REXHAIL RAMADANI

E VRTETA E QYTETRIMIT
EVROPIAN DHE KRIZA
GLOBALE
IDET, HISTORIA DHE SFIDAT

2013
1

E VRTETA E QYTETRIMIT
EVROPIAN DHE KRIZA GLOBALE
Autor :Dr. Rexhail RAMADANI
Recensent:
Prof Dr.Myqereme RUSI
Angelika Moder MD, PHD
Dr. sci.Vlladimir NIKOLlOV
Kryeredaktor : Selajdin SHABANI
Lektor : Selajdin SHABANI
Redaktor teknik: Armend Destani
Realizimi kompjuterik: Arben Aliji
Ballina:Nakie Ramani
Botues: Xhelal Beqiri
Boton :SOLARIS PRINT- SHKUP

ISBN:
Rexhail Ramadani:
+389(0) 70 422 378

ramadani_dr@hotmail.com,

tel

M i miri ndr ju sht ai q i

shrben njerzimit

Fridrih Nie
"Miqt e mi, na takoi q t rinj nj fat i ashpr.
Kemi vuajtur nga rinia jon, si
nga
nj
smundje e rnd. Kjo ishte pasoj e kohs n t
ciln lindm, koh e dekadencs s madhe t
brendshme, e dekompozimit, q me gjith
6

paaftsin dhe forcat e saj vepron kundr shpirtit

t rinis. Shkatrrimi dhe pasiguria jan
karakteristikat e ksaj kohe: asgj nuk bazohet n
baza e besim t shndosh. Jetohet pr t
nesrmen,
sepse
e
pasnesrmja
sht
e
dyshimt".

Ne shohim vetm hijet e objekteve

dhe jo realitetin
7

Platoni

Republika duhet ti shrbej: liris, barazis dhe

lumturis s njeriut

G.W. Lajbnici
Shoqria m perfekte sht ajo q qllimi i s
cils sht lumturia supreme dhe universale"

Universi sht nj prej mendimeve tzotit

Fridrih Shileri
Arti duhet ti sherbej ngritjes morale t njeriut,
ndjenjat duhet i nnshtrohen arsyes

10

Nuk ka rndsi nse sht monarki apo form

tjetr e qeverisjes, Ajo duhet ti shrbeje lumturis
njerzore

Nikoll Kuza

11

E vrteta gjithmon sht paradoksale

LAO TZU

12

Askush nuk sht m i skllavruar se sa ato q

mendojne
se jan t lir
J.V.Gte

J.W. GOETHE dhe FRIDRIH SHILERI

13

I.IDET DHE HISTORIA

UNIVERSALE E CIVILIZIMIT
EVROPIAN

14

15

Ka njerz q mbesin n prapaskenn e teatrit

botror. dhe kjo sht arsyeja q kemi dy lloje t
historis: e para sht: zyrtarja e falsifikuar as
usum Delphini, dhe e dyta sekrete, n t ciln
shkaqet e verteta t ngjarjeve jan shkruar
posht,histori e turpshme.

Honor de Balzak

Honore De Balzaku

16

Metodat e shek XX prfshijn industrializimin e

kolonive. Metodat e shekullit XX prfshijn rritjen
e mirqenies se njerzve duke ju ngritur
standardin e jetess, duke i edukuar, duke ju
sjell shndet m t mir publik dhe duke i
siguruar se ato do ti shfrytzojn resurset e tyre
natyrale pr mirqenien e tyre kombtare

Franklin D. Roosevelt

E vrteta e shtjes sht si e di ti Kolonel

Hause dhe un, ai element financiar n qendrat e
17

mdha q ka poseduar qeverin q nga ditt e

Andrew Jacksonit*

Secili njeri q sht mbi t zakonshmen ka nj

mision q duhet ta realizoj

Johann Wolfgang von Goethe

"T flassh dhe t shkruash t vrtetn sht arti
m i rnd nga t gjitha artet."

18

Maksim Gorki
Mua nuk m intereson se cila kukull sht n
fron pr t udhhequr perandorin Britanike. Ai
q kontrollon ofertn e paras s Britanis
kontrollon edhe perandorin Britanike dhe un e
kontrolloj ofertn e paras n Britani.

Natan Rotshildi

19

Ajo filozofi sht e zbrazur nse nuk arrin t

zgjidh vuajtjet njerzore

Epikuri
"Lrini njerzit t mendojn se ata qeverisin dhe
ata do t qeverisen

20

William Pen
Menuria e vrtet shte t dish se sdi asgj
Isha vrtet shum i sinqert pr t qen

politikan dhe gjall

Sokrati

Profeti Muhamed ia trhoqi vrejtjen umetit t

tij:
Nse e sheh umetin tim q frikohet ti thot t
padrejtit
"O i padrejt" ai ka humbur vlern (qllimin) e
ekzistimit t tij
Zoti at q e do e udhzon
Ata q shmangen nga ligji hyjnor, bhen kafsh
Profeti Muhamed

21

Asnj ushtri nuk mund t ndaloj nj ide q i ka

ardhur koha

Viktor Hygo

Vikto

Viktor Hygo

Prgjegjsia e njeriut si kalif (udhheqs) n

tok sht shum e madhe, andaj nj prgjegjsi
t till nuk e pranuan as trupat m t mdhenj si
jan: qiejt, toka e male t cilave Zoti ua ofroi,
sepse u friksuan nga prgjegjsia, ndrsa njeriu
e mori prsipr duke i br padrejtsi vetes sepse
edhe ishte i padijshm. Njeriu e pranoi kt
amanet dhe sht prgjegjs pr zbatimin e
22

programit t zotit. Sipas ktij programi sht e

garantuar q secili njeri t jet i lumtur n kt
bot edhe t marr shprblim edhe n botn
tjetr. Me kt amanet njerzit jan vn n
sprov. Fatlum sht ai q zbaton msimet e
Zotit, sepse sht besnik ndaj amanetit t besuar,
e fatzi sht ai q nuk e llogarit prgjegjsin e
tij q e ka marr prsipr dhe e mundon veten e
vet, popullin dhe tregohet xhahil

Suretu El Ahzab Kuran(33:72,73), (koment)

T ndrgjegjsohemi pr paditurin ton sepse

sht
nj
qasje
fisnike,
t
konsiderojm
injorancn ton si dituri
sht nj smundje
mendore

Lao Tzu - filozof kinez i shek VII p.e.s.

23

Shkenca pa religjionin sht e al, religjioni pa

shkencn sht e verbr
Dikush q ska br asnj gabim,asnjhere ska
filluardika t re

Albert Ajnshtajni
Urtsia nuk sht produkt i shkollimit por i
prpjekjes s gjat pr ta fituar ate

Bota sht vend i rrezikshm pr t jetuar, jo

prej njerzve q jan djaj por prej njerzve q
sbn asgj pr t mirn

24

Albert Ajnshtajni

T mendosh t vrtetn, ta duash t mirn dhe ta

bsh m t mirn

Moses Mendelssohn

Ato kan zemra dhe nuk kuptojn, ato kan sy

dhe nuk shohin, ato kan vesh por nuk degjojn,
keto njerz jan si kafsht, madje edhe m t
humbur, t till jan ata t marrt

Kur'an, al-'Araaf, 7:17

25

Civilizimi mund t kuptohet vetm prej atyre q

jan t civilizuar

Alfred North Whitehead

Pr dashurin ndaj t vrtets ,shpirti asnjher
nuk sht i qet, por vazhdimisht lviz

26

G.F Hegel
I dua m tepr ndrrat e s ardhmes se
historit e s kaluars

Thomas Jefferson
Edhe nse je nj pakic e prber nga nj njeri i
vetm e vrteta sht e vrtet

27

Gandi
Natyrisht, askush n kohrat moderne nuk beson
n teorin e komplotit mbi historin, prve atyre
q pr shum vite e kan studiuar kt shtje

Gary Allen
Nuk ju bn hero dnimi q merr, por kauza pr
t ciln lufton
28

Shn Augustini

29

Fjodor Dostojevski
Bizmarku, Bekonsfildi, Republika Franceze,
Gambeta t gjitha kto si fuqi nuk jan asgj
prve se mirazh. Jan hebrenjt q me bankat e
tyre
sundojn
Evropn.
Hebrenjt(familja
Rotshild) * do t vendosin veto dhe Bizmarku do
t bjer sikurse bari kur pritet me kos.
Hebrenjt me bankat e tyre jan mjeshtrit e
edukimit, civilizimit dhe socializmit, para se
gjithash hebrenjt do t jerrin krishterimin n
rrugn e saj t shkatrrimit t civilizimit dhe kur
t mbes anarkia, hebrenjt do t vendosin veten
sipr
gjithkas.
Gjersa
propagandojn
socializmin ndr t gjithkombet, hebrenjt do t
mbesin t bashkuar n mes veti dhe kur pasuria e

30

Evrops do t harxhohet, bankat e hebrenjve do te

mbesin
Kuptimi i vetm i jets sht shrbimi ndaj
humanizmit

Leo Tolstoy
Studioni t kaluarn q ta ndrioni t ardhmen
Lavdia nuk sht n rnien ton, por n ngritjen
ton sa her q kemi rn

31

Konfuie
Pes armiqt e paqs jetojn me ne - koprracia,
ambicja, zilia, zemrimi, dhe krenaria; nse do ti
kishim dbuar, ne do t jetonim sigurisht n paqe
t prhershme.

Franesko Petrarka
Natyra sht arti i zotit

32

Dante ALigheri
"Njeriu s'bhet i mir dhe i msuar nse lexon
shum, por nse lexon shum e shpesh gjra t
mira".

Frederiko Garcia Lorka

33

Nj popull t edukuar sht leht pr ta

qeverisur

Frederiku i Madh
Ato qjapin lirit thelbsore pr pak siguri nuk
meritojn as lirin dhe as sigurin

Benjamin Franklini
34

sht normale t frigsohen fmijt

errsira, por tragjedia e vrtet sht
tmoshuarit frigsohen prej drits

Platoni

35

nga
kur

LIBR PR T KUPTUAR UNIVERSALET

MBI T CILAT SHT ZHVILLUAR
HISTORIA EVROPIANE
Nse njher e shijoni filozofin e vrtet do ta
konsumoni deri n fund t jets
Dr. Rexhail Ramadani si mjek dhe intelektual i pasionuar pas njohjes,
me dshirn pr t njohur veten dhe botn n kuptimin e vrtet t
fjals, ai shkon deri te burimi i vrtet i njohjes, filozofia. Nse
njher e shijoni filozofin e vrtet do t vazhdoni ta konsumoni deri
36

n fundin e jets toksore. Por, filozofia shpesh bhet nj ideologji e

keqe kur e konsumojn njerz t gabuar dhe kur e keqkuptojn. Te ne
po mbizotron mentaliteti marksist edhe pas rnies s marksizmit,
marksistt mbijetuan dhe shembull m tipik sht Ballkani. N
Ballkan ka shembuj t shumt q smund t kuptohet demokracia,
ideja e republiks, idet liberale. N t vrtet marksistt i kan
ndryshuar vetm parullat duke qen t njjtt. Kjo sht nj tragjedi
q mimin po paguajm dhe do ta paguajm t gjith, pa pasur vizion
pr t ardhmen, do t mbesim n margjinat e kohs pa e kuptuar se
ka sht ka? Pr kt arsye Dr.Rexhail Ramadani e shkroi kt libr
pr t kuptuar universalet mbi t cilat sht zhvilluar historia
evropiane. ka sht filozofia e vrtet duke e dalluar nga ideologjit
q shpesh quhen filozofi dhe rndsin e Platonit dhe mbi t gjitha
Sistemin Ekonomik Amerikan, i etrve themelues t ShBA-s, si
sistem q i shrben t mirs s prgjithshme, ide mbi t ciln ishte
bazuar Republika e Platonit dhe Deklarata a Pavarsis s ShBA-s.
Q ta kuptojm mir Platonin, duhet t kthehemi te Pitagora, q sipas
gjitha gjasave Pitagora duhet t jet babai i filozofis. Platoni, q t
lexohet dhe t kuptohet drejt, duhet kuptuar disa parime
fundamentale q bazohet Platoni n filozofin e tij. Para se gjithash
Platonin nuk duhet ta lexojm dhe ta kuptojm n baz t edukimit
modern filozofik. Duhet patjetr t kuptojm se Platoni sht filozof
mistik dhe jo racionalist. Platoni nuk prdor logjikn por dialektikn.
Epistemologjia e Platonit sht intuitive dhe poetike, njohja e Platonit
sht unikale dhe eternale q kur sht krijuar deri sot. N t vrtet e
gjith filozofia sht dialog n koh dhe hapsir n mes t Platonit
dhe t Aristotelit, ashtu si thot edhe Martin Hajdeger. Edhe historia
sht produkt i ktij konflikti q e thot Fridrih Shiler. Pikrisht prej
ksaj baz fillon edhe Rexhaili duke shtegtuar npr histori. S pari n
Renesanc kur Platoni u zbulua nprmes Xhovani Piko Della
Mirandoles, kardinalit Nikoll Kuzs q sht figura qendrore e
renesancs dhe fale veprs s tij lindi edhe epoka moderne. Gjeniu
Lajbnici q i prket ksaj tradite intelektuale sht edhe i ati i
ekonomis moderne dhe zhvillimit t gjithmbarshm shkencor, njeriu
q inspiroi etrit themelues t ShBA-se. Letrat e federalistve t
37

Aleksandr Hamiltonit, Xhon Xhejit, Xhejms Medisonit dhe

themelimi i ShBA-s dhe t kuptuarit e modelit republikan t
funksionimit t ShBA-s sht momenti thelbsor i ktij libri, sepse
sot Sistemi Ekonomik Amerikan Hamiltonian prfaqson edhe
alternativn e daljes nga kriza globale financiare q ka kapluar
planetin ton. Q t kuptohen fjalt e Aleksis Tokevillit pr
demokracin n Amerik, ky shtet sht krijuar prej ideve m t mira
t Evrops dhe n esenc ajo q sht ndrtuar n ShBA dhe sht
ardhmria e Evrops. Dhe n kt vij jan mendimet e Dr.Rexhailit
q bjn at nj ithtar t Platonit, nj intelektual q dshiron t njoh
me intuite, q t ndaj njohurit me t tjert, q dshiron t jetoj n
nj shtet ku institucionalizohet koncepti i t mirs s prgjithshme si
detyrim i institucioneve t ngritura n mnyr demokratike sepse ky
koncept sht amaneti i tradits m t mir intelektuale q dha
Evropa, andaj Dr. Rexhaili dshiron q kt tradit m t mir q ka
pasur Evropa q n zanafilln e saj, ta shpalos pr t mirn dhe pr
zhvillimin e gjith rajonit, si tradit intelektuale e cila do t lind
paqen, zhvillimin ekonomik, rrnjosjen e varfris dhe njeriu t ket
trajtim ashtu si sht krijuar pr t qen imago dei dhe ky koncept
mund t realizohet vetm n nj republik t vrtet t modelit etrve
themelues t ShBA-s ku njerzit kan drejtn e liris, barazis dhe t
lumturis. Ky libr gjithashtu merret edhe me idet ekonomike dhe
politike prej Greqis s lashte e deri n ditt e sotme, me modelet e
zhvillimit dhe sistemin ekonomik amerikan, si dhe me modelet e
perspektivave ekonomike t zhvillimit sot n nivel botror. Gjithashtu
prfshin dhe sfidat e globalizimit dhe t gjeopolitiks. Ky libr duhet
te lexohet, ndrsa Rexhail Ramadani t shkruaj akoma dhe t ndikoj
n krijimin e ardhmris m t mir pr t gjith ktu n mjediset tona
dhe m gjer. Ajo q na ofroi me Dr.Rexhailin ka qen diskutimi mbi
letrat e federalistve dhe ideve t Aleksandr Hamiltonit dhe q nga ai
diskutim jemi miq dhe bashkpuntor. Ju rekomandoj ta lexoni kt
libr sepse ju flet mbi traditn m t mir intelektuale q prodhoi
Evropa dhe ardhmria e njerzimit sht e lidhur pikrisht me idet e
trajtuara n kt libr.

38

Dr. Vlladimir Nikollov

39

NJ HYRJE E SHKURTR

40

Etrit Themelues t SHBAs

Qytetrimi Evropian s pari u zhvillua prreth mesdheut prej popullit
t lasht pellazgjik. Q nga themelimi i Perandorise Babilonase kemi
pasur nj konflikt n mes t rryms humaniste q sht prfaqsuar prej
Pitagoreanve, Sokratit dhe Platonit dhe kultit t Mardukut q ka
qen oligarkia financiare Babilonase e cila ka themeluar perandorin
Babilonase dhe m von ate Persiane dhe e cila ka prfaqsuar djallin
e lashtesis q skllavronte popujt n lashtsi. Si mbrojts i pushtetit
oligarkik dhe apologjist i perandorive ishte filozofi antik Aristoteli i
cili mbronte iden se dikush sht i lindur t jet zotrinj ndrsa
dikush q n lindje sht i lindur t jet si skllav. ai mendonte se njeriu
sht kafsh politike. Platoni n t kundrtn vazhdonte traditn e
Pitagoreanve , tek Timeu na flet pr Demiurgun q krijoi rendin
harmonik n univers sepse zoti i ishte i mire dhe gjithkund krijoi nj
harmoni, nj substanc e zotit tek njeriu sht mendja e tij, e cila
duhet t mbizotrohet prej arsyes q shpirti t jet n harmoni, ashtu
si dominon arsyeja tek mendja universale q krijoi harmonin
universale. Qllimi i njeriut sht t imitoj zotin t krijoj nj rend
harmonik n bot. Meq mendja duhet dominuar prej arsyes ather
edhe institucionet e shtetit duhet t dominohen prej arsyes me sakte
prej mbretrve t arsyes q jan filozoft t cilt perkujdesen pr t
41

mirn e prgjithshme t qytetarve kjo ishte edhe idea e republiks s

Platonit, e cila ide gjat gjith historis u b ideal i mendjeve m t
ndritura t cilt luftonin q n bot t dominoj humanizmi n
prputhje me natyrn e njeriut t krijuar prej zotit si Shmblltyr e
zotit.Kto dy rryma kan qen n konflikt permanent q nga lashtsia
e deri n botn moderne. Virusi oligarkik n Evrop erdhi nga
marrveshja n mes t dinastis Akamenide dhe Filipit t dyt t
Maqedonis q kishin planin e Isokratit pr ta vazhduar perandorin
despotike lindore Persiane edhe n Perendim. Por me ardhjen e
Aleksandrit t madh q udhheqej prej akademis s Platonit, plani i
Isokratit dshtoi dhe Aleksandri e mundi Darin e III e rrnoi
perandorin persiane dhe kishte n plan t zbatoj t arriturat e
qytetrimit Jonik pr zhvillim dhe progres. Ky plan dshtoi nga se
ithtart e oligarkizmit si Antipatri dhe Aristoteli q prfaqsonin
institucionin monetar Kultin e Apolonit n Delfi arritn q ta helmojn
Aleksandrin e Madh, pikrisht n kohn kur mendonte t zgjeronte
sundimin e tij n perendim. M von Kulti i Apolonit n Delfi e
orkestroi themelimin e perandoris Romake dhe qendra e Oligarkis
Politike u zhvendos prej Babilonis n Rom. Perandoria Romake
prfaqsonte vazhdimsin e Perandoris Persiane sipas modelit t
pushtetit oligarkik. Pikrisht qytetrimet biejn sepse ato zbatojn nj
sistem t liris s tregut me qllim q t prqendrohet pasuria n
klasn sunduese ndrsa ky sistem ekonomik klasn sunduese e
pasuron shum ndrsa qytetart i varfron shum deri n nj pik
kritike ku popullata perballet me egzistencn fizike. Politika fiskale
ekonomike n momentet e tilla nuk funksionon, ashtu veproi edhe
Diokleciani q rriti tatimet dhe uli shpenzimet publike kjo politik
ekonomike e prshpejtoi dezintegrimin ekonomik t ekonomis
Romake. Klasa sunduese n krye Konstantinin e madh ishte n krkim
t nj aparati represiv t prbr nga fanatik krishter t cilt
devijuan msimin e vrtete t Jezusit dhe e kthyen n religjion t
ritualeve dhe dogmave t cilt filluan kryqzatn kundr rivalve t
tyre n luftn pr pushtet. T menduarit kreativ ishte suprimuar,,
akademia e Platonit ishte mbyllur, madje sht nj shembull i freskt
kur turmat krishtere e djegin udhheqsen e akademis s Platonit n
42

Aleksandri filozofen simpatike Hypatia, trupin e s cils e bjn cop

dhe e djegin bashk me librat e saj kshtu njerzimi i asaj kohe kalon
n epokn e errt ku dominon varfria, luftrat dhe depopullimi. Pas
perandoris Romake modeli oligarkik kalon n Venedik t cilt e
themelojn perandorin detare Veneciane q perfaqsoheshte nga
aristokratt romak q vazhdonin traditn e tyre. Mesjeta sht
dominuar prej ksaj kuazi republike e cila arriti qe Aristotelin ta bj
filozofin m dominant t kishs edhe fal filozofit Thoma Akuini. Q
ather fillon edhe inkuizicioni kishtar si aparat represiv ndaj
mendimtarve t lir. Edhe Venediku si model ekonomik kishte
tregun,e lire, dominonte valutn ndrkombtare, u jepte borxhe
mbretrve duke u kontrolluar sektort produktiv t tyre ndrsa
mbretrit vetm se varfroheshin dhe vendosnin ndaj popullats s
tyre tatime t larta. Venediku pr t mos krijuar aleanca kundr saj
mori msim q nga lidhja e Kambrait kundr tyre, t orkesotroj
skizma fetare dhe t nxis luftra ndrfetare si ajo e vitit 1618-1648 q
e depopulluan Evropn sipas parimit t politiks s vjetr romake t
perandorit romak Julian Apostatit, Divide et Impera. Kjo oligarki
financiare m von u transferua n Britanin e madhe dhe sot
kryeqendra e modelit oligarkik sht Londra. Pikrisht kjo parti
Veneciane e themeloi edhe kompanin e par multinacionale British
East India Comp me t ciln e subordinoi Indin. Kjo kompani e
themeloi edhe Perandorine Britanike. Kjo kompani e pare
multinacionale regrutoi edhe njerz si Adam Smithi q vendosi bazat e
teoris ekonomike t tregut t lir tu sherbej si instrument i kontrollit
t kolonive q prdoren vetm pr resurse t lnds s par duke i
skllavruar popujt e nnshtruar. Pikrisht kjo ishte e zbatuar gjat
epoks s mbretreshs Viktoria.Tradita humaniste q n kohn kur
Platoni u prpoq q prmes akademis s Platonit t prgadis lidert
e ri republikan q t ndikojn n progresin e shoqrise dhe t
vazhdojn traditn tradicionale t Aeropagitve q mbronin ligjet e
Sollonit t Athins dhe kjo tradit Aeropagitve n mbrojtje t fryms
s ligjeve t Sollonit Athins ishte n cak t sofistve t lansuar prej
kultit Apolonit n Delfi pr t prmbysur traditn Jonike t mbrojtjes
s liris qytet-shteteve elene. Pas prpjekjeve t Platonit dhe ithtarve
43

t tij pr ta mbrojtur kt tradit m pas prpiqet q civilizimin jonik

ta prhap n tr perandorin e tij ka qen Aleksandri i madh i
Maqedonis por edhe ai u pengua prej qarqeve t oligarkis dhe kultit
t Apolonit n Delfi m sakt Aristoteli dhe Antipatri kishin motive
politike pr ta helmuar Aleksandrin e madh. Rrymat humaniste pas
nj epok t gjat t perandoris romake filluan me profetin Muhamed
pasi e bri kushtetutn e Medins q u b edhe gurthemeli i kalifateve
m t suksesshme ku ligjin natyral t rendit kozmik q kishte krijuar
zoti e vendosi kt ligj natyral n ndrtimin e nj shteti q trajton
njeriun si qenie humane dhe m t lartsuar nga kafsht. Kjo tradite q
e instaloi profeti dha nj qytetrim jashtzakonisht t zhvilluar dhe
qendrat e njohura t dituris dhe shkencs Bagdadi dhe Al Andaluzia
ishin fanar i njerzimit pr njeriun mesjetar. Pikerisht Al Andaluzia
shrbeu edhe si inkubatori i Renesancs Evropiane sepse muslimant
e prparuar patn shkmbime kulturore me krishtert q prdornin
shkrimin arab madje i ndikuar prej ksaj kulture edhe Dante Aligeri
bn perpjekjet e tij humane pr ta involvuar n perandorin e shenjt
romake ligjin natyral q t trajtoj njeriun si qenie hyjnore. Gelft dhe
kisha Katolike q kishte pranuar Aristotelin si autoritet t
padiskutueshm pengonte do nism humaniste. Edhe n mesjet nga
zbatimi i tregut t lir, kontrollit t valuts ndrkombtare t kohs
dhe dhnia e borxheve mbretrve shkuan drejt epoks s errt nga
dezintegrimi i sistemit ekonomiko financiar t sistemit monetarist t
aristokracis Veneciane dhe n mesjet njerzimi u fut n epokn e
errt ku dominoi vdekja e zez nga murtaja q depopulloi evropn
mesjetare. N kt periudh n kshillin e Firencs q u mblodhn
dijetart m t njohur t kohs si Nikoll Kuza dhe Gemistos Plethoni
nga Bizanti e lansuan Renesancn e Art duke e sjellur n Evrop
Platonin dhe traditn e filozofis Platonike e cila kishte qen e
suprimuar shekuj me radh nga pushtetet oligarkike, madje dhe ishte
mbyllur akademia e Platonit dhe ishin djegur librarit n perandorin
Romake dhe n kohn kur kisha bhet autoritet i padiskutueshm.
Nikoll Kuza dha iden e republiks s Platonit n botn e re q
konsideroheshte kontintenti Amerikan, lvizja ekumenike e
ndrprerjes s skizmave fetare dha iden e shkencs moderne duke u
44

bazuar mbi epistemiologjin e Platonit , ndrsa Gemistos Plethoni

solli veprat e Platonit n Firenc. Ksaj tradite intelektuale t Nikoll
Kuzs q sht babai i civilizimit modern evropian i prket edhe
gjeniu Lajbnici i cili ishte lideri transkontinental i Republiks q do ti
shrbej liris, barazis dhe lumturis njerzore. Lajbnici n
shkrimin e tij Shoqria dhe Ekonomia vendos edhe bazat e
ekonomis moderne edhe pse kjo histori sht e suprimuar. Lajbnici e
zbuloi Ekonomin Fizike e cila bazohet mbi parimin e prodhimit
duke iu nnshtruar ligjit t veprimit minimal dhe me Denis Papinin
bn prpjekje pr ndrtimin e makins me djegie t brendshme pr ta
ekonomizuar punn dhe rritur prodhimtarin dhe ky paraqiste nj
revolucion dhe mbi kte ide u bazua edhe revolucioni industrial m
pas. Lajbnici me bashkpuntort e tij Koton Matherin e Xhonatan
Suiftin ndikuan n themelimin e Republiks n botn e re(SHBA).
Etrit themelues t SHBAs t inspiruar nga Lajbnici dhe Emmerich
Vatteli q transmetoi idet e Lajbnicit tek etrit themelues t SHBAs
vendosn t themelojn Republikn e par q i shrben t mirs s
prgjithshme. Benxhamin Franklini iden e Lajbnicit republiks s
liris, barazis dhe krkim i lumturis e bri gurthemel t
Republiks s par sovrane moderne duke e involvuar n preambulln
e SHBAs si Life, Liberty and Pursuit of Happiness. Pikrisht n
kushtetutn Amerikane u perfshi ligji natyral q trajton njeriun n
imazhin biblik imago dei ose Shmblltyr e Zotit. Aleksandr
Hamiltoni sht nj nga figurat eminente t revolucionit Amerikan
madje historian serioz t biografis s tij konstatojn se SHBA ja
sht vizion i Aleksandr Hamiltonit. Si sekretar i par i Thesarit ai
themeloi sistemin monetar t kreditit nacional q do t kanalizohet n
zhvillimin e ekonomis Fizike, dhe i pavarur nga oligarkia financiare
Britanike. Ky sistem monetar i moralshm i Hamiltonit ose krediti
nacional n bashkdyzim me ekonomin fizike t Lajbnicit prbjn
at sistem q Henry Klay me 1844 e quajti sistemi ekonomik
Amerikan. Sistem ekonomik Amerikan bazohet n sistemin e kreditit
nacional q kontribon n sistemin ekonomik t bazuar n parimin e
produktivitetit. Elemente kryesore t ktij sistemi jan zhvillimi agroindustrial dhe infrastruktural si dhe tarifat mbrojtse kundr mallrave
45

t lira nga ekonomia e lire e tregut q dmtojn prodhimtarin e

brendshme. Sistemi ekonomik Amerikan dhe Republika q i shrben
t mirs s prgjithshme prbjn t arriturat m t mdha n
qytetrimin Evropian. Historia e Ameriks ishte histori e traditave t
presidentve patriot q e mbrojtn preambullen dhe kushtetuten e
etrve themelues t SHBAs dhe atyre presidentve qe i tradhtuan
idealet e preambulls dhe kushtetuts Amerikane n shrbim t
oligarkis financiare Londineze. Edhe qytetrimi modern Evropian i
ka t ngrthyera kto dy tradita intelektuale q dominuan gati tr
historin e saj. Zaten historia universale e qytetrimit evropian sht
konflikt n mes t ideve t Platonit dhe Aristotelit ose konceptit t
njeriut si Shmblltyr e Zotit dhe Zoon Politikon. Sot qytetrimi
sht n krizn m t thell egzistenciale. Kriza ekonomike globale
nuk sht as recesion dhe as depression por stadi terminal i
dezintegritmit t sistemit neoliberal ekonomik. Kjo oligarki financiare
prbre nga bashkdyzimi i elits financiare anglo-amerikane dhe
familjeve fisnike evropiane prmes kartelit financiar ka synuar ti
subordinoj shtetet-kombe n synim t kalimit nga sistemi Vesfalian
n sistemin post Vesfalian duke u perpjekur q t instaloj synimin e
tyre utopik qeverin botrore. Pas vdekjes s Franklin Delano
Ruzveltit u Influenca e elites Anglo-amerikane u prpoq t ndryshoj
karakterin e FMNs dhe Banks Botrore nga ajo q i pat dizajnuar
FDR pr ti rimkembur ekonomin e vendeve t bots s tret. Duke u
zbatuar sistemi i liberalizmit Britanik sistemi i mosintervenimit n
Ekonomi ose laisez faire-laissez aller u zbatua sistemi i tregut t lir
dhe prmbysja e sistemit Bretton Wood i dha hap prqendrimit t
pasuris tek elita financiare duke i varfruar shtetet gjithnj e me
shum. Shtetet ballafaqohen me shkurtime buxhetore pr pakot
sociale, pr zhvillimin e industris dhe infrastrukturs, dominon
papunsia, kriza thellohet dhe qeverit gjithnj e m tepr prforcojn
aparatet represive politike. Ekonomia liberale e kthen shoqerin n
neofeudalizm ku krijohen oligarki ekonomiko-politike q dominojn
shoqerin, rrnojn rregullimin demokratik duke krijuar gjithnj e m
tepr paknaqsi. Por meq ky sistem nuk e prqendron fokusin e saj
n rritjen e potencialit prodhues pr km 2, sistemi ka nj pik kritike
46

ku nse ulet ky potencial produktiv nuk sht n prputhje me

krkesat n rritje t progresit dhe rritjes s numrit t banorve. Ndrsa
kjo munges e rritjes progresive t produktivitetit krijon inflacion n
mimin e komoditeteve si t lndve t para dhe derivateve t nafts
prshkak t spekulimeve n tregun botror prej elits financiare. Si
rezultat i frigs nga rnia e sistemit t tyre liberal elita angloameriakne e sheh rrezikun e zhvendosjes s fuqis n Azi ku si forca
rivale jan Rusia dhe Kina e veanarisht Irani q sht pik
nevralgjike pr Rusin dhe Kinn dhe q bart potencialin pr luft t
tret botrore. Zgjidhja gjendet tek tradita e etrve themelues t
SHBAs , sistemi ekonomik Amerikan si sistemi m i mir ekonomik
q e ka dshmuar historia e cila sht n shrbim t mirs s
prgjithshme dhe sht sistem alternativ i ekonomis neoliberale q po
shkon drejt dezintegrimit. Sot rritja e potencialit relative te dendesise
se popullsise eshte e varur prej rritjes se dendesise fluksit energjise
dhe rritjes se fuqise prodhuese te punes per km 2 dhe per koke banori
keto jane sine qua non per zgjidhjen e krizes ekonomike globale.
Sistemi Glass Stegalla dhe kthimi ne sistemin Hamiltonian ekonomik
ne idene e eterve themelues te SHBA se, sistemi Bretton Wood i
kembimit fiks te valutave ne mes te superfuqive do te mundesonte
hyrje ne Renesancen Globale.Ky libr prmban iden e klasikut
gjerman Fridrih Shilerit i cili dha iden se historia universale sht
produkt i konfliktit n mes t natyrs imago dei t njeriut dhe zoon
politikon. N kt libr jan kristalizuar idet e qarta mbi t cilat sht
zhvilluar qytetrimi evropian dhe idet mbi t cilat bazohen
fatkeqsite njerzore. Duke ditur t kaluarn ecim m sigurt drejt t
ardhmes.

47

A KISHTE T DREJTE FRIDRIH SHILERI ?

Konflikti thelbsor n mes t konceptit te njeriut
si shembelltyre hyjnore prej ku buron idea e
republiks s agapes dhe zoon politikon prej
ku buron idea e oligarkike e perandoris sht
konflikti thelbsor i historis universale. Kjo e
vrtet sht teza thelbsore e ktij libri.

Fridrih Schiller
N Universitetin e Jens n gusht t vitit 1789
Fridrih Schiller shpjegoi n nj ese: Dy format e
qeverisjes-forma e qeverisjes oligarkike dhe
forma e qeverisjes republikane, forma q kan
ekzistuar q n Greqin e lasht. Forma
oligarkike e qeverisjes lidhej me ligjet e Likurgut
t Sparts rreth vitit 800 p.e.s., duke e reduktuar
njeriun ne kafsh dhe duke mohuar kreativitetin
48

individual human dhe forma republikane e

qeverisjes qe lidhet me ligjet e Sollonit te Athins
(559 p.e.s.) q bazohet mbi konceptin e njeriut t
ngritur
prmes
kreativitet
te
arsyes
n
shembelltyre.

HEGELI, FUKUYAMA DHE FUNDI I

HISTORIS: KAOSI APO HARMONIA?
Nuk ka t vertet tjetr, prvenj t vrtete
Qllimi i themelimit t nj republike nuk sht vetm t bjm
lumturi disproporcionale,vetm pr nj shtres t shoqris por pr
shumicn e shoqris njerzore. Nse dshirojm ta bjm shumicnt
lumtur duhet t themelojm shtetin ku mbizotron drejtsia

Platoni

GLOBALIZIMI E GLOBALIZOI VARFRIN

49

Pablo Pikaso Guernika (1937)

Liria sht dika q njerzit e mendojn pasi t
ken ushqim t mjaftueshm dhe strehim.Gjersa
kemi kto privilegje, dhe fillojm t mendojm
prtej mbijetess son ,secili prej nesh jemi
prgjegjs pr t ndihmuar njri tjetrin sepse nuk
ka rrug tjetr.*
Harmonia
e
makrokozmosit
varet
prej zhvillimit t t gjith mikrokozmoseve

Nikoll Kuza

Shteti ka t drejtn supreme ndaj individit,

detyra supreme e t cilit sht q t jet pjestar
50

i shtetit, pr t drejtn e shpirtit botror mbi t

gjitha privelegjet

G.F Hegel
G. F Hegeli n suksesin e Napoleon Bonaparts n betejn e JenesAuerstadt u b nj entuziast romantik i Napoleon Bonaparts dhe bri
nj teori mbi shtetin dhe historin t bazuar mbi admirimin q kishte
pr Napoleon Bonapartn (Perandorin Cezarian). Ai pr Napoleonin
pat shkruar: E kam par perandorin, shpirtin e bots. sht nj
ndjenj e mrekullueshme t shikosh nj njeri, i prqendruar ktu, n
nj pik, i ulur n kalin e tij, q zgjerohet mbi botn dhe e mbizotron
at. Pr Hegelin kontradiktat q nxisin zhvillimet historike ndodhin
n nivel t vetdijes njerzore, m sakt n nivel t ideve. T gjitha
sjelljet njerzore n botn materiale varen nga gjendja e vetdijes.
Vetdija nuk sht pasoja, por sht shkaku. Ajo zhvillohet n mnyr
autonome nga materialja dhe prej evoluimit t saj varet dhe zhvillimi i
historis. N momentin kur dy kundrthniet ekstreme futen n nj
konflikt prej nga rrjedh uniteti i dy t kundrtave paraqet rendin. Edhe
n historin e njerzimit historia kulmon n nj moment dhe ky
moment pr Hegelin ishte beteja e Jens kur Napoleoni mundi
Prusin m 1806. N shtetin e Hegelit erdhi ideja e eskatologjis ose e
fundit t historis.
* http://psychesingularity.wordpress.com/2011/05/30/the-poverty-oflibertarianism/

Fundi i historis ishte momenti kur historia ndrpritet, kur zhvillimi i

njerzimit n sensin historik ndrpritet dhe vjen nj rend botror fiks
ose nj rend botror permanent. Kontroverse sht se nse ai aq
shume e adhuronte Napoleon Bonapartn, ai pat krijuar nj shtet
fashist, nse idealet e Revolucionit Francez pr liri dhe barazi i
marrim si fund t historis ather Revolucioni Francez paraqiste nj
grushtshtet q jakobint instaluan terrorin dhe krijuan kushtet e
ardhjes s Napoleonit si Perandori i Francez, q sikur Hitleri m von
edhe ai e futi Evropn n luftra t prgjakshme. Sipas Hegelit do t
vij koha n histori ku nj njeri i madh do t shkatrroj procesin
historik t zhvillimit t civilizimit dhe t bj nj shoqri n formn
51

fikse dhe ky sht fundi i historis ku njeriu i madh ose njeriu m i

fuqishm do t udhheq mbi pjesn tjetr t shoqris. Ky koncept u
zhvillua m tej prej Fridrih Nies, q ishte ideja e kultit t Dionisit.
Dionisi i ri duhet t lind q do t shkatrronte civilizimin dhe kshtu
mbinjeriu me shpirtin e Dionisit duhej t mbisundoj shoqrin. Prej
ktyre ideve lindi fashizmi modern. Si lider dionisian n shek XX
erdhn figurat romantike: Hitleri dhe Benito Musolini. Iden e
eskatologjis Hegeliane koheve t fundit e prpunoi edhe Fransis
Fukuyama. I frymzuar nga eskatologjia e Hegelit, pas rnies s
komunizmit Fykyjama vuri theksin mbi ngadhnjimin e ideologjis
liberale q sht edhe bazamenti i globalizmit modern. Fykyjama
proklamoi demokracin perndimore si fundin e historis, demokracia
perndimore ngrthente n vete neoliberalizmin ekonomik dhe
demokracin liberale. Neoliberalizmi ekonomik pothuajse gjithkund
n bot e goditi rnd t mirn e prgjithshme n interes t elitave
parazitare t korruptuara, ndrsa demokracit shpeshher sakrifikuan
t mirn e prgjithshme pr t mirn e elits politike sunduese.
Neoliberalizmi gjithnj e m tepr e konsumonte demokracin, ndrsa
demokracia shkonte drejt plutokracis. Plutokracia nuk po ngurron
q duke kontrolluar mediat m t fuqishme t instaloj iluzionin e
demokracis, n t njjtn kohe t miratoj masa t ashpra t kursimit
fiskal ndaj popullats, me fjal tjera t shkurtoj mirqenien e tyre pr
ti shptuar bankiert superprofiter. Absurdi i sotshm sht se
qeverit demokratike prmes masave shptuese po shptojn bankat
n vend q t shptonin jett njerzore. A mund t jet nj model i
till i demokracis fundi i t arriturave t mendjes njerzore. Shpirti i
bots i Hegelit u shfrytzua prej Shoqats Mbretrore Britanike pr
ta zhvilluar luftn n mes ekstremeve pr ta uar botn n evolucion
drejt Qeveris Botrore q dizajnoi kjo elit pr t qen mbi t gjitha
monopolet botrore dhe pr t kontrolluar destinacionin historik. Por,
pr ta kuptuar drejt Hegelin, sht koncepti i zotit q kishte ai. Hegeli
ishte panteist, pr te zoti ishte gjithkund dhe merrte pjes n
perfeksionim t krijesave t tij. Hegeli mendonte se ai zbuloi ligjin
dialektik duke i vn theks t veante kontradiktave si thelbin
dialektik t progesit. Sipas ksaj ideje t Hegelit u themelua teoria
52

darviniste, ndrsa Marksi duke u bazuar mbi dialektikn hegeliane

themeloi materializmin dialektik ku kontradikta ishte e lidhur me
progresin. Derivatet e mendimit Hegelian si Darvinizmi dhe
Dialektika Materialiste q prodhoi dy ideologjit kundrshtuese :
Nazizmin dhe Komunizmin ishin shkaqet e fatkeqsive t shek XIX
dhe XX. Edhe F. Fukuyama sht nj ithtar i filozofit gjerman Hegelit.
Fukuyama thot se demokracia liberale shnon fundin e historis ku
aspirata njerzore jan t realizuara. Platoni ishte kundrshtar i
demokracis duke thn se demokracia e lind diktaturn ndrsa liria
ekstreme (liberalizmi) e lind tiranin ekstreme dhe skllavrin. Cili
sht thelbi i demokracis liberale? Nga njra an demokracia krkon
barazi pr t gjith ndrsa liberalizmi prodhon pabarazi dhe sot
njerzimi sht n nj kriz t thell si n aspektin ekonomik
gjithashtu dhe n aspektin moral. N ka duhet t synoj njerezimi
:drejt ligjeve pozitiviste (t bra nga njeriu) apo drejt ligjeve hyjnore
t harmonis universale t ciln e njihnin Pitaogerant dhe filozofi
gjenial Platoni q zanafilln e kishin tek ajo tradit q njihet si religio
perennis ose al haqq.Por, cili sht ligji hyjnor: kaosi apo harmonia?
Universi sht i krijuar mbi ligje t harmonis universale, andaj ky ligj
natyral duhet t zhytet n marrdhniet ndrshoqrore dhe njeriu ti
nnshtrohet parimeve t ktij realiteti eternal q n bot t mbisundoj
harmonia paqja dhe drejtsia. Ky ligj natyral u prpunua prej tradits
s Platonistve si Nikoll Kuzs dhe Lajbnicit q u prfshi n
preambuln e deklarats s pavarsis amerikane : Liria, barazia dhe
arritja e lumturis. Prandaj, fundi i historis nuk duhet t jet kaosi,
ku t joshur pas liris individuale drejt arritjes knaqsive hedoniste
njeriu shkon drejt dshprimit dhe zhgnjimit por fundi duhet t jet
harmonia, institucione legjitime q i shrbejn agapes.

