Soyut Matematik PDF

SOYUT MATEMATK
DERS NOTLARI
Yrd. Do. Dr. Hseyin BLG

Kahramanmara St mam niversitesi FenEdebiyat Fakltesi
Matematik Blm
Eyll 2009
indekiler
1 nermeler ve spat Yntemleri
2 Kmeler
11
3 Bantlar ve zellikleri
26
4 Denklik Bantlar
37
5 Sralama Bantlar
42
6 Fonksiyonlar
48
7 lem ve zellikleri
59
8 Cebirsel Yaplar
65
9 Saylabilirlik
71
10 Doal Saylarn nas
77
11 Tmevarm lkesi
85
12 Tamsaylar
88
Blm 1
nermeler ve spat Yntemleri

Tanm 1.1 Doru veya yanl ama bunlardan sadece bir tanesi olabilen ifadelere nerme denir. nermeler p, q, r, . . . gibi harflerle gsterilir.
rnek 1.2 Aadaki ifadelerin nerme olup olmadn bulalm:
(a) 2 asal saydr.
(b) Her n doal says iin 2n + 1 asaldr. (Dikkat: 0 doal saydr)
(c) Dzlemde bir genin i alarnn toplam 180 derecedir.
(d) 4den byk her ift say iki asal saynn toplamdr. (Goldbach, 1742)
(e) Yarn piknie gidelim.
zm: Burada (a) ve (c) doru birer nermedir. n = 3 iin 2n + 1 = 9 asal olmadndan (b) yanl
bir nermedir. (d) ifadesi 1742de Rus matematiki Christian Goldbach tarafndan ortaya atlm bir
iddiadr ve henz doru olup olmad ispatlanamamtr. Ya doru ya yanl olacandan bir nermedir.
(e) cmlesi kesin bir hkm bildirmediinden bir nerme deildir.
Not: Bir tahtada yazan Bu tahtadaki her cmle yanltr cmlesinin doru olmas da yanl olmas
da elikiye yol aacandan bu cmle bir nerme deildir. Benzer ekilde bir Romalnn syleyecei
Btn Romallar yalancdr cmlesi de nerme olamaz.
Tanm 1.3 fadesinde deikenler bulunan ve bu deikenlerin alaca deerlere gre doru veya yanl
(ama bunlardan sadece bir tanesi) olabilen ifadelere ak nerme denir. Ak nermeler deiken
saysna gre p(x), p(x, y), p(x, y, z), . . . gibi gsterilir.
rnek 1.4 x bir reel sayy gstermek zere, p(x) ak nermesi x2 + x = 0 olsun. x = 0 ve x = 1
iin nerme dorudur. Yani p(0) ve p(1) dorudur. Aksi halde nerme yanltr.
1
Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri
Birleik nermeler
Tanm 1.5 p ve q iki nerme olsun. p ve q nermesi bu nermelerden her ikisi de doru iken doru;
aksi halde yanl olan nermedir. Buna iki nermenin kesiimi de denir ve pq ile gsterilir. p veya q
nermesi de bu nermelerden en az birisi doru iken doru; aksi halde yanl olan nermedir. Buna iki
nermenin birleimi de denir ve p q ile gsterilir. (Dikkat: veya kelimesinin Trkedeki kullanl
farkl olabilir.)
nermelerin ve bunlara karlk gelen birleik nermelerin alaca deerleri bir tablo halinde gsterelim.
Burada doru iin 1 sembol veya D harfi; yanl iin ise 0 sembol veya Y harfi yazlr. Bu tablolara
doruluk tablosu denir.
p
pq
pq
pq
pq
veya 1
Tablo 1.1: p q ile p q nermelerinin doruluk tablosu.

Tanm 1.6 Bir p nermesi doru iken yanl; yanl iken doru olan nermeye pnin deili veya olumsuzu denir ve p0 , p, p, p sembollerinde birisi ile gsterilir.
p
rnek 1.7 p:Bir gn 24 saattir nermesinin deili p:Bir gn 24 saat deildir nermesidir. q(x) :
x2 < 7 nermesinin deili q(x) : x2 > 7 dir.
Tanm 1.8 Doruluk deeri her zaman ayn olan p ve q nermelerine edeer veya denk nermeler
denir ve p q yazlr. p(x) ve q(x) ak nermelerinin denk olmas her x iin p(x) ve q(x) nermelerinin
ayn olmasdr.
rnek 1.9 p :Her doal say tektir nermesi ile q:63 asaldr nermeleri denktir. Ayrca adaki
ak nerme de denktir: (x reel sayy gstermektedir)
r(x) : x2 < 25,
s(x) : x < 5 ve 5 < x,
t(x) : |x| < 5

rnek 1.10 Aadaki zelliklere De Morgan Kurallar denir:
(p q)0 (p0 q 0 )
(p q)0 (p0 q 0 )
ve
Bu zelliklerin doru olduunu tablo ile gsterin: (boluklar doldurun)

p
p0
q0
p0 q 0
pq
pq
p0 q 0
Tanm 1.11 p ise q nermesi p doru ve q yanl iken yanl; aksi halde doru olan nermedir. Buna
koullu nerme denir ve p = q ile gsterilir. pye hipotez qya da sonu nermesi denir. p = q
nermesi p, qyu gerektirir eklinde de okunur.
p
p = q
rnek 1.12 2 < 1 ise 2 < 3 tr nermesi dorudur, nk (0 = 1) 1. imdi

p:Yamur yayor,
p:Bahe snalyor
nermelerini dnelim. Yamur yadnda her zaman bahenin sland bilindiine gre p = q
nermesi dorudur. (Yamur yamadnda zaten p yanl olduundan p = q dorudur.) Ancak
q = p doru deildir. (Neden?)
Not: p = q nermesinde
p nermesi q nermesi iin yeter kouldur
q nermesi p nermesi iin gerek kouldur
denir.
rnek 1.13 (p = q) (q 0 = p0 ) (p0 q) olduunu gsterelim.
p
p0
q0
p = q
q 0 = p0
p0 q

Buna gre aadaki nermenin birbirine denk olduunu (aslnda doru olduunu) syleyebiliriz:
(a) Yamur yayor = bahe slanyor.
(b) Bahe slanmyor = yamur yamyor
(c) Yamur yamyor veya bahe slanyor.
Tanm 1.14 p = q ve q = p nermeleri ayn anda doru iken doru, aksi halde yanl olan nermeye
iki ynl koullu nerme denir ve p q eklinde yazlr. p ancak ve ancak q eklinde veya p
iin gerek ve yeter art q dur ekline okunur. Doruluk tablosu u ekildedir.
p
p = q
q = p
p q
Tablodan da anlalaca gibi aslnda (p q) (p = q) (q = p). Ayrca unu da diyebiliriz:

p q nermesi, p ile q denk iken doru; aksi halde yanl olan nermedir.
rnek 1.15 Bir asal say ifttir ancak ve ancak 2 dir nermesini ele alalm. p : n says ifttir ve
q : n = 2 diyelim. p = q nun ve q = p nin doru olduu aktr. O halde p q dorudur.
rnek 1.16 x bir reel sayy gstermek zere her x iin |x| = 1 x3 = x nermesi doru mudur?
zm: |x| = 1 = x = 1 veya x = 1 olup x3 = x doru olur. Ancak x = 0 iin x3 = x olur fakat
|x| =
6 1 dir. O halde |x| = 1 x3 = x nermesi yanltr. Ama, |x| = 1 x2 = 1 nermesi
dorudur.
Niceleyiciler
nermelerdeki btn, her, en az bir, baz, hibir gibi kelimelere niceleyici denir. Mesela,
btn renciler bayandr, sfrdan byk en az bir tamsay vardr nermelerinde olduu gibi. imdi,
bir p(x) ak nermesi verilsin.
Btn x ler iin p(x) dorudur
yerine ksaca
x, p(x)
En az bir x iin p(x) dorudur
yerine ksaca
x, p(x)
yazacaz. Burada ve niceleyicilerine srasyla evrensel ve varlksal niceleyici denir.

4

rnek 1.17 x tamsays iin |x| = x nermesi yanltr. nk x = 2 iin | 2| =
6 2 dir.
rnek 1.18 x reel says iin x2 x + 2 6= 0 nermesi dorudur. nk x2 x + 2 = 0 denkleminin
diskriminant = b2 4ac = 7 < 0 olup bu denklemin reel kk yoktur.
rnek 1.19 x reel says iin x2 = x nermesi dorudur. nk x = 0 iin 02 = 0 dr.
rnek 1.20 n doal says iin 3(n + 2) asaldr nermesi yanltr. nk 3(n + 2) says 3den
byk ve 3n bir tam kat olup asal olamaz.
Not: ve niceleyicileri ile balayan nermelerin olumsuzlar yledir:
(, p(x)) x, p(x)
ve
(, p(x)) x, p(x)
rnek 1.21
(x, x + 3 < 10) (x, x + 3 > 10)
(x, x + 3 = 7) (x, x + 3 6= 7)
Teorem ve spat Yntemleri

Tanm 1.22 Doru olduu ispatlanm nermelere teorem denir. Teoremler genelde p = q eklinde
verilir. Byle bir teoremin ispatn yapmak iin p doru iken q nun doru olduu gsterilmelidir. (Bu
yzden pye hipotez, qya da sonu denmektedir.) Bazen teoremler p
q eklinde verilir. Bu
durumda p = q ile q = p nermeleri ayr ayr ispatlanmaldr.

imdi temel ispat yntemlerini grelim:
A) Doruluk izelgesi Yntemi

Bu yntemle bir teoremin her zaman doru olduu tablo ile gsterilir.
rnek 1.23 p = q ve r0 = q 0 nermeleri doru ise r0 = p0 nermesinin doru olduunu gsterin.
zm: Burada hipotez (H) ve sonu (S) nermeleri yle seilir:
H : (p = q) (r0 = q 0 )
S : r0 = p0
Daha sonra H = S teoreminin her zaman doru olduu gsterilir.

p
p0
q0
r0
p = q
r0 = q 0
S : r0 = p0
H = S
Soru: p = q ve q = r nermeleri doru iken p = r nermesinin de doru olduunu gsterin.
B) Dorudan spat Yntemi

Bu yntemde, p = q nermesini ispatlamak iin daha nceden doru olduu bilinen
p = r1 , r1 = r2 , r2 = r3 , . . . , rn1 = rn , rn = q
nermeler zincirinden faydalanlr.
rnek 1.24 Bir tek doal saynn karesi tektir teoremini ispatlayalm. p : n tektir ve q : n2 tektir
diyelim. imdi
n tek = k tamsays iin n = 2k + 1
= n2 = 4k 2 + 4k + 1
2
= n2 = 2(2k
+ 2k}) + 1 = 2m + 1
| {z
m
= n2 tektir, nk m tamsay
C) Dolayl spat Yntemi

p = q nermesi yerine onun dengi olan q 0 = p0 nermesi ispatlanr. Bu nermeye p = q nun kart
tersi denir.
rnek 1.25 a ve b iki doal say olsun. a b bir ift say ise a ile b den en az birisinin ift olduunu
gsterelim. p nermesi a b ift ve q nermesi de a ift veya b ift olsun. Biz p = q yerine q 0 = p0

nermesini ispatlayalm. q 0 :a ve b tek, p0 :a b tek olur.
a ve b tek = a = 2n + 1, b = 2m + 1 eklindedir (n, m tamsay )
= ab = 4nm + 2n + 2m = 2(2nm
+{zn + m}) + 1
|
k
= ab tektir, nk k bir tamsay

Soru: 3x + 2 6= 5 ise 2x + 3 6= 5 olduunu gsterin.
D) Olmayan Ergi Yntemi

p = q teoremini ispatlamak iin p nin doru olduu kabul edilir. Daha sonra q nun yanl olduu
kabul edilip bir eliki bulunur. (Genelde p nin doru olmasyla elien bir durum bulunur.) Bylece q
nun doru olduu sonucuna varlr.
rnek 1.26 x, y birer tamsay olsun. x y tek ise x ile y den her ikisinin de tek olduunu ispatlayalm.
(Bu ispat dolayl ispat yntemi ile de yaplabilir.)
zm: x y tek olsun. x, y nin her ikisinin de tek olduunu gstereceiz. Aksini kabul edelim; yani
x, y den en az biri ift olsun. Mesela x ift olsun. (y nin ift olduunu kabul edilirse ayn ispat yaplr)
O halde bir k tamsays iin x = 2k dr. imdi x y = (2k)y = 2(ky) olup x y nin ift olduu grlr.
Bu durum bir elikidir; nk x y tek kabul edilmiti. O halde x, y nin her ikisi de tektir.

Not: a, b birer tamsay olmak zere eer ax = b olacak ekilde en az bir x tamsays mevcutsa ab

yazp a, b yi bler eklinde okuyacaz. Bu tanma gre 00 nermesi dorudur. Dikkat: a/b veya a
b
ifadesi bir nerme deildir.

rnek 1.27 a bir tamsay olmak zere 6a = 2a olduunu olmayana ergi yntemi ile gsterin.

zm: 6a olsun. O halde bir k tamsays iin a = 6k dr. imdi 2 6 a olduunu kabul edelim. Bu

durumda a tektir. Ancak a = 6k = 2(3k) olduundan a ifttir. Bu bir elikidir. O halde 2a olmaldr.
Not: Her zaman doru olduu iddia edilen bir nermenin yanl olduunu gstermek iin bir ters rnek
(yanl rnek) verilir. Yani p = q nermesinde p yi doru fakat q yu yanl yapan bir rnek aranr.

rnek 1.28 a, b, c, d tamsaylar olsun. abcd = ac veya bd nermesi doru mudur?
zm: Bu nerme her a, b, c, d iin verilmitir. nerme doru deildir; mesela a = 6, b = 5, c =

10, d = 10 alnrsa, 3090 dr fakat 6 6 10 ve 5 6 9 dur.
Not: x, p(x) nermesinin yanl olduunu gstermek iin x, p(x) nermesinin doru olduu ispatlanr. x, p(x) nermesinin yanl olduunu gstermek iin x, p(x) nermesinin doru olduu
ispatlanr.
7

rnek 1.29 x reel says iin x2 < 0 nermesi yanltr; nk x reel says iin x2 > 0 dr.
Soru: almazsam uyuyacam, zlrsem uyumayacam. O halde zlrsem alacam. spatlayn.
rnek 1.30 2m 1 bir asal say ise m nin de asal olduunu gsterin.
zm: Dolayl ispat yntemini kullanalm. m asal olmasn. O halde n > 1, k > 1 olmak zere m = nk
eklindedir. imdi

n
n(k1)
n(k2)
n
2m 1 = (2n )k 1 = (2
1
)
2
+
2
+
+
2
+
1
| {z } |
{z
}
A
imdi n > 1 olduundan A > 1 dir. Ayrca k > 1 olduundan B > 1 dir. Bu durumda 2m 1 in asal
olmad grlr.
rnek 1.31
2 reel saysnn irrasyonel olduunu gsterelim.
2 saysnn rasyonel olduunu kabul
edelim. O halde a, b ve b 6= 0 tamsaylar iin
2=
a
b
eklindedir. Burada a ile b nin (1 den byk) ortak arpan olmadn kabul edebiliriz. imdi
2=
a2
= 2b2 = a2 = a2 ift = a ift
b2
olur. a = 2k dersek
2b2 = a2 = 2b2 = 4k 2 = b2 = 2k 2 = b2 ift = b ift
olur. Yani a ile b nin 1 den byk ortak arpan (yani 2) olur. Bu bir elikidir. O halde
2 rasyonel
deildir.
Not: Bir nceki rnekte aadaki nermeye olmayan ergi yntemi uygulanmtr:
a, b aralarnda asal iki tamsay =
a
6= 2
b
Soru: 3 ve 6 saylarnn irrasyonel olduunu gsterin. (pucu: p bir asal say ve pab = pa veya

pb dir.)
ALITIRMALAR
1.) [p (q r)] [(p q) (p r)] olduunu gsterin.
2.) [p0 (q r0 )] [(q r) p] olduunu gsterin.
3.) (p q) = [(p r) (q r)]
nermesinin doruluk tablosunu yapnz.

8

4.) 3 says ay blmyor ise 18 says da ay blmez nermesinin doru olduunu ispat yntemlerinden birini kullanarak gsterin.
5.) [(p = q) (p = r)] [p = (q r)]
olduunu tablo yapmadan gsterin.
6.) (p = q) = r nermesinin doruluk tablosunda ka tane 0 vardr?

N
yoktur
2 tane
3 tane
4 tane
Hibiri
7.) p : x Z, x2 + 1 = x olsun ve q : x R, x4 > x2 olsun. Buna gre:

N
p = 1, q = 1
p = 0, q = 0
p = 1, q = 0
p = 0, q = 1
Bir ey sylenemez
8.) (p = q)0 nermesi aadakilerden hangisine denktir?
N
p q0
p0 q
p q0
p0 q
9.) p : x Z, x2 = x olsun ve q : x R, x2 > x olsun. Buna gre:

N
p = 1, q = 1
p = 0, q = 0
p = 1, q = 0
p = 0, q = 1
Hibiri
Bir ey sylenemez
10.) (p(p = q)) = q nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 0 vardr?
N
yoktur
2 tane
3 tane
4 tane
Hibiri
11.) (p = q) ( q = p) ilkesini temel alan ispat ynteminin ad nedir?
N
Dorudan ispat
Dolayl ispat
Olmayana Ergi
eliki bulma
Hibiri
12.) Aadaki nermelerden hangisi yanltr?

N
x Z, x 6 x4 x N, x + 6 = x3
x N \ { 0 } , x2 6= 6x x R, x + 1 = x2 H.B
13.) p = q nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir?
N
p q0
p0 q
p q0
p0 q
Hibiri
14.) (p0 = q 0 )0 aadakilerden hangisidir?

N 0
p q
p0 q
p q0
Hibiri
p q0
15.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur?

x R, x2 + 1 < 1 n N, 4n asaldr
x Z, x(x + 3) > 3 x Q, 8x Z H.B
16.) (pq) = (p = q) nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 0 vardr?

N
1 tane
3 tane
4 tane
yoktur
Hibiri
17.) (p = q 0 )0 aadakilerden hangisidir?
p0 q
pq
pq
p q0
Hibiri
18.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur?

n N, n2 asaldr x R, x2 3 < 3
x Z, x(x + 4) > 5 x Q, x2 Z H.B
19.) (pq) = (p = q) nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?

N
4 tane
1 tane
3 tane
yoktur
Hibiri
20.) (p q)0 (p0 q 0 ) nermesi aadakilerden hangisine denktir?
N
pq
p q0
p p0
p p0
9
Hibiri

N
x R, x3 Q x R \ Z, x3 Z n N, n + 1 N x Z, x2 + 40 asaldr. Hibiri
22.) p : 7 asal ise 2 rasyonel saydr, q : 6 N 1 asaldr olsun. Buna gre:

N
p, q : Doru p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru p, q : Yanl Hibiri
23.) Kular tyor ise gne douyor. Yamur yayor ise gne domuyor. Yamur yadna gre
aadakilerden hangisi sylenebilir.
Gne douyor
Yamur yamyor
Kular tyor
Kular tmyor
Hibiri
24.) p (q r) nermesinin doruluk tablosunda, bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?

N
1
2
3
4
Hibiri
N
x R, x3 R 121 asal ise 7 asal deil n N, n + 1 Z x Z, x2 + 49 asal
26.) p ve q doru, r de yanl bir nerme ise aadakilerden hangisi yanltr?
(p = r) q
(r q) = p
p ( q r)
(p = r)
Hibiri
27.) (a < b = a = b) nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir? (pucu: (p = q) p0 q )

N
a<b
b<a
a=b
a>b
Hibiri
28.) x > y = x = y nermesinin olumsuzu hangisidir? (pucu: (p = q) p0 q)
N
x<y
x>y
x6y
x>y
Hibiri
29.) p q nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir?

N 0
(p q) = (p0 q)
p0 q 0
pq
pq
Hibiri
30.) p : 15 asal deil ise 2 rasyonel saydr, q : 6 Q 9 asaldr olsun. Buna gre:
N
p : Yanl, q : Doru p, q : Yanl Hibiri
10
Blm 2
Kmeler
Tanm 2.1 yi tanmlanm nesnelerin bir topluluuna kme denir. Kmeler genelde A, B, C, . . . gibi
byk harflerle; kmenin elemanlar da a, b, c . . . gibi kk harflerle gsterilir. Eer bir x eleman bir
A kmesine aitse bunu x A; aksi halde x 6 A eklinde gsteririz. Bir kmeyi, elemanlarn teker
teker yazarak gsterme yntemine listeleme yntemi denir. Mesela
A = { 2, 3, 5 } .
Bir kmeyi elemanlarnn tad ortak zellikleri syleyerek yazabiliriz. Bunun iin
{ x : p(x) }
gsterimi kullanlr. Bu kme p(x) ak nermesini salayan btn xlerin kmesidir. Bu ynteme
ortak zellik yntemi denir. O zaman
A=
x R : (x 2)(x2 8x + 15) = 0)
yazlabilir. (R reel saylar kmesidir.)

Kmeleri dzlemdeki kapal erilerle ve elemanlarn da bu eri iinde birer nokta olarak gsterebiliriz.
Bu ynteme Venn1 emas yntemi denir.
1
John Venn (18341923)
11
Blm 2. Kmeler
A
2
3
5
ekil 2.1: A = { 2, 3, 5 } kmesinin Venn emas ile gsterimi
Tanm 2.2 A ve B iki kme olsun. Eer Ann her eleman ayn zamanda Bnin de bir eleman ise
Aya Bnin bir alt kmesi denir ve A B yazlr. Eer A B ve Bde Aya ait olmayan en az bir
eleman varsa Aya Bnin bir zalt kmesi denir ve A
B yazlr. Eer A B ve B A ise o zaman
A ile B kmelerine eittir denir ve A = B yazlr.

