Professional Documents
Culture Documents
Barbara Szacka-Wprowadzenie Do Socjologii
Barbara Szacka-Wprowadzenie Do Socjologii
WPROWADZENIE
do socjologii
Spis treci
Przedmowa
11
CZ PIERWSZA. PROLEGOMENA
15
73
96
61
117
119
135
157
166
141
174
179
181
183
203
215
237
239
273
277
299
310
323
345
367
369
395
387
332
401
434
Przedmowa
Podrcznik ten wyrs z wykadw w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego,
w ktrym przez wiele lat nauczaam przedmiotu Wstp do socjologii". Przystpienie do
pisania podrcznika zawdziczam namowom dr Piotra Kwiatkowskiego, bez ktrych
zapewne nie podjabym tej decyzji, do lekkomylnej, jak si wkrtce okazao.
Pocztkowo sdziam bowiem, e konspekty wykadw szybko i bez wielkiego trudu
przeksztac w ksik. Byo to jednak zudzenie, ktre rozwiao si dopiero w
momencie,
kiedy
zainwestowany
wysiek
by
zbyt
wielki,
aby
zaniecha
przedsiwzicia i nie trudzi si dalej. W sumie praca nad ksik zaja wicej lat mego
ycia, ni si spodziewaam.
Taki,
ktry
wprowadzaby
wiat
zasadniczych
problemw
Przedmowa
socjologicznego, przy czym sam napisany byby w jzyku moliwie prostym. Taki, aby
kto, kto nauczy si dziki niemu tego lub owego i przyszed z t wiedz do specjalisty
z jakiego zakresu, mg usysze: W zasadzie ma pani/pan racj, ale sprawa jest
znacznie bardziej skomplikowana".
Innym moim zaoeniem byo to, e podrcznik ma dostarcza nie tylko
podstawowej wiedzy o socjologii, ale take o problemach spoeczestw wspczesnych,
zwaszcza polskiego, tak jak rysuj si one z perspektywy socjologicznej. Wzorem byy
dla mnie anglosaskie podrczniki socjologii, ktre mwi nie tylko o socjologii, ale i o
skonia
mnie
do
uzupenienia
kadej
czci
podrcznika
not
Przedmowa 13
sprawiajce mi najwiksz trudno. Szczeglnie wiele wnieli Piotr Chmielewski,
Grayna Kacprowicz i Sawomir odziski. Osobno wymieni pragn kierownika tego
zespou, Aleksandr
Jasisk-Kani,
ROZDZIA I
procesach zachodzcych
20
Cz pierwsza. Prolegomena
widzenia. Znacznie bardziej interesowao filozofw to, jak by powinno, ni to, jak jest.
Projekty idealnego pastwa krelili Platon i Arystoteles, a take autorzy renesansowych i
pniejszych utopii. Jeli w pismach filozofw zainteresowanych idealnym pastwem moemy znale cakiem duo wiedzy o spoeczestwie i zasadach jego funkcjonowania, to
opis i analiza rzeczywistoci byy dla nich gwnie kontrastowym tem dla ideau.
Przedsocjologiczna myl spoeczna bya w znacznym stopniu przesiknita
woluntaryzmem. Wyraa si on na rne sposoby. Przede wszystkim w postaci wiary
we wszechmoc wadcy. Uwaano, e panujcy, jeli tylko rozporzdza odpowiednimi
rodkami, moe w sposb dowolny uksztatowa form pastwa i spoeczestwa.
Sdzono, e jeli istniej jakie wady ycia spoecznego, to tylko dlatego, e rzdzcy
nie chc bd nie potrafi ich usun. ywa bya wiara w dobrego i mdrego wadc",
ktry jest peen dobrej woli i, jeli tylko zrozumie, co jest dobre, natychmiast wcieli to w
ycie.
Inn postaci woluntaryzmu, ktra zreszt miaa bardzo dugi-ywot, byo
przekonanie, e skoro ludzie obdarzeni s woln wol i kady moe robi, co chce i co
mu tylko do gowy w danym momencie przychodzi, to rzeczywisto spoeczna skada
si wycznie z niespodzianek i jest cakowicie nieprzewidywalna. Dlatego te moe by
opisywana jedynie ex post.
Za form woluntaryzmu wypada te uzna wiar w Opatrzno, w to, e moe ona
interweniowa
jakie prawidowoci.
Inn
charakterystyczn
cech
przedsocjologicznej
myli
spoecznej
bya
21
Inn jej cech jest tendencja do przedstawiania wiata w kolorach czarno-biaych, bez
uwzgldniania odcieni porednich, i operowania podziaami dychotomicznymi.
Znajdujemy w niej skonno do traktowania nastpstwa w czasie jako zwizku
przyczynowego, a take do upatrywania przyczyn w celowych dziaaniach ludzi.
Kolejna jej cecha to pochopno uoglnie. Wystarczy kilka przypadkw, a czasem
nawet jeden, by
22
Cz pierwsza. Prolegomena
zosta sformuowany sd oglny (kiedy mody czowiek nie ustpi w autobusie miejsca
starszej pani, z pewnoci usyszymy, e: caa dzisiejsza modzie"... etc).
Potoczna wiedza spoeczna jest przeniknita stereotypami. Stereotypy bywaj
okrelane jako stypologizowana, przejta od innych wiedza. Powszechnie wskazuje si
na takie ich cechy, jak charakter upraszczajcy, nadmierne generalizacje, sztywno i
odporno na zmiany, a take to, e rzadko maj charakter neutralny i najczciej s
zabarwione emocjonalnie.
rde stereotypw upatruje si midzy innymi w pewnych waciwociach procesu
poznawczego czowieka i sposobach przetwarzania przez niego informacji, w jego
skonnoci do klasyfikowania i typologizowania postrzeganych zjawisk. W odniesieniu do
rzeczywistoci spoecznej powiada si, e stereotypy to pewne struktury poznawcze,
ktre s zakodowane w umyle, a ktre w sposb uproszczony, nadmiernie
zgeneralizowany, bez uwzgldniania caej moliwej wiedzy na dany temat, odnosz si do
jakiej kategorii spoecznej" (Kurcz 1994: 14). Stereotypy s wic zapisem wiedzy
uomnej, ktrej uomno jest konsekwencj ograniczonych moliwoci ludzkiego
systemu poznawczego. Jednake mimo uomnoci wiedza ta pomaga ludziom w yciu,
gdy pozwala redukowa niepewno i podejmowa decyzje co do sposobu
postpowania. Jeli nie wiemy nic o jakiej konkretnej osobie, ale moemy j
zaklasyfikowa do okrelonej grupy, uzupeniajce informacje czerpiemy ze stereotypu tej
grupy i na tej podstawie oceniamy osob i ustalamy nasz sposb jej traktowania. Nie
trzeba dodawa, e w konkretnej sytuacji taka ocena moe by nietrafna, a niekiedy i
ogromnie krzywdzca, zwaszcza kiedy w stereotypie grupy, do ktrej zaliczylimy dan
osob, przewaaj cechy negatywne.
Chocia o szkodliwoci stereotypw napisano niemao, to przy wszystkich swoich
wadach uatwiaj one orientacj w wiecie spoecznym. Dla przetrwania czowieka
niezmiernie istotn rzecz jest ycie w zbiorowoci, co pociga za sob konieczno
Charakterystyczny
dla
niej
sposb
mylenia
daje
si
socjologiczn
rozumie
si
wszelki
zesp
zaoe
ontologicznych,
tak na przykad nauka nie mwi nam, e palenie tytoniu jest rzecz z, a jedynie e
wywouje takie to a takie zmiany w organizmie ludzkim, ktrych konsekwencj jest
skrcenie ycia czowieka. Wiedzc to, moemy uzna palenie za rzecz z, ale tylko
wwczas, kiedy dugie ycie jest dla nas rzecz cenion. O tym za nie decyduje nauka.
2. Historyczne warunki narodzin socjologii
jako dyscypliny naukowej
Aby socjologia moga si narodzi jako dyscyplina naukowa, niezbdny by nowy
sposb mylenia o spoeczestwie. Musiay zosta przezwycione ograniczenia
wiedzy potocznej, porzucona finalistyczna i woluntarystyczna perspektywa ogldu spraw
spoecznych. Konieczne byo take dostrzeenie, e spoeczestwo jest tworem
swoistym, odrbnym od pastwa.
Nie dokonao si to jednorazowo, ale byo wynikiem dugiego procesu. Stanowio
pochodn przemian spoecznych w Europie Zachodniej, ktre nabieray coraz wikszego
tempa i wywoyway nowe postacie zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach
ludzkich.
Wraz z wyprawami handlowymi do dalekich krajw poszerzyy si granice znanego
wiata - rwnie spoecznego, gdy poznawano rne ludy, yjce zgoa odmiennie,
ni yo si w Europie. Europejskie formy ycia spoecznego przestaway by
postrzegane jako jedyne moliwe. W XVI wieku Michel de Montaigne zauway:
Barbarzycy nie s w ni24
Cz pierwsza.
Prolegomena
czym osobliwsi dla nas ni my dla nich ani te nie z wiksz susznoci" (Montaigne
1985: t. l, 229). W nastpnym stuleciu zaczto dostrzega, e zmienno form ycia
spoecznego wystpuje nie tylko w przestrzeni, ale rwnie w czasie. Pojawio si pojcie
rozwoju.
Wiek XVIII moe by zreszt zasadnie uznany za wiek zapowiedzi socjologii. To
wtedy zrodzia si myl, e istniej jakie prawa naturalne rzdzce zachowaniami ludzi,
a w konsekwencji zjawiskami spoecznymi, i pojawia si wiara w istnienie jakiego
adu, a istniejcy stan rzeczy przedstawia im si jako jeden wielki chaos. Nie dostrzegali
w nim adnego porzdku i adnych prawidowoci. W takim wanie klimacie intelektualnym narodzia si socjologia, ktra w zamyle Comte'a miaa by lekarstwem na
bolczki epoki.
Upatrujc w socjologii nadzieje na pomoc w rozwizaniu kwestii praktycznych i
stworzenie waciwego" adu spoecznego, Comte nie rni si od wielu dawniejszych
mylicieli, ktrzy poszukiwali idealnego ksztatu organizacji spoecznej. Rnio go
natomiast przekonanie, e cel ten da si osign dziki nauce. Niewtpliw zasug
Comte'a jest stwierdzenie, e moliwa jest nauka o spoeczestwie kierujca si takimi
samymi reguami jak wszystkie inne nauki. Konstruujc jednolity, pitrowo zbudowany
system nauk, na ktrego szczycie umieci socjologi, okreli trzy podstawowe reguy
postpowania naukowego: bada fakty i tylko
26
Cz pierwsza. Prolegomena
fakty, szuka midzy nimi zwizkw i ustala prawa. W ten sposb wyranie oddzieli
to, co jest opisem naukowym, od tego, co jest ocen - nauk od wartoci - a take stworzy
pojcie nauki o spoeczestwie jako nauki wykrywajcej prawa, co bywa uwaane za
trzeci rewolucj w procesie ksztatowania si naukowej wiedzy o spoeczestwie.
W Comte'owskim systemie nauk wzr naukowoci wywiedziony zosta z procedur
nauk przyrodniczych, ktrych imponujce osignicia byy wyranie widoczne na
pocztku XIX wieku. Wzr ten dugo obowizywa w socjologii, a trudnoci z jego
stosowaniem tumaczono modoci dyscypliny i jej niedojrzaoci, ktra - jak wierzono
- zostanie w kocu przezwyciona. Z czasem uleg on zakwestionowaniu. Lecz nawet
jeli w dalszym swoim rozwoju socjologia jako wiedza naukowa o zjawiskach i procesach
zachodzcych w zbiorowociach ludzkich posza inn drog, ni wskazywa Comte, nie
ulega wtpliwoci, e udao mu si sformuowa to, z czym do dzisiaj zgadzaj si
przedstawiciele rnych orientacji - mianowicie pogld, e ycie spoeczne nie jest
czym przypadkowym i chaotycznym, ale s w nim pewne prawidowoci i mona do
pewnego stopnia przewidywa jego bieg.
27
Zdobywanie przez socjologi miejsca w yciu naukowym trwao, jak wida, nie tylko
przez cay wiek XIX, ale i cz XX, i byo jednym z elementw dokonujcego si w tym
okresie podziau pracy w obrbie nauki. Podzia w dokonywa si take pod wpywem
rozwoju i upowszechniania owiaty, w rezultacie czego powstaway nowoczesne
uniwersytety oraz ksztatowaa si w nich struktura dyscyplin akademickich.
W toku tego procesu okazywao si, e pewne dyscypliny, takie na przykad jak
historia, majce wszelkie dane, by roci pretensje do miana nauki i bycia
penoprawnymi dyscyplinami akademickimi, w adnym razie nie mog spenia wzoru
nauk przyrodniczych. Praktyczne wzgldy sprzyjay kwestionowaniu sformuowanej
przez Comte'a tezy o jednolitych dla wszystkich dziedzin wiedzy kryteriach
naukowoci, a co za tym idzie - pogbionej refleksji filozoficznej dotyczcej rnic
midzy naukami.
Tego rodzaju refleksja filozoficzna rozwijaa si w drugiej poowie XIX wieku w
Niemczech. Jej inspiracj byo z jednej strony dziedzictwo Immanuela Kanta (17241804), ktry odrni wiedz o przyrodzie od wiedzy o czowieku jako istocie moralnej,
a z drugiej - tradycja romantyzmu niemieckiego. Rozrniono dwa rodzaje nauk: nauki
cise i nauki humanistyczne. Wprowadzenie tego rozrnienia, a nastpnie podjcie rozwaa nad filozoficznymi podstawami humanistyki zwizane jest z nazwiskami
filozofw niemieckich: Wilhelma Diltheya (1833-1911) i Wilhelma Windelbanda (18481915) oraz modszego od nich Heinricha Rickerta (1863-1936). Wskazujc na cakowit
nieprzydatno procedur poznawczych przyrodoznawstwa dla humanistyki, zwrcili oni
uwag, e te dwa rodzaje nauk maj do czynienia z innymi obszarami rzeczywistoci. W
przypadku jednych przedmiotem zainteresowa jest niezaleny od czowieka,
zewntrzny wobec niego wiat natury. W przypadku drugich - wiat, ktry jest tworem
czowieka i ktrego czowiek jest czci, wiat kultury.
28
Cz pierwsza. Prolegomena
Wskazali dalej, e skoro kultura jest tworem czowieka, to podmiot i przedmiot
uzasadnienie
filozoficzne,
dyscypliny
humanistyczne
podstawy
okazuje si, e wykrelenie ostrych granic midzy tymi dyscyplinami nie jest moliwe.
Zarwno historia, jak i socjologia s dyscyplinami
Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania 29
wewntrznie zrnicowanymi i niektre z ich odgazie s bardzo bliskie sobie. Tak na
przykad w obrbie socjologii istnieje subdyscyplina, zwana socjologi historyczn.
Podejmujc problematyk socjologiczn, posuguje si danymi pochodzcymi z
przeszoci. W obrbie historii z kolei istnieje subdyscyplina, zwana histori spoeczn,
ktra w odniesieniu do przeszoci podejmuje klasyczne tematy socjologiczne, na
przykad zrnicowania spoecznego, a take wykorzystuje sozologiczne metody analizy
danych.
Antropologia. Nazwa ta uywana jest na okrelenie dwch odmiennych dyscyplin.
Odrnia je odpowiedni przymiotnik. W jednym przypadku mwi si o antropologii
fizycznej, w drugim o antropologii kulturowej bd spoecznej. Pierwsza z nich
zajmuje si czowiekiem jako gatunkiem przyrodniczym i interesuje si fizycznym
zrnicowaniem czowieka w przestrzeni i w czasie (Nowicka 1991: 39). Tak okrelony
przedmiot zainteresowa sytuuje t antropologi wrd nauk przyrodniczych i sprawia,
e zajmujce si ni katedry i zakady bywaj lokowane na wydziaach przyrodniczych.
Midzy antropologi fizyczn a kulturow istniej zawie relacje. Podejmowane s take
prby budowania pomostw midzy nimi.
W odniesieniu do antropologii kulturowej jej wspczeni przedstawiciele powiadaj,
e jej przedmiotem jest poszukiwanie cech typowo ludzkich, czyli tych, ktre wi si
z kulturow istot czowieka" (Nowicka 1991: 40-41). Jednake przez dugi czas
wyrnikiem tej antropologii byo to, e jej przedmiotem zainteresowania i obiektem
bada byy spoeczestwa pierwotne, przedpimienne, kracowo rne od spoeczestwa
nowoczesnego, przemysowego, ktre uksztatowao si w Europie. Takimi odmiennymi
spoeczestwami zajmuje si rwnie historia, ale s to spoeczestwa oddalone w
czasie, podczas kiedy antropologia bada spoeczestwa oddalone w przestrzeni. Ze
wzgldu na taki przedmiot jej zainteresowa, niektrzy antropolodzy wyraaj
przekonanie, e jest to nauka nadrzdna w stosunku do socjologii, albowiem, zajmujc
30
Cz pierwsza. Prolegomena
To midzy innymi sprawio, e antropolodzy zwrcili oczy na swoje wasne,
spoecznych.
Ekonomia. Encyklopedyczne okrelenie ekonomii informuje nas, e jej przedmiotem
s indywidualne i zbiorowe decyzje dotyczce produkcji, dystrybucji i konsumpcji dbr
i usug" (Komiski 1998: t. l, 170). Ekonomia jest nauk silnie zmatematyzowan, a
jako taka - najbardziej cis spord nauk spoecznych i najblisz wzorowi nauk
przyrodniczych. Dotyczy to zwaszcza jej subdyscypliny zwanej ekonometri, ktra za
pomoc metod matematyczno-statystycznych zajmuje si ustalaniem ilociowych
prawidowoci ycia gospodarczego. Mogoby si wydawa, e ekonomi mona
wyranie oddzieli od socjologii. Tymczasem tak nie jest. W obrbie socjologii istnieje
subdyscyplina socjologia ekonomiczna" (Morawski 2001) usytuowana na pograniczu
obu nauk.
Zacieraniu tych granic sprzyja take takie wspczesne rozumienie ekonomii, ktre w
pole jej uwagi wcza koszty i zyski, a take podzia zasobw spoza sfery dbr
materialnych. S to koszty i zyski psychologiczne - wydatkowanie energii i napicia z
jednej strony, a z drugiej -satysfakcje emocjonalne w postaci wzrostu poczucia wasnej
wartoci czy poczucia bezpieczestwa. Tak rozumiana ekonomia, interesujc si zachowaniami jednostek, zajmuje si problematyk sposobu podejmowania przez nie decyzji oraz
ich racjonalnoci, co jest przedmiotem uwagi rwnie innych nauk spoecznych.
Towarzyszy temu przekonanie, e podejcie ekonomiczne do zachowa ludzkich, to jest z
perspektywy szeroko rozumianych kosztw i zyskw, daje si stosowa do wszystkich
ich przeRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania 31
jaww. W ten sposb ekonomia zgasza ch wykroczenia poza granice swojego
tradycyjnego obszaru zainteresowa i stania si najoglniejsz nauk spoeczn.
Nie mona take nie wspomnie, e wiele kategorii zaczerpnitych z ekonomii stao
si narzdziami analizy socjologicznej lub te weszo do sozologicznego jzyka opisu
rzeczywistoci spoecznej. W obrbie socjologii (a take antropologii) rozwijane s teorie
wymiany, a takie terminy jak kapita spoeczny" czy kapita kulturowy" weszy na stae
do jzyka socjologii (zob. mier klas", s. 303).
funkcjonowaniem
wyspecjalizowanej
administracji
pastwowej,
Cz pierwsza. Prolegomena
33
Cz pierwsza. Prolegomena
redukcjonistyczny
bd
36
Cz pierwsza. Prolegomena
ecznego jako zachowa jednostkowych jest mudne i uciliwe, ze wzgldu na wygod
opisujemy je jako zachowania zbiorowoci.
Z kolei zbiorowoci spoeczne rozumiane holistycznie s traktowane jako caoci
swoiste, ktre nie daj si zredukowa do zbioru tworzcych je jednostek, tak jak
trjkt nie daje si zredukowa do trzech tworzcych go odcinkw. Zbiorowo to nie
tylko jednostki, ale sie ich powiza. Nie tylko interakcje osobnikw, ale take to, co
jest ich rezultatem - normy, reguy, wzory zachowa, ktre, wyznaczajc ramy
zachowa i dziaa, wpywaj na nie i sprawiaj, e jednostki w grupie zachowuj si
inaczej, ni zachowywayby si poza ni.
Poziomy analizy: mikro- i makrospoeczny. Na poziomie mikrospoecznym
przedmiotem zainteresowania jest to, co bywa niekiedy okrelane mianem
mikrostruktur, czyli mae zbiorowoci, ktrych podstaw s bezporednie interakcje
jednostek; take struktura i funkcja takich zbiorowoci, jak rwnie wzory
jednostkowych zachowa i bezporednich interakcji. Na poziomie makrospoecznym
przedmiotem zainteresowania s due zbiorowoci o zoonej, wielopoziomowej
budowie, ktrych czciami skadowymi s grupy, instytucje i organizacje, wzajemne
ich relacje, a take procesy zachodzce na poziomie caego spoeczestwa (Turowski
1994: 49). Niekiedy wyrnia si take poziom poredni, mezospoeczny. Na tym
poziomie przedmiotem zainteresowania s caoci spoeczne, takie jak spoecznoci
lokalne czy wielkie organizacje.
Socjologia wspczesna
Po drugiej wojnie wiatowej nastpi ogromny rozwj socjologii, co wyrazio si
wzrostem na caym wiecie liczby katedr socjologicznych oraz pracownikw
naukowych uprawiajcych t dyscyplin. Dynamicznie rozwijajca si socjologia
bya pod znacznym wpywem socjologii amerykaskiej. Jedna z przyczyn tego bya
nader prozaiczna. W latach pidziesitych Stany Zjednoczone rozporzdzay wieloma
stypendiami, midzy innymi Fundacji Forda. Przyznawane uczonym z rnych
krajw, sprzyjay przenoszeniu przez nich na rodzimy grunt nabytych w naukowych
orodkach amerykaskich wzorw uprawiania socjologii i prowadzenia bada. Miao
37
charakteryzuje
perspektywa
makrospoeczna
traktowanie
Cz pierwsza. Prolegomena
warianty
socjologii
humanistycznej
(okrelanej
te
mianem
39
wicej zbienoci, ni mogoby si na pierwszy rzut oka wydawa (Giddens, Turner 1987:
3). Zwraca si raczej uwag na to, w jaki sposb rne rodzaje teorii wzajemnie si
uzupeniaj, ni na to, jak sobie przecz.
Pojawia si w tym miejscu pytanie o moliwo kumulacji wiedzy o spoeczestwie
ogldanym z rnych perspektyw teoretycznych. Podejmujc je, naley powiedzie, co
nastpuje:
Zrnicowanie perspektyw ogldu nie pozwala na proste dodawanie kawakw
wiedzy uzyskanej w ich rezultacie. Nie daje si ich czy w taki sposb, w jaki czymy
rne fragmenty jednego, pocitego na kawaki obrazka. Ale jeli porwnamy rne
fragmenty wiedzy, uzyskanej dziki
40 Cz pierwsza. Prolegomena
rnym perspektywom, z wieloma zdjciami tego samego przedmiotu fotografowanego z
rnych stron i pod rnymi ktami oraz z rnych odlegoci, to wprawdzie nie moemy
z nich uoy jednego obrazka, ale - majc kilka takich fotografii - uzyskujemy z
pewnoci peniejsz wiedz o fotografowanym przedmiocie, ni gdybymy mieli tylko
jedno, z jednej strony zrobione zdjcie.
Wspczenie w zrnicowaniu socjologii dostrzega si nie przeszkod, ale szans
rozwoju wiedzy o spoeczestwie, do ktrego przyczyniaj si rnorodne typy bada
socjologicznych podejmowane z inspiracji rozmaitych orientacji socjologicznych.
Zyskuje popularno pogld, e rni badacze mog reprezentowa rne orientacje
problemowe lub [...] nalee do rnych szk. Udzielaj oni wwczas rnych
odpowiedzi na rne pytania, oparte na rnych, ale nawzajem wobec siebie komplementarnych czstkowych wizjach, modelach czy teoriach wiata zjawisk i procesw
spoecznych" (Stefan Nowak 1985: 57). Towarzyszy temu przekonanie, e dopki istniej
wystarczajce rodki porozumiewania si, pozwalajce zrozumie to, co czyni inni, i
dopki
wykorzystywany
bdzie
wkad
pojedynczych
uczonych
rnych
specjalnociach, dopty dyscyplina jako cao bdzie dziaa jako rodzaj jednego,
wszechobejmujcego teoretycznego programu badawczego" (Szmatka, Lovaglia, Mazur
1996: 80).
Socjologia wspczesna a powojenna socjologia polska
Kiedy po zakoczeniu wojny uniwersytety powrciy do ycia, katedry i studia socjologii
pojawiy si nie tylko tam, gdzie uprzednio istniay, to jest na starych uniwersytetach
Krakowa, Poznania i Warszawy, ale rwnie na nowo powstajcych uniwersytetach
odzi, Wrocawia i Lublina. Wobec zniszczenia Warszawy, opniajcego uruchomienie
tu uniwersytetu, w pierwszym powojennym roku czoowym orodkiem akademickim, w
ktrym skupili si naukowcy warszawscy, sta si Uniwersytet dzki. Tak byo rwnie
w przypadku socjologii. W odzi te reaktywowano w 1946 roku wydawanie Przegldu
Socjologicznego".
Socjologia pierwszych lat powojennych bya kontynuacj socjologii przedwojennej
tak pod wzgldem horyzontw teoretycznych i metodologicznych, jak i programw
nauczania, albowiem do koca 1947 roku wysze uczelnie dziaay na podstawie
przedwojennych uregulowa prawnych.
Wkrtce to si zmienio. Wraz z zaostrzeniem si kursu politycznego i wkroczeniem
na drog budowy socjalizmu, co oznaczao pocztek okresu stalinowskiego, socjologia
ulega likwidacji jako niepotrzebna i wrcz szkodliwa nauka buruazyjna". Waciwych
odpowiedzi na pytania, jakie mogliby zadawa socjologowie, mia dostarcza marksizmleninizm.
Rozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
41
Polskiej Akademii Nauk powsta Instytut Filozofii i Socjologii, a kilka lat pniej, w
1961 roku, instytut ten zacz wydawa jeszcze jedno czasopismo socjologiczne Studia Socjologiczne". Powstaway take rne resortowe orodki badawcze, z ktrych
na szczegln uwag zasuguje powoany do ycia w 1956 roku Orodek Badania
Opinii Publicznej przy Polskim Radiu, bdcy pierwszym w Polsce orodkiem
nastawionym na prowadzenie masowych bada przy wykorzystaniu nowoczesnych,
ilociowych technik badawczych. Orodkowi temu, mimo licznych trudnoci
zwizanych z kolejnymi zawirowaniami politycznymi w nastpnych latach, udao si
dotrwa do dnia dzisiejszego.
W roku 1957 zostao reaktywowane Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Z czasem
zaczy si tworzy jego oddziay terenowe, a take sekcje tematyczne. W 1965 roku
odby si pierwszy po wojnie krajowy zjazd socjologiczny. Przez cay czas swego
istnienia Polskie Towarzystwo Socjologiczne odgrywao ogromn rol zarwno jeli
chodzi o integracj polskiego rodowiska socjologicznego, jak i jego kontakty z
socjologi wiatow oraz promocj socjologii polskiej na arenie midzynarodowej. Z
inicjatywy Towarzystwa w 1961 roku zacz si ukazywa przeznaczony dla
zagranicznych odbiorcw The Polish Sociological Bulletin" publikujcy rozprawy
socjologw polskich w jzyku angielskim (w 1993 roku jego nazwa zostaa zmieniona
na Polish Sociological Review").
Ten bujny rozwj instytucjonalny socjologii po 1956 roku mia pewn osobliwo.
Wadze, godzc si na powrt socjologii, dyy do zagwarantowania dominacji
socjologii marksistowskiej. W zwizku z tym potrzebna bya recepta na co, co daoby
si przedstawia jako socjologia , marksistowska i jednoczenie zaspokajaoby potrzeby
licznych entuzjastw socjologii i potrzeby stranikw czystoci ideologicznej" (Szacki
1997b: 446). Ostatecznie socjologia marksistowska, majc zagwarantowan urzdowo
pozycj dominujcej szkoy naukowej, w znacznej mierze z czysto merytorycznego
punktu widzenia naleaa do wiata pozorw" (Szacki 1997b: 477).
Mimo naciskw politycznych i ogranicze wynikajcych z istnienia cenzury, ktre
zmierzay do wymuszania lojalnoci wobec ustroju i pilnoway panowania oficjalnie
przyjtej doktryny marksizmu, socjologii polskiej udao si nawiza kontakt z
Cz pierwsza. Prolegomena
lat
pidziesitych
socjologi
polsk
znacznie
silniej
oddziaywaa
roku
czonkiem jej
43
nawet
fascynacja
rnymi
Cz pierwsza. Prolegomena
czynniki spoeczne - tu doniose, a zwaszcza bolesne problemy danego
dotyczcych
interesujcych go kwestii.
Najczciej o wyborze problematyki badawczej decyduje splot czynnikw obu
rodzajw.
Dalszym etapem jest przegld istniejcej literatury - zarwno teoretycznej, jak i
prezentujcej wyniki wczeniejszych bada tego samego problemu. Pozwala to na
okrelenie wasnej perspektywy badawczej, co prowadzi do kroku nastpnego. Jest nim
sformuowanie pyta, na ktre dane badania maj dostarczy odpowiedzi. Na rodzaj
stawianych pyta ogromny wpyw ma orientacja teoretyczna badacza. Jest rzecz
oczywist, e w odniesieniu do kadego problemu mona interesowa si rozmaitymi
jego aspektami, a w konsekwencji formuowa rne pytania. Tak na przykad, badajc
45
umoliwia
makrospoecznym,
spoeczestwa.
Nie
ktre
poznawanie
mieszcz
pozwala
si
natomiast
jedynie
w
na
tych
zjawisk
atomistycznej
poznanie
na
poziomie
perspektywie
zjawisk
ogldu
mwicych
zasadzie analizowane metodami ilociowymi. Nie znaczy to, e jaki ich fragment nie
moe by analizowany
46
Cz pierwsza. Prolegomena
rwnie w inny sposb, na przykad kiedy badacz z takich lub innych wzgldw jest
zainteresowany treci skrywajc si za ilociowo analizowanymi odpowiedziami.
Wwczas w przypadku tak zwanych pyta otwartych, to jest takich, ktre, nie zawierajc
zbioru gotowych odpowiedzi, pozwalaj na ich swobodne sformuowanie, badacz obok
analizy ilociowej poddaje je take analizie jakociowej.
Wywiad. To, co bywa okrelane w rnych podrcznikach jako wywiad, nie jest
jednorodnym narzdziem badawczym. W pewnych postaciach zblia si do ankiety, w
innych do obserwacji. Do obserwacji upodabnia si wtedy, kiedy przeprowadzany jest nie z
jedn osob, ale z kilkoma na raz, i to dyskutujcymi ze sob. We wszystkich postaciach wywiadu istnieje bezporedni kontakt midzy badajcym a badanym, podczas gdy ankieta moe
by realizowana bez takiego kontaktu, na przykad drog pocztow. Rodzaje wywiadw
rni si stopniem sformalizowania pyta. Raz moe to by wywiad z uyciem
kwestionariusza, kiedy indziej po prostu badanie ankietowe realizowane przy pomocy
zadajcych pytania ankieterw.
Drugi rodzaj to wywiad swobodny, ktry najczciej ma si na myli, mwic o
wywiadzie. Tu w kracowym przypadku badacz okrela jedynie temat wypowiedzi.
Nastpnie sucha i nagrywa, interesujc si nie tylko tym, co, ale i jak mwi badany, a wic
obserwujc jego zachowanie. W innych przypadkach badacz w trakcie wywiadu zadaje mniej
lub bardziej szczegowe pytania. Stopie formalizacji i swobody wywiadu zaley od tego,
czy zadawane pytania s wczeniej przygotowane, czy te rodz si w bezporednim
zwizku z wypowiedzi badanego.
Przy posugiwaniu si wywiadem jako narzdziem badawczym du rol odgrywa
pomysowo badacza. Przykadem moe tu by wywiad przeprowadzony przez polskich
badaczy przy uyciu fotografii, ktre pokazywali badanym z prob o komentarz (Kosea
1989).
W przypadku wywiadu swobodnego badana prba zazwyczaj jest maa i dobierana
47
pytania
ze
sformuowanymi
przez
badacza
standaryzowanymi
odpowiedziami. Badany zmuszony jest dokonywa midzy nimi wyboru nawet wtedy,
kiedy adna nie odpowiada jego sposobowi widzenia wiata.
Obserwacja. Obserwacja jako narzdzie poznania socjologicznego rni si od
potocznej obserwacji wyranym ukierunkowaniem i systematycznoci. Na szczeglne
wyrnienie zasuguje obserwacja uczestniczca, kiedy to socjolog w celu poznania
zjawisk i procesw zachodzcych w okrelonej zbiorowoci, nie ujawniajc swojej
tosamoci badacza, staje si tej zbiorowoci czonkiem. Pozwala mu to spojrze na jej
ycie oczyma uczestnika i pozna jej wewntrzn stron. Zatrudnia si jako robotnik,
kiedy chce pozna problemy spoecznoci robotniczej danego zakadu pracy, bierze
udzia w pielgrzymce, interesujc si pielgrzymkami jako zjawiskiem spoecznym. Ten
sposb bada rodzi pewne problemy moralne, ktre s przedmiotem debaty socjologw.
Wynikaj one z ukrywania przed osobami obserwowanymi faktu, e s obserwowane,
oraz wykorzystywania materiau badawczego zdobytego podstpem, bez przyzwolenia
badanych.
Wszystkie zreszt rodzaje bada, w ktrych obiektami s ywi ludzie, rodz wiele
problemw natury moralnej i nie tylko. Takim problemem jest na przykad to, e kade
badanie stanowi mniej lub bardziej wyran ingerencj w wiat badanego i narusza jego
sfer prywatnoci. Ponadto kade badanie zawsze w jakim stopniu zmienia samego
badanego, ktry, odpowiadajc na pytania, zmuszany jest do przemylenia i sformuowania stanowiska wobec spraw, nad ktrymi nigdy si nie zastanawia i zastanawia nie
mia zamiaru.
48
Cz pierwsza. Prolegomena
nich stosowana take analiza ilociowa. Jakociowe analizy treci osigaj obecnie duy
stopie subtelnoci. Wykorzystywana jest w nich wspczesna wiedza z zakresu
semiotyki, socjologii jzyka, socjo- i psycholingwistyki.
Eksperyment. W naukach spoecznych moliwo prowadzenia eksperymentw jest
do ograniczona, gwnie ze wzgldw moralnych, gdy wi si one z manipulacj
ludmi. Niemniej jednak eksperymenty wystpuj. S to najczciej eksperymenty z
pogranicza socjologii i psychologii spoecznej. Polegaj na tworzeniu w celach
badawczych maych grup i obserwowaniu w warunkach laboratoryjnych zachowywania si
ich czonkw. Znane s rwnie eksperymenty przeprowadzane w warunkach naturalnych. Ponadto niekiedy bez udziau socjologa powstaje sytuacja odpowiadajca
warunkom eksperymentu, na przykad wtedy, kiedy jaka zmiana zostaje wprowadzona
w jednej gminie, a nie wprowadzona w innej, do niej podobnej.
Ten skrtowy przegld metod i narzdzi badawczych socjologa oraz problemw
zwizanych z ich stosowaniem unaocznia, co nastpuje:
Nie mona w sposb jednoznaczny i bez reszty przyporzdkowa jednych narzdzi
badawczych metodom ilociowym, innych za - jakociowym. Nie znaczy to, e nie ma
adnych powiza midzy tymi metodami a stosowanymi narzdziami badawczymi.
Socjolog, ktrego interesuj procesy i reguy midzyosobniczych interakcji, nie bdzie
posugiwa si ankiet ani sformalizowanym wywiadem, ale wykorzysta wywiad
swobodny i obserwacje, a ten, ktrego interesuj ludzkie interpretacje wiata spoecznego,
signie ponadto do dokumentw osobistych.
Dostarczone przez to samo narzdzie dane mog by analizowane w rny sposb.
W tych samych badaniach empirycznych bywaj rwnolegle uywane rozmaite
metody i s wykorzystywane rne narzdzia badawcze. Tak na przykad w polskich
badaniach stylw ycia posugiwano si obserwacj, wywiadem, opisem etnograficznym, a
take wykorzystywano autobiografie i dokumenty osobiste czonkw badanych rodzin
(Gliski 1989). Podobnie w badaniach monograficznych maych zbiorowoci korzysta
si zarwno z obserwacji, jak i wywiadw oraz rnego rodzaju dokumentw, w tym z
danych urzdowych.
Na gruncie socjologii mamy nie tylko do czynienia z pluralizmem metod badawczych,
ale i z pen jego akceptacj. Co wicej, jest on uznaRozdzia I. Charakter socjologii i historyczne warunki jej powstania
49
reformatorw
zmierzajcych
do
agodzenia
bolesnych
skutkw
kilkunastu
tomach,
chcc
dostarczy
parlamentowi
danych
wyodrbnia
si
samodzielna
dziedzina
bada
nad
wykorzystywaniem
sozologicznej wiedzy naukowej w rnych obszarach ycia zbiorowego (Frieske 1990: X).
Socjologia moe przyczynia si do rozwizywania problemw spoecznych
dwojako, penic rol edukacyjn i instrumentaln. W pierwszym przypadku jest jednym
ze rde wiedzy przydatnej do likwidacji bolczek spoecznych; w drugim suy
bezporedni
pomoc
znajdowaniu
sposobw
skutecznego
rozwizywania
51
ROZDZIA II
56 Cz pierwsza. Prolegomena
szukujc go, spotykaj si. Czsto sobie przeszkadzaj, czasem pomagaj w zdobyciu
pokarmu. Ju s jakie zalenoci: spotykania si, skupiania si, wsplne polowanie lub
po prostu wsplne poszukiwanie pokarmu, lub te antagonizm w zdobyciu pokarmu,
konkurencja o pokarm.
eby je i odpoczywa, musi do tego osobnik mie miejsce. Szukajc miejsca do
spoczynku lub rde pokarmu, organizmy spotykaj si, pomagaj sobie lub
przeszkadzaj. Std te w rny sposb moe by zrealizowane wykorzystywanie
przestrzeni, to, co nazywamy: struktura przestrzenna populacji" (Petrusewicz 1978: 9092).
Ekolodzy podkrelaj, e wizy te i wspzalenoci nie maj charakteru
intencjonalnego, ale s prost konsekwencj czynnoci yciowych. Powstaj bd
bezporednio midzy osobnikami, bd za porednictwem rodowiska. Niektrzy
ekolodzy uwaaj ponadto, e populacja nie jest prostym zbiorem osobnikw, ich zwyk
sum, ale jest swoist, zintegrowan caoci, ktra reaguje na wpywy rodowiska.
Wysuwanym przez zwolennikw tego pogldu argumentem na rzecz traktowania
populacji jako caoci ponadjednostkowej jest midzy innymi to, e procesy yciowe, na
przykad metaboliczne, pojedynczych osobnikw przebiegaj inaczej w obecnoci innych
osobnikw ni w izolacji od nich, co potwierdzaj eksperymenty.
W rozwaaniach i badaniach ekologw znaczne miejsce zajmuje przestrzenna
organizacja populacji. Duo uwagi powicaj zagadnieniom terytorializmu. Przez
terytorium rozumiej oni t cz areau osobniczego, to jest przestrzeni, po ktrej
porusza si osobnik w toku swoich czynnoci yciowych, a do ktrej w okresie
godowym i lgowym nie dopuszcza innych osobnikw tego samego gatunku i broni jej
przed nimi. U wielu gatunkw posiadanie terytorium jest niezbdnym warunkiem
sukcesu reprodukcyjnego. Osobniki sabsze, ktre nie s w stanie wywalczy swojej
czci przestrzeni, zmuszone s migrowa. Prowadzi to ekologw do interesowania si
procesami migracji, a take hierarchiami dominacji, chocia te ostatnie nie zajmuj wiele
miejsca w ich rozwaaniach.
Perspektywa teorii ewolucji kae ekologom widzie w procesach rnicujcych szans
gatunkowi
oraz
stosowaniu
szerokiej
perspektywy
porwna
Cz pierwsza. Prolegomena
domagay
niespokrewnionych.
si
czyny
altruistyczne"
na
rzecz
osobnikw
Cz pierwsza. Prolegomena
przypadkowych
zbiorowo,
swoista,
kontaktw
spotka
zorganizowana
osobnikw
powstaje
cao? Obserwacje
wiata
zwierzcego ucz, e dzieje si tak nawet wwczas, kiedy w gr nie wchodz adne
intencje i nie bierze w tym udziau wiadomo. W wiecie czowieka wanie ze wzgldu
na wiadomo tworzenie rzeczywistoci spoecznej jest procesem znacznie bardziej
skomplikowanym. Jednak, jak ucz dyscypliny biologiczne, wiadomo nie jest
warunkiem koniecznym istnienia porzdku spoecznego.
Konieczne jest natomiast rozwizanie dwch podstawowych problemw ycia
zbiorowego: ograniczenia wewntrzgatunkowej agresji i konfliktw oraz zapewnienia
wspdziaania i wsppracy.
3. Sposoby rozwizywania problemw ycia spoecznego wrd krgowcw
Wrd mnstwa najrniejszych gatunkw istot ywych istniejcych na ziemi dostrzec
Cz pierwsza. Prolegomena
Jednoczenie u wielu gatunkw ycie gromadne jest warunkiem przetrwania. Tak wic
ju wrd zwierzt pojawia si dylemat wspzawodnictwa i wsppracy. A jeli nie
wsppracy, to przynajmniej ograniczenia agresji do poziomu, na ktrym nie groziaby ona
wzajemnym wyniszczeniem. Gatunki, w ktrych obrbie nie wytworzyy si odpowiednie
mechanizmy ograniczajce agresj, po prostu wyginy.
Mechanizmy ograniczania agresji
Obserwacje zwierzt wykazay, e nie tocz one ze sob nieustannych walk o dostp do
zasobw czy samic oraz e nie s to walki na mier i ycie. Wrd zwierzt dziaa wiele
mechanizmw ograniczajcych gwatowno star, przy czym posta i sia dziaania tych
mechanizmw s rne w poszczeglnych gatunkach.
Zaobserwowano midzy innymi, e toczone o dostp do samicy walki okresu
wypadku
najpowaniejszymi
gromadnego
mechanizmami
wspycia
zwierzt
ograniczajcymi
na
konflikty
jednym
s
obszarze
hierarchia
Cz pierwsza. Prolegomena
W przypadku stad, jak zauway jeden z polskich etologw, posiadanie przez jak
grup spoeczn zwierzt wasnego terytorium spaja t grup, koordynuje jej dziaania i
sprawia, e kady osobnik grupy znajduje si wobec drugiego w odlegoci
umoliwiajcej ich wzajemne dorane porozumiewanie si" oraz przekazywanie
sygnaw o grocym niebezpieczestwie (Korda 1987: 123).