53

Francis Fukuyama
Fundi Hegelian i historis duhet t perfshij ligjin hyjnor n rendin
shoqror dhe institucionet republikane q mbrojn kt ligj dhe
legjitimojn t mirn e prgjithshme. Kjo arritje do mbshtetje tek
parimet e t vrtetave metafizike , q e pranojn nj realitet unik dhe
drejtsin hyjnore. Pranimi i ktij realiteti do t shpiej njerzimin te
rruga hyjnore q sht harmonia e amshuar ku njeriu do t gjej
lumturin. Politikisht kjo harmoni mund t ket formn e demokracis
republikane ku e mira e prgjithshme me kushtetut detyron do
udhheqs q t jet i devotshm dhe t punoj pr t mirn e
prgjithshme dhe garantimin e t drejtave qe ia dha Zoti njeriut
lirin, barazin dhe t drejtn pr t qen i lumtur.E kundrta sht
filozofia e individualizmit qe promovon vesin si t dobishm dhe qe
kontribuon ne zhvillimin e imoralitetit, bindjet e gabuara, injoranc,
mashtrim q politikisht manifestohen n ideologjit individualiste,
liberale e hedoniste dhe demokracin e turmave.Mbi shtratin e tille
lindin perandorit qofshin financiare t padukshme dhe administrative
t dukshme t cilat e trajtojn njeriun si t lindur skllav nga natyra
ose zoon politikon, ide q e mbronte filozofi antik Aristoteli.
Derivate t ksaj ideologjie jane edhe pragmatizmi, egzistencializmi,
iluminizmi, empirizmi t cilat bazohen n konkluzione
shqisore,racionalo-deduktive dhe arbitrare.Lumturia ka mim. Sa m
afr arrijm tek drejtsia hyjnore, njeriu do t arrij te harmonia e
brendshme dhe njerzimi te harmonia e jashtme, ndrsa sa m larg
largohen ato, nga kjo drejtesi hyjnore do t arrijm tek epoka e errt, e
54

kaosit moral, social dhe ekonomik. Platoni me t drejt e akuzonte

paditurin si burimin e t gjitha t kqijave, jo vetm mungesn e
informacioneve por edhe diturit e gabuara q jan produkte te njohjes
shqisore, subjektive q vijn nga dashuria ndaj vetvetes, ndrsa urtsia
ka t bj me krkimin e t vrtets, t mirs, t drejts dhe t bukurs
hyjnore. Lumturia ka t bj me aftsin e njeriut pr tiu nnshtruar
nj t vrtete unikale, ndrsa e vrteta nuk njihet me shqisa por vetm
me zhvillimin e arsyes intuitive dhe ndrgjegjsimit t nj realiteti m
t lart dhe t padukshm pr shqisat tona. Kur t arrij njerzimi n
kt nivel do t prcaktoj drejtimin e historis dhe fundi i historis do
t jet lumturia njerzore ku do t mbisundoj dituria, shkenca,
familja e shndosh, mirsia e njerzve ajo q njihet si dashuria
universale ndrsa e kundrta, nse njerzimi nuk lirohet nga
injoranca q e ka futur n zemrn e tyre, Aristoteli dhe derivatet e
mendimit te tij, njerzimi do t zhytet n korrupsion, injoranc, varfri
n shkatrrim t familjes, ateizm, n vullnetin e t fortit, n lirin
absolute t imoralitetit, n dashurin ndaj paras ose n at q njihet si
liri e tepruar. Pikrisht, mbi veset q i prshkruhen djallit n librat e
shenjt edhe njerzimi zhytet nepokn e errt t degradimit dhe
imoraliteti, andaj librat e shenjt na porosisin: ruajuni prej msuesve
t gabuar sepse kemi dituri t gabuara ngase jan derivate t
menduarit sensual dhe dituri t dobishme q jan produkte t t
menduarit kritik n rrug drejt t s vrtets dhe t drejts. Teorin e F.
Fykyjams e diskreditoi koha, sistemi neoliberal ekonomik dhe
demokracia liberale njerzimin po e on drejt kaosit, sepse
kundrthniet gjenden brenda tyre, sepse demokracia dhe liberalizmi
jan kundrthnse njra me tjetrn. Kt e shpjegon edhe filozofi
gjerman Jurgen Habermas. Sipas J.Habermasit, shoqria e tregut t
lir prodhon pabarazi t mdha shoqrore dhe ekonomike. Dallimet n
mes t pasurve dhe t varfrve jan shum m t thelluara n
Perndimin e sotm se sa n vitet e gjashtdhjeta. Pra kemi nj shoqri
q n plan ekonomik dhe shoqror prodhon pabarazi q shpesh jan
shum t thella. Nga ana tjetr, demokracia e shtetit t s drejts
bazohet n barazin politike t t gjith qytetarve n t drejta dhe
detyra. Kontradikta sht se kemi pabarazi ekonomike dhe nj barazi
55

ligjore e politike. Sipas filozofit Jurgen Habermas kontradikta sht pa

hezitim pohuese. Rruga e njerzimit shtshkruar n librat e shenjt
por edhe n filozofin e Platonit, q sht harmonia shoqrore n
prputhje me ligjet e hyjnore. Andaj, e keqja sht si sprov e
vetdijesimit t njerzimit pr t filluar zbulimin, shkaqet e
fatkeqsive prandaj Nikolla Kuza n Renesanc e instaloi konceptin
biblik t njeriut imago dei- njeriu n shmblltyr t zotit, njeriu
q kishte dika hyjnore : arsyen kreative, cilsi q e ka edhe zoti,
sepseZoti sht krijues, ndrsa, njeriut, zoti i dha nj kapacitet krijues,
pra njeriun e pajisi me aftsin pr ta njohur krijuesin dhe ligjet e
tij, jo me shqisa por mearsyen intuitive. Andaj, njeriun, krijuesi e
vlersoi m lart duke i dhn kto aftsi dhe duke i treguar rrugn
drejt t mirs dhe t keqes, ndrsa njeriun e la t lir n zgjedhje
lirin e zgjedhjes, t zgjedh rrugn e drejt apo t gabuar. Prandaj,
zoti e shpiki djallin q t testoj lirin, vullnetin e njeriut, t nxis t
paarsyeshmen, t
dyshoj, t hamendsohet, t knaqet nga
knaqsit e momentit, t mashtrohet, t zgjedh t keqen, sepse kur e
zgjedh t keqen dhe e prjeton at, ather fillon edhe mson edhe t
kundrtn, se sht e mira. Nse gjykojm realitetin mbi at q
duket do t arrijm te dijet e shtrembruara, nse vlersojm
knaqsit momentale arrijm tek iluzioni i lumturis dhe jo te
lumturia e vrtet. Nse e pranojm t pavrtetn jetojm n iluzione
dhe do t ndjejm dhimbshm,ballafaqimin me realitetin. Nse
pranojm padrejtsin do t prballemi me keqbrjen ton, nse
bhemi skllav t dshirave, do t jemi robr t vetvetes, andaj prej
bots s rrejshme t iluzioneve duhet t dalim vetm prmes nj porte.
Ajo port sht drita prej nga futej drita hyjnore n shpelln e
Platonit. N at ast kur t kuptojm se ne shohim vetm hijet dhe jo
dritn e vrtet ather fillon transformimi yn. Pikrisht kur t
ndrgjegjsohemi se ne shohim vetm hijet e objekteve ndodh "shok i
madh" q u bnte Sokrati nxnsve t tij, para se tu msonte
Majeutikn ose rrugn drejt t vrtets. Platoni thoshte se n
momentin kur i verbri i shpells prballet me dritn ai nuk sheh asgj
dhe prej atij momenti prmes Majeutiks fillon t lirohet prej diturive
t gabuara dhe prmes dialektiks mistike i onte drejt t vrtets
56

hyjnore. Ktu fillonedhe ndrgjegjsimi drejt ideve m t larta drejt

lirimit, drejt drits m t madhe, drejtsis, lumturis s vrtet, m
sakt drejt dashuris universale.

Zhak Derrida (Jacques Derrida)

Andaj, fundi i historis nuk sht hegjemonia liberale, si shprehet
edhe intelektuali i shquar francez Zhak Derrida (Jacques Derrida) n
qasjen e tij kritike: Pr kt duhet brtitur, n kohn kur ca kan
guxim q n emr t idealeve t demokracis liberale t neoevangjelizojn, se perfundimisht ka ardhur koha e realizimit t
demokracis liberale si ideal i historis njerzore : askund dhun,
pabarazi, prjashtim, uri dhe kshtu represioni ekonomik ka prekur
m s shumti njerz n historin e njerzimit. N vend q t
kndojm prparimin e idealeve t demokracis liberale, n vend q
t festojm pr fundin e ideologjivedhe fundin e kurseve
emancipuese dhe asnjher t mos e neglizhojm kt fakt binds
mikroskopik, t prbr nga vende t shumta t vuajtjeve: Asnj
shkall e progresit nuk ju lejon q t injorojn si asnjher me par,
n figura absolute, ka shum burra, gra dhe fmij t nnshtruar,q
vdesin nga uria ose shfarosen n bot.

57

Varfria ekstreme n bot

Hegjemonia liberale q qndron pas globalizimit po e shpije
njerzimin drejt epoks s errt ku mbizotron varfria, epidemit
dhe luftrat. Sokrati e njihte kt verbri epistemologjike te njerezit.
Ai e dinte se ato ishin t bindur n iluzionet e tyre dhe se t vrtetat e
tyre ishin derivate t konkluzioneve shqisore. Sokrati prpiqej q ti
nxirrte nga kjo gjendje prmes Majeutikes, dshironte ti onte drejt
botes reale, drejt realitetit t vrtet q njihej vetm permes arsyes
intuitive. Sokrati e dinte se progresi ishte i lidhur ngusht me ngritjen
e vetdijes dhe ndrgjegjsimit ndaj ktij realiteti q e njihet vetm
prmes intuitssarsyes, kur ato prballeshin me dritn sepse
ishin msuar t shohin vetm hijet n shpelln e Platonit. Dhe, kur ata
t fillojn t krkojn burimin e t vrtets, t fillojn t njohin
ekzistencn e unitetit absolut, sikurse filloi Nikolla Kuza dhe zbuloi
bazat
e shkencs
moderne
eksperimentale,
filloi
thulumtoj drejtsin e hyjnore dhe arriti tek ideja e prfaqsuesve
legjitim q njohin drejtsin e hyjnore dhe q jan n shrbim t s
mirs s prgjithshme. Kur vlern m t madhe nuk ia japin dashuris
ndaj paras dhe dashuris ndajknaqsive momentale, por n vlern e
asaj q njeriun e lartson e bn hyjnor, aftsin pr t menduar, arsyen
58

krijuese dhe prmes saj njeh ligjet universale t natyrs q jan ligjet
hyjnore dhe eternale mbi t cilat ligje funksionon universi mbi kt
parim sht themeluar edhe sistemi ekonomik amerikan, model q i
mundson mbijetes ekonomike njerzimit sepsefal aftsive krijuese
t mendjes rritet potenciali prodhues krahas rritjes s numrit t
popullsis, prkundr sistemit q adhuron dashurin ndaj paras dhe
posedimit si dhe kamats q rreptsisht e ndalojn librat e shenjt q
on njerzimin drejt skllavrimit ashtu si po ndodh sot, udhheqsve
te korruptuar q joshen pas knaqsive t momentit dhe nuk njohin
prgjegjsit qe kan para drejtsis hyjnore. Kaosi do t jet fundi i
historis nse njerzimi nuk ndrgjegjsohet pr paditurin e vet, nuk
ndrgjegjsohet se ajo qe shohim nuk sht reale dhe nuk fillon
procesi i majeutiks q prgatit permes te menduarit dialektik pr te
njohur te vrtetn e madhe ose realitetin m t lart pr t na larguar
prej iluzioneve joshse. Dhe fal ksaj natyre t menduari, nxnsi
dhe m pas mjeshtri i madh Platoni, ndryshoi edhe kursin e historis
dhe sot njerzimi me tepr se kurr ka nevoje pr idet dhe sistemin e
tij pr tu liruar nga ky kaosi i madh. Andaj, n momentin kur
ndrgjegjsohemi se ky realitet nuk sht i vrtet bhemi t
ndrgjegjshm pr injorancn ton dhe fillojm t krkojm t
vrtetn e hyjnore, drejtsinhyjnore. Q nga ai moment fillon
renesanca, revolucioni shkencor, revolucioni politik dhe njerzimi
ndryshon kursin e historis dhe niset drejt t moralshmes, t drejts,
t vrtets dhe kjo rrug sht rruga q t shpie drejt harmonis
universale rrug q n librat e shenjt
e ka udhzuar
perndianjerzimin, do rrug tjetr sht e gabuar dhe e shkurt, me
shum dhimbje dhe mjerim. Fundi i historis duhet t shkoj drejt
demokracis republikane ku e mira e prgjithshme sht detyr e
do udhheqsi, respektimi i kulturave gjuhsore, sepse gjuht i krijoi
Zoti kur Nimrodi deshi q prmes Kulls s Babiloni t arrij te Zoti e
mbi gjuhn u formuan kombet e ndryshme, morali i do kombi duhet
t jet : Mos ia bn tjetrit at q nuk dshiron tia bsh vetes". Mbi
kto premisa morale lind bashkpunimi n mes t kombeve pr t
mirn e gjith njerzimit. Vlera m e lart q transformon natyrn dhe
siguron ekzistencn e llojit nuk sht lufta pr mbijetes q promovon
59

Darvini, as lufta e klasave q promovon Karl Marksi, por sht arsyeja

kreative e njeriut me kt veti q Zoti e pajisi njeriune beri edhe
mkmbsin e tij n tok. Ai merr karakter hyjnor sepse vazhdon
krijueshmrin e zotit n tok. Njeriu prmes arsyes zbulon parimin e
nj ekonomie q i shrben t mirs s prgjithshme, gjithashtu zbulon
nje sistem politik qe i garantohen njeriut te drejtat qe ia dha zoti :
lirine ,barazine dhe te drejten e lumturise. Zoti i dha njeriut arsye q
arsyeja t shrbej pr lumturin njerzore sepse njeriu erdhi n kt
bot pr t qen i lumtur dhe pr t jetuar n harmoni me krijuesin e
tij. Njeriu mund q t zhvilloj aftsin prodhuese pr kok banori dhe
t sigurohet mirqenia ekonomike krahas rritjes s popullsis dhe n
vend t lufts s klasave ka harmoni t klasave dhe n vend t lufts
pr mbijetes t mbisundoj paqe universale q sht n prputhje me
dinjitetin e njeriut si pretendon nxnsi i Marcilio Fiinos, Piko Della
Mirandola. Prandaj, ka vetm nj rrug q na shpie drejt harmonis s
hyjnore dhe paqes universale :dashuria ndaj t vrtets hyjnore, ligjit
hyjnor dhe respektimit t natyrs teomorfike t njeriut. Mbi kto tri
parime, kjo bot mund t bhet "Bota m e mir prej t gjitha botve
tjera", ku njeriu vjen n kt bot pr t qen i lumtur dhe pr t jetuar
n prputhje me ligjet e hyjnore. Ky ishte edhe ideali i lumturis
Lajbniciane q u sublimua n preambuln e deklarats s pavarsis
amerikane m 1776.

60

TRAGJEDIA E ESKILIT DHE THELBI I

KONFLIKTIT N QYTETRIMIN
EVROPIAN
Prometheu
sht hero i mendjes krijuese t
Pellazgjitve n kt bot, ndrsa Zeusi sht
sundimtari-zot q dshiron ta mbaj nn kontroll
krijueshmrin njerzore q t sundoj.

Eskili
Trilogjia e Eskilit Prometheu i liruar,Prometheu zjarrsjells dhe
Prometheu i lidhur jan pjest prbrse t trilogjis sEskilit, prej
t cilave sht ruajtur vetm Prometheu i lidhur. Sipas tradits s
antikitetit, Prometheu ishte nj prfaqsues i kulturs pellazgjike t
kohs s gurit dhe fillimit t kohs s metaleve. Prometheu ishte nj
njeri q kishte kuptim t thell pr natyrn. Ai e msoi njerzimin t
ndrtojn banesa n dritn e diellit, t prdorin fuqin e kafshve.
61

Prometheu e mori zjarrin hyjnor pr ta prdor pr t mirn e njeriut.

Ai ndrtoi anije dhelundroi n det. Ai ju dha njohuri pr prdorimin e
metaleve, zbuloi disa sekrete t natyrs zbuloi disa veori okulte te
bimve pr t luftuar disa djaj q sulmojn organizmin e njeriut. Ai
provoi q prej artit t hyjnis t rrjedhin sekretet e ardhmris dhe
fatit. Prometheu u prpoq q t ndikoj n shpirtin e njeriut. Ai krijoi
nj lloj t njeriut prej ujit dhe toks dhe u prpoq ti jap jet dhe sipas
disa librave t shenjt pellazgjik, ia arriti t ket sukses. Prandaj,
legjenda se njeriu u b prej dheu sht nj legjend q e prdornin
shum m hert pellazgt. Prometheu prfaqson ngritjen dhe
gjendjen e kulturs s kohs gjeniun dhe martirin e kohs pr
thellsin e kuptimit t natyrs dhe sekreteve t saj.

Prometheu miku i njerzimit (duke vjedhur

zjarrin prejZeusit)
Zeusi u trbua me Prometheun pse e vodhi zjarrin e perndive t
Olimpit dhe ua dha njerzve mortor. Heroi i nnshtrohet vuajtjeve dhe
mundimeve t mdha, q i duron me vullnet t hekurt. Atij i vijn n
vizit pr ta ngushlluar vajzat e Oqeanit dhe nimfat oqeanike. Sikur
edhe natyra shpreh keqardhje pr t. Vet plaku Oqean vjen mbi nj
kal pr ti shpreh keqardhjen Prometheut dhe pr ta bindur t pajtohet
62

me Zeusin. Por, titani Promethe pranon m mir t vuaj se sa ti

nnshtrohet tiranit Zeus. Prometheu i tregon korit pr t mirat q u ka
sjell njerzve, ai i msoi ata t ndrtojn shtpi pr tu mbrojtur prej
vaps, si t ndrtojn anije me vela, si t merren me zeje etj. Tirani
Zeus e dnoi q shqiponja ti hante mlin dhe n fund lirohet nga
Herakli qe vret shqiponjn. Tragjedia e Eskilit n vete prmban
Prometheun krijues q kishte dashuri ndaj njerzimit ku heroi pranon
vuajtjet mizore dhe nuk pranon ti nnshtrohet tiranit Zeus dhe ti
shrbej si skllav. N fakt Prometheu shpreh luftn e tij kundr
oligarkis aristokratike q kishte origjinn n Persi. Imazhi i
Prometheut, i njeriut q prfaqsonte mendjen krijuese t pellazgve
ka luajtur rol t madh n historin e civilizimit evropian. I till sht
edhe koncepti i njeriut imago dei, ku njeriu sht krijuar si
shmblltyre e zoti, i pajisur me arsyen krijuese. Mbi iden e njeriut si
imago dei u ngrit edhe renesanca evropiane dhe njerzimi u
rimkmb prej epoks s errt mesjetare e dominuar nga skolastika
aristoteliane q mohonte njeriun e pajisur me arsye kreative dhe
krijuesin e botve dhe njeriut, duke u bazuar n t vrteten e
perceptuar prej shqisave ndrsa parime te larta universale per to nuk
ekzistonin. Njeriu n imazhin e zotit krijues dhe njeriu si kafsh jan
dy natyrat e njeriut q jan ndeshur tr historin e qytetrimit
evropian. Andaj, trilogjia e Eskilit prfaqson mosdurimin e tiranve
kundrejt mendjes krijuese (t Prometheut) q sht sinonim i krijimit
mendor pellazgjik pr t prmirsuar jetn dhe pr t ngritur
mirqenien e tyre. Andaj, mendja krijuese q njerzimin e liron nga
skllavrimi n kohn e Eskilit. Kjo prballje ishte n mes kulturs
jonase ose demokracis athinase q e vendosi Solloni i Athins dhe jo
demokracis s sofistve q solli luftn e Peloponezit dhe oligarkis
persiane q prodhuan despotizmi lindor dhe q kjo oligarki ishin
oligarkt e Babilonis q njerzimin e trajtonin si kafsh dhe pr
shekuj i skllavruan popujt e lasht q arritn ti nnshtronin. Andaj,
kjo betej n mes t mirs s prgjithshme dhe ides s prcaktimit
natyral t mbretit dhe skllavit ishte ideja esenciale q karakterizon
konfliktin esencial n mes t lufts pr lirim dhe sakrifics pr liri
dhe robris s shkaktuar prej tiranive q fshihet pas sistemit politik
63

oligarkik. Pikrisht beteja n mes t Prometheut dhe Zeusit prfaqson

luftn e pandrprer t njerzimit pr liri dhe progres nga njra an
dhe klass oligarkike q tenton t nnshtroj njerzimin dhe t zhys
n mjerim dhe skllavri nga ana tjetr. Q t dy kto tendenca u
manifestuan n sistemet ekonomike dhe politike q u themeluan gjat
historis. Tendenca e Prometheut sht e ngrthyer n iden e
republiks, n shrbim t agapes dhe n sistemin ekonomik amerikan
q insiston n rritjen e potencialit prodhues pr kok banori dhe pr
km2 si dhe krijimin e shtress s mesme. N ann tjetr tendenca e
Zeusit sht e ngrthyer n diktatur, perandori, ku njerzimi mson
dogma, sht i penguar kapaciteti i tij hyjnor q sht mendja krijuese.
Ndrsa, sistem ekonomik q skllavron njerzimin sht ekonomia e
tregut t lir q varfron shumicn n pasurimin e nj elite tregtare
dhe n t gjitha sistemet ku mendja krijuese e njeriut nuk ka vlern e
resursit m t lart ekonomik. Kto tendenca akoma edhe sot
prballen n luftn e ashpr n mes t prirjes drejt t mirs s
prgjithshme dhe sundimit t nj elite ndaj mass tjetr.

64

KULTI I MARDUKUT, OLIGARKIA E

MESOPOTAMIS DHE LAVIRJA E
BABILONIS
N Babiloni pr her t par n histori t
njerzimit pushteti me natyr oligarkike themeloi
perandorin Babilonase m pas e njjta oligarki
e themeloi perandorin Persiane. Virusi oligarkik
shtegtoi ne histori, pas helmimit t Aleksandrit
te Maqedonis prej qarqeve Aristoteliane
n
perandorin Romake, Veneciane dhe n historin
moderne n perandorin financiare Britanike

Babiloni
Shkrimet e lashta babilonase shkruajn q priftrinjt e Mardukut
kishin t drejtat e tyre hyjnore pr ti skllavruar dhe pr tu vn
65

tatime t larta popullit babilonas dhe atij mesdhetar n lashtsi. N

shekullin VI p.e.s., qendra antike e priftrinjve e mjeshtrve t kultit
n Marduk ishte Babilonia. Ata kishin nj rrjet t taksapaguesve, n
at regjion q sot njihet si Lindja e Mesme. Duke organizuar jetn
sociale dhe politike rreth krkesave t tatimit t bujqve, priftrinjt e
Mardukut udhhiqnin me teokracin q i lan babilonasit n
prapambetje. Kryezinjt si i quanin priftrinjt e Mardukut popullin
babilonas i kishin skllevr dhe tempulli ua mori tokn e tyre bashk
me tokn e tyre edhe grurin dhe t korrurat tjera.

Kulla e Babilonis
Kt skllavrim priftrinjt e Mardukut ndaj ekonomis babilonase e
bri prmes kontrollit ndaj ushtris dhe politiks s jashtme. Ata
arritn prmes zyrave t klerikve t lart, orakujve dhe me profecit
e tyre i impononin popullit te mendojn se ato prfaqsojn dshirat
dhe vullnetin e zotit dhe populli babilonas mbi kto mashtrime edhe
nnshtrohej. Mbreti ishte vasal i priftrinjve t Kultit t Mardukut,
sikurse q jan sot lidert politik ndaj oligarkis financiare. Asnj
mbret babilonas nuk ka br paqe dhe luft pa u konsultuar me orakujt
e Tempullit t Mardukut. M 550 p.e.s., priftria e Mardukut filloi
prgatitjet pr t shkatrruar qytet-shtetet tregtare dhe manifakturat t
lna. Instrumenti i tatimeve dhe plakitjes prej oligarkis s
66

Mesopotamis e ka qendrn n priftrinjt e Mardukut. Priftrinjt e

Mardukut prmes borxheve i skllavronin dhem pas ato bheshin
skllevr dhe tatimpaguest ktij Tempulli. Babilonis filloi ti zbehej
fuqia sepse tatimpaguesit ishin mjaft t lodhur nga tatimet e lartaq u
bn t paprballueshme dhe ekspansioni i perandoris Babilonase u
b i pamundur n shek e VI p.e.s.. Priftrinjt Mardukut e udhzuan
dhe ndihmuan mbretin Persian Cyrusin q t pushtoj Lidin dhe
Jonin, pr ta zgjeruar perandorin e tyre si dhe t rrisin t ardhurat e
tyre n kurriz t bujkrobrve. Duke e par se politika e tyre e
tatimeve t larta ndaj bujqve nxiti prapambetjen, priftria e Mardukut
gjeti mbretin Cyrus t Persis dhe m 550 p.e.s., pushtoi mbretrin e
Medis. Nn sponsorim t priftrinjve t Mardukut Cyrus u ngrit nga
nj sundimtar i nj mbretrie t parndsishme persiane n nj
mbretri q shtrihej prej n Himalaje e deri n Mesdhe.

Marduku
Mbretria e pasur e Lidis dhe mbreti i saj i famshm Krezi ishte ne
shnjestr t Mardukve, dhe m 547 p.e.s., Krezi psoi disfat edhe
pse kishte aleanc me helent e Helads. Nnshtrimi i qyteteve jonike
u b brenda atij viti dhe m 546 i tr tregu i mediteranit lindor ishte
n duart e Persis.Gjat pushtimit t Lidis dhe Jonis, Cyrusi me
priftrinjt e Mardukut e angazhuan edhe orakullin e Apolonit. Ky
orakull i Apolonit gjendej n Delfi n gadishullin e Helads dhe ky
tempull ishte qendra e rrjetit t tempujve q adhuronin zotin Apolon.
67

Ashtu sikur tempulli i Mardukut, priftrinjt e s cils e krijuan dhe

prhapen kultin e Apolonit. Tempulli i Delfit nuk ishte faltore fetare,
ajo ishte nj operacion politik i shrbimeve inteligjente i armikut
oligarkik. Kjo oligarki e infiltroi kt kult s pari brigjet e Jonis dhe
me pas edhe brenda gadishullit t Helads, para epoks s errt t
lashtsis q ndodhi pas lufts s Trojs. Orakulli i Apolonit ka qen
shrbim inteligjent persian. Ky fakt sht i njohur pr t gjith
klasikt, nj profesion q m s teprmi ushtrohet sot prej shrbimit
inteligjent britanik. Kulti i Apolonit e ka zanafilln n lindje nn
drejtim t priftrinjve t Mardukut me t cilt priftrinjt e Apolonit
mbanin kontakte t vazhdueshme. Ky kult vepronte n interes t
mbretris persiane q e kishin themeluar priftrinjt e Mardukut.
Kulti i Apolonit ndihmoi q t shkatrrohet dhe t nnshtrohet Lidia.
E devijuan rezistencn e Jonis ndaj Persis, kundrshtuan ndrhyrjen
e Athins pr ti ndihmuar Jonis kundr Persis, u prpoqn t
sabotojn rezistencn e helenve n luftn kundr Persis, e ndezn
luftn vllavrasse t Peloponezit.

Babilonia
Kulti i Apolonit ishte nj qendr bankare m e pasur n Mediteran q
depozitonte arin dhe argjendin q fituan vler n shkmbimet tregtare
t cilat depozita ishin nn proteksion t zotit dhe e cila jepte kredi
(borxhe) dhe trashgimi ku interesi persian e dshironte. Profecit e
saj funksionin thjesht. Krkuesi vinte n Delfi dhe jepte kontributin e
68

tij. Lutsi pr kshilln e zotit ohet te kryeprifti i Apolonit, Pythoni i

emruar sipas gjarprit. Duke qndruar Pythoni n nj karrige dhe mbi
nga uj q vlon, Pythoni do ti shqiptoj disa rrokje t pakuptimta
duke interpretuar zrin e zotit. Prifti i prkthen kto rrokje t
pakuptimta n profeci duke ndikuar q t formoj veprimin e lutsit t
profecis n drejtimin q dshiron prifti. Lidhjet ne mes te kultit te
Apolonit dhe te despotizmit oriental e kishin te njohur helent e
lasht. N kohn e Homerit, Apoloni shfaqet si mbrojts i despotizmit
oriental kundr helenve. Ai sht ndrtues i mureve t Trojs n
buzt e Detit t Zi duke i penguar helent t bjn tregti prreth
brigjeve te detit. Apoloni sht nj gjuajts i lir q i gjuanin me
shigjeta helent, emri i tyre ishte shkatrruesit. Mbreti i Lidis,
Krezi para lufts me persianet dgjoi profecit e orakullit t kultit
Apolonit dhe e humbi luftn pikrisht duke dgjuar kshilln e
priftrinjve t kultit. M pas Orakulli u prpoq q t ndikoj te qytetet
jonase q t mos bjn rezistenc ndaj Persis. Pas disa prpjekjeve
jonasit u bindn dhe i premtuan besnikri Persis. Pas pushtimit
Marduku solli pjesmarrsin e marshit Cyrusin si zotri n shtpi.
Mandati i Cyrusit ishte q t mposht mbretin babilonas Nabonidus i
cili bri nj gabim q provoi fuqin e fronit t tij kundr priftrinjve t
tempullit. M 538 p.e.s., Cyrus hyri n Babiloni me ftesn e
priftrinjve t tempullit dhe pas i hoqi qafe trupat e Nabonidusit,
Cyrus e shpalli nnshtrimin e tij ndaj Mardukut. Kshtu, prfundoi
sundimi 1500 vjear i perandoris babilonase. Fitorja persiane ndaj
mbretit Babilonas Nabonidusit ishte nj ngjarje shum e rndsishme
n antik, por rndsia e saj ka qen e keqkuptuar universalisht.
Megjithse, kjo shnonte fundin e perandoris babilonase n fakt
priftrinjt oligarkik q qndronin pas fronit babilonas, pasi
prgjakn nj perandori, vazhduan t sundojn pas fronit t
perandoris persiane. Priftrinjt prmes ksaj marionete t re t
fuqishme e fuqizuan sundimin e tyre n Lindjen e Mesme, t cilt u
bn armiqt e ashpr t helenve q dshironin t jetonin t lir.
Mbretria Persiane q sundohej prej Kultit t Mardukut shikohej si e
keqja e lashtsis dhe vend i djallit edhe prej Sokratit, Platonit dhe t
Aleksandrit t Madh.
69

LIGJVNSIT E PAR ANTIK SOLLONI I

ATHINS DHE LIKURGU I SPARTS
Msoni historin, msoni historin, sepse aty
gjenden misteret e politiks

Winston erili

70

Hellada

DY FORMAT E QEVERISJES: SPARTA DHE

ATHINA
Konflikti esencial q karakterizon historin e civilizimit perndimor
q nga lashtsia sht ndeshja n mes dy formave t qeverisjes at :
oligarkike dhe republikane. Kt e thot n nj leksion n Jen
shkrimtari i madh gjerman, Fridrih Shiler. Kto dy forma t qeverisjes
jan : njra oligarkike (shoqria e kontrolluar prej nj grupi t
njerzve) e cila derivoi prej ligjeve t Likurgut t Sparts dhe njra
prej popullit q derivoi prej ligjeve q solli Soloni, q ishte njri prej
shtat t menurve t Athins s Lasht (q e kishin themeluar
pellazgjit). Prandaj, Athina e lindi demokracin ndrsa Sparta tiranin,
represionin dhe komunizmin (madje modeli i komunizmit sovjetik
ishte kopje e rregullimit shoqror n Spart. Vetm se Sparta
71

udhhiqej nga oligarkia e fisnikve ndrsa Rusia Sovjetike prej

aristokratve t kuq). Fryma e ktij konflikti ka qen edhe ndrmjet
Platonit dhe Aristotelit. Prandaj, Platoni ishte pr republikn ndrsa
Aristoteli ishte pr perandorin sepse pranonte prcaktimin hyjnor t
zotriut dhe skllavit. Mbi kto parime rregullohet dhe shoqria dhe
shoqria rregullohet n baz t asaj se kujt duhet ti shrbej t mirs
s prgjithshme apo nj grupi oligarksh q kan t drejtn natyrore
pr t qen zotrinj dhe pr t trashguar pushtetin gjenerate pas
gjenerate. Rregullimi oligarkik i shoqris e ka zanafilln q prej
Babilonis, kur kmbyesit e parave arritn t kuptojn se kontrolli i
paras dhe kamata mund tu sjell kontroll ndaj pjess tjetr t
shoqris. Kso rregullimi kishte Persia prandaj edhe Hegeli ne
veprn e tij Filozofia e historis, thot se lindja prodhoi
despotizmin. Pikrisht prej reformave t Sollonit q bri n Athin ku
rregulloi nj barazi n mes t aristokratve dhe demosit lindi republika
primordiale. Prandaj, Athina dha kultur filozofike, poetike,
arkitekturale, ndrsa Sparta dha vetm ushtar t fuqishm si : Mbreti
i Sparts Leonida q me 300 ushtar edhe pse u mund prej Kseroksit,
bri rezistenc t fuqishme n Betejn e Termopileve. Likurgu dhe
Solloni jan dy shembuj m sublim n historin e civilizimi evropian.
Likurgu ishte shembull i udhheqjes s oligarkis ku njerzit i
shrbenin shtetit dhe q aftsit e tyre kreative ishin t pasivizuar
ndrsa n ann tjetr Solloni me ligjet e tij n Athin, arriti q t
zhvilloj lirin ku i dha nj goditje t rnd skllavrimit t njerzve
prmes ligjit t tij mbi shlyerjen e borxheve Seistechiae, sepse
njerzit lindin t lir nga natyra. Andaj, te Solloni shohim lindjen e
republiks s par primordiale ku e mira e prgjithshme sht baza e
rregullimit shoqror.

72

SOLLONI I ATHINS

Mospjesmarrja e qytetarve n debatet

publike pr t mirn e shtetit sht nj
krim
Solloni i Athins
73

Mospjesmarrja e njerzve t mir n

rregullimin e shtjeve t shtetit, si
ndshkim e kane udhheqjen prej njerzve
t kqij
Platoni

Solloni i Athins
Solloni prmes ligjeve t tij lindi n histori t
qyteterimit lindjen e par t republiks primordiale
i cili vendosi Eumonin si parim
Solloni rridhte prej nj familje aristokratsh. Pr jetn e tij msojm
m tepr prej shkrimtarit antik Plutarkut, i cili shkroi biografin e ktij
kolosi q vendosi edhe rrugn drejt demokracis n Athin q
mundsoi edhe zhvillimin e civilizimit t lasht helen duke e nxjerr
nga barbarizmi q mbijetonte. Meq rridhte prej familjes fisnike. N
t shpresonte edhe aristokracia pr shkak t origjins dhe t varfrit pr
shkak t drejtsis s tij. Para ligjeve t Sollonit mbizotronin ligjet e
Drakonit.Thelbi i ligjeve t Drakonit nuk ishte ngritja e popullit por
nxitja e friks. N at koh, kishte vetm dy klasa : nj klas ishin
aristokratt e pasur dhe skllevrit t cilt duke u futur n borxhe e
74

humbn edhe lirin e tyre duke u shitur si skllevr. T varfrit binin n

borxhe dhe nse skishin mundsi ti kthenin ato u jepnin tokat dhe
skllavroheshin. Pr at arsye t varfrit krkonin demokraci sikurse
ndrsa t pasurit aristokraci. Solloni prmes ligjeve qe hartoi ai filloi
s pari me shlyerjen e borxheve pr qytetart e Athins. Solloni ishte
nj ndr shtat m t menurit e Athins. Kjo reform quhej
Seisactheia dhe njhersh ndaloi q t merrnin borxhe. N kt
mnyr liroi nj numr t madh t athinasve q ishin skllavruar nga
borxhet. Ai u ndalonte aristokratve t pasur q do prodhuesi nj te
gjashtn e prodhimit. Shoqrin athinase e ndau n katr pjese n baz
t pasuris dhe jo n baz t lindjes : dy klasat e para zgjidheshin pr
n pun publike dhe antart e areopags n kshillin e lart dhe n
gjykat. Por edhe shtresat tjera kishin t drejtn e vots. shtjet
shtroheshin para asambles s prgjithshme ku edhe klasat e varfra t
shoqris merrnin pjese n vendimmarrje politike. Ky rregullim
shoqror ishte i pasur me tensionime t vazhdueshme sepse toka dhe
bagtia ishin burim i pasuris dhe ishte nj betej e prgjakshme n
mes ktyre dy klasave pr mbijetes. N Athin mbreti i fundit ishte
Kodrusi dhe m pas kaluan n udhheqs t qytet-shtetit, q quheshin
si arkond dhe kto kishin mandat t prjetshm dhe zakonisht i
prkisnin klass aristokrate. Kshtu zgjati rreth tre shekuj dhe ka pak
t dhna historike rreth ksaj periudhe. Derisa mandati i prjetshm u
b monoton pr popullin athinas dhe u zvendsua me mandat 10
vjear pr arkondin n mnyr q populli n do 10 vjet t shpreh
sovranitetin e vet.

75

Shtat t menurit e Athins,nj prej tyre

edhe Solloni i Athins
Para se t bhej arkond Solloni n Athin zbatoheshin ligjet e
Drakonit q ishin t tmerrshme, ku edhe sot e kemi fjaln drakonike
pr t asociuar n masa shum t ashpra. do vepr penale qoft pr
vjedhje banale qoft pr vrasje dnimi ishte i njjte dnim me
vdekje. Kto ligje ishin t bra enkas pr t ruajtur edhe rendin
shoqror q privilegjonte klasn aristokratike por edhe pr ti mbajtur
skllevrit n nj gjendje skllavrie. Prona private ishte e garantuar
rreptsisht por ligjet e Drakonit ishin antihumane sepse njeriu lind si
qenie e lir dhe kto ligje ndikuan q skllavrimi t ishte akoma m i
madh madje nuk ishin marr n konsiderat qoft edhe nj e drejt e
bujkrobrve dhe ndaj tyre borxhi shfrytzohej pr ti skllavruar.
Madje, Plutarku na thot se kur e pyetn Drakonin se pse ka vendosur
dnim me vdekje pr do shkelje ligji? Ai konsideronte se krimet e
lehta e meritojn ndrsa pr krimet e rnda nuk kishte ndshkim m t
madh. Solloni duke u shquar n marrjen e ishullit t Salamines prej
Megarasve, ai gzonte nj autoritet t fuqishm tek athinasit. Nuk
ishte njeri lakmitar nuk trashgoi shum pasuri prej t atit q ishte
76

njeri i mir dhe q kishte harxhuar pasurin e tij duke u ndihmuar t

varfrve. Ai u morr me tregti por edhe shpenzonte mjaft. Solloni
udhtonte mjaft dhe me tepr ishte i dhn pas dituris se sa pasuris.
Plutarku shkruan se Solloni kishte pas thn q Po plakem duke
msuar vazhdimisht, dhe ai nuk mendonte se lumturia sht sinonim
i pasuris. Ai shkruante edhe poezi, madje n nj poezi t tij shkruan:
Se njlloj jan t pasur,
sikur ai q ka shum argjend e ar,
po edhe toka prodhimtare,
e kuaj plot, mushka.
Edhe ai q ka mundsi :
T haj, t vishet e t mbathet.
Dhe nse ka fmij e grua t hijshme
ather ky sht kulmi i lumturis.
E dua kamjen, ve jo pa t drejt:
E drejta vonon por nuk mungon .
Kjo poezi e tij bart edhe filozofin me t cilt udhhiqej Solloni n
jetn e tij. sht shume interesante edhe anekdota e takimit t tij me
mbretin e Lidis, Krezin, i cili e kishte ftuar Sollonin q ta vizitonte n
Sardi. Solloni me mosprfillje dhe pa shenja habie shikonte oborrin
mbretror t stolisur jashtzakonisht. Kur u fut te mbreti i veshur me
rroba shum t bukura me shum ngjyra e me stoli ari e brilanti po
prap Solloni sillej ftohte dhe mbreti e kuptoj prmimin e tij.
Shrbtort ia treguan t gjitha pasurit dhe bukurit mbretit por
Sollonit nuk kishte nevoj ti shikonte ato por vetm njeriun dhe t
kuptonte karakterin e tij. Krezi e pyeti nse ka njohur njeri m t
lumtur se ai ? Po iu prgjigj Solloni. E kam njohur Telin nga
Athina. Dhe vazhdoi : Teli jetoi si njeri i ndershm dhe la pas bij t
shquar. E kaloi jetn pa ndier asnj mungese dhe e mbylli jetn me
lavdi duke luftuar pr atdheun. Krezit iu duk i uditshm dhe i
pagdhendur ky i huaj q nuk maste lumturin me ar dhe pasuri por m
shum e vlersonte jetn dhe vdekjen e nj njeriu t thjesht se sa
fuqin dhe pushtetin e mbretit. Por kur u kap rob nga Persianet , Krezi
e kuptoi se far deshti ti thoshte Solloni i urt. Solloni e kshilloi me
urtsi se lumturia e tij nuk qndron tek ari dhe stolit e tij por lirimi
77

nga etja pr pushtet dhe lakmia per luks q n thelb mbreti Krez ishte
skllav i tyre.Solloni duke qen eupatrid pr nga origjina dhe me nj
karakter fisnik dhe i pajisur me nj menuri e mendjemprehtsi si dhe
nj vizion largpams nga bashkkohsit e tij, ai me ligjet e tij e
themelon republikn e par primordiale dhe pikrisht fal ligjeve t
tij, Athina bhet vendi ku lind demokracia e par republikane e bazuar
ne sundimin e ligjeve t drejta, q dallonte nga demokracia e turmave
e kohs s Perikliut q e prodhuan sofistt. Solloni filloi t shfuqizoj
ligjet q kishte sjell Drakoni prve dnimit me vdekje. Gjer n
kohn e tij ligjet e Athins e lejonin q huamarrsit nse nuk mund ti
kthenin borxhet t skllavroheshin dhe t shiteshin si skllav. Prandaj,
reforma e par e Sollonit ishte Seistechiae ose shkarkimi prej
borxheve si dhe u ndalua q merrnin borxhe dhe n rast
moskthyerje si hipotek t skllavroheshin, ndrsa t varfrit
shpresonin se do t ndante edhe tokn sikur bri Likurgu n Sparte.
Por kjo nuk ndodhi sepse Solloni dshironte q rregullimi shoqror t
bhej n baz t kompromisit ku t respektoheshin t drejtat e secils
klas. Solloni e ndau shoqrin athinase n katr klasa edhe at n
baz te pasuris q kishin dhe jo origjins, ku prap aristokratt
udhhiqnin me Athinn por edhe klasa tjetr e t varfrve merrnin
pjes n jetn politike t Athins.Solloni, e dekretoi si krim
mosangazhimin ose t qndruarit indiferente ndaj shtjeve t
rndsishme politike t Athins. Ai e formoi asamblen e prgjithshme
ku merrnin pjes t przgjedhurit nga 100 prej katr fiseve, kshillin e
Aeropagut q prbehej prej - ish arkondve dhe Senatin q njihej si
Prytaneum ku ishin Prytanet ose senatort ku me konsensus m t
gjer shikoheshin gjrat m t rndsishme te shtetit dhe me votim t
t gjith qytetarve ku pr udhheqs merreshin pr baz atributet
morale. Me nj fjal Solloni organizoi jetn politike t Athins duke u
prpjekur q t vendos nj drejtsi pr t gjith edhe pse nuk ishin t
knaqur as aristokratt q mendonin se u jan dhn shum t drejta
qytetarve dhe as qytetart q nuk u nda toka n mnyr t barabart
sikur n Spart. Pr her t par n Athin u vendos nj kushtetut,
ligjet u shkruan npr drunjt kudo dhe m e rndsishme q bri
Solloni ishte q ai i dha fund skllavris q e prodhonin ligjet e
78

Drakonit, ku huamarrsin e shndrronte n skllav dhe qytetart ishin

t privuar plotsisht nga jeta politike. Solloni ndikoi edhe n
ekonomin e qytetit duke lejuar q t eksportohej vetm vaji i ullirit
ndrsa buka dhe drithrat nuk i lejonte q t mos ket rritje mimi.
Prandaj, reformat e Sollonit n historin e civilizimit evropian e lindn
demokracin e par republikane, qeverisjen e par konstitucionale si
dhe bri prpjekjen e par pr ti riformuluar marrdhniet ndrmjet t
fuqishmve dhe t dobtve.

79

LIKURGUI SPARTS

Likurgu i Sparts
Shn Augustini n veprn e tij Qyteti hyjnor, thot se Likurgu
ligjete Lakedemonve i bazoi sipas kshillave t Apolonit.*
Spartant ishin popullsi ilire q rridhnin prej tri fiseve:Yllve,
Pamfilve dhe Dumanve. Ishin popull luftarak. N kohn e Likurgut
u imponua q t bhet nj rregullim shoqror q do t harmonizonte
popullin Spartan. N Spart ekzistonte nj luft e pakompromis rreth
dy mbretrve q ishin xheloz ndaj njeri-tjetrit dhe q secili tentonte t
prfitoj qytetart q t kishte mbshtetje m t madhe duke korruptuar.
Andaj, rregullimi kalonte prej monarkis n demokraci. Ky rregullim
n mes t dy fraksioneve e kishte origjinn te dy mbretrit e par :
Prokle dhe Eurysthe. Likurgu rridhte nga kjo linj familjare. Kjo
gjendje e krijuar nga dy mbretrit fanatik kishte mundsuar q
qytetart e saj gjithnj e m shum t korruptoheshin.
80

Disa familje pasuroheshin m tepr ndrsa te pjesa tjetr e popullsis

lindte revolta dhe vazhdimisht kishin kalimin prej demokracis n
tirani dhe anasjelltas, sepse nuk diheshin qart as t drejtat e
qytetarve dhe as fuqia e mbretrve.Kjo gjendje kishte mundsuar q
edhe te qytetart t zhvillohej dekadenca morale sepse korrupsioni
ishte ai q i kontrollonte njerzit. Kjo gjendje e bnte edhe m t
dobt karshi pushtuesve t jashtme si dhe shpesh lindnin tiran
brenda qytetit. N kt gjendje e kishte gjetur Likurgu, Spartn. Kur
erdhi Likurgu n Spart nuk gjeti frym t t mirave publike,
shprndarje jo t barabart t pasuris dhe t mirave publike si dhe nj
gjendje shum t dobt t shoqris q dominohej her nga tirant,
her nga tirania e shumics. Likurgu mblodhi tridhjet burra me
influenc dhe njerz t armatosur, pr t mos rezistuar t gjith ato q
nuk aprovonin ligjet q kishte nxjerr Likurgu. Mbretrit ishin
friksuar nga ligjet e tilla sidomos mbreti Charilaus por u bind edhe ai,
edhe ai u b mbshtets i ligjeve q kishte nxjerr Likurgu. Ai vendosi
nj fuqi t tret q sht n mes t tiranis mbretrore dhe anarkis
demokratike. Gjithashtu, vendosi senatin si kundrpesh q nse
mbreti abuzon ata bashkohen me popullin dhe nse masa rebelohet ato
mbrojn mbretin. Gjithsej ata ishin (28) dhe bashk me mbretrit ato
prbenin rreth (30) dhe n kt mnyr Likurgu kishte vendosur paqe
t brendshme sepse mbreti smund t bnte asgj kundr senatit dhe
popullit, por edhe populli nuk mund t bnte asgj nse senatort e
mbshtesnin mbretin. Senatort filluan t prfitojn nga rasti sepse ato
leht mund t bashkoheshin dhe mund t zgjidhnin an ose me
popullin ose mbretin, pa e prishur rendin publik, ndrsa mbreti nuk
mund t lidhte aleanc me popullin. Senatoret e kishin m t leht t
merrnin situatn nn kontroll n dobi t tyre. Por, kt t met e
vendosi Eforin q t vendose fre mbi fuqin e senatit. Likurgu bri
edhe hapin tjetr n shuarjen e hendekut n mes t pasurve dhe t
varfrve. Likurgu t gjith fushn e Lakonis ua ndau n pjes t
barabarta n 30 mij ara dhe qyteti brenda n 9mij.Secila ar e
mjaftueshme pr t mbajtur familje. Likurgu thoshte se Te gjith
Lakonia sht nj fush ku vllazrisht sht e ndar. Ai shfuqizoi
monedhat e arit dhe argjendit dhe ju dha vler t vogl monedhave t
81

mdha t hekurit q duhej nj hapsir e madhe dhe kuaj t fuqishm

pr t bartur kto monedha q kishin vler t vogl. Prandaj, ata q
vidhnin ose korruptoheshin nuk mund t qndronin sekrete.
Zbuloheshin lehte. Likurgu ishte edhe kundr luksit. Parat e hekurit
t Sparts nuk prdoreshin n tregun me t huajt. Kshtu q t gjith
artistt q bnin vepra pr t shitur ikn prej qytetit. Nuk dukeshin
edhe anije q vinin pr t br tregti n Spart.