Tanm 2.3 A ve B iki kme olsun. A da olup B de olmayan elemanlarn kmesine A ile B nin fark
denir ve A \ B veya A B ile gsterilir.
A \ B = { x : x A, x
/ B } = {x A : x
/ B}
yazabiliriz. Ancak A \ B = { x
/ B : x A } yazamayz.
ekil 2.2: ki kmenin fark A \ B
Tanm 2.4 zerinde allan en geni kmeye evrensel kme diyeceiz ve E ile gstereceiz. A bir
kme ise Ada olmayan (ve evrensel kmede olan) elemanlarn kmesine Ann tmleyeni denir ve A0
veya A ile gsterilir. O halde:
A0 = { x : x
/ A} = {x E : x
/ A} = E \ A
yazlabilir. Hibir eleman olmayan kmeye bo kme denir ve ile gsterilir. Bo kme her kmenin
alt kmesidir ve btn bo kmeler birbirine eittir.
12
Blm 2. Kmeler
Tanm 2.5 A ve B iki kme olsun. A ya, Bye veya her ikisine ait olan elemanlarn kmesine A ile
B nin birleimi denir ve A B ile gsterilir. Hem A ya hem de Bye ayn anda ait olan elemanlarn
kmesine A ile B nin kesiimi (arakesiti) denir ve A B ile gsterilir. Kesiimi bo olan kmelere
ayrk kmeler denir.
A B = { x : x A veya x B }
A B = { x : x A ve x B } = { x A : x B }
ekil 2.3: ki kmenin birleimi A B ve kesiimi A B
Kmelerle lgili lemlerin zellikleri

1.) a) Her A kmesi iin A A (Yansma zellii)
b) A B, B A = A = B (Simetri zellii)
c) A B ve B C ise A C dir. (Geime zellii)
2.) A A = A, A A = A
3.) A = A, A =
4.) A B = B A, A B = B A
5.) Dalma Kurallar:
a) A (B C) = (A B) (A C)
b) A (B C) = (A B) (A C)
6.) 0 = E, E 0 =
7.) De Morgan Kurallar:
(A B)0 = A0 B 0
(A B)0 = A0 B 0
8.) A B = B 0 A0
13
Blm 2. Kmeler
9.) A A B, B A B
A B A, A B B
10.) A B = A B = B ve A B = A
Not: AB C, AB C veya A\B C gibi ifadeler anlamszdr. Kmelerdeki ilemlerin ncelik sras
olmadndan mutlaka parantez kullanlmaldr. Ancak yanyana birden fazla kesiim (veya birleim)
ilemi iin parantez kullanlmayabilir. (Neden?)
Tanm 2.6 A ve B iki kme olsun. A B ye ait olup A B ye ait olmayan elemanlarn kmesine A
ile B nin simetrik fark denir ve A4B ile gsterilir.
A4B = { x : x A B, x
/ A B } = (A B) \ (A B)
ekil 2.4: ki kmenin simetrik fark A4B
ekilden de anlalaca gibi A4B = (A \ B) (B \ A) diyebiliriz. Ayrca A4B = B4A dr, nk:
A4B = { x : x A B, x
/ A B } = { x : x B A, x
/ B A } = B4A.
Tanm 2.7 Eleman saysna bir doal say karlk getirilebilen kmelere sonlu kme; aksi halde sonsuz kme denir. Mesela (0, 1) ak aral ve tek doal saylar kmesi { 1, 3, 5, . . . } sonsuz kmelerdir.
B = { a, b, c, d } kmesi 4 elemanl olup sonlu bir kmedir. Bir A kmesinin eleman saysn s(A) ile
gstereceiz. Bu durumda s() = 0 olur. Ayrca
s(A B) = s(A) + s(B) s(A B)
s(A B C) = s(A) + s(B) + s(C) s(A B) s(A C) s(B C) + s(A B C)
formlleri dorudur. A, B ve C kmeleri ikier ikier ayrk iseler:
s(A B C) = s(A) + s(B) + s(C).
14
Blm 2. Kmeler
Kmeler Ailesi
Elimizde bir takm kmeler olsun. Bu kmeleri A, B, C, D, . . . gibi harflerle gstermek yerine; mesela
A1 , A2 , A3 , . . . eklinde gstermek daha kolay olacaktr. Bu durumda kmeleri I = { 1, 2, 3, . . . } kmesinin elemanlarn kullanarak indislemi (damgalam) oluruz. te bir takm kmeleri indislemek iin
kullandmz I kmesine indis kmesi, her i I elemanna bir indis, her i I iin Ai kmesine de
indislenmi kme denir. Elemanlar bir I indis kmesi tarafndan indislenmi kmelerin kmesine
de bir kmeler ailesi denir. Byle bir kmeler ailesi
A = { Ai : i I }
ekline gsterilir.
rnek 2.8
A = { { a, b } , { a } , { a, e, f, g } , { a, d } } olsun. Burada I = { 1, 3, 4, 6 } indis kmesi ve

A1 = { a, b } , A3 = { a } , A4 = { a, e, f, g } , A6 = { a, c }
diyebiliriz. Bu durumda
Tanm 2.9
A = { Ai : i I } yazlr.
A = { Ai : i I } kmeler ailesi verilsin. Bu ailenin birleimi

[
Ai = { x : En az bir i iin x Ai }
iI
eklinde tanmlanr. Bu ailenin kesiimi de

\
Ai = { x : Her i iin x Ai }
iI
eklinde tanmlanr.
rnek 2.10 Bir nceki rnekte:
[
Ai = A1 A3 A4 A6 = { a, b, c, e, f, g }
iI
Ai = A1 A3 A4 A6 = { a }
iI
rnek 2.11 I = { 1, 2, 3, . . . } ve her n I iin An = [0, n1 ] kapal aral olsun. Bu durumda

[
An = [0, 1],
nI
nI
15
An = { 0 } .
Blm 2. Kmeler
Genelletirilmi Dalma Kurallar
A = { Ai : i I } ve B = { Bj : j J } aileleri verilsin. Bu durumda kesiimin birleim zerine dalma

kuralnn genel hali:
!
[
Ai
iI
Bj =
jJ
iI
(Ai Bj )
jJ
Ayrca, birleimin kesiim zerine dalma kuralnn genel hali:
!
\
[ \
\ \
Ai
Bj =
(Ai Bj )
iI
jJ
iI
jJ
spat:
!
x
[
iI
Ai
!
[
Bj x
jJ
Ai
iI
ve x
Bj
jJ
i I, x Ai ve j J, x Bj
i I ve j J iin x Ai ve x Bj
i I ve j J iin x Ai Bj
[ [
x
(Ai Bj )
iI
jJ
olup ispat tamamlanr. Dier ksmn ispat da yledir:
!
!
\
[ \
\
\
x
Ai
Bj x
Ai veya x
Bj
iI
jJ
iI
jJ
i I, x Ai veya j J, x Bj
i I ve j J iin x Ai veya x Bj
i I ve j J iin x Ai Bj
\ \
x
(Ai Bj )
iI
rnek 2.12
jJ
A = { A1 , A3 , A5 } ve B = { B2 , B4 } olsun. Bu durumda I = { 1, 3, 5 } , J = { 2, 4 } olur.

(A1 A3 A5 ) (B2 B4 ) =
(A1 B2 ) (A1 B4 ) (A3 B2 ) (A3 B4 ) (A5 B2 ) (A5 B4 )
16
Blm 2. Kmeler
Genelletirilmi De Morgan Kurallar

{ Ai : i I } ailesi verilsin. Bu durumda
!0
\
Ai
!0
=
Ai 0
ve
iI
iI
Ai
iI
Ai 0
iI
spat:
!0
x
x
/
Ai
iI
Ai
iI
i I iin x
/ Ai
i I iin x Ai 0
[
x
Ai 0
iI
Dier ksmn ispat da yledir:

!0
x
Ai
x
/
iI
Ai
iI
i I iin x
/ Ai
i I iin x Ai 0
\
x
Ai 0
iI
zml rnekler
1.) A \ B = A B 0 olduunu gsterin.
zm:
A \ B = { x : x A ve x
/ B}=
x : x A ve x B 0
= A B0
2.) A B = B C = A B C olduunu gsterin.

zm: A A B olduunu biliyoruz. A B = B C olduundan A B C elde edilir. Ayrca
B C B olduundan, A B bulunur. Benzer ekilde:
B A B = C B olup B B C C
olduundan B C bulunur. Sonu olarak A B C dir.
3.) A B = A B A = B olduunu gsterin.
zm: nce A B = A B olduunu kabul edelim. A = B olduunu gstermek iin A B ve
17
Blm 2. Kmeler
B A olduunu gstereceiz.
A A B = A B B olduundan A B
B A B = A B A olduundan B A
= A = B.
imdi de A = B olduunu kabul edelim.

A B = A A = A = A A = A B.
Bu ksmn ispat yle de yaplabilirdi:
)
AB =AA=A
= A B = A B.
AB =AA=A
4.) A B = A C B C olduunu gsterin.
zm: A B olduunu kabul edelim. O halde x A = x B dir.

x A C = x A veya x C = x B veya x C = x B C
olup seilen x keyfi olduundan nerme her x iin dorudur. O halde A C nin her eleman B C nin
bir eleman olup ispat biter.
Not: Bu tr ispatlarda p(x) = q(x) nermesi doru ise oklar soldan saa doru ilerlerken p(x)
yerine q(x) yazlabilir. (q(x) yerine p(x) yazlamaz.) Yine p(x) = q(x) nermesi doru ise
{ x : p(x) } { x : q(x) }
kapsamas vardr. p(x) q(x) nermesi doru ise; yani p(x) q(x) ise
{ x : p(x) } = { x : q(x) }
eitlii vardr.
5.) A (B C) = (A B) (A C) olduunu gsterin.
zm:
A (B C) = { x : x A veya x B C }
= { x : x A veya (x B ve x C) }
= { x : (x A veya x B) ve (x A veya x C) }
= { x : (x A B) ve (x A C) }
= (A B) (A C)
6.) A B, C B, A C = veriliyor. Bu kmelerin bo olup olmamasna gre farkl btn durumlar
Venn emas ile gsterin.
zm: Toplam 7 durum vardr. ekilde 6 durum gsterilmi olup son durum A = B = C =
durumudur.
18
Blm 2. Kmeler
B
B
A
A
C=
A=
A=B
C=B
C=
A=
A=C=
7.) Aada kartezyen dzlemin A, B, C ve D altkmeleri verilmitir. Buna gre srasyla A B, (A

B) C ve (A B) (C D) kmelerini Venn emas ile gsterin.
A = { (x, y) : x > 0 }
B = { (x, y) : x + 2y < 6 }
C = { (x, y) : y > 0 }
D = { (x, y) : y x > 0 }
zm:
y=x
x
AB
19
x + 2y = 6
Blm 2. Kmeler
y=x
C
(A B) C
x
x + 2y = 6
AB
y=x
(A B) (C D)
C D
x
x + 2y = 6
AB
8.) De Morgan Kurallarn ispatlayn. Yani (A B)0 = A0 B 0 ve (A B)0 = A0 B 0 olduunu gsterin.

zm:
(A B)0 =
x : x (A B)0
= {x : x
/ (A B) }

= {x : x
/ A ve x
/ B } = x : x A0 ve x B 0 = A0 B 0 .

(A B)0 = x : x (A B)0 = { x : x
/ (A B) }

= {x : x
/ A veya x
/ B } = x : x A0 veya x B 0 = A0 B 0 .
9.) A \ B = A \ (A B) olduunu gsterin.

zm:
A \ (A B) = A (A B)0 = A (A0 B 0 ) = (A A0 ) (A B 0 ) = A B 0 = A \ B
| {z }
20
Blm 2. Kmeler
10.) (A \ B) \ C = A \ (B C) olduunu gsterin.
zm:
A \ (B C) = A (B C)0 = A (B 0 C 0 ) = (A B 0 ) C 0 = (A \ B) C 0 = (A \ B) \ C
11.) (A B) (A \ B) = olduunu gsterin.
zm:
(A B) (A \ B) = (A B) (A B 0 ) = (A A) (B B 0 ) = A =
12.) (A \ B) B = olduunu gsterin.
zm:
(A \ B) B = (A B 0 ) B = A (B B 0 ) = A =
| {z }
13.) A0 \ B 0 = B \ A olduunu gsterin.

zm:
A0 \ B 0 =
x : x A0 ve x
/ B0
x : x A0 ve x B
= { x : x B ve x
/ A} = B \ A
14.) A A B ve A B A olduunu gsterin.

zm: x A = x A veya x B nermesi her zaman doru olur. (Yani x B olmasa da
dorudur.) O halde A A B dir. Benzer ekilde x A B ise x A nermesi her zaman dorudur.
O halde A B A dir.
15.) A B = A (B A) = B olduunu gsterin.
zm: A B ise A B = B ve A B = A olduunu biliyoruz. O halde
A (B A) = A (B A0 ) = (A B) (A A0 ) = B E = B
| {z } | {z }
B
16.) A B = = A = ve B = olduunu gsterin.

zm: A B = olsun. A A B olacandan A olur. Ayrca bo kme her kmenin alt
kmesi olduundan A dr. Buradan A = elde edilir. Benzer ekilde B = dir.
17.) A ve B kmeleri iin A B A B = B olduunu gsterin.
zm: (=) nce A B olduunu kabul edelim. Bu durumda x A = x B dir. O zaman
x A B = x A veya x B = x B veya x B = x B
olup A B B olur. Ayrca B A B her zaman doru olduundan A B = B elde edilir.
21
Blm 2. Kmeler
(=) imdi A B = B olduunu kabul edelim. A A B olduunu biliyoruz. A B = B olduundan
A B elde edilir.
18.) (A0 )0 = A olduunu gsterin.
zm:
A = {x : x A} =
x:x
/ A0

: x : x (A0 )0 = (A0 )0 .
19.) A B = E ve A B = B = A0 olduunu gsterin. (E : evrensel kmedir)

zm: (=) A B = E ve A B = olsun. x A0 = x
/ A dr. Fakat x E olmal; yani
x A B olmaldr. O halde x B olmal. Yani A0 B dir. imdi de
x B = A B = olduundan x
/ A = x A0
olup B A0 elde edilir. Sonu olarak B = A0 dr.
(=) B = A0 = A B = A A0 = E dir. Ayrca A B = A A0 = .
20.) A B = A B olduunu gsterin.
zm: (=) A B = olduunu kabul edelim. x A alalm. x B olduunu gstereceiz. Aksini
kabul edelim; yani x
/ B olsun. Bu durumda x B 0 olur. O halde x A B 0 = A B olmaldr. Bu
bir elikidir, nk A B = kabul edilmitir.
(=) imdi A B kabul edelim. Bu durumda A B = A olur. imdi
A B = A B 0 = (A B) B 0 = A (B B 0 ) = A = .
21.) A4(A B) = A B olduunu gsterin.
zm: A B A olduundan A (A B) = A dr.
A4(A B) = (A (A B)) (A (A B))
= A (A B) = A (A B)0 = A (A0 B 0 )
= (A A0 ) (A B 0 ) = (A B 0 )
= A B 0 = A B.
22.) A4B = A = B olduunu gsterin.
zm: (=) A4B = = (A B) (B A) = = A B = ve B A = = A B ve
B A = A = B. (Not: A B = olmas iin gerek ve yeter art A B dr.)
(=) A = B = A4B = A4A = (A A) (A A) = A A = .
23.) (A4B)0 = (A0 B) (A B 0 ) olduunu gsterin.
22
Blm 2. Kmeler
zm:

0
(A4B)0 = [(A B) (B A)]0 = (A B 0 ) (B A0 )
= (A B 0 ) (B A0 ) = (A0 B) (A B 0 )
24.) A4(A B) = B (A B) olduunu gsterin.
zm: Eitliin sol taraf en sade ekle getirilirse:
A4(A B) = (A (A B)) (A (A B)) = (A B) A
= (A B) A0 = (A A0 ) (B A0 ) = (B A0 )
= B A0
elde edilir. imdi de eitiin sa tarafn sadeletirelim:
B (A B) = B (A B)0 = B (A0 B 0 )
= (B A0 ) (B B 0 ) = (B A0 )
= B A0
Eitliin her iki taraf da B A0 olduundan zm tamamlanmtr.
25.)
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her i I
iin Ai B ise
[
Ai B
iI
olduunu gsterin.
zm:
x
Ai = i I iin x Ai = x B (nk Ai B)
iI
26.)
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her i I
iin B Ai ise
\
B
Ai
iI
olduunu gsterin.
zm:
x B = i I iin x Ai (nk B Ai ) = x
Ai
iI
oktan Semeli Sorular

1.) A B ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?
N
A0 = B
A\B =
A0 B
23
A B 6=
Hibiri
Blm 2. Kmeler
2.) A \ B = A olmas iin gerek ve yeter art nedir?
A=B
AB
BA
B=
3.) A = [0, 2] ve B = [1, 7] aralklar ise A 4 B ise aadakilerden hangisidir?

N
(1, 2)
[0, 1) (2, 7]

(, 1) (2, )
Hibiri
Hibiri
4.) B = { { } , , 0, { 0, } } olduuna gre aadakilerden hangisi yanltr?

{} B
{ , 0 } B
{{}} B
Hibiri
5.) A4B kmesi ile B kmesinin tmleyeninin simetrik fark hangisidir?

N
A\B
BA
E \ (A B)
E\A
Hibiri
6.) A B = A ve B C = ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

N
AC =
A=B
BC =E
AB =A
Hibiri
7.)
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. i I
x
x
/
Ai
iI
8.)
Ai
iI
iI
B
iin x Ai 0 olmas iin gerek ve yeter art nedir?

[
[
N
x
/
Ai
x
Ai
Hibiri
Ai
iI
Ai
iI
iin B Ai ise aadakilerden hangisi dorudur?

\
[

Ai = B

Ai B
Hibiri
iI
iI
iI
9.) Evrensel kme ile A B kmesinin simetrik fark aadakilerden hangisidir?

N 0
A4B
AB
A0 B 0
A B0
Hibiri
10.) A ve B kmeleri ayrk iki kme olsun. s(A B) = 8, s(A B 0 ) = 5 ise s(B) katr?
N
4
3
5
2
Hibiri
11.) [(A B) \ B] A aadakilerden hangisidir?
N
A0 B 0
A0 B
A\B
AB
Hibiri
12.) Aadakilerden hangisi doru ise A B = E her zaman dorudur?

N 0
B A0
A B
AA\B
A B 6=
Hibiri
13.) A B = A ise A B 0 aadakilerden hangisidir?

N
AB
A
Hibiri
14.)
A = { Ai : i I } ailesi verilsin. Her k I

Ak
Ai
iI
15.)
B\A
Ai Ak
iI
iI
x
[
iI
Ai
iin aadakilerden hangisi dorudur.

!0
\
N\
Ai Ak

Ai Ak
Ai
Hibiri
iI
iin x
/ Ai olmas iin gerek ve yeter art nedir?
\
\
N
x
Ai
x
Ai 0
Hibiri
iI
iI
iI
16.) A ile B ayrk ise (A \ B) (E4A) nedir? (E : Evrensel kme)

AB
17.) (A \ B)4(B \ A) aadakilerden hangisine eittir?

24
Hibiri
Blm 2. Kmeler
A
B\A
AB
Hibiri
18.) A4B = A0 4B 0 eitlii hangi artlar altnda dorudur?

A = veya B =
AB =
A=B
Her zaman doru
Hibiri
19.) A ve B kmeleri ayrk iseler aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

A4B =E
A4B =
A\B =
A0 B
A\B =
Hibiri
Hibiri
20.) A B ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

A0 = B
21.)
A0 B
A B 6=
x
Ai
x
/
iI
iin x Ai 0 olmas iin gerek ve yeter art nedir?

[
[
x
Ai
x
/
Ai
Hibiri
Ai
iI
iI
iI
22.) A4B = A B ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

N
A ile B ayrktr
A\B =
B\A=
23.) A \ B = B \ A olmas iin gerek ve yeter art nedir?
N
A=B=
A=B
AB =E
A=B
AB =
Hibiri
Hibiri
24.) A B = E ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

A B0
A = B0
B0 A = B
AB =
Hibiri
A\B
Hibiri
Hibiri
25.) A 4 (B \ A) aadakilerden hangisidir?

A
B\A
AB
26.) B = { , { } , a, { a } , { 1 } } ise aadakilerden hangisi yanltr?

B
{a} B
{ a, } B
\
27.) A = { Ai : i I } ailesi verilsin. x
/
Ai ise aadakilerden hangisi dorudur?
iI
x
/
Ai
i I, x Ai
i I, x Ai 0
iI
Ai 0
Hibiri
iI
28.) (E \ A) (E \ B) = olmas iin gerek ve yeter art nedir?

N
A=B
AB =E
A=B=
AB =
Hibiri
A\B
Hibiri
(2, 1) (2, 4]
Hibiri
29.) A0 (A0 B 0 )0 aadakilerden hangisine eittir?

AB
A0
AB
30.) X = (1, 4] ve Y = (2, 2) {3} ise X4Y hangisidir?

(2, 1] [2, 4]
(2, 1) [2, 4]
(2, 1] (2, 4]
25
Blm 3
Bantlar ve zellikleri
Tanm 3.1 a ve b herhangi iki eleman olmak zere (a, b) eklindeki bir ifadeye bir sral ikili denir.
Burada a ya 1. bileen; bye de 2. bileen denir. ki sral ikilinin eit olmas yle tanmlanr:
(a, b) = (c, d) a = c ve b = d.
Dolaysyla genelde (a, b) 6= (b, a) dr. Benzer ekilde (x1 , x2 , . . . , xn ) eklindeki bir ifadeye bir sral
nli denir.
Kartezyen arpm
Tanm 3.2 A ve B iki kme olsun. Birinci bileenleri A dan; ikinci bileenleri B den olan btn sral
ikililerin kmesine A ile B nin kartezyen arpm denir ve A B ile gsterilir. Yani
A B = { (a, b) : a A ve b B } .
zel olarak B = A ise:
A A = { (a, b) : a A ve b A }
kmesi yazlabilir ve bu kme ksaca A2 ile gsterilir. Genel olarak sral nlilerin kmesi tanmlanabilir.
O halde
n
{z A} = A = { (x1 , x2 , . . . , xn ) : x1 , . . . , xn A }
|A A
ntane
yazabiliriz.
Kartezyen arpmn zellikleri

Teorem 3.3 A, B, C ve D drt tane kme olsun.
26
Blm 3. Bantlar ve zellikleri

1.) A = A =
2.) A (B C) = (A B) (A C)
3.) A (B C) = (A B) (A C)
4.) A B = A C B C
5.) A B ve C D = A C B D
spat 1.) A = { (x, y) : x A ve y } kmesi bokmedir; nk y nermesi her zaman
yanltr. Dolaysyla a A ve y her zaman yanltr. Benzer ekilde A = dir.
spat 2.)
(x, y) A (B C) x A ve y B C
x A ve (y B veya y C)
(x A ve y B) veya (x A ve y C)
(x, y) A B veya (x, y) A C
(x, y) (A B) (A C)
olup ispat tamamlanr.
spat 3.) p q r (p q) (p r) denklii kullanlrsa;
(x, y) A (B C) x A ve y B C
x A ve y B ve y C
(x A ve y B) ve (x A ve y C)
(x, y) A B ve (x, y) A C
(x, y) (A B) (A C)
olup ispat tamamlanr.
spat 4.) (x, y) A C = x A ve y C = x B ve y C = (x, y) B C
olup ispat biter.
spat 5.) (x, y) A C = x A ve y C = x B ve y D = (x, y) B D
olup ispat biter.
imdi de kartezyen arpmn birleim ve kesiim zerine dalma zelliklerini genel olarak ispatlayalm:
Teorem 3.4
A = { Ai : i I } ve B = { Bj : j J } aileleri verilsin.
27

!
1.)
Ai
!
2.)
Ai
iI
Bj =
jJ
iI
(Ai Bj )
(i,j)IJ
Bj =
jJ
(Ai Bj )
(i,j)IJ
spat 1.)
!
(x, y)
Ai
iI
Bj x
jJ
ve y
Ai
iI
Bj
jJ
i I, x Ai ve j J, y Bj
i I ve j J, x Ai ve y Bj
(i, j) I J, (x, y) Ai Bj
[
(x, y)
(Ai Bj )
(i,j)IJ
spat 2.)
!
(x, y)
\
iI
Ai
Bj x
jJ
Ai
ve y
iI
Bj
jJ
i I, x Ai ve j J, y Bj
i I ve j J, x Ai ve y Bj
(i, j) I J, (x, y) Ai Bj
\
(x, y)
(Ai Bj )
(i,j)IJ
rnek 3.5 A, B, C, D drt tane kme olmak zere:

1.) (A B) (C D) = (A C) (B D) eitliinin her zaman doru olduunu;
2.) (A B) (C D) = (A C) (B D) eitliinin her zaman doru olmadn gsterin.
zm 1.)
(x, y) (A B) (C D) (x, y) A B ve (x, y) C D
x A ve y B ve x C ve y D
(x A ve x C) ve (y B ve y D)
x A C ve y B D
(x, y) (A C) (B D)
28

zm 2.) A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } , C = { b } ve D = { 2, 3, 4 } alnrsa eitliin doru olmad
grlr:
(A B) (C D) = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (b, 1), (b, 2), (b, 3), (b, 4) } ,
(A C) (B D) = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (a, 4), (b, 1), (b, 2), (b, 3), (b, 4) } .
rnek 3.6 A (B \ C) = (A B) \ (A C) olduunu gsterin.
zm: y
/ C = (x, y)
/ A C olacandan;
(x, y) A (B \ C) = x A ve y B \ C
= x A ve y B ve y
/C
= (x, y) A B ve (x, y)
/ AC
= (x, y) (A B) \ (A C).
Ayrca;
(x, y) (A B) \ (A C) = (x, y) A B ve (x, y)
/ AC
= x A ve y B ve (x
/ A veya y
/ C)
= (x A ve y B ve x
/ A) veya (x A ve y B ve y
/ C)
= x A ve y B ve y
/C
= x A ve y (B \ C)
= (x, y) A (B \ C).
olup iki kmenin eitlii gsterilmi olur.
ALITIRMALAR
1.) A (B C) = (A B) (A C) nermesinin doru olmas iin gerek ve yeter art nedir?
N
Her zaman doru A = A = B = C = A = veya B C =
Hibiri
2.) A (B \ C) = (A B) \ (A C) nermesi iin aadakilerden hangisi dorudur?
N
Bazen doru Sadece A = ise doru
Her zaman doru Her zaman yanl Hibiri
3.) A (B C) = olduuna gre aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
N
AB =
BC =
BC =
AC =
Hibiri
4.) Her A, B, C kmesi iin p :A (B C) = (A B) C ve q :A (B C) = (A B) (A C)

ise:
p, q : Doru
p: Doru, q: Yanl
p: Yanl, q: Doru
29
p, q: Yanl
Hibiri

5.) A, B ve C kmelerinin eleman saylar srasyla 12, 8 ve 10 dur. Ayrca B ile C ayrk kmelerdir.
Buna gre (A B) (A C) ka elemanldr.?
N
Sfr
180
24
12
Hibiri
6.) A B 6= ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

A B 6=
A4B 6=
AB
AB =
Hibiri
(Doru Cevap: A B 6= olabilir.)

