Zaman-Scaklk-Dnm Diyagramlar:

Ostenit blgesine kadar stlm olan bir eliin soutulmasnda meydana gelen yaplarn
aklanmasnda ZSD diyagramlarndan yararlanlmaktadr.
ZSD diyagramlarn oluturmak iin nce muayene edilecek paralardan 1,5 mm kalnlk ve 12 mm
apnda ok sayda numune hazrlanr. Bu paralar ostenit scaklna kadar stlm (A3/Acm
hattnn zeri) bir tuz banyosu iine daldrlarak ostenit oluumu iin bekletilir. Belli saydaki
paralar daha sonra 250-750 C arasnda farkl scaklklarda hazrlanm tuz banyolarna daldrlp,
farkl srelerde tutulur. Daha sonra su verme yoluyla soutulur. Su verilmi paralar parlatlp,
dalanarak metalografik incelemeye tabi tutulur ve iyaplar incelenir. Bylece iyapnn yzde
kann deiiklie urad saptanr. Ayrca sertlik deerleri llr. Bu ilemlerin sonunda ostenit
dnm balang ve biti noktalar olmak zere iki nokta elde edilir. Farkl scaklktaki tuz
banyolarndan kanlar, sonularn deerlendirilmesiyle de ZSD diyagramlar elde edilir.
ekillerinden dolay S erileri de denen bu diyagramlar her elik iin farkl bir karakter gsterir.
ekil 1 de %0,8 C'lu alamsz elie ZSD diyagram verilmitir. Srekli souma durumundaki
dnme erisinin burun noktasndan(A) geen eri kritik souma hzn (Vkr) belirtmektedir. Suda
soutma ile elde edilen ani soutmada V> Vkr olduundan sadece martenzit yap oluur. M B
martenzit oluumunun balad scaklktr. M90 scaklna kadar dengesiz ostenitin % 90 lk ksm
martenzite dnr.
Vkr hzdan daha yava soutmann saland yada soutmada ise martenzit ve perlit elde edilir.
Havada soutma sonucu sadece ince perlit, frn iersinde ok yava soutma ile kaba perlit elde
edilecei grlmektedir. Diyagramda grlen beynit yaps mikroskop altnda martenzite bezemekle
birlikte ferrit iersinde yerlemi ok ince sementitlerden olumutur.
ekil 2 de ise % 0,4 C lu eliin ZSD diyagram grlmektedir. Grld gibi eri sol tarafa
kaymtr. Bu nedenle sertletirme iin gerekli souma hz artmtr. Alam elementlerinin
ou(Ni, Cr, Mo) S erisini sa tarafa doru kaydrarak kritik souma hzn drr. Bylece elik
yada hatta havada soutularak sertletirilebilir. ekil 1 ve 2 de farkl eliklere ait ZSD
diyagramlar verilmitir.

ekil 1: %0,8 Clu elik iin ZSD diyagram

ekil 2: %0,4 Clu elik iin ZSD diyagram

Sertletirme (su verme, sulama): tektoid alt elikleri A3, tektoid st elikleri ise A1nin
zerine stp (A3 + 50C veya A1+ 50C), hzla soutarak mevcut ostenitin perlit yerine Martenzit
denilen ok sert ve ineli grnte bir mikro yapya dntrlmesine denir. Bylece alanndan
su verilen tektoid alt eliklerde ok az (~%1) kalnt ostenitin dnda tamamen martenzitik yap
olutuu halde, (+- 2 nci sementit) alanndan su verilen tektoid st eliklerde martenzit ve
kalnt ostenitten baka 2 nci sementit de bulunur. Bu durum zellikle tercih edilir. nk sementit
martenzit kadar serttir. Aynen Acm scakl zerinden su verme halinde kalnt ostenit miktarnn
atlama tehlikesinin ve stma masrafnn artmas, byyen ostenit tanelerinden kaba ineli
martenzit olumaz gibi sakncalar ortaya kar. Ancak 2nci sementit srekli a yerine kresel
ekilde yapya datlmas daha uygun olduundan, tektoid st elikleri sertletirmeden nce
genellikle yumuatma tav yaplr (A1 scakl evresinde salnm yapacak ekilde stma sonra
yava soutma yaplr. Yumuatmay kolaylatrmak iin tektoid st eliklere normalletirme tav
uygulanabilir (Acm +30-50C stma sakin havada soutma)). Sertlik martenzit ve karbon miktarna
baldr (ekil 3).