Sparta
Ai bri mens publike ku t gjith do t hanin n kto mens
bashkrisht dhe nuk lejohej q t gatuanin gjella luksoze n shtpit e
tyre. T gjith ishin t detyruar t paguanin nj shum parash n muaj
pr ngrnien. N nj tavolin hanin nga 15 persona,. Asnjri nuk
mund t mungonte pa arsye. Madje, edhe mbreti Aegis kur erdhi pas
nj beteje t lavdishme kur deshi q t hante n shtpin e tij me t
shoqen nuk ju lejua prej Eforit, udhheqsit t Senatit. Likurgu
mendonte se nuk duhet vetm se t bj ligje t prshtatshme pr
qytetart por edhe qytetart ti prshtat pr ligjet e tij. Edukimi lozte
82

nj rol kryesor. Femrat ushtronin pr t lindur trima, ndrsa meshkujt

ishin t grabisnin femrat dhe kishin t drejt i vizitonin vet n
mbrmje ato ishin t huaj pr njeri-tjetrin n mnyr q vitaliteti dhe
dashuria t jet m vitale dhe m pasionante. Posa t lindte foshnja
shikohej a sht i fuqishm dhe mire i formuar. Ai i takonte shtetit
ndrsa nse ishte i dobt dhe i paformuar ai hidhej n humnerat e
maleve Taygetus. Mamat ishin t njohura n Spart. Ato
prkujdeseshin pr rritjen dhe edukimin e fmijve. Sapo arrinin nj
mosh t re ato nxiteshin t gjejn nj shok n mosh m t madhe, t
lidheshin me t me dashuri. M t vjetrit u nxitnin ndjenjn e lavdis
dhe i edukonin n at frym n baz t lvdats ose kritiks. Nse
donin t hanin m tepr ato duhej t vidhnin dhe t prballonin turpin
dhe peripecit. N rast se kapeshin duke vjedhur n mnyr q ti
msonin intrigat dhe mashtrimet n nj mosh tepr t re sepse kto
cilsi mendonin se ndikojn shum mir n luft, ato ushtronin edhe
trupin fizik por edhe guximin. Spartanet e kishin t ndaluar t
zbukuroheshin. Ato kishin t drejt t rregullonin flokt e tyre dhe
veshjen vetm kur shkonin n betej. Likurgu mendonte se flokt
njeriun e bukur e bjn edhe me te bukur, ndrsa t shmtuarin m t
frikshm. T gjitha kto i kishte menduar legjislatori Likurgu q t
hiqte frikn prej spartanve n mnyr q ato ta kuptonin luftn si
fest e madhe ku duhej t ishin t gzuar. Spartanet shkonin me gzim
n fushbeteja. Madje sa m afr i afroheshin armikut ato kndonin
kng sepse urdhronte mbreti t kndohej. Spartanet nuk kishin
sensin e prons private por ishin t lidhur me atdheun e tyre. Ndrsa
ato nuk kujdeseshin pr punimin e fushs dhe mbajtjes s begatis pr
ato i shfrytzonin skllavet e tyre helott t cilt i kishin robruar prej
ishullit Helot n Lakoni dhe helott trajtoheshin si kafsh. Ata
keqtrajtonin dhe ju jepnin ver pr t pi dhe bheshin pijanec q t
talleshin me ta. Ato vallzonin valle tjera nga qytetart e lir, madje
ato q ushtroheshin senati ju jepte nj thik dhe buk dhe kto
fshiheshin gjat dits dhe natn pr tu strvitur. Vrisnin helot. Kjo
metod njihej si Kriptia. Spartant ishin prtac, sepse n rini
ushtronin n lojra lufte dhe aftsi, ndrsa pleqt ishin auditor dhe
gjykonin pr kto ushtrime. Ishte turp pr nj spartan t moshuar t
83

mos i shikonte t rinjt se si ushtronin. Spartant jetonin pr shtetin

dhe t gjitha veprat e tyre ishin vepra publike. Spartant ishin t
obsesionuar pr lavdi, dhe t lidhur me iden e atdheut dhe interesit
nacional. Kto ide pushtonin mendjen dhe trupin e spartanve. Dy
qytet-shtetet q lozn rolin kryesor n historin e helenve ishin :
Sparta dhe Athina, prandaj kushtetutat e tyre jan shum t
rndsishme pr t analizuar rrethanat n t cilat u zhvilluan n dy
drejtime t ndryshme. Si ligjvns m t famshm t asaj periudhe
prmendet Likurgu i Sparts dhe Solloni i Athins, ligjet e t cilve
ndikuan q shoqria t marr formn. T dhna rreth rregullimit
kushtetor na jep Aristoteli dhe Pseudoksenofoni. sht me rndsi t
madhe t analizohen prparsit dhe t metat e ktyre dy kushtetutave
q pikrisht prmblidhen n nj ide : n at rregullim shoqror ku
lejohet t menduarit kreativ dhe shoqria e nxit dhe e zhvillon kt
aftsi dhe rregullimi shoqror q e frenon pikrisht kt cilsi t
njeriut, aftsin kreative t t menduarit. Edhe Solloni, edhe Likurgu
ishin dy njerz t spikatur t kohs s tyre. T dy ishin fytyra eminente
t lashtsis. M e rndsishme sht vepra dhe ligjet q hartuan mbi
efektet e ligjeve n shoqrin e helenve t lasht. E mira
prgjithshme sht synim i rregullimit shtetror, ndrsa respektimi i
liris s njeriut sht kushti fundamental drejt mbizotrimit t
drejtsis n nj rregullim shoqror. Likurgu n ann tjetr bri nj
shoqri ku individt e msuan vetm sakrificn pr shtet, ndrsa e
gjith shoqria kishte pr synim q t prodhoj ushtar t fuqishm
ndrsa fare pak u jepte rndsi zhvillimit t mendjes. Ata ishin t
barabart n gjithka. Ishin t privuar nga t gjitha lakmit.

*Shn Augustini,Za Dravata Boja, Kultura, Shkup, 1997, fq. 93

84

KONFLIKTI NE MES JONASVE QYTETNDRTUES DHE BABILONASVE

SKLLAVRUES
Padyshim nj prej dhuratave m t mdha qe
fati na i ka ruajtur prej lashtsis jan veprat e
Platonit

G. F. Hegel

Thelbi i konfliktit n kulturn Evropiane sht

konflikti n mes t Platonit dhe Aristotelit

85

Platoni dhe Aristoteli

KULTI I APOLONIT DHE I DIONISIT T

MODELUAR SIPAS KULTIT T
MARDUKUT

86

Tempulli i Apolonit n Delfi

Tempujt e adhurimit n Helad u ndrtuan prej priftrinjve babilonas
pr t sabotuar aleancat n mes t jonasve dhe lidianve si dhe
helenve tjer kundr hegjemonis s perandoris babilonase.
Tempulli n Delfi ishte qendra e ktij rrjeti t tempujve. Delfi ishte
qendra e shrbimit inteligjent t asaj kohe dhe kontrollit t mendjes.
Delfi ishte edhe qendra m e fuqishme financiare n regjion sepse t
gjith qytetet helene i kishin depozituar parat e tyre n kt tempull.
Mbretrit, gjeneralt, aristokratt vinin n kt tempull pr tu
konsultuar me orakullin. Ajo ishte nj grua- Pythia, ndrsa dhoma
ishte e errt me mjegull pr ta br m misterioze atmosfern ndrsa
orakulli binte n trans dhe priftrinjt i prkthenin fjalt e saj. Ky ishte
nj operacion strategjik inteligjent i oborrit persian. Republikant
helen e kuptuan se kulti i Apolonit sht armiku i tyre p.sh.: Eskili
prmes shfaqjes teatrale bri nj kampanj t madhe kundr kultit.
Kulti i Dionist mbante manifestime pr t adhuruar Dionisin. Njerzit
kndonin, vallzonin, ishin t liruar nga do kufizim, konsumonin
ver. Dionisi konsiderohej si zot i teprics, fmijris dhe kafshris
dhe paraqiste embleme pr largimin e arsyes.

87

KONFLIKTI NE MES JONASVE QYTETNDRTUES DHE BABILONASVE

SKLLAVRUES

Qytet-shtetet helene n kohn antike

Imazhi mitik i Aristotelit si filozof origjinal dhe pasardhs i Sokratit
dhe Platonit. Aristoteli ishte ai q kontribuoi n metodn shkencore.
Silogjizmi i tij sht metod me t ciln arrihen t vrtetat
shkencore.Ky imazh i Aristotelit ishte i qllimshm sepse mbi idet e
tij fraksioni oligarkik krijoi pseudoshkenc dhe propagand prmes t
cilave mbajn masat e paditura dhe t nnshtruara. Por e vrteta
sht se ai ishte armik i Sokratit, Platonit por edhe armik personal i
Aleksandrit t madh, q u infiltrua n Akademin e Platonit duke
qen m par si nxns i Isokratit. Isokrati, Demosteni dhe Aristoteli
ishin agjent t kultit t Apolonit n Delfi. Ato operonin pr planin
perso- maqedon t Isokratit pr ta zgjeruar perandorin e saj Persia
88

edhe n qytet-shtetet elene dhe pr ta themeluar perandorin

perndimore Persiane. Aristoteli duhet gjithmon shikuar si agjent i
planit t mbretris Perse dhe Maqedonase q kishin nj qllim t
nnshtronin qytetet- shtetet helene, sepse helent ishin kokfort dhe
t pamposhtur prej perseve. Perset humbn edhe n maraton dhe n
Salamis andaj perset ndryshuan strategjin prmes sofistve, shkolls
sofiste t Isokratit tek i cili para se t shkoj n Akademin e
Platonitishte Aristoteli. Me gjith veprn e Aristotelit q prpiqej q t
prmbyset Akademia e Platonit dhe msimi i tij q t nnshtroheshin
dhe t mos lindte vetdije rreth formave tjera t rregullimit shoqror
ku njeriu t krkoj lirin n prputhje me natyrn e tij, sepse ai lind i
lir dhe i barabart dhe ka t drejtn e ekzistencs sepse n t zoti e
instaloi aftsin kreative t t menduarit q t njoh ligjet universale
dhe kjo ishte nj tipar hyjnor i njeriut. Pavarsisht nga ajo q shkruhet
npr libra sot jo vetm q Aristoteli ishte nj armik filozofik dhe
politik i Aleksandrit, por nipi i tij tentoi ta helmoj Aleksandrin dhe
m von t njjtn gj vepruan edhe agjentt e Aristotelit, sepse nna e
Aleksandrit Olimpia i shkruante shpesh pr sjelljet jo t mira si t
Aristotelit dhe t regjentit t Aleksandrit n Maqedoni gjeneral
Antipatrit.Filipi i Maqedonis ishte aleat i gjeneralve t oborrit
mbretror persian. Bankierte Mesopotamis q shekuj m par e
kishin zvendsuar Babilonin me Persin dhe kta bankier tani
qndronin pas themelimit t perandoris persiane mbi parimin
oligarkik t pushtetit. Andaj me t drejt filozofi gjerman Hegel thot
se lindja e lindi despotizmin. Perst e kishin nj vizion meq e pan
se helent ishin t pamposhtur n disa beteja vendosn q t
ndryshojn strategjin duke e par Filipin e Dyt si nj aleat t
zgjerimit t perandoris n perndim, d.m.th., lumi Eufrat do t ndante
perandorin lindore nga ajo perndimore. Perndimorja do t
prfshinte pjesn e Anatolis deri n Maqedoni dhe q Filipi e kishte
pr detyr q t nnshtronte qytet-shtetet helene. Pr t br
nnshtrimin perset e ndihmuan Filipin e Dyt me rrjet t shrbimeve
inteligjente pr ta ndihmuar kt projekt. Isokrati,Demosteni dhe
Aristoteli ishin prfaqsuesit e ktij shrbimi inteligjent t spiunazhit
q u infiltruan n Athin. Isokrati udhhiqte shkolln eoratoris n
89

Athin.Demosteni shkruhet si armik i madh i Filipit t Dyt dhe

Aristoteli si mik i Sokratit dhe Platonit, por q n fakt t tre punonin
pr projektin perso-maqedon t zgjerimit t perandoris perse lindjeperndim q duhej t nnshtronin edhe helent.

Filipi II i Maqedonis
Pikrisht, n antik kishim dy tradita ku qytet-shtetet jonike ndiqnin
politikn e qytet ndrtimit. Prmes filozofve-mbret si Talesi, kultura
e jonasve ishte e orientuar drejt promovimit t qendrave urbane me
progres teknologjik dhe shkencor t kohs dhe zhvillimit t metodave
t prodhimit dhe zhvillimit t tregut. Ndrsa fraksioni opozitar ndaj
ktij mentaliteti qytet-ndrtues jonian ishte tradita q ishte rreth
priftrinjve, bankierve n Mesopotami q kundrshtonin progresin
shkencor, progresin kulturor rreth qendrave urbane. Ato propozonin
politik t quajtur o-rritje anti-teknologjike dhe shoqri rurale, me
ifligar dhe nj oligarki t lidhur me qarqet financiare monetare ku ato
q prodhonin monedhn ishte maja e piramids s pushtetit q
zgjedhin mbretin q ishte nn kontroll t tyre dhe luftonte pr
zgjerimin e interesave t ksaj shtrese. Ky sistem monetar i kontrollit
t shoqris prmes kontrollit t monedhs lindi n Babiloni. M pas
kjo klik babilonase e themeloi edhe perandorin persiane dhe tani ky
sistem monetar n tendenc pr t krijuar perandorin botrore tani
90

prmes kultit t Apolonit n Delfi q ishte nj qendr financiare n

atbot konspironte qytet-shtetet helene q t futeshin nn nj sistem
t till oligarkik t perandoris persiane. Kjo ndarje n baz t dy
traditave q i prshkruam m sipr ekzistonte qysh hert nga shek VIIVIII p.e.s., dhe kto tradita mbijetuan deri gjysmn e shekullit t tret
p.e.s. kur u pushtua Tyrja, qendra e Fenikasve prej mesopotamve dhe
persve. Nga kultura qytet-ndrtues ajo u kthye n nj instrument t
babilonasve dhe n o-rritje dhe gjat ksaj periudhe regjioni i
mediteranit lindor qendra politike e humanizmit shkoi n Joni dhe
Lidi. Me pushtimin e Jonis dhe Lidis n Azin e Vogl qendra e
fraksionit humanist u transferua n Athin. Edhe n qytet helen t
tradits rurale aristokratike me koncept anti-teknologjik 0-rritje,
kishte q ishin aleat me perst q konspironin fraksionin jonik
ndrmjet helenve dhe nj qendr e till ishte kulti i Apolonit n Delfi,
q njhersh ishte edhe qendr bankare ku ruheshin parat e qytet
shteteve helen. Agjent q punonte pr perset ishte Perikleu, q ishte i
edukuar prej sofistve. Ai nuk ka dashur q t pushtohet Helada prej
Persis por bri gjithka n ndihm t Persis dhe lansoi projektin
WPA q kishte t bnte me prmirsimin e akropolit si nj politik
ekonomike antihumane d.m.th., bnte investime joproduktive n luks.
Nj agjent tjetr q kontribuoi pr perst ishte edhe pasardhsi i
Perikleut, Alkibijadi. Doktrina O -rritje e Isokratit, prpjekja e
agjentit t paguar maqedonas Demostenit t ndihmoj Filipin e
Maqedonis n sigurimin e lufts s dshiruar me Athinasit, sipas
marrveshjes perse-maqedone pr ta shtrir perandorin edhe n
perndim. Agjenti i tret ishte Aristoteli, q prpiqej t shkatrronte
filozofin humaniste dhe perenealiste t Platonit si dhe te akademis
s tij pr t promovuar filozofin fikse t tij sidomos at t
determinizmit q n lindje se dikush sht i lindur t sundoj dhe
dikush t nnshtrohet si skllav doktrine, q sht apologji pr
perandorit. Kulti i Apolonit n Delfi ishte krucial n kto komplote
kundr helenve. Gjat ekspedits s Persve kundr helenve dhe
lidianve,dihet q kulti i Apolonit kishte udhhequr disa operacione
kundr helenve si dhe kishin komplotuar betejn e Maratons, duke i
vonuar forcat e Spartaneve n Maratone. Kulti i Apolonit n Delfi nuk
91

ishte ndonj institucion kurioz por ishte nj institucion monetar

financiar dhe ajo kishte dy kulte nj i Delfit dhe ai i Dionisit Frygian.
Pikrisht shrbimet inteligjente t sotshme jan imitues t ktij kulti
nga mnyra se si vepron me shrbimet e saja inteligjente. Kulti i
Apolonit jo vetm q themeloi institucionet e Republiks Romake por
ajo e menaxhoi deri n fund perandorin. Pr at arsye Roma t
vetmin kontribut pr civilizimin e ka n sistemin ushtarak q i
perfeksionoi pas luftrave unike. E drejta romake ishte nj e drejt
antihumane e bazuar n ligjet pozitive. Aristokracia romake u
promovua prej kultit t Apolonit si modeli persian n oborrin
mbretror t Filipit t Maqedonis. Pas komplotit t suksesshm q i
bri Aristoteli prmes agjenteve t tij, republika humaniste u vendos
n Athin prej gjeneralve q e mbshtesnin Aleksandrin dhe
peripatetika e Aristotelit ishte ndaluar. Aristoteli iku dhe kulti i
Apolonit kishte gjet aleat Ptolomeun n Egjipt q ishte armik i
Aleksandrit t Madh. Ata ndrtuan nj kult ekzotik kulti i Isisit dhe
Osirisit dhe vepronin si para kmbyes. Duke ndrvepruar me kultet
tjera n Rom, Ptolomeu si udhheqs i kultit peripatetik i lvizi
legjionet romake n Helad q t shkatrroj at q kish mbetur prej
kulturs politike jonike. Prandaj, dhe vizitat e Gaj Cezarit dhe Mark
Antonit kishin kt rndsi q koordinonin veprimet e kultit t Delfit.
Metodat q prdorte kulti i Apolonit n Delfi n dobi t mbajtjes s
pushtetit oligarkik q qndrojn pas ngritjes s perandorive q mbetn
t njjta pr nga politika, objektivat, metodat e veprimit. Gjat
gjysms s shekullit IV p.e.s., ndikimi i fraksionit jonian n Athin u
prqendrua n punimet e Sokratit dhe Platonit. Akademia e Platonit
m nuk ishte institucion msimi dhe as projekti i tij n Sirakuz.
Pjesmarrsit n akademi ishin prej t gjitha krahinave pr t ndikuar
mediteranin. Qllimi i Akademis ishte q zhvillohet norma
konstitucionale e qeveris, kombeve t asaj kulture. Nj prej
qllimeve t rolit tij si agjent perso-maqedon ishte pjesmarrja e tij n
shkatrrimin e Akademis. Aristoteli me tepr ishte spiun dhe
komplotist se sa q ishte interesuar t zhvilloj metoda shkencore,
madje ai ishte q t eliminohet metoda shkencore n civilizim dhe
msimi i tij ishte i dedikuar q masat e gjera t zhyten n injoranc
92

dhe msimi i tij quhet edhe si hermeneutike sepse ai burgos t

menduarit kreativ n esenc t re. Aristotelizmi bazohet n frenimin e
t menduarit kreativ q pikrisht fal ksaj vetie njeriu dallon prej
kafshs, zbulon ligjet universale dhe siguron mbijetesn. Sipas disa
burimeve Platoni duke par defekte t mdha tek Aristoteli ai nuk ia
msoi t fshehtat e dialektiks, sepse dialektika sokratike ishte metod
prmes s cilave mund t lindte njohuria e vrtet pr nj realitet.
Aristoteli ishte njeri q merrej me sistematik dhe kategorizim por
assesi nuk zhvilloi metod shkencore t njohjes. Ai botn e vshtronte
me shqisa dhe n baz t ndijimeve shqisore krijonte konkluzione,
ndrsa Platoni thoshte se prmes ndijimeve marrim imazhe t
shtrembruara t realitet, ndrsa realitetin e njohim vetm prmes
arsyes ndrsa dialektika sokratike sht metoda majeutike q lind
njohurit rreth realitet t vrtet. Rolin e Aristotelit pr t penguar
zhvillimin e shkencs e lozi Xhon Lloku dhe Isak Njutni, t cilt
asnj kontribut nuk e dhan pr shkenc por vetm dshironin t
relativizonin dhe t pengonin dy gjenit e shek XVII : Lajbnicin dhe
Haygensin. Pr Aristotelin hipoteza sht e panevojshme. Nj
specialitet q zhvillohej n peripatetikun e Aristotelit ishte helmimi
por Aristoteli meqense e kishte edhe t atin mjek i njihte mir helmet.
Ai kur iku prej Athins n nj dhimbje t madhe t barkut piu kakut
nj lloj helmi dhe vdiq.

93

SOFIZMI DHE LUFTA E PELOPONEZIT

Nj vepr artistike sht me vler nse
finsikron moralin e nj populli
Kshilli i Aeropagut(Aristokracia Athinase)pr
tnxitur ndjenjat anti Persiane,pr ta luftuar
Persin ato krijuan Tragjadine Klasike Greke.
Tragjedia klasike Greke fisnikronte karakterin
e elenve t cilt prjetonin tragjikn e
skllavrimit
gjat ndjekjes s tragjedive
t
klasikve elen n sken

Lufta vllavrasse e Peloponezit n mes

Athins dhe Sparts
94

PERIKLEU DHE KURTHI PERSIAN

Mnyra m e mir pr ta shkatrruar nj
armik sht ta nxitsh q ai ta shkatrroj
vetveten
Epoka e tij gabimisht u quajt Epoka e Art,
n fakt Perikleu e shkatrroi kulturn
tradicionale helene q ishte antipersiane dhe
politika e tij e gabuar oi drejt lufts
vllavrasse t Peloponezit

Me Perikleun fillon rnia e lidershipit

tradicional Athinas
Persia mbshteste gjithmon partin demokratike n Athin ndrsa
elita fisnike e Athins gjithmon tregohej e prmbajtur ndaj ksaj
95

partie. Kt fraksion antidemokratik e prbnin gjyshrit e Platonit t

cilt siguronin nj rezistenc kundr Persis. M von edhe vet
Platoni luftoi kundr influencs s Kultit Apolonit n Delfi q ishte
nj baz operative e shrbimeve inteligjente Persiane, dhe kundr vet
partis demokratike Athinase q e drejtonin sofistt gojmbl. Ky
fraksion antipersian e prbn at q njihet si kshilli i Aeropagut q
funksiononte si nj lloj gjyqi suprem q mbronte ligjet e t madhit,
Sollonit Athinas q kishte vendosur themelet e republiks primordiale.
Aeropagitt e kishin origjinn prej familjeve fisnike Athinase dhe
mbaheshin me krenari si baballart e civilizimit t famshm helen.
Helent ishin popull pellazg dhe jetonin n mnyr t pavarur n
qytet-shtete dhe gzonin lirin. Helent ishin m t qytetruar pr
kohn prandaj t tjert i quanin barbar t cilt nuk dallonin prej
helenve nga etnia sepse i gjith mediterani banohej prej pellazgve
por vetm nga ana kulturore helent ishin tepr m t qytetruar.Por
edhe maqedonasit e lasht, ilirt, epirott, trakasit t gjith ishin
popull pellazg. Pr t prgatitur popullin t luftoj kundr tiranis
persiane, Aeropagitt e krijuan instrumentin m t fuqishm q
krijonte emocione antipersiane dhe ajo ishte TRAGJEDIA KLASIKE
ELENE. Nga ky kndvshtrim mund t kuptohet efekti moral i
dramave t Sofokliut dhe Eskilit. N nj vepr e Phrynikusit
Skllavrimi i Miletit q sot ka humbur por prmendet nga klasikt
dhe qllimi i ksaj tragjedie ishte paralajmrimi i tragjedis s jonasve
t Azis s Vogl q ishin robruar prej persianve dhe kjo tragjedi
kishte nj efekt t madh n audiencn e kohs. Aeropagitt prgatitnin
moralisht popullin e tyre helen pr t luftuar do pushtues, n kt rast
persiant q mund t cenonin lirin e tyre. Nj prej fitoreve m
madhshtore t qytetarve republikan q njeh historia e lasht e
helenve ishte beteja e Maratons nn udhheqje t Aeropagitit,
gjeneral Miltiadit me 3 mij ushtar prkundr persianve q kishin
60 mij ushtar por jonasit kishin gjithmon superioritet intelektual
ndaj persianve q mbanin ushtri t paguar ndrsa jonasit ishin
patriot sepse ndjenjat e tyre kundr skllavris Aeropagitet i
edukonin prmes tragjedis klasike. Eskili asgj nuk shkroi n epitafin
e tij pr veprat e tij q e bn t pavdekshm, por pjesmarrja e tij si
96

lufttar n Maraton ishte krenari e helenve q t ishin ushtar n

betej pr lirin e tyre. Prve n Maraton helent i mundn perst
edhe n Salamis e Plate. Perst u binden se konfrontimi i
drejtprdrejt me helent ishte gjithmon dshtues andaj ato
ndryshuan strategjin. Kulti i Apolonit lansoi Sofistt t cilt
keqedukonin rinin athinase. Nj nxns i Sofistve ishte edhe lideri
Demokratve Athinas Perikleu. Gabimisht sht quajtur epoka e tij e
art sepse n fakt ai e shkatrroi kulturn tradicionale helene dhe ishte
nj ndr shkaktart e lufts vllavrasse t Peloponezit. Perikleu sipas
Plutarkut ishte edukuar prej sofistit Damani q e msoi politikn,
Zenonit t Eleatve q e msoi prej tij argumentimin dhe Anaksagorn
q msoi prej tij qllimet fisnike dhe karakteri. Perikleu harroi
kauzn e helenve q ishte lufta antipersiane por u zhyt n luftn pr
pushtet me rivalin e tij Cimonin. Perikleu shpenzoi shum prej parave
publike q u grumbullonin qytet-shtetet helene pr ti shfrytzuar n
luft kundr persianve, ai ndrtoi Akropolisin. Perikleu nga dshira
pr luks harroi luftn tradicionale pr ruajtjen e liris q me fanatizm
e kishin kultivuar fisnikt athinas t kshillit t Aeropagut. Perikleu
ishte orator i mir dhe i shquar, por ai lidhjes s Delos ia ndryshoi
karakterin n vend q ajo ti shrbente rezistencs antipersiane, kt
lidhje e transformoi si baz t imperializmit athinas. Ky hap i
Perikleut shkaktoi paknaqsi tespartant t cilt e braktisn kt
lidhje. Perikleu sht ai qtheu lidershipin e urt tradicional helen q
mbronte me fanatizm lirin e qytet-shteteve helene prej despotit t
lindjes perandoris oligarkike Persiane. Frika e Sparts prej Athins
q po shndrrohej n perandori ishte nga shkaqet e fillimit t lufts
vllavrasse t Peloponezit q e shkatrroi qytetrimin e art
thelenve. Politika e Perikleut ishte shkatrrimtare gjithnj e m
shum fshatarsia skllavrohej duke u ngulfatur prej borxheve,
agrikultura stagnoi shume, dhe gjithnj e m shum drithi duhej t
importohej prej detit t zi. Athinasit merreshin me m tepr me xehen
e argjendit dhe t qeramiks ndrsa Perikleu filloi nga kolapsi
ekonomik qytet-shtetet e lira ti kthej n koloni pr ti plakitur.
Politikn m shkatrruese q bri Perikleu ishte n edukimin e t
rinjve. Te rinjt athinas t cilt dshironin q t prosperojn n
97

qeverin e qytetit ishin t detyruar prindrit e tyre ti ojn n trajnim

n retorike dhe sofizm, t msohen q kundrshtarit argumenti i
dobt ti duket i fuqishm prej demagogve orator. Gjithnj e m
shum nnvlersohej arsyeja si mjet i s vrtets dhe hulumtimit.Ky
argument mbshtetej prej edukatorit t Perikleut sofistit Anaksagora.
Pr sofistt Gorgias, Trasimaku dhe Protagora nga dialogt e Platonit
msojm se morali pr to ishte shtje arbitrare ose shtje kontrate
dhe jo ekzistimin e nj ligji moral q sht n prputhje me
mbizotrimin e arsyes mbi pasionet e vrteta. Kjo ishte epoka e art
e Perikleut q me lansimin e lvizjes s sofistve ai shkatrroi at q
kishin m t mueshme jonasit e n veanti athinasit fuqin morale
dhe intelektuale t qytetarve t lir.

98

SOFIZMI DHE LUFTA E PELOPONEZIT

Mbreti Persian Cyrusi e pa se sekreti i fitores
ndaj helenve nuk ishte kampanja ushtarake por
subversioni prmes Kultit t Apolonit n Delfi dhe
rrjetit t tyre q prfaqsonin shrbimin
inteligjent Persian q do t lansonte msuesit
Sofist dhe nga keqedukimi i t rinjve do t
lansoheshin partit demokratike q do t
shkatrronin lidershipin tradicional t kshillit
Aeropagut q mbronte me fanatizm lirin e
qytet- shteteve helene. Andaj Perikleun dhe m
pas Alkibijadin e pan si aleat natyral t persve.
Perst vazhduan me politikn e tyre divide et
impera duke nxitur edhe Spartn dhe Athinn n
nj luft vllavrasse q ishte lufta e prgjakshme
tri dhjet vjeare e Peloponezit

99

Mbreti Persian Cyrusi

Prej viteve 600 p.e.s., nn ndikim t kulturs shkencore dhe
intelektuale t Egjiptit q i zhvilluan Astronomin dhe Matematikn.
Athina dhe qytet-shtetet tjera jonike filluan t lulzojn. Solloni i
Athins, Talesi prej Mileti dhe Pitagora solln ide t reja n hartimin e
ligjeve, shkencs, astronomis, muziks dhe gjeometris.Kah fundi i
shek VI Helada q ishin intelektual m superior se perst arritn q ta
fitojn perandorin perse, s pari n Maraton m 490 p.e.s.dhe n
Salamin m 480 p.e.s. Helenet udhhiqeshin prej Athins por edhe
Sparta ishte n aleanc me gjith helent tjer, me lidhjen e Delos,
arritn q ta mposhtin Persin q ishin n aspekt strategjik m t
fuqishm se persiant. Dispononin teknologji m t mir dhe ushtart
nuk ishin skllevr por qytetar t lir. N betejn e Maratons
persiant i humbn mbi 6 mijushtar ndrsa helent vetm m pak se
200 ushtar. Kjo arritje e Athins ishte merit e ideve t Sollonit q
dha bazn e republiks s par primordiale me ligjet e tij t nj
harmonie shoqrore n mes t aristokratve dhe skllevrve: Talesit t
Miletit, Heraklitit, Pitagors, pr shkak t ideve q shoqria duhet t
100

qeveriset n baz t parimeve universale, parimeve t njohura pr

mendjen e njeriut. Kjo i dha Athins nj superioritet moral dhe
teknologjik pr ti mposhtur persiant. Disa qytet-shtete ishin
konsultuar me orakullin Pythian kurse Apoloni n Delfi q iu kishte
thn t dorzoheshin dhe ishin dorzuar. Ndrsa Athina nuk
konsultohej me orakullin n shtjen e betejs ndaj persianve. Ajo
vepronte me vetbesim t nj shoqrie q ishte ngritur mbi bazn e
parimeve t njohura. Kulti i Apolonit dhe Orakulli i Delfit ishin
instrumente t shrbimeve inteligjente t oligarkis persiane
(babilonase) arritn q t deprtojn dhe t organizojn operacione
brenda Helads. Aty ku dshtoi ushtria perse, ky lloj manovrimi
prmes shrbimit inteligjent t kultit t Apolonit arriti t ket sukses.
Helent u nxiten n nj luft vllavrasse q njihet si Lufta e
Peloponezit n mes t Athins dhe Sparts dhe q ishte produkt i
ktyre shrbimeve inteligjente. Kjo luft vllavrasse, si kjo e
Peloponezit prbn tragjedin e ktij populli t lasht helen. Kjo luft
filloi m 432 p.e.s. dhe q Orakulli i Delfit arriti q ti manipuloj t
gjith palt n konflikt. Lidert athinas dhe qytetart e Athins e
humbn busulln dhe e vrteta ishte zvendsuar me opinionin e
shumics q u quajt demokraci. Opinioni prgatitej prej disa
agjentve t trajnuar nga Kulti i Apolonit, q u quajtn sofist dhe
prmenden se ata ishin q thoshin se e vrteta nuk mund t njihet,
ishin relativizuesit e t vrtets dhe t gjithditurit. Pra, pr Sofistt nuk
ka t vrtet dhe secili njeri e ka t vrtetn e tij d.m.th., secili njeri ka
mendimin e tij dhe kishim shum mendime por e vrteta nuk
ekzistonte. Ky infeksion i shoqris athinase prej sofistve prfshihet
edhe n disa dialog t Platonit: si Protagora, Gorgiasi dhe
Symposiumi, ku t gjith marrin pjes n Luftn e Peloponezit. Ktu
vrehet drama, konflikti dhe ska aspak komedi. Para Sollonit,
Pitagors, Talesit ishte shkolla Eleatike e Paramenidit q injektoi e
para iden se e vrteta nuk mund t njihet. Parmenidi pohon se e
vrteta nuk mund te njihet dhe e vrtet sht ajo q shohim me shqisa
duke e injoruar Pitagorn q bri dallimin n mes t bots se
perceptimit shqisor ku marrim imazh t deformuar t objekteve dhe
gjeometrin e parimeve t padukshme universale parime eternale (te
101

amshueshme) q prodhojn hije t perceptimit sensual. Filozofia e

Parmenidit e l njerzimin t robruar n botn e shqisave.

Sofisti i njohur -Gorgiasi

Ashtu edhe filozoft e mvonshm q ishin t indoktrinuar tek
Aristoteli q gjithashtu mohon edhe krijuesin dhe ligjet universale
sepse botn e sheh me shqisa, metodn mistike si sht dialektika
sokratike q ishte metod pr t tejkaluar perceptimin sensual dhe
arritjen e realiteteve m t larta. Kt quajn iracionalizm, metafizik
spekulative madje Platonin e quan Kanti sharlatan sensual. Faza e
iniciacionit q e njihnin mistikt si Platoni, sepse Platoni ishte
mjeshtr perenialist dhe q bnin shkputje nga bota perceptuale drejt
bots s formave dhe ideve m t larta i mungonte Aristotelit sepse
Platoni nuk e msoi pr shkak se vetm nxns shum t talentuar
mund t niseshin n at drejtim, ndrsa ky kishte shume defekte
prandaj edhe me Aristotelin fillon degradimi i filozofis sepse nuk
njihte dialektikn, madje e konsideronte si t thjesht pa ndonj
kuptim t madh.Emanuel Kanti akuzoi Platonin pr krijimin e
perceptimeve prej ajri, ndjenja t thjeshta subjektive. Prpjekja e
Platonit, Kanti deklaroi prfshirjen n mistikn iluministe q ka
rn n Schwarmerei, q sht vdekja e filozofis. Pr Kantin,
Platoni ishte sharlatan par excellence dhe asgj m shum. Kjo
102

sht arsyeja q ekzistencialistt si : Fridrih Nie, Martin Heideger,

Hannah Arendt dhe Karl Poper shkruanin kundr Platonit dhe ishin t
dashuruar pas Eleatve. Prmes dialogut t Parmenidit m 450 p.e.s.,
Platoni paralajmroi bashkkohsit e tij dhe gjeneratat e ardhshme se
si fillon kanceri filozofik. Dialogu i Sokratit me Parmenidin dhe
dishepullin e tij Zenonin sht ndoshta ekzaminimi m intensiv i
vendosjes s aksiomave n dialogt e tij. Platoni prmes dialogve t
tij dha metodn e t kuptuarit dhe t luftuarit me filozoft armiqsor t
iftuar me fuqin e njohjes dhe zbulimit t parimeve universale. Duke
shfrytzuar metodn e shterimit t gjith paradokseve qe jan t
mbjell n epistemologjin e Parmenidit, Platoni e nxit lexuesin n
mnyr noetike prnjher(to eksaiphanes) jasht bots s vdekur t
Parmenidit. Rndsia e dialogut t Parmenidit ishte i intensifikuar
rreth vitit 450 p.e.s gjate kohs kur Athina u trhoq prej lufts me
Persin. M 454 p.e.s., Athina njoftoi se do t ndrpres ekspeditat
kundr Persis dhe fondet q kishte mbledhur prej qytet-shteteve tjera
pr tu mbrojtur kundr Persis, i shfrytzoi vetm pr Athinn. M
449 Athina nnshkroi nj marrveshje paqeje me Persin dhe Athin.
U transformua prej nj lideri t lidhjes s qytet-shteteve helen t
lidhura pr nj mbrojtje t prgjithshme kundr Persis n nj peng
pavetdijshm i Persis. Perikleu udhhoqi nj politik imperialiste
(460-430) parat publike t gjith qytet-shteteve pr investime n
zbukurimin e Athins dhe jo n ngritjen e teknologjis s prodhimit
ose industrializimit primordial, andaj si strategji pr mbrojtjen prej
Sparts e vendosi q t ndrtoj mure t mdha t fortifikuara dhe t
lejoj furnizimin e Athins prej marins nga porta n Pireus d.m.th.,
gjith ato q jetonin jasht mureve t qytetit me ardhjen e Athins ato
duhet ti linin bagtit e tyre, shtpit e tyre dhe t futeshin brenda
mureve. Kjo rezultoi n prhapjen e nj murtaje t tmerrshme q filloi
pas pak kohe, pasi filloi lufta q e asgjsoi Athinn m 431 p.e.s.,
Oratoria e spikatur e Perkleut q e msoi prej Sofisteve m t njohur
t kohs i ndihmoi q t marr prkrahjen e popullit n mbshtetje t
strategjis s tij, por sofizmi nuk mbshtetet n ligjet natyrale.Perikleu
vdiq prej murtajs. M 430 p.e.s. Perikliun e zvendson i vetplqyeri
Alkibijadi, gjithashtu i msuar prej Sofisteve dhe ky si Perikliu hartoi
103

nj strategji t gabuar t ekspedits n Sicili dhe rezultat i lufts s

Peloponezit ishte asgjsimi nga lufta vllavrasse q e bri Kulti i
Apolonit n Delfi, q lansoi sofistt pr t degraduar moralin e t
rinjve si dhe pr ti msuar ato ta relativizojn t vrtetn duke e
mohuar se e vrteta ekziston. Duke e vlersuar oratorin-artin e
bindjes, u msuan edhe lidert e Athins q arritn t sigurojn
mbshtetje pr tu vetasgjsuar dhe padashje pr ti shrbyer armikut.
Ky ishte produkti i sofizmit ose i korrupsionit moral dhe intelektual t
athinasve q i oi drejt asgjsimit.

SOKRATI N LUFT KUNDR

OLIGARKIS PERSIANE
Sokrati e prjetoi shklqimin kulminor t
Athins dhe fillimin e rnies s saj, Ai jetoi n
lulzimin e mrekullive t Athins dhe e ndjeu
fillimin e fatkeqsis s saj

G.W. Hegeli

104

Sokrati ishte nj mami sepse ai dinte prej

athinasve t nxjerr idet prej shpirtit t tyre. Ai e
bnte lindjen e ideve me nj instrument shum t
sofistikuar q njihej si dialektika sokratike,
fatkeqsisht sot sht deformuar shum kuptimi
i saj

Sokrati
Meno ishte nxns i sofistit Gorgias
Priftrinjt e Mardukut q kontrollonin mbretrin persiane, nuk e
reshtn prpjekjen e tyre pr ti nnshtruar qytet-shtetet helene dhe pr
ta zgjeruar perandorin e tyre edhe n perndim.

105

Perandoria Persiane
Mbretria Persiane n luftrat e drejtprdrejta psuan disfata t
njpasnjshme, andaj vendosen ti ktheheshin strategjis divide et
impera. Perst ndryshuan strategjin duke u infiltruar n kultin e
Apolonit n Delfi dhe n tempujt tjer t cilat ishin si banka ku
depozitohej pasuria si dhe priftrinjt e tyre manipulonin masn n
atbot. Kulti i Apolonit n Delfi i lansoi sofistt t cilt kishin pr
qllim t prishnin moralin e athinasve, t nxitnin vllavrasjen dhe t
bheshin m t nnshtruar. Ndrsa Sokrati prfaqsonte rrymn tjetr
q mbronte demokracin e bazuar mbi ligjet e Sollonit t Athins.
Sokrati i edukonte t rinjt e Athins q t udhheqin Athinn. Si
nxns t tij m t dalluar ishte Platoni, Ksenofoni t cilt i dhan
njerzimit veprat m t muara n historin e civilizimit evropian.
Sokrati shrbeu si ushtar athinas, n kohn kur ishte kryetar i
asambles athinase. Nuk pranoi q t dnoheshin komandantet
athinas, t cilt nuk kishin pas mundsi t shptonin ushtart dhe
anijet e prmbytura n betejn n Arginusae. Por, Kononi nj prej
liderve ushtarak t Athins q bashkpunonte me Artaksersin,
mbretin persian, dshironte q t asgjsonte lidershipin ushtarak t
106

Athins n suaza ligjore. Por, Sokrati kategorik e kundrshtoi madje

nuk donte q kjo gj as t votohej. Prkundr kundrshtimit t Sokratit
gjeneralt u dnuan me vdekje dhe u asgjsua lidershipi ushtarak
athinas.
Pa Ksenofononin do t kishim Aleksandr por jo
Aleksandrin e Madh

Ksenofoni, nxnsi i dalluar i Sokratit

Aleksandri i Madh e mundi Darin III, nga t
dhnat q kishte prej Kseonofonit pr sistemin e
mbrojtjes s Persianve, sipas t dhnave t
Ksenofonit arriti q ta mund Aleksandri, Darin
III.*
Kshtu iu hap rruga Sparts q t vij deri te fitorja n Luftn e
Peloponezit, pikrisht qllimin q e dshironte Persia. Dshtimi i
Sokratit dhe aleatve t tij ishte vetm nj penges e madhe pr
athinasit dhe pr luftn 27 vjeare t Peloponezit. Athina m e kishte
t pamundur ti rezistonte apo t sulmonte Persin. M 401 p.e.s.
ndodhi nj kthes, Cyrusi luftonte kundr vllait t vet Artaksersit, pr

107

t ardhur n fronin mbretror t Persis.Nuk ka njohuri rreth motiveve

t vrteta t Cyrusit, por dihet q ai u ndihmua prej 10 mij ushtarve
helen dhe fraksionit anti-persian, kryesisht spartan, ndrsa Cyrusi pr
kt ndihm do t lironte Jonin prej sundimit persian, do t lejonte
tregun pr helent n Detin e Zi dhe do t zbrthente rrjetin e
influencs persiane n Helad. Nuk ka njohuri t sakta nse Sokrati e
prkrahu kt ekspedit t Cyrusit por e oi nxnsin e tij shum t
zellshm Ksenofonin n nj operacion inteligjent hetues n Tempullin
e Apolonit n Delfi. Ksenofoni, nxnsi i Sokratit si 23 vjear ndoqi
sfiduesit persian. Cyrusi marshoi me ushtart helen n Azin e
Vogl, e mori nn kontroll bregun e mediteranit lindor dhe
planifikonte q t ballafaqohej me Artaksersin n qytetin Cunaxa n
afrsi t Babilonis. Cyrusi kishte vetbesim dhe besim te ushtart
helen-hoplitet q ishin superior nga ushtria e vllait t tij Artaksersi.
Cyrusi me gjith eprsin q kishte, ai bri disa gabime strategjike ku
edhe pse e fitoi luftn ai dshtoi sepse humbi gjeneralt si dhe vete e
humbi jetn duke dashur personalisht ta sfidoj Artaksersin. Edhe pse
e fitoi betejn Cyrusi, kandidati pr fronin mbretror kishte vdekur.
Pas konflikteve fraksionale u morn vesh q njeri nga stafi i
gjeneralve t Cyrus do t marr fronin mbretror dhe operacioni
ushtarak t vazhdoj. Por, kjo ushtri e prbr prej dhjetra mijra
ushtar e kishte tradhtarin brenda dhe ky ishte gjenerali Athinas
Menoni. Ai propozoi q t bhet nj marrveshje me Artakserksin q
t jepet garanci pr lejekalim pr marshin e tyre prej rreth 1500 mile
pr n Helade. Kur stafi i gjeneralve t Artaxerxit arriti n vendin e
Marrveshjes, Artaksersi i vrau t gjith. Dhjetmij ushtart helen
mbeten pa prijsin e nj toke armiqsore, t panjohur dhe t
rrezikshme. Por, disa djelmosha t cilt morn prsipr udhheqjen e
ushtris pr n Joni. Nj prej tyre ishte edhe nxnsi i Sokratit,
Ksenofoni, i cili na flet me tepr se secili pr ekspeditn e Cyrusit.
Ekspedita e Cyrusit ishte befasuese pr oligarkin persiane dhe
politikn e jashtme t Persis q i la n huti. Oligarkt persian
qorkestruan Luftn e Peloponezit dhe e ndihmuan Spartn q t fitoj

108

mbi Athinn dhe e rishqyrtuan strategjin e tyre. Sparta e mbshtetur

prej arit persian, mbshteti ushtrin e Cyrusit e cila u b krcenim
edhe pr perandorin persiane m tepr se tradit, Aeropagite dhe
fuqia detare e Athins. Persiant konstatuan se marrveshja me
Spartn m nuk ishte e zbatueshme si nj shtyll e strategjis praj
dhe sundo. Artaksersi filloi negociatat pr ringjalljen e Athins si fuqi
detare, duke shpresuar n lindjen e imperializmit athinas si arm
kundr helenve. Dy lidert athinas t prfshir n kto negociata
ishte Menoni dhe admirali Conon. N dialogt e Platonit shfaqet
Menoni dhe miku i tij Anyta.