7.) Her A, B, C iin p : A0 B 0 = (A B)0 ve q : A C B C = A B nermeleri iin hangisi
dorudur?
p, q:Doru
p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru
8.) A B = ise aadakilerden hangisi her zaman dorudur?

N
A=
A = ve B =
AB =
p, q : Yanl
B0 = E
Hibiri
Hibiri
9.) X Y = Y X olmas iin gerek ve yeter art nedir?

N
X = veya Y = veya X = Y X Y veya Y X X = Y s(X) = s(Y ) Hibiri
Bant
Tanm 3.7 A ve B birer kme olsun. A B nin bir alt kmesine (bo kme dahil) Adan Bye bir
bant denir. Eer A = B ise bu bantya ksaca ksaca Ada bir bant denir.
rnek 3.8 A = { a, b, c, d, e } ve B = { 1, 2, 4, 6 } olsun.
1 = { (a, 2), (a, 4), (b, 1), (d, 1), (c, 6) } A B olup A dan Bye bir bantdr
2 = { (a, b), (b, b), (c, e) } A A
olup Ada bir bantdr
Tanm 3.9 , Adan Bye bir bant olsun. (Yani A B olsun).

1 = { (y, x) : (x, y) }
bantsna nn ters bants veya ksaca tersi denir. Bu durumda 1 B A olduu aktr.
Tanm 3.10 A B olsun. Bir kartezyen dzlemde Ann elemanlarn yatay eksende; Bnin
elemanlarn da dey eksende gsterelim. (x, y) ise P (x, y) noktalarn iaretleyelim. Bu ekilde
elde edilen noktalar kmesine nn grafii denir. Ayrca; A ve B kmelerini Venn ema ile yanyana
gsterelim. (x, y) ise xden yye tek ynl oklar izelim. Bylece elde edilen ekle nn emas
denir.
rnek 3.11 A = { a, b, c, d, e } ve B = { 1, 2, 4, 6 } olsun.
= { (a, 1), (a, 4), (b, 6), (c, 6), (c, 2), (e, 1), (e, 4) }
30

bantsn grafiini ve emasn izelim.
B
6
4
2
1
A
a
ekil 3.1: nn grafii.
c
4
ekil 3.2: nn emas.
Tanm 3.12 A, B, C, D drt tane kme ve B C 6= olsun. A B ve C D olsun. ile

nn bilekesi ile gsterilir ve yle tanmlanr:
= { (x, z) : y B iin (x, y) ve (y, z) } .
Dikkat: ile nn bilekesi, sylendii srada deil de eklinde yazlmaktadr.
rnek 3.13 A = { 2, 4, 6, 8 } , B = { a, b, c, d } , C = { c, d, e } , D = { 1, 3, 5 } olsun.
= { (2, a), (2, c), (6, c), (8, d), (2, e) } A B,
= { (c, 1), (d, 3), (c, 5), (e, 1) } C D
= = { (2, 1), (6, 1), (6, 5), (8, 3), (2, 5) }
31
Bantnn zellikleri
Bu ksmda zellii incelenecek bantlarn bir A kmesinde tanml olduunu kabul edeceiz. (Yani
A A). imdi bu 4 zellii tanmlayalm.
Tanm 3.14 A A olsun. Eer her x A iin (x, x) ise ya yansyan bir bant denir.
rnek 3.15 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (5, 1) }
Yansyandr
2 = { (1, 4), (4, 2), (2, 2), (4, 4), (5, 5) }
Yansyan deildir
Not: (x, y) nermesi xy eklinde daha ksa gsterilmektedir. (Baz kaynaklarda yx yazlmaktadr.) Bu durumda
yansyan x A, xx
olduu grlebilir.
Tanm 3.16 A bir kme ise x A iin (x, x) eklindeki btn sral ikililerin kmesine Ann kegeni
denir ve IA ile gsterilir. O halde:
IA = { (x, x) : x A }
dr.
Bu durumda da
yansyan IA
olduu kolaylkla anlalr.
Tanm 3.17 A A olsun. Eer her (x, y) iin (y, x) ise ya simetrik bir bant denir.
Buradan
simetrik = 1
olduu grlebilir.
rnek 3.18 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3) }
Simetriktir
2 = { (1, 3), (3, 1), (2, 2), (3, 3), (5, 5) }
Simetriktir
3 = { (1, 5), (3, 3), (3, 4), (4, 3) }
Simetrik deildir
4 =
Simetriktir
32

Tanm 3.19 A A olsun. x 6= y olmak zere, eer her (x, y) iin (y, x)
/ ise ya ters
simetrik bir bant denir. Buna denk olarak
(x, y) , (y, x) = x = y
nermesi doruysa simetriktir diyebiliriz. Buradan
ters simetrik 1 IA
olduu grlebilir.
rnek 3.20 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (4, 4), (2, 2), (3, 3) }
Simetrik ve ters simetrik
2 = { (1, 3), (3, 1), (4, 5) }
Simetrik deil, ters simetrik deil
3 = { (1, 5), (5, 1) }
Simetrik, ters simetrik deil
4 = { (1, 3), (4, 5) }
Simetrik deil, ters simetrik
5 =
Simetrik ve ters simetrik
Tanm 3.21 A A olsun. Eer her (x, y) ve (y, z) iin (x, z) ise ya geiken bir
bant denir. Buradan
geiken
olduu grlebilir.
rnek 3.22 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } olsun.
1 = { (1, 1), (3, 4) }
Geiken
2 = { (1, 3), (3, 1), (1, 1) }
Geiken deil, nk (3, 3)

/ 2
3 = { (2, 3), (3, 5), (2, 5), (5, 3), (5, 5), (3, 3) }
4 = { (1, 3), (4, 5), (5, 1) }
Geiken
Geiken deil, nk (4, 1)
/ 4
5 =
Simetrik, ters sim. ve geiken
rnek 3.23 A = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesinde srasyla; sadece yansyan, sadece simetrik, sadece ters
simetrik, sadece geiken olan birer bant yazn. Daha sonra 4 zellie de sahip olan ve hibir zellie
33

sahip olmayan bantlar yazn.
Sadece yansyan: 1 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (1, 2), (3, 4), (4, 3), (3, 5) }
Sadece simetrik: 2 = { (1, 2), (2, 1) }
Sadece ters simetrik: 3 = { (1, 2), (2, 3)) }
Sadece geiken: 4 = { (1, 2), (2, 1), (1, 1), (2, 2), (4, 5) }
Btn zellikler var : 5 = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5) } = IA
Hibir zellik yok: 6 = { (1, 2), (2, 1), (1, 1), (3, 4) }

rnek 3.24 Tamsaylar kmesi Zde ab 3(a+2b) ekline tanmlanan bantnn zelliklerini
inceleyin.

zm: (i) Her a Z iin 3(a + 2a) yani 33a olup aa dr. Yani bant yansyandr.

(ii) (a, b) = 3(a + 2b) = k Z, a + 2b = 3k = 2a + 4b = 6k = 2a + b = 6k 3b = 3(2k b)

olup 2k b Z olduundan 3(b + 2a) = (b, a) . Yani simetriktir.
(iii) (1, 4) ve (4, 1) olduundan ters simetrik deildir.
(iv)
(a, b) = 3 a + 2b) = k Z, a + 2b = 3k
(b, c) = 3 b + 2c) = m Z, b + 2c = 3m
Sadaki eitlikler taraf tarafa toplanp gerekli dzenleme yaplrsa:

a + 2c = 3(k + m b) = k + m + b Z olduundan 3(a + 2c) = (a, c)
olup geikendir.
ALITIRMALAR
1.) Zde tanmlanan ab b = a + 1 bantsnn zelliklerinin listesi aadakilerden hangisidir?
N
Ters simetri, geime
Ters simetri
Geime
Hibir z. yok
Hibiri
2.) Nde tanml (x, y) x asal veya x 6 y bantsnn zelliklerinin listesi nedir?
N
Yansma Yansma ve geime Hibir z. yok Yansma ve ters simetri Hibiri

+
3.) N kmesinde (a, b) a2b bants iin aadakilerden hangisi dorudur?
N
Yansyan deil
Simetrik
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
4.) R kmesinde (a, b) |a b| = 1 bants iin aadakilerden hangisi yanltr?
N
Yansyan deil
Simetrik
Ters simetrik deil
Geiken deil
Hibiri
34

5.) A = { 1, 2, 3 } kmesi zerinde yansyan olan ka tane bant yazlabilir?
N
32 tane
16 tane
512 tane
64 tane
Hibiri
6.) = { (1, 2), (2, 5), (5, 3), (3, 4), (5, 1) } ve = { (2, 6), (1, 6), (3, 6), (4, 1), (5, 2) } ise s(o ) = ?
N
4
2
3
1
Hibiri
7.) Yansyan olmad halde kendisi ile bilekesi yansyan olan bantlar vardr nermesi iin aadakilerden hangisi sylenebilir?
N
Yanltr
Dorudur
Bir ey sylenemez
nerme deildir
Hibiri
8.) A = { 1, 2, 3 }nn kuvvet kmesi zerinde = { (X, Y ) : X 6= Y, X Y } bants ka elemandr?

N
12
17
16
13
Hibiri
9.) N de (a, b)
a asal veya b asal veya a + b asal eklinde tanmlanan bantnn
zelliklerinin listesi hangisidir?

N
Geiken
Simetrik
Geiken ve simetrik
Hibir zellik yok
Hibiri
10.) A = { 0, 1, . . . , 8 } kmesinde ab |b2 a2 | < 64 bants iin aadakilerden hangisi

dorudur?
Yansyan deil
Simetrik deil
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
11.) 2 elemanl bir kme zerinde simetrik olmayan ka tane bant yazlr?
4 tane
5 tane
6 tane
7 tane
Hibiri
12.) Bir A kmesinde tanml bir bantsnn geiken olmas iin gerek ve yeter art nedir?
N
o
1 IA
1 IA
o 1 = IA
Hibiri
13.) E = { a, b, c } evrensel kme olsun. P (E) kuvvet kmesi zerinde = { (X, Y ) : X = Y 0 } bants
ka elemanldr?
5 elemanl
6 elemanl
9 elemanl
10 elemanl
Hibiri
14.) = { (1, 2), (2, 4), (3, 4), (1, 4), (2, 3) } ve = { (4, 1), (3, 3), (1, 2) } ise ka elemanldr?
N
3 elemanl
4 elemanl
5 elemanl
6 elemanl
Hibiri
15.) Pozitif doal saylar kmesi zerinde ab 3|(a + 3) bants iin hangisi dorudur?
N
Yansyan
Simetrik
Ters simetrik
Geiken
Hibiri
16.) Zde tanml (x, y) x + y ift veya x tek bantsnn zelliklerinin listesi nedir?
N
Yansyan, geiken Yansyan, simetrik Yansyan Yansyan, ters simetrik Hibiri
17.) da var iken da da olmas gereken zelliklerin listesi hangisidir?
N
Yansma Yansma, simetri
Yansma, simetri, geime Yansma, geime Hibiri
18.) Rde tanml (x, y) x tamsay veya y < 0 bantsnn zelliklerinin listesi nedir?
N
Geiken
Simetrik, geiken
Hibir z. yok
Ters simetrik
Hibiri
19.) N+ kmesinde (a, b) a 6 2b bant iin aadakilerden hangisi dorudur?
35

Yansyan deil
Simetrik
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
20.) N+ kmesinde (a, b) a < b veya b|a bant iin aadakilerden hangisi dorudur?
N
Yansyan deil
Simetrik
Ters simetrik
Geiken deil
Hibiri
21.) Bir bant simetrik ise bu bantnn tersi iin aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?
N
Yansyandr
Ters simetriktir
Simetriktir
Geikendir
Hibiri
22.) A = { a, b } kmesi zerinde simetrik olup ters simetrik olmayan ka tane bant yazlabilir?
N
Yazlamaz
2
3
4
Hibiri
23.) = { (2, 4), (7, 1), (6, 6), (6, 4), (7, 4), (4, 1) } ve = { (1, 2), (2, 6), (3, 4), (1, 7), (2, 7) } ise ka
elemanldr?
4 elemanl
5 elemanl
6 elemanl
7 elemanl
Hibiri
24.) = {(x, y) : x, y R, x + y = 1} ve = {(x, y) : x, y R, x y = 3} ise = {(x, y) : x, y

R, . . . . . . } kmesindeki bolua ne yazlmaldr?
xy =1
x+y =4
x+y =0
x + y = 2
Hibiri
25.) A en az iki elemal bir kme ve = A A ise iin aadakilerden hangisi yanltr?
N
Yansyandr
Ters simetriktir
Simetriktir
Geikendir
Hibiri
26.) N kmesinde (a, b) a + b ift veya a asal bants iin hangisi dorudur?
N
Yansyan deil
Simetrik
Ters simetrik
Geiken
Hibiri
27.) N \ { 0 }da xy x | (x + y) bantsnn sahip olduu zelliklerin listesi hangisidir?
N
Yansyan ve geiken Yansyan ve ters sim. Yansyan ve simetrik
Yansyan Hibiri
28.) Reel saylar kmesi Rde xy |x y| 6 1 bants iin aadakilerden hangisi dorudur?
N
Geiken deil
Ters simetrik
Simetrik deil
Yansyan deil
Hibiri
29.) Zde
(x, y) 3 | y 2
30.) Rde
ab |a3 b3 | 6 8
bantsnn sahip olduu zelliklerin listesi hangisidir?

N
Ters simetrik Ters simetrik ve geiken
Geiken Simetrik ve geiken Hibiri
Yansyan deil
bants iin aadakilerden hangisi dorudur?
Simetrik deil
Ters simetrik
36
Geiken
Hibiri
Blm 4
Denklik Bantlar
Tanm 4.1 bir =
6 A kmesi zerinde bir bant olsun. Eer yansyan, simetrik ve geiken ise
ya bir denklik bants denir.
rnek 4.2 Z tamsaylar kmesi zerinde
= { (x, y) : x y ift tamsaydr }
eklinde tanmlanan bant bir denklik bantsdr. nk
(i) Her x Z iin x x = 0 ift olup xx dir. Yani yansyandr.
(ii) (x, y) = x y ift = y x = (x y) ift olup (y, x) . Yani simetriktir.
(iii) (x, y) ve (y, z) = x y = 2k1 , y z = 2k2 olacak ekilde k1 , k2 tamsays var
= x z = 2(k1 + k2 ) ift olup (x, z) = geikendir.
Tanm 4.3 bir A kmesi zerinde bir denklik bants olsun. (x, y) ise y eleman x elemanna
( bantsna gre) denktir denir. x elemanna denk olan btn elemanlarn kmesine xin denklik
snf denir ve x ile gsterilir. O halde
x = { y A : (x, y) } = { y A : xy } .
rnek 4.4 Tamsaylar kmesinde
= { (x, y) : 3 | (x y) }
37
Blm 4. Denklik Bantlar

eklinde tanmlanan bant bir denklik bantsdr. Buna gre
4 = { y Z : 3 | (4 y) } = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } ,
0 = { y Z : 3 | (0 y) } = { . . . , 6, 3, 0, 3, 6, . . . } ,
1 = { y Z : 3 | (1 y) } = { . . . , 5, 2, 1, 4, 7, . . . } ,
2 = { y Z : 3 | (2 y) } = { . . . , 4, 1, 2, 5, 8, . . . } ,
1 = { y Z : 3 | (1 + y) } = { . . . , 4, 1, 2, 5, 8, . . . } ,
yazabiliriz. ki denklik snfnn ya birbirine eit ya da ayrk olduu grlr. Ayrca farkl denklik snflar
0, 1 ve 2 dir. Bu denklik snflarnn birleimi de Z ye eittir.
Teorem 4.5 bir A kmesi zerinde bir denklik bants olsun.
(i) Her a A iin a 6= ,
(ii) Her a, b A iin ya a b = veya a = b,
[
(iii) A daki elemanlarn denklik snflarnn birleimi A y verir. Yani A =
a.
aA
spat (i) Bant yansyan olduundan her a A iin a a olup a 6= dir.

spat (ii) a, b A olsun. a b = ise ispat biter. a b 6= olsun. Bu durumda a = b olduunu
gstereceiz. c a b alalm. O halde c a ve c b dir. imdi
x a = (x, a) = (x, c) , nk (a, c) ve geiken.
Ayrca (c, b) olduundan (x, b) elde edilir. O halde x b elde edilir. Benzer ekilde x b =
x a ispatlanabilir. O halde a = b dir.
spat (iii) A daki her eleman bir denklik snfna ait olacandan ispat aktr.
Tanm 4.6 bir A kmesinde bir denklik bants olsun. nn A da belirledii (ayrd) denklik
snflarnn kmesine A nn ya gre blm kmesi denir ve A/ ile gsterilir. Yani
A/ = { a : a A } .
rnek 4.7 Z tamsaylar kmesinde = { (x, y) : 3 | (x y) } denklik bants verilsin. Buna gre
Z/ =
Tanm 4.8 A bo olmayan bir kme olsun.
salanyorsa

0, 1, 2 .
= { Ai : i I } ailesi verilsin. Eer aadaki artlar
A ailesine A kmesinin bir paralan

38
(ayrm) denir.

(i) Her i I iin Ai 6= ,
(ii) Her i 6= j iin Ai Aj = , (Yani Ai ler ikier ikier ayrk)
(iii)
A ailesinin birleimi A ya eit; yani

[
Ai = A.
iI
rnek 4.9 A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 } kmesinin iki ayrm:
A = { { 1, 4, 5 } , { 2, 3 } , { 6, 8 } , { 7 } } , B = { { 1 } , { 2 } , { 6 } , { 3, 4, 5, 7, 8 } } ,
Ayrca
C = { { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 } } = { A } ailesi de A nn bir ayrmdr.
Teorem 4.10 bir A kmesi zerinde bir denklik bants olsun. nn A da ayrd denklik snflar
(yani A/) A nn bir ayrmn oluturur. Tersine A nn herbir ayrm, verilen ayrmdaki her kme bir
denklik snf olacak ekilde bir (ve sadece bir) denklik bants belirler.
spat: A/ nn A nn bir ayrmn oluturduu Teorem 4.5 de ispatlanmtr. imdi A nn bir A ayrm
verilsin.
=
(x, y) : x ile y, A ayrmndaki ayn kmeye aittir
eklinde tanmlanan bant bir denklik bantsdr ve A/ = A dr.

rnek 4.11 A = { a, b, c, d, e, f, g } kmesinin bir ayrm
= { { a, e } , { b, c, d, f } , { g } } olarak
verilsin. Bu ayrmn belirledii denklik bants:

= {(a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (f, f )(g, g), (a, e), (e, a), (b, c), (c, b),
(b, d), (d, b), (b, f ), (f, b), (c, d), (d, c), (c, f ), (f, c), (d, f ), (f, d)}.
Gerekten de nn bir denklik bants olduu ve A/ =
a, b, g
= A olduu grlr.
Not 4.12 Denklik bantlar iin genelde , ', ,

=, gibi semboller kullanlr. Eer byle bir sembol
kullanlmsa (x, y) yerine x y kullanmak daha kullanldr. Bant simetrik olduu iin y x
ile x y ayndr.
ALITIRMALAR
1.) A = { 1, 2, 3, 4 } kmesinde = { (1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (1, 3), (3, 1) } bants veriliyor. denklik bants ise belirledii ayrm bulunuz.
2.) Z de x y x2 + y = x + y 2 eklinde bir bant tanmlanyor. bantsnn bir denklik
bants olduunu gsterip 3, 4, 4 ve 5in denklik snflarn bulunuz.
39

3.) N de xy x2 + x = y 2 + y eklinde bir bant tanmlanyor. bantsnn bir denklik
bants olduunu gsterip 1, 3 ve 5in denklik snflarn bulunuz.
4.) N+ N+ kmesinde (x1 , y1 ) (x2 , y2 ) x1 y2 = y1 x2 eklinde bir bant tanmlanyor.
bantsnn bir denklik bants olduunu gsterip (1, 2) ve (2, 3)n denklik snflarn bulunuz.
5.) N N kmesinde (a, b)
= (c, d) a + d = b + c eklinde bir bant tanmlanyor.
= bantsnn
bir denklik bants olduunu gsterip (2, 5)in denklik snfn bulunuz.
6.) Z kmesinde x y (mod 5) bants veriliyor. Bu bantnn denklik bants olduunu gsterip
Z/ blm kmesini yaznz.
7.) A = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesinin
A = { { 1, 3, 5 } , { 2, 4 } } ayrmnn belirledii banty yaznz.
8.) A kmesinde tanml 1 ve 2 denklik bantlar verilsin. 1 2 her zaman bir denklik bants
mdr? 1 2 her zaman bir denklik bants mdr? Gsterin.
9.) R de xy x3 + y = y 3 + x ile tanmlanan bagnts bir denklik bagnts mdr? Eger denklik
bagnts ise 0 ve 2 denklik snflarn bulunuz.
10.) Bir P kmesinin bir ayrm { A1 , A2 , A3 } olduguna gre { A1 Q, A2 Q, A3 Q } kmesinin
P Q kmesinin bir ayrm oldugunu gsteriniz. ( Q 6= dir. )
11.) Rde tanmlanan xy x2 y 2 = 2(y x) bants bir denklik bants mdr? Denklik
bants ise 0 ve 1 denklik snflarn bulunuz.
12.) Zde ab 3|(a + 2b) ile tanmlanan bant denklik bants mdr? Gsteriniz.
13.) Zde
ab 3|(5a + b) ile tanmlanan bant bir denklik bants mdr? Denklik bants
ise 0 ve 1 denklik snflarn bulunuz.

