Ailenin Ve Ozel Mulkiyetin Ve Devletin Kokeni

Friedrich Engels
Ailenin, zel Mlkiyetin ve

Devletin Kkeni
Friedrich Engels
Ailenin, zel Mlkiyetin ve

Devletin Kkeni
Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni
BRNC BASKININ NSZ

Bu kitap, deyim yerindeyse, bir vasiyetin yerine getirilmesidir. Hi kimse Karl Marx kadar, kendi -bir dereceye kadar
bizim de diyebilirim- materyalist tarih irdelemesi sonularyla
iliki kurarak, Morgan'n aratrmalarndan kan yarglar
aklamak ve bunlarn byk nemini ortaya koymak istemezdi. Gerekten, Morgan, Marx'n krk yl nce kefetmi
bulunduu materyalist tarih grn, Amerika'da, kendi alannda yeniden kefetmi ve bu durum, onu, barbarlk ile uygarlk arasndaki karlatrma konusunda, belli bal noktalar
zerinde Marx'la ayn sonulara varmaya gtrmt. Nedir
ki, Almanya'nn profesyonel iktisatlar Kapital'den szetmemek iin ne kadar direndilerse, ondan kopya ekmek iin de o
kadar byk bir aba gstermilerdi. Morgan'n Eski Toplum'u[1] karsnda, (sayfa 230)ngiltere'deki "tarih-ncesi"
bilim szclerinin tutumu da baka trl olmad. Benim bu almam, yitip giden dostumun yapamad iin yerini, ancak
gsz bir ekilde doldurabilir. Bununla birlikte, Marx'n Morgan'dan kard bol sayda zet[2] arasnda bulunan eletiri
notlar elimin altnda. Bu almada, elden geldiince, bu notlar kullandm.
5
Friedrich Engels
Materyalist anlaya gre, tarihte, egemen etken, sonunda,

madd yaamn retimi ve yeniden-retimidir. Ama bu retim,
ikili bir zle sahiptir. Bir yandan, yaam aralarnn, beslenmeye, giyinmeye, barnmaya yarayan nesnelerin, ve bunlarn gerektirdii aletlerin retimi; br yandan bizzat
insanlarn-retimi, trn remesi. Belirli bir tarihsel dnem ve
belirli bir lkedeki insanlarn iinde yaadklar toplumsal kurumlar, bu iki trl retim tarafndan, bir yandan emein br
yandan da ailenin erimi bulunduu gelime aamas tarafndan belirlenir. Emein erimi bulunduu gelime aamas ne
kadar dk, toplam emek rn ve bunun sonucu, toplumun
sahip bulunduu servet ne kadar az ise, kan bann ar basan
etkisi, toplumsal dzen zerinde o kadar ok belirleyici grnr. Ama kan bana dayanan bu toplumsal yap erevesinde,
emek retkenlii gitgide artar; ve onunla birlikte, zel mlkiyet ve deiim, servetler arasnda eitsizlik, bakasnn emekgcnden yararlanabilme olana, sonu olarak, snflar
arasndaki kartlklarn temeli de geliir; btn bu yeni toplumsal eler, kuaklar boyunca, eski toplumsal kuruluu yeni
koullara uyarlamak iin; bunlarn arasndaki badamazlk
tam bir devrim sonucu verene kadar, var gleriyle etkide bulunurlar. Kan ba zerine kurulmu eski toplum, yeni yeni gelimi toplumsal snflarn atmas sonucu deiir; yerini,
artk dayanaklarn kan ba zerine kurulmu topluluklarn
deil, belirli bir lkede yaayan topluluklarn oluturduu devlet iinde rgtlenen aile rejiminin tamamen mlkiyet rejimi
tarafndan belirlendii gnmze kadar (sayfa 231) gelen yazl tarihin btn zn biimlendiren snflar atmas ve snflar savamnn bundan byle iinde zgrce gelitii yeni
bir topluma brakr.
te Morgan'n byk deeri, yazl tarihimizin bu tarihncesi temelini bularak onu ana izgileriyle anlatm ve en
eski Yunan, Roma ve Cermen tarihinin o zamana kadar tahlil
edilememi balca gizlerinin anahtarn, Kuzey Amerika yerlilerinin kanda gruplar iinde bulmu olmasndadr. Ama yapt, bir gnn ii olmad. Konusunu adamakll kavrayabilmek
6

iin, onunla hemen hemen krk yl ilidl oldu. Ve ite bu
yzdendir ki, kitab, gnmzn r aacak sayl yaptlarndan biridir.
Okur, bu kitabn btn iinde, Morgan'a ait olanla,
benim eklemi bulunduklarm kolayca ayrdedebilir. Yunan
ve Roma zerine olan tarihsel blmlerde, Morgan'n verileriyle yetinmedim; kendi elde etmi bulunduklarm da ekledim. Keltler ve Cermenler zerine olan blmler; aslnda
benim yaptmdr. Bu konuda, Morgan ancak ikinci elden kaynaklara sahipti ve hele Cermenlerle ilgili olarak, -Tacitus bir
yana- elinin altnda M. Freeman'n kt liberal dzmecelerinden baka bir ey yoktu. Morgan'n erei bakmndan yeterli,
ama benim ereim bakmndan yetersiz bulunan btn iktisad
aklamalar yeniden ele alp gelitirdim. Son olarak, Morgan'n aka anlmad her yerde, btn varglardan benim
sorumlu bulunduum, kendiliinden anlalacaktr.
26 Mays 1884 dolaylarnda yazlmtr.
F. Engels, Der Ursprung der Famile, des Privateigenthums und des

Staats, Hottingen-Zrich, 1884'te yaymlanmtr.
Friedrich Engels
1891 DRDNC
ALMANCA BASKIYA NSZ
LKEL ALENN TARH ZERNE

(BOCHOFEN, Mac LENNAN, MORGAN) [143]
Bu kitabn bundan nceki btn basklar, hemen hemen

alt aydan beri tkenmiti ve yaymc, daha da uzun (sayfa
232) bir zamandan beri, benden yeni bir bask hazrlamam istiyordu. Daha ivedi iler, imdiye kadar beni bundan alkoymutu. lk basknn yaymlanmasndan bu yana yedi yl geti;
bu sre iinde ailenin ilkel biimleri zerindeki bilgilerde
nemli gelimeler oldu. Bundan tr, baz dzeltme ve tamamlamalar yapmak iin elimi abuk tutmam gerekiyor; zaten
eldeki metnin kararlatrlm bulunan basks da, belirti bir
sre iin, bu kitapta baka deiiklikler yaplmasn nleyecek.
Bu yzden, btn metni byk bir zenle gzden geirerek bir sr katma yaptm; umarm ki, bu katmalarla, bilimin
bugnk durumu, gerektii gibi hesaba katlm olacak. Ayrca, bu nszde de, aile tarihinin, Balchofen'den Morgan'a
kadar izlemi bulunduu gelime zerine ksa ve toplu bir zet
vereceim; ve bu ii, zellikle, ovenizme boyanm ngiliz
tarih-ncesi okulu bir yandan Morgan'n elde ettii sonular
hi sklmadan kendine malederken, bir yandan da ilke tarihi
incelemede, onun bulgularyla gereklemi bulunan devrimden hi szetmemekte direnmeye devam ettii iin yapacam. Baka lkelerde de, bu ngiliz rnei, bazan sk skya
izleniyor.
8

Yaptm eitli yabanc dillere evrildi: nce talyancaya:
L'Origine della famiglia, della proprieta privata e dello stato,
versione riveduta dall'autore, di Pasquale Martignetti, Benevento 1885. Sonra Romenceye: Origina familei, proprietatei
private si a statului, traducere de Joan Nadejde, Jassy'nin Contemporanul[144] dergisinde, Eyll 1885 - Mays 1886 arasnda. Daha sonra da Danimarka diline: Familjens,
Privatejendommens og Statent Oprindelse, Dansk af Forfatteren gennemgaaet Udgave besoerget af Gerson Trier, Koebenhavn,1888. Bu Almanca baskya dayanarak Henri Rave
tarafndan yaplan bir Franszca eviri de baslmaktadr.
*
1860 yllarna kadar, bir aile tarihi sorunu szkonusu olamazd. Bu alanda, tarih bilimi, henz tamamen Musa'nn be
kitabnn (Pentateuque) etkisi altndayd. Bu kitaplarda, br
kaynaklarda olduundan ok daha ayrntl bir (sayfa 233) biimde anlatlan ataerkil aile biimi, yalnzca en eski aile biimi olarak kabul edilmekle kalmyor, ayrca -ok karllk
(polygamie) bir yana braklrsa- gnmzn burjuva ailesiyle
zde saylyor, bir tutuluyordu. yle ki, aile hibir tarihsel
evrim geirmemi saylyor, yalnzca, ilkel zamanlarda, btn
kurallardan bak bir cinsel ilikiler dneminin varolabilecei kabul ediliyordu. Daha dorusu, tek-eli-evlilik (monogamie) dnda, Doudaki ok-karl-evlilik (polygamie) ile
Tibet'teki ok-kocal-evlilik (polyandrie) biimleri biliniyordu;
ne var ki, bu biim, tarihsel bir ardklk dzeni iinde sralanmyor ve aralarnda hibir iliki olmakszn birbiri yannda bulunuyorlard. Yaadmz dnemdeki baz yabanllar
arasnda olduu gibi, tarihin eski alarnda yaayan baz halklar arasnda da, soyaacnn babaya gre deil, anaya gre hesapland, baka bir deyile; yalnzca kadn bakmndan soyun
meru kabul edilmi bulunduu; gnmzde yaamakta olan
birok halklar arasnda, henz yakndan incelenmemi hayli
geni baz gruplar iinde evliliin yasaklanm olduu ve bu
treye dnyann her yannda rastland gibi olgular kukusuz
9
Friedrich Engels
biliniyordu ve bu konularda durmadan yeni yeni rnekler toplanyordu. Ama bu olgulardan bir sonu karlamyordu; hatta
E.B. Tylor'n Researches into the Early History of Mankind,
vb., vb. (1865) adl kitabnda, bu tr olgular, baz yabanllar
arasnda yrrlkte bulunan, yanmakta olan oduna bir demir
aletle dokunma yasa, ya da ayn trden boinanlarn yansra, "garip detler" bal altnda yer almaktadr.
Aile tarihi [zerindeki gerek bilimsel aratrmalar, -.]
Bachofen'n Analk Hukuku adl kitabnn yaymlanmasyla,
1861'de balar. Yazar, burada unlar nerir: 1 nsanlk, nce,
Bachofen'in kt bir raslant sonucu hetairizm (htairisme) terimiyle belirttii, btn kurallardan yoksun cinsel ilikiler
iinde yaamtr; 2 Bu tr ilikiler, babal belirsiz duruma
getirdiinden, soy-zinciri ancak kadn soyu bakmndan -analk hukukuna gre- hesaplanabilir ki, antikada yaam
btn halklar iinde, balangta bu durum ortaya kmtr;
3 Bunun sonucu, kadnlar, ana olarak, gen kuan belirli
atalar olarak, ylesine (sayfa 234) bir sayg ve saygnla
sahip bulunuyorlard ki, bu, Bachofen'in anlayna gre, tam
bir kadn egemenliine (gynecocratie) kadar gidiyordu; 4 Kadnn yalnzca bir tek erkee ait bulunduu kar-koca evliliine (mariage conjugan) gei, eski bir dinsel buyruun ya
cezasnn ekilecei, ya da kendini belli bir sre bakalarna
vererek, kadn tarafndan hogrlmesinin satnalnaca bir
inenmesi (bir baka deyile, gerekte, br erkeklerin ayn
kadn zerindeki geleneksel hukukunun inenmesi) anlamna
geliyordu.
Bachofen bu iddialarn kantlarn, ok byk abalarla
toplam olduu antika klasik yaznnn saysz paralar
iinde buluyor. Ona gre, "hetairizm"den tek-eli-evlilie ve
analk hukukundan babalk hukukuna gei, zellikle Yunanllarda, dinsel fikirlerin evrimiyle; yeni anlay temsil eden
yeni tanrlarn, geleneksel topluluk iinde, eski anlay temsil
eden eski tanrlar yannda ortaya kp tutunmas ve bunlar
giderek geri plana atmalaryla gereklemitir. Demek ki, Bachofen'e gre, erkekle kadnn karlkl toplumsal durumun10

daki tarihsel deimeler, insanlarn gerek yaam koullarndaki gelimenin deil, bu yaam koullarnn ayn insanlarn
beyinlerindeki dinsel yansmasnn rndr. Bunun sonucu,
Bachofen, Aiskhylos'un Oresteia'sn, [Yunan -.] kahramanlk dneminde, batmakta olan analk hukuku ile domakta olan
utkun babalk hukuku arasndaki savan dramatik bir anlatm
olarak gsterir. Klytaimnenstra, Truva savandan dnen kocas Agamemnon'u, sevgilisi Aigisthos'a duyduu sevgi yznden ldrr; ama Klytaimnestra'nn Agamemnon'dan olan
olu Orestes, z anasn ldrerek babasnn cn alr. Bu
yzden, anakatilliini sularn en ar ve en balanmaz
sayan analk hukukunun koruyucu perileri Erinniler tarafndan izlenir. Ama, indirdii vahiyle, Orestes'e bu cinayeti ileten Apollon ve yarg olarak bavurulan Athena -burada yeni
dzeni, babalk hukuku dzenini temsil eden iki tanr- onu korurlar; Athena, taraflar dinler. Btn tartma, Orestes'le Erinniler'i kar karya getiren oturumda ksaca zetlenir. Orestes,
Klytaimnestra'nn ikili bir cinayet ilediini ne srer: kadn,
kendi z kocasn, ve ayn zamanda olunun z babasn ldrmtr. yleyse neden Erinniler ok daha sulu (sayfa 235)
olan Klimmnestr'i deil de, onu izlerler [Erinniler'in -.] yant inandrcdr:
"nk kadn, ldrd adama kan bayla bal deildi."
Kendisine kan bayla bal bulunulmayan bir adamn ldrlmesinin gnah, hatta ldren onun kars bile olsa, denebilir; bu i, Erinnileri ilgilendirmez. Erinniler'in grevi,
kandalar arasndaki cinayetleri izlemektir ve analk hukukuna
gre de en ar ve en balanmaz cinayet, bir anann ldrlmesidir. O zaman, Apollon, Orestes'i savunur; Athena Areopagos'un -Atinal yarglarn- oyuna bavurur; nedir ki,
aklanma ve sulanma iin verilen oylar eit saydadr; bunun
zerine, Athena bakan niteliiyle, oyunu Orestes'ten yana
kullanr ve Orestes aklanr. Bylece, babalk hukuku, analk
hukuku zerinde utku kazanm olur; Erinniler'in da deyimiyle, "gen kuak tanrlar", Erinniler'i yenerler ve sonunda
11
Friedrich Engels
Erinniler yeni dzen iinde yeni bir grev almann gerekli olduu kansna varrlar.
Oresteia'nin bu yeni, ama tamamen doru yorumu, btn
kitabn en gzel ve en iyi paralarndan biridir; ama ayn zamanda, Bachofen'in Erinnilere, Apollon'a ve Athena'ya, salnda Aiskhylos'un inanm olduu kadar inandn da
kantlamaktadr: Gerekten, Bachofen, Yunan kahramanlk dneminde, bu tanrlarn babalk hukuku yararna analk hukukunu devirme mucizesini gsterdiklerine inanr. Dini,
bylesine, evrensel tarihin belirleyici esi olarak kabul eden
bir anlayn, sonunda saf bir gizemcilie (mysticisme) varmas gerektii aktr. Bundan tr, Bachofen'in o koca kitabn batanbaa yutmak, g ve ounlukla pek de yararl
olmayan bir itir. Ama, bu onun yeniliki deerini asla kltmez. Btn kurallardan bak cinsel ilikilerin yrrlkte
bulunduu, bilinmeyen bir ilkel durum biimindeki rk forml; Yunanllarla Asyallar arasnda, kar-koca evliliinden
nce, yalnzca bir erkein birok kadnla cinsel ilikilerde bulunmasyla kalmayp, ayrca bir kadnn birok erkekle cinsel
ilikilerde bulunduu ve bunun trelere kar olmad bir durumun gerekten yaandn, klasik ilka yaznnda bol sayda (sayfa 236) varolan belirtilerin tanklna dayanan
kantlarla, ilk olarak Bachofen deitirmitir. Ayrca, Bachofen, kadnn, kendini br erkeklere geici olarak vererek, tek
kocayla evlenme hakkn satnalmas gerektii biiminde, bu
trenin izlerini brakmadan asla kaybolmadn; bunun sonucu, soyaacnn balangta yalnzca kadn tarafndan, bir
anadan brne hesaplanabilecei ve bu durumun, babaln
belirlendii ya da hi olmazsa genellikle kabul edildii karkoca evlilii dneminde de uzun sre devam ettiini; ocuklarn tek belirli atalarnn analar olduu bu ilkel durumun
analara ve ayn zamanda genel olarak kadnlara, o zamandan
beri hi grlmeyen yksek bir toplumsal nem saladn da
tantlamtr. Geri Bachofen bu nermeleri o kadar ak bir
biimde dile getirmemitir - gizemci anlay onu bundan alkoyuyordu. Ama o btn bunlar tantlad; bu,1861 ylnda,
12

tam bir devrim demektir.
Bachofen'in byk kitab Almanca yazlmt: yani o
zaman, bugnk ailenin tarih-ncesi ile en az ilgilenen ulusun
diliyle. Bu yzden bilinmez kald. Ayn alandaki ilk ardl (halefi), Bachofen'den szedildiini hi duymadan, 1865'te ortaya
kt.
Bu ardl, J.F. Mac Lennan, ncelinin (selefinin) tam kartyd. Dhi mistik yerine, burada, kuru, duygusuz bir hukuku karsnda bulunuyoruz; takn ozans imgeleme
yetisinin yerini, bu kez, davasn savunan avukatn usa yatkn
kombinezonlar alr. Mac Lennan, birok yabanl, barbar ve
hatta eski ve yeni zamanlarn uygar halklar arasnda, nianl
erkein, yalnz bana ya da arkadalaryla birlikte, gelecekteki eini, ailesinden yapmack bir zorbalkla karmas gereken bir evlilik biimi bulur. Treye gre, bir airetin
(tribnn), erkekleri; dardan, baka airetlerden aldklar kadnlar, gerekten zorla karyorlard. Bu, "karma yoluyla
evlenme" nasl dodu? Erkekler, kendi z airetleri iinde yeterli sayda kadn bulabildikleri srece, buna hibir neden
yoktu. Ne var ki, gelimemi halklar arasnda, iinde evlenmenin yasakland baz kmelerin (gruplarn) varlna sk
sk rastlyoruz (ki bu kmeler, 1865 yllarnda henz ounlukla airetlerle kartrlyorlard); yle ki, baka topluluklarda, tre, belirli bir grup iindeki erkekleri ayn grup (sayfa
237) iindeki kadnlarla evlenmeye zorunlu tuttuu halde, bunlarda erkekler karlarn, kadnlar da kocalarn dardan bulmak zorundaydlar. Mac Lennan, elerini dardan bulmak
zorunda olanlar "exogame" ("d-evlenme"), ierden bulmak
zorunda olanlar "endogame" ("i-evlenme"), olarak niteliyor
ve uzunboylu dnmeden, d-evlenen ve i-evlenen airetler
arasnda kat bir kartlk kuruyordu. Sonra da, dardan-evlenme (exogamie) zerine yapt kendi z aratrmalar, ounlukla, hatta tamamen deilse birok durumda, bu
kartln yalnzca kendi imgeleminde varolduu olgusunu
ortaya koymalarna karn, Mac Lennan, btn teorisini, bu
kartlk temeli zerine kurar. Bu teoriye gre, d-evlenen ai13
Friedrich Engels
retlerde yaayan erkekler; kanlarn ancak baka airetlerden

alabilirler; ama yabanllk durumunda, airetler arasnda srekli sava hali bulunduundan, bu i, ancak karmayoluyla
yaplabilirdi.
Mac Lennan gene sorar: Nerden kyor bu d-evlenme
tresi? Ona gre bunun kandalk ve mahremleraras-zina
(fcur, inceste) kavramyla hibir ilgisi yoktur; nk bu tr
anlaylar ok daha sonralar gelimitir. Nedir ki, dardanevlenme, kz ocuklarn doar domaz ldrmek biiminde,
yabanllar arasnda ok yaygn bir treden pekl kabilirdi.
Bu tre dolaysyla, her airet iinde bir erkek okluu ortaya
kard ve bunun kanlmaz sonucu, birok erkein ayn kadna sahip olmas, ok-kocallk olurdu. Ve bu durum sonucu,
bir ocuun anasnn kim olduu bilinir ama, babasnn kim
olduu bilinemezdi: ataln erkee gre deil, yalnzca kadna gre hesaplanmas - analk hukuku buradan doar. Airet
iinde -ok kocallk ile hafiflemi ama ortadan kalkmamkadn ktlnn bir ikinci sonucu, baka airetlerden zorla ve
sistemli olarak kz karlmasdr.
"Dardan-evlenme ile ok-kocal-evlilik (polyandrie) bir
tek ve ayn kaynaktan -iki cins arasndaki say dengesizliigeldiklerine gre, btn exogame rklarda, ilkin ok-kocalln varln kabul etmemiz gerekir. ... Ve bu yzden, dardan-evlenen rklar arasnda, yalnzca ana tarafndaki kan
balarn kabul eden akrabalk sisteminin ilk akrabalk sistemi
olduuna, szgtrmez bir ey olarak bakmak zorundayz."
(Mac Lennan, Studies in Ancient History, 1886, (sayfa 238)
Primitive Marriage, s. 124).
Mac Lennan'n baars, dardan-evlenme olarak adlandrd eyin genel yaygnln ve byk nemini gstermi
olmasdr. Ama d-evlenen topluluklarn varl olgusunu
onun kefetmedii kesindir ve stelik bu ii pek de iyi anlamamtr. Birok gzlemcinin eski ve dank yklerini bir
yana brakalm -Mac Lennan'n kaynaklar zellikle bunlardr,
Lathan (Descriptive Etimology, 1859), Hindistan'da yaayan
Magarlar'da[145] bu kurumu byk bir titizlik ve dorulukla
14

anlatm ve bunun ok yaygn bir ey olduunu ve dnyann
drt bucanda buna rastlanlabileceini sylemiti, bizzat
Mac Lennan tarafndan sz edilen para. Daha sonra greceimiz gibi, Mac Lennan'n kt avukat anlay, bu nokta zerinde, Bachofen'in mistik imgeleminin analk hukuku alannda
yaptndan ok daha byk bir karkla yol at halde,
bizim Morgan, daha 1847 yllarnda, rokualar zerine Mektuplar'nda (American Review'da yaynlanmlardr) ve
1851'de The League of the Iroquis'te, bu ilkel toplulukta devlenmeyi gstermi ve ok doru bir biimde anlatmtr.
Daha sonra kendisinin de kabul etmi bulunduu gibi, Bachofen'in bu noktada ncel olmasna karn, analk hukukuna gre
belirlenen soy-zinciri dzenini ilkel dzen olarak kabul etmi
bulunmas da, Mac Lennan'n bir baka baarsdr. Ama burada da, durum ak deil; Mac Lennan hep "yalnzca kadnsoyuna gre akrabalk"tan (kinship through females only)
szediyor. nceki bir aama iin doru olan bu deyimi, Mac
Lennan, soyun ve ardllk hukukunun (droit de succession)
henz tamamen kadn soy-zincirine gre hesaba katld, ama
erkek tarafndan akrabaln da ayn biimde tannp deyimlendii sonraki aamalar iin de sk sk kullanmaktadr. te
bu, yaratt deimez bir hukuk terimini, bu terimi zamanla
uygulanamaz bir duruma getiren deiik koullara uygulamakta devam eden dar hukuku anlaynn ta kendisidir.
Btn geree benzer grne karn, Mac Lennan'n
teorisi, kendi z yaratcsna da, anlalan pek salam kurulmu
gibi grnmez. Hi deilse, u olgu karsnda arr: "[Yalancktan] kz karma eklinin, kendini erkek akrabaln
[yani erkek soy-zincirine gre belirlenen soyun] (sayfa 239)
egemen olduu halklar arasnda daha belirgin ve daha ak bir
biimde gstermesi dikkate deer.". (s. 140)
Ayrca yle yazar:
"Tuhaf olan u ki, bildiimiz kadaryla, d-evlenme ve
en eski akrabalk biiminin birarada bulunduu yerlerde, ocuklarn ldrlmesi asla sistemli bir biimde uygulanmamtr."
15
Friedrich Engels
Bunlar, Mac Lennan'n olaylar aklama biimiyle taban

tabana atan iki olgudur ve Mac Lennan, bunlara kar, daha
da kark yeni varsaymlar ileri srmekten baka bir ey yapamaz.
Buna karn, Mac Lennan'n teorisi ngiltere'de byk baar kazand ve hayli grlt kopard. Mac Lennan, bu lkede,
genellikle aile tarihinin kurucusu ve bu alanda en byk yetke
olarak kabul edildi. ok sayda bireysel ayrklama ve deiiklikler saptanm bulunmasna karn, d-evlenen ve i-evlenen airetler arasnda kurduu kartlk, egemen olan anlayn
balca temeli olarak kald ve atlara taklan gzlkler gibi,
aratrma alannn tamamen kavranmasn engelleyerek, btn
gelimeleri olanaksz kld. ngiltere ve ngiltere dnda daha
birok lkede, Mac Lennan'n deerinin olduundan ok fazla
gsterilmesine kar belirtmek gerekir ki, onun tam bir yanl
anlamaya dayanan d-evlenen ve i-evlenen "airet"ler arasndaki kartl, aratrmalarnn salad yararlardan daha
ok zararlara neden olmutur.
Bu srada, gitgide onun yalnkat teorisinin erevesine
smayan birok olgunun ortaya kt grld. Mac Lennan'a
gre, yalnzca evlilik biimi vardr: ok-karllk (polygamie), ok-kocallk (polyandrie) ve kar-koca evlilii (mariage
conjugal). Ama konu zerinde dikkatle durulunca, gelimemi
halklar arasnda, bir dizi erkein, bir dizi kadna ortaklaa
sahip olmalar eklindeki evlilik biimlerinin varlyla ilgili
birok kantlar bulundu ve Lubbock (The Origin of Civilisation, 1870) bu grup halinde evlilii (Communal Marriage) tarihsel bir olgu olarak kabul etti.
Az zaman sonra, 1871'de, Morgan, yeni ve birok bakmdan kesin belgelerle ortaya kt. Onun kansna gre, aslnda yrrlkteki evlilik sisteminden kan akrabalk
derecesiyle (sayfa 240) mutlak eliki durumunda bulunmasna karn, rokualara zg akrabalk sistemi, Birleik Devletler'deki btn yerli halk iin ortak, yleyse btn bir ktaya
yaygn bir sistemdi. Morgan, bizzat hazrlad tablolar ve soru
ktlar aracyla, Federal Amerikan Hkmetinin, br halklarla ilgili akrabalk sistemleri zerine de bilgiler toplamasn
16

salad. Ve alnan yantlara gre, bulduu ey unlar oldu: 1
Amerika'nn yerli halklar arasndaki akrabalk sistemi, ayn
ekilde Asya'da, ve hafife deiik bir biimde, Afrika ve
Avustralya'daki birok ilkel halklar arasnda da yrrlkteydi;
2 Bu sistem Havai ve birok br Avustralya adalarnda ortadan kalkmakta bulunan bir grup halinde evlilik biimiyle
yetkin bir biimde aklanabiliyordu; 3 Ama ayn adalarda, bu
evlilik biiminin yansra, ancak imdi yrrlkten kalkm
daha ilkel bir grup evlilii biimiyle aklanabilecek bir baka
akrabalk sistemi de varln srdryordu. Morgan, Systems
of Consanguinity and Affinity ["Kandalk ve Akrabalk Sistemleri"] (1871) iinde, toplanan bilgileri ve bunlardan kard sonular yaymlad ve bylece, tartmay ok daha geni
bir alana aktard. Kendilerine uygun den aile biimlerini bulmak iin akrabalk sistemlerinden hareket ederek, yeni bir
aratrma yolu at ve insanln tarih-ncesi zerine ok daha
geni bir geriye-bak gr salad. Eer bu yntem kendini
kabul ettirseydi, Mac Lennan'n o tpt kurgusu toz olurdu.
Mac Lennan, lkel Evlilik (Studies in Ancient History,
1876) kitabnn yeni basksnda teorisini savunuyordu. Kendisi yalnzca varsaymlara dayanarak ve tamamen yapay bir
biimde bir aile tarihi dzenledii halde, Lubbock ve Morgan'dan, yalnzca azlarndan kan her szn kantlarn istemekle kalmaz, ayrca yalnzca bir sko mahkemesi
tarafndan kabul edilebilecek ekilde geerlii sz gtrmez
kantlar da ister. Ve ayn Mac Lennan, Cermenlerdeki day ile
yeen arasndaki sk ilikiden (Tacitus, Germania, 20), Sezar'n anlatt, Bretonlarn onluk ya da onikilik gruplar halinde karlarna ortaklaa sahip olmalar olgusundan ve eski
yazarlarn barbarlar arasndaki kadn ortakl zerine btn
br yklerinden, kl kprdamadan, btn bu halklarda okkocalln yaygn olduu sonucunu karr. (sayfa 241) nsan,
kendini, bir davay kendi gnlnce gstermek iin cannn istedii gibi konuan, ama savunma avukatndan, her sz iin
hukuksal bakmdan kesin kantlar isteyen bir savc karsnda
sanr.
17
Friedrich Engels
Mac Lennan, grup halindeki evliliin tamamen uydurma

bir ey olduunu ne srer ve bunu yaparak, Bachofen'in de
uzanda, hayli gerilerde kalr. Morgan'n akrabalk sistemlerine gelince, ona gre burada yalnzca basit toplumsal nezaket gerekleri szkonusudur; bunun da kant, Amerika
yerlilerinin, hatta bir yabancya, bir beyaza bile sz yneltirken, karde ya da baba szcklerini kullanmalardr. Bu, katolik papaz ve rahibelerine hitap ederken kullanldklar;
keilerin, dindar kadnlarn, hatta masonlar ve ngiliz meslek
birlikleri [sendikalar -.] yelerinin, cakal oturumlarnda birbirlerine kar kullanldklar iin, baba, ana, birader, hemire
gibi adlandrmalarn; anlamsz sz yneltme biimlerinden
baka bir ey olmadklarn ileri srmeye benzer. Ksaca, Mac
Lennan'n savunmas, iler acs bir gszlkteydi.
Nedir ki, Mac Lennan'n henz yenilmemi bulunduu bir
konu vard. Btn sisteminin zerine kurulmu bulunduu devlenen ve i-evlenen "airet"ler arasndaki kartlk yalnzca
sarslmam olmakla kalmyor, ayrca herkes tarafndan btn
aile tarihinin ekseni olarak kabul ediliyordu. Mac Lennan'n
bu kartl aklama giriiminin yetersiz kald ve kendi ortaya koyduu olgularn bunun tersini gsterdii dnlyordu. Ama elikinin kendisi, yani biri karlarn airetin
iinden alrken, br iin bunu yapmak mutlak biimde yasaklanm bulunan, karlkl olarak birbirini dtalayan, birbirinden bamsz ve zerk iki tr airetin varl tartlmaz
bir dogmayd. rnein, Giraud-Teulon'un Origines de la famille ["Ailenin Kkeni"] (1874) ve hatta Lubbock'un Origin of
Civilisation ["Uygarln Kkeni"] (drdnc bask,1882) adl
yaptlarna baklrsa, bunun byle olduu grlr.
Morgan'n, benim bu irdelememe temel olan byk yapt, Ancient Society ["Eski Toplum"] (1877), ite bu konuyu
ele alyor. Morgan 1871'de henz yalnzca nsezisine belli-belirsiz sahip olduu eyi, bu yaptta tam bir bilinle (sayfa 242)
gelitirmitir. D-evlenme ve i evlenme asla kart eyler deildir; imdiye kadar hibir yerde d-evlenen "airet"lerin varl tantlanmamtr. Nedir ki, henz grup halinde evliliin
18

egemen olduu alarda -byk bir olaslkla, bir zamanlar,
bu, her yerde egemendi- airet, ana tarafndan kanda belirli
sayda gruplara, genslere blnyordu; bu gruplardan herbirinin iinde evlenme sk skya yasaklanmt; yle ki, bir gensin erkekleri, karlarn pekl airetin iinden alabilirlerdi ve
her zaman da yle yapyorlard; ama kendi gensinin dndan
almak zorundaydlar. yleyse, gensin sk skya d-evlenen
olmas, genslerin btnn kapsayan airetin sk skya i-evlenen olmasna engel deildi. Bylece, Mac Lennan'n samalklarndan son kalan ey de kyordu.
Ama Morgan bununla da yetinmedi. Amerikan yerlilerinin gensi, incelemekte olduu alanda, yeni bir ilerleme yapmasn salad. Analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan bu
gens iinde, daha sonra, antika dnyasnda yaayan uygar
halklar arasnda bulduumuz ekildeki gensin, babalk hukukuna gre rgtlenen gensin km olduu ilkel biimi bulgulad. Btn tarihiler iin o zamana kadar bir bilmece olarak
kalm bulunan Yunan ve Roma gensi, Amerika yerlilerinin
gensi sayesinde aklanma olanan buluyor ve ayn zamanda,
btn tarih-ncesi, yeni bir temel kazanyordu.
Darvinci evrim teorisinin biyoloji bakmndan, marksist
artdeer teorisinin ekonomi politik bakmndan nemi neyse,
analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan, ve uygar halklarn
yaad ekilde babalk hukukuna gre rgtlenen genslerin
nceki aamasn oluturan ilkel gens iinde yaplm olan bu
bulgunun, ilkel tarih iin tad nem de odur. Bu bulgu,
Morgan'n, o gn iin elde bulunan belgelerin izin verdii lde, ilk kez, hi deilse klasik evrim aamalarnn grosso
modo [Anaizgileriyle. -.] ve geici olarak saptanm bulunduu bir aile tarihi tasla hazrlamasn salad. Bunun, tarihncesi-bilimi bakmndan yeni bir an balangc olduu
apak bir eydir. Analk hukukuna gre rgtlenmi bulunan
gens, evresinde btn bu bilimin (sayfa 243) dnd eksen
haline geldi; bunun bulgulanmasndan sonra, aratrmalarn ne
ynde ve hangi amaca doru yneltilecei ve elde edilen sonularn nasl snflandrlaca biliniyor. Bundan tr, Mor19
Friedrich Engels
gan'n kitabndan sonra bu alanda gerekleen ilerlemeler,

Morgan'n kitabndan nce gerekleenlerden ok daha hzl
olmutur.
Artk Morgan'n bulgular btn tarih-ncesi-bilimcileri
tarafndan kabul edilmitir, hatta ngiltere'de bile; ya da daha
dorusu, tarih-ncesi-bilimcileri, bu bulgular kendilerine maletmilerdir. Kafalardaki bu devrimi borlu olduumuz kimse
Morgan'dr; ama hemen hibiri, bunu aka itiraf etmez. ngiltere'de, olanakl olduu lde, Morgan'n kitabnn sz
edilmez; kitabn yazarna gelince, ondan da, alak gnlllk
gsterip, eski aratrmalarn verek kurtulurlar. Aklamasndaki ayrntlar hararetle didiklenir, ama gerekten nemli bulgular zerinde inatla susarlar. Ancient Society'nin zgn
basks tkenmitir; Amerika'da bu tr bir kitap, hibir zaman
krl pazarlar bulamaz; ngiltere'de, kitap sistemli bir biimde
yok edilmie benzer; ve r aan bu kitaptan, imdi satta
bulunan tek bask... Almanca evirisidir.
zellikle nl tarih-ncesi-bilimcilerimizin yazlarnda
salt nezaket eseri bu kitaptan yaplm aktarmalar ve baka arkadaa yardmlama kantlar karnca gibi kaynadndan, bir
susku-komplosu saylmamas ok g olan bu saknt nerden
geliyor? Acaba Morgan Amerikal olduu iin, ve ngiliz tarihncesi-bilimcilerine, belge toplamakta gsterdikleri btn
vlesi abalarna karn, bu belgeleri dzenlemek ve snflandrmakta, iki dhi yabancnn, Bachofen ve Morgan'n genel
grlerine, dncelerine uymak ok ar geldii iin mi?
Hadi Alman neyse; ama Amerikal? Amerikal karsnda her
ngiliz, yurtsever olur; bunun gldrc rneklerini Birleik
Devletler'deyken ok grdm.[146] Ama buna u eklenebilir
ki, Mac Lennan, ngiliz tarih-ncesi-bilim okulunun, deyim
yerindeyse, kurucusu ve resmen kabul edilmi nderiydi;
onun, ok-kocallk ve kz karma yoluyla evlenmeden geerek, ocuk ldrme ve analk hukukuna gre rgtlenmi aileye varan gln tarihsel dncelerinden en byk saygyla
szetmek de bir tr, (sayfa 244) tarih-ncesi kibarlyd. Birbirini kesinlikle dtalayan d-evlenen ve i-evlenen "ai20

ret"lerin varlndan en kk bir kuku, byk bir sapklk
saylyordu; sonu olarak, btn bu kutsal tannm dogmalarn kln havaya savurarak, Morgan, bir tr gnah ilemi
oluyordu: stne stlk, Morgan bu dogmalar ylesine kantlarla yok ediyordu ki, bu kantlarn bir kez aklanmas,
inandrc olmalarna yetiyordu. O zamana kadar, d-evlenme
ve i-evlenme arasnda, elleri brnde sendeleyip duran Mac
Lennan hayranlar: "Nasl oldu da, bunu bu kadar zamandan
beri kendimiz bulamayacak kadar aptal olabildik!" diye haykrarak kafalarn dvm olmaldr.
Sanki resm okulu artmak iin, onu souka uzakta tutarak baka trl davranmak yeterli bir su deilmi gibi, Morgan, ayrca uygarl, bugn iinde yaadmz toplumun
temel biimi olan meta reten toplumu, Fourier'yi anstan bir
ekilde eletirerek, stelik eletirmekle kalmayp, ancak Karl
Marx'n kullanabilecei terimlerle bu toplumun gelecekteki
dnmnden de sz ederek, ly kard. yleyse, eer
Mac Lennan, fkeli bir ekilde, onun yzne kar "tarihsel
yntemin kendisi iin tamamen antipatik" olduunu sylemi
ve eer profesr Bay Giraud-Teulon da, Cenevre'de,1884'te,
bu kanya katlmsa, bunu haketmitir. Nedir ki, bu ayn Bay
Giraud-Teulon,1874'te (Origines de la famille), hl Mac Lennan'n d-evlenen labirentleri iinde, elleri brnde, yalpalayp duruyordu da, onu oradan Morgan ekip karmak
zorunda kalmt!
Burada, tarih-ncesi-biliminin Morgan'a borlu olduu
br ilerlemeler zerinde durmak gereini duymuyorum; incelememde, bu konu zerine gerekli bilgiler bulunacaktr.
Morgan'n byk yaptnn yaymlanmasndan bu yana geen
ondrt yl, ilkel insan topluluklar tarihi zerine sahip olduumuz belgeleri son derece zenginletirdi. nsan-bilimcilere, gezginlere ve profesyonel tarih-ncesi-bilimcilerine, bazan yeni
olgular, bazan da yeni grler getirerek, karlatrmal hukuk
uzmanlar da katldlar. Bylece Morgan'n ayrntlarla ilgili
birok varsaym sarsld, hatta geerliliini yitirdi. Ama hibir yerde, yeni belgeler, onun balca (sayfa 245) byk g21
Friedrich Engels
rlerini yeni grlerle deitirmek sonucunu vermedi. Tarihncesi iinde Morgan'n kurmu olduu dzen, anaizgileriyle,
bugn de geerlidir. Evet, denebilir ki, bu byk ilerlemenin
yapcs gizlendii lde, yapt, genel bir onay kazanacaktr.[3] (sayfa 246)
Londra, 16 Haziran 1891
FREDRCH ENGELS
Die Neue Zeit, Bd. 2, n 41, 1890-91'de ve Friedrich Engels, Der
Ursprung der Familie, des Privateigenthums und des Staats, Stuttgart
1891'de yaymlanmtr.
22
I
TARH-NCES
UYGARLIK AAMALARI
nsanln tarih-ncesi dnemini, bilinli bir biimde belirli bir dzene koyma iine ilk girien Morgan olmutur; ve
ok sayda yeni belge herhangi bir deiiklii zorunlu klana
kadar, onun olgular snflandrma biimi, kukusuz yrrlkte
kalacaktr.
Onu, balca dnemden, yani yabanllk, barbarlk ve
uygarlktan, yalnzca ilk iki dnem ile nc dneme geiin
ilgilendirdii aktr. lk iki dnemden herbirini yaam aralarnn retiminde gerekletirilen gelimelere gre, aa, orta
ve yukar aamalara ayrr; "nk", der, "doa zerinde insan
tarafndan eriilmi bulunan stnlk ve egemenlik derecesi
bakmndan, yaam aralarnn retimindeki ustalk kesin bir
nem tar. Btn varlklar arasnda, yalnzca insan, gereksinmelerini karlamak iin (sayfa 247) gereksindii eylerin retimine, hemen hemen mutlak bir biimde egemen olabilmitir.
nsanln gelimesindeki btn byk dnemler, tamamen denebilecek bir biimde, beslenme kaynaklarndaki genileme
dnemleriyle dmdetirler."
Aile de insanlkla birlikte geliir; ama dnemlere ayrlmak bakmndan, o kadar arpc zellikler gstermez
23
Friedrich Engels
I. YABANILLIK
1. Aa aama. - Scak ve lman ormanlarda, henz ilkel
barnaklarda, hi olmazsa ksmen aalar zerinde (byk yrtc hayvanlara kar korunabilmi olmasn yalnz bu aklar)
yaayan insan trnn ocukluu. Kabuklu ya da kabuksuz
yemilerle ve kklerle beslenirlerdi. Bu dnemin balca sonucu, heceli (articule) bir dilin ortaya kdr. Tarihsel dnem
boyunca bilinen btn halklardan hibiri, bu ilkel durum
iinde yaamyorlard. Binlerce yl srm olmasna karn,
bu durumu dolaysz tanklarla gsteremiyoruz. Ama, bir kez
insann hayvandan geldii kabul edilince, bu gei dneminin
kabul de kanlmaz olur.
2. Orta aama. - Balk tketimi (midye ve suda yaayan
kabuklu-kabuksuz btn hayvanlar dahil) ve atein kullanlmasyla balar. Bu ikisi birarada bulunur, nk balk tketimi, ancak atein kullanlmasyla tamamen mmkn olmutur.
Bu yeni besin sayesinde, insanlar, iklim ve yer snrlarna bal
kalmaktan kurtuldular; rmak boylarn ve deniz kylarn izleyerek, daha yabanl durumdayken bile, dnyann byk bir
blm zerine yaylabildiler. Paleolitik adyla tannan ta
devri birinci dneminin btnne, ya da bu dnemin byk
bir blmne ait kabaca yontulmu ve cilsz tatan aletlerin
btn ktalar zerine yaylm bulunmas, bu glere tanklk
eder: Yeni blgelere yerleme, srekli olarak uyank bulunan
bulgu ve tretim igds ve srtmeyle ate elde etmenin renilmesi, scak kller ya da toprakta kazlm frnlar iinde
piirilmi niastal kk ve yumrular gibi, mzrak ve topuz cinsinden ilk silahlarn bulunmasyla zaman zaman yardmc bir
besin haline gelen av hayvanlar gibi, yeni geim aralarnn
elde edilmesini salad. Ama, kitaplarda yazd gibi avclktan (sayfa 248) baka hibir ey yapmayan, yani yalnzca avla
yaayan halklar hi varolmamlardr; nk av rn, tamamen rastlantya bal bir eydir. Beslenme kaynaklarndaki srekli darlk ve gvensizlik sonucu, yamyamlk, bundan byle
uzun zaman srmek zere, bu aamada ortaya km olsa gerektir. Gnmzde, Avustralyallarla Polinezyallarn ou,
24
henz yabanlln bu orta aamasnda bulunmaktadrlar.