Dnimi i Sokratit, krimi m i shmtuar

kundr arsyes njerzore

Beteja pr t arsyeshmen - Sokrati n gjyq

Menoni identifikohet si mik i ftuar i mbretit t madh, q sht nj
shprehje mirsjelljeje pr agjentt persian, i cili bisedon me Sokratin
rreth problemit q i parashtron Sokrati nse virtyti mund t msohej.
Gjat diskutimit Sokrati bn disa ataqe ndaj politikanit udhheqs t
kohs s tij Menonit, dhe duke e implikuar edhe vet Menonin. Menoni
nj diplomat i shkatht nuk lejonte q ti binte maska e mirsjelljes s

109

tij. Por, Anyta miku i tij i tha Sokratit se nse vazhdon t flass kshtu
do t pressh fatkeqsi. Dialogu Meno-s, i Platonit jep informacione
t shumta pr t identifikuar armiqt dhe atentatort e Sokratit. Anyta
ishte akuzuesi kryesor i Sokratit q i kushtoi me jete filozofit t madh.
Anyta u shprblye me karrier si nj figur udhheqse e konfederats
s dyt athinase t mbshtetur nga Persia. Tani Persia ndiqte nj
strategji tjetr prap t vllavrasjes duke u prpjekur q t
neutralizojn fraksionin anti-persian. Ksaj rryme anti-persiane i
takonte edhe filozofi i madh Sokrati q ishte lider ksaj rryme, prandaj
edhe eliminimi i tij prej fraksionit kolaboracionist persian si Meno,
Anyta dhe Kononi ishte i paevitueshm. M 399 p.e.s., Anyta miku i
Menonit dhe dy antar tjer t partis demokratike t Athins u
grupuan rreth admiralit Kononit t cilt e akuzuan Sokratin, pr t
pabesueshm dhe korruptimin e t rinjve. Akuzat ndaj Sokrati jo
vetm q ishin absurde por nuk kishin lidhje me at q ai u dnua. Ai
akuzohej me shpifje t tilla si tradhtar i Athins, se ai ishte sofist, ai
kishte qene n ann e tridhjetve kundr familjeve udhheqse
demokrate t Athins, se ishte prospartan n Luftn e Peloponezit.
Sikur si veproi shum her n jetn e tij. Sokrati mendjendrituri e
shfrytzoi gjyqin kundr tij me shpifjet ndaj tij si nj vend t
riorganizimit politik. Ne fjalimet e tij elokuente Sokrati e shfrytzon
gjyqin pr ti testuar Athinasit. Sokrati n gjyq krahasonte mendjen e
tij, karakterin e tij moral, lidershipin e tij me at q kan demonstruar
oponentt e tij. Ai u tha athinasve nse ata plqenin cilsit e Anitusit
q i veshn Sokratit. Ata jan duke e dnuar vetveten, fatkeqsisht
akuzat q me veshjen skan t bjn me mua por m tepr me
akuzuesit prandaj fatkeqsisht ata jan duke e akuzuar dhe dnuar
vetveten. Sokrati dshironte tua bnte t qart athinasve se kush
duhet t dnohej. Sokrati msuesi m i zellshm, me moral t lart dhe
nj patriot i denj q mbronte ligjet athinase t Sollonit apo oponentt
e tij q drejtprsdrejti kishin t bnin me akuzat por cilsit e tyre i
projektonin Sokratit. Sokrati e deklaronte se akuzat nuk kishin t
bnin me t dhe pr nj ast kur dgjon akuzat, Sokrati pyet veten

110

nse jam apo sjam Sokrati. Edhe pse miqt dhe nxnsit e tij bn
prpjekje q ta shptojn duke e braktisur Athinn por Sokrati
kundrshtoi, sepse ai kishte punuar n Athin. Gjithmon kishte
luftuar n shpirtin e ligjeve t Athins. Ai nuk mund t braktis qytetin
pa shkatrruar efikasitetin e tij si msues dhe si shembull moral.
Athinasit do t vuajn paligjshmrin me humbjen e msuesit t tyre
m t mir, Sokratit. Ai vdiq n moshn shtatdhjetvjeare m 399
p.e.s. dhe arriti q metodat e tij si : dialektikn nxnsit m t shquar
t tij q do ta trashgoj jo vetm diturit e tij por edhe qasjen politike
anti-oligarkike dhe anti-persiane te filozofi m i shquar i t gjitha
kohrave, Platoni. Vdekja e Sokratit prmes nj gjyqi politik t
padrejt prej kolaboracionisteve persian sht nj nga gjyqet m t
shmtuara dhe n vete ngrthen gjyqin kundr arsyes njerzore.
Kolaboracionistt athinas q e akuzuan Sokratin menduan se me
vdekjen e Sokratit Athina m nuk do t jet qendr e politikbrjes t
fraksionit anti-persian q e prfaqsonte filozofi i madh, Sokrati.

111

Athina
________________________________________________________
* Kieran McGroarty,Did Alexander read Xenophon,Hermathena: A Trinity
College Dublin Review , 181 (Winter, 2009)

PLATONI, SHKENCA DHE REPUBLIKA

Platoni ishte filozofia dhe filozofia ishte Platoni

Ralph Waldo Emmerson

112

Platoni (427-347 p.e.s.)

Praktikuesit e vrtet t dashuris ndaj urtsis
dhe krkimit t urtsis do t jen, por shum t
pakt. Ato q do ti takojn ktij grupi t vogl do
t ken shijuar se sa e mbl dhe e bekuar sht
filozofia

Platoni, Republika,VI
Platoni ia la emrin akademi shkolls s tij
filozofike pr nder t figurslegjendare t
Akademit por legjend nga ajo akademi mbeti vet
Platoni

G.F. Hegel
Sot ka profesor te filozofis por jo edhe filozof

Henry David Thoreau

113

Karakteristike
e
prgjithshme
e
tradits
filozofike evropiane sht se ajo prbehet prej
fusnotave t Platonit

Alfred North Whitehead

Dhe kshtu me dialektikn kur fillon me
zbulimin e absolutit vetm me dritn e arsyes dhe
pa ndihmn e shqisave dhe kjo zgjat deri sa me
an
t
inteligjencs
s
pastr
arrin
n
perceptimin e t mirs absolute, n fund e gjen
veten n fund t bots intelektuale si n rast t
shikimit n fund t s dukshmes

Platoni,
Republika

Platoni dhe msuesi i tij Sokrati luftuan

kundr tiranis s pushtetit oligarkik
114

Pas disfats q psuan perst n Maraton m 490 dhe n Salamis m

480, persianet e pranuan eprsin ushtarake t helenve dhe mendonin
se vetm nj operacion sabotimi nga brenda mund ti thyente helent.
Ashtu si mendoi Odiseu me Kalin e Trojs, q ua futi trojanve
brenda n qytet. Oligarkia dhe tempulli i Delfit lansuan nj operacion
masiv pr t korruptuar moralin e athinasve dhe kjo lvizje ishin
sofistt q ishin orator t mir por thelbi i oratoris s tyre ishte
relativizmi i gjrave. Q nga koha e Sollonit t Athins, oratort
merrnin nj rndsi t madhe sidomos n eklezia (asamblen e
popullit) dhe abuzonin me fjal duke u br demagog. N kohn e
Perikleut n Athin q ishte i edukuar prej sofistve: Protagora dhe
Gorgias oratoria mohej shum. Ata q zotronin artin e gojtaris
ishin t suksesshm dhe ky art i mashtrimit ishte nj sulm ndaj
metods rigoroze shkencore q e zhvilluan: Pitagora, Talesi prej Mileti
dhe trashgimtart e tyre. Fitoret e helenve n Maraton dhe
Salamin kundr persve u kishin ofruar mundsin lidhjes helene t
Delos t ndrtojn paqe n regjion, t ndrtojn qytete, t zhvillojn
tregti, prodhim, kanale lidhje dhe edukim por operacionet inteligjente
t perseve ndikuan q ti devijojn nga ky zhvillim. Perikleu harxhoi
shum para nga lidhja e Delos, pr t br ndrtime t mdha pr ta
rrit madhshtin e Athins duke shfaqur luks dhe prosperitet iluzor.
Hulumtimet shkencore dhe teknologjia ishin braktisur. Prodhimet
industriale ishin zvogluar shum, prodhohej vetm pak qeramika dhe
minierat e argjendit dhe kto ndikuan q Athina t plakit kolonit e
saj sepse deshi q t shpallej perandori.Kjo gjendje e Athins i nxiti
spartant dhe aleatt e saj n luft vllavrasse q njihet si lufta e
Peloponezit m 431 p.e.s., dhe q zgjati 30 vjet dhe gjitha kto
operacione drejtoheshin prej priftrinjve n Delfi. Platoni perve si
filozof ai u prpoq q n Sirakuz, q ishte qyteti m i pasur n antik
t transformoj Dionisin e I-r n nj lider t aft pr t organizuar
helent kundr oligarkis persiane. Pasi q Platoni u dbua prej
Sirakuzs n Athin, Platoni prap u prpoq q t organizoj kuadro t
rinj tek qytetet helene q ishin t zhytur n vllavrasje nga lufta e
Peloponezit kundr Persis. Ai gjat ksaj kohe shkroi veprn e tij
legjendare Republika. Platoni u ftua prap n Sirakuz prej Dionisit
115

t II pas vdekjes se Dionisit t I.Platoni u ndihmua prej nxnsit dhe

mikut t tij Dionit. Prpjekja e Platonit ishte lansimi i nj programi
qytet-ndrtues n Sirakuz n mnyr q Sirakuza ti udhheq helent
n nj aleanc anti-Persiane. Prap oborri mbretror e shkatrroi dhe
Platoni e braktisi Sirakuzn ndrsa miku i tij Dioni iku azil. Gjat
ksaj kohe Platoni punoi n epistemologji dhe n politik duke ln
gjurm t pashlyeshme n mendimin shkencor dhe politik evropian.

116

BETEJAT POLITIKE T PLATONIT

Platoni u prpoq q t edukoj mbretin filozof tek
Dionisi i I dhe i II pr ta shkatrruar kultin e Apolonit n
Delfi dhe perandorin Persiane nga nj aleanc pan
elene por dshtoi sepse mbretrit ishin skllevr t frigs
dhe injorancs
Platoni dshironte q t themeloj baz operative n
Sirakuz pr t prgaditur pr kampanjn anti Persiane.
Dy qellimet e tij ishin eliminimi i armiqve si oborri
mbretror Persian dhe instrumenti i saj kulti i Apolonit
n Delfi. Pas ktij objektivi qndronte plani pr zhvillim
dhe progres i mbarqytetrimit antik

117

Sirakuza
Platoni ishte lider i fraksionit politik t mesdheut kundr perandoris
Persiane. Kjo tradite kishte origjinn q nga Solloni i Athins, Eskili e
m von e vazhdoi edhe Sokrati e Platoni. Historia e Greqis s lasht
karakterizohet me konfliktin n mes t strgjyshrve t Platonit dhe
oligarkin e Mesopotamis. Platoni u rrit gjat kohs s lufts
vetshkatrruese t Peloponezit, ishte nxns i t madhit Sokratit.
Dnimi i Sokratit ishte urdhr i oborrit mbretror Persian ndrsa ishte
egzekutuar prej agjentve Persian n Athin si Kononi, Menoni dhe
Anyta q ishin kolaboracionistt e tyre. Pas egzekutimit t Sokratit,
Platoni shkoi n Egjypt q ishte nj qendr anti Persiane. Platoni
kishte shkuar n Egjypt si agjent i mbretit t Sparts Agesilaut. Gjat
asaj kohe mbreti Agesilau ishte me nxnsin tjetr t Sokratit
Ksenofonin n Azin e vogl q prgaditeshin definitivisht ta
asgjsojn perandorin Persiane. Por synimet e mbretit Agesilau
dshtuan sepse Persia nxiti q Korinti, Thebesa dhe Athina ta
sulmojn Spartn dhe mbreti Agesilau u detyrua q t kthehet n
vendin e tij n Spart. Platoni kishte pr synim q t prgadit nj
strategji t re kundr Persis. Platoni u shfaq si lider i ri i fraksionit
humanist tek helent. Platonin historia zyrtare e ka paraqitur vetm si
filozof spekulativ ndrsa, Platoni ka qen realisht i angazhuar tr
jetn e vet pr ti bashkuar elent n luftn prfundimtare kundr
sistemit oligarkik Persiano - Babilonas. Andaj Platoni n dialogjet e tij
prpunoi metodn epistemiologjike dhe politike q t prgadis
republikant e rinj pr t luftuar pr kauzn republikane tek elent.
Kur ishte pran fitores mbreti Persian Agesilau q ishte edhe aleat i
Platonit, Perst u perpoqn q qytetin e prapambetur dhe t udhhequr
nga kultet Thebesa tngrisin kundr Sparts n mnyre q elent t
mos arrijn asnjher q t unifikohen n luft kundr Persis sepse
ato e dinin se njunitet i elenve do t ishte shkatrrues pr Persin.
Platoni nuk gjeti nj terren t prshtatshm n qytet shtetet elene dhe
n azi t vogl ku ishte aktive perandoria persiane me rrjetet e saja t
inteligjencis ssaj prandaj shkoi n Sirakuz. Si mbret filozof Platoni
e pa Archyten. Archyta kishte qen msues i Eudoxit t Cnidusit q
118

ishte mik dhe bashkpuntor i Platonit, me t bashk kishte qen n

Egjypt. Edhe Eudoxi ishte agjent i Agesilaut mbretit Spartan. Ishte
Eudoxi q e takoi Platonin me Arkytn, t cilin Platoni e shihte si
bashkpuntor t ardhshm n themelimin e lidhjes panhelene pr t
organizuar qytet- shtetet elene pr tu mbrojtur nga perandoria
djallzuar e Persis.

Dionisi (I) i Sirakuzes

Arkyta mbajti paqe me italianet nativ perreth Tarentumit dhe themeloi
lidhjen e Tarentit q prfaqsonte nj konfederat n mes t qytet
shteteve elene. Tarenti nn udhheqje te Arkytas arritit lulzoje,
duke prparuar n prodhim, tregti, konstruksione ndrtimore. Ne kt
qytet kishte shoqata t Pitagoreanve ndrsa Arkyta ishte lider.
Shoqata u themelua nga vet Pitagora qe jetonte n nj ishull Egjean
Samos, q studionte bashk me priftrinjte Egjyptian t Amonit para
se me ithtart e tij t leviz drejt gadishullit Italik n Kroton.
Pitagoreanet ishin nje shoqat gjysmsekrete politike dhe shkencore e
ngjashme me shoqatat frimasone. Q nga vitet388-385p.e.s , Platoni
me Arkyten nTarntum bn plane kundr Persis. Gadishulli elen
duke qen e mbushir me agjent persian nuk ishte baze e mire
119

operative pr t br plane anti Persiane. Por edhe Tarenti pavarsisht

zhvillimit t saj nuk plotsonte kushtet pr t qen nj qendr q do t
trhiqte aleate n luft kundr Persis. Arkyta me shoqatn e
Pitagoreanve prpiqeshin q ti lidhin n aleanc disa qytet - shtete ku
vepronte n mnyr subverzive shoqata Pitagoreane. Prandaj Arkyta
dhe Platoni syrin ia vun Sirakuzs q ishte nj qytet i madh dhe
qendr e Sicilis. Sirakuza n shek e IV p.e.s ishte nje ndr qytetet
m t pasura dhe m t zhvilluara nga qytetet tjera elene sikur q ishte
Jonia n shek V p.e.s. edhe Sirakuza kishte qen e kolonizuar prej
elenev dhe paraqiste nj qytet tregtar. Kur e vizitoi Platoni Sirakuzn
ajo ishte n lulzim dhe kishte arritur paqe me Kartagjenn. Arkyta
dhe Platoni e pan si qytet shtetin m t prshtatshm pr ta
organizuar n nj aleanc t re pan-elene kundr Persis. Sirakuza e
ndihmoi edhe Agesilaun pr kampanjn e tij kundr Persis. Nuk
kishin qllim q ta marrin nj ekspedit ushtarake kundr Persis por
vetm t mbrojn qytet - shtetet elene duke krijuar nj aleanc n mes
tyre. Persiant e kishin t qart se lufta e drejtprdrejt me ushtrin
elene ishte e humbur sepse ushtria e elenve ishte m superiore ndo
aspekt andaj ato prpiqeshin q me metoda subverzive ti nnshtrojn.
Elent kishin fuqi pr tu mbrojtur por asnjher skishin arritur ta
mposhtin kt perandori q ishte nj instrument i oligarkis antike t
Mesopotamis dhe kulteve t tyre. Nuk ishte se lidershipi ushtarak
ishin injorant. Ato e dinin se kulti i Apolonit dhe priftrinjt e tyre n
Delfi ishin kreatura Persiane. Partia Demokratike e Athins ishte nn
shrbim t strategjis persiane. Por ato nuk dinin menyrat se si te
vetdijsojn dhe t mobilizojn elent kundr ktij rreziku. Ajo q
Platoni dhe Arkyta mendonin pr aleancn kundr eleneve si
parakusht i par ishte njudhheqs me aftsi epistemiologjike dhe
politike q t ngris popullatn n at nivel q t jet e aft t ndihmoj
dhe ta mbshtes. Platoni dhe Arkyta dshironin t replikonin Sollonin
e Athins dhe Eskilin si dhe nj elit t mbledhur rreth tyre, andaj dhe
pr ta arritur kt konspironin q t krijonin MBRETIN FILOZOF.
Dhe pr kt qllim si me t prshtatshm e pan Dionisin e I
sundimtarin e Sirakuzs. Dionisi i (I) duke qen nj tiran ishte skllav i
frigs dhe injorancs, andaj dhe nuk mund t vazhdonte t ndiqte
120

edukimin e Platonit. Dionisi i (I) e robroi Platonin dhe e shiti si

skllav. Pasi e morri fronin Dionisi i II, Platoni e kishte nj mik t tij n
oborrin mbretror t mbretit t Sirakuzs Dionin, me t cilin
shpresonin prap t ringjallin projektin pr lirimin definitiv t bots
elene prej djallit babilonas q ishte n krye t perandoris djallzore
persiane. Por Dionisi i II ra nn ndikim t nxnsit jo t zellshm t
Sokratit Aristipit q ishte edhe ithtar i doktrins hedoniste dhe Filistit
q ishte kshilltar i mbretit t Sirakuzs por njkohsisht ishte edhe
agjent i kultit t Apolonit n Delfi.

121

PLATONI DHE LUFTA E TIJ NDAJ KULTIT T

APOLONIT N DELFI
Cshtja kryesore e nj republike sht edukim i
lideshipit politik
Beteja e Platonit mbetet pr qytetrimin sht
beteja m sublimja qsht br n historin e
njerzimit

Akademia e Platonit
Si i ri Platoni e pa ekspeditn e Agesilaut n Persi, si dhe pa
vendlindjen e tij Athinn si filloi t binte n dekadenc. N Sirakuz ai
e drejtoi Dionisin e (I). Por q Dionisi i (I) ishte i vogl pr projektin e
122

madh t Platonit. Qllimi i Platonit ishte t eliminohet kulti i Apollonit

n Delfi q ishte nn kontroll t Persis. Platoni prfundoi nga Dionisi
i (I) n skllavri. Platoni riformuloi strategjin e tij madhore.
Strategjia e tij synonte q ta merrte nn kontroll Sirakuzn prej Dionit
mikut t Platonit, n mnyre q t behej qendra antioligarkike q t
drejtoj betejn luftn kundr Persis si dhe t nxis banort e Foks
kundr kultit t Apollonit n Delfi. Dioni u prgadit n ann e Platonit
pr kt ofenziv. Dioni kishte zhvilluar nj miqsi t madhe m nipin
e Platonit Speucippus q e drejtoi akademin pas vdekjes s Platonit.
Dioni kishte ikur prej Sirakuzs dhe gjendej n Akademin e Platonit.
Speucippus ishte me plot humor. M 357 P.e.s Dioni lansoi fushatn
pr marrjen e pushtetit n Sirakuz, Speuccipi gjat qndrimit t
Platonit n vizitn e fundit 361-360 p.e.s dhan indikacione se populli
ishte vetdijsuar pr rrebelim. Speucippi bri lidhje me opozitn e
Dionisit t II q t mbshtesin Dionin n marrjen e fronit mbretror n
Sicili. Dioni kontaktoi edhe me Sirakuzent qishin n azil q kishin
shprehur gatishmri pr ta ndihmuar qoft edhe me mimin e jets se
tyre Dionin kundr tiranit Dionisit t II, gjithashtu prpiqeshte q t
angazhoj edhe mercenar. Platoni ishte shum i moshuar pr ta
mbshtetur kt orvatje andaj prpjekjet e Dionit mbshteshin prej
Akademis s Athins m sakt nga Speucippi. Suksesi bazohej n
aftsit prej lideri t Dionit dhe shrbimit inteligjent t Speuccipit.
Dizajni i Dionit pr ta marr Sirakuzn mbshtetej prej Karatagjens
dhe qytet - shteteve nga jugu i gadishullit Italik lidhja e Tarentit.
Dioni mbante lidhje me Kartagjenasit q ishin koloni antike Fenikase
q kur ishte regjent virtual i Dionisit. Kartagjensit ishin t vetmit
sfidues tperandoris Romake q prfaqsonin trashgimtart
oligarkik t Persis, gjat lufts s par dhe t dyt Punike. Dioni
negocioi me Kartagjenasit shkoi pr n Minoa q kontrollohej prej
Karagjenasve. Synalusi q udhhiqte legjionet Kartagjenase n Minoa
ishte nj mik i vjetr i Dionit. Dhe nga ky vend Dioni mblodhi disa
qindra ushtarSicilian pr ta sfiduar regjimin e Dionisit. Dioni u
njoftua nga sherbimi i tij inteligjent se Dionisi ishte nisur per
ekspedit n Italin e jugut me shumicn e anijeve luftarake t tij.
Dioni pa asnj prballje arriti n portat e Sicilis si lirimtar. Kur u
123

kthye Dionisi u trhoq n akropolin e Sirakuzs dhe nuk pat sukses

pr tu ripozicionuar me Dionin dhe Dioni gati t bhej udhheqs i
Sirakuzs. Dionisi mbahej i barikaduar n kalan e qytetit. Akademia
m pas lansoi fazn e dyt t operacionit : sulmi mbi Delfin. Kjo lufte
u njoh si lufta e shenjt. Tani u realizua plani i br prej Platonit prej
30 viteve m par pr ta shkatrruar Delfin ne duart e Dionisit plak.
M 356 p.e.s banort e Delfit e sulmuan kultin e Delfit. Kjo revolt
udhhiqej prej Filomelit, q mori arin n tempull dhe ky ar u
shfrytzua pr ta financuar luftn kundr kultit tApolonit n Delfi.
Rrebelimin n Delfi e mbshteste mbreti Spartan , trashgimtari i
mbretit Agesilau. Dionisi n Sirakuz i dshpruar nga mosuksesi
luftarak me Dionin, filloi t prdor strategjin Persiane t
subverzionit. Duke ju frigsuar Dionit, armiqtoligarkik t Platonit
solln Herakliden nj i infiltruar n Akademin e Platonit q t minoj
luftn kundr Dionisit t(II). Heraklidi arriti n Sirakuz m 356 p.e.s
me disa anija t luftarake. Ai me lutje u badmiral prej asambles s
Sirakuzs si nj sfid ndaj autoritetit t Dionit. Nje sfid tejet serioze
pr Dionin ishte rritja e nj levizje demokratike nn lidership t
oratorit Hipo. Levizja e Hipos prbheshte gjithmon nga fshatar t
varfr ashtu sikur n Athin, t cilt ishin t dshpruar dhe krkonin
rishprndarjen e toks. Kto fshatar t varfr i prdornin kundr
Dionit. Dioni nuk pajtohej t rishprndante tokn n mnyre q t
parandalonte konflikte n t ardhmen. Ai ishte qytet-ndertues dhe
dshironte t ngriste qendra urbane q ishte dmtuar n luftrat me
Kartagjenasit. Heraklidi me 355 p.e.s i ndihmoi Dionisit t II t ik n
Italin jugore n menyr q t ishte e lire n prgaditjen e tij pr ta
rimarr Sirakuzn prap. Popullata ishte e mllefosur. Demokratt e
Hipos dhe Heraklidit e kthyen zemrimin e tyre kundr Dionit dhe
arritn q ta largojn nga Sirakuza. Dioni u trhoq me mbshtetsit e
tij n Lokri, nj qytet n aleanc me Tarentin. Por kur e morri Dionisi i
II Sirakuzen, popullata e krkonin si lirues Dionin. Pas nj beteje t
ashpr prap Dioni e morri Sirakuzen dhe e largoi Dionisin e II. Nj vit
m von oligarkt siguruan nj atentat ndaj Dionit. Me 354. P.e.s
Dioni u vra prej Callipusit agjentit t infiltruar t Akademis q e
kishte ftuar gjat qndrimit t Dionit n Athin. Callifus e mori
124

qeverisjen por vetm nj vit, m pas e morri prap Dionisi i II.

Callipusin e njohim nga Letrat e VII e Platonit, q ai theksohet si njeri
i kultit Eleusian q ishte nj bosht i kultit Apollonit n Delfi q ishte
forca pas atentatit ndaj Dionit. Platoni ishte shum i brengosur pr
humbjen e mikut t tij Dionit dhe humbjen e mundsis strategjike q
e drejtonte Sirakuza. Platoni u indinjua shum. Trashgimi pr Dionin
e kemi veprn Timeu q e shkroi Platoni derisa po prgaditej Dioni q
t marr Sirakuzn q drejtohej nga tirani Dionisi i II. N kt vepr
Timeu gjendet formulimi i metods epistemiologjike q njihet si
hipoteza e hipotezave t larta. Dioni prfaqeson prpjekjet e
Hermokratit q kishte tentuar m par te sfidoj tiranin Dionisin e I
por pa sukses dhe ishte vrar. Hermokrati ngadhnjeu demokratin e
vetplqyer Alkibijadhin q bri nj ekspedit jo t arsyeshme n
Sirakuz m 415 p.e.s gjat lufts s Peloponezit. Prpjekjet e
Platonit n luft kundr oligarkis Persiane dhe simotrs s saj kultit
t Delfit do ti vazhdoj nj djalosh q vetm tet vite kishte kur vdiq
Platoni. Ai ishte Aleksandri i madh. Aleksandri i madh do t zbatoj
idet e Akademis Platonit n rrnimin total t perandoris Persiane.
Pas ktij dshperimi Platoni n nj moshe t thyer shkroi veprn e tij
Ligjet ku Platoni ishte n krkim t nj shteti t mir q do t
bazoheshte n ligje. Nj dekad pas vdekjes s Platonit. Agjentt e
Akademis se Platonit me prifterinjt e Orakullit Zeusit-Amonit e
regrutuan Aleksandrin e madh pr ta ndjekur rrugn e Agesilaut n
luftn kundr perandoris Persiane. Deliusi i Efesit e instruktoi
Platonin q ishte student i Akademis dhe Aleksandri luftonte q
Persin ta organizoj n nj perandori humaniste dhe ta prhap
kulturn elene. Plani qytet - ndrtues i Aleksandrit ndiqte Ksenofonin
dhe veprn e tij Edukimi i Cyrusit. Kjo vepr e Ksonofonit ishte nj
program politik i monarkut elen n fronin Persian. Ishte ky program
q Ksonofoni luftoi prkrah Cyrusit t ri dhe Agesilaut. Aleksandri i
madh lexonte me endje Iliaden e Homerit dhe Dialogjet e Platonit.
Aleksandri nuk pat sukses n eliminin e oligarkis q e prgaditi dhe
konspiroi vdekjen e tij tragjike dhe rrnimin e programit te tij qytetndertues te tij, por qytetet q ai ndrtoi n Azi t vogl dhe Egjypt
dhe edukimi i qytetarve antik me veprat e Homerit, Eskilit dhe
125

Platonit mundsoi prhapjen e kulturs humaniste elene dhe q kto

vepra u ruajtn dhe shrbyen pr luftn civilizuese pr gjeneratet e
mpastajme. Beteja e Platonit ishte pr prhapjen e qytetrimit t
arsyes n mbar botn. Armiqt e tij ishin oligarkia andaj republika e
agapes s Platonit mbetet sfida pr betejn qytetruese t mbar
njerzimit

PLATONI SI FILOZOF
Pa njerz t mir nuk ka edhe shtet t mir
Platoni

Proklus
126

Proklusi ishte nj ndr neoplatonistt m t shquar. Ai diskutoi mbi

shfrytzimin e dialektiks s Platonit, ndrsa skolastikt nuk jan t
aft t kuptojn dinamikn e dialektiks n jetn e mendimtarve
m t prparuar si jan platonistt e neoplatonistt q trashguan
traditn e Pitagors.
Pr Proklusin, Platoni ishte filozofi i par i shkencs dhe vetm n
shkrimet e Platonit mund t ekspozohet shkencrisht e vrteta. Duke
prpunuar nj qasje t frymzuar duket prej msuesit t tij, Syrianus.
Proklusi konceptoi dialektikn m tepr n baz t modelit t
strukturave gjeometrike ashtu si ai e kuptoi. Dialektika sht nj
shkenc demonstrative q shpjegon disa apriori t vrteta metafizike
q gjenden n shpirt. Kto t vrtetajan m t thella dhe m t
prgjithshme se aksiomat gjeometrike, duke i marr parimet para t
t gjith realiteteve, perndive.

Alegoria e Shpells
Nse mendojm se botn mund ta njohim vetm prmes shqisave, ne
jemi t verbr pr ta njohur realitetin sepse ne shohim vetm hijet e
objekteve dhe jo natyrn e vrtet t tyre. Pikrisht prmes alegoris
s shpells, Platoni, tregoi se njeriu nuk mund ta njoh botn prmes
shqisave si pretendonte Aristoteli dhe empirikt, por vetm prmes
mendjes. Si nj ithtar i Pitagors, Platoni besonte n harmonin
127

hyjnore q ekzistonte kudo dhe q kjo harmoni ishte vullnet i krijuesit,

ather e vrteta ishte n ligjet universale t ksaj harmonie q
ekzistonte n gjithsi apo makrokozmos, tek organizimi i bots s
gjall mikrokozmos dhe Platoni kt harmoni natyrale dshironte ta
merrte pr baz n rregullimin e sistemit shoqror t drejt ku t gjitha
pjest do t funksiononin n harmoni me njra-tjetrn. Ekziston nj
bot fizike e shtrembruar ku shohim vetm imazhet e shtrembruara
t objekteve fizike t cilat ndryshojn dhe nj bot t ideve t cilat i
shohim vetm prmes mendjes dhe t cilat forma jan eternale, t
pandryshueshme dhe universale t cilat mund t zbulohen vetm
prmes mendjes. Teoria e forms ose ideve e Platonit dha nj
kontribut t jashtzakonshm n zhvillimin e civilizimit perndimor
saq me plot bindje mund t japim prfundimin se pikrisht sht
Platoni, babai i shkencs moderne si dhe ides s drejts natyrale n
ndrtimin e kushtetuts moderne ku njeriu vlersohet n imazhin e
krijuesit imago dei, i cili prmes mendjes kreative t arsyes zbulon
universalet e natyrs q funksionon mbi parimin e harmonis
universale. Harmonia Universale ishte vepr e Demiurgut (krijuesit)
q meq ishte i mir. Krijuesi e zgjodhi rendin dhe jo kaosin. Prandaj,
krijuesi dhe e mira jan ekuivalent. Ideja e imago dei q merr hov
pas kshillit t Firences e merr zanafilln prej Pitagoreanve t cilt e
promovuan iden e shpirtit botror q sht i prfshir edhe n
shpirtin individual t do njeriu. Kt koncept e prpunoi edhe
Platoni, ku njeriu kishte dika hyjnore pikrisht shpirtin, i cili kishte
idet e lindura t njohjes s krijuesit dhe t ligjeve t tij dhe n
dialogt me Menonin tek djaloshi i varfer e lind iden dhe kjo njihej
si Anamnesis.Edhe tek Fedoni Platoni flet pr imortalitetin e
shpirtit ku gjenden idet ndrsa dialektika ndryshe nga koncepti i
sotm i saj si pjes e Logjiks ajo ishte tradit ezoterike q njihej
vetm prej mjeshtrve Perenialist q lindte idet q ishin format e
Platonit. Koncepti i Platonit pr shpirtin tek dialogu Fedoni ishte
Triniteti d.m.th., shpirti prbhej prej tre elementeve q ishin :
nevojat (dshirat), vullneti dhe arsyeja dhe q t ekzistonte nj
harmoni q do t ishte n prputhje me harmonin universale ato
duhet t udhhiqeshin prej arsyes. Element mistik sht edhe vdekja e
128

Sokratit n Apologjin e Sokratit kur Sokrati e prkufizon thjesht

se vdekja sht ndarja e shpirtit nga trupi ose largimi i shpirtit nga
vuajtjet q ja shkakton trupi. Duket qart se koncepti i pastrimit t
shpirtit nga mkatet n botn e amshuar q dominon n fet e sotme
monoteiste si islami, krishterimi ka qen edhe koncepti i Platonit.
Edhe shteti ideal duhej t kishte shpirtin ideal q kishte t
harmonizuar tre elementet e saj dshirat,vullnetin dhe arsyen.
Gjithashtu, edhe shteti ideal duhet ti kishte t harmonizuar kto tre
elemente q prodhuesit dhe ushtart t udhhiqeshin nga filozofi i
arsyeshm. Njerzit q kishin afinitet ndaj dshirave t prodhonin, ato
q kishin afinitet ndaj vullnetit dhe guximit t mbronin atdheun dhe
ato q kishin prirje t zhvillojn arsyen t prpunuar prmes
dialektiks Platonike pasi q t ishin t iniciuar t udhhiqnin me
shtetin, pikrisht duke respektuar drejtsin pr t gjith e cila drejtsi
bazohej parimisht n harmonin natyrale n mes elementeve pr t
mirn e prgjithshme t gjith qytet-shtetet. Te Ligjet, Platoni
shpreh kritikn e tij ndaj sistemit despotik persian dhe ndaj liris
ekstreme t demokracis athinase q nxitn sofistt. Q t dy sistemet
n fund ishin t ndrlidhura me skllavrimin e popullit sepse q t dy
sistemet shkonin drejt tiranis, ajo persiane t tiranis oligarkve
ndrsa demokracia athinase solli tiranin e shumics andaj Platoni
thot Demokracia kalon n despotizm. Ligjvnsi i menur duhet
ti njoh disa burime t autoritetit n shtet dhe vetm n kt mnyre ai
do t siguronte tri nevoja kryesore qytetare si: lirin, aftsin politike
dhe unitetin (frymn publike). Nse sigurohen kto tri objektiva,
qeveria nuk duhet t jet as nj autokraci ekstreme dhe as nj
demokraci ekstreme por do t jet nj przierje e matur e dy rendeve
t tilla shoqrore1. Nse nj shtet dshiron t jet i mir i bazuar n
dashurin, maturin dhe lirin dhe n nj kreatur t qndrueshme,
ligjvnsi duhet t ket kujdes q ajo t jet i pranueshm pr t
gjith. Nga ky kndvshtrim, Platoni e largon si t paprshtatshm
modelin e tiranis persiane dhe t demokracis ekstreme athinase,
sepse kto merrnin n konsiderat vetm interesat e njrit grup dhe kjo
shkaktonte paknaqsi. Stabilitet politik mund t sillte nj harmoni e
dy sistemeve e prbre nga elemente t monarkis dhe demokracis
129

dhe ktu merr zanafilln edhe ideja e Nikoll Kuzs, ideja mbi
konsensusin shoqror n mes dy klasave.E drejta e zgjedhjes s
prfaqsuesve t popullit i takonte vetpopullit dhe t eliminohetparimi
i trashgueshmris, pushtetit.Si alternativ e dy sistemeve t
msiprme, Platoni e prpunoi Republikn mbi modelin Sollonian
q ti shrbej t mirs s prgjithshme, si modelin m t harmonizuar
q respektohet drejtsia shoqrore.Pikrisht n organizimin e rendit
shoqror t bazuar n harmonin universale t natyrs duke respektuar
hierarkin e vet natyrs, q shpirti i bots prej nga buron edhe shpirti
individual sht hyjnorja, krijuesja q njeh harmonin universale dhe
n kt mnyr, Platoni ndr filozoft e par e koncepton republikn
ideale t bazuar n ligjin natyral t harmonis universale n
organizimin e rendit shoqror.

Platoni
Platoni nuk sht si thuhet nj idealist.Bota e
Platonit nuk sht aspak nj ndrr;prkundrazi e
fort si nj diamant ajo sht gjithmon e

130

pandryshueshme.sht jeta jon ajo q i ngjan nj

ndrre;sepse kujtimet tona jan si hije t zbehta

Alain de Lille (1128-1202)

Duke u bazuar n konceptin e Platonit mbi format q jan
suprasensuale dhe metafizike, mendimtart perndimor e zhvilluan
konceptin e ligjit natyral. Ky koncept i ligjit natyral prpunohet prej
platonistve, neoplatonistve dhe pas nj kohe t gjat t periudhs s
errt ku u suprimua vepra e Platonit shkndijat e para t renesancs
ishin n lidhje me rijetsimin e Platonit n Evrop prej Kshillit t
Firences e veanrisht prej Nikoll Kuzs, Gemistos Pletonit, t cilt
e shfrytzuan Platonin pr ti vendos bazat e shkencs moderne, paqes
universale n mes besimeve dhe republiks q i shrben t mirs s
prgjithshme. Platoni e shihte botn e pandryshueshme t formave si
prbrs t sistemit t parimeve eternale q kane zanafilln prej t
mirs s prgjithshme ndrsa prezantohet si bot e imazheve.Sipas
Platonit shteti ideal duhet t udhhiqet prej mbretit filozof q prmes
edukimit t njohin t mirn nprmes mendjemprehtsis dhe t
mishroj idealin e Agapes n qeverisjen mbi rendin shoqror. Esenca
e filozofis sipas Platonit sht lirimi prej deziluzioneve (bindjeve t
gabuara), si dhe njohjen e formave q jan parimet universale. M e
rndsishme n filozofin e Platonit sht dialektika e cila sht
keqkuptuar edhe prej Aristotelit, Kantit madje prej gjith filozofve
modern sepse Platoni ka qen mistik dhe mjeshtr i msimit
perenialist, por misticizmi n kohn e tij nuk kishte kuptimin q e ka
sot. Ajo kishte t bnte me metodat q Platoni ia prkushtoi jetn e vet
duke komunikuar metodn e dialektiks sokratike pr ti trajnuar
gjeneratn e shkenctarve republikan t Athins kundr njohurive
mashtruese t sofistve dhe krkimin e t vrtets. Te Timeu, Platoni e
bri metodn e vet epistemologjike dhe kozmologjiae tij sht baz e
shkencs moderne mbi funksionimin e universit. Qllimi i dialektiks
sokratike ishte q ti nxjerr njerzit prej verbris epistemologjike q
ishte metafor e shpells, ku ata shihnin vetm hijet drejt drits s
vrtet t formave ideve, t nj realiteti unik q e kishte krijuar
krijuesi.Timeu Pitagorian pyetet pr studim epistemologjik t
universit, prandaj Platoni prfaqson filozofin m gjenial t historis
131

s njerzimit sepse ndr t tjera kozmologjia e tij e shpalosur n

dialogun Timeu sht baz kozmologjis moderne shkencore. N
dialogun Timeu, q Platoni e shkroi n pleqrin e thell n fund t
jets s tij q bri metodn e tij epistemologjike dhe Platoni e shkroi
me nj stil tepr t lart. Timeu vjen pas republiks dhe ku sht
diskutuar se si duhet t jet qeveria dhe cila duhet t jet cilsia e
qeveritarit q t siguroj drejtsi n qytet dhe mbijetesn afatgjate.
Sfida ishte pr Timeu q t siguroj nj projekt social konsistent me
ligjet e universit. Timeu pitagorian pyetet t prshkruaj studimin
epistemologjik t universit dhe pr Platonin ishte nj mundsi t
prezantoj rastin m t avancuar t kohs s tij. Bota sipas Platonit
ishte ndrtuar n modelin m t mir dhe sht e kuptueshme q secila
qenie njerzore sido q t jet arsyeja e tij ka fuqin t kuptoj shkaqet.
Por problemi lind pse nuk sht e pastr, nuk mund t njihet bota
fizike vetm prmes shqisave t pamurit dhe t dgjuarit ose t ndonj
makine t ndrtuar prej njeriut q sht nj instrument joperfekt q jep
pamje t shtrembruar t universit. Keni pas ndonjher marramendje
dhe keni par qiellin e pafund dhe pakufi yje q shklqejn n qiell. Si
mund t zgjidhni nyjn e bots s pakufishme, si mund t kuptoni
parimin organizues n mes t vrshimit, atyre sensacioneve. Secili q
e do arsyen dhe njohurit duhet t zbuloj shkakun q sht e
natyrshme dhe t gjitha q i prkasin asaj lvizje dhe bindjes s
nevojs q transmeton kt lvizje te tjerat. Dialogu Timeu
prfaqson teorin e qe bazohet kozmologjia moderne. Ai shpjegon
harmonin e makrokozmosit t bazuar n harmonin universale, n
univers dhe t mikrokozmosit t harmonis natyrale te njeriu q m
von e quan homeostaz, fiziologu William Harvey. Pra, harmonia
sht n prputhje me mirsin e zotit sepse Demiurgu (krijuesi) sht
i mir dhe e mira e do harmonin dhe jo kaosin. Prandaj, harmonia
sht vullneti i krijuesit. Iden e harmonis universale dhe ideja e
forms q Platoni vjen deri te forma prmes dialektiks sokratike q
sht Majeutika e ideve. Akademia e Platonit ishte edhe e para q dha
teorin heliocentrike prkundr Aristotelit q u bazua mbi t vrtetat
shqisore dhe ishte ithtar i teoris gjeo-centrike. Duke u bazuar mbi
idet e Platonit, Nikoll Kuzs vendos bazat e shkencs moderne.
132

Derivat i ktyre ideve t harmonis universale sht Teoria

Heliocentrike e Johanes Keplerit. Kjo sht arsyeja q mbi
epistemologjin e Platonit q prmes dialektiks mistike zbulohen
realitetet m t larta dhe ligjet universale t asaj bote t padukshme
mbi t ciln funksionon universi dhe q prbjn edhe bazn e
shkencs moderne. Andaj Platoni dhe jo Aristoteli sht ai q vendos
themelet e shkencs moderne. Platoni ishte pr teorin
Heliocentrike,ndrsa Aristoteli adoptoi Astronomin e Eudoxit
teorin gjeocentrike, duke e vendosur tokn n qendr t universit q
ishte e rrumbullakt dhe nuk lviz 2. Vajthed shkruan se prderisa
Isak Njutni do t kishte qen i befasuar prej teoris moderne t
kuanteve, Pr Platonin kjo nuk ishte befasi madje e pritshme. Karl
Poper thot se Kosmologjia e ekspozuar tek Timeu sht nj baz e
zhvillimit t teoris moderne t Kosmosit prej Kopernikut, Keplerit e
deri tek Ajnshtajni. Nj prej Fizicientve m t mir t kohs ton
nobelisti Verner Hajzenberg sht i bindur se Fizika e Platonit mbi
mikrogrimcat sht nj pik referimi m e mir pr ta kuptuar kt
problematik n Fizikn Moderne. 3 Frensis Bekoni q ishte ithtar i
Paolo Sarpit dhe Aristotelian rekomandoi q t hiqet interpretimi
telelogjik i Natyrs, madje vepra Timeu e Platonit u anatemua
shum saq u shpall si nj vepr q rnde e kishte dmtuar shkencn.
Kjo bindje pr kt vepr ka ekzistuar deri n shek XX, kur Fizika
moderne gjithnj e m shum po referohet prej ideve te Platonit.
Mendoj definitivisht se fizika moderne sht n favor
t Platonit
"Mendja ime u formua duke studiuar filozofin,
Platonin dhe llojin e tij "

133

Verner Heizenberg lauerat i mimit Nobl pr

Fizik.
Padyshim q Platoni i prkiste tradits s Pitagoreanve. Njher duke
shikuar diamantet Pitagora sepse i ati i tij merrej me tregtin e
diamantit, rrezet e drits duke e prshkuar diamantin thyhen dhe e
shikuar nga afr mund t vizuelizohet struktura, Pitagora e zbuloi
strukturngjeometrike, por edhe sot thelbin e ktij gjeometrizmi t
kesaj mikrobote e zbulon edhe Mikrofizika Moderne.Ajo
mikrostruktur karakterizohet nga bukuria e cila mbshtetet n simetri
dhe kjo simetri i nnshtrohet raporteve natyrale, si shtraporti i
art q njihej n botn antike. Vlen t theksohet se edhe te
Parmenidi, aty ndeshemi me paradokset e Zenonit sepse ato ishin
rivalt e shkolls Pitagoreane. Dhe nj nga paradokset e Parmendit
ishte prej shum dhe nj(many and one). Ktu Platoni shtjellon
hipotezat e larta q zgjidhin paradokset dhe thelbsorja sht t
zbulohet universalja q sht uniteti. Eliminimi i paradokseve prmes
arritjes s kontradikts sht thelbsor pr t tejkaluar diskontinuitetet
gjat nj procesi ku n fund gjendet shkaku pr do fenomen. Andaj,
prej zbulimit t parimit unitet prej shum q duket fenomeni i
mjegulluar nga shqisat mund t zbulohet vetm prmes intuits dhe
arsyes krijuese. Prandaj, prmes ktij dialogu Platoni vendos edhe
bazat e metodologjis shkencore, q duhet t jet zbulimi i
134

universaleve t natyrs. Larouche thot : N t gjith civilizimin

modern zbulimi i nj parimi t ri lind prej zgjidhjes s nj paradoksi t
forms ontologjike q karakterizohet me paradokset e Parmenidit n
dialogun e Platonit. Platoni n dialogun e tij Thateti foli edhe pr
nj gjendje q njihet si Gjumi Kulturor t cilt jan nn ndikim t
ideologjis sofiste t Protagors dhe t Trasimakut q sht si n
vijim:Nuk ka t vrtet objektive, secili individ prcakton t vrtetn e
tij dhe vlern e vetes s tij.fardo q mendon shoqria si t dobishme
dhe e vendos si t vrtet dhe kjo sht e vrtete deri sa rendi i krijuar
sht n fuqi.-E drejta sht n interes t t fuqishmve ato
dekretojn at se far sht legale dhe far sht e drejt.T gjitha
kto bjn n at q njihet si relativizm e cila shikon t vrtetn, t
kuptuarit, idealet humane, parimet, besimet, sjelljet nuk kan ndonj
referenc absolute. Relativistt deklarojn se t kuptuarit dhe
vlersimi i idealeve, parimeve dhe besimeve dhe sjelljet jan vetm n
varsi t rrethanave personale, historike dhe kulturore t tyre. Ky
Gjum Kulturor sht evident edhe sot kur elitat kulturore prmes
kontrollit t masmediave dhe t ashtuquajturve opinionist q n
esenc jan propagandist imponojn iluzionin e elits politike si
t vrtet n dm t mirs s prgjithshme, ndrsa e mira e
prgjithshme sht esenca e nj legjitimiteti t pushtetit n nj
republik moderne. Sot shoqrit moderne duke mos qen t edukuar
n sistemin arsimor Platonist, vuajn prej Relativizmit Protagorean,
ngaq filozofia e Platonit edukon n njohjen e dallimit n mes t
iluzionit t s vrtets dhe t vrtets.