14.) Z de m n m2 n2 = n m ile tanmlanan bant denklik bants mdr? Denklik
bants ise 2 ve 3 denklik snflarn bulunuz.
15.) Zde xy x2 2y = y 2 2x ile tanmlanan bant denklik bants mdr? Denklik bants
ise 6 ve 3 denklik snflarn bulunuz. Hangi x Z iin x sadece bir elemanldr? (Nasl bulduunuzu
gsteriniz.)
16.) R de xy |x y| 6 1 ile tanmlanan bants bir denklik bants mdr? Denklik bants
ise 0 ve 2 denklik snflarn bulunuz?
17.) Zde xy x3 + 5y = y 3 + 5x ile tanmlanan bant denklik bants mdr? Denklik bants
ise 0 ve 5 denklik snflarn bulunuz.
18.) R de xy x2 y 2 = 8x 8y ile tanmlanan bants bir denklik bants mdr? Denklik
bants ise 0 ve 2 denklik snflarn bulunuz? Hangi a R iin a bir elemanldr.
19.) A ve B bo olmayan iki kme olsun. Hibir eleman bo olmayan { A \ B, B \ A, A B } ailesinin
A B nin bir ayrm (ayrm) olduunu gsteriniz.
40

20.) R de xy x2 + 7y = y 2 + 7x ile tanmlanan bants bir denklik bants mdr? Denklik
bants ise 0 ve 3 denklik snflarn bulunuz? Hangi a R iin a bir elemanldr.
21.) Z de xy |x2 y 2 | 6 5 ile tanmlanan bants bir denklik bants mdr? Denklik
bants ise 2 ve 3 denklik snflarn bulunuz?
22.) R de
xy y 2 x2 = x3 y 3
ile tanmlanan bants bir denklik bants mdr?
Denklik bants ise 0 ve 2 denklik snflarn bulunuz?

23.) 3 elemanl bir A kmesi zerinde ka tane farkl denklik bants yazlabilir?
7
18
Hibiri
24.) { { 1, 5 } , { 2, 3, 4 } , { 6 } , { 7 } } ayrmnn belirledii denklik bants ka elemanldr?

N
12
13
14
15
Hibiri
25.) 4 elemanl bir A kmesi zerinde 6 elemanl ka tane denklik bants yazlabilir?
N
3
4
6
8
Hibiri
26.) = { (1, 1), . . . , (8, 8), (1, 2), (2, 1), (1, 7), (7, 1), (2, 7), (7, 2) } bantsnda ka tane farkl denklik
snf vardr?
4
27.) Rde xy x2 + 7y = y 2 + 7x

2

2, 2 7
denklik bants ise

2, 1 2
Hibiri
2 nin denklik snf nedir?

N
2, 7 2
Hibiri
28.) R de xy x2 = y 2 denklik bantsna gre hangi saynn (saylarn) denklik snf bir
elemanldr?
Hibiri
29.) A = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 } kmesinde xy x = y veya x + y = 6 denklik ba. tanmlansn.

Buna gre A/ ka elemanldr?
N
3
4
Hibiri
30.) A = { 1, 2, 3, 4 } kmesinde tanml bir denklik bantsnn eleman says aadakilerden hangisi
olamaz?
16
Hibiri
31.) R de (x, y) x3 y 3 = x y eklinde tanmlanan bir denklik bants ise 0 ka

elemanldr?
denklik bants deil
41
Hibiri
Blm 5
Sralama Bantlar
Tanm 5.1 bir =
6 A kmesi zerinde bir bant olsun. Eer yansyan, ters simetrik ve geiken ise
ya bir paral sralama bants veya ksaca sralama bants denir. A kmesine de (paral)
sralanm kme denir. Sralama bantlar genelde 6, ., /, 4, - gibi sembollerle gsterilir. Ayrca
(x, y) . ise bunu ksaca x . y eklinde yazar ve . bantsna gre x, y den nce gelir veya ksaca
x, y den nce gelir eklinde okuruz. Ayrca y, x den sonra gelir ifadesi de kullanlabilir. Bu gsterim
eklinin, daha nce (x, y) yerine xy yazlan gsterim ekliyle uyumlu olduuna dikkat ediniz.
Tanm 5.2 . bants bir A kmesinde bir sralama bants olsun. Eer x, y A iin x . y veya
y . x ise x ile y elemanlarna karlatrlabilir elemanlar denir. Eer A nn btn elemanlar .
bantsna gre karlatrlabilir elemanlar ise; yani
x, y A, x . y veya y . x
nermesi doruysa, . bantsna bir tam sralama bants, A kmesine de tam sralanm kme
denir.
rnek 5.3 Doal saylar kmesinde bilinen 6 bantsn dnelim. Bu bant bir sralama bantsdr. nk, her x N iin x 6 x olup 6 yansyandr. Ayrca, x 6 y, y 6 x ise x = y olup bant ters
simetriktir. x 6 y, y 6 z iken x 6 z olup bant geikendir. Ayrca her x, y N iin x 6 y veya y 6 x
olup bant tam sralama bantsdr ve N tam sraldr.
rnek 5.4 A = { a, b, c } kmesinin kuvvet kmesi
P (A) = { , { a } , { b } , { c } , { a, b } , { a, c } , { b, c } , A }
zerinde tanmlanan bantsn dnelim. Bant sralama bantsdr, nk:
(i) Her X P (A) iin X X olup bant yansyandr.
42
Blm 5. Sralama Bantlar

(ii) X Y ve Y X ise X = Y olup bant ters simetriktir.
(iii) X Y ve Y Z ise X Z olup bant geikendir.
Bu bant bir tam sralama bants deildir, nk, rnein, { a, b } kmesi ile { b, c } kmesi karlatrlamaz.
Tanm 5.5 Bir 4 sralama bantsnn emas x 4 y ve x 6= y iin x den y ye yukar ynde bir ok
izilerek elde edilen ekildir. Ayrca x 4 y ve y 4 z ise x den z ye ok izilmez. Yani x 4 y olmas x
den y ye yukar ynde oklar takip ederek gidilebilir anlamna gelmektedir.
rnek 5.6 A = { a, b, c, d, e } kmesi zerinde tanmlanan
= { (a, a), (b, b), (c, c), (d, d), (e, e), (c, d), (d, a), (c, a), (c, b), (b, a), (e, d), (e, a) }
sralama bantsnn emas:
a
I
@
@
@
b
I
@
@
I
@
@
@
rnek 5.7 Daha nce verilen N deki bilinen 6 sralama bants ile A = { a, b, c } kmesinin kuvvet
kmesi zerinde verilen sralama bantlarnn emalar yledir:
.
.
.
{ a, b, c }
6

> 6Z

}
Z
Z
2
6
{ a, b }
{ a, c }
{ b, c }
>

}
Z
> }

Z
6
Z
Z 6
Z
Z

Z
Z
{a}
Z
}
Z
Z
{b}
6
{c}
>

Z
Tanm 5.8 . bants bir A kmesinde bir sralama bants olsun. a A olsun. Her x A iin
x . a = x = a
43

nermesi doru ise a elemanna bir kk eleman (minimal eleman) denir. Yani A kmesinde
adan nce gelen eleman sadece a ise a elemanna bir kk eleman denir. Benzer ekilde bir b
A elemanndan sonra gelen elemanlar sadece bnin kendisi ise bye bir byk eleman (maksimal
eleman) denir. Yani, her x A iin
b . x = x = b
nermesi doru ise bye bir byk eleman denir. Tanmdan da anlalaca gibi bir sral kmede kk
ve byk elemanlar birden fazla olabilir.
Tanm 5.9 . bants bir A kmesinde bir sralama bants olsun. B A olsun. Eer her x B
iin b . x olacak ekilde bir b B varsa bye B kmesinin en kk eleman (minimumu) denir.
Benzer ekilde, eer her x B iin x . c olacak ekilde bir c B varsa cye B kmesinin en
byk eleman (maksimumu) denir. Yani bir kmenin en kk (byk) eleman kmedeki btn
elemanlarla karlatrlan ve kmedeki her elemandan nce (sonra) gelen elemandr. Bu elemanlar
srasyla min B ve maks B ile gsterilir. Tanmdan da anlalaca gibi bir kmenin en kk ve en
byk eleman (varsa) o kmeye ait olmak zorundadr.
Teorem 5.10 Bir B A kmesinin minimumu ve maksimumu varsa bir tanedir.
spat: b1 ve b2 , B kmesinin iki minimumu olsun. b1 bir minimum olduundan b1 . b2 dir. Ayrca
b2 de bir mininum olduundan b2 . b1 dir. . bants ters simetrik olduundan b1 = b2 elde edilir.
Maksimumun (varsa) tek olduu benzer ekilde ispatlanr.

rnek 5.11 A = { 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10 } kmesinde x . y

xy sralama bantsna gre
A kmesindeki kk elemanlarn kmesi { 2, 3, 5, 7 } ve byk elemanlarn kmesi { 6, 7, 8, 9, 10 }

dur. A kmesinin en kk ve en byk eleman yoktur. min { 2, 4, 8 } = 2, maks { 2, 4, 8 } = 8 dir.
min { 2, 4, 8, 10 } = 2 olup en byk eleman yoktur. { 2, 5, 10 } kmesinin en kk eleman yoktur,
ama maks { 2, 5, 10 } = 10 dur. Ne en kk, ne de en byk elemana sahip bir kme ise { 3, 5, 6, 10 }
dur. Tek elemanl bir { a } kmesinin en kk eleman da en byk eleman da a dr.
Tanm 5.12 . bants bir A kmesinde bir sralama bants ve B A olsun. Bir a0 A ve her
x B iin a0 . x oluyorsa a0 elemanna B iin bir alt snr denir. Benzer ekilde, bir a1 A ve her
x B iin x . a1 oluyorsa a1 elemanna B iin bir st snr denir. Alt snra sahip kmelere alttan
snrl kme, st snra sahip kmelere de stten snrl kme denir. Eer B alttan snrl bir kme
ise, B nin btn alt snrlarnn oluturduu kmenin en byk elemanna (varsa) B nin en byk
alt snr (infimumu) denir ve inf B veya ebas B ile gsterilir. Benzer ekilde, eer B stten snrl
bir kme ise, B nin btn st snrlarnn oluturduu kmenin en kk elemanna (varsa) B nin en
kk st snr (supremumu) denir ve sup B veya ek
us B ile gsterilir. Tanmdan da anlalaca
gibi bir B kmesinin st snr, alt snr, infimumu ve supremumu kmeye ait olmak zorunda deildir.
44

Teorem 5.13 Bir B A kmesinin infimumu ve supremumu varsa bir tanedir.
spat: B kmesinin infimumu (supremumu) B nin alt (st) snrlarnn maksimumu (minimumu)
olduundan ve bir kmenin maksimumu (minimumu) eer varsa tek olduundan (bkz. Teorem 5.10),
B kmesinin infimumu (supremumu) varsa tektir.
rnek 5.14 A = R alalm ve bilinen 6 sralamasn dnelim. B1 = [0, 3) olsun. Sfr veya negatif
bir say bu kme iin bir alt snrdr. Yani B1 in alt snrlarnn kmesi (, 0] olup bu kmenin
maksimumu 0 olduundan ebas B1 = 0 dr. Benzer ekilde ek

us B1 = min[ 3, ) = 3 dr. imdi de
B2 kmesi olarak 0 dan byk btn rasyonel saylar alalm. B2 nin alt snrlarnn kmesi (, 0]
olup ebas B1 = 0 dr. B2 nin st snrlarnn kmesi bokme olup bu kme stten snrl deildir o
halde supremumu yoktur.
Tanm 5.15 A kmesi bir sral kme olsun. Eer A nn bo olmayan her alt kmesinin bir en kk
eleman varsa A ya iyi sralanm bir kme, buradaki sralama bantsna da bir iyi sralama
bants denir.
rnek 5.16 N kmesi bilinen 6 sralama bantsna gre iyi sral bir kmedir, nk her alt kmesinin bir en kk eleman vardr. Tam saylar kmesi Z iyi sral deildir nk, rnein, Z kmesinin
bir en kk eleman yoktur. R de iyi sral deildir, nk (0, 1) ak aralnn bir en kk eleman
yoktur.
Teorem 5.17 yi sral her A kmesi tam sraldr.
spat: x, y A olsun. A kmesi iyi sral olduundan { x, y } alt kmesinin en kk eleman vardr.
Bu eleman x ise x . y olup x ile y karlatrlabilir. Aksi halde y . x olup y ile x karlatrlabilir.
Her iki halde de bu iki eleman karlatrlr. O halde A tam sraldr.
ALITIRMALAR

1.) A kmesi 30 saysnn pozitif blenleri olsun. A zerinde x . y xy sralama bants
verilsin. A kmesi bu bantya gre tam sral mdr? yi sral mdr? B = A \ { 1, 30 } kmesinin en
kk ve en byk eleman var mdr? ek
us { 3, 5 } =?, ebas { 3, 5 } =?
2.) a) yi sral bir kmenin her alt kmesinin iyi sral olduunu gsterin.
b) Tam sral bir kmenin her alt kmesinin tam sral olduunu gsterin.
c) Tam sral olan fakat iyi sral olmayan bir kmeye rnek veriniz.
3.) A en az 2 elemanl bir kme olsun. P (A) kuvvet kmesi zerinde tanmlanan
X 6 Y X Y
45

bantsnn bir sralama bants olduunu gsteriniz. P (A) kmesi bu bantya gre tam sral mdr?
Neden? A bir elemanl bir kme olsayd P (A) kmesi tam sral olur muydu? Neden?
4.) R Rde tanmlanan aadaki bantnn bir sralama bants olup olmadn inceleyiniz.
(x, y) 4 (a, b) x 6 a ve y 6 b
5.) A ve B tam sralanm iki kme olsun. A B zerinde aadaki tanmlanan bant bir sralama
bants mdr? A B bu bantya gre tam sral mdr? (a < a0 a 6 a0 ve a 6= a0 )
(a, b) (a0 , b0 ) a < a0 ise veya a = a0 iken b 6 b0 ise
6.) A kmesinde tanml 1 ve 2 sralama bantlar verilsin. 1 2 her zaman bir sralama bants
mdr? 1 2 her zaman bir sralama bants mdr? Gsterin.
7.) A = { 2, 3, 4, 6, 7 } kmesinde x 4 y y|x bantsna gre kk elemanlarn kmesi hangisidir?
{ 2, 3, 7 }
{ 4, 6, 7 }
{ 2, 3 }
{ 4, 6 }
Hibiri
8.) A = { 2, 4, 8, 14 } kmesi zerinde x 4 y x|y sralama bantsna gre p : A tam sraldr,

q : A iyi sraldr nermerinin doruluk deerleri nedir?
N
p, q : Doru
p, q : Yanl p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru
Hibiri
9.) R de bilinen 6 sralama bantsna gre (1, 1) { 3 } kmesi iin aadakilerden hangisi
dorudur?
N
eks, ebas var
eks, ebas yok
eks var, ebas yok
eks yok, ebas var Hibiri
10.) 4 elemanl bir A kmesi zerinde tanmlanan bir sralama bants en fazla ka elemanl olabilir?
N
10
9
7
8
Hibiri

1
11.) A = R kmesinde bilinen 6 sralamas verilsin. B = x Q :
< x 6 4 olsun. Buna gre
3
ebas(B) ve eks(B) srasyla nedir?
N
1
1
1
ve 4
Yok ve 4

ve yok
4 ve
Hibiri
3
3
3
12.) A = { 2, 3, 4, 5, 6, 8, 9, 10, 14, 18, 21 } kmesi zerinde x 4 y x|y sralama bantsna gre
aadaki kmelerden hangisinin eks vardr?
{ 3, 4 }
{ 4, 5 }
{ 5, 6 }
{ 6, 8 }
Hibiri
13.) Rde bildiimiz 6 sralama bants verilsin. Buna gre p : R tam sraldr, q : R iyi sraldr
nermelerini doruluk deerleri nedir?
p, q : Doru
p, q : Yanl
p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru
Hibiri
14.) A = { 1, 4, 5, 6, 8, 10, 16 } kmesinde x y x | y" bantsna gre kk elemanlar nedir?

N
{ 1, 4, 5, 6 }
{1}
{ 4, 5 }
{ 1, 5 }
Hibiri
46

15.) 6 elemanl bir A kmesi zerindeki bir sralama bants en az ka elemanl olmaldr?
N
6
7
8
9
Hibiri
16.) Doal saylar kmesinde bildiimiz 6 sralama bants verilsin? A = { x N : x > 7 } kmesi
iin ebas A ve ek
us A iin hangisi dorudur:
yok, 7
yok, yok
0, 7
7, yok
Hibiri
17.) A = { 2, 4, 5, 6, 8, 10, 13 } kmesinde x y x | y" bantsna gre byk elemanlar nedir?

N
{ 6, 10 }
{ 6, 8, 10 }
{ 6, 8, 10, 13 }
{ 5, 8, 10, 13 }
Hibiri
18.) 3 elemanl bir A kmesi zerindeki bir sralama bants en fazla ka elemanl olur?
N
4
5
6
7
Hibiri

19.) Rasyonel saylar kmesinde bildiimiz 6 sralama bants verilsin? x Q : x > 0, 2 < x2 < 49
kmesin ebas ve eks iin hangisi dorudur?
N
yok, 7
yok, yok
0, 7
47
7, yok
Hibiri
Blm 6
Fonksiyonlar
Tanm 6.1 A ve B bo olmayan iki kme ve f A B olsun, yani f, Adan Bye bir bant olsun.
Eer aadaki artlar gerekleniyorsa f ye Adan Bye bir fonksiyon (dnm, tasvir) denir.
(i) Her x A iin (x, y) f olacak ekilde bir y B olmal; yani Ada f bantna gre elenmemi
eleman olmamal,
(ii) Her x A iin (x, y1 ) f ve (x, y2 ) f = y1 = y2 olmal; yani A kmesinde bir eleman iki
farkl elemanla elenmemeli.
Baka bir ifadeyle, A dan B ye bir f fonksiyonu; A nn her elemann B nin bir ve yalnz bir elemanna
eleyen bir kuraldr. Eer f bants Adan Bye bir fonksiyon ise bunu f : A B ekline gsteririz.
Burada, A kmesine f nin tanm kmesi, Bye de deer kmesi denir.
rnek 6.2 A = { a, b, c, d } , B = { 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 } olsun. Aadaki bantlar inceleyelim.
f1 = { (a, 3), (b, 2), (c, 7) }
f2 = { (a, 1), (b, 5), (c, 6), (d, 3), (c, 5) }
f3 = { (a, 6), (b, 6), (c, 6), (d, 6) }
f4 = { (a, 3), (b, 1), (c, 4), (d, 7) }
Burada f1 fonksiyon deildir, nk d eleman elenmemitir. f2 de bir fonksiyon deildir, nk c
eleman iki farkl elemanla (6 ve 5) elenmitir. f3 ve f4 , Adan Bye birer fonksiyon olup f3 : A B
ve f4 : A B yazarz.
Tanm 6.3 f : A B bir fonksiyon olsun. (x, y) f ise y elemanna x elemannn f altndaki
grnts denir ve y = f (x) yazlr. Yani;
f = { (x, f (x)) : x A }
48
Blm 6. Fonksiyonlar
yazlabilir. A daki btn elemanlarn f altndaki grntlerinden oluan kmeye f nin grnt
kmesi denir ve G(f ) ile gsterilir. Yani
G(f ) = { f (x) : x A } = { y B : x A, f (x) = y } .
Buna gre nceki rnekte G(f3 ) = { 6 } ve G(f4 ) = { 1, 3, 4, 7 } yazlabilir.
Tanm 6.4 f : A B bir fonksiyon ve M A, M 6= A olsun. Eer g : M B fonksiyonu
her x M iin f (x) = g(x) artn salyorsa g fonksiyonuna f fonksiyonunun M alt kmesine

kstlanm denir ve g = f M yazlr. Benzer ekilde, A D, A 6= D olsun. Eer h : D B
fonksiyonu her x A iin f (x) = h(x) artn salyorsa h fonksiyonuna f fonksiyonunun D kmesine

geniletilmii denir. Bu durumda hA = f olduu aktr.
x + |x|
kural ile verilsin. g : R+ R fonksiyonu
2
g(x) = x kural ile verilmise g fonksiyonu f nin R+ kmesine kstlanmdr nk her x R+ iin
rnek 6.5 f : R R fonksiyonu f (x) =
f (x) =
x + |x|
x+x
=
= x = g(x).
2
2

Bu durumda g = f R+ yazlr.
Tanm 6.6 f : A B bir fonksiyon olsun. Bir y B iin f (x) = y ise x A elemanna y nin bir
ters grnts denir. y nin btn ters grntlerinin kmesi f 1 (y) ile gsterilir, yani
f 1 (y) = { x A : f (x) = y }
kmesidir. Baz yler iin f 1 (y) kmesi bo kme olabilir. Ayrca Y B ise Y deki btn elemanlarn
ters grntlerinden oluan kmeye Y kmesinin ters grnt kmesi denir ve f 1 (Y ) ile gsterilir.
O halde
f 1 (Y ) = { x A : f (x) Y } =
f 1 (y)
yY
yazlabilir. f 1 (y) = f 1 ({ y }) olduu aktr. Ayrca f 1 (B) = A yazlabilir.

Tanm 6.7 f : A B bir fonksiyon ve X A olsun.
f (X) = { f (x) : x X } = { y B : x X, f (x) = y }
kmesine X kmesinin grnt kmesi denir. G(f ) = f (A) olduu aktr.
rnek 6.8 f : R R, f (x) =
sin x
2

ve g : R R, g(x) = x2 1 olsun. f ([0, ]) = 0, 12 ve
g((2, )) = [1, ) yazlr.
Ayrca f 1 ((1, )) = ve g 1 ([0, 10]) = [ 11, 1] [1, 11] dir.

49
Blm 6. Fonksiyonlar
Tanm 6.9 f ve g tanm kmeleri A olan (yani ayn olan) iki fonksiyon ve her x A iin f (x) = g(x)
ise f ile g ye eit fonksiyonlar denir ve f = g yazlr.
rnek 6.10 f : N Z, f (n) = (1)n ve g : N Z, g(m) = cos(m) fonksiyonlar eittir. Fakat
h : R R, h(x) = x 2 ve t : R \ { 3 } R, t(x) =
x2 + x 6
x+3
fonksiyonlar eit deildir, nk tanm kmeleri farkldr.