3. Yukar aama. - Ok ve yayn tretimiyle balar; bunlar
sayesinde av eti olaan bir besin, av da, olaan ura dallarndan biri durumuna gelmitir. Yay, kiri ve ok, daha imdiden, bulunmas uzun, yinelenmi deneyimleri ve ok
keskinlemi zihin yeteneklerini, yleyse birok baka tretimlerin de bilinmesini gerektiren ok karmak bir alet olutururlar. Ok ve yay kullanan ama henz mlekilii bilmeyen
(Morgan'a gre, barbarlk durumuna gei mlekilikle balar) halklar incelersek, gerekte baz ilk kysel kurulularn,
yaam aralar retiminde belirli bir ustalamann, tahtadan
kap ve avadanlklarn, bitkisel liflerden elle (tezghsz) yaplan dokumacln, kabuk ya da sazdan rme sepetiliin, cill tatan yaplma aletlerin (neolitik) varln buluruz. ou
zaman, ta, balta ve ate, bir aa gvdesini oyarak kayk yaplmasnda; baz blgelerde de, kalas ve tahta levhalar, konut
yapmnda, daha bu dnemde kullanlmlardr. Btn bu gelimeleri, rnein ok ve yay iyi bilen, ama mlekilii bilmeyen Kuzey*Bat Amerika yerlileri (Indiens) arasnda
gryoruz. Barbarlk a iin demir kl ve uygarlk iin
ateli silah neyse, yabanllk iin de ok ve yay odur: her ii zmleyen silah.
II. BARBARLIK
1. Aa aama. - mlekiliin sahneye kyla balar.
mlekilik, birok tantlanm durumda ve anlaldna gre
her yerde, rme ya da tahtadan kaplar atee dayankl duruma
getirmek iin kille kaplama pratiinden domutur. Zamanla,
bu pratik, kilin, iinde eklini ald kap bulunmadan da kullanlabileceinin bulunmasn salamtr.
Buraya kadar, gelimenin gidiini, genel bir biimde, belirli bir dnem iin, bulunduklar blgeleri hi hesaba (sayfa
249) katmadan, btn halklarda geerli olarak dnebiliyorduk. Ama barbarln ortaya kyla, iki byk ktadan herbirinin zel doal niteliklerinin hesaba katlmas gereken bir
aamaya erimi bulunuyoruz. Barbarlk dneminin belirleyici
25
Friedrich Engels
etkeni, hayvanlarn evcilletirilmesi ve yetitirilmesi ile bitki

ekimidir. Ama, eski dnya denilen Dou ktas, evcilletirilmeye yatkn hemen btn hayvanlara, ve biri hari, ekime
zg her trl tahla sahipti; Bat ktas, Amerika ise, evcilletirilmeye yatkn memeli olarak (o da yalnz Gneyin bir ksmnda) yalnzca lamaya ve ekilebilir tahllardan da yalnzca
birine, ama en iyisine, msra sahipti. Bu farkl doal koullar
sonucu bundan byle, her iki yarkre halklar, kendilerine
zg bir gidi izlemiler ve iki giditen herbirinin, zgl aamalar iindeki belirtileri birbirinden ayr olmutur.
2. Orta aama. - Douda evcil hayvanlar yetitirilmesi,
Batda sulama aracyla yenecek bitkilerin ekimi ve yaplarda
kerpi ve ta kullanlmasyla balar.
Batdan [Amerika'dan, -.] balyoruz; nk Avrupallarn fethine kadar, bu aama hibir yerde almamt.
Barbarln aa aamasnda bulunan Amerika yerlileri
arasnda (Missisipi'nin dousunda bulunan btn kzlderililer bunlar iindeydi), daha ilk bulgulandklar zamanlarda,
ufak lde bir msr ekimi ve belki de kabak, kavun ve br
bahe bitkileri yetitiricilii yaplmaktayd; besin maddelerinin en byk ksm byle salanyordu. Bu yerliler, kazk blmelerle evrili kyler iinde, tahtadan evlerde barnyorlard.
Kuzey-Batdaki ve zellikle Kolombiya vadisindeki airetler,
henz yabanl dnemin yukar aamasnda bulunuyorlar ve ne
mlekilii, ne de herhangi bir bitki ekimi biliyorlard. Buna
karlk, Yeni-Meksika'nn Pueblos'lu[147] denilen yerlileri,
Meksikallar, Orta Amerika halklar ve Perulular, Amerika'nn
fethi anda barbarln orta aamasnda bulunuyorlard. Bunlar, kerpi ya da tatan yaplma kale gibi yerlerde barnyor,
kanallarla sulanan bahelerde, durum ve iklime gre deien
ve balca beslenme kaynan salayan msr ve baka besi
bitkileri ekiyorlar; hatta baz hayvanlar da evcilletirmi bulunuyorlard; rnein, Meksikallar, hindi ve br kmes
(sayfa 250) hayvanlarn; Perulular, lamay evcilletirmilerdi.
stelik, madenleri kullanmay da renmilerdi; ama demir
ilemesini bilmiyorlar ve bu yzden, tatan yaplm silah ve
26

aletlerden hibir zaman vazgeemiyorlard. Sonra da, spanyollarn fethi gelecekteki btn bamsz gelimeleri yoketti.
Douda barbarln orta aamas, bitki ekimi bu dnemin
ok ilerlemi bir ana kadar bilinmeden kalm gibi grnrken, st ve et vermeye yatkn hayvanlarn evcilletirilmesiyle balamtr. Davar evcilletirilip yetitirilmesi ve hayli
geni srlerin oluturulmas, Aryenlerin ve Semitlerin, br
barbarlar ynndan ayrlmas sonucunu vermie benzer. Hayvan adlar, Avrupa ve Asya Aryenleri arasnda ayn kalmtr;
ama bitki adlar, hemen hi de byle deildir.
Srlerin meydana gelmesi, uygun blgelerde Semitleri
Dicle ve Frat'n; Aryenleri ise, Hindistan, Amuderya (Oxus),
Sirderya (laxarte); Don ve Dinyeper'in ayrlk ovalarnda obanlk yaamna gtrme sonucu verdi. Hayvanlarn evcilletirilmesi ii, herhalde, nce bu otlak alanlar yresinde
balamtr. Bylece, oban halklarn sonraki kuaklar, yabanl atalar, hatta barbarln aa aamasndaki insanlar iin
hemen hemen barnlmaz durumda olduundan, insanln beii olmaktan ok uzak bulunan blgelerde yetimi olsalar
gerektir. Tersine, bu orta aama barbarlar, obanlk yaamna
altktan sonra, rmak boylarnn ayrlk ovalarn kendi istekleriyle brakarak, atalarnn yurdu ormanlk blgelere dnmeyi akllarna bile getiremezlerdi. Hatta Kuzeye ve Batya
doru itildikleri zaman, Semitler ve Aryenler iin, tahl ekimiyle hayvanlarn besleme olanaklar salanmadan nce,
zellikle k geirmek bakmndan uygun bulunmayan Bat
Asya ve Avrupa'nn ormanlk blgelerinde yerlemek, olanaksz olmutur. Bu blgelerde ekimin, nce hayvan srlerinin ot gereksinmesini karlamak iin domu ve ancak
sonradan insanlarn beslenmesi bakmndan nem kazanm
bulunmas olaslktan da te bir eydir.
Aryen ve Semit rklarn stn gelimesini, belki de, bu
rklarn beslenmesinde et ve stn bolluuna ve zellikle bu
bolluun ocuklarn gelimesi zerindeki olumlu etkilerine
(sayfa 251) balamak gerekir. Gerekten, hemen hemen tamamen bitkisel bir beslenmeyle yaayan Yeni-Meksika'nn Pe27
Friedrich Engels
blos'lu yerlileri, daha ok et ve balk yiyerek yaayan barbarln aa aamasndaki yerlilerden daha kk bir beyne
sahiptirler. Ama herhalde, bu aama boyunca, yamyamlk
yava yava ortadan kalkar ve ancak dinsel bir eylem, ya da
hemen hemen ayn anlamda byclk eklinde srp gider.
3. Yukar aama. - Demir madenin eritilmesi ve dkmyle balar ve abecenin tretimi ve bunun yazda kullanlmasyla, barbarlktan uygarla geilir. nce de belirttiimiz
gibi, yalnz Dou yarkresinde bamsz bir gelime gsteren bu aama, retimdeki ilerleme bakmndan, btn nceki
aamalarn topundan daha zengindir. Kahramanlk ann Yunanllar, Roma'nn kurulmasndan az nceki talyan airetleri,
Tacite'nin Cermenleri, Vikingler ann Normanlar bu aamada bulunuyorlard.
Her eyden nce, byk lde tarla ekimini, tarm olanakl klan hayvanlar tarafndan ekilen demirden saban, ilk
olarak, bu dnemde grrz. Bunun sonucu, yaam aralarnda, an koullar bakmndan snrsz bir art grlr. Demirden balta ve demirden bel olmakszn, geni lde
gereklemesi olanaksz bir dnm, ormanlarn alarak
tarla ve ayr haline dntrlmesi de, gene sabann tretimine baldr. Ama btn bunlarn sonucu, nfusun hzla art ve kk bir alan zerinde younlamas oldu. Tarmn
olanakl olmasndan nce, rnein yarm milyon insann bir
tek merkez ynetim altnda toplanabilmesi iin, zorunlu olarak, tamamen istisna koullarn birarada bulunmas gerekirdi;
byk bir olaslkla, bu durum hi gereklememitir.
Barbarln yukar aamasnn doruu, kendini bize Homeros'un iirinde, zellikle lyada'da gsteriyor. Gelimi
demir aletler, krk, kol-deirmeni, mleki tornas, zeytinya ve arap yapm; madenlerin ustalkl bir biimde ilenmesi, yk ve sava arabalar, kalas ve tahtalarla gemi yapm,
sanat olarak mimarln balangc, kuleli ve mazgall duvarlarla evrilmi kentler, Homeros'un destan ve btn mitoloji
- ite Yunanllarn barbarlktan uygarla (sayfa 252) geirdikleri bellibal miras budur. Bununla, Homeros a Yunan28

llarnn, daha yksek bir dereceye gemeye hazrlandklar bu
kltr aamasnn balarnda bulunan Cermenler zerine Sezar
ve hatta Tacite'in anlattklarn karlatrrsak, barbarln yukar aamasnn, retimde ne zengin bir gelimeyi kapsadn
grrz.
Burada, Morgan'a dayanarak kaba taslak izdiim, insanln yabanllk ve barbarlk durumundan uygarlk balanglarna kadar gidiini gsteren tablo, yeni izgiler bakmndan
olduka zengindir ve zellikle, dorudan retimden yararlanlarak hazrland iin, hi szgtrmez. Ama gene de, uzak
lkelerde yapacamz gezi sonucu gzler nne serilecek
freskle karlatrlrsa, bu tablonun donuk ve yoksul kald
grlecektir. Barbarlktan uygarla geii ve barbarlkla uygarlk arasndaki arpc kartl iyice aydnlatmak, ancak bu
gezinin sonunda mmkn olacaktr. imdilik Morgan'n dzenledii snflamay aadaki gibi genelletirebiliriz: Yabanllk: Doa rnlerinden, onlar hi deitirmeden
yararlanmann ar bast dnem. nsan eliyle yaplan retim,
her eyden nce bu yararlanmay kolaylatran aletlerin retimidir. Barbarlk: Hayvan yetitirme, tarm ve insann faaliyeti
sayesinde doal rnlerin retimini artrmay salayan yntemlerin renilmesi dnemi. Uygarlk : nsann doal rnleri
hammedde olarak kullanmay rendii dnem; asl anlamda
sanayi ve ustalk dnem
II
ALE
Yaamnn byk bir blmn, bugn de New-York eyaleti iinde yaayan rokualar arasnda geirmi ve onlarn airetlerinden biri (Senekalar aireti) tarafndan karde edinilmi
bulunan Morgan, bu yerliler arasnda, onlarn gerek aile ilikileriyle eliik durumda olan bir akrabalk sisteminin yrrlkte olduunu buldu. Bunlar arasnda, Morgan'n
"iki-bal-aile" (Paarungsfamilie) terimiyle adlandrd, taraflardan her ikisince de kolayca bozulabilen (sayfa 253) bir
kar-koca evlilii hkm sryordu. yleyse, bylesine bir
29
Friedrich Engels
iftin ocuklar belirli olur ve herkese bilinirdi; baba, ana,

oul, kz, erkek karde ve kz karde denmesi gereken kimseler zerinde kuku duyulamazd. Ama, bu terimlerin kullanl, bu geree hi de uymuyordu. rokual erkek, yalnz kendi
ocuklarna deil, erkek kardelerinin ocuklarna da olum
ya da kzm der; kendi ocuklar gibi, erkek kardeinin ocuklar da, onu baba diye arrlar. Buna karlk, kz kardelerinin ocuklarna "yeen" der; onlar da kendisini day diye
arrlar. Buna karlk, rokual kadn, yalnz kendi ocuklarna deil, kz kardelerinin ocuklarna da olum ya da kzm
der; bunlar da onu anne diye arrlar. Buna karlk, o da
erkek kardelerinin ocuklarna "yeen" der ve onlar tarafndan hala diye arlr. Ayn biimde, analar karde olan ocuklar gibi; babalar karde olan ocuklar da, birbirlerine
"karde", "aabey" ya da "abla" derler. Buna karlk, bir kadnla onun erkek kardeinin ocuklar, birbirlerini karlkl
olarak "kuzen" ya da "kuzin" diye arrlar. Ve bunlar yalnzca anlamdan yoksun adlar olmamakla kalmayan, kanda
akrabaln yaknlk ve uzakln, eitlik ve eitsizliini gsteren ve bir tek birey iin yzlerce farkl akrabalk ilikisini
dile getirmeye yetenekli yetkin bir akrabalk sistemine temel
hizmeti gren deyimlerdir. Dahas var: bu sistem, yalnzca
btn Amerika yerlileri arasnda tamamen yrrlkte olmakla
kalmaz (imdiye kadar bu konuda hibir ayrklama bulunmad), ayrca, Hint yerli halk arasnda, Dekkan'n Dravidi ve
Hindistan'n Gora airetleri iinde de hemen hemen hi deimeden, hkm srer. Bugn bile Gney Hindistan'daki Tamularla New York eyaletinde yaayan rokual Senekalar
arasnda, eitli akrabalk ilikisini gstermek iin kullanlan
iki yzden ok szck, bir birine uymaktadr. Ve btn Amerika yerlileri arasnda olduu gibi, bu Hint airetlerinde de, yrrlkteki aile biiminden kan akrabalk ilikileri, akrabalk
sistemiyle eliik durumdadr.
Bunu nasl aklamal? Akrabalk, btn yabanl ve barbar halklarn toplumsal rejimleri iinde byk bir rol oynad
iin, bylesine yaygn bulunan bu sistemin nemini yle bir30

ka tmceyle geitirmek olanakl deildir. Bir sistem ki,
(sayfa 254) Amerika'nn her yannda hkm srer; bir sistem
ki; Asya'da tmyle farkl bir rkn halklar arasnda da yaygndr ve btn Afrika ve Avustralya'da, azok deiik biimlerine bol bol raslanr; [byle bir sistemin], rnein Mac
Lennan'n yapmaya alt gibi, birka szle geitirilmesi
deil, tarihsel bakmdan aklanmas gerekir. Baba, oul, karde gibi adlandrmalar, basit onursal sanlar deil, kendileriyle
birlikte ok belirli,ok ciddi karlkl devler getiren sanlardr;
yle ki, bu karlkl devlerin btn, bu halklardaki toplumsal rgtlenmenin zl bir blmn oluturur. te bu sistemin zm bulunmutur. Bu yzyln [19. yzyl -.] ilk
yarsnda, Sandvi (Havai) adalarnda, tpk Amerikan yerlilerindeki eski akrabalk sisteminin gerektirdii biimde, iinde
analar ve babalar, erkek ve kz kardeler, oullar ve kzlar, daylar ve halalar, erkek ve kz yeenler bulunan bir aile biimi
vardr. Ama, tuhaf olan u ki, Havai'de yrrlkte bulunan akrabalk sistemi de, gerekte varolan aile biimiyle uyumuyordu. Bu lkede, aslnda, erkek ve kz kardelerin btn
ocuklar, ayrklamasz, birbirlerinin erkek ve kz kardeleri
oluyorlar ve yalnz analar ve analarnn kz kardeleri, ya da
babalar ve babalarnn erkek kardelerinin deil, ana-babalarnn, ayrklamasz, btn erkek ve kz kardelerinin de ortak
ocuklar saylyorlard. Demek ki, Amerikan akrabalk sistemi, eer artk Amerika'da varolmayan, ama hl Havai'de
gerek olarak bulduumuz ailenin daha eski bir biiminin varln gerektiriyorsa; Havai'deki akrabalk sistemi de br yandan, bizi bugn hibir yerde varln grmediimiz, ama
kendisi olmadan buna uygun den akrabalk sistemi de ortaya kamayacana gre, zorunlu olarak varolmu olmas gereken daha da eski bir aile biimine gtryor.
"Aile hareketli edir, diyor Morgan, asla duraklama halinde deildir; toplum aa bir dereceden daha yksek bir dereceye gelitii lde, aile de aa bir biimden daha yukar
bir biime geer. Buna karlk, akrabalk sistemleri hareketsizdir; ailenin zaman boyunca salad gelimeleri, akrabalk
31
Friedrich Engels
sistemleri ancak uzun aralklarla salarlar ve ancak aile kkl

bir dnm gsterdii zaman akrabalk sistemleri de kkl
bir dnme urarlar." (sayfa 255)
Marx, buna unu ekler: "Ve genel olarak, siyasal, hukuksal, dinsel ve felsef sistemler iin de durum ayndr." Aile yaamaya devam ettike, akrabalk sistemi katlar; akrabalk
sistemi alkanlk gcyle deimelere kar direndike, aile
onu aar. Cuvier, Paris,yaknlarnda bulunmu bir hayvan iskeletinin kese kemiklerinden, nasl kesinlikle bunun bir kanguruya ait olduu ve o zaman oralarda bulunmayan bu
hayvann vaktiyle orada yaam bulunduu sonucunu karabilmise, biz de, ayn kesinlikle, tarihin bize ulatrd bir akrabalk sisteminden, bu sisteme uyan, ama bugn ortadan
kalkm bulunan bir aile biiminin varl sonucunu karabiliriz.
Szn etmi bulunduumuz akrabalk sistemleri ve aile
biimleri, bugn hkm sren akrabalk sistemleri ve aile biimlerinden, her ocuun birok ana ve babas olmas bakmndan ayrlrlar. Havaili ailenin kendisine uygun dt
Amerikan akrabalk sistemi iinde iki karde, ayn ocuun
anas ve babas olamaz; ama havai akrabalk sistemi, tersine,
iinde bu durumun kural olduu bir ailenin varln ngerektirir. Bugne kadar genellikle yalnz kendilerinin geerli olduklar kabul edilmi aile biimleriyle dorudan eliik
durumda olan bir dizi aile biiminin varl karsnda bulunuyoruz. Geleneksel anlay, yalnz tek-eli-evlilikle (monogamie), onun yansra, bir de, bir erkein birka kadnla
evlenmesi, pek skrsa, bir kadnn birka erkekle evlenmesini tanr; ve pratik yaamn, resm toplum tarafndan zorla
kabul ettirilmek istenen engelleri sessiz sedasz, ama teklifsiz
tekellfsz amasn da, darkafal ahlkiyatlar gibi, grmezden gelir. Buna karlk, ilkel tarihin incelenmesi bize, erkeklerin ok-karllk halinde yaarken, karlarnn da ayn
zamanda ok-kocallk halinde yaadklar ve bu nedenle, ortak
ocuklarn da herkesin ocuu olarak kabul edildii durumlarn varln gsterir, ki tek-eli-evlilik biimine varlmadan
32

nce, bu durumlar birok deiikliklere uramlardr. Bu deiiklikler, balangta ok geni bulunan ortaklaa evlilik ilikisi emberinin giderek daralmas ve sonunda, bugn ar
basan kar-koca-evlilii durumuna dnmesi biiminde olmutur.
Aile tarihini bu ekilde kuran Morgan, meslektalarnn
(sayfa 256) ouyla uzlama durumunda, bir airet iinde cinsel ilikilerin, her kadnn her erkee, her erkein de her kadna
ait olacak lde, tamamen zgr bulunduu bir ilkel duruma
kadar kar. Geen yzyldan beri, bu ilkel durum szkonusu
edilmiti; ama yalnzca genel terimlerle. lk olarak Bachofen
bunu ciddiye ald -onun deerli yanlarndan biri de budur- ve
bu durumun izlerini tarihsel ve dinsel gelenekler iinde arad.
Bugn biliyoruz ki, onun bulduu izler, bizi, engel tanmayan
cinsel ilikilerin yrrlkte olduu bir toplumsal aamaya
deil, ok daha sonraki bir biime, grup halinde evlenme biimine gtrr. br ilkel toplumsal aamaya gelince, onun
gerekten yaanm olduunu varsayarsak, o kadar eski bir
aa aittir ki, onun eski varlnn dolaysz kantlarn, toplumsal tallar, geri kalm yabanllr arasnda bile bulmay
ummuyoruz. Bachofen'in deeri, bu sorunu, aratrmasnn birinci planna koymu olmasndadr.[4]
u son zamanlarda, insanln cinsel yaantsndaki bu ilk
aamann yadsnmas modas kt. nsanlk bu "utan"tan esirgenmek isteniyor. Bu yzden, herhangi bir dolaysz kant yokluu zerinde ayak diretiyor; te yandan, usulen, hayvanlar
dnyas rneine bavuruluyor. Letourneau'nun (Evolution du
mariage et de la famille, 1888) hayvanlar dnyasndan toplam olduu bir sr olgudan kard sonuca gre, her trl
kuraldan yoksun cinsel ilikiler, burada da, aa bir dereceye
aittir. Ama btn bu olgulardan benim karabileceim tek
sonu, bunlarn insan ve onun ilkel varlk koullar bakmndan kesin olarak hibir eyi tantlamadklardr. Omurgal hayvanlardaki uzun sre birarada yaama olgusu, fizyolojik
nedenlerle, rnein kularda, dii kuun kuluka sresince korunmas gereksinmesiyle pekl (sayfa 257) aklanr. Ku33
Friedrich Engels
larda grld biimde en bal tek-elilik rnekleri, insanlar bakmndan hibir ey gstermez; nk insanlar kulardan gelmemitir. Eer sk bir tek-elilik iffetin doruu ise,
elliden ikiyze kadar deien halkalarnn herbirinde eksiksiz
bir erkek ve dii cinsel organa sahip bulunan ve btn yaamn, bu paralarn herbiri iinde, kendi kendisiyle, iftlemekle geiren mnzevi solucana madalya vermek gerekir.
Ama memeli hayvanlara bakacak olursak, onlarda cinsel yaamn btn biimlerini buluruz: kalabalk halinde karmakark cinsel ilikiler; grup halinde evlilie, ok-karlla,
tek-eli-evlilie benzer biimler; eksik olan yalnzca ok-kocallktr, nk bir kadnn birok erkekle yaamas yalnzca
insana zgdr. Hatta bizim en yakn atalarmz, drt-ellihayvanlar (quadrumanes) bile, erkek-dii ilikilerinde mmkn olan btn eitleri gsterirler. Eer snr daha dar izer
ve yalnzca drt eit insan-biimli "anthoropomorphe" maymuna bakarsak, Saussure, Giraud-Teulon'da bunlarn tek-eli
olduklarn iddia ettii halde, Letourneau yalnzca bunlarn
bazan tek-eli, bazan da ok-eli olduklarn syleyebiliyor.
Westermarck'n, insan-biimli maymunlardaki tek-elilik zerine ileri srd son savlar (The History of Human Marriage,
Londra 1891), kanttan yoksundur. Ksaca, bu konudaki bilgiler, namuslu Letourneau'ya u itiraf yaptracak durumda bulunuyor: "Zaten memeli hayvanlarda, zihinsel gelime derecesi
ile cinsel ilikiler biimi arasnda kesin hibir iliki yoktur."
Espinas daha da ileri gider:
"Hayvanlar arasnda grebildiimiz toplumsal kmelerin
en yksei, ilkel topluluktur (peuplade). lkel topluluk, ailelerden meydana gelmie benzer; ama daha balangta,aile ve
ilkel topluluk birbirine uzlamaz karttr: birine ters orantl
olarak geliirler." (Des societes animales, 1877)
Buraya kadar sylenenlerin daha imdiden gstermi bulunduu gibi, insan-biimli maymunlarn aile ya da baka topluluklar biimindeki kmeleri zerine, sz yerindeyse, kesin
hibir ey bilmiyoruz; bu konu zerinde sahip olduumuz veriler, birbirinin taban tabana tersini gsteriyor. Bunda da a34

lacak birey yok. Yabanllk durumundaki insan airetleri zerine sahip olduumuz bilgilerin bile ne kadar eliik, (sayfa
258) ne kadar inceleme ve eletiri kalburundan gemesi gereken eyler olduklar bilinmektedir; kald ki, maymun topluluklarnn gzlemlenmesi, insan topluluklarndan daha da
gtr. yleyse, daha geni bilgi sahibi olana kadar, bu ok
kukulu verilerden karlm her sonutan saknmak gerekir.
Buna karlk, Espinas'dan az nce aktardmz tmce,
bize en iyi dayanak noktasn salar. stn hayvanlarda, sr
(horde) ve aile, birbirinin tamamlaycs deil, birbirinin kartdr. Espinas, kzgnlk dneminde erkek hayvanlardaki kskanln, sr iindeki btn ortaklk ilikilerini, geici
olarak, nasl gevettii ya da bozduunu ok gzel gsterir.
"Ender ayrksamalar dnda, ailenin sk bir birlik durumunda bulunduu yerde, ilkel topluluklarn (peuplades) meydana geldiini grmyoruz. Tersine nerede karma kark
cinsel ilikiler (promiscuite) ya da ok-karllk hkm srerse,
orada, adeta doal bir biimde, ilkel topluluklar kurulur. ... Srnn domas iin, sz yerindeyse, evcil ilikilerin gevemi
ve bireyin kendi bana buyruk duruma gelmi olmas gerekir.
Kularda, rgtlenmi ilkel topluluklar, bu nedenle, ok ender
grlr. ... Buna karlk, memeli hayvanlar arasnda, azbuuk
rgtlenmi topluluklar grrz; nk bu snf iinde birey,
aile tarafndan silinip sprlmesine izin vermez. ... yleyse,
ilkel srnn kolektif bilinci, douunu, en byk dmanna,
ailenin kolektif bilincine borlu olmamak gerekir. unu sylemekten ekinmeyelim: eer aileden stn bir toplum kurulmusa, bu ancak derinden derine sarslp bozulmu aileleri
kendine katarak olabilmitir. Ama bunun dnda, kurulan toplum, sonradan kendi iindeki ok daha uygun koullarn barnanda, ailelerin yeniden kurulmasn salamtr." (Espinas,
loc. cit., [ch.I.] Giraud-Teulon tarafndan anlmtr: Origines
du mariage et de la famille, 1884, s. 519-520.).
Burada, insan toplumlar iin baz sonulara varmak bakmndan, hayvan topluluklarnn belirli bir deer tadklar
grlmektedir; ama yalnzca olumsuz bir deer. Bildiimiz ka35
Friedrich Engels
daryla, yksek dereceli omurgal hayvan, yalnzca iki aile biimi tanyor: ok karllk ve tek-elilik. (sayfa 259) Bu aile
biimlerinin ikisi de, yalnzca bir tek ergin erkee, bir tek kocaya izin verir. Erkein, aile iin hem ba hem de snr olan
kskanl, hayvan ailesini, srye kart duruma getirir. Erkeklerin kskanl yznden, [hayvanlar iin -.] toplum durumuna gelebilmenin en yksek biimi olan sr, ya olanaksz
duruma gelir, ya dalr; ya da, en azndan, gelimesi yavalar.
Yalnzca bu, hayvan ailesiyle ilkel insan toplumunun birbiriyle
badamaz iki ey olduunu; emek ile hayvanlktan kurtulan
ilkel insanlarn, ya aile nedir bilmediklerini, ya da en azndan
hayvanlar arasnda varolmayan bir aile biimi kurduklarn
gstermeye yeter. Olu halindeki insan gibi gsz bir hayvan, az sayda, hatta en yksek toplumsallk (sociabilit) biimi -Westermarck'n, avclarn tanklna dayanarak, goril ve
empanzelere malettii- bireysel birlik olan inziva durumunda
bile yaamaya, belki devam edebilirdi. Ne var ki, hayvanlktan kmak, doann sunduu en byk ilerlemeyi gerekletirmek iin bir baka e: bireyin savunma yeteneindeki
yetersizlii, srnn birlemi gc ve ortak eylemiyle deitirmek gerekliydi. Bugn insan-biimli maymunlarn yaamakta olduu biimdeki koullardan insanla gei,
anlalmaz bir ey olurdu; bu maymunlar, daha ok, kerte kerte
yokolmaya doru giden ve herhalde sonlar gelmi bulunan,
normal tipten sapma, yan hsmlar olarak grnyorlar. Yalnzca bu, onlarn aile biimleriyle ilkel insann aile biimleri
arasnda herhangi bir benzerlik kurulmasn kabul etmemek
iin yeter. Ama, iinde hayvandan insana deiimin tamamlanabilecei bu daha geni ve srekli kmelerin meydana gelebilmesi iin ilk koul, ergin erkekler arasndaki karlkl
hogr ve her trl kskanlktan kurtulmakt. Gerekten de,
bugn bile urada burada irdeleyebildiimiz ve tarihte varln
kesenkes tanma zorunda kaldmz en eski, en ilkel aile biimi olarak ne buluyoruz? Grup halinde evlilik; yani bir kme
erkekle bir kme kadnn birbirlerine karlkl olarak sahip
bulunduu ve kskanla ok az yer brakan evlilik biimi.
36

Ayrca, gelimenin daha sonraki bir aamasnda, btn kskanlk duygularna meydan okuyan ve bundan tr hayvanlar arasndaki hi grlmeyen bir eyi, ok-kocalln (sayfa
260) istisnai biimini buluyoruz. Ama bildiimiz grup halinde
evlenme biimleri ylesine anlalmaz durumlar gsteriyorlar
ki, bunlar, bize, cinsel ilikilerin daha eski ve daha yaln biimlerini, ve bylece, en sonunda hayvanlktan insanla geie uygun den, btn kurallardan yoksun cinsel iliki
dnemini dnmeye zorluyorlar; insanlar, hayvanlar arasndaki cinsel iliki biimlerini tamamen aarak insanla gemilerdir.
"Btn kurallardan yoksun cinsel iliki" sznn anlam
nedir? Bununla, gnmzde ya da daha nceki bir dnemde
yrrlkte bulunan snrlayc yasaklarn, bir zamanlar hi varolmadklar anlatlmak isteniyor. Daha nce kskanlk engelinin szkonusu olmadn grmtk. Gerek olan bir ey
varsa, o da kskanln, grece, sonradan gelimi br duygu
olduudur. Mahremler-aras zina (fcur-inceste) kavram iin
de durum ayndr. lkel ada iki karde kar-koca olabilirdi;
kald ki, gnmzde bile, birok halk topluluklarnda, anababa ile ocuklar arasndaki cinsel ilikilere izin vardr. Bancroft, Bering boazndaki Kaviatlar, Alaska'daki Kadiaklar ve
ngiliz Kuzey-Amerikas'nn merkezindeki Tinnehle'r arasnda
bu durumun varlna tanklk eder (The Native Races of the
Pacific Coast of North America,1875, c. 1) ; Letourneau, ayn
olgu iin, Chippeways yerlileri, ili Kukular, Karaibliler ve
inHindi'ndeki Karenler arasndan rnekler verir; eski Yunan
ve Romallarn, Partlar, Persler (ranllar), skitler, Hunlar vb.
zerine anlattklar da ayr. Mahremler-aras-zinann tretiminden nce (nk bu dpedz bir tretimdir, hem de ok
deerli bir tretim), ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel
iliki, ayr kuaklara ait bulunan br kimseler arasdaki cinsel ilikiden daha irendirici bir ey olamazd; oysa, ayr kuaklardan kimseler arasndaki evlenme; gnmzde, hatta en
banaz lkelerde derin bir tiksinti uyandrmyor; altm yandan byk ihtiyar "kzlar" bile, yeteri kadar zenginseler,
37
Friedrich Engels
otuz yalarnda genlerle evleniyorlar. Ama, bildiimiz en eski

aile biimlerinden, bu biimlere bal mahremler-aras-zina
kavramlarn karrsak -bizim mahremler-aras-zina kavramlarmzdan tamamen farkl ve ounlukla onlara taban tabana
kart (sayfa 261) mahremler-aras-zina kavramlar- ancak
"btn kurallardan yoksun" olarak adlandrlabilecek bir cinsel iliki biimine varrz. "Btn kurallardan yoksun"; nk,
sonralar tre tarafndan zorlanan snrlandrmalar, o zaman
yoktu. Ama bundan, gnlk pratik bakmndan zorunlu olarak
iinden klmaz bir karklk sonucu kmaz. Geici bireysel
birlikler hi de grlmez deildir: bu tr birlikler, hatta grup
halinde evlilik iinde bile ounluu oluturur. Bu ilkel durumun en son yadsycs Westermarck, her ne kadar, erkekle kadnn, yavrunun doumuna kadar iinde birlikte yaadklar
her durumu evlilik adyla nitelendiriyorsa da, bu tr evliliin,
kurallarn yokluuyla, baka bir deyile, cinsel iliki zerine
tre tarafndan konmu engellerin yokluuyla elimeksizin,
btn kurallardan yoksun cinsel ilikiler dneminde de pekl
varolabileceini sylemek doru olur. Westermarck, u grten hareket ediyor: "Kurallarn yokluu, bireysel eilimler
zerindeki basknn yokluu demektir"; yle ki, "fuhu, bu durumun en doal iliki biimidir". Bana yle gelir ki, btn bu
ilere ahlk zabtas gzyle baktka, ilkel koullar anlamak
olanaksz bir ey olarak kalr. Grup halinde evlilik anlayyla,
bu konu zerinde yeniden duracaz.
Morgan'a gre, bu btn kurallardan yoksun ilkel cinsel
iliki durumu anlaldna gre daha erkenden u deimelere uramtr:
1. Kanda aile. Ailenin ilk aamas. Bu aamada, karkoca gruplar, kuaklara gre ayrlmlardr: ailenin snrlar
iin de, btn byk-babalarla byk-anneler, kendileri arasnda kar-kocadrlar; onlarn ocuklar, yani analarla babalar
iin de durum ayndr; bunlarn ocuklar da, kendi aralarnda,
nc bir ortak eler emberi ve bu ocuklarn ocuklar, yani
birinci kuan torun ocuklar, drdnc emberi meydana
getireceklerdir. Demek ki, bu aile biimi iinde, yalnzca yu38

kar kuakla aa kuak arasnda, ana-babalarla ocuklar arasnda, (bizim deyimimizle) evlilik hak ve devleri szkonusu
edilemez [bunlar birbirleriyle evlenemezler. -.]. Birinci, ikinci
ve br derecelerdeki erkek ve kz kardelerle kuzen ve kuzinlerin hepsi, kendi aralarnda erkek ve kz kardetir; ve ite
tam bu yzden de, (sayfa 262) hepsi birbirinin kar ve kocasdr. Bu dnemde, erkek ve kz karde bants, tamamen doal
bir biimde, kendi aralarnda cinsel iliki kurulmas sonucunu
verir.[5] Bu tr bir ailenin tipik biimi, bir tek iftten gelme
dlden trer; bu dl iindeki her farkl kuak bireyleri, kendi
aralarnda karde ve bu nedenden tr de, kar-kocadrlar.
Kanda aile ortadan kalkt. Tarihin szn ettii en yabanl halklar bile, bize kanda aile zerine hibir kesin rnek veremez. Ama kanda ailenin varolmu olmas gerekir: Bugn
btn Polinezya'da hl yrrlkte bulunan Havai akrabalk
sistemi, bizi, bunu kabul etmeye zorlar; nk bu akrabalk
sistemi, ancak kanda aile biimi iinde ortaya kabilecek
kanda akrabalk derecelerini dile getirir. Ayn biimde, ailenin zorunlu naama olarak bu biime dayanmas gereken
daha sonraki btn gelimesi de bizi kanda ailenin varln
kabul etme zorunda brakr.
2. Ortaklaa (punaluenne) aile. rgtlenmenin ilk adm,
ana-babayla ocuklar arasndaki kar cinsel ilikinin yasaklanmas olmutur. lgillerin (sayfa 263) byk bir ya eitlii
iinde bulunmalar nedeniyle, bu ilerleme, birinciden son derece daha nemli, ama ok daha da g idi. Byk bir olaslkla, nce karnda (uterin, yani ana tarafndan) kardeler
arasndaki cinsel ilikilerin yasaklanmasyla balayan bu ilerleme, yava yava gerekleti. nceleri tek tek durumlara
bal olan bu yasak, zamanla kural haline geldi (yzylmzda
[19. yzyl -.] Havai'de bu kuraln ayrklamalar hl grlyordu) ve sonunda, hatta yar-hsm (collateral) kardeler arasndaki, yani bizim terminolojimize gre, erkek ve kz
kardelerin ocuk, torun ve torun-ocuklar arasndaki evlenme de yasakland. Morgan'a gre, bu gelime "doal seme
(selection naturelle) ilkesinin nasl ilediini gsteren parlak
bir rnek" oluturur.
39
Friedrich Engels
Bu ilerlemeyle, iinde kandalar arasndaki evlenmelerin

snrlanm bulunduu airetler, kardeler arasndaki evliliin
kural ve yasa kald airetlerden, szgtrmez bir biimde,
daha hzl ve daha tam bir biimde gelimilerdir. Ve bu ilerlemeden dorudan doruya kan ve ilk ereini ok aan bir
kurum, dnyadaki barbar halklarn -eer hepsinde deilse- ounda toplumsal rejimin temelini oluturan gens, bu ilerlemenin ne kadar olaanst bir sonu verdiini tantlar; Roma'da
olduu gibi Yunan'da da, gensten dorudan doruya uygarla
geeriz.
Her ilkel aile, en ge birka kuak sonra, blnmek zorundayd. Barbarln orta aamasndan ncesine kadar, ayrklamasz olarak hkm srm bulunan ilkel ev ekonomisi,
komnist ekonomi, koullara gre deien, ama her yerde
iyice belirlenen en yksek bir aile topluluu bykln gerektiriyordu. Ayn anann ocuklar arasnda cinsel ilikinin
doru olmad fikrinin ortaya k, eski ev topluluklarnn
blnp yeni topluluklarn kuruluu zerinde etkili olmu olsa
gerektir (ki, zaten, bu yeni topluluklar ile aile gruplar arasnda
zorunlu bir zdelik yoktur). Bu yeni topluluklardan bazlarnn ekirdei bir ya da birka dizi kz karde, bazlarnn ekirdei de, onlarn ana tarafndan (uterin) erkek kardeleri
oldu. te Morgan'n ortaklaa (punaluenne) dedii aile biimi,
kanda aileden, byle, ya da buna benzer bir biimde kmtr. Havai tresine gre, karnda ya da daha uzak, belli bir saydaki kz karde (sayfa 264) (yani birinci, ikinci, ya da baka
bir dereceden kuzinler), ama kendi z erkek kardeleri dnda,
ortak kocalarnn ortak karlar idiler; bu adamlar; artk birbirlerini karde olarak deil, -zaten mutlaka karde olmalar da
gerekmezdi-, Punalua olarak, yani can yolda ve deyim yerindeyse, ortak diye arrlard. Ayn biimde, karnda ya da
daha uzak bir dizi erkek karde, kendi z kz kardeleri olmayan belli bir saydaki kadna ortak evlilik biiminde sahip oluyorlar, ve bu kadnlar da kendi aralarnda Punalua olarak
arlyorlard. Daha sonra bir dizi deimeye urayan, ve balca, zellii, belirli bir aile erevesi iinde, erkekler ile ka40

dnlarn karlkl ortakl olan, ama kart cinsten elerin,
nce karnda, sonra daha uzak kardelerinin dtalanm bulunduklar bir aile kuruluunun klasik biimi ite budur.
Bu aile biimi, bize Amerikan sisteminin dile getirdii akrabalk derecelerini tam bir dorulukla gsteriyor. Annemin
kzkardelerinin ocuklar, hep annemin ocuklar kalyor;
ayn ekilde, babamn erkek kardelerinin ocuklar da, babamn ocuklardr; ama, annemin erkek kardelerinin ocuklar,
annemin yeenleri olurlar (neveux ve nieces); babamn kz
kardelerinin ocuklar da, babamn yeenleridirler: ve annemin ve babamn yeenleri de, benim kuzen ve kuzinlerim olurlar. Aslnda, annemizin kz kardelerinin kocalar, daima
annemin kocalar ve babamn erkek kardelerinin karlar da
babamn karlar iken -daima fiilen deilse de, hukuken- kardeler arasnda cinsel ilikinin toplum tarafndan iddetle reddedilmesi, o zamana kadar karde saylan erkek ve kz
kardelerin ocuklarn ikiye ayrd: birileri, nce olduu gibi
sonra da, aralarnda gene (daha uzaklam) erkek ve kz karde olarak kalrlar; ama bir yandan erkek kardein, br yandan da kz kardein ocuklar, artk kendi aralarnda erkek ve
kz karde olamazlar; artk ortak ana-babalar -ne yalnz baba,
ne yalnz ana, ne de ikisi birden- yok demektir ve bu yzden,
daha nceki aile rejiminde bir anlamszlk olabilecei halde,
yeenler kategorisi ile kuzen ve kuzinler kategorisi, ilk kez,
zorunlu duruma gelir. Kar-koca evlilii zerine kurulmu
btn aile biimleri iinde tamamen sama gibi (sayfa 265)
grnen Amerikan akrabalk sistemi, gerekesini ortaklaa ailede bulur ve bu aile biimiyle en kk ayrntlarna varncaya kadar ussal bir biimde aklanabilir. En azndan bu
akrabalk sisteminin yaylm bulunduu lde, ortaklaa, ya
da ona benzer herhangi bir aile biiminin de var olmu olmas
gerekir.
Eer dinibtn misyonerler, tpk vaktiyle Amerika'da, spanyol keilerinin yapt gibi, hristiyan ahlkna aykr bulunan bu durumlarda yalnzca "tiksinti uyandrc"[6] bir ey
grmeselerdi, Havai'de gerek varl tantlanm olan bu aile
41
Friedrich Engels
biimini, byk bir olaslkla btn Polinezya'da grebilecektik. O zamanlar barbarln orta aamalarnda bulunan Bretonlar zerine konuan Sezar, bize "onlarn kendi aralarnda,
ve ounlukla erkek kardeler ve babalarla oullar arasnda, on
ya da oniki kadna ortaklaa sahip olduklarn" anlatr. Bu durumun en yetkin aklamas [grup halinde evlenme]dir. Barbar analar, ortaklaa kadn alabilecek yata, on ya da oniki
oula birden sahip deildiler; ama ortaklaa aileye uygun
den Amerikan akrabalk sistemi birok erkek karde salar,
nk bir erkein yakn ve uzak btn kuzenleri, onun erkek
kardeidir. "Babalarla oullar"a gelince, belki burada Sezar'n
yanl bir yorumu sz konusudur; bununla birlikte, bu sistem
iinde, babayla oul, ya da anayla kzn ayn evli grup iinde
bulunabilmeleri kesin olarak kural-d deildir; ama babayla
kzn, ya da anayla oulun ayn evli grup iinde bulunmas olanakszdr. Ayni ekilde, bu grup halinde evlilik biimi, ya da
benzer bir biim yabanl ve barbar halklardaki kadn ortakl
zerine Herodotos ve br eski yazarlarn anlattklarn ok
kolay aklar. Watson ve Kaye'in (The People of India) Ganj'n
kuzeyindeki Aud'da yaayan Tikurlar hakknda anlattklar
eyler iin de durum ayndr:
"Onlar, aralarnda hemen hemen hibir ayrm olmakszn,
byk ortak topluluklar halinde birlikte yaarlar (sayfa 266)
(yani cinsel ilikilerde bulunurlar); eer aralarndan ikisi evli
olarak kabul edilirse, aralarndaki iliki yalnzca szde kalan
bir ilikidir."
ou durumlarda, gens kurumu, dorudan ortaklaa aileden kma benzer. Geri Avustralya snf sistemi de bu
kurum iin bir hareket noktas salar;[152] Avustralyallar
gensler halinde yaarlar; henz ortaklaa aileye deil, grup halinde evliliin ok ilkel bir biimine sahiptirler.
Grup halinde ailenin btn biimleri iinde, bir ocuun
babasnn kim olduu kesinlikle bilinemez, ama anasnn kim
olduu kukuya hi yer kalmayacak bir biimde bilinebilir. Bir
ana, her ne kadar ailenin btn ocuklarn kendi ocuklar
olarak arr ve onlara kar analk grevleriyle ykml bu42

lunursa da, gene de kendi z ocuklarn brleri arasndan
ayrdeder. yleyse, grup halinde evlilik varolduka, soyaacnn yalnzca ana tarafndan gsterilebilecei aktr; demek
ki, bu durumda, yalnzca kadn- soy- zinciri tannmaktadr.
Gerekten, btn yabanl ve barbarln aa aamasnda bulunan halklardaki durum budur ve bunu ilk bulgulam olmak
da, Bachofen'in ikinci byk meziyetidir. Kadn-soyzincirinin
ve ondan kan miras ilikilerinin bu tekelci tannn; Bachofen "analk hukuku" terimiyle belirtiyor; ksa olduu iin
ben de bu deyimi kullanyorum; ama bu, uygun bir terim deildir, nk toplumun bu aamasnda, szcn hukuksal anlamnda "hukuk" henz szkonusu edilemez.
imdi, ortaklaa aile iindeki iki tipik gruptan birini, ocuklar ve ana tarafndan karnda ya da daha uzak erkek kardeleri (varsaymmza gre, kocalar olmayan erkek
kardeleri) ile birlikte, bir ana-baba-bir (soeurs germaines) ya
da daha uzak kz kardeler (yani birinci, ikinci ve br derecelerdeki ana-baba-bir kz kardelerin kz ocuklar) grubunu
alalm. Bylece, daha sonra bir gensin yeleri olarak grnen
kimseler evresini, bu kurumun ilkel biimi iinde elde etmi
bulunuruz. Bu evre iindeki kadnlarn hepsi iin ortak bir
ana-ata vardr ve bu soy-zinciri nedeniyle, bu zincire bal
btn kadnlar, kuaktan kuaa, birbiriyle kardetirler. Ama
bu kz kardelerin kocalar, artk onlarn erkek kardeleri olamazlar; demek ki, ayn ana-atadan gelmezler (sayfa 267) ve
daha sonra gens olacak kanda gruba dahil deillerdir; ama
yalnz ana tarafndan soy-zinciri, kesinlikle bilinen tek ey olduu iin, egemen olduuna gre, bu kadnlarn ocuklar, bu
gruba dahildirler. Ana tarafndan en uzak yan-hsmlar dahil,
btn erkek ve kz kardeler arasnda cinsel iliki yasaklandktan sonra, ad geen grup, gerekten gens, yani kendi aralarnda evlenme hakkndan yoksun ve kadn tarafndan kanda
bulunan kimselerden kurulmu sabit bir evre haline dnt
ve bundan byle; bu evre; toplumsal olduu kadar dinsel,
br ortak kurumlarla gitgide salamlaarak ayn airetin br
genslerinden farkllat. Bu konu zerinde, ilerde daha uzun
43
Friedrich Engels
duracaz. Ama, eer gensin, ortaklaa aileye dayanarak, yalnz zorunlu bir biimde deil, ayrca tamamen doal bir biimde de gelitiini kabul ediyorsak, gentilice (gense ait)
kurumlarn varl szgtrmez durumda bulunan btn halklarda, yani hemen btn barbar ve uygr halklarda, daha nce
bu aile biiminin varolmas gerektiini de kesin bir ey olarak
kabul etmek durumunda kalacaz.
Morgan kitabn yazarken, grup halindeki evlilik zerine
bilgilerimiz henz ok snrlyd. Snflar halinde rgtlenmi
Avustralyallardaki grup halindeki evlilikler zerine ufak-tefek
baz ayrntlar biliniyordu, te yandan, Morgan, 1871'den
sonra, Havai'deki ortaklaa aile zerine elde ettii bilgileri yaynlamt. Ortaklaa aile, bir yandan, Morgan iin btn aratrmalarnn dayand Amerika yerlileri arasndaki yrrlkte
bulunan akrabalk sisteminin yetkin aklamasn salyor,
br yandan, analk hukuklu gensin kendisinden kartlabilecei en uygun hareket noktasn oluturuyor ve son olarak da,
Avustralya'daki snflardan ok daha yksek bir gelime aamasn temsil ediyordu. yleyse, Morgan'n, ortaklaa aileyi
zorunlu bir biimde iki-bal (apparie) evlilikten nce gelen
gelime aamas olarak yorumlamas ve buna, eski alarda
genel bir yaygnlk tanmas anlalabilir bir eydir. O zamandan beri, grup halinde evlenmenin birok baka biimleri zerine bilgi shibi olduk ve imdi, bu konuda, Morgan'n
yanlm bulunduunu biliyoruz. Bununla birlikte, Morgan, inceledii ortaklaa ailede, kendisine dayanlarak daha yksek
bir biime geiin (sayfa 268) kolayca aklanabilecei grup
halinde evlenmenin en yksek biimi ne, klasik biimine raslamak mutluluuna erimitir.
Grup halinde, evlilik zerine bilgilerimizdeki en zl zenginlemeyi, bu aile biimini kendi klasik topranda, Avustralya'da yllarca irdelemi bulunan ngiliz misyoneri Lorimer
Fison'a borluyuz. Lorimer Fison, en dk gelime derecesini, Gney Avustralya'da, Mount Gambier'deki Avustralya
zencileri arasnda buldu. Orada btn airet, iki byk snfa,
Krokiler'le Kumitler'e blnm bulunuyordu. Bu snflardan
44

herbirinin iinde, cinsel iliki, sk skya yasaklanmtr; buna
karlk, snflardan birindeki her erkek, br snftaki her kadnn doutan kocas ve her kadn da, br snftaki her erkein doutan karsdr. Burada birbiriyle evli bulunanlar
bireyler deil, gruplardr: iki snf birbiriyle evlenmitir. burada iki d-evlenen snf ayrmndan kan kstlama dnda,
ya fark ya da zel kandalk gibi herhangi bir kstlamann
varolmayna dikkati ekmek isteriz. Bir Kroki erkei, her
Kumit kadn zerinde kocalk hakkna sahiptir; ama kendi z
kz, ayn zamanda bir Kumit kadnnn da kz olarak, analk
hukukuna gre Kumit sayldndan, btn Kroki erkeklerinin, yleyse kendi zbabasnn da, doutan karsdr. Hi deilse, bildiimiz kadaryla, snflar halindeki rgtlenme, bu
duruma hibir engel karmaz. yleyse, bu rgtlenme, ya
kandalar arasndaki birlemeleri snrlamaya ynelen belirsiz
eilime karn ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel ilikide
henz hibir zel ktlk grlmeyen bir ada ortaya kmtr - bu durumda, snflar sisteminin, btn yasaklardan
yoksun cinsel iliki durumundan dorudan km olmas gerekir; ya da tersine, snflar olutuu srada, ana-babayla ocuklar arasndaki cinsel iliki, tre tarafndan daha nce
yasaklanmtr - bu durumda da, snflar sistemi, kanda aileye
balanr ve ondan kurtulmak iin atlan ilk adm oluturur.
Son varsaym ok daha olasdr. Benim bildiim, Avustralya'da
ana-baba ile ocuklar arasndaki evlilik ilikileri zerine hibir rnek yoktur ve stelik d-evlenmenin daha sonraki biimi, yani iinde analk hukukunun geerli bulunduu gens,
kuruluu srasnda, bu ilikilerin zaten (sayfa 269) yasaklanm
olmasn gerektirir.
Gney Avustralya'daki Mount Gambier'nin dnda, iki
snf sistemi, ayrca daha doudaki Darling rma yresinde
ve kuzey douda, Queensland'de de grlyor; demek ki iyice
yaylmtr. Bu sistem, yalnzca erkek ve kz kardeler arasndaki evliliklerle, ana tarafndan erkek kardelerin ocuklar ve
ana tarafndan kz kardelerin ocuklar arasndaki evlilikleri
yasaklar, nk bunlar hep ayn snfa dahildirler; buna karlk, bir kz kardele onun erkek kardeinin ocuklar, kendi
45
Friedrich Engels
aralarnda evlenebilirler. Gney Yeni-Galler'de, Darling rma