ekil 3: Sertliin karbon ve martenzit miktarna gre deiimi

% 0,20 den daha az karbon ieren elikleri pratikte sertletirme yoluna gidilmez. Alamca
eliklerin sertletirilebilmesi iin soutma hznn ok yksek olmas gerektiinden bunlar suda
soutulurlar. Ancak byle eliklerden yaplm kaln kesitli paralarn i ksm, yeteri kadar hzla
soutulamad iin maksimum sertlie eriemez. Yani alamsz eliklerin sertleme derinlii
(sertleme kabiliyeti) azdr, belli bir karbon miktar iin maksimum sertlik, ostenitin tamamen

martenzite dnmesi halinde elde edilir, bunun iin gerekli minimum soutma hzma kritik
souma hz denir. Bu hz ZSD erilerinden kolayca grlr. Bylece bu elikten yaplm bir
paray suda soutarak (V>Vkr) yalnz martenzit, yada soutmada (V<Vkr) martenzit ve perlit,
normalletirmede ise (havada soutma V<<Vkr) yalnz ince perlit elde edilmektedir. Ancak bu
eriler parann yzeyindeki souma durumu iin izilmitir. Suda soutmaya ramen kaln bir
parann i ksmnda V < Vkr olabilir. Alam elemanlarnn ounlukla S erisini saa kaydrarak
kritik hz kltmeleri nedeniyle, alaml elikleri alanndan yada ve hatta havada soutarak
sertletirmek mmkndr (Ya ve hava elikleri). Ayn sebepten tr bu eliklerin sertleme
kabiliyetleri da fazladr (Vkr kk olduu iin kaln kesitli paralarn i ksmnda dahi V>Vkr dir).
Sertletirilen paralarda i gerilmeler (mikro ve makro) meydana gelir. Mikro gerilmelere, kbik
ferrit kafesinin yerini alan ve karbon atomlar ile gerilmi olan tetragonal martenzit kafesinin sebep
olduu sylenebilir (sertleme). Makro gerilmeler ise, martenzitin olutuu blgelerdeki hacim
artndan, doan dnm gerilmeleri ile ani soutulan parann i ve d blgeleri arasndaki
byk souma hz farklarnn ileri gelen sl gerilmelerdir. Bu gerilme durumu, zellikle karmak
ekilli paralarda, arplma ve atlama ile sonulanabilir.
Ya ve hava eliklerinin sertletirilmesinde yava soutma yaplabildiinden, yukarda belirtilen
tehlikeler azalr. Soutmay kademelere ayrmalar ve bu arada sl dengeyi salamalar bakmndan
izotermik sertletirme ilemleri de ayn amala uygulanabilir.
Bunlardan biri ostenit alanndan uygun bir (t1) scaklna kadar ve S erisini kesmeyecek tarzda
soutmadan sonra, bu scaklkta yeteri kadar bekleyerek osteniti tamamen beynite dntrmek
olan ostemperleme (Austempering) dir. Beynit, k mikroskobu altnda martenzite benzer ekilde
ineli grnl, fakat martenzit gibi tek fazl olmayp, ferrit iine yerlemi ok ince demir
karbrlerden oluan bir yapdr. Alak scaklklarda meydana gelen beynitin sertlii daha fazla olup
( 50 HC), entik vurma zelikleri bu sertlikteki menevilenmi yapdan daha iyidir. lemin
gerekletirilmesinde scakl (t1) dolaynda sabit tutulan bir erimi tuz veya metal banyosundan
yararlanlr. Beynit elde edildikten sonra para havada soutulur (ekil 5). Tuz banyosunda parann
yzeyi ve merkezi kritik souma hznn stnde soumaldr. Tuz banyosunun soutma iddeti
dktr. ksmn kritik hzdan byk bir hzla soumas iin para byk olamaz. Snr ~10 mm
kalnlktr. arplma ve atlama tehlikesi azalr.
Ostemperlenmi elikler, su verilmi ve 250-400C arasnda temperlenmi eliklere kyasla, ayn
sertlik ve dayanmda, daha snek ve toktur. Bu nedenle kk paralarda ostemperleme tercih edilir.
Marterperleme (Martempering) de ise elik, ostenit alanndan Ms scaklnn hemen zerine
kadar (t2) hzl soutulur, yani bu scaklktaki bir tuz veya ya banyosuna daldrlr, t 2 scaklna
soutma srasnda meydana gelen i gerilmeler, yumuak ostenitik yapda kolayca kalc ekil
deitirme yaratarak azalrlar. Para i ve d ksmlarnda scaklk dengesi salanncaya kadar
banyoda bekletildikten sonra, beynit dnm balamadan banyodan alnp havada soutularak
martenzit elde edilir (ekil 5). Ms (Baz kaynaklarda MB) zerinde tuz banyosunda beklenirken
merkez ve yzey arasndaki scaklk fark ortadan kalkar. Su verme scaklndan Ms zerindeki
scakla kadar ani souma srasnda oluan sl gerilmeler yumuak ostenit yapda plastik ekil
deiimi oluturarak yok olur. Havada souma srasnda merkez ve yzey arasnda scaklk fark
olumaz, dolaysyla sl gerilmeler olmaz. Yzey ve merkezde ayn anda martenzit olutuu iin
arplma ve atlama tehlikesi azalr. Tuz banyosunda parann yzeyi ve merkezi kritik souma
hznn stnde soultmaldr. Tuz banyosunun soutma iddeti dktr. ksmn kritik hzdan
byk bir hzla soumas iin para byk olamaz. Snr ~8mm kalnlktr.
Menevileme (temperleme): Sertletirmeden sonra elii, A1 in altndaki scaklklarda tavlayp
uygun bir hzla soutarak gevreklii ve i gerilmeleri azaltma ilemidir. Martenzitten, alak
scaklkta (< 200C) az karbonlu, martenzit ile -karbr (yaklak olarakFe2C) oluurken sertlik
hafife artabilir. Daha yksek scaklklarda ise ferrit ve sementit meydana gelir. Ykselen scaklkla
sementit paralar byr, sneklik artarken mukavemet ve sertlik deerleri der. ekil 4 te sertliin
menevi scaklna bal olarak deiimini farkl iki elik iin gstermektedir.