W wiecie zwierzcym ograniczajce agresj mechanizmy hierarchicznoci i
terytorializmu wystpuj w najrniejszych kombinacjach, nawzajem si uzupeniajc
bd zastpujc. Na przykad u naczelnych zauwaono ujemn korelacj midzy
terytorializmem a hierarchicznoci: gatunki terytorialne s w minimalnym stopniu
hierarchiczne, silnie za zhierarchizowane nie s na og terytorialne.
Poza funkcj ograniczania agresji oba te mechanizmy maj jeszcze inn cech
wspln. Jeden i drugi daj wiksze szans reprodukcji osobnikom przewyszajcym inne
pod wzgldem cech umoliwiajcych zwycistwo we wspzawodnictwie o przywdztwo
czy terytorium. W rezultacie do puli genowej gatunku przekazywanych jest wicej kopii
genw wygrywajcych, bardziej uzdolnionych osobnikw ni pozostaych, mniej
sprawnych. Z perspektywy ewolucji s to wic mechanizmy selekcyjne.
Innym, wystpujcym u niektrych gatunkw, ale mniej powszechnym mechanizmem
hamujcym agresj jest podzia na swoich i obcych. Jest on pochodn wzajemnego
rozpoznawania si, ktra to umiejtno wcale nie dotyczy wszystkich gatunkw
krgowcw.
May gbacz, rybka pielgnicowata, potrafi poznawa ssiada i toleruje jego obecno,
zachowujc si agresywnie wobec innych. Gsi ggawe s zdolne do osobistego
rozpoznawania, natomiast szczury poznaj si jedynie po wsplnym zapachu stada.
Odczony od stada i pozbawiony tego zapachu szczur z chwil kiedy zostaje do niego
ponownie doczony, traktowany jest jako obcy.
Jeden z badaczy tak pisze o szczurach: W dziedzinie zachowania si w stosunku do
Cz pierwsza. Prolegomena
Z powyszego wynika, e do spontanicznej wsppracy dochodzi raczej w maych
samym co i one prawom natury, ktre rzdz nie tylko procesami fizjologicznymi, ale
rwnie zachowaniem.
Czy jest jednak co, co usprawiedliwia poczucie wyjtkowoci czowieka? Odpowied
brzmi twierdzco. Cech jaskrawo odrniajc czowieka od innych istot ywych jest
jego duy mzg i rozwinita w niespotykanym u innych gatunkw stopniu kora
mzgowa. I chocia mona wymieni wiele innych charakterystycznie ludzkich cech,
takich jak pionowa postawa, chwytna do czy aparat gosowy pozwalajcy na wydawanie bogato zrnicowanych dwikw, podstawow osobliwoci czowieka jest
jego kora mzgowa.
Dziki niej czowiek moe przetwarza informacje, pamita, co byo wczoraj, oraz
przewidywa, co bdzie jutro i pojutrze. Moe myle abstrakcyjnie, posugiwa si
symbolami, a take formuowa normy i zasady okrelajce wzory jego zachowania i
regulujce stosunki midzy osobnikami. Moe w postaci jzykw tworzy sposoby
porozumiewania si umoliwiajce uczenie si nie tylko przez naladownictwo. Dziki
jzykom moe te przekazywa zoone informacje dotyczce nie tylko otaczajcego
wiata i wasnych stanw emocjonalnych (potrafi to i zwierzta), ale rwnie wasnych
przemyle, zamiarw i ocen. Innymi sowy, czowiek wyposaony w tak skonstruowany
mzg moe tworzy wasn rzeczywisto, to jest kultur, i y w wiecie, ktry jest
jego wasnym tworem. Moe take wiadomie podejmowa dziaania, majce na celu
jego ksztatowanie i zmienianie, i to w ogromnym tempie. Porwnanie tempa zmian
ewolucyjnych z tempem zmian historycznych przedstawia si nader efektownie. Gdyby
bowiem w cigu dwch godzin wywietlono przyspieszony film o ewolucji krgowcw,
czowiek sporzdzajcy narzdzia pojawiby si na nim dopiero na dziesi sekund przed
kocem. Gdyby z kolei powsta film powicony dziejom czowieka uywajcego
narzdzi, uprawa rolin i udomowienie zwierzt zajyby ostatnie dwie minuty, a okres
midzy wynalezieniem maszyny parowej a odkryciem energii jdrowej trwaby tylko
trzy sekundy.
Czy jednak zakres ludzkich moliwoci wiadomego ksztatowania form wasnego bytu
nie jest niczym ograniczony? Czy oznacza, e czowiek jest wszechmocny? Czy dziki
swojej inteligencji cakowicie wyzwo-
68
Cz pierwsza. Prolegomena
ludzkiego
obserwowa
moemy
najrozmaitsze
sposoby
rozwizywania
jako taki.
Towarzyszy temu gbokie przekonanie, e z punktu widzenia biologii ewolucyjnej
zwizki midzy genami a kultur s najbardziej interesujcym problemem naukowym,
jaki wie si z ewolucj czowieka. Rwnie z tego wzgldu, e w zgodzie z tez o
biologicznym pochodzeniu kultury i o jej dziaaniu na rzecz maksymalizacji wartoci
przystosowawczej mona sformuowa wiele rnych hipotez dotyczcych genezy kultury
i wzajemnych zwizkw genw i kultury oraz stopnia jej autonomii.
Zjawiska ycia spoecznego czowieka mog by wyjaniane na wielu poziomach.
Mona ogranicza si do poziomu spoeczno-kulturowego i wskazywa jedynie na ich
bezporednie, spoeczno-kulturowe uwarunkowania i przyczyny. Mona te szuka ich
przyczyn gbszych, ostatecznych. Orientacja biologiczna jest zainteresowana poszukiwaniem takich wanie przyczyn w odniesieniu do ycia spoecznego czowieka.
Z perspektywy orientacji biologicznej przejawy ycia spoecznego zwierzt s interesujce nie
ze wzgldu na ich zewntrzne podobiestwa do
70
Cz pierwsza. Prolegomena
antropologii
bdcej
dyscyplin,
ktrej
podstawowym
przedmiotem
Rozdzia II.
71
zacztkw spoeczestwa i poprzedzajc wszelkie wiadome na ten temat sformuowania" (Kunicki-Goldfinger 1974: 440).
ROZDZIA III
Kultura
podobnie
jak
ludzka
kultura,
l 76
Cz pierwsza. Prolegomena
Rozdzia III.
Kultura
77
tury, a co najwyej, e jego kultura nam si nie podoba. Nie jest bez kultury kanibal,
chocia potpiamy jego kanibalizm, ktry przejmuje nas groz.
Dla
uwydatnienia
niewartociujcego
charakteru
pojcia
kultury
an-
przekazywanym
pokolenia
na
pokolenie
drodze
wic
jest
treci
kultury
pojmowanej
jako
midzyosobniczy
przekaz
pozagenetyczny?
Stanisaw Ossowski uwaa, e na dziedzictwo kulturowe skadaj si wzory reakcji
miniowych, uczuciowych i umysowych", natomiast przedmioty s korelatami
dziedzictwa kulturowego" (Ossowski 1966: 64-66).
Na pocztku lat pidziesitych dwaj znani amerykascy antropolodzy, Alfred Louis
Kroeber i Clyde May Kluckhohn, zebrali i poddali analizie ponad sto pidziesit definicji
kultury, a nastpnie postarali si wydoby z nich wspln tre. W rezultacie takiej
procedury stwierdzili, e na kultur skadaj si wzory sposobw mylenia, odczuwania
i reagowania" oraz e zasadniczy trzon kultury stanowi [...] idee, a szczeglnie
zwizane z nimi wartoci" (Kroeber, Kluckhohn 1950, za: Kluckhohn 1975: 32).
Tak wic za tre kultury rozumianej w podany tu sposb naley uzna wzory
sposobw odczuwania, reagowania i mylenia, wartoci i wyrastajce z tych
wartoci normy, a take sankcje skaniajce do ich przestrzegania.
Wzory sposobw mylenia, reagowania i odczuwania. Wzory mog by zarwno
idealne, jak i realne.
Wzr idealny postpowania czy odczuwania to wzr, ktry mwi, jak postpowa lub
co odczuwa, a przynajmniej jakim odczuciom dawa wyraz w okrelonych
79
Wzr jawny to taki, z ktrego istnienia czonkowie danej zbiorowoci zdaj sobie
spraw i potrafi go opisa badaczowi. Nikt w Polsce nie ma wtpliwoci, e na Boe
Narodzenie ubieramy choink, a na kolacj wigilijn smaymy karpia. S to jawne wzory
naszej kultury.
Wzr ukryty to taki, ktry realizujemy, nie majc pojcia, e zachowujemy si zgodnie
z nimi Jest to wzr, z ktrego istnienia nie zdaj sobie sprawy uczestnicy danej kultury,
natomiast dostrzega go badacz. Znane s przypadki, kiedy antropolodzy stwierdzali, e
rzeczywiste zachowania ludzi przebiegaj wedle zupenie innych wzorw ni te, o
ktrych dowiadywali si z rozmw z ludmi. Tego rodzaju odkrycia zawsze bardzo ciesz
antropologw.
Moe te tak si zdarzy, e wzr idealny jest wzorem jawnym jakiego zachowania,
natomiast wzr ukryty jest wzorem realnym, zgodnie z ktrym ludzie rzeczywicie si
zachowuj.
Przyswojenie wzorw zachowania moe by mniej lub bardziej dogbne. W jednym
przypadku czowiek moe zachowywa si zgodnie z nimi, ale odczuwa je jako co
80
Cz pierwsza. Prolegomena
Niezalenie od wagi wartoci mona wrd nich wyrni wartoci uznawane,
81
tem ycia dziecka albo ycie dziecka kosztem ycia matki. W dodatku wyboru naley
dokona natychmiast, gdy inaczej umr oboje. W odniesieniu do tego przypadku mona
- parafrazujc sowa poety - powiedzie, e od takich wyborw bieleje wos.
Normy. Norma to w potocznym mniemaniu jaka regua, jaki przepis" (Ossowska
1947:104). Normy s to prawida i reguy, wedle ktrych grupa yje. Normy wyrastaj z
wartoci. Wi si z poczuciem powinnoci. Wiele norm przyswajaj sobie ludzie
spontanicznie w procesie wzajemnego obcowania. Normy okrelaj moralno, obyczaje,
zwyczaje.
Treciowo mog si do pewnego stopnia pokrywa z jawnymi wzorami kultury. Rni
si jednake od nich wyraniejszym zwizkiem z poczuciem powinnoci, a take tym, e
s wyraniej sownie artykuowane. Waciwa danej kulturze konfiguracja norm i
wartoci bywa okrelana jako jej ad aksjonormatywny.
Sankcje. Sankcje to zarwno kary, jak i nagrody. Kada zbiorowo ma wasny
system kar i nagrd, za pomoc ktrych zachca do pewnych zachowa uwaanych za
podane i zniechca do innych, niepodanych. Kary i nagrody mog mie charakter
formalny i nieformalny. Sankcje formalne to takie, ktre s okrelane przez przepisy oraz
kodeksy karne i ktrych stosowaniem zajmuje si wyspecjalizowany aparat administracyjny. To kara wizienia i nadawany za zasugi order. Sankcje nieformalne to w
przypadku kary wymianie czy ostracyzm towarzyski, w przypadku za nagrody pochwaa bd oznaki szacunku. W spoeczestwach pierwotnych, a take w maych
grupach rozwinitych spoeczestw wspczesnych przewaaj sankcje o charakterze
nieformalnym, ktre w przypadku kar mog by niejednokrotnie odczuwane jako
bardziej dotkliwe ni srogie nawet kary formalne.
Cz pierwsza. Prolegomena
83
84
Cz pierwsza. Prolegomena
bezecestwa.
Inno kulturowa atwo i wrcz odruchowo oceniana jest negatywnie. W niektrych
spoecznociach nazwa ludzie" odnosia si wycznie do wspplemiecw. Kiedy
Europejczycy, odkrywajc nowe ldy, spotykali si z ich mieszkacami, uwaali ich za
barbarzycw" i dzikusw" pozbawionych jakiejkolwiek kultury. Robili wic, co mogli, aby
ich ucywilizowa", to jest narzuci im, czsto przemoc, kultur europejsk. Niszczc
tubylcze kultury, przekonani byli, e postpuj szlachetnie.
Skonno do wynoszenia wasnej grupy ponad inne i traktowanie jej kultury jako
przewyszajcej wszystkie inne oraz ocenianie praktyk innych kultur wedle norm kultury
wasnej nosi miano etnocentryzmu, ktrego jedn z form jest europocentryzm.
Przeciwiestwem etnocentryzmu jest relatywizm kulturowy. Relatywizm kulturowy nie
jest czym jednorodnym. International Encyclopaedia of the Social Sciences wyrnia
nastpujce jego odmiany:
Relatywizm kulturowy jako zasada metodologiczna. Oznacza wymg, aby badacz,
obserwujc i opisujc jak kultur, stosowa perspektyw uczestnika danej kultury; aby na
praktyki badanej kultury nie patrzy z punktu widzenia norm i wartoci kultury wasnej, ale
zwraca uwag na znaczenia, jakie przypisuj im uczestnicy badanej kultury, oraz na funkcje,
jakie praktyki te peni w yciu danej zbiorowoci.
Relatywizm kulturowy jako element wiatopogldu. Polega na przekonaniu, e
wszystkie kultury s rwne. Mona je porwnywa i wskazywa podobiestwa oraz rnice
midzy nimi, ale nie wolno ich mierzy jedn miar i szeregowa na skali kultur wyszych i
niszych, lepszych i gorszych. wiatopogldowy relatywizm kulturowy przejawia si nie tylko
w uznaniu rwnouprawnienia kultur, ale i w towarzyszcym mu postulacie tolerancji wobec
wszelkich praktyk rozmaitych kultur.
Relatywizm kulturowy jako teoria i filozofia czowieka. Jest to pogld, e czowiek jest
bez reszty wytworem kultury. Jego sposb postrzegania, wartociowania i zachowania zaley
tylko i wycznie od kultury, w jakiej si wychowa i w jakiej yje. Taki pogld bywa
okrelany mianem kulturalizmu.
Relatywizm kulturowy jako relatywizm wartoci. Jest to pogld, e nie ma wartoci
uniwersalnych. Wszystkie s produktem okrelonych kultur, s wobec nich funkcjonalne
85
przedstawia pierwszy szkic swojej ksiki, w ktrej dowodzi, e midzy pciami istniej
pewne przyrodzone, oglnogatunkowe rnice. Brown, przekonany o prawdziwoci
teorii relatywizmu kulturowego i faszywoci tezy Symonsa, zaoy si z nim, e
znajdzie tak zbiorowo ludzk, w ktrej rnice midzy mczyznami a kobietami
bd si przedstawiay odwrotnie ni to opisuje Symons. Nastpnie zacz poszukiwania
i... przegra zakad. Sprowokowao go to do zajcia si powszechnikami kulturowymi i
napisania o nich ksiki. Stwierdzi bowiem, e wiedza o powszechnikach kulturowych
wyznacza relatywizmowi kulturowemu wyrane granice (Brown 1991).
Relatywizm wartoci budzi zastrzeenia nie tylko rzecznikw doktryn religijnych,
przekonanych o istnieniu ustanowionych przez Boga powszechnych norm moralnych,
ktrych przestrzeganie obowizuje wszystkich ludzi. Antropolog francuski i twrca
strukturalizmu, Claude Levi-Strauss, z cakowicie wieckiej perspektywy dostrzeg
puapk
czyhajc
na
konsekwentnego
zwolennika
relatywizmu
kulturowego.
Cz pierwsza. Prolegomena
powizania spoeczne rwnie obudowane byy magi oraz rytuaem, a ich posta uzasadniay mity. W rezultacie kultura spoeczestwa pierwotnego bya wzgldnie jednolit
konfiguracj powizanych ze sob elementw. Jej caociowe badanie byo nie tylko
moliwe, ale i konieczne. Tak te badali j antropolodzy.
Inaczej jest w przypadku wspczesnych, wielorako zrnicowanych spoeczestw
przemysowych, w ktrych stopniowo zanikaj zbiorowoci ogarniajce cao ycia
czowieka. W spoeczestwach tych rne sfery ycia zbiorowego oddzielaj si i
autonomizuj. Powoduje to, e caociowe badanie ich kultury przestaje by moliwe. W
tej sytuacji stosowane s dwa rozwizania.
Jedno polega na tym, e badacze dalej skupiaj uwag na caoci kultury, ale ju nie
caego spoeczestwa, tylko jego segmentw wyrnianych na podstawie rozmaitych
kryteriw (zob. Wielo kultur i kryteria ich wyodrbniania, s. 81).
Drugim rozwizaniem jest wydzielanie w caociowej kulturze rnych jej dziedzin i
skupianie uwagi tylko na niektrych z nich. Przydatnym dla socjologa podziaem jest
podzia na kultur bytu, kultur spoeczn oraz kultur symboliczn, wprowadzony
przez Antonin Koskowsk (Koskowska 1981: 110-111).
Zwaywszy, e treci kultury s wartoci, wyrastajce z nich wzory zachowa i
normy oraz sankcje zabezpieczajce ich przestrzeganie, kultura bytu to ta ich cz,
ktra odnosi si do relacji z natur, produkcji, dystrybucji i konsumpcji dbr oraz usug,
a take do czynnoci ochron-
87
88
Cz pierwsza. Prolegomena
zywaniu treci tego, co jest znaczone. Zadanie przekazu speniaj tym lepiej, im mniej
same narzucaj si uwadze.
Jednake istniej wartoci o tak wielkiej wadze, e cz przynalenego im respektu
spywa na ich znaki. Znaki te wskutek tego nabieraj samoistnej wartoci. Te znaki to
wanie symbole w wszym czy - jak niektrzy uwaaj - waciwym znaczeniu.
Antonina Koskowska pisze o nich: Cech symbolu rnic go od innych postaci
znaku jest [...] to, e sam nonik znaczenia, przedmiot oznaczajcy, staje si wyczuwalny i
wany. Znak o instrumentalnych funkcjach tym lepiej spenia swoje zadanie, im bardziej
jest przezroczysty, nie narzucajcy si uwadze nadawcy i odbiorcy. Symbol natomiast w
swym postrzegalnym aspekcie sam staje si wartoci. Musi by traktowany z
szacunkiem, jaki naley si temu, co oznaczane" (Koskowska 1991a: 30).
Doskonaym przykadem tak rozumianego symbolu jest krzy w kulturze
chrzecijaskiej.
kulturze
katolickiej
Polski
take
obraz
Matki
Boskiej
Czstochowskiej, i to nie tylko jego orygina, ale i kopie. Kopia tego obrazu wdruje po
Polsce, wszdzie przyjmowana niezwykle uroczycie i z ogromnym naboestwem.
Innym przykadem tak rozumianych symboli s symbole narodowe: Orze Biay, flaga
biao-czerwona. Obowizuje wobec nich postawa szczeglnego szacunku, a lekcewace
zachowanie postrzegane jest jako ich profanacja.
Wartoci, ktrych znaki maj posta symboli, maj nie tylko wag szczegln, ale s
wartociami autotelicznymi, to jest s wane jako takie, a denie do ich realizacji jest
samoistnym celem, nie za drog do celu znajdujcego si poza nimi.
Dziedzina kultury symbolicznej to wiat autotelicznych wartoci, symboli i zachowa.
W przeoeniu na konkrety spoeczne jest to wiat religii, sztuki, zabawy, a po czci
rwnie nauki. Wiele bada naukowych motywowanych jest potrzeb zaspokojenia
ciekawoci. Twrczo artystyczna w znacznej mierze wynika z potrzeby samego
tworzenia czy te ekspresji emocji. Kiedy modlimy si, nie chcemy realizowa adnego
innego celu poza sam modlitw, ktra jest dla nas form kontaktu z Bogiem. Suchajc
muzyki, ogldajc obrazy w muzeach i czytajc ksiki, nie mamy na celu niczego
innego jak suchanie, ogldanie i czytanie. Jednoczenie kada z tych czynnoci nie jest
biernym odbiorem treci, albowiem kademu z przekazw przypisujemy znaczenie i
rozumiemy go po swojemu". Oczywicie, w wielu przypadkach w gr mog wchodzi
take dodatkowe cele uboczne (na przykad ch zarobienia pienidzy, uzyskania
wyszej pozycji bd dostosowania si do obowizujcych wzorw zachowa), ale
wanie jako uboczne, ktre nie okrelaj charakteru wiata religii, nauki, sztuki czy
zabawy.
Obraz przedstawiajcy pejza nie ma adnego innego celu poza ukazaniem jego pikna.
Powieszony na cianie, dodaje urody pomieszczeniu
89
symboliczna i jej zwizki z yciem zbiorowym ludzi (Bokszaski 1991: 245). Nie znaczy
to, e zainteresowania polskich socjologw ograniczaj si do tej dziedziny kultury.
Wrd polskich prac socjologicznych mona znale wiele takich, ktre podejmuj
problematyk kultury w jej antropologicznym, caociowym ujciu.
Czstym przedmiotem zainteresowa socjologii polskiej s systemy wartoci i ich
zrnicowanie spoeczne. Innym - style ycia, ich spoeczne zrnicowanie i przemiany.
W polu uwagi socjologw polskich s take najrniejsze zbiorowoci o wasnej
subkulturze. Prawd jednak jest, e wielu autorw podejmujcych t lub inn
problematyk z zakresu caociowo rozumianej kultury, z trudem, jeli w ogle,
zgodzioby si na miano socjologw kultury, a moe nawet zdziwioby si, dowiadujc,
e zajmuj si socjologi kultury.
W podejciu socjologicznym do zjawisk kultury, rozumianej zarwno caociowo, jak i
utosamianej z kultur symboliczn, wyrni mona dwie odmienne perspektywy.
Jedn jest perspektywa zrnicowania spoecznego, ktra prowadzi do zainteresowania
zwizkami wzorw zachowania si, sposobw uywania jzyka oraz stopnia
przyswojenia kultury symbolicznej z miejscem zajmowanym w hierarchii spoecznej.
Drug -perspektywa spjnoci grupy.
90
Cz pierwsza. Prolegomena
91
Zmiana spoeczno-kulturowa
bowiem
interesowa
si
zmianami
zachodzcymi
na
poziomie
makrospoecznym, jest pytanie o to, czy i w jakiej mierze zmiana jest wynikiem
samoistnego rozwoju moliwoci tkwicych w danym spo-
96
Cz pierwsza. Prolegomena
ukierunkowane
studiowanie
zmian
ramach
rnych
podej
97
98 Cz pierwsza. Prolegomena
midzy nimi a dotychczasow form stosunkw produkcji. Wymusza to ich zmian.
Powstaje nowa baza, z ktr z kolei zaczyna by sprzeczna istniejca nadbudowa, co
wywouje zmiany w tej ostatniej. Te prawidowoci rozwoju spoecznego uzna za
obowizujce we wszystkich formacjach.
Dla Marksa istotne byo wykazanie na podstawie praw rozwoju spoecznego, e koniec
kapitalizmu jest koniecznoci historyczn. Kres kapitalizmu mia zapocztkowa
prawdziw histori ludzkoci. Dotychczasowe dzieje to tylko prehistoria.
O specyfice marksowskiej teorii rozwoju decyduj jej dwie cechy. Jedn jest orientacja
przyszociowa, drug uznanie sprzecznoci i konfliktw za si napdow rozwoju.
do
praw
przyrody.
Dla
Spencera,
take
wielu
pniejszych
kolonia
korali)
do
zintegrowanej
heterogenicznoci"
(przykadem
jest
jak
wiadomo,
skupiaj
uwag
na
wspczesnym
spoeczestwie
pniejszych
latach
pojcie
spoeczestwa
poprzemysowego
ulego
Walutowy,
Bank
wiatowy,
ONZ,
UNESCO,
wystawy
wiatowe,
Pierwszy wiat" tworzyy Stany Zjednoczone i Europa Zachodnia. Kraje, ktre do niego
naleay, cechowa wysoki stopie uprzemysowienia, kapitalistyczna forma gospodarki
rynkowej, ustrj demokratyczny i wyszy ni gdzie indziej poziom dobrobytu. Drugi
wiat", w ktrym gwn rol odgrywa Zwizek Radziecki, obejmowa kraje sabiej
uprzemysowione,
socjalistycznej
formie
gospodarki
planowanej,
ustrojach
krajw
Trzeciego
wiata
wyszoci
kapitalistycznej
drogi
do
rnice
kraje
te
maym
zakresie
mogy
si
wzajemnie
dzieli
komunizmu
pojawieniem
si
na
europejskiej
scenie
krajw
leao
ewolucjonistyczne
zaoenie,
miar
postpujcego
dernizacji wytworem epoki, w ktrej dwa wielkie bloki polityczne okrelay oblicze
wiata.
Teoria konwergencji gosia, e pierwszy" i drugi wiat" rni si nie jakociowo
odmiennymi ustrojami, ale odmiennym usytuowaniem na tej samej linii rozwojowej,
wiodcej do rozwinitego spoeczestwa przemysowego.
W wietle tej teorii socjalizm przestawa by wyszym w stosunku do kapitalizmu etapem
rozwoju ludzkoci, jak chcieli jego ideolodzy, i sta-
przeciwstawno
socjalizmu
kapitalizmu,
bya
ze
wzgldw
technologii,
rozbudowa
szkolnictwa,
upowszechnienie
nich
tworz
kraje
bogate,
wysoko
uprzemysowione,
rozporzdzajce
to
zarwno
odnoszce
sukcesy
kraje
pozaeuropejskie,
jak
postrzeganiu
zmiany
109
spoecznej
sprzyja
charakter
tych
spoeczestw
Ruchy spoeczne
Najszersze okrelenie ruchw spoecznych powiada, e s to zbiorowe denia ludzi do
realizacji wsplnego celu" (Jan Szczepaski 1972: 522--523). Zalet tego okrelenia jest
pozostawienie otwart kwestii zwizku ruchw spoecznych ze zmian spoeczn, chocia
wikszo definicji ruchw spoecznych wskazuje na ich bezporedni z ni zwizek
(Sztompka 1993: 227). Zwizek ten jednak nie zawsze jest bezporedni i jednoznaczny
ze wzgldu na ogromn rnorodno zbiorowych de, okrelanych mianem ruchw
spoecznych.
W literaturze przedmiotu spotka mona rozmaite typologizacje ruchw spoecznych.
Najprostsza dzieli ruchy na rewolucyjne, reformatorskie i ekspresywne, czyli takie, ktrych
celem nie jest zmienianie spoeczestwa, lecz dawanie wyrazu pewnej postawie (Jan
Szczepaski 1972: 523).
Biorc za punkt wyjcia relacje midzy ruchem spoecznym a zmian, wskaza mona
nastpujce rnice midzy ruchami spoecznymi:
Ruch spoeczny moe przyczynia si do zmiany spoecznej lub by przez ni
wywoany. Tym samym by jej przyczyn albo skutkiem.
Ruch spoeczny moe zmierza do wprowadzenia zmian lub do ich zahamowania.
Ruch spoeczny dcy do wprowadzenia zmian moe orientowa si na przyszo
lub przeszo. Celem mog by nowatorskie przeksztacenia bd przywrcenie
wczeniejszego stanu rzeczy.
Ruch spoeczny moe by ukierunkowany na zmian zewntrznej rzeczywistoci
spoecznej lub na zmian czowieka.
Zarwno ruch ukierunkowany na zmian w spoeczestwie, jak i na zmian
czowieka moe stawia sobie za cel zmian caociow albo czstkow. W odniesieniu
do spoeczestwa zmiana caociowa to przeksztacenie, najczciej rewolucyjne, caego
systemu spoeczno-politycznego, czstkowa za to mniej lub bardziej daleko idce
zmiany ustawodawstwa czy sposobu organizacji i funkcjonowania jakiego segmentu
ycia spoecznego. W odniesieniu do czowieka ruchy dce do jego cakowitej
przemiany to tak zwane ruchy zbawienia, natomiast jego czstkow zmian stawiaj sobie
za cel takie ruchy, jak na przykad ruch Anonimowych Alkoholikw.
110
Cz pierwsza. Prolegomena
cech
definicyjn
nowoczesnej
polityki
nowoczesnego
je
umacniajca si demokracja.
Nowe, jaskrawo widoczne w miejskich skupiskach nierwnoci spoeczne i
dramatyczne warunki pracy w przemyle pobudzaj ch organizowania si ludzi w
celu obrony przed wyzyskiem i stara o zmian istniejcego stanu rzeczy.
Indywidualizacja, ktr przynosi ludziom spoeczestwo nowoczesne, rodzi poczucie
wykorzenienia i osamotnienia. Jednym z lekarstw na to zjawisko jest skupianie si i
podejmowanie wsplnych dziaa.
Przemianie
rozwinitych
spoeczestw
nowoczesnych
spoeczestwa
111
Nota bibliograficzna
W Czci pierwszej prezentowane s problemy i kategorie teoretyczne, do ktrych
odwoania pojawiaj si w dalszych partiach ksiki. Ma ona charakter wstpu do
podrcznika (std tytu Prolegomena), co powoduje jej zrnicowanie tematyczne, a to z
kolei wymaga znacznie bogatszych informacji bibliograficznych ni pozostae, bardziej
jednolite czci.
Informacje te zacz naley od serii Biblioteka Socjologiczna" Pastwowego
Wydawnictwa Naukowego w Warszawie, w ktrej wydawane s dziea klasykw
socjologii wiatowej. W serii tej ukazay si midzy innymi prace czoowych
przedstawicieli funkcjonalizmu: Talcotta Parsonsa Szkice z teorii socjologicznej (1972)
oraz Roberta K. Mertona Teoria socjologiczna i struktura spoeczna (1982a). Wydana
zostaa take praca twrcy interakcjonizmu symbolicznego George'a Herberta Meada
Umyl, osobowo, spoeczestwo (1975), jak rwnie dzieo wielkiego klasyka nauk
spoecznych Maxa Webera Gospodarka i spoeczestwo. Zarys socjologii rozumiejcej
(2002). W tej samej serii ukazao si kilka prac polsko-amerykaskiego przedstawiciela
socjologii humanistycznej Floriana Znanieckiego, w tym Wstp do socjologii (1988).
Wydane zostay rwnie prace dwch przedstawicieli socjologii europejskiej, ktrzy
znaczco wpynli na jej ksztat wspczesny: Niemca Georga Simmla Socjologia (1975) i
Francuza Emile'a Durkheima Elementarne formy ycia religijnego (1990), O podziale pracy
spoecznej (1999), Zasady metody socjologicznej (1985, 2000).
Jako cenne rdo wiedzy socjologicznej wskaza naley kilkutomow Encyklopedi
socjologii, ktr wydaje sukcesywnie, poczwszy od 1998 roku, Oficyna Naukowa w
Warszawie. Hasa Encyklopedii s autorskimi artykuami powiconymi zagadnieniom z
obszaru nauk spoecznych.
Wszechstronnych informaq'i o rozwoju socjologii i poprzedzajcej j myli spoecznej
dostarcza ksika Jerzego Szackiego Historia myli socjologicznej (2002). W pracy tej dzieje
myli socjologicznej doprowadzone s do czasw najnowszych, dziki czemu jest ona
rwnie przegldem wspczesnych teorii socjologicznych. Tym ostatnim powicona jest
praca Jonathana H. Turnera Struktura teorii socjologicznych, ktra miaa kilka uwspczenianych wyda. W Polsce zostaa wydana w 1985 roku.
114
Cz pierwsza. Prolegomena
Nota bibliograficzna
115
116
Cz pierwsza. Prolegomena
kapitalistyczna
(1995a),
natomiast
charakterystyk
spoeczestwa
ROZDZIA V
Interakcje spoeczne
czowieka czy behawioryzm, tak wanie czyni. Behawioryzm mia swego czasu
zauwaalny wpyw na nauki spoeczne. W socjologii wpyn nawet bezporednio na jedno
z uj interakcji.
Behawioryzm pojawi si w psychologii na pocztku XX wieku jako teoretyczna
orientacja przeciwstawiajca si dotychczasowemu sposobowi uprawiania tej dyscypliny.
Tradycyjna psychologia, odwoujc si do introspekcji, pragna pozna to, co dzieje si
w umyle czowieka i jego wiadomoci. Behawioryzm natomiast gosi, e przedmiotem
psychologii nie jest to, co dzieje si w umyle czowieka, ale jego obserwowalne
zachowania. Aby je zrozumie, nie trzeba odwoywa si do wiadomoci. Zachowanie
jest bowiem poddajc si pomiarowi odpowiedzi na bodce, ktre mona
zidentyfikowa i ktrych si mona zmierzy. Bodce te s przyjemne bd przykre.
Tych pierwszych si szuka, tych drugich unika. Behawioryzm dowodzi, e operujc
nimi w postaci kar i nagrd mona dowolnie modyfikowa zachowanie si istot ywych.
Proces taki nosi miano warunkowania. Kierunek ten gosi ponadto, e prawa rzdzce
zachowaniem s oglnymi prawami odnoszcymi si jednakowo do wszystkich istot
ywych. W celu poznania tych praw przeprowadzano na gobiach i szczurach, a take
psach (synne dowiadczenia uczonego rosyjskiego Iwana P. Pawiowa) laboratoryjne
eksperymenty dotyczce mechanizmw warunkowania. Wierzono gboko, e
odkrywane w ten sposb prawidowoci rzdz rwnie zachowaniem czowieka.
122
bezporednich i moe mie miejsce rwnie wtedy, kiedy jej uczestnicy kontaktuj si za
pomoc listu czy telefonu. Jednoczenie moe jej nie by mimo kontaktw bezporednich, na
przykad midzy osobami podrujcymi w jednym przedziale kolejowym lub oczekujcymi
w poczekalni lekarza. Przebywajc obok siebie, mog one nie zamieni ze sob ani sowa i w
aden inny sposb nie wpywa na swoje postpowanie. Mimo to mwic o interakcji, ma si
najczciej na myli oddziaywanie wzajemne w sytuacji bezporedniego kontaktu.
2. Interakcje jako przedmiot zainteresowania
psychologii
Interakcje spoeczne s przedmiotem zainteresowania nie tylko socjologii, ale take psychologii
spoecznej, ktra niekiedy bywa wrcz okrelana jako dyscyplina zajmujca si dziedzin
stosunkw midzyosobowych.
Psycholodzy, badajc eksperymentalnie interakcje spoeczne, podejmuj midzy innymi
takie problemy, jak sekwencje interakcji spoecznych i ich reguy.
W odniesieniu do sekwencji interakcji pytaj, czy uczestnicy interakcji realizuj kolejno
pojedyncze, nastpujce po sobie jej stadia, tak jak to jest w grze w szachy, czy te proces ten
przebiega inaczej. Na przykad kady z uczestnikw interakcji w ramach swojej kolejki
wykonuje wicej ni jeden ruch bd te uczestnicy dziaaj jednoczenie i ich dziaania zazbiaj si. Tego rodzaju badania prowadz do wykrywania rnych wzorw interakcji.
123
pewnoci siebie lub umiejtnoci nawizywania kontaktw z innymi ludmi. W toku takiego
treningu ludzie ucz si komunikacji niewerbalnej, umiejtnoci rozmawiania, nagradzania
innych, a take samoprezentacji i samoodsaniania si.
3. Interakcje jako przedmiot zainteresowania socjologii
Wprowadzenie problematyki interakcji spoecznych do socjologii zwizane jest z nazwiskiem
jednego z klasykw socjologii, niemieckiego filozofa, Georga Simmla (1858-1918). Pisa on:
Wszystkie te powizania midzy jedn jednostk a drug, chwilowe bd trwae, wiadome
bd niewiadome, bahe lub znaczce, [...] wi nas nieustannie ze sob wzajem.
Odnajdujemy tu wzajemne oddziaywania elementw, ktre s przyczyn trwaoci i
elastycznoci, kolorytu i wartoci wyrazistego, a zarazem zagadkowego ycia spoeczestwa
[...]. Wszystkie te wielkie systemy i ponadindywidualne organizacje, ktre zazwyczaj mamy na
myli, uywajc pojcia spoeczestwo, wyraaj tylko bezporednie wzajemne stosunki
midzy jednostkami, zachodzce zawsze i nieustannie" (Simmel 1975: 12).
We wspczesnej socjologii problematyk interakcji podejmuj rne orientacje teoretyczne,
z ktrych kada, zgodnie ze swymi preferencjami, kieruje uwag na inny aspekt procesw
interakcyjnych i inaczej interakcj rozumie. Mimo wszystkich, niekiedy bardzo zasadniczych
rnic midzy nimi czy je jedno: odrzucanie obrazu spoeczestwa jako autonomicznej i
zewntrznej w stosunku do dziaa i zachowa ludzi caoci. Jest ono dla nich najczciej
sieci jednostkowych spotka i powiza midzyludzkich.
W socjologicznych zainteresowaniach interakcjami mona wyrni dwa podejcia. W
przypadku pierwszego, interakcja postrzegana jest jako wzajemne oddziaywanie racjonalnych
podmiotw, ktre d do realizacji wasnych interesw, czyli do osigania jak najwikszych
zyskw
124
przy jak najmniejszych kosztach. Z takim podejciem wie si rozpatrywanie interakcji jako
wymiany oraz jako gry. W przypadku drugiego, interakcja rozumiana jest jako komunikacja
partnerw, ktrzy swoim dziaaniom przypisuj znaczenia i poddaj je interpretacji.
Podejcie do interakcji jako wymiany oraz gry blisze jest obszarowi socjologii
scjentystycznej. Podejcie do interakcji jako komunikacji sytuuje si natomiast w granicach
socjologii humanistycznej.
Oglnie rzecz biorc, zainteresowania interakcjami w znacznej mierze dotycz przebiegu
procesw interakcyjnych, a take ksztatowania si w ich toku osobowoci i tosamoci
jednostek oraz kreowania rl spoecznych (zob. Osobowo, s. 139, Tosamo, s. 149, Rola
spoeczna, s. 144). W kontekcie procesw interakcji rzadszym przedmiotem zainteresowania
s trwae stosunki spoeczne, ktre si z nich wyaniaj, oraz mechanizm ich wyaniania.
Interakcja jako wymiana
Teoretycy wymiany widz w niej jeden ze sposobw, w jaki ludzie tworz i umacniaj
organizacj spoeczn. Wymiana jest dla nich istotnym rdem porzdku spoecznego, ktry
powstaje jako nieplanowany rezultat aktw wymiany midzy czonkami spoeczestwa.
Spord rnych wersji teorii wymiany najbardziej znana jest wersja zwizana z nazwiskiem
George'a C. Homansa (1910-1989).
Wymiana rozumiana jest jako dobrowolne transakcje polegajce na przekazywaniu rnego
rodzaju dbr midzy dwoma lub wicej osobnikami, z czego wszyscy odnosz korzy.
Przekazywane dobra maj zarwno natur materialn, jak i niematerialn - w postaci
uznania spoecznego i prestiu oraz wszystkiego tego, czemu jaka grupa przypisuje warto.
Dla Homansa, ktrego inspiroway ekonomia i behawioryzm, interakcja bya tosama z
wymian. Jego zdaniem z interakcj mamy do czynienia wtedy, kiedy aktywno (lub
sentyment) jednego czowieka zostaje nagrodzona lub ukarana przez innego czowieka"
(Homans 1961: 35, 45, za: Koskowska 1981: 231).
Podoem tak rozumianych interakcji spoecznych jest przewiadczenie, e dobra cenione przez
jednego czowieka lub mu niezbdne s w posiadaniu innych ludzi, ktrzy dziki temu mog
go nagradza. Aby ich do tego skoni, naley im co w zamian ofiarowa - jakie dobro lub
usug.
Oczekiwana wysoko kary lub nagrody ma decydujce znaczenie przy wchodzeniu
jednostek w interakcje. Natomiast w czasie trwania interakcji istotn rol odgrywa czsto i
oglna warto otrzymywanych kar i nagrd. Nagradzajce mog by zreszt same zwizki,
125
126
celowo
dziaajce
jednostki.
Dlatego
te,
mimo
metodologicznego
127
informacji
za
pomoc
zachowa,
majcych
charakter
symboliczny.
128
ze zdenerwowania rkami wyciga kolejn potraw z piecyka, azienka, do ktrej wpada, aby
zmieni rajstopy, bo poleciao w nich oczko, czy sypialnia, gdzie pan domu robi awantur
onie, e nie kupia dosy wina, a nastpnie znw pojawia si wrd goci i prezentuje im
umiechnit twarz i peen czuoci stosunek do maonki.
Dla goffmanowskiej perspektywy dramaturgicznej istotne jest pojcie fasady. Na fasad
skadaj si trzy elementy: dekoracja, powierzchowno jednostki oraz jej sposb bycia. Te
dwa ostatnie elementy tworz fasad osobist jednostki.
129
130
nych, jak i bada empirycznych jest zasug socjologii fenomenologicznej i wyrosej z niej
etnometodologii zwizanej z nazwiskiem Harolda Garfinkela (zob. Socjologia wspczesna,
s. 36). Dla tej orientacji teoretycznej grupy spoeczne s wsplnotami poznawczymi
organizujcymi systemy znacze i systemy wanoci swoich czonkw.
Takie spojrzenie na rzeczywisto spoeczn prowadzi do pytania o sposoby tworzenia
wsplnego wiata znacze, konstruowania, a take potwierdzania bd zmieniania obrazu
zewntrznego wiata. Kieruje rwnie uwag na zasoby wiedzy potocznej o rzeczywistoci
spoecznej, w ktr s wyposaeni i ktr wykorzystuj uczestnicy interakcji, a ktra sprawia, e wiat spoeczny jest traktowany jako dany. Wiedza ta jest nabywana w trakcie
procesu socjalizacji (zob. Pojcie socjalizacji, s. 137, oraz Rodzaje socjalizacji, s. 152) i
dotyczy regu waciwego postpowania. Znajomo tych regu pozwala interpretowa to, co
zachodzi w trakcie podejmowanych dziaa praktycznych. Uczestnicy interakcji
rozporzdzaj znajomoci procedur interpretacyjnych, ktre maj pochodzenie spoeczne.
Procedury te s stosowane, najczciej niewiadomie, do okrelania znaczenia
poszczeglnych dziaa spoecznych. Jeli co przebiega niezgodnie z tymi procedurami,
kwalifikowane jest jako zachowanie odbiegajce od normalnoci (Heritage 1987: 240).
Badania empiryczne majce na celu ujawnienie tych procedur polegay na wiadomym
zakcaniu normalnego" przebiegu interakcji. Studentom polecano na przykad
zachowywa si w rodzinnym domu nie tak jak czonkowie rodziny, ale jak sublokatorzy.
Kiedy indziej polecano dopomina si o wyjanienie sensu wypowiedzi przyjmowanych
zazwyczaj jako oczywiste. Na przykad podczas poegnania szczegowo wypytywa, co
egnajcy ma na myli, kiedy mwi do widzenia".