135

Platoni dhe nxnsit e tij

Prandaj, sot sht e popullarizuar ideja se secili ka mendimin e vet
q shpreh relativizimin Protagorean, sepse ka shum mendime por
nj t vrtet, dhe Platoni i prgatiste n Akademin e Athins
udhheqsit e ardhshm t Athins q t bjn dallimin n mes t
iluzionit t s vrtets dhe vet t vrtets. Sokrati e bri t qart s e
vrteta nuk mund t prcaktohet as nga ndjenjat personale, thirrjet
popullore dhe votat, e vrteta sht nj realitet i pavarur q mund t
zbulohet vetm prmes nj hulumtimi objektiv.Gjumi Kulturor
duhet t detektohet nga do komb, qe mira e prgjithshme e tyre
dheprogresi i tyre t mos nprkmbet prej demagogve t
paprgjegjshmdhe egoist, t cilt prmesfjalve t bukura rrnojn
t mirn e prgjithshme dhe progresin e nj shoqrie. Dy
personazhe q ran pre e Gjumit Kulturor t relativizmit
Protagorean ishin: Theodori dhe Thateti, andaj Sokrati si nj mjek i
shpirtit u prpoq q prej shpells s Platonit ku ata ishin t verbr

136

dhe shihnin vetm hijet ose iluzionet, ku shpirti i tyre ishte i smur
nga (padrejtsia, injoranca dhe paragjykimet e miteve kulturore q i
pamundsonin t shihnin qart dhe q ishin t fjetur n botn e tyre t
ndrrave ti zgjoj nga ky somnambulizm ose gjum kulturor.
Pamja e realitetit transcendental krkon kthimin e shpirtit drejt s
mirs dhe formave m t larta.Vetm njerzit e edukuar dhe t zgjuar
nga gjumi i Relativizmit Protagorean nprmes dialektiks
platonike jan t aft t dallojn realitetin suprasensual si : e bukura,
drejtsia, mirsia dhe urtsia. Vetm njerzit e zgjuar prms
dialektiks Platonike q jan t aft t dallojn iluzionin nga e vrteta,
mund t shohin evolucionin udhrrfyes hyjnor t njerzimit. Pikrisht
qllimi i zgjimit sipas Platonit prej Alegoris s Shpells ishte
dallimi n mes t objekteve fizike dhe formave q ato
manifestojn.Prandaj, sipas Platonit qllimi i edukimit sht lirimi i
njeriut prej iluzioneve si dhe prej deluzioneve ose bindjeve t
shrembruara mbi botn q na rrethon dhe vetveten, dhe prfitimi i
aftsis pr t arritur tek Format t cilat jan universalet e realitetit
harmonik mbi t cilat universale funksionon universi.Platonizmi i
mundson njerzimit q t arrijn t kuptojn dhe t aftsohen pr t
themeluar nj rend m t lart social q sht Socio-kozmosi q n
esenc prfqson prfshirjen e ligjit hyjnor te harmonis universale n
themelimin e rendit shoqror. Pr t ndrtuar nj rend shoqror t
bazuar mbi harmonin natyrale, duhet t themelohet edhe nj rend
ekonomik q mundson rritjen e prodhimtaris pr km2 dhe pr kok
banori dhe kt gj e arriti m von Lajbnici q prfshiu ligjin hyjnor
n Ekonomi duke e bashkuar at me Fizikn prmes zbulimit t
teknologjis e cila e zvendsoi fuqin e muskujve t njeriut pr ta
rritur prodhimin.Zbulimi dhe prmirsimi i vazhdueshm i
teknologjis sot prfaqson sine qua non pr civilizimin modern pr
t shkuar drejt progresit dhe pr ti shrbyer t mirs s prgjithshme
t mbar njerzimit.

1.Plato, Zakoni,TRI, Shkup, 2007, 693 D-E, fq.140-141

137

2.ANCIENT LANDMARKS. PLATO AND ARISTOTLE,THEOSOPHY, Vol. 27,

No. 11September, 1939, fq.483-491.
3.Vitomir Mitevski,Platon.Anticka Filozofija,Matica ,Shkup fq. 86

PLATONI DHE DEMOKRACIA

Platoni na paralajmroi tek dialogu i tij Kratili
se jo gjithmon emri prputhet me natyrn e
vertet t gjsendeve

Kur qeveris turma ?!

Argumenti m i mir kundr demokracis sht
biseda pes minuta me nj votues t rndomt

Winston Churchill

138

Duhet nj shtet t ket nivel t lart t edukimit,

q qytetart e saj t jen t kualifikuar pr t
votuar drejt pr njerzit meritor dhe t
prgjegjshm

Thomas Jefferson
Mos u zemroni me mua q e flas t vrtetn. As
nj njeri nuk mund t mbijetoj q ju
kundrshton juve (turmn q e kishte pran). 0se
do turm tjetr parandalon ndodhjen e shum
padrejtsive t paligjshme q ndodhin n qytet.
Njeriu q vrtet lufton pr drejtsi duhet t bj
jet private dhe jo publike nse pr nj koh t
shkurt do t mbijetoj

Apologjia e Sokratit 31-e,32-a

Demokracin nuk e paraplqente Platoni, sepse opinioni i turms nuk
sht i vrtet, por e vrteta njihet vetm prej mbretit filozof q
prmes dialektiks ezoterik t Sokratit arrin te njohje e harmonis
Ne politike ne supozojme se secili qe di te marre vota ai di
edhe te administroje me qytetin ose shtetin. Kur jemi te
semure ne nuk e kerkojme mjekun me te bukur dhe as
mjekun me elokuent
Platoni
Per demokracine kam nje dyshim, ajo do te mbisundohet
prej mediokritetit
Fridrih Nice

universale q mbizotron makrokozmosin, mikrokozmosin dhe ky ligj

natyral prfshihet n republikn q prfaqson nj socio-kozmos.
Platoni thoshte, se, sikur q drejtimi i nj anije q krkon nj njeri q
sht i aft dhe ka dituri ta drejtoj, edhe shteti krkon nj njeri q
sht kompetent pr t qeverisur. Andaj, meqense opinioni i turms e
139

kishte sjell Athin n luft vllavrasse me Spartn, Platoni ishte

kundr demokracis dhe tha Prderisa sundimtart nuk bhen filozof
dhe filozoft sundimtar, bota nuk do t jet m e mir. Partia
Demokratike Athinase q e dnoi njeriun me t spikatur t Athins,
Sokratin, q prve qe ishte m i dituri i Athins ai u prball edhe si
ushtar gjoks m gjoks me armikun dhe shquhej pr trimri. Sokrati u
dnua me vdekje dhe jo vetm kaq, Partia Demokratike e Athins, e
zhyti Athinn n luft vllavrasse me Spartn n luftn e Peloponezit
q i zhyti poliset helene drejt mjerimit dhe shkatrrimit. Ideja sht se
nse opinioni i shumics qeveris me shtetin sht nj ide e
rrezikshme. Pikrisht duke e pasur parasysh eterit themelues t ShBAve thelbin e demokracis ato ishin pr demokraci republikane. Thomas
Jefferson e shpreh kt skepticizm n thnien e tij se duhet t kesh
nivel t lart t edukimit q qytetart t jen t kualifikuar pr t
votuar drejte. Njhersh e pyeten Benxhamin Franklinin se far
forme t qeverisjes kishte sjell kushtetuta e aprovuar, Franklini u
prgjigj republik nse mund ta mbani. Nse vijn demokrat si
Roberspieri apo Neckeri q gzonte popullaritetin m t madh por q
ishte agjent i Lord Shelburnit ose interesave Britanike q punonin
kundr interesit nacional t francezeve ose Partia Demokratike e
Athins e cila prfaqsohej prej Menonit, Kononit, Anytas e Meletit
q ishin kolaboracionistt e oborrit mbretror persian por q gzonin
popullaritet n Athin dhe dnuan njeriun m t mir dhe m t ditur
q kishte Athina, Sokratin q luftoi gjith jetn e tij kundr Persis.
Nga shembujt e msiprm shihet q Platoni kishte t drejt sepse
opinioni i turms sht i rrezikshm dhe seriozisht e krcnon t mirn
e prgjithshme t popullit ku demagogt e shkatht q u fitojn
zemrn turms udhheqin me at popull duke qen t
paprgjegjshm ose duke qene agjent t interesave t huaja. Prandaj,
termi m i sakt i demokracis do t ishte demagogjia. Pikrisht
duke par kto arsye etrit themelues t ShBA-ve, vendosn pr
demokracin republikane, prandaj dhe ShBA-ja sht republike dhe
jo demokraci. Cilat jan t drejtat individuale?. N demokracin
republikane t drejtat individuale duhet t mbrohen. Ato jan t drejta
natyrale t bazuar n ligjin natyral. Individi ka t drejtn e ruajtjes s
140

dinjitetit t tij n imazh te zotit. Ai ka t drejtn e ekzistencs, t

funksionimit dhe t jet i mbrojtur. Gjithashtu, individi ka t drejt
natyrale t trajtohet si qenie njerzore n t gjitha shtjet. Ai ka t
drejt n edukim, n edukim t detyrueshm pr ndonj kualifikim, t
ket mundsi pr akses n teknologji. Individi ka t drejtn natyrale t
ket zrin e tij n rregullimin shoqror dhe n zgjedhjen e
prfaqsuesve t popullit n vendim-marrjet e rndsishme, n interes
t popullit. T gjitha kto t drejta individuale t bazuara n ligjin e
natyrs dhe jo n ligjet pozitiviste mund ti siguroj vetm republika
q n preambul dhe kushtetut t saj ka t prfshir ligjin natyral dhe
q pr her t par kjo ndodhi n revolucionin amerikan ku ligji
natyral u prfshi n preambuln e kushtetuts s ShBA-s prej ides s
Nikoll Kuzs q n ShBA arritn prmes Lajbnicit dhe Emerich
Vattelit q ishte nj ithtar i Lajbnicit q inspiruan etrit themelues t
ShBA-ve. Ndrsa opinioni i turms q sht i rrezikshm, jemi
koshient sot q turma i legjitimon njerzit m t paprgjegjshm q
rrnojn interesin e prgjithshm. Prandaj, t drejtat individuale m
s miri mbrohen n republik q funksionon mbi sundimin e ligjit. Pr
zhvillimin e republiks moderne nj rndsi t madhe ka gjuha
standarde q ishte vizion i Dante Aligerit dhe n baz t gjuhs
standarde mund t zhvillohet kultura kombtare, vullneti nacional dhe
interesi nacional i bazuar mbi ligjin natyral (ligji i harmonis
universale t zotit), t prfshir n republikn konstitucionale dhe jo
mbi ligjet pozitiviste (t bra nga njeriu). Vota demokratike duhet ti
nnshtrohet shrbimit t s mirs s prgjithshme dhe sundimit t
ligjit dhe jo ambicieve egoiste t individve t paprgjegjshm.
Solloni i Athins ishte ndr t part n histori t njerzimit q dha
iden e konstitucionalizmit dhe ishte edhe ideologu i par i republiks
konstitucionale primordiale n Athinn e lasht dhe q shrbeu si
shembull pr themelimin e republiks sovrane moderne. M mir t
kesh nj mbret se turm kur ska ligj dhe m mir sht t kesh
demokraci se mbret n demokracin republikane ku sundon ligji
thot Larouche. Demokracia sht e dobishme vetm n republikat
moderne sovrane ku mbisundon ligji. Prandaj, nevoja e par e nj
shteti q ruan mirqenien sht republika sovrane moderne q
141

legjitimon t mirn e prgjithshme dhe ku mbisundon ligji. Vota e

qytetarve legjitimon prfaqsues t tyre q i nnshtrohen t mirs
s prgjithshme dhe ligjit q ka derivuar nga ligji natyral q trajton
njeriun si imago dei me t drejta t garantuara nga koncepti i njeriut
n imazh t zotit. Demokracia ishte produkt i sofisteve t cilt i
msuan t rinjt athinas oratorin. Ata ishin relativizuesit e gjrave
duke e mohuar faktin se e vrteta ekziston. Produkt i msimit sofist
ishte demagogjia e cila nxiti t rinjt athinas t msojn elokuencn
dhe metodn e bindjes-turms. Sofizmi ishte nj nga shkaqet q
Athinn e zhytn n luftn e Peloponezit, nj luft vllavrasse q e
kishin projektuar gjat koh oborri mbretror persian n bashkpunim
me agjentt e tyre t infiltruar te helent prmes kultit Apolonit n
Delfi. Pikrisht pr ta eliminuar do fraksion anti-oligarkik dhe antipersian n Athin kishte qen eliminimi fizik prmes rrugs ligjore t
Sokratit prmes kolaboracionistve persian si Menoni, Anyta,
Kononi dhe Meleti.

142

ARISTOTELI

I ATI I SKOLASTIKS

Aristoteli me ka goditur mua, sikur femijet e

marr kur e godasin nnn e tyre
Platoni
Pr ta kuptuar mir Aristotelin duhet ditur se ai
ishte kritiku i par i Platonit

Bertrand Russell

143

Aristoteli
Edukimi i Aristotelit ishte trsisht ndryshe nga
ai i Platonit. Aristoteli nuk e njihte shkencn
sekrete t t iniciuarve, prandaj kemi t drejt
t konsiderojm Platonin si eksponentin e fundit
dhe interpretuesin e filozofis s menuris
antike

Andrew Efron

Aristoteli si nxns n Akademin e Platonit, nuk e kishte kuptuar

thelbin e Dialektiks. N letrn e VII, Platoni e bri t qart se vetm
nxnsit e kualifikuar dhe t prshtatshm mund t zgjidheshin pr t
filluar n fenomenet ezoterik. Andaj, Aristotelit i mungonte faza e
iniciacionit, pr ta kuptuar mir Platonin. Dhe duket qarte se Platoni
nuk e prfshiu Aristotelin pr shkak se nuk kishte kualifikim n fazat
m t avancuara t njohjes s filozofis. Aristoteli e keqkuptoi
dialektikn e Platonit dhe kjo mund t kuptohet prej deklarimit t tij se
Dialektika sht kritik ku filozofia pretendon t njoh. Pr Platonin,
144

dialektika sht nj rrug drejt t kuptuarit t formave (ose ideve).

Aristoteli besonte se filozofia sht baza dhe dialektika sht thjesht
rruga drejt arsyetimit t drejt si nj metod e t menduarit racional.
Me Aristotelin dialektika u b vetm nj metodologji e logjiks.
Aristoteli jo vetm q e deformoi dialektikn e Platonit por edhe
elementet tjera fundamentale t filozofis s Platonit si koncepti i
formave (ideve). Malformacionet filozofike dhe kozmologjike ishin
faktori madhor i degradimit t tmerrshm t jets s njerzve n at q
ne e quajm epoka e errt. Duke e ndjekur Aristotelin edhe stoikt e
bn dialektikn vetm nj disipline formale brenda logjiks. Stoikt e
ndan logjikn n gramatike dhe dialektik. Prej ather gjat
mesjets dialektika u b sinonim i logjiks formale. Nuk sht e
rastsishme q Aristoteli u b edhe filozofi m me ndikim q dominoi
jetn intelektuale prreth dy mij vjet, megjithat defektet e mdha q
ka, veanrisht n frenimin e t menduarit kreativ t arsyes. Biografia
e Aristotelit q kur shkoi n Athin sht shum domethnse pr t
kuptuar rolin e Aristotelit edhe n aspektin politik t kohs si dhe
filozofin e tij. Ai s pari kur shkoi n Athin, para se te shkoj n
Akademin e Platonit, me prfshirjen e tij n operacion strategjik t
aleancs persiane-maqedonase, fillimisht u prfshi n shkolln e
oratoris s Isokratit. Andaj Isokrati ishte msues dhe kontrollues i
Aristotelit. Ai e udhhiqte edhe shkolln kryesore t sofistve n
Athin. Shkolla retorike e udhhiqte Isokratin dhe lozte nj rol t
spikatur pr aleancn lindje-perndim. Kjo iu propozua edhe prej
mbretit persian t birit t Philipit t II dhe kundrshtarit politik
Aleksandrit t Madh. Ky ishte projekti nj bot detante ku qllimi
ishte q t ndrpriten luftrat shekullore n mes tyre. Perandoris
persiane dhe helenve q ishin superior edhe ushtarakisht edhe
intelektual duke themeluar ndarje t perandoris s perndimit deri
n lumin Eufrat dhe lindja. Monarkis maqedonase i ishte ofruar
prsri sundim i trashgueshm perandorak n perndim, me kusht q
Maqedonia ti nnshtronte helent kokfort t cilt persianet kurr
nuk arrihen q t zhvillojn aftsi ushtarake dhe zgjuarsi pr ti
pushtuar. Modeli social i perandoris perndimore persianemaqedonase do t ishte modeli oligarkik i Akamenidve. Perandoria
145

perse ishte perandoria babilonase e rivitalizuar nn nj menaxhim t ri

duke seleksionuar disa familje babilonase, kastn e priftrinjve
hereditary t ngjashm me priftrinjt e kultit t Apolonit n Delfi.
Modeli i perandoris mediterane lindje-perndim u ringjall gjat
luftrave n shek e I p.e.s., ku u b nj marrveshje n ishullin Kapri,
ndrmjet Octavian (Augustus) dhe priftrinjve Magi t kultit Mithres
dhe u themelua Roma si kryeqytet i perandoris botrore dhe n fazn
e dyt kur u nda perandoria n kohn e Dioklecianit. Kur perandoria u
nda n lindore dhe perndimore nj bilanc i forcave kulturoreligjioze ndarje e Evrops deri ne ditt e sotme. Kto ishin
precedentt q perandoria britanike dizajnoi bilancin gjeopolitik t
forcave n mes t Evrops Lindore dhe Perndimore q nga fillimi i
ktij shekulli. Gjat luftrave botrore n luftn e ftohte dhe entente
cordiale n mes Francs dhe Anglis q prpiqet ti ndikoj n
keqperceptimin e politiks prej Mosks. Aristoteli u trajnua n
qendrn e msimit t sofizmit n Athin q atbot ishte shkolla e
retoriks s Isokratit. Kjo shkoll ishte nj nga shkollat kryesore
filozofike dhe politike kundr Akademis s Athins. Aristoteli prej
shkolls s retoriks u infiltrua n Akademin e Platonit. Shkrimet e
Aristotelit mbrojn parimet e oligarkis si etike ashtu edhe politike,
por edhe punimet e tij te ashtuquajtura shkencore jan nj manifestim
anti-Sokratik i sofizmit qe promovohej prej agjentve t Delfit t asaj
kohe, si shkolla e retoriks. Aristoteli ishte mbrojts i skllavris dhe
natyrs kafshrore t njeriut duke thn se njeriu sht zoon
politicon, disa argumentojn se n kohn q jetonte Aristoteli ishin t
tilla marrdhniet shoqrore. Platoni n dialogt Meno kur Sokrati e
luti gjeneralin Meno t futet n diskutim dhe e nxiti q t zgjidh
syprinn e katrorit dhe skllavi e zgjidhi. Sokrati dshmoi se secila
qenie njerzore, puntor ose skllav sht i pajisur me kapacitetin
mental kreativ dhe kjo sht q e bn at qenie njerzore. Pr
Aristotelin natyra determinonte gjrat q prej lindjes. Ai mbronte
iden se q nga lindja sht bre dallimi n mes urdhrdhnsve dhe
urdhrmarrsve kshtu sht te njerzit, ashtu sht edhe te kafsht.
Sikurse dallimi q sht n mes meshkujve q jan m t fuqishme pr
nga natyra se femrat. N politikn e tij Aristoteli e atakon republikn e
146

Platonit si dhe konceptin e tij t mirs s prgjithshme. Ai thot nse

themelojm nj qytet unik, ai do ta shkatrronte veten sepse njerzit
jan t prir drejt realizimit t interesave personale. Pak do t
kujdesen pr at t prbashktn dhe individt m tepr prkujdesen
pr gjn e tyre dhe jo at se far sht e prbashkt. Kshtu q ne
neglizhojm t prbashktn sepse mendojm se dikush tjetr do t
prkujdeset dhe punojm m pak. Ka konflikt n mes t natyrs
egoiste t njeriut dhe interesit t prgjithshm. Shpirti i tij sht i huaj
me aktin e zbulimit, punon n botn me objekte fikse t klasifikuara
dhe t indeksuara. Kshtu q Aristoteli e shkon botn si fikse.
Shoqria e Aristotelit sht e dnuar t jet shrbtore dhe secili merr
aq sa ti sigurohet prej t tjerve. Njeriu sht kafsh politike ose zoon
politikon dhe mos provoni t dizajnoni nj shoqri t bazuar n ide t
kundrta sepse sht qesharake! Ose me keq do t jet represive sepse
shkon kundr natyrs s njeriut dhe secili e di se ne nuk mund ta
ndryshojm natyrn e njeriut. Aristoteli mohon mundsin q qytetaret
t identifikohen me nj shoqri ideale; t ndrtojn s bashku dhe ai
mohon se mund t ket nj projekt unifikimi q njerzit t dalin jasht
jets s ngusht dhe interesave vetjake. Ai frikohej ndaj koncepteve t
reja q mund t sfidonin rendin ekzistues dhe inkurajon secilin q t
kthehet n kt realitet, sepse modelit i shoqris s Platonit na
qenka ideal. Sipas Aristotelit njohuria sht aksiomatike, mendja
njerzore nn instruksione t aksiomave dhe prkufizimeve vjen
logjikisht te njohurit e reja. N matematik kjo d.m.th. mson
supozimet baz dhe prkufizimet q apriori jan vet-evidente. N
kt mnyr konkluzionet e nxjerrura apriori prej perceptimit shqisor
reduktohen n formula matematikore dhe statistik dhe kshtu
themelohen pseudoshkenca. Shkrimet e Aristotelit edhe pse kan
kategorizime dhe klasifikime u mungojn parimet universale, logjika
nuk prmban aftsin kreative t mendjes q n mnyr intuitive arrin
te ligjet universale fizike dhe mnyrn si arrijm te realiteti i lart si
bnte Platoni prmes dialektiks majeutike q lindte t vrtetn mbi
nj realitet. Logjika e Aristotelit mund t prmblidhet me nj
shembull si shkruan n mnyr ironike Lucano de Kreshenko :
Sokrati fishkllen.
147

Lokomotiva fishkllen.
konkluzioni sht : Sokrati sht lokomotiv.
Ky sht silogjizmi Aristotelian q prodhon gjeneralisim t gabuar. N
kt mnyr silogjizmi apo logjika aristoteliane bazohet n t vrteta
shqisore, gjeneralisim t deformimit dhe produkt t t menduarit
aristotelian jan gjysmmitet dhe pseudoshkenca. Aristoteli ndryshe e
shihte edhe konceptin e ligjit natyral. Ai nuk e shihte njeriun n imazh
t zotit por njeriu pr t ishte nj kafsh ose zoon politikon dhe
mendja e tij ishte tabularasa ose letr e pastr q prmes ksaj ideje
kontestohet ideja e Anamnezs s shpirtit q ia demonstroi Sokrati
duke e marr nj nxns t varfr q e zgjidhi nj enigm matematikore
(q skishte njohuri paraprake pr zgjidhjen e asaj enigma) gjeneralit
Athinas Menonit dhe pr ta bindur se t gjith njerzit pr nga natyra
jan t barabart dhe t lir. Njeriu i reduktuar dhe i konceptuar si i
till edhe shoqria dukej si ajo kafshve ku t gjith luftonin pr
ekzistenc ose si e uan Tomas Hobsi Lufta e t gjithve kundr t
gjithve. Sipas ktij koncepti aristotelian njeriu themelon qeveri ose
nj diktatur arbitrare pr ta mbrojtur veten prej t tjerve. Kt
mbshtetje e kishin edhe empirikt si Tomas Hobsi, Xhon Loku,
Samuel Pufendorf dhe Hugo Grotius. Zaten dhe empirikt anglez
ishin edhe aristoteliant e shek XVII q e themeloi venedikasi Paolo
Sarpi.

SKOLASTIKA ARISTOTELIANE
Platoni sht nj filozof origjinal dhe e shikoj
Aristotelin vetm si nj logjicist subtil
148

Alain De Lille (1128

1202)
Per librat q ju i prmendni , kjo sht pergjigja
ima: nse prmbajtja e tyre sht n prputhje me
librin e Allahut ne mund t bjm edhe pa to
sepse libri i Allahut sht m tepr se i
mjaftueshm. Nse prmbajtja e tyre shtn
kundrshtim me librin e Allahut nuk ka nevoj
pr ti ruajtur. Ather vazhdoni dhe asgjsoni.*
Prgjigja e Kalif Omarit t I dhn Amr ibn- Alasit, kur e pyeti se ka t
bjm me bibliotekn e Aleksandris.

N epokn mesjetare, mendimi perndimor stagnoi sepse burim i

njohjes ishte argumenti dhe autoriteti, qoft nse buronte prej shtetit
ose kishs. Gjat ksaj kohe msimi perenialist ose ajo q njihet si
filozofia natyrale msohej vetm nga shtresa e lart. Qllimi i
skolastiks mesjetare ishte q t mbahet populli n injoranc me
qllim q t kontrollohej m leht dhe raportet n mes sunduesve dhe
t sunduarve t qndrojn fikse ashtu si kishte menduar Aristoteli. Q
pas vdekjes s Jezu Krishtit. Msimi burimor i krishterimit ishte
deformuar me qllim q ti shrbente perandoris romake pr qllime
politike si fe zyrtare e perandoris. Edhe ajo q njihej si kisha e
perandoris romake, t shenjt e kishte t njjtin synim politik t ishte
n shrbim t politiks dhe jo t shpaloste mesazhet e vrteta t fes
s krishter. Me Shn Augustinin, n Evropn mesjetare u prjetua nj
tragjedi sepse nj mendimtar i madh si Shn Augustini q msoi
msimet mistike dhe Platonin ai degjeneroi n fanatizm dhe n
shrbim total t dogmave t kishs katolike romake. sht me t
vrtet sfiduese t shpjegohet se si mendimet absurde t Aristotelit
dominuan tet shekuj mendimin perndimor. Nj prej influencave m
t dmshme n perndim gjat periudhs s errt mesjetare ishte
sistemi i t menduarit aristotelian. Thoma Akuini e shpalli Aristotelin
nj autoritet t madh n t gjitha shtjet natyrale dhe supranatyrale.
149

Pas
rnies s perandoris Romake, Justiniani i mbylli edhe
Akademin e Platonit edhe liceun e Aristotelit m 529 p.e.s. M 616
perst e shkatrruan shkolln e Aleksandris, ndrsa Amr ibn-Alas me
leje t Kalif Omarit t I m 642 dogji librarin e Aleksandrit*, kt
gj e mohon studiuesi orientalist Bernard Lewis. Bizanti mbeti bastion
i msimit t elenve. Shkollart islamik morn dhe i ruajtn shum
shkrime t perandoris bizantine. Shkollart islamik si Avicena 9801037 dhe Averroe 1126-1198, si shkollaristi hebre Moses Maimonides
1135-1204, studiuan kto shkrime dhe i komentuan, kto shkrime dhe
komente shkuan n Evrop prmes Sicilis, Afriks Veriore dhe
Spanjs. Doktrina e Shn Augustinit sovranitetit absolute t vullnetit,
fuqis hyjnore autoritetit t pakushtzuar t kishs u bn dogma t
padiskutueshme krishtere. Sistemi aristotelian ishte edhe n mburoj
kundr mospajtimit dhe braktisjes. Forca primare e sistemit skolastik
ishte autoriteti i kishs ose i Aristotelit, imponimi i dogmave ishte
absolute dhe vdekja prmes torturs ishte ndshkim pr mosbindjen.
Aristotelianizmi si arm epistemologjike sht shfrytzuar n mas t
gjer si instrument i kontrollit t mendjes prej fraksionit oligarkik
q prej perandoris romake deri n ditt e sotshme. Ky fraksion
oligarkik prbhet nga fisnikria evropiane Gelfet e zi. Si
paraardhs t ktij rendi ndrkombtar jan fisnikria romake q u
zhvendos n Venedik gjat kohs q u shkatrrua perandoria romake
perndimore q bn aleanc me komandantt e fiseve nordike. Gjat
kohs s perandoris romake ky fraksion prbehej prej bankierve
ndrkombtar dhe fisnikris q u vendoste taksa bujqsore popullats
t cilt ishin t organizuar rreth institucioneve q kishin dal nga kulti
i Apolonit n Delfi.Ky kult e themeloi dhe e diseminoi
aristotelianizmin. Aristoteli ishte i vendosur prej diktatorit Sula me
qllim t lufts kundr Platonizmit q prfaqsonte nj krcnim pr
perandorin romake. M von n kohn Patristike t kishs krishtere
Aristotelianizmi ishte i shfrytzuar prej elits bankare dhe
aristokracis toksore t luftojn influencn e neoplatonistit Shn
Augustinit. Pr hern e tret rivendosja e Aristotelianizmit u b prej
Thoma Akuinit q u prpoq t pengoj ndikimin e neo-platonistit Ibn

150

Sinas n kohn kur kisha katolike ishte uzurpuar prej fisnikris s

zez t gelfve.

Perandori romak Sulla (Lucius Cornelius

Sulla Felix)
Instalimi i fundit i Aristotelianizmit ishte i drejtuar nga Perandoria
Britanike n form t empirizmit britanik. Si edhe duket Xhon,
Loku, David Hjumi etj., ishin apologji t sistematizimit dhe t
pikpamjes sensuale dhe empirikt t bots. Aristoteli ishte nj agjent
i shrbimit inteligjent q punonte pr klikn oligarkike t fisnikris
maqedonase q kishin aleanc me interesat babilonase-persiane.
Aristoteli u infiltrua n Akademin e Platonit i uar prej kliks
oligarkike t punoj kundr Platonit dhe Akademis s Platonit me
qllim t shkatrrimit t akademis dhe t regrutimit kundr Platonian.
Aristoteli lozi nj rol kryesor n organizimin e atentatit kundr
Aleksandrit t Madh m 323 p.e.s. N shtje filozofike Aristoteli
ishte inkompetent dhe regresiv. Ashtu njihej prej intelektualeve t
kualifikuar t kohs s tij. Sot ekziston nj mit se Aristoteli ishte
nxns i Platonit dhe msues i devotshm i Aleksandrit t Madh dhe
nj intelektual shum i respektuar dhe i jashtzakonshm i kohs s
tij, q ishte rezultat i propagands s stoikve dhe e shkolls
151

peripatetik e Aristotelit q filloi t prhapet prej diktatorit romak

Sulles dy shekuj pas vdekjes se Aristotelit. Pasi q Aleksandri i Madh
e mundi Persin financiert-priftrinj t Mesopotamis u munden. Me
atentatin ndaj Aleksandrit t Madh, parimi oligarkik i qeverise ose
modeli persian si e quan Aristoteli u ringjall prej oligarkve
maqedonas veanrisht prej ptolomejve n Egjipt q m von ky virus
oligarkik u transmetua n Rom. Prej Roms ky parim oligarkik i
qeveris u transmetua n modelin e Perandoris Britanike q nga
grushtshteti q bri Williami i Portokallieve kur u erdhi n fron m
1688 me an t revolucionit t famshm. N mesjet ky parim
oligarkik u mbajt prej Gelfeve, Habsburgve, Pierlonve q
dominonin Evropn mesjetare. Shkatrrimi i Aristotelit dhe imazhit t
tij autoritar do ti vendoste fund hegjemonis s logjiks n jetn
intelektuale. Logjika si marrveshje sociale e kultivuar prej
aristotelianve pr dy mij vite, si nj arm e fuqishme penguese q
do ti mundsonte njerzve replikimin n mendjet e tyre, koncepti i
arsyes sikurse e definonte Platoni ose fuqia t hipotetizmit t
hipotezave m t larta q prfaqson metodologjin kompetente
shkencore pr t zbuluar ligjet universale mbi t cilat funksion
mikrokozmosi dhe makrokozmosi dhe mbi t cilat ide t harmonis
hyjnore t funksionoj edhe socio-kozmosi.

____________________________________________
*Roger Pearce, Abd al-Latifs Account of Egypt and the destruction of the library
of Alexandria, September 10, 2010

152

AKADEMIA E PLATONIT DHE

ALEKSANDRI I MADH I MAQEDONIS

Aleksandri i Madh
Ka ekzistuar nj mit pr ta paraqitur Aleksandrin e Madh si
pushtues, por Aleksandri ishte i madh sepse nuk ishte pushtues por
lirues i njerzimit t asaj kohe prej lavires babilonase q qndronte
n fronin mbretror t Persis dhe q me shekuj paraqiste tmerrin e
njerzimit. Prandaj, Aleksandri ska qen pushtues dhe ktu ishte
dallimi i tij me babain e tij Filipi II, q ishte n shrbim t planit t
Isokratit pr t themeluar pjesn perndimore t perandoris persiane,
me ide t kultit t Apolonit n Delfi. Ai ishte nj institucion i
perandoris perse q kryente funksione t shrbimit inteligjent kundr
helenve. Aleksandri i Maqedonis prshkruhet si nxns dhe mik i
Aristotelit. Kt mit e ngriti diktatori Sulla n kohn e Roms por n
153

fakt ishte Aristoteli dhe Antipatri ishin armiqt m t mdhenj t

Aleksandrit q i prgatitn disa atentate t pasuksesshme dhe
helmimin e tij misterioz. Akademia e Platonit kishte edhe projekt
politik edhe pse nuk kishin mundsi q ta bnin n kohn e tyre dhe
qllimi i tyre ishte prhapja e kulturs jonase t qytet-ndrtimit dhe
progresit t civilizimit. Akademia e Platonit ishte vend ku
prgatiteshin republikant e rinj. Andaj, Akademia e Platonit e kishte
t qart se armiku i djallzuar i civilizimit n lashtsi ishte Persia q
barte me vete virusin e oligarkis financiare babilonase. Andaj, kjo
akademi e kshilloi Aleksandrin e Maqedonis, drejt fitores s tij
edhe pse ai kur e sulmoi Persin, kishte 50 mij ushtar n krahasim
me Darin III, q kishte rreth nj milion ushtar. sht edhe nj
anekdot kur perst i ofruan gjysmn e perandoris dhe vajzat e Darit.

Perandoria e Aleksandrit t Madh

Nj tregtar i thot se un po t isha Aleksandri n vendin tnd do t
pranoja,- por Aleksandri tha Po, edhe un do t pranoja sikur t
isha tregtar por un jam mbret Aleksandri. Kjo anekdot e shpalos
planin e Isokratit q kishte punuar n at drejtim me Filipin II, Kultin
e Apolonit n Delfi dhe oligarkin udhheqse persiane. Aleksandri e
braktisi iden e Filipit t Dyt dhe me kshillat e Akademis s
154

Platonit, ai deshi q t ngrit kulturn jonase t civilizimit dhe

progresit pr njerzimin e asaj kohe. Andaj Aleksandri nuk luftoi as
pr ar dhe as pr pasuri, por thjesht pr ti liruar nga djalli babilonas
q kontrollonte perandorin Persiane,gjegjsisht t gjith njerzimin e
asaj kohe. Prandaj Aleksandri i madh edhe pse ishte strategu m i
madh i kohs s tij prap mbetet nj brilant edhe pse ishte nj ndr
djelmoshat m t pashm t kohs s tij, veanrisht nga vizioni i tij
dhe devotshmria politike.
Programi i Aleksandrit prmbante 10 pika kryesore:
1. Restaurimi i kushtetuts s lasht republikane t Jonis q ishte
kushtetuta e Sollonit t Athins.
2. Themelimi i nj konfederate t unifikuar t qytet-shteteve jonase
dhe projektimi i fuqis komerciale t jonve ashtu si e propozoi
Talesi prej Mileti dy shekuj e gjysm m par.
3. Formimi i nj thesari qendror q t zvendsoj autoritetin taksativ
t vasalve
4. Themelimi i nj miniere qendrore imperiale q emeton monedhn
dhe eliminimi i t drejts t - ish vasalve q t emetojn monedhn e
tyre.
5. Qeveri masive qendrore q mbshtet ekspansionin e tregut duke
ndrtuar infrastrukture si kanale ndrmjet Detit t Kuq dhe mediteranit
6. Brja e Eufratit i lundrueshm duke e br Babilonin limanin m
t madh q lehtson tregtin lindje -perndim
7. Ndrtim i qyteteve q do t bartin emrin e Aleksandrit si
Aleksandria
8. Program masiv edukativ dhe futja e shkencs dhe kulturs helene
n tr botn t shoqruar me unifikim kulturor t t gjith etnive
tjera.
9. Hapja e mediteranit perndimor pr urbanizim t shpejt
10. Ekspulsioni i fraksionit oligarkik prej qyteteve helene dhe nxitja e
forms republikane t qeverive lokale.
Qllimi i Aleksandrit t Madh ishte ndrprerja e sistemit oligarkik t
kultit t Mardukut babilonas q dy mij vite e kishte shtypur dhe
155

skllavruar popullsin e asaj kohe. Ky ishte programi humanist dhe

civilizues dhe shpirti human i Aleksandrit t Maqedonis, megjithat
ky vizion i ndritur i tij, ka mbetur i errt pr historin pr qllime
politike sepse ai ishte hero i vrtet i civilizimit dhe e shkatrroi
djallin e civilizimit t antiks q ishte kulti i Mardukut Babilonas.
Plani republikan i Aleksandrit ishte edhe shkaku q ndaj tij u
prgatiten disa komplote t njpasnjshme. Historia e sotshme,
prpjekjet pr ta vrar Aleksandrin i prshkruan si deluzione t
persekutimit t Aleksandrit por n fakt kulti i Apolonit n Delfi si
dhe Aristoteli kishin motive politike pr ta eliminuar Aleksandrin nga
rruga e tij e ndritshme q parashikonte shkatrrimin e do fraksioni
oligarkik n qytetet helene. Prandaj, Kasandrit djalit t Antipatrit
kishte prjetuar frik t madhe edhe pas vdekjes s Aleksandrit dhe
sa here qe kalonte ka statuja e Aleksandrit tekstet e lashta shkruajn
se atij iu rritnin flokt gjithashtu dhe Aristoteli friksohej se kur t
vinte Aleksandri prej fushats q kishte ndrmarr n Azi do ta vriste
sepse pr keqbrjet e Aristotelit dhe t Antipatrit i shkruante edhe nna
epirote Olimpia q edhe at e prbuznin. Pikrisht historia ka qen e
gjymt n ndriimin e lidhjes n mes t Aleksandrit t Maqedonis
dhe Akademis s Platonit sepse 6 shekuj pas vdekjes s Aleksandrit,
politika sht udhhequr nga armiq t prbetuar t Akademis s
Platonit dhe Aleksandrit t Madh. Interesi i tyre ka qen shkatrrimi
dhe distorzioni i ksaj lidhje q solli fitoren m t madhe n historin
e helenve kundr armikut historik, djallit babilonas. Ka shum autor
t lashtsis q prmendin korrespondencn e Aleksandrit me dy
lidert e akademis si : gjenerali athinas Fokioni dhe Ksenokrati q
ishin udhheqs t akademis. Ksenokrati u ftua prej Aleksandrit q
ta shoqroj n fushatn n Azi kundr Persis. Aleksandri e
ndihmonte financiarisht Akademin e Platonit dhe i dha mandate
Aleksandri mikut t tij Ksenokratit, q t shkruaj De monarchia
q ishte n katr vllime pr shtje politike, por kjo vepr e lashtsis
nuk mbijetoi por pr t na kan folur : Plutarku, Ciceroni dhe Diogjeni
i Learts. Nj rol tjetr q lozi Akademia e Platonit ishte restaurimi i
kushtetuts republikane t lasht t joneve q rridhte prej Sollonit t
Athins si dhe ideja e Talesit t themelimit t konfederats t qyteteve
156

helene. Pas betejs n Granicus, Aleksandri e lshoi nj proklamat

n t ciln premtoi abonimin e regjimeve oligarkike n qytetet jonike
dhe restaurimin e kushtetuts s vjetr republikane t Sollonit,
Athins. Kto masa u dizajnuan prej Deliusit t Efesit q mori pjes
n implementim. Kjo ishte nj fyerje publike e planit t Isokratit dhe
prfshirjen e masave shtes pr lirimin e qyteteve jonike prej tatimit
imperial, mirqenies joniane si mas pr ekspansion t shpejt t
prodhimit dhe t tregut. Kto reforma q u propozuan prej Akademis
s Platonit, q Jonia dhe zonat e thella t bhen provinc me vler n
perandorin romake dhe m von zemra ekonomike, financiare dhe
administrative e perandoris bizantine. Programi pr zhvillimin e
qyteteve jonike nuk u plqye prej gjeneralve t vjetr t ushtris
maqedone veanrisht prej gjeneral Antipatrit q ishte regjent n
Maqedoni dhe Hegjemon mbi qytetet helene. Antipatri n
bashkpunim me Aristotelin promovonin formn tiranike t qeverise
n qytetet helene duke inkurajuar dhe forcuar oligarkit ekzistuese ose
duke instaluar oligarki t reja. Menjher pasi u b mbret m 336
p.e.s., Aleksandri e braktisi iden e t atit t tij, Filipit t II, pr ta
ndar perandorin me Persin. Kjo miqsi e Filipit t II me mbretin
persian shihet edhe n letrn q ja oi mbreti Persian, Dari,
Aleksandrit gjersa Aleksandri ishte n Marat ku prve letrs s
Darit, prfaqsuesit e Darit ishin t porositur prej Darit q edhe me
goje ti luteshin Aleksandrit qe ti liroj Aleksandrin t mn, gruan
dhe fmijt e tij. Letra shkruante q Filipi II dhe Artaksersi mbreti
pers ishin miq dhe aleat. Dhe kur erdhi n fron Arsesi djali i
Artaksersit, Filipi II e bri hapin e padrejt ndaj mbretit Arses, pa
psuar asnj padrejtsi prej persianve. Q kur Dari sht mbret i
Persis, Aleksandri nuk kishte uar asnj prfaqsues t tij pr t
dshmuar miqsin e vjetr dhe aleancn me Persin, por sht futur
me nj ushtri t madhe dhe u ka sjell persianve shum dme. Pr
kt arsye Dari e mbron tokn e vet dhe sovranitetin mbi t. Beteja
prfundoi sipas dshirs se ndonjrit prej zotve. Por si mbret i lutem
mbretit q ta liroj t mn, gruan dhe fmijt dhe Dari sht i gatshm
q me Aleksandrin t lidh miqsi dhe aleanc. Pas gjith ktyre
krkoi nga Aleksandri q t oj garanci prmes t besuarve t Darit
157

si Meniskosi dhe Arsima dhe tu dorzohet familja e tij prej

Aleksandrit.* Dari i kishte br edhe oferta tjera t njpasnjshme
Aleksandrit, prher t fundit ai ia ofron 10 mij talent, gjysmn e
Perandoris dhe vajzn e tij grua dhe gjenerali Parmenioni i tha se un
po t isha n vendin tnd Aleksandr do t pranoja kt ofert ndrsa
Aleksandri iu prgjigj se edhe un sikur t isha Parmenio do ta
pranoja por jam Aleksandr. Diodori i Sicilis raportoi se
Aleksandri e fshehu letrn e vrtet t Darit dhe e zvendsoi me nj
letr tjetr q ishte sipas interesave t Aleksandrit dhe kt letr, ai,
ua prezantoi gjeneralve t tij pr tu siguruar n refuzimin e
negociatave pr paqe. Por t gjitha raportet e dshmojn se Dari nuk
rreshti duke krkuar paqe madje duke ia ofruar edhe gjysmn e
perandoris dhe portat e mediteranit lindor. Por, Aleksandri duke
qen i udhhequr prej Akademis s Platonit e cila q nga koha e
Platonit dhe Sokratit si qendr e s keqes e shihte Persin q
udhhiqej prej aristokracis financiare babilonase dhe si qllim
Aleksandri kishte t shkatrroj njher e prgjithmon kt
perandori famkeqe. Aleksandri pasi mundi Darin III zgjeroi kufijt e
perandoris, nn ndikim t kshilltarve t tradits humaniste jonike
themeloi shum qytete t cilat i kishte shkatrruar dhe i kishte
varfruar tej mase Persia. Aleksandri mori masa edhe ti asimiloj
disa pakica etnike n kulturn humaniste jonase. Aleksandri kishte
bere nj plan pr ta pushtuar tere mediteranin perndimore ose
ekspedit prtej shtyllave te Herkulit kufijt tradicional te civilizimit
mesdhetar. Aleksandri dizajnonte nj perandori qe do te shtrihej prej
Indis deri n gadishullin Iberik n t ciln do t zhvillohej kultura
jonase, industria, infrastruktura dhe do t lulzonte tregtia. Planin e tij
civilizues e ndrpreu Aristoteli q e helmoi Aleksandrin dhe q ishte
n koordinim me kultin e Apolonit n Delfi q t parandalohej plani i
Aleksandrit dhe n vend t planit t Aleksandrit, Kulti i Apolonit n
Delfi orkestroi ngritjen e Perandoris Romake dhe qendra e oligarkis
u transferua prej Persis n Rom e cila vazhdoi t njjtn tradit
oligark
________________________________________________________
158

*Plutarch ,The life of Alexander, Loeb Classical Library edition, 1919

ARISTOTELI DHE MISTERI I VDEKJES S

ALEKSANDRIT T MADH

Aleksandri i Madh - shptimtar i njerzimit

t lashtsis
Historiant akademik e shquajn vetm si pushtues, por
Aleksandri i Madh shquhet m tepr si politikan dhe vizionar. Ai
kishte n mendjen e tij zbatimin e planit Jonik q e kishte prgatitur
Akademia e Platonit pr ngritjen e civilizimit n nj stad m t lart,
vdekja e tij misterioze i dshtoi planet e Akademis s Platonit pr
t themeluar Republikn e Platonit dhe n vend t saj u themelua
Perandoria Romake, e cila e dominoi botn q mbijetoi n forma t
ndryshme n epokn ton moderne. Simptomat si prshkruhen pr
159

vdekjen e Aleksandrit jan konstatuar se bhej fjal pr helmim.

