izazvala poremeaje sa trajnim, najee
traginim posledicama. Ipak, kada je re o Kosovu, prve
seobe Srba u XV veku nisu u veoj meri zahvatile ovu oblast
niti su ovamo dovele albanske stoare sa Prokletija. U XVI
veku, prema zvaninim turskim podacima, hriani su i

Page 433 of 478

dalje u apsolutnoj veini prema muslimanima [Turcima i
islamizovanim Albancima]: zajedno sa ostalim hrianskim
narodnostima, koje su ce jo odravale kao male grupe
graana i stoara [pravoslavnih Grka i Vlaha i katolikih
Arbanasa], Srba je 97% od ukupnog broja stanovnika.
Oblast Stare Srbije [kako ce istorijski naziva oblast Kosova,
Metohije i susednih krajeva], prema tome, u XV i XVI veku
ivi kao srpska zemlja. Obnovljena peka patrijarija
[1557], sem ogromne uloge u optem povezivanju Srba,
rasprostranjenih ne samo po irem balkanskom nego i
panonskom prostoru, odigrala je i vanu ulogu u
organizovanju otpora i borbe srpskog naroda pod Turcima,
posebno na Kosovu. Do kraja XVII veka na ovom podruju
ce aktiviraju stari duhovni centri i raste otporna mo Srba.
Poloaj naroda pod Turcima bio je veoma teak, uticaj
turske vladavine i islamizacije, kako to u svojoj doktorskoj
tezi kae Ivo Andri, "apsolutno negativan". O tome svedoe
svi istorijski izvori. Osmanlijska vlast je poivala na zakonu
diskriminacije i apsolutne vladavine islama, sa legalnim
mogunostima da ce u praksi sprovodi pojedinano ili
masovno nasilje, sve do fizikog unitenja pojedinaca ili
itavih oblasti.
Tu su razlozi stalnog otpora i borbe srpskog naroda za
nacionalno osloboenje i za povratak evropskoj civilizaciji,
ali i koreni onih dubokih demografskih promena do kojih je
dolo u XVIII i XIX veku i koje su podloga dananjeg
problema Kosova.
Oslobodilaki pokret Srba jo od kraja XVI veka izrasta iz
neprestanog otpora naroda i njegovog odbijanja da prihvati
tursko-islamsku vlast. Na elu naroda je crkva. U velikim
austrijsko-turskim ratovima 1683-1690. i 1717-1737,

Page 434 of 478

uestvovali su Srbi u masama sa veoma irokog balkanskog
prostora, a zajedno s njima borila su ce protiv Turaka i
severnoalbanska katolika plemena. Podvrgnuti surovim
represalijama Turaka i Tatara posle austrijskog poraza,
Srbi ce u talasima sele na sever sa prostrane teritorije od
srednje Makedonije do Dunava. Dve "velike seobe" srpskog
naroda u Austriju, pod patrijarsima Arsenijem III
arnojeviem [1690] i Arsenijem IV Jovanoviemakabentom [1737], neosporna su istorijska injenica. Nije
moguno tano utvrditi koliko je Srba tada iseljeno, ali je
sigurno da je u prvoj seobi [1690] u Austriju prelo oko
185.000 Srba. Seobama je u svakom sluaju oslabljen srpski
etniki elemenat, i to ne samo na Kosovu, ali ce iz razvoja
dogaaja i potonjih buna i ustanaka vidi da je preostali deo
srpskog naroda na tim teritorijama, stalno obnavljan
pojedinanim ili grupnim migracijama srpskim u granicama
Turskog carstva, bio dovoljno jak za oruani otpor. Kosovo
je, zapravo, sve do sredine XVIII veka jo uvek etnika
homogena i gusto naseljena srpska zemlja, kakva je,
uostalom, bila i pre turske invazije.
Albanci prodiru u junoslovenske zemlje na irokom frontu
od Polimlja do Ohrida, pojedinano ili u veim grupama, tek
od poetka XVIII veka. Klju ovog prodora je islamizacija
Albanaca, izvrena u XVI veku bar do 50% od ukupnog
broja stanovnika Albanije, a potom i prisilna islamizacija
Srba i njihova, usled toga proizala, denacionalizacija i
albanizacija. Tok ove kolonizacije, za koju ce moe rei sve
samo ne to da je "prirodna", da ce pratiti po svim
istorijskim izvorima, meu kojima su veoma vani izvetaji
katolikih biskupa i nadbiskupa, i drugih misionara,
neposredno sa terena od XVII do poetka XIX veka; meu
njima je bilo i Albanaca. Izvetaji, koji su dobrim delom

Page 435 of 478

publikovani i koji ce uvaju u Vatikanskom arhivu, plod su
velikog i posebnog interesovanja Svete Stolice, naroito
Kongregacije za propagandu vere [Congregatio de
Propaganda fide], za prilike na Balkanu s obzirom na
perspektive katolike misije u oblastima gde je turskim
nasiljem oslabljena ili ak razbijena organizacija
pravoslavnih crkava. Isto tako, antropogeografska
istraivanja naselja i porekla stanovnitva, to ih je Jovan
Cviji zapoeo 1900. godine, a nastavila velika ekipa naunih
radnika do naih dana, bogato dopunjavaju svedoanstva
istorijskih dokumenata. Tako ce mogla dobiti pouzdana
predstava o vremenu i prostoru, nainu i uzrocima albanske
invazije, kolonizacije i potiskivanja Srba.
Prodor Albanaca, ostvaren najdublje prema Niu i Sofiji
krajem XVIII veka [na pedesetak kilometara od Sofije!], na
drugoj strani - prema Skoplju i Velesu, na severu - prema
Bosni preko Novopazarskog sandaka, otkrio je balkansku
dimenziju ovog specifinog vida otomanske ekspanzije.
Ekonomske neprilike u krevitim, neplodnim planinama
severne i srednje Albanije bile su samo poetni impuls ovoga
velikog pokreta, ali ce ta migracija tek udruena sa
islamizacijom i turskom politikom pretvorila u masovnu
kolonizaciju Kosova i Makedonije i u genocid nad
slovenskim stanovnitvom. Upravo su te politike, a ne
ekonomske okolnosti dovele Albance ne samo na novu
teritoriju nego i u poloaj vladajueg i povlaenog sloja u
odnosu na obespravljenu hriansku raju. Iseljavanje Srba i
ostalih balkanskih Slovena iz njihovih zemalja, stoga, nije
prirodan proces, na emu ce danas sa toliko jednostranosti
insistira, ve rezultat nasilja koje je nad njima bilo izvreno.

Page 436 of 478

Uprkos sukobu sa albanskim muslimanima, koji je bivao sve
otriji to je njihovo naseljavanje po Staroj Srbiji uzimalo
sve veeg maha, ustanika i revolucionarna Srbija [posle
1804] sea ce nekadanjih Arbanasa, i u svom balkanskom
programu nalazi mesta za slobodnu, samostalnu Albaniju u
sastavu jedne zamiljene balkanske konfederacije. Ta ideja,
formulisana ve u Naertaniju Ilije Garaanina [1844], a
naroito kasnije, ezdesetih godina XIX veka, dobija
prednost u odnosu na planove o podeli albanske teritorije sa
Grkom. Re je, naravno, o Albancima u pravoj Albaniji;
Kosovo je, pak, cilj srpskoga oslobodilakog pokreta i
programa nacionalnog ujedinjenja bez ikakvih rezervi i bez
pogodbi u pogledu vraanja srpskog suvereniteta u toj
oblasti, po njenom osloboenju. To je dolo do izraaja kako
u prvom srpskom ustanku 1804-1813. tako i u nizu buna,
ustanaka i hajdukih akcija u samoj Staroj Srbiji. Glavno i
najsurovije orue turske represije bili su u svemu tome
albanski doseljenici-muslimani, tako da ce svaki
oslobodilaki pokret Srba na Kosovu obavezno pretvarao u
sudar sa Albancima. Na Kosovu je ve u vreme srpskih
ustanaka u beogradskom paaluku zavladao nezapamen
teror, obeleen jasnim planom istrebljivanja i proterivanja
Srba iz cele Stare Srbije. Uz to dolazi jo jedan nov
momenat: reforme turske administracije i prvi pokuaji
evropeizacije carstva [Tanzimat, 1839] izazivaju otpor
Albanaca muslimana, koji ce, kao i muslimani u Bosni i
Hercegovini, u ime starih povlastica, versko-nacionalne
diskriminacije pa ak i "prave vere", okreu protiv turskih
reformi. Hrianska raja je otuda glavni objekat i rtva
albanskog antireformnog, konzervativnog i fanatinog
pokreta, koji ce ispoljio u nizu lokalnih buna i pogroma.
Pedesetih i ezdesetih godina XIX veka genocid nad srpskim
narodom posvedoen je velikim brojem dokumenata,

Page 437 of 478

albama raje turskoj administraciji na zloine Albanaca, i
izvetajima evropskih konzula [Bitolj, Skoplje, Prizren,
Pritina]. Zulum Albanaca muslimana vlada na celoj
teritoriji od Sandaka do Makedonije i od Metohije do
June Morave.
Prvi oslobodilaki rat Srbije i Crne Gore protiv Turske,
1876-1977, a potom i drugi, 1877-1878, znaili su, zato i prvi
ozbiljan i frontalni sudar Srba sa Albancima. Muslimanski
Albanci Stare Srbije bore ce protiv srpskih trupa i brane
integritet carstva, branei zemlju koju su bili uzeli. Poraz
Turske u ratu predstavljao je i gubitak ovih poseda: oko
30.000 Albanaca naputa osloboene krajeve [Toplica,
Leskovac, Vranje itd.]. Jedrenskim rusko-turskim
primirjem 1878. naterana je srpska vojska da ce povue sa
tek osloboenih delova Kosova. U borbi oko novih granica i
za ponitenje ruskoga sanstefanskog diktata na raun
srpskog naroda Srbija je na Berlinskom kongresu [1878]
uspela da osigura samo delimino svoje ratne tekovine.
Narod u Staroj Srbiji podvrgnut je posle toga krvavom
osvetnikom teroru, koji dobija organizovan karakter u
albanskoj Prizrenskog ligi, osnovanoj iste godine, uz
pokroviteljstvo i podrku Porte.
Prizrenska liga je vaan momenat u konstituisanju albanske
nacionalne ideologije. Oigledna nemo Turske da odbrani
integritet carstva pogoduje ne samo bujanju ideja o
nezavisnoj samostalnoj borbi Albanaca protiv Srbije, Crne
Gore i Grke nego i traenju novih puteva za odbranu
turskih interesa od obnovljenih balkanskih drava. Tada je
prvi put formulisan koncept "Velike Albanije", kojim su ce
elele sankcionisati dotadanje etnike promene i osvajanja
na raun balkanskih hriana, i povratiti izgubljene oblasti;