Badania te pozwoliy stwierdzi, e wszelkie zakcenia rutynowego przebiegu interakcji
denerwuj partnerw, wywouj u nich niepokj, a nawet gniew i prowadz do jej
zdezorganizowania. Dowodzio to, e u podoa niezakconego przebiegu interakcji ley
wiele ukrytych zaoe i milczco przyjtych procedur.
4. Spoeczestwo z perspektywy interakcji
Jeeli spogldamy na spoeczestwo z perspektywy interakcji, jego podstawowymi
elementami skadowymi staj si nie zbiorowoci ani nawet nie jednostki, ale interakcje
spoeczne, ono za samo przybiera posta skomplikowanej sieci wzajemnych oddziaywa
jednostek. Taka perspektywa prowadzi do koncentrowania uwagi na tym, co dzieje si na
poziomie stosunkw midzyosobniczych. Dla kierunkw analizujcych interakcje jako
procesy komunikacji jednym z kluczowych problemw tych
131
procesw jest definicja sytuacji i jej negocjowanie. Podkrela si dynamiczny charakter tej
definicji, ktra w miar rozwoju interakcji jest nieustannie modyfikowana, a sytuacja
redefiniowana przez uczestniczce w niej osoby.
Modyfikacje te dotyczy mog najrniejszych aspektw sytuacji. Mog by na przykad
korekt wadliwie zdefiniowanych na wstpie rl uczestnikw interakcji. Modziutka
lekarka pogotowia opowiadaa, jak to pacjenci, do ktrych przyjeda, czsto traktuj jako
lekarza nie j, ale towarzyszcego jej starszego wiekiem pielgniarza. Wyjanienie pomyki
wpywa oczywicie na zmian sposobu zwracania si do kadego z nich i zmian definicji
sytuacji. Chorzy uprzytomniaj sobie, e zamiast dowiadczonego lekarza maj do
czynienia ze wieo upieczon" lekark. Zmiany definicji sytuacji mog polega take na
zmianie stopnia dominacji poszczeglnych uczestnikw interakcji. W miar jej rozwoju jedni
mog uzyskiwa coraz wiksze wpywy, inni za je traci.
Dynamiczny charakter definicji sytuacji uprzytomnia dynamiczno procesw interakcji.
Spojrzenie na spoeczestwo z interakcjonistycznej perspektywy ujawnia dynamiczny aspekt
rzeczywistoci spoecznej i ukazuje spoeczestwo w cigym procesie stawania si.
Tego rodzaju spojrzenie jest przeciwstawne spojrzeniu na spoeczestwo jako na ukad
stabilnych i sztywnych systemw oraz struktur pozycji, rl czy grup. Te dwa spojrzenia,
aczkolwiek mog by traktowane jako alternatywa, uzupeniaj si nawzajem. Kade z nich
pozwala dostrzec inny aspekt zjawisk i procesw zachodzcych w zbiorowociach ludzkich.
Mimo e interakcjonici ograniczaj swoje zainteresowania do analiz dynamicznego aspektu
interakcji, nie zaprzeczaj, e mamy w niej do czynienia rwnie z pewnymi staymi,
pochodzcymi z zewntrz i ograniczajcymi j elementami. Nale do nich wzory zachowa
uznawanych w danym krgu kulturowym za waciwe w danej sytuacji i odpowiednie dla
danej roli. Na pogrzebie nie naley okazywa radoci, a na weselu rozpacza, prezydent
pastwa za na spotkanie z korpusem dyplomatycznym nie moe pojawi si w szlafroku
ani w rozmowie z jego przedstawicielami uywa wulgarnego jzyka.
Definicje tak sytuacji, jak i roli s wprawdzie przedmiotem negocjacji, w ktrych wyniku
zostaje okrelony ich ostateczny ksztat, ale nie znaczy to, e w sposb cakowicie dowolny.
Jakkolwiek daleko mogyby pj modyfikacje definicji sytuacji, nie mog przekroczy
132
133
ROZDZIA VI
Socjalizacja
1. Pojcie socjalizacji
Socjalizacja to zoony, wielostronny proces uczenia si, dziki ktremu czowiek, istota
biologiczna, staje si istot spoeczn, czonkiem okrelonego spoeczestwa i
reprezentantem okrelonej kultury. Jest to proces stawania si takim, jakim chce nas mie
nasze otoczenie spoeczne (Malewska 1973).
Tak rozumiana socjalizacja jest przedmiotem zainteresowania psychologii, antropologii
spoecznej i socjologii. Kada z tych dyscyplin koncentruje uwag na innym jej aspekcie.
Dla psychologa spraw podstawow jest rozwj indywidualnej osobowoci, jej harmonijne
uksztatowanie i dobre dostosowanie do wymogw stawianych przez otoczenie spoeczne.
Jest to uwaane za istotny warunek zdrowia psychicznego. Dla antropologa spoecznego
socjalizacja to przede wszystkim przekaz kultury. Socjolog z kolei oprcz mechanizmu
jzyka
oraz
symboli;
take
umiejtno
Wartoci.
dugo yje czowiek. Dorastajc, a nastpnie starzejc si osobnik musi przyswaja sobie
coraz
to
nowe
wzory
zachowa.
To,
co
139
140
141
ktra jednake nie podwaya w istotny sposb charakterystyki tej osobowoci. Stosowana
w tych badaniach skala do pomiaru cech osobowoci autorytarnej zoona z dziewiciu
podskal (tak zwana skala F) jest z rnymi modyfikacjami wykorzystywana do dzisiaj, take
w Polsce (Koralewicz 1987).
Osobowo jako przedmiot zainteresowania antropologii spoecznej i
socjologii
Chocia w psychologii wystpuje zainteresowanie tym, co powtarzalne w osobowociach
poszczeglnych ludzi i co pozwala mwi o typach osobowoci, nie jest to dominujcy
kierunek jej zainteresowa. Inaczej jest w antropologii i socjologii.
Antropolodzy, badajc rnego rodzaju spoecznoci i kultury, zauwayli swego czasu,
e
pewne
skadniki
osobowociowe,
uwaane
dotychczas
przez
europejskich
psychoanalitykw za cechy natury ludzkiej (na przykad kompleks Edypa), nie wystpuj w
kulturach pozaeuropejskich. Dostrzegli ponadto, e typy osobowoci przedstawicieli
rnych kultur s odmienne oraz e w rnych kulturach wystpuj inne ideay
osobowoci, to jest modele szczeglnie cenionych waciwoci i dyspozycji (Jasiska-Kania
1991: 91). Tego rodzaju spostrzeenia doprowadziy w latach trzydziestych do powstania w
antropologii
amerykaskiej
kierunku
skupiajcego
uwag
na
relacjach
midzy
142
funkcjonowania jednostki, jako zbir predyspozycji do dziaania w pewien okrelony sposb" (Inkeles, Smith 1984: 434). Stworzy nastpnie hipotetyczny konstrukt czowieka
nowoczesnego i podda go empirycznemu sprawdzeniu w szeroko zakrojonych badaniach,
ktre przeprowadzane byy w populacjach zamieszkujcych rne czci wiata.
Obecnie osobowoci czowieka nowoczesnego przypisuje si takie cechy jak otwarto
na nowe dowiadczenia i atwo akceptacji zmian,
143
144
Badania wykazay, e poza oczywistymi rnicami wynikajcymi z odmiennoci pooenia spoecznego, ktre ma wpyw na stopie pewnoci miejsca pracy i stabilnoci
dochodw z pracy, rnice midzy prac w zawodach typowych dla klasy redniej
(zob. Klasa rednia, s. 307) a prac w zawodach typowych dla klasy robotniczej sprowadzaj si do trzech punktw:
Przedmiotem pracy w zawodach klasy redniej s gwnie idee, symbole i stosunki
interpersonalne. Praca w zawodach robotniczych w wikszym stopniu polega na manipulowaniu przedmiotami.
Zawody klasy redniej umoliwiaj wiksz samodzielno wykonawcy pracy. Zawody
robotnicze s bardziej podatne na standaryzacj i bezporedni nadzr.
W zawodach klasy redniej sukces zawodowy i korzyci pynce z roli zawodowej s
w duej mierze oparte na indywidualnym dziaaniu. W zawodach robotniczych,
szczeglnie w gaziach przemysu, w ktrych istniej silne zwizki zawodowe, w wikszym stopniu zale one od dziaa zbiorowych.
Oglnie rzecz biorc, zawody klasy redniej wymagaj wikszej samodzielnoci w pracy, zawody robotnicze za postpowania zgodnego ze cile okrelonymi zasadami
ustanowionymi przez kogo z nadzoru.
Na podstawie empirycznie uzyskanych danych, zostay skonstruowane dwa typy
osobowoci. Za podstawow cech jednego z nich zostaa uznana samosterowno,
natomiast drugiego - konformizm.
Typ samosterowny. Cechuje go dziaanie na podstawie wasnego, indywidualnie
wypracowanego osdu sytuacji, zwracanie uwagi zarwno na wewntrzn dynamik
zachowa, jak i ich obserwowalne konsekwencje, szerokie horyzonty mylowe, ufno
wobec innych, a take wyznawanie standardw moralnych, wedug ktrych nic nie
zwalnia czowieka od odpowiedzialnoci za wasne zachowanie przed samym sob".
Typ konformistyczny. Cechuje go przestrzeganie nakazw zewntrznego autorytetu,
koncentracja na zewntrznych efektach zachowania z pominiciem jego wewntrznej
motywacyjno-emocjonalnej dynamiki, nietolerancyjno wobec nonkonformizmu i odmiennych zapatrywa, brak ufnoci wobec innych, a take wyznawanie standardw
moralnych akcentujcych mechaniczne posuszestwo wobec litery prawa" (Kohn,
Mach 1986: 13).
(atwo zauway podobiestwa midzy tak scharakteryzowanym typem
konformistycznym a osobowoci autorytarn.)
Autorzy omawianych bada sadz, e cechy typu konformistycznego s konsekwencj
warunkw yciowych, ktre ograniczaj wolno dziaania i daj jednostce nike podstawy do wiary, e jest panem swojego losu.
3. Rola spoeczna
Pojcie roli spoecznej zwizane jest z pojciem pozycji spoecznej (statusu). Pozycja
spoeczna to sposb usytuowania czowieka w zbiorowoci. W spoeczestwie
nowoczesnym kady czowiek naley do wielu zbiorowoci, a w kadej z nich zajmuje jak
pozycj. W rodzinie moe zajmowa pozycj ojca bd dziecka, w szkole - nauczyciela,
ucznia, wonego, w szpitalu - lekarza, pielgniarki, pacjenta, salowej. Kady czowiek zajmuje jednoczenie bd kolejno w swoim yciu wiele pozycji - tyle, do ilu
145
katowanie i godzenie dziecka. Margines swobody natomiast to zakres i stopie okazywania uczu, opowiadanie bajek, caowanie na dobranoc i tak dalej.
Poszczeglne role rni si szerokoci marginesu swobody. Scenariusz jednych pozycji
jest sztywniej okrelony i pozostawia mniej miejsca na improwizacje ni w przypadku
innych. Z pewnoci rola oficera w wojsku ma mniejszy margines swobody ni rola
studenta.
Czowiek, uczestniczc w rozmaitych grupach i zajmujc rne pozycje o
najrozmaitszych wymaganiach co do zachowania, znajdowa si
146
moe w sytuacjach konfliktu rl, kiedy to rne jego role wymagaj w tym samym czasie
sprzecznych ze sob zachowa. Najprostszym przykadem jest sytuacja dziecka, ktre matka
wola na obiad w momencie, kiedy na podwrku bierze ono udzia w zabawie z kolegami.
Oczywicie, tego rodzaju konflikty bywaj take znacznie powaniejsze, a wszystkie s bardzo przykre. Nie mona ich w peni unikn, ale mona je minimalizowa przez
odpowiedni dobr rl. Pozycje osigane, a wic te, na ktrych zajcie czowiek ma
wpyw, mog by tak dobierane, aby zwizane z nimi role pasoway" do pozostaych.
Ksidz z pewnoci nie zdecyduje si na zostanie wacicielem sex-shopu.
Kada pozycja zakada istnienie innych pozycji, a tym samym kada rola istnienie
innych rl. Rola przywdcy zakada istnienie rl poplecznikw, rola matki - roli dziecka, a
rola nauczyciela - rl uczniw. Czowiek zajmujcy jak pozycj uczy si mniej wicej w
tym samym czasie nakazw wasnej roli oraz nakazw rl cile z jego rol zwizanych.
Gwnym powodem dosy dobrego speniania przez wikszo z nas nakazw rl jest to, e
zbiorowoci formuuj nakazy nie tylko pod adresem osb zajmujcych pewne pozycje, ale
rwnie tych, ktre, wchodzc z nimi w interakcje, maj reagowa na ich zachowania.
Dla ksztatu roli istotne jest te to, kto j okrela. Rola ucznia moe przedstawia si
bardzo rnie w zalenoci od tego, czy okrela j nauczyciel reprezentujcy system szkolny
i jego wymagania, czy wagarujcy koledzy kontestujcy ten system (o 1985).
Dwa kierunki zainteresowa rol spoeczn
W socjologii wystpuj dwa podejcia do problematyki roli spoecznej: funkcjonalnostrukturalne i interakcyjne.
Podejcie funkcjonalno-strukturalne. Przy tym podejciu zainteresowanie rolami to
zainteresowanie nimi jako czynnikami porzdkujcymi rzeczywisto spoeczn i
skadnikami struktury spoecznej.
Role klasyfikuj i porzdkuj rzeczywisto spoeczn. Dziki temu, e okrelaj, jak
powinna si zachowywa osoba zajmujc dan pozycj, pozwalaj orientowa si, czego
mona oczekiwa w poszczeglnych sytuacjach. Idc do sklepu, wiemy, e sprzedawca
poda nam dany towar i pobierze naleno. Bylibymy bardzo zaskoczeni, gdyby zamiast
tego wskoczy na lad i zacz piewa ari operow. Podobnie zaskoczeni bylibymy,
gdyby w czasie wykadu uniwersyteckiego wykadowca zacz si goli bd
wykadowczyni robi na drutach czy poprawia makija. We wszystkich tych przypadkach
zaczlibymy zapewne podejrzewa, e zwariowali, i myle o sprowadzeniu pogotowia
psychiatrycznego. Tymczasem zachowania te s najzupeniej normalne, tylko w tym
147
momencie sprzeczne z nakazami danej roli. Moemy sobie wyobrazi, jak bardzo
poczulibymy si zagubieni, gdyby nagle wszyscy zaczli zachowywa si w sposb
zupenie inny ni ten, do ktrego jestemy przyzwyczajeni w danej sytuacji i ktry
uwaamy za waciwy".
Role spoeczne, porzdkujc rzeczywisto spoeczn, s czynnikiem stabilizujcym
spoeczestwo. Przeciwdziaaj zmianie, chocia jej nie wykluczaj - elementem
dynamicznym jest zawarty w kadej z nich margines swobody. Wicej jednak szans na
wprowadzenie zmian maj ci, ktrzy wykraczaj poza nakazy roli, ni ci, ktrzy ich
przestrzegaj.
Przy podejciu funkcjonalno-strukturalnym role to co zewntrznego w stosunku do
czowieka, to rodzaj stwarzanych przez spoeczestwo gotowych ubra czy raczej
gorsetw, ktre czowiek decyduje si nosi bd do ktrych noszenia jest zmuszany. Tak
rozumiana rola pozwala rozpatrywa zbiorowo jako ukad rl, a nie jako zbir osb.
Osoby mog si wymienia, natomiast ukad pozycji i rl pozostaje w zasadzie niezmieniony i to on tworzy struktur zbiorowoci. Mona by go porwna z raf koralow,
ktra w swym zasadniczym ksztacie pozostaje niezmieniona, chocia zamieszkuj j wci
nowe koralowce.
Z takim ujciem roli wie si rozumienie struktury spoecznej jako ukadu rl.
Jednym z czoowych przedstawicieli tej orientacji jest Robert Merton, ktry, zajmujc si
problematyk rl, stwierdzi, e z kad pozycj zwizana jest nie jedna rola, ale cay ich
zesp. Z pozycj matki zwizane s role matki wobec dziecka, matki wobec nauczycieli w
szkole, matki wobec ssiadw etc. Wprowadzi on pojcie zespou rl, szeroko nastpnie
spopularyzowane (Merton 1982a).
Podejcie interakcyjne. Przy podejciu interakcyjnym role spoeczne s pojmowane nie
jako co gotowego i z zewntrz narzucanego czowiekowi, ale jako co, co wci powstaje
w procesach midzyosobniczych interakcji. Zwolennicy tego podejcia zwracaj uwag nie
na to, jakie role s, ale na to, jak s odgrywane. Nie interesuje ich miejsce roli w strukturze
spoecznej, ale to, jaki ksztat przybiera rola w toku odgrywania jej przez poszczeglnych
aktorw, a take w ich relacjach z rnymi partnerami. Z tej perspektywy mertonowski
zesp rl nie jest zespoem rl, ale jedn i t sama rol rozmaicie odgrywan w rnych
okolicznociach i wobec rnych partnerw.
Przedstawiciele tej orientacji, badajc, jak role s odgrywane, a take modyfikowane i
tworzone w toku interakcji, zwracaj uwag na cao zachowania aktorw, cznie z
gestami, minami, czyli z zachowaniem niewerbalnym.
Nie kwestionuj, e pojcie roli nie odnosi si do osb, ale do ty pw aktorw, i e
kada rola mimo najrozmaitszych wariantw osobniczych jest atwo rozpoznawalna jako
jedna i ta sama rola. Nie neguj,
148
by
powiedzie,
przy
podejciu
interakcyjnym
gwnym
obiektem
zainteresowania jest margines swobody odgrywanej roli, podczas kiedy przy podejciu
funkcjonalno-strukturalnym s nim nakazane i zakazane jej elementy.
Rola spoeczna a osobowo
Przyjmujc nowe role, czowiek dopasowuje je nie tylko do swoich wczeniejszych rl,
ale rwnie, a moe nawet przede wszystkim do siebie samego: do swoich zamiowa i
zdolnoci, a wic do swojej osobowoci. Rol chirurga wybiera ten, u kogo myl o wziciu
skalpela do rki i cicia ludzkiego ciaa nie budzi odrazy. Rol piewaka operowego ten, kto
ma such, odpowiedni glos i ch wystpowania na scenie. Osobowo czowieka ma take
wpyw na sposb odgrywania roli. Rola petenta w urzdzie inaczej wyglda w wykonaniu
czowieka niemiaego, a inaczej pewnego siebie. Wpyw osobowoci na role jest atwo
dostrzegalny i oczywisty. Mniej oczywista wydaje si zaleno odwrotna.
Jaskrawego przykadu oddziaywania roli na osobowo dostarczy synny ekspe ryment Philipa Zimbardo. Zimbardo podzieli losowo grup normalnych, dojrza ych,
zrwnowaonych, inteligentnych ludzi na stranikw" i winiw", a nastpnie
umieci ich w wizieniu", ktre zainscenizowa w podziemiach Wydziau Psychologii
Uniwersytetu w Stanford. O tym, co z tego wynikno, pisze tak: Po upywie zaledwie
szeciu dni musielimy zlikwidowa nasze niby-wizienie, gdy to, co ujrzelimy, byo
przeraajce. Nie byo ju jasne ani dla nas, ani dla wikszoci badanych, gdzie jeszcze
s oni sob, a gdzie zaczynaj si ich role. Wikszo istotnie staa si winiami lub
stranikami, niezdolnymi ju do wyranego rozrnienia midzy odgrywan rol a
samym sob. Wystpiy dramatyczne zmiany prawie w kadym aspekcie ich
zachowania, mylenia i odczuwania. W czasie krtszym ni tydzie dowiadczenia
zwizane z pobytem w wizieniu przekreliy (tymczasem) to, czego badani nauczyli
si przez cae ycie; wartoci ludzkie ulegy zawieszeniu, obraz samego siebie zosta
podwaony, ujawnia si najbrzydsza, najnikczemniejsza, patologiczna strona natury
ludzkiej. Bylimy wstrznici, gdy widzielimy, e niektrzy chopcy (stranicy)
149
odgrywanych
rl
na
osobowo
bywa
wykorzystywany
do
celw
przedmiotem
zainteresowania,
zwaszcza
nurtu
nawizujcego
do
150
zalenym od sytuacji. Jest ona raczej procesem, cigle kreowanym i odtwarzanym w kadej
sytuacji spoecznej, w ktr czowiek wkracza, spajanym przez wt ni pamici" (Berger
1995b: 102). Ta ni pamici, jakkolwiek byaby wta, ma podstawowe znaczenie dla
poczucia tosamoci. Ujawnio si to w jednym z eksperymentw psychologicznych, w
ktrym, posugujc si hipnoz, wymazano ze wiadomoci badanego istnienie przeszoci.
Skutki byy dramatyczne. Utraci on pami wasnej przeszoci, a wraz z ni poczucie
wasnej tosamoci, co spowodowao tak wielki niepokj, e eksperyment musia by
natychmiast przerwany (Aaronson 1971).
Socjolodzy interesuj si nie tylko poczuciem tosamoci jednostki, ale take tym, jak
tosamo danej jednostki jest postrzegana z zewntrz i jak jest okrelana przez innych
ludzi. Interesuj si odpowiedzi nie tylko na pytanie kim jestem?", ale take kim on/ona
jest?". Obie te odpowiedzi s zreszt z sob powizane, albowiem z socjologicznej perspektywy tosamo przedstawia si jako spoecznie nadawana, spoecznie potwierdzana i
przeksztacana (Berger 1995b). Widzc, jak wobec nas zachowuj si inni ludzie,
uprzytomniamy sobie, za kogo nas maj i jak nas oceniaj. Okrela to nasz sposb
postrzegania samych siebie. Jeli kto jest traktowany jako okropna niezdara, trudno, aby nie
uwierzy, e jest niezdar, i aby nie zaczy mu lecie z rk rne przedmioty. Jeli inni
uwaaj nas za pikno, my sami zaczniemy o sobie myle jako o kim niezwykle
urodziwym. I tak przez odbicia w oczach innych poznajemy samych siebie. Innymi sowy,
to, jak nas widz inni i jakiego zachowania od nas oczekuj, ksztatuje nasz wasny obraz
samych siebie. Na okrelenie tego naszego ja, ktre jest zwierciadlanym odbiciem naszego ja w
oczach innych, uywany jest w socjologii termin ja odzwierciedlona, wprowadzony przez
amerykaskiego socjologa Charlesa Cooleya (1864-1929) (Cooley 1992).
Dla socjologw rzecz interesujc jest nie tylko tosamo osobista, ale rwnie, a moe
nawet przede wszystkim tosamo spoeczna jednostki. Tosamo spoeczna jednostki
jest pochodn jej przynalenoci do rnych grup i kategorii spoecznych. Tosamo ta ma
zarwno wymiar subiektywny (poczucie tosamoci), jak i obiektywny (zaklasyfikowanie
jednostki przez innych).
W przypadku poczucia tosamoci osobistej jednostka widzi swoj osob jako rn od
innych i niepowtarzaln. Jestem rudy, wysoki, przystojny, nie lubi flakw, atwo wpadam
w gniew, uwielbiam kryminay, na deszcz strzyka mi w kolanie" etc. W przypadku
poczucia tosamoci spoecznej granica przebiega nie midzy ja" a reszta ludzi", ale
midzy my" a oni". Jestem Polakiem", jestem lekarzem", jestem kibicem Legii" etc.
Kady akt afiliacji spoecznej pociga za sob wybr tosamoci. I odwrotnie, kada
tosamo wymaga dla swego przetrwania
151
spoecznego
wspczesnych
spoeczestw
przemysowych.
pacjentem
dentysty,
wieczorem
swobodnym,
penym
uroku,
rozbawionym uwodzicielem.
Jak sobie wobec tego radzi, aby si nie pogubi i wiedzie, kim w ogle jest?
Odpowiadajc na to pytanie, wskazuje si, e czowiek rozdziela rozmaite sfery swoich
dziaa. Na czas funkcjonowania w okrelonej roli skupia uwag na tej tosamoci, ktra
152
internalizuje ich sposb widzenia wiata, ich wartoci, postawy i wzory zachowa.
Ponadto rodzice, tacy jacy s, s dla dziecka jedynymi znaczcymi innymi, na ktrych
jest nieodwoalnie skazane. W rezultacie wiat spoeczny, w takiej postaci, w jakiej rodzice
go dowiadczaj, postrzegaj i oceniaj, przedstawia si dziecku jako jedynie istniejcy i
jedynie moliwy,
153
jako wiat w ogle". Dziecko nie ma wyboru midzy rnymi znaczcymi innymi i czy
chce czy nie chce, yje w wiecie zdefiniowanym przez swoich rodzicw.
Ma to powane konsekwencje. Jak pisz Berger i Luckmann, to wanie dlatego wiat
zinternalizowany w socjalizacji pierwotnej jest o wiele lepiej zakorzeniony w wiadomoci
ni wiaty internalizowane w socjalizacji wtrnej" (Berger, Luckmann 1983: 210). Prawda
ta dawno zostaa dostrzeona przez mdro ludow, czego wyrazem jest znane przysowie: Czym skorupka za modu nasiknie, tym na staro trci".
Za kocow faz socjalizacji pierwotnej uznawane jest pojawienie si w wiadomoci
jednostki pojcia uoglnionego innego. W socjalizacji pierwotnej pouczenia pocztkowo
pochodz od konkretnych osb i dotycz konkretnych sytuacji. Matka pewnego dnia kae
umy rce przed obiadem. Innego dnia ojciec nie pozwala wej z brudnymi butami na
kanap. Stopniowo okazuje si, e pewne rzeczy naley robi, a innych nie robi nie tylko
danego dnia, ale zawsze, oraz e podobne wymagania maj take inne matki i inni ojcowie,
jak rwnie swoi i cudzy dziadkowie, wujkowie i ciocie. Wreszcie dochodzi do odkrycia, e
to nie tylko oni maj takie wymagania, ale e w ogle tak si nie robi". Odkrycie owego
si jest odkryciem istnienia oglnospoecznych regu, to jest uoglnionego innego. W tym
momencie koczy si socjalizacja pierwotna.
Socjalizacja wtrna
Socjalizacja wtrna dotyczy jednostki, ktra ma ju za sob socjalizacj pierwotn i zna w
wersji wyniesionej z domu abecado ycia spoecznego. Socjalizacja wtrna uczy, jak si
nim posugiwa. Wana cz tej nauki zdobywana jest w szkole.
Socjalizacja wtrna wprowadza czowieka w poszczeglne segmenty ycia spoecznego.
W jej toku czowiek nabywa wiedz niezbdn do poprawnego odgrywania rl
wystpujcych w ich obrbie. W socjalizacji wtrnej uczy si, jak by uczniem, koleg,
stolarzem, fryzjerk, przewodniczcym studenckiego koa naukowego, pikarzem
reprezentacji narodowej, a take mem, cioci, dziadkiem, przyjacielem.
W socjalizacji wtrnej czowiek ma do czynienia z wieloma wiatami spoecznymi oraz
rnorodnymi propozycjami ich interpretacji, wrd ktrych moe wybiera. Na jego
154
na sposb odbioru treci socjalizacji wtrnej. Jedne z tych treci s przyjmowane, inne
odrzucane, jeszcze inne za dopasowywane do wczeniej zinternalizowanych. Niekiedy
wymaga to rewidowania, modyfikowania, a nawet eliminowania niektrych treci nabytych
w toku socjalizacji pierwotnej. W sumie w toku socjalizacji wtrnej teraniejszo
interpretowana jest przez czowieka tak, aby bya w zgodzie z jego przeszoci.
W socjalizacji wtrnej czowiek moe decydowa o tym, kto bdzie dla niego
znaczcym innym. W zrnicowanym wiecie spoecznym inaczej ni w rodzinie, ktra jest
jedynym wiatem maego dziecka, czowiek moe mie wielu rnych znaczcych innych.
Co wicej, pomylna socjalizacja wtrna nie wymaga wizi emocjonalnej ze znaczcymi
innymi, a nawet ich samych. Socjalizujce treci mog by przekazywane anonimowo.
Wielu rzeczy, cznie ze wzorami zachowa okrelanych jako dobre maniery", mona
nauczy si z podrcznikw i przekazw medialnych.
Chocia socjalizacja wtrna nie musi by zabarwiona emocjonalnie, bywa, e ma takie
zabarwienie. Dobrze gra w pik non czy rozwizywa zadania matematyczne moe
nauczy ten albo inny trener i ten albo inny nauczyciel. Ich wymiana nie wpywa na
skuteczno socjalizacji wtrnej, w ktrej liczy si przede wszystkim rola, a nie osoba. Nie
wyklucza to w adnym razie moliwoci wytworzenia si wizi emocjonalnej, niekiedy
bardzo silnej, midzy danym trenerem a jego druyn czy danym nauczycielem a jego
uczniami. Dobrze znane jest zjawisko uczennic, ktre kochaj si" w nauczycielce, nie
mwic ju o nauczycielu. Powstanie takiej wizi emocjonalnej powoduje wiksz
podatno na przekazywane treci, rwnie takie, ktre nie s zwizane z dan rol. Trener
pikarski moe wpyn na to, jak szkoleni przez niego pikarze bd gosowa w
wyborach, a nauczycielka - jakie fryzury bd nosi i jak si ubiera jej uczennice. Czsto
zreszt wpywaj mimo woli, wcale do tego nie zmierzajc.
W socjalizacji wtrnej nierzadko wiadomie dy si do naladowania mechanizmw
socjalizacji pierwotnej i stosuje techniki pozwalajce zabarwi j emocjonalnie. Dzieje si
tak, poniewa bez tego socjalizacja wtrna jest wprawdzie skuteczna, ale treci nabyte w jej
toku bywaj sabiej zinternalizowane i mniej trwae ni treci nabyte w procesie
zabarwionej emocjonalnie socjalizacji pierwotnej.
Resocjalizacja
Naladowanie mechanizmw socjalizacji pierwotnej jest szczeglnie istotne w procesie
resocjalizacji, ktrej celem jest przemiana czowieka: wymazanie z jego wiadomoci
dotychczasowych treci i wprowadzenie noRozdzia VI. Socjalizacja
155
wych; cakowite przeksztacenie jego dotychczasowego obrazu wiata oraz siebie samego;
przebudowa osobowoci i zmiana tosamoci.
Aby resocjalizacja bya skuteczna, musz ponownie, tak jak w socjalizacji pierwotnej,
dokonywa jej znaczcy inni i musi powsta silna identyfikacja emocjonalna z nimi.
Przy wszystkich podobiestwach resocjalizacji do socjalizacji pierwotnej istnieje midzy
nimi zasadnicza rnica. W socjalizacji pierwotnej wszystko zaczyna si od zera. Malekie
dziecko jest w sensie umiejtnoci spoecznych niezapisan kart. Osobnik resocjalizowany
to karta zapisana, niekiedy bardzo gsto. Problem polega na poradzeniu sobie z wytarciem
tej karty, aby zrobi miejsce dla nowych treci.
Powoduje to konieczno reinterpretacji biografii wczeniejszej. Jak w przypadku relacji
midzy socjalizacj pierwotn a wtrn przeszo w znacznej mierze decyduje o
teraniejszoci, czyli to, co jest wyniesione z domu, o tym, co jest wchaniane i
przyswajane pniej, tak w przypadku resocjalizacji zaleno ta ulega odwrceniu.
Teraniejszo decyduje o przeszoci - przyswojone nowe treci wymagaj odrzucenia treci
przyswojonych wczeniej, nowego spojrzenia na wasn przeszo i jej oceny zgodnie z
nowo przyjtymi wartociami.
ROZDZIA VII
Kontrola spoeczna
zbiorowociach
spoecznych.
Jednake
poszczeglnych
rodzajach
161
waciwymi
sankcjami
zarwno
formalnymi,
jak
nieformalnymi
rozporzdzaj take systemy religijne. Kada z religii okrela, jakie zachowania zostan
nagrodzone, a jakie ukarane po mierci, w yciu przyszym. Sformalizowane religie
rozporzdzaj ponadto formalnymi sankcjami negatywnymi stosowanymi w yciu
doczesnym. W Kociele katolickim jest to odmowa rozgrzeszenia przy spowiedzi czy
ekskomunika.
Najpowaniejszym
systemem
formalnej
kontroli
zewntrznej
jest
prawo.
bynajmniej nie najistotniejsza dla zapewnienia porzdku spoecznego. Jest ona tym mniej
potrzebna, im bardziej jednolita jest zbiorowo i im mniej zrnicowana jest jej kultura, a
tym samym im bardziej harmonijny i jednolity system tworz wartoci
162
sprawowanej
przez
wyspecjalizowany
aparat
pastwowy.
Jednake
163
nimi. Mona wymieni wiele sytuacji, w ktrych naladowanie innych pomaga nam
rozwiza nasze problemy.
osb, ktrych ju nigdy w yciu dany osobnik moe nie zobaczy, i rwnie wtedy, kiedy
przedmiotem opinii s cakowicie neutralne treci.
Zmieniajc warunki eksperymentu, a take prowadzc inne eksperymenty, starano si
stwierdzi, co wzmacnia, a co osabia t skonno. Jednym z takich czynnikw okazaa
si wiadomo wasnej pozycji w grupie. Jednostka, ktra ma ustalon pozycj w grupie i
jest jej pewna, a take taka, ktrej samoocena jest wysoka, atwiej wyraa pogldy
odmienne do panujcych w grupie. Midzy innymi dlatego, e nie obawia si braku
akceptacji.
165
Jedno z nich dotyczy tego, ezy mianem dewiaq'i naley obejmowa tylko te
zachowania i cechy ludzi, nad ktrymi maj oni kontrol, czy te wszystkie odbiegajce
od uznawanych za normalne. A wic czy jest dewiacj nadmierna tusza, karowaty wzrost,
chroniczna choroba etc?
bohaterw. Zachowania jednych i drugich odbiegaj od tego, co jest norm. Czy wic
wszystkie s dewiacj? Czy dewiacj jest to, co robia Matka Teresa? Czy istnieje
dewiacja pozytywna? Spraw dodatkowo komplikuje fakt, e wiele zachowa
przekraczajcych normy w kierunku pozytywnym spotyka si z negatywn reakcj
otoczenia. Amerykascy uczestnicy wojny w Wietnamie odnosili si niechtnie zarwno
do tych towarzyszy broni, ktrzy na polu walki wyrniali si tchrzostwem, jak i tych,
ktrzy wyrniali si bohaterstwem. Polscy robotnicy w czasach socjalistycznego
wspzawodnictwa
pracy
darzyli
niechci
przodownikw
pracy
drastycznie
przekraczajcych normy. Przekraczajcych normy zreszt nikt nie lubi, poniewa takie
przekroczenia
gro
zwikszeniem
oglnego
poziomu
wymaga.
Okrelenie
Trzecie pytanie dotyczy tego, kto okrela, co jest norm, a co zachowaniem norm
Czwarte wreszcie pytanie jest pytaniem, jak przebiegaj granice tolerancji w danej
zbiorowoci i kto je okrela. Wiadomo bowiem, e nie kade pogwacenie norm budzi
takie same reakqe. Powszechnie uwaa si, e mae odchylenia od norm bd odchylenia
od norm uwaanych za niewane nie maj adnych konsekwencji lub jedynie niewielkie.
Lecz co
166
Wszystko to pokazuje, w jak wielkiej mierze to, czy zachowanie jest akceptowane
jako normalne, czy potpiane jako dewiacja negatywna, zaley od kontekstu spoecznego.
Nawet pogwacenie tak elementarnego zakazu jak nie zabijaj" nie zawsze spotyka si z
potpieniem. Zabijanie nieprzyjaciela na wojnie naley do obowizku patriotycznego. W
wielu krajach stosowana jest kara mierci. Zabicie w samoobronie nie jest przestpstwem,
w wielu przecie kodeksach karnych wystpuje pojcie obrony koniecznej".
Dewiacja jako przedmiot zainteresowania socjologii
W socjologicznych zainteresowaniach dewiacj zauwaalne s dwa nurty. W
pierwszym,
mniej
lub
bardziej
wyranie
zwizanym
funkcjonalistyczno-
167
169
Bunt i ucieczka. S to dwie postacie, czynna i bierna, w jakich wystpuje takie samo
cakowite odrzucenie zarwno obowizujcego systemu wartoci, jak i wzorw zachowa.
Bunt, jeli ogarnie dostatecznie wiele osb, moe doprowadzi do dogbnego
przeksztacenia caego adu spoecznego.
Dewiacja jako rezultat transmisji kultury dewiacyjnej. Istniej zbiorowoci
wytwarzajce wasny system wartoci i norm oraz zgodnych z nimi wzorw zachowa,
ktrych przestrzeganie obowizuje ich czonkw niekiedy wrcz rygorystycznie. Jeli
normy te s sprzeczne z normami szerszego spoeczestwa, zachowania konformistyczne
w stosunku do standardw grupy s dewiacjami z punktu widzenia norm szerszego
spoeczestwa. Jaskrawymi przykadami s przedstawiane w wielu filmach obyczaje mafii
woskiej albo innego rodzaju grup zawodowych przestpcw, w ktrych obowizuje
wasny kodeks zawodowy". Jedn z jego norm jest, e jeli w rezultacie zespoowo
popenionego przestpstwa jeden z jego uczestnikw zostaje zatrzymany, nie wolno mu
wyda towarzyszy, ktrzy z kolei obowizani s utrzymywa jego rodzin przez cay czas
jego pobytu w wizieniu.
Teoria dewiacji wica ich wystpowanie z transmisj kultury dewiacyjnej wskazuje
na istnienie subkultur dewiacyjnych. Nowe pokolenia, ktre wyrastaj w krgu takiej
subkultury, podlegaj negatywnej socjalizacji".. Nabywaj specyficzne, niekiedy wcale
nieatwe
umiejtnoci
zawodowe"
(na
przykad
kieszonkowca),
jak
rwnie
171
wyroki. Wywoao to wielki szok wrd ich pobratymcw. Zawsze u nas tak byo",
Dlaczego nikt nam nie powiedzia, jakie jest prawo w Ameryce" - mwili rozaleni.
Tego rodzaju przypadki kieruj uwag na rol kontroli spoecznej i przepisw prawa
w tworzeniu dewiacji. Prawo tworzy dewiacje w tym sensie, e sformuowanie przepisw
prawnych jest jednoczenie okreleniem tego, co jest przestpstwem lub wykroczeniem.
Zmiana przepisw moe z dnia na dzie wykreowa nowy rodzaj wykrocze i
przestpstw.
Postrzeganie dewiacji jako konstruowanych spoecznie, wie si z podkreleniem
wpywu grup, ktre rozporzdzaj rnego rodzaju wadz, na przyjcie danych norm za
obowizujce. Grupy te forsuj wzory zachowa zgodne z wasnymi interesami i
sprzyjajce ich panowaniu. Czsto jako przykad przytacza si zrnicowany stosunek do
poszczeglnych uywek. Picie alkoholu i palenie papierosw jest spoecznie akceptowane,
mimo e jest szkodliwe dla zdrowia i uzalenia podobnie jak marihuana, ktrej palenie
jest przestpstwem kryminalnym. Jest to tumaczone tym, e tyto i alkohol zyskay
prawo obywatelstwa w salonach, podczas kiedy palenie marihuany pozostao elementem
stylu ycia ludzi z segmentw spoecznych o niskim prestiu.
Elementem spoecznego kreowania dewiacji jest te jej wzmacnianie spoeczne. W
pewnym momencie jaki rodzaj zachowa dewiacyjnych skupia na sobie uwag rodkw
masowego przekazu, ktre bij na alarm, wytwarzajc wraenie, e pojawio si nowe
zagroenie. Niezalenie od stanu faktycznego powoduje to mobilizacj opinii publicznej,
ktra zaczyna domaga si wzmocnienia aparatu kontroli i zaostrzenia sankcji wobec tego
rodzaju zachowa. Nacisk opinii sprawia, e nastpuje wicej ni zwykle aresztowa,
wprowadzony zostaje tryb dorany do osdzania
172
jako dewianci, dostarcza teoria naznaczania. Powiada ona, e dewiantem staje si ten,
kto przez otoczenie spoeczne zostanie za takiego uznany.
Rnym ludziom zdarza si zachowa niezgodnie z normami, czsto bez zej woli.
Jest to dewiacja pierwotna. Jednak nie do kadego, kto przekroczy norm, zostaje
przyczepiona etykietka dewianta: oszusta, wariata, zodziejaszka czy lubienika. Z chwil
kiedy kto zostanie tak naznaczony, zmienia si stosunek otoczenia do niego. Pojawiaj si
oczekiwania zachowa zgodnych z przylepion do etykietk, ktre wpychaj" go w rol
dewianta. Z czasem tak naznaczony czowiek zaczyna przeksztaca obraz samego siebie i
myle o sobie jako o dewiancie. Proces ten, okrelany jest mianem kariery dewiacyjnej.
Jej kulminacj jest przyjcie nowej tosamoci. Akceptacja roli dewianta staje si
sposobem radzenia sobie z problemami stwarzanymi przez reakcje spoeczne na pierwotn
dewiacj i dewiacja staje si dla danego czowieka sposobem na ycie.
Rozmaito teorii dewiacji uprzytomnia zoono spoeczn tego zjawiska. Kada z
nich zwraca uwag na inny aspekt zachowa dewiacyjnych, od innej strony je owietla i
trafnie wyjania rda spoeczne poszczeglnych typw dewiacji. adna nie jest w stanie
wskaza jednego rda spoecznego wszystkich zachowa dewiacyjnych, poniewa
rde tych jest wiele.
Rola dewiacji w zbiorowoci
W potocznym myleniu o zachowaniach dewiacyjnych ich szkodliwo jest rzecz
oczywist. Negatywne skutki dewiacji w yciu spoecznym zbiorowoci s atwo
zauwaalne. Dewiacje jako takie naruszaj porzdek spoeczny, a nadto, jeli nie zostaj
ukarane, osabiaj skonnoci konformistyczne, co grozi dalszym jego rozkadem. Ponadto
dewiacje
kosztowne.
Powoduj
zarwno
koszty
psychiczne
zwizane
173
przestrzeganie jakich norm doskwiera ludziom, po prostu nie stosuj si do nich, zamiast
je zwalcza i zaburza porzdek spoeczny.
174
Wynika z tego nastpna funkcja dewiacji - jako rda zmiany spoecznej. To, co jest
dzisiaj zachowaniem dewiacyjnym, jutro moe sta si zachowaniem poprawnym,
usankcjonowanym spoecznie.
4. Kontrola spoeczna jako reakcja na dewiacj
Utosamianie kontroli spoecznej z mechanizmami kreujcymi i podtrzymujcymi
porzdek spoeczny byo niejednokrotnie krytykowane. Oprcz merytorycznych,
wysuwano rwnie zarzut, e takie okrelenie kontroli spoecznej obejmuje zbyt szeroki
zakres zjawisk, aby mogy sta si wyranie okrelonym przedmiotem sensownych bada
i docieka teoretycznych. Obecnie przedstawiciele nauk spoecznych, ktrzy podejmuj
problematyk badawcz z zakresu kontroli spoecznej, rozumiej j najczciej w sposb
zawony jako reagowanie na zachowania dewiacyjne (Black 1984: XI). Jak pisze jeden z
przedstawicieli tego kierunku zainteresowa, to, co ludzie uwaaj za suszne i
niesuszne, i co robi, kiedy zostaje pogwacone ich poczucie sprawiedliwoci,
konstytuuje przedmiot bada nad kontrol spoeczn" (Horowitz 1990: 1).