ekil 4: Sertliin menevi scaklna bal olarak deiimi

Bunlardan yksek hz eliinde 500 -600C civarnda, alam elemanlarnn karbrlerinin kelmesi
nedeniyle sertliin tekrar artt grlmektdir (ikinci sertleme). Menevileme, elde edilmesi
istenilen sertlik deerine gre uygun bir scaklkta ve sertletirmeden hemen sonra yaplmaldr.
Aksi takdirde geen sre iinde, rnein kalnt ostenitin martenzite dnmesi gibi olaylar
nedeniyle, boyut deimeleri ve atlaklar oluabilir. Baz Cr, Mn ve Cr - Ni eliklerinde 400 600C scaklklar arasnda menevileme ya da daha yksek scaklkta menevileme ve sonra yava
soutma sonucu gevrekleme olur (menevi gevreklii). Bu durumu 600C nin zerinde
menevilemeden sonra hzl soutarak (rnein yada), 400C altnda menevileyerek veya elie
% 0,2 - 0,5 orannda Molibden katarak nleme olana vardr.
Tavlama: eliin snekliini ve tokluunu arttrmak, tanelerini kltmek ve daha sonra yaplacak
mekanik ilemler iin yumuak bir yap elde etmektir. ,% 0.3 - 0.6 C lu eliklerde tala kaldrma
kabiliyeti de artar. tektoid alt eliklerde para A3 scaklnn 10 - 30C zerinde tutulur. Daha
sonra frnda soutulur. tektoid st eliklerde tane snrlarnda srekli sementit a teekkl
ettiinden ve bu a sert ve dk ekme dayanmna sahip olduundan, hem elii gevrek hale
getirir hem de tala kaldrma kabiliyetini nemli lde drr. Bu nedenle tektoid st eliklere
genel olarak tavlama uygulanmaz.
Ostenitin homojen yapda olmamas halinde (tutma scakl dkse)alt dnm scaklnn
hemen altnda, yava souma halinde sementit levha yerine, iri kresel taneler halinde olumaya
meyleder. Bu yap elii daha da yumuak ve snek hale getirir. Ancak dk alaml eliklerde,
ostenit homojen yapda olmasa bile, levhal sementite dnme meyli vardr.
Ostenitleme scaklndan dnm scaklna kadar eliin yava soumas iin hi bir metalurjik
zorunluk yoktur. Bu nedenle elik ostenit scaklndan dnm scaklndaki bir tuz banyosuna
atlarak bu scaklkta dnm tamamlanncaya kadar beklenir. Dnm tamamlandktan sonra
hzl soutma uygulanr (ekil 5). Bylece ilem iin gerekli zaman azaltlabilir. Bu ileme
izotermal tavlama ad verilir.
Yksek karbonlu alamsz ve alaml eliklerde A1 'in hemen altnda ostenitin dnmesi iin
gerekli zaman ok fazladr. (Scaklk zaman - dnm diyagram daha saa kaym olduundan).
Bu nedenle bu eliklerde toplam tavlama zamannn azaltlmas asndan izotermal tavlama ok
uygundur.