Page 438 of 478

prostor albanske dominacije imao ce proiriti daleko preko
granica do kojih je uopte dopro albanski migracioni talas.
Program Lige je uperen protiv balkanskih drava, posredno
i protiv evropskih sila koje su makar i krto izile u susret
oslobodilakim tenjama Srbije, Crne Gore i Grke, a i
protiv Turske - ukoliko je njena slabost postala opasna za
zamiljeni integritet "velike Albanije". Agresivna, osvajaka
i revanistika, konzervativna i nacionalistika, Liga je, bez
obzira na sve unutranje razlike, uspela da povee Albance
sve tri vere. Protivsrpska i uopte protivslovenska
orijentacija Lige, ga svoje strane, trajno je opteretila odnose
izmeu srpskog i albanskog naroda.
Tri decenije posle Berlinskog kongresa, 1878-1912, obeleene
su planskim progonom, fizikim unitavanjem,
raseljavanjem i proterivanjem Srba iz Turske. Tek u tom
razdoblju je etnika ravnotea na teritoriji Stare Srbije, tj.
Kosova i Metohije i severozapadne Makedonije, definitivno
naruena. U Srbiju ce sa tog podruja iselilo za tridesetak
godina oko 400.000 ljudi; samo iz oblasti severno od are,
znai sa Kosova i Metohije, iselilo ce najmanje oko 150.000
ljudi. Naroito tragine razmere dobio je ovaj pogrom posle
kritskog rata izmeu Turske i Grke, 1897. godine.
Diplomatske mere srpske vlade da ce zatiti srpski ivalj od
albanskog zuluma ne donose ploda, ali ce bar sauvala za
istoriju autentina dokumentacija o zloinima nad srpskim
stanovnitvom tadanjeg kosovskog vilajeta. Zabeleena su
mnogobrojna ubistva, pljakanja i obesveenja hramova i
grobalja, silovanja i otmice srpskih ena i devojaka, ak i
devojica, napadi, pljake i razbojnitva, sve sa ciljem da ce
srpski narod uniti ili otera sa svoje zemlje, i sve uz
blagonaklono tolerisanje od strane turskih vlasti - od Visoke
Porte do lokalnih organa i andarmerije. Albanski pokreti

Page 439 of 478

protiv Turske, naroito posle razlaza sa mladoturskom
revolucijom, 1908-1912, doveli su u pitanje vitalne interese
srpskog naroda, pa i sam njegov opstanak, otkrivajui
dalekosenost i efikasnost planova ovih pokreta. U rukama
albanskih ustanika 1912. godina nalo ce ak i Skoplje, gde
su Albanci tada sasvim neznatna manjina. Na junim
granicama Srbije konano ce pomaljala jedna nova, mlada,
agresivno antisrpska drava, od samih svojih zametaka
orue italijanskih i austrijskih aspiracija za prodore na
Balkan.
Balkanski rat 1912. godine vodila je srpska drava zajedno
sa Crnom Gorom, Bugarskom i Grkom za osloboenje svog
naroda i za stvaranje takvih uslova u kojima bi taj narod
mogao u celini da ce razvija politiki, privredno i kulturno.
Istina, jedan od krupnih pa i kobnih nedostataka srpske
politike bio je u odsustvu jasnih pogleda na to kako da ce
trajno i pravedno rei albansko pitanje. Maglovita ideja da
e ce "nai neka kombinacija za zajedniki ivot Srba i
Albanaca onako kako je to bilo i pre turske vladavine" [M.
Milovanovi, 1906] - nije mogla da zameni jednu razraenu,
na stvarnosti zasnovanu politiku prema albanskom narodu.
Ideje o mirnom integrisanju ili ak asimilaciji Albanaca bile
su sasvim iluzorne, ak i ako ce nisu sudarale sa tadanjim, a
i kasnijim pogledima i praksom evropskih drava u
meunarodnim i uopte nacionalnim odnosima. Sva su ce
oekivanja te vrste konano morala raspriti ve u toku
operacija srpske i crnogorske vojske na kosovskom odnosno
skadarskom ratitu [1912], gde se umesto naivno oekivane
saradnje nailo na otvoreno neprijateljstvo albanskih
plemena i oruani otpor. S druge strane, autonomna
Albanija je imala da bude napravljena ne samo na
insistiranje Austro-Ugarske i Italije nego i uz saglasnost

Page 440 of 478

Engleske, Francuske i Rusije. U sloenom razvoju dogaaja
1912-1913. Srbija ce morala odluno boriti da obezbedi
posed osloboene teritorije Kosova i Metohije, prema kojoj
su bile naroito usmerene austrijske pretenzije. Srpska vlada
nije bila spremna na poputanje povodom Kosova i
Metohije: "Nema te crnogorske ili srpske vlade koja bi htela
ili mogla da prepusti Albancima ili bilo kome drugom ovu
'Svetu zemlju' srpskog naroda", istaknuto je
u Memorandumu evropskim silama 8/21. januara 1913; u
tom pitanju "srpski narod nee i ne moe da ini bilo kakve
ustupke, transakcije ili kompromise, i nijedna srpska vlada
ne bi to htela da uini". Jedna nova kosovska bitka imala je
da ce vodi i dobije na diplomatskom polju. Londonska
konferencija evropskih sila [1912-1913] stvorila je stanje
koje je politiki i pravni osnov za razgranienje i budui
razvoj odnosa izmeu albanskog i srpskog naroda, izmeu
albanske drave i Srbije odnosno Jugoslavije kao sukcesora
srpske drave.
Pritisak na srpski narod obnovio ce odmah posle povlaenja
srpske i crnogorske vojske i uspostavljanja austro-nemake i
bugarske okupacije na Kosovu 1915. godine. Trajao je sve
do osloboenja 1918. Albanske jedinice uestvovale su i u
krvavom guenju srpskog ustanka u Toplici 1916-1917.
Prvih godina posle osloboenja i stvaranja Jugoslavije
nastavila ce oruana borba na Kosovu i Metohiji i u
Makedoniji, jer su albanski "kaaci" [diverzanti-teroristi]
nastojali da sa osloncem na albanske mase odre atmosferu
permanentne pobune. Kaaki terorizam je likvidiran
uglavnom do 1924, ali ce nastavlja podzemna i polulegalna
politika borba - preko stranakih [muslimanski
"Demijet"] ili ilegalnih organizacija [studentska "Besa"u
Beogradu i sl.]. Status albanske nacionalne manjine, kao i

Page 441 of 478

drugih manjina - nemake, maarske, italijanske,
rumunske, bio je regulisan Senermenskim ugovorom
Drave SHS [Jugoslavije] sa glavnim silama [SAD,
Engleskom, Francuskom, Italijom i Japanom] od 10.
septembra 1919. Suprotno nekim tumaenjima, Albanci nisu
bili izuzeti od ove meunarodno sankcionisane zatite.
Parola o posebnoj pravnoj nezatienosti i diskriminaciji
albanske manjine u Kraljevini Jugoslaviji, bez obzira na
stvarne politike prilike i odnose u toj dravi, nije ni pravno
ni istorijski osnovana.
Zlu krv su stvarali pokuaji tadanjih vlasti da pomou
agrarne reforme i kolonizacije na Kosovu i u Makedoniji
uspostave etniku i nacionalnu ravnoteu. Rezultati ove loe
akcije, voene neorganizovano i sa evidentnim gaenjem
zakonitosti, bili su vrlo slabi ba u onome radi ega je akcija
voena: za sve vreme sprovoenja agrarne reforme i
kolonizacije, dvadesetih i tridesetih godina, naseljeno je na
Kosovu i Metohiji najvie oko 60.000 Srba i drugih
Jugoslovena, pa i to preteno na neobraenom i slobodnom,
esto i neplodnom zemljitu, dobijenom likvidacijom
feudalnih imanja, a samo manjim delom u albanskim
naseljima i na albanskim seljakim imanjima [uglavnom na
imanjima odmetnika]. Agrarnom reformom su na Kosovu,
kao i u ostalim osloboenim krajevima Jugoslavije,
likvidirani feudalni odnosi, ali je takva
"povratna"kolonizacija, makar i u malim razmerama, bila
nepopularna ak i kod Srba, pogotovu domorodaca. Politika
iseljavanja Albanaca, opet, ni do kraja postojanja
Kraljevine Jugoslavije nije uspela da ce pretvori u
sistematsku akciju kakva je posle drugog svetskog rata
sprovedena, na primer, u Poljskoj, ehoslovakoj ili
Jugoslaviji u odnosu prema nemakoj nacionalnoj manjini.

Page 442 of 478

Nema tane evidencije o iseljenom albanskom stanovnitvu,
ali ce rauna da taj broj, ukljuujui i druge kosovske
muslimane [Turke, Cigane], ne prelazi 45.000. Inicijative za
iseljavanje muslimana, pa i muslimanskih Albanaca, dolazile
su iz Turske, koja je jo 1914. godine bila organizovala
evakuaciju muslimana iz balkanskih drava [Rumunije,
Bugarske, Srbije]: sporazum izmeu Jugoslavije i Turske
[1938], kao i drugi planovi za iseljavanje, predviali su mere
ekonomske stimulacije i obezbeenja u zemlji imigracije, a
ne mere administrativne prinude, mada su vlasti u praksi
pribegavale i tome.
Aprilskim slomom Jugoslavije 1941. godine poinje novo
razdoblje albanskog terora i genocida nad srpskim
narodom. Najvei deo teritorije sa albanskom nacionalnom
manjinom anektiran je od strane italijanskih vazala u
Tirani, pa je tako nainjena, pod faistikim okriljem i za
raun Italije, "Velika Albanija". Pripadnici albanske
manjine [ije brojno stanje pred rat u celoj Jugoslaviji nije
prelazilo 500.000] doekali su okupaciju jugoslovenske
zemlje kao svoje osloboenje. "Druga prizrenska liga"
[1943] sprovodila je pod nemakom okupacijom, posle
kapitulacije Italije, sistematski teror nad Srbima, sa
masovnim i pojedinanim ubistvima [Pe, Uroevac, Pritina
itd.], deportovanjem i iseljavanjem. Nikada nije utvren
taan broj tada proteranih Srba sa Kosova i Metohije, ali ce
rauna da je za vreme rata 1941-1944. moralo da napusti
Kosovo oko 100.000 Srba, ne samo kolonista nego i
domorodaca. Poznato je da su ak Nemci, zbog zaguenja
saobraaja, pokuavali da zaustave i vrate ovu veliku reku
izbeglica. Oruani otpor italijanskom, nemakom i
bugarskom okupatoru imao je zato sasvim poseban tok na
svim onim jugoslovenskim teritorijama gde su iveli Albanci.