Takie wsze w stosunku do tradycyjnego w soqologii rozumienie kontroli
spoecznej pozwala pomin rozleg i zoon problematyk mechanizmw wytwarzania
si w spoeczestwie adu aksjonormatyw-nego jako podstawy kontroli spoecznej.
Skania do koncentrowania uwagi na tym, co w poszczeglnych rodzajach zbiorowoci i
rozmaitych sytuacjach spoecznych robi ludzie, kiedy zostaje pogwacone ich poczucie
sprawiedliwoci.
Przy takim podejciu do zjawiska kontroli spoecznej przydatniejszy od podziau na
kontrol formaln i nieformaln okazuje si podzia na kontrol prawn, sprawowan
przez wyspecjalizowany aparat pastwowy, i kontrol pozaprawn, obywajc si bez tego
aparatu.
Ta druga posta kontroli spoecznej ze wzgldu na swoj powszechno, a take
ogromne zrnicowanie, przyciga szczegln uwag socjologicznie i antropologicznie
zorientowanych badaczy. Kontrola prawna bowiem to jedynie drobna cz kontroli
spoecznej, ktrej na co dzie podlegamy. Jak pisze jeden z badaczy tej problematyki,
wszelkie ukady spoeczne, czy to rodziny, czy organizacje, czy te profesje, ssiedztwa,
zwizki przyjacielskie, czy te zgromadzenia obcych sobie ludzi, maj waciwe sobie
rodzaje kontroli spoecznej. Obejmuje ona wszystko od upomnienia, po zabjstwo,
stronienie i wykluczenie, plotk, negocjaqe i rnego rodzaju interwencje trzeciej strony
przybierajce posta mediami, psychoterapii czy wyrokowania" (Black 1990: VII-VIII).
Wszystkie te zbiorowoci musz radzi sobie z konfliktami wrd swoich czonkw,
powstajcymi na tle oskare o wyrzdzenie krzywdy bd spowodowanie szkody i
towarzyszcych im da wyrwnania
Rozdzia VII. Kontrola spoeczna
175
swoich krzywd i wywierania naciskw na tych, ktrzy maj nad nimi wadz. Wystarczy
wspomnie o takich rodkach jak strajk czy sabotowanie nakazw (Baumgartner 1984).
W literaturze powiconej rnym postaciom tak rozumianej kontroli spoecznej
wyrniane s rozmaite jej formy i style.
Formy kontroli. S dwie podstawowe formy kontroli. Jedn jest kontrola na
zasadzie samopomocy, kiedy to osoba pokrzywdzona sama karze krzywdziciela bd
osobicie dochodzi zadouczynienia i naprawienia swoich krzywd. Oczywicie, moe
korzysta z pomocy innych, ale niezalenie od tego, jak wiele osb uwikanych byoby w
spr po tej lub innej stronie, caa rzecz rozgrywa si wycznie midzy dwiema stronami.
Drug form kontroli jest kontrola, w ktrej zaangaowane s trzy strony, przy czym
trzecia strona jest porednikiem, ktry rozsdza spraw i rozstrzyga konflikt.
Kontrola prawna z natury rzeczy wystpuje zawsze w formie drugiej, podczas kiedy
kontrola pozaprawna moe wystpowa w kadej z nich.
Zmiany zachodzce w nowoczesnych spoeczestwach przemysowych wpywaj na
przemiany form kontroli spoecznej. Rosncy indywidualizm ma dwa rne skutki.
Jednym jest to, e osabienie nieformalnych powiza midzyludzkich skania do coraz
czstszego odwoywania si do wyspecjalizowanego aparatu pastwowego przy
rozstrzyganiu rnego rodzaju sporw, a tym samym do trzeciej strony. Drugim, zgoa
przeciwnym skutkiem jest to, e w warunkach panujcych w spoeczestwach
nowoczesnych atwiej jest machn na wszystko rk i wycofa si ze sporu, ni dy do
jego rozstrzygnicia (Horowitz 1990: 249).
Style kontroli. Egzekwowanie kontroli spoecznej moe mie rne cele. Celem
moe
by
ukaranie
sprawcy
wystpku,
zadouczynienie
ofierze,
pogodzenie
rozjemczy i terapeutyczny.
Styl penalizacyjny koncentruje uwag na samym czynie, kompensacyjny na jego
konsekwencjach, rozjemczy na relacjach midzy krzywdzicielem a pokrzywdzonym,
terapeutyczny za na osobie sprawcy (Black 1984:1.1, 8-9). Doskonaym przykadem
literacko-filmowym terapeutycznego stylu kontroli spoecznej jest Lot na kukuczym
gniazdem.
Przewiduje si, e zmiany zachodzce w nowoczesnych spoeczestwach
przemysowych polegajce na wzrocie indywidualizmu i powikszaniu si dystansw
midzy krzywdzcymi, pokrzywdzonymi i tymi, ktrzy sprawuj kontrol, sprzyja bd
coraz powszechniejszemu stosowaniu stylu penalizacyjnego. Jednoczenie wskazuje si,
e styl kompensacyjny, mimo e zapewnia wiksze zadouczynienie ofierze i moe
uchodzi za bardziej humanitarny ni styl penalizacyjny, ma t wad, i nie sprzyja
umacnianiu podstaw moralnego porzdku (Horowitz 1990: 249).
Nota bibliograficzna
Problematyka przedstawiana w trzech rozdziaach niniejszej czci jest wzajemnie
powizana i w rnych pracach zazwyczaj rozpatrywana cznie. Podejmuj j zarwno
socjologowie, jak i psychologowie spoeczni. Systematyczn prezentacj punktu widzenia
psychologii spoecznej na omawiane tu zagadnienia znale mona w akademickim
podrczniku Bogdana Wojcieszke Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej
(2002). Take w wydanych pod redakcj Janusza Reykowskiego pracach psychologw
Osobowo a spoeczne zachowanie si ludzi (1980). Dla socjologa interesujca jest te
praca Janusza Reykowskiego Motywacja. Postawy prospoeczne a osobowo (1979).
Prace klasykw socjologii i antropologii dotyczce osobowoci, tosamoci i socjalizacji
w powizaniu z kultur to: Ralpha Lintona Kulturowe podstawy osobowoci (1975),
Margaret Mead Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego (1978) i tej
samej autorki Trzy studia. 1. Dojrzewanie na Samoa. 2. Dojrzewanie na Nowej Gwinei. 3.
Pe i charakter w trzech spoecznociach pierwotnych (1986). Z tego samego nurtu
mylenia
O osobowoci i kulturze wywodz si prace jzykoznawcy Edwarda Sapira, ktrego
(1973)
analizuje
mechanizmy
kontroli
spoecznociach
3. Zbiorowoci spoeczne
ROZDZIA VIII
Grupa spoeczna
wszelkie typy zespow ludzkich warunkujcych w taki lub inny sposb owe zjawiska.
Takim terminem oglnym, ktry obj zarwno klas spoeczn i zbiorowo religijn, jak
i rodzin, zarwno wsplnot wiejsk, jak i sto-
184
warzyszenie sportowe lub parti polityczn, zarwno grup zawodow i klub towarzyski,
jak i plemi pierwotne i nard nowoczesny, staa si grupa spoeczna" (Ossowski 1967c:
146, 148).
Jak z tego wynika, termin grupa spoeczna" rozumiany by przez Ossowskiego bardzo
szeroko. Zreszt nie tylko przez niego. Podobne rozumienie grupy spoecznej znajdujemy
take u innego socjologa polskiego z tego samego pokolenia, to jest Pawa Rybickiego.
Rybicki, wskazujc na rozlego terminu grupa spoeczna", pisa: w jego zakresie mieci
si tak dobrze rd, plemi, nard, jak gmina wyznaniowa, towarzystwo naukowe, klasa
szkolna, tum rewolucyjny - sowem wszelka zbiorowo spoeczna, maa czy wielka, jak
mona tylko spotka w yciu" (Rybicki 1979: 647).
Tego rodzaju rozlege rozumienie grupy spoecznej" nie stanowio osobliwoci
socjologii polskiej, ale swego czasu wystpowao w caej socjologii. Miao to dwie istotne
konsekwencje.
Po pierwsze, bardzo trudno byo zbudowa zadowalajc definicj
wielce
185
Rnice midzy tego rodzaju lunymi oraz przypadkowymi zbiorami jednostek a grup
spoeczn postrzegan jako swoista, wzgldnie trwaa i spjna cao s tak widoczne, e
odrnienie ich nie sprawia trudnoci.
186
spoecznej,
187
dodatkowy.
Za
czynnik
ten
uwaane
bywa
najczciej
wewntrzne
188
oddziela zarwno
od
dziaa
3. Struktury wewntrzgrupowe
Mwic o strukturach wewntrzgrupowych, najczciej wymienia si struktur
socjometryczn, struktur przywdztwa i struktur komunikowania (Mazur 1998:
261-262).
Struktura socjometryczn
Socjometria zajmuje si wzajemnymi oddziaywaniami midzy ludmi zachodzcymi we
wszelkich grupach. W obrbie nauk spoecznych socjometria zyskaa pewn autonomi jako
specyficzna metodologia bada oraz dziedzina wiedzy. Wyrazem tego byo istnienie przez
czterdzieci lat
Amerykaskiego
189
Towarzystwa
Sozologicznego
Sociometry",
Struktura przywdztwa
Pytania o przywdztwo, to jest o to, w jaki sposb i w wyniku czego jedni czonkowie
grupy uzyskuj wadz nad innymi, a take w jaki sposb ta wadza jest sprawowana i
jakie s skutki rozmaitych stylw jej sprawowania, stanowi jeden z klasycznych
problemw badawczych maych grup. Badania tej problematyki, usytuowane na styku
psycho-
190
rl
przywdczych.
Odkrycie
to
zostao
dokonane
wyniku
bada
kierowa grup i organizowa jej dziaania. Kady z tych stylw ma inne konsekwencje.
Konsekwencj stylu autorytarnego jest pojawienie si w grupie agresji, ktra bywa
przejawiana zarwno wobec przywdcy, jak i innych grup.
191
Styl ten prowadzi moe do atomizujcej grup apatii bdcej rezultatem osobistego
uzalenienia kadego czonka od przywdcy. W autorytarnie kierowanej grupie zanika te
inicjatywa. Grupa dziaa sprawnie tak dugo, jak dugo obecny jest przywdca, natomiast w
przypadku jego nieobecnoci dziaanie grupy zamiera.
Styl demokratyczny sprzyja pojawianiu si skonnoci do harmonijnej wsppracy i
wzajemnej pomocy oraz wytwarzaniu si pogodnej atmosfery. Poziom wzajemnej agresji
jest niski. Nieobecno przywdcy nie prowadzi do przerwania dziaalnoci grupy.
Konsekwencj stylu anarchicznego jest dezorientacja. Na pocztku nikt nie wie, co ma
robi. Ostatecznie aktywno moe by dua, ale najczciej nie prowadzi do adnych
rezultatw. Wrd czonkw grupy wzrasta poziom midzyosobniczej agresji.
Stwierdzono take, e w grupach demokratycznych wyranie zaznaczaj si indywidualne
rnice midzy poszczeglnymi czonkami grupy. S one mniej wyrane w grupach
anarchicznych, natomiast w autorytarnych ulegaj zatarciu.
Struktura komunikacji
W badaniach nad strukturami komunikowania si przedmiotem zainteresowania by
wpyw ich rnych ksztatw na sposb funkcjonowania grupy jako caoci. Tego rodzaju
badania mona uzna za dopenienie bada nad konsekwencjami rozmaitych stylw
przywdztwa. Jest to o tyle zasadne, e przedmiotem bada s modele komunikacji o
zrnicowanym stopniu centralizacji, jedn za z cech roli przywdczej jest nasilenie
interakcji przywdcy z pozostaymi czonkami grupy.
Jedno z takich bada polegao na rozdawaniu piciu osobom kartek z kilkoma znaka mi
graficznymi, przy czym jeden z tych znakw powtarza si na wszystkich kart kach.
Zadaniem badanych byo stwierdzenie, ktry to znak. Ustalono nastpnie trzy modele ich
komunikacji: krg - kady mg przekazywa informacje wycznie swoim ssiadom;
acuch - trzy spord piciu osb mogy komunikowa si z oboma ssiadami, dwie za
jedynie z ssiadem z jednej strony; gwiazda - tylko jedna osoba moga komunikowa si
z pozostaymi czterema, ktre nie mogy przekazywa sobie informacji. Badacze zwracali
uwag, jak te rne sposoby komunikacji wpyway na szybko i dokadno
rozwizania zadania, a take na to, co dziao si wrd rozwizujcych zadanie: na ich
zadowolenie, rol kierownika i stopie zorganizowania grupy. W przypadku krgu" rola
kierownika bya nieokrelona, organizacja niestabilna, szybko i dokadno wykonania
192
4. Spjno grupy
Grupa spjna to taka, w ktrej nie ma gbokich podziaw i wyranych podgrup czy klik.
Wskanikami spjnoci grupy, poza samym brakiem wewntrznych podziaw, s
przejawianie takich samych postaw, uznawanie jednakowych norm i wzorw zachowa
oraz wsplne dziaania. W tradycyjnym jzyku polskiej socjologii naleaoby tu
powiedzie, e grupa spjna to taka, ktr spaja silna wi spoeczna.
Pojcie wizi spoecznej jest w socjologii polskiej rozumiane w sposb niejednolity.
Niekiedy interpretuje si je bardzo szeroko jako wszystko to, co spaja zbiorowoci ludzkie.
Tak na przykad Jan Szczepaski przez wi spoeczn rozumie zorganizowany system
stosunkw, instytucji i rodkw kontroli spoecznej, skupiajcy jednostki, podgrupy i inne
elementy skadowe w funkcjonaln cao zdoln do utrzymania si i rozwoju" (Jan
Szczepaski 1963: 119). Stanisaw Ossowski z kolei, nie negujc znaczenia takich i tym
podobnych czynnikw obiektywnych jako spoida grupy, okrelenie wi spoeczna" woli
zarezerwowa dla czynnikw subiektywnych i skonny jest wi spoeczn utosamia z
wizi psychiczn". Wedle niego, na t ostatni skadaj si: aprobujca wiadomo
przynalenoci do grupy, tendencja do zachowywania najwaniejszych konformizmw
grupowych, kult wsplnych wartoci, wiadomo wsplnych interesw, ale i gotowo do
przedkadania interesw grupy ponad interesy osobiste, jeeli taki konflikt zajdzie, albo
przynajmniej przekonanie, e si powinno interesy grupy przedkada nad swoje [...]
wiadomo wsplnego stosunku do pewnych symboli, przedmiotw i osb" (Ossowski
1967c: 153-155).
Wskazana rozbieno rozumienia wizi spoecznej uprzytomnia wielorako czynnikw
zespalajcych ludzi i dziaajcych na rzecz spjnoci grupy oraz istnienie rnych typw
wizi spoecznej czy te, mwic w innym jzyku, rnych podstaw spjnoci grupy. Na
przykad Robert Merton wyrni trzy typy podstaw spjnoci grupy: kreowan kulturowo
- wynikajc ze zinternalizowania przez czonkw grupy wsplnych norm i wartoci";
kreowan organizacyjnie - wynikajc z realizacji jednostkowych i grupowych celw
poprzez wspzalene dziaania czonkw grupy"; kreowan strukturalnie - wynikajc
na przykad z przeciwstawienia grup wasnych grupom obcym, z konfliktw z innymi gru-
193
nym z nich jest wzajemna atrakcyjno czonkw, ktrej odzwierciedleniem jest struktura
socjometryczna grupy. Drugim - korzyci i satysfakcje, jakie wynika mog z czonkostwa
w grupie w postaci na przykad wzrostu wasnego prestiu bd sprawniejszego dziaania i
atwiejszego osignicia celu uwaanego za wany. Ze wzgldu na te rnice motywacji
wyrnia si grupy ekspresyjne i instrumentalne.
Grup ekspresyjn jest na przykad grupa modych ludzi, ktrzy lubi by razem,
wsplnie spdza czas, pi piwo, chodzi do dyskoteki i wyjeda na wakacje. Grup
instrumentaln - grupa modych ludzi, ktrzy stowarzyszaj si w celu wsplnego
prowadzenia dziaalnoci zarobkowej.
cise rozgraniczenie obu rodzajw grup jest oczywicie niemoliwe, albowiem grupa
ekspresyjna moe zacz realizowa zewntrzne w stosunku do niej cele, a w grupie
instrumentalnej mog pojawi si silne wizy wzajemnej sympatii.
W kadej grupie niezalenie od jej charakteru wystpuje skonno do wzmacniania jej
spjnoci. W tym kierunku dziaaj wytwarzajce si w grupie specyficzne obyczaje,
systemy wewntrzgrupowych wartoci czy sposb komunikowania si jzykiem aluzji
niezrozumiaym dla osb spoza grupy. Trwajc, grupa konsoliduje si.
Grupy bardziej spjne dominuj silniej nad swymi czonkami. Wraz ze wzrostem
spjnoci wzrasta skonno, a take moliwo kontrolowania czonkw przez grup.
Wzrasta konformizm i tendencja do odrzucania dewiantw (Szmatka 1989: 264, Mazur
1998). Stwierdzono przy tym, e natenie presji grupy wobec jej czonkw zaley od
ukadu si midzy nimi. Im bardziej grupie zaley na jej czonkach lub jej czonkom na
grupie, tym wikszy jest nacisk grupy na jednostk w kierunku podporzdkowania jej
normom grupowym. Jednoczenie im jednostka jest mniej pewna wasnej pozycji w grupie i
im bardziej obawia si braku akceptacji, ktra moe doprowadzi do wykluczenia, tym
bardziej skonna jest do zachowa konformistycznych. Jednostka pewna wasnej pozycji i
majca poczucie penej akceptacji moe sobie pozwoli na mniej konformistyczne
zachowania. Nie znaczy to, e tak czyni. Jak zauwaa Merton, funkcj konformizmu jest
zdobycie akceptacji ze strony grupy, tak jak coraz wiksze uznanie przez grup wzmacnia
tendencje konformistyczne" (Merton 1982b: 310).
194
rozwiza.
Syndrom
grupowego
mylenia Amerykanie
obwiniaj za
195
196
Wyniki tych wszystkich bada w peni uzasadniaj wniosek, e wikszo ludzi jest
czonkiem szerszego spoeczestwa na mocy zwizkw z innymi ludmi, z ktrymi s oni
w bezporednich kontaktach. Wielu jest czstk szerszego spoeczestwa jedynie przez
swoje zwizki z grupami pierwotnymi. Jedynie niewielka cz osb, majcych specjalne
przygotowanie lub szczeglne cechy osobowoci, jest zdolna powici wi-
197
cej uwagi i zainteresowania symbolom szerszego wiata" (Shils, Janowitz 1956, za: Szmatka
1989: 338).
Z perspektywy biologii ewolucyjnej mae grupy o charakterze grup pierwotnych
stanowi naturalne rodowisko czowieka. Przez tysiclecia istnienia gatunku ludzkiego byy
form organizacji spoecznej, ktra zapewniaa czowiekowi przetrwanie. Do uczestniczenia
w takich grupach zaprogramowaa nas ewolucja i potrzeba ta jest naszym dziedzictwem
ewolucyjnym.
Grupy, ktre nie speniaj warunkw grupy pierwotnej, bywaj okrelane mianem grup
wtrnych. Pojcie grupy wtrnej rzadko wystpuje samodzielnie i najczciej pojawia si
wraz z pojciem grupy pierwotnej jako jego kontrastowe przeciwstawienie suce
uwydatnianiu cech waciwych grupie pierwotnej.
Grupy wasna i obca
Pojcie grupy wasnej wprowadzi do socjologii antropolog amerykaski William Graham
Sumner (1840-1910). Badajc spoeczestwa pierwotne, spostrzeg w nich kracowo
odmienny stosunek do zbiorowoci wasnych i tych, ktre s na zewntrz nich. Stwierdzi:
Uczestnikw grupy wasnej cechuj wzajemne stosunki pokoju, porzdku, prawa, rzdu i
gospodarnoci. Ich stosunek do wszystkich ludzi spoza grupy to wojna i grabie, chyba e
zmieniy to umowy. Stosunki koleestwa i pokoju w grupie wasnej oraz wrogoci i wojny
w odniesieniu do grup obcych s wspzalene [...]. Lojalno wobec grupy wasnej,
powicenie dla niej oraz nienawi i pogarda dla ludzi spoza grupy, braterstwo wewntrz,
wojna na zewntrz - wszystko to powstaje jednoczenie jako produkt tej samej sytuacji"
(Sumner 1906: 12-13, za: Merton 1982c: 350).
Okazao si nastpnie, e odmienny stosunek do grupy wasnej i grupy obcej nie jest
cech wycznie spoeczestw pierwotnych, ale czym powszechnym, chocia nie zawsze
przybiera tak drastyczn posta jak opisywana przez Sumnera. Jednym z przejaww tego
odmiennego stosunku s rnice w stereotypowym sposobie postrzegania grupy wasnej i
grupy obcej.
Grup
wasn
postrzega
si
zazwyczaj
jako
bardziej
zrnicowan
198
emocji skania niektrych naukowcw do uznania ich za przejaw natury ludzkiej powstaej
na drodze ewolucji. Niewykluczone, e maj racj. Jednake, przyznajc im racj, nie
mona zapomina, e nawet jeeli emocje zwizane ze swoimi" i obcymi" wywodz si z
na-
199
szego dziedzictwa ewolucyjnego, to o tym, kto jest swoim", a kto obcym" decyduje nie
biologia, lecz kultura. To kultura dostarcza kryteriw podziau na swoich i obcych oraz
znakw identyfikacyjnych pozwalajcych ich od siebie odrnia. wiadcz o tym
wspomniane eksperymenty. Uprzytomniaj one ponadto atwo manipulowania tymi
podziaami i towarzyszcymi im emocjami.
Grupa odniesienia
Okrelenie grupa odniesienia bywa uywane w dwojakim sensie. Po pierwsze, na
oznaczenie grupy, ktra jest dla danej jednostki rdem norm i wartoci, a take wzorw
zachowa, wedle ktrych modeluje wasne postpowanie. Po drugie, moe oznacza grup,
ktra jest dla jednostki tem oceny przez ni bd wasnej sytuacji, bd postpowania.
Ocena wasnej sytuacji na tle innych dokonywana jest z perspektywy rozdziau kar i
nagrd. Tak na przykad student, ktrego praca roczna zostaa oceniona na trzy plus, bdzie
bardzo niezadowolony z siebie, jeeli oceny reszty grupy to czwrki i pitki, natomiast
bdzie mia powody do zadowolenia, jeeli wikszo grupy otrzyma oceny niedostateczne,
a tylko jedna osoba zostanie oceniona wyej od niego.
Ocenia wasne postpowanie mona zarwno przez zestawienie z norm uznawan
w grupie, ktra jest dla nas grup odniesienia, jak i z zachowaniem si innych czonkw
tej grupy. Uzasadnieniem wasnego postpowania staje si wwczas powoywanie na to, e
inni tak robi" czy te inni tak nie robi".
Z funkcjonowaniem grup odniesienia jako ta oceny wasnej sytuacji czy si pojcie
wzgldnego upoledzenia. Oznacza ono, e poczucie upoledzenia wie si nie tyle z
umiejscowieniem na obiektywnej skali posiadanych dbr, ile z postrzeganiem wasnego
usytuowania w stosunku do innych osb o podobnych cechach, czyli zaley od
subiektywnej skali ich pozycji.
Asystent w pastwowej uczelni nie bdzie si czu upoledzony, kiedy jego profesor
bdzie zarabia wicej od niego, natomiast poczuje si upoledzony na wie, e jego kolega,
ktry jest asystentem w innej uczelni, zarabia dwa razy tyle co on. Pojcie wzgldnego
upoledzenia przydatne jest do wyjaniania wielu zachowa spoecznych. Okazuje si, e
skonno do buntw i protestw cechuje wcale nie gwnie tych, ktrzy s w obiektywnie
najgorszej sytuacji ekonomicznej, ale tych, ktrzy postrzegaj si w sytuacji upoledzenia,
nawet jeli ich obiektywna sytuacja jest wyranie lepsza ni najbiedniejszych.
Odrnienie dwch rodzajw grup odniesienia, to jest tych, ktre s rdem norm, i
tych, ktre s rdem standardw oceny, jest odr-
200
nieniem wycznie analitycznym. Ta sama grupa moe wobec jednostki peni obie role.
Grupy odniesienia bywaj zarwno grupami odniesienia pozytywnego, jak i
negatywnego. Ponadto jednostka ma zazwyczaj wicej ni jedn grup odniesienia. W
rnych momentach swego ycia, a take w stosunku do rnych celw rne grupy staj
si dla niej grupami odniesienia.
W literaturze dotyczcej grup odniesienia termin grupa" uywany jest w sposb mao
rygorystyczny. Stosowany jest nie tylko wobec zbiorowoci speniajcych kryteria bycia
grup, ale take wobec zbiorowoci, ktre tych kryteriw nie speniaj, a nawet wobec
kategorii ludzi o pewnych wsplnych cechach czy cesze, na przykad kategorii
zawodowych. Dla lekarza tak kategori odniesienia mog by lekarze, a dla adwokata
adwokaci, chocia tak jednych, jak drugich trudno uzna za grup w cisym,
socjologicznym znaczeniu tego terminu.
W rozwaaniach o grupach odniesienia rozumianych szeroko, w sposb obejmujcy
rwnie zbiorowoci i kategorie spoeczne, szczegln uwag przyciga wybr przez
jednostk grup odniesienia. Jest rzecz wiadom, e grup odniesienia moe by
zarwno grupa, ktrej jednostka jest uczestnikiem, jak i taka, do ktrej nie naley.
Natomiast nie do koca wiadomo, jakie s mechanizmy wyboru grup odniesienia.
Wskazuje si jedynie, e w spoeczestwach mobilnych, otwartych, w ktrych zmiany
pozycji i przynalenoci grupowych s nie tylko moliwe, ale i atwe, jednostka moe
orientowa si nie na grupy, do ktrych naley, ale do ktrych aspiruje. Takie
zorientowanie moe by uyteczne jako rodzaj socjalizacji przygotowujcej do
czonkostwa w nowej grupie czy te do przynalenoci do nowej, na przykad zawodowej kategorii. Natomiast w spoeczestwach zamknitych, niemobilnych, orientacja na
standardy grupy, w ktrej nie tylko si nie uczestniczy, ale i nie ma adnych moliwoci
spenienia warunkw uczestnictwa, moe mie szkodliwe skutki. Jednostka, ktra,
uczestniczc w jednej grupie, yje wedle norm i standardw innej, takiej, do ktrej nie ma
adnych szans nalee, staje si dziwolgiem i zostaje uznana za dewianta bd zostaje
wyczona z tej pierwszej i, nigdzie nie przynalec, staje si czowiekiem marginesu
(Merton 1982c: 343-344). Wyobramy sobie mieszczanina, ktry w spoeczestwie
grup
odniesienia
201
bywa
rozpatrywana
zarwno
perspektywy
ROZDZIA IX
Organizacja formalna
206
207
208
wadza wystpuje nie tylko w pastwie. Pisa: Typ panowania legalnego reprezentuj
naturalnie nie tylko nowoczesne struktury pastwa i wsplnoty lokalnej, lecz w rwnej
mierze stosunki wadzy w prywatnym przedsibiorstwie kapitalistycznym, w dowolnej
organizacji czy stowarzyszeniu, ktre dysponuje rozbudowanym i hierarchicznie
zorganizowanym zespoem zarzdzajcym. Nowoczesne organizacje polityczne s jedynie
najwyraniejszymi przedstawicielami tego typu" (Weber 1975: 540).
Pod wpywem Webera przyjo si w naukach spoecznych uywanie terminu
biurokracja" na okrelenie specyficznej formy organizacji. Biurokracja - w rozumieniu
socjologii - to scentralizowany system organizacyjny, w ktrym wadza zwizana jest z
zajmowanym w ramach hierarchii urzdem" (Kamiski 1998: 67). Takie rozumienie
biurokracji rni si od jej potocznego pojmowania jako synonimu niesprawnoci
administracji i nieyczliwego stosunku urzdnikw do petentw.
Sposb widzenia biurokracji przez Webera zwizany jest cile z jego teori dziaa
spoecznych, ktrych istot stanowi - wedle niego - subiektywne znaczenie, w jakie
wyposaaj je dziaajce podmioty (zob. Wewntrzne zrnicowanie socjologii, s. 32). W
zwizku z tym uwaa, e dla zrozumienia dziaania konieczna jest znajomo znacze i
motyww lecych u jego podstaw. Weber wyrnia trzy rodzaje takich motyww i
odpowiadajce im trzy rodzaje dziaa. Dziaania emocjonalne, ktre s rezultatem
emocjonalnego stanu jednostki w danym momencie (takim dziaaniem jest na przykad
awantura zrobiona komu, kto nam nadepn na odcisk). Dziaania tradycyjne, ktre
wynikaj ze zwyczaju, z tego, e zawsze tak byo", i podejmowane s w znacznej mierze
bezrefleksyjnie jako co oczywistego. Dziaania racjonalne, ktre charakteryzuje wyrane okrelenie celu, a nastpnie przegld rodkw pozwalajcych go osign i wybr
najwaciwszych.
Weber zauwaa rozszerzanie si sfery dziaa racjonalnych we wspczesnych
spoeczestwach
przemysowych.
Okrela
to
jako
proces
racjonalizacji".
maj
struktur
hierarchiczn.
Przepisy
reguluj
sposb
stosunki
maj
charakter
209
bezosobowy.
stosunkami
midzy
stanowiskami, a nie osobami. Nie podlegaj wpywom uczu i cech osobowociowych, nie
ma w nich miejsca na kaprys i samowol.
Urzdnicy s profesjonalistami. Zajmuj stanowiska stosownie do kwalifikacji
potwierdzonych dyplomami i awansuj w hierarchii zgodnie z ustanowionymi reguami.
Urzdnicy s pracownikami najemnymi. Nie s wacicielami adnej czci
organizacji i nie mog uywa jej do wasnych celw. Sfera zawodowa jest cile
oddzielona od sfery prywatnej.
Komunikacja i wymiana informacji dokonuje si w formie pisanej, przez przepyw
dokumentw drog subow", ktr okrelaj przepisy.
Gromadzona jest dokumentacja pisana. Jest ona pamici" biurokraci.
Wadz biurokratyczn, czyli legaln, Weber uwaa za najbardziej racjonalny typ
wadzy. Racjonalno wadzy biurokratycznej wynika poza wszystkim innym take z tego, e
jej dziaania podporzdkowane s w caoci rozumnie ustanowionym, bezosobowym
normom, oraz z tego, e ma ona pami" organizacyjn. Gromadzone w formie pisemnej
informacje o przeszych sytuacjach umoliwiaj wykorzystywanie dowiadcze i
jednakowe postpowanie w podobnych sytuacjach. Obie te cechy zapewniaj nie tylko
wiksz sprawno dziaa biurokracji, ale take eliminuj z nich kaprys i samowol.
Naley zaznaczy, e Weber, cenic sprawno i racjonalno biurokracji, zauwaa jej
ujemne cechy i niesione przez ni zagroenia. Dostrzega je w tym, e w biurokratycznej
organizacji czowiek traci swoj osobowo i zostaje sprowadzony do roli trybika
bezdusznej maszyny. Obawia si, e biurokratyzacja, poniekd nieunikniona, doprowadzi
do dehumanizacji stosunkw spoecznych.
Jest rzecz dyskusyjn, czy weberowskie pojcie biurokracji pokrywa si w peni, czy te
tylko czciowo z pojciem organizacji formalnej, o ktrym bya ju mowa. Niemniej jednak
w naukach spoecznych oba te okrelenia bywaj uywane zamiennie.
Teorie zarzdzania
Rozwj nowoczesnego spoeczestwa przemysowego z jego gospodark rynkow i
210
przy
niezwikszonym
wysiku;
take
jakiego
rodzaju
opaty
211
hipotez mentalnoci tumu", jak okrela pogld goszcy, e ludzko jest zbiorowiskiem
nie-zorganizowanych jednostek dziaajcych we wasnym interesie" (Mayo 1972b: 346).
Nowy punkt widzenia mia daleko idce konsekwencje rwnie w odniesieniu do
problematyki organizacji formalnych.
Kierunek administracyjny. W przypadku tego kierunku uwaga skupiona jest nie na
pracy produkcyjnej i bezporednim zarzdzaniu jej procesem, ale na zarzdzaniu caym
przedsibiorstwem i na centralnych funk-
212
poszczeglnych
stanowiskach
produkcyjnych,
ale
usprawnienie
struktury
organizacyjnej przedsibiorstwa.
Ten kierunek zainteresowa mia nie tylko praktyczne znaczenie. W jego obszarze
nastpowaa konfrontacja Weberowskiego modelu biurokracji z rzeczywicie dziaajcymi
biurokracjami, co przyczyniao si do modyfikacji tego modelu i rozwoju teorii
biurokracji. Dostrzeono negatywne konsekwencje cech biurokracji odpowiadajcej
klasycznemu modelowi weberowskiemu i odkryto nowe cechy biurokracji niezauwaone
wczeniej przez Webera. W rezultacie dostrzeono ograniczenia racjonalnoci dziaa
biurokracji. Caa ta problematyka prezentowana jest czsto pod nazw patologii
biurokracji. Nie jest to nazwa najszczliwsza, gdy zakada utosamianie modelu
Webera z normatywnym wzorcem zdrowej biurokracji, chocia nie taki jest sens
weberowskiego typu idealnego biurokracji.
3. Patologie" organizacji formalnych
Podstawowych odkry, ktre wskazyway na ograniczenia Weberowskiego modelu
biurokracji, dokonywano stopniowo i w ramach rozmaitych podej teoretycznych.
Odkrycia te mona przedstawi w piciu punktach:
Organizacje
biurokratyczne,
ktrych
zasad
dziaania
jest
zgodno
213
postaci
przemieszczenia
celw
jest
takie
zaabsorbowanie
organizacji
214
toczy si w nich ciga gra midzy grupami i jednostkami, ktrej przedmiotem jest wadza
i kontrola nad organizacj" (Kamiski 1991: 142). Ju badania Mayo wykazay obecno
stosunkw nieformalnych i spontaniczne powstawanie maych grup wewntrz
sformalizowanych struktur organizacyjnych. Ukazay take ich znaczenie i wpyw,
najczciej ukryty, na funkcjonowanie organizacji i modyfikowanie jej dziaa. W
rezultacie za okrelon w przepisach postaci organizacji formalnej zaczto dostrzega
nieformaln i pynn struktur stosunkw osobistych, ukadw i grup koleeskich o
charakterze grup pierwotnych. Antoni Kamiski pisze: Za fasad opisan w statucie i
wewntrznych przepisach formalnych rozkwita bogaty i nie mniej wany (a czasem
waniejszy) od formalnego wiat nieformalnych ukadw, gier i niespisanych nigdzie
paktw. Poza formalnymi reguami gry wyraonymi w przepisach powstaj reguy nieformalne, ktrych skuteczno jest niejednokrotnie znacznie wiksza" (Kamiski 1991: 142).
Okazao si wic, e kada organizacja yje podwjnym yciem. To, co dzieje si w
drugim, nieformalnym yciu, ma wpyw, niekiedy znaczny, na ostateczny efekt jej dziaa.
Urzdnik, nawet ulokowany w mao wanym miejscu formalnej struktury organizacyjnej,
moe dziki swoim koleeskim powizaniom znacznie usprawni i przyspieszy
zaatwienie sprawy bd, przeciwnie, skutecznie je zablokowa, zalenie od tego, czy
darzy petenta yczliwoci, czy te ywi do niego wrogie uczucia. Ulokowany w
strategicznym miejscu pracownik moe manipulowa informacjami dostarczanymi
zwierzchnikom i wpywa na ich decyzje, a tym samym mie znacznie wiksz wadz,
niby to formalnie wynikao z charakteru jego stanowiska. Najprostszym przykadem jest
sekretarka, ktra moe przetrzyma wany dokument bd dostarczy go szefowi do podpisu natychmiast i nawet poza kolejnoci.
Waciwo organizacji polegajca na wytwarzaniu w jej wntrzu drugiego ycia,
poza kontrol formalnej zwierzchnoci, moe by i bywa wiadomie wykorzystywana. W
okresie PRL wcale nierzadk praktyk byo wykorzystywanie rnych organizacji do
prowadzenia w ich ramach, pod ich paszczykiem i szyldem, dziaalnoci realizujcej cele
sprzeczne z celami polityki pastwa, do ktrych realizacji organizacje te byy powoane i
ktre formalnie realizoway. Znanym mi osobicie przykadem jest Koo Przyjaci
215
teoretyczne
jej
obrbie
znacznej
mierze
uoglnieniami
216
217
nie w ich przypadku znaczenia i definicje sytuacji nie powstaj wycznie wewntrz nich,
ale pochodz take z zewntrz, czego przykadami s definicje dewiacji czy zdrowia
psychicznego.
Niezalenie od tych krytyk niewtpliw zasug podejcia interakcjonistycznego byo
zwrcenie uwagi na konieczno uwzgldniania w analizach organizacji nie tylko
czynnikw zewntrznych, ale i wewntrznych, nie tylko obiektywnych, ale i
subiektywnych.
Trzy poziomy analizy problematyki organizacji
Problematyka organizacji wystpuje i jest rozpatrywana na trzech poziomach ycia
spoecznego: na mikrospoecznym poziomie zachowa i dziaa jednostek oraz
procesw zachodzcych w maych grupach, na mezospoecznym poziomie pojedynczych
organizacji formalnych i na makrospoecznym poziomie caego spoeczestwa (Morawski
1979: 8).
Poziom jednostek i maych grup. Problematyka badawcza na poziomie jednostek
inspirowana jest zarwno interakcjonistycznym sposobem widzenia rzeczywistoci
spoecznej, w tym take organizacji, jak i dziedzictwem szkoy stosunkw midzyludzkich.
Z tym ostatnim wiza mona zainteresowanie powstawaniem i funkcjonowaniem w
ramach organizacji struktur nieformalnych, klik i maych grup, czsto o charakterze grup
pierwotnych.
Poziom pojedynczych organizacji. Problematyka tego poziomu jest najczstszym
przedmiotem zainteresowa przedstawicieli zarwno nauki o organizacji i zarzdzaniu, jak
i socjologii organizacji. Badacze, ktrzy si ni interesuj, rozpatruj wiele szczegowych
problemw o bezporednim znaczeniu praktycznym, takich jak podejmowanie decyzji produkcyjnych i personalnych, ksztatowanie celw organizacji, procesy wdraania innowacji etc.
Na poziomie pojedynczych organizacji obok rnorakich problemw szczegowych
podejmowane s rwnie doniose problemy oglne, dotyczce nowych form organizacji
dziaa zbiorowych. Nabieraj one szczeglnej wagi w szybko zmieniajcym si wiecie
wspczesnym, ktry na naszych oczach przybiera nowy, dotychczas nieznany ksztat.
218
rzy teori organizacji, badajc proces adowania rudy za pomoc opaty.) W biurach i
urzdach podstawowymi narzdziami byy papier, piro i liczyda, a wymagane
kwalifikacje sprowadzay si do umiejtnoci czytania i pisania.
Modele struktur organizacyjnych, w tym idealny typ biurokracji Maxa Webera,
odpowiaday warunkom spoeczestwa przemysowego, w ktrym maszyna bya
symbolem nowoczesnoci, i odnosiy si do form organizacyjnych zwizanych z tymi
warunkami. Oczywicie, warunki te ulegay zmianom, technika rozwijaa si, ale nie na
tyle dramatycznie, aby doprowadzi do zakwestionowania poznawczej przydatnoci tych
modeli.
W drugiej poowie XX wieku w rozwoju technologii nastpi skok jakociowy. Ju nie
mechanika, ale elektronika zacza modelowa formy ycia zbiorowoci ludzkich i
wpywa na ksztat ludzkiej wyobrani. W fabrykach i urzdach, w domach prywatnych
coraz liczniej pojawiaj si komputery, a wraz z nimi moliwo szybkiego
komunikowania si za pomoc poczty elektronicznej i sieci internetowej. Elektronicznie
sterowane maszyny coraz skuteczniej wyrczaj czowieka w pracach wymagajcych
wysiku fizycznego. Jednoczenie korzystanie z coraz bardziej wyrafinowanych urzdze
wymaga coraz wyszych kwalifikacji. Waniejszy od wysiku fizycznego staje si wysiek
umysowy. Wzrasta zapotrzebowanie na wysoko kwalifikowanych pracownikw,
specjalistw i ekspertw. Nowe warunki stwarzaj moliwo, a niekiedy i powoduj
konieczno cakowitej zmiany organizacji pracy. Powstaj firmy, ktrych pracownicy
wykonuj swoje zadania nie w ich siedzibach, ale we wasnych domach i komunikuj si
ze zwierzchnikami i wsppracownikami, korzystajc z komputerw.
Wszystko to rodzi nowe problemy i stawia socjologi organizacji przed nowymi
wyzwaniami. Dawne modele organizacji, chocia wci przydatne, przestaj wystarcza.
Na pocztku lat szedziesitych XX wieku dwaj uczeni brytyjscy Tom Burns i G.M.
Stalker podjli problem koniecznoci dostosowania systemw zarzdzania do zmienionych
i szybko zmieniajcych si warunkw. Wskazujc, e organizacje odpowiadajce
weberowskiemu modelowi biurokracji najlepiej dziaaj w przewidywalnych, stabilnych i
znanych warunkach, wyrazili przekonanie o nadchodzcym zanikaniu tego typu
bene
gwnie
organicystycznym".
elektronicznych,
By
on
stworzyli
biegunowym
model
zarzdzania
przeciwiestwem
nazwany
klasycznego,
219
stosowywanie si pracownikw i okrelanie ich zada. Istot pracy jednostki nie jest
wykonywanie z gry okrelonych czynnoci, ale wykorzystywanie wasnych zdolnoci do
realizacji celw organizacji. W przypadku pojawienia si jakiego problemu wszyscy, ktrzy
rozporzdzaj odpowiedni wiedz, wsplnie dyskutuj i szukaj rozwizania. Najwysze
kierownictwo nie ma monopolu na wiedz niezbdn do rozwizywania wszystkich
problemw, a tym samym nie ma monopolu na podejmowanie wanych decyzji.
Informacje nie s przekazywane wycznie pionowo, ale rozchodz si we wszystkich
kierunkach, a komunikacja midzy ludmi zajmujcymi rne pozycje nie polega na
wydawaniu polece, ale na konsultacjach.
Dla autorw tej koncepcji modele mechanicystyczny i organicystyczny byy dwoma
biegunami skali, na ktrej sytuoway si formy organizacyjne badanych przedsibiorstw. Ich
podstawowym wnioskiem byo stwierdzenie, e nie ma takiej jednej struktury
organizacyjnej, ktra by zawsze i w kadych warunkach gwarantowaa najwysz sprawno
dziaania. Najwaciwsz struktur organizacyjn jest taka, ktra pozwala danej organizacji
moliwie jak najsprawniej realizowa jej cele w warunkach, w jakich dziaa (Haralambos,
Holborn 1990: 426-429).