ekil 5: Farkl sl ilemler iin souma erileri

Islah etme: Sertletirme + 450 - 650 C arasndaki scaklklarda menevileme olarak tanmlanr.
Bylece sertletirmeden gelen martenzitin yerini, ferritik ana ktle iine dalm ince sementit
paracklarndan oluan bir yap alr. lem genellikle % 0,2 - % 0,6 C lu eliklere uygulanr.
Normalletirilmi duruma gre tokluk, K , A ve K / A deerleri artar. Belirli bir elikten yaplm
bir parann kesiti bydke, ounlukla sertletirmenin ve dolaysyla slah ileminin etkisi de
azalr. 650 C nn zerinde menevileme ile elde edilen yap, yumuatma yoluyla oluturulan
yapyla ayn dr.
Yzey sertletirme: paralarnda anma ve yzey basncna dayankl sert bir d tabakaya
karlk, i ksmn tok olmas istenen hallerde uygulanr. Bu ekilde ayrca, normal sertletirmedeki
atlama tehlikesi azaltlm ve yzeyde oluan basma gerilmelerinden tr yorulma dayanm
arttrlm olur. Sertleen tabaka kalnlnn kk ve kontrol edilebilir olmas istendiinden, kaln
kesitli paralarn normal sertletirilmesinde, i ksmn da gre daha yumuak kalmas yzey
sertletirme olarak kabul edilmez. Aada balca yzey sertletirme metotlar ksaca aklanmtr.
Bunlardan zellikle sv ve gaz ortamda semantasyon ile nitrrasyondan nce i paralarnn ya ve
kirden artlmalar gerekir.
Semantasyon (Karbrleme): % 0,10 - 0,25 karbonlu elikleri, karbon verici bir ortamda ve A3
scakl civarnda (~900 C) uygun bir sre starak yaplr. Sz konusu ortamdaki reaksiyonlar
sonucu atom haline geen karbon, eliin ostenit yaps iinde znerek yzeyden ieri doru
azalan miktarda yaynr. Karbon verici gereler kat, sv veya gaz olabilir. Yani semante edilecek
paralar, hava almayacak ekilde kapatlm kaplar iindeki odun kmr ve baryum karbonat
karm iine gmlebilir, erimi siyanr tuzu banyosu iine daldrlabilir, hidrojen ya da azotla
kartrlarak uygun bir orana getirilmi karbon monoksit, metan, propan vb. gazlar iinde
tutulabilir. Semantasyon tabakas kalnl, rnein yaz makinelerindeki gibi kk paralar iin
0,0 - 0,2 mm, tat aralarndaki gibi orta byklkteki paralar iin 0,5 -1,5 mm, ar makine
paralarnda da 2 - 3 mm civarnda olabilir. Tav scakl, sresi ve sementasyon gereci, istenilen bir
sementasyon kalnln saklayacak ve ayn zamanda yzeydeki karbon miktarn % 0,8 - 0,9
dzeyinde tutacak ekilde seilir. Karbon orannn bu deeri amas halinde, yapda kalmas
mmkn olan srekli sementit a yzeyin atlayp paralanmasna sebep olabilir. Bir i parasnn
yzeyinde sertlemesi istenmeyen blgeler, semantasyondan nce elektrolitik olarak bakrla