Page 443 of 478

Pokuaji da ce u ovim krajevima organizuje
narodnooslobodilaki pokret nailazili su na ogromne
prepreke, pre svega na masovno antisrpsko i
antijugoslovensko raspoloenje Albanaca. Stanje ce donekle
poelo popravljati tek u drugoj polovini 1944, kada je poraz
nacizma bio ve oigledan. tavie, partizanski odredi sa
Kosova i Metohije sve do jeseni 1944. godine operiu
preteno van ove oblasti, uglavnom u Makedoniji, jer ce na
svom terenu nisu mogli odrati. Dokumenti iz
narodnooslobodilakog rata na Kosovu i Metohiji svedoe o
tome bez ikakvog izuzetka.
I pored takvog neprijateljskog ili, u najmanju ruku,
pasivnog dranja albanske nacionalne manjine za vreme
rata, Kosovo i Metohija ulaze u novu Jugoslaviju 1945.
godine kao autonomna oblast, sa perspektivom svestranog
nacionalnog, ustavnopravnog osamostaljivanja i
ekonomskog i kulturnog razvoja Albanaca u jugoslovenskoj
socijalistikoj federaciji. To ce objanjava neizmenjenom
politikom Komunistike partije Jugoslavije [KPJ] prema
nacionalnom pitanju, a u okviru toga i kontinuitetom teze o
opasnosti od "velikosrpskog hegemonizma".
U traenju porekla ovog reenja treba ce vratiti politici
srpske socijaldemokratije uoi prvog svetskog rata, a preko
ove - pogledima austrijskih socijalista i marksista. Pitanje
Albanije razmatrao je u tom svetlu vodei srpski socijalista,
Dimitrije Tucovi, ija je broura Srbija i Arbanija [1914]
predstavljala generalnu osudu nacionalne i oslobodilake
politike Srbije u balkanskim ratovima kao velikosrpske,
hegemonistike i zavojevake. Zanemarujui stvarni tragini
poloaj srpskog naroda pod turskom vlau, koji je bio
podvrgnut albanskom teroru na Kosovu, Tucovi je

Page 444 of 478

pripremio teren za parolu o "zavojevakom anektiranju
albanske teritorije", te o pravu albanskog ivlja na
otcepljenje i prisajedinjenje matinoj nacionalnoj dravi,
istina - u okviru jedna imaginarne i nikada potom ostvarene
socijalistike balkanske federacije. Sud o "velikosrpskom
hegemonizmu" nije vodio rauna o bitnoj razlici koja postoji
izmeu nacionalne"svesti, identiteta i vitalnih potreba
srpskog naroda, s jedne, i pogleda i prakse pojedinih srpskih
politiara i stranaka s druge strane. Uoptavanjem i
zamenom teza stvarala ce jedna nepravedna i neosnovana
hipoteka nad celim srpskim narodom, pri emu, iza ukupne
austro-marksistike fraze Srpske socijaldemokratske
stranke, ne moe a da ce ne vidi austrougarska podloga za
argumentaciju protiv srpske nacionalne politike. U stvari,
takvim sudom ce dovodio u pitanje program nacionalnog
osloboenja i ujedinjenja, ije je ostvarivanje zapoeto 1804.
godine i koji je na jugoslovenskom planu formulisan
konano 1914; stavljale su ce u sumnju tekovine srpske
revolucije i oslobodilakih ratova. Koncept male i slabe
Srbije, Srbije "beogradskog paaluka i est nahija", kojoj ce
jedva priznalo ak i pravo na granice po Berlinskom
ugovoru [1878], znaio je identifikovanje sakate srpske
dravne teritorije sa nacionalnim podrujem, preko ijih ce
mea svaki pokret ka slobodi i ujedinjenju proglaava
zavojevanjem. Pretpostavka je toga koncepta, 1914. godine,
pristajanje na to da ce na srpski narod van Srbije
Berlinskog kongresa, a to znai - na vie od polovine
tadanjeg broja Srba, bez obzira koliko on bio kompaktan u
etnikom smislu ili integrisan u duhovnom pogledu, ne moe
i ne sme da gleda drukije do kao na bilo koju nacionalnu
manjinu i dijasporu, bezsvoga prava na samoopredeljenje do
otcepljenja i pripajanja matinoj nacionalnoj dravi.

Page 445 of 478

Politika KPJ prema nacionalnom pitanju bila je odreena, s
jedne strane, nasleem heterogenog socijalistikog pokreta
jugoslovenskih naroda, a c druge strane, bar do 1935,
stavovima i odlukama Komunistike internacionale
[Kominterne]. Kao "sekcija Kominterne", kako ce jedno
vreme zvanino nazivala, obavezna da u svemu sledi liniju
ove internacionalne organizacije pod iskljuivom kontrolom
SSSR-a, KPJ je bila u situaciji da za srazmerno kratko
vreme izmeu dva svetska rata bitno menja svoju politiku
prema nacionalnom pitanju u Jugoslaviji. Na svom drugom,
Vukovarskom kongresu [1920], kao svoj glavni cilj KPJ je
proklamovala stvaranje sovjetskog Balkana, tj. Sovjetske
Republike Jugoslavije u sklopu sovjetske federacije
balkansko-podunavskih zemalja, a ove u sastavu
meunarodne federacije sovjetskih republika. Ideju o
"troplemenom narodu", o jedinstvu jugoslovenskih
"plemena" i njihove tenje da ce ujedine - zamenila je
ve 1923. godine tezom o Jugoslaviji kao plodu
imperijalistikog rata i "versajskog sistema", prema
stavovima Kominterne i Balkanske federacije, filijale KI u
kojoj su glavnu re imali bugarski komunisti. Trea
zemaljska konferencija KPJ formulie ve tada, ni punih pet
godina od stvaranja Jugoslavije, sasvim odreeno tezu o
"srpskom hegemonizmu" kao unutranjoj imperijalistikoj
osnovi i sutini jugoslovenske drave, gde su sve nesrpske
narodnosti [i albanska je spomenuta meu njima] potlaene
i unitene. Istiui pravo na samoopredeljenje, naelno ce
priznalo i pravo na "prisajedinjenje svojoj nacionalnoj
dravi". Peti kongres Kominterne [1924] donosi odluku o
likvidaciji Jugoslavije kao drave, a protiv njene eventualne
ustavne revizije ili preureenja, pri emu polazi od ocene da
je Jugoslavija uopte jedan od glavnih nosilaca
antisovjetizma i kontrarevolucije. Reenje je, zato, prema

Page 446 of 478

odluci Kominterne, u otcepljenju i formiranju nezavisnih
drava [Hrvatske, Slovenije i Makedonije]. Na
unutarpartijskom planu oko toga ce u KPJ, istina, razvio
spor, ali on ni u jednoj frakciji nije doveo u pitanje neke
polazne ocene, a pogotovu ne ocenu o srpskoj "ugnjetakoj
naciji". U odlukama Kominterne mogu ce nai i pozivi na
taktiko razlikovanje nacionalizama "ugnjetavanih" naroda
u odnosu na nacionalizam jedinoga "ugnjetakog" naroda,
tako da je borba protiv "srpskog nacionalizma" imala da
bude glavni zadatak KPJ, naroito srpskih komunista u
Srbiji. Uporedo s tim trebalo je pomagati svaki
separatistiki, antijugoslovenski i antisrpski nacionalistiki
pokret u Jugoslaviji [Peti proireni plenum IK KI. 1925].
Do kraja je koncept likvidacije Jugoslavije razraen u
odlukama IV kongresa KPJ [Drezden, 1928]. Jugoslavije je
imala da ce raspadne na posebne nezavisne drave Hrvatsku, Crnu Goru, Makedoniju, Sloveniju; Srbija ce i ne
pominje, dok e ce maarska i albanska nacionalna manjina
otcepiti, jer je njihovu zemlju, navodno, "anektirala" srpska
buroazija; traila ce saradnja sa velikoalbanskim
Kosovskim komitetom [kao to ce na drugoj strani pruala
podrka hrvatskim ustaama u Lici, 1932]. Kombinacije o
broju "nezavisnih" drava i uopte o nainu i rezultatu
raspada Jugoslavije stalno su ce potom menjale, ali ce i 1934.
godine jo gleda na Srbe u Jugoslaviji van Srbije [a izriito i
na Kosovu] kao na "okupatore" koje treba "prognati".
Zaokret Kominterne, zapravo SSSR-a, na kurs "Narodnog
fronta" [1935], kad je faistika opasnost bila ve oigledna,
doveo je i do promena u politici KPJ prema jugoslovenskoj
dravi, da bi ce obezbedila koalicija antifaistikih snaga:
integritet Jugoslavije ce sada ima uvati, a budui odnosi