Z organicystycznym systemem zarzdzania wie si istotny problem. Skuteczno tego
rodzaju zarzdzania zaley od zaangaowania pracownikw w sprawy firmy i utosamiania
si przez nich z jej celami. Model organicystycznego systemu ponownie przywoa problem
wizi pracownikw z organizacj podnoszony wczeniej przez szko stosunkw midzyludzkich.
W latach osiemdziesitych XX wieku kwestia ta zacza budzi ywe zainteresowanie.
Zaczto mwi o instytucjonalizacji organizacji i przeksztacaniu organizacji w instytucje,
majc na myli powizanie organizacji, czyli systemu regulacji dziaa ludzkich, z
wartociami, symbolami, a nawet rytuaami. Wprowadzenie pojcia instytucji w tym
kontekcie oznaczao skierowanie uwagi na kulturowy wymiar procesu regulacji, na sens
i znaczenie, jakie dana spoeczno nadaje rnego rodzaju zachowaniom" (Kamiski 1991:
134).
W kadej organizacji wczeniej czy pniej praktyki organizacyjne zaczynaj by
220
czsto s dumni z tego, e pracuj dla okrelonej organizacji, przedsibiorstwa lub firmy
[...]. Dziki instytucjonalizacji organizacja zaskarbia sobie lojalno swoich uczestnikw,
staje si czci istotnej treci ich ycia, a jej cele przedmiotem ich identyfikacji"
(Kamiski 1991: 136-137).
Proces tak rozumianej instytucjonalizacji jest w pewnej mierze procesem
spontanicznym i z czasem dokonuje si w kadej organizacji wraz z nawarstwianiem si
tradycji. Jednake jego znaczenie dla skutecznego i sprawnego dziaania organizacji
skania do wiadomego zabiegania o jego uruchomienie i przyspieszenie. Zmierzaj w
tym kierunku midzy innymi takie zabiegi jak wprowadzanie jednolitych strojw dla
pracownikw, eksponowanie logo firmy, tworzenie izb pamici przedsibiorstwa,
obchody
firmowych
pracowniczych
jubileuszy,
organizowanie
wsplnych
221
ROZDZIA X
Spoeczno lokalna
226
Wsplnota
pokrewiestwo,
braterstwo,
ssiedztwo
osobowoci
Stowarzyszenie
umowy, wymiana dbr
materialnych,
wyrachowanie
role spoeczne
zwyczaj, tradycja
wiar
prawo sformalizowane
wzgldem na opini
publiczn
pienidz, wasno
prywatna
Podstawa
wasno zbiorowa
gospodarcza
Typologia Tnniesa bya opracowaniem - z nowych pozycji teoretycznych i
ideologicznych - znanego wczeniej tematu wsplnoty ulegajcej rozkadowi pod
wpywem postpw kapitalizmu. Chocia Tnnies nie by pierwszy, ktry podj ten temat,
ani jedyny, ktry skontrastowa ze sob dwa typy zbiorowoci tradycyjn wsplnot i
nowoczesne spoeczestwo - to wanie jego typologia upowszechnia si w socjologii. Jest
ona wci wykorzystywana jako okrelenie dwch punktw skali, ktra stanowi narzdzie
analizy przemian zachodzcych w spoecznociach lokalnych pod wpywem procesw
zwizanych z rozwojem nowoczesnego spoeczestwa, takich jak urbanizacja i
uprzemysowienie.
Socjologia amerykaska okresu midzywojennego
Problematyka
spoecznoci
lokalnych
bya
centraln
problematyk
socjologii
Wydziale Socjologii Uniwersytetu Chicagowskiego. W ich zainteresowaniach spoecznociami lokalnymi wystpoway trzy charakterystyczne wtki, ktrych kontynuacje
odnale mona we wspczesnych sposobach postrzegania i badania tych spoecznoci.
227
228
wzajemn rnych zjawisk gospodarczych i spoecznych" (Bujak 1976: 547, za: Szacki 1995:
72).
Studia Bujaka, ktre nale do klasyki socjografii polskiej, zapocztkoway w Polsce
empiryczne badania zbiorowoci spoecznych.
229
230
Zbiorowo terytorialna
Spoecznoci lokalne byy podstawow form organizacji ycia zbiorowego w
spoeczestwach tradycyjnych. Rozwj nowoczesnego spoeczestwa przemysowego wraz
z towarzyszcymi mu procesami industrializacji, urbanizacji i wzrostem ruchliwoci
przestrzennej powoduje sabnicie i zanikanie wizi czcych spoecznoci lokalne.
Spoecznoci lokalne trac swj charakter i przeksztacaj si w zbiorowoci terytorialne.
Zbiorowoci terytorialne s skupiskiem zatomizowanych jednostek, ktrego skad bywa
pynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie si wizi spoecznej. Jednostki, z
ktrych skada si zbiorowo terytorialna, bytuj obok siebie i zaspokajaj swoje potrzeby
w obrbie tego samego obszaru geograficznego, ale nie musz czu si i najczciej si nie
czuj zwizane ani z nim, ani z sob nawzajem. Znacznie silniejsze s ich zwizki z ludmi
spoza ukadu lokalnego. Poza tym ukadem znajduj si te ich grupy odniesienia.
Maj take odmienny ni czonkowie spoecznoci lokalnych stosunek do zamieszkiwanej
przestrzeni. Spoeczno zamieszkuje miejsce, zbiorowo za zaludnia obszar. Miejsce
jest doskonale znane, przyswojone, wasne. Obszar natomiast jawi si jako niczyj i obcy"
(Jaowiecki 1989: 101).
Tak rozumiana zbiorowo terytorialna jest szersz kategori ni spoeczno lokalna.
Kada spoeczno lokalna jest zbiorowoci terytorialn, natomiast nie kada zbiorowo
terytorialna spoecznoci lokaln, chocia kada kryje w sobie moliwo przeksztacenia
si w poczon wizi spoeczno.
W polskiej literaturze socjologicznej wystpuje odrnienie spoecznoci lokalnej od
zbiorowoci terytorialnej, w czym pobrzmiewa wyrane echo typologii Tnniesa. Tak samo
zreszt jak i we wszystkich innych typologiach, w ktrych wsplnota o silnej wizi z
przewag czcych ludzi stosunkw osobowych jest przeciwstawiana zbiorowociom bez
takiej wizi i z dominujcymi w niej stosunkami rzeczowymi. Typologie te ponadto s z
reguy podszyte nostalgi za wiatem tradycyjnych wsplnot.
3. Spoecznoci lokalne i zbiorowoci terytorialne jako struktury redniego poziomu
Spoecznoci lokalne maj rozmiar, ktry wraz z jego spoecznymi konsekwencjami
odrnia je, z jednej strony, od mikrostruktur spoecznych, takich jak mae grupy, z drugiej
za - od makrostruktur. Z tego te powodu mwi si o nich niekiedy jako o strukturach
redniego poziomu".
231
W dorobku naszej powojennej socjologii mamy wiele tego rodzaju monografii. S wrd
nich zarwno takie, w ktrych spoeczno lokalna jest samoistnym przedmiotem bada, jak
i takie, w ktrych jest terenem bada oglnospoecznych procesw czy zjawisk.
Mimo wielu prac podejmujcych problematyk socjologiczn spoecznoci lokalnych
problematyka ta nie wyodrbnia si w osobn subdyscyplin socjologiczn. Zajmuj si ni
rne subdyscypliny sozologiczne, majce sobie waciwe granice z innymi naukami,
gwnie spoecznymi,
232
miasta.
W jej
obrbie
szczegln
uwag
przycigaj
przestrzenne
233
234
nej organizacji pastwa przy ignorowaniu spoecznoci lokalnych, a nawet niechtnym czy
wrcz wrogim do nich stosunku. Taki wrogi stosunek zaznaczy si wyranie w Polsce w
okresie PRL. Cech ustroju komunistycznego byo denie do maksymalnej centralizacji
umoliwiajcej pen kontrol wszystkich przejaww ycia spoecznego. Niezalenie od
goszonych hase, niekiedy piknie brzmicych, rzeczywistym celem byo przeksztacenie
spoeczestwa w jedn wielk, wszechogarniajc organizacj biurokratyczn. Wszelkie
przejawy spontanicznej samoorganizacji byy podejrzane i jako takie tpione bd
podporzdkowywane biurokratycznej kontroli partyjnych i pastwowych agend.
Tak byo rwnie w odniesieniu do spoecznoci lokalnych. W Polsce powojennej
procesy destrukcji spoecznoci lokalnych przeksztacajce je w zbiorowoci terytorialne nie
ograniczay si do samoistnych procesw towarzyszcych rozwojowi spoeczestwa
przemysowego. Byy rwnie rezultatem wiadomej polityki, ktra miaa na celu
zapewnienie wszechwadzy pastwa bdcego narzdziem Partii (zawsze pisanej z wielkiej
litery). W rezultacie zbiorowoci terytorialne, w jakie zmieniay si spoecznoci lokalne,
nabieray szczeglnego charakteru jako wytwory nie tylko procesw uprzemysowienia i
urbanizacji, ale i biurokratyzacji oraz upolityczniania (Starosta 1995: 113-120).
W ostatnim dziesicioleciu lokalizm zacz si odradza na caym wiecie. Sta si
swego rodzaju wiatopogldem, ktry wyznaje na wiecie coraz wicej zwykych
obywateli, a take przedsibiorcw, menederw i politykw" (Jaowiecki, Sowa 1989: 4-5).
Jak zauway jeden z polskich socjologw, lokalizm, czy raczej renesans lokalizmu na
wiecie jest jednym z najbardziej niezwykych, zaskakujcych zjawisk spoecznych koca
XX wieku" (Sowa 1989: 37). Z tego rodzaju renesansem mamy do czynienia take we
wspczesnej Polsce. Jednym z jego przejaww jest wzrost zainteresowania problematyk
lokaln ze strony przedstawicieli rnych dyscyplin: socjologw, geografw, ekonomistw
(Wdz 1989: 44).
Odradzanie si lokalizmu jest reakcj na nieporadno pastwa i centralnej biurokracji w
rozwizywaniu problemw spoecznych. Nieporadno ta w ostatnich dziesicioleciach
ujawnia si wszdzie, ale szczeglnie dramatycznie w krajach tak zwanego realnego
socjalizmu. W tych krajach bowiem wszechobecne pastwo kontrolowao wszystkie sfery
235
ROZDZIA XI
Nard
240
241
rwnie narodowociowymi. Nard jest postrzegany jako jednolita cao, jako wsplnota,
ktrej wszyscy czonkowie s brami bez wzgldu na to, pod jak szerokoci geograficzn
yj i czym si zajmuj; take jako cao jednorodna etnicznie, chocia i w tym
przypadku, podobnie jak w przypadku wszystkich innych obiektywnych cech narodu,
istniej znamienne wyjtki. Wszak trudno odmwi miana narodu zrnicowanym
etnicznie Amerykanom czy Szwajcarom. Niemniej pojcie narodu jest cile zwizane z
pojciem etnicznoci i zbiorowoci etnicznej, okrelanej najczciej mianem grupy etnicznej,
chocia nie spenia ona wszystkich kryteriw grupy w cisym, socjologicznym rozumieniu
(zob. Mae grupy jako mikrostruktury spoeczne, s. 185).
2. Zbiorowo etniczna
Charakter zbiorowoci etnicznej
Okrelenie obiektywnych cech decydujcych o istocie zbiorowoci etnicznej i etnicznoci
jest nie mniej trudne ni w przypadku narodu. Istot etnicznoci jest bowiem poczucie
tosamoci grupowej i mocne przekonanie o wasnej odrbnoci. Zbiorowoci etniczne
odznaczaj si spjnoci i s poczone siln wizi spoeczn, co sprzyja okrelaniu ich
mianem grup. Niekiedy mwi si te o nich jako o etniach".
Istnieje powszechna zgoda, e rdzeniem etnicznoci jest wiadomo ostrego podziau na
my i oni. My, wyposaeni w cechy szczeglne, tylko nam waciwe i jaskrawo odrniajce
nas od wszystkich innych. O tym, jakie cechy zostan w odniesieniu do danej zbiorowoci
uznane za taki wyrnik, decyduj przypadki i okolicznoci. Moe to by rwnie dobrze
jzyk, jak religia, obyczaj, wygld fizyczny etc. Wane jest jedynie to, aby cechy te stanowiy
niekwestionowan wasno danej zbiorowoci i wyranie j odrniay od innych, nawet, a
moe i zwaszcza, podobnych do niej pod wieloma innymi wzgldami. Poczucie etnicznoci
rodzi si zawsze w sytuacji kontaktu midzygrupowego (Burszta 1998: 136).
Inn istotn cech zbiorowoci etnicznych jest gbokie przekonanie o wsplnocie
pochodzenia i wizach krwi czcych ich czonkw. Konsekwencj tego przekonania jest
postrzeganie etnicznoci jako cechy naturalnej przypisanej jednostkom niezalenie od ich
woli, podobnie jak pe.
242
moc. Nazwanie kogo czy czego byo jednoznaczne z okreleniem istoty nazywanego
obiektu. Bg ydw nie ma imienia, albowiem czowiek, nie bdc w stanie zrozumie
jego istoty, nie ma prawa nadawa Mu imienia.
Przekonanie o wsplnym pochodzeniu. Stanowi nieodczny element etnicznoci.
Legendy i mity mwice o pocztkach i pochodzeniu zbiorowoci etnicznej okrelaj jej
miejsce i pozycj w wiecie. Dajc wyjanienie jej pocztkw, uzasadniaj jej dalsze losy i
okrelaj przysze przeznaczenia.
Wsplne dzieje. Zbiorowoci etniczne s zbiorowociami historycznymi, ktre maj
wasne dzieje i pami wsplnej przeszoci.
Wasna, odrbna kultura. Czonkw zbiorowoci etnicznej czy i odrnia od
ludzi spoza niej przede wszystkim wasna, specyficzna kultura. Mechanizm tego
odrniania dziaa wedle wzoru podobiestwa i rnicy. Podkrela si upodobnienie
czonkw danej zbiorowoci pod wzgldem tych cech kulturowych, ktre rni ich od
czonkw innych zbiorowoci. Oczywicie, w poszczeglnych zbiorowociach bywaj to rne cechy. Najczciej jest to jzyk i religia, ale moe te by rodzaj ubioru, a nawet diety.
Zwizek z okrelonym terytorium. Jest to zwizek istotny gwnie w planie
symbolicznym. Liczy si nie terytorium jako miejsce zasobw surowcowych i jego
materialne posiadanie, ale terytorium jako wasne miejsce na ziemi", z ktrym zwizane
s narodziny zbiorowoci i istotne fragmenty jej dziejw. Jest ono wit ojczyzn, do ktrej
mona zawsze symbolicznie powraca, nawet jeli w realnym wiecie dana zbiorowo jest
go pozbawiona i yje od wielu lat w rozproszeniu.
Poczucie solidarnoci i tosamoci. Grup etniczn charakteryzuje znaczna spjno
i silna wi spoeczna w rozumieniu wizi psychicznej.
Nie w kadej zbiorowoci etnicznej tak wyrnione skadniki etnicznoci wystpuj
wszystkie razem. Ponadto w rozmaitych zbiorowociach waga ich bywa rna. Jednak
ksztatowaniu si etnicznoci zawsze towarzyszy tendencja do podkrelania tego, co nam
jest wsplne i co rni nas od innych w tych wszystkich szeciu wymiarach. Jeli w ktrym
czego nie dostaje, dy si do jego uzupenienia.
243
244
dla nich poparcie spoeczne. W tym momencie grupa etniczna wkracza na scen polityczn,
co jednak wci moe godzi z lojalnoci wobec pastwa, w ktrego granicach yje. Trzeci
etap to przeciwstawienie si temu pastwu i danie niepodlegoci. W tym momencie
moemy ju mwi o narodzinach ruchu narodowowyzwoleczego i rozwinitej
wiadomoci narodowej.
Oczywicie, nie zawsze zbiorowoci etniczne przechodz (i musz przechodzi) przez
wszystkie te etapy. O tym, ktre i kiedy je przebyy stay si (bd przejd i stan si)
narodami, a ktre nie, zaley w kadym poszczeglnym przypadku od splotu wielu
rnych okolicznoci. Z tego te powodu mona zasadnie twierdzi, e wspczesna mapa
narodw wiata jest dzieem wielu przypadkw, jak rwnie, e nie jest ona niezmienna i raz
na zawsze dana.
245
narodu. Ponadto nard nie moe istnie bez rdzenia etnicznego. Jeeli takiego nie ma, musi
by wynaleziony czy raczej odnaleziony (Smith 1986: 212), podobnie jak i jego sigajca w
moliwie dalek przeszo tradycja.
Kady z tych wtkw, tak etniczno-kulturowy, jak i polityczny, chocia w rzeczywistoci
cile ze sob splecione, w rnych narodach wystpuj z rn wyrazistoci. S take
akcentowane z rn si w po-
246
sow. Wrd przedstawicieli nauk spoecznych pogld ten zyskuje coraz wicej
zwolennikw. Jak stwierdza historyk polski, historiografia europejska rezygnuje dzi z
pojcia pastwo narodowe w odniesieniu do redniowiecza i czasw nowoytnych".
Jednoczenie dodaje: Nikt jednak nie kwestionuje, e struktury wadzy silnie wpyway na
ksztatowanie si wiadomoci narodowej" (Mczak 1996a: 9).
247
procesami
modernizacyjnymi
towarzyszcymi
narodzinom
spoeczestwa
(Potencjalnie,
albowiem
wielu
krajach
europejskich
dugo
248
Oznaczao to, e coraz wicej ludzi, porzucajc wsplnot spoecznoci lokalnej oraz
wiat grup pierwotnych i stosunkw osobowych, przechodzio do wiata organizacji
formalnych i stosunkw rzeczowych. W takim wiecie niezaspokojona pozostawaa
elementarna ludzka potrzeba przynalenoci do zbiorowoci zoonej ze swoich i dajcej
poczucie zakorzenienia. Jak pisze historyk polski, ludzka potrzeba przynalenoci do
rozpoznawalnej, dugowiecznej wsplnoty, ktra nie rodzi si i nie umiera wraz ze mn,
i mocno z ni zwizana potrzeba uznania albo szacunku, dumy i godnoci, zdaj si
niezbywalnym atrybutem naszej spoecznej natury. I tak ju jest, e w czasach rosncej
ruchliwoci ludzi porzucajcych rodzinn wie i mieszania si spjnych kiedy
spoecznoci etnicznych afiliacja narodowa staa si w naszej cywilizacji najskuteczniejsz, cho przecie nie jedyn form zaspokojenia tych potrzeb" (Jedlicki 1997: 60-61).
Rozpad dawnych wizi spoecznych stworzy puste miejsce i tym samym warunki dla
powstania wizi nowego typu czcej czonkw szczeglnego rodzaju zbiorowoci narodu. Osobliwoci narodu jest to, e -bdc zbiorowoci w skali makrospoecznej przybiera charakter grupy wasnej. Chocia jego czonkowie nie znaj si osobicie,
zwizki midzy sob postrzegaj jako zwizki o charakterze waciwym grupie pierwotnej.
Ten rodzaj postrzegania wizi narodowej wzmacniany jest w procesie socjalizacji.
Jednym z jej elementw jest rozszerzanie sentymentw zwizanych z najbliszym
otoczeniem i wasn rodzin na makrospoeczn zbiorowo narodow. Su temu
metafory
ojczyzny-matki",
rodakw--braci",
kojarzenie
ojczyzny
domem
rodzinnym", nazywanie Polski krajem rodzinnym" etc. Znany, powstay jeszcze w XIX
wieku wiersz zaczynajcy si od sw: Kto Ty jeste? - Polak may", uczy, e na pytanie:
Gdzie mieszkasz?", odpowied ma brzmie: Midzy swemi".
Procesom modernizacyjnym towarzyszy laicyzacja spoeczestwa i zawanie si
zwizanej z religi sfery sacrum. Pozostawia to niedosyt, ktry moe zaspokaja i
zaspokaja nard. Jak pisze Seton-Watson, nacjonalizm sta si namiastk religii i nard
zacz by pojmowany przez nacjonalistw na podobiestwo boga (Seton-Watson 1977).
Wielu badaczy zwraca uwag na religijne zabarwienie ideologii narodowej i zwizanej
249
250
pie wzoru pastwa narodowego, wystpia po drugiej wojnie wiatowej i bya rezultatem
dekolonizacji Azji i Afryki.
Trzeci fal ruchw narodowych moemy obserwowa wspczenie. Pojawiy si wraz
z upadkiem panowania komunistycznego w wielonarodowych pastwach. Dramatyczne
przejawy tych ruchw widzielimy na terenie byej Jugosawii oraz w niektrych
republikach dawnego Zwizku Radzieckiego (Czeczenia). W innych jego czciach denie
do samodzielnoci poszczeglnych republik zaznacza si te wyranie, chocia nie tak
dramatycznie.
Wspczenie pragnienie wasnego pastwa przejawia coraz czciej i to coraz
mniejszych zbiorowoci. Wedle ustale Organizacji Narodw Zjednoczonych, gdyby
wszystkie grupy etniczne w skali wiata uzyskay pen niepodlego, przed budynkiem
ONZ trzeba by powiesi pi tysicy odrbnych flag (Burszta 1998: 143).
Dla niektrych jest to powany, budzcy niepokj problem; niepokoj si moliwoci
destabilizacji obecnej rwnowagi politycznej wiata, jak rwnie tym, e s to czsto
zbiorowoci zbyt mae, aby mogy uczestniczy w midzynarodowym wspzawodnictwie
w roli samodzielnych podmiotw (Rakowska-Harmstone 1997).
5. Pastwa wielonarodowe i narody wieloetniczne
Procesy narodotwrcze, niezalenie od tego, jak przebiegay w poszczeglnych krajach,
niemal nigdzie nie doprowadziy do powstania pastw narodowych jednolitych pod
wzgldem etnicznym i narodowociowym. Nie s jednolite nie tylko te pastwa narodowe,
ktre rozwiny si z wczeniejszych pastw terytorialnych i dynastycznych, ale take te,
ktre powstay w wyniku de do suwerennoci politycznej grup etnicznych,
przeksztacajcych si w narody. Wikszo pastw to etniczne mozaiki, ktre prawie w
kadym wypadku maj inne wzory. Mona jednak wskaza cztery podstawowe wtki tych
wzorw, ktre w poszczeglnych przypadkach najrozmaiciej si ze sob splataj.
W pastwach narodowych, rozwinitych z wczeniejszych pastw terytorialnych,
tosamo narodowa powstawaa jako nowa jako. Tworzya si na podstawie wsplnych
dziejw i ksztatujcej si wsplnoty kultury symbolicznej. Nadbudowywaa si nad
regionalnymi rnicami etnicznymi, czsto nie niwelujc ich. Niekiedy mimo zachowania
ostrych rnic, powstawaa harmonijna cao, jak to si stao w przypadku Szwajcarii.
Kiedy indziej podziay i antagonizmy pozostaway ywe, tak jak w przypadku Kastylii i
Katalonii w Hiszpanii, ktre dzieli nie tylko odmienne widzenie przeszoci Hiszpanii
(Goward, b.d.w.) oraz silne po-
251
czucie odrbnoci, ale i ostry antagonizm. Podobnie ostry antagonizm wystpuje w Belgii
midzy Walonami i Flamandami.
Jest jeszcze trzecia moliwo, ktrej przykadem jest Francja. We francuskim narodzie
obywatelskim zrodzonym wraz z rewolucj, regionalne rnice kulturowe i zwizane z
nimi niechci mimo usilnych stara nie ulegy zatarciu, a co najwyej wyciszeniu i
upieniu. Normandia, Bretania, Prowansja, Okcytania, nie mwic ju o kraju Baskw,
nigdy nie utraciy poczucia odrbnoci. W ostatnim dziesicioleciu tosamoci regionalne
zaczy oywa. Rozbudowano lokalne uczelnie, powoano Akademi Jzyka Baskijskiego,
powstay Rady Kulturalne Kraju Baskw i Bretanii, a take Instytut Studiw Okcytanii. W
1999 roku Francja podpisaa Europejsk Kart Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych.
Jest to rwnoznaczne z uznaniem, e francusko moe by wyraana nie tylko po
francusku, ale take po korsykasku czy bretosku.
Wyrazem akceptacji rnic regionalnych jest uchwalona w 1992 roku Europejska Karta
Jzykw Regionalnych i Mniejszociowych. W 95 punktach zobowizuje ona rzdy do
zagwarantowania nauki jzyka regionalnego w szkoach pastwowych, dwujzycznoci w
sdach i urzdach, wspomagania rozwoju kultury w miejscowym jzyku. Decyzje, ktrych
jzykw ma to dotyczy i ktre tym samym maj by uznane za cz dziedzictwa
jzykowego narodu, pozostawiono poszczeglnym pastwom. Sygnatariusze nie musz
wprowadza w ycie wszystkich jej punktw, mog ograniczy si do 35 z nich. Do roku
2000 Kart podpisao ponad dwadziecia pastw europejskich (Kruczkowska 1999; Janusz,
Bajda 2000).
Pastwa narodowe, bdce realizacj de do suwerennoci grup etnicznych
uzyskujcych wiadomo narodow, powstaway czsto na obszarach, na ktrych
zamieszkiway, i to od dawna, take inne grupy etniczne. Bywao i tak, e w rezultacie
porozumie midzynarodowych granice midzy pastwami zostaway wykrelone w
sposb, ktry nie pokrywa si z granicami ziem zamieszkaych przez czonkw ssiadujcych narodw. W rezultacie cz ich znajdowaa si na terytorium ssiedniego pastwa.
W tego rodzaju sytuacjach zbiorowoci odmienne etnicznie od dominujcej zbiorowoci
narodu pastwowego okrelane s najczciej mianem mniejszoci narodowych. Jest to
252
sie midzywojennym, kiedy to traktat wersalski powoa do ycia wiele nowych pastw,
silnie zrnicowanych narodowociowo (w Polsce mniejszoci narodowe stanowiy 31
proc. ludnoci). W tej sytuacji pojawio si doniose pytanie: Czy nowe bd gruntownie
przeobraone organizmy pastwowe stan si wspln ojczyzn caej ludnoci, ktra w
czci wbrew wasnej woli znalaza si w granicach tych krajw, czy te jako pastwa
narodowe zostan ziemiami ojczystymi wikszoci narodowych, to znaczy narodw
pastwowych, li tylko tolerujcych pozostaych wspobywateli nalecych do grup
mniejszociowych?" (Chlebowczyk 1989: 428).
Ochrona prawa mniejszoci moe by interpretowana dwojako:
Po pierwsze, jako ochrona przed represjami i dyskryminacj jednostek ze wzgldu na ich
przynaleno narodow, ktra nie wyklucza polityki asymilacyjnej, nawet agresywnej.
Po drugie, jako ochrona warunkw umoliwiajcych zachowanie tosamoci narodowej
danej mniejszoci.
Zazwyczaj przedstawiciele narodu panujcego s zwolennikami pierwszej interpretacji
praw mniejszoci, natomiast przedstawiciele mniejszoci narodowych - drugiej. Ci ostatni
nie maj ochoty na asymilacj i dopominaj si o nauczanie wasnego jzyka w szkoach, a
nawet o szkoy we wasnym jzyku, o dwujzyczno urzdw na zamieszkaych przez siebie terenach i dwujzyczne nazwy miejscowoci. Zazwyczaj nie przeszkadza to im by
lojalnymi obywatelami pastwa, w ktrego granicach yj. Bywa, e uczestnicz w jego
yciu politycznym, majc swoje partie i swoich posw w parlamencie (na przykad w
Polsce ma ich mniejszo niemiecka).
Znaczne zrnicowanie rynkw pracy w poszczeglnych krajach, istnienie pastw
naruszajcych w sposb drastyczny prawa czowieka oraz atwo przenoszenia si z
miejsca na miejsce sprzyjaj ruchliwoci ludzi. Wielu z nich porzuca swj kraj i rusza w
wiat, bd to w poszukiwaniu bezpieczestwa, bd lepszych warunkw ycia. W wielu
krajach europejskich pojawiaj si coraz liczniejsi imigranci, ktrzy czsto w sposb
jaskrawy rni si od ludnoci rodzimej. Rni si kultur, religi, a bywa, e i wygldem
(na przykad Turcy w Niemczech). Najczciej wykonuj najniej kwalifikowane i najgorzej
opacane prace, ktrych rdzenni mieszkacy nie maj ochoty podejmowa.
Imigranci maj rny stosunek do kraju nowego osiedlenia. Jedni z nich pobyt w nim
traktuj jako tymczasowy i maj zamiar powrci do wasnej ojczyzny po zgromadzeniu
rodkw pozwalajcych na dostatniejsze w niej ycie. Inni nie myl o powrocie. Ci, ktrzy
nie chc wraca do wasnego kraju, pragn uzyska obywatelstwo pastwa, w ktrym
mieszkaj. Jednake pragnieniu temu towarzyszy ch zmiany wasnej
253
cao w tyglu pastwa amerykaskiego. Czas pokaza, e obraz Ameryki jako tygla
(melting-pot) jest faszywy. W ostatnich dziesicioleciach okazao si, e odrbnoci etniczne
nie tylko nie sabn, ale zaczynaj by uwaane za warto i u przedstawicieli rnych grup
etnicz-
254
Konflikty etniczne
Mozaiki narodowociowe i etniczne wspczesnych organizmw pastwowych s
potencjalnym rdem rnego rodzaju konfliktw, ktre staj si podoem ruchw
narodowych. W XX wieku ruchy te stay
255
bywa,
jednym
drugim
przypadku
krzywdami
256
postrzega si wci jako tak sam niezalenie od zmiany granic nalecego do niej
terytorium.
pojcia narodu oraz historyczne przemiany jego treci, jak rwnie treci wiadomoci
narodowej.
W ksztatowaniu si narodu polskiego pod politycznym dachem pastwa mona
wyrni trzy okresy:
wieku,
prb reformy ustroju pastwa u schyku XVIII wieku w sytuacji zagroenia jego
niepodlegego bytu.
Powstanie pastwa i ksztatowanie si szlacheckiej rzeczypospolitej. Pocztkiem
Polski historycznej jako caoci ponadplemiennej byo pastwo Mieszka I, ktry
zjednoczy znaczn cz ziem midzy Wis
257
258
1998: 92). Rwnie czsto cytowany jest Dymitr Solikowski, ktry w 1573 roku pisa: W
krlestwie splnym siedzi Polak, Litwin, Prusak, Rusak, Mazur, mudzin, Inflant,
Podlaszanin, Woyczyk, Kijowianin" (Tazbir 1998: 101). wczenie tego rodzaju
okrelenia odnosiy si do mieszkacw poszczeglnych regionw bez wzgldu na ich
tosamo etniczn, tak jak j dzisiaj rozumiemy.
259
nawet nowy rodzaj szlachty, szlachty urzdu" (noblesse de robe), w odrnieniu od szlachty
rycerskiej" {noblesse d'epee).
Absolutyzm prowadzi nadto polityk gospodarcz sprzyjajc emancypacji miast i
mieszczastwa. W monarchiach scentralizowanych wadza oglnie nastawiona bya na
niwelowanie rnic, widzc w nich potencjalne rdo oporu.
260
261
pastwowego. W kocu XVIII wieku dla wielu wiatych ludzi w Polsce stao si jasne, e
jej ustrj jest anachronizmem i bez jego zasadniczego zreformowania pastwo polskie
nie utrzyma si. W publicystyce tego okresu, argumentujcej na rzecz reform, wystpuje
zarwno polityczne, jak i etniczno-kulturowe rozumienie narodu. Polityczne rozumienie
narodu jako wsplnoty obywateli czyo si z kwe-
262
wspln przeszo, pozwala dostrzec, e czym innym jest zbiorowo poczona wizami
wsplnej kultury, a czym innym organizacja polityczna. Dla Polakw rnica ta bya
jednoczenie rnic midzy tym co swoje" i obce". Sprzyjao to pojmowaniu narodu jako
wsplnoty gwnie, jeli nie wycznie, pozapolitycznej.
263
wzmacniay take obchody, takie jak uroczyste pogrzeby ksicia Jzefa Poniatowskiego w
1817 roku i Tadeusza Kociuszki w 1819 roku, sypanie kopca jego imienia, u schyku za
wieku, w dobie autonomii galicyjskiej, krakowskie uroczystoci zwizane z urodzinami
Kopernika czy sprowadzeniem zwok Adama Mickiewicza na Wawel. W Galicji miay
miejsce take obchody grunwaldzkie.
264
Sam Wawel jako siedziba dawnych krlw Polski by wanym symbolem jednoczcym
Polakw. Podobnie zreszt jak czstochowskie sanktuarium Krlowej Korony Polskiej,
miejsce licznych pielgrzymek z caego kraju.
Wiek XIX na ziemiach Polski to wiek stopniowego rozwoju spoeczestwa
przemysowego i zwizanych z nim przemian spoecznych. Sabnie znaczenie urodzenia,
wzmacnia si rola pienidza. Pojawia si nowa klassa umysowa", czyli inteligencja,
grupujca ludzi wyksztaconych i utrzymujcych si z pracy umysowej. Wywodz si oni
zarwno ze zuboaej szlachty, jak i mieszczastwa, a w pojedynczych przypadkach nawet
z chopw (Czepulis-Rastenis 1973). Z czasem warstwa ta staje si gwnym nonikiem
ideologii narodowej.
Rozwija si i upowszechnia owiata, ktra rozszerza zakres zbiorowoci uczestniczcej
w kulturze. Towarzysz temu starania owieconych krgw, aby bya to kultura polska, z
czym wie si opr wobec naciskw germanizacyjnych i rusyfikacyjnych. Znana jest walka
o jzyk polski w szkoach zaboru pruskiego i rosyjskiego oraz tajne nauczanie jzyka i
historii Polski w zaborze rosyjskim od schyku XIX stulecia. Stopniowo polska wiadomo
narodowa, ktrej podstaw jest wsplnota kultury, zaczyna przekracza granice elit.
Dominacja wymiaru kulturowego w procesie ksztatowania si narodu w XIX wieku nie
oznacza, e proces ten nie mia wwczas wymiaru politycznego. Powstania nie byy niczym
innym jak deniem do uzyskania dachu politycznego" dla wsplnoty kulturowej.
W wymiarze politycznym podstawowym problemem bya kwestia uobywatelnienia
chopw. Chop pozbawiony pocztkowo wszelkich praw, nawet wolnoci osobistej, i
zobowizany do paszczyzny czu si kim obcym w kraju, ktrym wadali panowie Polacy. Dramatycznym wyrazem tej obcoci bya rze galicyjska w 1846 roku, kiedy to pod
wodz Jakuba Szeli chopi wystpili przeciwko szlachcie jako Polakom zagraajcym
cesarzowi.
Kademu powstaniu, poczwszy od kociuszkowskiego, towarzyszyy starania o
wcignicie chopw do walki o wolno Polski. Zdawano sobie spraw, e nie jest to
moliwe bez uczynienia ich czonkami wsplnoty narodowej, cieszcymi si takimi jak
wszyscy inni prawami. Przywdztwa kolejnych powsta zapowiaday im pene
265
przestrzenia si wrd coraz liczniejszych rzesz robotnikw i chopw (Szwarc 1996: 198)
- w niemaej mierze dziki wiadomie podejmowanym przez elity wysikom szerzenia
owiaty wrd ludu.
Po klsce powstania styczniowego (w zaborze pruskim wczeniej) pod hasem pracy
organicznej powstaway najrozmaitsze towarzystwa i zrzeszenia, ktre - podejmujc
dziaania na polu gospodarczym - jednoczenie stawiay sobie za cel umacnianie polskoci.
Wszystko to jednake nie odnosi si do caego obszaru dawnej Rzeczypospolitej. Na
Litwie, jak rwnie na Kresach Wschodnich, gdzie lud mwi innym ni polski jzykiem,
wyrastay miejscowe elity kulturotwrcze. Wraz z nimi zaczynaa rodzi si wiadomo
narodowa miejscowej ludnoci, wspierana poczuciem odrbnoci przede wszystkim wobec
tego co polskie, a w przypadku ukraiskim i biaoruskim - rwnie w jakiej mierze i tego
co rosyjskie.
Wieloetniczne pastwo Drugiej Rzeczypospolitej. W koczcym pierwsz wojn
wiatow traktacie podpisanym w Wersalu w 1918 roku za fundament porzdku
politycznego powojennej Europy przyjto uznanie zasady narodowoci jako podstawy
pastw (Kersten 1989: 447). Ideaem byy pastwa jednolite etnicznie.
By to jednak idea nie do zrealizowania, albowiem wytyczenie takich granic, ktre
zapewniyby jednolito etniczn tworzonych pastw, okazao si niemoliwe. W
przypadku
Polski
ograniczenie
jej
granic
do
obszaru
etnicznego
oznaczaoby
266
mierci.
Owa
narzucona
zewntrz
wsplnota
losu
formowaa
267
szacowane jedynie w przyblieniu. We wspczesnej Polsce nie tylko nie stosuje si adnych
zewntrznych kryteriw narodowoci, ale rwnie nie ma obowizku jej deklarowania.
Konsekwencj tego jest nieuwzglednianie przez Gwny Urzd Statystyczny takiego
rodzaju danych w spisach powszechnych.
Wedle istniejcych szacunkw, najliczniejsze mniejszoci narodowe w Polsce to
niemiecka, biaoruska i ukraiska. Liczebno tych dwch
268
269
nie ich odrbnoci. Grupa lzakw wystpia nawet o uznanie ich za mniejszo
narodow i przyznanie odpowiednich praw, na co sd nie wyrazi zgody. Jedni i drudzy
dopominaj si, by jzyki, jakimi mwi, nazywane gwar lsk i kaszubsk, nie byy
otaczane pogard jako dialekty ludzi niewyksztaconych i tpione w szkoach, ale zostay
uznane za jzyki penoprawne. Kaszubi doprowadzili do powstania szk, w ktrych
naucza si jzyka kaszubskiego.
W Polsce ochrona praw mniejszoci narodowych i etnicznych jest konstytucyjnie
gwarantowana. Mwi o niej artyku 35 Konstytucji uchwalonej w 1997 roku.
Nota bibliograficzna
W socjologii problematyka maych grup wystpuje pod szyldem mikro-socjologii i
dominuje
niej
perspektywa
strukturalno-funkcjonalna.
jzyku
polskim
najpowaniejsze prace z tego zakresu to Jacka Szmatki Mae struktury spoeczne. Wstp
do mikrosocjologii strukturalnej (1989) i opracowana przez niego antologia Elementy
mikrosocjologii. Wybr tekstw klasykw socjologii (1978). W tekstach zebranych w tym
tomie podejmowane s. take kwestie roli spoecznej, konformizmu, dewiacji, kontroli
spoecznej, ktre wi si cile z problematyk maych grup. Inna prac z tego
zakresu jest ksika Jana Turowskiego Socjologia. Mae struktury spoeczne (1993),
ktra ma charakter podrcznika. Punkt widzenia psychologii spoecznej na mae grupy i
ich funkcjonowanie przedstawia ksika Carol K. Oyster Grupy (2002).
Problematyki wsplnoty spoecznej, w tym grup pierwotnych i spoecznoci
lokalnych, dotycz teksty zebrane przez Barbar Mikoajewsk w tomie Zjawisko
wsplnoty. Wybr tekstw (1999).
272
4.
Podziay spoeczne
ROZDZIA XII
278
mniej do pewnego stopnia, podstawach. Wiele do powiedzenia na ten temat maj zarwno
historycy, jak i antropolodzy.
Poniewa
gwnym
przedmiotem
zainteresowania
socjologii
jest
nowoczesne
pozwala
na
empiryczne
okrelenie
waciwych
temu
grup lub kategorii spoecznych nierwno obdzielonych dobrami" (Pohoski 1995: 346).
Pierwsza perspektywa badawcza kieruje uwag na zrnicowania i nierwnoci spoeczne
danego spoeczestwa, natomiast druga na procesy ruchliwoci spoecznej.
Badania empiryczne zrnicowa spoecznych s w socjologii niezwykle rozwinite. S to
gwnie badania ilociowe o bardzo rozbudowanej metodologii, wykorzystujce
wyrafinowane techniki statystyczne, ktre pozwalaj na pomiary dystansw i ujawnianie
barier midzy rnymi poziomami zrnicowania spoecznego, a take na okrelanie
rodzajw i mechanizmw ruchliwoci spoecznej.
280
spoeczestwach
wszystkich
typw,
ale
spoeczestwach
Natomiast
wolnokonkurencyjna
spoeczestwie
gospodarka
kapitalistycznym,
uwolniona
od
wszelkich
ktre
charakteryzuje
polityczno-prawnych
281
spoecznej, ale jako naturalny skadnik ycia spoecznego, ktry dynamizuje je i prowadzi
do zmian.
Tak rozumiane klasy nie byy dla Marksa wycznie kategoriami ekonomicznymi.
Potencjalnie byy dla rwnie grupami spoecznymi, to jest zbiorowociami poczonymi
wizi spoeczn, ktrej wyrazem bya wiadomo klasowa". W zaczerpnitym od Hegla
jzyku Marks pisa o przeksztacaniu si klasy w sobie", to jest zbioru jednostek o
jednakowym pooeniu spoeczno-ekonomicznym, w klas dla siebie", to jest zbiorowo
0 poczuciu klasowej tosamoci i rozwinitej wiadomoci klasowej".
wiadomo klasowa" proletariatu w ujciu Marksa jest interpretowana jako
rozpoznanie przez czonkw klasy robotniczej wasnej roli w procesie produkcji, ich
stosunku do wacicieli rodkw produkcji i na koniec zrozumienie, e mog poprawi
swoje pooenie tylko przez obalenie ustroju.
Proces ksztatowania si wiadomej klasy robotniczej Marks przedstawi w napisanym
wsplnie z Fryderykiem Engelsem Manifecie komunistycznym. Pocztkowo w jednej
fabryce pojedynczy robotnicy zaczynaj dopomina si o swoje prawa i wchodz w konflikt
z wacicielem fabryki. Nastpnie wszyscy robotnicy tej fabryki zauwaaj, e s w jednakowym pooeniu i maj wsplne interesy. Potem uwiadamiaj to sobie robotnicy caego
miasta i regionu, potem caego kraju, a wreszcie caego wiata i hasem ich staje si
zawoanie: Proletariusze wszystkich krajw czcie si".
W pracach Marksa istniej dwa modele struktury spoecznej jako struktury klasowej.
Jeden jest modelem biegunowym, w ktrym wystpuje dychotomiczny podzia na dwie
podstawowe klasy - kapitalistw i proletariat, drugi jest bardziej skomplikowanym
modelem, w ktrym pojawiaj si podziay wewntrz klas podstawowych oraz klasy
porednie" midzy tymi biegunami. W niektrych pismach Marksa wystpuje pierwszy
model, w innych drugi.