kaplanabilir, arnotla svanabilir veya semantasyondan sonra bu blgelerin karbon alan ksmlan
tala kaldrma giderilebilir. Bir baka yntem de, semantasyon pastas kullanarak, bunu yalnz
gereken yerlere srmektir. Semantasyon yolu ile karbon miktar ykseltilmi tabakann (kabuk)
sertletirilmesi gerekir. Bu amala izlenebilecek eitli yollardan en kolay paraya hemen
semantasyon scaklndan su vermektir. Ancak u sakncalar ortaya kar: nceden yaplan uzun
sreli tavlama sonucu i ksm (ekirdek) kaba taneli kalr ve uygun sertletirme scakl ald
iin kabukta da iri ineli martenzit oluur. Bununla beraber nemsiz paralara veya gerekli alam
elemanlar yardmyla ar tav duyarl azaltlm (tane bymesi nlenmi) eliklerden yaplan
paralara bu yntem baar ile uygulanabilir. Byle bir ilemde, paralarn abuk ve kolay ekilde
dar alnmalarn gletiren kat semantasyon gereci yerine, sv veya gaz kullanlmas daha
elverilidir. Bir baka yol, parann frnda veya havada soutulup semantasyon gerecinden
temizlenmesinden sonra, nce normalletirme sonra da kabuk iin en uygun sertletirme
scaklndan (rnein A1 in zerinden) su vermedir. ekirdekte tane kltlmesinin nemli
olmamas halinde normalletirmeden vazgeilebilir. Alaml semantasyon eliklerine yada su
verilebilir.
Nitrrasyon (Nitrrleme): ounlukla az karbonlu ve yaklak olarak yzde birer orannda krom
ile alminyum ieren eliklerin, yaklak olarak 500C da azot verici bir ortamda uzun sre
tavlanmas suretiyle yaplr. Atom halindeki azotun elie yaynmasyla oluan, ok ince ve dank
haldeki krom ve alminyum nitrrler sert bir tabakann meydana gelmesini salarlar. Azotun
yaynma hznn dk olmas nedeniyle, uzun tav srelerine ramen elde edilen sert tabaka
kalnl azdr (2 saatte ~ 0,3 mm). Buna karlk ulalan sertlik deeri ok yksektir (VS > 1000
kgf/mm2). Su vermeye gerek olmad iin paralarn arplma tehlikesi azalr, Ancak nitrrlenen
tabakadaki hafif hacim artndan dolay yzeyde basma gerilmeleri oluur. Paslanmaz elikler
darda tutulmak zere, nitrrasyon, eliklerin korozyona kar direncini de artrr. lem amonyak
gaz atmosferindeveya erimi siyanr tuzlarndan oluan banyolarda yaplabilir. Siyanr tuzlar
hem karbon hem de azot verici zellie sahiptirler. Banyo bileimini ve scakln, bu iki
reaksiyondan biri dierine gre kuvvetlenecek ekilde ayarlamak mmkndr. Bylece verilen azot
miktar ok azsa semantasyon aksi halde yani karbon, ok azsa nitnirasyon yaplm olur. Bu iki
snr durum arasnda karbonitrrasyon sz konusudur. Karbonitrrasyon, karbon verici gaz ve
amonyak karmyla da salanabilir ve daima su vermeyi gerektirir.
Alev veya endksiyon sertletirmesi: Orta karbonlu (% 0,35 - % 0,53 C) slah edilmi eliklere
uygulanr. lem, ksa srede yzeyden ieriye iletilmeyecek kadar fazla s vererek, parann i
ksmnda nemli bir scaklk art ve dolaysyla yap deiiklii oluturmadan, yalnz yzeyi
ostenit yapsna dntrp sonra su vermeden ibarettir. Youn stma, oksijen yanc gaz (asetilen,
propan vb.) alevi veya endksiyon yardmyla salanr. kinci halde, i paras yksek frekansl
manyetik alan ierisinde braklp yzeyinde kuvvetli bir elektrik akm oluturularak bunun stc
etkisinden yararlanlr. Manyetik alann frekans arttka, elektrik akmn ileten (bylece yksek
scakla stlp sonra su verilen) tabakann kalnl azalr. 0.5 - 50 kHz iin sertleme derinlii
yaklak olarak. 1 - 3 mm; 50 kHz - 10 MHz iin ise 0,1-1 mm dir. Alevle sertletirmede ise bu
derinlik 1 mm nin altna indirilemez. Her iki yntemde de ksa stma sreleri nedeniyle su verme
scaklklarnn normalletirmedekinden daha yksek olmas gerekir.

ekil 6: Alev ve endksiyonla sertletirme