Page 447 of 478

izmeu jugoslovenskih naroda zamiljaju ce kao federativni;
faistiki separatizam ustaa i probugarskog VMRO sada ce
osuuje. Promena taktike [kako je ovaj zaokret definisan u
onovremenim dokumentima KPJ], ipak, nikako nije znaila
i reviziju osnovne ocene da je glavni neprijatelj
"velikosrpski hegemonizam". Udaljavajui ce od
Kominterne, KPJ ce sporo udaljavala od ishodita svojih
pogleda na odnose izmeu jugoslovenskih naroda, to je
naroito dolo do izraaja na V zemaljskoj konferenciji KPJ
u Zagrebu [1940]. Realizacija prava na samoopredeljenje do
otcepljenja rezervie ce za budunost, ali su Albanci Kosova,
Metohije, ak i Sandaka, na primer, i dalje "ugnjetene
manjine", narod koji "ugnjetava srpska buroazija".
U toku narodnooslobodilake borbe ispoljena je sva
sloenost politikog naslea KPJ, pored ostalog, i u
albanskom pitanju. KPJ jo od 1939. nastoji da pomogne
komunistima Albanije da organizuju svoju komunistiku
partiju, to ce i sprovodi u ivot 1941. godine. No, krajem
1943. izbija na videlo tendencija ka prodoru velikoalbanskih
ideja ne samo u vostvu KPA i Narodnooslobodilake vojske
Albanije nego i u pokretu kojim je rukovodila KPJ na
Kosovu. Odnos albanskih komunista prema nacionalistikoj
i kolaborantskoj organizaciji Balli Kombetar, uspostavljen
na idejama okupljanja svih nacionalnih snaga Albanije pod
nemakom okupacijom i na iredentistikim parolama o
"etnikoj Albaniji", ima izvesnog odjeka u zakljucima
Konferencije Pokrajinskog narodnooslobodilakog odbora
za Kosovo i "Dukain" [albanski naziv za teritoriju iru od
Metohije], odrane u Bujanu, van Jugoslavije - u severnoj
Albaniji, oko Nove godine 1944. Kroz te zakljuke
provuena je stara formulacija o volji Albanaca Kosova i

Page 448 of 478

Metohije za otcepljenjem, odnosno prisajedinjenjem svojoj
nacionalnoj dravi Albaniji.
Zakljuci NOO Kosova i "Dukaina" iz Bujana u
suprotnosti su sa odlukama Drugog zasedanja
Antifaistikog vea narodnog osloboenja Jugoslavije
[AVNOJ] u Jajcu, 29. novembra 1943. Kritikovani od strane
Centralnog komiteta KPJ marta 1944, oni su, u stvari, mada
ni tada a ni posle toga ne izriito, stavljeni van snage. KPJ
sledi tada liniju dravnopravnog i teritorijalnog integriteta i
kontinuiteta Jugoslavije kao meunarodnog subjekta.
Izmeu Prvog [1942] i Drugog zasedanja AVNOJ-a [1943],
prema izvorima koje danas ve imamo na raspolaganju,
naknadno postoje vidljiva perspektiva razilaenja sa
politikom Staljina. Jugoslovenski kurs KPJ u toku rata,
prema tome, nije sprovoenje jedne nove sovjetske taktike,
nego izraz sopstvene emancipacije. Pravno i politiki, odluke
AVNOJ-a, koje ne priznaju okupatorsku deobu Jugoslavije,
a ne pominju ni buduu autonomiju "manjinskih" oblasti
trebalo je da uine kraj pekulacijama oko teritorijalnog
integriteta budue Jugoslavije. Zato ce u prepisci sa KP
Albanije krajem 1943. godine pitanje albanske manjine
postavlja za KPJ iskljuivo kao unutranje pitanje
Jugoslavije.
Da li su ideje o dravnoj integraciji odnosno o stupanju
Albanije u jugoslovensku federaciju, i to kao ujedinjene
iptarsko-albanske republike [sa Kosovom], bile prisutne u
jugoslovensko-albanskim odnosima, ili ne za sada nije
dovoljno poznato. Pria Envera Hode o razgovoru sa Titom
[Avec Staline. Souvenirs, 1979] svodi ce, u krajnjoj liniji,
ipak samo na to da je Xodin teritorijalni zahtev indirektno
odbijen, s navodnim obrazloenjem da "Srbi to ne bi

Page 449 of 478

shvatili". No, mora ce priznati, i ta neuhvatljiva i
nedokazana okolnost, uz stara obeanja - bar ona iz perioda
do 1935, mogli su da ohrabre albanske prohteve prema
Kosovu i Metohiji i albanske nacionaliste KPJ ili van nje na
samom Kosovu u traenjima da ce nacionalna prava
albanske manjine, ako ne izdvajanjem iz Jugoslavije i
pripajanjem Albaniji, konstituiu ustavom kao zametak
jedne posebne dravnosti, najpre u vidu autonomije, s
tenjom da ce autonomna oblast pretvori u pokrajinu, a
pokrajina u republiku. Albanski nacionalizam ide upravo
tim putem, savlaujui prvu prepreku posle 1966. [Brionski
plenum CK KPJ], da bi u demonstracijama 1968. godine
otkrio svoje prave ambicije ["Kosovo republika!"]. U
periodu ustavne reforme 1971-1974, pokrajina ce postavlja
kao "konstitutivni elemenat federacije", bez posrednika, pri
emu ce pripadnost SR Srbiji javlja, na neki nain, kao
"dvosmislena dravnopravna veza".
Iz masovnih i organizovanih demonstracija na Kosovu i u
SR Makedoniji novembra 1968. nisu povuene nikakve
konzekvence, uprkos prethodnim upozorenjima na
eskalaciju albanskog nacionalizma i teke posledice do kojih
to moe da dovede [na primer, Dobrica osi i Jovan
Marjanovi na 14. sednici CK SK Srbije, maja 1968].
Kosovski dogaaji 1981, demonstracije daleko veih
razmera i bujanje ilegalnog rada na kome ce okuplja jedan,
nikako mali deo albanske omladine na Kosovu i u nekim
optinama june Srbije, u Makedoniji i u Crnoj Gori pokazali su svu opasnost od zatvaranja oiju pred stvarnim
politikim zbivanjima i pokretima. No ovde je vano istai
da su svi ovi dogaaji propraeni i obeleeni sve veim
progonom srpskog naroda Kosova i Metohije. Primenom
istih metoda koje registruju dokumenti iz XIX veka i iva

Page 450 of 478

predanja naroda: ubistvima, silovanjima, tuama,
psiholokim i moralnim zlostavljanjem, protivpravnim
prisvajanjem, otimainom zemlje, unitavanjem useva,
stoke, ume, socijalnom i pravnom diskriminacijom,
majorizacijom i korienjem povlaenog poloaja, napadom
na crkvu, skrnavljenjem grobalja, spomenika i simbola
nacionalnog identiteta srpskog naroda - organizovani
albanski teror metodino stvara psihozu nesigurnosti i
straha, i nagoni sve veu masu Srba i Crnogoraca na
iseljavanje. Srpski narod je u jednom delu svoje republike
tako sveden na manjinu [bez manjinskih prava], a procenat
njegove zastupljenosti u etnikoj strukturi pokrajine
rapidno ce smanjuje - sa 27,4% prema popisu stanovnitva
1948. godine, na 14,9% u 1981. godini; najvei pad zabeleen
je izmeu 1961 [jo uvek 27,4%] i 1981 [14,9%]. Albansko
stanovnitvo ce za to vreme nesrazmerno uveavalo ne samo
zahvaljujui svome visokom natalitetu nego i vetakim
putem - nekontrolisanom, ali masovnom imigracijom iz
Albanije i statistikim mistifikacijama, koje su evidentirane
ak i u poslednjem popisu stanovnitva iz 1981, kada su
Romi, Muslimani i Turci, pa i Makedonci u Makedoniji, bili
upisivani u liste kao Albanci.
Politika "etnikog ienja", sudei prema istorijskom
iskustvu, svagda je rasistike prirode. Ona ce niim ne moe
pravdati ili "objanjavati", bez obzira ko je sprovodi;
ponajmanje ce moe pravdati nekim pseudoistorijskim
predstavama i mistifikacijama. Ona ce, isto tako, ne moe ni
zatakavati pojednostavljenom priom o mirnim i veno
dobrim, idilinim odnosima naroda i narodnosti. Logika,
opet, po kojoj su za status jedne oblasti presudna samo
aktuelna stanja i demografski odnosi bez obzira na to kako
su i kada, i u kojim uslovima ta stanja nastala i ti odnosi

Page 451 of 478

uspostavljeni - ne moe ce prihvatiti ni sa humanog, ni sa
moralnog ni sa istorijskog stanovita. Pravo srpskog naroda
da ivi na svojoj zemlji osporeno je najpre dugotrajnim
nasiljem u uslovima turskog ropstva, naroito u XVIII i XIX
veku, nasiljem koje po svim svojim obelejima, razmerama i
posledicama ima karakter genocida. Isticanjem sadanjeg
demografskog stanja na Kosovu i tvrdnjom da su u pitanju
albanske zemlje zato to ih danas velikim brojem naseljava
albanska narodnost, ignorie ce injenica da na toj zemlji,
pre svega, ivi i srpski narod, i to kao na svojoj centralnoj i
matinoj istorijskoj zemlji, te da nema prekida u odnosu
Srbije prema Kosovu kao srpskoj nacionalnoj teritoriji, niti
prekida u borbi za osloboenje kosovskih Srba i njihov
zajedniki ivot sa drugim delovima srpskog naroda. Bez
uvaavanja stvarnih istorijskih okolnosti moglo bi ce desiti
da budu ozakonjene posledice genocida. Time bi, razume ce,
u samim osnovama bilo narueno etniko naelo. U ime
prava albanske nacionalne manjine na "samoopredeljenje
do otcepljenja" bilo bi sankcionisano nasilje nad
jugoslovenskim narodima i pogaeno njihovo pravo na
samoopredeljenje, pravo da ive slobodno i suvereno u
cbojej dravi, na svojoj zemlji.
THE KOSOVO QUESTION - PAST AND PRESENT
Today Kosovo has become a general term denoting a
complex problem in which history is being faced with our
reality. Two neighbouring Balkan peoples, the Serbs and
Albanians, are weighted down with antagonisms which have
been accumulating over the past three hundred years. The
problem cannot simply be reduced to the legal constitutional
status of the Autonomous Province of Kosovo nor to the
position of the Yugoslav Albanians. On the contrary, it is far