Tanm 6.11 f : A A, her x A iin f (x) = x eklinde tanmlanan fonksiyona A nn birim
(zdelik) fonksiyonu denir ve IA ile gsterilir. A kmesinin kegeni olan IA = { (x, x) : x A }
kmesi ile IA fonksiyonunun ayn olduu grlr.
Tanm 6.12 f : A B fonksiyonu bir b B ve her x A iin f (x) = b eklinde ise f fonksiyonu
bir sabit fonksiyon denir.
Tanm 6.13 f : A B bir fonksiyon olsun. Eer A daki farkl iki elemann grnts her zaman
farkl ise; yani
her x1 , x2 A iin x1 6= x2 = f (x1 ) 6= f (x2 )
nermesi doruysa f fonksiyonuna birebirdir (11) denir. Buna denk olarak, f nin 11 olmas iin
gerek ve yeter art
her x1 , x2 A iin f (x1 ) = f (x2 ) = x1 = x2
olmasdr diyebiliriz.
rnek 6.14 f : R R, f (x) =
x3 + 5
fonksiyonu 11 dir, nk
3
x1 3 + 5
x2 3 + 5
=
3
3
3
3
= x1 + 5 = x2 + 5
f (x1 ) = f (x2 ) =
= x1 3 = x2 3
= x1 = x2 .
Fakat g : R R, g(x) = cos(2x) fonksiyonu 11 deildir, nk f (0) = f () olup farkl iki reel
saynn grnts ayndr.
Tanm 6.15 f : A B bir fonksiyon olsun. Eer her y B iin f (x) = y olacak ekilde en az bir
x A mevcutsa, yani B kmesinde f bantsna gre elenmemi eleman yoksa, f fonksiyonuna bir
rten (zerine) fonksiyon denir. f rten f (A) = B olduu grlr.
50
Blm 6. Fonksiyonlar
rnek 6.16 f : R R, f (x) = 7x5 11 fonksiyonu rtendir. Bunu gstermek iin verilen her y R
iin f (x) = y olacak ekilde x R bulmalyz. y R verilsin. Bu durumda
r
5 y + 11
x=
7
seilirse f (x) = y olduu grlr. (Verilen her y iin x bulunabilecei aktr.)
imdi g : R R, g(x) = ex+1 fonksiyonunu inceleyelim. y R verildiinde x = ln y 1 seildiinde
f (x) = y olmaktadr, ancak y 6 0 ise bu durumda x bulunamamaktadr. Bu durumda, mesela y = 1
iin, g(x) = 1 olacak ekilde x olmadndan g rten deildir.
Tanm 6.17 f : A B bir fonksiyon olsun. Eer f 1 B A bants da bir fonksiyon ise f 1
bantsna f fonksiyonunun ters fonksiyonu (ksaca tersi) denir ve f 1 : B A yazlabilir.
Teorem 6.18 f : A B fonksiyonunun ters bantsnn da bir fonksiyon olmas iin gerek ve yeter
art f nin 11 ve rten olmasdr.
spat: (=) f : A B fonksiyonunun tersi de bir fonksiyon olsun. Her x1 , x2 A iin f (x1 ) =
f (x2 ) = y olsun.
(x1 , y), (x2 , y) f = (y, x1 ), (y, x2 ) f 1
= f 1 bir fonksiyon olduundan x1 = x2
olup f nin 11 olduu gsterilmi olur. imdi y B verilsin. f 1 : B A bir fonksiyon olduundan
(y, x) f 1 olacak ekilde sadece bir tane x A vardr. Bu durumda f (x) = y olup y nin f altndaki
ters grnts x dir. O halde f rtendir.
(=) imdi de f nin 11 ve rten olduunu kabul edelim. f rten olduundan f 1 bantsna gre B
kmesinde elenmemi eleman yoktur. Ayrca
(y, x1 ), (y, x2 ) f 1 = (x1 , y), (x2 , y) f
= f 11 olduundan, x1 = x2
olup f 1 bantna gre bir eleman birden fazla elemanla elenmi olamaz. O halde f 1 B A bir
fonksiyondur.
Not 6.19 Eer f : A B fonksiyonu 11 ve rten ise (yani f 1 de bir fonksiyon ise) her y B
iin f 1 (y) kmesi tek elemanl olduu iin, yani y nin ters grnts tek trl belirlendii iin,
f 1 (y) ifadesi y nin ters grntler kmesi deil de y nin ters grnts olarak anlalr. O halde
f fonksiyonu 11 ve rtense, f (x) = y f 1 (y) = x yazlabilir.
Teorem 6.20 f : A B fonksiyonu 11 ve rten ise f 1 : B A fonksiyonu da 11 ve rtendir.
51
Blm 6. Fonksiyonlar
spat: f nin 11 ve rten olduunu kabul edelim ve f 1 in 11 ve rten olduunu gsterelim. Her
y1 , y2 B iin
f 1 (y1 ) = f 1 (y2 ) = f (f 1 (y1 )) = f (f 1 (y2 ))
= y1 = y2
olup f 1 fonksiyonu 11 dir. imdi de x A verilsin. f (x) = y B dersek f 1 (y) = x olup x in f 1
altndaki ters grntsnn y olduu grlr. O halde f 1 rtendir.
Tanm 6.21 f : A B ve g : B C iki fonksiyon ise f ile g nin (bant olarak) bilekesi de A
dan C ye bir fonksiyondur. Bu fonksiyona f ile g fonksiyonlarnn bilekesi denir ve g f ile gsterilir.
g f = { (x, z) : y B, (x, y) f, (y, z) g }
olup y = f (x) yazlrsa z = g(y) = g(f (x)) olacandan
(g f )(x) = g(f (x))
kuralyla verilir.
Teorem 6.22 f : A B, g : B C, h : C D fonksiyon ise h (g f ) = (h g) f dir.
spat: Her a A iin
[h (g f )](a) = h((g f )(a)) = h(g(f (a))) = (h g)(f (a)) = [(h g) f ](a)
olup h (g f ) = (h g) f eitlii elde edilir.
Teorem 6.23 Birebir fonksiyonlarn bilekesi birebir; rten fonksiyonlarn bilekesi rtendir.
spat: f : A B ve g : B C birebir fonksiyonlar olsun.
(g f )(a1 ) = (g f )(a2 ) = g(f (a1 )) = g(f (a2 ))
= g birebir olduundan f (a1 ) = f (a2 )
= f birebir olduundan a1 = a2
olup g f fonksiyonu 11 dir. imdi de f ve g nin rten olduunu kabul edelim. g f : A C olduunu
hatrlayalm.
c C = g : B C rten olduundan b B, g(b) = c
= f : A B rten olduundan a A, f (a) = b
olup (g f )(a) = g(f (a)) = g(b) = c olduundan c nin ters grnts a dr. O halde g f rtendir.
52
Blm 6. Fonksiyonlar
Sonu 6.24
(i) f : A B, g : B C birebir ve rtense (g f )1 = f 1 g 1 dir.
(ii) f : A B birebir ve rtense f f 1 = IB ve f 1 f = IA dr.
Teorem 6.25 f : A B ve g : B C iki fonksiyon olmak zere
(a) g f rten ise g rtendir,
(b) g f birebir ise f birebirdir.
ALITIRMALAR
1.) f : X Y bir fonksiyon, A X ve B X olsun. Aadakilerin doru olduunu gsterin:
i) f (A B) f (A) f (B)
ii) f (A B) = f (A) f (B)
iii) f (A) \ f (B) f (A \ B)
iv) A B = f (A) f (B)
spat i.)
y f (A B) = x A B iin f (x) = y
= x A ve x B olup f (x) f (A) ve f (x) f (B)
= y f (A) ve y f (B)
= y f (A) f (B).
spat ii.)
y f (A B) = x A B iin f (x) = y
= x A veya x B olduundan f (x) f (A) veya f (x) f (B)
= y f (A) veya y f (B)
= y f (A) f (B).
Ayrca,
y f (A) f (B) = y f (A) veya y f (B)
= x1 A iin f (x1 ) = y veya x2 B iin f (x2 ) = y
= x1 A B olup f (x1 ) f (A B) veya x2 A B olup f (x2 ) f (A B)
= f (x1 ) = f (x2 ) = y f (A B).
53
Blm 6. Fonksiyonlar
spat iii.)
y f (A) \ f (B) = y f (A) ve y
/ f (B)
= x1 A iin f (x1 ) = y ve x B iin f (x) 6= y
= x1
/ B olmal
= x1 A \ B olup f (x1 ) f (A \ B)
= y f (A \ B)
spat iv.) A B olsun.
y f (A) = x A iin f (x) = y
= x B olup f (x) f (B)
= y f (B)
2.) f : A B bir fonksiyon, X B, Y B olsun. Aadakilerin doru olduunu gsterin.
i) f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
ii) f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y )
iii) f (f 1 (Y )) Y
iv) f 1 (B \ X) = A \ f 1 (X)
spat i.)
a f 1 (X Y ) f (a) X Y
f (a) X veya f (a) Y
a f 1 (X) veya a f 1 (Y )
a f 1 (X) f 1 (Y )
spat ii.) Benzer ekildedir.
spat iii.)
b f (f 1 (Y )) = a f 1 (Y ) iin f (a) = b
= a f 1 (Y ) olduundan f (a) Y
= b Y
54
Blm 6. Fonksiyonlar
spat iv.) Burada f 1 (B) = A olduu hatrlanrsa:
a f 1 (B \ X) f (a) B \ X
f (a) B ve f (a)
/X
a f 1 (B) ve a
/ f 1 (X)
a f 1 (B) \ f 1 (X)
a A \ f 1 (X)
3.) f : A B bir fonksiyon ve X A olsun. X f 1 (f (X)) olduunu gsterin. Eitliin her zaman
salanmas iin gerek ve yeter artn f nin 11 olmas olduunu gsterin.
zm:
x X = f (x) f (X) = x f 1 (f (X))
olduundan kapsama dorudur.
imdi de her X A iin X = f 1 (f (X)) olduunu kabul edip f nin 11 olduunu gsterelim.
a1 , a2 A iin f (a1 ) = f (a2 ) = b = X = { a1 } seelim
= f (X) = { b } ve f 1 (f (X)) = { a1 , a2 , . . . } olur
= X = f 1 (f (X)) olacandan a1 = a2 olmaldr.
Yani f 11 dir.
imdi de f nin 11 olduunu kabul edelim. imdi
a f 1 (f (X)) = f (a) f (X) = a X (nk f 11)
olduundan eitlik gsterilmi olur. (Dikkat: Genelde f (a) f (X) = a X nermesi doru
deildir.)
4.) f : A B bir fonksiyon ve X B olsun. f (f 1 (X)) X olduunu gsterin. Eitliin her zaman
salanmas iin gerek ve yeter artn f nin rten olmas olduunu gsterin.
zm:
x f (f 1 (X)) = y f 1 (X) iin f (y) = x
= y f 1 (X) olduundan f (y) X
dir. O halde x X olup kapsama dorudur.

imdi de her X B iin X = f (f 1 (X)) olduunu kabul edip f nin rten olduunu gsterelim.
X = B seelim = f 1 (X) = f 1 (B) = A
= X = f (f 1 (X)) olacandan B = f (A)
= f rten
imdi de f nin rten olduunu kabul edelim.
x X = f rten olduundan y f 1 (X), f (y) = x
= f (y) f (f 1 (X))
= x f (f 1 (X))
55
Blm 6. Fonksiyonlar
olup X f (f 1 (X)) olur. (Dikkat: Genelde x X = y f 1 (X), f (y) = x nermesi doru
deildir.) Kapsamann dier yn her zaman doru olduundan ispat tamamlanr.
5.) f : A B, g : B C iki fonksiyon ve g f birebir olsun. Bu durumda f birebir olmak zorunda
mdr? g birebir olmak zorunda mdr? spatlaynz.
zm: f 11 olmaldr, ispatlayalm: a1 , a2 A iin
f (a1 ) = f (a2 ) = g(f (a1 )) = g(f (a2 ))
= (go f )(a1 ) = (go f )(a2 )
= go f 11 olduundan a1 = a2
olup ispat tamamlanr. g nin 11 olmas gerekmez, mesela A = { a, b } , B = { c, d, e } , C = { 1, 2, 3 } ve
f = { (a, c), (b, d) } ,
g = { (c, 1), (d, 2), (e, 2) } ,
go f = { (a, 1), (b, 2) }
rneinde go f 11 dir fakat g 11 deildir.

6.) Aada N den Z ye tanml f fonksiyonunun 11 ve rten olduunu gsterin.
(
n
n ift ise;
2,
f (n) =
n+1
2 , n tek ise.
zm: Elemenin aadaki gibi yapld grlr:
0
...
0 1 1 2 2 3 3 4 4 5 . . .
nce f nin 11 olduunu gsterelim. n, m N iin f (n) = f (m) olsun.
Durum 1. n, m ift: Bu durumda n/2 = m/2 den n = m bulunur.
Durum 2. n, m tek: Bu durumda (n + 1)/2 = (m + 1)/2 den n = m bulunur.
Durum 3. n tek, m ift: Bu durumda m/2 = (n + 1)/2 den m + n = 1 elde edilir ki, m, n N
olduundan byle bir durum olamaz.
Durum 4. m tek, n ift: Bu durumda n/2 = (m + 1)/2 den m + n = 1 elde edilir ki, m, n N
olduundan byle bir durum olamaz.
Sonu olarak, f 11 dir. imdi de f nin rten olduunu gsterelim. y Z verilsin.
Durum 1. y > 0: Bu durumda x = 2y seilirse, x ift bir doal say olup
f (x) = f (2y) =
2y
=y
2
olup f rtendir.
Durum 2. y < 0: Bu durumda x = 2y 1 seilirse, x tek bir doal say olup

f (x) = f (2y 1) =
(2y 1) + 1
=y
2
56
olup f rtendir.
Blm 6. Fonksiyonlar
7.) f : A B birebir ve g : B C rten ise g f birebir olmak zorunda mdr? rten olmak
zorunda mdr? Aklayn.
zm: A = { a, b } , B = { c, d, e } , C = { 1, 2 } ve
f = { (a, c), (b, d) } ,
g = { (c, 2), (d, 2), (e, 1) } ,
go f = { (a, 2), (b, 2) }
rnei incelendiinde iki cevabn da hayr olduu grlr.

8.) 4 elemanl bir kmeden 4 elemanl bir kmeye ka tane rten fonksiyon yazlabilir?
N
256
16
24
64
9.) f : R R, f (x) =
kstlanmdr?
N
g(x) = x
Hibiri
x |x|
olsun. Buna gre aadaki fonksiyonlardan hangisi f nin R ye bir
2
g(x) = 2x
g(x) = 0
g(x) = x/2
Hibiri
10.) f : R R, f (x) = x2 ise f 1 ([4, 9]) aadakilerden hangisidir?

[2, 4]
[2, 3]
[3, 3]
[3, 2] {3}
Hibiri
11.) Tanm kmesinden R ye aada verilen fonksiyonlardan hangisinin tersi de bir fonksiyondur?
N
f (x) = x3 7x
f (x) = x3 /4
f (x) = tan x
f (x) = esin x
Hibiri
12.) Aadaki fonksiyonlardan hangisinin tersi de R den R ye bir fonksiyondur?
N
g(x) = 2x3 3
t(x) = x3 9x
f (x) = tan x
h(x) = 3x
Hibiri
13.) 4 elemanl bir A kmesinden 5 elemanl bir B kmesine ka tane 11 fonksiyon yazlabilir?
N
20
120
720
3125
Hibiri
14.) f : R R, f (x) = x2 2x + 1 ise f 1 ([1, 9]) =?
N
(, 4]
[1, 4]
Hibiri
x
+
1
15.) f, g : R R, f (x) = x2 1, g(x) =
olduuna gre (fo g 1 )(x) = 0 denkleminin zm
4
kmesi nedir?

N
1
3
0,
0,
{ 0, 2 }
{0}
Hibiri
2
2
[0, 4]
[1, 4]
16.) Aadaki fonksiyonlardan hangisinin tersi de R den R ye bir fonksiyondur?

N
1
h(x) = cos(1/x)
t(x) = x5 x
f (x) = ex
g(x) = x3
Hibiri
2
17.) 5 elemanl bir A kmesinden 6 elemanl bir B kmesine ka tane 11 fonksiyon yazlabilir?
N
65 = 7776
720
120
3125
Hibiri
18.) f : R R, f (x) = x2 + 1 ise f 1 ([1, 4]) =?
N
(, 0]
[1, 3]
Hibiri
x+1
19.) f, g : R R, f (x) = x2 1, g(x) =
olduuna gre (fo g 1 )(x) = 0 denkleminin zm
3
kmesi nedir?

N
2
{ 0, 1 }
{ 0, 1 }
0,

Hibiri
3
[0, 1]
[1, 1]
57
Blm 6. Fonksiyonlar
20.) f : A B bir fonksiyon olsun. Her X, Y B iin p : f 1 (X Y ) = f 1 (X) f 1 (Y ) ve
q : f 1 (B \ X) A \ f 1 (X) nermeleri veriliyor. A. hangisi dorudur?
N
p :Doru, q :Yanl
p, q :Doru
p, q :Yanl
p :Yanl, q :Doru
Hibiri
21.) Aadaki fonksiyonlardan hangisi tanm kmesinden R ye 11 dir fakat rten deildir?
1
f (x) = ex
f (x) = ln x
f (x) =
Hepsi
f (x) = x
x

22.) f : R R, f (x) = x2 ise f [4, 1] =?
N
[1, 16]
[16, 0]
[4, 1]
[1, 0]
Hibiri
23.) f : Z R, f (x) = x olsun. Aadaki reel fonksiyonlardan hangisi f nin bir geniletilmiidir?

N
x2 2x
g(x) = |x|
h(x) =
t(x) = x
r(x) = x tan x cot x
Hepsi
x2
24.) f : A B olsun. Her X, Y A iin p : f (X Y ) = f (X) f (Y ) ve q : f (X) \ f (Y )
f (X \ Y ) nermeleri veriliyor. Buna gre:
p :Doru, q :Yanl
p, q :Doru
25.) f : R R, f (x) = x2 3 ise f 1

N
[3, 1]
[2, 2]
p, q :Yanl

[4, 1] =?
[2, 13]
58
p :Yanl, q :Doru
[3, +)
Hibiri
Hibiri
Blm 7
lem ve zellikleri
Tanm 7.1 A bo olmayan bir kme ve f : A A bir fonksiyon ise f ye A da bir birli ilem
denir. Eer f : A A A bir fonksiyon ise f ye A da bir ikili ilem denir. Benzer ekilde
f :A
| A
{z A} A bir fonksiyon ise f ye Ada bir nli ilem denir.
ntane
rnek 7.2 A = R+ { 0 } olsun. f : A A fonksiyonu her x A iin f (x) =
x kuralyla verilsin.
f , Ada bir birli ilemdir. g : A A A fonksiyonu her (x, y) A A iin g(x, y) = x + y eklinde
verilen fonksiyon bir ikili ilemdir. Fakat x y veya x y eklindeki bir kural A A kmesinden Aya
bir fonksiyon tanmlamad iin Ada bir ikili ilem deildir.
Not 7.3 A Adan Aya bir fonksiyon aslnda A nn iki elemannn yine A nn bir elemanna eleyen
bir kuraldr. Bu nedenle Ada bir ikili ilemin tanm A nn iki elemannn yine A nn bir elemanna
eleyen bir kural olarak verilebilir.
rnek 7.4 A = { 1, 2, 3 } olsun. f : A A A fonksiyonu yle verilsin:
(1, 1) 3, (2, 1) 1, (3, 1) 3
f : (1, 2) 2, (2, 2) 1, (3, 2) 1
(1, 3) 2, (2, 3) 2, (3, 3) 1
Bu durumda f , A da bir ikili ilemdir.
Not 7.5 Bu blmde sadece ikili ilemlerin zelliklerini inceleyeceiz. Bu nedenle ikili ilem yerine
ksaca ilem diyeceiz. kili ilemleri f, g harfi yerine genelde , , ?, , , , 2 gibi sembollerle gstereceiz. Ayrca ikili ilemleri elemanlarn ortasna yazacaz, yani mesela bir nceki rnekte f (3, 2) = 1
yerine ksaca 3f 2 = 1 yazacaz. Eer f harfi yerine sembolu kullanrsak bu ifadeyi 3 2 = 1 eklinde
yazarz. imdiye kadar kullandmz toplama, arpma, blme, kesiim, birleim ve simetrik fark gibi
ilemlerin elemanlarn arasna yazldna dikkat ediniz.
59
Blm 7. lem ve zellikleri

rnek 7.6 Bir A kmesinin kuvvet kmesi P (A) zerinde tanmlanan kesiim () ve birleim ()
ilemleri birer ikili ilemdir.
: P (A) P (A) P (A)
: P (A) P (A) P (A)
lemin zellikleri
f, Ada bir ikili ilem olsun. f yi sembol ile gsterelim.
Tanm 7.7 (Kapallk zellii) Her a, b A iin a b A oluyorsa ilemine kapaldr denir.
lemin tanmndan anlalaca gibi aslnda bir ilem kapal olmaldr.
Tanm 7.8 (Birleme zellii) Her a, b, c A iin
(a b) c = a (b c)
nermesi doruysa ileminin birleme zellii vardr veya ksaca ilemi birlemelidir denir.
Tanm 7.9 (Deime zellii) Her a, b A iin
ab=ba
nermesi doruysa ileminin deime zellii vardr veya ksaca ilemi deimelidir denir.
Tanm 7.10 (Birim (Etkisiz) Eleman zellii) Her a A iin
ae=a
ve
ea=e
artn salayan bir e A varsa bu elemana ileminin birim (etkisiz) eleman denir.
Tanm 7.11 (Ters Eleman zellii) ilemi birim eleman e olan bir ilem olsun. Eer, bir a A
iin
ab=e
ve
ba=e
artn salayan bir b A varsa bu b elemanna a elemannn ilemine gre tersi (ksaca tersi) denir
ve genelde a1 ile gsterilir.
Not 7.12 Ters eleman zelliinden bahsetmek iin birim elemann olmas gerekir. Ayrca her elemann
tersi olmayabilecei gibi baz elemanlarn birden fazla tersi olabilir. Bir a elemannn tersi iin a1
gsterimi standart deildir. Mesela bir saynn toplama ilemine gre tersi iini a kullanlmaktadr.
Bazen ann tersi iin a1 kullanlmas 1/a ile karmaktadr. Bu durumda a nn tersi iin e
a veya a0
sembol kullanlabilir.
60

Tanm 7.13 (Dalma zellii) ve 4 ilemleri Ada tanmlanm iki ikili ilem olsun. Eer her
a, b, c A iin
a (b4c) = (a b)4(a c)
nermesi doru ise ileminin 4 ilemi zerine soldan dalma zellii vardr denir. Eer her
a, b, c A iin
(a4b) c = (a c)4(b c)
nermesi doru ise ileminin 4 ilemi zerine sadan dalma zellii vardr denir. ileminin
4 ilemi zerine hem sadan hem de soldan dalma zellii varsa ksaca dalma zellii vardr
diyeceiz.
rnek 7.14 Reel saylarda tanmlanan arpma ileminin toplama ilemi zerine dalma zellii vardr, nk her a, b, c R iin
a (b + c) = (a b) + (a c)
ve
(a + b) c = (a c) + (b c)
nermesi dorudur. Ancak toplama ileminin arpma zerine dalma zellii yoktur. Ayrca kmeler
zerinde tanmlanan ve ilemlerinin birbiri zerine dalma zellikleri vardr, nk her A, B, C
kmesi iin
A (B C) = (A B) (A C)
ve
(A B) C = (A C) (B C)
ve
(A B) C = (A C) (B C)
nermeleri ile birlikte

A (B C) = (A B) (A C)
nermeleri de dorudur.
Teorem 7.15 Bir ileminde birim eleman (varsa) tektir.
spat: ileminin e ve f gibi iki tane birim eleman olsun. e bir birim eleman olduundan e f = f
dir. Ayrca f bir birim eleman olduundan e f = e olmaldr. O halde e = f dir.
Teorem 7.16 Birleme zellii olan bir ileminde bir elemann tersi (varsa) tektir.
spat: ileminin birim eleman e olsun. a elemannn b ve c gibi iki tane tersi olsun. O halde
ab=ba=ac=ca=e
yazabiliriz. imdi;
b = b e = b (a c) = (b a) c = e c = c
olup b = c olduu gsterilmi olur.
61

rnek 7.17 : N N N her x, y N iin x y = x + 2y eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini
inceleyelim.
i) Her a, b N iin a b = a + 2b N olduundan ilem kapallk zelliine sahiptir.
ii) Her a, b, c N iin
(a b) c = (a + 2b) c = a + 2b + 2c
ve
a (b c) = a (b + 2c) = a + 2b + 4c
ifadeleri genelde eit olmadndan (mesela c 6= 0 iken) birleme zellii yoktur.

iii) 2 7 = 16 ve 7 2 = 11 olup 16 6= 11 olduundan deime zellii yoktur.
iv) Her a N iin
a e = a = a + 2e = a = 2e = 0 = e = 0 olabilir.
Ancak 0 a = 2a olup birim eleman 0 olamaz. O halde birim eleman yoktur. (Ya da, her a N iin
e a = a denkleminin salayan bir e N bulunamaz, nk e = a bulunur ve birim eleman aya
bal olamaz.)
v) Birim eleman olmadndan ters elemandan sz edilemez.
rnek 7.18 Bir A kmesinin kuvvet kmesi P (A) zerinde tanmlanan ileminin zelliklerini inceleyelim. : P (A) P (A) P (A) ileminin zellikleri:
i) Her X, Y P (A) iin X Y P (A) dr, nk X A, Y A = X Y A dr. O halde ilem
kapaldr.
ii) Her X, Y, Z P (A) iin X (Y Z) = (X Y ) Z olup ilem birleme zelliine sahiptir.
iii) Her X, Y P (A) iin X Y = Y X olduundan ilem deime zelliine sahiptir.
iv) Her X P (A) iin X A = X olduundan ve ilem deime zelliine sahip olduundan birim
eleman e = A dr.
v) Ann tersi A dr, nk A A = A = e dir. Eer X 6= A ise
X Y =Y X =A
olacak ekilde bir Y P (A) bulunamayacandan Xin tersi yoktur. Yani sadece Ann tersi vardr.
Not 7.19 Bir ileminin deime zellii varsa, birim eleman bulunurken a e = a ve e a = a
denklemlerinden sadece birisini kullanmak yeterlidir. Benzer ekilde ters eleman bulunurken de ab = e
ve b a = e denklemlerinden sadece birisini zmek yeterlidir.
rnek 7.20 Z tamsaylar kmesinde a b = a + b 1 eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyelim.
i) Her a, b Z iin a b = a + b 1 Z olduundan ilem kapaldr.
62

ii) Her a, b, c Z iin
a (b c) = a (b + c 1) = a + b + c 2 = (a + b 1) c = (a b) c
olduundan ilem birleme zelliine sahiptir.
iii) Her a, b Z iin a b = a + b 1 = b + a 1 = b a olduundan ilem deimelidir.
iv) Her a Z iin
a e = a = a + e 1 = a = e = 1
elde edilir, nk ilem deimelidir.
v) a b = 1 = a + b 1 = 1 = b = 2 a olur. lem deimeli olduundan b a = 1 denklemini
zmeye gerek yoktur. Her a Z iin a1 = 2 a Z olup her tamsaynn tersi mevcuttur.
Tanm 7.21 A ve B bo olmayan iki kme olsun. : B A A eklindeki bir fonksiyona A da bir
d ilem denir.
ALITIRMALAR
1.) Bir A kmesinde tanmlanan 4 ileminin deime ve birleme zellii varsa, a, b, c, d A iin

(a4b)4(c4d) = (d4c)4a 4b
olduunu gsterin.
2.) f1 , f2 , f3 , f4 , f5 , f6 : R \ { 0, 1 } R fonksiyonlar aadaki gibi tanmlansn:
f1 (x) = x,
f2 (x) =
1
,
1x
f3 (x) =
x1
,
x
f4 (x) =
1
,
x
f5 (x) =
x
,
x1
f6 (x) = 1 x.
Buna gre { f1 , f2 } , { f1 , f3 } , { f1 , f4 } , { f1 , f5 } , { f1 , f2 , f3 } kmelerinden hangileri fonksiyonlardaki

bileke ilemine gre kapaldr?
3.) Zde a4b = |a| + |b| eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
4.) Q Q kmesinde (a, b) (c, d) = (ac, ad + b) eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
5.) Zde x y = xy + 2(x + y) + 2 eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
6.) Rde a b = a2 b2 eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.

7.) Zde a ? b = b eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
8.) Zde
(
ab=
a + b 2, a + b ift ise
ab
2,
a + b tek ise
eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.

63

9.) Qda a b = ab + 1 eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
10.) Zde a b = a + b ab eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.
11.) Rde
(
ab=
a + b, a > b ise
ab,
a < b ise
eklinde tanmlanan ilemin zelliklerini inceleyin.

12.) ki elemanl bir A kmesinde ka tane farkl ilem tanmlanabilir?
N
256
4
16
8
Hibiri
13.) R+ kmesinde tanmlanan a b = ab eklindeki ilem iin aadakilerden hangisi dorudur?

N
Kapal deil
Birleme z. var Deime z. var Birim eleman var
Hibiri
14.) Rasyonel saylar kmesinde her a, b Q iin aada tanmlanan kurallardan hangisi bir ilem
tanmlar?
a2 b2
1
2 + b2

a

Hibiri
a2 + b4 + 1
a
15.) Zde a b = a + b + 9ab ilemi tanmlanyor. Buna gre tersi olanelemanlarn
kmesi nedir?

N
1
Hibiri
{0}
{ 0, 1 }

9
(a + 1)b
16.) Reel saylar kmesinde tanmlanan a b = a + b ab eklinde ilem iin aadakilerden hangisi
yanltr?
N
Her elemann tersi var Birleme z. var Deime z. var Birim eleman var Hibiri
17.) Rde aada kural verilen ilemlerin hangisinin birim eleman vardr?
a b = sin(a b)
a b = 4a+b
a b = a |b|
a b = a + 2b 1
Hibiri
18.) Bir 6= A kmesinin kuvvet kmesi P (A) zerinde X Y = X \ Y ilemi tanmlanyor. Buna
gre:
Her elemann tersi var
Birleme z. yok Deime z. var Birim el. var Hibiri
19.) Zde a ? b = b eklinde tanmlanan ilemle ilgili hangisi dorudur?

En az iki elemann tersi var Birleme z. yok Deime z. var Birim el. var
Hibiri
20.) A kmesinde bir ilemi tanmlansn. Baz elemanlarn birden fazla tersinin olduu bilindiine
gre ile ilgili a. hangisi sylenebilir?
N
Deime z. yok
Birleme z. yok Birden fazla birim el. var Kapal deil Hibiri
21.) Btn kmeler zerinde tanmlanan A B = A B ilemi iin aadakilerden hangisi dorudur?
N
Kapal deil
Birleme z. var
Deime z. yok
Birim el. var
Hibiri
22.) Aadaki kmelerden hangisi yannda verilen ilemle bir monoiddir?
N
R, a b = b N N, (a, b) (c, d) = (a, d)
Z, a b = a + b 1 Q, a b = ab 1 H.B.
64
Blm 8
Cebirsel Yaplar
Tanm 8.1 zerinde en az bir ilem tanml olan ve bu ileme gre baz artlar salayan kmeye bir
cebirsel yap denir. Eer A kmesi zerinde bir ilemi tannlanmsa (A, ) ikilisine tek ilemli bir
cebirsel yapdr. Benzer ekilde, 4 baka bir ilem ise (A, , 4) yaps iki ilemli bir cebirsel yapdr. Eer
ve 4 ilemleri A ve B kmeleri zerinde birer nli ilem iseler o zaman (A, ) ve (B, 4) sistemlerine
ayn trden sistemler denir.
Tanm 8.2 + : Z Z Z ve : N N N birer ikili ilemdir. O halde (Z, +) ve (N, ) ayn trden
sistemlerdir.
Tanm 8.3 Bo olmayan bir S kmesi zerinde tanmlanan ileminin birleme zellii varsa (S, )
sistemine bir yargrup denir. Birim eleman olan yargruplara da monoid denir.
rnek 8.4 (N, +), (N, ), (R, +), (R+ , ) sistemleri birer yargruptur.
Tanm 8.5 G bo olmayan bir kme ve , Gde bir ikili ilem olsun. Eer aadaki drt art salanyorsa (G, ) sistemine bir grup denir.
i) Her a, b G iin a b G. (Kapallk)
ii) Her a, b, c G iin (a b) c = a (b c). (Birleme)
iii) Her a G iin a e = e a = a olacak ekilde e G vardr. (Birim eleman)
iv) Her a G iin a b = b a = e olacak ekilde b G vardr. (Ters eleman)
Bunlara ilaveten eer
v) Her a, b G iin a b = b a (Deime)
65
Blm 8. Cebirsel Yaplar

zellii varsa (G, ) sistemine bir abelyen (deimeli) grup denir.
Not 8.6 Burada (iv) zelliindeki b elemanna a nn ilemine gre tersi denir ve genelde b = a1
eklinde gsterilir. Grup ilemi toplama ise (veya toplamsal bir gsterim ekli kullanlyor ise) b = a
ile gsterilir.
rnek 8.7 (Z, +), (Q, +), (R, +) sistemleri birer abelyen gruptur. Ayrca (Q \ { 0 } , ), (R \ { 0 } , )
sitemleri de birer abelyen gruptur. Her elemann tersi olmadndan (N, +), (N, ) ve (Z, ) sistemleri
bir grup deildir.
rnek 8.8 A 6= olmak zere (P (A), ) sistemini dnelim. Kapallk ve birleme zellii kolaylkla
gsterilebilir. Birim eleman da dir. Ancak bu ilemde sadece birim elemann tersi mevcuttur, nk
X en az bir elemanl bir kme ise
X Y =Y X =
artn salayan bir Y P (A) bulunamaz. O halde (P (A), ) sistemi bir grup deildir.
rnek 8.9 G = { 3x : x Z } kmesinde 3x ? 3y = 3x+y eklinde bir ? ilemi tanmlanyor. a, b Z
iin a + b Z olduundan 3a ? 3b = 3a+b G olur. Ayrca
3a ? (3b ? 3c ) = 3a ? 3b+c = 3a+b+c = 3a+b ? 3c = (3a ? 3b ) ? 3c
olup ? ileminin birleme zellii vardr. Birim elemannn 30 = 1 olduu kolayca grlr. Her 3a G
elemannn tersi 3a G elemandr, nk
3a ? 3a = 3a ? 3a = 30 = 1.
Sonu olarak (G, ?) sisteminin bir grup olduu grlr.
Teorem 8.10 (G, ) bir grup olsun.
a) Gnin birim eleman yegnedir.
b) Her elemann sadece bir tane tersi vardr.
c) Her a G iin (a1 )1 dir.
d) Her a, b G iin (a b)1 = b1 a1 dir.
spat a) Bir ilemde birim elemann teklii gsterilmitir. (Teorem 7.15)
spat b) ileminin birleme zellii olduundan her elemann tersi tektir. (Teorem 7.16)
spat c) x y = e ve y x = e ise x1 = y olduunu biliyoruz. imdi
a1 a = e
ve
66
a a1 = e

olup x = a1 ve y = a dersek (a1 )1 = a olduu grlr.
spat d) imdi
(a b) (b1 a1 ) = a (b b1 ) a1 = a a1 = e
| {z }
e
(b
) (a b) = b
(a1 a) b = b1 b = e
| {z }
e
eitliklerinden ispat tamamlanr.

Tanm 8.11 (G, ) birim eleman e olan bir grup ve n N olsun. Her a G iin:
a) a1 = a,
b) a2 = a a, a3 = a a a, . . . , an = an1 a (n > 2)
c) a0 = e
d) an = (an )1
(n > 1)
eklinde tanmlanr. Bu tanmlar arpmsal gsterim ekli iindir. Toplamsal gsterim eklinde grup
ilemi + ile ve bir a elemannn tersi a ile gsterilir. Bu durumda yukardaki tanmlar
1 a = a,
na = (n 1)a + a,
0 a = e,
(n)a = (na)
eklinde verilir.
Teorem 8.12 (G, ) bir grup ve m, n Z olsun. Bu durumda her x G iin (xm )n = xmn ve
xm xn = xm+n dir.
Tanm 8.13 (G, ) bir grup ve =
6 S G olsun. Eer (S, ) yaps bir grup ise (yani S kmesi de
ayn ilemine gre grup oluyorsa) Sye Gnin bir altgrubu denir.
Not 8.14 Eer S kmesi bir altgrup deilse ya kapal deildir, ya birim eleman yoktur ya da Sdeki
baz elemanlarn tersleri S ye ait deildir. Ancak S G olduundan birleme zellii Sde vardr.
rnek 8.15 (Z, +) grubu (Q, +) grubun altgrubudur. (Q \ { 0 } , ) grubu (R \ { 0 } , ) grubunun altgrubudur.
Teorem 8.16 (G, ) bir grup ve S de Gnin bo olmayan bir altkmesi olsun. S nin bir altgrup olmas
iin gerek ve yeter art her a, b S iin a b1 S olmasdr.
67

rnek 8.17 G = (Z, +) grubu olsun. m Z sabit bir tamsay olmak zere mZ = { mk : k Z } alt
kmesini dnelim. a, b mZ olsun. Bu durumda bir k1 , k2 Z iin a = mk1 , b = mk2 eklindedir.
Biz a b1 mZ olduunu; yani a b mZ olduunu gstereceiz. imdi, k1 k2 Z olduundan
a b = mk1 mk2 = m(k1 k2 ) mZ
olup Teorem 8.16 den dolay mZ bir altgrup olur.
rnek 8.18 (G, ) bir grup ve a G olsun. H = { x G : a x = x a } kmesinin bir altgrup
olduunu gsterelim. x, y H alalm. O halde a x = x a ve a y = y a dr. imdi
a y = y a = sadan y 1 ile , a = y a y 1
= soldan y 1 ile , y 1 a = a y 1
olup y 1 H olduu grlr. Daha sonra,
(x y 1 ) a = x (y 1 a) = x (a y 1 ) = (x a) y 1 = (a x) y 1 = a (x y 1 )
olduundan x y 1 H olduu grlr. Teorem 8.16den dolay H bir altgruptur. Aslnda bu altgrup
a eleman ile deimeli olan elemanlarn kmesidir.
Tanm 8.19 Bo olmayan bir H kmesi zerinde ve ikili ilemleri tanmlansn. Eer aadaki
artlar salanyorsa (H, , ) iki ilemli cebirsel yapsna bir halka denir.
a) (H, ) bir abelyen gruptur.
b) (H, ) bir yar gruptur.
c) ileminin zerine dalma zellii vardr.
rnek 8.20 Bilinen toplama ve arpma ilemlerine gre Z, Q, R ve C kmeleri birer halkadr. Yine,
bilinen matris toplamas ve matris arpmas ilemlerine gre 2 2 tipindeki reel matrislerin kmesi bir
halkadr.
Tanm 8.21 Bo olmayan bir H kmesi zerinde ve ikili ilemleri tanmlansn. ileminin birim
elemann 0H ile gsterelim. Eer aadaki artlar salanyorsa (H, , ) iki ilemli cebirsel yapsna
bir cisim denir.
a) (H, ) bir abelyen gruptur.
b) (H \ { 0H } , ) bir abelyen gruptur.
c) ileminin zerine dalma zellii vardr.
rnek 8.22 Bilinen toplama ve arpma ilemlerine gre Q, R ve C kmeleri birer cisimdir. Modulo 7
toplama ve arpma ilemlerine gre Z7 = { 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 } kmesi bir cisimdir.
68
ALITIRMALAR
1.) Aadaki kmelerin yanlarnda verilen ilemlerle birlikte birer abelyen grup oluturup oluturmadklarn aratrnz.
a) N, a b = a b
b) R \ { 0 } , a b = a/b
c) Q \ { 0 } , a b = ab
("
#2
)
a 0
e) G=
: 0 6= a R , matris arpmas.
0 1/a
d) R+ , a b =
ab
3
2.) (G, ) bir grup olsun. Her a, b G iin (a b)2 = a2 b2 ise Gnin deimeli olduunu gsterin.
3.) G = { x R : 1 < x < 1 } kmesi zerinde
a b =
a+b
1 + ab
ilemi tanmlanyor. (G, ) siteminin bir grup olduunu gsterin.

4.) (G, ) bir grup ve H de onun bir altgrubu olsun. a G olmak zere aada verilen kmenin de
bir altgrup olduunu gsterin.
aHa1 =

a h a1 : h H .
5.) G kmesi 2 2 tipindeki tersi olan matrislerin kmesi olsun. Gnin bilinen matris arpm ile bir
grup olduunu biliyoruz. Aada verilen H kmesinin Gnin ve K kmesinin de Hnin bir altgrubu
olduunu gsterin.
("
H=
a b
0 d
)
: a, b, d R, ad 6= 0
("
,
K=
1 b
0 1
)
:bR

a + b 5 : a, b Q, a 6= 0 veya b 6= 0 kmesinin bilinen arpma ilemine gre bir grup
olduunu gsterin. (pucu: a, b, c, d Q iin a + b 5 = c + d 5 a = c ve b = d.)

("
#
)
a + 2b 3b
7.) G =
: a ve b ikisi birden sfr olmayan reel saylar kmesi bilinen matris arb
a
pm ile grup mudur? a 6= 0 ve b = 0 olacak ekildeki matrislerin kmesi H bir altgrup mudur?
("
#
)
a 0
8.) G =
: a, b R, ab 6= 0 kmesi bilinen matris arpm ile grup mudur? b = 1 olacak
0 b
ekildeki matrislerin kmesi H bir altgrup mudur?
6.) G =
9.) G = { (a, b) : a Z, b Q } kmesi zerinde (a, b) (c, d) = (a + c, 2c b + d) ilemi tanmlanyor.

(G, ) grup mudur? Abelyen midir?
10.) G = { (a, b) : a, b Z, a 6 0, b > 0 } kmesi zerinde (a, b)(c, d) = (a+c, bd) ilemi tanmlanyor.
(G, ) grup mudur? Abelyen midir?
69

11.) Bir (G, ) grubunda e birim eleman gstermek zere abcd = e ise bcda = e, cdab = e
ve d a b c = e olduunu gsterin.
12.) (G, ) bir grup ve a, b G iin a2 = b2 = (a b)2 = e ise a b = b a olduunu gsterin.
13.) (R+ , ), (Z \ { 1 } , +) ve (Q, ) sistemleri neden birer grup deildir? Aklayn.
14.) Aadaki sistemlerden hangisi bir abelyen gruptur?

(Q, )
(0, 1],
(R , +)
(3Z, +)
Hibiri

N
N, a b = a + b + 1 Q, a b = a
R, a b = a + b + ab Z+ , a b = OBEB(a, b) H.B.
16.) Aadaki sistemlerden hangisi bir grup deildir?

N
(Q \ { 0 } , )
(C, +)
[0, ), +
(Q+ , )
Hibiri
17.) Aadaki kmelerden hangisi yannda verilen ilemle bir yargruptur?

N, a b = a + 2b R+ , a b = ab+1 Q, a b = 2a 2b Z, a b = |a + b| 1
Hibiri
18.) Bir A kmesinde tanmlanan ileminin birim eleman olduuna gre a. hangisi kesinlikle
dorudur?
En az 2 elemann tersi var Birleme z. var Deime z. var (A, ) bir monoid
H.B.

N
R, a b = b N N, (a, b) (c, d) = (a, d)
Z, a b = a + b 1 Q, a b = ab 1 H.B

2 x : x Z dir)
20.) A. sistemlerin hangisi bir abelyen gruptur? (a b =OKEK(a, b) ve A =
N
(Z+ { 0 } , +)
(Q \ { 1 } , )
(N+ , )
(A, +)
Hibiri
70
Blm 9
Saylabilirlik
Tanm 9.1 A ve B bo olmayan iki kme olsun. Eer Adan Bye 11 ve rten bir fonksiyon yazlabiliyorsa A ve B kmelerine e gldr denir. (Bokme sadece kendisi ile e gldr.)
rnek 9.2 A = { a, b, c, d } ve B = { 2, 3, 4, 5 } olsun. f = { (a, 4), (b, 3), c, 2, (d, 4) } fonksiyonu 11 ve
rten olup A ile B e gldr. Tam saylar kmesi ile ift tamsaylar kmesi 2Z e gldr, nk
g : Z 2Z, g(n) = 2n
eklinde tanmlanan fonksiyon 11 ve rtendir.
Teorem 9.3 Kmeler arasnda tanmlanan e gl olma bants bir denklik bantsdr.
spat: Her A kmesi iin IA : A A birim dnm 11 ve rten olduundan A ile A e gldr.
A ile B e gl ise f : A B 11 ve rten fonksiyon vardr. O halde, f 1 : B A 11 ve rten
olup B ile A e gldr.
A ile B ve B ile C e gl ise f : A B ve g : B C 11 ve rten fonksiyonlar vardr.
go f : A C 11 ve rten olduundan A ile C e gl olur.
Sonu olarak bantnn yansyan, simetrik ve geiken olduu gsterilmi olur.
Tanm 9.4 Kendi z alt kmesi ile e gl olabilen kmelere sonsuz kme denir. Sonsuz olmayan
kmelere de sonlu kme denir. Bo kme sonlu olarak tanmlanr. Baka bir deyile; bir kme bo
kmeyse veya k bir doal say olmak zere { 0, 1, . . . , k } kmesi ile egl ise bu kmeye sonlu denir.
rnek 9.5 Doal saylar kmesi sonsuzdur, nk f : N A = { 2, 3, 4, . . . } , f (n) = n + 2 eklinde
tanmlanan fonksiyon 11 ve rtendir. B = { 1, 2, 3, 4, 5 } kmesi sonlu kmedir, nk Bden z
altkmesine bir fonksiyon rten olabilir ama 11 olamaz.
71
Blm 9. Saylabilirlik
Tanm 9.6 Doal saylarn herhangibir alt kmesiyle e gl olan kmelere saylabilir kme denir.
Baka bir deyile bir kme sonlu ise veya N ile egl ise bu kmeye saylabilirdir denir. Doal
saylar kmesiyle e gl olan kmelere saylabilir sonsuz kme denir. (Aslnda saylabilir sonsuz
kme hem saylabilir hem de sonsuz olan kmedir.)
rnek 9.7 Tamsaylar kmesi saylabilirdir.
zm: Aadaki elemeyi dnelim.
0
8 ...
1 1 1 2 2 3 3 4 4 . . .
O halde f : N Z
(
f (n) =
n/2,
n ift ise;
n+1
2 , n tek ise.
eklinde tanmlanan fonksiyonun 11 ve rten olduunu gsterelim. Bu daha nce gsterilmiti. (Blm 6, Altrma 6)
Teorem 9.8 A ve B saylabir iki ayrk kme ise A B saylabilirdir.
spat: A ve B her ikisi de sonlu ise A B nin sonlu olduu aktr. O halde A B saylabilirdir.
Kmelerden biri sonlu, dieri saylabilir sonsuz olsun. Mesela A sonlu olsun. s(A) = k + 1 dersek, o
zaman
A = { a0 , a1 , a2 , . . . , ak }
eklinde yazlr. Bu durumda f : N A B
(
f (n) =
ve
an ,
B = { b0 , b1 , b2 , . . . }
n 6 k ise;
bnk1 , n > k ise.
eklinde tanmlanan dnm 11 ve rtendir. O halde A B saylabilirdir.

yleyse her iki kmenin de sonsuz (ve tabii ki saylabilir) olduunu kabul edelim. O zaman
A = { a0 , a1 , a2 , . . . }
ve
B = { b0 , b1 , b2 , . . . }
eklinde yazalm. imdi g : N A B fonksiyonunu

(
an/2 ,
n ift ise;
g(n) =
b(n1)/2 , n tek ise.
eklinde tanmlayalm. g nin 11 ve rten olduu kolaylkla gsterilebilir. Yani, A B ile N egl
olup A B saylabilir ve sonsuzdur.

72
Sonu 9.9
a) A ile B ayrk olmasa da A B saylabirdir.
b) Sonlu saydaki saylabir kmenin birleimi saylabirdir.

rnek 9.10 Rasyonel saylar kmesi saylabilirdir.
zm: (spat Cantora aittir) nce pozitif rasyonel saylar kmesi Q+ nn saylabilir olduunu
gsterelim. Q+ kmesini bir sonsuz satrl ve stunlu bir tabloya; 1. satra paydas 1 olanlar, 2. satra
paydas 2 olanlar (pay ve payda aralarnda asal olmak zere) v.s. yerletirelim. Yani u tablo oluur:
1
...
1/2
3/2
5/2
7/2
9/2
11/2
13/2
15/2
17/2
...
1/3
2/3
4/3
5/3
7/3
8/3
10/3
11/3
13/3
...
1/4
3/4
5/4
7/4
9/4
11/4
13/4
15/4
17/4
...
1/5
2/5
3/5
4/5
6/5
7/5
8/5
9/5
11/5
...
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
.
..
imdi N ile Q+ arasnda aadaki elemeyi yapalm:

0
2 3
9 10
11
12
1 1/2 2 3 3/2 1/3 1/4 2/3 5/2 4
...
7/2 4/3 . . .
Tablonun bu ekilde N kmesi ile 11 ve rten elenecei aktr. O halde Q+ ile N egldr. Q+ ile
Q kmesi arasnda x 7 x elemesi 11 ve rten olduundan Q kmesi de saylabilirdir. Ayrk iki
(veya sonlu sayda) saylabilir kmenin birleimi saylabilir olduundan Q = Q+ Q { 0 } saylabilir
olur.
imdi saylamayan kmelerin de olduunu grelim.
Teorem 9.11 [0, 1] kapal aral saylamayan bir kmedir. (Dolaysyla R saylamaz.)
spat: (1891 ylnda yaplan bu ispatta kullanlan yntem Cantorun Kegen Yntemi olarak bilinir.)
[0, 1] aralnn saylabilir olduunu kabul edelim. (Bu araln sonsuz olduu aktr.) O halde 11 ve
rten bir f : N [0, 1] fonksiyonu vardr. Baka bir deyile; yi , iinci sayy ve ai , bi , ci , . . . ler de
09 aras rakamlar temsil etmek zere aadaki sonsuz satrl listede [0, 1] aralndaki btn saylar
73
vardr:
y0 0.a0 a1 a2 a3 . . .
y1 0.b0 b1 b2 b3 . . .
y2 0.c0 c1 c2 c3 . . .
y3 0.d0 d1 d2 d3 . . .
..
..
.
.
0.9999 . . . = 1 olduundan 1 says da bu tablodadr. imdi:
x0 rakamn, x0
/ { a0 , 0, 9 } eklinde seelim.
x1 rakamn, x1
/ { b1 , 0, 9 } eklinde seelim.
x2 rakamn, x2
/ { c2 , 0, 9 } eklinde seelim.
x3 rakamn, x3
/ { d3 , 0, 9 } eklinde seelim.
..
..
..
.
.
.
Seim yaplrken 0 ve 9un seilmemesi baz saylarn birden fazla ondalk gsterimi olduundandr;
mesela 0.540000 = 0.5399999 . . . gibi. imdi de x saysn
x = 0.x0 x1 x2 x3 . . .
eklinde oluturalm. x [0, 1] olduu aktr. Ancak
x 6= y0 dr, nk x0 6= a0
(yani 1. basamaklar farkl)
x 6= y1 dir, nk x1 6= b1
x 6= y2 dir, nk x2 6= c2
x 6= y3 dr, nk x3 6= d3 (yani 4. basamaklar farkl)

..
..
..
..
.
.
.
.
Bylece x saysnn sonsuz listede olmad ortaya kar, yani sonsuz listede olmayan bir x says
retilmitir. Bu bir elikidir, nk sonsuz listede [0, 1] aralndaki btn saylar vard. O halde
[0, 1] aral saylabilir bir kme deildir.
Teorem 9.12 Saylabilir sonsuz miktardaki saylabilir sonsuz kmenin birleimi saylabilir sonsuzdur.
spat: Saylabilir sonsuz saydaki kmeler aadaki gibi olsun.
A1 = { a11 , a12 , a13 , . . . }
A2 = { a21 , a22 , a23 , . . . }
A3 = { a31 , a32 , a33 , . . . }
..
..
..
.
.
.
74
Bu elemanlar aadaki tabloya yerletirelim:
a11
a12
a13
a14
...
a21
a22
a23
a24
...
a31
a32
a33
a34
...
a41
..
.
a42
..
.
a43
..
.
a44
..
.
...
..
.
Daha sonra srasyla 1., 2., 3. . . . kegendeki elemanlar yukardan aaya doru N kmesi ile eleyelim.
Yani aadaki elemeyi yazalm:
0
...
a11 a12 a21 a13 a22 a31 a14 a23 a32 a41 . . .
Bu ekilde yaplan elemenin rten olduu aktr. Eer bu kmeler ayrksa bu eleme 11 dir. Alt
satrda ayn olan elemanlar sadece bir defa yazlrsa (ki bu durumda da alt satr bu kmelerin bir
leimidir) bu eleme 11 ve rtendir.
ALITIRMALAR
1.) A = { 1, 2, 5, 10, 17, 26, 37, 50, . . . } kmesi saylabilir midir? spatlayn.
2.) ift tamsaylar kmesinin saylabilir sonsuz bir kme olduunu gsterin.
3.) Negatif tamsaylar kmesinin sonsuz bir kme olduunu gsterin.
4.) Z \ { 0 } kmesi saylabilir midir? Aklayn

5
7
9
3
5.) A = 0, , 2, , 4, , 6, , . . . kmesi saylabilir midir? Neden?
2
4
6
8

1
1
1
1
1
6.) A = 1, , 5, , 17, , 37, , 65, , 101, . . . kmesi saylabilir midir? Aklaynz.
2
4
6
8
10
7.) Ayrk iki sonlu kmenin birleiminin sonlu olduunu ispatlayn.
8.) p :Sonlu tane sonlu kmenin kartezyen arpm saylabilirdir, q : ki sonsuz kmenin kesiimi
sonlu olabilir nermeleri iin:
N
p, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru
Hibiri
9.) Saylabilir sonsuz miktardaki (bo olmayan) sonlu ve ayrk kmelerin birleimi . . . . . . . . . . . . dur.
N
sonlu
saylabilir sonsuz
saylamaz sonsuz
saylabilir sonlu
Hibiri
10.) A
B ve A kmesi saylabilir ise B kmesi iin aadakilerden hangisi kesinlikle dorudur?

N
sonludur
saylabilirdir
sonsuzdur
saylamazdr
Hibiri
75
11.) p :Hem sonsuz ve hem saylamayan kme yoktur, q : Bir sonlu kme ile saylabilir kmenin
birleimi sonlu olamaz. nermeleri iin:
N
p, q : Doru
p, q : Yanl p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru
12.) Aadaki kme iftlerinden hangisi biribiriyle e gldr?

N
N ile [0, 1]
Q ile irrasyonel saylar
Z ile Q+
13.) Aadaki kmelerden hangisi R ile egl olamaz?
N
[1, 1]
R\Q
NN
Q ile R
[0, )
Hibiri
Hibiri
Hibiri
14.) A ve B saylabilir iki ayrk kme ise A B iin aadakilerden hangisi her zaman dorudur?
N
sonludur
saylabilir sonsuzdur
sonsuzdur
saylabilirdir
Hibiri
15.) p :Sonlu ve saylamayan bir kme yoktur, q : Saylabilir miktardaki bo olmayan sonlu kmelerin
birleimi sonlu olmaldr nermeleri iin:
N
p, q : Doru p, q : Yanl
p : Doru, q : Yanl
p : Yanl, q : Doru
Hibiri
16.) p :Sonlu olmayan her kme saylamayan bir kmedir, q : Saylabilen ve sonlu olmayan kmeler
vardr nermeleri iin:
N
p : Yanl, q : Doru
p, q : Doru
p, q : Yanl
76
p : Doru, q : Yanl
Hibiri
Blm 10
Doal Saylarn nas

Tanm 10.1 Sonlu kmeler zerinde tanmlanan e gl olma bantsna gre bir X kmesinin
denklik snfn X ile gsterelim. Bo kmenin denklik snfn 0 ile gsterelim. O halde = 0 yazabiliriz.
Daha sonra { 0 } = 1 diyelim. Bu ekilde devam edelim:
{ 0, 1 } = 2
{ 0, 1, 2 } = 3
{ 0, 1, 2, 3 } = 4
..
.
Bu ekilde elde edilen denklik snflarnn herbirine bir doal say denir. Doal saylar kmesi N ile
gsterilir. Doal saylarn yukardaki gibi seilen temsilcilerine de kanonik temsilci denir.
Doal Saylarda Toplama ve arpma

Tanm 10.2 x, y N ve x = A, y = B ayrca A B = olsun.
x+y =A+B =AB
eklinde tanmlanan ileme x ile y nin toplam denir.
rnek 10.3 2+3=5 olduunu gsterelim. A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } alalm. 2 = A, 3 = B diyebiliriz.
A B = olduundan:
2 + 3 = A + B = A B = { a, b, 1, 2, 3 } = 5.
Toplama leminin zellikleri:
1.) N, + ilemine gre kapaldr.
77
Blm 10. Doal Saylarn nas

2.) N, + ilemine gre birlemeli ve deimelidir.
3.) Etkisiz eleman 0 = dr; nk her x = A N iin
0 + x = x + 0 = A + = A = A = x.
4.) Sadece 0n tersi vardr.
Teorem 10.4 Her x, y, z, t N iin
x = y ve z = t = x + z = y + t.
spat: x = A, y = B, z = C, t = D diyelim. Ayrca A C = , B D = olduunu kabul edelim.
x = y = f : A B, 11 ve rten fonksiyonu vardr,
z = t = g : C D, 11 ve rten fonksiyonu vardr.
imdi h : A C B D fonksiyonunu
(
h(x) =
f (x), x A ise;
g(x), x C ise.
eklinde tanmlayalm. hnin 11 olduunu gsterelim. x, y A C iin h(x) = h(y) olsun.

Durum 1. x, y A: f (x) = f (y) olup f 11 olduundan x = y.
Durum 2. x, y C: g(x) = g(y) olup g 11 olduundan x = y.
Durum 3. x A, y C: f (x) = g(y) olup f (x) B ve g(y) D dir. B D = olduundan byle
bir durum olamaz.
Durum 4. x C, y A: g(x) = f (y) olup g(x) D ve f (y) B dir. B D = olduundan byle
bir durum olamaz.
Sonu olarak h 11 dir. imdi de h nin rten olduunu gsterelim. y B D verilsin.
y B = f rten olduundan, x0 A, f (x0 ) = y olup h(x0 ) = f (x0 ) = y
y D = g rten olduundan, x1 C, g(x1 ) = y olup h(x1 ) = g(x1 ) = y
olup her iki halde de h rtendir.
Sonu olarak h 11 ve rten olup A C ile B D egldr. O halde, A C = B D = olduundan;
x + z = A + C = A C = B D = B + D = y + t.
Teorem 10.5 Her x, y N iin
x + y = 0 = x = 0 ve y = 0
78

spat: x = A, y = B ve A B = olsun. 0 = olduunu hatrlarsak:
x + y = 0 = A + B =
= A B =
= A B ile egl
= A B =
(nk sadece kendisiyle egl)
= A = B =
= x = y = = 0
rnek 10.6 x + 3 = 0 nermesinin N deki zm yoktur, nk
x + 3 = 0 = x = 0 ve 3 = 0
olup 3 = 0 nermesi her zaman yanltr.
Tanm 10.7 x, y N ve x = A ve y = B olsun.
xy =AB =AB
eklinde tanmlanan ileme x ile y nin arpm denir.
rnek 10.8 2 3 = 6 olduunu gsterelim. A = { a, b } , B = { 1, 2, 3 } alalm. 2 = A, 3 = B diyebiliriz.
imdi
2 3 = A B = A B = { (a, 1), (a, 2), (a, 3), (b, 1), (b, 2), (b, 3) } = 6.
arpma leminin zellikleri:
1.) N, arpma ilemine gre kapaldr.
2.) N, arpma ilemine gre birlemeli ve deimelidir.
3.) Etkisiz eleman 1 = { a } dr; nk her x = A N iin
1 x = x 1 = A { a } = A { a } = A = x.
Burada f : A A { a }, her y A iin f (y) = (y, a) eklinde tanmlanan fonksiyonun 11 ve rten
olduu gsterilebilir.
4.) Sadece 1in tersi vardr.
Teorem 10.9 Her x N iin
x 0 = 0 x = 0.
spat: x = A alalm.
x0=A=A==0
olur. Benzer ekilde 0 x = 0 bulunur.
79

Teorem 10.10 Her x, y, z, t N iin
x = y ve z = t = xz = yt.
spat: x = A, y = B, z = C, t = D diyelim.
x = y = f : A B, 11 ve rten fonksiyonu vardr,
z = t = g : C D, 11 ve rten fonksiyonu vardr.
imdi h : A C B D fonksiyonunu
h(a, c) = (f (a), g(c))
eklinde tanmlayalm. hnin 11 olduunu gsterelim.
h(a1 , c1 ) = h(a2 , c2 ) = (f (a1 ), g(c1 )) = (f (a2 ), g(c2 ))
= f (a1 ) = f (a2 ) ve g(c1 ) = g(c2 )
= f 11 olduundan a1 = a2 ve g 11 olduundan c1 = c2
= (a1 , c1 ) = (a2 , c2 )
olup h 11 dir. imdi de h nin rten olduunu gsterelim. y = (b, d) B D verilsin.
b B ve f rten olduundan a A, f (a) = b
d D ve g rten olduundan c C, g(c) = d.
imdi de x = (a, c) seilirse h(x) = y olup h nin rten olduu grlr.
Sonu olarak h 11 ve rten olup A C ile B D egldr. O halde,
xz = A C = A C = B D = B D = yt.
Sonu 10.11 Her x, y N ve z 6= 0 iin
x = y xz = yz.
Teorem 10.12 Her x, y N iin
xy = 0 = x = 0 veya y = 0.
spat: x = A, y = B diyelim.
xy = 0 = A B =
= A B =
= A B ile egl
= A B =
(nk sadece kendisiyle egl)
= A = veya B =
= x = A = = 0 veya y = B = = 0
80
Doal Saylarda Sralama

Tanm 10.13 x, y N iki tane doal say olsun. xin kanonik temsilcisi A ve y nin kanonik temsilcisi
B olsun. Yani x = A, y = B. Buradan x = y A = B olduu aktr. imdi x < y olmasn A
eklinde tanmlayalm. Ayrca x < y veya x = y yerine ksaca x 6 y yazdmzda

x 6 y A B
tanmn veririz. Bu ekilde tanmlanan 6 bantsnn bir sralama bants olduu kolayca grlr.
Ancak x 6 y tanm aadaki gibi de verilir ve bu tanm daha sk kullanlr:
x < y x + k = y olacak ekilde en az bir 1 6 k N var.
Teorem 10.14 Her x, y N iin x < y, x = y ve y < x nermelerinden sadece biri dorudur. Doal
saylar kmesinin en kk eleman sfrdr.
Teorem 10.15 Doal saylar kmesinde tanmlanan 6 bants bir tam sralama bantsdr.
Teorem 10.16 Her x, y, z, w N iin
(a) x < y = x + z < y + z
(b) x < y, z < w = x + z < y + w
(c) x < y = x + 1 6 y
(d) x < y, z 6= 0 = xz < yz
(e) x < y, z < w = xz < yw

spat (a):
x < y = k N+ , x + k = y
= x + k + z = y + z
= (x + z) + k = y + z
= x + z < y + z
spat (b):
x < y, z < w = k1 , k2 N+ , x + k1 = y ve z + k2 = w
= (x + k1 ) + (z + k2 ) = y + w
= (x + z) + (k1 + k2 ) = y + w
= x + z < y + z, nk k1 + k2 > 1
spat (c): x < y = x + k = y olacak ekilde 1 6 k N vardr. Eer k = 1 ise x + 1 = y dir. Aksi
halde k > 2 olup (x + 1) + k1 = y olup burada k1 > 1 dir; yani x + 1 < y olur. Sonuc olarak x + 1 6 y
olur.
81

spat (d): z 6= 0 olsun. arpmann toplama zerine dalma zellii olduunu gstermek kolaydr. O
halde:
x < y = k N+ , x + k = y
= (x + k)z = yz
= xz + kz = yz
= xz < yz, nk kz > 1
spat (e):
x < y, z < w = k1 , k2 N+ , x + k1 = y ve z + k2 = w
= (x + k1 )(z + k2 ) = yw
= xz + xk2 + k1 z + k1 k2 = yw
|{z} |{z} |{z}
>0
>0
>1
= x + z < y + z, nk (xk2 + k1 z + k1 k2 ) > 1
ki Doal Saynn Fark ve Blm

Tanm 10.17 a, b N olmak zere a + x = b olacak ekilde bir x N varsa bu sayya b ile ann
fark denir ve x = b a yazlr. Bu durumda a, b N iin
a 6 b b a N
olduu aktr.
Tanm 10.18 a, b N olmak zere a x = b olacak ekilde en az bir x N varsa a, byi bler denir

ve ab yazlr. Bu durumda x doal saysna b ile ann blm denir ve x = b a yazlr.

ab b a N.
rnek 10.19 x, y, z N olsun. (z + x) (y + x) N veya z y N ise (z + x) (y + x) = z y
olduunu gsterelim.
Durum 1. (z + x) (y + x) = n N olsun.
(z + x) (y + x) = n = z + x = (y + x) + n
= z + x = (y + n) + x
= z = y + n
= n = z y
82

olup eitlik gsterilir.
Durum 2. z y = m N olsun.
z y = m = z = y + m
= z + x = (y + m) + x
= z + x = (y + x) + m
= m = (z + x) (y + x)
rnek 10.20 x, y, z N olsun. (x y) z N veya x (y + z) N ise (x y) z = x (y + z)
olduunu gsterelim.
Durum 1. (x y) z = n N ve x y = t diyelim.
(x y) z = n,
x y = t = x = y + t,
tz =n
= x = y + t,
t=z+n
= x = y + (z + n) = (y + z) + n
= n = x (y + z)
Durum 2. x (y + z) = m diyelim.
x (y + z) = m = x = m + (y + z) = y + (z + m)
= z + m = x y
= m = (x y) z
rnek 10.21 a, b, c, d N olsun.

ab ve cd = (ac)(bd)
olup (bd) (ac) = (b a)(d c)
olduunu gsterin.
zm:

ab = b = ak1 olacak ekilde k1 N var, k1 = b a,

cd = d = ck2 olacak ekilde k2 N var, k2 = d c
Taraf tarafa arparsak: bd = (ak1 )(ck2 ) = (ac)(k1 k2 )

= k1 k2 N olup (ac)(bd).
Ayrca (bd) (ac) = k1 k2 = (b a)(d c) elde edilir.
83

rnek 10.22 x, y, z, w N iin aadaki nermeyi ispatlayn:

xy ve z w = (y x) + (w z) = (xw + yz) (xz)

zm: xy = y = xk1 olacak ekilde bir k1 N vardr ve burada k1 = y x yazlr. Yine,

z w = w = zk2 olacak ekilde bir k2 N vardr ve burada k2 = w z yazlr. imdi
xw + yz = x(zk2 ) + (xk1 )z = xz(k1 + k2 )

olup (xz)(xw + yz) olur ve (xw + yz) (xz) = k1 + k2 yazlr. Buradan k1 ve k2 yerine yazlrsa:
(xw + yz) (xz) = (y x) + (w z)
elde edilir.
ALITIRMALAR
1.) Doal saylarda tanmlanan toplama ileminin birleme zellii olduunu gsterin.
2.) Doal saylarda tanmlanan toplama ileminin deime zellii olduunu gsterin.
3.) Doal saylarda tanmlanan arpma ileminin birleme zellii olduunu gsterin.
4.) Doal saylarda tanmlanan arpma ileminin deime zellii olduunu gsterin.
5.) Nde tanmlanan arpma ileminin toplama ilemi zerine soldan dalma zellii olduunu gsterin.
arpmann deime zellii olduundan sadan dalma zelliinin olduunu syleyebilir miyiz?

6.) a, b, c N olsun. ab ve ac ise a(b + c) olduunu ve (b + c) a = (b a) + (c a) olduunu
gsterin.

7.) x, y, z N ve y 6= 0 olsun. Bu durumda (yz)(xy) ve z x ise (xy) (yz) = x z olduunu gsterin.
84
Blm 11
Tmevarm lkesi
Tmevarm lkesi: a N olmak zere Na = { x N : x > a } kmesi zerinde bir P (n) ak nermesi
tanml olsun. Eer P (a) nermesi doruysa ve P (k) doru iken P (k + 1) de doruysa; baka bir deyile
P (k) = P (k + 1)
nermesi doruysa o zaman her n Na iin P (n) dorudur.
rnek 11.1 Tmevarm yntemiyle her 1 6 n N iin
1 + 2 + + n =
n(n + 1)
2
olduunu gsterelim. P (n) nermesi 1 + 2 + + n = n(n + 1)/2 olsun. n = 1 iin eitliin her iki
taraf da 1e eit olduunudan P (1) dorudur. imdi de nermenin k iin doru olduunu kabul edip
k + 1 iin doru olduunu gsterelim. P (k) doru olsun.
1 + 2 + + k =
k(k + 1)
k(k + 1)
= 1 + 2 + + k + (k + 1) =
+ (k + 1)
2
2

k
= 1 + 2 + + (k + 1) = (k + 1)
+1
2
(k + 1)(k + 2)
= 1 + 2 + + (k + 1) =
2
olup P (k + 1) de dorudur. Tmevarmdan dolay her 1 6 n N iin P (n) dorudur.

rnek 11.2 Her n N iin 3(4n 1) olduunu gsterelim. P (n) nermesi 3(4n 1) olsun. n = 0

iin 30 olup nerme dorudur. imdi

3(4k 1) = m N, (4k 1) = 3m
= 4k+1 1 = 4 4k 1 = 4(3m + 1) 1 = 12m + 3 = 3(4m + 1)

olup 4m+1 de bir doal say olduundan 3(4k+1 1) dir. Yani P (k) = P (k+1) dorudur. Tmevarmdan, her n N iin P (n) dorudur.
85
Blm 11. Tmevarm lkesi

rnek 11.3 Her 3 6 n N iin n2 < 3n olduunu gsterelim. P (n) nermesi n2 < 3n olsun. n = 3
iin 9 < 27 olup nerme dorudur. imdi P (n)in doru olduunu kabul edip P (n + 1)in doru
olduunu gsterelim. n2 < 3n olsun. Eitsizliin her iki tarafn 3 ile arparsak 3n2 < 3n+1 elde ederiz.
(n + 1)2 = n2 + 2n + 1 olup n > 3 iin n2 + 2n + 1 < 3n2 yani 2n2 2n 1 > 0 olduunu gstereceiz.
imdi p(n) = 2n2 2n 1 polinomunun kkleri
n1,2 =
12
1 3
=
2
olup byk kk 3 den kktr.( 3 1.7 alnrsa) Polinom kkler dnda pozitif olduundan n > 3
iin p(n) > 0 dr. Yani P (n) = P (n+1) dorudur. Tmevarmdan, her 3 6 n N iin P (n) dorudur.
yi Srallk lkesi: Doal saylar kmesinin bo olmayan her alt kmesinin (bilinen 6 bantsna
gre) bir en kk eleman vardr.
Teorem 11.4 Tmevarm ilkesi ile iyi srallk ilkesi birbirine denktir.
spat: (Tmevarm = yi srallk) Tmevarm ilkesinin doru olduunu kabul edelim ve =
6
T N alalm. Yeni bir S kmesini aadaki gibi tanmlayalm:
S = { x N : Her t T iin x 6 t } .
Her t T iin 0 6 t olacandan (nk 0, doal saylarn en kk eleman) 0 S dir. Eer S ile
T nin ortak bir eleman varsa bu eleman T nin en kk elemandr ve tek trl belirlidir.
imdi S T = olduunu kabul edelim. s S ise ve t T herhangibir eleman ise s < t olmaldr. O
halde s + 1 6 t dir. Yani s S = s + 1 S olup; S T = ise P (n) : n S nermesi her n N
iin doru olur (tmevarmdan). O halde S = N olmaldr. O zaman T = olur ve bu da T nin bo
olmamasyla eliir. O halde S T 6= olup N iyi sraldr.
spat: (yi srallk = Tmevarm) a bir doal say olmak zere Na = { x N : x > a } kmesinde
tanml bir P (n) ak nermesi verilsin. P (n) nermelerinin doru olduu doal saylarn kmesine S
diyelim.
S = { n Na : P (n) doru } .
S Na olduu aktr. Biz S = Na olduunu gstereceiz. S 6= Na olduunu kabul edelim. O zaman
Na \ S 6= olur. O halde, iyi srallk ilkesinden, Na \ Snin bir en kk eleman t vardr. Yani P (t)
yanltr. t 1 S olup k = t 1 alnrsa P (k) = P (k + 1) olacandan P (t) doru olur. Bu bir
elikidir. O halde Na = S dir.
ALITIRMALAR
1.) Her n N iin
n1
X
r=0
xr =
xn 1
olduunu gsteriniz. (x 6= 1.)
x1
86
Blm 11. Tmevarm lkesi

2.) Her n > 5 iin n2 < 2n olduunu gsteriniz. (n N.)
3.) n N olmak zere 6n+1 biiminde yazlan bir doal saynn karesinin 1 eksiinin 24 ile blndn
gsterin.
4.) { an } dizisinin genel terimi an = 32n+4 22n olsun. Her n N iin 5|an olduunu gsteriniz.
(pucu: an+1 + an ifadesini kullann.)
5.) Her n N iin
n
X
r=1
6.) Her n N iin
1
r(r + 1) = n(n + 1)(n + 2) olduunu gsteriniz.
3
1
1
1
n
1
+
+
+ +
=
olduunu gsteriniz.
12 23 34
n(n + 1)
n+1
7.) a > 1 reel says ve her n pozitif tamsays iin (1 + a)n > 1 + na olduunu gsterin. (Bu eitsizlie
Bernoulli Eitsizlii denir.)
8.) Tmevarmla n elemanl bir kmenin 2n tane alt kmesinin olduunu gsteriniz.
9.) Tmevarmla 36n 1 (mod 7) olduunu gsteriniz.
10.) 3n + 4n 6 5n nermesi nnin hangi deerleri iin dorudur. spatlaynz.
11.) Her n N iin
2n
X
(1)r r3 = n2 (4n + 3) olduunu gsteriniz.
r=1
n(n + 1)(n + 2)(3n + 5)

midir? Neden?
12
13.) n > 0 doal says iin 3n+3 44n+2 saysnn 11e tam blndn gsterin.

n
Y
2r 1
1 2n
14.) Tmevarmla her n > 1 iin
= n
olduunu gsteriniz.
r
2
n
12.) n N iin 1 22 + 2 32 + + n(n + 1)2 =
15.) Tmevarmla her n > 2 iin

16.) Her n > 1 doal says iin
r=1
n
Y
r=2
n
X
r2
2n
=
olduunu gsteriniz.
2
r 1
n+1
(k + 1)2k1 = n 2n olduunu gsterin.
k=1
17.) n > 1 olmak zere; 12n + 10 saysnn 11e tam blndn tmevarmla gsterin.
18.) Her n > 1 doal says iin aada eitlii ispatlayn:
12
22
n2
n(n + 1)
+
+ +
=
13 35
(2n 1)(2n + 1)
2(2n + 1)

19.) Tmevarmla her 1 6 n N iin 6 n(2n + 1)(7n + 1) olduunu gsterin.
20.) Her 3 6 n N iin
2n > 2n + 1
olduunu tmevarmla gsterin.
87
Blm 12
Tamsaylar
N N kmesinde her (a, b), (c, d) N N iin
(a, b) (c, d) a + d = b + c
eklinde tanmlanan bantsn ele alalm. Bu bantnn bir denklik bants olduu kolaylkla
gsterilebilir. O halde bu bant N N kmesini denklik snflarna ayrr. (a, b) elemannn denklik
snfn (a, b) ile gsterelim. Bir ka rnek verelim:
(3, 1) = { (x, y) N N : (x, y) | (3, 1) }
= { (x, y) N N : x + 1 = y + 3 }
= { (2, 0), (3, 1), (4, 2), . . . } .
(0, 4) = { (x, y) N N : (x, y) | (0, 4) }
= { (x, y) N N : x + 4 = y }
= { (0, 4), (1, 5), (2, 6), . . . } .
Tanm 12.1 (a, b) N N olmak zere (a, b)nin bantsna gre olan (a, b) denklik snfna bir
tamsay denir. Bu durumda, mesela, (1, 0), (3, 9) birer tamsaydr. Tamsaylar kmesi Z ile gsterilir.
Tamsaylarda Toplama ve arpma

Tanm 12.2 x, y Z ve x = (a, b), y = (c, d) olsun. Bu durumda
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d)
eklinde tanmlanan ileme iki tamsaynn toplam denir. Ayrca
x y = (a, b) (c, d) = (ac + bd, ad + bc)
eklinde tanmlanan ileme iki tamsaynn arpm denir.
88
Blm 12. Tamsaylar

Toplama leminin zellikleri:
1.) Z, + ilemine gre kapaldr, nk a, b, c, d N ise a + c, b + d N dir.
2.) Z, + ilemine gre birlemeli ve deimelidir. nk, x = (a, b), y = (c, d) ise
x + y = (a, b) + (c, d) = (a + c, b + d) = (c + a, d + b) = (c, d) + (a, b) = y + x.
Ayrca z = (e, f ) Z ise
(x + y) + z = ((a + c) + e, (b + d) + f ) = (a + (c + e)), (b + (d + f )) = x + (y + z).
3.) Zde + ileminin birim eleman her y N iin (y, y) dir. nk her (a, b) Z iin
(a, b) + (y, y) = (a + y, b + y) = (a, b)
olur nk (a + y) + b = (b + y) + a dr. Toplamann birim eleman 0 ile gsterilir ve (0, 0) alnabilecei
gibi (1, 1), (2, 2), . . . alnabilir.
4.) Her x = (a, b) Z tamsaysnn + ilemine gre tersi (b, a) dr, nk
(a, b) + (b, a) = (a + b, b + a) = (0, 0).
Bu eleman x ile gsterilir.
arpma leminin zellikleri:
1.) Z, ilemine gre kapaldr, nk a, b, c, d N ise ac + bd, ad + bc N dir.
2.) Z, ilemine gre birlemeli ve deimelidir. nk, x = (a, b), y = (c, d) ise
x y = (a, b) (c, d) = (ac + bd, ad + bc) = (ca + db, cb + da) = (c, d) (a, b) = y x.
Ayrca z = (e, f ) Z ise
(xy)z = (ac + bd, ad + bc) (e, f ) = (ace + bde + adf + bcf, acf + bdf + ade + bce) . . . . . . (I)
x(yz) = (a, b) (ce + df, cf + de) = (ace + adf + bcf + bde, acf + ade + bce + bdf ) . . . . . . (II)
olup (I)=(II) olduu grlr.
3.) Birim eleman bulalm. Her (x, y) Z iin
(x, y) (a, b) = (x, y)
olacak ekilde (a, b) Z aryoruz.
(x, y) (a, b) = (x, y) = (xa + yb, xb + ya) = (x, y)
= (xa + yb, xb + ya) (x, y)
= (xa + yb) + y = (xb + ya) + x
= xa + y(b + 1) = x(b + 1) + ya
89
Blm 12. Tamsaylar

imdi en son denklemin her x, y iin doru olmas iin x ve ynin katsaylar eit olmaldr. O halde
a = b + 1 dir. Buradan birim eleman
(a, b) = (b + 1, b) = (1, 0)
bulunur.
4.) arpma ileminin toplama zerine dalma zellii vardr. x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ) alalm.
x(y + z) = (a, b) (c + e, d + f ) = (ac + ae + bd + bf, ad + af + bc + be)
. . . . . . (I)
xy + xz = (ac + bd, ad + bc) + (ae + bf, af + be) = (ac + bd + ae + bf, ad + bc + af + be) . . . . . . (II)
olup (I)=(II) olduundan soldan dalma zellii gsterilmi olur. arpma ilemi deimeli olduundan
sadan dalma zellii de vardr.
Teorem 12.3 x, y, z Z olsun.
(a) x + z = y + z x = y
(b) xz = yz, z 6= 0 x = y
spat (a): x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ) alalm.

x + z = y + z (a, b) + (e, f ) = (c, d) + (e, f )
(a + e, b + f ) = (c + e, d + f )
(a + e, b + f ) (c + e, d + f )
(a + e) + (d + f ) = (b + f ) + (c + e)
a + d = b + c (a, b) (c, d)
(a, b) = (c, d) x = y
spat (b): z 6= 0 olduundan e 6= f olmaldr.
xz = yz (ae + bf, af + be) = (ce + df, cf + de)
(ae + bf, af + be) (ce + df, cf + de)
ae + bf + cf + de = af + be + ce + df
e(a + d) + f (b + c) = e(b + c) + f (a + d)
a + d = b + c
(nk e 6= f )
(a, b) (c, d) (a, b) = (c, d) x = y

Teorem 12.4 (a, b) Z ve k N olmak zere:
(a) (a, b) = (x + k, k) a = b + k
90
Blm 12. Tamsaylar

(b) (a, b) = (x, x) a = b
(c) (a, b) = (x, x + k) b = a + k
Sonu 12.5 (a, b) Z olsun.
(a) a > b ise (a, b) = (a b, 0)
(b) a = b ise (a, b) = (0, 0)
(c) a < b ise (a, b) = (0, b a)
Tanm 12.6 (a, b) Z olsun.
(a) a > b ise (a, b) = (a b, 0) tamsaysna pozitif tamsay denir ve a b ile gsterilir. Pozitif
tamsaylar kmesi Z+ ile gsterilir.
(b) a < b ise (a, b) = (0, b a) tamsaysna negatif tamsay denir ve (b a) ile gsterilir. Negatif
tamsaylar kmesi Z ile gsterilir.
Tanmdan da anlalaca gibi a ve b nin durumuna gre bir tamsay negatif, pozitif veya sfrdr; ama
bunlardan sadece bir tanesidir. O halde aadaki ayrk birleimi yazabiliriz:
Z = Z { 0 } Z+
Tanm 12.7 x, y iki tamsay ise x + (y) tamsaysna x ile y nin fark denir ve ksaca x y ile
gsterilir.
rnek 12.8 x + 4 = 3 denkleminin zmnn x = 1 olduunu gsterelim. x = (a, b), 3 = (3, 0) ve
4 = (4, 0) alalm.
x + 4 = 3 = (a, b) + (3, 0) = (4, 0)
= (a + 3, b) = (4, 0)
= (a + 3, b) (4, 0)
= a + 3 = b + 4 = a + 3 = (b + 1) + 3 = a = b + 1
= x = (a, b) = (a, a + 1) = (0, 1) = 1
rnek 12.9 3x 11 = 7 denkleminin zmnn x = 6 olduunu gsterelim. x = (a, b), 3 =
91
Blm 12. Tamsaylar

(3, 0), 11 = (11, 0) ve 7 = (7, 0) alalm. O zaman 11 = (0, 11) olur.
3x 11 = 7 = 3x + (11) = 7
= (3, 0) (a, b) + (0, 11) = (7, 0)
= (3a, 3b) + (0, 11) = (7, 0)
= (3a, 3b + 11) = (7, 0)
= (3a, 3b + 11) (7, 0)
= 3a = (3b + 11) + 7 = 3b + 18 = 3a = 3(b + 6) = a = b + 6
= x = (a, b) = (b + 6, b) = (6, 0) = 6
Tamsaylarda Sralama
Tanm 12.10 Tamsaylarda kk olma bantsn x = (a, b) Z ve y = (c, d) Z olmak zere
x < y a + d < b + c
eklinde tanmlayalm ve x 6 y x < y veya x = y eklinde yazalm. Bu durumda 6 bantsnn
bir tam sralama bants olduu kolaylkla gsterilebilir. x < y yerine bazen y > x yazlr.
Not 12.11 Bir t = (a, b) Z alalm.
t pozitif a > b (a, b) > (0, 0) t > 0
Benzer ekilde
t negatif a < b (a, b) < (0, 0) t < 0
Ayrca
t pozitif k N+ , t = (k, 0)
ve
t negatif k N+ , t = (0, k)
olduu kolaylkla grlr.

Teorem 12.12 x, y, z, w, t Z olsun.
(a) x < y x + z < y + z
(b) x < y, z < w = x + z < y + w
(c) t > 0 ise xt > yt x > y
(d) t < 0 ise xt > yt x < y
spat: spat boyunca x = (a, b), y = (c, d), z = (e, f ), w = (g, h) alalm.
92
Blm 12. Tamsaylar

spat (a)
x < y (a, b) < (c, d) a + d < b + c
(a + d) + (e + f ) < (b + c) + (e + f )
(a + e) + (d + f ) < (b + f ) + (c + e)
(a + e, b + f ) < (c + e, d + f )
(a, b) + (e, f ) < (c, d) + (e, f )
x + z < y + z
spat (b)
x < y, z < w = (a, b) < (c, d)
ve
(e, f ) < (g, h)
= a + d < b + c
ve
e+h<f +g
= (a + d) + (e + h) < (b + c) + (f + g)
(Eitsizlikler topland)
= (a + e) + (d + h) < (b + f ) + (c + g)
= (a + e, b + f ) < (c + g, d + h)
= (a, b) + (e, f ) < (c, d) + (g, h)
= x + z < y + w
spat (c) t > 0 olduundan, en az bir k N+ iin t = (k, 0) dr.
yt < xt (c, d) (k, 0) < (a, b) (k, 0)
(ck, dk) < (ak, bk)
ck + bk < dk + ak k(c + b) < k(d + a)
c + b < d + a (nk k 6= 0)
(c, d) < (a, b) y < x
spat (d) t < 0 olduundan, en az bir k N+ iin t = (0, k) dr.
yt < xt (c, d) (0, k) < (a, b) (0, k)
(dk, ck) < (bk, ak)
dk + ak < ck + bk k(a + d) < k(b + c)
a + d < b + c (nk k 6= 0)
(a, b) < (c, d) x < y
93
Blm 12. Tamsaylar
ALITIRMALAR
1.) Aadaki nermelerden hangisi neden dorudur?
(a) (0, 0) (0, 0)
(b) (0, 0) (1, 1)
(c) (0, 0) = (1, 1)
(d) (2, 1) (2, 1)
2.) a, b N olduuna gre aadaki nermelrin doru olduunu gsterin.

(a) (a, a) (b, b)
(b) (a + 1, a) (b + 1, b)
(c) (a + 1, b + 1) (a, b)
3.) Aadaki tamsaylar en sade ekilde yazn.

(a) (a, b) + (b, a)
(c) (a, a 1) (a, a 2)
(b) (a, 0) + (b, 0)
(d) (0, a) (0, a + 1)
4.) a, b, x, r N olsun. Aadaki eitlikleri gsterin

(a) (a + x, a) = (a + 1, 1)
(b) (a, b) + (r, r) = (a, b)
(c) (a, b) (r, r) = (r, r)
5.) (a, b) + (x, y) = (c, d) ise (x, y) = (c + b, d + a) olduunu gsterin.
6.) (a, b) (s, m) ve (c, d) (t, n) ise aadaki denklikleri gsterin

(a) (a + c, b + d) (s + t, m + n)
(b) (ac + bd, ad + b) (st + mn, sn + mt)
7.) (3) + (2) = 5 olduunu gsterin.

8.) (3) (2) = 6 olduunu gsterin.
9.) Her x, y Z iin (x) + (y) = (x + y) olduunu gsterin.
10.) Her x, y Z iin (x) + y = (x + (y)) olduunu gsterin.
11.) Her x, y Z iin x (y) = x + y olduunu gsterin.
12.) Her x, y Z iin (x) (y) = x y olduunu gsterin.
13.) 1 < (s, t) < 1 ise s = t olduunu gsterin.
14.) Aadaki ak nermelerin Zdeki zmlerini teoremleri kullanarak bulun.
(a) x + 2 < 7
(b) x + 2 > x
(c) x 2 < 4 2x
15.) Her x, y Z iin x y = 0 = x = 0 veya y = 0 olduunu gsterin.
94

Soyut Matematik PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Soyut Matematik PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SOYUT MATEMATK

Yrd. Do. Dr. Hseyin BLG

10 Doal Saylarn nas

nermeler ve spat Yntemleri

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

Tablo 1.1: p q ile p q nermelerinin doruluk tablosu.

s(x) : x < 5 ve 5 < x,

t(x) : |x| < 5

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

Bu zelliklerin doru olduunu tablo ile gsterin: (boluklar doldurun)

rnek 1.12 2 < 1 ise 2 < 3 tr nermesi dorudur, nk (0 = 1) 1. imdi

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

Tablodan da anlalaca gibi aslnda (p q) (p = q) (q = p). Ayrca unu da diyebiliriz:

En az bir x iin p(x) dorudur

yazacaz. Burada ve niceleyicilerine srasyla evrensel ve varlksal niceleyici denir.

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

Teorem ve spat Yntemleri

durumda p = q ile q = p nermeleri ayr ayr ispatlanmaldr.

A) Doruluk izelgesi Yntemi

Daha sonra H = S teoreminin her zaman doru olduu gsterilir.

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

Soru: p = q ve q = r nermeleri doru iken p = r nermesinin de doru olduunu gsterin.

B) Dorudan spat Yntemi

C) Dolayl spat Yntemi

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

= ab tektir, nk k bir tamsay

D) Olmayan Ergi Yntemi

ifadesi bir nerme deildir.

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

2 reel saysnn irrasyonel olduunu gsterelim.

2 saysnn rasyonel olduunu kabul

edelim. O halde a, b ve b 6= 0 tamsaylar iin

nermesinin doruluk tablosunu yapnz.

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

olduunu tablo yapmadan gsterin.

6.) (p = q) = r nermesinin doruluk tablosunda ka tane 0 vardr?

7.) p : x Z, x2 + 1 = x olsun ve q : x R, x4 > x2 olsun. Buna gre:

9.) p : x Z, x2 = x olsun ve q : x R, x2 > x olsun. Buna gre:

12.) Aadaki nermelerden hangisi yanltr?

14.) (p0 = q 0 )0 aadakilerden hangisidir?

15.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur?

x Z, x(x + 3) > 3 x Q, 8x Z H.B

16.) (pq) = (p = q) nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 0 vardr?

18.) Aadaki nermelerden hangisi dorudur?

x Z, x(x + 4) > 5 x Q, x2 Z H.B

19.) (pq) = (p = q) nermesinin doruluk tablosunda bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?

Blm 1. nermeler ve spat Yntemleri

22.) p : 7 asal ise 2 rasyonel saydr, q : 6 N 1 asaldr olsun. Buna gre:

24.) p (q r) nermesinin doruluk tablosunda, bu nermenin stununda ka tane 1 vardr?

27.) (a < b = a = b) nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir? (pucu: (p = q) p0 q )

29.) p q nermesinin olumsuzu aadakilerden hangisidir?

yazlabilir. (R reel saylar kmesidir.)

John Venn (18341923)

ekil 2.1: A = { 2, 3, 5 } kmesinin Venn emas ile gsterimi

B yazlr. Eer A B ve B A ise o zaman

A ile B kmelerine eittir denir ve A = B yazlr.

ekil 2.2: ki kmenin fark A \ B

ekil 2.3: ki kmenin birleimi A B ve kesiimi A B

Kmelerle lgili lemlerin zellikleri

ekil 2.4: ki kmenin simetrik fark A4B

A = { { a, b } , { a } , { a, e, f, g } , { a, d } } olsun. Burada I = { 1, 3, 4, 6 } indis kmesi ve

A = { Ai : i I } kmeler ailesi verilsin. Bu ailenin birleimi

eklinde tanmlanr. Bu ailenin kesiimi de