Aleksandri vdiq n moshn 32 vjeare n kulmin e karriers s tij
dhe n rrethana tepr misterioze si shkruan edhe shkrimtari antik,
Ariani. Njohurit e Aristotelit mbi helmet i kishte prej t atit t tij q
ishte mjek personal Filipit t Dyt dhe oborrit mbretror t
Maqedonis. Aleksandri ishte i rrethuar prej konspiracioneve reale
dhe t imagjinuara. Aristoteli e njihte mir edhe Aleksandrin si dhe
qndrimin e tij rreth medikamenteve. Antipatri dhe Aristoteli kishin
motive politike dhe personale pr ta b nj gj t till, sepse edhe
kishin frikn se nse kthehej n Maqedoni, Aleksandri mund ti
sulmonte ngase ishte i revoltuar ndaj Aristotelit dhe Aleksandrit si
dhe pikpamjet e tyre politike rreth tiranis nuk prputheshin me idet
humaniste q kishte Aleksandri i madh. Olimpia, nna mendonte se
Antipatri dhe Aristoteli mund t ishin konspiratort e Aleksandrit.
Konspiracion ka gjasa si prshkruajn shkrimtaret antik t jet br
prej bijve t Antipatrit, Kasandrit dhe veanrisht Jolles q supozohet
se mund tia kishte drguar filxhanin me helm n nj mbrmje
argtuese, ku ishte pjesmarrs edhe Aleksandri i Madh.

Helmimi i AleksandritPetrarch-Master, ca
1520*
Majtas, Antipatri ose (Aristoteli) duke prgatitur
helmin, djathatas, djemt e Kasandrit e prgatisin
160

helmin pr tia dhn Aleksandrit. Filipi e derdh

prej thundrs s kalit helmin n kup prapa
shpins s Jolls. Jolla ia jep kupn me helmin e
panjohur q ia jep Aleksandrit pr ta pir.
Aleksandri i irrituar nga helmimi prej miqve t
tij ose nnkupton dhimbjen e fuqishme t barkut
q prjetoi Aleksandri.*
N kt konspiracion mori pjes edhe Mediusi shoku i Jolles q nxiti
t pij Aleksandrin. Ariani thot se vdekja ishte misterioze dhe
papritur n vitin 322 p.e.Studimet moderne t Universitetit t
Stanfordit besojn se Aleksandri i Maqedonis vrtet ishte i helmuar
prej ujit nga lumi Stix. Lumi besohej t ishte hyrja mitologjike pr n
ferr. Lumi Stix q prmendet n Teogonin e Hesiodit
identifikohet me lumin Mavroneri. Ky lum gjendet n Nanakris t
maleve Ariania t Arkadis n Gadishullin e Peloponezit. Prandaj,
edhe studiuesit jan t mendimit se uji i Mavronerit sht shfrytzuar
pr t helmuar Aleksandrin e Madh. Ndryshe njihej si Uji i Zi q
buron prej maleve t Gadishullit Peloponez. Zbuluesit gjetn
korrelacion n mes t simptomave q ka vuajtur Aleksandri i Madh
para vdekjes dhe efekteve t baktereve me toksicitet t lart q gjendet
n kt lum. Mbreti i Maqedonis u smur n nj aheng n Pallatin
e Nebuchadnezzar II n Babiloni, ku Aleksandri filloi nj dhimbje t
fort si shpim me thik t mlis, pastaj ai e humbi edhe t folurit.
Kishte ethe dhe pas 12 ditve n gjendje agonie ndrroi jet n
moshn 33 vjeare, legjenda e botes antike Aleksandri i Madh i
Maqedonis..Pr shum shekuj historiant menduan se ai vdiq prej
tifos dhe malaries. Misteri dalngadal ndriohet. Aleksandri u
helmua dhe motivet politike pr kt komplot gjendeshin tek
Antipatri, Aristoteli dhe kulti i Apolonit n Delfi.

161

________________________________________________________
*Adrienne Mayor, Antoinette Hayes, THE DEADLY STYX RIVER and the
DEATH OF ALEXANDER THE GREAT, Princeton/Stanford Working
Papers in Classics, May 2011

KULTI I APOLONIT DHE OKTAVIAN

AUGUSTI
Romakt nuk lan asgj me vler perve Seneks
dhe Ciceronit

Rafaelo, personazh i veprs Utopia t

Thomas Morit

Oktavian Augusti
N lashtsi forcat oligarkike ishin rreth Babilonis dhe Mesopotamis.
Lavirja e Babilonis q prmendet n librat e shenjt nuk ishte nj
162

konstruksion mistik por nj fuqi e vrtet e kartelit t familjeve

djallzore oligarkike q ishin para kmbyesit q i przuri profeti Isa
prej tempullit t Sollomonit. Qendra tjera Oligarkike ishte Hirami i
Tyres dhe Fenikia. Perandoria Persiane ishte nj oligarki. N botn
helene qendra e bankave oligarkike dhe t shrbimit inteligjent ishte
Kulti i Apolonit n Delfi. Agjentt e saj ishin Likurgu i Sparts q pr
ligjet q ai i bri n Spart, Shn Augustin thot se Likurgu
kshillohej prej kultit t Apolonit, sofistt dhe m von Isokrati q
mbante shkolln e oratoris, Aristoteli. Kulti i Apolonit n Delfi
provoi por pa sukses n pushtimin e helenve, madje ishte Kulti i
Apolonit n Delfi q vonoi arritjen e spartanve n betejn e
Maratons pr tu bashkangjitur me Athinasit kundr persianve. M
pas Kulti i Apolonit u prpoq t zbatoj planin e Isokratit duke e
thirrur Filipin e Dyt pr t pushtuar helent dhe pr t themeluar
versionin e perandoris perndimore t Persis. Pasi vdiq Filipi II,
plani dshtoi dhe n mnyr vendimtare ndikoi Akademia e Platonit
tek Aleksandri i Madh q definitivisht e shkatrroi perandorin
persiane. Aleksandri i madh gjersa bnte plane t pushtimit t pjess
perndimore t mediteranit dhe t zgjeronte civilizimin jonas t qytetndrtimit. Agjenti i kultit t Apolonit, Aristoteli e helmoi dhe m von
ndrhyri n luftrat n mes Roms dhe qyteteve etruske q Roma t
bhet si fuqi kryesore n Gadishullin Italik dhe n tr Mediteranin.
Roma e dominoi Mesdheun q nga viti 200 p.e.s.. N Rom u bn nj
varg i luftrave civile pr t vendosur se ku do t jet kryeqyteti i
perandoris s re dhe kush do t jet familja mbretrore. Kto jan
luftrat civile ndrmjet Mariusit dhe Sulles n Triumviratin e Par
(Julius Cezari, Pompey dhe L. Crassus) dhe Triumvirati i Dyt
(Oktaviani, Mark Antoni dhe Lepidusi). Mark Antoni dhe Kleopatra
dshironin q kryeqyteti i perandoris s re t jet Aleksandria n
Egjipt. Oktaviani (Augustus) siguroi nj aleanc me kultin e Sol
Ivictus Mitres dhe u b perandor. Pas nj serie t perandorve
shtazarak t dinastis Julio-Klaudiane (Tiberiusi, Caligula, Neroni
etj). Perandoria stagnoi kah vitet 80-180 nn figura t tilla si Hadrijani
dhe Trajani dhe m pas 180-280 perandoria shkoi drejt kolapsit. M
von Aureliani, Diokleciani morn nj seri t masave q hoqn qdo
163

ndryshim n teknologjin e prodhimit dhe rritn taksat. Kjo njihet sot

si politika fiskale q n vend t nxitjes s prodhimit pr te rritur
potencialin e dendsis s popullsis manipulohet me shpenzimet dhe
tatimet. Programi i Dioklecianit nxiti depopullimin n qytete, varfroi
bujqit dhe perandoria shkoi drejt hiperinflacionit. Masat e Dioklecianit
q nuk nxiti ndryshimin dhe prmirsimin e teknologjis s prodhimit
uan drejt hiperinflacionit si rezultat i rritjes s numrit t popullsis
dhe uljes s prodhimtaris ky disproporcion on drejt zhvlersimit t
monedhs pr shkak t mungess s mallrave si rezultat i uljes s
prodhimtaris. Hiperinflacioni shkaktoi shthurjen e perandoris
romake dhe zhytjen e saj n periudhn e errt. Perandoria romake
perndimore definitivisht shkoi n kolaps n vitin 476. Ndrsa
perandoria bizantine vazhdoi deri m 1453. N lagunat dhe ishujt e
Detit Verior Adriatik prej refugjatve q ikn, kur Atila i Hunve mori
ekspedit pushtuese. N kto laguna u themelua Venediku. N kt
qytet gjendet Manastiri i Shn Gjorgjit (st. George Major) por ky nuk
ishte nj shenjtor krishter por maskim pr priftrinjt e kultit t
Apolonit, Perseus dhe Marduk idolt e oligarkis. Kah viti 700
Venedikasit zgjodhn Dukn qe ishte vetm nj zdhns ndrsa fuqia
qndronte n oligarkin q ishin oligarkt romak t cilt u vendosen
n kto laguna (kneta) kur u shthur perandoria romake edhe n vitet e
ardhshme. Venediku prfaqson vazhdimin e perandoris s re romake
q m pas kjo parti oligarkike vendoset n Londr prej shekullit XVI
XVII. Prandaj, sht gabim i rnd t quhet Venediku republik.
Republik mund t quhet vetm kur kolonit amerikane e shpalln
deklaratn e pavarsis ku e mira e prgjithshme sht baza mbi t
ciln ngrihet kushtetuta e ShBA-s, ku e drejta natyrale bhet parim
legjitim pr t udhhequr shoqrin njerzore. Perandori romak
Oktavian Augusti inspektoi bibliotekn e Aleksandris ku kishin
mbijetuar kopje t veprave t Aristotelit prej kohs s Teofrastit, q
ishte trashgimtar i Aristotelit n liceun e tij si udhheqs i liceut.
Perandori Augusti urdhroi q veprat e Aristotelit t kopjohen q t
shrbejn si baz pr udhzime. Androniku e mori detyrn q t
prgatis kopjet. Disa prej kopjeve i mori Oktavian Augusti n Rom,
ndrsa kopjet tjera mbetn n Aleksandri pr t shrbyer si udhzues.
164

Andronicusin, Augusti e la si trashgimtar n Aleksandri dhe ai e

shoqroi perandorin deri n Rom. Udhzimet bheshin n Aleksandri
dhe n Rom deri me lindjen e Krishterimit. M pas me lindjen e
krishterimit bishopt kuvendonin pr cilt pjes t udhzimeve duhet
prmbajtur dhe cilat duhet braktisur. Bishopt vendosn q veprat
logjike dhe q kishin t bnin me silogjizmin aristotelian t
msoheshin duke prfshir kategorit. Si rezultat i ndikimit te
Aristotelit u zhvillua n perandorin romake e drejta romake me
konceptin q njeriu sht nga natyra kafsh. Dhe ky ligj nuk i takon
racs njerzore por t kafshve. N ligjin romak nuk kishte dallim n
mes humanes dhe kafshrores. Njeriu sht i lindur nga natyra si do
kafsh tjetr, dhe i nnshtrohet ligjeve t ksaj natyre kafshrore.
Sipas ligjit t natyrs t gjith njerzit lindin t lir, por kjo liri nuk
sht liri e njeriut n imago dei apo njeriut kreator por liria e
kafshve t lindur t lir, n gjendje natyrale. N prdorimin romak e
drejta natyrale nuk kishte t bnte kapacitetin e njeriut pr t zbuluar
ligjet universale mbi t cilat ligje funksionon universi dhe vepron mbi
at univers pr t qen vazhdues i krijimit se zotit n tok duke u
bazuar n arsyen krijuese. N t drejtn romake nuk ekziston
ekonomia fizike dhe roli promethiean i njeriut n shkenc. Gjithka n
t drejtn romake flitet mbi rolin fiks t njeriut me natyrn. Romakt
nuk bnin dallim n mes t ligjit natyral dhe ligjit t br prej njeriut
q sht edhe debat n mes t ligjit natyral dhe ligjit pozitiv. Prandaj,
sht me rndsi t jashtzakonshme t bhet dallimi n mes t ligjit
natyral t interpretuar prej Kuzs dhe Platonit dhe interpretimit romak
t ligjit natyral. Zemra dhe shpirti i ligjit romak sht Corpus juris
civilis e shkruar nn drejtim t perandorit Justiniani rreth vitit 533.
N kt kodeks ligjor kishte teorin e t drejts s prons T gjitha
gjrat q i marrim prej armikut ato e prvetsojm nj prej ligjit t
shtetit, edhe njerzit e lir bhen skllevr. Gurt e mueshm dhe
gjithka q gjenden n bregdet sipas ligjit natyral i prvetsojm ne. E
drejta romake ka konceptuar ligjin natyral n versionin oligarkik
dhe jo n konceptin e Platonit, Nikoll Kuzs, Emmerich Vattelit e
Lajbnicit mbi ligjin natyral dhe konceptin e njeriut n imazh t zotit
pr shkak t cilsis krijuese t arsyes, andaj dhe perandoria romake
165

prve qe dha disa dinasti famkeqe si ajo Judeo-Klaudiane q doln

perandori famkeq si Kaligula e Neroni, njerzit e ditur si Ciceroni
dhe Seneka u sakrifikuan, u dnuan me vdekje p.sh., Ciceroni u dnua
vet t vras veten, ndrsa Seneka ti pres venat e tij. Perandoria
romake kishte rregullim shoqror oligarkik, d.m.th., kontrolli ishte
prej nj elite financiare dhe tregtare, kontrollonte t gjith shoqrin
prandaj romakt dhan legjione t fuqishme sikurse Sparta dikur por
nuk dha kultur sikur q dha Athina nn mbizotrim t ligjeve t
Sollonit athinas Ndoshta m sakt dallimin n mes qllimeve t s
drejts natyrale dhe pozitive e bri Ciceroni nj ndr filozoft dhe
senatort m t njohur romak qe u ekzekutua n konfliktin pr
pushtet n mes t Gaj Oktavianit dhe Mark Antonit n Triumviratin
e dyt. Plutarku shkruante:Ciceronit iu pre koka dhe duart me te cilat
ai shkroi Filipiken, prmbledhjen e ligjratave kundr Mark
Antonit. Gjymtyrt dhe kokn e prer t Ciceronit, Mark Antoni i
vendosi n gjykatore sipr tribunave. Pamja ishte e lemerishme pr
romakt.
Populli romak nuk e pa kokn dhe gjymtyrt e
prera t Ciceronit por shpirtin mizor t Mark
Antonit

Plutarku

Markus Antonius

166

Plutarku vdekjen jo t zakonshme t ktij kolosi t madh romak e

prshkruan m mire kur thot :Populli romak nuk e pa kokn e
prer t Ciceronit por shpirtin mizor t Mark Antonit.*Pikrisht
vlen t prmendet Ciceroni dhe prpjekja e tij pr t mbrojtur idealin
republikan q buronte nga tradita intelektuale e Platonit q
republikn e shikonte si organizim q ishte afr perfekt t rregullimit
shtetror t bazuar n harmonin si parim t rregullimit t interesave
t grupeve t ndryshme shoqrore t bazuar n analogji me
harmonin n mes t elementeve t shpirtit q jan arsyeja, nevoja
dhe ndjenja. Pikrisht, duke u bazuar n harmonin e ktyre
elementeve t shpirtit ku arsyeja duhet t dominonte mbi afektin
dhe nevojat , ai ishte pr mbretin Filozof i cili duhet t prgaditet dhe
duhet edukuar n filozofi, matematik, muzik, retorik si n aspekt
teorik dhe ashtu praktik para se t bhet udhheqs i anijes
shtetrore. Pikrisht, Ciceroni thoshte n veprn e tij De Legibus
se e drejta natyrale na obligon ne q t kontribuojm pr t mirn e
prgjithshme apo AGAPEN si thoshte Platoni. E drejta pozitive
sht e drejta q bhet prej njeriut, sht arbitrare dhe ka pr qllim
mbajtjen e rendit shoqror, sigurin e shtetit. Statusi i keq dhe i
pabarabart n shoqri sht shtjet e ligjeve. Prandaj, n Helad
prej filozofve m t njohur si Platoni n republikn e tij bn
prafrimin n mes t drejts natyrale dhe pozitive. Nj e drejt
natyrale sht e drejta e jets q na sht caktuar prej zotit, t
sigurohet edhe me ligj dhe drejtsia pr t gjith para ligjit. Platoni
e prkufizoi edhe qllimin e shtetit q ka pr qllim t jet i drejt
pr t gjith dhe ti shrbej mirqenies s prgjithshme t
qytetarve t saj. Elemente t s drejts natyrale n historin
moderne kemi preambuln e ShBA-s ku theksohet e drejta e
jets, barazis dhe krkimi i lumturis pr qytetart Amerikan q
prfaqson traditn intelektuale t Platonit q futet n preambul
nga influenca e Lajbnicit n deklaratn e Pavarsis.

167

___________________________________________________
*Plutarku, Njerz t Shquar t lashtsis,Toena,Tirane,2006, fq. 210

RNIA E PERANDORIS ROMAKE

Ne kohrat e tyre m t mira romakt jetuan pa
Filozofi

Fridrih Nie

168

Edward Gibbon

Eduard Gibboni n veprn e tij Historia e rnies Perandoris

Romake shpjegoi disa nga arsye t rnies s Perandoris Romake.
Disa prej arsyeve q prmend E.Gibbon jan:
- Qeveria kontrollohej kryesisht prej aristokratve dhe ushtarakve,
-Militarizmi imperialist u b politik shtetrore me rritjen e buxhetit
pr armatim n luftrat pushtuese,
- Patriotizmi dhe lojaliteti i qytetarve pr shtetin u zbeh,
- Shteti vendosi taksa t larta pr shtresn e mesme,
- Prodhimtaria ra shum dhe ishin t varura nga mallrat e importuara
(globalizmi),
- Shkatrrim i fuqis puntore pasi q etika tradicionale e puns u
dobsua shum,
- Infrastruktura n qytete u shkatrrua dhe filloi t rrnohet,
- Deficiti tregtar filloi t rritet tejmase,
- Shpenzimet e qeveris qofshin ushtarake dhe t mirqenies u bn
t paprballueshme pr taksapaguesit.
- Shprthimi i nj luft klasore n mes t pasurve dhe t varfrve.
- Nj pjes e perandoris nuk paguanin tatime ndrsa pjesa tjetr
paguante tepr.
- Krishterimi sfidoi veorit e karakterit tradicional romak.
169

Kjo ndikoi q njerzit t neglizhojn shtetin dhe u koncentruan n

shptimin personal, religjioni degjeneroi n nj form t thjesht duke
e humbur lidhjen me jetn dhe u bn t paaft pr ta drejtuar. T
gjith kto arsye t siprprmendura jen simptomat e rnies s nj
perandorie apo shteti. Prandaj, nse nj shoqri nuk gjen forc pr ti
sanuar kto arsye ather rnia sht e pashmangshme me pasoja
katastrofale pr jett e njerzve. Eduard Gibboni prmes studimit t tij
t gjat mbi rnien e perandoris Romake pr qytetrimin dha
kontribut duke prshkruar simptomat kardinal para vdekjes s sigurt
nj shteti apo perandorie. Pyetja sht nse sot a kemi t pranishme
simptome t ksaj gjendje paramortale.

REFORMAT E DIOKLECIANIT DHE

HIPERINFLACIONI
Hiperinflacioni shfaqet n ato momente kur
ekonomistt mendojn se m mir sht t
prodhohen parat se sa t prodhohen t mirat
materiale.
Hiperinflacioni
ka
shkatrruar
170

perandorit, por edhe ka zhytur njerzimin n

epoka t errta. Prandaj, gabimet e Dioklecianit
jan msim q sundimtart n vend t
prodhimit
t
parave t nxisin zhvillimin e
shkencs sepse civilizimi varet prej prmirsimit
t teknologjis s prodhimtaris, andaj shkenca
dhe teknologjia jan sinonim i progresit sepse
mirqenia e nj shoqrie varet prej produktivitetit
t asaj shoqrie

Diokleciani
Perandoria romake kah vitet 476 u fut n nj kriz ekonomike, apo m
sakt n kriz hiperinflacioni. Kjo kriz u prshpejtua prej reformave
q bri Dikoleciani, i cili udhhoqi perandorin rreth viteve 300 e. r..
Perandoria romake filloi t dezintegroj rreth viteve 200-300 e.r., me
171

atentate t shpeshta ndaj perandorve. Kufijt e perandoris romake

rreth lumit Rajna dhe lumit Danub shpesh psonin atak prej
barbarve.Diokleciani prmes reformave t tij dshironte t bnte
stabilizimin e financave, strukturs sociale dhe fuqis ushtarake t
perandoris.Pr t mbajtur prodhimin e komoditeteve baz q n
shumicn e rasteve bhej prej esnafve Diokleciani dekretoi ligje q e
bri t pamundur ndryshimin, shitje ose te ndryshoje pronat e ktyre
esnafve. Kjo d.m.th. se metodat e prodhimit as nuk mund t
ndryshonin dhe as t prmirsoheshin p.sh., nse prindi ishte
bukpjeks patjetr edhe djali t ushtronte profesionin e njjt, dhe
ishte e prjashtuar mundsia pr t pasur nj pun m t mir. Disa
profesione ishin t rndsishme nga aspekti strategjik por skishte
personel t mjaftueshm. Diokleciani e bri obligim pr do njrin q
martonte vajzn e ktyre profesioneve edhe dhndri e kishte pr
obligim ti bashkngjitej ktij profesioni. N esenc Diokleciani e
shfuqizoi progresin shkencor dhe teknologjik q do t kishte qen i
arritur nse prmirsoheshin dhe modernizoheshin metodat e
prodhimit. Diokleciani dshironte t ndrpres progresin teknologjik,
prodhimtaria stagnoi dhe perandoria romake u rrnua, Diokleciani ka
institucionalizuar kufizimin e rritjes ekonomike.

PLANI I DIOKLECIANIT MBI BUXHETIN

E BALANCUAR
Diokleciani ishte nj ithtar i buxhetit t balancuar. Pr t marr t
ardhura m t mdha pr mbushjen e arks s perandoris, ai rriti
tatimet mbi bujqit, q shndrroheshin shpesh n skllav borxhi ose
skllav shrbtor. Politika e tij ishte e till q depopullonte qytetet dhe
nnvlersonte jetn urbane. Diokleciani e lshoi dekretin e tij t
famshm t mimeve n vitin 301. Ai fiksoi mimet e gati 100
komoditeteve duke prfshir edhe mimin e arit dhe vendosi paga
maksimale pr artizanatet, gjykatsit dhe zanatet tjera si dhe tregtart.
172

Disa tipare t shteteve totalitare t Dioklecianit i hasim te perandoria

bizantine dhe praktikat e Bashkimit Sovjetik, gjat komunizmit.
mimet n kohn e Dioklecianit ishin n denar t cilat ishin
monedha bakri. Pagat ishin : nj msues merrte 200 denar, nj
rrobaqeps i qepte 20 denar nj pal mbathje, nj avokat pr nj
seanc gjyqsore merrte 1000 denar. Gruri n Rom shitej me
modius q ishte 1/9 e pekut. Pr do modius grur mimi me dekret
ishte 100 denar, kurse n shek II ishte shitur gruri gjysm denari, n
shekullin III kemi rritje drastike t mimit. Nj studiues, Shapiro na e
jep nj shembull shum t rndsishm t inflacionit n Egjipt. N
Egjipt standard mats pr drithit dhe t ushqimeve tjera ishte artaba q
ishte i barabart me 3.3 modi. Gjat vitit 301, mimi i grurit n Egjipt
ishte 330 denar pr artabe. M 335 mimi i grurit arriti 21 mij
denar pr artabe, m 338 mimi arriti 36 mij denar. M 342 arriti
75 mij denar pr artabe, m 350 afr 500 mij denar pr artabe.
Kur pr njsi drithi mimi rritet vazhdimisht qindra apo mijra here
kemi t bjm me fenomenin e zhvlersimit t vlers s paras dhe
paraqitet ajo q njihet si hiperinflacion. N kohn e C. Augustit derri
shitej pr 10 denar, m 362 14400, m 390 mimi shkoi deri n 30
mij denar. Pasardhsi i Dioklecianit ishte Konstantini ilir, me
origjin prej Naisus ose Nishit t sotm. Ai krijoi monedh prej ari q
njihej si solidus. Solidusi ishte sikurse sot euro,ku nj solidus ishte
me 350 ishte 576 mij denar. Dorshkrimi i pak viteve t
mvonshme shkruan se nj solidus kishte arritur vlern e 2 milion e
20 mij denar, ndrsa m 390 sht evidentuar prej dorshkrimeve se
arriti nj solides 4.5 milion denar. Monetart mund t thon se
kemi t bjm me zhvlersimin e monedhs por nse gjykojm
shkakun kryesor t ktij zhvlersimi t monedhs dhe paraqitjes s
hiperinflacionit sht rnia rapide e prodhimit artizanal dhe bujqsor
si rezultat i reformave t Dioklecianit. Hiperinflacioni q ishte produkt
i politikave ekonomike t Dioklecianit ishte faktori qendror i
shkatrrimit t ekonomis dhe i civilizimit mediteran q u shoqrua
me dezintegrimin e civilizimit human dhe zhytja n epokn e errt nj
katastrof q njerzimit iu desh t rimkmbet pr 1000 vjet deri n
Renesance kur u modernizuan dhe u prmirsuan fuqit prodhuese t
173

cilat prcaktojn n mnyr cilsore mirqenien e njerzimit. Duhet

dalluar zhvlersimi i monedhs me dezintegrimin e sistemit ekonomik
q ka t bje me rnien e potencialit t dendsis s popullsis dhe q
drejtprsdrejti sht e lidhur me prodhimin pr km2 dhe pr kok
banori. Me shkatrrimin e perandoris romake t perndimit, oligarkia
financiare romake u vendos n Venedik i cili vazhdoi logjiken e
funksionimit t perandoris romake. Me plot t drejt mund t quhet
rritja e Venedikut si perandoria e dyt romake.

KONSTANTINIIPAR DHE
PSEUDOKRISHTERIMI
174

Epoka e errt ishte sjellur nga korrupsioni i

Krishterimit t falsifikuar

Edward Gibbon

Konstantini i Madh
Shum pak e kishin kuptuar mesazhin e Jezu Krishtit madje as
dishepujt e tij nuk e kishin kuptuar. Nj ndr ta, Shn Pjetri, duke e
keqkuptuar Krishterimin e ktheu n Neo-Judaizm. Shn Pali e kish
prjetuar Jezusin n nj takim mistik. Prhapja e vrtet e msimit t
Jezusit vazhdoi me Palin, Klementin e Aleksandris, Origenin,
Marcionin,Valentinus, dhe t tjert, ndrsa t ashtuquajturit apostujt
filluan ti kthehen krishterimit n nj fe priftrore te dogms dhe
t ritualit. Lidert e quajtur krishter ishin bandit t cilt luftonin
me fraksionet rivale pr pushtet. Ishte pikrisht degjenerimi i ktyre
krishterve q kishte sjell prmbysjen e perandoris romake dhe
rnien n epokn e errt. Diokleciani e kishte ndar perandorin
romake n Lindore dhe Perndimore.Pas vdekjes se tij ishte
Konstantini i Madh, i cili deshi q ta marr pushtetin n Lindje dhe
perndim dhe e pa kultin e Krishterimit si nj mjet pr arritjen e
qllimit t tij. Krishtert prbenin vetm 5% t popullsis s asaj
175

kohe por ato jetonin n enklava dhe n qytetet kryesore tregtare t

lindjes. Krishtert lindor ishin t organizuar n kulte fanatike q
mbanin poste n administratn romake madje disa prej krishterve
mbanin poste dhe n oborrin mbretror. Kisha e kundrshtonte shtetin
romak me gjith strukturat e veta organizative. Konstantini q ishte
nj sundimtar bandit, e kuptoi se mund ti prdorte fanatikt
Krishtere dhe hierarkin e tyre si pjes e planit pr tu b perandori e
Roms s bashkuar. Konstantini e deklaroi Krishterimin si fe zyrtare
t Perandoris Romake. Me mbshtetjen q i bri kauzs s krishter,
Konstantini u b udhheqs i kolons s pest n provincn lindore
dhe nprmes saj ai mori pushtetin. M 330 ai e mori pushtetin mbi
provincat lindore dhe perndimore dhe e shpalli veten Cezar Suprem i
perandoris Romake. Rivalin e tij krishtere, Lucius Laktaniusin e bri
teologun zyrtar, propagandist dhe msues t birit t tij Crispus. Nj
ngapolitikatkatastrofale q bri Konstantini i Madh ishte pikrisht
shprndarjae gards pretoriane me gard perandorake dhe banort q
jetonin n kufij t perandoris ishin t pambrojtur prej sulmeve t
barbarve. Kjo reform e tij ishte katastrofale pr sigurin e
perandoris romake dhe u mundsoi vizigotve q gradualisht t futen
gjithnj e m thell n Perandorin Romake. Krishtert i kshillonin
perandort romak duke marr gjithnj e m shum pushtet pr veten
e tyre n perandorin q po rrnohej. M 370 perandori Valensi
urdhroi persekutimin total kundr popullats jokrishter n
Perandorin Lindore. Filozofi Simonida u dogj i gjall dhe filozofit
Maximus ia pren kokn. Qytetrimi po i afrohej muzgut gjithnj e
m tepr. Perandori Flavius Theodosius e shndrroi n Teokraci
Krishtere prmes nj dekreti kur shpalli Krishterimin si religjion
ekskluziv t perandoris. Filloi nj fushat pr shkatrrimin e
tempujve pagan, djegien e librave krishter madje dnimet ishin edhe
me vdekje pr ata q msonin libra jo krishter.Analfabetizmi ishte
politika e kishs krishtere n Perandorin Romake. Shoqria romake
bhej gjithnj e me rigide dhe m hierarkike, hendeku n mes t
pasurve dhe t varfrve thellohej edhe m shum ndrsa ndaj shtress
s mesme kishte tatime jasht norme. Gjithnj m tepr skllavrohej
popullata.
176

Filozofja e bukur-Hypatia u pre cop prej

turms krishtere dhe dogjn pjest e saj
bashk me librat e saj.
N Aleksandri n vitin 415 t nxitur prej bishopit Cyril turma e
krishter, filozofen e bukur dhe t famshme Hypatia e kishin coptuar
pjes-pjes. Me pjest e trupit t saj barbart krishter shtisnin
rrugve t Aleksandris deri sa m n fund pjest e trupit t saj bashk
me librat e saj i dogjn n nj vend t quajtur Cynaron. Turma
krishtere gjithashtu shkatrroi dhe Partenonin e bukur n Athin, dhe
jo vetm kaq ato shkatrruan t gjitha monumentet e lashtsis helene
n tr qytetet e Greqis s lasht. Perandori Theodosi II urdhroi q
t digjen t gjith librat jokrishter. N vitin 529 Justiniani kishte
urdhruar mbylljen e Akademis s Platonit n Athin dhe pasuria e
saj u konfiskua. Fanatiket e krishter me zjarrin e tyre e bn hi
shkencn antike.Tirania krishtere nuk pranonte asnj observim dhe
hipoteze q kundrshtonte bibln. Nse racionalja dhe observimi
kundrshtonte bibln ather gabim ishte arsyeja dhe observimi.Shn
Augustini shkroi : "Pr krishtert, sht e mjaftueshme pr t besuar
se shkaku i t gjitha gjrave, qoft n qiell apo n tok, qoft t
dukshme apo t padukshme, nuk sht asgj tjetr sesa mirsin e
Krijuesit. " Filozofi Amerikan N.Livergood shkrua Krishterimi e
177

kishte uar qytetrimin romak drejt jets pa mend, drejt bindjes ndaj
dogmave dhe liderve t tyre. Inteligjenca njerzore filloi t zhdukej.
Krishterimi qysh moti kishte harruar t ndrtoj rrug publike dhe
kanale. Teokracia despotike nuk lejonte q njerzit t mendonin ose ta
hulumtonin mjedisin q e rrethon. Historiani Ammianus Marcellinus
nj nga historiant m t shquar romak q ishte dshmitar i kohs q
vdiq n vitin 395 shkroi: Librarit sikurse varret ishin t mbyllura
prgjithmon dhe vendet ku prpara bheshin studime ishin
zvendsuar me vende loje dhe apatie. Kisha nuk kishte asnj interes
pr ruajtjen e Perandoris Romake, por tani kishte perandorin e vet
pr t ndrtuar. Si Perandoria Romake u shkatrrua, mundsit e
karriers tani m ekskluzivisht ishin brenda hierarkis s kishs dhe
burokracis s krishtinizuar shtetrore. Me bashkpunimin aktiv t
oborrit perandorak Kisha kishte konfiskuar kontroll t plot mbi
edukimin dhe arsimin kufizuar. Retorika dhe gramatika mbeti n
planin msimor, por njohuri t cilat nuk i shrbejn qllimit t kishs
ishin t suprimuar dhe t preokupuar me ceremoni dhe aktivitete
propagandistike. N disa breza priftrinj, shumica prej tyre nuk
lexonin Bibln. Rituali kishte zvendsuar leximin ndrsa ikonografia
kishte zvendsuar gjuhn. Metoda shkencore, vzhgim empirik dhe
testimin e hipotezave-nuk kishin vend n nj mosh n t ciln e
vrteta e prjetshme sht br i njohur pr njeri me fjaln e rebeluar
t Perndis. N botn e mendimit t krishter, "Natyra" u pa tani si
fush e keqe dhe jo si nj fush e denj pr respekt dhe eksplorim.
Evropa kishte kaluar n nj prapambetje t thell intelektuale dhe
kulturore prgjat gjith epoks s errt deri n renesanc. Drita e
urtsis tani filloi n Lindjen e Mesme kur profeti Muhamed e shpalli
kushtetutn e Medins dhe filloi nj shkndij shprese pr njeriun t
jetoj n prputhje me natyrn e tij hyjnore. M von nga kombinimi i
tradits klasike helene dhe tradits perenialiste n mendimin
perndimor dhe islam filloi q t rivitalizohet koncepti i lasht mbi
njohjen. Pseudokrishterimi n epokn e errt kishte kultivuar
prapambetjen dhe injorancn sepse ishte n shrbim t klasssunduese
pr ti skllavruar masat popullore. Por mesazhi i vrtet i Jezu
Krishtit nuk ishte q ti shrbente shtypjes s njerzimit por
178

prkundrazi mesazhi i tij kishte t bnte me iden kryesore biblike t

shpalosur n zanafill: Kshtu Perndia krijoi njeriun sipas
shmblltyrs s vet, sipas shmblltyrs s Perndis. (Zanafilla
1:27); Perndia i bekoi; dhe Perndia u tha atyre :Bhuni t frytshm
dhe shumzojuni, mbushni tokn e nnshtrojeni, e sundoni mbi
peshqit e detit, mbi zogjt e qiellit dhe mbi do qenie q lviz mbi
tok( Zanafilla 1:28). Pikrisht kto ide u ringjalln n kshillin e
Firencs prej Nikoll Kuzs dhe Gemistos Plethonit t cilt e lansuan
Renesancn e Art n Evrop duke promovuar doktrinn Filioque ku
njeriu kishte arsyen kreative prmes s cils ai bn vazhdimsin e
krijueshmeris s Zotit n Tok.

179

FILO HEBREU I ALEKSANDRIS

Dhe ju do t beheni bij t zotit

Ungjilli Gjoni

"Tani imazhi i Perndis sht fjala, me t cilin t

gjith bota u krijua."

Filo i Aleksandris

Filo i Aleksandris parapelqente t themeloj

Mbreterin e Hyjnore ku do t dominoj ligji i
zotit q ishte ligji i arsyes hyjnore
Pse Filo Hebreu edhe pse ishte bashkekohanik
me Jezusin e Nazaretit nuk shkroi asgj pr t?!

180

Filo i Aleksandris (Hebreu) bashkrendoi

monoteizmin Judaik dhe filozofin e Platonit
Filo i Aleksandris u prpoq q t zhvilloj arsyen tek popullata
hebrenje n Mediteran. Ai mendonte se jo vetm nj elite duhet
pergaditur me idet m sublime Platonike mbi arsyen e lart, por idet
e tilla duhet tu transmetohen nj pjese m t madhe t popullats me
qellim t qytetrimit t tyre dhe aftsimit t tyre pr vetqeverisje.
Armiqt e Filos s Aleksandris ishin Pharist dhe Saduct t cilt
ishin priftrinj t lart politik t komunitetit hebrenj, q ishin n
njaleanc sekrete me prifterinjt e kultit Isis n Egjipt dhe n aleanc
gjysm sekrete me udhheqsit despotik perandorak t Roms.
Metoda e Filos ishte themelimi i nj elite t mbretrve- filozof. Filo i
Aleksandris filloi t themeloj nj autoritet t padiskutueshm t
profetit Musa (Mojseu), si baba, msues, dhe ligjvns i popullit
hebrenj. Sipas punimeve t Filos figura e profetit Musa u prezentua n
mnyre alegorike si vet Platoni. Filo i Aleksandris prdori
exegjezn. Filo intepretonte Dhjatn e Vjetr prmes terminologjis
Platonike. Sipas tekniks s Exegjezs Filoja dshmoi se ligjet e
Mojseut dhe t arsyes jan t njjta. Ligjet e Mojseut jan vet
arsyeja: logosi. Pasardhsve t tij Filo i Aleksandris u prcaktoi nj
detyr, q t vendosin nj regjim n bot q do t bazohej n ligjin e
zotit, ligjin e arsyes. Filoja parapelqente ligjin e Mozaikut dhe
mbretrine e Zotit e cila do t udhhiqej prej ligjit hyjnor ose ligjit t
arsyes. Koncepti i mbretris hyjnore ishte nj koncept shum
progresiv pr kohn. N perandorin Romake pas mbylljes s
akademis s Platonit dominonin Stoikt dhe bnin pjes Farizt dhe
Saduct te cilt besonin n ciklet e prsritjeve t historis, lvizjet e
yjeve, rnien dhe ngritjen e perandorive ndrsa koncepti i Mbretris
Hyjnore ishte nj koncept revolucionar q ngrthente n vete nj
organizim politik ku njeriu trajtohet si qenie hyjnore q i nnshtrohet
ligjit hyjnor. Ky plan i madh i themelimit tMbretris Hyjnore pr
Filon e Aleksandrise ishte nj sfid andaj ai u perpoq q t krijoj
kuadr pr ta realizuar kt plan sublim. Pr kt qllim Filoja filloi ta
transformoje Judaizmin. Pr Filon t jesh hebrenj dmth ti
181

nnshtrohesh parimit te Mojseut dhe Platonit, s shpejti Judaizmi u b

fe universale. Filo prpiqej q shpirtin tua ngris nga kafshrorja n
hyjnoren. Per njeriun Filoja sugjeronte q t imitonin zotin duke
vepruar vetm sipas arsyes. Filo i Aleksandrise dallonte tre stade t
cilat duhej t evoluonte shpirti q njeriu t marr veori hyjnore :
stadi fillestar sht njeriu toksor i cili sht gjahtar i knaqsive
trupore, q prbjn pjesn m t madhe t popullsis s perandoris
n gjendjen e tyre animale. Lloji i dyt sht njeriu qiellor , q jan
njerz t artit dhe shkencs q jan t prkushtuar studimit, pr pjesn
qiellore t mendjes son, kto Filoja i konsideron q pjesrisht e kan
asimiluar dialektikn e arsyes. Ndersa lloji i tret sht i lindur- Zot,
q sht rritur mbi sfern e perceptimit shqisor dhe banon n botn e
inteligjibilitetit dhe jan si qytetar t lir t komonuelthit t ideve.
Filo i Aleksandrise prshkroi gjendjen e arsyes, n t ciln gjendje
perfeksioni human duhet t aspiroje. Armiku i Filos s Aleksandris
ishin oligarkia e ifligarve, prifterinjt e kulteve t mistereve q
dominonin jetn e romakve. Mbretronte nj degjenerim dhe
depresion i prgjithshm n perandorin Romake, kultet dhe
prifterinjt e kulteve dominonin me ritet e tyre arkaike dhe t
tmerrshme. Pothuajse ne t gjith qytetet e perandoris Romake zinin
vend kultet maternale q gjitnj e m shum merrnin fuqi. Ato m t
prhapura ishin n Egjipt dhe lindjen e mesme por gjat kohs s
perandorit Vespasian dhe q u trashgua nga i biri i tij Titus kto kulte
deprtuan edhe n Rom ku mbretronte nj psikoz masive. Filo i
Aleksandris prpiqej q t parandaloj dekadencn dhe degjenerimin e
madh q ndodhte n perandorin Romake. Levizja krishtere n
Palestin ishte e organizuar dhe e modeluar sipas punimeve t Filos s
Aleksandris. Krishtert e hershm madje edhe vet Jezusi i Nazaretit
t cilin Filoja i Aleksandris nuk e prmend fare edhe pse ishin
bashkkohanik?!kishin njohuri mbi punimet e Filos s Aleksandris.
Edhe Jezusi u solli nj porosi ungjijve t tij pr hebrenjt e Palestins
q t ndertojn Mbretrin Hyjnore q ti shrbej vlerave m t larta
humane. Barbarizmi u lansua kundr Krishterve dhe Hebrenjve e
frenuan rritjen e levizjes s Filos madje edhe pas vdekjes s Filos
rreth viteve 50 t ers s re. Pas holokaustit t Palestins, mijra
182

krishter u torturuan dhe u egzekutuan prej perandorve monstruoz q

sundonin Romn. Krishtert digjeshin t gjall, i hudhnin tek kafsht e
egra, i trheqnin zvarr npr spektaklet gjakpirse t cirqeve romake.
Por duke filluar me Shn Gjonin, patriarkt Krishter
institucionalizuan form stabile t Akademis Krishtere, q i msonin
porosit e ungjijve gjenerat pas gjenerate t bishopve dhe
priftrinjve. Se far msonin ato, duhet kthyer tek Filo Hebreu.
Filo e rijetsoi Zotin Krijues t TimeutPlatonik dhe i dha jet ides
s logosit hyjnor q sht baza e lvizjes hebraike Neoplatoniste dhe
Krishtere.Pr Aristotelin Zoti n kundrshtim me Zotin Krijues t
Timeut Platonik nuk posedonte fuqi krijuese. Pr Aristotelin zoti ishte
shkaku i pare abstrakt q e botn e nxiti n lvizje dhe me pas nuk
nderhyri. Pr Aristotelin Zoti ishte i largt, qenie vet-komtemplative
n distanc dhe i larguar prej universit t njeriut, i vetmuar dhe i
vetprqendruar ose me sakt mendim mendues pr vetveten. Zoti i
Aristotelit ishte impotent, pr Aristotelin nuk ishte i rndsishm Zoti
por Bota. ka egziston dhe jo si erdhi deri tek egzistenca. Ky mendim
i Aristotelit mbi Zotin dominonte deri sa u shfaq Filo i Aleksandris
q kishte krejtsisht mendim t kundrt me Aristotelin ashtu si dikur
kishte filozofi gjenial Platoni. Filo i prqeshte ato q adhurojn Botn
dhe jo Krijuesin e bot, e ato q preferonin t hulumtonin egzistencn
dhe jo vet krijimin. Pr Filon e Aleksandrisme rndsi thelbsore
ishte koncepti i logosit t parimit t arsyes kreative q sht
esenciale n sistemin filozofik t Filos. Ky parim sht baza e
Krishterizmit Neoplatonik, Judaizmit dhe Islamit. Para se t egzistojn
ide individuale t mendjes t cilat Filo i quan gjra partikulare t
perceptueshme vetm prej intelektit m par duhet t egzistoj aftsi
paraegzistuese e ideve, ose gjeneruese e ideve t bots inteligjibile.
Ky sht koncepti i ides s ideve, idea e rendit t lart, t ciln Filo
i Aleksandris e quan logosose arsyeja hyjnore. Idea e ideve sht
thjesht hipoteza e hipotezave t larta t Platonit.
Struktura pedagogjike e Filo Hebreut, logosin e vendos n mes t
Zotit dhe Krijimit , n mes t Njshit dhe Shumics, si mediator dhe
interlokutor:

183

Zoti ---- logosi----logoi spermaticoi

logoi spermaticoi , parimet seminale te arsyes ose fara e logosit,
jan idet e diferencuara t gjeneruarua prej Ides s ideve. Filo pr
parimin e arsyes logosigjenerohet n mendjen e zotit dhe gjeneron
ide q ojn drejt krijimit. Koncepti i logosit qndron n themel t
doktrins qendrore t krishterimit q sht Triniteti. N mendjen e
Zotit egziston nj ide. Idea realizohet kur thuhet prej Zotit dhe bhet
Fjal (Logos). Ky proces i gjenerimit sht analog me raportin n mes
t Atit dhe t Birit. Shpesh Filoja e prshkruante logosin si Birin e
Zotit.Raporti i Krishtit , biri i zotit sht tashm i dukshm. Raporti
n mes t Atit dhe t Birit sht dashuria. Dashuria sht gjenerative,
forc krijuese q prodhon Shpirtin e Shenjtq sht nj prfaqsim i
ides. Pr Filon dhe doktort e hershm Krishter sht nj prfaqsim
heuristik t puns s mendjes kreative. Brenda mendjes iati
prfaqson t menduarit, njohsin kreativ ose I e mendjes. Kur
mendja mendon pr vetveten duke prdorur veten pr t studiuar
punn e vet mendjes ather njohsi bhet i njohur, ose Thou i
mendjes q sht pasqyra kundr s cils I teston procesin e t
menduarit , sht procesi i formimit t hipotezave pr t arritur arsyen
dhe sigurin shkencore. Nga dialogu n mes t I dhe Thou,
ndrmjet tatit dhe t birit gjenerohen njohurit. Kjo sht doktrina
bazike e Trinitetit si shprehet m qart Plotinusi, Origeni dhe Shn
Augustini n shekujt e mvonshm. N ern Krishtere, pas Filos u
adoptua doktrina logosit -triniteti. Ungjilli i famshm Shn Gjoni,
fillon me sentencn, N fillim ishte Logosi, dhe Logosi ishte me
zotin , dhe Logosi ishte Zoti shprehet idea e sakte. Krishtert i dhan
nj finese ksaj ideje kur Gjoni deklaroi , Dhe Logosi u b mish dhe
banon mes nesh. Logosi sht Krishti, Biri i zotit u b konkret pr ta
par t gjithe. Universalja lidhet pazgjidhshmerisht me partikularen,
Zoti tek Njeriu; dhe Gjoni prfshin n deklaratn e tij t famshme:
Dhe ju do t bheni bij t zotit. Ky ishte mesazhi i Filo Hebreut.

184

JEZU KRISHTI DHE MBRTERIA

HYJNORE
Pontius Pilati u ofroi mass nj zgjidhje se
Cili duhet t lirohet Jezu Krishti apo krimineli Baraba?
Turma krkoi qe t lirohet krimineli Baraba dhe t ndshkohet Jezusi i
Nazaretit.
Triumfi i perandoris Hyjnore ndaj kulteve romake nuk do t bhet
me forcn e armve por prmes logosit

Logosi u b mish dhe jeton n mes nesh

Jezu Krishti
Misioni i Jezu Krishtit ishte mbretria hyjnore n tok, arsyeja
hyjnore t jet udhzues i njerzimit pr t mirn e gjith njerzimit.
185

Mesazhi universal i Jezu Krishtit ishte q fjala e Zotit t hyj n

zemrat e do njeriu q kjo bote ti sjell lumturi njerzimit.
Filo Hebreu mendonte se universi drejtohet prej nj parimi kreativ t
njohur si logosi. Filo Hebreu logosin e quante si idea e ideve,
koncept q lejonte gjenerimin e koncepteve t nj rendi m t ult ose
si i quante Platoni hipoteza t hipotezave t larta. Gradualisht Filoja
themeloi nj fraksion t hebrenjve t ndritur q merreshin me
parimin e logosit. Logosi sipas Filos sht ndrmjetsim n mes t
zotit dhe ideve t krijueshmris s tij. Filoja shpesh logosin e quante
bir t zotit, prandaj logosi ishte nj instrument q Zoti e prfshinte
dhe perfeksiononte prmes saj krijesat e tij. Logosi ishte arsyeja
hyjnore, ose si e quan Lajbnici m von arsyeja e mjaftueshme.
Profeti i krishterizmit ishte Jezusi i Nazaretit.Biri i zotitn
konceptimin e Filos s Aleksandris ishte njkonstrukt filozofik
abstrakt, q e quante logos. Ndrsa Jezu Krishti prfaqsonte logosin
ose birin e zotit t subordinuar ndaj t atit. Jezusi asnjhere nuk e
konsideronte veten si ndermjets n mes t zotit dhe krijesave t tij.
Sikur q predikonte Shn Gjoni : Logosi ishte n fillim me zotin, t
gjitha u krijuan prej tij, dhe pa t asgj ssht krijuar. Ata q ndiqnin
Jezu Krishtin bheshin bij t zotit, prandaj krishteret e hershm u
komunikonin hebrenjve dhe paganve se secili njeri ka n vete dika
hyjnore, dhe t jetonin jetn n prputhje me ligjet e arsyes. Pr
krishtert Jezu Krishti kishte sjellur vetdijen dhe arsyen e
vetzgjerueshme. Jezu krishti qe sillet n prputhje me arsyen hyjnore
ishte shemblltyra morale e njerzimit pr dallim nga morali i
degraduar dhe degjenerues q u kultivua n perandorin romake.
Levizja e Jezu Krishtit u quajt Krishterizm, ndrsa erdhen n nj
bashkdyzim n mes t Filos Aleksandris dhe Jezu Krishtit.
Perandoria romake ishte degraduar dhe e degjeneruar nga kultet, dhe
luftrat n mes t fraksioneve t ndryshme prmes t cilave oligarkia
sunduese romake kontrollonte masat. Pikrisht romaket pan nJezu
Krishtin liderin politik t nj levizje t re masive dhe pikrisht pr
kt arsye edhe kryqezuan. Idea e Jezu Krishtit dhe Filo Aleksandrise
ishte pikrisht Mbreteria Hyjnore n toke. Jezu krishti nga iati Jozefi
186

rridhte prej familjes mbretrore t familjes s Davidit, themeluesit t

mbretrise hebrenjve. N Ungjillin e Mateut kemi 42 gjenerata prej
Abrahamit, Isakut dhe Jakobit e me vonprej Davidit dhe Sollomonit e
n fund tek Jozefi dhe Jezusi. Si do q t jete verteta ai do te shihej
si nj trashegimtar i nj familje fisnike mbretrore n syt e klass
sunduese romake. Nna e Jezusit Marija ishte nga nj familje e njohur
rabinike. Nna Marija lozi nj rol t rndsishem n kshillin e kishs
pas vdekjes s Jezusit, duke keshilluar djalin e saj James (Xhejms) q
e drejtoi dhe udhzoi kishn ne Jerusalem dhe apostujt tjer. Jezu
Krishti erdhi ne kontakt me traditen platonike q n fmijerin e tij
por nuk dihet prmes dikujt tjetr apo Filos s Aleksandris. Nuk
sht vn n pah fakti se motra e Maris ishte Elizabeta q ishte e
ma e John Baptistit. John Baptisti ishte kushriri i Jezusit. Johni e
prgaditi rrugn e shptimtarit t ri. Jezusi ishte nj lider humanist,
sipas tij secili njeri ka n shpirtin e tij nj shkendij hyjnore. Apostujt
e tij ishin prej njerzve t thjesht peshkatar, taksambledhs, tregtar
etj. Jezusi i paralajmroi s levizja e tij do t has rezistenc nga
njerzit e perandoris dhe kulteve. Jezusi e kishte t qart se armiqt e
tij do t jen t pamshirshm. I pari q e njohu se Jezusi ishte Mesia
ishte Bar Timeusi, i cili ishte i verbr dhe krkonte prej Jezusit q tia
kthej t pamurit. Meqense Jezusi lejoi q t njihej si nj Mesia nuk e
kishte t vshtir t prfitonte prkrahjen e masave t gjra popullore
hebrenje. Por Jezusi kishte i lidhje edhe me elitn intelektuale
hebrenje q ishin ithtart e Filos s Aleksandris. Ky grup e kishte
kuptuar dhe internalizuar doktrinn e logosit t Filo Hebreut.
Fraksioni universalist i Filo Hebreut ishin t gatshm t zbatojn
konceptin Zoti-Logosi-Spirti t ngrisin vetdijen e njerzimit prej
stadit kafshrore n at hyjnore. Jezu Krishti dshironte t ishte nj
manifestim i gjall i reinkarnimit t logosit. Fjala u be mish. Jezusi do
t simbolizoj logosin ose fjaln e zotit si mediator n mes t hyjnores
dhe njerzimit. Jezu Krishti e konsideroi veten si Bir i Zotit, dhe iAti
shtburim i fuqis dhe i ligjit universal. N Ungjillin e Shn Paulit,
Jezusi ka cituar doktrinn e logosit t Filos s Aleksandris. Filo
Hebreu dhe Jezusi i Nazaretit iu shmangn ides s revolts nacionale
tpopullit hebre, misioni i tyre sht sublim. Ato prpiqeshin ta
187

transformojn tr perandorin romake. Qllimi i tyre ishte t ngrisnin

traditen intelektuale Platonike si rrym mbizotruese filozofikopolitike si dhe konceptin biblik t njeriut njeriu si shmblltyr
hyjnore ose imago dei q do t siguronin ardhmrine e races
njerzore. Gjat kohs kur jetonte Jezusi kishte mjaft tensione n mes
t Roms dhe Palestins. Shpesh bnin rrebellime dhe terrorizm q
organizohej prej kulteve n Egjipt, n Babiloni dhe q i nxiste
shrbimi inteligjent romak. Cionistt primordial dshironin nj luft
me Romn. Por Jezu Krishti iu shmang nj vizioni ttill. Jezusi ishte
i interesuar pr nj shptim unviersal t njrzimit dhe jo vetm t
shptoje hebrenjt. Armiqt e par t Jezu Krishtit ishin hebrenjt
ultranacionalist q i sulmonin edhe ithtart e Jezu Krishtit. Farizt dhe
Sadukt krkuan q Jezu Krishti t denohet me vdekje. Prefekti i
Judes Pontius Pilati sugjeroi q Jezu Krishti ishte i pafajshm dhe
duhet liruar nga akuzat. Saduct hebrenj krkuan kryqzimin e Jezusit.
Pontius Pilati u ofroi mass nj zgjidhje se:Cili duhet t lirohet Jezu
Krishti apo krimineli Baraba?Turma krkoi qe t lirohet krimineli
Baraba dhe t ndshkohet Jezusi i Nazaretit. Kjo nuk nnkupton q
misioni i Jezu Krishtit, Filo Hebreut dhe krishterve t hershm nuk
ishte politik. Por strategjia e tyre ishte m e thell se sa nj revolt e
izoluar. Lvizja politike e themeluar nga Filoja kishte selin n
Aleksandri por prej Jezusit, apostujve t tij dhe lvizjes humaniste
hebrenje e transferoi bazn e veprimtaris n zemrn e komunitetit
hebre n Jerusalem. Lvizja krishtere gjithnj e m shum i bnte
sfid kulteve romake. Komuniteti hebre ishte si bastion i besimt t ri
krishter andaj dhe prfaqsonte nj rrezik real pr kultet romake. Pr
kt arsye pas vdekjes s Jezusit , hebrenjt shiheshin si armiqt e
perandoris Romake. Hegjemonia e judeo krishterve n komunitetin
hebre nxiti perandorin Claudiusq t dboj hebrenjt prej Roms.
Filo Hebreu u ankua deri te senati Romak dhe denoncoi perandorin
Kaligula pr krimet e tij. Shn Pjetri dhe Filo Hebreu n Rome patn
influenc t madhe tek hebrenjt q jetonin n Rom. Dbimi i
hebrenjve ishte rezultat tashm qe Kaligula kishte menduar se
krishtert ishin m t fuqishm dhe nuk ishin t varur prej agjentve
Romak q kontrollonin Farizaizmin. Pas nj incidenti ndodhi nj
188

perleshje n mes t ushtris Romake dhe hebrenjve duke shprthyer

nj luft civile n Palestin. Konflikti lindi n mes t dy fraksioneve
hebrenje Saducve t cilt krkonin t nnshtroheshin dhe t bnin
paqe m Romn dhe Zealotve t cilt ishin fraksioni pr luft me
Romn dhe shpejt e morrn tempullin. Pallati i kryepriftit ishte zn
prej Zealoteve dhe kryfprifti ishte komplotuar. Zealotet themeluan nj
polici kundr invazionit Romak. Rrebelimi kishte filluar, kjo kishte
ndodhur 40 pas vdekjes s Jezusit dhe 20 vjet pas vdekjes s Filo
Hebreut. Jozefi, q ishte nj agjent Romak dhe ishte aktiv n bandat e
Zealoteve, ai ishte edhe provokator i krizs. Padyshim Jezefi lozte
rolin q t siguroj pr Romn pretekstin pr ta shkatrruar
Jerusalemin dhe Hebrenjt. Historiani krishter Eusebius deshmon pr
kt terrorizm n mes t dits, pr banditt t cilt vrisnin civil n
mes t dits. Aktet terroriste bheshin prej nj grupi ekstremist q
njiheshin si Sicarii q ishin nga kulti i vdekjes, pr arsye s mbanin
disa thika dhe q sulmonin romakt. Keto kulte e kishin origjinn prej
kultit idolatrik t Isisit n Egjypt. Kto rrebelime t hershme u thyen
prej ushtris Romake. Nn komand t Vespasianit dhe Titusit dhe
gjeneralve t familjes Flavian q ishin sponsort kryesore t kultit
Isis n Rom. N kto konflikte n mes t Roms dhe Hebrenjve
vdiqn me mijra dhe Romakt e vendosn prap nn kontroll duke
dominuar Palestinn dhe thyen forcat politike t hebrenjve.
Paralajmerimet e Filos dhe t Jezu Krishtit ishin t sakta se Roma nuk
mund t sfidohej me levizje nacionaliste. N fakt Jesefusi dhe
Eusebiusi raportojn se ishin kultet Egjyptiane q kontrollonin Romn
dhe siguruan lidert ekstremist n revoltn e Zealotve. N ungjillin
e tij Gjoni prshkruan konspiracionin e Saducve dhe Farizve q u
frigsuan prej impaktit t Jezu Krishtit n popullat q mund t nxis
Romn t lansojluft kundr tyre. Kto e denoncuan Jezusin tek
Pilati. Pontius Pilati i pyet Farizt n mnyre cinike A mund ta
kryqzoj mbretin tuaj, ato u pergjigjn:Ne nuk kemi mbret, ne kemi
Cezar.Triumfi i perandoris Hyjnore ndaj kulteve romake nuk do t
bhet me forcn e armve por prmes logosit. Gjoni na transmeton se
kur deshn t bjn Jezusin mbret t hebrenjve ai iku n mal sepse
nuk dshironte t bheshte mbret. Ai pat thn Mbretria ime nuk
189

sht n tok. Jezu krishti u beri t qart Farizve se ngritjen e

perandoris hyjnore n toke nuk duhet ta kuptojn literalisht. Saduct
ishin kasta e priftrinjve dhe t partis politiko- religjioze.Saduct
kishin poste t rendesishme dhe t gjitha postet religjioze i
kontrollonin ato. Pr popullutn hebrenje ishin avokat t
kompromisit dhe t nnshtrimit n perandorin Romake. Ato
udhhiqnin me kultet dhe mbanin tempujt. Saduct ishin aristokrat
konservativ. Filozofikisht ishin Stoik dhe Aristotelian, ata ishin
religjioz por nuk i besonin jets transhedentale. Saduct ishin t pasur,
t korruptuar dhe senzual veanarisht prifterinjt e lart Kaifat.
Saduct ishin edhe prgjegjsit direkt q e ndshkuan Jezu Krishtin
me vdekje. Farizt ishin shtresa e mesme e hebrenjve dhe ishin m
tepr prfaqsues t popullit dhe saduct q ishin t distancuar nga
populli. Farizt kishin origjinn nga gardiant e ligjit dhe shumica prej
tyre ishin shkollar. Farizt shprehnin nj kundrshtim t but pr
Romakt sidomos pr tatimet dhe i kundrshtonin Zealott. Ato m
tepr ndiqnin Testamentin e vjetr. Gjoni na flet pr ndarjen e tyre
sepse disa prej tyre prkrahnin Jezusin dhe t tjeret e kundrshtonin.
Disa prej Farizve iu bashkangjitn lvizjes krishtere nj prej tyre
edhe Shn Pali, ishte persekutor i krishterve deri sa edhe vet u
konvertua n krishter. Misioni i Jezu Krishtit ishte mbretria hyjnore
n tok, arsyeja hyjnore t jet udhzues i njerzimit pr t mirn e
gjith njerzimit. Mesazhi universal i Jezu Krishtit ishte q fjala e
Zotit t hyj n zemrat e do njeriu q kjo bote ti sjell lumturi
njerzimit.

190

NEOPLATONISTT FRYMZUES T
RENESANCS EVROPIANE
Filozofia i mundson shpirtit q t largohet prej
pasioneve dhe t ngjitet n rrug drejt hyjnores

Proklusi

Shpirti i njeriut e ka zanafilln prej shpirtit t

bots dhe prmban pjesn hyjnore dhe ate
kafshrore

Plotini
E keqja n vetvete prfaqson mungesn e
prsosjes

Plotini
Pasardhsit e Platonit si Plotini, Proklusi u quajtn Neoplatonist gjat
periudhs s Renesancs.Shn Augustini e inkorporoi Neoplatonizmin
191

n Krishterizm dhe keshtu lindi traditn m humane q ka trashguar

Evropa dhe ajo traditsht Platonizmi Krishter. Pr krishtert bota
tjetr ishte mbretria e qiellit q prjetohet pas vdekjes, Pr Platonistt
ajo ishte bota eternale e ideve bota reale, q sht e kundrt me
iluzionet pamore,. Teologt Krishter emorrn n konsiderat
filozofin e Plotinit. Plotini kishte ndikim n formimin e asaj tradite
q njihet si Platonizmi Krishtere.Plotini prshkroi botn por dha edhe
nj analiz t burimit e saj. Plotini prpunoi nj doktrint zotit si
burim i t gjitha sendeve. Bota materiale me shumllojshmrin e saj
nuk paraqet realitetin sepse vazhdimisht ndryshon, ndrsa egzistenca
sht e lidhur me gjrat e pandryshueshme, dhe ky realitet sht
ndryshe nga bota materiale. Realiteti i vrtet sht zoti, pr t asgj
nuk mund t thuhet ai sht transhendental dhe unik. Zoti nuk sht
material, sht i pandashm, i pafundm dhe ska form specifike
lnde , shpirt e mendje t cilat psojn ndryshime. Zoti nuk sht i
kapshm pr shqisat tona, nuk mund t prshkruhet me ndonj ide t
intelektit, por mund t kuptohet prmes ekstazs mistike q sht e
pavarur nga eksperienca racionale e shqisore. Zoti paraqet unitetin
absolut, sht i pandryshueshm, i pandashm, i pakrijueshm. Zoti
sht para t gjitha q egzistojn, ai nuk sht ndonj send q
egziston. Nuk ka atribute fizike q mund ti prshkruhen sepse idea e
atributeve rrjedh nga prshkrimi jon mbi objektet fizike t fundme.
Zoti kaprcen t gjitha kufizimet. Zoti nuk i ngjan njeriut , ai sht n
t vrtet unik. Sendet marrin fill nga zoti sikur drita q buron nga
dielli, ashtu sikur uji q rrjedh nga burimi. Zoti sht burim i do gjje
dhe do gjmanifeston zotin. Plotini nuk sht panteist dhe ai formon
bazn pr pikpamjen kierarkike t natyrs. Forma m e lart e qenies
sht ajo q sht emetuar e para. Plotini e prshkruan zanafilln e
par nga njshi si mendje (nous). sht pothuajse si Njshi por
nuk sht absolut , mund ti jepet ndonj atribut. Ky Nous sht
mendim, ose inteligjence universale q nnkupton theksimin e
arsyeshmrise s bots. Natyra e arsyes nuk ka kufij hapsinor e kohor.
Racionaliteti nnkupton shumllojshmrin e t menduarit, t
prmbajtjes ideve t t gjitha sendeve te veanta.Shpirti i Bots buron
prej Nousit, do emetim i mevonshm prfaqson edhe ulje t
192

persosshmris. Shpirti i bots ka dy aspekte njrin , njri duke par

larte ka Nousi q sht racionaliteti i paster dhe idet eternale t t
gjitha sendeve dhe duke par posht duke arsyetuar sendet. Aktiviteti i
shpirtit kryhet gjat fenomenit kohe, tani lindin sendet, dhe
marrdheniet n mes sendeve lindin ngjarjet. Kjo marrdhenie
ngjarjes sht koha. Njshi, Nousi dhe Shpirti i bots jan t
bashkprjetshm. N shpirtin botror gjendet realiteti i natyrs, i
sendeve t veanta q pasqyrojn n mnyre t ndryshme dmth n
koh idet e perjetshme.Shpirti njerzor ka zanafilln nga shpirti
botror. Edhe shpirti njerzor merr pjes n nousin ose arsyen
universale , ndrsa posht lidhet pr trupin por nuk bhet identik. Ktu
Plotini ripohon doktrinn e Platonit mbi paraegzistencn e shpirtit.
Shpirti nuk zhduket por bashkohet prap me shpirtin botror. Pr sa
koh sht tek trupi, shpirti siguron fuqin e arsyes, ndjeshmrine dhe
vitalitetin, Bota e Lnds lnda sht n nivelin m t ult t
kierarkis s qenies dhe sht m larg prej Njshit. Cfar e shkakton t
keqen ? E keqja pr Plotinin sht mungesa e dikas, mungesa e
perfeksionit, mungesa e forms pr trupin material e cila vetvete
sht e keqe, e keqja sht munges e rregullit, forms s lndes, ashtu
si errsira sht munges drits. Plotini e prpunoi edhe doktrinn e
Shptimitq kishte t bnte me pastrimin e shpirtit dhe ngjitjen e
shpirtit pr tu bashkuar me zotin. Pr Plotinin kjo ngjitje e shpirtit
ishte e vshtir dhe me plot dhimbje. Kjo ngjitje krkon q personi t
zhvilloj virtytet morale dhe intelektuale. Shn Augustini e cili pa tek
Eneadt e Plotinit nj shpjegim t ri mahnits t s keqes dhe
shptimit nprmjet dashuris. Nprmjet Shn Augustinit,
neoplatonizmi bhet nj element i shprehjes intelektuale t besimit
krishter gjat mesjets. Neoplatonizmi u lidh me krishterizmin
nprmes t Shn Augustinit dhe lozi nj rol humanist pr dallim nga
Thoma Akuini q Krishterizmin e lidhi me Aristotelin q u b baza e
skolastiks dhe dogmave kishtare q e oi Evropn n prapambeturi
dhe mjerim. Tradita Platonike dhe e ithtarve t Neoplatonizmit erdhi
n Evrop nprmes t neoplatonistve t shquar si Nikoll Kuza,
Gemistos Plethoni, Marsilio Fiino, Xhovani Piko Della Mirandolla,
Erazmo Roterdami, Thomas Mori, Xhon Koleti etj
193

KRISHTERIMI PLATONIK DHE SHN

AUGUSTINI
Ligjet eternale t zotit jan t pandryshueshme
ndrsa ligjet e bra nga njeriu jan t
ndryshueshme, megjithat iu nnshtrohen ligjeve
eternale. Shn Augustini shkroi Prej ktyre
ligjeve eternale njeriu e nxori se sht e drejt
dhe e ligjshme n ligjet kohore

Shn Augustini
Vetkrkimi i nj lumturie m t lart sht
thjesht jo vetm nj synim aktual, por sht nj
shprblim q kaprcen do pasuri, do nder dhe
do knaqsi fizike

Ciceroni

194

Shn Augustini
Shn Augustini ishte nj lexues i pasionuar i Ciceronit andaj edhe
thnia e msiprme ishte nj shkndij drite q ndezi te Shn
Augustini edhe zjarrin e pasionit pr ta krkuar t vrtetn gjith jetn
e tij me prkushtimin m t madh. Shn Augustini prej Hipos ishte
nga Afrika q u konvertua n krishter sepse ne fillim u morr gati nj
dekade me manikeizm q ishte nj fe q kombinonte krishterimin
dhe Zarathustrn, heroin persian dhe q shpjegonte botn n frymn
dualiste n mes t drits dhe errsirs. M vone Shn Augustini,
entuziazmohet prej figurs intelektuale t peshkopit Shn Ambrozi
nga Milano, qe ishte edhe platonist dhe bhet nxns i tij. Shn
Ambrozi kishte nj ndikim t jashtzakonshm n mendimet dhe
kthesn e tij drejt neoplatonistve q e kishte zhvilluar Platoni. Ai
jetoi n kohn e dezintegrimit t perandoris romake perndimore,
pikrisht n kohn q njihej si epoka e errt. Shn Augustini dha nj
kontribut t madh n ngritjen e civilizimit perndimor, n nj koh
q ishte n kolaps total. Shn Augustini e solli neoplatonizmin n fen
e krishtere i cili bri nj bashkdyzim n mes t filozofis dhe
krishterimit dhe ishte nj ndr prijsit e nj doktrine q njihet si
krishterimi platonist. Shn Augustini si nj mendjendritur ishte
platonist i krishter dhe solli idet mbi imazhin e tij, q ishte n
195

prputhje me nj urdhr t zotit n Dhiatn e Vjetr bhu i

frytshm, shumoju dhe drejto boten. Ktu prqendrohej edhe beteja
e tij kundr kulteve pagane dhe doktrinave anti-krishter. Vizioni i tij
i madh dhe i ndritur pr popullin q jetonte n epokn e errt erdhn
n shprehje vetm kur e morri pushtetin si mbret i francezve. Karli i
Madh q ishte nn influenc t mendimtarit t madh murgut Alkuinit
t Jorkut q prfaqsonte idet e Shn Augustinit. Kur flasim pr Shn
Augustinin, flasim pr shtjen e njeriut n bot, vlers dhe dinjitetit
t tij, prmes doktrins s Filioque. Shn Augustini kt tem e
vendosi si tem qendrore ndr t parat n civilizimin perndimor.
Zaten ky koncept i njeriut ishte shkndija e drits q nxiti renesancn
evropiane. Shn Augustini konceptin e tij t Filioque e prpunoi n
veprat e tij :De Trinitate, Tractatus in Joannis Evangelicum Contra
maximum arianicum. Shn Augustini thoshte: Disa pyesin vetveten
nse shpirti i shenjt t buron gjithashtu prej t birit. Pse nuk mund t
buroj prej t birit q sht gjithashtu shpirti i t birit. Filioque jep
nj baz unike pr njohjen e mirfillt t njeriut dhe nj mendjeje
efektive q vepron mbi natyrn dhe botn politike. sht kjo cilsi
kreative e njeriut q e bn at vazhdues t krijimit hyjnor n kursin
e historis. Koncepti i Shn Augustinit t Filioque konsideron se secili
njeri sht djal i zotit dhe merr pjes me nj doz t kapacitetit
kreativ t atit. Meqense te secili njeri sipas Shn Augustinit, ekziston
nj kapacitet kreativ, detyra e do kombi, e institucioneve nacionale
dhe supranacionale duhet t zhvilloj kapacitetin maksimal t do
individi n mnyr q t kontribuoj me veprime intelektuale dhe
materiale pr progresin e shoqris njerzore. Rndsia e Filioque dhe
prfshirjes s tij n besimin krishter ishte evidente me mbretin e
frankve, Karlin e Madh. Karli i Madh dhe kshilltari i tij, Alkuini q
ishte i influencuar prej Shn Augustinit, luftuan q t themelojn nj
shtet humanist t prkushtuar ndaj progresit dhe rimkmbjes s
periudhs s errt q kishte pasuar rnien e perandoris romake dhe
invazioneve t barbarve. Pr kt arsye, Karli i Madh dhe Alkuini i
Jorkut, shfrytzuan idet dhe vizionin e Shn Augustinit. Bizantint u
prpoqn ta shpallin herezi doktrinn e Filioque, prmes Shn Fotiusit
q ishte Patriarku i Konstantinopojs 858-886. Fotiusi ishte ai q
196

konvertoi bullgart dhe rust n t krishter. Fotiusi filloi t sulmoj

doktrinn e Filioque duke e promovuar iden e nj drejtuesi t
pakontestueshm dhe meqense perandori bizantin e kishte nn
kontroll kishn ather e drejta e tij hyjnore pr t udhhequr
perandorin bizantine ishte e pakontestueshme. Me kt betej n mes
t Fotiusit dhe Karolinjve u b ndarja n lindje dhe perndim,
d.m.th., lindja ishte orienti ndrsa perndimi oksidenti. Vlladimiri i
Rusis e zgjodhi orientin.

RENESANCA E KAROLINJVE

197

Karli i Madh
Nj prej rimkmbsve prej epoks s errt q pasoi rnien e
perandoris romake ishte Karli i Madh, mbreti i francezve. Karli i
Madh e themeloi perandorin e shenjt romake q bashkoi tokat
franceze, gjermane dhe t Lombardis. Karli i Madh ishte nj
ndrmjetsues n mes Evrops antike q dominohej prej Roms
moderne. Ai sundoi 47 vjet dhe pas nj periudhe t gjat prej vitit 390
kur u dezintegrua perandoria perndimore romake vendosi ti jap nj
shpres epoks s errt q mbizotronte anarkia. Andaj Karli i Madh
i frymzuar prej Shn Augustinit dhe konceptit t tij mbi njeriun si
imago dei, prfaqsonte nj rreze drite n epokn e errt q kishte
dominuar pas rnies s perandoris perndimore romake. Karli i Madh
vendosi themelet e kulturs krishtere evropiane. Teologjia e
Karolinjve bazohet n mnyr eksplicite n Filioque. Kjo mund t
shihet n veprn e Alkuinit De Fife sanctae et individuae Trinitatis
dhe n nj librth q qarkullonte n oborrin mbretror t Aachen
Libellus de processione Spiritus Sancti. Q ishte nj prmbledhje e
autoriteteve patristike dhe skriptural pr ta mbshtet pikpamjen e
Augustinit n shtjen e Filioque. Pas disa dekadave pasi vdiq Karli i
Madh dhe Alkuini kur ndodhi ndarja n mes t lindjes dhe perndimit.
198

Si shkak ishte prezenca e misionarve francez dhe t papatit n

Bullgari q kufizohej me perandorin bizantine dhe bullgart nn
mbretin Boris, ishin nj rrezik i madh pr bizantint. T gjitha
fraksionet bizantine ishin t interesuara q ta mbajn larg ndikimin
franko-roman n Bizant dhe fqinjt e saj veanrisht n mbretrin
bullgare. Politikan q bri nj atak doktrinar dhe teologjik kundr
misionarve
perndimor
ishte
Fotiusi,
patriarku
i
Konstantinopolit(Stambollitt sotm) prej 858-867 dhe prsri 878886.

Shn Fotiusi (Shn Foti)

Shn Foti ishte autor i par i ndarjes n mes t kishs katolike romane
t perndimit latin dhe kishs ortodokse greke n lindje q ndodhi kur
e largoi pontifin roman Nikolasin e I-r, q refuzoi ta njihte. Skizmn
krishtere e bri pikrisht Shn Foti q e atakoi doktrinn mbi Filioque
si herezi. Prej ortodoksve Shn Foti shihet si heroi i tyre por n fakt
ai ishte heretik sepse sht autor i teologjis orientale despotike q
veshi idiolatrin cezaro-papiste t Bizantit ku perandori konsiderohet
si zoti i gjall. Karli i Madh u lind m 742 dhe ishte bir i mbretit
francez, Pepinit q kishte dy djem : Karlomanin dhe Karlin e Madh.
Ishte nip i Charles Martel, themeluesin e Francs s sotme. Didler e
sulmoi papatin, ndrsa Karli i Madh e ndihmoi papn dhe e themeloi
shtetin e papatit. Karli i Madh u b mbrojts i kishs dhe krishterimit.
199

Karli i Madh sht edhe themelues i kulturs evropiane. M 800 bhet

mbret. M 801 fillon reformat duke ndrtuar rrugt e vjetra duke
nxitur ngritje t infrastrukturs. Ndrtoi qytetet e vjetra dhe ndikoi n
zhvillimin e artit dhe kulturs. Evropa ishte e zhytur me shekuj n
epok t errt deri sa nuk u ndez nj shkndij drite prmes mbretit t
madh, Karlit. Inkurajoi artin, kulturn, edukimin dhe ishte mbreti i
par frng i kurorzuar prej paps si mbret i perandoris s shenjt
romake dhe synimi i Karlit t Madh Kishte nxjerr kontinentin e
Evrops prej stagnimit kulturor q ishte gati i prjetshm. Edhe si
lufttar i denj edhe si njeri i par i renesancs arritjet e tij n
fushbetej si dhe ligjet e tij t mbretris q i dha zhvillim dituris
at e uan drejt konceptit t identitetit panevropian. Ai bri reforma t
mdha pr t ngritur mirqenien. S pari stabilizoi politikn
monetare, bri reforma n agrikultur dhe industri mbi t gjitha ai i
kushtoi rndsi edukimit t popullit. Perandoria romake e shenjt ishte
multi-etnike, por ai trajtonte me drejtsi do grup etnik. Periudha q
udhhoqi Karli i Madh njihej si periudha e renesanc s Karolinjve.
Karli i Madh ishte i edukuar. E prshkruajn si t pashm, me sy t
kaltr dhe flok ngjyre kafe. Ishte i gjat dhe me karakter shum t
fort. Karli i Madh arriti kompromis me kishn ku prej Papa Leos u
kurorzua si mbret. Ai u martua me Desideratn. Nj prej reformave t
rndsishme t Karlit t Madh, ishte trheqja e standardit t arit dhe
vendosja e monedhs s argjendit gati n tr Evropn sepse ari
meqense ishte m i kufizuar kishte deflacion dhe krijoheshin
vshtirsi n treg. Tregtia u b m e leht dhe m prosperuese prej
ligjeve q merrnin pak nga fuqia e fisnikve dhe u jepej fshatarsis
q t participoj n tregti.

200

Bashkpunimi n mes Karlit t Madh dhe

kalifit t Abasidve Harun al Rashid si
shembull sublim i bashkpunimit n mes
civilizimeve.
Karli i Madh shfaqte simpati pr fshatarsin dhe ishte i frustruar me
t kuptuarit e t drejtave t fisnikve dhe mbretria kishte inspektort
e saj regjional qe vzhgonin nse u jan br padrejtsi klass s
fshatarsis. Reformat n sfern e edukimit ishin gjithashtu n
agjendn e Karlit t Madh. Karli i Madh ishte nj erudit, dshironte t
msonte gjith jetn e tij dhe e nxiti arsimimin n tr perandorin.
Gjuhn q e kishte zgjedhur ishte latinishtja prandaj n perandori
dominonte tregu paqsor, ligje t njjta n tr perandorin dhe
njerzit kishin nj gjuh q komunikonin n tr perandorin. Karli i
Madh e prhapi krishterimin dhe u kurorzua prej perandorit Papa
Leo-s s III, n ditn e krishtlindjeve n vitin 800. p.e.s. Karli i Madh
e njohu Venedikun si krcnim andaj n periudhn e mvonshme n
Venedik. Fuqin kryesore e kishte aristokracia financiare e Venedikut
q njiheshin e Gelft e Zi, t cilt ishin n nj luft t pandrprer me
perandort e perandoris s shenjt romake dhe ndr familjet m t
201

njohura udhheqse t perandoris s shenjt romake q u ndeshn e

me Gelft e Zi ka qen familja e njohur e shquar pr humanizm.
Familja Hohenstaufen e veanrisht Frederiku i quajtur Barbaroza
dhe Frederiku II Hohenstaufen q oborrin mbretror e kishte n Sicili,
q ishte nj erudit i madh, humanist, njeri q kishte synim t paqsoj
fen krishtere dhe at islame n shum aspekte. Frederiku II ngjante
me Karlin e Madh sidomos nga ajo q t dy ishin njerz me kultur t
gjer q lexonin vazdimisht.

202

KRISHTERIMI ARISTOTELIAN DHE

THOMA AKUINI
Shen Augustini e lidhi Neoplatonizmin me
Krishterizmin, Shen Thoma Akuini e lidhi
Aristotelianizmin
me
Krishterizmin.
Bashkedyzimi ne mes te Aristotelianizmit dhe
Krishterizmit ishte thalbi i Skolastikes mesjetare
dhe periudhes se erret te udheqehur nga dogmat
kishtare

Shen Thoma Akuini e vendosi Aristotelin

autoritetin e padiskutueshem fetar, ai perdori
argumentet logjike te Aristotelit per te vertetuar
egzistencen e Zotit

203

Shn Thoma Akuini

shek XIII

ishte Aristoteli i

Shn Thoma Akuini studioi Aristotelin m tepr se gjithkush para tij,

ai e shfrytzoi Aristotelin pr t arsyetuar tr mendimin e tij filozofik
dhe teologjik. Teoria e njohjes e Thoma Akuinit nuk ishte vizioni i t
vrtets hyjnore. Pr Th. Akuinin njeriu ishte nj kafsh racionale, dhe
bota mund t njihet prmes arsyes. Qenia e pajisur me arsye mund ta
kuptoj universin. Por si kafsh njeriu mund t njoh vetm at q e
prjeton me shqisa. Ky sht n thelb Aristotelian. Gjithka sht e
njohur n mnyrn si e njeh njeriu. Njeriu mund t njoh botn
vetm prej asaj q mson prej pervojs s bots materiale, ky lloj
empiricizmi vendos limite mbi at se ka mund t njohim. Pr
Akuinin lind pyetja si mund ta ndrlidhim besimin dhe arsyen. Bota
sht e kuptueshme pr njeriun racional. fardoqoft q egziston ka
shkak. Kto shkaqe njihen prmes prvojs dhe refleksioneve mbi at
prvoj. Zbulimi i ktyre parimeve ose shkaku i par sht objekt i
njohjes son. far prvoje bart, mund t shprehet me fjal, proposita
dhe demonstrim. Akuini dshironte t kuptoj inteligjibilitetin e
shpirtit human individual. Shn Augustini ishte marr me kto eshtje
disa shekuj para Shn Thomait, por Shn Augustini ishte marr me
inteligjibilitetin e universit. Pr historin intelektuale t Evrops,
Akuini prdori logjikn Aristoteliane si instrment n analizn
teologjike dhe filozofike. Besimi dhe arsyeja jan dy rrug q ojn
drejt nj t vrtete. Ate q arsyeja nuk mund ta zbuloj e zbulon feja.
E vrteta sht njohja e zotit dhe vullnetit t zotit. Si teolog dhe
filozof kjo sht domethnia e Skolastiks. Thoma Akuini pati ndikim
t madh t modeloj mendsine e Evrops mesjetare. Kjo mendsi
shprehi t vertetn dhe hyjnoren e krishterizmit t mbeshtetur me
argumente rigoroze logjike Aristoteliane.

204

KONFLIKTI N MES RRYMAVE

HUMANISTE DHE GELFVE T ZI N
MESJET
Bankiert e familjes Pierloni bashkpunonin me bankiert e Bagdadit,
pr t luftuar kundr humanizmit dhe politiks qytet-ndrtuese.
Nprmes kontrollit n Bagdad dhe qytetet tjera si dhe kontrolli ndaj
mercenarve selxhuk arritn q ta suprimojn popullatn islamike
dhe fuqin e Ismailve prej regjionit t Mesopotamis.

Ibn Sina (Avicena)

Figura kryesore e fraksionit Ismailian ishte IBN SINA (Avicena). N
prpjekje pr ta eliminuar influencn e Ibn Sins. Bankieret e
205

Bagdadit e promovuan Al Gazaliun duke organizuar nj lvizje

tbeduinve pr ta pastruar islamin prej arsyes n kt mnyr kane
vepruar shrbimet sekrete britanike n shtrirjen e perandoris s tyre
n lindjen e mesme duke operuar pas nj lvizje sintetike ismaili si
dhe lvizjes internacionale Suni. Kshtu, forcat e Gelfve n
bashkpunim me kalorsit Norman dhe t shoqruar me familjen
bankare Pierloni bn prparime drejt shkatrrimit t forcave
humaniste. Reformat e Gregorit t VII ishin t bra n at drejtim t
shkatrrimit t pavarsis s bishpopve t kishs dhe
institucionalizimin e msimit skolastik aristotelian ligji kanon.
Gregori VII, e bri krishterimin t pambrojtur para intrigave q
dirigjohen prej bankierve romak dhe aleateve t tyre gelfian. Nj
tjetr politik e Gregorit t VII ishte edhe kombinimi i inkuizicionit
me kryqzatat. Ka shek XI kluniakt ishin shum t korruptuar dhe u
zvendsuan me Cisterciant, me Bernard Clairvaux. N lindje u
ngrit Hassan ben Saba si forc pr tu ndeshur me mercenart selxhuk
dhe ithtart e Al Gazaliut. N Evrop forcat humaniste u ringjalln n
familjen Hohenstaufen prej Frederiko Barbaroza deri te Frederiku II.
Alfonso i menur ishte kushri i Frederikut t II. Ishin veneciant q
organizuan invazionin mongol pr ti dhn dinastis s Abasidve,
por mongolt u konvertuan n besimtar t fes islame dhe m pas
prej ktyre doli perandoria e fuqishme otomane. Hasan Ben Saba q
udhhiqte shrbimet inteligjente n mnyr tepr t suksesshme i hetoi
potencialet e Xhingis Kanit dhe i oi 40 atentatort por pa sukses.
Pikrisht Xhingis Kanin e kishte nxitur mbretresha e deteve q t
sjell arin prej lindjes q t spekuloj argjendin q gjendej n Evrop.
Pra ajo ishte e futur n spekulimin e monedhs mesjetare, ka nxiti
edhe dezintegrimin e sistemit rnia e ekonomis n lindje kishte
efekte edhe n Evrop ka u prmbysn tempujt prej Filip la Bel n
Franc, Alfonso I n Spanj dhe Frederiku i II prfundoi n Itali. N
shek XIII ishte periudha e ngritjes s Aristotelit n kish. Influenca
kryesore intelektuale n Evrop ishte Ibn Sina. Ishte el Gazaliu q
kishte qen marioneta e bankierve t Bagdadit, dhe q kundrshtonte
dijetarin e shquar Ibn Sinn pr shkak t besimit me arsye q
preferonte ai. Influenca e Ismailve erdhi prmes shkolls Toledo-s,
206

Sicilis dhe Venedikut pikrisht me inkurajimin e Frederikut t II

Hohenstaufen. T gjith intelektualt eminent evropian n shekullin
XIII ishin t influencuar prej rryms Ismaili p.sh., Roxher Bekoni
ishte prfaqsues anglez i fryms Ibn Sins i cili ishte Neo-Platonist
dhe pr kt arsye u burgos pr 15 vite dhe vdiq n duart e
Dominikanve. Roxher Bekoni hapur e kritikoi skolastikn dogmatike
t Thoma Akuinit, kjo ishte aryeja q u ndjek prej autoriteteve kishtare
Dominikane t cilt ishin ithtar t Aristotelit. Pr ta luftuar influencn
humaniste t Ibn Sines, rendi dominikan e lansoi inkuizicionin dhe e
bri Aristotelin si filozof zyrtar dhe ndoqn politikn q kishte
propozuar filozofi Thoma Akuini n shkrimet e tij t paprgjegjshme
duke kritikuar antiaristotelianin Ibn Sina si nj komentues t
gabueshm mbi Aristotelin.

Roxher Bekoni humanist dhe nj nga kritikt

e njohur t mendimit dogmatik t Thoma
Akuinit
N shekullin XV u studiuan dokumentet dhe e provuan se puna e
Aristotelit sht e pavler dhe sajes e quajtur Ligji i kanonit (kishs).
Si rezultat i triumfit t fraksionit t Gelfve me ndihmn e Aristotelit
bankiert e Gelfve u knaqen n piramidat e borxheve. Hebrenjt
207

ishin przn pr shkak t konkurrencs monarkt morn borxhe t

mdha prej Bardi. Peruzi dhe bankierve tjer t Gelfve,
piramidizimi i borxheve i oi ato drejt formave t hershme t
shkurtimeve fiskale Shahtiane. Kshtu potenciali produktiv u ul m
shum dhe uli dendsin e popullsis dhe nga spekulimet e mdha,
imponimin e borxheve piramidale dhe zbatimi i shkurtesave fiskale
prej monarkve oi drejt dezintegrimit sistemit financiar venedikas
dhe futja n epokn e errt mesjetare. Epoka e errt mesjetare e
dobsoi edhe lidhjen e gelfve me ka u krijuan kushtet e lindjes s
renesancs s art mesjetare. Kjo epok u riforcua prej humanisteve
paleolog. N kshillin e Firences Gemistos Pletoni nj prej
intelektualve m t shquar n histori t Evrops solli ne Firence
shkrimet e Platonit dhe t gjith trashgimin q ka prej Platoni
Evrop sht ajo q ka sjell Gemisthos Pletoni dhe kjo nism e
renesancs q bashkonte Platonin dhe krishterimin prap u atakua prej
Gelfve n Rom q n bashkpunim me patriarkt e kishs ortodokse
greke organizuanrnien e Konstantinopolit, n duart e otomanve q
udhhiqte Mehmeti II pushtuesi.

208

GELFT DHE GIBELINT

Konflikti n mes t Gelfve dhe Gibelinve
sht nj konflikt q e karakterizon konfliktin
esencial n mes t ktyre dy rrymave, dy
pikpamjeve mbi politikn dhe ekonomin.
Gelft ishin ithtar t oligarkis financiare
mesjetare ndrsa Gibelint ishin ithtar t
ideve primordiale Republikane n mesjet

209

Gelft dhe Gibelint

Gelft dhe Gibelint ishin dy parti kundrshtare n Gjermani dhe
Itali.Ato ishin dy familje rivale Gelft ishin n t vrtet familja Welf
prej Bavaris dhe Saxonis ndrsa Gibelint ishin familja
Hohenstauefen ose Waiblingen nj familje aristokrate nga Swabia.
Rivaliteti u zgjerua edhe n Itali ku familja Hohenstaufen u njohn si
Gibelint ndrsa familja Welf si Gelft. Kur Henry i V vdiq m 1125
princeza i tejkaloi Frederick dhe Conrad Hohenstaufen dhe zgjodhn
Lothairin , Dukn e Saksonis si trashgimtar t Henrikut. Kur ai u be
aleat me papen dhe u kurorezua si Perandori Lothair II me 1133,
princat Hohenstaufen dhe aleatet e tyre refuzuan ta legjitimojne dhe
u ngriten ne revolte dhe keshtu filloi rivaliteti ne mes te ketyre
dy familjeve pretendente per fronin mbreteror te perandoris
romake te shenjte. Kur vdiq Lothairi me 1137, princeza e zgjodhi
Conrad Hohenstaufen ne vend te te birit te Lothairt Welfit te fuqishem
Henriku, Krenaria Bavarise dhe Saksonise. Prap filloi lufta civile ne
mes te Conradit te III karizmatik por te dobet dhe dukes
Welfeve Henriku Fisniku dhe i biri i tij Heriku Luani. Paqja e brishte
arriti te rivendoset pas vdekjes s Conradit kur u zgjodh nipi i tij
Frederiku q ishte nga familja Hohenstaufen, nna e t cilit ishte prej
210

Welfve. Njera parti ishte e lidhur me papatin q ishin Gelft, ndersa

partia tjeter ishte e lidhur me Perandorin e shenjt Romake q ishin
Gibelint. Gelft me von u ndan n Gelft e zi dhe Gelft e bardh.
Kjo ndarje ishte n mes qyteterve madje edhe familjeve. Gelft e zi
jan parardhsit ideologjik t oligarkis s sotme financiare q
prdornin borxhet dhe kamaterin n mesjet pr ti skllavruar popujt
evropian. Pikrisht si nje nga kundershtart e ktij fraksioni ishte
Dante Aligeri, q vepra e tij De Monarchia dhe Komedia Hyjnore
prskaj intepretimit skolastik, prfaqesojne idet e Renesancs
shkencore si kundrpergjigje ndaj mjerimit dhe skllavrimit t madh
q kishte sjellur fraksioni i oligarkis financiare mesjetare q
prfaqesonin fraksionin e Gelfve t zi. Dante Aligeri ishte edhe nj
prfaqesues politik i Gelfve t bardh q synonte t ngriste kulturn
urbane dhe progresin shkencor. Gelft e zi ishin n aleanc me
familjet feudale t Firencs, papa Bonifaci i VIII dhe bankiert e tyre
ndersa si muskul ushtarak i tyre ishte monarkia Angevine e Francs.
Gelft e zi krijuan skemn e eksploatimit t fshataresis evropiane
nprmes 1/10 mekanizmit kolektiv t kishs. Qytetet i pengonin q t
rezistojn dhe kundrshtojn mekanizmat eksploativ t Gelfve t zi.
Dante Aligeri arrit q t marr nj pozit udhheqse n qytetin e tij t
lindjes Firenc, por Gelft e zi u mundn dhe u detyruan q ta braktis
vendlindjen e tij. Danteja u prpoq q tu rezistoj praktikave t
Gelfve t zi duke qen pjestar i Gelfve t bardh. Gelft e bardh
ishin pr rritje t urbanizimit dhe progresit. Pasi Gelfet e zi arritn q
t marrin situaten nn kontroll filloi skllavrimi dhe mjerimi i
Evrops, duke eksploatuar edhe fuqin puntore duke ndikuar n
rnien e numrit t popullats. Vetm pr 8 vite nga viti 1300 q kishte
Firenca 150 mij me 1338 arriti t zvogelohet 90 mij. Me 1347
popullata arriti n 80 mij. Me 1348 filloi Vdekja e Zez, pesta
Bubonike e kaploi Evropn dhe pr pasoj n Firenc gati vdiq
gjysma e popullats. Danteja pat paralajmruar pr pasojat e politiks
eksploatuese t Gelfve t zi.

211

AL-ANDALUZIA PORTA E RENESANCS

EVROPIANE
Al Farabi nj neoplatonist i shquar arab, iden e
shtetit ideal e kishte marr prej Platonit me nj
ndryshim q n vend t mbretit filozof t
udhhiqej prej profetit-imam. Shtet ideal ishte
qytet-shteti i Medins ku qeverisej prej profetit
212

Muhamed q ishte n bashkim me Zotin ligjet e t

cilit iu shpallen atij

Al Farabi

Al-Andaluzia
Al-Andaluzia u quajt vendi q u dominua prej myslimanve n
gadishullin Iberik q m pas u themelua emirate dhe kalifati i
Kordobs. Pikrisht, n kt koh n Evrop dominonte epoka e errt
e injorancs. Al-Andaluzia ishte nj qendr e kulturs dhe e progresit
n Evrop.

213

Al-Andulizia- kalifati mysliman n Spanj

Q nga viti 711 kur erdhn arabt n Spanj deri kur Spanja u mor
prej Ferdinandit dhe Izabels m 1492. Andaluzia ishte q nga shek
IX deri n shek XIII nj fanar i dituris dhe shkencs, njsoj si qendrat
tjera islamike n Bagdad, Damask, Samarkand, Bukhara dhe Kajro.
Ndrsa civilizimi islam n Evrop m tepr ishte prhapur nprmes
Spanjs, Sicilis dhe Afriks s Veriut, q ishin si ura n mes t dy
civilizimeve : atij islam dhe atij krishter. Njerzit e ditur t Evrops
s krishter nuk kishin reaguar me armiqsi ndaj ktij lulzimi
kulturor q mbretronte n Spanjn islamike, por prkundrazi
prpiqeshin q t merrnin idet m t mira pr ta zhvilluar Evropn q
ishte zhytur n dekadenc dhe injoranc. Prandaj, Spanja islamike me
qendrat e saj t lulzuara si Al-Andaluzia prbenin edhe porta drejt
renesancs s art q u zhvillua n Evropn mesjetare. Arabt i kishin
t prkthyera t gjith veprat e klasikve grek dhe indian. Ato kishin
ngritur edhe biblioteka marramendse sepse pikrisht n kohn kur
Justiniani perandori Bizantin kishte mbyllur edhe Akademin e
Platonit dhe Peripatetikun Aristoteliane, veprat e klasikve grek u
ruajtn prej arabve t cilt u prkthyen dhe u prpunuan sipas
214

rekomandimeve t profetit Muhamed se dituria duhet krkuar kudo

edhe n Kin.Arabt ngritn qendra shkencore, kulturore dhe
ekonomike pr shkak t revolucionit gjuhsor q kishin br arabt
dhe elementeve poetike dhe artistike q ishin n Kuran, kjo u
mundsoi arabve t zhvillonin kulturn m t prparuar t kohs.
Arabt q erdhn n Spanj dshironin t ngritin nj shoqri urbane, t
bazuar mbi Bagdadin, qytet i paqes e cila do t jet qendr e
shkencs, tregtis, industris, agrikulturs dhe artit si dhe influenca e
ktij qyteti t zhvilluar u prhap edhe n Kin dhe Indi. Zhvillimin m
t madh Andaluzia e psoi gjat qeverisjes s Abd Al Rahman II (822852) q u shtua popullsia e saj n disa milion, u zhvillua industria e
tekstilit, u ndrtuan qytete t reja. Vlen t merret nj shembull
ilustrativ gjat qeverisjes s Abd al Rahmanit t III, gjersa n Kordob
jetonin 500 mij banor n Paris vetm 40 mije banor. Kordoba ishte
kryeqyteti i Kalifatit t Kordobs q ishte nj qytet prrallor pr kohn
me rreth 3000 xhami, pallate t mdha, kopshte estetike. Edhe n
Kalifatin e Kordobs u ndoq e njjta politike ekonomike sikurse n
kalifatin e Bagdadit ku politika monetare dhe fiskale favorizonte
zhvillimin e agrikulturs, legjislacioni islamik favorizonte bujqsin
dhe blegtorin familjare duke lehtsuar shprndarjen e toks t gjith
pasardhsve dhe nuk lejonte aristokracin e trashguar t toks. N
Al-Andaluzi u zhvilluan sisteme t irigacionit q financoheshin
nprmes tatimeve t ulta q nuk i rndonin bujqit prkundrazi i
stimulonin. Pendt, kanalet intriguese, sistemi i ujitjes q ishin rezultat
i zhvillimit t shkencs islame rriten produktivitetin ose nse
shprehemi n terminologji t ekonomis fizike. Kto masa rriten
produktivitetin pr km 2 dhe pr kok banori q mundsoi rritjen e
numrit t popullsis n kt kalifat dhe q ishte vendi m i prparuar
n Evrop dhe gjetiu. Industria e tekstilit kishte t punsuar m tepr
se 13 mij puntor dhe prodhonte pambukun, leshin, mndafshin,
lirin dhe t gjitha uzinat e tekstilit si ato n qeverisje t shtetit dhe
private ishin t pajisura me teknologjin e kohs pr t lehtsuar dhe
rritur prodhimtarin e produkteve t tekstilit. T gjith qytetet e
kalifatit t Kordobs ishin t shquara pr cilsin e lart t produkteve
t tekstilit n bot. N kalifatin e Kordobs kushtohej nj rndsi e
215

madhe e edukimit sepse zhvillimi i teknologjis m t prparuar t

kohs n Evrop dhe progresi industrial n Al-Andaluzi do t ishte i
pamundur pa zhvillimin e shkencs q ishte burim i zhvillimit dhe
prmirsimit t teknologjis s prodhimit. Sikurse udhheqsit Abasid
n Bagdad q promovonin diturin dhe zhvillimin e shkencs dhe artit
ashtu dhe n Al Andaluzi qeveritart islam e kishin po t njjtin
qndrim ndaj edukimit dhe progresit shkencor. Qysh Abd al Rahman I
me 758 filloi t ndrtoj nj xhami gjigande q themeloi qendrn
fetare dhe shkencore n kryeqytet sepse q nga koha e profetit
Muhamed xhamia ishte institucion edukativ islamik. Xhamit q n
kohn e profetit Muhamed shrbente si msonjtore t fes me pas
edhe aty msohej leximi i Kuranit, shkrimi, aritmetika. M pas kto
shkolla-xhami evoluuan n universitete, m pas u themeluan edhe
akademit t ndara prej xhamive q ishin shtpia e dituris (dur al
hikmah) dhe shtpia e shkencs (dur al-ilm) q kishin biblioteka
gjigande, qendra prkthimi dhe qendra t observimeve astronomike.
N shek e X dhe XI u shfaqn medreset q ishin institucione
edukative t sponsorizuara prej shtetit. Hakemi II (916-976) kishte
ngritur shum shkolla elementare n Kordob pr fmijt e varfr
ishin ngritur jetimore dhe numri i shkollave n Kordob ishte tepr i
lart rreth 800 d.m.th. se populli ne kt kalifat ishte mjaft i edukuar
dhe i ngritur intelektualisht. Madje filologu gjerman Gustav Diercks
theksoi edhe n fshatrat e vegjl kishte shkolla publike dhe shkolla
pr t varfr dhe mund t supozojm se n kohn e Hakemit t II
(916-976) s paku n provincn e Kordobs asnj nuk ishte analfabet
n lexim dhe shkrim. Por, Al Hakemi udhheqsi i Kalifatit t
Kordobs ishte nj lexues i etur dhe kishte nj bibliotek personale me
rreth 400 mij vllime. T gjith librat q botoheshin n Persi dhe Siri.
S pari bheshin t njohura n Andaluzi. Qyteti prodhonte rreth 60
mij libra n vit sepse prodhohej letra m t madhe q ishte marr
metoda e prodhimit prej kinezve dhe kishte fabrika t shumta t
prodhimit t letrs. Spanja islamike ishte nj kultur humaniste q
ishte bazuar n nj zbulim krucial shkencor : gjuha arabe. Profeti
Muhamedi q konsiderohet si profet i fundit q ishte nj analfabet, kur
i erdhi shpallja, fjala e par q i tha Xhebraili ishte lexo, andaj dhe
216

mrekullia e lindjes se nj religjioni kishte t bnte me mrekullin e

gjuhs arabe q u bazua n t folmen e klanit t Kurejshve dhe e
lartsuar me poetikn e Kuranit u b gjuh letrare dhe q ndikoi
esencialisht edhe n ngritjen e kulturs, artit dhe shkencs arabe. N
dinastin e Abasidve veanrisht gjat qeverisjes s kalifit Harun al
Rashid (764-809). N Bagdad iu dha nj rndsi e madhe prkthimeve
sipas maksims islame Krko diturin nse sht edhe n Kin.
Kalifi Harun al Rashidi drgoi emisar ne Bizant,dhe vendet tjera te
botes pr t krkuar shkrimet e vjetra dhe antike q t prkthehen n
arabisht. Gjat qeverisjes s Caliph al Mamun (813-833) prkthimet
ishin nj aktivitet i lart, i mirorganizuar n shtpin e dituris q
ishte nj qendr prkthyese, akademi, qendr observuese astronomike
dhe nj nga librarit m t pasura n bote. Ekipin prej 90 prkthyesve
e udhhiqte nestoriani-krishter, Hunayn ibn-Ishaq (809-877) q e futi
metodn konceptuare t prkthimit dhe jo laterale. T gjith veprat
antike greke ishin t prkthyera n arabisht nga veprat mjeksore t
Hipokratit, Galenit, filozofia e Platonit dhe Aristotelit, gjeometria e
Ptolomeut, Euklidit dhe Arkimedit. Nj institucion i ngjashm me
shtpin e dituris n Bagdad ishte ngritur dhe n Spanjn islame
n Kordob dhe Sevilje. Fakti qe Hunayn ibn-Ishaqi q merrte pr do
libr t prkthyer ekuivalentin n flori tregon pr vlersimin e lart q
arabt kishin ndaj dituris dhe prhapjes se saj n kulturn islame.
Ibn Abd Rabbihi n shek X mbi diturin dhe prhapjen e edukimit
shkruante jan shtyllat mbi t cilat qndron boshti i fes n bot. Ajo
dallon njeriun prej kafshs dhe qenies s arsyeshme prej qenies
irracionale. Ibn Hazmi nj filozof dhe poet arab nga Al-Andaluzia e
lartsonte diturin n zhvillimin e virtyteve dhe i ulte njerzit me vese
me dituri.

217

PRINCAT
ARABE

KRISHTER

DHE

KULTURA

Frederiku II Hohenstaufen
Alfonso i urti dhe Frederiku II Hohenstaufen ishin dy princa q kishin
nj dialog t pasur me Spanjn islamike. N shek IX arabishtja ishte
nj gjuh universale gjithashtu edhe ndrmjet krishterve. Kur forcat
krishtere morn Toledon m 1085 kultura mbeti arabe. Mbreti i
Kastiles dhe Aragonit u martua me arabe, gjithashtu edhe Alfonso
IV,VII dhe Alfonso i Urti (1221-1284).Veprat arabe ishin t prkthyera
n gjuhn latine jo vetm tekstet klasike greke por edhe kurani n nj
shkoll t prkthimit si ajo e arkibishopit Raymond n Toledo.
Alfonso i Urti kishte ngritur nj shkoll ku filozofi arab Muhamed al
Riquti i msonte arabt, krishtert dhe hebrenjt. Gjithashtu ai ndrtoi
edhe nj shkoll t prgjithshme t arabishtes dhe latinishtes n
Sevilje ku myslimant dhe krishtert msonin shkencn dhe
218

filozofin. Vepra e tij Cantigas de santa maria tregon pr nj ndikim

arab t fuqishm.Sicilia Hohenstaufen ishte e krishtere me kultur
arabe. T gjith q e pushtuan m pas : si normant, me pas familja
mbretrore Hohenstaufen, t gjith asimiluan kulturn arabe n Sicili
si n gjuh, arkitektur, shkenc, poezi, muzik, veshje etj. Frederiku
II Hohenstaufen (1215-1250) u rrit me arabishten si gjuh amtare.
Frederiku II ftoi shkenctar prej Bagdadi n oborrin mbretror t tij.
Gjithashtu kngtar dhe poet. Papa Inocenti IV e akuzoi Frederikun
II si kriptomysliman. Si Rogeri II (1101-1154) dhe Frederiku II
Hohenstaufen, njiheshin si sulltant e pagzuar t Sicilis. Kryqzata e
Frederikut II n Jerusalem nprkmbi papatin sepse n vend q ai t
luftonte pr territore, ai negocioi me myslimant dhe kohn e tij. Atje
ia dedikoi diskutimeve filozofike. Ai themeloi edhe universitetin e
Napolit m 1224 n modelin Andaluzian t studimeve, bnte politikn
fiskale njsoj si n Andaluzi, kalift mysliman. Edhe djali i
Frederikut t II, Manfredi, ishte tolerant ndaj myslimanve dhe me
simpati e shihte kulturn islame dhe e mbushi oborrin mbretror.
Gjithashtu me mysliman t shquar t kulturs dhe shkencs bashk
me vllain e tij, Konrad, morn dnim prej paps. Nuk ekzistonte
vetm armiqsi n mes t civilizimit islam dhe atij krishter.
Prkundrazi elita intelektuale myslimane dhe krishtere bnte
shkmbime kulturore e veanrisht ajo krishtere frymzohej prej
myslimanve prparimtar. Vlen t theksohet se edhe shkrimtari i madh
Italian, Dante Aligeri ishte frymzuar prej letrsise arabe. Sipas priftit
spanjoll, Miguel Asin Palaios q ishte njohs i mir i gjuhs dhe
kulturs arabe, m 1919 shkroi : Eskatologjia myslimane n
Komedin Hyjnore ku ai shkroi se Dante Aligeri u frymzua prej
shkrimtarve arab. Asin Palaio krahasoi letrsin fetare myslimane
rreth udhtimit n qiell t profetit prej Meks n Jerusalem dhe m pas
n qiell me profett tjer, me prshkrimin e Dantes ku ai prshkruan
udhtimin e tij n qiell ku takon banor t ndryshm n jetn e
amshuar. Pas vdekjes s Asin Palaios dy studiues : njri italian dhe
tjetri spanjoll zbuluan burime arabe n mnyr t pavarur q nuk ishin
t njohur deri n at koh. Kto burime ishin t shek XI. Ishte hadithi
Kitab el Miraj ose Libri i Shkallve apo Udhtimi i profetit n qiell
219

q prshkruan udhtimin e nats t profetit. Ky libr u prkthye n

gjuhn spanjolle si La Escala de Mahoma prej Abrahim Alfaquim t
Alfonso X t urtit m 1264. M pas vjen prkthimi n latinisht dhe
quhej Liber Scalae Machometi q erdhi n mjedisin italiant Dante
Aligerit. Mentori i Dantes, Brunetto Latini u takua me prkthyesin e
Kitab el Mirajit, gjersa t dyt qndronin n oborrin mbretror t
mbretit Spanjoll Alfons X i urti n Kastille. Shkmbimet kulturore
n mes t qytetrimeve jan nj shembull se ato duhet t bashkjetojn
n paqe t prhershme. Andaj, Islami e fton njerzimin ne
paqe.Koncepti islam sht se njerzit t gjith lindin prej nj babai
dhe nj nne dhe se t gjith jan t ndar n popuj dhe fise, pr tu
lehtsuar sa m shum njohjen e njri-tjetrit dhe afrimin e njrit me
tjetrin, e jo pr tu larguar e prar ndrmjet veti, sht parim
themelor i orientimit dhe i besimit islam se t gjith njerzit jan
vllezr. Islami i fton njerzit me prejardhje t ndryshme etnike dhe
fetare n krijimin e paqes s prhershme. Kjo ide e vllazrimit t
njerzimit n luft pr t mirn shprehet edhe n nj ajet kuranor :
O ju njerz, vrtet, Ne ju krijuam prej mashkullit
dhe femrs, dhe ju bm popuj e fise q t njiheni
ndrmjet vete, ska dyshim se te Zoti m i miri
ndr ju sht ai q m tepr sht ruajtur (nga e
keqja). Zoti sht i gjithditur dhe i vmendshm
pr do gj.

Suretu El Huxhurat (Kuran), 49:13

220

IMAM GAZALIU DHE SHKAQET E RENIES SE

QYTETERIMIT ISLAM
Imam Gazaliu shpetoi ortodoksizmin duke deprimuar
shkencen
Sayd Hussein Nasr

Renien e Islamit duhet shikuar ne kendveshtrimin e se

cilet dijetare musliman punonin per te pushtuar
Bagdadin e Abasideve kush orkestroi dhe i udhezonte
hordhite mongole per rrethimin e Bagdadit, te cilet duke
qene te pacivilizuar e shkaterruan dhe e masakruan
popullaten duke shkaterruar cdo te arritur te
qyteterimit islam
Imam Gazaliu ishte nje teolog i cili per te sfiduar Bagdadin dhe
traditen shkencore qe ngriti lulezimin e saj dhe quheshte Kopshti i
Edenit sepse ishte ne mes te lumenjeve Tiger dhe Eufrat perhapte
teologjine e tij permes Mullave te pergaditur nga ai bashke me
gangsteret selxhuk turq. Shume shpejt industria ra, agronomia pesoi
renie, teknologjia agrikulturore u obliterua filloi uria dhe kanibalizmi
per here te pare ne kalifat. Shkenca dhe Teknologjia qe rriti
produktivitetin ne kalifat u suprimua, populli u varferua dhe u mbush
221

me hajdute, maniak religjioz, Sufi, te droguar nga hashishi, Popullata

pesoi renie ne dituri ne nivel infantilil. Imam Gazaliu u sfidua nga
heroi intelektual dhe ushtarak Hasan Ibn Sabahu qe duke u bazuar ne
levizjen Ismaili e themeloi organizaten me te sofistikuar te sherbimit
inteligjent dhe nje program internacional per te shkaterruar fraksionin
e Imam Al Gazaliut brenda Islamit. Gati sa ishte per ta shkaterruar
fraksionin e Imam Al Gazaliut, Al Gazaliu lidhi aleanca me mullahet e
tij , Kryqetaret e Gelfeve te Zi dhe Mongolet. Mullahet e tij i ftuan
hordhite Mongole ne boten islame dhe shkaterruan cdo mbeturine te
Islamit humanist me brutalitet te papare. Qe nga ajo kohe Islami me
nuk u rikuperua gati asnjehere. Pa e kuptuar mire Imam Gazaliun nuk
mund te kuptoni renien e qyteterimit islam. Pikerisht ndarja e
racionalizmit nga Islami krijoi nje islam puritan (ortodoks) qe prodhoi
dekadencen e madhe shkencore e cila u reflektua edhe ne dekadencen
politike dhe ekonomike te qyteterimit islam. Sufizmi mistik ishte nje
devijim nga epistemiologjia e vertete e thelbit te metafizikes kuranore.
Tradita profetike e islamit te humanizmit dhe shkences shpesh u
devijua nga kleriket qe u sherbenin klasave sunduese te cilet
deshironin te ruanin pushtetin e tyre. Vlen te theksohet se nga kalifet
qe e udheheqnin kalifatin e Bagdadit vetem Mamuni djali i Harun al
Rashidit ishte adhurues i shkences gjithashtu vlen te theksohet se
Kalifi Mansuri e helmoi nje nga imamet me te ndritur dhe me te
respektuar shkencetarin, filozofin dhe teologun mesuesin e Ebu
Hanifes, Imam Malik Ibn Anas dhe mesuesin e 4000 dijetareve me te
medhenj islam pra figuren e ndritur Xhafer el Sadikut shume zbulime
te tij te bera para 1000 viteve ne shek XIX iu besuan shkencetareve
perendimore. Xhafer el Sadiku rridhte nga familja e Profetit si dhe nga
e ema prej kalifi Ebu Bekri. Gjithe thelbi i te kuptuarit renies dhe
ngritjes se qyteterimit islam sillet rreth nje miti te krijuar per imam
Gazaliun si nje nga personalitetet me te ndritura te filozofise dhe
teologjise islame. Ne fakt Imam Al Gazaliu ishte nje agjent politik
dhe intelektual i oligarkise ushtarake te selxhukeve turq, te
Mongoleve dhe te Gelfeve te zi Evropian. Ai ne shek XII i sherbeu si
keshilltar politik dhe religjioz i Vezirit te madh selxhuk Nizam al

222

Mulkut.

Nizam

al

Mulku,

Veziri

madh

Selxhuk

Veziri i madh Nizam al Mulku supervizonte okupimin e kalifatit te

Bagdadit prej gangstereve ushtarak te selxhukeve turq. Gjithashtu
ishte
nje mit rreth Nizam al Mulkut si reformator i madh. Reformat e
Vezirit aq shume e demtuan perparimin e islamit humanist sa qe me
nuk edhe u rimekemb ky qyteterim sepse pikerisht reformat e tij
kishin si synim te suprimonin shkencen islame e cila u kultivua nga
levizja Ismaili dhe kreu i saj Vellezeria e Puritaneve. Nje prej koloseve
te tradites profetike qe dha kontribut te jashtezakonshem ne filozofi,
teologji dhe shkence ishte imami i ndritur Xhafer el Sadiku qe rridhte
prej familjes profetit Muahamed si dhe nga e ema prej Ebu Bekrit.
ishte edhe mesues i imameve me te medhenj qe njeherit jane edhe
themelues te shkollave juridike islame si Imam Ebu Hanife, Imam
Malik Ibn Anas. Kontributi i tij ne shkence ishte i jashtezakonshem ai
ishte edhe truri intelektual i Akedemise se themeluar ne Medine e cila
edhe ishte qendra shkences islame qe i dha hov zhvillimit shkencor te
223

qyeterimit islam. Qellimi i Nizam el Mulkut ishte qe te sundohet kjo

populate permes teknikave te trushperlarjes dhe supresionit total te
shkences. Gazali per Nizam al Mulkun ishte sikurse liceu Aristotelian
per Ptolomeun si organizator te regrutimit te klerikeve dhe te
sherbimit inteligjent qe do te benin procesin e trushperlarjes. Imam
Gazaliu frigesoheshte me teper prej gjeniut te madh IBN SINES i
njohur ne Evrope si Avicena. Ibn Sina eshte nje nga figurat eminente
jo vetem te qyteterimit islam por edhe te qyteterimit boteror. Ibn Sina
gjendet perkrah Platonit e Lajbnicit dhe kontributi i tij ishte i
jashtezakonshem ne perparimin e humanizmit dhe i dha hov
perparimit te shkences fale gjenialitetit te tij. Programi i Al Gazalit
synonte qe te shkaterronte traditen shkencore dhe teknologjike qe u
kultivua ne kryeqendren intelektuale dhe shkencore te themeluar ne
Bagdad qe ishte qendra me e madhe kulturore dhe intelektuale e
kohes. Kjo tradite dha shume shkencetare, filozof, teolog te cilet i
dhane edhe shkelqimin ketij qyteterimi qe lulezoi vecanarisht prej
shekullit IX deri shek XI. Kjo tradite e krijuar qendronte pas ngritjes
se Bagdadit si qender me e madhe kulturore si nje qender e urbanizuar
e kohes rreth jugut te Kaspikut ne rajonin e Kurasanit dhe rruges prej
Tabrizit nepermes Rayy(Teheranit) deri ne Samarkand. Pra kjo shtrese
e dhe edhe Ibn Sinen, princin e famshem Al Dawla ne oborrin e te cilit
Avicena dha veprat e tij monumentale, astronomin e madh Al Biruni.
Pikerisht ne strategjine e Selxhukeve turq ishte regrutuar edhe imam
Gazaliu qe te jap goditje Ibn Sines dhe te ndaloje mesimin e veprave
te
tij. Pikerisht vepra e tij Inkoherenca e filozofeve ishte goditje
kunder
racionalizmit te zhvilluar nga koloset e ketij qyteterimi is al Farabi, al
Kindi si dhe Ibn Sina. Te gjithe zedhenesit e islamit humanist me
metoda te ndryshme perpiqeshin qe ti heshtin keto zera. Turqit filluan
te terrorizojne praktikuesit e filozofise dhe shkences. Imam Gazaliu si
hartues i programit perpiqej permes vepres se tij Destruksioni i
Filozofeve u perpoq qe te sulmoje traditen shkencore qe ne thelb
kishte

224

racionalizmin qe padyshim dha nje kontribut te madh ne kete drejtim

edhe gjeniu Ibn Sina, dhe ne fazen e dyte ishte regrutimi i Mullave qe
do te eliminonin kete tradite. Dallimet thelbesore ne mes te Ibn Sines
dhe Imam Gazaliut ishin pikepamje krejt te ndryshme ne interpretimin
e islamit dhe qe kishin te benin me konceptimin e njeriut, organizimit
te shoqerise dhe shtetit. Al Gazali pavaresisht se u perpoq te eliminoje
filozofine elene nga islame ai ishte ne thelb nje Aristotelian i cile e
shihte njeriun si skllav, si nje kafsh qe ishte i privuar nga njohja dhe
ky njeri duhet te merrte komandat e klerikeve mistik sikur te ishte i
robotizuar ne ate menyre qe te shuheshte arsyeja e tij per te dalluar te
verteten nga e paverteta dhe per te njohur realitetin me te thelle te
universaleve. Imam Al Gazaliu shkencen e konsideroi si blasfemi
kunder Zotit ndersa njerezit te ishin te nenshtruar ndaj klerikeve
ndersa kleriket ishin nen kontroll te oligarkise ushtarake qe i drejtonte
Veziri i madh kjo ishte strategjia. Ibn Sina ne anen tjeter dha nje
kontribut te
madh ne zhvillimin e epistemiologjise se Neoplatonisteve, ai zhvilloi
metoden shkencore si dhe ai dha nje kontribut te jashtezakonshem ne
zhvillimin e shkences islame. Per Ibn Sinen njeriu ishte qenie e
arsyeshme, si dhe permes arsyes njeriu mbizoteron natyren. Ibn Sina
permes idese se Qenies se Detyrueshme demonstroi se fuqia kreative
e njeriut eshte esenca e humanizmit dhe kjo cilesi e njeriut e bente
mekembes te Zotit, dhe me kete cilesi njeriu ishte ne harmoni me
Krijuesin e Gjithesise dhe te gjithckase vete Zotit. Pra njeriu kishte
dicka nga Zoti, nje potencial krijues qe varej nga aftesia e tij njohese
dhe ishte ne perputhje me parimin ontologjik te fuqise kreative te
Zotit. Konceptet e Imam al Gazalit dhe te Ibn Sines jepnin edhe forma
te ndryshme ne te konceptuarit e njeriut dhe te organizimit shoqeroropolitik. Vete Profeti Muhamedi as. Themeloi nje levizje politikemorale, edukoi anetaret e saj dhe promovoi edukimin ne baze te ligjit
hyjnor dmth Profeti edukonte qe njeriu ti nenshtrohej ligjit te Zotit,
vizioni i tij dha edhe shkelqimin qyteterimit islam. Ndersa ishte imam
Gazaliu qe themeloi karikaturen e Islamit, Islamin te bazuar ne
dashurine pasionante per Zotin. Orientalistet Britanike qe kishin
pretendime kolonialiste ashtu sikur edhe Veziri i madh Nizam al
225

Mulku dhe strateget selxhuk prap e perdoren mesimet e imam

Gazaliut si dhe verzionit te islamit te ixhineve, mistikes, sufisteve ku
islami humanist eshte zavendesuar me islamin e kismetit ose fatalist.
Orientalistet e njohur qe promovonin kete islam ishin emra te njohur
si Laurenci i Arabise, Saint John Philby, Arnold Toynbee, poeti
Fidgeraldi dhe Brown. Historiografia moderne e islamit e ndikuar nga
agjenturat Britanike ngriten dhe promovuan mitin e dijetarit te madh
Imam al Gazaliut. Pikerisht edhe sot e kesaj dite kur te pyesish pse ra
qyteterimi islam skane pergjigje adekuate duke e vene si ceshtje mjaft
komplekse duke injoruar faktin se Imam al Gazaliu ishte nje nga
faktoret kyc te renies se islamit. Verzioni intepretues i Al Gazaliut me
teper kishte dominuar popullaten fshatare dhe artizanale. Ajo periudha
briliante prej shek IX deri ne shek XI ishte periudha e lulezimit te
qyteterimit islam dhe kjo ishte fale tradites shkencore qe filloi me
profetin Muhamed as, qe obligonte besimtarin musliman te lexonte
sepse ishte urdherese hyjnore LEXO dhe parimit te obliguar te
njeriut te njoh dhe te zoteroje natyren ky obligim i besimtarit e krijoi
edhe shkencen dhe teknologjine qe derivon prej saj e cila i dha
lulezim qyteterimit islam. Qyteterimi islam filloi renien kur familjet
bankiero komerciale te mediteranit qe ishte familja Finea ne kalifatin
e Bagdadit arriti qe te diktoje politiken ekonomike dhe tatimore te
kalifatit. Keto politika menjehere prodhuan stagnim me cka ngriti
opoziten Vellazerine e Puritetit qe ishin stafi general i levizjes
shkencore dhe filozofike qe ishte levizja ISMAILI. Pra levizja Ismaili
dhe Vellazeria e Puritetit ishin per nje rritje ekonomike te bazuar ne
progresin shkencor dhe teknologjik te bazuar ne inovacion nje politike
te ngjashme ekonomike kishte formuluar shume me vone edhe nje nga
themeluesit e SHBA se Aleksander Hamilton qe ishte Sekretar i pare i
Thesarit Amerikan. Levizja Ismaili qe ishte ne thelb te tradites
shkencore islame kishte opoziten e saj qe ishin reaksionaret qe benin
aleance me Turqit Selxhuk, obskurantistet, lideret e korruptuar te
establishmentit religjioz. Kur filluan kryqezatat kjo aleance bashke me
aristokratet e Gelfeve te Zi Evropian sidomos aristokracia Romake qe
kontrollonin politiken e Vatikanit. Levizja Ismaili atebote krijoi
aleance me forcat humaniste te kohes si Dinastia Hohenstaufen ne
226

Gjermani dhe Sicili, Paleologet e Komneneve te Bizantit. Beteja

vendimtar ne mes te forcave humaniste te Ismailit dhe obskurantisteve
qe ne ate kohe drejtoheshin nga Imam Gazaliu dhe mullahet e tij me
aleatet e tij Gelfet e Zi bene aleance me Mongolet. Forcat ushtarake te
Mongoleve ishin efektive sepse drejtoheshin nga nje sherbim
inteligjent i brendshem qe ishin agjentet e Imam al Gazaliut dhe te
Vatikanit. Forcat humaniste te islamit pesuan disfate kur Mongolet qe
drejtoheshin prej Hulagut shkaterruan kalane ne Alamut qe ishte
kalaja e organizatoreve te atentatoreve qe i udhehiqte partia e te
madhit Hasan Ibn Sabahut. Hasan Ibn Sabahu Pas kesaj disfare te
Islamit humanist, Al Gazaliu fillon nje kampanje te eliminimit te
fraksionit humanist te islamit si dhe ithtareve te saj dhe u vendos
kontrolla e mendjes mbi islamin. Me pas filloi nata e erret ne
qyeterimin islam e cila zgjati aq shume sa qe lulezimi i filluar nga
profeti Muhamed as me nuk u restaurua asnjehere. Nje perpjekje per
te restauruar trashegimine e madhe te islamit beri Muhamed Ali Pasha
shqiptari qe drejtoi Egjyptin dhe i cili i shkaktoi nje panike te madhe
perandorise Britanike qe ishte rival i Revolucionit Amerikan dhe
Napoleonit dhe nga friga e tyre qe keto dy shtete mund te krijonin nje
aleance ne lindjen e mesme me Mehmet Ali Pashen, Britaniket
angazhuan akaedemite e tyre ne studime te orientalizmit dhe te
ismlamicizmit. Prandaj dhe gjitha keqkuptimet per historine e Islamit
rrodhen nga perfshirja e Univerzitetit te Oksfordit qe tu

227

sherbeje planeve strategjike te Britanise se madhe ne Lindjen e

mesme. Britaniket permes Jamaludin al Afganit ne shek XIX lansuan
nje REFORME ne ISLAM si nje opozite kunder Mehmet Ali Pashes
qe sfidoi planet e Britanikeve
.
Rrethimi i keshtjelles ne Alamut nga hordhite barbare mongole
Reinkarnimi i Al Gazaliut tashme erdhi permes Al Afganit. Mehmet
Ali Pasha u sfidua nga Britaniket dhe aleatet e tyre dhe Islami nuk pat
me ndonje kunderofensive nga verzionet e orientalisteve Britanik mbi
historiografine Islame. Demet qe i beri Al Gazaliu Islamit ishin te
pariparueshme dhe koncepti i tij mbi islamin edhe sot eshte
hegjemonik. Ardhja e Gamal Abdul Naserit ne krye te Egjypti ishte
nje zgjim drejt pavaresise nga kolonializmi dhe kjo zgjati deri ne
kohen kur erdhi ne pushtet Ajatollah Homeini i cili perfaqeson
traditen e Imam Al Gazaliut dhe kjo tradite vazhdoi gjetiu. Lindja e
mesme eshte edhe nje zone me vlere te madhe per paqen globale andaj
Islami i larte humanist qe u zhvillua nga Profeti Muhamedi as dhe qe
u pasua nga Imami Xhafer el Sadiku, Al Farabi, Ibn Sina dhe tradita
me e mire shkencore qe dha lulezim ne kalifatin Abasid , Fatimid dhe
ne Al Andaluzi akoma nuk e ka pare lindjen e diellit.

228

EPOKA E ERRT DHE RENESANCA

Renesanca e kishte vendosur dinjitetin e njeriut
n qendr
Renesanca e Arte lindi me bashkimin e Platonit
dhe kultures klasike elene me Krishterizmin

229

Epoka e errt mesjetare

Bankiert venedikas n Rialto bnin transfere parash ndrmjet
llogarive tregtare, lejonin trheqje t keshit, jepnin kredi, emetonin
para dhe kontrollonin spekulimin financiar mbi parat. N fakt
kontratat e shkmbimit ishin sikurse derivatet financiare q sot
prdoren n bankimin modern. Venediku e ktheu Evropn n dukat ari
me forc duke e plakitur argjendin. Bankiert e Firences me floririn e
arit bnin profite t mdha spekulative prej 1335-1345. Procesi u
kthye. mimi i arit n raport me mimin e argjendit q dominohej prej
bankierve t Venedikut tashme ra dhe mimi i argjendit filloi t rritet.
N shekullin XIII, kishte nj furnizim t plot me argjend prej
Venedikut. Bankiert e Firences u zun, duke pasur borxhe dhe
investime n tr Evropn, duke pasur investime ne ar dhe mimi i
tyre binte. Superprofiti i bankierve venedikas ishte i madh n
spekulimin e monedhs s kohs. Kur tregjet financiare dezintegruan
m 1345-1347. M 1330-1350 vdekja e zeze filloi t shprhapet prej
Kins dhe u soll prej kalorsve mongol deri n Krime dhe u fut n
Evrop. Pas keshit financiar dhe murtajs, popullata e Evrops ra prej
90 mil ne 60 mil. Pas viteve 1400, n vitet kur lindi renesanca dhe
forca politike q doln prej renesancs u bn kundr tregut t lir. M
1409 Mbreti Martini i Aragonit i largoi. M 1403 mbreti Henry IV i
230

ndaloi t marrin profite. M 1409 Flandrs i larguan i ndrpreu

bankiert gjenovas. M 1410 t gjith tregtart i larguan prej Parisit
derisa Luigji XI i mobilizoi t gjith forcat nacionale. M 1461 bri
shtetin e pare Sovran dhe insistoi n nj standard unitar t financave
q kontrollonte mbreti. Venediku pas rnies s perandoris romake,
ishte qytet-shteti q u b qendr e tregtis, lindje perndim dhe qendra
botrore financiare e cila spekulonte monedhn ndrkombtare t
kohs si dhe mimin e komoditeteve fal ekonomis spekulative. Pasi
q kishte ndodhur epoka e errt q u fut nga dezintegrim financiar q
kishte ndodhur n mesjet nga bankroti i oligarkis financiare t
Venedikut, t cilt e kishin shkaktuar familjet e pasura t Venedikut,
Firences si Bardi, Peruzi, Acuanoli e t tjer pr shkak t kredive t
mdha q i kishin dhn Edwardit t Tret, i cili ishte n luft me
francezt n luftn e famshme qindvjeare. Nga huazimet e mdha
dhe kushtzimet q kishin br bankiert e Venedikut, ku ata kishin
privatizuar t ardhurat e mbretit q ishte prodhimi i leshit dhe
komoditeteve tjera bujqsore, andaj buxheti i mbreti ishte i menaxhuar
prej bankierve d.m.th., ai nuk ishte sovran i cili i paknaqur arriti n
kolaps t borxheve dhe sistemi i tyre financiar si rezultat i deflacionit
u ul niveli i prodhimtaris dhe rnia e sistemit financiar shkaktoi
edhe futjen n epokn e errt ku filluan luftra. Epidemi prej Kins si
rezultat i sulmeve barbare t mongolve q venedikasit i prmbanin si
n aspekt financiar edhe n aspekt t shrbimeve inteligjente ai ishte
i prhapur edhe murtaja q depopulloi botn n at kohe e veanrisht
Evropn. Ky pesimizm, ky demoralizim, depopullim dhe kjo koh e
errt e njerzimit ku vdekja e rrezikonte donjrin, madje murtaja ua
kishte marr jetn edhe t dashurs s Dante Aligerit, