BLM 1

HDROJEN ATOMUNDA
MERKEZCL ALAN
ZMLER

BLM 2
ATOMK
HAMLTONYENN BAZI
TERMLER

Rutherford

Bohr

Compton

Pauli

Fermi

Feynman

BLM 3
ATOMK SPEKTROSKOP

BLM 4
TEMEL PARACIKLAR

ATOM FZ-2
BLM-3
ATOMK SPEKTROSKOP

1)ATOMK SPEKTROSKOP:Optik, NMR, ADMR...gibi yntemlerle atomun sald ya da sourduu

nm enerjileri gzlenerek ve incelenerek atomun yaps hakknda bilgi edinilir. lk spektral almalar
19.yzyln sonlarna doru (1885) hidrojen atomu ile ilgili olarak Balmer tarafndan yaplmtr. Sonraki
almalar J.R Rydberg, Bohr, Lyman...gibi fizikiler tarafndan yapld.

2)ATOMK SPEKTROSKOPDE BAZI KAVRAMLAR:Atomik spektroskopide en nemli

kavramlardan biri terim kavramdr. Spektroskopide terim birim uzunlua giren dalga says
anlamndadr. Bu nedenle spektral terim T=E/ch ifadesiyle tanmlanabilmektedir. Bu anlamyla terim m-

, cm-1,....birimlerini alr ve zel olarak da 1 cm-1=1K(Kayser) dir. Spektroskopide kullanlan dier

birimler ise: 1K=3.1010Hz, 1K1,239.10-4eV, 1K108A0 dr.

3)OPTK SPEKTRUM SERLER:Bir atomda spektral adan deiik zelliklerde malar olur. Bu
malar o elementi belirleyen zellikler tar. Bu nedenle bu malar zelliklerine gre gruplandrlr. Bu
gruplara optik spektrum serileri denir. Bu seriler ntr atomlar iin Rydberg formlne gre
R
R

2
(1 S )
(n P ) 2 , Keskin (Sharp) seri;
yazlabilmektedir. Bunlar yledir: Ba (Principle) seri;
R
R
R
R

2
2
2
(2 P)
(n S ) , Dank (Diffuse) seri;
(2 P)
( n D ) 2 , Temel (Fundamental) seri;
R
R

2
(3 D )
( n F ) 2 dir. Buradaki Ba seri n=2,3,4...iin nP1S geilerinden P-serisini, Keskin seri

n=2,3,4... nS2P geilerinden S-serisini, Dank seri n=3,4,5.... nD 2P geilerinden D-serisini,

Temel seri n=4,5,6....nF3D geilerinden F-serisini oluturmaktadr. Bu seriler harf sembol ve enerji
leinin birlikte kullanld Grotrian diyagramnda gsterilir...

4)ATOM SPEKTRUMLARININ DL: Elektron, orbital ve seviyelerin gsterilme ve

adlandrmalarnda kullanlan dile, yani kodlamaya atomik spektral dil denmektedir. Atomik spektral
dilde l kuantum saysnn 0 l (n 1) aralnda tamsay olan deerlerine karlk, batan itibaren sra
ile S(sharp), P(principle), D(diffuse), F(fundamental)...gsterim oluturur.
0

Elektronlar s

Seviyeler

F G

6 ......

Atomik spektroskopide iftlenen asal momentum kuantum saylarndan kn alarak belirlenen

(2s+1) ya da (2l 1) ile belirli sayya da ok-katllk (multiplicity) denir.

Bu durum
eklinde formlze edilir.
ok katllk spektral gsterimde bir st indis olarak bir st indis olarak kullanlr. Bu gsterime rnekler,
tablodadr.

Terim

Enerji Seviyesi

Enerji Durumu

11S0

23S0

22P1/2

Orbitaller

1s

2s

2p

S
S0

S
S3/2

P
P1

Genellikle s l olduundan ok-katllk (2s+1) ile belirlenir. Snin baz deerleri iin ortaya kan
okkatllk, yani spektroskopideki izgi says: s=0 iin (2s+1)=1Tekli (singlet) yap, s=1/2 iin
(2s+1)=2ikili (doublet) yap, s=1 iin (2s+1)=3l (triplet) yap, s=3/2 iin (2s+1)=4Drtl
(quadruplet) yap, s=2 iin (2s+1)=5Beli (quintet) yap eklindedir. Spektroskopide oluan izgi
says ayn zamanda (l s ) j (l s ) ile belirli elektronun toplam asal kuantum says olan j says
demektir. jnin u deerlerine gerilmi durumlar denir. Atomlarda n ve l deerleri iin bir kabuk (shell)
tan sz etmek olasdr. Her n deeri bir kabua, her l deeri de bir alt kabua karlk gelir.

5)ATOMLARIN X-IINI SPEKTROSKOPS:Optik spektral dilde, optik gsterimin dnda bir de Xn gsterimi vardr. Bu gsterimde elektron tabakalar n=1 iin K, n=2 iin L, n=3 iin M, n=4 iin N....
i tabakalarndan oluur. Optik spektrumda dalga boyu 4000 A0 ile 8000 A0 arasnda, x-n
spektrumunda ise 0,01 A0 ile 10 A0 arasndadr. Atomda i tabakalarn elektronlar ok st tabakalara
atlatlr ise veya i tabakada elektron boluu oluturulursa (K-yakalamas gibi), st tabakalardan K
tabakasna atlayan elektron, enerji farkn karakteristik X-n eklinde yaynlar.
X-nlar; karakteristik x-nlar ve srekli x-nlar olmak zere ikiye ayrlr. Srekli x-n
elektronlarn ar ekirdee yakn geerken negatif ivmelenmesi sonucu oluur. Bir atomdan alnan x-n
her iki x-n trn de ierir. Spektrumda karakteristik x-n izgileri K, K,K ...., L, L,....pikler
olarak oluur. Btn bu geiler iin elektrik dipol seim kurallar l 1 ve j 0,1 eklindedir.
6)MOSELEY KANUNU: ok elektronlu atomlarda, elektronlarn birbirini perdeleme sabiti ve R
Rch
E n ( Z ) 2 2
n dir. En=hx kullanlarak, K-serisi iin
Rydberg sabiti olmak zere, enerji

1
1
xK Rc( Z K ) 2 2 2
ni n s eklindedir. Bu denklemden elde edilen
karakteristik x- n frekans
x Z
bantsna Moseley kanunu denir. K-serisi geileri iin K=1, L-serisi geileri iin de
L=7,4 olarak deneylerle gzlenmitir.

7)PAUL DIARLAMA LKES:ok elektronlu bir atomun elektronlar bir birinden ayrt edilemez
zde paracklardr. Her hangi bir elektron, ancak uzaysal konumu (nlm dalga fonksiyonu) ile, ya da
sadece (n, l, m) kuantum saylar ile dierlerinden ayrt edilebilir. Fakat elektronlarn bir de spin
durumlar, yani spin kuantum saylar vardr. O halde herhangi bir elektronun spin uzayndaki durumunun
da bilinmesi gerekir. Elektron, proton, ntron gibi paracklarn spin kuantum says s=1/2 olup, spin
uzaylar iki boyutludur (buradaki boyut alternatif anlamndadr). Buna gre bir elektronun tam