Model biegunowy pojawia si w Kapitale w rozwaaniach teoretycznych, kiedy Marks pragnc dociec istoty relacji midzy kapitalistami a proletariatem - klasy te z zaoenia
rozpatruje tak, jak gdyby tylko one istniay w spoeczestwie. Model ten dominuje take w
programowym Manifecie komunistycznym, wzywajcym robotnikw do walki o obalenie
282
uwagi.
Teoria Marksa jest doskonaym przykadem rozpatrywania podziaw spoecznych z
perspektywy strukturalnej.
Max Weber i trzy paszczyzny podziaw spoecznych
283
modelu biegunowego, ktry nawet wtedy, kiedy nie wystpowa w poszczeglnych pismach
Marksa, zawsze znajdowa si w tle jego rozwaa. Zgodnie z Weberowska koncepcj klasy,
take posiadacze dziel si na klasy, poniewa inaczej usytuowany na rynku jest rentier,
waciciel kapitau, a inaczej waciciel przedsibiorstwa produkcyjnego. Z kolei ci, ktrzy
pozbawieni s wasnoci, te tworz rozmaite klasy, rnice si typem oferowanych na
rynku wiadcze. Inne szans ma na rynku wysoko wykwalifikowany specjalista, lekarz czy
prawnik, inne za
284
pole docieka socjologicznych. Sam Weber uwaa, e zbieganiu si tych dwu podziaw
spoecznych sprzyja wzgldna stabilizacja zasad nabywania i podziau dbr, natomiast
przeciwdziaa wszelki wstrzs i przewrt techniczno-gospodarczy. W warunkach szybkich
zmian na plan pierwszy wysuwaj si sytuacje klasowe. Z reguy epoki i kraje, w ktrych
pierwszoplanowe znaczenie maj sytuacje klasowe, s epokami przewrotw technicznogospodarczych. Natomiast kade opnienie procesw przemian ekonomicznych prowadzi
do dominacji sytuacji stanowych i przywraca znaczenie spoecznej godnoci jako podstawy
nierwnoci spoecznych.
285
Partie. Mwic o partiach, Weber mia na myli nie tylko takie organizacje, ktre
wspczenie okrelane s mianem partii politycznych. Przez partie rozumia wszelkie grupy,
ktre stawiaj sobie za cel wpywanie na aparat wadzy i budowanie go w miar monoci
ze swoich stronnikw. Wynika z tego, e partie wystpuj jedynie w obrbie zbiorowoci o
charakterze stowarzysze (zob. Ferdynand Tnnies i dwa typy zbiorowoci, s. 225), w
ktrych istnieje jaki racjonalny porzdek oraz aparat sucy jego utrzymywaniu. W
poszczeglnych przypadkach partie mog reprezentowa interesy wynikajce z sytuacji
klasowej lub stanowej i stosownie do tego dobiera swoich stronnikw. Jednak wcale nie
musz by partiami wycznie klasowymi czy stanowymi. Moliwe s rne kombinacje.
Weber zdecydowanie odrzuca pogld, e wadza polityczna jest w rkach klasy kapitalistw
i suy tylko ich interesom.
Koncepcje stratyfikacji (uwarstwienia)
W najszerszym znaczeniu termin stratyfikacja jest uywany do opisu spoeczestw, w
ktrych istnieje nierwny podzia dochodw, wadzy, prestiu oraz innych podanych
dbr, i oznacza hierarchiczny ukad -pojmowanych na wzr pokadw geologicznych
poziomw pooenia spoecznego, ktre rni udzia w podziale tych dbr. Poziomy te w
odniesieniu do wspczesnych spoeczestw przemysowych najczciej okrelane s dzisiaj
mianem warstwy, niekiedy klasy, jeeli wyrnia si je w paszczynie ekonomicznej.
Tak rozumiana stratyfikacja obrazuje rozmieszczenie jednostek na pewnej skali, nie jest
natomiast opisem spoeczestwa jako strukturalnie powizanej caoci. Tak jak Marksowska
koncepcja klas jest doskonaym przykadem strukturalnego podejcia do zrnicowania
spoecznego, tak koncepcje stratyfikacji s rwnie doskonaym przykadem podejcia
gradacyjnego, ktre z tego wzgldu moe by te okrelane po prostu jako
stratyfikacyjne.
Rozpatrywanie podziaw spoecznych z perspektywy stratyfikacyjnej jest w duej
mierze zwizane z tradycj socjologii amerykaskiej, ktra przez do dugi czas rozwijaa
si wasn drog, mao interesujc si rozwojem socjologii europejskiej i powstajcymi na
jej gruncie teoriami. Do amerykaskich rde koncepcji stratyfikacji zaliczy naley
badajc
spoeczno
miasteczka
amerykaskiego,
interesowa
si
286
zycji, jak kady z nich zajmuje w badanej spoecznoci, decyduje nie tylko wysoko
dochodw, ale i inne czynniki, na przykad szacunek i powaanie ze wzgldu na walory
moralne. Na podstawie wywiadw z mieszkacami stwierdzi istnienie szeciu poziomw
pozycji spoecznych, ktre nazwa klasami". Przez klasy rozumia dwie lub wicej grup
ludzi, ktrzy sami sdz, e s i rzeczywicie s zgodnie umiejscawiani przez wszystkich
czonkw community na spoecznie wyszych i niszych pozycjach" (Warner, Lunt 1942: 82,
za: Wesoowski 1962: 159). Wyrni sze klas, ktre nazwa: wysz-wysz", wysznisz", redni-wysz", redni-nisz", nisz-wysz" i nisz-nisz".
Z kolei Davis i Moore w publikowanych w latach czterdziestych XX wieku artykuach
sformuowali funkcjonaln teori stratyfikacji. Stratyfikacj rozumieli szeroko jako
nierwno poziomw udziau w dobrach, gwnie dobrach materialnych, i prestiu.
Wykazywali funkcjonaln niezbdno i uyteczno tego rodzaju nierwnoci.
Argumentowali, e zapewnia ona zajmowanie najwaniejszych pozycji przez najbardziej
kwalifikowane osoby, ktre kompetentnie wypeniaj swoje zadania. Dowodzili, e
zdobywanie kwalifikacji wymaga nakadw i wie si z wyrzeczeniami, ktrych ludzie nie
podejmowaliby bez nagrd w postaci przyszych wysokich pozycji.
Teoria Davisa i Moore'a wywoaa szerok dyskusj. Polemizowano zarwno z jej
zaoeniami ideologicznymi, jak i sposobem rozumienia stratyfikacji.
W warstwie ideologicznej wskazywano tkwice u podstaw rozumowania Davisa i
Moore'a zaoenie, e w punkcie wyjcia wszyscy maj takie same szans osignicia
wysokich pozycji, a o tym, czy je osign, decyduje wycznie talent i praca jednostki.
Zwracano uwag, e szans wyksztacenia, zasig wpyww na innych, stopie szacunku, a
nawet szans doczekania pnego wieku s w znacznej mierze ju w punkcie startu
okrelone przez wyjciow pozycj jednostki w ukadzie stratyfikacyjnym.
W warstwie merytorycznej podjto pytanie, co to jest stratyfikacja, oraz prby
zawenia tego pojcia. Proponowano, aby rozumie j nie po prostu jako kade
hierarchiczne zrnicowanie jednostek, ale jako system utrwalonych warstw, do ktrych
przynaleno jest w znacznej mierze okrelana przez midzypokoleniowe przekazywanie
pozycji lub co najmniej przez szans osignicia okrelonych pozycji. Innymi sowy, propo-
nowano, aby o stratyfikacji mwi tylko wtedy, kiedy istnieje dziedziczna nierwno", a
warstwy charakteryzuj si biologiczn i spoeczn trwaoci" (Buckley 1958, za:
Wesoowski 1966: 134) i maj tendencj do zamykania si.
W nastpnych latach pojcie stratyfikacji ulegao dalszym modyfikacjom. Pod
wpywem, po pierwsze, rozwoju ilociowych bada empirycz-
287
288
jako
poziomy
zrnicowania
spoecznego
paszczynie
ekonomicznej. Tak rozumiane klasy s w gruncie rzeczy rodzajem warstw i jako takie
s czci ukadu stratyfikacyjnego spoeczestwa. Nietrudno w tym ujciu klasy
odnale lady zarwno Webera, jak i Warnera. Takie rozumienie klasy spotka mona
czoowych
badaczy
problematyki
zrnicowania
spoecznego
takie
290
wystpuj
spoeczestwach
rnego
typu,
nie
tylko
nowoczesnych
spoeczestwach przemysowych.
Czonkowie tak rozumianych warstw maj pewn wiadomo wsplnych interesw, a
take poczucie grupowej tosamoci i podobny styl ycia, ktry mniej lub bardziej
odrnia ich od czonkw innych warstw spoecznych (Haralambos, Holborn 1990: 25).
Podobnie pojmowana warstwa" nie tylko przypomina Weberowski stan, ale staje si
pojciem tak oglnym, e swym zakresem obejmuje rwnie i takie tworzce hierarchi
kategorie spoeczne jak indyjskie kasty i europejskie stany feudalne.
291
4. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe
Zainteresowanie zrnicowaniem spoeczno-zawodowym wynika z potwierdzonego
empirycznie przekonania, e pozycje zawodowe i wykonywanie zwizanych z nimi rl jest
w spoeczestwach nowoczesnych podstawowym czynnikiem, ktry sytuuje ludzi w
ukadzie nierwnoci spoecznych (Somczyski, Domaski 1998: 127). Zawody uwaa si
za dobry syntetyczny wskanik warstw stratyfikacyjnych jako kategorii empirycznych.
Ponadto, jak wykazay badania, przedstawiciele rnych zawodw rni si pogldami i
cechami osobowoci.
Zawd s to czynnoci: 1) trwale wykonywane, 2) wymagajce okrelonego
przygotowania i umiejtnoci, 3) bdce wiadczeniami na rzecz innych osb, 4)
przynoszce dochody bdce podstaw utrzymania. Te cztery elementy wystpuj we
wszystkich wspczesnych definicjach zawodu (Somczyski, Domaski 1998: 125).
Zawody s wynikiem podziau pracy i pojawiy si wraz z rozwojem gospodarki i
powstaniem rynku, na ktrym praca i umiejtnoci stay si jednym z towarw. Ju w
redniowieczu istniay nie tylko zawody, ale i organizacje zawodowe w postaci cechw,
ktre ustalay i formalizoway procedury szkoleniowe i egzaminacyjne uprawniajce do
wykonywania zawodw. W miar rozwoju gospodarczego mnoyy si specjalizacje zawodowe i zmieniay sposoby uzyskiwania kwalifikacji zawodowych. We wspczesnych
spoeczestwach przemysowych listy zawodw zawieraj tysice pozycji.
Klasyfikacje i skale zawodw
Jest rzecz oczywist, e wobec ogromnej liczby rnorodnych zawodw istniejcych
wspczenie pojedyncze zawody nie mog by ani uytecznym narzdziem, ani
przedmiotem bada socjologicznych. Aby takimi si stay, musz zosta poczone w
szersze kategorie. Innymi sowy, niezbdna jest ich klasyfikacja.
W Polsce pierwsza nowoczesna klasyfikacja zawodw, znana jako Spoeczna Klasyfikacja
Zawodw (okrelana skrtem SKZ), zostaa opracowana w 1978 roku (Pohoski,
Somczyski 1978). Jest w niej dwanacie oglnych kategorii zawodowych, w niektrych
badaniach czonych w jeszcze szersze kategorie (patrz: ramka na nastpnej stronie).
292
293
294
te przejawiaj si z rn sil.
5. Ruchliwo spoeczna
W socjologii przez ruchliwo spoeczn rozumie si zmian miejsca jednostek, take
grup (rozumianych jako zbiorcze kategorie spoeczne) w systemie spoecznego
zrnicowania rozpatrywanego najczciej jako hierarchiczny ukad pozycji bd warstw.
295
empirycznie, porwnujc pozycj ojca, w czasie kiedy syn/crka mia/a 14 lub 16 lat, z
aktualn, to jest w momencie bada, pozycj syna/crki. (Okrelenie wieku dziecka jest
konieczne, chodzi bowiem o wyznaczenie punktu startu dziecka. W toku jego ycia
ojciec
take
mg
zmienia
pozycje
podlega
procesowi
ruchliwoci
wewntrzpokoleniowej.)
O obu rodzajach ruchliwoci decyduj rozmaite czynniki.
Jedna grupa czynnikw to cechy jednostek oraz ich rodzicw. Pewne osoby s
utalentowane i pracowite, a na dodatek sympatyczne, inne leniwe, niezdolne i
antypatyczne. Jedni rodzice mog i chc inwestowa
296
w wyksztacenie dzieci, nawet kosztem wasnych wyrzecze, inni nie mog, nie potrafi
bd nie chc.
Druga grupa czynnikw to moliwoci przesuni, jakie stwarza dane
spoeczestwo. Zale one od stopnia jego otwartoci, a take od istnienia w nim
mechanizmw wyrwnywania szans modziey ze spoecznie upoledzonych rodowisk i
rodzin w zym pooeniu materialnym. Ich dziaanie, mniej lub bardziej skuteczne,
sprowadza si na og do rnych uatwie w dostpie do wyksztacenia. S to na
przykad rozmaite systemy stypendialne, a take punkty preferencyjne przyznawane za
pochodzenie" przy przyjmowaniu na studia. W PRL przez wiele lat punkty przyznawano
dzieciom robotnikw i chopw, a w USA przyznaje si je modziey z grup etnicznych
uwaanych za spoecznie upoledzone.
Trzecia wreszcie grupa czynnikw to zmiany na rynku pracy. Czasami s one
rezultatem
rozmaitych
kataklizmw
powodujcych
ubytek
ludnoci,
rny
zmiennej
zalenej
wyjaniaj poszczeglne
zmienne
297
Zrnicowanie spoeczne
spoeczestw
ponowoczesnych
wzrosa wicej ni dwa i p raza w cigu tych dwudziestu lat. Ale zatrudnienie w
przemyle nie wzroso w ogle. A nawet przeciwnie, spadao. [...] spado [...] z 25
procent cakowitej siy roboczej w 1960 roku do 16 lub 17 procent w 1990 roku. W tym
czasie cakowita amerykaska sia robocza podwoia si i by to najwikszy wzrost, jaki
kiedykolwiek zanotowano w jakimkolwiek kraju w czasach pokoju. Ale ten przyrost
pojawi si w pracach innych ni wytwarzanie i przemieszczanie rzeczy [...]. Sytuacja w
Japonii jest prawie dokadnie taka sama. [...]
Dla ekonomii oraz polityki spoecznej jest znacznie lepiej - twierdz Japoczycy - by
zamiast wydawa pienidze na tworzenie stanowisk pracy dla pracownikw fizycznych
w krajach rozwinitych, przeznacza je na rozwijanie krajowej edukacji i mie tym
samym pewno, e ludzie modzi naucz si wystarczajco duo, by posi
kwalifikacje do pracy wymagajcej wiedzy lub przynajmniej do wiadczenia usug o
wysokim standardzie" (Drucker 1999: 61-63).
Kiedy podstawowym narzdziem pracy staje si komputer, zamazaniu ulega podzia na
prace fizyczne" i umysowe". Rozmywanie granicy midzy tymi dwoma rodzajami
pracy, niegdy bardzo wyranej,
302
ulegaj
wszystkie
kategorie
spoeczno-zawodowe.
Rnice
303
miennego w niej usytuowania nie maj znaczenia. mier klas" oznacza jedynie utrat
przez klas (rozumian w duchu Marksowskim) dotychczasowej kluczowej roli w
okrelaniu nierwnoci spoecznych i przeksztacenie si jej w jedn z wielu teoretycznych
kategorii analizy stratyfikacji i konfliktw" (Pakulski 1993b: 289).
Na rzecz tezy o zmniejszeniu si przydatnoci pojcia klasy do analizy wspczesnych
spoeczestw ponowoczesnych przytacza si wiele argumentw. S one trojakiego rodzaju.
304
1.
305
natomiast
bardziej
od
politycznie
zdefiniowanych
prawem
306
307
308
W rozwaaniach o klasie redniej cise wyznaczenie jej granic nie budzi szczeglnego
zainteresowania. Uwaga skierowana jest na jej skad i charakter, jej historyczn zmienno
oraz miejsce i rol we wspczesnych spoeczestwach ponowoczesnych.
W okresie klasycznego kapitalizmu dziewitnastowiecznego klasa rednia" obejmowaa
tych wszystkich, ktrych nie mona byo zaliczy ani do robotnikw, ani do wielkich
kapitalistw. Skadaa si przede wszystkim z drobnych przedsibiorcw i to oni decydowali
o jej charakterze. Z biegiem czasu, wraz z liczebnym wzrostem kadr urzdniczych, a take
przedstawicieli wolnych zawodw, klasa rednia" zacza si rozrasta, a drobni
przedsibiorcy, dalej wchodzc w jej skad, przestali okrela jej oblicze.
Obecnie klasa rednia" w rozwinitych spoeczestwach przemysowych to wielce
zrnicowany zbir kategorii spoeczno-zawodowych. Jej czonkw charakteryzuje do
wysoki poziom dochodw, lecz nie on jest ich podstawowym wyrnikiem. Mimo e
wszyscy przedstawiciele klasy redniej ciesz si pewnym dobrobytem, dochody ich s
zrnicowane i w niektrych przypadkach nie odbiegaj od dochodw pewnych kategorii
robotnikw. Podstawow lini demarkacyjn midzy klas robotnicz a redni nie jest
dochd, ale praca umysowa o charakterze dajcym niejak samodzielno i niezaleno
lub praca na wasny rachunek (ale poza rolnictem) (Domaski 1994; Drozdowski 1998).
W wyniku historycznej zmiany oblicza klasy redniej mwi si o niej obecnie jako o
nowej klasie redniej w odrnieniu od grupujcej drobnych przedsibiorcw starej klasy
redniej, stanowicej nieodczny element spoeczestwa agrarno-drobnomieszczaskiego,
ktre jest oparte na drobnej wasnoci indywidualnej i rodzinnej" (Drozdowski 1998: 91).
Przedstawicieli nowej klasy redniej spoeczestw ponowoczesnych charakteryzuje
sia ekonomiczna", ktr czerpi z trzech rde:
Wasnoci - czyli posiadania jakiej czci rodkw produkcji, czy to w postaci
wasnego samodzielnego przedsibiorstwa, czy pakietu akcji, czy te udziau w spce etc.
Kontroli - czyli umownego prawa do zarzdzania jak czci procesu produkcyjnego
(prac, zasobami kapitaowymi bd te jednym i drugim).
Szans na rynku - czyli posiadania kwalifikacji bd talentw uwaanych za szczeglnie
wartociowe na rynku pracy (Runciman 1990).
310
ukad ten przestaje mie ksztat zwajcej si ku grze piramidy i przybiera posta rombu,
bardzo rozszerzonego w rodku (Clark, Lipset 1991: 406). Badania postrzegania
zrnicowania spoecznego wykazay, e klasa rednia, rozumiana jako zbir tych
wszystkich, ktrzy nie s zaliczani ani do kategorii bogatych, ani do kategorii biednych, jest
we wszystkich krajach gospodarczo rozwinitych szacowana na ponad 50 procent ich
populacji (w Japonii nawet 70 proc). Midzynarodowe badania porwnawcze wykazay
take, i wraz ze wzrostem zamonoci w danym kraju odsetek ten si zwiksza (Pawe
Morawski 2001: 94).
Po drugie, w sensie dominacji w kulturze tych spoeczestw wartoci, orientacji i stylu
ycia waciwych ludziom usytuowanym w rodku drabiny spoecznej. Istnieje w nich i
nadaje im ton dua zbiorowo grup i jednostek, ktre razem wzite tworz orodek
specyficznego stylu ycia, mentalnoci i pogldw. Z tego orodka emanuj wzory
docierajce do odlegych krgw, ktre rzutuj na ksztat caych spoeczestw" (Domaski
1994: 268).
3. Underclass i marginalizacja spoeczna
W wiatowej literaturze socjologicznej termin underclass (tumaczony nie najszczliwiej
jako podklasa") pojawi si w kocu lat siedemdziesitych XX wieku (Frieske 1999: 12).
Pocztkowo okrela spoecznoci gett czarnej ludnoci miast amerykaskich. Byy to
zbiorowoci ludzi wyczonych z gwnego nurtu ycia spoecznego. Ze warunki
ekonomiczne utrudniay powrt do niego zarwno im samym, jak i ich dzieciom. Wewntrz
gett wytwarzaa si specyficzna kultura przetrwania, ktra pomagaa przey, ale
jednoczenie wzmacniaa odcicie od reszty spoeczestwa i utrudniaa wczenie si do
niego. (W amerykaskich gettach wyksztacia si nawet szczeglna odmiana jzyka
angielskiego. Dzieci, ktre w nich wyrastay, miay utrudnion nauk w szkole, poniewa
mao rozumiay jzyk, ktrym mwili nauczyciele.)
W latach dziewidziesitych XX wieku termin underclass zosta przeniesiony do Europy
przez badacza brytyjskiego, ktry dostrzeg w Wielkiej Brytanii podobne zjawisko
formowania si zbiorowoci ludzi, yjcych w trwaej biedzie (Warzywoda-Kruszyska
1998: 37-38).
Pojawienie si tego terminu byo konsekwencj odkrycia, e w demokratycznych
spoeczestwach ponowoczesnych, cieszcych si dobrobytem i wyznajcych zasad
merytokracji, istnieje kategoria ludzi, ktrzy nie tylko nie korzystaj z dobrodziejstw
rozwoju gospodarczego, ale s praktycznie wykluczeni ze spoeczestwa.
Underclass to ponowoczesna posta marginalizacji i wykluczenia, ktre istniej we
wszystkich typach spoeczestw, chocia w kadym z nich
311
spoeczn, ktrej czonkw czy jedynie podobiestwo strategii przetrwania (Frieske 1999:
29). S dobitnym wiadectwem zaniku tkanki spoecznej (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 158).
Wrd rnych czynnikw wyrzucajcych ludzi na margines spoeczny najwiksze
znaczenie ma bezrobocie i bieda. S one ze sob cile zwizane, ale bynajmniej nie
tosame.
312
Bezrobocie
W spoeczestwach ponowoczesnych o zmiennych rynkach pracy wszyscy s zagroeni
utrat zatrudnienia, chocia nie wszyscy w jednakowym stopniu. Im wysze kwalifikacje,
tym zagroenie jest mniejsze, ale w niewielu wypadkach znika cakowicie.
Utrata pracy ma nie tylko oczywiste konsekwencje ekonomiczne. Nawet specjalista,
ktrego zasoby pozwalaj mu utrzymywa si na znonym poziomie materialnym mimo
braku staego zatrudnienia, bolenie odczuwa jego utrat. Wraz z nim traci bowiem
dotychczasow kluczow rol spoeczn okrelajc jego tosamo (zob. Rola spoeczna, s.
144, oraz Tosamo, s. 149). Sprzyja to niemiemu poczuciu zagubienia. Ponadto z
miejscem pracy wie si rozlega sie stosunkw spoecznych. Jego utrata powoduje, e
obumieraj zwizane ze rodowiskiem pracy kontakty towarzyskie, co rodzi poczucie
wykluczenia (Fitoussi, Rosanvallon 2000).
Psychiczne skutki bezrobocia zale od dugoci jego trwania. Krtkotrwae pozostawanie
bez pracy moe ich w ogle nie powodowa. Inaczej jest w przypadku bezrobocia
dugotrwaego, zwaszcza kiedy przechodzi w stan chroniczny. Najgorsze jest to, e wraz z
wyduaniem si czasu pozostawania bez pracy maleje szansa na jej znalezienie.
Zatrudnienie uzyskuj przede wszystkim ci, ktrzy ju je maj, nastpnie ci, ktrzy
byli krtko bezrobotni, i tak dalej... Mona by nawet uporzdkowa prawdopodobiestwo znalezienia pracy w bezporedniej zalenoci od stosunku midzy okresem
zatrudnienia i okresem bezrobocia (Fitoussi, Rosanvallon 2000: 85).
Jest tak z kilku przyczyn. Jedn jest zamieranie kontaktw z ludmi usytuowanymi na
rynku pracy, a tym samym zmniejszanie si moliwoci pomocy z ich strony w jej
znalezieniu. Inn to, e wci zmieniajce si technologie wymagaj staego nabywania
nowych umiejtnoci. Przerwa w pracy oznacza zatrzymanie tego procesu, a wic stopniowe tracenie kwalifikacji, ktre z kadym dniem bardziej si starzej. Dotyczy to
zwaszcza robotnikw wykwalifikowanych, ktrych powrt do pracy wymaga w wielu
przypadkach dodatkowego szkolenia. (W 2000 roku pewien polski elektryk powiedzia w
prywatnej rozmowie, e ten, kto w jego zawodzie mia trzyletni przerw w pracy, ju si
313
Bieda
Kosztuje nie tylko bilet do kina, muzeum, codzienna gazeta, abonament radiowy i
telewizyjny, ale nawet zaatwienie sprawy w wielu urzdach, ktre czsto wymagaj zoenia
podania opatrzonego znaczkiem skarbowym. Kosztuje take komunikacja: przejazdy, telefony,
listy, co utrudnia kontakty ze znajomymi, jak rwnie czonkami rodziny mieszkajcymi w
innych dzielnicach czy miejscowociach.
Biedni we wszystkich krajach to przede wszystkim bezrobotni oraz osoby o niskich
zarobkach i wielodzietne. Mimo oglnych podobiestw
314
bieda w kadym kraju ma wasne oblicze. Rna jest liczebno ludzi biednych i ich cechy
demograficzne, a take rda biedy i czynniki j utrwalajce.
Przykadowo w Stanach Zjednoczonych, a ostatnio i w krajach Europy Zachodniej
zauwaa si feminizacj biedy, a zwaszcza jej etnicyzacj. Znaczne rnice poziomu ycia
midzy krajami w poczeniu z du atwoci przemieszczania si w przestrzeni dziki
wspczesnym rodkom komunikacji powoduj, e do zamonych, wysoko rozwinitych
krajw napywaj legalnie bd nielegalnie ludzie z krajw ubogich. W miejscu nowego
pobytu, nawet majc kwalifikacje, wykonuj prace najniej patne i o najniszym prestiu,
ktrych nie chc podejmowa miejscowi. Sprawia to, e najjaskrawsze rnice spoeczne
zaczynaj pokrywa si z podziaami etnicznymi (zob. Zbiorowo etniczna, s. 241).
Bieda w gospodarczo rozwinitych, zasobnych krajach jest kompromitujcym
zjawiskiem i powanym problemem. Stanowi on wyzwanie dla ideologw i politykw.
Przedmiotem gorcych sporw s socjalne funkcje pastwa i sposoby ich wypeniania.
Dyskusje dotyczce zwalczania biedy ogniskuj si wok trzech gwnych kwestii.
Pierwsz jest ocena zjawiska nierwnoci. Dla jednych samo ich istnienie jest
rzecz z i niesprawiedliw. W zwizku z tym uwaaj, e naley zapobiega
nadmiernemu bogaceniu si ludzi przez wprowadzanie wysokich podatkw, a uzyskane
rodki finansowe przeznacza na wyrwnywanie standardu ycia ludzi uboszych. Inni
natomiast sdz, e w nierwnociach spoecznych, nawet najwikszych, nie ma nic zego.
Wana jest nie rozpito nierwnoci, ale to, aby poziom, na jakim yj ludzie usytuowani
na najniszym stopniu skali nierwnoci, nie grozi ich marginalizacj, oraz aby ich bieda
zmniejszaa si wraz ze wzrostem krajowego bogactwa.
Drug jest diagnoza rde biedy. Jedni s skonni widzie je w wydarzeniach
losowych, takich jak rne postacie upoledzenia fizycznego i choroby, oraz w postawach
jednostek, ktre nie potrafi sobie radzi, naduywaj alkoholu i nie chce im si
pracowa. Inni przyczyn biedy szukaj w systemie spoecznym oraz procesach socjalizacji
umacniajcych kultur biedy.
Trzecim przedmiotem sporw jest to, w jakim stopniu dziaania pomocowe powinny
by prowadzone centralnie przez agendy administracji pastwowej, w jakim za przez
315
ludziom potrzebujcym, aby nie uzalenia ich od niej, ale umoliwia im, a przynajmniej
ich dzieciom, zerwanie z bied i opuszczenie marginesu spoecznego, jeeli ju si na nim
znaleli.
Systemy opieki spoecznej poszczeglnych pastw cz w sobie zazwyczaj elementy
dwu modeli radzenia sobie z bied: europejskiego" i amerykaskiego". Wyrniajc je,
Stanisawa Golinowska pisze, e w modelu europejskim istotne jest wyrwnywanie
standardw socjalnych, czyli wikszy zakres redystrybucji dochodw. Natomiast w podejciu amerykaskim pierwszoplanowe s rwne szans i brak barier, a nawet wyzwalanie
inicjatywy
oraz
wspomaganie
(Golinowska 2001).
ROZDZIA XIV
Zrnicowanie spoeczne,
nierwnoci
i ruchliwo spoeczna
przedsibiorczoci
dziki
rodkom
publicznym"
w Polsce
socjalizmu, jej zmiana nie bya moliwa bez zmiany ustroju politycznego. Dopiero po
przeksztaceniu ustroju mona byo podj zadanie jej naprawy przez zmian rzdzcych
ni zasad i poddanie jej prawom rynku. Tak drog zmian wskazywao dowiadczenie
europejskie, zgodnie z ktrym nie moe by sprawnej gospodarki bez rynku, ktrym
rzdzi prawo popytu i poday.
Skutki zmiany podstaw gospodarki z natury rzeczy wykraczaj znacznie poza sfer samej
gospodarki. Maj one daleko idce konsekwencje spoeczne, poniewa przeksztacaj
reguy gry w caym spoeczestwie. Socjolodzy powicali i powicaj wiele uwagi
spoecznym skutkom transformacji oraz wyanianiu si nowego ksztatu spoeczestwa
polskiego. Analizujc zrnicowania i nierwnoci spoeczne w dzisiejszej Polsce,
rozpatruj je zarwno na tle ich ukadu w czasach PRL, jak i obecnych procesw
rnicowania si spoeczestw ponowoczesnych.
Rozwj bada zrnicowania, nierwnoci i ruchliwoci spoecznej w Polsce zacz si
na dobre w latach szedziesitych XX wieku. Rozpoczto wwczas realizacj duych
projektw badawczych, w ktrych stosowano odpowiadajce midzynarodowym
standardom metody i techniki reprezentatywnych bada ilociowych. Mimo ogranicze
politycznych wyniki tych bada dostarczyy wielu informacji, ktre do dzisiaj zachoway
warto i s cennym materiaem porwnawczym. Dotyczy to zwaszcza zrnicowania
spoeczno-zawodowego i procesw ruchliwoci spoecznej badanych przy uyciu
standaryzowanych metod ilociowych.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe nie wyczerpuje wszystkich wymiarw rnic i
nierwnoci spoecznych w Polsce. Wiedz o nich uzupeniaj badania socjologiczne
prowadzone z odmiennych inspiracji teo-
320
retycznych i przy uyciu innych narzdzi ni badania uwarstwienia spoecznozawodowego. Wzbogacaj j take wyniki bada antropologw, ktrzy w latach 1965-1995
badali polskich poborowych.
Osobnym przedmiotem zainteresowa przedstawicieli polskich nauk spoecznych i
obiektem bada staa si bieda, ktra w nowych warunkach politycznych przestaa by
tematem tabu, a w nowych warunkach gospodarczych zacza si powiksza. Wraz z
wkroczeniem na ciek rozwoju gospodarczego zacz rosn dystans midzy grnym a
dolnym kracem skali zarobkw, co odpowiada oglnej prawidowoci (Kuznets 1989, za:
Domaski 2000a: 89) (zob. Bieda, s. 313).
W 1982 roku 10 procent populacji o najwyszych zarobkach zarabiao 2,8 raza wicej ni
10 procent populacji o najniszych zarobkach. W roku 1995 byo to ju 3,5 raza wicej, a
w roku 1998 - 4,4 raza wicej (Domaski 2000a: 91).
1. Zrnicowanie spoeczno-zawodowe
Uksztatowane w Polsce w okresie realnego socjalizmu zrnicowanie spoecznozawodowe miao pewne szczeglne cechy, zwizane z brakiem prywatnej wasnoci
rodkw produkcji i nakazowo-rozdzielczym modelem gospodarki. Po zmianie ustrojowej
w roku 1989 miejsce centralnego planowania zaj rynek i powstay warunki do
samodzielnej dziaalnoci gospodarczej. Wpyno to na zrnicowanie spoeczno-zawodowe i charakter zwizanych z nim nierwnoci.
Zrnicowanie spoeczno-zawodowe w okresie PRL
Kraje realnego socjalizmu ze wszystkimi swoimi osobliwociami byy wariantami
nowoczesnych spoeczestw przemysowych. Proces uprzemysowienia, jaki w nich
zachodzi, podlega oglnym prawidowociom i wywoywa skutki spoeczne podobne
do pojawiajcych si we wszystkich innych krajach o rosncym uprzemysowieniu.
Podstawow prawidowoci jest to, e w miar postpu uprzemysowienia spada odsetek
osb zatrudnionych w rolnictwie, wzrasta natomiast zatrudnienie w rnych gaziach
przemysu i w usugach. Prawidowo ta sprawia, e za jedn z miar poziomu rozwoju
gospodarczego danego kraju uznaje si proporcje siy roboczej zatrudnionej w tak zwanych
321
Biegiem procesu uprzemysowienia nie rzdzi rynek, ale centralny plan, przy
Jeli w 1973 r. stosunek redniego wynagrodzenia pracownikw z wyszym wyksztaceniem do redniej pacy w caej gospodarce uspoecznionej wynosi 1,56, to w 1978
spad do 1,27, w 1980 osign poziom 1,11, by w 1981 przekroczy symboliczn liczb
1 i zatrzyma si na poziomie 0,94.
[...] w roku 1981 okoo 60% pracownikw z wyszym wyksztaceniem miao ju wynagrodzenie nisze ni rednia krajowa, podczas gdy w 1968 r. ponad 80% z nich
zarabiao jeszcze powyej redniej krajowej" (Wesoowski, Mach 1986; Beskid,
Jarosiska, Milic-Czerniak 1988, za: Mokrzycki 1997: 41).
322
gospodarki.
Jak
wykazyway
badania,
jedne
dziay
byy
bardziej
paszczynie
zrnicowania
spoeczno-zawodowego
pojawiy
si
objawy
324
325
2. Ruchliwo spoeczna
W pierwszych latach powojennych w Polsce miaa miejsce wzmoona ruchliwo
spoeczna (Domaski 1998). Powodowao j kilka przyczyn.
Wojna spowodowaa znaczne ubytki ludnoci. Zgino wielu ludzi w sile wieku, w
Programem nowej wadzy bya nie tylko odbudowa zniszczonego wojn kraju, ale
Wystpowaa
pewnych
te
praktyka
stanowisk
(na przykad dyrektora fabryki) osobom, ktre miay niskie wyksztacenie formalne,
ale cieszyy si opini ludzi bystrych i dobrych towarzyszy".
osobom pracujcym. Na studia te czsto trafiali ludzie wytypowani przez swoje zakady
pracy.
Natenie ruchliwoci spoecznej charakterystyczne dla pierwszych lat powojennych
osabo w latach szedziesitych. Jednak jaki lad po nim pozosta. Midzynarodowe
badania w kocu lat osiemdziesitych XX wieku wykazay, e w Polsce bariera
mobilnoci midzy robotnikami a inteligencj, jak rwnie midzy rolnikami a
inteligencj (bardzo wysoka, niemal nieprzekraczalna w innych krajach) bya nisza ni w
Wielkiej Brytanii, Francji i Niemczech, a take ni na Wgrzech,
326
ktre podobnie jak Polska naleay do krajw socjalistycznych (Erikson, Goldthorpe 1992,
za: Domaski 1998: 450). Wgrzy jednake nie doznali w czasie wojny takich jak Polacy
wyniszcze wysoko wykwalifikowanych kadr i nie mieli tylu pustych" miejsc w grnych
partiach hierarchii spoecznej. wiadczy to o tym, e masowy awans robotnikw i chopw
w Polsce w pierwszych latach po wojnie mia nie tylko polityczne przyczyny.
Charakter ruchliwoci spoecznej
Ruchliwo spoeczna w Polsce w okresie PRL bya zwizana z procesami
uprzemysowienia, ktre zmieniay spoeczno-zawodowy skad ludnoci, i silnie
uzaleniona od zmian poziomu rozwoju gospodarczego kraju. Ten zwizek i ta zaleno
nastpujco okreliy jej charakter (Pohoski 1996):
Poniewa natenie
ruchliwoci
spoecznej
zaleao
od tempa
rozwoju
ruch
zwikszy
si,
wci
pozostawa
znacznie
gospodarczo pastw o innym ustroju politycznym. Byo tak mimo istnienia szczeglnego
wykluczenia spoecznego, ktre polegao na stosowaniu kryterium politycznego przy
obsadzaniu stanowisk kierowniczych w administracji pastwowej i zakadach pracy.
328
przedsibiorcy, ktrych zaczto utosamia z klas redni. Staa si ona rdem nadziei
politykw i przedmiotem rozwaa publicystw.
Pogld, e kategoria spoeczna wacicieli wygrywa, mia w pierwszych latach po
transformacji oparcie w faktach. Spoeczno-zawodowa kategoria wacicieli liczebnie
wzrosa. Wiele danych wiadczyo te o dynamicznym rozwoju sektora prywatnego. W
latach 1989-1992 udzia tego sektora w globalnym zatrudnieniu wzrs z 12 do 56,6 procent,
w globalnej produkcji z 7,4 do 45,3 procent. Dane te nie obejmuj sfer czarnej
330
332
antropolodzy
przeprowadzili
1995
roku
badania
na
wielkiej,
Brajczewski 1997). Byy to trzecie z serii tego rodzaju bada przeprowadzanych wczeniej
w latach 1965 i 1986. Antropologw interesowa zwizek wzrostu poborowych z takimi
cechami ich pooenia spoecznego, jak wyksztacenie i zawd rodzicw, wielko
miejscowoci zamieszkania oraz liczba rodzestwa. Celem byo okrelenie nierwnoci
spoecznych w Polsce.
U podstaw bada leao nastpujce, ugruntowane teoretycznie zaoenie:
334
pogorszy si dostp dzieci wiejskich do szk wyszych. Wedle danych Raportu w latach
osiemdziesitych XX wieku co czternaste dziecko wiejskie podejmowao studia wysze, w
latach dziewidziesitych czynio to jedynie co sto trzydzieste sto czterdzieste (Raport...
2000: VIII).
Przepa midzy miastem a wsi jest nie tylko pochodn rnic poziomu kwalifikacji i
wyksztacenia ludnoci zamieszkujcych te dwa rodzaje obszarw. Badania antropologw
dowodnie wykazay, e upoledzajco dziaa sama wiejsko".
336
337
ca w nim pochania wikszo siy roboczej rodzin, a szans przetrwania i rozwoju zale
od umiejtnoci radzenia sobie z konkurencj.
Z drugiej strony s rolnicy, ktrzy uzupeniaj rodki utrzymania czerpane z gospodarstwa
dochodami z pracy poza rolnictwem. Produkcja rolna suy im w znacznej mierze lub
nawet wycznie do zaspokajania potrzeb rodziny. S to gospodarstwa rolne, w ktrych,
jeli istnieje jakakolwiek produkcja na rynek, to i tak dominuje w nich logika gospodarki
naturalnej.
Na podstawie spisu rolnego z 1996 roku i przy przyjciu bardzo niskiego progu
towarowoci odsetek gospodarstw indywidualnych produkujcych na rynek szacowano
na 45,9 procent, reszta produkowaa na potrzeby wasne (Wilkin 2000: 50).
Proporcje typw gospodarstw s rne w rnych regionach Polski. Najwicej na rynek
produkuj gospodarstwa w pnocno-zachodniej czci kraju, najmniej - w poudniowowschodniej. W tej ostatniej tereny wiejskie s gsto zaludnione, a gospodarstwa rolne mae.
Gsto zaludnienia uatwia rozwj infrastruktury spoeczno-technicznej. Prowadzi to do
paradoksu polegajcego na tym, e wicej relatywnie dobrze wyposaonych w
infrastruktur wsi jest w rejonach do biednych i o sabych ekonomicznie
gospodarstwach rolnych, natomiast w rejonach z duymi i silnymi ekonomicznie
gospodarstwami wsie czsto s niewielkie i o sabej infrastrukturze (Wilkin 2000: 40-41).
Stosowana bywa take miara relatywnej granicy ubstwa (Sfera ubstwa... 1998: 8) oraz
miara, ktr mona okreli jako oficjaln granic ubstwa (Tarkowska 1998: 4).
338
339
zarwno tu poniej danej granicy, jak i w znacznej od niej odlegoci. W 1997 roku w
Polsce wydatki rodzin yjcych w sferze niedostatku, czyli poniej minimum socjalnego,
byy
340
342
ROZDZIA XV
Rnice pci
jako rnice spoeczne
347
348
na
powszechnie
przyjtych
procedurach
oblicze
dostosowanych
do
349
W spoeczestwach tych kobiety uzyskay prawa wyborcze i tym samym stay si mniej
wicej poow elektoratu. Wszystkie partie zaczy interesowa si zdobywaniem ich
gosw i zwraca uwag na ich pooenie oraz na zgaszane przez nie postulaty.
W spoeczestwach tych zrodzia si ideologia praw czowieka bdca wyrazem
wiadomoci, e wszyscy ludzie zasuguj na jednakowe
350
traktowanie i nikt nie moe by dyskryminowany ze wzgldu na takie lub inne cechy
przypisane.
Wszystko to razem, wyczulajc na spoeczne rnice pci, pozwalao je dostrzega w
poszczeglnych wymiarach ycia spoecznego.
Rnice pci w sferze pracy
Od zarania dziejw czowieka w spoecznociach ludzkich wystpuje podzia pracy
zwizany z pci. W pierwotnych spoeczestwach zbieracko--myliwskich kobiety
zajmoway si zbieractwem, mczyni za polowaniem. We wszystkich badanych przez
antropologw spoeczestwach przedprzemysowych istnieje podzia na czynnoci mskie,
ktrych wykonywanie naley do mczyzn, oraz kobiece, ktre s domen kobiet. Jednak
nie w kadym spoeczestwie te same czynnoci uwaane s za mskie i kobiece. Mona
jednak dostrzec pewne oglne reguy rzdzce tym podziaem. Mczyni najczciej
wykonuj prace, ktre wymagaj wikszej siy fizycznej i oddalania si od domu, kobiety te,
ktre mona wykonywa przy mniejszym wysiku fizycznym i w pobliu domu. Inn regu
jest, e niezalenie od tego, jakie to s czynnoci, te, ktre s uznawane za mskie,
traktowane s jako waniejsze ni te, ktre s uznawane za kobiece.
Mona w tym, oczywicie, widzie przejaw dyskryminacji pracy kobiet. Jednak w
spoeczestwach przedprzemysowych bya to bardziej dyskryminacja w sferze
kulturowej ni ekonomicznej. W spoeczestwach tych jednostk produkcyjn bya
rodzina. O wynikach jej dziaalnoci gospodarczej decydowaa praca wszystkich
czonkw cznie z dziemi. Ekonomiczne efekty pracy kobiet byy rwnie wane jak pracy mczyzn, chocia czynnoci przez nie wykonywane mogy cieszy si mniejszym
prestiem i aden szanujcy si mczyzna za skarby wiata nie siadby przy koowrotku i
nie zacz prz, jeli akurat przdzenie byo w danym spoeczestwie uznawane za
czynno kobiec. W spoeczestwach o gospodarce przedprzemysowej nie byo te wyranego uzalenienia ekonomicznego kobiet od mczyzn, poniewa zaleno ta bya
obustronna. Praca kobiet na rwni z prac mczyzn decydowaa o bycie rodziny (zob.
Europejska rodzina w epoce przedprzemysowej, s. 377).
Uprzemysowienie, wraz z ktrym zaczyna si podzia na spoeczn sfer pracy najemnej i
prywatn sfer pracy domowej, przynosi znaczce zmiany w tych relacjach. Tradycyjna
skonno do niszej oceny pracy kobiet zaczyna znajdowa wyraz nie tylko w sferze
kultury, ale take na rynku pracy.
351
Kobiety pracujce zawodowo dominuj liczebnie w zawodach zwizanych ze wiadczeniem usug zblionych do prac wykonywanych przez gospodynie domowe we
wasnym gospodarstwie, takich jak sprztanie (pomoce domowe), szycie (krawcowe,
szwaczki), przygotowywanie posikw (kucharki, pracownice gastronomii), opieka nad
chorymi i dziemi (pielgniarki, wychowawczynie w przedszkolach, nauczycielki). W
125 spoeczestwach, w ktrych przeprowadzono studia porwnawcze, mczyni
czciej ni kobiety wykonywali prace niebezpieczne i wymagajce siy fizycznej w
takich branach jak grnictwo, hutnictwo, transport i produkcja cikiego sprztu.
Kobiety byy bardzo nielicznie reprezentowane w zawodach dajcych wadz polityczn,
kontrol kapitaw, w zawodach zwizanych z zarzdzaniem przedsibiorstwami,
natomiast przewaay w zawodach pomocniczych o mniejszej zoonoci zada"
(Domaski 1992: 36).
Nisze zarobki kobiet ni mczyzn s powszechn regu. Bada nia socjologiczne
352
zawodowa
jest
podstawowym
skadnikiem
jego
tosamoci.
Polsce
353
(Siemieska, Marody 1996: 45). Dawa tu o sobie zna paradoks zadowolonego niewolnika"
(Domaski 1992) polegajcy na akceptowaniu przez kobiety swojej gorszej w porwnaniu z
mczyznami pozycji spoecznej. Midzynarodowe badania porwnawcze wykazay, e
akceptacja dyskryminacji kobiet na rynku pracy jest wiksza, po pierwsze, w krajach, w
ktrych demokracja jest sabiej zakorzeniona i mniej ustabilizowana, a po drugie, w
krajach katolickich.
Generalnie w Europie rodkowej i Wschodniej znacznie wicej osb ni w innych
krajach opowiadao si za odmiennym traktowaniem kobiet i mczyzn na rynku pracy
[...]. Ponad 60 procent badanych na Litwie, 50-55 procent w Polsce i Czechosowacji, 4045 procent w Estonii, otwie i Rosji podzielao pogld, e gdy brakuje miejsc pracy,
mczyni powinni mie pierwszestwo w jej otrzymaniu. [...] W Europie Zachodniej
gotowo godzenia si z takim rozwizaniem bya znacznie nisza. Tak na przykad w
katolickiej Portugalii, ktra wkroczya na drog przemian demokratycznych pniej ni
wikszo krajw zachodniej Europy, odsetek osb podzielajcych t opini wynosi 35
procent. W krajach skandynawskich wyrniajcych si najbardziej zaawansowanymi
procesami egalitaryzacji kobiet i mczyzn by on znacznie niszy; w Norwegii i
Finlandii wynosi okoo 15 procent, a w Danii i Szwecji 10 procent. Oglnie w krajach
katolickich - w tym rwnie w objtych analizami porwnawczymi Austrii, Brazylii i
Chile - wicej badanych ni w innych krajach byo skonne akceptowa dyskryminacyjn
polityk zatrudniania" (Siemieska, Marody 1996: 45-16).
Dyskryminacja na rynku pracy ma konsekwencje sigajce poza sam rynek pracy. W Polsce
mniejsze zarobki kobiet w poczeniu z niszym wiekiem emerytalnym (co traktowane jest
jako przywilej) powoduj, e rna jest rednia wysoko emerytur mczyzn i kobiet.
Rnica ta widoczna w starym systemie emerytalnym, w nowym systemie, jak wszystko
wskazuje, jeszcze si zwikszy (Fuszara 1999).
Rnice pci w sferze wadzy i polityki
Pe powszechnie stanowi barier awansu i kobiety zajmuj zazwyczaj nisze pozycje
zawodowe ni mczyni. W sferze pracy wadza najczciej naley do mczyzn. Nawet w
silnie sfeminizowanych sektorach gospodarki stanowiska kierownicze zajmuj czciej
mczyni ni kobiety. Skupienie wadzy w rkach mczyzn szczeglnie jaskrawo
widoczne jest na poziomie pastwa, i to niemal we wszystkich krajach. Ankieta
przeprowadzona w 1971 roku w dziewidziesiciu trzech spoeczestwach wykazaa, e w
354
kandydatw, z tym e odsetek ten jest zazwyczaj nieco wyszy w gminach wikszych.
Pomijaniu kobiet na listach wyborczych towarzyszy przekonanie, e kobiety nie nadaj si
do polityki i nie interesuj si ni. Tymczasem, jak wykazuj badania, jest w tym tylko cz
prawdy. Zainteresowania polityk kobiet silniej ni zainteresowania mczyzn zale od
poziomu
355
356
lejenia. Chopcw natomiast nikt o ich ycie seksualne nie pyta. Ponadto, jak stwierdzia
autorka tych analiz, Magorzata Fuszara, wobec dziewczt znacznie czciej ni wobec
chopcw stosowane s rodki surowe. W moich badaniach okazao si, e a 50 procent
dziewczt zostao umieszczonych poza domem rodzinnym, a w przypadku chopcw stao
si tak w 26 procentach przypadkw, mimo e chopcy zawsze, a dziewczta w bardzo
nielicznych przypadkach, oskarani byli o popenienie przestpstwa" (Fuszara 1995: 159160).
Odmienne traktowanie mczyzn i kobiet przez sdy rodzinne wystpowao take w
orzecznictwie dotyczcym spraw rozwodowych. W przypadku mczyzn zwracano uwag
gwnie na to, czego robi nie powinni (naduywa alkoholu, bi ony i dzieci, wywoywa
awantur i obrzuca czonkw rodziny wyzwiskami), podczas kiedy w przypadku kobiet,
oprcz obowizku oenia na dom (czego wymagano take od mczyzn), wymagano
wiadcze na rzecz ma, dzieci i czonkw rodziny w postaci gotowania, prania, sprztania
etc. (Fuszara 1995: 165).
Czytelny w orzecznictwie sdw rodzinnych patriarchalny wzr rodziny jest bardzo trway i
wci podtrzymywany przez rne rodki przekazu i cay system socjalizacyjny. Wiele analiz
treci audycji telewizyjnych, czasopism oraz podrcznikw szkolnych pokazuje dowodnie,
e kobiety przedstawione s w nich jako istoty o wskich zainteresowaniach,
zaabsorbowane gwnie obowizkami domowymi, ktre s ich podstawowym i ochoczo
wykonywanym zadaniem yciowym (Siemie-ska 1997).
Przemiewcze dowcipy w przypadku mczyzn odnosz si najczciej do poszczeglnych
kategorii zawodowych (na przykad niegdysiejsza seria dowcipw o milicjantach), natomiast
w przypadku kobiet do duo szerszych kategorii (na przykad blondynek, ktre skdind
uchodz za kwintesencj kobiecoci).
Zauwaalna jest take tendencja do wyszego oceniania tego, czemu przypisywana jest
cecha mskoci", ni tego, czemu kobiecoci". Powiedzenie kobiecie, e zachowaa si
po msku", traktowane jest jako komplement, natomiast powiedzenie mczynie, e
zachowa si po kobiecemu, ju w samym sformuowaniu ma odcie pogardliwy, poniewa
najczciej brzmi: zachowae si jak baba".
357
358
Seksizm z kolei jest terminem utworzonym przez analogi do rasizmu. Tak jak rasizm dzieli
ludzi na nalecych do lepszej i gorszej rasy, tak seksizm dzieli ludzi na nalecych do
lepszej i gorszej pci.
Ideologie feministyczne
S trzy podstawowe odmiany feminizmu: liberalny, socjalistyczny i radykalny. Rni si
diagnoz przyczyn upoledzenia kobiet w spoeczestwie oraz wyborem drg prowadzcych
do jego likwidacji.
Feminizm liberalny cieszy si najwiksz popularnoci. Jego gwn tez jest, e poza
podstawowymi rnicami biologicznymi nic nie rni obu pci. Wszelkie odmiennoci
mczyzn
kobiet
reakcjach
psychologicznych,
kierunkach
zainteresowa,
spotka
si
wyodrbnianiem
feminizmu
postmodernistycznego,
360
taqe nie daway si przy tym wytumaczy rnicami socjalizacji obu pci, natomiast dobrze
je wyjaniao odwoanie si do dziedzictwa ewolucyjnego: inne wzory zachowa sprzyjay
sukcesowi reprodukcyjnemu mczyzn, inne takiemu sukcesowi kobiet.
W przypadku uznania biologicznego uwarunkowania odmiennoci psychologicznej
mczyzn i kobiet obstawanie przy pogldzie, e obie pcie mog robi to samo i w taki sam
sposb, grozi wpadniciem w anty-feministyczn puapk. Zaczyna bowiem oznacza
przyjcie norm mskiej kultury za wzr i konieczno podjcia stara o udowodnienie, e
kobiety s w stanie normom tym sprosta.
Rodzi to istotne pytania o kierunek emancypacyjnych de kobiet. Czy ma to by
emancypacja kobiet w ramach mskiego wiata, czy emancypacja wiata kobiet? Czy naley
dy do zacierania rnic midzy pciami i tworzenia obojnaczej kultury, czy te do
dowartociowania rnic pci i tworzenia kultury splecionej z dwu odrbnych, ale rwnie
cennych i cenionych wtkw: kobiecego i mskiego?
W zwizku z podstawowymi pytaniami o rodzaj relacji midzy pciami pojawia si take
pytanie, czy rwnouprawnienie kobiet jest spraw wszystkich, czy tylko samych kobiet i czy
w ich walce o nie mczyni mog by sojusznikami, czy tylko przeciwnikami.
Na wszystkie te pytania poszczeglne odmiany feminizmu udzielaj innych odpowiedzi.
2. Feminizm Drugiej Fali zacz si w Stanach Zjednoczonych wrd wyksztaconych
biaych kobiet z klasy redniej. Czarne kobiety szybko zakwestionoway tez o wsplnocie
interesw kobiet. Miay poczucie, e ich podstawow tosamo okrela nie pe, ale
przynaleno do upoledzonej kategorii czarnych. W ten sposb ju we wczesnej fazie
feminizmu Drugiej Fali ujawni si istotny problem krzyowania si i konkurowania
tosamoci kobiecej z innymi tosamociami: etnicznymi, klasowymi i innymi (Whelehan
1995). Pojawio si generalne pytanie: Jakie s oglne interesy wszystkich kobiet oraz co je
czy mimo wielorakich dzielcych je rnic? Co jest i moe by podoem kobiecej
solidarnoci i poczucia tosamoci, ktre pozwala mwi my kobiety"?
Wspczesne ruchy kobiece
Zrnicowanie feministycznych ideologii, rozmaito interesw poszczeglnych kategorii
361
362
363
Nota bibliograficzna
Socjologia polska ma duy dorobek w dziedzinie bada nad zrnicowaniem
spoecznym i ruchliwoci spoeczn. Rozwj tych bada, a wraz z nimi pojawianie
si licznych publikacji powiconych tej tematyce datuje si od lat szedziesitych
XX wieku.
W odniesieniu do ruchliwoci spoecznej praca Bogdana W. Macha Funkcja i
dziaanie: systemowa koncepcja ruchliwoci spoecznej (1989) jest godn uwagi analiz
ruchliwoci spoecznej z funkcjonalistycznej perspektywy teoretycznej. Presti jako
wymiar zrnicowania spoecznego w perspektywie historycznej omawia praca
Henryka Domaskiego Presti (1999a).
O zrnicowaniu spoecznym w Polsce po transformacji ustrojowej mwi
wyczerpujco ksiki Henryka Domaskiego Hierarchie i bariery spoeczne w latach
dziewidziesitych (2000) oraz Ubstwo w spoeczestwach postkomunistycznych (2002a).
Tej samej problematyce powicony jest zbir prac, pisanych w znacznej mierze przez
ekonomistw, wydany pod redakcj Tadeusza Kowalika Nierwni i rwniejsi.
Sprawiedliwo dystrybucyjna czasu transformacji (2002). Omawiane s tam midzy
innymi trzy reformy spoeczne ostatnich lat (emerytalna, edukacji i opieki
zdrowotnej) z punktu widzenia rwnoci szans. Wpyw transformacji ustrojowej na
spoeczne oblicze i sytuacj chopw oraz robotnikw omawiaj prace Krzysztofa
Gorlacha Chopi, rolnicy, przedsibiorcy: kopotliwa" klasa w Polsce postkomunistycznej
(1995) i Juliusza Gardawskiego Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i
demokracji (1996). Klasie redniej powicona jest ksika Henryka Domaskiego Polska
klasa rednia (2002b), natomiast zalkom polskiej klasy wyszej opracowanie
Krzysztofa Jasieckiego Elita prywatnego biznesu. Formowanie si nowych aktorw
transformacji w Polsce (2001).
O problemach pomocy spoecznej mwi ksika Stanisawy Golinowskiej i Ireny
Topiskiej Pomoc spoeczna - zmiany i warunki skutecznego dziaania (2002).
Pracy kobiet powicona jest ksika Henryka Domaskiego Zadowolony niewolnik
idzie do pracy. Postawy wobec aktywnoci zawodowej kobiet w 23 krajach (1999b),
natomiast ich uczestnictwu w yciu politycznym -
366
rozprawa Renaty Siemieskiej Me mog, nie chc czy nie potrafi. O postawach i
uczestnictwie politycznym kobiet w Polsce (2000).
Punkt widzenia psychologii na odmienno kobiet i mczyzn przedstawia praca Sandry
Lipsitz Bem Msko, kobieco. O rnicach wynikajcych z pci (2000). Z kolei obrazy
kobiet w literaturze, filmie oraz sztuce analizuj artykuy zamieszczone w zbiorze
wydanym pod red. Magorzaty Radkiewicz Gender w humanistyce (2001).
Ideologie i ruchy feministyczne obszernie omawia ksika Rosemarie Putnam Tong Myl
feministyczna. Wprowadzenie (2002).
5.
INSTYTUCJE
ROZDZIA XVI
Sfera reprodukcji
372
Cz pita. Instytucje
okreli
na
podstawie
kryterium
pokrewiestwa.
Pokrewiestwo
373
darki i poziom rozwoju gospodarczego. Istotny wpyw maj take, wsparte tradycj,
normy kultury. Normy te jednake nie s niezmienne i z czasem ulegaj modyfikacjom
tak pod wpywem zmian zachodzcych w danej zbiorowoci, jak i oddziaywa
otoczenia zewntrznego.
Mimo zmiennoci form rodziny istniej co najmniej dwa stae elementy, ktre
pozwalaj rne postacie organizacji reprodukcji wcza do tej samej oglnej kategorii
rodziny".
czyli maestwo, oraz dzieci zrodzone z tego zwizku. Mimo rozmaitoci form
maestw, a take sposobw ich sankcjonowania, w kadym spoeczestwie odrnia si
uznane spoecznie i sformalizowane zwizki mczyzn i kobiet od innych ich zwizkw.
Odrnia si rwnie dzieci zrodzone w zwizkach maeskich od dzieci zrodzonych
poza nimi.
374
Cz pita. Instytucje
375
arystokracji najstarszy syn by wycznym dziedzicem nie tylko dbr, ale i tytuu
szlacheckiego. W rezultacie w Wielkiej Brytanii byo wielu modych, starannie wychowanych i dobrze wyksztaconych mczyzn pozbawionych materialnych podstaw
egzystencji. Historycy dopatruj si w tym przyczyny specyficznej drogi rozwoju
kapitalizmu angielskiego oraz ekspansji angielskiego kolonializmu.
W polskich rodach magnackich nie podlegaa podziaowi wydzielona cz posiadoci
okrelana jako ordynacja". Bya ona w caoci dziedziczona przez najstarszego syna ordynata.
376
Instytucje
Cz pita.
endogamii.
377
378
Cz pita. Instytucje
379
Podstawow rol kobiety a do poowy XIX wieku bya nie rola matki, ale ony pracownika rodzinnej jednostki produkcyjnej. Rodzenie dzieci byo oddzielone od opieki
nad nimi. Miao to midzy innymi przyczyny demograficzne. miertelno kobiet przy
porodach bya dua, a nadto liczne porody dzieliy tak krtkie odstpy czasu, e kobieta
nie bya w stanie opiekowa si wszystkimi dziemi, ktre urodzia. wczesna rednia
dugo ycia sprawiaa te, e matka rzadko doywaa dorosoci wszystkich swoich
dzieci.
Pominwszy rodziny ubogie, od pierwszej chwili po przyjciu na wiat dziecka zajmowa si
nim ojciec i zaczyna od znalezienia dla niego mam-
380
Cz pita. Instytucje
ki. Najczciej bya ni kobieta yjca na wsi, ktrej za opat oddawano na dwa lata
dziecko do wy karmienia. W bogatszych rodzinach zatrudniano mamk w domu. Matce
pokazywano urodzone dziecko jedynie na chwil lub wcale. Niekiedy pierwszy raz
widziaa je dopiero po kilku latach, jeli oczywicie i ona, i ono doyli tego momentu.
Dziemi niezbyt si przejmowano i mao o nie troszczono. Jedn z przyczyn braku uczu,
ktre wspczenie uwaane s za naturalne, mogo by unikanie stresw zwizanych z
ich mierci. Dzieci przychodziy na wiat szybko jedno po drugim i szybko z niego
odchodziy. W Europie Zachodniej w pierwszym roku ycia umierao ich od 20 do 40
procent. Do dwudziestego roku ycia doywao jedynie 50 procent urodzonych dzieci.
Podrzutki i sieroty oddawane opacanym z funduszy publicznych wiejskim mamkom
umieray prawie wszystkie - przeywao ich co najwyej 10 procent (Gottlieb 1993: 133).
Dzieci byy cenione jako sil robocza i zabezpieczenie rodzicw na staro. Po ukoczeniu
siedmiu lat mogy by uznane za dorose. Wiek, w ktrym dziecko uznawano za dorose,
zalea od spoecznego i ekonomicznego usytuowania rodziny, a take od regionalnych
zwyczajw. Doroso oznaczaa obcienie obowizkami, a nie wyzwolenie si spod
wadzy ojcowskiej. Ta ustawaa dopiero z chwil opuszczenia przez dzieci domu i
zaoenia wasnej rodziny.
Powierzanie dzieci innym rodzinom na pewien czas lub na stae miao rne uzasadnienia.
Dzieci szlacheckie wysyano do innych domw, aby zdobyy ogad i poznay
wpywowych ludzi. Dzieci mieszczaskie oddawano do terminu w celu nauczenia ich
zawodu. Ludzie ubodzy oddawali dzieci ze wzgldu na trudnoci z ich wyywieniem.
Takie pozbywanie si dzieci nie byo uwaane za uchybienie obowizkom ojcowskim czy
macierzyskim.
Kilkunastolatki prawie zawsze przez jaki czas yy i pracoway w obcych domach.
Byo to dla nich okazj do poznania wiata i zdobycia dowiadczenia. Tak wic chocia
rodziny w postaci rozbudowanych gospodarstw domowych byy mao ruchliwe, dua
ruchliwo jednostek midzy rodzinami sprzyjaa ich powizaniu i tworzeniu si tkanki
spoecznej.
381
caej Europy. Rodzina odpowiadajca temu wzorowi jest obecnie traktowana jako rodzina
tradycyjna", a czsto nawet uwaana za odwieczn i naturaln form spoecznej
organizacji reprodukcji ludzkiej.
Nowa posta rodziny formowaa si pod wpywem zmian, ktre zachodziy wraz z
postpujcym uprzemysowieniem. W gospodarce coraz powszechniejszym rdem
utrzymania stawaa si praca najemna poza domem. W spoeczestwie zaczynay dominowa
pozycje osigane (zob. Rola spoeczna, s. 144). Ksztatoway si ustroje demokratyczne, w
ktrych ludzie stawali si rwnymi wobec prawa obywatelami posiadajcymi prawa
wyborcze, a wic udzia we wadzy. Jednostka stawaa si samoistn wartoci, rozwija
si indywidualizm. Jednym z jego kulturowym wyrazw by romantyzm.
Na przeksztacenia rodziny istotny wpyw mia te czynnik demograficzny. Wyduaa si
rednia dugo ludzkiego ycia i spadaa umieralno dzieci.
W nowych warunkach zmianie ulegaa wielko rodziny, forma zawierania maestw i
relacje midzy maonkami. Zmieniay si treci rl ma, ojca, matki i ony, zmieniaa
pozycja dzieci w rodzinie, a take zakres i charakter kontroli rodziny. Przeksztacenia te
miay charakter procesw o rnym rytmie w poszczeglnych krajach europejskich i warstwach spoecznych.
Wielko rodziny. Rodzina zmniejszaa si i przybieraa posta rodziny elementarnej
zoonej wycznie z rodzicw i dzieci. Mae gospodarstwo domowe jako ruchliwsze
przestrzennie byo lepiej dostosowane do nowych warunkw.
Zmniejszenie rodziny nie polegao na zmianie z trzypokoleniowej w dwupokoleniow.
Z przyczyn czysto demograficznych dziadkowie i babcie jako powszechny element
krajobrazu rodzinnego pojawili si dopiero w XX wieku (Skolnick, Skolnick 1989: 11). Z
gospodarstwa domowego zniknli natomiast rozliczni krewni, a najemni sucy przestali
by uwaani za czonkw rodziny. Midzy sub" a pastwem" wyrs znaczny
dystans.
Maestwo stopniowo zaczynao by zawierane w wyniku osobistych decyzji partnerw,
ktrzy coraz czciej kierowali si wzgldami romantycznymi. W miar powikszania si
redniej dugoci ycia przeksztacao si ono ze zwizku dwojga rodzicw
382
Cz pita. Instytucje
dzy wiatem spraw publicznych i pracy zarobkowej oraz prywatnym wiatem rodziny.
Wrd mieszczastwa, ktre zrodzio nowy wzr rodziny, sfera publiczna staa si domen
mczyzn. Mczyzna opuci dom, ktry przesta by podstawowym terenem jego
dziaania i przeksztaci si w miejsce jego wytchnienia. Umiejtne zarzdzanie sprawami
domowymi przestao by kryterium dobrego ojcostwa, stao si nim natomiast skuteczne
dostarczanie rodkw finansowych na utrzymanie rodziny (Gillis 1996: 188).
Rola ojca zesza na drugi plan nie tylko wobec roli zawodowej. Mczyzna w rodzinie sta si
przede wszystkim mem, a dopiero potem ojcem, i to zwizanym z dziemi przez osob
ony. Podstaw mskiej tosamoci przestaway by relacje z dziemi i zaczynay by
relacje z kobietami.
Mimo tych zmian patriarchalna wadza w rodzinie saba bardzo powoli. Trwaa duej ni
zwizana z ni odpowiedzialno za funkcjonowanie gospodarstwa domowego, ktr
przerzucano na kobiety. Na przykad we Francji prawo o wadzy mowskiej istniao do
1938 roku, termin za wadza ojcowska" znikn z prawa dopiero w 1970 roku i zosta zastpiony przez wadz rodzicielsk" (Delumeau, Roche 1995: 377).
Poczwszy od XIX wieku patriarchalna wadza w rodzinie, ktra uprzednio w peni
harmonizowaa z absolutn wadz monarchy w pastwie, zaczynaa by w coraz wikszej
sprzecznoci z zasadami ksztatujcego si i umacniajcego ustroju demokratycznego.
Kobieta, matka, ona. Wraz z podziaem na publiczn sfer pracy zawodowej i prywatn
sfer rodziny kobieta wykluczona z tej pierwszej zostaa cile zwizana z drug i
obarczona za ni pen odpowiedzialnoci. Zosta zerwany jej zwizek z produkcj,
natomiast umocniony z reprodukcj. Oczywicie nie dotyczy to kobiet z ubogich rodzin
robotniczych zmuszonych do pracy zarobkowej i chtnie zatrudnianych jako tasza od
mczyzn sia robocza oraz kobiet w rodzinach chopskich, ktre to rodziny dalej byy
jednostkami produkcyjnymi.
Macierzystwo zostao uznane za podstawowy obowizek i naturalne powoanie kobiety.
Jej zadaniem stao si nie tylko rodzenie dzieci, ale take opiekowanie si nimi. Odwrotnie
ni to byo uprzednio, rola matki staa si doniolejsza ni rola ony. Ojciec, zajty prac
poza domem, przestawa by gwn postaci w rodzinie - stawaa si ni matka; take w
sferze symbolicznej. Gos matki, umiech matki i mio matki stay si centralnymi
symbolami drugiej poowy XIX wieku.
Dzieci. Zmieni si emocjonalny stosunek do dzieci. Badacze wi t zmian ze spadkiem
ich miertelnoci. Dzieci, ktre miay szans doy dorosego wieku, warte byy
emocjonalnych i nie tylko emocjonalnych inwestycji. Posiadanie dzieci stopniowo coraz
mniej wizao si z korzyciami, a coraz bardziej z kosztami. W spoeczestwie o
pozycjach osiganych, aby zapewni dzieciom odpowiedni pozycj, naleao da im
383
384
Cz pita. Instytucje
Jeeli dane maestwo go nie daje, nie ma powodu, aby trwao. W oczach wielu osb
wzrost odsetka rozwodw jest wiadectwem wysokich wymaga stawianych maestwu,
i to zarwno przez mczyzn, jak i kobiety, ktre wraz z moliwociami pracy zawodowej
uzyskuj perspektyw niezalenoci finansowej. W rezultacie nie wystarcza im m jako
ywiciel rodziny, ale chc w nim mie darzcego uczuciem kochanka. Prawo jednostki do
samorealizacji w penym mioci zwizku popada w sprzeczno z prawem dzieci do
posiadania obojga rodzicw.
W ostatnich dziesicioleciach poza wzrostem odsetka rozwodw nowym zjawiskiem jest
upowszechnianie si zwizkw nieformalnych. Jed-
385
386
Cz pita. Instytucje
- s to kobiety bez pracy lub o bardzo niskich zarobkach, dla ktrych zasiek dla
samotnych matek bywa podstawowym rdem utrzymania. Tak jest na przykad wrd
kobiet w amerykaskich miejskich gettach, gdzie tylko jedna rodzina na dziesi jest
rodzin z ojcem, a take wrd bezrobotnych dziewczyn w Wielkiej Brytanii. O tych
ostatnich w styczniu 1997 roku pisa Newsweek": Kiedy trudno o prac, mode
dziewczyny mog decydowa si na dziecko, poniewa nie widz dla siebie niczego
innego, czym mogyby si zaj".
Chocia matka zaja centralne miejsce w spoecznym procesie reprodukcji, pojcie matki
utracio nie tylko spoeczn, ale i biologiczn jednoznaczno ze wzgldu na pojawienie si
matek zastpczych". S nimi kobiety, godzce si by w ciy i urodzi dziecko w
zastpstwie innej kobiety, ktrej zapodniona komrka jajowa zostaje wszczepiona do ich
macicy. Ktra z nich jest w takim przypadku matk biologiczn?
Dzieci. Dawniej dzieci byy inwestycj zapewniajc rodzicom na staro rodki
utrzymania i opiek. Wraz z powstaniem systemw emerytalnych ta rola dzieci zanika i
rozpoczo si umacnianie autonomicznej pozycji dziecka w rodzinie. Wyduy si okres
wolnego od odpowiedzialnoci dziecistwa i pojawia si pozbawiona dorosych
obowizkw kategoria nastolatkw". Dobro" dziecka stao si nadrzdnym celem
rodziny, obowizki za rodzicw wobec dziecka zaczy growa nad ich prawami wobec
niego.
Dzieci staj si coraz kosztowniejsze i jest ich w rodzinie coraz mniej. Coraz wikszych
nakadw wymaga ich wyksztacenie chronice przed degradacj spoeczn i zapewniajce
konkurencyjno na rynku pracy. Pojawio si pojcie dzieci wysokiej jakoci".
Sytuacja dzieci w rodzinie podlega coraz cilejszej kontroli ze strony pastwa, czego
wyrazem s wspomniane wczeniej sdy opiekucze i rzecznicy praw dziecka.
Jeli na pocztku XX wieku ojciec cieszy si niewtpliwie peni ojcowskiej i
mowskiej wadzy i stanowi szczyt trjkta, ktrego podstaw byy ona i dzieci,
to poczynajc od 1970 roku, pozycje te ulegy zasadniczej zmianie. Na szczycie
trjkta znalazo si teraz dziecko i jego dobro, za jego podstaw staa si para
rodzicielska z jednej strony, a ten trzeci porednik, ktry pojawi si midzy
rodzicami i dziemi, to znaczy pastwo - z drugiej" (Delumeau, Roche 1995: 387)
rwnoprawno maonkw.
387
388
Cz pita. Instytucje
dzieci pozamaeskich.
W sferze seksu, maestwa i prokreacji w Polsce lat dziewidziesitych nastpuj
zmiany podobne do tych, jakie w latach szedziesitych i siedemdziesitych XX wieku
zachodziy
Europie
Zachodniej
389
12,0
6,5
390
Cz pita. Instytucje
mczyni
55
47
25
33
391
liczby dzieci w miar coraz wyszej pozycji spoeczno-zawodowej rodzicw (DuchKrzysztoszek 1998: 151). Przewiduj te pojawienie si skonnoci do opniania wieku
zawierania maestw i ograniczania liczby dzieci w modszych pokoleniach
wkraczajcych w doroso po przemianach ustrojowych. Wysoka pozycja rodziny skania
do przywizywania wagi do jakoci dzieci". Koszty zwizane z podwyszaniem jakoci"
dzieci skaniaj do
392
Cz pita. Instytucje
393
finansowego jako darowizna lub poyczka, ale rwnie w formie prac naprawczych,
pomocy w zaatwieniu spraw w urzdzie czy znalezieniu pracy. Wbrew bowiem temu, co
sdzono ongi, w spoeczestwach przemysowych nie znikaj kontakty midzy krewnymi.
Jeli sabn, to nie wskutek zmian zachodzcych w rodzinach/gospodarstwach domowych
w rezultacie procesu uprzemysowienia jako takiego, ale nagych awansw spoecznych
(Giza-Poleszczuk 2000: 123). Przykad Polski wskazuje, e nawet w spoeczestwie
przemysowym, w ktrym dokona si awans spoeczny szerokich mas ludnoci, wizy
krewniacze oywaj i nabieraj znaczenia we wszelkiego rodzaju sytuacjach kryzysowych.
Rodzina i pastwo. Opnianie wieku zawierania maestw, spadek dzietnoci, pojawienie
si tak zwanego ujemnego przyrostu naturalnego (wicej zgonw ni narodzin) wszystko to niepokoi demografw, a wraz z nimi i politykw. W programach rnych
partii pojawia si haso polityki prorodzinnej". Czsto jest ono tu rozumiane jako propagowanie tradycyjnego" modelu maestwa i zachcanie kobiet za pomoc odpowiedniego
ustawodawstwa do wycofywania si z rynku pracy i zajmowania wycznie rodzin oraz
rodzenia wikszej liczby dzieci.
Tymczasem w odczuciu spoecznym polityka prorodzinna to dla przeszo poowy naszych
obywateli pomoc dla modych maestw w uzyskaniu mieszkania, a dla mniej wicej jednej
czwartej rozbudowa oglnych funkcji socjalnych pastwa i likwidowanie bezrobocia. Tylko
okoo jednej pitej badanych widzi w wikszych zasikach rodzinnych i wychowawczych
oraz zasikach na dziecko waciw form wspierania rodzin. Oglna ocena polityki
prorodzinnej pastwa w roku 2000 wypada le. Przy skali piciopunktowej nikt z badanych
nie oceni tej polityki jako bardzo dobrej, jako dobr ocenio j 6 procent, dostateczn - 47
procent, a niedostateczn - 46 procent (BS/53/2000).
ROZDZIA XVII
Sfera polityki
398
Cz pita. Instytucje
399
Szerokie Weberowskie okrelenie wadzy jako zdolnoci wpywania na dziaania innych bez
pytania o ich zgod odnosi si moe do dwu zupenie rnych sytuacji. Jednej, kiedy
posuszestwo zostaje uzyskane przez zastosowanie rodkw przymusu bd grob ich
uycia, i drugiej, kiedy posuszestwo wynika z uznania czyich uprawnie do wydawania
polece i uznania za waciwe podporzdkowywanie si im. W tym drugim przypadku
mwimy o wadzy prawomocnej.
Rozrnienie tych dwch rodzajw wadzy ma dugi rodowd w europejskiej myli
politycznej. Wadza oparta na przymusie nigdy nie stanowia teoretycznego problemu,
chocia bywaa i bywa niemaym problemem praktycznym tych, ktrzy jej podlegaj, a
niekiedy i tych, ktrzy j sprawuj. Uwaa si bowiem, e tego rodzaju wadza jest mao
stabilna. Ludzie s jej posuszni tylko w takiej mierze, w jakiej zdolna jest to posuszestwo
wymusi. Kiedy zdolno ta maleje, sabnie posuszestwo. Przykadem moe by Polska w
latach osiemdziesitych XX wieku, w ktrej bujnie rozwijay si rne zorganizowane formy
oporu wobec wadzy, do bezradnej wobec nich mimo tak rozpaczliwej prby ich
stumienia jak wprowadzenie stanu wojennego.
Problemem s natomiast powody, dla ktrych ludzie uznaj czyje prawo do sprawowania
wadzy, a swoje posuszestwo uwaaj za rzecz oczywist. Pytanie o te powody w jzyku
politologii wspczesnej jest pytaniem o legitymizacj wadzy i jej rda.
U podstaw rozmaitych, mniej lub bardziej rozbudowanych odpowiedzi jest klasyczne
rozrnienie trzech typw prawomocnego panowania Maxa Webera. Wyrni on
panowanie charyzmatyczne, tradycyjne i legalne, czyli racjonalne.
400
Cz pita. Instytucje
2. Pastwo
Podobnie jak to jest w przypadku wadzy, u podstaw wspczesnych definicji pastwa ley
jego okrelenie dane przez Maxa Webera i uznawane za klasyczne. Powiada on, e pastwo
to instytucja, ktra ma wyczne prawo do posugiwania si si w obrbie danego
terytorium. Takie okrelenie pastwa wskazuje na jego cztery cechy charakterystyczne. Po
pierwsze, e jest aparatem sprawowania wadzy; po drugie, e sprawuje j
monopolistycznie; po trzecie, e jest to wadza prawomocna; po czwarte, e jest
organizacj opart na zasadzie terytorialnej, a nie rodowej, i wizach krwi.
Inaczej okrela pastwo Karol Marks. Dla niego byo ono organem panowania klasowego
i klasowego ucisku.
Wbrew pozorom nie s to sprzeczne okrelenia pastwa. Kade z nich bowiem mwi o
innym jego aspekcie; definicja Weberowska o oglnych cechach organizacji pastwowej
odrniajcych j od innych organizacji, natomiast Marksowska o tym, w czyim interesie
wadza pastwowa jest sprawowana.
Marks zreszt nie by pierwszy, ktry w pastwie dostrzeg stranika przywilejw
spoecznych. Wiele wiekw wczeniej t rol pastwa zauway Platon. Stwierdzi, e
gdyby pan ze swymi niewolnikami znalaz si na pustyni, gdzie nie ma pastwa, niezbyt
dugo cieszyby si nie tylko posiadaniem niewolnikw, ale take wasnym yciem.
Marksowska i Weberowska definicje pastwa cznie okrelaj obszar wspczesnych
zainteresowa politologicznych. Obejmuj one zarwno pytania o mechanizmy dziaania
pastwa, jak i o to, do kogo wadza w pastwie naley i w czyim interesie jest
sprawowana.
401
czasem nabywanie praw politycznych przez rne spoecznoci regionalne. Liczba mniej lub
bardziej niezalenych jednostek politycznych zmalaa w Europie midzy rokiem 1500 a
1900 z okoo piciuset do dwudziestu kilku (Tilly 1998:19). Niemcy i Wochy zjednoczyy
si i stay si jednolitymi pastwami dopiero w drugiej poowie XIX wieku.
402
Cz pita. Instytucje
403
wewntrznych.
Przykadowo
wymieni
tu
mona
potrzeb
walki
3. Demokracja
Uznanie ludu za suwerena oprcz pytania, kto jest ludem, rodzio pytanie o sposb, w jaki
ma by realizowana jego suwerenno. Poszukiwanie odpowiedzi na nie prowadzio tak do
rozwoju teorii demokracji, jak i praktycznych prb wcielania jej w ycie.
404
Cz pita. Instytucje
Wspczenie demokracja, jej postacie i problemy niemal bez reszty absorbuj uwag
politologw (Szczupaczyski 1998: 11). Zanikny niegdysiejsze zainteresowania typologi
i klasyfikacj ustrojw. Jeeli jaki typ ustroju poza demokracj przyciga uwag, to jest
nim autorytaryzm. Jednake i on jest rozpatrywany w cisym powizaniu z demokracj liberaln jako jej przeciwiestwo. Przez systemy autorytarne rozumiane s bowiem takie
systemy polityczne, w ktrych nie ma podstawowych instytucji demokratycznych
(Krasnodbski 1998).
Demokracja zaja centralne miejsce w polu uwagi, poniewa konkurencyjne wobec niej
ustroje, takie jak faszyzm i komunizm, z ktrymi niemao ludzi wizao nadzieje na
przezwycienie niedostatkw ustroju demokratycznego, skompromitoway si, ukazujc
swoje ponure oblicza. W przypadku komunizmu dodatkowo ujawni si jego hamujcy
wpyw na rozwj gospodarczy, skutkujcy uboeniem spoeczestw.
Jak powiada jeden ze wspczesnych politologw, w ostatnim pwieczu wiat sta si
wiadkiem niesychanych i bezprecedensowych zmian politycznych. Wszystkie inne gwne
formy ustrojowe odmienne od demokracji albo zniky, albo stay si ekscentrycznymi nieco
przeytkami, albo wycofay si do swych ostatnich twierdz" (Dahl 2000: 7).
Liczebny wzrost w skali wiata krajw o ustroju demokratycznym w cigu XIX i XX
wieku nie by procesem harmonijnym. Mia trzy fale przedzielone okresami odwrotu od
demokracji. Pierwsza, duga fala demokratyzacji, to lata 1828-1926; druga, krtka, lata
1943-1962; trzecia natomiast zacza si w 1974 roku (Huntington 1995). Chocia
poszczeglni politolodzy rni si w liczbowych ocenach procesw demokratyzacji,
zgodni s co do tego, e w wiecie wspczesnym ich zasig ulega nieustannemu
poszerzaniu, nawet jeli tu i wdzie pojawiaj si jakie ich zakcenia.
W dziejach kultury europejskiej demokracja, rozumiana jako rzdy ludu, ma dugi
rodowd. Ustrj nazwany demokracj, od greckiego sowa demos - lud i kratos - wadza,
zaprowadzono po raz pierwszy w staroytnych Atenach. Tam te Perykles w synnej mowie
nad grobem Ateczykw polegych w wojnie ze Spart sformuowa idee, ktre na stae
zrosy si z wyobraeniem demokracji. S to: 1) udzia wszystkich obywateli w rzdach
pastwem, 2) rwno obywatelska, 3) wolno jednostki, 4) aktywne uczestnictwo w
yciu publicznym.
Bardzo podobnie wspczesny politolog okrela zasady, ktrych przestrzeganie jest
niezbdne, aby dane stowarzyszenie czy organizacja, niezalenie od ich rodzaju i wielkoci,
mogy by uznane za demokratyczne. S to: 1) rzeczywiste uczestnictwo, 2) rwne prawo
gosu, 3) owiecone rozumienie, 4) nadzr nad podejmowanymi zadaniami, 5) wczenie
wszystkich dorosych (Dahl 2000: 39). Inny za stwierdza, e obok wadzy drugim
istotnym komponentem demokratycznej organizacji spoe-
405
religijnych,
organizacji
konsumentw,
aktywnych
zwizkw
1931 - 97 procent.
Wspczesna definicja ustroju demokratycznego powiada, e jest to ustrj, gdzie
sprawujcy wadz odpowiedzialni s na forum publicznym przed obywatelami, ktrzy
dziaaj
za
porednictwem
obieralnych
przedstawicieli,
wspzawodniczcych
406
Cz pita. Instytucje
Warunkiem, uznania jakiego pastwa za demokratyczne jest istnienie w nim wielu instytucji
uwaanych obecnie za konieczny warunek demokracji. S to: 1) wybierani przedstawiciele,
2) wolne, uczciwe i regularnie powtarzane wybory, 3) wolno sowa, 4) rnorodne rda
informacji, 5) wolno stowarzyszania si, 6) inkluzywne obywatelstwo. To ostatnie
oznacza, e aden dorosy czowiek stale mieszkajcy w danym kraju i poddany jego
prawom nie moe by pozbawiony uprawnie, ktre maj inni i ktre s niezbdne do
funkcjonowania wyej wymienionych piciu instytucji politycznych" (Dahl 2000: 80-82).
Instytucje uwaane za warunek konieczny demokracji wyznaczaj jedynie najoglniejsze
ramy ustroju demokratycznego. Mog by one wypeniane rozmaitymi treciami, w tym
elementami demokracji bezporedniej w postaci referendum. Rozmaito ta znajduje odbicie
w teoriach demokracji, z ktrych jedne za spraw podstawow uwaaj formalne przestrzeganie procedur demokratycznych, inne za rzeczywisty udzia obywateli w
podejmowaniu decyzji politycznych (w literaturze przedmiotu wystpuj pojcia
demokracji proceduralnej i demokracji partycypacyjnej).
Demokracj poredni charakteryzuje istnienie partii politycznych. Partie s to grupy
przybierajce posta mniej lub bardziej sformalizowanych organizacji, ktre d do
udziau we wadzy pastwowej i rywalizuj z innymi tego rodzaju grupami o uzyskanie
poparcia spoecznego dla realizacji tego denia. Partie porednicz midzy wadz pastwow a obywatelami. Rni si zarwno programami, jak i stopniem zorganizowania, a
take tym, e wyraaj wartoci i interesy innych odamw spoeczestwa. Tak jak i
wszystkie
inne
organizacje
formalne
zagroone
patologiami,
zwaszcza
407
nacja wyborcza i system partyjny. I adne nie s bardziej rnorodne" (Dahl 2000: 121).
Okrelenie demokracji jako ustroju, w ktrym lud jest suwerenem, przy jednoczesnym
utosamianiu suwerennoci z posiadaniem wadzy ustawodawczej pozostawia spraw
otwart form i sposb sprawowania wadzy wykonawczej. W jednych pastwach, ktrych
ustroje speniaj warunki instytucjonalne demokracji, najwyszym zwierzchnikiem wadzy
wykonawczej, czyli rzdu, jest prezydent wybierany w wyborach powszechnych, w innych
premier powoywany przez parlament i przed nim odpowiedzialny, natomiast prezydent
peni wycznie rol reprezentacyjn podobnie jak krl w istniejcych jeszcze w Europie
monarchiach. Pierwszy przypadek okrelany jest jako system prezydencki, drugi za -jako
system parlamentarny. S te (na przykad w Polsce) systemy mieszane: parlamentarnoprzezydenckie, w ktrych prezydent, penic rol reprezentacyjn, ma take pewne
uprawnienia wadcze.
Przyznanie ludowi wadzy suwerennej zostawia spraw otwart nie tylko sposb
sprawowania wadzy, ale i jej zakres. Nie okrela, jak daleko moe ona siga i gdzie ma
przebiega granica midzy tym, co prywatne, a tym, co publiczne, czyli do jakiego stopnia
pastwo ma prawo ingerowa w ycie prywatne obywateli.
Okrelenie tych granic jest przedmiotem debat i sporw zarwno na paszczynie
ideologicznej i teoretycznej, jak i praktycznej. Zasadnicze przedmioty dyskusji s dwa:
demokracja i liberalizm oraz demokracja i biurokracja. Dodatkow paszczyzn sporu jest
to, kto ma rzeczywisty wpyw na procesy decyzyjne w pastwie demokratycznym i jak
rol odgrywaj w nim elity oraz jaki zakres ich wpywu daje si pogodzi z demokracj.
Demokracja i liberalizm
We wspczesnych pastwach uznawanych za demokratyczne demokrata, ktrej korzenie
sigaj staroytnoci, i liberalizm bdcy wynalazkiem czasw nowoytnych wystpuj we
wzajemnym powizaniu. Zwizek ten jednake nie jest ani konieczny, ani bezkonfliktowy.
Wprawdzie podstawy doktrynalne zarwno demokracji, jak i liberalizmu wywodz si z
praw jednostki ludzkiej, ale nie ma midzy nimi zgody, ktre z tych praw naley uzna za
podstawowe. Dla demokracji naczeln wartoci jest rwno rozumiana jako rwno
408
Cz pita. Instytucje
ktrych konsekwencj jest nierwny dostp do sfery politycznej (Dahl 2000: 147), co
podwaa podstawow zasad demokracji.
Denie do przeciwdziaania upoledzeniu ekonomicznemu skutkujcemu marginalizacj
spoeczn prowadzi do rozbudowy funkcji socjalnej pastwa. Rozbudowie tej sprzyjaj
dodatkowo naciski parlamentarne
409
410
Cz pita. Instytucje
aparatu
biurokratycznego
nie
sposb
przeprowadzi
wyborw
do
cia
411
popierajcy ich zespl. Ostatecznie ich pierwszoplanow trosk staje si utrzymanie wasnej
pozycji i umocnienie wadzy, realizacja za celw, dla ktrych organizacja zostaa powoana,
schodzi na plan dalszy.
Wielkim pytaniem wspczesnoci jest pytanie o to, w jakiej mierze elazne prawo
oligarchii dziaa na poziomie pastw uznawanych za demokratyczne. Jest to pytanie o
dystrybucj wadzy w tyche pastwach i charakter ich politycznych elit.
412
Cz pita. Instytucje
Elity i demokracja
Potocznie przez elit rozumiane s osoby wyrniajce si szczeglnymi dokonaniami w
jakiej dziedzinie. Takich elit jest wiele w kadym spoeczestwie: kulturalna, intelektualna,
biznesowa etc. Jednake nie wszystkim z nich badacze elit powicaj jednakow uwag. W
centrum ich zainteresowa s elity polityczne. Skadaj si one z osb, ktre - zajmujc
wysokie pozycje w wielkich i wpywowych organizacjach, zwaszcza partiach politycznych mog w sposb stay i znaczcy oddziaywa na ksztat decyzji politycznych.
Klasykami problematyki elit w socjologii s Vilfredo Pareto (1848--1923) i Gaetano Mosca
(1858-1941). Obaj za najwaniejszy podzia spoeczny uwaali podzia na rzdzcych (elit)
i rzdzonych (masy). Przy wszystkich rnicach, jakie wystpoway midzy ich pogldami,
obaj tak samo sceptycznie zapatrywali si na moliwo realizacji ustroju demokratycznego,
w ktrym wszyscy obywatele mieliby zapewniony rwny wpyw na decyzje polityczne.
Niezalenie od ich szczegowych pogldw, a take politycznych sympatii, ich wspln
zasug jest ukazanie problemu relacji midzy istnieniem elit politycznych a demokracj.
Sta si on jednym z centralnych problemw tak teorii elit, jak i teorii demokraq'i
(Wasilewski 1995: 185).
Zwrcenie uwagi na elity spowodowao, e demokraq zaczto pojmowa midzy innymi
jako metod wyboru elity wadzy (Widmaier 1995), rol za obywateli jako odrzucanie lub
aprobowanie w kolejnych wyborach przywdcw politycznych, czyli elit, ktre prowadz
ze sob konkurencyjn walk o gosy wyborcw. Tak pojmowana demokracja jest zinstytucjonalizowan walk elit politycznych o uzyskanie od obywateli mandatu na
sprawowanie wadzy (Wasilewski 1995: 187).
W teoriach elit s dwa naczelne pytania dotyczce ich relacji z demokracj.
Jedno jest pytaniem o to, czy na decyzje polityczne ma wpyw wiele elit
Drugie pytanie jest pytaniem o to, w jakich warunkach istnienie elit nie zagraa
413
dodan a nie sum zerow" (Burton, Gunther, Higley 1995: 16). Inni za stwierdzaj, e
stabilno ustroju demokratycznego zaley od odpowiedzialnoci i profesjonalizmu elit
(Higley, Pakulski 1999:119).
Uwag badaczy elit przycigaj te takie kwestie, jak kontakty midzy elitami a gwnymi
siami spoecznymi, tempo i wzory zmiany elit oraz rola elit w transformatach ustrojowych
w porwnaniu z innymi zbiorowymi aktorami, takimi jak masowe ruchy spoeczne czy
klasy (niezalenie od ich rozumienia). Wszystkie one s przedmiotem rozwaa i dyskusji
politologw oraz socjologw tak w odniesieniu do poszczeglnych spoeczestw, jak i na
paszczynie oglnej teorii.
ROZDZIA XVIII
Sfera ekspresyjno-integracyjna
1. Edukacja 417
2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego 424
3. Religia 431
Czowiek, tak jak wszystkie istoty ywe, potrzebuje bezpiecznego schronienia, ochrony
przed zimnem, poywienia i moliwoci reprodukcji. Jednak potrzeby czowieka nie
ograniczaj si do tego, co jest niezbdnym warunkiem przetrwania fizycznego. Odczuwa
take potrzeb wyraania uczu oraz impulsw twrczych, rwnie poczucia cznoci z
innymi ludmi i uczestniczenia we wsplnocie. S to waciwe ludziom potrzeby, ktre
okrela si mianem ekspresyjno-integracyjnych.
Z potrzeb tych wyrasta kultura symboliczna (zob. Kultura symboliczna, s. 87), a ich
zaspokajaniu suy wiele instytucji zwizanych zarwno z jej sfer, jak i sfer owiaty oraz
religii.
Sposoby zaspokajania tych potrzeb ksztatuj si wspczenie w warunkach
spoeczestwa przemysowego, ktre jest spoeczestwem masowym, to jest takim, o
ktrego obliczu decyduj nie elity, ale masy.
W charakterystykach spoeczestwa przemysowego jako spoeczestwa masowego
wskazuje si na nastpujce jego cechy:
upowszechnienie owiaty, w rezultacie czego umiejtno czytania i pisania przestaje
418
Cz pita. Instytucje
rozrostu
organizacji
biurokratycznych
pastwowego
aparatu
Przywoany
przykad
pozwala
take
dostrzec
podstawowe
cechy
systemw
419
Kraj nastpny
w kolejnoci
USA
20,7
Szwajcaria 8,9
niem. Zadania z
dokumentami:
USA
23,
Szwajcaria 16,0
franc.
Zadania
ilociowe: 21,0
USA
Szwajcaria 19,0
niem.
Zadania tekstowe:
7,5
32,4
Kraj o
wynikach
Szwecja
Szwecja
Szwecja
Szwecja
6,2
35,5
Szwecja
Szwecja
6,6
35,8
420
Cz pita. Instytucje
pierwszy w yciu. Uczy si nawizywa z nimi stosunki, a tym samym poznaje zasady
wspycia spoecznego. Szkoa jest te organizacj biurokratyczn, w ktrej obowizuje
przestrzeganie sformalizowanych regu i ujtych w regulaminach nakazw, dziecko musi
si nauczy stosowania do nich. Jednym sowem, w szkole wchodzi w wiat zbiorowoci
odmiennych od grup pierwotnych (zob. Grupa pierwotna, s. 194), wrd ktrych upywao
jego dotychczasowe ycie.
421
W toku nauki szkolnej jest take wczane do zbiorowoci spoza zakresu dowiadczenia
osobistego. Dowiaduje si, e jest czonkiem narodu i obywatelem pastwa oraz uczy si
zwizanych z tym rl (zob. Rola spoeczna, s. 144).
W warunkach powszechnego obowizku szkolnego i kontrolowanego przez pastwo
jednolitego systemu owiatowego wszystkie dzieci ucz si tego samego i w taki sam
sposb. Poznaj jednakowe wartoci, normy i wzory zachowa spoecznych oraz reguy
wspycia spoecznego. Ucz si, jak by patriotycznym czonkiem narodu i dobrym
obywatelem.
W toku nauki szkolnej ten dziaajcy integrujco przekaz jest najczciej przekazem
porednim. Zawiera si w tekstach literackich wczanych do lektur szkolnych, w obrazach
przeszoci Polski prezentowanych w podrcznikach historii, a take w tekstach zada
matematycznych i wicze gramatycznych. Przekaz ksztatujcy spoeczn, narodow i
obywatelsk wiadomo jest jednoczenie narzdziem kontroli spoecznej (zob. Kontrola
spoeczna i porzdek spoeczny, s. 159).
Zawarto ideologiczna podrcznikw szkolnych bywa czstym przedmiotem zarwno
analiz, jak dyskusji i sporw. Wyrazem doceniania wpywu treci przekazywanych przez
upowszechniony system szkolny jest to, e przemianom ustrojowym i spoecznym
towarzysz zmiany w systemie owiatowym. Zmianie ulegaj zarwno programy nauczania,
jak i organizacja szkolnictwa.
Owiata w ukadzie nierwnoci spoecznych
Od zarania budowy powszechnego i dronego systemu owiatowego w spoeczestwie
przemysowym
poczynaniom
tym
zakresie
przywieca
wzr
spoeczestwa
Przekonanie to, jak rwnie fakt, e szkoa jako miejsce nabywania kwalifikacji staa si
gwnym mechanizmem rozmieszczania jednostek na pozycjach spoecznych, sprawiy, e
procesy edukacyjne znalazy si w polu uwagi socjologw zainteresowanych problematyk
zrnicowania spoecznego i ruchliwoci spoecznej.
Ich badania i analizy wykazuj zudno wiary w osabianie przez szkoy tendencji do
dziedziczenia pozycji spoecznych w spoeczestwie
422
Cz pita. Instytucje
423
rni posugiwanie si innymi kodami jzykowymi. Te, ktrych rodzice s lepiej wyksztaceni
i usytuowani wyej w hierarchii spoecznej, posuguj si kodem wypracowanym, te, ktre
maj sabo wyksztaconych rodzicw, wykonujcych prace fizyczne - kodami
ograniczonymi. Wpywa to na oceny szkolne. Te pierwsze dzieci s lepiej oceniane i
uznawane za zdolniejsze, te drugie uzyskuj etykietki gorszych uczniw. Uruchomiony
zostaje mechanizm naznaczania z jego wszystkimi konsekwencjami (zob. Dewiacja, s. 164)
oraz
424
Cz pita. Instytucje
zaczyna dziaa tak zwany efekt Pigmaliona. Polega on na tym, e korzystny obraz wasnej
osoby pobudza zachowania potwierdzajce ten obraz w oczach innych. Eksperymentalnie
zostao wykazane, e dzieci, w stosunku do ktrych nauczyciele maj korzystne
oczekiwania, czyni wiksze postpy ni dzieci, w stosunku do ktrych nauczyciele nie maj
takich oczekiwa. Istotn rzecz jest to, e podstawa tych oczekiwa moe nie by w ogle
zwizana z faktycznymi uzdolnieniami uczniw" (Somczyski 1991: 131-132).
2. Kultura symboliczna spoeczestwa masowego
Owiata i czas wolny stwarzaj szerok kategori odbiorcw kultury, ktrzy staj si
publicznoci. Socjologicznie rozumiana publiczno to zbir jednostek rozproszonych w
przestrzeni, nie znajcych si osobicie i nawet nie wiedzcych o swoim istnieniu, ale
poczonych jednoczesnym odbiorem tych samych przekazw. W tym samym czasie
dowiaduj si o ldowaniu czowieka na Ksiycu, mierci Johna Lennona, sklonowaniu
owcy Dolly i wielu innych wzbudzajcych emocje faktach i zjawiskach. Wiedzc, e nie s
jedynymi odbiorcami tych informacji, czuj si czciami zbiorowoci, co pozwala im
przezwycia
poczucie
osamotnienia.
Spoeczestwo
masowe
pod
wzgldem
425
426
Cz pita. Instytucje
niach; obrazy zawieszane na cianach muzew i galerii; powieci i wiersze wysoko oceniane
przez kompetentnych krytykw literackich i zamieszczane na amach prestiowych
czasopism.
Poza sposobem przekazu oraz kryterium instytucjonalnym od kultury elitarnej rni
kultur masow dominacja w niej treci o charakterze rozrywkowym oraz silniejsza
komercjalizacja.
Masowi odbiorcy, jakkolwiek zrnicowani pod wzgldem intelektualnych moliwoci
odbioru, w czasie wolnym od pracy pragn odpoczynku od monotonii zaj zawodowych i
zapomnienia o zwizanych z nimi stresach. Poszukuj wic treci, ktrych odbir nie
wymaga wysiku i pozwala oderwa si od codziennoci.
Jeli za chodzi o komercjalizacj, jest ona wynikiem tego, e w spoeczestwie
przemysowym, ktre jest spoeczestwem rynkowym, wszystko przybiera (a w kadym
razie moe przybra) posta towaru. Kultura wysoka jest w stanie, przynajmniej do
pewnego stopnia, unika utowarowienia. Twrcy mog stworzy jakie dzieo wycznie
dla zaspokojenia swojej potrzeby twrczej, bez zwracania uwagi na moliwo jego
sprzeday. Niektre utwory bd pewne dziaania, zaliczane do kultury wyszego
poziomu, mog nie poddawa si presji rynku, gdy finansuje je pastwo lub inni
mecenasi, ktrzy s zainteresowani ich spoeczn bd prestiow, a bywa e i porednio
reklamow wartoci, nie za bezporednio handlow. Kultura masowa w znacznie
mniejszym stopniu moe liczy na mecenasw, ktrzy nie spodziewaj si bezporednich
zyskw materialnych. Te za moe przynie jedynie odbir masowy. Komercjalizacj jako
cech kultury masowej podkrela jedna z jej definicji, ktra powiada, e kultura masowa
jest kultur popularn, tworzon przez masow technik przemysow i sprzedawan dla
zysku masowej publicznoci konsumentw" (Strinati 1995: 22).
Kultura popularna
Kultura masowa od samego zarania bya przedmiotem ostrej krytyki. Powicane jej prace
czciej miay posta paszkwili ni neutralnych analiz. Wysuwano wobec niej trzy rodzaje
zarzutw: po pierwsze, e jest tandetna i miaka; po drugie, e przeksztaca ludzi w
biernych odbiorcw i niszczy tkwicy w nich potencja twrczy; po trzecie, e ma
427
428
Cz pita. Instytucje
odbiorcw.
Wci
unowoczeniane
coraz
powszechniej
dostpne
429
430
Cz pita. Instytucje
narodowymi stereotypami.
Globalizacja kultury popularnej, w znacznym stopniu zamerykanizowanej, czsto bywa
postrzegana jako zagroenie rodzimej kultury poszczeglnych krajw, a co za tym idzie rwnie tosamoci narodowej. Zagroenie to odczuwane jest zwaszcza w krajach
uboszych, ktrych nie sta na wasn ofert programow, konkurencyjn wobec napywajcych z zewntrz przekazw. atwiej jest zakupi obcy, amerykaski czy
431
bogw. Niektre nie mwi nic o pocztkach wiata i ycia. Inne uwaaj, e bogowie
interesuj si bardzo mao bd wcale ludmi i ich sprawami. Niektre nic nie mwi o
yciu po mierci, a wiele z nich nie uzalenia losu po mierci od postpowania czowieka na
ziemi.
Pewnym przezwycieniem tych trudnoci jest okrelenie religii sformuowane przez
mile'a Durkheima (1858-1917). Jego punktem wyjcia
432
Cz pita. Instytucje
nadnaturalizm.
spoeczestwach.
Wystpuje
Wyznawcy
powszechnie
nie
uznaj
istnienia
najprostszych,
bogw
czy
za, sprawi, e strzaa trafia do celu lub go omija. Pewne postacie nadnaruralizmu
wystpuj i w naszym spoeczestwie. Gracz w totolotka wierzy w szczliwe
numery, wielu wierzy, e uski wigilijnego karpia noszone w portmonetce zapewni
pomylno finansow, a czarny kot, ktry przebieg drog, spowoduje nieszczcie
w podry.
Animizm. Wyznawcy wierz w istnienie duchw, ktre dziaaj w wiecie.
Duchy mog mieszka zarwno w ludziach, jak i w przedmio-
433
tach: rzekach, grach, wiatrach, deszczach. Maj emocje i uczucia. Pomagaj ludziom lub
szkodz bd te wykazuj obojtno wobec nich. Nie wymagaj czci tak jak bogowie,
ale naley si z nimi liczy i mona prbowa na nie wpywa za pomoc magii lub
odpowiednich rytuaw.
Teizm. Jest to wiara w bogw. Wystpuje w postaci panteizmu (utosamiania Boga z
natur), politeizmu (wiary w wielu bogw) oraz monoteizmu (wiary w jednego Boga).
Wspczesne religie monoteistyczne (w kolejnoci ich powstania) to judaizm,
chrzecijastwo i islam.
Abstrakcyjne ideay. Ten typ wierze wystpuje gwnie w Azji. W centrum uwagi
jest nie Bg i jego kult, ale sposb mylenia i zachowywania si czowieka, ktrego
zadaniem jest osignicie specjalnego stanu wiadomoci. Najbardziej znanym systemem
wierze tego typy jest buddyzm.
Wedle danych internetowych, w roku 2001 w populacji wiatowej odsetki
niewyznajcych adnej religii oraz wyznawcw poszczeglnych religii byy
nastpujce
(w procentach):
Chrzecijastwo
33
Islam
22
Hinduizm
16
Bez religii
14
Buddyzm
6
Tradycyjna religia chiska
4
Pierwotna religia tubylcza
3
Inne
3
(http/www.adherents.com/Religions-By-Adherents.html)
3) Istniej trzy podstawowe formy organizacji zbiorowoci religijnych: Koci, sekta i
zwizek kultowy.
Koci. Jest sformalizowan organizacj religijn, ktra ma wiele cech organizacji
biurokratycznej, od ktrej rni j to, e podstawow rol legitymizacyjn odgrywa w niej
nie prawo, ale tradycja, chocia bardzo silnie sformalizowana. W Kociele istnieje
wyspecjalizowana kategoria funkcjonariuszy. Przynaleno do Kocioa jest okrelana
gwnie, chocia nie wycznie, przez urodzenie. Do Kocioa moe przyczy si kady,
434
Cz pita. Instytucje
spoczywa
rkach
jego
komitetu
starszych".
Organizacja
Kocioa
jako odam Kocioa w wyniku buntu przeciwko jego instytucjom lub interpretacjom
prawd wiary. Niektre z sekt maj krtki ywot, inne utrwalaj si i nawet mog si
przeksztaca w Kocioy tak na przykad byo z metodystami.
Czonkowie sekt wstpuj do nich w wyniku nawrcenia. Oczekuje si od nich
zaangaowania i dowodw wiary. W sektach bardzo czsto nie ma wyspecjalizowanego
kleru, a w rytuaach nacisk pada na emocje, przeycie, spontaniczno. Maa jest w nich
rola tradycji w porwnaniu z rol charyzmatycznych przywdcw.
Kult. Ma lun organizacje i jest otwarty dla kadego, kto chce w nim uczestniczy.
435
wobec symboli narodowych, rytuay obchodw wit narodowych maj charakter religijny
(zob. Nard a nowoczesno, s. 246), tak jak religi rozumia Durkheim. Podobnie religijnego charakteru dopatrzy si mona w stosunku ludzi do przywdcw pastw
totalitarnych i w rytuaach masowych zebra i pochodw organizowanych w tych pastwach.
Stalina i Hitlera otaczaa atmosfera ubstwienia. O Stalinie piewano kantat skonstruowan
na podobiestwo pieni
436
Cz pita. Instytucje
437
Wierzcy, ale
niepraktykujcy
Niewierzcy, ale chodzcy
do kocioa i
Niewierzcy
niepraktykujcy
(Roguska, Wcirka 2000:
5
1
3
187).
Wtedy kiedy religijno stanowi autonomiczny przedmiot bada i nie jest tylko jedn ze
zmiennych niezalenych, uwzgldniane jest kilka jej wymiarw. Ankietowani pytani s o:
znajomo treci religii to jest do-
438
Cz pita. Instytucje
Nota bibliograficzna
Historyczn zmienno form rodziny w Europie opisuje ksika Jean-Louisa Flandrina,
Historia rodziny (1998).
Rozprawa Giovanniego Sartoriego Teoria demokracji (1994) obok cytowanych w niniejszej
ksice prac Dahla i Bobbiego naley do najwaniejszych wspczesnych dzie dotyczcych
teorii demokracji. Robert Putnam w ksice Demokracja w dziaaniu. Tradycje obywatelskie
we wspczesnych Woszech (1995) przedstawia wpyw kultury zbiorowoci na ksztatowanie
si w nich spoeczestwa obywatelskiego oraz sprawno mechanizmw demokracji.
Ksika ta naley do klasyki literatury politologicznej. Z kolei praca Marii Magoski Obywatel
w procesie przemian (2001) mwi o zmieniajcym si pojciu obywatel" w
przeksztacajcym
demokratyzacji
si
wspczesnym
krajach
wiecie
integracji
postkomunistycznych
Europy
europejskiej.
Procesom
rodkowo-Wschodniej
powicona jest praca Anny Wolff-Powskiej Oswojona Rewolucja. Europa rodkowoWschodnia w procesie demokratyzacji (1998). Podobn problematyk w odniesieniu do Polski
podejmuje ksika Mirosawy Grabowskiej i Tadeusza Szawiela Budowanie demokracji.
Podziay spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej
Polsce (2001). W ksice tej znale mona skrtowe omwienie rnych koncepqi
demokracji. Spojrzenie na polityk z perspektywy socjologii humanistycznej proponuje
Cezary Trut-kowski w pracy Spoeczne reprezentacje polityki (2000). To samo w odniesieniu do
poziomu lokalnego czyni Grayna Woroniecka w ksice Dziaanie polityczne. Prba
socjologii interpretatywnej (2001). Z kolei prace opublikowane pod red. Krystyny
Skaryskiej w tomie Podstawy psychologii politycznej prezentuj spojrzenie na wadz i
polityk oczyma psychologw spoecznych (2002).
Krytyczn refleksj nad spoeczestwem masowym i jego kultur zapocztkowa Jose
Ortega y Gasset ksik Bunt mas wydan w 1930 roku (najnowsze polskie wydanie 2002).
Do klasyki prac o kulturze masowej nale powstae w latach szedziesitych XX wieku
prace Marshalla McLuhana, dostpne midzy innymi w zbiorze Wybr tekstw (2001). O
fascynacji twrcw fenomenem kultury masowej wiadczy opublikowany w kocu lat
pidziesitych przez Czesawa Miosza w jego tumaczeniu
440
Cz pita.
Instytucje
i z jego wstpem wybr tekstw pierwszych teoretykw kultury maso wej: Kultura
masowa (2002). Bezcenny zasb informacji o konsekwencjach rozwoju technik
audiowizualnych dla kultury zawiera antologia zaprojektowana i zredagowana przez
Maryl Hopfinger Nowe media w komunikacji spoecznej XX wieku (2002).
Drugim obok Emile'a Durkheima klasykiem socjologii, ktry zajmo wa si
socjologi religii, jest Max Weber. Przedmiotem jego zaintereso wania bya etyka
gospodarcza religii wiatowych. Dotyczce jej prace zostay wydane w Polsce w
postaci trzech tomw Dzie zebranych z socjologii religii. Etyka gospodarcza religii
wiatowych, tom 1: Taoizm i konfucjanizm, tom 2: Hinduizm i buddyzm, tom 3: Staroytny
judaizm (2000). Osobno wydana jest jego najbardziej znana praca z tego zakresu
Etyka protestancka a duch kapitalizmu (1994). Problematyk socjologii religii
podejmuje te jeden z najwybitniejszych socjologw - teoretykw XX wieku, Niklas
Luhmann, w ksice Funkcja religii (1998). Miejsce religii w wiecie wspczesnym
omawia Janusz Mariaski w opracowaniu Religia i Koci midzy tradycj i
ponowoczesnoci.
Studium
socjologiczne
(1997).
Ten
sam
problem
w pracy
Literatura przywoywana
Aaronson Bernard S. (1971), Time, Time Stance and Existence, Studium Generale", t.
23, fasc 3.
Abercrombie Nicholas, Hill Stephen, Turner Bryan S. (1994), The Penguin Dictionary of
Bernard Jessie (1973), The Sociology of Community, Scott, Foreman and Company,
Glenview, 111., London.
Bernstein Basil (1990), Odtwarzanie kultury, Andrzej Piotrowski (red.), tum. Zbigniew
Bokszaski, Andrzej Piotrowski, PIW, Warszawa.
Beskid Lidia, Jarosiska Maria, Milic-Czerniak Ra (1988), Robotnicy - potrzeby - rzeczywisto. Robotnicy w Polsce. Raporty z bada, Akademia Nauk Spoecznych, Warszawa.
442
Literatura przywoywana
spoeczne
Polsce:
antropologiczne
badania
poborowych
444
Literatura przywoywana
Fukuyama Francis (1997), Zaufanie. Kapita spoeczny a droga do dobrobytu, tum. Anna
i Leszek liwa, PWN, Warszawa, Wrocaw.
Fuszara Magorzata (1995), Kobiety w sdach rodzinnych, w: Anna Titkow, Henryk
Domaski (red.), Co to znaczy by kobiet w Polsce, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Fuszara Magorzata (1999), Puch cigle marny, Gazeta Wyborcza", 21 lipca.
Fuszara Magorzata (2000), Organizacje i inicjatywy kobiece po 1989 roku, w:
Wspczesny ruch kobiecy w Polsce. Seminarium. Warszawa, 4/5 marca 2000, materiay
konferencyjne, Orodek Informacji i rodowisk Kobiecych Oka".
Gardawski Juliusz (1996), Przyzwolenie ograniczone. Robotnicy wobec rynku i
demokracji, PWN, Warszawa.
Gellner Ernest (1991), Narody i nacjonalizm, tum. Teresa Howka, PIW, Warszawa.
Giddens Anthony (1973), The Class Structure of the Advanced Societes, Hutchinson,
London.
Giddens Anthony (1998), Sociologia. Zwize, lecz krytyczne wprowadzenie, tum.
Joanna Gilewicz, Zysk i S-ka, Pozna.
Giddens Anthony, Turner Jonathan H. (1987), Introduction, w: Anthony Giddens,
Jonathan H. Turner (red.), Social Theory Today, Stanford University Press, Stanford.
Gillis John R. (1996), A World of Their Own Making. Myth, Ritual, and the Questfor
Family Values, Harvard University Press, Cambridge, Mass.
446
Literatura przywoywana
Uniwersytetu
Warszawskiego,
Polskie
Towarzystwo
Socjologiczne,
Warszawa.
Goffman Erving (2000), Czowiek w teatrze ycia codziennego, tum. Helena Datnerpiewak, Pawe piewak, Wydawnictwo KR, Warszawa.
Golinowska Stanisawa (2001), Iluzja rwnych szans (wywiad), Tygodnik Powszechny",
nr 4.
Golinowska Stanisawa, Topiska Irena (2002), Pomoc spoeczna - zmiany i warunki skutecznego dziaania, Case, Warszawa.
Gorlach Krzysztof (1995), Chopi, rolnicy, przedsibiorcy: kopotliwa" klasa w Polsce
postkomunistycznej, Uniwersytet Jagielloski, Krakw.
Gottlieb Beatrice (1993), The Family in the Western World from the Black Deah to the
Industrial Age, Oxford University Press, New York, Oxford.
Goward Nicole, Nationalism and the Contstruction of History, maszynopis, rozdzia 6
pracy doktorskiej udostpnionej przez autork.
Grabowska Mirosawa, Szawiel Tadeusz (2001), Budowanie demokracji. Podziay
spoeczne, partie polityczne i spoeczestwo obywatelskie w postkomunistycznej Polsce,
PWN, Warszawa.
Halaby Charles, Weakliem David (1993), Ownership and Authority in the Earnings
Function, American Sociological Review", nr 1.
Halamska Maria (2000), Charakterystyka spoeczna polskich rolnikw, w: Xymena
Doliska (red.), Chop, rolnik, farmer? Przystpienie Polski do Unii Europejskiej
nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa.
Halman Loek (1999), European Images and Discourses on the Family. Exploring Value
Differences and Similarities in the Domain of Primary Relations in Eastern and Western
Europe, maszynopis.
Haas
Elbieta
(1987),
Spoeczny
kontekst
znacze
teorii
symbolicznego
Jahoda Marie, Deutsch M., Cook S.W. (1965), Skale nominalne, porzdkowe,
interwaowe i ilorazowe, tum. Janina Frentzel, Piotr Graff, Stefan Nowak, w: Stefan
Nowak (red.), Metody bada socjologicznych. Wybr teksw, PWN, Warszawa.
Jaowiecki Bogdan (1988), Spoeczne wytwarzanie przestrzeni, Ksika i Wiedza,
Warszawa.
Jaowiecki Bogdan (1989), Rozwj lokalny, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia
Geografii i Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Jaowiecki Bogdan, Sowa Kazimierz Z. (1989), Przedmowa, w: Bogdan Jaowiecki, Kazimierz Z. Sowa, Piotr Dudkiewicz (red.), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i Studiw Regionalnych
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Jaowiecki Bogdan, Sowa Kazimierz Z., Dudkiewicz Piotr (red.) (1989), Spoecznoci lokalne. Teraniejszo i przyszo, Instytut Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Geografii i
Studiw Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Janusz Grzegorz, Bajda Piotr (2000), Prawa mniejszoci narodowych. Standardy
europejskie, Stowarzyszenie Wsplnota Polska", Warszawa.
Jarymowicz Maria, Szustrowa Teresa (1980), Poczucie wasnej tosamoci - rda, funkcje regulacyjne, w: Janusz Reykowski (red.), Osobowo a spoeczne zachowanie si
ludzi, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Jasiecki Krzysztof (2001), Elita prywatnego biznesu. Formowanie si nowych aktorw
transformacji w Polsce, Instytut Filozofii i Soqologii Polskiej Akademii Nauk,
Warszawa.
448
Literatura przywoywana
Uniwersytetu
Warszawskiego,
Polskie
Towarzystwo
Socjologiczne,
Warszawa.
Kowalik Tadeusz (red.) (2002), Nierwni i rwniejsi. Sprawiedliwo dystrybucyjna
czasu transformacji, Fundacja Innowacja, Warszawa.
Kzek Wiesawa (1996), Bezrobocie jako zjawisko spoeczne, w: Mirosawa Marody,
Ewa Gucwa-Leny (red.), Podstawy ycia spoecznego w Polsce, Instytut Studiw Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Kozyr-Kowalski Stanisaw (1979), Max Weber a wspczesne teorie stratyfikacji
spoecznej, PWN, Warszawa.
Komiski Andrzej K. (1998), Ekonomia, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 1, Oficyna
Naukowa, Warszawa.
Krajewski Marek (1997), Konsumpcja i wspczesno. O pewnej perspektywie
rozumienia wiata spoecznego, Kultura i Spoeczestwo", nr 3.
Krasnodbski Zdzisaw (1986), Rozumienie ludzkiego zachowania. Rozwaania o filozoficznych podstatoach nauk humanistycznych i spoecznych, PIW, Warszawa.
Krasnodbski Zdzisaw (1998), Autorytaryzm, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Krasko Nina (1996), Instytucjonalizacja socjologii w Polsce 1920-1970, PWN,
Warszawa.
450
Literatura przywoywana
Kurnal Jerzy (red.) (1972b), Twrcy naukowych podstaw organizacji. Wybr pism, PWE,
Warszawa.
Kuznets Simon S. (1989), Economic Development, the Family and Income Distribution,
Cambridge University Press, Cambridge.
Kwak Anna (1995), Niezamna kohabitacja jako zjawisko spoeczne, Studia
Socjologiczne", nr 3-4.
Kwaniewski Jerzy (2002), Socjologia stosowana, haso w: Encyklopedia socjologii, t. 4,
Oficyna Naukowa, Warszawa.
Lalman David, Oppenheimer Joe, wistak Piotr (1994), Formalna teoria wyboru racjonalnego: kumulatywne nauki polityczne, Studia Socjologiczne", nr 3-4.
Lenski Gerhard, Lenski Jean (1987), Human Societies; an Introduction to
Macrosociology, McGraw-Hill, New York.
Levi-Strauss Claude (1960), Smutek tropikw, tum. Aniela Steinsberg, PIW, Warszawa.
Light Donald, Keller Suzanne, Calhoun Craig (1989), Sociology, Alfred A. Knopf, New
York.
Linton Ralph (1975), Kulturowe podstawy osobowoci, tum. Aleksandra Jasiska-Kania,
PWN, Warszawa.
Lipsitz Bem Sandra (2000), Msko, kobieco. O rnicach wynikajcych z pci, tum.
Sylwia Pikiel, Gdaskie Towarzystwo Psychologiczne, Gdask.
Lissowski Grzegorz (1994), Wprowadzenie, do: Teoria racjonalnego wyboru, Studia
Sozologiczne", nr 3-4.
Lorenz Konrad (1963), Tak zwane zo, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW, Warszawa.
Lorenz Konrad (1977), Odwrotna strona zwierciada. Prba historii naturalnej i
ludzkiego poznania, tum. Krzysztof Wolicki, PIW, Warszawa.
Lorenz Konrad (1996), Tak zwane zo, tum. Anna Danuta Tauszyska, PIW, Warszawa.
Luckmann Thomas (1991), Niewidzialna religia. Problem religii we wspczesnym
wiecie, tum. Lucjan Bluszcz, Nomos, Krakw.
Luhmann Niklas (1998), Funkcja religii, tum. Dominika Motak, Nomos, Krakw.
Ludwikowski Rett R. (1998), Demokracja, haso w: Encyklopedia socjologii, t.1,
Naukowa, Warszawa.
Maczk Antoni (1996a), Wprowadzenie, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz,
Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo,
terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Mczak Antoni (1996b), Rzeczpospolita, w: Antoni Mczak, Henryk Samsonowicz,
Andrzej Szwarc, Jerzy Tomaszewski, Od plemion do Rzeczypospolitej. Nard, pastwo,
terytorium w dziejach Polski, Ksika i Wiedza, Warszawa.
Mead George Herbert (1975), Umys, osobowo, spoeczestwo, tum. Zofia Woliska,
PWN, Warszawa.
Mead Margaret (1978), Kultura i tosamo. Studium dystansu midzypokoleniowego,
tum. Jacek Howka, PWN, Warszawa.
Mead Margaret (1986), Trzy studia. 1. Dojrzewanie na Samoa. 2. Dojrzewanie na Nowej
Gwinei. 3. Pe i charakter w trzech spoecznociach pierwotnych, tum. Ewa ycieska,
PIW, Warszawa.
Melchior Magorzata (1990), Spoeczna tosamo jednostki (w wietle wyzwadw z Polakami pochodzenia ydowskiego w latach 19441955), Instytut Stosowanych Nauk
Spoecznych Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Mencwel Andrzej (1995), Antropologia kultury. Zagadnienia i wybr tekstw, oprac.
Grzegorz Godlewski, Leszek Kolankiewicz, Andrzej Mencwel, Mirosaw Pczak,
Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa.
Merton Robert K. (1982a), Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa
Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
452
Literatura przywoywana
Merton Robert K. (1982b), Przyczynki do teorii grup odniesienia, tum. Ewa Morawska,
w: tene, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa Morawska, Jerzy
Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
Merton Robert K. (1982c), Teoria grup odniesienia i struktura spoeczna. Kontynuacje,
tum. Ewa Morawska, w: tene, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna, tum. Ewa
Morawska, Jerzy Wertenstein-uawski, PWN, Warszawa.
Mikoajewska Barbara (1999), Zjawisko wsplnoty. Wybr tekstw, The Lintons' Video
Press, New Haven, CT.
Milczarek Krystyna (1997), Kultura zideologizowana - kultura skomercjalizowana. Dylematy nauki i praktyki spoecznej, Kultura i Spoeczestwo", nr 3.
Miosz Czesaw (opra.) (2002), Kultura masowa, Wydawnictwo Literackie, Krakw.
Mises Ludwig von (1998), Biurokracja, tum. Jan Kos, Instytut LiberalnoKonserwatywny, Lublin.
Modzelewski Wojciech (2000), Pacyfizm. Wzory i naladowcy, Oficyna Naukowa, Warszawa.
Moir Ann, Jessel David (1989), Pe mzgu, tum. Nina Kancewicz-Hoffman, PIW,
Warszawa.
Mokrzycki Edmund (1980), Filozofia nauki a socjologia. Od doktryny metodologicznej
do praktyki badawczej, PWN, Warszawa.
Mokrzycki Edmund (1997), Od protokapitalizmu do posocjalizmu: makrostrukturalny
wymiar dwukrotnej zmiany ustroju, w: Henryk Domaski, Andrzej Rychard (red.), Elementy nowego adu, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Mokrzycki Edmund (2001), Nowa klasa rednia, w: tene, Bilans niesentymentalny, Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Montaigne Michel de (1985), Prby, tum. Tadeusz Boy-eleski, PIW, Warszawa.
Moore Barrington, Jr. (1973), Social Origins of Dictatorship and Democracy, Penguin,
London.
Morawski Pawe (2001), O akceptowalnych i dostpnych szansach yciowych w Polsce w
latach dziewidziesitych, w: Bogdan Cichomski, Wiesawa Kzek, Pawe Morawski,
Vincent
(1994),
Federalizm
amerykaski.
Tworzenie
spoeczestwa
454
Literatura przywoywana
Tadeuszowi
epkowskiemu
szedziesit
rocznic
urodzin
456
Literatura przywoywana
Schmitter Philippe C, Lynn Karl Terry (1995), Czym jest demokracja... i czym nie jest, w:
Jerzy Szczupaczyski (red.), Wadza i spoeczestwo, Scholar, Warszawa.
Seton-Watson Hugh (1977), Nations and States. An Inquiry into the Origins of Nations
and the Politics of Nationalism, Westview Press, Boulder, Co.
Sfera ubstzua w Polsce (w wietle bada gospodarstw domowych 1997) (1998), GUS,
Departament Warunkw ycia, Warszawa.
Shils Edward (1951), The Study ofthe Primary Group, w: Daniel Lerner, Harold D.
Laswell (red.), The Policy Sciences: Recent Deuelopments in Scope and Method,
Stanford University Press, Stanford.
Shils Edward (1984), Tradycja, tum. Jerzy Szacki, w: Joanna Kurczewska, Jerzy Szacki
(red.), Tradycja i nowoczesno, Czytelnik, Warszawa.
Shils Edward, Janowitz Morris (1956), Cohesion and Disintegration in the Wehrmacht in
World War II, w: Daniel Katz i in. (red.), Public Opinion and Propaganda, Dryden Press,
New York.
Siemaszko Andrzej (1993), Granice tolerancji. O teoriach zachowa dewiacyjnych,
PWN, Warszawa.
Siemieska
Renata
(1996),
Kobiety:
nowe
wyzwania.
Starcie
przeszoci
Szacka Barbara, Sawisz Anna (1990), Czas przeszy i pami spoeczna. Przemiany
wiadomoci
historycznej
inteligencji
polskiej
1965-1988,
Instytut
Socjologii
458
Literatura przywoywana
Tarkowska Elbieta (1998), Past and Present Poverty in Poland, maszynopis udostpniony przez autork.
Tarkowska Elbieta (2000a), Bieda, historia i kultura, w: Elbieta Tarkowska (red.), Zrozumie biednego. O dawnej i nowej biedzie w Polsce, Typografika, Warszawa.
Tarkowska Elbieta (2000b), Bieda dawna i obecna, w: Elbieta Tarkowska (red.),
Zrozumie biednego, Typografika, Warszawa.
Tarkowski Jacek (1994), Pojcie spoecznoci lokalnej, w: tene, Socjologia wiata
polityki, t.1, Instytut Studiw Politycznych Polskiej Akademii Nauk, Warszawa.
Tazbir Janusz (1998), Kultura szlachecka w Polsce, Wydawnictwo Poznaskie, Pozna.
Thorpe William H. (1961), Bird-Song. The Biology of Vocal Communication and
Expression in Birds, Cambridge University Press, Cambridge.
Tillman
Klaus-Jrgen
(1996),
Teorie
socjalizacji.
Spoeczno,
instytucja,
460
Literatura przywoywana
Fred
H.,
Jr.
(1991),
Wadza
polityczna
naczelnych:
podejcie
stycze 1995.
BS/132/130/96, Presti zawodw a struktura zarobkw, Warszawa 1996.
BS/186/184/96, Rodzina w dobie przemian-postrzegane zagroenia, Warszawa, grudzie
1996. BS/87/87/98, Polskie rodziny - poczucie bezpieczestwa materialnego i zagroenia
bied,
Warszawa, lipiec 1998.
BS/19/99, Rodzice i rwienicy w opiniach modego pokolenia Polakw, Warszawa, luty
1999.
BS/98/99, Modzie o yciu seksualnym, Warszawa, czerwiec 1999.
BS/53/2000, Sytuacja polskich rodzin - oceny i postulaty, Warszawa, marzec 2000.