Kamilaroylar arasnda, kandalar arasndaki birlemeleri engellemek yolunda atlm yeni bir adm daha saptarz; balangtaki iki snf burada drde blnmtr ve bu drt snftan
herbiri, btn halinde, br snflardan belirli biriyle evlidir.
lk iki snf, birbiriyle doutan kar-kocadr; anann birinci ya
da ikinci snfa ait olmasna gre, ocuklar da nc ya da
drdnc snfa geerler; bu son iki snfn ayn ekilde birbiriyle evli bulunan ocuklar da, yeniden birinci ya da ikinci snfa ait olurlar. yle ki, her zaman btn bir kuak birinci ve
ikinci snfa, sonraki kuak nc ve drdnc snfa aittir; ve
daha sonra gelen kuak da, yeniden birinci ve ikinci snfa ait
olur. Bu durum sonucu, (ana tarafndan) kz ve erkek kardelerin ocuklar birbirinin kar ve kocas olamazlar, ama torunlar pekl olabilirler. Hayli kark bulunan bu rejim, sonradan
analk hukukuna gre rgtlenmi genslerin ie karmasyla
bsbtn kark bir durum kazanr; ama imdiden bu konuya
giremeyiz. Kandalar aras evlilii yasaklamaya gtren, ama
bunun ak bilincinden yoksun eilimin, kendini tamamen igdsel denemeler halinde, srekli olarak nasl belli ettii grlyor.
Avustralya'da henz bir snf halinde evlilik durumunda
bulunan grup halinde evlilik, yani ounlukla ktann btn
yzne yaylm bir erkekler snfyla, ayn derecede yaylm
bir kadnlar snfnn blok halinde evlilik birlii olan grup halinde evlilik, yakndan baknca, genelevlerde olup bitenlere
alkn darkafal burjuva imgeleme yetisinin tasarlad kadar
tiksin bir ey olarak grnmyor. Tersine; yalnzca onun varln akla getirebilmek iin uzun yllar (sayfa 270) gerekmitir ve ksa bir sreden beri de, onun varl yeniden
yadsnmaktadr. stnkr bir gzlemci, onda [grup halinde
evlilikte, -.] gevek bir kar-koca evliliinden ve baz yerlerde
denk geldike kaamak yaplmas usulden olan bir ok-karllktan baka bir ey grmez. Ortalama Avrupal'nn pratiine
ok alk bulunduu bu evlilik koullar iindeki dzenleyici
yasay bulgulamak iin, Fison ve Howitt'in yapm olduklar
gibi, bu ii yllarca incelemek gerekir. O yasaya gre, doduu
46

lkeden binlerce kilometre uzakta, ounlukla bir konaktan
brne, bir airetten brne geen yabanc Avustralyal
zenci, dillerini anlamad insanlar arasnda, hibir diren ve
ktlkle karlamakszn, isteklerini yerine getiren kadnlar
bulur, o yasaya gre, birok kars olan adam, bunlardan birini, geceyi geirmesi iin, konuuna brakr. te Avrupal'nn
ahlkszlk ve yasaszlk grd bu noktada, aslnda sk bir
yasa egemendir. Kadnlar, yabancnn evlilik snfna aittirler
ve bu nedenle onun doutan-karsdrlar; onlar birbirine balayan bu ahlk yasas, karlkl olarak birbirine ait bulunan iki
evlilik snf dndaki btn ilikileri, yzkaras tehdidi altnda, yasaklar: Hatta kadn karmann ounlukta ve usulden olduu birok yerlerde bile, snflar yasas byk bir
dikkatle gzetilir.
Zaten, daha kadn karma usulnde, kar-koca evliliine
geiin bir belirtisi, hi deilse iki-bal-evlilik (mariage apparie) biimi altnda kendini gstermektedir: dostlarnn yardmyla, gen adam, zorla ya da kandrarak gen kz karnca,
dostlarnn hepsi srayla kza sahip olurlar; ama sonunda kz,
kendisini karan gen adamn kars olarak kabul olunur. Tersine: eer karlan kadn kocasnn evinden kaar ve baka bir
adam tarafndan elde edilirse, bu adamn kars olur ve ilk kocas, kadn zerindeki haklarn kaybeder. Demek ki, genel olarak varln srdren grup halinde evliliin yannda, hatta
iinde, tekelcilik ilikileri, azok uzun bir zaman sren elikler kurulur, ve grup halinde evliliin yannda ok-karllk kendini gsterir; nedir ki, grup halinde evlilik, artk burada da
[Avustralya'da -.] ortadan kalkma yolundadr ve imdi sorun,
Avrupa'nn etkisi altnda, nce neyin, grup halinde evliliin
mi, yoksa (sayfa 271) grup halindeki evlilerin; yani Avustralya
zencilerinin mi sahneden kaybolacan bilme sorunudur.
Avustralya'da hkm srd biimiyle, snflar halindeki
evlilik, her halde, grup halinde evliliin ok aa ve ilkel bir
biimidir; oysa, ortaklaa aile, bildiimiz kadaryla, bunun en
yksek gelime derecesidir. Birincisi, gebe yabanllarn toplumsal durumuna uygun den biime benziyor; ikincisi, greli yerleik komnist topluluklarn (communautes
47
Friedrich Engels
communistes) kurulmu olmasn gerektiriyor ve geisiz,

[yani iki aamay birbirine balamakszn -.] hemen bir st
gelime aamasna gtryor. kisi arasnda, kukusuz, daha
birok ara basamaklar bulacaz. Bu daha yeni alm ve imdiye kadar ok az ilerlemi bir aratrma alandr.
3. ki-bal-aile (la famille appariee). Bir erkekle bir kadn, azok uzun bir zaman iin birbirine balayan belirli bir
evlenme biimi, grup halinde evlenme rejimi zamannda, ya
da daha eskiden de vard; erkek, birok kadn arasnda, bir ba
kadna sahipti (henz bir gzdeden szedilemez) ve onun iin,
brleri arasnda esas kocayd. Bu durum grup halinde evlilikte bazan btn kurallardan yoksun bir kadn ortakl, bazan
kaytsz artsz bir fuhu gren misyonerlerin yanlglarna
hayli geni katkda bulundu. Ama gens gelitike ve aralarnda
evlenmenin bundan byle olanaksz duruma geldii "erkek
kardeler" ve "kz kardeler" snflar kalabalklatka, bu tresel birliklerin gitgide g kazanm olmalar gerekir. Gensin kandalar arasndaki evlenmenin yasaklanmas biimindeki
tepkisi daha da teye gitti. Bylece, rokualar ve barbarln
aa aamasnda bulunan br Amerika yerlilerinin ounda,
kendi sistemlerine gre akraba saylanlarn hepsi arasnda evlenmenin yasak olduunu gryoruz; ve onlarn sistemlerine
gre birbirinden farkl yzlerce eit akrabalk biimi vardr.
Evlenme yasaklarndaki bu artan karmaklk iinde, grup halinde evlenmeler gitgide olanaksz bir duruma geldi; grup halinde evlenmeler yerine iki-bal-aile geti. Bu, aamada, bir
erkek bir kadnla yaar, ama gene de ok-karllk ve uygun
frsatlarda kaamak yapmak hakkna sahiptir. Ama iktisad nitelikteki nedenlerden tr, ok-karlla ender (sayfa 272)
rastlanr; bununla birlikte; ounlukla, ortaklaa yaam boyunca kadndan ok sk bir ballk istenir ve eini aldatan
kadn iddetle cezalandrlr. Ama evlilik ba, iki tarafa da
kolaylkla zlebilir ve ocuklar, gemite olduu gibi, yalnzca anaya ait olurlar.
48

Kandalar gitgide evlilik bann dnda tutmadaki doal
seme (selection naturelle) etkili olmakta devam eder. Morgan'n dediine gre:
"Kanda olmayan gensler arasndaki evlenmelerden,
beden bakmndan olduu kadar, kafa bakmndan da daha salam bir soy kar; gelimekte olan iki airet birleince, yeni
kafataslar ve yeni beyinler, iki airetin de yeteneklerine sahip
olana kadar, doal bir biimde geliirler."
Bylece, gens biiminde (gentilice) rgtlenmi bulunan
airetler, geri kalm airetlere stn gelecek, ya da onlar kendilerine benzeteceklerdi.
Demek ki, ailenin ilkel tarih iindeki gelimesi, balangta btn aireti kapsayan ve iinde iki cins arasndaki evlilik ortaklnn hkm srd erevenin durmadan
daralmasna dayanr. nce en yakn, sonra giderek uzaklaan,
ve hatta evlilikle edinilmi akrabalklarn gitgide kar-koca ilikisinin dnda braklmasyla, grup halinde evlenmenin her
trls pratik bakmdan olanaksz duruma gelir ve sonunda,
daha da gevek balarla geici olarak birlemi bir tek iftten
baka bir ey kalmaz; bu, bozulmas durumunda, her trl evliliin son bulaca molekldr. Btn bu sylenenlerle, daha
imdiden, szcn bugnk anlamnda bireysel cinsel ak ile,
kar-koca evliliinin kurulmas arasnda, ne kadar az bir iliki
bulunduu ortaya kar. Bu durum, ilk kar-koca evliliinin
kurulmas aamasnda bulunan btn halklarn pratik yaantlaryla daha da gl bir biimde tantlanmtr. Ailenin daha
nceki biimlerinde erkeler hibir zaman kadn sknts ekmedikleri, tersine, istediklerinden de ok kadna sahip olduklar halde, ilk kar-koca evliliinin kurulmas aamasnda,
kadnlar az bulunan ve aranan bir ey haline gelmilerdir Bundan tr iki-bal-evlenme aamasndan itibaren, kadnlarn
karlma ve satn alnmalar balar - bunlar ok yaygn belirtilerdir (symptomes), ama yalnzca ok daha derin bir (sayfa
273) deimenin belirtileri. Nedir ki, aslnda kadn elde etmenin basit yntemlerinden baka bir ey olmayan bu belirtilerden, skoyal ukala Mac Lennan, zel aile snflar yapntsn
49
Friedrich Engels
yaratm bulunuyor: "karma yoluyla evlilik" ve "satn alma

yoluyla evlilik". br yandan Amerika yerlileri ve (ayn gelime derecesindeki) br airetlerde, evlilik akdi, ounlukla
kendilerine hibir ey danlmayan ilgili erkekle, ilgili kzn
ii deil, analarnn iidir. ounlukla, birbirini hi tanmayan
iki kii, bu ekilde nianlanrlar ve yaplm pazarlktan, ancak
evlenme zaman yaklarca haberdar olurlar. Dnden nce,
erkek, nianlsnn (gentilice) akrabalarna (yani babasna ve
babasnn akrabalarna deil, ana tarafndan akrabalarna), kendisine verilen gen kzn satn alma fiyat olarak kabul edilen
armaanlar verir. Evlilik, elerden herbirinin isteiyle bozulabilir: ama birok airette, rnein rokualarda, zamanla bu ayrlmalara kar bir kamuoyu olumutur; anlamazlk
durumunda, iki tarafn da kendi gensinden olan akrabalar araclk ederler; ancak bu aracln baarszla uramas durumunda ayrlma gerekleir. Ayrlmada ocuklar kadna kalr
ve ayrlmadan sonra elerden herbiri yeniden evlenmede zgrdr.
zel bir ev ekonomisini zorunlu, ya da yalnzca istenir
klmak iin aslnda ok gsz ve ok kararsz olan iki-balaile, daha nceki zamanlardan devralnm komnist ev ekonomisini asla ortadan kaldrmaz. Ama komnist ev ekonomisi,
tpk gerek babann kesinlikle bilinmesi olanaksz olduundan yalnzca anann tannm olmasnn kadnlara, yani analara ok yksek bir deer kazandrmasnda olduu gibi, ev
iinde kadnlarn ar basmas anlamna gelir. Kadnn, toplum yaamnn balangcnda, erkein klesi olduu yolundaki
fikir, bize aydnlklar yzylndan [18. yzyl. -.] kalan en
sama fikirlerden biridir. Btn yabanllarla, aa ve orta aamadaki, hatta ksmen yukar aamadaki btn barbarlar arasnda, kadn, yalnzca zgr deildir, ayrca ok deer verilen
bir duruma da sahiptir. Bu durumun, henz iki-bal-evlilik
aamasnda nasl olduunu, Senekal rokualar arasnda uzun
yllar boyunca misyonerlik yapan Arthur Wright bize anlatabilir: (sayfa 274)
50

"Kadnlarn henz uzun evlerde (birok aileden kurulu komnist ev ekonomileri) oturduklar adaki ailelerine gelince,
...bu evlerde daima bir klan (bir gens) egemendi, yle ki [bu
klana dahil olan -.] kadnlar, kocalarn baka klanlardan (gentes) alrlard. ...Genellikle, evi kadnlar ynetirdi; erzak ortaklaayd; ama ortak gereksinmeleri karlamak iin kendi
payna deni getirmekte ok tembel ya da ok beceriksiz davranan zavall koca ya da zavall an hali dumand. ocuklarnn says, ya da ev iindeki kiisel mlkiyeti ne olursa
olsun, her an bohasn yapp defolup gitme emrini almay
bekleyebilirdi.. Ve bu emri alnca, ona kar direnmeye girimesi de bounayd; artk evde barnamazd; ona, kendi klanna
(gensine) dnmek, ya da ounlukla olduu gibi, bir baka
klan iinde yeni bir evlilik aramaktan baka yapacak bir ey
kalmyordu. Kadnlar, baka her yerde olduklar gibi klanlar
(gentes) iinde de byk g idiler. Gerektiinde, bir bakan
grevinden alarak, onu yaln bir sava snfna indirmekte
duraksama gstermezlerdi."
Erkekler farkl genslere blnrlerken, kadnlarn, eer
hepsinin deilse, ounun bir tek ve ayn gense ait bulunduu
komnist ev ekonomisi, ilkel alarda evrensel bir yaygnla
sahip bu kadn egemenliinin somut temelidir ve bunu bulgulam olmak da, Bachofen'in nc baarsn oluturur. Ayrca, gezgin ve misyonerlerin, yabanllar ve barbarlar arasnda
kadnlara den ar alma zerine anlattklarnn, bu sylenenlerle asla atmadn ekliyorum. ki cins arasndaki iblm, kadnn toplum iindeki konumunu belirlemi
olanlardan bambaka nedenlerle belirlenmitir. Kadnlarn,
bize gre uygun grnenden ok daha fazla almak zorunda
bulunduu halklarda; kadnlara ounlukla, bizim Avrupal
kadnlara gsterdiimizden ok daha fazla gerek sayg gsterilir. Uygarln, yalanc sayglarla evrilmi ve btn gerek
almaya yabanc "sayn bayan"nn (hanfendisinin) toplumsal konumu, ar ilerde alan; halk iinde gerek bir sayn
bayan (dame, lady, frowa, Frau, domina) saylan ve zaten, nitelii gerei, yle de olan barbar kadnn toplumsal konumundan ok daha aadr.
51
Friedrich Engels
Gnmzde, Amerika'da, iki-bal-evliliin, grup halinde

(sayfa 275) evlilik yerine tamamen geip gemediini bilmeye
gelince, bunu, ancak, henz yabanllk durumunun yukar aamasnda bulunan Amerika'nn kuzey-bat ve zellikle gneyindeki halklar zerinde yaplacak derinlemesine aratrmalar
kararlatrabilir. [Amerika'nn gneyindeki halklar zerine ylesine cinsel babozukluk rnekleri anlatlyor ki, eski grup
halindeki evliliin tamamen ortadan kalkm olduuna pek de
inanlamaz.] Herhalde, grup halinde evliliin btn izleri
henz silinmemitir. Hi olmazsa, krk Kuzey Amerika airetinde, kz kardelerin byyle evlenen adamn, btn kk
kz kardeleri, gerekli yaa gelince, kar olarak alma hakk vardr: btn kz kardeler dizisi iin erkekler ortaklnn kalnts. Ve Bancroft, Kaliforniya yarmadasnda btn balardan
yoksun cinsel ilikide bulunmak iin birok "airet"in toplanarak baz trenler yaptklarn anlatr (yabanllk durumunun
yukar aamas). Bunlar, kukusuz, bu trenlerde, bir gense ait
kadnlarn br gensin btn erkeklerine; ve bir gense ait erkeklerin de br gensin btn kadnlarna ortaklaa sahip olduklar zamanlarn belirsiz ansn saklayan genslerdir. Bu tre,
Avustralya'da hl hkm srer. Baz halklarda, eskilerin, bakanlar ve byc rahiplerin, kadn ortaklndan kendi hesaplarna yararlandklar ve kadnlardan ounu kendi tekellerine
aldklar olur; ama buna karlk, baz bayramlar ve byk halk
toplantlar sresince, eski ortakl gerekten diriltmeye ve
karlarn gen erkeklerle oynamaya brakma zorundadrlar.
Westermarck (s. 28-29) eski cinsel iliki zgrlnn ksa
bir sre iin yrrle konduu bu devirli cinsel elenceler
zerine,[153] Hindistan'daki Hoslar, Santallar, Pancalar ve Kotarlardan baz Afrikal halklardan vb. birok rnek veriyor. in
garibi, Westermarck'n bundan kard sonu, burada grup
halinde evlilik kalntlarnn deil -ki o, grup halinde evlilii
yadsr-, ama ilkel insanla br hayvanlarda ortak bir nitelik
alan kzgnlk dnemi kalntlarnn szkonusu olduudur.
imdi, Bachofen'in drdnc byk bulgulamasna, grup
halinde evlilikten iki-bal-evlilie geii gsteren geni l52

de yaygn bir biimin bulgulanmasna geliyoruz. Bachofen,
bunu, eski tanr buyruklarn inemenin kefareti olarak (sayfa
276) gsteriyor: Kadnn iffet hakkn satn almasn salayan
kefaret, aslnda onun kendini erkeklerin eski ortaklndan kurtarp yalnzca bir erkee vermesini salayan kefaretin mistik
anlatmndan baka bir ey deildir. Bu kefaret, snrl bir fuhutan ibaretti: Babilli kadnlar, ylda bir kez, Militta tapnanda, kendilerini vermek zorundaydlar; Kk Asya'nn br
halklar, kzlarn, evlenebilmelerinden nce; canlarnn istedikleriyle yllar boyu zgr ak hayat yaamak zere Anaitis
tapnana gnderiyorlard; dinsel grnlerle bezenmi benzeri treler, Akdeniz'le Ganj arasndaki hemen btn Asyal
halklarda grlr. Bachofen'in gstermi olduu gibi, kurtuluu salayan gnah deyici sungu, zaman boyunca gitgide
hafiflemitir:
"Her yl yenilenen sungu [kendini vermek -.], yerini bir
tek sunguya brakr; yal kadnlarn htarisme'i yerine, gen
kzlarn htarisme'i ve bunun evlilik sresince uygulanmas
yerine, evlilikten nce uygulanmas geer; kendini fark gzetmeksizin herkese vermenin yerini, belirli kiilere verme
alr." (Analk Hukuku, s. xix)
br halklarda dinsel kamuflaj hi grlmez; bazlarnda
antikada Trakyallar, Keltler, vb. ...gnmzde de Hindistan'daki birok yerli halklarda, Malezyallarda, Okyanusya'daki ada halklar ve birok Amerika yerlilerinde gen kzlar,
evlenene kadar, en byk cinsel zgrlkten yararlanrlar.
zellikle, Gney Amerika'nn hemen her yanndaki durum,
lke iine biraz giren herkesin grebilecei gibi, budur: Agassiz (A Journey in Brazil, Boston and New-York, 1868, s. 266),
yerli kkten gelen zengin bir ailenin kzyla tanr ve kzn annesiyle konuurken, subay olarak Paraguay'a kar savaa katlm bulunan kocasndan kzn babas olarak szeder; ama
kzn anas glmseyerek yle der: Na tem pai, he filha da
fortuna; onun babas yok, raslant ocuudur o.
"Yerli ya da melez kadnlar, evlilik-d ocuklarndan, en
kk bir utanp sklma duygusuna kaplmadan, hep bu trl
53
Friedrich Engels
sz ederler; ve bu durum olaanst bir ey olmaktan ok

uzaktr, ancak bunun tersi bir istisna olabilir. ocuklar ... ounlukla yalnz analarn tanrlar, nk ocuun btn derdi
ve btn sorumluluu anaya der; (sayfa 277) babalar hakknda bir ey bilmezler; kadn, kendinin ya da ocuklarnn,
baba zerinde herhangi bir haklar bulunduunu aklndan bile
geirmez."
Burada uygar kiiye garip gibi grnen ey, aslnda analk hukukuna gre ve grup halinde evlilik iinde bir kuraldan
baka bir ey deildir.
Daha baka halklarda, nianl erkein dost ve akrabalar,
ya da dn davetlileri, dn srasnda, nianl kz zerindeki geleneksel haklarndan yararlanrlar ve damadn sras en
sonra gelir; antikada Balear adalarnda ve Afrikal Ojiller'de
durum byleydi; gnmzde de, Habeistan Barealar'nda
durum gene byledir. Bazan da, airet ya da gensin bakan,
nderi, aman, rahibi, prensi, ya da san ne olursa olsun resm
bir kii, topluluu temsil eder, ve nianl kz zerinde ilk gece
hakkndan yararlanr. Bu durumu aklamak yolundaki btn
neo-romantik giriimlere karn, bu jus primae noctis, [lk gece
hakk. -.] grup halinde evliliin kalnts olarak gnmzde
de, Alaska'da yaayanlarn ou arasnda (Bancroft, Native
Races, I, s. 81), Meksika'nn kuzeyindeki Tahular'da (ibid., s.
584) ve br halklar iinde varln hl srdrmektedir. lk
gece hakk, btn ortaa boyunca, hi deilse Kelt asll lkelerde, rnein dorudan doruya grup halinde evlilikten km bulunduu Aragon'da hep vard. Kastilya'da kyl hibir
zaman toprakbent (serf) olmad halde, Aragon'da Katolik
Fernando'nun 1486 fermanna kadar toprakbentliklerin (servages) en utan vericisi hkm srd. Bu belgede yle bir
para var:
"Kararlatrr ve bildiririz ki, yukarda ad geen beyler
(senyors, barons) ... bundan byle, bir kylnn evlendii kadnla ilk geceyi geiremezler; kendisine uyruk olunmann (suzerainete) belirtisi olarak, dn gecesi, kadn yattktan sonra,
kadnn ya da yatan stnden aamazlar; szkonusu beyler,
54

bundan byle, paral ya da parasz, kyllerin isteklerine aykr olarak, onlarn kz ya da oullarn kullanamazlar." (Sugenheim tarafndan zgn Katalan [lehesinde -.] metninden
alnmtr. Le Servage, Petersburg 1861, s. 35.) (sayfa 278)
Bachofen, "htarisme" ya da "sefihe iftleme" adn
verdii eyden kar-koca evliliine geisin tamamen kadnlarn eseri olduunu kesinlikle ileri srd zaman, bir kez daha
szgtrmez biimde hakldr: ktisad yaam koullarnn,
eski komnizmi ykarak gelitii ve nfus younluunun da
artt lde, geleneksel cinsel ilikiler ilkel saflklarn yitiriyor, ve iffet hakkn, bir tek adamla geici ya da srekli evlenme hakkn bir kurtulu gibi grmeye balayan kadnlara,
gitgide alaltc ve ezici olarak grnyorlard. Bu ilerleme
kaynan erkeklerden alamazd; nk erkeklerin, gnmze
kadar, edimli grup halinde evlenme tatlarndan vazgemek,
hibir zaman akllarna bile gelmemitir. Ancak kadnlarn iki
bal evlilie geie meydan vermelerinden sonradr ki, erkekler sk tek-elilie girebildiler - ama gerekte, bu tek-elilik, yalnzca kadnlar iindir.)
ki-bal-aile, yabanllk ile barbarln snrlarnda, ounlukla yabanlln yukar aamasnda, baz baz da barbarln yalnzca aa aamasnda kuruldu ki-bal-aile,
barbarlk iin belirleyici aile biimidir; tpk grup halinde evliliin ybanllk, ve tek-eliliinde uygarlk iin olduu gibi.
Bunun, kesin tek-elilie kadar gelimesine devam edebilmesi
iin, buraya kadar etkisini grm bulunduumuz nedenlerden baka nedenler gerekmitir. ki-bal-aile iinde, topluluk
daha o zamandan son birliine, iki atomlu moleklne indirgenmi bulunuyordu: bir erkek ve bir kadn. Doal seme, evliliklerdeki ortaklklar durmadan evlilik dna atma yolundaki
yaptn tamamlamt; artk ona bu ynde yapacak hi bir ey
kalmamt. yleyse, eer yeni devindirici gler, toplumsal
gler ie karmasayd, iki-bal-aileden yeni bir aile biimi
kmas iin hibir neden yoktu. Ama bu yeni devindirici gler ie kart.
55
Friedrich Engels
imdi Amerika'y, iki-bal-ailenin klasik topran brakyoruz. Bu lkede, daha yksek bir aile biiminin gelimi
olduunu, bulgulanma ve fetihten nce, lkenin herhangi bir
yerinde tekeliliin varln gsteren hibir belirti yoktur.
Ama Eski Dnyada durum bambakayd.
Burada, hayvanlarn evcilletirilmesi ve srler yetitirilmesi, o zamana kadar grlmemi bir zenginlik kaynan
(sayfa 279) gelitirmi ve yepyeni toplumsal ilikiler yaratmt. Barbarln aa aamasna kadar, duraan servet
hemen yalnzca ev, giysiler, kaba mcevherler ve sandal, silah,
en ilkel ev avadanlklar gibi, yiyecek elde edilmesi ve hazrlanmas iin zorunlu aletlerden ibaretti. Yiyecee gelince, onun
her gn yeniden kazanlmas gerekiyordu. Bundan byle,
oban halklar geliiyorlard: Aryenler, Pencap ve Ganj vadisinde ve Amuderya ile Sirderya'nn daha da iyi sulad bozkrlarda; Semitler, Dicle ve Frat boylarnda; at, deve, eek,
sr, koyun kei ve domuz srleriyle, durmadan oalmak
ve et ve st gibi besinleri bol bol salamak iin, yalnzca gz
kulak olmak ve en kaba zeni gstermekten baka bir ey istemeyen bir zenginlie sahiptiler. Daha nce yiyecek elde etmekte kullanlan btn aralar geri plana geti; avclk, bir
zorunluluk olmaktan karak bir lks haline geldi.
Peki, bu yeni servet kime aitti? Balangta, hi kukusuz
gense. Ama srler zerindeki zel mlkiyet, erkenden gelimi olmalyd. Musa'nn Birinci Kitab denilen kitabn yazarnca, brahim Peygamberin, kendi z hakk gerei mi [bir aile
topluluu bakan olarak], yoksa bir gensin gerekten soydan
geme bakan niteliiyle mi, srlerinin sahibi olarak kabul
edildiini sylemek gtr. Ama, brahim Peygamberi, modern anlamda bir mlk sahibi (mlik) olarak dnmememiz
gerektii de apaktr. Bunun kadar ak olan bir ey de, kendisi hakknda belgelere. sahip bulunduumuz tarih eiinde,
daha o zamandan, srlerin her tarafta aile bakanlarnn zel
mlkiyetinde olduklardr; - tpk barbar zanaatnn rnleri:
maden avadanlk ve lks maddeler gibi, tpk insan srs:
kleler gibi.
56

nk klelik de, bu andan itibaren tretilmiti. Aa
aamada bulunan barbar iin, klenin bir deeri yoktu. Bundan
tr Amerikan yerlileri, yendikleri dmanlarna kar, yukar bir aamada bulunan barbarlarn yaptklarndan bambaka
bir biimde davranyorlard. Erkekler ya ldrlyor, ya da
yenenlerin airetine karde olarak kabul ediliyorlard; kadnlarla da, ya evleniliyor ya da onlar da, yaayan ocuklaryla
birlikte, yenen airete kabul ediliyorlard. Bu aamada, insan
emek-gc, henz kendi bakm (sayfa 280) masraflarn kayda
deer bir ekilde aan bir art (fazla) salamaz. Ama hayvanclk, madenlerin ilenmesi, dokumaclk ve sonunda tarmn
balamasyla durum adamakll deiti. Eskiden elde edilmeleri o kadar kolay olan kadnlar, bir deiim deeri kazanmlar ve satn alnr olmulard; emek-gc iin de, zellikle
srler kesinlikte aile mlkiyeti haline geldii andan itibaren,
ayn ey oldu. Aile, hayvan srs kadar hzla oalmyordu.
Srlere gzkulak olmak iin daha ok insana gereksinme
vard; bu i iin stelik tpk hayvan srs gibi oaltlabilen
dman sava tutsaklar kullanlabilirdi.
Bir kez ailelerin zel mlkiyetine geip, orada hzla arttktan sonra, bu trl servetler, iki-bal-evlilik ve analk hukuklu gens zerine kurulu topluma byk bir darbe vurdu.
ki-bal-evlilik, aile iine yeni bir e sokmutu. Sahici annenin yannda, sahici, delilli ispatl ve byk bir olaslkla gnmzn birok "babalar"ndan ok daha gerek babaya da
yer veriyordu. Bu an ailesi iinde yrrlkte bulunan iblmne gre, erkee yiyecein ve bu i iin zorunlu alma
aletlerinin salanmas dyordu; bunun sonucu, erkek, bu alma aletlerinin sahibiydi; ayrlma halinde kadna ev eyalar
kalrken, erkek, bu aletleri birlikte gtryordu. Demek ki, bu
toplumda yrrlkte bulunan treye gre, erkek ayn zamanda
yeni beslenme kaynann, hayvan srsnn, daha sonra da
yeni alma aracnn, klelerin sahibiydi. Ama gene bu toplumdaki treye gre, ocuklar onun mirass olamazlard. Bu
konuda durum yleydi:
57
Friedrich Engels
Analk hukukuna gre, yani soy zinciri yalnzca kadn tarafndan hesapland srece, ve gensteki ilkel miras tresine
gre, gentilice akrabalar, balangta yakn gentilice'lerinin mirass oluyorlard. Servetin, gens iinde kalmas gerekiyordu.
Miras yoluyla geen nesnelerin dk deerde olmalar dolaysyla, ola ki, pratikte, bu miras hep en yakn gentilice akrabalara, yani ana tarafndan kandalara geerdi. Ama, len
erkein ocuklar onun gensine deil, analarnn gensine ait
idiler; bu ocuklar, balangta, analarnn br kandalaryla
birlikte, ve daha sonra, belki birinci dereceden, analarnn mirass olurlard; ama (sayfa 281) babalarnn mirass olamazlard, nk onun gensine ait deillerdi ve herkesin serveti,
kendi gensinde kalmak gerekirdi. Demek ki, srlerin sahibi
lnce, srler nce onun erkek ve kz kardeleriyle, kz kardelerinin ocuklarna, ya da anasnn kz kardelerinin ocuk
ve torunlarna geerdi: Ama kendi z ocuklar miras olamazlard.
Servetlerin art, bir yandan aile iinde erkee kadndan
daha nemli bir yer kazandryor, bir yandan da bu durumu,
geleneksel miras dzenini ocuklar yararna deitirmek iin
kullanma eilimini ortaya karyordu. Ama soy zincirinin
analk hukukuna gre hesaplanmas yrrlkte kaldka, bu
olanakl deildi. yleyse, nce deitirilmesi gereken ey
buydu; ve yle de oldu. Bu i, bugn sanlabilecei kadar g
olmad. nk bu devrim -insanln tanm olduu en kkl
devrimlerden biri- bir gensin yaamakta olan yelerinden bir
tekinin bile durumunda herhangi bir deiiklik yapmak gereini duymad: Gensin btn yeleri, nceleri ne durumda iseler, gene yle kalabildiler. Yalnzca, gelecekte, erkek yelerin
ocuklarnn gens iinde kalacaklarn, kadn yenin ocuklarnn ise buradan karlarak babalarnn gensine geeceklerini
kararlatrmak, bu i iin yeterliydi. Bylece, kadn tarafndan
hesaplanan soy zinciri ve analk miras hukuku kaldrlm,
erkek tarafndan hesaplanan soy zinciri ve babalk miras hukuku kurulmutu. Uygar halklarda bu devrimin hangi ada
ve nasl gereklemi olduunu bilmiyoruz. Bu i, tamamen
58

tarih-ncesi dnemine ilikindir. Gereklemi bulunan olgunun kendisine gelince, zellikle, Bachofen tarafndan toplanm birok analk hukuku kalnts, bunu gereinden ok
kantlamaktadr; yakn zamanlarda ya da gnmzde, bir servet art ve yaama biiminde bir deiiklik (ormanlardan ayrlara g) etkisiyle olduu kadar uygarln ve misyonerlerin
tinsel etkisiyle de bu devrimi tamamlayan birok airete bakarak, bu iin ne kadar kolay olduunu gryoruz. Missouri'deki sekiz airetten altsnda, erkek tarafndan hesaplanan
bir soy zinciri ve bir miras dzeni, br ikisinde de, hl kadn
tarafndan hesaplanan bir soy-zinciri ve miras dzeni vardr.
Shawneler, Miamieler ve Delawarelar'da, babalarnn mirass olabilmeleri iin, (sayfa 282) ocuklara, babalarnn gensine ilikin bir ad vererek onlar baba gensine geirme tresi
yerlemitir. "nsan, adlarn deitirerek, nesneleri deitirmeye gtren ezel kurnazlk! Ve, dolaysz bir karla drtlnce, gelenek iinde kalarak gelenei ykmak iin bulunan
dolambal yol!" (Marx.) Bu durumdan, iinden klmaz bir
karklk dodu ve buna, ancak babalk hukukuna gemekle,
ksmen are bulundu. "Ksacas, bu, en doal gei grnyor." (Marx.) Bu geiin, Eski Dnyann uygar halklarndaki
olu biimi zerine karlatrmal hukuk uzmanlarnn bize
syleyebildikleri eyler iin -aslnda, bunlar varsaymlardan
ibarettir- baknz: M. Kovalevski, Tableau des origines et de
L'evolution de la famille et de la propriete, Stockholm 1890.]
Analk hukukunun ykl, kadn cinsin byk tarihsel yenilgisi oldu. Evde bile, ynetimi elde tutan erkek oldu; kadn
aaland, kleleti ve erkein keyif ve ocuk dourma aleti
haline geldi. Kadnn zellikle Yunanllarn kahramanlk anda, sonra da klasik ada grlen bu aalanm durumu,
giderek sslenip pslendi, aldatc grnlere sokuldu, bazan
yumuak biimler altnda sakland; ama hibir zaman ortadan
kaldrlmad.
Erkeklerin tekelci egemenlii kurulduktan sonra, bunun
ilk etkisi; o zamanlar ortaya kan ataerkil ailenin arac biimi
iinde kendini gsterdi. Bu aile biimini en bata belirleyen
59
Friedrich Engels
ey, az sonra zerinde duracamz ok-karllk deil, ama

"zgr ya da deil, belirli saydaki kimselerin, aile bakannn
kabaca otoritesi altnda bir aile kurarak rgtlenmesidir. Semitik biim iersinde; bu aile reisi ok-karl olarak yaar; klelerin bir kars ve ocuklar vardr ve btn rgtlenmenin
amac, snrlar belli bir alan zerinde, srlerin korunmasdr."[154]
Asl nemli olan, klelerin [aileye -.] katmas ve babaca otoritedir; bu yzden de bu aile biiminin en yetkiri rnei, Roma ailesidir. Balangta, familia szc,
gnmzdeki darkafal burjuvalarn duygusallk ve kar-koca
cilvelerinden yaplma aile anlayn dile getirmez; Romallarda, her eyden nce hatta kar-koca ile bunlarn ocuklar
iin deil, yalnzca kleler iin kullanlr. Famulus (sayfa 283)
"evcil kle" anlamna gelir ve familia, bir tek adama ait bulunan klelerin btn demektir. Daha Gaius zamannda, familia, "id est patrimonium" (yani miras pay) vasiyetle
braklyordu. Deyim, Romallar tarafndan, iinde, bakann,
kadn, ocuklar ve belirli sayda kleyi babalk otoritesi altnda tuttuu ve hepsi zerinde yaatmak ya da ldrmek hakkna sahip bulunduu yeni bir toplumsal rgt belirtmek iin
tretildi.
"Demek ki, szck, tarmn ve trel kleliin balamas ve
Aryen talyallarla Yunanllarn ayrlmasndan sonra kurulan
Latin airetlerindeki kat aile sisteminden daha eski deildir."[155] Marx ekler: "Daha balangta tarmsal hizmetlerle
ilgili olduuna gre, modern aile, tohum halinde, yalnzca klelii (servitus) deil, toprakbentlii (servage) de kapsar. Sonralar toplum ve devlet iinde geni lde gelien btn
elikiler, minyatr halinde, modern ailenin iinde vardr."
Bu aile biimi, iki-bal-aileden tek-elilie geiin belirtisidir. Kadnn balln, yani ocuklarn babaln salama
balamak iin, kadn, erkein insafna braklmtr: adam kadn ldrrse, hakkn kullanmaktan baka bir ey yapm
olmaz.
60

Ataerkil aile ile birlikte, yazl tarih alanna giriyoruz; ite
ancak bu alanda karlatrmal hukuk bilimi bize byk bir
yardmda bulunabilir. Ve gerekten, bu bilim, burada, bize,
esasl bir ilerleme getirmitir. Gnmzde Srplar ve Bulgarlarda ("Dosta" szcyle evrilebilecek) zdruga ya da
bratstvo ("Kardelik") ad altnda, ve Doulu halklarda da deiik bir biim altnda hl grdmz ataerkil ev topluluunun, grup halinde evlilikten km bulunan analk hukuku
ile, modern dnyann kar-koca ailesi arasndaki gei aamasn oluturmasnn kantn Maksim Kovalevski'ye borlu bulunuyoruz (Tableau des origines et de l'volution de la famille
et de la pioprit, Stockholm 1890, s.60-100). Bu, hi deilse
antika dnyasnn uygar halklar iin, Aryenler ve Semitler
iin tantlanm gibi grnr.
Bu tr bir aile topluluunun henz yaamakta bulunan en
gzel rnei, Gney Slavlarnn zdruga'sdr. (sayfa 284) Zdruga, ayn babadan gelen ve karlaryla birlikte ayn iftlikte
oturan eitli kuaklar kapsar; bunlar tarlalarn birlikte eker,
ortaklaa beslenir, ortaklaa giyinirler ve rn fazlalarna da
ortaklaa sahip olurlar. Topluluk, evi darya kar temsil eden
evin efendisinin (domacin) yksek ynetimi altnda bulunur;
evin efendisi, dk deerdeki nesneleri satma hakkna sahiptir; para ilerine o bakar ve gnlk ilerin sorumluluunu o
tar. Seimle atanr; ama topluluun en yal kiisi olmas zorunlu deildir. Topluluktaki kadnlarla onlarn yapt iler genellikle domacin'in kars olan evin hanm efendisinin
(domacica) ynetimi altnda bulunur. Gen kzlar iin koca seiminde, evin hanmnn da, hatta ounlukla ar basan, oy
hakk vardr. Ama btn ilerde asl yetki aile meclisinde,
kadn-erkek btn erginlerden toplanm olan kuruldadr. Evin
efendisi bu kurula hesap verir; kesin kararlar bu kurul alr,
btn topluluk yeleri zerindeki yarglama yetkisini gene bu
kurul kullanr, zellikle toprak vb. gibi belirli bir nemdeki
alm-satmlar bu kurul kararlatrr.
Rusya'da da bu byk aile birliklerinin ortadan kalkmam
bulunduu, bundan on yl kadar nce saptanmtr.[156] G61
Friedrich Engels
nmzde, bu aile topluluklarnn, Rus halk tresinde, obscina

ya da ky cemaatlerinden (communaute villageoise) daha az
kkl olmad, genellikle kabul ediliyor. Bu aile birlikleri, en
eski Rus mecellesinde (yasalar dergisi), Yaroslav Pravda'snda,
Dalmaya yasalarnda[157] tad adla (vervj), ve bunun gibi
Polonya ve ek tarih kaynaklarnda da yer alr.
Heusler'e gre (Institutions de droit germanique), Almanlarda da, iktisad birim; balangta,. modern anlamda
kar-koca ailesi deil, birok kuak ya da birok kar-koca ailesinden kurulu ve stelik ounlukla kleleri de kapsayan "ev
birlii"dir ("association domestique"). Roma ailesi de bu tipe
baldr ve bu yzden, babann mutlak egemenlii ve ailenin
br yelerinin baba karsnda hibir hakka sahip olmamalar, bir zamandan beri iddetli tartma konusu olmutur. Ayn
tr aile birlikleri, herhalde rlanda Keltlerinde de mevcuttu;
Fransa da, bu birlikler, Devrime kadar, Nivernais'de, paronneries ad altnda varlklarn (sayfa 285) srdrrler, bugn
de, Franche-Comt'de, henz tamamen ortadan kalkmamlardr. Louhans (Sanett-Loire) blgesinde, atya kadar ykselen ortak merkez salonu bulunan byk ky evleri grlr;
salonu, epeevre, alt ya da sekiz basamakla klan yatak
odalar evirir. Bu evlerde, ayn ailenin eitli kuaklar otururlar.
Hindistan'da, topra ortaklaa eken ev topluluklar, daha,
Byk skender zamannda, Nearkhos tarafndan szkonusu
edilmiti: bu topluluklar, gnmzde de, ayn blgede, Pencap'ta ve lkenin btn kuzey-batsnda varlklarn srdryorlar. Kovalevski, bu ev topluluunun Kafkasya'daki varln
bizzat gsterebilmitir. Cezayir'de, bu topluluk, Kabileler arasnda varln srdrmektedir. Bunun Amerika'da da bir zamanlar varolmu olmas gerekir. Zurita'nn anlatt eski
Meksika'da yaayan calpullis'lerde,[158] bu aile trnn varl iddia olunur; buna karlk Cunow, (Ausland[159] 1890,
no 42-44) fetih anda, Peru'da, ekili topraklarn devirli paylalmas, buna gre bireysel ekimi ile birlikte, bir eit mark
kuruluunun (ve garip olan, orada mark'a marka deniyordu)
varolduunu olduka ak bir biimde tantlamtr.
62

Herhalde topraa ortaklaa sahip olan ve toprakta ortaklaa tarm yapan ataerkil ev topluluu, imdi nce olduundan
ok baka bir nem kazanr. Bunun, uygar halklarda ve antika dnyasnn birok br halklarnda, analk hukuklu aileyle
kar-koca ailesi arasnda oynad byk gei rolnden artk
kuku duyamayz. Biraz ilerde, Kovalevski'nin bu konuda kard baka bir sonutan szedeceiz ki, buna gre, ataerkil
ev topluluu, ayn zamanda, iinden bireysel tarm ve topraklarla meralarn nce belirli zaman aralklaryla, sonra kesinlikle blld ky cemaati ya da markn km bulunduu
gei aamasn oluturuyordu.
Bu ev topluluklar iinde aile yaamna gelince, hi deilse Rusya'da evlek bakanlarnn, topluluktaki kadnlara,
zellikle gelinlerine kar durumlarn ktye kullanarak, ounlukla bunlardan bir harem kurduu yolunda bir ne sahip
bulunduklarna dikkat etmek yerinde olur; bu nokta zerinde
Rus halk trkleri yeteri kadar uzdillidir. (sayfa 286)
Analk hukukunun yklmasyla hzla gelimi olan tekelilie gemeden nce, ok-karllk ve ok-kocallk zerine
birka sz daha [etmek gerekiyor -.]. Bu iki evlilik biimi,
bunlar kendilerini bir lkede ayn zamanda birlikte gstermedike, istisnasz, sz yerindeyse, tarihin lks rnlerinden
baka bir ey olamaz; ki, bilindii gibi, ok-kocallk ile okkarlln, bir lkede, ayn zamanda yanyana varolduklar grlmemitir. yleyse, ok-karllktan yoksun kalan erkekler,
ok-kocallk tarafndan kede braklan kadnlarn yannda
kendilerini avunduramadklarna ve toplumsal kurulular ne
olursa olsun, imdiye kadar erkeklerle kadnlarn says duyulur lde birbirine eit bulunduuna gre, bu evlenme biimlerinden biri ya da brnn yaygnlamas olanaksz
demektir. Gerekte bir erkein ok-karl olmas aka kleliin rnyd ve birka istisnai durumla snrlanyordu. Semitik ataerkil aile iinde, yalnzca aile reisi ve en ok
oullardan birka, ok-karl durumunda yaarlar; brlerinin
tek kadnla yetinmeleri gerekir. Gnmzde de, btn Douda
durum byledir; ok-karllk; zenginlerin ve byklerin bir
63
Friedrich Engels
ayrcaldr ve balca kayna kle satn alnmasdr; halk

kitlesi tek-elilik halinde yaar. Hindistan ve Tibet'teki okkocallk da bundan daha az istisna bir durum deildir; kkeni henz derinliine incelenmemi bulunan grup halinde
evlilie balanr. ok-kocallk, pratikte, mslmanlarn kskan harem rgtnden ok daha hogrl gibi grnr. Hindistan'daki Nairler'de , drt ya da daha ok erkek, bir kadna
ortaklaa sahip olabilirler; ama bunun dnda, bu erkeklerden
herbiri, baka ya da daha fazla erkekle birlikte, bir ikinci,
hatta bir nc, bir drdnc, vb. kadna da sahip olabilir.
Mac Lennan'n, yelerine ayn zamanda birok kulbe dahil
olmay salayan ve bizzat kendisi tarafndan anlatlan bu evlenme kulplerinde yeni bir kulp halinde evlenme snf bulgulamam olmas dorusu bir mucizedir. Zaten bu evlenme
kulb pratii, asla gerek bir ok-kocallk deildir; tam tersine, Giraud-Teulon'un gstermi olduu gibi, grup halinde evliliin bir zel biimidir; erkekler ok-karl, kadnlar
okkocal halinde yaarlar. (sayfa 287)
4. Tek-eli-aile (La famille monogamique). Daha nce
gsterilmi olduu gibi, tek-eli-aile, barbarln orta ve yukar aamalar arasndaki snr oluturan ada, iki-balaileden doar; kesin yengisi, balang durumundaki
uygarln belirtilerinden biridir. Babalar kesinlikle bilinen
ocuklar yetitirmek amacyla, bu aile, erkek egemenlii zerine kurulmutur; babaln kesinlikle bilinmesi gerekliydi,
nk bu ocuklar, dolaysz miraslar olarak, bir gn babalarnn servetine sahip olacaklardr. Tek eli aile, iki bal evlilikten, artk taraflardan ikisinin de istedikleri zaman
zemeyecekleri evlilik bann daha salamlamasyla ayrlr. Genel kural olarak, imdi yalnz erkek bu ba zer ve karsn boayabilir. Sadakatsizlik hakk, ayrca, hi deilse tre
tarafndan; imdiye kadar erkein tekelinde braklmtr
(Code Napolon) bu ayrcal aka erkee veriyor, yeter ki,
dp kalkt kadn karsnn evine getirmesin[160]); ve bu
hak, toplumsal gelime ykseldii lde, hep daha ok kullanlr; ama kadn eski cinsel pratii anmsar da onu daha zorlu
bir biimde cezalandrlr.
64

Yeni aile biimini, btn sertlii iinde, ilkin Yunanllarda
grrz. Marx'n yazm olduu gibi, mitolojideki tanralarn rol; kadnlarn daha zgr, daha saygdeer bir duruma
sahip bulunduklar daha eski bir a betimler; ama kahramanlk anda kadn erkein stnl ve klelerin rekabeti
dolaysyla iyice aalanm olarak gryoruz. Daha iyisi,
Odise'de Telemak'un anasn nasl azarlad ve nasl susturduu okunsun. Homeros'ta, ele geirilen kadnlar, yenenlerin
cinsel keyfine teslim edilirler; herkesin bir sras vardr, efler
hiyerarik sralarna gre, en gzellerini seerler; btn lyada'nn, bu kle kadnlardan biri konusunda, Akhilleus ile Agamemnon arasndaki bir ekime etrafnda dnd bilinir.
Homeros'un azbuuk nemli her kahraman iin, bu kahramann adrn ve yatan paylat bir tutsak kadndan szedilir. Galip erkek, bu gen kzlar dnte lkesine ve karsnn
yaad eve gtrr. Aiskhylos'ta Agamemnon Kassandra'y
byle gtrr. bu kle (sayfa 288) kadnlardan doan erkek
ocuklar, baba mirasndan kk bir pay alrlar ve zgr insanlar olarak kabul edilirler; bylece, Telamon'un tre-d
olu Teukros; babasnn adn tamak hakkna sahiptir. Yasal
kar btn bunlara katlanmak ama iffetini sk skya koruyup,
kocaya ballkta kusur etmemek zorundadr. Kahramanlk andaki Yunan kadnnn, uygarlk andakinden daha ok
sayg grd dorudur; ama sonunda, erkek iin, kendi meru
miraslarnn anas, evin en byk kadn yneticisi ve ilerinden istediklerini istedii gibi kullanabilecei ve kulland
kadn klelerin gzeticisi olmaktan baka bir ey deildir. Tekeli-evliliin yansra kleliin varl, ruhlar ve vcutlaryla
[efendi -.] erkee ait gen ve gzel kle kadnlarn bulunmas; ite daha balangta tek-elilie kendi zgl niteliini,
veren ey budur; erkek iin deil, yalnzca kadn iin tek-eli
olmak. Tek elilik, bu nitelii, gnmzde de hl koruyor.
Daha sonraki an Yunanllar iin Dorlarla yonlar arasnda bir ayrm yapmak gerekir. Klasik rneini Isparta'nn
oluturduu birinciler, birok bakmdan, bizzat Homeros'un
betimlediinden daha ilkel bir nitelik tayan evlilik ilikile65
Friedrich Engels
rine sahiptirler. Isparta'da, Isparta devlet anlayna gre deitirilmi ve henz grup halinde evliliin birok bulank ansn tayan iki-bal-evlilik hkm srer. ocuksuz evlilikler
bozulur; Kral Anaksandrides (M 650'ye doru), ksr karsnn yansra ikinci bir kadn ald ve iki evli oldu; ayn ada karlarnn ikisi de ksr kan Kral Ariston, nc bir kadn
ald; ama buna karlk, ncekilerden birini boad. br yandan; birka erkek karde bir kadna ortaklaa sahip olabiliyorlard, arkadann karndan holanan biri, onunla bu kadn
paylaabiliyordu; karsn (Bismarck'a yarar bir deyimle)
gl bir "damzlk"n yararlanmasna hazr bulundurmak,
hatta bu damzlk yurtta saylmasa bile, uygun karlanyordu.
Plutharkos'un, iinde, Ispartal bir kadnn, kendisine neride
bulunan n kocasna gnderdiini okuduumuz bir paras, (Schmann'a gre) trelerde daha da byk bir zgrln hkm srmekte olduunu gsterir. Bundan tr, gerek
bir kandrma, kocasnn haberi olmadan kadnn ona (sayfa
289) sadakatsizlik gstermesi, grlmemi bir eydi. br
yandan, evcil klelik, Isparta'da hi deilse en iyi nda, bilinmiyordu; demirba kleler, beylik yerlerde, ayr olarak oturuyorlard; yleyse, Ispartallar iin[161] onlarn karlarn
almak eilimi (tentation) ok nemsizdi. Btn bu koullarn
zorunlu sonucu olarak, Ispartal kadnlar, br Yunan kadnlarndan ok daha saygdeer bir duruma sahip bulunuyorlard.
Eski Yunanllarn kendilerinden sayg ile szedip, syleilerini kaydetmek zahmetine katlandklar kadnlar, yalnzca Ispartal kadnlarla, Atina'nn sekin hafif merep kadnlardr
(htares).
Atina'nn, kendilerini tipik bir rnek olarak temsil ettii
yonlar'da ise durum bambakadr. Gen kzlar, yalnzca
eirme; dokuma ve diki, olsa olsa biraz da okuyup yazma renirlerdi. Deyim yerindeyse, drt duvar arasna kapatlmlard ve ancak br kadnlarla dp kalkarlard. Harem dairesi
(le gynece) st katta ve arkaya bakan, evden ayr bir ksmd;
erkekler, zellikle yabanclar, oraya kolayca giremezdi; erkek
konuklar gelince, kadnlar oraya ekilirlerdi. Yanlarnda bir
66

kle kadn (cariye) bulunmadka kadnlar sokaa kmazlard; evde, sk bir gzetim altnda yaarlard; Aristophanes,
aklar korkutmaya yarayan molos'lardan, iri kym beki kpeklerinden szeder[162]; ve hi deilse Asya kentlerin de,
kadnlar gzetmek iin harem aalar kullanlrd, ki bunlar
daha Herodotos zamannda Sakz adasnda ticari ereklerle
idi edilir ve Wachsmuth'a gre, yalnzca Barbarlar tarafndan
satn alnmazlard. Euripides'te, kadnlar oikourema, "ev eyas" (szck ntr'dr [yani erkek ya da dii deildir -.]) olarak nitelendirilmitir; ve ocuk dourmak ii bir yana, kadn,
Atinal erkek iin, ba hizmetiden baka bir ey deildi.
Erkek, atletlere zg beden hareketleri yapar, genel siyaset tartmalarna katlrd; kadn bunlarn dnda tutulurdu. stelik,
ounlukla erkein emrinde kle kadnlar bulunurdu, ve Atina'nn en parlak anda, her eyden nce devlet tarafndan
kolaylatrlan ok yaygn bir fuhu vard. te, bu fuhu temeli zerindedir ki, Isparta kadnlarnn karakter bakmndan
egemen olduklar antika kadn dnyasnn (sayfa 290) genel
dzeyine, zeka ve sanatsal beeninin eitimiyle, o kadar yksekten egemen olan Yunan kadnlarna zg nitelikler gelimitir. Ama, kadn olmak iin, nce hafifmerepliin
(htarisme) gerekmesi, Atina ailesinin ocana incir diker.
Bu Atina ailesi, zaman boyunca, yalnz br yonlarn
deil, gitgide artan lde ktadaki ve kolonilerdeki btn Yunanllarn, ev ilikilerinde kendilerine rnek aldklar bir tip
oldu. Hapislie ve gzetime karn, Yunan kadnlar, gene de,
kocalarn aldatma frsatn ounlukla buluyorlard. Karlarna kar sevgi gstermekten utanan kocalar, hafifmerep kadnlarla her trl akdalk macerasyla gnlerini gn
ediyorlard; nedir ki, kadnlarn alalmasnn c, erkeklerin
de alalmasyla alnm oldu; erkekler, iren olanclk pratiine decek ve Ganymedes mitosuyla tanrlarn onurdan
drerek, bizzat kendi onurlarn da yitirecek kadar alaldlar.
lkan en uygar ve en geni gelimi halk iinde inceleyebildiimiz kadaryla, tek-eliliin balangc byle oldu.
Tek-elilik, hi bir ekilde, bireysel cinsel akn meyvesi ol67
Friedrich Engels
mad; evlilikler, gemite olduu gibi, gene bykler tarafndan kararlatrldklarna gre, tek-elilikle bireysel cinsel
akn hibir ilikisi yoktu. Bu doal koullar zerine deil, iktisadi koullar [yani, zel mlkiyetin, ilkel ve kendiliinden
ortaklaa mlkiyet zerindeki yengisi] zerine kurulmu ilk
aile biimi oldu. Aile iinde erkein egemenlii ve yalnzca
ondan olabilecek ve babann serveti kendilerine kalacak ocuklarn domas, -kar-koca evliliinin (mariage conjugal),
Yunanllar tarafndan itenlikle aklanmam gerek erekleri
ite bunlard. Bununla birlikte, bu evlilik onlar iin bir yk,
tanrlara, devlete ve atalarna kar, yerine getirmeleri gereken
bir grevdi. [Atina'da yasa yalnzca evlilii zorunlu hale getirmekle kalmyor, ayrca koca tarafndan, evlilik grevleri
adn verdii eyin de asgari lde yerine getirilmesini zorunlu klyordu.]
yleyse, kar-koca evlilii tarihe asla erkekle kadnn karlkl uzlamas olarak girmez ve hele en yksek evlenme biimi olarak asla kabul edilemez. Tersine: bir cinsin br
tarafndan uyruk altna alnmas olarak btn (sayfa 291) tarihncesinin o zamana kadar bilmedii, iki cins arasndaki bir atmann aa vurulmas olarak ortaya kar. 1846'da, Marx
ve benim tarafmdan meydana getirilmi, yaymlanmam eski
bir el yazmasnda u satrlar buluyorum: "lk iblm, erkekle kadn arasnda, dl verme bakmndan yaplan i blmdr."[9] Ve imdi ekleyebilirim: Tarihte kendini gsteren
ilk snf atmas, erkekle kadn arasndaki uzlamaz kartln kar-koca evlilii iindeki gelimesiyle; ve ilk snf basks
da dii cinsin erkek cins tarafndan bask altna alnmasyla dmdetir. Kar-koca evlilii, byk bir tarihsel ilerlemedir;
ama ayn zamanda, klelik ve zel mlkiyetin yansra, gnmze kadar uzanan ve bazlarnn gnen ve gelimesi, bazlarnn da ac ve gerilemesiyle elde edildiine gre, o her
ilerlemenin ayn zamanda grece bir gerileme olduu a
aar. Kar-koca evlilii, uygarlam toplumun hcre-biimidir; biz, bu biim zerinde, doludizgin gelien uzlamaz kartlk ve elikilerin iyzn inceleyebiliriz.
68

ki-bal-evliliin yengisiyle olsun, hatta kar-koca evliliinin yengisiyle olsun, cinsel ilikilerdeki eski grece zgrlk asla ortadan kalkmad. "Pnalen (ortaklaa) gruplarn
yava yava ortadan kalkmasyla en dar snrlarna ekilmi
bulunan eski evlilik sistemi, gelimekte bulunan aileye hala
bir ortam hizmeti gryordu ve uygarln balang ana
kadar ona bal kald. Sonunda, bu eski evlilik sistemi, aile
zerine ken karanlk bir blge gibi, insanla uygarlk dnemi iine kadar yapp kalan htarisme'in yeni biimi iinde
kayboldu."
Morgan, htarisme ad altnda, erkeklerin, kar-koca evlilii dnda, evli olmayan kadnlarla evlilik-d ilikilerini
anlar; bu ilikiler bilindii gibi, btn uygarlk dnemi sresince ok deiik biimler altnda varlklarn srdrerek, gitgide ak fuhu biimine dnerler. Bu htarisme, dorudan
doruya grup halinde evlenmeden, kadnlarn, iffet haklarn
elde etmek iin, kendilerini vermesinden gelir. Para iin kendini vermek, nce bir dinsel eylem oldu; bu i, Ak tanrasnn tapnanda yaplyor ve para, balangta (sayfa 292)
tapnak hazinesine gidiyordu. Ermenistan'daki Anaitis, Korent'teki Afrodit tapnaklarnn kleleri[163], tpk Hindistan
tapnaklarna bal ve bayader ad verilen (bu szck Portekiz
dilindeki bailadeira'nn, "dansz"n bozulmu bir biimidir)
kutsal danszler gibi, ilk fahieler oldular. Balangta btn
kadnlar iin bir grev olan bu kendini verme, sonralar btn
br kadnlar yerine, yalnzca rahibeler tarafndan uygulanr
oldu. Baka halklarda, htarisme, kzlara evlilikten nce tannan cinsel zgrlkten kar; - yleyse, bize baka bir yoldan ulam bulunan htarisme, bu durumda da, grup halinde
evliliin ilk kalntsdr. Maddi mallardaki eitsizliin ortaya
kmasndan sonra, yani barbarln yukar aamasndan itibaren, kle emeinin yansra, cretlilik de kendiliinden ortaya kt; ve ayn zamanda, bununla zorunlu bir biimde bal
olarak; kle kadnn kendini verme zorunluluunun yansra,
zgr kadnlarn profesyonel fuhu da grld. Bylece, grup
halinde evliliin uygarla brakt miras, iki yanldr; tpk
69
Friedrich Engels
uygarln yaratt her eyin iki yanl, ikircil, iki yan kesen,
eliik olmas gibi: burada tek elilik, urada, en ar biimi
fuhu dahil, htarisme. Bu htarisme, tpk herhangi bir baka
toplumsal kurum gibi, toplumsal bir kurumdur; eski cinsel zgrl korumaya yarar - ama erkekler yararna. Gerekte yalnzca hogryle karlanmakla kalmaz, zellikle ynetici
snflar tarafndan, gle oynaya uygulanr; ama szle sulanr.
Bununla birlikte, aslnda htarisme'in knanmas erkekler iin
deil; yalnzca kadnlar iindir; bylece, erkein kadn zerindeki kaytsz artsz stnln, toplumun temel yasas
olarak bir kez daha aklamak iin, kadnlar toplum dna srlp atlr.
Ama bundan, bizzat tek-elilik iinde, ikinci bir atk
(antinomie) doar. htarisme sayesinde yaamn tadn karan kocann yansra, yzst braklm kar vardr. Ve atknn iki teriminden yalnzca biri varolamaz [ancak ikisi birden
varolabilir -.]; tpk, yars yendikten sonra, elde btn bir elmann kalamayaca gibi. Bununla birlikte, kadnlar tarafndan gzleri alncaya kadar, erkekler; elmann yarsn
yedikten sonra da, onun btnne sahip olacaklar kansndaydlar gibi grnr. Kar-koca evliliiyle birlikte, ortaya, o
zamana kadar bilinmeyen srekli iki (sayfa 293) toplumsal tip
kar: kadnn devine bal a ve aldatlm koca. Erkekler,
kadnlar zerinde zafer kazanmlard; ama maluplar galipleri
[boynuzla - ] talandrma iini, merte zerlerine aldlar.
Kar-koca evlilii ve htarisme'in yansra, ealdatma, kanlmaz bir toplumsal kurum haline geldi, - yasaklanm, iddetle cezalandrlan, ama yok edilmesi olanaksz bir toplumsal
kurum. Babaln gereklii, gemite olduu gibi, gene meru
bir kanya dayanr kald; ve zmlenmez elikiyi zmlemek iin, Code Napolon yle buyurdu: "Madde 213.- Evlilik srasnda gebe kalnan ocuun babas, kocadr."
bin yllk kar-koca evliliinin vard yce sonu, ite
budur.
yleyse, kar-koca ailesinde, - tarihsel kkeninin iznini
koruduu ve erkek ile kadn arasndaki atmay, erkein salt
70

egemenlii aracyla kendini gsterdii biimde aka ortaya
kard durumlarda, - snflara blnm toplumun, uygarln balarndan beri, zebilme, ya da stesinden gelebilme
baarsn gsteremeden iinde devinip durduu kartlk ve
elikilerin [aile apna -.] indirgenmi bir imgesine sahip bulunuyoruz. Anlalmas kolaydr ki, burada yalnzca, evlilik
yaamnn, btn bu kurumun balangtan gelen nitelik dzenine gerekten uyduu, ama bu dzen iinde, kadnn erkek
egemenliine kar bakaldrd o kar-koca evlilii durumlarndan sz ediyorum. Aslnda btn evliliklerin byle olmadn da, hi kimse, devletler arasnda olduu kadar, evde de
stnln salamakta yeteneksiz kalan ve bunun sonucu,
elde tutmaya layk olmad egemenlii karsna kaptran darkafal Alman burjuvasndan daha iyi bilemez. Ama buna karlk, o kendisinin, ounlukla bandan ok daha can skc
servenler geen talihsiz Fransz yoldandan daha stn olduuna iyice inanr.
Zaten kar-koca ailesi; her yerde ve her zaman, Yunanllardaki gibi, klasik ve kesin ekline brnmemitir. Dnyann
gelecekteki fatihleri olarak, Yunanllara gre daha az ince de
olsa, daha geni grlere sahip bulunan Romallarda, kadn
daha zgrd ve daha byk bir sayg gryordu. Romal
erkek, evlilik sadakatinin, kars zerinde sahip (sayfa 294) olduu lm-dirim hakkyla, yeteri kadar salama balandna
inanyordu. Zaten, kadn da, tpk kocas gibi, evlilie istedii
zaman son verebilirdi. Ama kar-koca evliliinin gelimesindeki en byk ilerleme, elle tutulur biimde, Almanlarn tarihe giriiyle meydana geldi; bu da, kukusuz yokluk iinde
bulunmalar nedeniyle, o ada, tek-eliliin onlarda iki-bal
evlilikten henz tamamen kurtulmam olmasndandr. Bu sonucu, Tacitus tarafndan anlm bulunan durumdan kartyoruz: nce, evliliin kutsal saylm olmasna karn
-"Alman erkekleri bir tek kadnla yetinirler: kadnlar iffetlerini kuanm olarak yaarlar"-, bykler ve airet bakanlar
iin, ok-karllk gene de yrrlkteydi: ilerinde iki-balevliliin varolduu, Amerikallardaki duruma benzer bir
durum. kinci olarak, analk hukukundan babalk hukukuna
71
Friedrich Engels
gei, henz pek yeni olmalyd; nk anann erkek kardei analk hukukuna gre en yakn gentilice erkek akraba- babadan daha yakn bir akraba olarak saylyordu; ki bu durum ayn
zamanda Marx'n, ounlukla syledii gibi, ilerinde kendi
z ilkel zamanlarmz anlamay salayan anahtar bulmu olduu Amerikan yerlilerinin grne de uyuyordu. Ve nc
olarak, Almanlar arasnda kadnlar byk sayg gryorlard
ve hatta kamu ileri zerinde bile etkili oluyorlard, ki bu tekelilie zg erkek stnl ile eliki halindedir. Hemen
btn bu noktalar zerinde, Almanlar, grm olduumuz
gibi, aralarnda iki-bal evliliin de bsbtn yitip gitmemi
olduu Ispartallarla uygunluk halinde bulunuyorlar. Bu bakmdan da, Almanlarla, dnyaya yepyeni bir e giriyordu.
Halklarn birbiriyle karmas sonucu, zamanla Roma dnyasnn ykntlar zerinde kurulan yeni tek-elilik, erkek stnln daha yumuak biimlere brndrd ve kadnlara,
hi deilse grnte, klasik antikada asla grmedikleri ok
daha saygn ve ok daha zgr bir yer verdi. Bylece, ilk kez
olarak, tek-elilikten itibaren -duruma gre, tek-elilikte, tekeliliin yansra, ya da tek-elilie kar- zerinde tek-elilie
borlu bulunduumuz en byk meru ilerlemenin: o zamana
kadar dnyada bilinmeyen, iki cins arasndaki modern bireysel akn geliebilecei temel, domu oluyordu. (sayfa 295)
Ama bu ilerleme, aslnda Cermenlerin hala iki-bal-aile
rejiminde yaamalar, ve kadnn kendi z aile rejimleri iindeki durumunu, elden geldiince, tek-elilikte de korumalar
sonucuydu; yoksa Cermen trelerinin, iki-bal-evliliin, tekelilie zg, zorlu elikiler iinde devinmedii yaln olgusuna indirgenen o hayranla deer ve efsanemsi temizlii
sonucu deildi. Tam tersine: zellikle gney-douya doru
yaptklar glerde, Karadeniz kylarna kadar uzanan steplerdeki gebeler arasnda Cermenlerin ahlk adamakll bozulmutu; bu halklardan, binicilikteki becerilerinin yansra,
Ammianus'un Taifallar ve Prokopios'un Herller konusundaki
kesinlikle tanklk etmi olduklar gibi, onlarn doaya aykr
kusurlarn da almlard.
72

Ama her ne kadar, bilinen btn aile biimleri arasnda,
yalnzca tek-elilik, iinde modern cinsel akn geliebildii
aile biimi olduysa da, bu asla modern cinsel akn, elerin
karlkl ak biimiyle, yalnzca, hatta balca tek-elilik
iinde gelitii anlamna gelmez. Durmu-oturmu ve erkek
egemenlii altndaki kar-koca evlilii, zl gerei, bunun
byle olmasna aykryd. Btn tarihsel bakmdan etkin snflarda, yani btn ynetici snflarda, evlenme akdi, ikibal-aileden beri, ne idi ise o kald, byklerin dzene
koyduu bir uzlama ii. Cinsel ak tarihsel bakmdan ilk kez
olarak bir tutku, (hi deilse ynetici snftan) tm insanlara
zg bir tutku ve cinsel igdnn en yksek biimi -ona zg
niteliini kazandran da budur- olarak ortaya kt zaman, bu
ilk biim, yani ortaan valye ak, hi de bir kar-koca ak
deildir. Tersine. Klasik biimiyle, ozanlarnn gklere kard Provence'lilerde, bu akn gemisi yelkenlerini e aldatmaya doru iirir. Provenale ak iirinin iei alba'dr
(aubade'lar); Almanlar buna Tagelieder derler. Bu iirler, grlmeden kaabilmesi iin, tan yerinin ilk klar belirir belirmez kendisini aracak erketeci darda ortal gzetlerken,
valyenin, sevgilisiyle -bir bakasnn kars- nasl yattn,
ateli renklerle anlatr; iirin en yksek noktasn da, ayrlk
sahnesi oluturur. Kuzey Franszlar, ve hatta namuslu Almanlar bile, bu iir trn, kendisine uygun den valye ak
zentileriyle birlikte benimsediler; ve bizim Wolfram von Eschenbach, (sayfa 296) bu dikenli konuda, onun uzun kahramanlk iirinden ye tuttuum, nefis Tagelieder brakt.
Gnmzde, bir burjuva evlenmesi iki biimde yaplr.
Katolik lkelerde, eskiden olduu gibi, burjuva delikanlsna
gerekli kadn bulanlar, onun bykleridir; ve bunun doal sonucu, tek-eliliin kapsad elikilerin en tam bir ekilde gelimesidir: erkek tarafnda, drt ba mamur htarisme; kadn
tarafnda, drt ba mamur ealdatma. Eer katolik kilisesi boanmay yasaklamsa, bunun tek nedeni, hi kukusuz, lme
olduu kadar, ealdatmaya da bir arenin bulunmadn kabul
etmi olmasdr. Buna karlk, protestan lkelerde, burjuva
73
Friedrich Engels
olunun, kendi snfnn kadnlar arasndan, azok zgrlkle

seme hakkna sahip bulunmas kuraldandr; yle ki, evliliin
temelinde bir dereceye kadar ak bulunabilir, ve protestan iki
yzllne uygun dtnden, evliliin temelinde her
zaman akn bulunduu varsaylr. Burada, erkein htarisme'i daha gevek, kadnn ealdatmas daha seyrek bir halalr.
Ne var ki, her trl evlilik iinde, insanlar evlenmeden nce ne
iseler, gene o kaldklarndan, ve protestan lkelerdeki burjuvalar da ounlukla darkafal olduklarndan, bu protestan tekelilik, en iyi durumlarn ortalamasnda, evlilik birliine, aile
mutluluu ad taklan ar bir canskntsndan baka bir ey
getirmez. Bu iki evlilik ynteminin en iyi aynas romandr: katolik biimi iin Fransz roman; protestan biimi iin Alman
roman. Bu iki roman dan herbirinde, "erkek kendine uygun
deni bulacak": Alman romannda, delikanl, gen kz; Fransz romannda, koca, boynuzlar. Bu ikisinden hangisinin en
kt pay aldn sylemek de, her zaman kolay deildir. Bu
yzden, Alman romanndaki cansknts, Fransz burjuvasnda, Fransz romanndaki "immoralit"nin (ahlkszln)
darkafal Almanda uyandrdna eit bir tiksinti uyandrr.
Ama u son zamanlarda, "Berlin bir dnya bakenti haline geldiinden" bu yana, Alman roman da, orada oktan beri iyice
tannmakta olan htarisme ve ealdatma bakmndan, utangal brakarak, takviye almaya balam bulunuyor.
Ama her iki durumda da, evlilik, elerin snf durumu zerine kurulmutur; bu bakmdan her zaman kendi dlarnda kararlatrlan bir evlilik demektir. Gene her iki durumda (sayfa
297) da, durumun gereklerine gre yaplan bu evlilik, ounlukla en pis fuhu haline dnr - bazan her iki tarafn, ama
daha ok kadnn fuhu haline; eer kadn alelade orospudan
ayrlyorsa, bunun tek nedeni, vcudunu, bir creti gibi, para
bana kiralamayp, bir kle gibi, bir seferde tamamen satmasdr. Fourier'nin sz, durumun gereklerine gre yaplm
btn evlenmelere uygun der:
"Nasl dilbiliminde, iki olumsuz szckten bir olumlama
karsa, tpk onun gibi, evlilik ahlknda da, iki fuhutan bir
iffet kar."
74

Cinsel ak, ancak ezilen snflar iinde, yani gnmzde,
proletarya iinde, kadnla kurulan ilikilerin gerek kural olabilir ve ancak proletarya iinde durum byledir; bu ilikiler
toplum tarafndan ister onaylansn, ister onaylanmasn. Ama
burada, klasik tek-eliliin btn temelleri yklmtr. Proletaryada, tek-elilik ve erkek stnlnn, kendisinin korunmas ve miraslara gemesi iin kurulmu olduu hibir
mlkiyet bulunmaz; yleyse, bu snfta, erkek stnln yararl hale getirmek iin hibir uyarc yoktur. stelik, hatta
bunu salamak iin gerekli aralar bile eksiktir bu stnl
koruyan burjuva hukuku, yalnzca mlk sahipleri ve onlarn
proleterlerle olan ilikileri iin mevcuttur; tuzluya oturur; yleyse, para yokluundan, iinin kars karsndaki durumunda hibir geerlilie sahip deildir. inin, kars
karsndaki durumunda, koullara gre, bambaka kiisel ve
toplumsal ilikiler hkm srer. Ve stelik, byk sanayi, kadn evden kopararak emek pazarna ve fabrikaya gnderdii,
ve onu ounlukla ailenin destei durumuna getirdiinden
beri, proleterin evinde, erkek stnlnn son kalnts da temelini yitirmi oldu - belki, tek-elilikle birlikte treye girmi
bulunan, kadnlara kar bir kabalk art hari. Bylece, Tanrnn dnyevi ve uhrevi tm kayrasna karn ve hatta eler arasnda en tutkulu ak ve en kesin ballk da olsa, proleter ailesi,
artk terimin gerek anlamnda tek-eli biiminde bir aile deildir. Bundan tr tek-eliliin ayrlmaz yoldalar: htarisme ve ealdatma, proleter aile iinde ancak ve her zaman
ok silik bir rol oynar; kadn, boanma hakkn gerekte yeniden elde etmitir; eer birbirine dayanamaz bir duruma gelinirse, (sayfa 298) ayrlmak ye tutulur. Szn ksas,
proletarya evlilii, szcn etimolojik (kaynaa degin) anlamnda tek-eli biimindedir, ama tarihsel anlamnda, asla
tek-eli biiminde deildir.
Hukukularmza gre, yasalardaki ilerleme, kadnlarn
btn yaknma nedenlerini, gitgide artan bir lde, ortadan
kaldryor. Modern uygarln yasama sistemleri, ilk olarak,
evliliin geerli olabilmesi iin, elerin zgrce onadklar bir
75
Friedrich Engels
szleme olmas gerektiini, ikinci olarak da, evlilik sresince,

elerin birbirine kar ayn hak ve grevlere sahip olmalar gerektiini kabul etmektedirler. Eer bu iki koul, mantksal bir
biimde gereklemi olayd, kadnlar btn istediklerine
sahip olabilirlerdi.
zgl bir ekilde hukuksal bir nitelik tayan bu kantlama, cumhuriyeti burjuvann proleter hakkn reddetmek ve
onun azn kapamak iin kulland kantlamann ta kendisidir. szlemesi de taraflar arasnda zgrce yaplm saylr.
Ama bu zgrlk, taraflar arasndaki eitliin, yasa tarafndan
kat zerinde kurulmasna dayanr. Snf durumlar arasndaki
ayrln taraflardan birine verdii g, bu gl tarafn br
zerindeki basks -iki tarafn gerek iktisadi durumu-, btn
bunlar yasay hi ilgilendirmez ve i szlemesi sresi boyunca, biri ya da br aka vazgemedike, iki taraf da ayn
haklardan yararlanyor saylr. Ama iktisadi koullar, iiyi,
szmona hak eitliinin hatta son krntlarndan da vazgemeye zorlarm, bu, yasann umurunda deildir.
Evlenmeye gelince, eler, kurallara uygun olarak, nikah
tutanan serbeste imzalar imzalamaz, yasa, hatta en liberali
bile, tamamen yerine getirilmi olur. Gerek yaamn oynand hukuk kulislerinin ardnda olup bitenler ve bu zgr onamann ne biimde saland, yasay da, hukukular da, hi
kayglandrmaz. Bununla birlikte, karlatrmal hukuka yle
bir gzatmak, hukukulara, bu onama zgrlnn ne deer
tadn gsterebilirdi. Ana-baba servetinden zorunlu bir parann ocuklara yasa tarafndan saland, yleyse ocuklarn
mirastan yoksun braklamad lkelerde -Almanya'da, Fransz hukukunun yrrlkte bulunduu lkelerde, vb. ...- ocuklar, evlenebilmek iin, (sayfa 299) ana-babalarnn
onamasn elde etmek zorundadrlar. Evlenebilmek iin anababa onamasnn yasal bir koul olmad ngiliz hukukuna
bal lkelerde ise, ana-babalarn tam bir vasiyet zgrl
vardr ve ocuklarn, istedikleri gibi mirastan yoksun brakabilirler. Ama buna karn, daha dorusu bu yzden, aktr ki,
miras kalacak bir eyleri bulunan snflar iinde, evlenme z76

grl, ngiltere ve Amerika'da, Fransa ve Almanya'da olduundan kl kadar fazla deildir.
Evlilik iinde, erkekle kadnn hukuksal eitliinde de
durum bundan daha iyi deildir. Kadn-erkek arasnda, daha
nceki toplumsal durumlardan bize miras kalm bulunan eitsizlik, hibir zaman, kadnn iktisadi bask altnda oluunun
nedeni deil, sonucudur. ocuklaryla birlikte birok evli ifti
kapsayan eski komnist ev ekonomisinde, kadnlara braklan
ev ynetimi, tpk erkekler tarafndan yiyecek salanmas gibi,
toplumsal zorunluluk tayan bir kamu iiydi. Ataerkil aile, ve
ondan da ok tek-eli olan bireysel aileyle birlikte, her ey deiti. Ev ynetimi, kamusal niteliini yitirdi. Bu i artk toplumu ilgilendirmiyor: bir zel hizmet haline geldi; toplumsal
retime katlmaktan uzaklatrlan kadn, bir bahizmeti oldu.
Toplumsal retim yolunu -ama yalnz proleter kadna- yeniden aan, gnmzn byk sanayidir; ama bu yol, ylesine
koullar iinde almtr ki, kadn, eer ailenin zel hizmetiyle ilgili grevlerini yerine getirmek isterse, toplumsal retimin dnda kalr ve bir ey kazanamaz; buna karlk, eer
toplumsal retime katlmak ve kendi hesabna kazanmak isterse, ailesel grevlerini yerine getirmekten uzak kalr. Kadn
iin btn alm kollarnda, fabrikadaki gibi, doktorluk ve
hukukulukta da, durum budur. Modern kar-koca ailesi, ak
ya da gizli, kadnn evsel klelilii zerine kurulmutur; ve
modern toplum, salt kar-koca ailelerinden -molekller gibimeydana gelen bir ktledir. Gnmzde, erkek, ounlukla,
hi deilse varlkl snflarda, ailenin dayana olmak ve onu
beslemek zorundadr; bu durum, ona hibir hukuksal ayrcalkla desteklenmeyi gereksinmeyen, egemen bir otorite kazandrr. Aile iinde, erkek, burjuvadr; kadn, proletarya
roln oynar. Ama sanayi dnyasnda proletaryay ezen iktisadi (sayfa 300) basknn zgl nitelii, kendini btn sertliiyle, ancak kapitalist snfn btn yasal ayrcalklar
kaldrldktan ve iki snf arasnda tam bir hukuksal eitlik kurulduktan sonra gsterir; demokratik cumhuriyet, iki snf arasndaki uzlamaz kartl yoketmez; tersine, bunlar
77
Friedrich Engels
arasndaki savamn, zerinde yaplaca alan ilk hazrlayan

odur. Ayn biimde, erkein kadn zerindeki egemenliinin
zel nitelii, bu iki cins arasnda gerek bir toplumsal eitlik
kurma zorunluluu ve bunun yolu, btn bunlar, kendilerini
ancak, erkekle kadn tamamen eit hukuksal haklara sahip olduklar zaman apak gstereceklerdir O zaman grlecektir ki
kadn kurtuluunun ilk koulu btn kadn cinsinin yeniden
toplumsal retime dnmesidir ve bu koul kar-koca ailesinin,
-toplumun iktisadi birimi olarak ortadan kaldrlmasn gerektirir.
*
Demek ki, kaba izgilerle, insanln gelimesindeki bellibal aamaya uygun den, bellibal evlilik biimi
var. Yabanlla, grup halinde evlilik; barbarla, iki-balevlilik; uygarla [da -.], ealdatma ve fuhula tamamlanan
tek-elilik [karlk dyor -.]. Barbarln yukar aamasnda, iki-bal-evlilikle tek elilik arasnda, kle kadnlarn
erkeklere uyrukluu ve ok-karllk skverir.
Btn aklamamzn gstermi olduu gibi, bu kronolojik ardarda geli iinde kendini gsteren ilerlemenin bal bulunduu zellik, kadnlar giderek grup halinde evliliin cinsel
zgrlnden yoksunlatrldklar halde, erkeklerin bu zgrl yitirmemeleridir. Gerekte, grup halinde evlilik, gnmze kadar; varln erkekler iin fiilen srdrmtr.
Kadn iin bir su olan ve ar yasal ve toplumsal sonular getiren ey, erkek iin yz aartc bir ey, ya da, en kt durumda, zevkle tanan hafif bir ahlki leke olarak kabul edilir.
Ama geleneksel htarisme, amzda, kapitalist retim tarafndan deitirilip, kendini bu retim biimine uydurduka,
gitgide daha ak olarak fuhu haline dnr ve gitgide daha
ahlk bozucu bir duruma gelir. Bu durum kadnlardan da ok,
asl erkekler iin ahlk bozucudur. Fuhu, kadnlar iinde, yalnzca kendini buna kaptran (sayfa 301) mutsuzlar alaltr; ve
bunlarn says, genellikle sanldndan ok daha kktr.
Buna karlk, o, btn erkek dnyasnn niteliini deerden
drmekte, alaltmaktadr. Bylece, zellikle uzun sren on
78

nianllk durumundan dokuzu, evlilikte sadakatsizlik iin gerek bir hazrlk okuludur.
imdi, tamamlaycsnn, yani fuhun olduu kadar, tek
eliliin de gncel iktisadi temellerini kkten deitirecek bir
toplumsal devrime gidiyoruz. Tek-elilik, nemli servetlerin
bir elde -bir erkek elinde- toplanmasndan, ve bu servetlerin,
baka hi kimseye deil, bu adamn ocuklarna kalmas isteinden dodu. Bunun iin, erkein deil, kadnn tek-elilii
gerekliydi; yle ki, kadnn bu tek-elilii erkein ak ya da
sakl ok-karllna hi de engel olmuyordu. Ama eli kulanda bulunan toplumsal devrim, vasiyetle braklabilecek en
nemli srekli servetlerin: retim aralarnn hi olmazsa
byk blmn toplumsal mlkiyete dntrerek, btn bu
oluk-ocuk kayglarn en aza indirecektir. ktisadi nedenlerden domu bulunan tek-elilik, bu nedenler ortadan kalknca
yokolacak m?
Buna, hi de haksz olmayarak, u yant verilebilir: Yok
olmas bir yana, tek-elilik, asl bu andan sonra tam anlamyla
gerekleecektir. Gerekten, retim aralarnn toplumsal mlkiyete dnmyle birlikte, cretli emek de, proletarya da ortadan kalkacaktr; yleyse, ayn zamanda, belirli bir sayda
kadn iin (bu say istatistiklerden hesaplanabilir), para karl kendini satma zorunluluu da ortadan kalkacak demektir.
Fuhu ortadan kalknca, tek-elilik tehlikeye dmek bir yana,
sonunda bir gerek haline gelir, - hatta erkekler iin bile.
yleyse erkeklerin durumu, herhalde, adamakll deimi olacaktr. Ama kadnlarn, btn kadnlarn durumu da,
byk bir deiiklie urayacaktr. retim aralar toplumsal
mlkiyete getikten sonra, kar-koca ailesi, toplumun iktisadi
birimi olmaktan kar. zel ev ekonomisi, toplumsal bir sanayi haline dnr. ocuklarn bakm ve eitimi bir kamu ii
olur; toplum, meru ya da gayrimeru, btn ocuklarn bakmn zerine alr. Kendini sevdii erkee kaytsz-artsz vermekten bir gen kz alkoyan -ahlki olduu kadar da iktisadibalca toplumsal neden, "sonra ne (sayfa 302) olacak?" kaygs da, ayn biimde, ortadan kalkar. Bu, cinsel ilikilerde
79
Friedrich Engels
yava yava daha byk bir zgrln yerlemesi ve ayn zamanda, bakire kzlarn onuru ve bakire olmayanlarn onursuzluu konusunda uzlamazlktan daha uzak bir kamuoyunun
olumas iin, yeterli bir neden deil midir? Son olarak modern dnyada, tek-elilik ile fuhun birbirine kart eyler, ama
birbirinden ayrlmaz kart eyler, ayn toplumsal durumun iki
kutbu olduklarn grmedik mi? Fuhu, kendisiyle birlikte tekelilii de uuruma srklemeksizin, ortadan kalkabilir mi?
Burada yeni bir e ie karr, tek-elilik meydana kt
ada, hi deilse tohum halinde varolan bir e: bireysel cinsel ak.
Bireysel cinsel ak, ortaadan nce szkonusu edilemezdi. Sylemek gereksizdir ki, kiisel gzellik, itenlik, benzer beeniler vb., ayr cinsten kimseler arasnda daima cinsel
ilikiler istei uyandrm ve hi kimse, ilikilerin en itenine
giritii kimsenin, u ya da bu olmas konusunda kaytsz kalmamtr. Ama bununla, bizim bildiimiz biimiyle cinsel ak
arasnda dalar var. Btn antikada, evlilikler byklerce
kararlatrlr ve ilgililer de buna sessiz sedasz uyarlar. Antika dnyasnn tanm olduu kar-koca akysa, znel bir
eilim deil, nesnel bir devdir; evliliin nedeni deil mttefikidir. Deyimin modern anlamyla akhane ilikiler, antikada, ancak resmi toplum dnda kurulurlar. Theokrit ve
Mo'un ak sevinlerini ve ak aclarn arklatrdklar obanlar, Longus'un Daphnis ve Chlo'si, hep, zgr yurttan
yaama ortam olan devlette hibir yeri bulunmayan klelerdir.
Ama klelerin dnda, ak maceralarna, yalnzca bat halindeki antika dnyasnn bir bozulu rn olarak rastlarz ve
bu ak maceralar da Atina'da, Atina'nn bat ngnnde; Roma'da, imparatorlar zamannda, resmi toplum dnda yaayan
kadnlarla: htare'lerle, yani yabanc ya da klelikten kurtulmu (azatl) kadnlarla yaanr. zgr kadn ve erkek yurtta
arasnda gerekten bir ak macerasna raslanrsa, bu hep ealdatma zevki iin yaanan bir eydi. Ve antikadaki klasik ak
airi ihtiyar Anakreon, bizim bugn anladmz biimdeki
cinsel ak ylesine umursamyordu ki, sevilen (sayfa 303)
nesnenin cinsiyeti bile onun iin ok az nem tayordu.
80

Bizim anladmz biimdeki cinsel ak, basit cinsel istekten, Yunanllarn Eros'undan adamakll ayrlr. Bir yandan,
cinsel ak, sevilen kimsenin de sevmesini gerektirir; bir bakma, cinsel akta kadn erkee eittir; oysa antik Eros'ta, kadnn dncesi hi sorulmazd. te yandan, cinsel akn,
sevienlere, birbirine sahip olamama ve birbirinden ayrlmay,
ar ykmlarn en by deilse, byk bir ykm gibi gsteren bir yeinlik ve bir sresi vardr; birbirine sahip olabilmek iin, sevienler her eyi yapar, hatta lme kadar giderler
ki bu durum antikada, ancak ealdatma durumunda grlrd. Son olarak, cinsel ilikinin deerlendirilmesinde yeni
bir ahlk kural uygulanr; yalnzca bu ilikinin evlilik ii mi,
evlilik d m olduuna baklmaz; ayrca u da aranr: Bu iliki
aka, karlkl aka dayanyor mu? Feodal ya da burjuva yaaynda, btn br ahlk kurallarna ne kadar kulak aslrsa,
bu yeni kurala da o kadar kulak aslaca meydandadr - herkes bildiini yapar. Ama bu yeni ahlk kural, brlerinden
daha kt bir davran da grmez. Bu da, tpk brleri gibi ...
teoride, kat stnde kabul edilir. Ve imdilik bu yeni ahlk
kuralnn btn grp grecei de budur.
Antik an, cinsel aka doru yapt atllarda durmu
bulunduu nokta, orta an hareket noktasdr: e aldatma.
Tagelieder'leri (aubade'lar) icat eden valye akn daha nce
anlatmtk. Evlilii bozmak isteyen bu akla, evlilii kurmas
gereken ak arasnda, alacak uzun bir yol var; ve valyelik
bu yolu asla tamamen aamad. Hatta uar Latinlerden erdemli Almanlara da gesek, Nibelungen'ler iirinde grrz
ki, Siegfried'in kendisine ak olduu kadar gizlice Siegfried'e
ak olan Kriemhild bile, Gunther, onu, adn sylemedii bir
valyeye vaadettiini haber verince, yalnzca yle der:
"Bana sormanza hi gerek yok; siz ne emrederseniz, daima
yle olmak isterim; bana koca olarak verdiiniz kim ise, Senyr, benim de nianlanmak istediim odur."[8]
Her eyden sonra aknn da hesaba katlabilmesi, Kriemhild'in aklna bile gelmez. Birbirlerini hi grmeden, (sayfa
304) Gunther, Brunhild'le, Etzel, Kriemhild'le evlenmek ister;
81
Friedrich Engels
Gutrun'da[164] da byle: rlandal Sigebant, Norveli Ute ile;

Hetel von Hegelingen, rlandal Hilde ile evlenmek ister; sonunda Siegfried von Morland, Hartmut von Ormanien ve Herwig von Zlande, Gutrun ile evlenmek isterler. Ve yalnzca bu
son durumda, kadn, tamamen kendi isteiyle, nc talip
iin karar verir. Genel olarak, gen prensin nianls, eer hayattaysalar, prensin bykleri tarafndan, prensin bykleri hayatta deilse, bu konuda byk bir sz sahibi olan byk
feodallerin onayyla, prens tarafndan seilir. Zaten bu i,
baka trl olamazd. Tpk prens iin olduu gibi, valye ya
da baron iin de, evlenme siyasal bir itir, yeni ittifaklarla gcn artrmak iin bir olanaktr; bu konuda bireyin yelemelerine gre deil, evin karna gre karar vermek gerekir. Bu
koullar iinde, evlenme kararlatrlrken, son sz nasl olur
da ak syleyebilir?
Ortaa kentlerindeki korporasyonlar (loncalar) burjuvas
iin de durum baka trl deildi. Korporasyon burjuvasn
koruyan ayrcalklar, korporasyonlarn snrlayc tzkleri,
onu, bazan br korporasyonlardan; bazan kendi meslektalarndan, bazan da kalfa ve raklarndan yasal olarak ayran
yapay snrlar, kendine uygun bir kan arayabilecei evreyi
adamakll daraltyordu. Ve bu karmakark sistem iinde, ona
hangi kadnn en uygun dtn asla bireysel yelemeler
deil, aile kar kararlatryordu.
Demek ki, byk bir ounlukla, evlenme ortaan sonuna kadar, balangtan beri ne idiyse yle kald: asla ilgililerce sonulandrlmayan bir i. Balangta, dnyaya evli
gelinirdi - kar cinsten btn bir grupla evli. Grup halinde evliliin daha sonraki biimlerinde de, benzer koullar, herhalde
vard; ama grup gitgide daralyordu. ki-bal-ailede kural, ocuklarnn evlenmelerini, annelerin kendi aralarnda konuup
kararlatrmalardr; burada da, gen iftin gens ve airet iindeki durumunu salamlatracak yeni akrabalk ilikileri zerindeki dnceler, kesin bir biimde ie karyorlar. Ve zel
mlkiyetin kolektif mlkiyete stnl ve mirasn soydan
gemesi dolaysyla babalk hukuku ve tek-eliliin egemen82

lii balaynca, evlilik (sayfa 305) de her zamandan ok iktisadi dncelere bal bir duruma geldi. Satn alma yoluyla
evliliin biimi ortadan kalkar, ama kendisi durmadan artan
bir lde uygulanr; yle ki, yalnzca kadn deil, erkek de
kendi fiyatna gider - kiisel niteliklerine gre deil, servetine
gre [belirlenen fiyatna -.]. Evlenmenin her eyin stndeki
nedeni, ilgililerin birbirine kar duyduklar karlkl ak olmalyd; ama bu, egemen snflarn yaaynda hi grlmemi bir ey olarak kalm, olsa olsa yalnzca romanlarda, ya
da - hi hesaba katlmayan ezilmi snflar iinde grlmtr.
Corafi bulgulamalardan sonra, dnya ticareti ve manfaktr imalatyla dnyaya egemen olmak iin hazrland
zaman, kapitalist retimin bulduu durum buydu. Bu evlilik
biiminin, kapitalist retime ok uygun dtne inanlabilirdi; gerekten de yle oldu. Ama -evrensel tarihin hilesine
akl ermez- bu evlenme biiminde ldrc bir yara amak
zorunda kalan da kapitalist retim oldu. Her eyi metaya dntrerek, kapitalist retim, gemie ait btn geleneksel ilikileri parampara etti: soydan geme trelerin, tarihsel
hukukun yerine, alm-satm, "zgr" szlemeyi koydu; ite
bu noktada, ngiliz hukukusu H. S. Maine, nceki alara
gre bizim btn ilerlememizin, from status to contract'a, yani
soydan soya aktarlan koullardan, zgrce onanan koullara
gememizden ibaret olduunu syleyerek, byk bir bulgulamada bulunduuna inanyordu; oysa bu, aslnda doru olduu
lde, daha nce Komnist Manifesto'da dile getirilmiti.
Ama bir szleme yapmak iin, kiiliklerine, eylemlerine
ve mallarna zgrce sahip olabilen kimselerin, eit bir ekilde
karlamalar gerekir. te, bu ``zgr" ve "eit" bireyleri yaratmak, kapitalist retimin bellibal eserlerinden biri oldu. Bu
i, nceleri, yar-bilinli yar-bilinsiz ve dinsel grnler altnda gerekletirildiyse de, lterci ve kalvenci Reformdan
sonra, insann ancak tam bir zgrlk iinde yapt ilerden
tamamen sorumlu bulunduu ve insan ahlk-d bir eyleme
zorlayan btn basklara kar koymann, ahlki bir grev ol83
Friedrich Engels
duu ilkesi yerlemitir. Ama bu ilke, evlenme akdinde o zamana kadar yrrlkte bulunan (sayfa 306) pratikle nasl uzlatrlabilirdi? Burjuva anlayna gre, evlilik bir
szlemeydi, hukuksal bir iti; ve hatta, iki insann bedenini
ve ruhunu yaam boyunca birbirine baladna gre, btn
hukuksal ilerin en nemlisiydi. Evet artk bu hukuksal i,
biim bakmndan zgrce sonulandrlyordu: lgililer "evet"
demedike, bu i tamamlanamazd. Ama bu "evet"in nasl saland ve evliliin gerek yapclarnn neler olduu da ok
iyi biliniyordu. Bununla birlikte, eer btn br szlemeler
iin gerek karar zgrl isteniyorduysa, neden bu szleme
iin istenmesindi? Bir ift meydana getirecek olan iki gen
kii, kendilerine, kendi beden ve organlarna, zgrce sahip
olmak hakkndan yoksun muydular? Cinsel ak; valyelik tarafndan moda haline getirilmemi miydi, ve ealdatc valye
ak karsnda, kar-koca ak, cinsel akn gerek burjuva biimi deil miydi? Ama eer, kar-kocann grevi birbirini sevmekse, ayn biimde aklarn grevi de birbiriyle evlenmek ve
baka hi kimseyle evlenmemek deil midir? Birbirini sevenlerin hakk, ana-baba hakkndan, akrabalk ya da herhangi br
geleneksel evlilik aracs ya da simsar hakkndan stn deil
miydi? Kutsal kitaplar kendi bana yorumlama zgrl,
kiliseye ve dine elini kolunu sallaya salaya girdikten sonra,
gen kuan bedeni, ruhu, serveti, mutluluu ve mutsuzluu
zerinde egemen olmak isteyen eski kuan ekilmez kendini
beenmilii karsnda nasl durulabilirdi?
Bu sorular, toplumun btn eski ilikilerini geveten ve
btn geleneksel kavramlar sarsan bir ada, zorunlu olarak
ortaya kmak durumundaydlar. Birdenbire, dnya, eskisinden hemen hemen on kez daha byk bir duruma gelmiti; bir
yarkrenin drtte-biri yerine, imdi Bat Avrupallarn gzleri
nnde, br yedi eyreine de sahip olmak istedikleri btn
bir dnya kresi uzanyordu. lkeleri ayran eski dar engellerle birlikte, ortaa dncesinin bin yllk, gn gemi engelleri de yklyordu. nsann gz ve kafas nnde, sonsuz
derecede geni bir ufuk alyordu. Hindistan'n zenginlikleri,
84

Meksika ve Potosi'nin altn ve gm madenleri tarafndan ekilen gen adam iin, namusluluk nnn, kuaktan kuaa
geen onurlu lonca (sayfa 307) ayrcalnn ne nemi olabilirdi? Bu a, burjuvazinin gezici valyelik a oldu. Onun
da romantizmi ve akane cezbeleri vard; ama burjuva bir
temel zerinde, ve son tahlilde, gene burjuva ereklerle.
Ve ite bylece, ykselmekte olan burjuvazi, zellikle kurulu dzenin her yerden ok sarslm bulunduu protestan lkelerin ykselmekte olan burjuvazisi, evlenme konusunda da,
szleme yapanlar arasndaki zgrl giderek kabul etti ve
bunu, yukarda anlatlan biimde, uygulad. Evlenme, gene
snf evlenmesi olarak kald; ama, ilgililere, kendi snflar
iinde, belirli bir seme zgrl tannd. Ve karlkl bir cinsel aka ve iftlerin gerekten zgrce bir anlamasna dayanmayan btn evliliklerin ahlkszca bir ey olduu, kat
zerinde, iirlerde olduu gibi ahlk teorisinde de, sarslmaz
bir kural haline geldi. Uzun szn ksas, ak evlilii [bir -.]
insan hakk [olarak -.] ilan edildi; ve yalnzca droit de
l'homme[7] olarak deil, ayrca istisnai bir biimde, droit de la
femme[7] olarak.
Ama bu insan hakk, bir noktada, btn br szm ona
nsan Haklarndan ayrlyordu. Bu nsan Haklar, pratikte, egemen snfa, burjuvaziye zg bir hak olarak kalyor, ezilen
snf, proletarya iin hi de sz konusu olmuyorken, tarihin hilesi, burada kendini bir kez daha gsteriyor. Egemen snf, bilinen iktisadi etkilerin egemenlii altndadr; bunun sonucu,
ezilen snf iinde bu gerekten zgr evlilikler, grm bulunduumuz gibi, kural olduu halde, egemen snf iinde istisnai bir durum gsterir.
Demek ki evlilik akdinde zgrln tam ve genel bir biimde gereklemesi iin, kapitalist retim ile bu retimin kurduu mlkiyet koullarnn ortadan kaldrlmasnn, bugn bile
elerin seimi zerinde o kadar byk bir etkisi bulunan btn
ikincil iktisadi dnceleri bir yana attrmas gerekir. O zaman,
karlkl aktan baka hibir neden kalmayacaktr.
85
Friedrich Engels
Ama, cinsel ak, z gerei tekelci olduundan, -bu (sayfa

308) tekelciliin, gnmzde, yalnzca kadnda tamamen gereklemesine karn-, cinsel ak zerine kurulu evlilik de, z
gerei, kar-koca evliliidir. Bachofen'in, grup halinde evlilikten kar-koca evliliine doru gerekleen ilerlemeyi,
znde kadnlarn eseri olarak kabul etmekte ne kadar hakl
olduunu grmtk; yalnzca, iki-bal evliliin tek-elilik
yararna braklmas; erkeklerin hesabna kaydedilmelidir. Ve
tarihte, bunun etkisi, zellikle kadnlarn durumunu daha da
ktletirmek ve erkeklerin sadakatsizliini kolaylatrmak olmutur. imdi, erkein bu adet hkmndeki sadakatsizliine,
kadnlarn (kendi varlklar ve daha da ok ocuklarnn gelecei kaygsyla) katlanma nedeni olan iktisadi koullar ortadan kaldrlsn, bylece kadnn elde edecei eitlik, daha
nceki btn deneylere gre, erkeklerin, kadnlarn ok-kocal
olacaklarndan daha ok tek-eli olmalar sonucunu verecektir.
Ama tek-eliliin kesinlikle yitirecek olduu ey, douunu borlu bulunduu mlkiyet koullarndan kendisine
geen belirleyici niteliklerin tmdr; ve bu nitelikler, bir yandan erkein stnl, bir yandan da, evliliin bozulmazldr. Evlilik iinde erkein stnl; onun iktisadi
stnlnn yaln bir sonucudur ve bununla birlikte kaybolacaktr. Evliliin bozulmazl ise, ksmen tek-eliliin iinde
kurulduu iktisadi durumun, ksmen de, bu iktisadi durumla
tek-elilik arasndaki balantnn henz aka anlalmayarak
dinsel bir reformasyona urad bir a geleneinin sonucudur. Bu bozulmazlk, bugn bir ynnden yaralanm bulunuyor. Eer yalnzca ak zerine kurulu evlilik ahlki ise,
yalnzca akn devam ettii evlilik ahlki demektir. Ama bireysel cinsel ak nbetinin sresi, kiiden kiiye ok deiir;
zellikle erkekler de; ve akn tamamen tkenmesi, ya da yeni
bir ak tutkusuyla yitirilmesi, boanmay, toplum iin olduu
gibi, iki taraf iin de iyi bir i haline getirir. Yalnzca, insanlarn, bir boanma davasnn yararsz amurlar iinde abalamasndan saknlacaktr.
86

yleyse, sprlmesi yakn grnen kapitalist retimden
sonra, cinsel ilikilerin dzenlenme biimi zerine bugnden
dnlebilecek ey, zellikle olumsuz bir nitelik (sayfa 309)
tar, ve z bakmndan, ortadan kalkacak olanla yetinir. Ama
bu ie hangi yeni eler katlacak? Bu, yeni bir kuak yetiince belli olacak: yaamlarnda, bir kadn asla parayla ya da
baka bir toplumsal g aracyla satn almam olacak yeni bir
erkekler kua; kendini gerek aktan baka hibir nedenle
bir erkee vermeyecek, ya da bunun iktisadi sonularndan
korkarak kendini sevdii kimseye vermekten vazgemeyecek
olan yeni bir kadnlar kua. te bu insanlar dnyaya geldii
zaman, bugn onlarn nasl davranmalar gerektii zerine dnlen eylere hi kulak asmayacaklar; kendi pratiklerini ve
herkesin davrann yarglayacaklar kamuoyunu kendileri yaratacaklardr - bir nokta, ite bu kadar.
imdi gene, bir hayli uzaklam bulunduumuz Morgan'a
dnelim. Uygarlk dnemi boyunca gelien toplumsal kurumlarn tarihsel irdelenmesi, onun kitabnn erevesini aar. Bu
yzden, bu dnem boyunca tek-eliliin gelecei zerinde pek
az durur. Nedir ki, o da, bu eree eriilmi olduuna inanmamakla birlikte, tek-eli ailenin geliimi iinde, iki cins arasndaki tam bir hak eitliine doru bir ilerleme grr. Ama, der
ki:
"Eer ailenin ardarda drt biimden gemi ve imdi bir
beinci biime brnm olduu olgusu kabul edilirse, ortaya
bu [son -.] biimin, gelecek iin srekli olup olamayacan
bilmek sorunu kar. Buna verilmesi olanakl tek yant, tpk
imdiye kadar olduu gibi, toplum gelitike, aile biiminin
de gelimek, toplum deitii lde, aile biiminin de deimek zorunda bulunduudur. Aile biimi, toplumsal sistemin
rndr ve onun kltr durumunu yanstacaktr. Tek-eli aile
uygarln balangcndan bu yana, hele modern zamanlarda
ok belirli bir iyileme gsterdiine gre, en azndan, onun;
iki cins arasndaki eitlie ulalana kadar, yeni olgunlamalara
yetenekli olduu dnlebilir. Eer uzak bir gelecekte, tekeli aile, toplumun gereksinmelerini karlayamaz bir duruma
87
Friedrich Engels
gelirse, onun yerini alacak olan ailenin nasl bir z tayacan

imdiden sylemek olanakszdr." (sayfa 310)
III
ROKUA GENS
imdi, Morgan'n, en azndan, akrabalk sistemlerinden
hareket ederek ailenin ilkel biimlerini bulmas kadar nemli
bir baka bulgulamasna geliyoruz. Morgan, Amerikan yerlilerinin bir aireti iinde, hayvan adlaryla belirlenen kanda
gruplarn, z bakmndan, Yunanllarn genea, Romallarn
gentes'iyle ayn ey olduklarn; greko-romen biimin daha
sonraki trev biim olduu halde, Amerikan biimin asl (originelle) biim olduunu; gens, kabile (phratrie) ve airet
(trib) biimindeki btn ilkel zamanlar Yunan ve Roma toplumsal rgtlenmesinin, Amerikan yerlilerinin toplumsal rgtlenmesi iinde tam bir paralellie sahip olduunu; gensin
(imdiye kadar elimizde bulunan kaynaklara gre), uygarla
girene, hatta daha da sonrasna kadar, btn barbarlarda ortak
bir kurum bulunduunu tantlam bulunuyor. Ve bu tant, en
eski Yunan ve Roma tarihinin, en g blmlerini aydnla
karm, ve devletin kurulmasndan nce, ilkel zamanlardaki
toplumsal rejimin temel izgilerine kuku duyulmaz aklamalar getirmitir. renildikten sonra o kadar yaln grnmesine karn, Morgan, bunu ancak yakn zamanlarda buldu,
1871'de yaymlanm bulunan bir nceki yaptnda aklanmas, o zamandan beri [bir zaman iin], genellikle kendilerine
gvenle dolu ngiliz tarih-ncesi-bilimcilerinin sesini-soluunu kesen gizemleri henz meydana karamamt.
Morgan'n, bu kandalar grubunu adlandrmak iin genel
bir biimde kulland Latince gens szc, tpk buna karlk den Yunanca genos szc gibi, gan (kurala gre, k'nn
Aryen g yerine getii Almancada, kan) olarak Aryen kknden gelir ki, [gan ya da kan -.] meydana getirmek, dourmak
demektir. Gens, genos, Sanskritede canas, Got dilinde (yukarda geen kural uyarnca) kuni, Norve ve Anglo-Sakson
dillerinde kyn, ngilizcede kin, eski Almancada knne, hep,
88

soy-sop demektir. Ama Latincede gens, Yunancada genos
[szckleri -.] zel olarak, (sayfa 311) ortak bir dlden (burada airetin ortak bir atasndan) gelmekle vnen ve baz toplumsal ve dinsel kurumlar tarafndan zel bir topluluk halinde
birletirilmi, ama kkeni ve iyz imdiye kadar btn tarihilerimiz iin karanlkta kalm kanda gruplar iin kullanlyorlard.
Daha nce, ortaklaa (punaluenne) aile dolaysyla, ilkel
biimi iinde, bir gensin bilemiinin ne olduunu grmtk.
Gens, ortaklaa aile tarafndan ve bu ailede zorunlu olarak egemen bulunan fikirlere gre, kimlii iyice belirlenen ayn nineden [dii ata -.], yani gensin kurucusundan geldikleri kabul
edilen kimselerden bileir. Bu aile biimi iinde babalk durumu belirsiz olduundan, yalnzca dii soy zinciri hesaba katlr. Erkekler, kendi kz kardeleriyle deil, yalnzca bir baka
soydan kadnlarla evlenmek hakkna sahip olduklar iin, bu
yabanc kadnlardan doan ocuklar, analk hukuku gereince,
gensin dnda kalacaklardr. Bunun sonucu, yalnzca her kuaktaki kzlardan gelen ocuklar grup iinde kalacaklar; erkeklerden gelen ocuklarsa, analarnn genslerine
geeceklerdir. imdi, bu kanda grup, ayn airet iinde, benzer gruplar karsnda zel bir grup olarak kurulur kurulmaz ne
olacak? Bu ilkel gensin klasik biimi olarak, Morgan, irokualardaki, ve zellikle [rokualarn -.] Senekalar airetindeki
gensi ele alyor. Bu airet iinde, hayvan adlar tayan sekiz
gens var: 1. Kurt; 2. Ay; 3. Kaplumbaa; 4. Kunduz; 5. Geyik;
6. ulluk; 7. Balkl; 8. ahin: Her gens iinde, u treler
hkm srer:
1 Her gens, kendi saem (bar zamannda ef) ve efini
(askeri komutan) seer. Saem'in gens iinden seilmi olmas
gerekirdi ve buradaki grevleri soydan gemeydi (hrditaire);
u anlamda ki, grevin boalmas halinde, hemen yeni bir
saem seilmeliydi; askeri komutan, gensin dndan da seilebilirdi ve bir zaman iin hi olmasa da olurdu. Bir nceki saemin olu asla saem seilmezdi; nk, irokualarda analk
hukuku hkm srdnden, oul bir baka gense aitti; ama
89
Friedrich Engels
saemin erkek kardei ya da kz kardeinin olu seilebilirdi ve

ounlukla da bunlar seiliyordu. Kadn-erkek, herkes, bu seime katlyorlard. Ama seimin br yedi gens tarafndan
onaylanm olmas gerekirdi;(sayfa 312) seilen, ite ancak o
zaman btn rokualar Federasyonunun ortak konseyi tarafndan trenle bakanlk makamna oturtulurdu. Bu olgunun
btn nemini, ilerde greceiz. Saem'in gens iindeki gc
ataerkil bir nitelikte tamamen tinsel bir nitelikteydi; hibir zorlama aracna sahip deildi. Saem, ayrca, ve grevi gerei,
Senekalar Airet Konseyinin ve btn rokualar Federal Konseyinin yesiydi. Askeri efin [komutann -.] yalnzca sava
seferlerinde sz geerdi.
2 Gens, istedii zaman, saemi ve askeri efi grevinden
alr. Bu i de, erkeklerle kadnlarn btn tarafndan kararlatrlr. Grevden alnan bykler, artk br insanlar gibi,
basit savalar haline gelirler. Bundan baka, airet konseyi,
hatta gensin isteine kart olarak, ayn biimde, saemleri grevinden alabilir.
3 Hibir ye, gens iinden evlenme hakkna sahip deildir. Gensin temel kural, onu bileik tutan ba, budur; bu kural,
kapsad bireyleri bir gens haline getiren tek olgu olan ok
olumlu kanda akrabaln olumsuz ifadesidir. Bu basit olgunun bulgulanmasyla, Morgan, ilk olarak, gensin iyzn ortaya koymutur. Gensin o zamana kadar ne derece az
anlalm olduunu, ilerinde gentilice dzeni oluturan, eitli gruplarn, anlalp ayrdedilmeksizin, airet, klan, tuhm,
vb. adlar ile birbirine kartrldklar, ve zaman zaman bu topluluklardan unun ya da bunun iinde evlenmenin szm ona
yasak olduu savnn ileri srld yabanllar ve barbarlar
zerindeki eski anlatlar aka gsterir. Mac Lennan'n ileri
bir hkmdar buyruuyla dzene koymak iin bir baka Napoleon gibi ie kart iinden klmaz karklk ite byle
yaratlm oldu: [ona gre -.] btn airetler, iinde evliliin
yasak olduu (exogames) airetlerle, yasak olmad (endogames) airetler biiminde; ikiye ayrlrlar. Ve bu ii bylece onarlmaz bir biimde kmaza soktuktan sonra, Mac Lennan bu
90

iki sama snftan hangisinin, d-evlenen olann m yoksa ievlenen olann m daha eski olduunu bulmak iin derin almalara koyulabilmitir. Kanda akrabalk zerine kurulu
gensin bulgulanmas ve bundan, gens yelerinin birbiriyle evlenmelerinin olanaksz olduu sonucunun kmas, (sayfa 313)
bu delilie bir son vermitir. - rokualar incelediimiz aamada, gens iinde evlenme yasann sk skya korunduunu
sylemek gereksizdir.
4 llerin mal, br gens yelerinin mal oluyordu; bu
mal, ,gens iinde kalmalyd. Bir rokuann brakabilecei ey
ok nemsiz olduundan, miras en yakn gentilice akrabalar
arasnda paylalyordu: eer len erkekse, ana tarafndan
erkek ve kz kardeleri ile, anasnn erkek kardeleri arasnda;
eer len kadnsa, erkek kardeleri hari, ocuklar ve kz kardeleri arasnda. Ayn nedenle, karyla koca birbirinin mirass olamazlard; tpk ocuklarn, babalarnn mirass
olamayacaklar gibi.
5 Gens yeleri karlkl yardm ve korumayla, zellikle,
yabanclar tarafndan yaplan bir satamann cn birlikte almakla ykmlydler. Her birey, kiisel gvenlii bakmndan gense gvenirdi, ve gens tarafndan da korunurdu; ona
saldran, btn gense saldryor demekti. te, rokualar tarafndan kaytsz-artsz kabul edilmi olan kan davas (vendetta)
devi, gens iindeki bu kan balar sonucuydu. Eer, yabanc
biri, gens yelerinden birini ldrrse, lenin btn gensi bu
cinayetin cn almakla ykmlyd. nce bir uzlama kaps
aranrd; katilin gensi toplanr ve ldrlenin gens konseyine;
ounlukla zntlerini bildirip deerli armaanlar sunarak,
ii dzeltme nerilerinde bulunurdu. Eer bunlar kabul olunursa, sorun kalmazd. Byle olmazsa, saldrya urayan gens,
katili izleyip ldrmekle ykml bir ya da birka -alc
tayin ediyordu. Bunlar, grevlerini yapt zaman, ldrlen
adamn [katilin -.) gensinin yaknmaya hibir hakk yoktu;
sorun bitiyordu.
6 Gensin belirli adlar ya da ad dizileri vardr ki, btn
airet iinde bu adlar kullanma hakk yalnzca ona aittir; yle
91
Friedrich Engels
ki, her kiinin ad ayn zamanda onun hangi gense ait olduunu gsterir. Gense ait bir ad, gense ait haklar ierir.
7 Gens, yabanclar yelie kabul edebilir, ve bundan
tr, onlar btn airetin mal yapabilir. ldrlmeyen sava
tutsaklar, bylece, bir gensin yeliine kabul edilmekle, Senekalar airetinin yesi durumuna geliyor ve bunun (sayfa
314) sonucu, gens ve airetin btn haklarna sahip oluyorlard. yelie kabul, yabancy erkek ya da kz karde olarak
kabul eden erkek, ya da evlat olarak kabul eden icadn baz
gens yelerinin nerisi ile oluyordu; kabuln onaylanmas iin
gens iinde gsterili bir kabul treni yaplmas zorunluydu.
ounlukla, yaltk kalm, says olaanst azalm gensler,
bylece, bir baka gensin yelerini, bu gensin izniyle, yn
halinde yelie kabul ederek gleniyorlard. rokualarda gens
iindeki gsterili kabul treni, airet konseyinin genel oturumu biiminde yaplyor, bu da, kabul trenini, gerek bir dinsel ayin durumuna getiriyordu.
8 Amerikan yerlilerinin gensleri iinde zgl dinsel ayinlerin varln kantlamak gtr; ama yerlilerin, dinsel ayinleri, azok genslere balanr. rokualardaki yllk alt dinsel
bayramda, her gensin saem ve askeri efleri, grevleri nedeniyle, "iman koruyucular" arasnda saylrlar ve dinsel grevleri vardr.
9 Gens genel bir mezarla sahiptir. Bu imdi yok olmutur. New-York eyaletindeki rokualar, beyazlar arasnda
gmlmlerdir; ama eskiden vard. rokualarn yakn akrabas Tuskaroralar gibi, br yerlilerde hala vardr: hristiyan
olduklar halde, Tuskaroralarn mezarlnda her gens iin belirli bir dizi vardr; yle ki; burada anneyle ocuklar ayn dizi
iinde gmlrler, baba ayr gmlr. rokualarda da, lnn
gmlmesine btn gens katlr, mezarla, cenaze syleviyle,
vb. ilgilenir.
10 Gensin bir konseyi, kadn-erkek, herkesin oy hakkna
sahip bulunduu, btn ergin gens yelerinden kurulu demokratik bir meclisi vardr. Saemleri ve askeri efleri bu konsey
seer, bu konsey grevden alrd; br "iman koruyucular"
92

iin de durum aynyd. Bir gens yesinin ldrlmesi dolaysyla, kefaret ba (wergeld, kan helli) ya da davasn konsey kararlatrr, yabanclar gens yeliine o kabul ederdi.
Szn ksas, konsey, gens iinde en yce gt.
Amerikan yerlilerindeki tipik bir gensin ayrc nitelikleri
ite bunlardr.
"Btn yeleri, karlkl zgrlklerini korumakla ykml kiisel haklarda eit, zgr insanlardr, - ne saemler,
(sayfa 315) ne de askeri efler herhangi bir stnlk savnda
bulunabilirler; hepsi birden, kan balaryla birlemi, kardee
bir topluluk olutururlar. Hibir zaman formle edilmi olmamakla birlikte, zgrlk, eitlik, kardelik gensin temel ilkeleriydi; gens ise, btn bir toplumsal sistem birimi,
rgtlenmi Amerikan yerlileri toplumunun temeliydi. Bu
durum, Amerikan yerlilerinde herkese grlen gemlenmez
bamszlk ruhunu ve kiisel -davrantaki arball aklar."
Amerika'nn bulgulanmas anda, btn Kuzey Amerika yerlileri, analk hukukuna gre [kurulmu -.] gensler halinde rgtlenmilerdi. Yalnzca, Dakota'dakiler gibi birka
airette, gensler yokolmu. Ojibvalar'la Omahalar'daki br
birka airet iinde de gensler babalk hukukuna gre rgtlenmilerdi.
Be ya da altdan ok gens kapsayan birok airetin
iinde, bu genslerden , drt ya da daha ounun zel bir
grup halinde toplandklarn gryoruz ki, Morgan, yerli ad
olduu gibi evirerek, buna, Yunanca karlna gre, fratri
(kardelik, kabile) adn veriyor. Bylece, Senekalar'da iki kabile var: birincisi drt (1'den 4'e kadar), ikincisi drt (5'den 8'e
kadar) gensi kapsyor. Daha ileri gtrlm bir irdeleme, bu
kabilelerin her zaman ilkel gensleri, airetin balangcndaki
ilk blnmeleri temsil ettiini gsterir; nk gens iinde evlenmek yasak olduuna gre, her airetin, zerk bir biimde
varln srdrebilmek iin zorunlu olarak, en azndan iki
gensi iinde barndrmas gerekliydi. Airet bydke, her
gens yeniden iki ya da daha ok paraya blnyor ve btn
93
Friedrich Engels
bu paralar (kz-gensleri) kapsayan ilk gens, varln kabile

olarak srdrrken, her para zel bir gens olarak ortaya kyordu. Senekalarda ve br yerlilerin ounda, kabilelerden
birindeki btn gensler, kendi aralarnda kzkarde-genslerdir.
Oysa br kabilenin gensleri, onlarn kuzin-gensleri olurlar grm olduumuz gibi, bu terimlerin, Amerikan akrabalk
sistemi iinde, ok gerek ve ok belirli bir anlam vardr. Balangta hibir Seneka, kendi kabilesi iinde evlenme hakkna
sahip deildi; ama bu tre, ok uzun bir zamandan beri yrrlkten kalkt ve gense zg kald. Senekalardaki (sayfa 316)
gelenee gre, Ay ve Geyik, brlerinin kendisinden ktklar ilk iki genstir. Bu yeni rgtlenme kkletikten sonra, onu
gereksinmelere gre deitiriyorlard; bir kabilenin gensleri
gszleecek olsa denkletirmek iin, bazan br kabilelerin
gensleri, tm olarak, onlarn yerine geiriliyordu. Bu yzden,
eitli airetlerde, kabileler iinde eitli biimlerde gruplandrlm ayn ad tayan gensler buluyoruz.
rokualarda kabilenin grevleri, ksmen toplumsal, ksmen dinseldir. 1 Kabileler, birbirleriyle top oynarlar; her kabile en iyi oyuncularn karr, brleri oyunu seyreder; her
kabilenin ayr bir yeri vardr ve seyirciler, kendi aralarnda,
kendi oyuncularnn yengisi zerine bahse girerler. 2 Airet
konseyinde, her kabilenin saem ve askeri efleri birlikte otururlar, iki grup kar karya gelir, ve her konuucu her kabilenin temsilcilerine, zel bir organ olarak sz yneltir. 3 Airet
iinde bir cinayet ilendii ve lenle ldrenin ayn kabileye
ait olmad bir durumda, saldrya urayan gens, ounlukla
kendi kzkarde-genslerine bavururdu; bunlar, bir kabile konseyi toplar ve ii zmek bakmndan ayn biimde bir konsey
toplamas iin bir ortak topluluk olarak br kabileye bavururlard. Burada da kabile, gene ilkel gens olarak grnr ve
tek bana ve daha gsz bulunan gensten, kendi kzndan
daha byk bir baar olanana sahip bulunurdu. 4 nemli
kiilerin lm durumunda, lenin kabilesi yas tutarken, kar
kabile, gmme ve cenaze treninin dzenlenmesini zerine
alrd. Bir saem lr lmez, kar kabile, rokualar Federal
94

Konseyi'ne, grevin boaldn haber verirdi. 5 Kabile Konseyi, bir saemin seimi srasnda ie karr. [Seimin -.) kzkarde-gensler tarafndan onaylanmas doal bir ey olarak
dnlyordu; ama br kabilenin gensleri buna kar kabilirlerdi. Bu durumda, kar kan kabilenin konseyi toplanrd; muhalefette direnirse, seim sonusuz kalrd. 6
Eskiden, rokualarn Beyazlar tarafndan medecine- lodges
olarak adlandrlan zel dinsel gizemleri vard. Senekalarda bu
gizemler, dine yeni girecekler iin treye uygun olarak dzenlenen bir giri ayiniyle, iki dinsel dernek tarafndan ululanrd, her iki kabileden birine; bu derneklerden biri balyd. 7
Eer, fetih anda Tlakskala'nn[165] drt (sayfa 317) mahallesinde oturan drt linages (soy) drt kabile idiyse -ki, bu
hemen hemen kesindir-, bu durum, tpk Yunanllarda ve Cermenlerdeki benzer br topluluklarda olduu gibi, kabilelerin
ayn zamanda askeri birlikler olduklarn da gsterir; bu drt linages'dan herbiri, kendi niformas kendi bayra ve kendi eflerinin komutas altnda, zel bir birlik olarak savaa giderdi.
Tpk birka gensin bir kabile oluturmas gibi, klasik biimi iinde, birka kabile de bir airet oluturuyordu, baz durumlarda, adamakll gten dm airetlerde, arac halka,
kabile grlmez. yleyse, Amerika'da yerli bir aireti belirleyen nedir?
1 Kendine zg bir toprak ve zel bir ad. Her airet, asl
oturduu yer dnda; avclk ve balklk iin nemli bir topraa da sahipti. Bu topran tesinde, en yakn airetin toprana kadar giden yansz (neutre) geni bir alan uzanyordu ki,
bu alan, akraba dilleri konuan airetler arasnda daha dar,
baka baka dilleri konuan airetler arasnda daha geniti. Bu
yansz alan, Cermenlerde Grenzwald (snr-orman), Sezar'n
Sevlerinin lkeleri evresinde yarattklar l, Danimarkallarla Almanlar arasnda sarnholt, (Danimarka dilinde, jarnved, limes danicus), Cermenlerle Slavlar arasnda
Sachsenwald ve branibor'dur (Slavcada; koruyucu orman,
Brandenburg ad buradan gelir). Bylece, pek de belirli olmayan bir biime snrlandrlm bu toprak, airetin ortak lke95
Friedrich Engels
siydi; bu, komu airetlerce de byle bilinir ve lkenin sahibi

bulunan airet tarafndan btn saldrlara kar savunulurdu.
Snrlarn belirsizlii, ou zaman ancak nfus nemli bir ekilde artarsa pratikte can skc bir durum alyordu. - Airet adlar, ounlukla isteye isteye seilmi olmaktan ok, rastlant
sonucu alnm gibi grnr; zamanla, bir airetin komu airetler tarafndan, kendisi iin kullanldndan baka bir adla
adlandrld sk sk grlmtr; tpk Almanlarn, tarihte tadklar ilk kolektif ad, Cermenler adn, Keltlerden alm olduklar gibi.
2 Yalnz o airete zg bir lehe (dialecte). Gerekte, airet ve lehe dmdetir [yani ayn zamanda oluan iki eydir
-.]; Amerika'da, blnmeler sonucu yeni airet ve (sayfa 318)
yeni lehelerin olumas, daha yakn zamanlara kadar grlyordu ve kukusuz, bu olu henz tamamen durmamtr. Gten dm iki airet kaynat zaman, istisnai bir biimde,
ayn airet iinde birbirine ok yakn iki lehenin konuulduu
olur. Amerikan airetlerinin ortalama nfusu, 2.000 yenin altnda kalr; bununla birlikte, Birleik Devletler'de, ayn leheyi konuan yerlilerin en kalabal erukilerin says
26.000'dir.
3 Gensler tarafndan seilmi saem ve askeri eflere
gsterili bir biimde yetkilerini verme hakk.
4 Saem ve askeri efleri hatta kendi genslerinin isteine
kar, grevden alma hakk. Saem ve askeri eflerin airet
konseyi yesi olmalar, airetin onlar zerindeki bu haklarn
kendiliinden aklar. Bir airetler federasyonu kurulduu ve
btn airetlerin bir federal konseyde temsil edildii her yerde,
yukarda ad geen haklar, bu federal konseye geiyordu.
5 Ortak dinsel dncelerde (mitoloji) ve dinsel ayinlerde bir pay. "Kendi barbar tarzlarnda, yerliler dindar bir
halkt."[166] Mitolojileri, henz eletirici bir inceleme konusu
olmamtr; dinsel dncelerinin cisimlemelerini insan biiminde tasarlyorlard -her trl ruh-, ama, bu yerlilerin o
zaman bulunduklar barbarln aa aamasnda, henz put
(idole) denilen plastik simgeler bilinmiyordu. Bu, doann, ve
96
ok tanrcla doru evrimlenen elerin egemen olduu bir

dindir. Bu eitli airetlerin zellikle dans ve oyunlar halinde
iyice belirlenmi baz ayin biimleriyle [kutlanan -.] dzenli
bayramlar vard; dans, btn dinsel trenlerin temel esiydi;
her airet kendi bayramlarn ayrca kutlard.
6 Genel iler iin bir airet konseyi. Bu konsey eitli
genslerin her zaman grevden alnabilmeleri olanakl olduuna gre, gerek temsilcileri durumunda bulunan btn
saem ve askeri eflerinden kuruluydu; oturumlarn, sz alma
ve dncesini duyurma hakkna sahip olan br airet yeleriyle evrili olarak, aka yapard; karar konseyindi. Kural
olarak, oturumda hazr bulunan btn erkekler, istedikleri
zaman konuurlard; kadnlar da grlerini istedikleri bir
erkek konumac araclyla aklatabilirlerdi. (sayfa 319) rokualarda, baz kararlar iin Cermenlerin mark topluluklarnda
da olduu gibi, kesin kararn oybirliiyle alnmas gerekirdi.
Airet konseyine, zellikle, yabanc airetlerle olan ilikileri
bir dzene koyma ii derdi; eliler kabul eder, eliler gnderirdi; sava aar, bar yapard. Sava karsa, genel olarak
gnlller savard. Aslnda, aralarnda kesin bir bar antlamas yaplmamsa, her airet btn br airetlerle sava
durumunda kabul edilirdi. ounlukla, bir trden dmanlara
kar dzenlenen sava seferleri, nl savalar tarafndan bireysel olarak dzenlenirdi; bunlar bir sava dansna balarlard;
bu dansa katlanlar, bylece sefere katldklarn belirtmi olurlard. Mfreze (colonne) hemen kurulur ve yrye geerdi.
Ayn ekilde, saldrya urayan airet topraklarnn savunmas,
ou zaman, gnlllerin askere alnmasyla salanrd. Bu
mfrezelerin gidi ve gelileri, daima halk enliklerine neden
olurdu. Bu tr sava seferleri iin airet konseyinin izni zorunlu deildi ve bunun iin konseyden ne izin istenir, ne de
alnrd. Bu, Tacitus'un anlatm bulunduu biimde silahl
Cermen bilelikleri (suites armes) tarafndan yaplan zel seferlere tamamen benzer; u ayrmla ki, Cermenlerde bilelikler
(suites, maiyetler) daha srekli bir nitelie sahiptir, bar zamanlarnda rgtlenmi ve sava durumunda evresinde br
97
Friedrich Engels
gnlllerin topland salam bir ekirdek olutururlar. Bu

sava mfrezeler ender durumlarda kalabalk olurlard; yerlilerin en nemli sava seferleri, hatta uzun aralkl olanlar
bile, ok kk askeri glerle yaplrlard. Bu birliklerden birka, byk bir giriim iin biraraya geldikleri zaman, herbiri
yalnzca kendi efinin szn dinlerdi; sefer plannn birlii,
iyi-kt, bu eflerden kurulu bir konsey tarafndan salanrd.
Ammianus Marcellinus'da anlatlm olduu gibi, Almanlar,
4.yzylda, Yukar-Ren zerinde, ite bu biimde savayorlard.
7 Baz airetlerde, bir byk ef [Oberhuptling] buluyoruz, ama bunlarn yetkileri ok azdr. Byk ef, abuk davranlmas gereken durumlarda, konsey toplanp kesin karar
alabilene kadar, geici nlemler almas gereken saemlerden
biridir. Bu, gelimenin hemen balang aamasnda, bir grevliyi yrtme gcyle donatmak iin (sayfa 320) bavurulan
bir giriimdir ki, gelimenin gidii iinde, hemen hep ksr kalmtr; daha sonra greceimiz gibi, bu grevli, eer her
zaman deilse, ou durumda byk askeri bakomutandan
[oberster Heerfhrer] kacaktr.
Amerika yerlilerinin byk ounluu, airet biiminde
toplanmann tesine geemedi. Bu yerlilerin, nfusu kk,
biri brnden geni snr blgeleriyle ayrlm, srekli savalarla gten dm airetleri, az sayda insanla geni bir
topra tutuyorlard. urada burada geici bir tehlike karsnda, evlenmeler dolaysyla akrabalam airetler arasnda
birlikler kuruluyor ve bu birlikler, tehlikenin dalmasyla birlikte, dalyorlard. Ama, baz blgelerde, oldum olas akraba
bulunan airetler, daldktan sonra, srekli federasyonlar biiminde yeniden biraraya gelerek, uluslarn meydana gelmesine doru ilk adm atyorlard. Birleik Devletler'de, bu tr
bir federasyonun en gelimi biimini, rokualarda buluyoruz.
rokualar, byk bir olaslkla Dakotalar byk ailesinin bir
daln oluturmakta bulunduklar Missisipi'nin batsndaki topraklarn brakarak, uzun dolamalardan sonra, bugnk NewYork eyaleti iine yerletiler ve be airete ayrldlar:
98

Senekalar, Kayugalar, Onondagalar, Oneidalar ve Mohavklar.
Balk, av eti ve ilkel bir bahvanlkla yayor, hemen her
zaman kazk blmelerle evrilmi kylerde barnyorlard. Nfuslar hibir zaman 20.000'i gemeyerek, be airet iinde belirli bir sayda gensler halinde, ayn dilin birbirine ok yakn
lehelerini konuuyorlar, be airet arasnda paylalm ayn
toprak paras zerinde yayorlard. Bu toprak, yeni fethedilmi olduundan, yenmi airetlerin, ezilmi halka kar kendiliinden yaratlm birlii, doal olarak varln
srdryordu; bu birlik, en gecinden 15. yzyln bana doru,
bir "sonsuz konfederasyon" kurana kadar, geliti; bu konfederasyon da, yeni glerinin bilincine vararak, hemen saldrc
bir nitelik kazand. Gcnn en yksek noktasna vard
zaman, 1675'e doru, oturanlarn ksmen kovup, ksmen haraca balad evredeki geni topraklar fethetmi bulunuyordu. rokualar konfederasyonu, yerlilerin, barbarln aa
aamasn amam durumda bulunduklar zaman (yleyse,
Meksika, Yeni-Meksika, ve Peru yerlileri (sayfa 321) hari),
erimi bulunduklar en ileri toplumsal rgtlenmeyi gsterir.
Konfederasyonun temel kurallar nelerdi, imdi onu grelim:
1 Eitlik ve airetin btn iilerinde tam bir bamszlk temeli zerinde, be kanda airetin sonsuz konfederasyonu. Bu kandalk, konfederasyonun gerek temelini
oluturuyordu. Be airetin , ana-airetler adn tayordu,
ve tpk kz-airetler adn tayan br iki airet gibi, bunlar da
kendi aralarnda kz kardeti. gens -en eskiler- hala yayor
ve be airet iinde de temsil ediliyorlard; baka gens,
airet iinde temsil ediliyorlard; bu genslerden her birindeki
yeler, be airetin btn iinde, birbirinin kardeiydi. Basit
lehe deiiklikleri bulunan ortak dil, ortak kkenin kant ve
belirtisiydi.
2 Konfederasyon organ, snf ve saygnlk bakmndan.
Hepsi de birbirine eit elli saemden kurulu bir federal konseydi; konfederasyonun btn ilerini, tam yetkiyle bu konsey
kararlatrrd
99
Friedrich Engels
3 Konfederasyonun. kuruluu srasnda bu elli saem, salt

konfederasyon erekleri bakmndan yaratlm yeni grevlerin
sahipleri olarak, airet ve gensler arasnda datlmlard.
Bunlar, grevin her yeni alnda, ilgili gensler tarafndan yeniden seilirler ve gene onlar tarafndan grevden alnabilirlerdi; ama onlara grev ve yetki vermek hakk, federal konseye
aitti.
4 Bu federal saemler, ayn zamanda kendi airetlerinde
de saemdiler ve airet konseyinde yerleri ve oylar vard.
5 Federal konseyin btn kararlarnn oybirliiyle alnmas gerekirdi.
6 Oy, airet tarafndan verilirdi; yle ki; geerli bir karar
alnabilmesi iin, her airet ve her airet iinde btn konsey
yelerinin, onaylarn bildirmeleri gerekirdi.
7 Be airet konseyinden herbiri, federal konseyi toplanmaya arabilirdi, ama federal konsey kendi kendini toplanmaya aramazd.
8 Oturumlar, toplanm bulunan halkn nnde yaplrd;
her rokual erkek, oturumlarda sz alabilirdi; karar, yalnzca
konseye aitti. (sayfa 322)
9 Konfederasyonun bana kimse konmamt; konfederasyonu yrtme gcne sahip bakan yoktu.
10 Buna karlk konfederasyonun ayn yetkilere ve ayn
gce sahip iki yksek sava efi vard. (Ispartallarda iki "kral",
Roma'da iki konsl.)
te, rokualarn drtyz yldan ok bir zamandan beri
iinde yaadklar ve hala yaamakta bulunduklar kamu dzeni budur. Bunu, Morgan'a dayanarak ayrntl bir biimde
anlattm; nk burada, henz devlet nedir bilmeyen bir toplumun rgtlenmesini irdeleme olanana sahip bulunuyoruz.
Devlet, kendisini oluturan yurttalar topluluundan ayr, zel
bir kamu gcnn varln gerektirir; ve Cermen mark'nn
yapln, bu yap daha sonra devletin ana temelini salamaya
aday olduu halde, doru bir igdyle, devletten z bakmndan ayr, z gerei salt toplumsal bir kurulu olarak kabul
eden Maurer, sonu olarak, btn yazlarnda, ilkel mark, ky,
100

derebeylik topraklar (seigneuries) ve kent kurulularndan
yola karak ve onlarn yansra, kamu gcnn yava yava
nasl olutuunu irdeler. Ayn kkten gelen bir halkn, geni
bir kta zerine yava yava nasl yayldn; airetlerin, blnerek, nasl halklar, deimez airet gruplar haline geldiklerini; dillerin bunlar arasnda, yalnzca anlalmaz bir hale
gelene kadar deil, aslnda aralarndaki ilkel birliin hemen
hemen btn izleri silinecek lde nasl deitiklerini; ayrca,
airetler arasnda, eitli genslerin nasl birok paralara ayrldn, ana-genslerin, kabile olarak nasl srp gittiklerini
ve bu en eski gens adlarnn, birbirinden ok uzak ve uzun sreden beri ayrlm bulunan airetler iinde nasl sregeldiklerini -yerli airetlerin ounda, Kurt ve Ay, hala gentilice
adlardr-, Kuzey Amerikan yerlileri arasnda grrz. Ve yukarda anlatlan yap genel olarak btn bu airetlere uygun
der - yalnzca u ayrmla ki, bu airetlerden ou, akraba
airetler arasndaki konfederasyona kadar gelimemitir.
Ama, bir kez gens toplumsal birim olarak ortaya knca,
btn gensler, kabileler ve airet yapsnn, ne derecede bu birimden itibaren hemen hemen kanlmaz bir zorunlulukla gelitiini de grrz - kanlmaz, nk bu (sayfa 323) doal
bir gelimedir. Bu gruplardan her de, herbiri bir btn
oluturan ve kendi ilerini kendi gren, ama gene de herbiri
brn tamamlayan farkl derecelerde kandalk gruplardr.
Ve onlara den ilerin erevesi, aa aamaya ait bulunan
barbarn btn kamu ilerini kapsamna alr. yleyse, halk
iinde toplumsal birim olarak gensi bulduumuz her yerde,
ayn zamanda, anlatm bulunduumuza benzer bir airet rgtn arayabiliriz; ve Yunanllarla Romallarda olduu gibi,
yeterli kaynaklara sahip bulunduumuz zaman, yalnzca bu
rgt bulmakla kalmayacak, ayrca una da inanacaz ki,
kaynaklara sahip bulunmadmz yerde, Amerikan toplumsal
yaplamasyla karlatrma, kukular ve en g amazlar
zmede bize yardmc olur.
Ve btn safl ve yalnlyla, bu gentilice rgtlenme,
ne hayranla deer bir yaplamadr! Askersiz, jandarmasz,
101
Friedrich Engels
polissiz, soylular snf yok, ne kral, ne hkmet, ne vali, ne

yarg, hapissiz, davasz, her ey dzenli bir biimde gider.
Btn kavgalar, btn ekimeler, ilgili kimselerin topluluu,
[yani -.] gens ya da airet, ya da kendi aralarnda eitli gensler tarafndan bir sonuca balanr, - aslnda bizim lm cezamzn, uygarln btn stnlk ve btn sakncalaryla,
uygarca biiminden baka bir ey olmad kan davas (vendetta) tehdidi, yalnzca son ve ender uygulanan bir are olarak
ie karr. Kamusal ilerin gnmzdekilerden ok daha
byk sayda olmalarna karn -ev ekonomisi, bir dizi aile
iinde ortaklaa ve komnist [bir nitelikte -.]'dir; toprak, airetin mlkiyetindedir: yalnzca kk baheler, geici olarak
evleklere braklmtr- gene de bizim geni ve karmak ynetim aygtmza hibir gereksinme duyulmamtr. Her eyi
ilgililer kararlatrr ve ou durumda, yzlerce yllk bir tre,
her eyi nceden dzenler. Yoksul ve gereksinenler bulunamaz -komnist ev ekonomisi ve gens, yallar, hastalar, sava
sakatlar karsndaki grevlerini bilir. Herkes eit ve zgrdr, - kadnlar dahil. Henz genel olarak yabanc airetlerin
kleletirilmesi iin olduu gibi, kleler iin de yer yoktur.
rokualar,1651'e doru Erieleri, "tarafsz ulus"u[167] yendikleri zaman, onlara eit haklarla konfederasyona (sayfa 324)
girmeleri nerisinde bulundular; ancak yenilenler bu neriyi
kabul etmedikleri zamandr ki, topraklarndan kovuldular. Ve
bylesine bir toplum, ne [yaman-.] erkekler, ne [yaman-.]
kadnlar yetitirir; buna, bozulmam yerlileri tanm bulunan
btn Beyazlar, bu barbarlarn kiisel onur, doruluk, karakter
gc ve yiitlii iin duyduklar hayranlkla tanklk ederler.
Bu yiitlie gelince, bunun en yeni rneklerini Afrika'da
grdk. Birka yl nce Zulular, birka ay nce de Nubiyenler -gentilice kurumlarn henz lmemi bulunduu iki airet, hibir Avrupa ordusunun yapamayaca eyi yaptlar.[168]
Ateli silahlardan yoksun, yalnzca karg ve mzraklarla, -meydan savanda dnya birincisi olarak tannan- Britanya piyadesinin abuk atl tfeklerinin kurun yamuru altnda,
silahlarn arasndaki byk farka karn ve askeri hizmet nedir,
102

talim nasl yaplr bilmedikleri halde, ngiliz snglerinin
ucuna kadar ilerlediler ve onlar birka kere sarstlar, hatta pskrttler. Nelere katlanp neler yapabileceklerine, bir Kafr'n,
yirmidrt saatte, bir attan daha ok yolalabildiinden yaknarak, bizzat ngilizler tanklk ediyorlar; bir ngiliz ressam, [bu
adamlarda -.] en kk kasn bile kabark, bir kam kay
gibi sert ve gergin olduunu sylyor.
te, eitli snflar halinde blnme olmadan nce, insanlarn ve insan toplumunun durumu buydu. Eer onlarn durumunu, gnmzdeki uygar insanlardan byk bir
ounluun durumuyla karlatrrsak, bugnn proleter ya
da kk kylsyle, gensin eski zgr yesi arasndaki farkn byk olduunu grrz.
Bu, iin, bir yan. Ama unutmayalm ki, bu rgtlenme
yklmaya adayd. Airetten teye gemedi; daha sonra grlecei, ve daha nce, rokualar tarafndan yaplan uyruklatrma giriimlerinde grlm olduu gibi, airetler
konfederasyonu, bunlardaki gerilemenin balangcn oluturur. Airetin dnda olan ey, hukukun da dndayd. Kesin
bir bar antlamas olmad yerde, iki airet arasnda sava
hkm srerdi; sava, insanlar br hayvanlardan ayrdeden
bir yrtclkla yrtlrd; ama zamanla, yarar salad iin,
bu yrtclk hafifletildi. Amerika'da (sayfa 325) grm olduumuz gibi, en yksek gelime noktasna varm gentilice kuruluta, tamamen balang durumunda (embryonnaire) bir
retim, ve bunun sonucu, geni bir toprak zerinde son derece
seyrek bir nfus bulunuyordu; bu kurulu iinde, insan,
nnde yabanc olarak dikilen ve anlayamad d dnyaya,
ocuksu dinsel tasarmlarnda yansyan, hemen hemen tam bir
kulluk durumundayd. Airet, insan iin bir snr olarak kalyordu: yabanc karsnda olduu kadar, kendisine kar da:
airet, gens ve kurumlar, kutsal ve dokunulmazd; bireyin
duygu, dnce ve eylemlerini tamamen egemenlikleri altnda
bulunduran, doa tarafndan verilmi stn bir g oluturuyorlard. Bu an insanlar bize ne kadar gsterili grnyorlarsa, birbirlerine kar o kadar alakgnll idiler; Marx'n
103
Friedrich Engels
dedii gibi, henz ilkel toplulua gbekba ile balydlar. Bu

ilkel topluluun gcnn krlmas gerekiyordu - ve krld.
Ama, bu ilkel topluluun gc, bize daha ilk anda bir alalma,
eski gentilice toplumun yrek temizlii ve ahlak yksekliinden bir ilk (originelle) d olarak grnen etkiler tarafndan
krld. Yeni uygar toplumu, snfl toplumu balatan eyler, agzllk, zevk,dknl, cimrilik, ortak mlkiyetin bencil yamas gibi- en aalk karlardr; eski snfsz toplumu
kemiren ve yklmasn salayan eyler, -hrszlk, zor, kallelik, ihanet gibi- en utandrc aralardr. Ve bizzat, yeni. toplum, varlnn ikibinbeyz yllk sresince, kk bir
aznln, byk bir smrlenler ve ezilenler ounluu zararna gelimesinden baka hibir ey olmad ve bugn, her
zamandan da ok, byledir.
VI
ROMA'DA GENS VE DEVLET
Roma'nn kuruluu zerindeki efsaneden, ilk yerlemenin
bir airet biiminde toplanm belirli bir sayda (efsaneye gre
yz) Latin gensin eseri olduu kyor; sylentiye gre bunlara, ok gemeden, gene yz gensten meydana gelmi sabellique [eski talyan halkndan -.] bir airet, ve son olarak,
eitli elerden bileik ve bu da yz gensi kapsayan bir
nc airet katlmtr. Btn bu yk, gens dnda, burada
aa yukar ilkel hibir ey bulunmadn gsteriyor; ve gensin kendi de, ou durumda, asl eski lkesinde varln srdrmekte devam eden bir ana-gensin uzantsndan baka bir
ey deildi. Bu airetler, alnlarnda, yapay bileimlerinin damgasn tayorlar; ama ou zaman, akraba elerden ve eski,
yapay olmayan, organik airet rneine gre yaplmlardr;
bununla birlikte, airetten herbirinin ekirdeinde, eski bir
gerek airetin bulunmu olmas da olaslk d deildir. Arac
halka, kabile, on gensten meydana geliyor ve kri (curie) adn
tayordu; yleyse bunlarn says otuzdu.
Roma gensinin,Yunan gensiyle ayn kurum olduu bilinir; Yunan gensi, Amerikan kzlderililerinin bize ilkel bii-
104

mini sunduklar bu toplumsal birimin daha gelimi bir biimiydi; bu Roma gensi iin de sylenebilir. yleyse, buray
daha ksa anlatabiliriz.
Roma gensi, hi olmazsa kentin ilk zamanlarnda, u kurulua sahipti:
1 Gens yeleri iin, birbirine miras olma hakk; servet,
gens iinde kalyordu. Yunan gensinde olduu kadar, Roma
gensinde de daha balangta, babalk hukuku egemen olduundan, kadn soyundan gelenler mirastan yoksun braklrd.
Bildiimiz en eski yazl Roma yasas olan Oniki Levha Yasasna[170] gre, miras, nce, doal miras olarak ocuklara
kalrd; ocuklar yoksa, agna'lar (erkek tarafndan akrabalar)
ve, onlar da yoksa gens yeleri miras olurlard. Btn durumlarda servet gens iinde kalyordu. Burada, gentilice trenin, servet art ve tek-elilii hakl gsteren yeni yasal
nlemler tarafndan, yava yava (sayfa 348) sarsldn gryoruz; balangta, btn gens yeleri iin eit olan miras
hakk, pratikte nce agna'lar ve son olarak da ocuklar ve ocuklardan gelen erkek soyuyla snrlandrlmtr (ve yukarda
belirtmi olduumuz gibi, erkenden); bu durum, Oniki Levhada, kendini, elbette, ters olarak gsteriyordu.
2 Ortak bir mezarla sahip olma, Regillum'dan Roma'ya
gt zaman, soylu Claudius gensi, kent iinde kendisine
ayrlm bulunan toprak payn ve ortak mezarl almt. Augustus zamannda bile, Ttoburg Ormannda ldrlm olan
Varus'un Roma'ya getirilen ba, gentilitius tumulus'de[18] gmlmt. Demek ki, (Kinktilia) gensinin hala kendi zel mezarl vard.
3 Ortak dinsel trenler. enlikler, sakra'lar, gentilitia'lar[19] herkese bilinir.
4 Gens iinde evlenmeme ykm. yle grnr ki, Roma'da bu ykm asla yazl yasa durumuna gelmemitir; ama
tre varln srdrd. Adlar bize kadar ulam ok sayda
Romal ift arasnda, erkekle kadnn ayn gentilice ada sahip
bulunduklar bir tek ift yoktur. Miras hukuku da bu kuraln bir
kantdr. Kadn, evlenmekle yasal akrabalk (agnatiques) hak105
Friedrich Engels
larn yitirir, gensinden kar; kendisi de, ocuklar da babasnn ya da babasnn erkek kardelerinin mirass olamazlar,
yoksa, baba tarafndan gensin miras pay yitirilmi olurdu. Bu
durum; ancak kadn, kendi gensinin hibir yesiyle evlenemedii zaman bir anlam tar.
5 Ortak bir toprak mlkiyeti. Bu mlkiyet, ilkel zamanlarda, airet topraklarnn paylalmasna balanmasndan itibaren, hep vard. Latin airetlerinde, topran ksmen airet
mlkiyetinde ksmen gens mlkiyetinde, ksmen de, o sralarda kar-koca ailesi kurmalar mmkn bulunmayan evlekler (Haushaltungen) mlkiyetinde olduunu gryoruz.
Bireyler arasnda, kii bana bir hektar (iki jugera) dolaylarnda olmak zere, ilk toprak blnmesini Romls'n yapt
sylenir. Bununla birlikte, ok daha sonralar, devlet topraklar
bir yana, btn cumhuriyet (sayfa 349) tarihinin yresinde
dnd genslerin elinde toprak bulunduunu da gryoruz.
6 Gens yeleri iin karlkl yardm ve koruma grevi.
Yazl tarih, bize krntlardan baka bir ey gstermiyor; Roma
devleti, daha bandan itibaren ylesine bir stnlkle ortaya
kt ki, hakszlklara kar koruma hakk, hemen devletin hakszlklarna kar koruma hakk biimine girdi. Appius Claudius tutukland zaman, btn gensi, hatta kiisel dman
olan gens yeleri bile, onun yasn tuttu. Roma ile Kartaca arasndaki ikinci sava srasnda,[171] gensler; tutsak edilen yelerini parayla kurtarmak iin, aralarnda birletiler; Senato
bunu yapmalarn yasaklad.
7 Gentilice ad tama hakk. Bu hak, imparatorlar ana
kadar varln srdrd; azatllarn, gentilice haklara sahip olmakszn, eski efendilerinin gentilice adn almalarna izin verildi.
8 Yabanclar gens yeliine kabul etme hakk. Bu i, bir
aileye kabul biiminde yaplyordu (Amerika yerlilerinde olduu gibi), bu da, yabancnn gens yeliine kabul sonucunu
veriyordu.
9 efi seme ve grevden alma hakknda hibir yerde szedilmemitir. Ama, Roma'nn ilk zamanlarnda, kralnkinden
106

balamak zere btn resmi grevler seim ya da onaylamayla
verildii, ve krilerin [kabilelerin -.] rahipleri bile, ayn biimde, bunlar tarafndan seildii iin, gens efleri (principes)
iin de, hatta bunlarn bir tek ve ayn aileden seilmeleri geni
lde kural haline gelmi de bulunsa, iin baka trl olmadn varsayabiliriz.
Bir Roma gensinin ayrc nitelikleri bunlard. Daha nce
tamamlanm babalk hukukuna-gei bir yana, bu nitelikler,
bir rokua gensindeki hak ve grevlerin sadk bir imgesidir;
burada da, "rokual aka kendini gsterir."
Gnmzde, hl, hatta en nl tarihilerimizde bile
Roma gens rejimi zerinde hkm sren karklk, hakknda
yalnzca bir rnek vereceiz. Mommsen'in, Cumhuriyet ve
Augustus alarnda Romallarn zel adlar zerindeki incelemesinde (Rmische Forchungen, Berlin, 1864, c. I) unlar
okunur:
"Ailenin btn erkek yelerinden baka, elbette kleler
(sayfa 350) dta kalmak zere, ama yanaklar (familiers) ve
korunuklar (clients) dahil, kadnlar da soyun adn (nom patronymique) tarlard. ... Airet [Stamm] [Mommsen burada
gensi byle deyimliyor] ... -gerek, olas, hatta saymaca- ortak
bir soy-zincirinden gelen, enlikler, mezarlar ve ortak miraslarla birlemi bir topluluktur ve kiisel bakmdan zgr olan
herkes, yani kadnlar da, ona ye olmak hak ve grevine sahiptir. Ama ortaya bir glk karan ey, evli kadnlarn tayaca soyun adn belirlemektedir. Kadnn, yalnzca kendi
soyundan biriyle evlenme hakkna sahip olduu srece, bu
gln ortaya kmad dorudur; ve kadnlarn, uzun bir
sre boyunca, kendi soylarnn dnda evlenmekte byk glklerle karlatklar tantlanm bulunuyor; ayn biimde, bu
hakkn, gentis enuptio'nun[20] daha 6.yzylda dn niteliiyle kiisel bir ayrcalk olarak verilmekte olduu da tantlanmtr... Ama bu "dardan" evlenmeler ortaya knca, ilk
zamanlarda, kadn, evlenmekle, kocasnn airetine gmek
zorunda kald. uras ok kesindir: eski dinsel evlilikte, kadn,
kendi topluluunu brakarak, tamamen kocasnn ait olduu
107
Friedrich Engels
yasal ve dinsel toplulua geer. Evli kadnn, kendi gens yeleri karsnda, aktif ve pasif miras hakkn yitirdii ve buna
karlk, kocas, ocuklar ve onlarn gens yeleriyle miras ortakl durumuna girdii, kimsenin bilgisi dnda deildir.
Kadn, kocas tarafndan bylece kabul edildii ve ailesi iine
girdiine gre, onun soyuna nasl yabanc kalabilir?" (s. 9-ll).
Demek ki, Mommsen, bir gense ait bulunan kadnlarn,
balangta, yalnzca kendi gensleri iinde evlenebildiklerini
ileri sryor; yleyse, Roma gensi d-evlenen deil, i-evlenendir. br halklar zerine btn bildiklerimizle eliki durumunda bulunan bu kan, eer tamamen deilse, her eyden
ok, Titus Livius'n ok tartmal bir tek parasna dayanr
(Kitap xxxx, blm XIX); bu paraya gre, Senato, Romann
kuruluundan sonra 568 ylnda, yani M 186'da, yle bir
karar vermiti: "...uti Fecenia Hispallae datio, deminutio, gentis enuptio, tutoris optio item esset quasi ei vir testamento dedisset; utique ei ingenuo nubere liceret, neu (sayfa 351) quid
ei qui eam duxisset, ob id fraudi ignominiaeve esset", yani Fecenia Hispalla, sanki [len] kocas kendisine vasiyetle bu
hakk vermi gibi, kendi servetinden yararlanmak, onu kullanmak, gens dndan evlenmek ve kendine bir vasi semek
hakkna sahip olabilirdi; evlenecei kiiye ktlk ve utan
yklemeksizin, zgr durumda bulunan bir erkekle evlenebilirdi.
Hi kuku yok ki, burada bir azatl [cariye -.] olan Fecenia'ya gens dnda evlenme hakk veriliyor. Ve gene kuku
yok ki, koca, vasiyetnameyle, karsna, dul kaldktan sonra,
gens dnda evlenme hakkn verebilirdi. Ama hangi gens dnda?
Eer kadn, Mommsen'in varsayd gibi, kendi gensinin
iinde evlenme zorunda olsayd, evlendikten sonra da bu gens
iinde kalrd. Ama, nce tantlanmas gereken ey, gensteki
bu i-evlenme savdr. kinci olarak, eer kadn gens iinde
evlenme zorunda idiyse, elbette, erkek de ayn eyi yapma zorundayd; yoksa, kadn bulamazd. Bunu sylemek, erkein
kendi hesabna sahip olmad bir hakk, vasiyetnameyle ka108

rsna verebildiini sylemektir; [bylece -.] hukuksal bir anlamszla varrz. Mommsen de bunu anlar, ve bu yzden u
varsaym ne srer:
"Soy dndan evlenmek iin, hukuksal bakmdan yalnzca
kadn otoritesi altnda bulunduran kocann onamas deil,
btn gens yelerinin de onamas gerekliydi." (s. 10, not.)
lk olarak, bu, ok gzpek bir varsaymdr, ve ikinci olarak, sz geen parann apak metniyle elime durumundadr; Senato, kocann yerine, bu hakk Fecenia'ya veriyor;
bizzat kocasnn verebileceinden ne az, ne de ok olarak; ama
ona verdii ey, baka hibir snrlamaya bal bulunmayan
mutlak bir haktr. yle ki, kadn bu hakk kullanrsa, yeni kocas da bundan ktlk grmeyecektir; hatta Senato, mevcut
ve gelecekteki konsl ve yarglara, bundan Fecenia iin hibir hakszlk kmamasna gzkulak olmalarn buyurur. yleyse, Mommsen'in varsaym, hi de kabul edilebilir gibi
grnmyor.
br varsaym: kadn bir baka gensten bir erkekle evleniyor, ama kendi gensinin iinde kalyordu. yleyse, (sayfa
352) sz geen paraya gre, kocas, kadnn kendi z gensi
dndan evlenmesine izin verme hakkna sahip bulunuyordu.
Baka bir deyile, erkek, yabancs bulunduu bir gensin ilerini dzenlemekle ilgili nlemler alma hakkna sahip oluyordu.
Bu ylesine sama bir eydir ki, zerinde bir sz bile sylemeye demez.
yleyse bir tek varsaym kalyor: kadn ilk olarak bir
baka gensten biriyle evleniyordu, ve bunun sonucu, Mommsen'in de aslnda bu trl durumlar iin kabul ettii gibi, kocann gensine geiyordu. O zaman, btn olaylar zinciri
hemen aklanr: Evlenmekle eski gensinden kopmu ve kocasnn gentilice grubu iine kabul edilmi bulunan kadn, yeni
gensi iinde bambaka bir duruma sahiptir. Gensin yesi olmutur, ama, hibir kan ilikisi olmakszn, kabul ediliinin nitelii, onu her eyden nce, evlenmekle iine girmi
bulunduu genste ierden evlenme yasandan kurtarr; bundan baka, kadn, gensin evlenme birliine kabul edilmitir;
109
Friedrich Engels
kocasnn lm zerine, onun, yani bir gens yesinin serveti

kadna kalr. yleyse, bu servetin gens iinde kalmasn istemek, ve kan, baka kimseyle deil, ilk kocasnn bir gentilice
akrabasyla evlenmeye zorlamak ok doaldr. Eer bir ayrklama yapmak gerekirse, kadn bununla yetkili klmak iin, ona
bu serveti brakm olan kiiden, yani ilk kocasndan daha yetenekli kim olabilir? lk kocas, kadna mallarnn bir blmn vasiyetle brakt ve ayn zamanda evlenmekle ya da
evlenme sonucu, servetin bu blmn yabanc bir gense geirmesine yetki verdii anda, bu servet henz kendisine aittir,
demek ki, adam, mallarna tam anlamyla sahiptir. Kadnn
kendisine, ve kocasnn gensiyle olan ilikilerine gelince, onu,
zgr bir isten eylemiyle -evlenmekle- bu gens iine sokan,
kocadr. yleyse, kadnn ikinci bir evlenmeyle bu gensi brakmasna izin vermek iin yetkili kiinin de o olmas, doal
grnr. Ksacas, Roma gensinin i-evlenme zerindeki esiz
dn braktmz ve onu, Morgan'la birlikte, oldum olas
d-evlenme olarak kabul ettiimiz andan itibaren, olup bitenler iyice grlebilir ve her ey kendiliinden anlalr.
Son bir varsaym daha kalyor ki, bu da, kukusuz ok
(sayfa 353) sayda savunucu bulmutur: [buna gre -.] Titus
Livius'un paras, yalnzca u anlama geliyordu:
"Azatl (libertae) kzlar, zel izin olmakszn, gens dndan (e gente enubere) evlenemezler, ya da capitis deminutio
minima[21] gereince, ayn zamanda gentilice topluluun liberta'sndan kma sonucunu verebilecek eylemlerden herhangi birine giriemezlerdi." (Lange, Rmische Altertmer,
Berlin 1856, c. I, s. 195, bizim Titus Livins'tan aldmz parayla ilgili olarak, burada Huschke'ye bavuruluyor.)
Eer bu varsaym doruysa, sz geen para, zgr Romal kadnlarn durumu zerine hibir ey kantlamyor demektir, ve onlar iin bir gens iinden evlenme ykmll
artk szkonusu edilemez.
Enuptio gentis deyimi yalnzca bu parada ortaya kar
ve btn Roma yaznnda bir daha grnmez; enubere (dardan evlenmek) szcne, gene Titus Livius'ta, yalnzca
110

kez raslanr, ve o zaman, [bu szck, kullanld yerlerde -.],
gense uygulanmaz. Romal kadnlarn yalnzca gens iinden
evlenebilecekleri fantezist fikri, varln yalnzca bu paraya
borludur. Ama bu fikir ayakta duramaz. nk iki eyden
biri: bu para, ya azatl kadnlar iin geerli baz ksntlarla
ilgilidir, ve o zaman zgr durumda bulunan kadnlar (ingenuae) iin hibir ey gstermez; ya da ayn biimde zgr kadnlarla da ilgilidir, ve o zaman, tam tersine, genel kural olarak
kadnn, kendi gensinin dndan evlendiini, ama evlenmekle,
kocasnn gensine getiini gsterir; yleyse bu para, Mommsen'e kar ve Morgan'dan yana tanklk eder.].
Roma'nn kuruluundan yz yl kadar sonra bile, gentilice balar ylesine glyd ki, soylu (patricienne) bir gens,
Fabienler gensi, Senatonun onayyla, komu Veies kentine
kar bir sefere giriebildi. Sylentiye gre, yzalt Fabien
savaa gitmi ve hepsi de bir pusuda ldrlm; lmeyen bir
tek kii, bir erkek ocuu, gensin varln srdrmtr.
Sylemi olduumuz gibi, on gens, burada kri (curie)
diye adlandrlan ve Yunan kabilesinden (fratrisinden) daha
nemli kamusal grevlere sahip bulunan bir kabile (sayfa 354)
oluturuyordu. Her krinin kendi dinsel pratikleri, tapnaklar
ve rahipleri vard; bu rahipler, toplu durumda, Romal rahipler
topluluklarndan birini oluturuyorlard. On kri, bir airet
meydana getiriyordu, ki balangta; bu airet, kukusuz br
Latin airetleri gibi, seilmi bir efe -ordu komutan ve byk
rahip- sahipti. airetin tm, Roma halkn, populus romanus'u oluturuyordu.
Demek ki, hi kimse, eer bir gensin, dolaysyla, bir kri
ve bir airetin yesi deilse, Roma halkndan olamazd. Bu
halkn ilk kuruluu yle oldu: Kamu ileri; nce Senato tarafndan ynetildi -Niebuhr bunu ilk olarak ok iyi grd- bu
Senato, yz gens efinden meydana geliyordu; bu efler,
gensin en eskisi olduklarndan, baba, patre diye adlandrlyorlard ve ite bunun iindir ki, bunlarn topluluuna Senato
(Eskiler, senex, Yallar Konseyi) ad verildi. Her airet iin
hep ayn aileden bir yenin [ef -.] seilmesi tresi, burada
111
Friedrich Engels
da, airetin ilk soylularn dourdu; bu ailelere patrisyenler deniliyordu ve bunlar, Senatoya girme ve btn br resmi grevleri elde tutma hakknn yalnzca kendilerine ait olduunu
ileri sryorlard. Halkn, zamanla gerek bir hak haline dnen bu sava boyun emesi olgusu, szde Romls'n; ilk
senatrlerle onlardan gelen kuaklara soyluluk (patriciat) ve
onun ayrcalklarn verdii efsanesiyle dile getirilmitir. Senato, Atina bul'si gibi, birok ite karar verme, ve en nemli
ilerde, zellikle yeni yasalar iin, ilk inceleme ve tartmalar
yapma hakkna sahipti. Yeni yasalar, kriler meclisi denilen
halk meclisi tarafndan oylanrd. Halk, kriler, ve herhalde
her kri iinde gensler bakmndan kmelenmi olarak toplanyordu; kesin karar srasnda, otuz kriden herbiri bir oya sahipti. Kriler meclisi, btn yasalar kabul ya da reddediyor,
rex (szde-kral) dahil, btn yksek grevlileri seiyor, sava
ayor (ama bar Senato yapyordu), ve bir Roma yurttana
kar lm cezas verilmesinin szkonusu olduu btn durumlarda, ilgililerin bavurmas zerine, yksek mahkeme olarak karar veriyordu. - Son olarak, Senato ve halk meclisinin
yansra, tamamen Yunan bazileus'una karlk den ve asla
Mommsen'in betimlemesi gibi hemen hemen mutlak bir kral
olmayan rex vard.[22] O da, askeri (sayfa 355) ef, byk
rahip ve baz mahkemelerin bakanyd. Ordu bakanlnn
dzence gcnden, ya da yarglama yapan bir mahkeme bakanl gcnden herhangi bir yetki ya da g almadka, rex,
yurttalarn yaam, zgrl ve mlkiyeti zerinde hibir
sivil yetki ve gce sahip deildi. Rex'in grevi soydan geme
deildi; tersine, byk bir olaslkla kendinden nceki rex'in
nerisi zerine, nce kriler meclisi tarafndan seiliyor, sonra
da, ikinci bir meclis iinde, trenle makamna oturtuluyordu.
Kibirli Tarquinius'un (Tarquin le Superbe'in) bana gelenlerin gsterdii gibi, rex'in grevden alnmas da mmknd.
Kahramanlar andaki Yunanllar gibi, szde "kral"lar
anda yaayan Romallar da, gensler, kabileler ve airetlerden km ve onlar zerine dayanan bir askeri demokrasi biiminde yayorlard. Kri ve airetlerin ksmen yapay
112

kurulular olmas bounayd; onlar, iinden km olduklar
ve kendilerini hala her yandan kuatmakta bulunan toplumun,
gerek ve kendiliinden ilk rnekleri zerine kurulmulard.
Hatta, kendiliinden ortaya kan patrisyen soyluluk daha imdiden ilerlemi de olsa, reges'ler, yetkilerini yava yava geniletmeye girimi de bulunsalar, bu durum, kuruluun
kkensel temel niteliini deitirmez, ve nemli olan da, yalnzca bu niteliktir.
Bu arada, Roma kentinin ve fetihle bytlm Roma
topraklarnn nfusu, ksmen i glerle, ksmen ounluu
Latin olmak zere, boyun emi blgeler halklaryla, durmadan oalyordu. Devletin btn bu yeni uyruklar (korunuklar sorununu bir yana brakacaz), eski gens yeleri, kri ve
airetlerin dndaydlar, yleyse populus Romanus'tan, yani
asl Roma halkndan deildiler. Bunlar kiisel bakmdan zgrdler, toprak sahibi olabilirlerdi, vergilerini demek ve askeri grevlerini yerine getirmek (sayfa 356) zorundaydlar.
Ama hibir resmi grevde bulunamazlard; ne kriler meclisine katlabilirlerdi, ne de devlet tarafndan alnm topraklarn datmna. Btn kamu haklarndan yoksun plebi, bunlar
olutururlard. Durmadan. artan saylar, askeri formasyon ve
donatmlaryla, plebler, bundan byle dtaki btn gelimeye
sk skya kapal eski populus karsnda, korkutucu bir g
durumuna geldiler. Henz pek o kadar gelimemi bulunan ticari ve snai zenginlik, zellikle pleblerin elinde toplanrken,
toprak mlkiyetinin populus'la pleb arasnda olduka eit bir
biimde letirilmi grnmesi olgusu da buna ekleniyordu.
Roma'nn tamamen efsanemsi, ilkel tarihi saran byk karanlk iinde (sonralar kken sorunlaryla uram ve anlay
biimleri hukuksal olan tarihilerin, pragmatico- rationaliste
yorum ve anlat denemeleriyle iyiden iyiye artm bulunan karanlk), eski gentilice rgtlenmeye son veren devrimin tarihi,
oluumu ve koullar zerine kesin hibir ey sylemek olanakl deildir. Yalnzca, pleb ile populus arasndaki atmalarn buna yolat, kesinlikle ileri srlebilir.
113
Friedrich Engels
Rex Servius Tullius'a maledilen yeni kurulu (anayasa),

Yunan rneklerinden, zellikle Solon'dan esinlenerek, populus ve plebi, ayrm gzetmeksizin, askeri grevlerini yapp
yapmadklarna gre iine alan ya da almayan yeni bir halk
meclisi yaratt. Silah tamak zorundaki btn erkekler, servetlerine gre, alt snfa blnd. Be snftan herbirinin iindeki en az mlkiyet: birinci iin, 100.000 as; ikinci iin,
75.000; nc iin, 50.000; drdnc iin, 25.000; beinci
iin,11.000 as't; Dureau de la Malle'a gre, bu [srasyla -.]
aa yukar 14.000, 10.500, 7000, 3.600 ve 1.570 mark'a karlk dyordu. Altnc snf, proleterler snf, askeri grevler
ve vergiden bak, en az serveti olan kimselerden oluuyordu. Yz kiilik birlikler (centuries) meclisi (comitia centuriata) [biimindeki -.] yeni halk meclisinde, herbirinde
yzkii bulunan birlikler iinde, yurttalar askeri bir dzenle,
blk blk sralanyorlard; ve her yz kiilik birliin bir oyu
vard. Bylece, birinci snf 80, ikinci snf 22 nc snf 20,
drdnc snf 22, beinci snf 30, altnc snf da biim bakmndan, bir birlik veriyordu. (sayfa 357) Buna, en zengin yurttalar tarafndan oluturulmu bulunan valyeler,18 birlikte
katlyorlard; hepsinin toplam,193. Oy ounluu: 97. Ama,
valyelerle birinci snf, birlikte 98 oya, yani ounlua sahiptiler; eer anlarlarsa, brlerine hibir ey danlmadan,
geerli karar alnm olurdu.
Eski kriler meclisinin btn siyasal haklar (ad var kendi
yok birka bir yana) bu yeni birlikler meclisine geti; bu birlikleri oluturan kriler ve gensler, bundan tr, Atina'da olduu gibi, basit, zel ve dinsel dernekler durumuna dtler,
ve bu biimde, kriler meclisi ksa zamanda kesinlikle ortadan kalkarken, onlar daha uzun sre yaamakta devam ettiler.
Ayn biimde, eski gentilice aireti devletin dnda brakmak iin, herbiri kentin bir mahallesinde oturan ve kendilerine birok siyasal haklar verilen drt yerel airet kuruldu.
Demek ki, Roma'da da, daha szde "krallk" kaldrlmadan nceleri kiisel kan balar zerine dayal eski toplumsal
dzen ortadan kalkt, ve onun yerine, toprak zerindeki da114

lm ve servet ayrmlar zerine dayal yeni bir gerek devlet
kuruluu geti. Burada, askeri hizmetle ykml yurttalar,
yalnzca kleler karsnda deil, ayrca, "proleter" denilen, askeri hizmet dnda braklm silahtan yoksun insanlar karsnda da, kamu gcn oluturuyorlard.
Son rex'in, gerek bir krallk gcn gaspeden Kibirli Tarquinius'un atlmas ve rex yerine ayn yetkilere sahip (rokualarda olduu gibi) iki askeri ef (iki konsl) getirilmesiyle, yeni
kurulu yalnzca daha da yetkinletirilmi oldu; Roma Cumhuriyetinin tm tarihi: kamu grevlerine girmek ve devlet topraklarndan pay almak iin patrisyenler ile plebler arasndaki
savamlar, patrisyen soylularn, byk toprak ve para sahiplerinin, yava yava, askeri hizmet tarafndan ykma uratlm kyllerin tm topraklarn ele geiren, bylece
oluturulmu geni yurtluklar kleler eliyle ektirip bitiren,
talya'y nfussuzlatran, ve bunu yaparak, kaplar yalnzca
imparatorlua deil, ama onun ardllarna da, Cermen barbarlarna da aan yeni snf iindeki sanal yokoluu, ite bu kurulu snrlar iinde oluacaktr. (sayfa 358)
VII
KELTLERDE VE CERMENLERDE GENS
Yer yokluundan tr, gnmzde bile, birbirinden ok
farkl yabanl ve barbar halklarda ok saf bir biim altnda
srp giden gentilice kurumlarn ayrntsna girmekten, ya da,
Asya'daki uygarlam halklarn eski tarihleri iinde bu kurumlarn izlerini aramaktan vazgeecei [Biri ya da br, her
yanda bulunur. Birka rnekle yetiniyoruz: Gens bugnk gibi
bilinmezden nce, onu ters anlamakta herkesten ok baar
gstermi olan kii, Mac Lennan, Kalmuklar, erkezler, Samoyedler,[23] ve Hint halk olan Varaliler, Magarlar ve
Munnipurilerde ana izgileri ile gensin varln gstermi ve
onu doru bir biimde betimlemitir. Yakn zamanlarda, M.
Kovalevski, Pavlar, evsrler, Svanetler ve br Kafkas airetleri iinde gensi bulgulad ve anlatt.] Biz yalnzca, Keltler
ve Cermenlerde gens[in varl] zerine baz bilgiler vereceiz.
115
Friedrich Engels
Bize kadar ulam en eski Kelt yasalar, gensin hl dipdiri olduunu gsteriyor; gens, rlanda'da, ngilizler tarafndan zorla ykldktan sonra, gnmzde, hi deilse igdsel
bir biimde, halk bilincinde gene de yaamaktadr; skoya'da,
son yzyln [18. yzyl, -.] ortalarna doru henz dipdiriydi,
ve orada da, ancak ngiliz silahlar, ngiliz yasalar, ngiliz
mahkemeleri nnde yenik dt.
ngiliz fethinden[172] birka yzyl nce, en ge 11. yzylda, yazyla saptanm bulunan en eski Gal yasalar da eskiden genel niteliki bir trenin ayrksn kalntlarndan baka
bir ey olmasa bile, kyllerin, toplu durumda, tarlalarnda ortaklaa altklarna hl tanklk ederler; her ailenin zerinde
kendi hesabna alt be akr topra vard; bunun yansra,
byk bir toprak, ortaklaa ekiliyor ve bunun rn de paylatrlyordu. Hatta Gal yasalar zerinde yeni bir irdeleme
(yararlandm notlar 1869 tarihini tayor,[173] ama yeni bir
irdeleme iin zamanm yok) dolaysz bir kant salayamasa
bile, rlanda ile skoya arasndaki benzerlik, bu ky topluluklarnn gensleri ya da genslerin blmlerini temsil ettiklerinden kukuya yer (sayfa 359) brakmaz. Ama Gal
belgelerini, ve onlarla birlikte rlanda belgelerinin dorudan
doruya tantladklar ey udur ki, 11. yzylda Keltlerde, tekelilik asla iki bal evlenmenin yerini almamtr. Galler lkesinde, bir evlilik, ancak yedi yl sonunda bozulmaz, daha
dorusu feshedilmez duruma geliyordu. Yedi yldan yalnzca
gece de eksik olsa, eler ayrlabilirlerdi. O zaman, paylamaya geilirdi: kadn paylar ayrr, erkek de kendi payn seerdi. Eyalar, ok gln baz kurallara gre paylalrd.
Evlilii erkek bozarsa kadna eyizini geri vermek, stelik
buna bir eyler de eklemek zorundayd; kadn bozarsa, pay
[erkekten -.] daha kk olurdu. Erkek, ocuklarn ikisini,
kadn, birini, [erkein gtrd -.] iki ocuk arasnda olan
[ortancay -.] alrd. Eer kadn, ayrldktan sonra bir baka
kocaya varr, ve ilk kocas onu geri almaya gelirse, yeni evlilik yatana ayak atm bile olsa, eski kocasyla gitmek zorundayd. Ama, erkekle kadn yedi yl birlikte yaamlarsa,
116

hatta nceden resmen evlenmemilerse bile, kar-koca olurlard. Kzlarn evlenmeden nce iffetli yaamalar, ne sk skya gzetilen, ne de art koulan bir eydi; bu konuyu
dzenleyen nlemler ok hafif niteliktedir ve burjuva ahlakna
hi uymaz. Eer kadn kocasn aldatrsa, koca onu dvme
hakkna sahipti (yalnzca dvmesine izin verilen durumdan
birinde; bunlar dnda karsn dverse, koca, cezaya arptrlrd), ama, bundan sonra, baka hibir gnl onarm (tarziye)
isteyemezdi; nk, "bir su iin, ya kefaret, ya da alma istenebilirdi, ama ikisi birden istenemezdi".[174]
Kadn, birok nedenlerle, ayrlma srasnda haklarndan
hi bir ey yitirmeksizin, boanmay isteyebilirdi: kocann aznn kokmas yeterdi. lk gece hakk (gobr merch, ortaasal
marcheta, Franszcadaki marquette ad buradan gelir) iin airet bakan ya da krala denmesi gereken fidye, yasada (code)
byk bir rol oynar. Kadnlar, halk meclisinde oy hakkna sahiptiler. Ekleyelim ki, rlanda'da da benzer koullarn varl
tantlanmtr; orada da belirli sreli evlilikler olaan ilerdendi ve ayrlma durumunda, kadna, uyulmas zorunlu karlar ve hatta ev hizmetleri iin bir zarar dentisi salanyordu;
orada da, br kadnlarn (sayfa 360) yansra bir "birinci
kadn" ortaya kyor ve miras paylam srasnda; meru ve
meru-olmayan, ocuklar arasnda hibir ayrm yaplmyordu,
- bylece, Kuzey Amerika'daki evlenme biiminin yannda
daha sert grnd, ama, Sezar anda henz grup halinde
evlilik durumunda bulunan bir halk iinde, 11. yzylda hi de
artc olmayan bir ikibal-evlilik grntsne sahip bulunuyoruz.
rlanda gensi (sept, airet clainne, klan denir), yalnzca
eski hukuk kitaplarnca deil, ayrca klan topraklarn ngiltere kralnn yurtluu durumuna dntrmek iin gnderilen
17. yzyl ngiliz hukukular tarafndan da dorulanm ve
betimlenmitir. efler daha nce kendi zel mlkleri yapmam olduklar lde, u son zamana kadar, toprak, klan ya da
gensin ortak mlkiyetindeydi. Bir gens yesi ld, yani bir
ev ekonomisi ortadan kalkt zaman, ef (ngiliz hukukular
117
Friedrich Engels
buna caput cognationis diyorlard), btn topraklar, geri kalan

ev ekonomileri arasnda yeniden paylatryordu. Bu paylama, ana izgileri ile, Almanya'da geerli olan kurallara gre
yaplyordu. imdi bile, birka ky topra -krk-elli yl nce,
bunlarn says pek oktu- rundale denilen durumda bulunuyor. Kyller -eskiden gensin ortak mal olan ve ngiliz fatihlerince alnan topran bireysel kiraclar-, herbiri ayr ayr
kendi paylarnn kirasn derler, ama btn tarla ve ayr paylarn birletirerek, bunlar, topraklarn durumu ve niteliin
gre Moselle kylarnda denildii gibi Gewanne halinde blerler ve herkese, her "Gewann" iindeki payn verirler; bataklk ve otlaklar ortaklaa kullanrlard. Daha elli yl nce,
zaman zaman, bazan her yl, yeni bir paylama yaplrd. Bir
rundale kynn toprak haritas, tamamen, Moselle, ya da
Hochwald'daki bir Alman Gehferschaft'nn grnmn
tar. Gens ayn ekilde, "blntler" (factions) iinde de yaamaya devam eder. rlanda kylleri, ounlukla, grnte
tamamen gln ya da sama ayrmlara dayanan, ngilizler
iin tamamen anlalmaz kalan ve bir blntnn (faction)
brne kar hr karmaktan baka erek tamad sansn
veren kart blklere (partis) ayrlrlar. Bunlar, paralanm
genslerden arta kalan ve baka kurulular iinde kendini gsteren yapay yeniden-dirililerdir ki, soydan geme (sayfa 361)
gentilice igdnn dayanklln, kendi tarzlarnda, ortaya
koyarlar. Zaten, baz blgelerde, gens yeleri, hl kendi eski
topraklar zerinde azok toplu durumda bulunmaktadrlar;
ite bundan trdr ki,1830'a doru, Monaghan kontluunda
yaayanlarn byk ounluu yalnzca drt soyad altnda
toplanyorlard; yani drt gens ya da drt klandan geliyorlard.[24]
skoya'da, gentilice, dzenin ykl, 1745 ayaklanmasnn[176] bastrlmasyla balar. sko klann, zellikle bu
gentilice dzenin hangi zinciri temsil eder, bu henz tantlanmas gereken bir eydir; ama byle bir zincirin varlndan
kuku duyulamaz. Walter Scott'un romanlarnda, bu Kuzey
sko klannn gzmzn nnde yaadn gryoruz. Bu
118

klan zerine Morgan yle der:
"rgtlenmesi ve zihniyetiyle gensin yetkin bir rnei,
gentilice yaamn gens yeleri zerindeki etki gcnn arpc bir rnei. ... Kavga ve kan davalarnda, topran klanlar
tarafndan paylalmasnda, topra ortaklaa iletmelerinde,
klan yelerinin, eflerine ve birbirlerine kar ballklarnda,
gentilice toplumun her yerde yinelenen izgilerini buluyoruz.
... Soyzinciri, babalk hukukuna gre hesaplanyordu, yle ki,
kadnlarn ocuklar kendi babalarnn klanlarna getikleri
halde, kocalar kendi klanlarnda kalyorlard."[177]
Ama, Bed'in dediine baklrsa, Piktler'in kral ailesinde,
kadn soyundan miras dzeni yrrlkteydi ki, bu olgu, eskiden skoya'da analk hukukunun hkm srdn kantlar.
Hatta Galler'de olduu gibi Skotlar'dan da evvel (sayfa 362)
zamandaki ortak kocalarn son temsilcisi bulunan klan efi ya
da kraln, eer bu hak parayla satn alnmamsa, btn nianl
kzlar zerinde meru olarak kullanabildikleri ilk gece hakk
iinde, iki-bal-ailenin bir kalnts, ortaaa kadar varln
srdrmtr.
*
Kukusuz, Cermenler, byk aknlara (kavimler gne)
kadar, gensler biimindeki rgtlenmilerdi: Tuna, Ren, Vints ve Kuzey Denizi arasnda bulunan topraklar, ancak milattan az nceleri igal etmi olabilirler. Simbrler'le Ttonlar
henz tam g halinde bulunuyorlard ve Sevler, ancak Sezar
anda sabit yerlere yerletiler. Sevlerden szederken, Sezar
aka onlarn gensler ve akrabalklar (gentibus cognationibusque) bakmndan yerlemi olduklarn syler; ve Julia gensinden bir Romalnn aznda, bu gentibus szcnn, hi bir
kantla deitirilemeyecek kesin bir anlam vardr. Btn Cermenler iin durum ayndr; hatta fethedilen Roma illerinin kolonizasyonu, gene gensler bakmndan yaplma benzer.
Alman halk hukuku, halkn, Tuna'nn gneyinde, fethedilen
topraklar zerinde, soylar (genealogiae)[178] bakmndan yerletiine tanklk eder. Genealogia szc, tamamen, daha
119
Friedrich Engels
sonra mark ya da Dorfgenossenschaft[25] deyimlerinin kullanld anlamda kullanlmtr. Kovalevski, son zamanlarda,
bu genealogiae'lerin, topran aralarnda paylald, ve
ancak, daha sonra gelierek, ky topluluklarn oluturan
byk ev topluluklar olduklar dncesini yayd. yleyse,
Burgondlarla Lombardlarda -yani gotik bir halk topluluuyla,
herminoniyen ya da Yukar-Alman bir halk topluluunda-, tamamen deilse bile, aa yukar, Alman yasasnda genealogia
denilen eyi belirleyen fara terimi iin de durum ayndr. Burada, aslnda gens karsnda m, yoksa ev ortakl karsnda
m bulunduumuzu daha yakndan incelemek doru olur.
Dilbilimle ilgili yaptlar, btn Cermenler arasnda gensi
belirtmek iin [kullanlan -.] ortak bir deyim olup olmad,
varsa bu deyimin ne olduu konusunda, bizi yeteri (sayfa 363)
kadar aydnlatmyor. Kaynak bakmndan (tymologiquement), Yunanca genos (Latince gens) terimi, gotik kuni, OrtaYukar-Almanca knne szcklerine karlk der ve bu
anlamda kullanlmtr. Analk hukuku zamanlarnn belirtisi
[olarak -.] kadn anlamna gelen szck, ayn kkten trer;
Yunanca, fyn; Slavca, zena; gotik, qvino; eski Norve dilinde,
kona, kuna. -Lombardlarla Burgondlarda, daha nce iaret
etmi olduumuz gibi, Grimm'in varsayl (hypothtique, farazi) bir kkten, fisan'dan (meydana getirmek, dourmak) trettii fara szcn buluyoruz. Ben, g halinde bulunan,
birbirine akraba bulunduklar apak genslerden meydana
gelen kolonun kalml bir grubunu adlandrmak ve nce douya, sonra batya doru yzyllarca sren gler srasnda,
ayn kkenden gelen btn bir topluluu yava yava bu adlandrma kapsamna sokmak iin, daha ak bir trem (drivation) olan faran'a (fahren, ekip gitmek) bavurmay
yelerim-. Bir de, gotik sibya, Anglo-Sakson sib, eski YukarAlmanca sippia, sippa, Sippe[26] szc var. Eski Norve
dilinde, yalnzca oul sifjar, akrabalar bulunur; tekil, ancak
tanra ad, Sif olarak vardr. Sif olarak vardr. - Son olarak,
Hildebrand Hadubrand'a: "Bu halkn erkekleri arasnda baban
hangisi, ya da sen hangi ailedensin?" (eddo hulhhes cnuos120

les du ss) diye sorduu zaman, Hildebrand Trks'nde[179]
baka bir deyim daha ortaya kar.
Eer gensi anlatmak iin ortak bir cermenik szck var
idiyse, bu herhalde, gotik kuni'den bakas olamazd; bu varsaymdan yana tanklk eden ey, yalnzca akraba dillerdeki
karlk deyimle bu deyimin zdelii deil, bundan baka balangta gens ya da airet efi anlamna gelen kuning (Knig,
kral) teriminin bu kuni szcnden tremesi olgusudur. Sibja,
Sippe (byk ataerkil aile), tutulmas gereken bir szce benzemiyor; nk eski Norve dilinde, sifjar yalnzca kandalar
belirlemekle kalmaz, ayrca evlenmeyle kurulan akrabalklar
da anlatr, yleyse, en azndan iki gens yelerini kapsar; bunun
sonucu, sif szc, gensi belirleyen deyim olarak kullanlm olamaz.
Tpk Meksikallar ve Yunanllarda olduu gibi, sava dzeni, Cermenlerde de, svari blkleri iin olduu kadar,
(sayfa 364) piyade kollar iin de, gentilice gruplar tarafndan
meydana getirilmiti; eer Tacite: "aileler ve akrabalar tarafndan" diyorsa, bu belirsiz deyim, gensin, onun zamannda
Roma'da yaayan bir birlik olmaktan oktan beri km bulunmas olgusuyla aklanr.
Tacite'te durumu aydnlatan bir para var; burada yle
der: annenin erkek kardei, yeenini kendi olu gibi bilir; ve
hatta bazlar, day ile yeen arasndaki kan ban, babayla
oul arasndaki kan bandan daha kutsal ve daha sk sayarlar; yle ki, birini balamak iin rehineler istendii zaman, kz
kardeinin olu, onun kendi z olundan daha salam bir gvence olarak kabul edilir. Burada, analk hukukuna gre rgtlenmi, yleyse ilkel gensin henz yaamakta olan bir
esini gryoruz ve bu e, zellikle Cermenleri belirleyen
bir zelliktir.[27] Eer byle bir gensin bir erkek yesi, kendi
z olunu, bir andna karlk rehin olarak verir, bu oul, babasnn andn bozmasnn kurban olarak lrse, baba, bundan dolay yalnzca kendine kar sorumludur. Ama, eer
kurban edilen, bir kz karde olu [yeen -.] olsayd, bu en
kutsal gentilice hukuka kar bir saldr meydana getirirdi: en
121
Friedrich Engels
yakn gentilice akraba, ocuk ya da gen adam baka herkesten nce korumakla ykml bulunan kimse, onun lmne
yol ayordu; ya ocuu rehin olarak vermemeliydi, ya da verdii sz tutmalyd. Cermenlerde gentilice rgtlenmenin
baka bir tek izine sahip olmasayd bile, bu para gene de yeterdi.
Vlusp'dan, yani tanrlarn k ve dnyann sonu
zerine eski bir skandinav arksndan bir para sekiz yzyl
kadar sonrasna ait olduu iin, daha da aydnlatcdr. Bang ve
Bugge tarafndan kantlanm olduu gibi, iine (sayfa 365)
hristiyanla ilikin eler de karm bulunan bu "kadnpeygamber vizyonu"nda, byk ykmdan nceki genel ahlak
bozukluu ve rme anlatlrken, yle deniyor:
Broedhr munu berjask munu systrungar
ok at bnum verdask sifjum spilla
"Erkek kardeler savaacaklar ve birbirlerinin katilleri
olacaklar, kz karde ocuklar aile topluluklarn parampara
edecekler."
Systrungar, "annenin kz kardeinin olu" demektir; ve
bunlarn, kanda akrabalklarn yadsmalar, ozana, karde katilliinden de ar bir su gibi grnr. Arlama, ana tarafndan akrabal belirten systrungar szc ile anlatlmtr;
eer onun yerinde syskina- brn, kz ve erkek karde ocuklar, ya da syskina- synir, kz ve erkek karde oullar olsayd,
metnin ikinci atr; birinciye gre bir glenme meydana getirmez, tersine onu gszlendirirdi. Demek ki; hatta Vlusp'nn yaratld Vikingler anda bile, analk hukukunun
ans skandinavya'da henz silinmemiti.
te yandan, Tacite zamannda, [hi deilse Tacite'in yakndan tand) Cermenler arasnda, babalk hukuku, analk
hukukunun yerini almt; miras babadan ocuklara geiyordu;
ocuk yoksa, miras, erkek kardelere, day ve amcalara gidiyordu. Daynn mirasa kabul, yukarda sz edilen trenin korunmasyla ilikilidir, ve ayn zamanda, babalk hukukunun bu
ada, Cermenler arasnda ne kadar yeni olduunu kantlar.
Ortaaa kadar analk hukukunun izlerine rastlanr. Ortaada
122

bile, zellikle serfler arasnda, babala pek de gvenilmezdi;
bundan tr, bir senyr, kam bulunan bir serfi bir kentten
geri istedii zaman, rnein Augsbourg, Bale ve Kaiserslautern'de geri istenen adamn serf olduunun, hepsi de ana tarafndan, en yakn alt kanda akrabas tarafndan yeminle
dorulanmas gerekiyordu. (Maurer, Stadteverfassung, I, s.
381.)
Analk hukukunun yakn zamanlarda kaybolmu bulunan
bir baka kalnts da, Cermenlerin kadnlara kar gsterdikleri, Romallar iin hemen hemen anlalmaz bir ey olan; saygdr. Cermenlerle yaplan andlamalarda, soylu aile kzlar en
gvenilir rehineler olarak kabul ediliyorlard: kadn ve kzlarnn tutsaklk ve klelie debilecekleri fikri, (sayfa 366)
Cermenler iin tyler rpertici bir eydir ve savata onlarn cesaretini her eyden ok bu kamlar; onlar kadnda kutsal ve
peygamberce bir ey grrler; en nemli ilerde bile kadnn
szne kulak verirler; Vellda, Lippe kylarnn bu brkterzs
rahibesi, Cermen ve Belikallarn banda bulunan Claudis'in
Goller'deki Roma egemenliini temelden sarst btn Batav
ayaklanmasnn ynetici ruhu olmutur.[180] Evde, kadnn
otoritesi sz gtrmez gibidir: btn iler, aslnda, onun, yallarn ve ocuklarn srtndadr; erkek, avclk yapar, ier ya da
tembellik eder. Byle syler Tacite; ama topra kimin ektiini sylemediine ve klelerin angarya (corve) yapmayp,
hara (redevance) dediklerini aka belirttiine gre, ergin
erkekler topluluunun, topran ekimi iin biraz alm olmalar gerekir.
Evlilik biimi, daha nce de sylediimiz gibi, azok tekelilie ynelen iki-bal-evlilikti. Byk kiiler iin ok-karlla izin olduuna gre, bu henz tam bir tek-elilik deildi.
Genellikle, (Keltler'dekinin tersine) gen kzlarn iffetine ok
nem veriliyordu. Tacite, Cermenler arasnda evlilik bann
bozulmazlndan da, zel bir cokunlukla szeder. Boanma
nedeni olarak yalnzca kadnn ealdatmasn gsterir. Ama anlattklarnda baz eksiklikler vardr ve erdem aynasn, kastl
bir biimde, ahlak bozulmu Romallarn yzne tutar. Kesin
123
Friedrich Engels
olan bir ey var: Eer Cermenler, kendi ormanlarnda, gerekten birer erdem rnei idiyseler, onlar br ortalama Avrupallarla ayn dzeye indirmek iin, d dnyayla ok hafif
bir buluukluk yetmitir; Roma dnyasnda, trelerindeki sk
ileciliin (austrit) son izleri, Cermen dilinden ok daha
abuk kayboldu. Bu konuda daha ok Gregoire de Tours'u
okumak gerekir. Cermenyann balta girmemi ormanlarnda,
Roma'daki gibi, incelmi cinsel zevklerin hkm sremeyecei ortadadr; yleyse, bu alanda da, hibir yerde btn bir
halk iinde asla hkm srmemi olan cinsel perhizi kendilerine maletmeksizin, Cermenlerin Roma dnyasndan hayli
stn durumda bulunduunu syleyebiliriz.
Babann ya da akrabalarn, dmanlklarn olduu kadar;
dostluklarn da miras olarak alma zorunluluu, kaynan gentilice rgtlenmeden alr; wergeld, [yani -.] (sayfa 367) ldrme ve yaralama olaylarnda kan davasnn yerini tutan para
cezasnda da, durum ayndr. Bir kuak ncesine kadar, zgl
bir Cermen kurumu olarak bilinen bir wergeld, bugn, gentilice dzenden km kan davasnn yumuam ve ok genellemi bir biimi olarak; yzlerce halk arasnda grlmektedir.
Bu kurumu, tpk konukseverlik zorunluluu gibi, baka kurumlarla birlikte, Amerika yerlileri arasnda da buluyoruz: Tacite'in (Germanie, blm 21) konukseverliin yerine getirilme
biimi hakknda yapt betimleme, Morgan'n kendi yerlileri
hakknda yapt betimlemeye hemen hemen ve ayrntlarna
kadar, tamamen uyuyor.
Tacite'in Cermenlerinin, ekilebilir topraklar [topran ortaklaa ekimine son verecek biimde -.] kesin olarak paylap paylamadklar ve bu sorunla ilgili paralarn
yorumlanmas zerine yaplan ateli ve bitmez tkenmez tartmalar, imdi gemie ait bulunuyor. Hemen hemen btn
halklarda geerli olmak zere, Sezar'n Sevler iin tanklk
ettii gibi, gensin ve daha sonra komnist aile birliklerinin topra ortaklaa ektikleri ve topran, devirli yeniden-datmla
(redistribution priodique) kar-koca ailelerine verilmesinin
bundan sonra ortaya kt saptandktan, ayrca, topran bu
yeni devirli blmnn, Almanya'nn baz kelerinde g124

nmze kadar srdrld kantlandktan sonra, artk bu tartmay srdrmenin hibir yarar yoktur. Eer Cermenler, Sezar'n aka Sevlere malettii topraklarn ortaklaa
ekiminden (Sezar, Sevlerde bllm, ya da zel tarlalarn
asla bulunmadn yazar), Sezar' Tacite'den ayran yzelli yl
iinde, topraklarn yllk yeniden-datmyla, bireysel ekime
gemilerse, bu, gerekten nemli bir ilerlemedir. Bu kadar
ksa bir zaman sresi iinde ve hibir yabanc karmas olmakszn, bu aamadan [topran ortaklaa ekimi aamasndan
-.] topran tam zel mlkiyetine gei, dpedz olanakszdr.
yleyse, yalnzca Tacite'ten onun kuru terimlerle sylediklerini okuyorum: "Her yl, srlm topraklar deiirler (ya da
yeniden paylarlar) ve bunlardan baka epeyce ortak toprak
kalr." Bu, bu adaki Cermenlerin gentilice rgtlenmesine
tamamen uygun den tarm ve topraktan yararlanma aamasdr. (sayfa 368)
Yukardaki paragraf (alina), bundan nceki basklarda
olduu gibi, hibir deiiklik yapmadan brakyorum. Bu
arada, sorunun biimi deiti. Kovalevski, (bkz. daha yukarda,
s. 283-284) analk hukukuna gre dzenlenmi komnist aileyle modern kar-koca ailesi arasnda arac bir aama olarak,
ataerkil ev topluluunun, eer genel deilse, ok yaygn varln tantladndan bu yana, artk Maurer ve Waitz'in tartmalarnda yapm olduklar gibi, topran ortak mlkiyette mi,
yoksa zel mlkiyette mi olduu deil, ama ortak mlkiyet biiminin ne olduu aratrlyor. Hi kukusuz, Sevlerde, Sezar
zamannda, yalnzca ortak mlkiyet deil, ayrca topran topluluk hesabna ortaklaa ekimi de vard. ktisadi birimin gens
mi, ev topluluu mu ya da bu ikisi arasnda bulunan komnist
bir akrabalk grubu mu olduu, veya topran durumuna gre,
her grubun da ayn zamanda yanyana m varolduklar sorunu zerinde daha uzun zaman tartlacaktr. Ama, Kovalevski, Tacite tarafndan anlatlan durumun, mark ya da ky
topluluunun deil, ev topluluunun varlna dayandn ileri
srer; [Kovalevski'ye gre, -.] ky topluluu, ancak ok daha
sonra, nfus art sonucu, ev topluluundan kmtr.
125
Friedrich Engels
Buna gre, [yle anlalyor ki -.] Cermenlerin; Romallar zamannda igal ettikleri topraklar zerindeki yerleme biimleri, tpk daha sonra Romallardan aldklar topraklar
zerinde de olduu gibi, kylerden deil, byk aile topluluklarndan oluuyordu; bu byk aile topluluklar, birok kua kapsyor, ye saylarna uygun den belirli genilikte bir
topra ilemek iin alyor ve evredeki ilenmemi topraklardan, komularyla birlikte, ortak mark olarak yararlanyorlard. yleyse, Tacite'in ilenmi topraktaki deiiklikler
zerindeki parasn, tarm-bilimsel anlamda deerlendirmek
gerekiyordu; topluluk her yl bir baka toprak alann iliyor ve
geen yln ilenmi topran, ya dinlendirmek, ya da bsbtn ilemekten vazgemek zere, olduu gibi brakyordu.
Nfus younluu az olduundan, toprak mlkiyeti zerindeki
btn atmalar gereksiz klmaya yetecek kadar ekilmemi
toprak her zaman (sayfa 369) bulunuyordu. Yzyllar sonra,
ev topluluklar yelerinin says, o an retim koullar
iinde, artk ortaklaa almay olanaksz klacak kadar artt zaman, ve ancak o zaman, ev topluluklar dalm olmalyd; o zamana kadar ortak mlkiyette bulunan tarlalar ve
ayrlar, o zaman, nce geici, sonra srekli olarak kurulan bireysel ev ekonomileri arasnda, bilindii ekilde letiriliyordu; ama ormanlar, ayrlar ve sular, ortak mlkiyette
kalyordu.
Rusya iin, olaylarn bu oluumu, tarih tarafndan eksiksiz biimde tantlanma benzer. Almanya ve ondan sonra br
Cermen lkelerle ilgili olarak, bu varsaymn, birok bakmdan, imdiye kadar kabul edilen ve ky topluluklarn Tacite
ana kadar karan varsayma gre, belgeleri daha iyi aklad ve glkleri daha kolay zmledii yadsnamaz. rnein Codex Laureshamensis[181] gibi en eski belgeler, btn
olarak, ev topluluu aracyla, mark ve ky topluluu aracyla
olduundan ok daha iyi bir biimde aklanrlar. Ama br
yandan, bu varsaym, ortaya zmlenmesi gereken yeni glkler ve baka sorunlar karr. Bunlar ancak yeni aratrmalar zmleyebilecektir. Bununla birlikte, ev topluluu arac
126

aamasnn, Almanya, skandinavya ve ngiltere iin hayli
doru grndn de yadsyamam.
Cermenler, Sezar'da sabit konutlara daha yeni yerlemi,
yada yerlemek zere olduklar halde, Tacite zamannda, arkalarnda tam yzyllk bir yerleik yaam bulunuyordu; buna
gre, yaamak iin zorunlu eylerin retimindeki ilerleme apaktr. stste ylm aa gvdelerinden yaplma evlerde
oturuyorlar; giysileri hl ormann ilkel izini tayor: kaba ynden palto, hayvan postlar, kadnlar ve bykler iin keten
gmlek. Besinleri, st, et, yabanl meyveler, ve Plinius'un eklediine gre, yulaf orbasndan ibarettir (yulaf orbas, bugn
de, rlanda ve skoya'da ulusal bir kelt yemeidir). Servetleri,
hayvan srlerine dayanr; ama hayvanlarn rklar ktdr;
srlar kk, clz, boynuzsuz; atlar, gsz, kk midillilerdir. Para, yalnzca Roma parasyd, enderdi ve ok az kullanlrd. Ne altn ilerlerdi, ne de gm, bunlara pek nem
vermezlerdi; demir az bulunuyordu ve yle anlalyor ki, hi
olmazsa (sayfa 370) Ren ve Tuna airetlerinde, demir kendi
topraklarndan karlmyor; ancak ithal ediliyordu. [En eski
Cermen ve skandinav harfleri -.] rn'ler, (Grek ya da Latin
harflerinin taklidi) yalnzca gizli yaz olarak biliniyor ve yalnzca dinsel by iin kullanlyorlard. nsan kurban etme tresi hl uygulanyordu. Ksaca, barbarln orta aamasndan
yukar aamasna daha yeni gemi bir halk karsnda bulunuyoruz. Ama Roma sanayi rnlerinin kolayca ithali, Romallara komu bulunan airetlerin bamsz bir metalrji ve
dokuma sanayi kurmalarn engelledii halde, kuzey-douda,
Baltk Denizi kysnda bu sanayiin kurulmu olmasndan
kuku duyulmaz. Slesving bataklklarnda bulunmu olan silah
paralar -2. yzyl sonuna ait Roma paralaryla, uzun demir,
kl rme zrh, gm mifer, vb.- ve byk aknlarla yaylm bulunan Cermen yaps maden eyalar, hatta Roma asll
rneklerden esinlenmi olduklar zaman bile, ok zel bir tip
gsterir, az grlm bir yetkinlik tarlar. Uygarlam Roma
mparatorluu'na doru g, bu yerli sanayie, ngiltere dnda,
her yerde son verdi. rnein tun kopalar, bu sanayiin her
127
Friedrich Engels
yerde ne kadar benzer bir biimde doup gelimi olduunu

gsterir; Burgonya'da, Romanya'da, Azak Denizi kylarnda
bulunmu tun kopalar, ngiliz ve sve kopalaryla ayn
atelyeden km olabilirlerdi; oysa bunlarn Cermen yaps olduklarndan kuku yok.
Kurulu da, barbarln yukar aamasna uygun der. Tacite'e gre, her yerde, nemsiz ilerde karar veren, nemli ileri halk meclisinin kararna sunan efler konseyi vard; halk
meclisi, barbarln aa aamasnda, hi deilse tanmakla
bulunduumuz Amerikallarda, yalnzca gens iin szkonusuydu; airet ya da airetler konfederasyonu iin szkonusu
deildi. efler, tpk rokualarda olduu gibi, askeri komutanlardan, henz ok belli bir ekilde ayrlrlar. Birinciler, ksmen,
airet yelerinin kendilerine sunduklar davar, buday vb. gibi
onursal armaanlarla yaarlar; tpk Amerika'da olduu gibi,
hemen daima ayn aile iinden seilirler; babalk hukukuna
gei, Yunan ve Roma'da olduu gibi, giderek seimden kaltma dnm, ve her gens iinde bir soylu ailenin kuruluunu (sayfa 371) kolaylatrr. Airet soyluluu denilen bu eski
soyluluk, ou zaman, byk aknlar srasnda ya da hemen,
bunlardan sonra yok olmutur. Askeri komutanlar, kkenlerine baklmakszn, yalnzca yetenekleri zerine seiliyordu.
Gleri azd ve rnee gre davranmak zorundaydlar. Tacite,
ordu iindeki asl dzence gcn aka rahiplere maleder.
Gerek g, halk meclisine ait bulunuyordu. Kral ya da airet
efi, bakanlk eder; halk karar verir - hayr: mrltlarla; evet:
alklar ve silah grltleriyle [dile getirilir -.]. Bu, ayn zamanda bir adalet meclisidir; ikayet, halk meclisinde ortaya
konur, yarg orada yaplr, lm kararlar orada verilir, zaten
lm cezalar, yalnzca alaklk, halka ihanet ve doaya aykr ahlakszlklar iin ngrlmtr. Genslerde ve onlarn
blmlerinde de, btn ilkel Cermen yarg kurullarnda olduu
gibi, grevi yalnzca oturumlar ynetmek ve sorular sormak
olabilen efin bakanlnda, topluluk yarglar; Cermenlerde
yarglayan, her yerde ve her zaman, topluluktur.
128

Sezar zamanndan beri, airetler konfederasyonlar kurulmutu; daha o zamandan, bunlardan birkann iinde, krallar
vard; yksek askeri ef (bakomutan), tpk Yunanllar ve Romallarda olduu gibi, daha o zamandan zorbala hevesleniyor ve bazan da bunu elde ediyordu. Bu baarl gasplar, hibir
biimde mutlak hkmdar deildiler; ama gene de, gentilice
rgtlenmenin engellerini ortadan kaldrmaya balyorlard.
Azatl kleler, hibir gensten saylmadklar iin, genel olarak
aa bir durumda bulunduklar halde, gzde kleler, yeni krallarn yannda, ounlukla iyi bir duruma, zenginlik ve ne eriiyorlard. Roma mparatorluu'nun, geni lkelerin krallar
durumuna gelen askeri efler tarafndan fethinden sonra da
ayn ey oldu. Franklarda, kraln kle ve azatllar, nce sarayda, sonra da devlet iinde, byk bir rol oynadlar; yeni
soylular snf, byk lde, bunlardan kt.
Bir kurum, kralln douunu kolaylatrd: askeri bilelikler. Amerikal kzlderililerde, gentilice rgtlenme yannda,
kendi hesaplarna sava yapan zel birliklerin nasl meydana
geldiklerini daha nce grmtk. Bu zel birlikler, Cermenlerde, srekli rgtler durumuna gelmilerdi. (sayfa 372) Belirli bir n kazanan askeri ef, evresine, gz ganimette olan
bir gen kalabal topluyordu; bu genler, ona, kiisel ballkla balanyorlard; efin de onlara kar baland gibi. ef,
onlarn gereksinmelerini salyor, armaanlar veriyor ve hiyerarik bakmdan rgtlendiriyordu; bylece, bir muhafz ktas ve kk seferler iin bir sava birlii, daha byk seferler
iin tam bir subay topluluu meydana getiriyorlard. Bu askeri
bilelikler, ne kadar gsz olurlarsa olsunlar (ve daha sonra,
rnein Odoakr'n yannda, talya'da, ne kadar gsz grnrlerse grnsnler) gene de, eski halk zgrl bakmndan
bir ykm tohumu oluturuyorlard ve bunu, byk aknlardan
nce de, sonra da, ok gzel tantladlar. nk, bir yandan,
krallk iktidarnn douunu kolaylatrdlar; ama bunun yansra Tacite'in daha o zamandan belirttii gibi, bunlarn dalmamas, ancak srekli savalar ve apul seferleriyle
srdrlebilirdi. apul, bir erek haline geldi. Birlik efinin ora129
Friedrich Engels
larda yapacak hibir ii kalmaynca, adamlaryla birlikte, sava

olan, ganimet olasl bulunan baka yerlere gidiyordu. Roma
bayra altnda, kalabalk bir biimde bizzat Cermenlere kar
arpan yardmc Cermen birlikleri, ksmen bu trl bilelikler
tarafndan meydana getirilmiti. Almanlarn utan ve bahtszlk konusu olan landsknecht'ler[28] sistemi, burada daha imdiden, ilk tasla iinde bulunuyordu. Roma mparatorluu'nun
fethinden sonra krallarn bu bilelik adamlar, kle ve Romal
saray hizmetkarlaryla birlikte, gelecekteki soylular snfnn
balca elerinden ikincisini oluturdular.
Genel olarak, halklar halinde toplanm federe Cermen
airetlerinin rgtlenii, kahramanlk a Yunanllarnda ve
krallar dnemi denilen an Romallarnda grlen rgtlenmenin ayndr: Halk meclisi, gentilice efler konseyi, daha o
zamandan gerek bir kral olmaya zenen askeri komutan. Bu,
gentilice dzenin meydana getirebildii en yetkin rgtlenme,
barbarln yukar aamasnn rnek kuruluuydu. Toplum, bu
rgtlenme iin yeterli olan snrlar anca, gentilice dzenin
sonu geldi, gentilice dzen ykld. Onun yerini devlet ald.
(sayfa 373)
VIII
CERMENLERDE DEVLETN OLUMASI
Tacite'e gre, Cermenler ok kalabalk bir halkt. Sezar,
ayr ayr Cermen halklarnn saylar zerinde yaklak bir fikir
edinmemizi salar: Ren'in sol kysnda grnen Usipiler ve
Tencteruslar iin, kadn ve ocuklar dahil,180.000 kii rakamn verir. Byle ayr bir halk iin 100.000[29] dolaylarnda da
olsa, bu, rnein, en parlak alarnda 20.000 kii bile olmadklar halde, byk gllerden Ohio ve Potomac'a kadar btn
lkeyi korkutan btn rokualarn saysndan ok daha yksek bir rakamdr. Byle bir halk, eer Ren kylarnda yerlemi ve en iyi bilinenlerini elimizdeki verilere gre biraraya
toplamak istersek, harita zerinde ortalama olarak, bir Prusya
ili kadar, yani 10.000 kilometrekare ya da 182 corafi milkare
kadar yer tutar. Romallarn Germania Magna's,[30] Vistl'e
130

kadar, yuvarlak hesap beyzbin kilometrekareyi kapsar. Her
ayr halk iin ortalama yzbin kiiyle, Germania Magna iin
toplam rakam, be milyon insan bulur; bu rakam, bir barbar
halklar topluluu iin ok yksek, bizim bugnk koullarmz iin ok dktr: kilometrekareye 10 kii, ya da corafi
milkare bana beyzelli kii. Ama bu rakam, o ada yaayan btn Cermenleri kapsamaktan uzaktr. Karpatlar boyunca, Tuna azna kadar, Gotik asll Cermen halklarn,
Bastarn, Psin ve daha bakalarnn bulunduunu biliyoruz;
bunlar o kadar kalabalktlar ki, Plinius, Cermenlerin balca
gruplarndan beincisini bu halklardan meydana getirir ve bu
halklar, Milattan sonra 180 ylndan itibaren Makedonya Kral
Perseus'un hizmetine girerek, daha Ogst'n ilk hkmdarlk
yllarnda, Edirne blgesine kadar dayandlar. Eer bunlar yalnzca bir milyon kabul edersek, bu, doruya yakn bir rakam
olarak, miladi amzn balarnda, en azndan alt (sayfa 374)
milyon Cermen verir.
Cermanya'da yerletikten sonra, nfus, artan bir hzla oalm olmaldr; daha nce sz edilen snai ilerleme, tek bana, bunu tantlayabilir. Burada bulunmu olan Roma
paralarna gre, Slesvig bataklklarndaki arkeolojik buluntular nc yzyla aittir. Demek ki, daha bu ada, Baltk kylarnda, gelimi bir metalrji sanayii ile gelimi bir
dokuma sanayii, Roma mparatorluu'yla etkin bir ticaret ve en
zengin kiiler arasnda belirli bir lks hkm sryordu - btn
bunlar, hayli youn bir nfusun gstergeleridir. Ama gene bu
ada, btn Ren, tahkim edilmi Roma snr ve Tuna hatt
zerinde, Kuzey Denizi'nden Karadeniz'e kadar, Cermenlerin
genel saldrs balar - bu, nfustaki srekli art ve yaylma
gcnn dolaysz bir kantdr. Savam yz yl srd; bu
sre boyunca, gotik halklarn balca kmesi (skandinav Gotlaryla Burgonlar hari), byk saldr hattnn sol kanadn
meydana getirerek, Gney-Dou ynnden ilerledi: YukarTuna boyunca ilerleyen Yukar-Almanlar (Herminonlar), merkezde bulunuyorlard; ve Ren boyunca ilerleyen sa kanat,
imdi Franklar denen stovenler tarafndan meydana getiril131
Friedrich Engels
mi; Bretonya'nn fethi Enjevonlara dt. Beinci yzyln

sonunda, zayflam, kansz ve gsz dm Roma mparatorluu'nun kaplar, Cermen istilaclara ardna kadar akt.
Daha nce, eski Yunan ve Roma uygarlnn beii bandaydk. imdi tabutu banda bulunuyoruz. Akdeniz havzasndaki btn lkeler, yzyllarca, Roma dnya
hegemonyasnn eitletirici rendesi altnda kalmt. Yunancann hibir diren gsteremedii her yerde, btn ulusal diller, yerlerini, bozulmu bir Latinceye brakmlard; artk
hibir ulusal ayrm kalmamt, Golller, beryallar, Ligryallar, Noricumlar yoktu; hepsi Romal olmulard. Roma ynetimi ve Roma hukuku, her yerde eski kanda balar ve ayn
zamanda, zerk yerel ve ulusal etkinliin son kalntlarn da
yoketmiti. Yeni bir nitelik olan Roma dnyasna ilikin, hibir dnleme salamyordu: bu bir milliyeti deil, yalnzca
milliyet yokluunu dile getiriyordu. Her yandan, yeni uluslarla ilgili eler vard; eitli illerdeki Latince (sayfa 375) leheler, gitgide birbirlerinden ayrlyorlard; eskiden talya'y,
Gol', spanya'y ve Afrika'y bamsz lkeler haline getiren
doal snrlar gene vard ve kendilerini her zaman duyuruyorlard. Ama hibir yerde, bu elerle yeni uluslar meydana getirmeye yetenekli bir g yoktu. Hibir yerde, bir gelime
yeteneinden, bir direnme gcnden, hele hele yaratc bir
gten bir iz kalmamt. Geni topraklarn byk insan ynn birletiren yalnzca bir tek ba vard: Roma devleti, ve bu,
zamanla onun en kt dman, en kt baskcs olmutu.
Tara illeri Roma'y ykmlard; Roma da, artk evrensel imparatorluun, hatta stanbul, Trev, Milano'da oturan imparator
ve imparatorcuklarn bile merkezi olmayan, brleri gibi bir
tara kenti olmutu - ayrcalkl, ama artk egemen deil. Roma
devleti, dev gibi, karmak, yalnzca ve yalnzca uyruklar ezerek para szdrmaya zg bir makine durumuna gelmiti. Vergiler, angaryalar, her trl ykmllk, nfus kitlesini
durmadan daha derinleen bir sefalet iine gmyorlard;
bask, valilerin, vergi toplayclarn, askerlerin yiyicilikleriyle
dayanlmaz bir duruma gelecek kadar ileri gtrlmt. te
132

Roma devletiyle onun dnya hegemonyasnn vard yer:
Roma devleti, varolma hakkn, ierde dzenin korunmas, darda da Barbarlara kar [yurttalar -.] koruma zerine dayandryordu. Ama, onun dzeni, en kt dzensizlikten de
daha ktyd ve kendilerine kar yurttalar tarafndan korumak iddiasnda bulunduu Barbarlar, yurttalar tarafndan kurtarc olarak bekleniyorlard.
Toplumsal durum, daha az umutsuz deildi. Cumhuriyetin son zamanlarndan itibaren, Romallar egemenliinin erei,
fethedilmi bulunan illerin iliine kadar smrlmesiydi; imparatorluk, bu smry ortadan kaldrmam, tersine, onu
dzen altna almt. mparatorluk aptan dtke, vergi ve
ykmllkler daha da artyor, memurlar daha da utanmazca
soyup soana eviriyorlard. Ticaret ve sanayi hibir zaman
halklar egemeni Romallarn ii olmamt; onlar yalnzca tefecilikte, kendilerinden nce ve sonra olan her eyi gemilerdi. Gerekte ticaretten kalm bulunan ey de memurlarn
yiyicilikleriyle yok oldu; her eye karn arta kalan ey, Douda, mparatorluun Yunanllara (sayfa 376) ait ksmnda bulunuyordu ki, bu konumuzun dndadr. Genel yoksullama,
ticarette, kk sanayide, sanatta gerileme, nfusun azalmas,
kentlerin gerilemesi, tarmn daha aa bir dzeye d Roma dnya hegemonyasnn vard sonu bu oldu.
Btn eski dnyada balca retim dal olan tarm, yeniden ve her zamandan daha ok, eski durumuna gelmiti. talya'da, cumhuriyetin sonundan beri, hemen hemen btn lkeyi
kaplayan usuz bucaksz yurtluklar (latifundia) iki ekilde iletilmiti: ya nfusun yerini, bakm az sayda kleden baka
bir ey gerektirmeyen koyunlarn ve srlarn alm bulunduu otlaklar biiminde; ya da, bir sr klenin, mlk sahibinin lks iinde olduu kadar, kent pazarlarna satmak zere
de geni lde bahvanlk yapt villa'lar biiminde. Byk
otlaklar korunmu, hatta geniletilmilerdi; villa alanlar ve
onlarn bahvanlk rnleri, mlk sahiplerinin yoksullamas
ve kentlerin kmesi yznden, bozulmulard. Klelerin
emei zerine kurulu latifundia'lar iletmesi, artk karl (ren133
Friedrich Engels
table) olmuyordu; ama, o ada, bu, byk lde tarmn olanakl tek biimiydi. Kk tarm, yeniden tek karl biim durumuna gelmiti. Villa'lar, birbiri ardna, kk paralara
blndler ve [her para -.] belirli bir para deyen, soydan
geme kiraclara, ya da kiracdan ok toprak sahibinin iine
bakan vekilleri olan, ve almalar karl yllk rnn altda, hatta yalnzca dokuzda birini alan partiarii'lere[31] verildi. Ama, ou durumda, bu kk toprak paralar
karlnda her yl deimez bir para deyen kolonlara brakldlar; bu kolonlar, zerinde altklar topraa balydlar
ve onunla birlikte satlabilirlerdi; dorusunu sylemek gerekirse, kle deildiler, ama zgr de deil; zgr kadnlarla evlenemezlerdi; ve bunlarn kendi aralarnda kurduklar birlikler,
tamamen geerli evlilikler gibi deil, klelerinki gibi, basit bir
nikahsz kar-kocalk (contubernium) olarak kabul ediliyordu.
Bunlar, ortaa serflerinin habercileri oldular.
Antik klecilik, mrn tamamlamt. Artk, krda,
(sayfa 377) byk tarmda olsun; kent yapmevlerinde olsun,
klecilik, zahmete deer bir iliki olmaktan kmt - bunun
rnleri iin pazar kalmamt. nk, imparatorluun parlak
alardaki dev gibi retimin indirgenmi bulunduu kk
tarm ve kk el zanaatlarnda, ok sayda kle iin yer yoktu.
Toplumda, artk yalnzca ev hizmetlerinde ve zenginlerin lks
iin alan klelere yer kalmt. Ama can ekien klecilik,
henz btn retici almay, zgr Romallara yaramaz bir
kle almas olarak gstermeye yeterliydi - ve imdi, herkes
zgrd. Bunun sonucu, bir yandan, artk bir yk durumuna
geldikleri iin azat edilmi bulunan klelerin saysnda bir
art, bir yandan da, kopuk takm (verlumpt) iine dm kolonlarla zgr kiilerin saysnda bir art oldu (yukarda sz
geen kleci Amerika devletlerindeki poor whites'lar gibi). Hristiyanlk, antik kleciliin giderek ortadan kalkmasnda, tamamen masumdur. Roma mparatorluu'nda, hristiyanlk,
yzyllarca klecilikle ili dl yaad ve daha sonra hristiyanlarn kendilerini vermi bulunduklar kle ticaretini asla
engellemedi; ne kuzeydeki Almanlarn, ne Akdenizdeki Ve134

nediklilerin kle ticaretini, ne de daha sonraki zenci kle alveriini.[32] Klecilik karl olmaktan kmt, onun iin ortadan kalkt. Ama can ekien klecilik, aulu inesini brakt:
zgr insanlarn retici almay horgrmesi, Roma dnyasnn iine girmi bulunduu kmaz, ite buydu. Klecilik, iktisadi bakmdan olanakszd; zgr insanlarn almas, ahlak
bakmndan yasaklanmt. Biri [klecilik -.], artk toplumsal
retimin temeli olmaktan kmt; br [zgr insanlarn almas -.], henz toplumsal retimin temeli olamyordu. Bu
durumu dzeltebilmek iin, tam bir devrimden baka hibir
kar yol yoktu.
Durum, tara illerinde daha iyi deildi. zerinde en ok
bilgiye sahip bulunduumuz yer, Gol'dr. Orada, kolonlarn
yansra, henz zgr kyller de vard. Bunlar, kendilerini,
memurlarn, yarglarn ve tefecilerin (sayfa 378) yolsuzluklarna kar korumak iin; ounlukla gl bir adamn korumas altna giriyorlard; ve bunu yalnzca tek tek kiiler deil,
btn halinde topluluklar da (komnler) yapyorlard; yle ki,
drdnc yzylda, imparatorlar, bu konuda ardarda birok yasaklama yasalar yaynladlar. Ama, koruma arayanlara, bu korumann ne yarar olabilirdi? Patron (koruyucu, hami), koruma
isteyenlere, topraklarnn mlkiyetini kendine devretmeleri koulunu dayatyor, bu koulla, onlara, yaamlar boyunca topraktan yararlanma hakkn salyordu - kutsal kilisenin
unutmad, 9. ve 10. yzyllarda, Allahn melekutunu ve
kendi z yurtluklarn bytmek iin sk sk yknd
dmen. Ama bu ada, 475 ylna doru, Marsilya piskoposu
Salvianus, bylesine bir hrszla kar, fke ve tiksintiyle,
grler; ve Romal memurlarla byk toprak sahiplerinin yaptklar bask yznden, birok "Romal"nn, Barbarlar tarafndan igal edilen blgelere sndklarn ve oralarda yerlemi
bulunan Roma yurttalarnn, tekrar Roma egemenliine dmekten korktuklar kadar hibir eyden korkmadklarn anlatr. Bu ada ana-babalar, sefalet yznden, ounlukla kendi
ocuklarn kle olarak satyorlard; bu treye kar yaynlanm bulunan bir yasa, bunu tantlar.
135
Friedrich Engels
Romallar kendi z devletlerinden kurtarm olmak iin,

Cermer Barbarlar, onlarn btn topraklarnn te-ikisini aldlar ve bu topraklar kendi aralarnda paylatlar. Paylama,
gentilice rgtlenmeye gre yapld; fatihlerin says grece
az olduundan, geni alanlar, ya btn halkn, ya da tek tek
airet ve genslerin mlk olarak, blmsz (indivis) kald. Her
gens iinde, eit paralar halinde blnm tarla ve ayrlar,
eitli ev ekonomileri arasnda kura ile datldlar; bu sralarda devirli-yeniden-datmlarn yaplp yaplmadn bilmiyoruz; herhalde, Roma illerinde bu tre abucak ortadan
kalkt ve eitli paylar, bakasna satlabilen zel mlk, alleu
(tmar) haline geldiler. Ormanlar ve otlaklar, herkesin kullanm iin blmsz kaldlar; bu kullanm ve paylalm topraklarn ilenme biimi, eski treye gre ve topluluun
kararyla dzenlendi. Gens kynde ne kadar uzun bir zamandan beri yerlemise, Cermenlerle Romallar giderek o
kadar kaynayorlar ve gentilice ban akrabalk nitelii, (sayfa
379) yerel (territoriale) nitelik karsnda o kadar siliniyordu;
gens kkeninin ounlukla grlebilir bir durumda bulunan
izleri, yani birlik yeleri arasndaki akrabalk, mark birlii
iinde eridi. yleyse, burada, gentilice rgtlenme, hi deilse
mark ortaklnn tutunduu lkelerde -Fransa'nn kuzeyinde,
ngiltere'de, Almanya ve skandinavya'da-, yava yava yerel
bir rgtlenme biimine dnt ve bundan tr, devletin kuruluuna uygun olma yeteneini kazand. Ama gene de, btn
gentilice rgtlenmeye zg ilkel demokratik niteliini korudu, ve bylece, daha sonra kendisine zorla kabul ettirilen
yozlam biim iinde bile, kendinden bir eyler saklad; ve
en yakn aa kadar, ezilen insanlarn elinde etkili bir silah
olarak kald.
Eer gens iindeki kan ba abucak kaybolduysa, bu, airet iinde olduu kadar, btn halk iinde de, ynetici organlarn fetih sonucu yozlamalar yznden oldu. Biliyoruz ki,
astlar zerinde egemenlik gentilice rgtlenmeyle badamaz
bir eydir. Bunu burada byk bir lek zerinde gryoruz.
Roma illerinin efendisi bulunan Cermen halklar, fethettikleri
136

yeri bir dzene koymak zorundaydlar. Ama, Romal kitleler,
ne gentilice gruplar iine kabul edilebilirlerdi, ne de bu gruplar araclyla egemenlik altna alnabilirlerdi. Her eyden
nce ou yerlerde varlklarn srdren yerel Roma ynetim
organlarnn bana Roma devleti yerine geecek bir ey (substitut) koymak gerekiyordu, ve bu da ancak bir baka devlet
olabilirdi; yleyse, gentilice kurulu organlarnn devlet organlar haline dnmeleri ve bu iin de, koullarn basks altnda, ok abuk olmas gerekiyordu. Ama fatih halkn en
yakn temsilcisi askeri efti. Fethedilen topraklarn d gvenlii olduu kadar; i gvenlii de, onun iktidarnn pekimi
olmasn gerektiriyordu. Askeri komutanln kralla dnmesi zaman gelmiti: bu dnm gerekleti.
Franklar mparatorluunu alalm: Burada, utku kazanm
Salienler halknn eline, yalnzca Roma devletinin usuz bucaksz yurtluklar deil, ayrca, irili ufakl lke (Gau) ve mark
birlikleri arasnda paylalmam bulunan btn geni topraklar, zellikle byk orman alanlar da gemiti. Basit yksek
askeri eflikten gerek prens aamasna gemi (sayfa 380) bulunan Frank kralnn yapt ilk ey, bu halk mlkn krallk
yurtluu biimine dntrmek, onu halktan almak, ve armaan ya da tmar (fiel) olarak bileliindeki adamlara vermek
oldu. Balangta onun kiisel askeri muhafz takm (escorte)
ve ordunun br ast eflerinde meydana gelmi bulunan bu bilelik, ksa zamanda, Romallarla, yani katiplik yetenekleri, kltrleri, Latinceden treyen halk dilleri, Latin yaz dili
ve:lkenin hukuku zerindeki bilgileriyle, abucak vazgeilmez bir durum kazanan Romallam Golllerle byd; ayrca, bunlara, hkmdar bileliini (la cour) meydana getiren;
ve kraln, aralarndan gzdelerini setii, kleler, serfler ve
azatllar da katldlar. Halka ait olan toprak paralar, nce ounlukla armaan olarak, daha sonra da gedikler[183] biimi
altnda, balangta, hemen hemen daima kraln yaam sresince, bu insanlara verildi; bylece, halk zararna, yeni bir soylular snfnn temeli atlm oldu.
137
Friedrich Engels
Ama hepsi bu kadar deil. Geni imparatorluk alan, etki

gentilice rgtlenme aralaryla ynetilemiyordu; efler konseyli, hatta oktan beri yrrlkten kalkmad yerlerde bile
toplanamyordu, ve ksa zamanda yerini kraln srekli evresine brakt; eski halk meclisi, biimsel olarak varln srdrd, ama o da, gitgide, yalnzca ordunun, ast efleriyle
domakta bulunan soyluluun meclisi haline geldi, i savalarla fetih savalar; ki bu sonuncular asl Charlemagne zamannda yaplmlard, btn bu srekli savalar, vaktiyle
Cumhuriyetin son zamanlarnda Roma kyllerini nasl tketip ykmlarsa, Frank kitlesini, toprak sahibi zgr kylleri
de ylece tkettiler ve yktlar. Balangta ordunun btnn,
ve Fransa'nn fethinden sonra da ekirdeini oluturan bu
zgr kyller, 9. yzyln balarnda ylesine yoksul dmlerdi ki, ancak be erkekten biri, savaa katlabiliyordu.
Dorudan doruya kral tarafndan toplanmaya arlan zgr
kyllerden kurulu bir silahl kuvvet yerine, aralarnda serf
kyllerin, yani vaktiyle kraldan baka efendi tanmayan, ve
daha da nceleri, hibir efendi, hatta bir kral bile tanmayan
kimselerden gelen kuaklarn da bulunduu, yeni beliren byklerin avularndan (Dienstleute) kurulu bir ordu meydana
getirilmiti. Charlemagne'n ardllar zamannda, i savalar,
krallk iktidarnn gszl ve bunun (sayfa 381) sonucu
byklerin yapt yolsuzluklar, -Charlemangne tarafndan
atanm bulunan ve grevlerinin kaltmla gemesi zlerini tayan kontlar[184] da buna ekleniyordu-, son olarak da Norman aknlar, Frank kylsnn ykl tamamland.
Charlemagne'n lmnden elli yl sonra, Frank mparatorluu, direnmeye yeteneksiz, tpk Roma mparatorluu'nun,
drtyz yl nce, Franklarn ayaklar dibinde kalmas gibi,
Normanlarn ayaklar altna seriliyordu.
Ve yalnzca d gszlk deil, i dzen, daha dorusu
dzensizlik de, hemen ayn derecede ktyd. zgr durumdaki Frank kylleri, ncellerinin, [yani -.] Roma kolonlarnn durumuna benzer bir durum iine sokulmulardr. Savalar
ve soygunlarla yklm krallk iktidar da onlar korumak iin
138

ok gsz olduuna gre, ya yeni soylular snfnn, ya da kilisenin korumas altna girmek zorundaydlar; ama bu koruma
onlara pahalya maloluyordu. Vaktiyle Gol kyllerinin yapm bulunduklar gibi, topraklarnn mlkiyetini, bunu onlara
deiik ve deiebilir biimler altnda, ama her zaman hizmet
ve vergi ykmll karl kullanma hakk (tenure) olarak veren metbularna (suzerain) aktarma zorunda kaldlar; bu
bamllk biiminin egemenlii altna girdikten sonra, yava
yava, kiisel zgrlklerini de yitirdiler; birka kuak sonra,
artk ounlukla serf durumuna gelmilerdi. Kylln k ne kadar hzl oluyordu; rminon'un polyptique [yani .]Saint Germain-des-Prs (o zaman Paris yaknnda, imdi
Paris'in iinde) manastrnn kadastro kt bunu gsterir. Bu
manastrn, evreye serpilmi geni topraklar zerinde, daha
Charlemagne zamannda, hemen hemen salt Cermen adlar tayan Franklara ilikin olmak zere 2.788 ev ekonomisi vard.
Bunlar arasnda, 2.080 kolon, 35 lit, 30 220 kle, ve yalnzca
8 zgr uyruk (Hintersassen) [aile bulunuyordu -.]! Metbu,
kylnn topran mlk olarak kendine devrettiriyor ve ona
yalnzca yaad srece topraktan yararlanma hakkn veriyordu; ite Salvianus'un dine aykr olduunu ilan ettii bu
yntem, imdi genellikle kilise tarafndan kyllere kar uygulanmaktayd. Mark ortakl yesi Cermenlere, kpr ve yol
yapm ve genel yarar salayan br iler iin yklenen hizmetlerde olduu (sayfa 382) gibi, gitgide yaylan angaryalar
(corves), rneklerin Roma angaries'lerinden,[185] yani devlet yararna [yaptrlan -.] zoraki hizmetlerden almlard. yleyse, grnte, halk kitlesi, drt yzyl sonra, tamamen
hareket noktasna dnm bulunuyordu.
Ama bu yalnzca iki eyi tantlyordu: Bir yandan, batmakta olan Roma mparatorluu'nda, toplumsal rgtlenme
ve mlkiyet dalmnn, tarm ve sanayideki ada retim
aamasna tamamen uygun dtklerini ve bundan dolay kanlmaz eyler olduklarn; te yandan, bu retim aamasnn,
daha sonraki drt yzyl sresince, kayda deer bir ilerleme
ya da gerileme gstermediini, ve bundan dolay da ayn ml139
Friedrich Engels
kiyet dalm ve ayn snflarn, zorunlu olarak, yeniden ortaya

kmalarna neden olduunu. Roma mparatorluu'nun son
yzyllarnda kent, ky zerindeki eski arln kaybetmi
ve bu arl, Cermen egemenliinin ilk yzyllar iinde de
yeniden elde edememiti. Bu, tarmda olduu kadar, sanayide
de dk bir gelime derecesini ngerektirir. Egemen byk
toprak sahipleriyle kk baml kyller, bu durumun zorunlu rnleridir. Bir yandan klelerle birlikte Roma latifundia'lar ekonomisini; te yandan angaryalarla birlikte modern
byk ekimi byle bir topluma alamak olanakszd; Charlemagne'n hemen hemen iz brakmadan yok olan o nl imparatorluk villa'laryla yapt byk deneyle, bunun byle
olduunu tantlar. Bu deneyler, manastrlar tarafndan devam
ettirildi ve yalnzca onlar iin verimli oldu, ama manastrlar,
bekarlk zerine kurulu; anormal toplumsal yaplard; ayrksn sonular verebilirlerdi; ama ite bundan dolay da ayrklama olarak kalmak zorundaydlar.
Ama gene de, bu drt yzyl sresince, bir ilerleme olmutu. Bu dnemin sonunda, her ne kadar bata varolan balca snflarn hemen hemen tpksn yeniden buluyorsak da,
bu snflar meydana getiren insanlar deimilerdi. Antik klecilik yok olmutu; kopuk takm (verlumpt) iine dm,
almay aalk bir ey olarak horgren zgr insanlar yokolmutu. Roma kolonuyla yeni serf arasnda, zgr Frank
kyls ortaya kmt. Batmakta olan Roma mparatorluu'nun "yararsz an ve bouna ekime"si (sayfa 383) lm
ve gmlmt. 9. yzyln toplumsal snflar, gerileyen bir
uygarln bat iinde deil, yeni bir uygarln doum sanclar iinde meydana gelmilerdi. Yeni kuak, efendisi olsun,
hizmetkar olsun, Romal ncellerine gre, yiit bir kuakt.
Romallar iin antik dnyann umutsuz k biimi olan
gl toprak sahipleriyle kleletirilmi kyller arasndaki
ilikiler, imdi, yeni kuak iin, yeni bir gelimenin hareket
noktas olmutu. Dahas var: bu drt yzyl ne kadar verimsiz
grnrse grnsn, onlardan hi olmazsa bir byk sonu
kalyordu: Bat Avrupa insanlnn, gelecekteki tarih iin yeni
140

rgtlenme ve yaps olan modern milliyetler, Cermenler Avrupa'y gerekten yeniden canlandrmlard ve bu yzden Cermanik dnemdeki devletlerin ykl, Normanlara ve
Sarazenlere uyruklamayla deil, toprak dirliklerinde (bnfices) ve koruma[186] aramada, feodaliteye doru srekli bir
gelimeyle sonuland [ve bu yle byk bir nfus artyla
birlikte oldu ki, hemen iki yzyl sonra, hal seferlerindeki
byk insan kayplarna kolayca katlanld]:
Ama Cermenlerin, can ekien Avrupa'ya, sayesinde yeni
bir dirimsel g frdkleri gizemli by neydi? oven tarihilerimizin bize anlattklar gibi bu Cermanik topluluun
iinde varolan mucizev bir erdem miydi? Hi de deil. Cermenler, zellikle o ada, ok yetenekli ve canl bir gelime
iinde bulunan Aryen bir soydu. Ama Avrupa'y genletiren
onlarn zgl ulusal nitelikleri deil, yalnzca... barbarlklar,
gentilice rgtlenmeleridir.
Cermenlerin kiisel deer ve yiitlikleri, zgrlk eilimleri ve her kamu iini kendi ii gibi gren demokratik igdleri, uzun szn ksas; Romallarn yitirmi bulunduklar,
ve Roma dnyasnn balyla yeni devletler yapmaya ve yeni
ulusal zellikleri gelitirmeye yetenekli btn nitelikler - eer
bunlar, yukar aamadaki Barbar'a ilikin, gentilice rgtlenmenin meyvesi olan belirleyici izgiler deilse, neydi?
Eer onlar, tek-eliliin eski biimini altst ettilerse, eer
erkein aile iindeki egemenliini yumuattlarsa, eer kadna,
klasik dnyann hi grmemi bulunduu ok yksek bir
durum saladlarsa, onlar btn bu ileri yapmaya (sayfa 384)
yetenekli klan ey, barbarlklar, gentilice treleri, analk hukuku ann hala canl olan kaltlar (legs) deilse, neydi?
Eer onlar, hi deilse bellibal lkede -Almanya,
Kuzey Fransa ve ngiltere'de-, gerek gentilice rgtlenmeden
bir paray, mark ortaklklar biimi altnda kurtarp, feodal
devlete geirdiler, ve bylece, ezilen snfa, kyllere, hatta
ortaan en sert servaj (toprakbentlik) dzeni altnda bile, ne
antik klelerin, ne de modern proleterlerin yararlanabildikleri
genel bir kaynama ve bir diren arac verdilerse, bu, barbar141
Friedrich Engels
lklarndan, soylar bakmndan yerleme biimindeki tamamen

barbar sistemlerinden baka, neye borlu bulunuluyordu?
Ve son olarak, eer onlar, ana yurtlarnda vaktiyle uygulanm ve Roma mparatorluu'ndaki kleciliin de kendisine
doru evrimlenmi bulunduu, kulluun (servitude) yumuatlm biimini gelitirdiler, ve yalnzca ilk olarak Fourier'nin,
"iftilere snf olarak ve dereceli kurtulu aralarn salar"
("fournit aux cultivateurs des moyens d'affranchissement collectif et progressif")[33] diye belirttii, ve bundan tr, -gerekte; ortaa serfleri, yava yava snf olarak kurtulularn
kopardklar halde- yalnzca bireysel, arasz ve derecesiz kurtuluun,olanakl bulunduu klecilie gre (antikada, kleciliin bir ayaklanmayla ortadan kaldrld hi
grlmemitir) byk stnlk tayan bu biimin geerlik kazanmasn saladlarsa, bu, sayesinde, ister antikan alma
klecilii, ister Dounun ev klecilii eklinde olsun, henz
tam klecilie ulamam bulunan Cermenlerin barbarlndan baka, neye borlu bulunuluyordu?
Cermenlerin Roma dnyasna, dirimsel g ve canlandrc tohum olarak aladklar tek ey, barbarlk idi. Gerekte,
can ekien uygarlk yznden ac eken bir dnyay genletirmeye, yalnzca barbarlar yeteneklidir. Ve Cermenlerin,
byk aknlardan nce, ulam ve iinde gelimi bulunduklar barbarln yukar aamas, bu sre iin gerekten en
uygun aamayd. Bu, her eyi aklar. (sayfa 385)
IX
BARBARLIK VE UYGARLIK
imdi, ayr ayr byk rnekte: Yunanllarda, Romallarda ve Cermenlerde, gentilice rgtlenmenin ykln izlemi bulunuyoruz. Bitirmek iin, barbarln yukar
aamasndan itibaren, toplumdaki gentilice rgtlenmeyi ykmaya alan ve uygarln douuyla onu tamamen yokeden
genel iktisadi koullar inceleyelim. Burada, Marx'n Kapital'i,
bize Morgan'n kitab kadar gerekli olacak.
142

Yabanlln orta aamasnda doup, yukar aamasnda
gelimesini srdren gens, sahip bulunduumuz kaynaklardan
anlayabildiimiz kadaryla, barbarln aa aamasnda, gelimesinin doruuna eriir. yleyse, ite bu gelime aamasndan balayacaz.
Amerika kzlderililerinin bir rnek hizmeti grecekleri
bu aamada, gentilice rgtlenmeyi en yetkin biimiyle grrz. Bir airet, birka gense, genellikle iki gense blnmtr;
bu ilkel genslerden herbiri, nfus artyla, kendileri karsnda
ana gensin kabile grevi yapt birka yavru gense blnr;
airetin kendisi de birka airete blnr, ve bunlardan herbiri
iinde, eski gensleri, byk lde yeniden buluruz; bir konfederasyon, hi deilse belirli durumlarda, akraba airetleri
birletirir. Bu yaln rgtlenme, kendisini douran toplumsal
koullara tamamen uygun der. Bu koullara zg ve bu koullarn kendiliinden bir kmelenmesinden baka bir ey deildir; bu biimde rgtlenmi bir toplum iinde doabilecek
btn atmalar bir dzene koymaya yeteneklidir. D atmalar ise, sava zmler; sava, airetin yok olmasyla son
bulabilir, ama klelemesiyle hibir zaman. Gentilice rgtlenmenin byklnn, ama darlnn da nedeni, onda, egemenlik ve klelik iin hibir yer bulunmamasdr. inde,
haklar ve grevler arasnda henz hibir ayrm yoktur; Amerika yerlisi iin, kamu ilerine, kan davas ya da br cezalandrma pratiklerine katlmann bir hak m, ya da bir dev mi
olduunu bilmek gibi bir sorun yoktur; bu sorun ona, yemenin,
uyumann, avlanmann bir hak m, yoksa bir dev mi olduunu sormak kadar sama grnr. Bunun (sayfa 386) gibi,
airet ve gensin eitli snflar biiminde bir blnmesi de, szkonusu olamaz. Ve bu, bizi bu durumun iktisadi temelini incelemeye gtrr.
Nfus son derece seyrektir; yalnz airet merkezinde daha
youndur, bu merkezin evresinde, nce geni bir kuak zerinde, av alan, sonra aireti br airetlerden ayran tarafsz
koruyucu orman (Schutzwald) yaylr. blm, tamamen
kendiliindendir; yalnzca iki cinsiyet arasnda iblm var143
Friedrich Engels
dr. Erkek savar, ava ve bala gider, ilkel besin maddelerini

ve bunlarn gerektirdii aletleri salar. Kadn evde urar, yiyecek ve giysileri hazrlar: yemek piirir, dokur, diker. kisi de
kendi alannda egemendir: erkek ormanda, kadn evde. kisi
de, yapt ve kulland aletlerin sahibidir: erkek, silahlarn,
avclk ve balklk aletlerinin; kadn, ev eyalarnn: Ev ekonomisi, ounlukla byk sayda aile arasnda, ortaklaadr.[34] Ortaklaa yaplan ve ortaklaa kullanlan ey, ortak
mlktr: ev, bahe, oyma kayk. yleyse, hukuku ve iktisatlar tarafndan, doruya aykr olarak uygar topluma maledilen, bugnk kapitalist mlkiyetin hl zerine dayand son
aldatc hukuksal bahane olan "kiisel almann meyvesi olan
mlkiyet" fikri, yalnzca ve yalnzca burada geerlidir.
Ama insanlar, her yerde bu aamada durmadlar. Asya'da,
insanlara almaya, altktan sonra da, yetitirilmeye ehil hayvanlar buldular. Yabanl mandann diisini avlayarak yakalamak gerekiyordu; ama insana altktan sonra, her yl bir
malak, ve stelik st veriyordu: En gelimi airetlerden bazlar -Aryenler, Semitler, hatta belki Turanllar-, nce hayvanlar evcilletirdiler, daha sonra, esas alma kollar olan
hayvan yetitirme ve hayvan srlerinin korunmasna getiler. oban airetler, kendilerini br Barbarlardan ayrdlar:
birinci byk toplumsal iblm. oban airetler yalnzca
daha ok retmekle kalmyorlar, ayrca br barbarlardan
baka besinler de retiyorlard: Yalnzca daha ok st, st
rnleri ve ete deil, ayrca derilere, yne, kei klna, ve retimleri ilkel maddelerle birlikte artan iplik ve (sayfa 387) dokumalara da sahip oluyorlard. te bylece, ilk kez olarak,
dzenli bir deiim olanakl duruma geldi. Daha nceki aamalarda, ancak rastgele deiimler olabiliyordu; silah ve aletler yapmnda, zel bir ustalk; geici bir iblmne yol
aabilir. Bylece birok yerde, ta devrinin son ana ilikin,
akmak tandan aletler yapmaya yarayan baz atelye kalntlar bulunmutur; bu atelyelerde ustalklarn gelitiren zanaatlar, kukusuz, Hint gentilice gruplarndaki zanaatlarn
hl yapmakta olduklar gibi, topluluk hesabna alyorlard.
144

Airet iinde gerekletirilenden baka bir deiim, bu aamada, hibir biimde yaplamazd, ve airet iindeki deiim
bile istisnai bir olgu olarak kalyordu. Buna karlk, burada,
oban airetler [br airetlerden -.] ayrldktan sonra, eitli
airetlerin yeleri arasndaki deiim, ve dzenli bir kurum
durumuna gelen bu deiimin geliip salamlamas iin btn
koullar hazr buluyoruz. Balangta, deiim karlkl gentilice eflerin araclyla, airetten airete yaplyordu; ama
srler, zel mlkiyete gemeye balaynca, bireysel deiim,
gitgide ar bast ve sonunda deiimin tek biimi durumuna
geldi. Bununla birlikte; oban airetlerin, komularndan aldklarna karlk, onlara sattklar balca madde, davard;
davar, btn br metalarn kendisiyle deerlendirildii ve
bunlara karlk her yerde seve seve kabul edilen meta durumuna geldi, - ksaca, davar, para ilevi grmeye balad ve bu
aamadan itibaren parann yerini tuttu: meta deiimi balar
balamaz, bir meta-para gereksinmesi, kanlmaz ve ivedi bir
durum ald.
Bahvanlk, [yani -.] aa aamadaki Asya barbarlarnca kukusuz bilinmeyen bir ey olan tarm balangc, onlarda, en ge orta aama sresinde kendini gsterdi. Yksek
Turan yaylalarnn iklimi, uzun ve sert k iin ot ve saman yedeklii olmakszn, oban yaamna izin vermez, demek ki,
burada, ayrlarn dzenlenmesi ve tahl ekimi zorunlu durumdayd. Karadenizin kuzeyindeki stepler iin de durum aynyd. Ama, davar iin retilen tahl, ksa zamanda insan iin
bir besin haline geldi. lenmi topraklar henz airet mlk
[olarak -.] kaldlar, ilenmi topraklardan yararlanma [hakk
-.] nce gense, daha sonra da, gens tarafndan ev topluluklarna, ve son olarak da, bireylere (sayfa 388) verildi; bireylerin
belki baz kullanm haklar vard, ama baka hibir haklar
yoktu.
Bu aamadaki snai fetihler arasnda, iki tanesi zel bir
nem tar. [Bunlarn -.] birincisi dokuma tezgah, ikincisi,
maden filizlerinin dkm ve madenlerin ilenmesidir. Bakr,
kalay ve bunlarn alamyla meydana gelen tun, en nemli145
Friedrich Engels
leriydi; tun, etkili aletler ve silahlar yaplmasna yaryordu,

ama, bunlar, akmak tandan yaplma aletlerin yerine geemiyordu; bu ii ancak demir yapabilirdi, ama henz demir elde
etmek bilinmiyordu. Ssleme ve sslenme iin, kukusuz daha
o zamandan, bakr ve tunca gre daha byk bir deere sahip
bulunan altn ve gmn kullanlmasna baland.
Btn alma kollarndaki -hayvanclk, tarm, ev sanayii- retim art, insan emek-gcne, kendisine gerekenden
daha ounu retmek yeteneini kazandrd. Bu, ayn zamanda, her gens, ev topluluu ya da kar koca ailesi yesine
den gnlk i tutarn artrd. Yeni emek-glerine bavurmak gerekli duruma geldi. Sava bunlar salad: sava tutsaklar kle haline getirildiler. Birinci byk toplumsal i
blm, emek retkenliini, dolaysyla servetleri artrp retim alann genileterek, o gnk tarihsel koullar iinde, zorunlu olarak klelii getirdi. Birinci byk toplumsal i
blmnden, toplumun iki snf: efendiler ve kleler, smrenler ve smrlenler biimindeki ilk byk bln dodu.
Srler, airet ya da gensin ortaklaa mlkiyetinden, bireysel aile bakanlarnn mlkiyetine ne zaman ve nasl geti?
imdiye kadar bu konuda hibir ey bilmiyoruz. Ama, z bakmndan, bu iin bu aamada olmu olmas gerekir. O zaman,
srler ve br yeni servetlerle, aile, kkl bir deiiklie urad. Geinme gerelerini kazanmak her zaman erkein ii olmutu; bu i iin zorunlu aralar reten ve bu aralarn
mlkiyetine sahip olan, erkekti. Yeni geinme aralarn, srler meydana getiriyordu: onlar nce evcilletirmek, sonra
da korumak, erkein eseri olmutu. Bundan dolay, davar erkee aitti; tpk davara karlk trampa edilen meta, ve klelerin de ona ait olmas gibi. imdi retimin salad btn
kazan (bnfice) erkee gidiyordu; bundan (sayfa 389) kadn
da yararlanyordu, ama mlkiyette hibir pay yoktu. "Yabanl"
sava ve avc, evde ikinci planda kalmakla yetinmiti; "daha
yumuak huylu" oban, servetiyle vnerek, birinci plana kt
ve kadn ikinci plana itti. Ve kadn bundan yaknamazd. Aile
iindeki iblm, mlkiyetin kadnla erkek arasndaki pay146

lamn dzenliyordu; bu, ayn kalmt; ama gene de, yalnzca aile dndaki i blmnn deimi olmas yznden,
evlik ilikiler imdi altst oluyordu. Eskiden kadnn evdeki
stnln salayan neden: kadnn kendini tamamen ev ilerine vermesi olgusu, imdi, evde erkein stnln salyordu: kadnn ev ileri, artk, erkein retken emei yannda
hesaba katlmyordu; nemli olan erkein almasyd; kadnn almas, yalnzca nemsiz bir destekti. Daha burada,
retken toplumsal emek dnda, zel ev ileriyle yetinmek zorunda kaldka, kadnn kurtuluunun, kadn erkek eitliinin
olanaksz olduu ve olanaksz kalaca ortaya kar. Kadnn
kurtuluunun gerekleebilir bir duruma gelmesi iin, nce,
geni bir toplumsal lek zerinde retime katlabilmesi ve ev
ilerinin onu yalnzca ok nemsiz bir lde uratrmas gerekir. Bu da, ancak, yalnzca kadnlarn geni lde almasn kabul etmekle kalmayp, ayrca bunu kesinlikle gerektiren,
ve zel ev iini gitgide bir kamu sanaii yapmaya ynelen modern byk sanayi ile olanakl duruma geldi.
Erkein evdeki gerek stnlyle, mutlak gcnn son
engeli de yklyordu. Bu mutlak g, analk hukukunun yokoluu, babalk hukukunun kuruluu, iki-bal-evlilikten kerte
kerte tek-eli evlilie geile dorulanm ve srekliletirilmi
oldu. Ama bununla, eski gentilice rgtlenmede bir atlak
meydana geliyordu: kar koca ailesi bir g durumuna geldi
ve korkutucu bir biimde gensin karsna dikildi.
Bir adm daha atarsak, kendimizi, btn uygar halklarn
kahramanlk alarn geirdikleri dnem olan, barbarln yukar aamasnda buluruz: [bu a -.] demir kl a[dr-.]
ama ayn zamanda, demir saban ve demir balta [a -.]. Tarihte devrimci bir rol oynayan btn ilkel maddelerin en
nemli ve... patatese kadar en sonuncusu [olan -.] demir, insann hizmetine girmiti. Demir, ok geni topraklar zerindeki tarlalarn ilenmesini, ok geni (sayfa 390) ormanlk
alanlarn almasn salad; zanaatya, hibir tan, bilinen
hibir br maddenin dayanamayaca bir sertlik ve kesinlikte
bir alet verdi. Btn bunlar yava yava oldu: ilk demirin sert147
Friedrich Engels
lii, ounlukla, tuntan daha azd. Bundan dolay, akmak tandan silah ancak yava yava kayboldu; ta baltalar, yalnz
Hildebrand Trks'nde deil, Hastings'de de,1066 ylnda,
hl savayorlard.[187] Ama ilerleme, zaman zaman kesilip
hzlanarak, o zamandan beri kar durulmaz bir biimde, adm
adm gerekleti. Ta ya da tuladan yaplma evleri, tatan surlar, kuleler, ve mazgallarla kapsayan kent, airet ya da airetler konfederasyonunun merkezi oldu; bu, mimarlkta byk
bir ilerlemenin olduu kadar, artan tehlike ve artan korunma
gereksinmesinin de iaretidir. Servet hzla artt, ama bireysel
servet olarak; dokumaclk, madenlerin ilenmesi ve gitgide
farkllaan br zanaatlar, retime artan bir eitlilik ve yetkinlik veriyordu; bundan byle, tahl, sebze ve meyvelerin
yan sra, tarm, elde edilmeleri renilmi bulunan, zeytinya ve arab da salamaktayd. Bylesine eitli bir alm,
artk ayn birey tarafndan yrtlemezdi: ikinci byk [toplumsal -.] iblm gerekleti: kk zanaatlar, tarmdan ayrld. retimde, ve onunla birlikte emek retkenliindeki
srekli art, insan emek gcnn deerini artrd; nceki aamada balang durumunda ve yer yer grlen klelik, imdi
toplumsal sistemin esas bir biletireni durumuna gelir; kleler
basit yardmclar olmaktan karlar; tarlalarda ve atelyelerde,
dzinelerle kle ie srlr. retimin, balca iki kola: tarm ve
kk sanayie ayrlmasyla, dorudan doruya deiim iin
retim doar; bu, meta retimidir. Meta retimiyle, yalnzca
airet iinde ve airet snrlarnda yaplan ticaret deil, ayrca,
denizar ticaret de, imdiden, doar. Bununla birlikte, btn
bunlar, henz gelimelerinin ilk basamandadrlar; deerli
madenler, egemen ve evrensel meta para haline gelmeye balarlar, ama henz para olarak baslmazlar, yalnzca, arlklarna gre deitirilirler.
zgr insanlarla kleler arasndaki ayrmn yansra, zenginlerle yoksullar arasndaki ayrm da kendini gsterir: Toplumda, yeni i blmne elik eden, snflar biiminde yeni bir
blnme. Bireysel aile bakanlar arasndaki mlkiyet (sayfa
391) ayrmlar, her yerde, o zamana kadar varln srdrm
148

bulunan eski komnist ev topluluunu, ve onunla birlikte, topran bu topluluk hesabna ortaklaa srlmesi [tresini -.]
yok eder. Ekilebilir topraklar, ilemeleri iin, nce geici,
sonra srekli olarak kar koca ailelerine verilirler; iki bal evlilikten tek elilie geie kout olarak, tam zel mlkiyete
gei, yava yava tamamlanr. Kar koca ailesi, toplumda,
ekonomik birim haline gelmeye balar.
Daha youn bir nfus, darda olduu kadar ierde de
daha sk bir ball gerektirir. Her yerde, aralarnda akrabalk bulunan airetlerin konfederasyon biiminde birlemeleri
bir zorunluluk haline gelir; bu airetler az sonra da, birbirleriyle kaynarlar, ve onlarla birlikte, ayr ayr airet topraklar
da, halkn kolektif topra biiminde kaynar. Halkn askeri
efi -rex, bazileus, thiudans- vazgeilmez, srekli bir grevli
durumunu kazanr. Askeri ef, konsey, halk meclisi: ite, gentilice rgtlenmenin, bir askeri demokrasi olmak zere dnm bulunan organlar bunlardr. Askeri - nk sava ve
sava iin rgtlenme, imdi halk yaamnn dzenli grevleri
haline gelmitir. Servet sahibi olmay, yaamn balca ereklerinden biri gibi gren halklarda komularn serveti tamah
uyandrr. Bunlar barbar halklardr; yama etmek, onlara, alarak kazanmaktan daha kolay, hatta daha onurlu grnr.
Eskiden yalnzca bir zorbaln cn almak, ya da daralan bir
topra geniletmek iin yaplan sava, imdi yalnzca yama
iin yaplr ve srekli bir sanayi kolu durumuna gelir. Yeni
mstahkem kentlerin evresinde korkutucu surlarn dikilmesi
nedensiz deildir; bu surlarn hendeklerinde, gentilice rgtlenmenin kuyu gibi mezar alrken, kuleleri uygarlk iinde
ykselir. erde de durum ayndr. apul savalar, yksek askeri efin de, ast eflerin de gcn artrr; bunlarn ardllarnn ayn aileler iinden seilmesi tresi, zellikle babalk
hukukunun giriinden sonra, yava yava nce hogrlen,
sonra hak olarak istenen, en sonra da gaspedilen bir kaltm
durumuna gelir; soydan geme kralln ve soydan geme soyluluun temeli kurulmu bulunur. Bylece, gentilice rgtlenme organlar, halk iindeki, gens, kabile, airet iindeki
149
Friedrich Engels
kklerinden yava yava kopar ve (sayfa 392) btn gentilice

rgtlenme, kendi kart haline dnr: kendi ilerini zgrce dzenleme erei gzeten bir airetler rgtlenmesiyken,
komularn soyan ve ezen bir rgtlenme olur; ve sonu olarak [bu yeni rgtlenmenin -.], nceleri halk isteminin aralar olan organizmalar, kendi z halkna kar, zerk
egemenlik ve bask organizmalar durumuna gelir. Ama, servete kar duyulan susama, gens yelerini zenginler ve yoksullar biiminde blmeseydi, ayn gens iindeki mlkiyet
ayrm, gens yelerinin kar birliini, uzlamaz- kartlk durumuna dntrmeseydi, ve kleliin genilemesi, yaamn
alarak kazanma olgusunu, yalnzca klelere layk ve apuldan daha onursuz bir eylem olarak dndrmeye balamasayd, bunlar asla olanakl olamazd.
*
imdi uygarln eiine gelmi bulunuyoruz. Uygarlk,
iblmnde yeni bir gelimeyle balar. En aa aamada, insanlar yalnzca dorudan doruya kiisel gereksinmeleri iin
retiyorlard; zaman zaman yaplan deiimin, yalnzca raslant sonucu elde kalan fazlalkla ilgili yaltk olaylard. Barbarln orta aamasnda, oban halklar arasnda, sr, belirli
bir byklk kazannca, davarn, kiisel gereksinmeler zerinde, srekli bir fazlalk salayan bir mlk durumuna geldiini grrz; ayn zamanda, oban halklarla sr sahibi
olmayan geri kalm airetler arasnda bir i blm de grrz: yanyana varolan iki ayr retim aamas bundan doar;
dzenli bir deiimin koullar da bundan doar. Barbarln
yukar aamas, bize, tarmla kk sanayi arasnda yeni bir
iblm ve bunun sonucu, alma rnlerinin daima artan
bir parasnn dorudan doruya deiim iin retilmesini getirir; bireysel reticiler arasndaki deiimin, toplum iin dirimsel bir zorunluluk kazanmas da bundan doar. Uygarlk,
zellikle kent ve ky arasndaki kartl daha da belirgin bir
duruma getirerek (iktisadi bakmdan, ilkadaki gibi, kent
kye, ya da, ortaadaki gibi, ky kente egemen olabilir); daha
150

nce varolan btn bu iblmlerini glendirip gelitirir, ve
onlara, kendine zg ve ok nemli bir nc iblmn
(sayfa 393) ekler: artk, retimle deil, yalnzca rnlerin deiimiyle uraan bir snf dourur - tccarlar. O zamana
kadar, snflarn, oluumundaki btn izler retime balanyorlard; bunlar retime katlan kimseleri, azok geni bir
lek zerinde, ynetici ve yrtc, ya da retici olarak blyorlard. Burada, sahneye, ilk kez olarak, retime herhangi
bir biimde katlmakszn, onun ynetimini ele geiren ve reticileri iktisadi bakmdan egemenlii altna alan bir snf girer;
bir snf ki, iki retici arasnda zorunlu arac olarak geinir ve
her ikisini de smrr. reticileri, deiim zahmet ve riskinden kurtarmak bahanesiyle, rnlerinin satn en uzak pazarlara kadar yaymak ve bylece nfusun en yararl snf
olmak bahanesiyle, gerekte ok kk hizmetler iin karlk
(salaire) olarak, yerli retimin, olduu kadar yabanc retimin
de kayman alan, hzla byk servetler ve buna uygun den
toplumsal bir etkililik kazanan, ve byle olduu iin de, sonunda o da kendine zg bir rn - devirli ticari bunalmlar
meydana getirene kadar, uygarlk dnemi iinde durmadan
yeni saygnlklar ve retimde durmadan artan bir egemenlik
sahibi olan bir kr dknleri, bir gerek toplumsal asalaklar
snf meydana gelir.
Geri incelemekte bulunduumuz gelime aamasnda,
[bu -.] yepyeni tccarlar snf, henz parlak gelecekleri aklndan bile geirmez. Snf olarak varolur ve kendini zorunluymu gibi gsterir, bu kadar da yeter. Tccarlar snfyla
birlikte, madeni para, baslm para da meydana gelir, ve bu,
retici olmayann, retici ve onun retimi zerinde yeni bir
egemenlik arac olur. Metalar meta, btn br metalar gizlice
iinde saklayan meta, istendiinde btn canatlan eylere dnebilen tlsm bulunmutu. Kim ona sahip olursa, retim
dnyasn egemenlii altna alyordu, ve ona herkesten ok
sahip olan kimdi? Tccar. Onun elinde, paraya tapma, gvenlik altndayd. Paraya tapmak iin, btn metalarla btn reticilerin, tozlar iinde nasl secdeye kapanmak zorunda
olduklarn gsterme iini, zerine o ald. Zenginliin bu ci151
Friedrich Engels
simlemesi karsnda, onun btn br biimlerinin [aslnda

-.] basit grnlerden baka bir ey olmadklarn, pratik aracyla o (sayfa 394) kantlad. Parann kudreti, bu genlik dnemindeki ilkel sertlik ve ilkel kabalyla, o zamandan beri
kendini hi gstermedi. Para karlnda meta almndan
sonra, dn para verilmesi kageldi, ve onunla birlikte de,
faiz ve tefecilik. Daha sonraki alardaki hibir mevzuat, borluyu, eski Atina ve eski Roma mevzuat kadar acmakszn, tefeci-alacaklnn ayaklarna atmamtr - ve bu iki mevzuat da,
iktisadi zorlamadan baka hibir zorlama olmakszn, tre olarak, kendiliinden domutur.
Meta ve kle biimindeki zenginlik yannda, para biimindeki servet yannda, toprak mlkiyeti biimindeki zenginlik de kendini gsterdi. Toprak paralar zerinde, kiilere,
balangta gens ya da airet tarafndan verilen kullanm hakk,
imdi ylesine salamlatrlmt ki, bu paralar, soydan
geme mlk olarak onlara ait bulunuyordu. Son zamanlarda,
zellikle, gentilice topluluun toprak paras zerinde sahip
bulunduu ve kendileri iin bir engel olan haktan kurtulmak
iin aba gstermilerdi. Engelden kurtuldular - ama az sonra,
yeni toprak mlkiyetinden de kurtuldular. Tam ve zgr toprak mlkiyeti, yalnzca topra ksntsz ve snrsz kullanma
yetkisi anlamna deil, onu elden karma yetkisi anlamna da
geliyordu. Toprak, gentilice mlk olduka bu yetki yoktu. Ama
yeni toprak sahibi, gens ve airete ait yksek mlkiyet engellerini kesinlikle skp atnca, kendisini o zamana kadar zlmez biimde topraa balayan ba da koparm oldu.
Bunun ne demek olduunu, zel toprak mlkiyetinin ada
bulunan parann tretilmesi ile rendi. Bundan byle, toprak,
satlan ve rehine konulan bir meta olabiliyordu. Toprak mlkiyeti kurulur kurulmaz, ipotek de tretilmiti (Atina'ya baknz). Tpk htarisme ve fuhun tekelilie tebelle olmas
gibi, ipotek de, bundan byle, toprak mlkiyetini adm adm
izler. Tam zgr, elden karlabilir toprak mlkiyetini istediniz, [yle mi? -.]: pekl, ite ona sahipsiniz... "Tu l'as voulu,
Georges Dandin!"[35]
152

te bylece ticaretin genilemesiyle, para ve tefecilikle,
toprak mlkiyeti ve ipotekle, kitlelerin artan yoksullamas
(sayfa 395) ve yoksullar ynnn bymesiyle birlikte, servetin kk bir snf elinde toplanp merkezlemesi de hzla
gerekleti. Yeni servet aristokrasisi, daha ilk anda eski airet
soylularyla karmad lde, bu soylular kesin olarak geri
plana itti (Atina'da, Roma'da, Cermenler'de). Ve zgr insanlardaki, bu servetlerine gre snflara blnn yani sra, zellikle Yunanistan'da, zoraki almas, zerinde btn toplum
st yapsnn ykseldii temeli meydana getiren kleler[36]
saysnda byk bir ykselme grld.
imdi, bu toplumsal devrim sresince, gentilice rgtlenmenin ne olduuna bakalm. Kendi katks olmakszn fkrm bulunan yeni eler karsnda, bu rgtlenme gsz
kalmt. Varlnn ilk koulu, bir gens ya da bir airet yelerinin, yalnzca kendilerinin yaad bir toprak zerinde birlemi olmalaryd. Bu durum uzun sreden beri ortadan
kalkmt. Her yerde gensler ve airetler birbirine karmt,
her yerde, kleler, metekler; yabanclar, yurttalarla birlikte
yayorlard. Ancak barbarln orta aamasnn sonuna doru
eriilmi bulunan yerleme yeri deimezlii, ticaret, alm
deiiklikleri ve toprak mlkiyetindeki deimeler (fera ve
intikaller) yznden meydana gelen konut deime ve hareketlilii dolaysyla, durmadan bozuluyordu. Gens yeleri,
kendi ortak ilerini bir dzene koymak iin, artk birarada toplanamyorlard; yalnzca dinsel trenler gibi vr zvr eyler
hl iyi kt yaplabiliyorlard. Gensin savunmakla grevli ve
yetkili bulunduu gereksinme ve karlar yannda, iinde karlkl yardmlalan koullardaki devrim ve bu devrim sonucu
toplumsal yapda meydana gelen deime, yalnzca eski gentilice dzene yabanc olmakla kalmayp, ayrca ona bsbtn
kar yeni gereksinme ve yeni karlar dourmulard. blmnden domu bulunan zanaat gruplarnn karlar, kentin,
kyle kartlk durumundaki zel gereksinmeleri, yeni organizmalar gerektiriyordu; ama bu gruplardan herbiri, eitli
gensler; kabileler ve airetler yelerinden meydana gelmiti,
153
Friedrich Engels
hatta ilerinde yabanclar bile (sayfa 396) bulunuyordu; yleyse, bu organizmalarn da, gentilice rgtlenmenin dnda,
bu rgtlenmenin yannda ve sonu olarak, ona kart biimde
kurulmalar gerekiyordu. - Sras gelince, karlar arasndaki
bu atma, her gentilice topluluk iinde kendini duyuruyordu;
zenginlerle yoksullarn, tefecilerle borlularn ayn gens ve
ayn airet iinde toplanmasnda, bu atma en yksek noktasna varyordu. - Buna, gentilice topluluklara yabanc yeni
nfus yn da ekleniyordu, ki bu kitle, Roma'da olduu gibi,
lke iinde bir g durumuna gelebiliyor ve kanda soylarla
kanda airetler iinde yava yava zmlenemeyecek denli
kalabalk bulunuyordu. Bu kitle karsnda, gentilice birlikler,
kapal, ayrcalkl loncalar olarak dikiliyorlard: ilkel ve kendiliinden demokrasi, iren bir aristokrasiye dnmt.
Son olarak, gentilice rgtlenme, isel elikiler bulunmayan
bir toplumdan domutu ve yalnzca bu nitelikteki bir topluma
uygundu. Bu toplum, kamuoyu hari, hibir zorlama aracna
sahip deildi. Ama ite, iktisadi varlk koullar btn gereince, zgr insanlar ve kleler, zengin smrcler ve yoksul smrlenler biiminde blnmek zorunda kalan bir
toplum domutu; [yle -.] bir toplum ki, bu uzlamaz kartlklar artk yeni batan uzlatramamakla kalmyor, tersine,
onlar sonuna kadar gelitirmek zorunda bulunuyordu. Byle
bir toplum, ancak, ya bu snflarn kendi aralarndaki srekli ve
ak bir savam iinde, ya da, grnte uzlamaz kart snflarn stnde yer alan, onlarn ak atmasn nleyen ve
snflar savamna, olsa olsa, iktisadi alanda, yasal denilen bir
biim altnda izin veren bir nc gcn egemenlii altnda
varln srdrebilirdi: gentilice rgtlenmenin mr dolmutu. Gentilice rgtlenme, iblm ve bunun sonucu, toplumun snflara blnmesi ile parampara olmutu. Yerine,
devlet geti.
*
154

Devletin, gentilice rgtlenmenin ykntlar zerinde
ykselen balca biimini, daha nce ayrntl bir ekilde
inceledik. Atina, en saf, en klasik biimi gsterir: Burada, stnlk kazanan devlet, dorudan doruya bizzat gentilice toplum iinde gelien snflarn uzlamaz-kartlklarndan (sayfa
397) doar. Roma'da, gentilice toplum, kendi dnda kalan ve
haklardan yoksun, ama dev stne dev yklenmi kalabalk
bir pleb arasnda, kapal bir aristokrasi durumuna gelir; plebin
yengisi, eski gentilice rgtlenmeyi ykar; bu rgtlenmenin
ykntlar zerinde, gentilice aristokrasi ve plebin, iinde ksa
zamanda tamamen yok olacaklar devleti ykseltir. Son olarak, Roma mparatorluu galipleri Cermenlerde, devlet, dorudan doruya, gentilice rgtlenmenin egemenlik
kuramayaca kadar geni yabanc topraklarn fethinden doar.
Ama, bu fethin, eski nfusla ciddi bir savama bal olmad
gibi, daha ileri bir iblmne de bal bulunmamas yznden, maluplarla fatihlerin iktisadi gelime aamalarnn
hemen hemen ayn olmas sonucu, toplumun iktisadi temelinin
deimeden kalmas yznden, gentilice rgtlenme, mark kuruluu (Markverfassung) iinde, deimi, lkeye degin (territoriale) bir biim altnda, uzun yzyllar sresince varln
koruyabilir, ve hatta Dithmarschen'de olduu gibi, yeni soylu
ve patrisyen aileler, hatta kyl aileler iinde, gten dm
bir biim altnda, bir zaman iin genleebilir.[37]
yleyse devlet, topluma dardan dayatlm bir g deildir; Hegel'in ileri srd gibi, "ahlak fikrinin gereklii",
"akln imgesi ve gereklii" de deildir.[189] Devlet, daha
ok, toplumun, gelimesinin belirli bir aamasndaki bir rndr; bu, toplumun, nlemekte yetersiz bulunduu uzlamaz
kartlklar biiminde blndnden, kendi kendisiyle zlmez bir eliki iine girdiinin itirafdr. Ama, kartlarn,
kart iktisadi karlara sahip snflarn, kendilerini ve toplumu
ksr bir savan iinde eritip bitirmemeleri iin, grnte toplumun stnde yer alan atmay hafifletmesi, "dzen" snrlar iinde tutmas gereken bir g gereksinmesi kendini kabul
ettirir; ite toplumdan doan, ama onun stnde yer alan ve
gitgide ona yabanclaan bu g, devlettir.
155
Friedrich Engels
Devlet, eski gentilice rgtlenmeye gre, ilkin, uyruklarnn topraa gre dalmasyla belirlenir. Grdmz gibi,
(sayfa 398) kan ilikileriyle kurulmu ve devam ettirilmi bulunan eski gentilice birlikler, byk lde yelerinin belli bir
topraa bal olmalarn gerektirdikleri halde, bu balar uzun
zamandan beri zlp yokolduklar iin, yetersiz bir hale gelmilerdi. Toprak olduu yerde duruyordu, ama insanlar hareketli duruma gelmilerdi. Bu durumda, topran blgelere gre
bln hareket noktas olarak alnd ve yurttalar gens ve
airet ayrm yaplmakszn, nerde yerlemilerse orda, kamusal hak ve grevlerini yerine getirmeye brakld. Devlet uyruklarnn, ait olduklar yere gre bu rgtlenmesi, btn
devletlerde ortak ve geerlidir, Bundan dolay bize doal grnr; ama, bu rgtlenmenin kan balarna gre eski rgtlenme yerine geebilmesinden nce, Atina ve Roma'da, ne
kadar sert ve uzun boumalarn gerektiini grdk.
kinci olarak, bizzat silahl g halinde rgtlenen halkla
artk dorudan doruya ayn ey olmayan bir kamu gcnn
kuruluu gelir. Bu zel kamu gc zorunludur; nk snflara
blnmeden sonra, halkn zerk bir silahl rgtlenmesi olanaksz duruma gelmitir. Kleler de nfusa dahil bulunuyorlar;
365.000 kle karsnda, 90.000 Atina yurtta, ancak ayrcalkl bir snf oluturur. Atina demokrasisinin halk ordusu, boyunduruk altnda tuttuu klelere kar, aristokratik bir kamu
gcyd; ama, yurttalara da szgeirebilmek iin, daha nce
anlatm bulunduumuz gibi, bir jandarma kuvveti zorunlu
oldu. Bu kamu gc, her devlette vardr; yalnzca silahl adamlardan deil, ama maddi eklentilerden de, gentilice toplumun
bilmedii hapisaneler ve her trl ceza kurumlarndan da bileir. Bu g, snf kartlklarnn henz gelimemi bulunduu toplumlarda ve cra blgelerde, hemen hemen yok
denecek derecede nemsiz olabilir; Amerika Birleik Devletleri'nde bazan ve baz yerlerde olduu gibi. Ama, devlet iindeki snf elikileri belirginletii ve snrda devletler daha
byk ve daha kalabalk bir duruma geldii lde, onun da
gc artrlr; - daha ok, snf savamlar ve fetih rekabeti156

nin, kamu gcn, btn toplumu, hatta devleti yutmakla tehdit edecek derecede artrm bulunduu bugnk Avrupa'mz
dnelim.
Bu kamu gcn yaatmak iin, devletin yurttalarnn
(sayfa 399) katkda bulunmas gerekir - vergiler. Bu vergiler,
gentilice toplumda hi bilinmeyen eylerdi. Ama bugn vergiler zerinde enine boyuna konuabiliyoruz. Uygarln ilerlemeleri ile, artk onlar da yetmez; devlet, gelecek zerine
polie eker, dn paralar alr. - devlet borlar. Yal Avrupa,
bu nokta zerinde de, nereye kadar gidileceini bilir.
Kamu gcn ve vergileri detmek hakkn kullanan grevliler, toplumun organlar olarak, toplumun zerinde yer alrlar. Gentilice rgtlenme organlarna gsterilen iten gelme
sayg, grevlilere kar da bu saygnn gsterildiini varsaysak bile, onlara yetmez; topluma yabanclaan bir gcn dayanaklar olarak, onlarn otoritesini, onlara bir kutsallk ve zel
bir dokunulmazlk kazandran olaanst yasalarla, salama
balamak gerekir. Uygar devletin en baya polis memuru,
gentilice toplumdaki btn organizmalarn birarada sahip olduklarndan ok "otorite" sahibidir; ama en gl prens, en
byk devlet adam, ya da uygarln en byk askeri efi, en
kk gentilice efin mazhar olduu iten gelme ve szgtrmez saygy kskanabilir. Bunun byle oluu, [bunlardan -.]
birinin toplumun barnda yaarken, brnn, toplumun dnda ve stnde [olan -.] bir eyi temsil etme durumunda bulunmasndandr.
Devlet, snf kartlklarn frenleme gereksinmesinden
doduuna, ama ayn zamanda, bu snflarn atmas ortasnda doduuna gre, kural olarak en gl snfn, iktisadi
bakmdan egemen olan, ve bunun sayesinde, siyasal bakmdan da egemen snf durumuna gelen ve bylece ezilen snf
boyunduruk altnda tutmak ve smrmek iin yeni aralar kazanan snfn devletidir. te bundan trdr ki, antik devlet,
her eyden nce, kleleri boyunduruk altnda tutmak iin, kle
sahiplerinin devletiydi: tpk feodal devletin, serf ve angaryac
kylleri boyunduruk altnda tutmak iin soylularn organ, ve
157
Friedrich Engels
modern temsili devletin [de -.] cretli emein sermaye tarafndan smrlmesi aleti olmas gibi. Bununla birlikte, istisnai
olarak savam durumundaki snflarn denge tutmaya ok yaklatklar yle baz dnemler olur ki, devlet gc szde arac
olarak, bir zaman iin, bu snflara kar belirli bir bamszlk
[durumunu -.] korur. 17. ve 18. yzyl mutlak krallklar soyluluk ile burjuvazi (sayfa 400) arasndaki dengeyi byle kurdu;
birinci, ve zellikle ikinci Fransz mparatorluu'nun proletaryaya kar burjuvaziyi, burjuvaziye kar da proletaryay kullanan Bonapartl, bu snflar karsndaki bamsz
durumunu byle korudu. Bu konuda, egemen olanlarla bask
altnda tutulanlarn ayn derecede komik bir figr oluturduklar yeni rnek, Bismarck ulusunun yeni Alman mparatorluudur: burada, terazinin bir kefesine kapitalistler, bir kefesine
de emekiler konmu ve ikisinin srtndan da, ahlaksz Prusyal
toprak aalarna kar salanmtr.
Tarihin tand devletlerin ounda, yurttalara verilen
haklar, ayrca servetlerine gre deimilerdir; bu olgu, devletin, mlksz snfa kar korunmak iin, bir mlk sahibi snf
rgt olduunu aka gsterir. Atina ve Roma'da, servete
gre kurulmu snflar iin, daha o zaman, durum buydu. Siyasal gcn, toprak mlkiyetine gre, hiyerarik olarak dzenledii ortaa devletinde durum buydu. Modern temsili
devletlerde, seimlere katlabilmek iin belirli bir vergi denmesinde (cens electoral) de durum budur. Bununla birlikte,
servet ayrmnn bu siyasal kabul, hi de iin z deildir.
Tersine, bu, devletin gelimesinde aa bir dereceyi gsterir.
Modern toplumsal koullarmz iinde gitgide kanlmaz bir
zorunluluk durumuna gelen, ve proletarya ile burjuvazi arasndaki son kesin savan, ancak kendi erevesinde sonuna
kadar gtrlebilecei devlet biimi olan demokratik cumhuriyet, [bu -.] en yksek devlet biimi, servet ayrmlarn artk
resmen tanmaz. Zenginlik, demokratik cumhuriyette, gcn,
dolayl, ama o kadar da gvenli bir biimde gsterir. Bir yandan, Amerika'nn klasik bir rnek sunduu, memurlarn dpedz rvet yemesi, br yandan, hkmetle borsa arasndaki
158

ittifak biimi altnda; bu ittifak, devlet borlar ne kadar ok
artar, ve hisse senetli irketler, yalnzca ulatrmay deil, retimin. kendisini de ellerinde ne kadar ok toplar ve bylece
borsada ne kadar merkezi bir durum kazanrlarsa, o kadar
kolay gerekleir. Amerika dnda, bunun arpc bir rneini
yepyeni Fransz Cumhuriyeti verir, ve namuslu svire de, bu
alanda geride kalmaz. Ama, ngiltere bir yana, genel oy hakknn, Bismarck ya da Belichrder'den hangisinin daha yksek bir duruma ykselttii (sayfa 401) belli olmayan yeni
Alman mparatorluu, hkmetle borsa arasndaki bu kardee
ittifak iin, demokratik bir cumhuriyetin [hi de -.] zorunlu
olmadn kantlar. Ve ksacas, mlk sahibi snf, dorudan
doruya, btn yurttalara tannan genel oy hakk aracyla
hkm srer. Ezilen snf, yani gerekte proletarya, kendi kendini kurtarmak iin yeteri kadar olgunlamadka, ounlukla,
varolan toplumsal rejimi, olanakl tek rejim olarak dnecek,
ve siyasal bakmdan sylemek gerekirse, kapitalist snfn kuyruunu, onun ar sol kanadn oluturacaktr. Ama, kendi kendini kurtarmakta daha yetenekli bir duruma geldii lde,
proletarya, ayr bir parti oluturur, ve kapitalistlerin temsilcilerini deil, kendi z temsilcilerini seer. yleyse, genel oy
hakk, ii snfnn olgunluunu lmeyi salayan gstergedir.
Bugnk devlet iinde bundan daha ok hibir ey olamaz ve
hibir zaman da olamayacaktr; ama bu kadar da yeter. Genel
oy hakk termometresinin, emekiler iin kaynama noktasn
gsterecei gn, onlar da, kapitalistler gibi, ne yapmalar gerekiyorsa onu yapacaklardr.
Demek ki, devlet dnlemeyecek bir zamandan beri varolan bir ey deildir. lerini onsuz gren, hibir devlet ve
devlet gc fikri bulunmayan toplumlar olmutur. Toplumun
snflara blnmesine zorunlu olarak bal bulunan belirli bir
iktisadi gelime aamasnda, bu blnme, devleti bir zorunluluk durumuna getirdi. imdi, retimde, bu snflarn varlnn yalnzca bir zorunluluk olmaktan kmakla kalmayp,
retim iin gerek bir engel olduu bir gelime aamasna hzl
admlarla yaklayoruz. Bu snflar, vaktiyle ne kadar kanl159
Friedrich Engels
maz bir biimde ortaya ktlarsa, o kadar kanlmaz bir biimde ortadan kalkacaklardr. Onlarla birlikte, devlet [de -.]
kanlmaz bir biimde yok olur. reticilerin zgr ve eiti
bir birlik temeli zerinde retimi yeniden dzenleyecek olan
toplum, btn devlet makinesini bundan byle kendine layk
olan yere, bir kenara atacaktr: sr- atika mzesine, krk ve
tun baltann yanna.
*
yleyse, buraya kadar yaptmz aklamaya gre, uygarlk, iblm, iblm sonucu bireyler arasnda ortaya
(sayfa 402) kan deiim, ve bu iki olguyu kapsayan meta
retiminin tam olarak gelierek, daha nceki toplumu altst
ettikleri toplumsal gelime aamasdr.
Toplumun gemi btn aamalarnda, retim, her eyden
nce, ortaklaa bir retimdi; tpk tketimin de, azok geni
komnist topluluklar iinde, rnlerin dorudan doruya leimiyle yaplm olduu gibi. Bu retim ortakl ok dar snrlar iinde yeralyordu, ama reticilerin retim sreci ve
kendi rnleri zerindeki egemenliklerini de olanakl klyordu. reticiler, rnn ne olduunu bilirler: rn tketirler;
rn ellerinden kmaz; ve retim bu temel zerinde yapldka, reticilerin denetiminden kurtulamaz; uygarlkta hep ve
kanlmaz bir biimde olduu gibi, reticilerin karsna yabanc gler umacasn kartamaz.
Ama, iblm, yava yava, bu retim sreci iine szar.
retim ve sahibolma ortaklnn kuyusunu kazar, bireysel sahibolmay egemen kural durumuna ykseltir ve bylece, bireyler arasndaki deiimin domasn salar, - bunun ne
biimde olduunu, daha nce inceledik. Yava yava, meta
retimi, egemen biim durumuna gelir.
Meta retimiyle, retim, artk kiisel tketimi iin deil,
deiim iin yaplr, rnler, zorunlu olarak, el deitirirler.
retici; deiimde, rnn elden karr; bundan tr, artk
onun ne olacan bilmez. Parann, ve parayla birlikte, reticiler arasnda arac olarak tccarn ie karmasyla, deiim s160

reci daha kark, rnlerin yazgs daha belirli bir duruma
gelir. Tccarlarn says oktur, ve onlardan hibiri, brnn
ne yaptm bilmez. Bundan byle, metalar, yalnzca elden ele
gemekle kalmazlar pazardan pazara da geerler; reticilerin,
retimin btn zerinde, kendi yaama alanlarnda yitirmi
bulunduklar egemenlii, tccarlar elde edemedi. rnler ve
retim raslantya brakld.
Ama raslant, bir btnn kutuplarndan yalnzca biridir;
bu btnn br kutbuna zorunluluk denir. Raslantnn hkm
srer gibi grnd doada, her zel alanda, bu raslant
iinde kendini kabul ettiren ikin zorunluluk ve isel yasay,
uzun sreden beri tantlam bulunuyoruz. Ve doa iin doru
olan ey, toplum iin daha az doru deildir. Bir toplumsal alm, bir dizi toplumsal olgu, insanlarn bilinli (sayfa 403)
denetiminden ne kadar kurtulur ve onlar ne kadar aarsa, o
kadar rastlantya balym gibi grnr, ve bu olgularn kendilerine zg isel yasalar, bu raslant iinde, kendilerini o
kadar doal bir zorunluluk gibi kabul ettirirler. Meta retimi ve
meta deiimindeki raslantlar da, benzer yasalar ynetir; bu
yasalar, tek tek retici ve deiimcilerin karsnda, ilk anda
bilinmeyen ve zlkleri adamakll incelenip, derinliine anlalmas gereken yabanc gler olarak dikilirler. Meta retiminin bu iktisadi yasalar, bu retim biiminin eitli gelime
derecelerine gre deiirler; ama, btn uygarlk dnemi, btn ile, bu yasalara baml bulunur. Ve gnmzde de, rn,
reticiye egemendir; gnmzde toplam retim, ortaklaa hazrlanan bir plana gre deil, kendini, en sonunda devirli ticari bunalmlarn, frtnalar iinde doal bir ykm iddetiyle
kabul ettiren yasalar tarafndan dzenlenir.
Yukarda, retimdeki gelimenin olduka ilkel bir derecesinde, insan emek gcnn, reticilerin yaamas iin gerekli
olandan daha ok rn salamak bakmndan yetenekli duruma nasl geldiini, ve her eyden nce, bu gelime derecesinin; bireyler arasnda iblm ve deiimin ortaya kt
gelime derecesiyle nasl ayn ey olduunu grmtk. u
byk "hakikat"i bulgulamak iin pek uzun bir zaman gerek161
Friedrich Engels
medi: nsan da bir meta olabilir; eer insan, kle durumuna

getirilirse, insan gc, deiimi ve smrlmesi olanakl bir
ey olur. nsanlar daha deiim balar balamaz, bizzat kendileri de deitirilebilir oldular. nsanlar bunu istesin istemesin,
aktif, pasif durumuna geldi.
Toplumun, bir smren, ve bir de smrlen snf biimindeki ilk byk bln, en yksek gelimesine uygarlk
anda erien klelikle birlikte meydana geldi. Bu bln,
btn uygarlk dnemi boyunca, srp gitti. Klelik, ilk smr biimidir, antik dnyaya zg bir biimdir; onun yerine,
ortaada servaj (toprakbentlik), modern zamanlarda da, cretlilik (salariat) geer. Bunlar, uygarln byk an belirleyen, byk klelik (servitude) biimidir; klelik, nce
ak, ve sonra da az gizli, uygarln btn devirlerinde varln srdrr.
Uygarln kendisiyle birlikte balad ticari retim
(sayfa 404) aamas, iktisadi bakmdan: 1 parann, ve parayla
birlikte, para-sermaye, faiz ve tefeciliin; 2 reticiler arasnda
arac snf olarak tccarlarn; 3 zel toprak mlkiyeti ve ipotein; ve 4 retimin egemen biimi olarak kle almasnn,
[sahneye -.] giriiyle belirlenir. Uygarla karlk den ve
uygarlkla birlikte kesin olarak kurulan aile biimi, tek elilik,
[yani -.] erkein kadn zerinde stnl ve toplumun iktisadi birimi olarak kar koca ailesidir. Uygar toplumun zeti,
btn tipik dnemler iinde yalnzca egemen snfn devleti
olan, ve her zaman, her eyden nce, ezilen, smrlen snf
bamllk (sujtion) iinde tutmaya ynelik bir makine olarak kalan, devlettir. Uygarlk iin, ayn biimde, belirleyici
olan iki ey de, bir yandan, btn toplumsal iblmnn temeli olarak, kent ile ky arasndaki kartln art; br yandan, mlk sahibine, hatta ldkten sonra bile mallarn istedii
gibi kullanma olana veren vasiyetnamelerin giriidir (kabul
edilmesidir). Antika gentilice rgtlenmesine aykr olan bu
kurum, Solon ana kadar, Atina'da bilinmiyordu; Roma'da
erkenden kabul edildi, ama hangi ada olduunu bilmiyoruz:[38] Almanlarda, namuslu Almann mirasn kiliseye ko162

layca brakabilmesi iin,vasiyet kurumunu sokanlar, rahipler
olmutur.
Bu rgtlenmeyi temel olarak alan uygarlk, eski gentilice toplumun [yapmaya -.] hibir zaman yetenekli olmad
ok eyler yapt. Ama bunlar, insandaki en iren igd ve
tutkular harekete getirerek, ve bu iren igd ve tutkular,
insann btn br yetenekleri zararna gelitirerek yapt. Uygarln ruhu, ilk gnnden gnmze kadar, yalnkat bir agzllk oldu; onun tek erei, zenginlik, gene zenginlik, ve
hep zenginliktir; ama toplumun zenginlii (sayfa 405) deil, u
baya bireyin zenginlii. Her raslant sonucu bilimin artan
gelimesi, ve eitli dnemlerde, sanatn en gzkamatrc
alar, uygarlk iinde grldyse bunun tek nedeni, bilim ve
sanat olmakszn zamanmz zenginliklerinin tamamen elde
edilmesinin olanakl olmamasdr.
Uygarln temeli, bir snfn bir baka snf tarafndan smrlmesi olduundan, btn gelime, srekli bir elime
iinde oluur. retimdeki her ilerleme, ayn zamanda, ezilen
snfn, yani byk ounluun durumunda bir gerileme belirtisidir. Kimileri iin bir iyilik olan ey, bakalar iin kesenkes bir ktlktr; snflardan birindeki her yeni kurtulu, br
snf iin yeni bir baskdr. Sonular bugn herkese bilinen
makineli retimin ortaya k, bunun en arpc kantn verir.
Ve, grdmz gibi, haklarla devler arasndaki ayrm, Barbarlarda henz belli belirsiz olduu halde, uygarlk, snflardan
birine hemen hemen btn haklar, brne ise, tersine, hemen
hemen btn devleri vererek, ikisi arasn da varolan ayrm
ve kartl, hatta en yeteneksiz birine bile aka gsterir.
Ama olmas gereken bu deildir. Egemen snf iin iyi
olan ey, egemen snfn kendisiyle zdeletii btn toplum
iin de iyi olmaldr. yleyse, uygarlk ilerledike, kanlmaz
bir sonu olarak meydana getirdii ktlkleri, iyilikseverlik
rtsyle rtmek, telleyip pullamak, ya da yadsmak, uzun
szn ksas, ne gemi toplum biimlerinde, hatta ne de uygarln ilk aamalarnda bilinen dankl bir ikiyzlle brnmek zorundadr; bu ikiyzllk, en ar derecesini, son
163
Friedrich Engels
olarak, u olumlamada bulur: Ezilen snf, iverenler snf tarafndan, yalnzca smrlen snf yararna smrlmektedir;
eer smrlen snf bundan holanmaz ve hatta direnmeye
dek de giderse, velinimetlerine, smrclerine kar, nankrlklerin en katmerlisi olur bu.[39] (sayfa 406)
Ve bitirmek iin, ite Morgan'n uygarlk zerindeki dncesi:
"Uygarln douundan beri, servet art o kadar byk,
servet biimleri o kadar eitli uygulamas o kadar geni, ve
mlk sahipleri yararna ynetimi o kadar becerikli oldu ki, bu
servet, halk karsnda, gemlenmesi olanaksz bir g haline
geldi. nsan akl, kendi z tretimi nnde, akn ve eli kolu
bal duruyor. Ama gene de, insan aklnn, servete egemen
olmak iin yeter derecede gl olaca, devlet ve devlete
korunan mlkiyet ilikilerini olduu kadar, mlk sahiplerinin
haklarnn snrlarn da saptayaca zaman gelecek. Toplum
karlar, zel karlardan kesenkes daha nemlidir, ve bunlarn adil ve uyumlu bir iliki iine konmalar gerekir. Eer ilerleme, gemiin yasas olmu olduu gibi, gelecein de yasas
kalacaksa, alelade servet avcl, insanln deimez alnyazs deildir. Uygarlk sabahndan beri geen zaman, insanln gemi varlnn ok kk bir parasndan, insanln
nnde olan zamann ok kk bir parasndan baka bir ey
deildir. Toplumun yklmas, tek amacn zenginlik olduu bir
tarih dneminin sonu olarak, tehdit edici bir biimde nmzde dikiliyor; nk byle bir dnem, kendi ykl elerini, kendi iinde saklar. Ynetimde demokrasi, toplumda
kardelik, haklarda eitlik, genel eitim, toplumun gelecekteki
yksek aamasnn balangcn gsterecekler; deney, akl ve
bilim, durmadan buna alyor. Bu, antik genslerdeki zgrlk, eitlik ve kardeliin, yeniden -ama stn bir biim altnda- canlan olacak." (Morgan, Ancient Society, s. 552).
(sayfa 407)
Mart sonu ile 26 Mays 1884 arasnda yazlmtr. 1884'te

Zrich'te ayr bir yaym yaplmtr.
mza: Friedrich Engels
164
165

Ailenin Ve Ozel Mulkiyetin Ve Devletin Kokeni

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ailenin Ve Ozel Mulkiyetin Ve Devletin Kokeni

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Friedrich Engels

Ailenin, zel Mlkiyetin ve

Ailenin, zel Mlkiyetin ve

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

BRNC BASKININ NSZ

Materyalist anlaya gre, tarihte, egemen etken, sonunda,

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

F. Engels, Der Ursprung der Famile, des Privateigenthums und des

LKEL ALENN TARH ZERNE

Bu kitabn bundan nceki btn basklar, hemen hemen

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

retlerde yaayan erkekler; kanlarn ancak baka airetlerden

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Bunlar, Mac Lennan'n olaylar aklama biimiyle taban

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Mac Lennan, grup halindeki evliliin tamamen uydurma

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

gan'n kitabndan sonra bu alanda gerekleen ilerlemeler,

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

henz yabanlln bu orta aamasnda bulunmaktadrlar.

etkeni, hayvanlarn evcilletirilmesi ve yetitirilmesi ile bitki

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

iftin ocuklar belirli olur ve herkese bilinirdi; baba, ana,

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

sistemleri ancak uzun aralklarla salarlar ve ancak aile kkl

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

otuz yalarnda genlerle evleniyorlar. Ama, bildiimiz en eski

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Bu ilerlemeyle, iinde kandalar arasndaki evlenmelerin

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

aralarnda evlenebilirler. Gney Yeni-Galler'de, Darling rma

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

communistes) kurulmu olmasn gerektiriyor ve geisiz,

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

yaratm bulunuyor: "karma yoluyla evlilik" ve "satn alma

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Gnmzde, Amerika'da, iki-bal-evliliin, grup halinde

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

sz ederler; ve bu durum olaanst bir ey olmaktan ok

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

ey, az sonra zerinde duracamz ok-karllk deil, ama

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

nmzde, bu aile topluluklarnn, Rus halk tresinde, obscina

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

ayrcaldr ve balca kayna kle satn alnmasdr; halk

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

olunun, kendi snfnn kadnlar arasndan, azok zgrlkle

Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni

szleme olmas gerektiini, ikinci olarak da, evlilik sresince,