Page 452 of 478

more a question of the survival and position of the entire
Serbian nation - in Kosovo, in Yugoslavia, in the Balkans.
In this respect, Kosovo is just a symptom belying deeper
processes, in which it is not the fate of the Yugoslav
Albanians that is at stake, but that of the Serbs.
It is, therefore, extremely important, indeed essential, that
the Kosovo question should be viewed in a historical light. If
it is not, the present political situation is incomprehensible
nor can the real meaning and range of Albanian intentions
be grasped. Moreover, the position of the Serbs in the
Balkans is much too delicate for it to be examined merely in
the light of present events. It is being increasingly concealed
under a thick veil of mystification. The historic memory of a
whole people is being wiped out, the very foundations of its
national consciousness are being undermined, while its
conscience is being burdened with a mortgage of fictitious or
foreign guilt. For this reason, real and complete historical
facts have a reviving effect on the Serbian people, returning
to them their sense of identity and enabling them to see
matters in their true colours and proportions.
The first task is to dispose of some "carefully cultivated"
errors. One is the formula of artificial symmetry, by which
relations between nations are relativised to such a degree
that all guilt is concealed and any yardstick of historical
events goes by the board. Reference to the violence and
genocide being exercised on the Serbs in Kosovo is deemed
"unacceptable", as it "insults" the feelings of the Yugoslav
Albanians. The very history of Serbian-Albanian relations is
"taboo". Instead of a real picture of those relations, which
for the last three centuries have been characterised by
violent treatment of the Serbs by Albanian Moslem converts,

Page 453 of 478

we are handed the idea of "reciprocal responsibility",
whereby the supposed twenty-year period of "GreaterSerbian violence" against the Albanian population is equally
balanced with the 200-year period of Albanian abuse of the
Serbs.
A historian will note that application of the famous
"principle" that not all forms of nationalism are equally
negative, that the difference should be made between the
nationalism of the oppressed and that of the oppressor, leads
in practice to a calculated tolerance of megalomanic myths
on the part of those Yugoslav nations or national minorities
which were declared "oppressed" in the period 1918-1941.
Greater-Albanian mythomania and a marked tolerance of
this concept are very symptomatic here.
The questions of ethnogenesis or national origin, for
example, offer another case of political mystification. Today,
they are of no importance. What does it matter whether the
Albanians are descended from the Illyrians, the Thracians
or the Pelasgians. Yet, much insistence is placed on the
Illyrian origin of the Albanian people, which only goes to
illustrate political aggressiveness. Kosovo has been a Serbian
land since the migrations of the 7th century. This historical
fact which is based on a great and obvious number of
sources, historical, archaeological, linguistic and anthropogeographic is now being opposed by what is basically a racist
theory of the Illyrian origin of the Albanians in order to
prove the claim that the Albanians have a greater right to
the territories inhabited by the Serbian people. Scientifically
speaking, however, the ethnogenesis of the Albanians is one
of the least illuminated aspects of European prehistory,
hence categorical claims of this kind are decidedly

Page 454 of 478

inappropriate. If we follow the logic of linguistic analysis, the
Albanians could equally have descended from the Thracians
as from the Illyrians, but in that case the first Albanians also
moved around the Balkans settling the territory of Illyrian
"Albania" during the great period of migrations, therefore,
their "earliest inhabitant" status is relative. Albanian
prehistory definitely goes back to the 11th century when
they are mentioned for the first time. Up to the 13th century,
they do not represent a sufficiently clear historical entity,
being nomadic shepherds, highlanders far from the sea,
small in number and with an ethnically vague identity.
Finally, what European nation can lay claim to rights dating
from that historical Maelstrom preceding the migrations.
Claiming historical, and especially territorial, rights on the
ethnic map of pre-migration Europe . simply impossible
today, for in this period there was no France and no
Frenchmen, no Germany and no Germans, no Russia and no
Russians, no Serbia and no Albania.
What is important to remember is that the Slavs, when
settling in the Balkans, came as crop farmers and mainly
stayed in the plains and river valleys of present-day Albania,
leaving the mountains to the early Balkan shepherds, who
included Vlachs and the ancestors of present-day Albanians.
The first contact between the Serbian and Albanian peoples
was not a conflict, and relations were to remain peaceable
right up to the conversion of the Albanians to Islam in the
16th century. There was no grabbing of Albanian land nor
were the Albanian people oppressed, driven out or
destroyed. Serbo-Albanian relations in the Middle Ages can
be regarded rather as a symbiosis. In the medieval state of
Serbia, from the late 12th century onwards, the Arbanasi
(Albanians) were completely integrated, legally and socially,

Page 455 of 478

both landowners and citizens and also the peasant shepherds
who enjoyed the same status as the Vlachs. There was
certainly, no discrimination or feuding based on nationality.
The Serbian Emperor Dusan (1331-1355), in keeping with
medieval ideas on the state, which were never national in the
modern sense of the word, bore the title - "Emperor of the
Serbs, Greeks, Bulgars and Arbanasi (Albanians)."
The region of Kosovo and Metohija has been settled since
the early Middle Ages by a homogenous Serb population.
The first Serbian states of the 10th and 11th centuries leaned
towards Kosovo. Under Byzantine rule right up to its final
incorporation into the Serbian state of Nemanjic in the late
12th and early 13th century, Kosovo was, ethnically
speaking, a Serbian land when political integration began.
This is borne out by historical documents (the charters of
Serbian rulers), particularly by a study of the anthronyms
(first names) they contain and the original toponyms (place
names), for in Kosovo and Metohija these are all mainly of
Slav origin. Nomadic groups of Albanian shepherds, mostly
of the Roman catholic faith, made up a negligible 2 per cent
of the overall population and were concentrated in the
mountainous west, around what is today the YugoslavAlbanian border. There were also a few Albanian craftsmen,
miners and merchants in the towns.
It was the ethnic homogeneity of this densely populated
medieval territory that led to its rapidly becoming the state,
political, economic and cultural centre of the Serbian nation.
The Serbian Orthodox church, the national religious
organisation since the birth of the state in 1219, played its
part in maintaining Kosovo as a Serbian territory. The
leading monasteries founded by the Nemanji dynasty

Page 456 of 478

(Graanica, The Virgin of Ljevika, Banjska, Deani, The
Archangels) with their icon paintings showing the
sovereignity of the state and continuity of Serbian rule, relics
of canonised rulers, and its Great Church (the Pe
Patriarchate), whose relics of canonised leaders of the
national church, together with many other monasteries and
a dense network of small parish churches all over Kosovo
and neighbouring regions, represent the basis on which the
Serbs formed and consolidated their national consciousness
and built up a national and cultural identity. These
monuments, then, concentrated and deployed over one
territory, are national boundary-stones, land the only intact
survivors of the Turkish-Albanian Moslem devastation of
these parts are still active centres of Serbian spiritual and
national consciousness. Serbia's architectural and art
monuments in Kosovo rank among the finest achievements
of medieval Europe, while the literary creations from this
region represent the very foundations of the Serbian written
word, which helped form a national consciousness during
this period. It was rightly said (in the
Serbian Memorandum to the ambassadors of the European
Powers in London in 1913) that this territory is a kind of
"Holy Land" for the Serbian people. For it was here in the
Middle Ages that they attained a high degree of civilisation
and it is on the achievements of this period that their
European identity rests.
The situation in Kosovo did not essentially change even in
the course of the Turkish invasions in the last two decades of
the 14th century. That is to say, ethnic relations were
unaltered and the region retained its Serbian character.
Unlike Albania, where Djordje Kastriot Skenderbeg, relying
on the Albania"! people, tried to unite the Albanian feudal

Page 457 of 478

landowners to resist the Turks in the mid-15th century,
Kosovo remained Serbian, sharing the political fate of the.
other Serbian regions in the despotic domains of the
Lazarevi and Brankovi families. The areas in which there
existed a Serbo-Albanian ethnic symbiosis at that time lay
far to the west of Kosovo, in lower Zeta, the Skadar plain
and the northern Albanian mountains. Anthroponymic
study of original Turkish defteri (censuses) in the 15th
century shows that the line of the present-day state border
between Yugoslavia and Albania, in its northern sector,
chiefly coincides with today's ethnic boundary between the
Serbs and Albanians.
The loss of independence and freedom suffered after the
Ottoman invasions caused a radical change in the living
conditions of the Serbian people. Marking the transition
from Serbian freedom to Turkish oppression stands an event
which was to become the very symbol of Serbian history the Battle of Kosovo fought form June 15/28, 1389. In terms
of historical significance and the place it assumed in the
national memory, this battle is one of the greatest armed
confrontations in Europe and can be compared to the Battle
of Kulikov (1380), the Battle of Poitiers (732), or, even
further back in history, to the Battle of Thermopylae (480
B.C.). The strong resistance offered by the Serbs in the face
of the Ottoman hordes was put down in the physical military
sense, but the deaths of Prince Lazar and his soldiers were in
the minds of the people martyrs' deaths for "the Kingdom of
Heaven" and thus a spiritual triumph, a heroic sacrifice for
the ideals of Christian civilisation. For the Serbian people
Kosovo put the seal on its identity, became the key to its
history, the banner of national freedom. We are not dealing
here with a myth, but a historical idea, which helps a nation

Page 458 of 478

to forge a link with its real historical past. The lively
memory of its own medieval state was an active factor in the
Serbian struggle for liberty and unity centuries later, and an
inseparable part of the awareness is that Kosovo is the home
of the Serbian nation. However, the Serbs' attitude to
Kosovo is not merely based on memories of the past, nor is
the "mythical" factor important in that attitude. The same
can be said of our historiographic or political reflections on
the problem. Kosovo is not some imaginary legend of the
past, but a real historical destiny that continues today.
The Turkish invasions set in motion great ethnic masses in
the Balkans and caused upheavals with lasting, frequently
tragic results. Yet, where Kosovo is involved, the first
Serbian migrations in the 15th century did not affect this
region to any great degree, not did they bring the Albanian
shepherds down from the Prokletije mountains. In the 16th
century, official Turkish records put Christians in a
continuing absolute majority over Moslems (Turks and
converted Albanians). Together with the other Christian
peoples, who still survived as small groups of town-dwellers
and shepherds (Orthodox Greeks and Vlachs and Catholic
Arbanasi/Albanians/), the Serbs made up 97 per cent of the
total population.
Consequently, the territory of Old Serbia (the historical
name for the region of Kosovo, Metohija and neighbouring
areas) lived as a Serbian land in the 15th and 16th centuries.
The restored Pec Patriarchate (1557) not only played an
enormous part in linking up the Serbs scattered over the
Balkans and even the Pannonian Plain; it was also
instrumental in organising Serbian resistance and the
struggle against the Turks, especially in Kosovo. By the end

Page 459 of 478

of the 17th century this region had reopened its former
religious centres and Serbian power to resist grew apace.
The Serbs were in a desperate position under the Turks; the
effect of Turkish government and forced conversions to
Islam, as Ivo Andri wrote in his doctoral thesis, was
"absolutely negative". All historical sources support him.
Ottoman rule reposed on the law of discrimination and the
absolute authority of Islam, with legal permission to commit
acts of individual or mass violence up to total annihilation of
people or whole areas.
These reasons governed the continued resistance and
struggle of the Serbian people for national freedom and a
return to European civilisation, but at the same time were
also at the root of those significant demographic changes
which occurred in the 18th and 19th centuries and which
gave rise to the problems we face in Kosovo today.
From the end of the 16th century onwards the Serbs' fight
for liberation grew into a form of continued resistance by a
whole people determined not to accept Turco- Islamic
overlordship. At the head of the people stood the Church. In
the great Austro-Turkish wars of 1683-1690 and 1717-1737,
Serbs took part in fighting all over the Balkans, joining in a
common struggle against the Turks and the' north Albanian
Catholic tribes. The victims of ruthless reprisals at the hands
of Turks and Tartars after the defeat of Austria, the Serbs
migrated northwards in waves to areas reaching from the
wide spaces of central Macedonia to the Danube. The two "
great migrations" of the Serbian people into Austria, led by
Patriarchs Arsenije III arnojevi (1690) and Arsenije IV
Jovanovi-akabenta (1737) are an indisputable historical
fact. It is not possible to calculate exactly how many Serbs

Page 460 of 478

moved out altogether but it is known that in the first
migration of 1690, 185,000 Serbs migrated to Austria.
Certainly, these mass moves weakened the Serbian ethnic
element in various regions, not only Kosovo, yet later events,
rebellions and uprisings show that those Serbs who
remained in these regions and were constantly reinforced by
Serbs migrating from other parts of the Ottoman Empire,
were still sufficiently strong to offer armed resistance. In
fact, up to the middle of the 18th century, Kosovo was an
ethnically homogenous and densely populated Serbian
territory, just as it had been before the Turkish invasion. It
was only at the beginning of the 18th century that the
Albanians started penetrating into the lands of the South
Slavs, singly or in groups, on a wide front stretching from
Polimlje to Ohrid. The reason for this penetration derived
from the past. In the 16th century, at least 50 per cent of the
total Albanian population in Albania had been converted to
Islam, a process that was followed by the forced conversion
of the Serbs. The result for the Serbs was a loss of national
identity and albanisation. The course taken by this
colonisation, which can be called anything but "natural", is
described in all historical records of the time, especially "on
the spot" reports by Catholic bishops and archbishops and
other missionaries, including Albanians, from the 17th to
early 19th century. These reports most of them published
and preserved in the Vatican archives, were the result of the
great interest shown in Balkan affairs by the Holy Seet, and
more particularly the Congregation for the Propagation of
the Faith (Congregatio de propaganda fide), given the bright
prospects afforded the Catholic missions in regions where
Turkish violence had weakened or destroyed the organised
structure of the Orthodox Churches. Likewise, anthropogeographical exploration of the settlements and origins of

Page 461 of 478

the population, started by Jovan Cviji in 1900, and carried
on by a large team of scientists up to the present day, gives
strong support to these historical documents. The overall
result is a convincing picture of the time, place, manner and
causes of invasion by the Albanians and their colonisation
and oppression of the Serbs.
In the late 18th century, the Albanians made their deepest
inroads - to Ni and Sofia (coming within 50 kilometres of
the second town) in the north-east, Skopje and Veles in the
west, and northwards towards Bosnia via the Sanjak of Novi
Pazar, thus revealing the Balkan dimension of this specific
form of Ottoman expansion. Poor economic conditions in the
rocky, infertile mountains of central and northern Albania
merely provided the initial impetus for this great migration,
but combined with Islam and Turkish policies it came to
mean the mass colonisation of Kosovo and Macedonia and
genocide for the Slav population. It was precisely political,
and not economic, reasons which brought the Albanians to
the new territory, but also to the position of a ruling,
privileged class in relation to the deprived Christian masses.
Therefore, the subsequent migration of the Serbs and other
Balkan Slavs from their lands was not a natural process, as
is so often insisted in a certain biassed quarter today, but the
consequence of the violence to which they were subjected.
Despite the conflict with the Albanian Moslems, which grew
stronger as their numbers in Old Serbia increased,
insurrectionist and revolutionary Serbia (after 1804) did not
forget the former Albanasi and made room in its Balkan
programme for a free and independent Albania as part of a
planned confederation of Balkan states. This idea,
formulated already in Ilija Garaanin's Naertanije

Page 462 of 478

(Plan) (1844), and particularly later in the 1860s, was given
precedence over other plans to divide up Albania with
Greece. Of course, what was meant here was Albania itself
with its Albanian population, while Kosovo was the objective
of the Serbian liberation movement and part of the
programme of national unity and there could be no talk of
conditions or bargaining in relation to the liberation of this
territory and its return to Serbian rule.
This problem was underlined in the first Serbian Uprising of
1804-1813, as well as a series of rebellions, insurrections and
outlaw raids in Old Serbia itself. As the chief and cruellest
weapon of Turkish repression were Albanian Moslem
settlers, all liberation movements by Serbs in Kosovo
automatically became a struggle against Albanians. At the
time of the Serbian uprisings terror already reigned in the
Belgrade pashaluk clearly aimed at exterminating the Serbs
or else driving the out of Old Serbia altogether. Another,
new, factor was at work, too. Reform of the Turkish
administration and the first attempts at introducing a
European influence into the Empire (Tanzimat,
1839} aroused resistance among Albanian Moslems who,
with the Moslems of Bosnia-Herzegovina, turned against the
reform to protect their old privileges, religious and national
discrimination, and, as they said, the "true faith". Thus, the
Christian masses became the chief victims of an Albanian
anti-reformist, conservative and financial movement in a
series of local rebellions and pogroms. The genocide
committed on the Serbian population in the 50s and 60s of
the 19th century is recorded in a large number of
documents, complaints to the Turkish administration about
Albanian atrocities, and reports by European consuls (in
Bitola, Skopje, Prizren and Pritina). This reign of terror by

Page 463 of 478

Albanian Moslems extended over the entire territory from
the Sanjak to Macedonia and from Metohija to the South
Morava river.
The two liberation wars fought by the Serbs and
Montenegrins against the Turks in 1876-1877 and 1877-1878
signalled the first serious head-on conflict between Serbs and
Albanians. The Moslem Albanians of Old Serbia fought
Serbian troops to defend the integrity of the Empire and the
lands they had usurped. The ensuing defeat of Turkey in the
wars meant a loss of these possessions: about 30,000
Albanians left liberated areas like Toplica, Leskovac and
Vranje. Under the Russo-Turkish armistice of 1878, the
Serbian army was forced to retreat from those parts of
Kosovo it had just liberated. In the fight over the new
borders and Russian clams at Serbian expense in the Treaty
of San Stefan, Serbia managed to hold on to only some of its
war acquisitions at the Congress of Berlin in 1878. The Serbs
in Old Serbia were then put to terrible and bloody revenge,
organised by the Prizren League, founded the same year,
and sanctioned and supported by the Sublime Porte.
The Prizren League was an important factor in building up
an Albanian national ideology. The obvious inability of
Turkey to defend its Empire led not only to an eruption of
ideas about an independent struggle by the Albanians
against Serbia, Montenegro and Greece, but also a search
for new ways of protecting Turkish interest against the new
Balkan states. For the first time we meet the notion of
"Greater Albania", in the name of which League members
sought to sanction former ethnic changes and conquests at
the expense of the Balkan Christians, to return the regions
they had lost, and extend the areas under Albanian

Page 464 of 478

domination far beyond the borders Albanian migrations had
already reached. The League's programme was directed
against the Balkan states, and indirectly against those
European states who had in any way at all approved the
aspirations to freedom of Serbia, Montenegro and Greece,
and also against Turkey if its weakness threatened the
imagined integrity of "Greater Albania". Aggressive,
greedy, revenge-seeking, conservative and nationalist, the
League managed to bring together Albanians of all three
religions despite internal differences. The League's antiSerbian and, indeed, anti-Slav tendencies had a lasting
negative effect on relations between Serbs and Albanians.
The thirty years after the Congress of Berlin, 1878 to 1912,
were coloured by the deliberate persecution and physical
extermination of Serbs and their forced migration from
Turkey. It was not until this period that the ethnic balance
in Old Serbia - that is, Kosovo and Metohija and north-west
Macedonia - was finally destroyed. In those thirty years
about 400,000 people left this region for Serbia, at least
150,000 of them from the area north of Mt. Sara - Kosovo
and Metohija. This pogrom took on tragic proportions after
the Crete war between Turkey and Greece in 1897.
Diplomatic measures taken by the Serbian government to
protect Serbs from Albanian terror bore no fruit, but at
least authentic documents remain to testify to crimes
committed against the Serbian population in the then
Kosovo Province. These crimes included murder, the
plunder and desecration of churches and graves, the rape
and kidnapping of Serbian women and girls, even children,
attacks, robbery and looting, all aimed at destroying the
Serbs or driving them from their land and all with the tacit
permission of the Turkish authorities - from the Sublime

Page 465 of 478

Porte to local governors and police. Albanian movements
directed against Turkey, especially after their failure to
agree with the Young Turkish revolution of 1908-1912, came
to involve the vital interests of the Serbian people, even its
very survival, revealing the long-term plans and
effectiveness of these movements. Even Skopje fell into the
hands of the Albanian rebels in 1912, a town in which the
Albanians represented a very small minority. So it
transpired that at its southern borders Serbia finally faced a
new, young, actively anti-Serbian state, which was to prove a
convenient tool for Italian and Austrian aspirations in the
Balkans.
The Balkan war of 1912 was fought by Serbia along with
Montenegro, Bulgaria and Greece for the liberation of its
own people and to ensure such conditions as would ensure
that this people could maintain its political, economic and
cultural life as a whole. True, one of the main drawbacks of
Serbian policy, which was to prove fatal, was that it lacked
clear ideas as to how to find a lasting and just solution to the
Albanian question. The vague notion that "some
combination will be found for the coexistence of Serbs and
Albanians as it was before Turkish rule" (Milanovi, 1906)
was no substitute for a well-thought out policy towards the
Albanian people based upon reality. Ideas of peaceful
integration, even assimilation, of the Albanians were
completely illusory, even if they did not oppose the existing
or later views and practical experience of European states in
international and national relations. All such hopes were
bound to founder in the end, which they did during
operations by the Serbian and Montenegrin armies on the
Skadar battlefield in 1912, where, instead of the naively
expected cooperation, they met the open enmity of the

Page 466 of 478

Albanian tribes and armed resistance. On the other hand, an
autonomous Albania was supposed to be created at the
insistence of Austro-Hungary and Italy, but also with the
agreement of England, France and Russia. In the complex
events of 1912-1913, Serbia was forced into a determined
struggle to hold on to the liberated territory of Kosovo and
Metohija, where Austrian pretensions were particularly
noticeable.
Thus, a second Battle of Kosovo had to be fought and won
on the diplomatic plane. The London Conference of
European Powers (1912-1913) created a political and legal
basis for the demarcation and future of relations between
the Albanian and Serbian peoples, between Albania and
Serbia, and later Yugoslavia as the successor to the Serbian
state.
The Serbian government was not prepared to make
concessions over Kosovo and Metohija: "No Montenegrin or
Serbian government would want to or be able to hand over
this "Holy Land" of the Serbian people to the Albanians or
anyone else". This was stressed in the Memorandum to the
European powers of 8/12 January, 1913. On this point, it
said, "the Serbian people will not and cannot make any
concessions, transactions or compromises, and no Serbian
government would want to do this either".
Pressure on the Serbian people was renewed immediately
after the retreat of the Serbian and Montenegrin armies and
Austro-German and Bulgarian occupation of Kosovo in
1915. This pressure was maintained right up to liberation in
1918. Albanian units also took part in the bloody
suppression of the Serbian uprising in Toplice in 1916-1917.
The first few years after liberation and the creation of the

Page 467 of 478

state of Yugoslavia saw a continuation of armed struggle in
Kosovo and Metohija and in Macedonia, for Albanian
"kaaci" (terrorist saboteurs), relying on the Albanian
masses, tried to keep up an atmosphere of permanent
rebellion. Their activities were more or less suppressed by
1924, but an underground, semi-illegal political struggle
went on - via party organisations like the Moslem
"Dzemijet" or those of illegal groups, such as the student
"Besa" in Belgrade. The status of the Albanian national
minority, like other minorities - German, Hungarian,
Italian, Rumanian, was regulated by the St. Germain treaty
of the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes (Yugoslavia),
signed with the Great Powers (the United States, England,
France, Italy and Japan) on 10 September, 1919. Contrary
to some interpretations, the Albanians were not excepted
from this internationally approved system of defence.
Slogans about a special legally-approved lack of protection
and discrimination against the Albanian minority in the
Kingdom of Yugoslavia, regardless of real political
circumstances and relations in that state, have absolutely no
legal or historical foundation.
Attempts by the then government to establish an ethnic and
national balance in Kosovo and Macedonia through
agrarian reform and colonisation only created bad blood.
The results of this ill advised action, which was badly
organised and clearly infringed the law at times, were worst
in precisely that sphere they were designed to improve.
During the entire period when the agrarian reforms and
colonisation were carried out, in the Twenties and Thirties,
about 600,000 Serbs and other Yugoslavs arrived in Kosovo
and Metohija, but they mainly took over uncultivated,
vacant, and often, infertile land, obtained through the

Page 468 of 478

dissolution of feudal estates, and only a small number moved
into Albanian settlements, onto Albanian farm estates
(mainly the holdings of outlaws). The agrarian reforms in
Kosovo, as in the other liberated territories in Yugoslavia,
did, indeed, do away with feudal relations, but this
colonisation had a "springback" effect, on a small scale at
least, and was very unpopular even among the Serbs,
especially those native to the region. The policy of moving
out the Albanian population, again, right up to the end of the
Kingdom of Yugoslavia did not manage to become a
systematic campaign like that carried out after the Second
World War in Poland, Czechoslovakia or Yugoslavia in
relation to the German national minority. There is no
accurate record of how many Albanians were moved out,
but it is estimated that this figure is less than 45,000
including other Kosovo Moslems (Turks, Romanies). The
initiative for resettling the Moslems, including the Albanian
Moslems, came from Turkey, which had already organised
an evacuation of Moslems from the Balkan states (Rumania,
Bulgaria, and Serbia) in 1914. An agreement between
Yugoslavia and Turkey in 1938, like other re-settlement
plans, laid down measures of economic stimulation and
security in the land of immigration instead of administrative
coercion, although these were sometimes also used in
practice.
The collapse of Yugoslavia in April, 1941 heralded a new era
of Albanian terror and genocide against the Serbs. Most
territory having an Albanian national minority was annexed
by the Italian vassals in Tirana, leading to the creation of
"Greater Albania" under the auspices of Italian fascism.
Members of the Albanian minority (which numbered no
more than 500,000 in the whole of pre-war Yugoslavia)

Page 469 of 478

looked on the occupation of Yugoslavia as their liberation.
The "Second Prizren League" (1943) took advantage of the
German occupation after the Italian capitulation to carry
out a systematic reign of terror over the Serbs, with mass
and single killings (Pe, Uroevac, Pritina, etc.),
deportations and forcible resettlement. It has never been
exactly determined how many Serbs were driven out of
Kosovo and Metohija at that time, but estimates put the
number of Serbian colonists and indigenous Serbs who left
the territory between 1941 and 1944 at around 100,000. It is
well-known that even the Germans tried to halt and return
this great stream of refugees, as they blocked the roads.
Armed resistance to the Italian, German and Bulgarian
occupiers was rather specific in regions of Yugoslavia
inhabited by Albanians. Attempts to organise a national
liberation movement in-such regions met with great
obstacles, chiefly large-scale anti-Serb and anti-Yugoslav
feeling. This situation only started to improve in the second
half of 1944, when it was clear that Nazism would be
defeated. Moreover, partisan detachments in Kosovo and
Metohija up to autumn 1944 tended to operate outside this
territory, in Macedonia, since they could not survive on
home ground. Documents dealing with the national
liberation war in Kosovo and Metohija testify to this with no
exception.
Yet, despite the hostile, or at least passive, behaviour of the
Albanian national minority during the war, Kosovo and
Metohija entered new Yugoslavia in 1945 as an autonomous
region, with prospects of complete national, constitutional,
economic and cultural independence within the Yugoslav
socialist federation. This is proved by the unchanging policy
of the Yugoslav League of Communists on the national

Page 470 of 478

question, and as part of this, the continued idea of the
danger of "Greater-Serbian hegemony".
If we want to seek the origin of this solution, we must go
back to the policy of the Serbian social democrat party on
the eve of the First World War, and, through this, at the
views held by Austrian Socialists and Marxists. The
Albanian question was considered in this light by Serbia's
leading socialist Dimitrije Tucovi. In his pamphlet Srbija i
Arbanija (Serbia and Albania) (1914), he presented the
general condemnation of Serbia's national and liberation
policy in the Balkan wars as reflecting ideas of Greater
Serbia, hegemony and conquest. Disregarding the genuinely
tragic position of the Serbian people under Turkish rule, the
victim of Albanian terror in Kosovo, Tucovi paved the way
for the slogan about "the aggressive annexation of Albanian
territory", and the right of the Albanian population to
secede and Join their national state, though it was true he
saw this as part of an imagined socialist Balkan Federation
which never later materialised. His judgement of "GreaterSerbian hegemony" at no time took account of the crucial
difference existing between national consciousness, national
identity and the vital needs of the Serbian people, on one
hand, and the attitudes and actions of certain Serbian
politicians and political parties, on the other. Generalisation
and idea-twisting of this sort resulted in an unjust and
unfounded burden being placed upon the entire Serbian
nation, where behind the Austro-Marxist truisms of the
Serbian Social Democrat party we cannot help seeing the
Austro-Hungarian basis for an argument against Serbian
national policy. In fact, this judgement would throw doubt
upon the entire programme of national liberation and unity
which began to be implemented in 1804 and which was

Page 471 of 478

finally formulated in 1915, as well as the achievements of the
Serbian revolution and the liberation wars. The idea of
small, weak Serbia, consisting of the "Belgrade pashaluk
and six districts", which the Treaty of Berlin (1878) barely
granted the right to its own borders, meant identifying a
dismembered Serbian state territory, in which every step
taken over the state-lines towards freedom and unity was
pronounced aggression. In 1914, the hypothesis of this
concept was that the Serbian people who lived outside the
Serbia of the Berlin Congress - that is, more than half the
existing number of Serbs at the time - no matter how
ethnically compact or spiritually integrated, could not and
must not be regarded as anything else than a national
minority in diaspora, with no right to self-determination, to
secession and unity with its national state.
The policy of the Yugoslav Communist Party on the ethnic
question was partly inherited from the heterogeneous
socialist movement of Yugoslavia's nations and partly based,
at least up to 1935, on the views and decisions of the
Communist International (Comintern). A "section of the
Comintern", as the YCP was once officially called, it was
duty bound to follow the line adopted by this international
organisation which was exclusively controlled by the USSR.
The Yugoslav Communist Party was in a position, however,
in the relatively short inter-war period, to make important
changes in its policy on the ethnic question in Yugoslavia. At
its second congress, in Vukovar, in 1920, the YCP
proclaimed as its main objective the creation of the Soviet
Balkans, i.e. the Soviet Republic of Yugoslavia as part of a
Soviet federation of Balkan and Danube states, which itself
would be one element in an international federation of Soviet
republics. The notion of a ",three-tribe nation", of the unity

Page 472 of 478

of the Yugoslav "tribes" and their aspiration towards unity,
had already been changed by 1923 to the idea of Yugoslavia
as the fruit of the "imperialist war" and the "Versailles
system" according to the views of the Comintern and the
Balkan Federation, a branch of the Comintern, in which the
Bulgarians played a leading role. Not five years after the
creation of Yugoslavia, the third national conference of the
YCP formulated a definite thesis on "Serbian hegemony" as
the internal imperialist basis and essence of the Yugoslav
state, where all non-Serbian nationalities (Albanian was
mentioned as one) were being oppressed and destroyed.
Emphasising the right to self-determination, in principle the
right to "uniting with one's national state" was also
recognised. The fifth congress of the Comintern in 1924
passed a decision dissolving Yugoslavia as a state and
opposing its future constitutional revision or re-organisation,
considering that Yugoslavia was one of the spearhead of
anti-Sovietism and counter-revolution. Under the Comintern
decision, the solution lay in secession by Croatia, Slovenia
and Macedonia, and their formation as independent states.
True. On the intra-Party level, the YCP did oppose this, but
never once did it, or faction within it, dispute the initial
premise, especially where it touched on Serbia as an
"oppressor". The Comintern decisions contain calls for
tactical differentiation between the nationalism of
"oppressed nations" and that of "oppressor nations", with
the result that the fight against "Serbian nationalism"
becomes the main task of the Yugoslav Communist Party,
and particularly the Serbian communists in Serbia. At the
same time, help should be given to every separatist, antiYugoslav and anti-Serbian nationalist movement in
Yugoslavia (Fifth Expanded Plenum of the Comintern
International Committee, 1925).

Page 473 of 478

The idea of dissolving Yugoslavia was worked out in fine
detail in decisions of the YCP's Fourth Congress (Dresden,
1928). According to these decisions, Yugoslavia was to
dissolve into individual separate states - Croatia,
Montenegro, Macedonia, and Slovenia, (Serbia was not
mentioned), while the Hungarian and Albanian national
minorities were to break away, because their lands had
supposedly been "annexed" by the Serbian bourgeoisie.
Cooperation was sought with the Greater-Albanian Kosovo
Committee (just as support was offered to the Croatian
Ustashas in Lika, 1932). Thereafter, combinations of the
number of "independent" states and the manner and
consequences of the dissolution of Yugoslavia constantly
altered, but even in 1934 the Serbs in Yugoslavia outside
Serbia (and explicitly in Kosovo) were still looked upon as
"occupiers" who must be "driven out".
The turnabout in Comintern, or rather Soviet policy in
favour of a "Popular Front" in 1935, when the danger from
Fascism became all too apparent also led to changes in YLC
policy towards the Yugoslav state in order to reach a
coalition of anti-fascist forces: the integrity of Yugoslavia
had to be protected, future relations between the Yugoslav
nations were to be put on a federal basis, and the fascist
separatism of the Ustashas and pro-Bulgarian VMRO
(Internal Macedonian Revolutionary Organization) was now
condemned. This change of tactics (as this turnabout was
defined in the YLC of the time) still did not mean any
revision of the basic tenet that the chief enemy was
"Greater-Serbian hegemony". In distancing itself from the
Comintern, the Yugoslav Communist Party was slow to
abandon the cornerstone of its views on relations between
the Yugoslav nations. This was evident at the Fifth National

Page 474 of 478

Conference of the YCP in Zagreb (1940). Achievement of the
right to self-determination, with the right to secession, was
reserved for the future, yet the Albanians of Kosovo and
Metohija, even those of the Sanjak continued to be
considered an "oppressed minority", a people tyrannised by
the Serbian bourgeoisie".
In the course of the National Liberation War the whole
complexity of the League's political inheritance including the
Albanian question was thrown into relief. Since 1939 the
YCP had been trying to help the communists of Albania to
organise their own party - which came into being in 1941.
However, in late 1943 there was already a visible penetration
of ideas on a Greater Albania in the Albanian Communist
Party leadership and the country's National Liberation
Army, but also in the movement led by the Yugoslav
Communist Party in Kosovo. The attitude of Albanian
communists towards the nationalist and quisling
organisation Balli Kombetar, which was founded on the idea
of gathering together all Albania's national forces under
German occupation and on such slogans as "an ethnic
Albania", was echoed in the conclusions of the Conference of
the Provincial National Liberation Committee for Kosovo
and "Dukadjin" (the Albanian term for a territory wider
than Metohija). This meeting was held outside Yugoslavia in
the town of Bojan in northern Albania over New Year, 1944.
Threading its way through these conclusions was the old
formulation about the desire of Albanians in Kosovo and
Metohija for secession, or, more precisely, for union with
their national state Albania.
The conclusions from this Conference were opposed to the
decisions of the Second Anti-fascist Council of National

Page 475 of 478

Liberation (AVNOJ) held in Jajce on 29 November, 1943.
Criticised by the YCP's Central Committee in March, 1944,
they were, nonetheless, at no time explicitly revoked. At the
time the YCP pursued a policy based on the constitutional
and territorial integrity of Yugoslavia as an international
subject. Between the First (1942) and Second (1943) Sessions
of AVNOJ, we learn from sources available today that there
was already a clear prospect of disagreement with Stalin's
policy. Consequently, the Yugoslav line followed by the YCP
during the war was not an implementation of a new Soviet
lactic, but the expression of its own emancipation. Both
legally and politically, the decisions of AVNOJ, refusing to
recognise the occupiers' partition of Yugoslavia, while
making no mention of the future autonomy of "minority"
regions, ought to have put an end to speculations as to the
territorial integrity of Yugoslavia in the future. For this
reason, in correspondence with the Albanian Communist
Party at the end of 1943 the Yugoslav Communist Party
treats the question of the Albanian minority as Yugoslavia's
internal affair.
For the moment it is still not sufficiently known whether or
not ideas of state integration, that is, the incorporation of
Albania into a Yugoslav federation, as a united ShiptarAlbanian republic (with Kosovo), were present at the time in
Yugoslav-Albanian relations. Enver Hodzhe's account of his
talks with Tito (Avec Staline, Souvenirs, 1979) comes down,
in the end, to an indirect rejection of Hodzhe's territorial
demand under the pretext that "the Serbs would not
understand it". Yet, it must be admitted that even this
elusive and unproven circumstance, along with the old, old
promises - at least the one from 1935 - could have
encouraged Albanian pretensions to Kosovo and Metohija

Page 476 of 478

and Albanian nationalists in what was now known as the
Yugoslav League of Communists and outside it in Kosovo
itself to demand that the national rights of the Albanian
majority should be legalised constitutionally, if not by
secession from Yugoslavia and union with Albania, at least
as the foundation of a separate statehood, first in the form of
an autonomous region, which would progress to a province,
and ultimately to a republic. It is precisely this path which
was followed by Albanian nationalism, overcoming the first
obstacle after 1966 (the Plenary Session of the YLC's
Central Committee on Brioni) only to show its true colours
in the 1968 demonstrations (A Republic for Kosovo). In the
period of constitutional reforms from 1971-1974, the
Province was established as "a constituent element of the
Federation", with no mediary, whereby membership of the
Socialist Republic of Serbia appeared as a kind of
"ambiguous constitutional link".
No lessons were drawn from the mass organised
demonstrations in Kosovo and the Socialist Republic of
Macedonia in November, 1968, in spite of previous warnings
about the escalation of Albanian nationalist feeling and the
serious consequences which could ensue (for example,
Dobrica osi and Jovan Marjanovi at the 14th Session of
the Central Committee of the Serbian League of
Communists in May, 1968). Events in Kosovo in 1981, with
much larger demonstrations and an eruption of illegal
activities involving a large section of Kosovo's Albanian
youth, as well as young Albanians in some parts of southern
Serbia, Macedonia and Montenegro underlined the danger
of shutting one's eyes to real political events and movements.
However, it is important to point out here that all these
events were accompanied and marked by increasing

Page 477 of 478

persecution of the Serbs living in Kosovo and Metohija. The
same methods were applied as were recorded in 19thcentury documents and spoken legend: murder, rape,
beatings, psychological and moral pressure, illegal
possessions, land-stealing, destruction of crops, livestock and
forests, social and legal discrimination, outvoting and abuse
of privilege, attacks on churches, desecration of graves,
monuments and any other symbol of the national identity of
the Serbian people. Organised Albanian terror produced an
unbearable atmosphere of vulnerability and fear and
compelled growing numbers of Serbs and Montenegrins to
leave. Thus in one part of its own republic the Serbian
people was reduced to the status of a minority (but without
minority rights) while its percentage in the ethnic structure
of Kosovo rapidly dwindled - from 27.4% in the 1948
population census to 14.9% in 1981, the greatest fall
occurring between 1961 (still 27.4%) and 1981 (14.9%).
During this period of Albanian population rose at a great
pace, due firstly to a very high birth-rate, but also artificially
- through uncontrolled mass immigration from Albania and
juggling with statistics. For example, in the last census in
1981, Romanies, Moslems and Turks, and even Macedonians
living in Macedonia, were still listed as being Albanians.
The policy of "ethnic purity", if we take a look at history, is
always racist in character. Nothing can justify it or
"explain" it, no matter who pursues it. Least of all can it be
justified by pseudo-historical mystification. On the other
hand, it cannot be hushed up by a simple tale of peaceful,
harmonious and idyllic relations between nations and
nationalities in the region. There again, the logic which says
that the status of a region depends on the current situation
and demographic ratio, regardless of how, when and in what

Page 478 of 478

circumstances that situation arose and those relations were
established, is absolutely untenable in human, moral and
historical terms. The right of the Serbian people to live in its
own country was disputed first of all, through the many
years of terror under the Turkish yoke, especially in the 18th
and 19th centuries, terror whose methods, proportions and
consequences bore all the marks of genocide. To stress the
present demographic picture in Kosovo and maintain that
these regions are Albanian simply because a large number of
Albanians live there today is to overlook the fact that this
land is inhabited primarily by the Serbian people, as its
central land and, historically speaking, its motherland, so
there has never been any break in Serbia's attitude towards
Kosovo as a Serbian national territory, no interruption in
the struggle to liberate Kosovo's Serbs and make them part
of the Serbian community in the whole country. Failure to
observe real historical facts could result in the legalisation of
the consequences of genocide. And this, of course, would
mean attacking an ethical principle at its very roots. It
would mean sanctioning the use of violence against the
Yugoslav nations and trampling on their right to selfdetermination in their own state and to live as free and
sovereign citizens in their own country - and all this in the
name of the right of Yugoslavia's Albanian national
minority to "self-determination, with the right to secession".
KRAJ