adreslemesi nlm sms eklindeki bir fonksiyonla olabilmektedir.
1925 ylnda Pauli, deneysel gzlemlerden de yararlanarak, bir atom iinde ayn kuantum saylar( n, l , s , j , m j )
setine; [ (n, l , s, ml , m s ) veya
] sahip iki elektron bulunamazilkesini ortaya atmtr, ki bu
ilkeye pauli darlama ilkesi denir.
Her elektron iin spin uzaynda iki spin dalga fonksiyonu vardr. Elektronlar 1,2 diye numaralandrlrsa
1 / 2,1 / 2 (1) (1)
1 / 2, 1 / 2 (1) (1)
bu fonksiyonlar
ve
eklinde olur. iki elektronun kuantum
durumlarn birlikte temsil eden dalga fonksiyonu, simetrik ve anti-simetrik olmak zere
1
1
s
(1,2) (2,1)
A
(1,2) (2,1)
2
2
,
iki tanedir. Buradaki A fonksiyonu ikili
elektron sistemini temsil eden bir fonksiyondur (Pauli darlama ilkesine uygundur). Buna gre N
elektronlu bir atom iin A fonksiyonu determinant olarak (Slater determinant)
(1) (2) .... ( N )
1 (1) ( 2) ..... ( N )
A
..... .....
......
N ! .....

(1)

.....

..... ( N )

yazlr.

Pauli ilkesine gre:1)Spin kuantum says buuklu (s=1/2,3/2,...) olan ve femiyon denen paracklar
darlama ilkesine uyar. Bunlar anti-simetrik fonksiyonlarla temsil edilir.
2)Spin kuantum says tamsay (s=0,1,2,...) olan ve bozon denilen paracklar darlama ilkesine
uymazlar. Bunlar simetrik fonksiyonlarla temsil edilir.

8)ATOMLARDA ELEKTRON YERLEMLER:Atomlarn kuantum seviyelerini elektronlarla

doldurmada iki temel fiziksel ilke gz nnde bulundurulur. Bu ilkeler: 1)Bir atomda iki elektron ayn
kuantum saylarna sahip olamaz (Pauli darlama ilkesi). 2)Bir kuantum seviyesinin enerjisi ne kadar
negatif ise seviye o oranda kararldr (kk enerjiye ncelik ilkesi).
Ba kuantum says n ayn olan atomlar bir kabuk (shell) oluturur. Ba kuantum says n ile birlikte
yrnge kuantum says l si de ayn olan elektronlar ise bir altkabuk (subshell) oluturur. Bir kabua
yerletirilebilecek en fazla elektron says 2n2 ile, bir alt kabua yerletirilebilecek en fazla elektron says
da 2(2l 1) ile belirlidir.

seviye

2(2l 1)

altkabuk

s2

p6

10

d10

14

f14

N=2n2

18

32

50

72

Sadece Pauli ilkesi gz nne alnarak atomlarda elektron dalm yaplamaz. Bunun dedeni kuantum
elektrodinamik teorideki Lamb-kaymas dr. Lamb kaymas ile orbitaller i-ie girmektedirler (orbital
penetration). Bir n deerine ait S seviyesi , bir stteki (n+1) numaral seviyelerin arasna girebilmektedir.
Hirojenin yaraplar iin; r(2P)=5a0, r(2S)=6a0 olmas bu durumu gstermektedir. Elektron
sralanmalarndaki bu dzensizlik aslnda minumum enerji ilkesinin gerei olan bir dzendir. rnein
39
2
2
6
2
6
1
19K :1s 2s 2p 3s 3p 4s de ki 4s orbitali 3d orbitalinin iine girmitir. Atomlarda elektronlarn kabuklara
hangi sraya uyarak dolduunu yle zetleyebiliriz:1) Atomlarda elektron kabuklar (n l ) ynnde
dolarak gider. 2)Hidrojen atomunda enerji sadece nye bal olduundan En+1>En dir. ok elektronlu
E
E ( n 1,l )
atomlarda hem n hem de l ye bal olduundan ( n ,l 2)
dir.
ok elektronlu atomlarda enerji n ve l ye bal olduundan, atomlarda enerji seviyelerinin sralan
Hund kurallar ile aklanr.

9)HUND KURALLARI:Hund kurallar bir atomda enerji seviyelerinin s, l , j kuantum saylarna bal
olarak nasl sralandn spektroskopik bir bak as ile aklar. Hund kurallar ile belirlenen taban
durumunun spektral gsterim tablolar atom fiziinde adeta periyodik cetvel gibidir. Bu kurallar
yledir:
1)Terimler, spin kuantum says snin deerlerine gre sralanr. ssi byk olan terim daha kararldr. 2)
Veilen bir s deeri iin, eitli l deerleri sz konusu olduunda l si enbyk olan seviye en kararldr
(spektral terim sembol l =ml ile belirlenecek demektir). 3)Verilen bir s ve l ifti iin, elektron alt

kabuu yardan az dolu ise, jsi en kk olan seviye en kararl (en altta) olup, alt kabuk yar ya da
yardan fazla dolu ise jsi en byk olan seviye en kararldr.
Ayrca a)Dolmam kabuk says birden fazla ise yar dolu kabuklar birlikte deerlendirilmelidir. b)Bazen
Hund kurallarnn uymad durumlar sz konusudur. zellikle elektronlarn sralanmasndaki karma
s si
l ( ml ) i
i
i
durumunda (configuration mixing). c)Hund kurallarndaki
ve
kuantum saylar
toplamdr.
4

s si

i 1
rnejin 8O16 atomunun spektral gsterimi yle yaplr: 1s22s22p4:2p4; ml=1(), 0(), -1() iin,
=
4
1 1 1 1
l (ml ) i 1 1 0 (1) 1
1
2 2 2 2
i 1
2s+1=3l
yap,
P-terimi,
(l s ) j (l s) j 2,1,0 yardan ok dulu olduu iin 2 deeri alnr ve oksijenin taban durumu

spektral gsterimi 3P2 olarak bulunur.

10)HDROJEN ATOMUNDA LAMB KAYMASI:Lamb ve alma arkada Retherford, 1947 ylnda

hidrojen atomunun n=2 seviyesinin alt kabuklarnn bal durumunu deneysel olarak incelediler. Bu
almada 2S1/2 seviyesinin, 2P1/2nin zerinde olduunu gsterdiler. Sz konusu seviyeler:
n2
n2

l 0 2 S1 / 2
l 1 2 P1 / 2,3 / 2
s 1/ 2
s 1/ 2

ok-katllk=1,
ok-katllk=2 eklindedir. 2S1/2 seviyesi
metastabildir ve 2S1/2 ile 2P1/2 arasndaki enerji farkna Lamb kaymas enerjisi denir. Bu gei iin
E Lamb

h
gerekli uyarc frekans
eklindedir.
Ayn yl Bethe, k madde etkilemesi sonunda atomlarda S-seviyelerin birer miktar yukar kaydklarn
aklad. Bu durum Dirac deerlerinin yaklak olduunu belirtmekte idi. Bir elektronun kendi virtel
fotonu ile etkilemesi, foton-foton salmas, elektron-pozitron ift oluumu ya da ift-yokolma olaylar
gibi baz kuantum elektrodinamik olaylar serbest elektronun g s 2 ve g l 1 deerlerini
deitirmektedir. te Lamb kaymas bu kuantum elektodinamik olaylarla aklanabilmektedir.

11)ATOMLARDA IIMALI GELER:Atomun kuantum enerji seviyeleri arasndaki geiler

kendiliinden oluabilecei gibi d elektromanyetik alann uyarmas ile de oluabilir. En ve Em gibi iki
enerji seviyesi arasnda eit gei olasdr. Bu geilerin olaslk katsaylar (Einstein katsaylar)
yledir: Anm-kendiliinden ma olasl, Bmn-uyarma ile sourma olasl, Bnm-uyarma ile ma
olasl.

Bu katsaylar kuantum elektrodinamik erevede hesaplanr. Pertrbasyon alannn harmonik olduu

durumda,
sadece
konuma
bal
ksm
yaklamnda
gei
olasl
katsays;
2

C
e ik .r
Bnm 21 m
p.e n
mc
mn
eklindedir. Burada C1 bir sabittir, p momentum, k dalga vektrdr.
2

(ik r )
e ik r 1 ik r
...
2!
seri terimleri elektromanyetik gei trlerini belirler. Birinci terim elektrik
dipol geii, ikinci terim manyetik dipol geii,....gibidir.

BLM-4
TEMEL PARACIKLAR

1)TEMEL PARACIKLAR:Uzun yllar atom, maddeyi oluturan en kk parack sanlmtr.

1910lu yllarda atomunda bir i yaps olduu, iinde ekirdek denen youn bir ksmla, onun etrafnda
yrngelerde dolanan elektronlardan ibaret olduu anlald. 1930lu yllarda ekirdein iinde de
nkleon (proton, ntron) denen paracklar olduu bulundu. 1940l yllarda ktleleri elektron ile
protonun arasnda bulunan ve ykleri (+), (-) ve (0) olan yeni paracklar bulundu ve bunlara mezonlar
dendi. Bu gn bu tr parack says 300 civarndadr. Bu 300 civarndaki paracn pek ou kararszdr,
ilerinde tam kararl olanlar elektron, proton ve ntrinodur. Ntron bile 16,7 dakikada kendiliinden
bozunarak bir proton, bir elektron ve birde anti-ntrino oluturur.
Elemanter paracklar toplu halde ana grupta toplanr: Leptonlar, Mezonlar ve Baryonlar. Bunlarn
tablosu aadaki gibidir.

Leptonlar (s=1/2)

Mezonlar (s=0,1,2..)

Baryonlar (s=1/2,3/2,..)

Elektron(e)

Pionlar()

Proton(p)

Elektron-ntrino(e)

Eta-parac()

Ntron(n)

Mon()

Ro-parac()

Delta-parac()

Mon-ntrino()

Omega parac()

Lamda-parac()

To()

Kapa-parac()

Sigma parac()

To-ntrino()

.........................

.............................

Mezon ve baryonlarn ikisine birden hadronlar da denmektedir.

1970li yllarda hadronlar oluturan ve elektrik yk kesirli olan yani paracklar belirlendi. Bu
paracklar Gell-Mann ve G.Zweig tarafndan kuark olarak adalandrlp, literatre sokuldu. Kuarklar
tablosu 90l yllarda tamamlanm oldu. Kuarklar 6 tanedir ve her kuarkn bir de anti-kuark vardr. Her
kuark ayn zamanda krmz, yeil ve mavi eklinde renkten, anti kuanklar da bu renklerin antilerinden
oluur. Kuarklarn tablosu aadaki gibidir.

Kuark (s=1/2)

sembol Yk(e)

Ktle(MeV)

st (up)

+2/3

360

Alt(down)

-1/3

360

Tlsml(charm)

+2/3

1500

Acayip(strange) s

-1/3

540

Tavan(top)

+2/3

174000

Taban(bottom)

-1/3

5000

Mezonlar bir kuark ve bir anti-kuarktan oluurken, baryonlar kuarktan oluur.

Bilindii gibi evrende drt eit kuvvet vardr. Bu kuvvetler yledir:1)Ktle-ekim kuvveti, 2)
Elektromanyetik kuvvetler, 3)Zayf nkleer kuvvetler, 4)iddetli nkleer kuvvetler. Standart modele
gre bu kuvvetler belirli paracklar aracl ile tanrlar. Bu tayc paracklara bozonlar denir.
Bozonlar tablodaki gibidir.

Bozon ad

Spin Yk(e) Ktle(MeV) Etkileim tr

Erimi (cm)

Graviton

Ktleekimi

Sonsuz

Foton

Elektromanyetik

Sonsuz

W+

+1

81000

Zayf

<10-16

W-

-1

81000

Zayf

<10-16

Z0

93000

Zayf

<10-16

Gluonlar(8)

iddetli

<10-13

Kuantum mekaniksel yaklamla nkleer kuvvetleri inceleyen fizik dal kuantum elektrodinamiktir.
Kuarklar arasndaki etkileimler iddetli etkilemelerdir ve renk kuvvetlerinden dolay kuantum renk
dinamii (kuantum kromodinamik) teorisi ile incelenirler. Kuantum kromodinamik hesaplar temel
parack etkilemeleri ile ilgilidir. Bu etkilemelerde paracklar, foton, virtel foton, gluon...vb
alveriinde bulunurlar. Bu al-veriler ilk defa R.Feynman tarafndan sembolik diyagramlarla uzayzaman dzleminde gsterilmitir. Bu diyagramlara Feynman diyaglamlar denir ve kuantum
elektrodinamik teoride nemli yer tutar.

2)YUKAWANIN MEZON TEORS:Mezon teorisi ilk defa 1935 ylnda Japon fiziki Yukawa
tarafndan ortaya atlmtr. Bu teoriye gre atom ierisindeki nkleonlar (proton, ntron) srekli olarak
mezonlar al-veriinde bulunurlar. Bu nedenle nkleonlarn etrafnda her an pion (+, -,0) denen
paracklarn oluturduu bir mezon-alan vardr. Nkleonlar arasnda bu alan etkilemesi mezon
alverii eklindedir ve nkleonlar bir arada tutar. Ayn zamanda nkleonlar, mezonlarn yk dalmna
gre, protonntron dnmne de urayabilmektedir. Bu etkilemeler sonucunda ortaya kan
balanma
,
ekirdek
kuvvetleri
olarak
adlandrlr.
Bu
ekirdek
kuvvetleri
r
1

U (r ) U 0 0 e r / r0 g 2 e r / r0
r0
r
r
mc ,
eklindeki Yukawa potansiyelinden tretilir. Burada
2
-13
g =U0.r015 c (cgsde) eklinde sabitlerdir. r0=1,4.10 cm civarnda olup, ekirdek kuvvetinin menzili
olarak bilinir. g2 ise ekirdek ii etkileim sabiti adn alr ve hc boyutundadr. Doadaki mevcut temel
etkilemeler ve iddetleri tablodadr.

Etkileme tr

Etkileme iddeti

iddetli ekirdek etkileme

g 2 / c 15

Elektromanyetik etkileme

e 2 / c 1 / 137

Zayf ekirdek etkileme

Gravitasyonel etkileme

f 2 / c 10 5

m 2p / c 10 36
Mehmet TAKAN

KAYNAKLAR:
1)Kuantum Fizii Prf.Dr.Erol AYGN-Do.Dr.D.Mehmet Zengin, Ankara niversitesi Yaynlar2.Bask-1992
2)Atom ve Molekl Fizii- Prf.Dr.Erol Aygn-Do.Dr.D.Mehmet Zengin-Ankara niversitesi
yaynlar-1992
3)ada
Fiziin
Kavramlar-Arthur
Prf.Dr.Z.Glsn. Dicle nv.yaynlar-2,bask-1989......

Beiser-ev:Do.Dr.M.etin-Do.Dr.H.yldrm-

4)Atom ve Molekl Fizii, Prf Dr B:H:Bransden, Prf Dr C.J.Joachain, evirenler:Prf Dr F.Kksal, Prf
Dr H.Gm, On dokuz Mays nv.

5)Fizikte matematik metotlar ,Prf Dr C.nem, Erciyes nv, 3.bask, Birsen Yay.
6)Physics-part 2, Prf Dr D.Halliday, Prf Dr R.Resnick, Wiley International Edition.
7)Kathal fiziine giri, Prf Dr T.Nuri Durlu, Ankara nv, 1992 2.Bask.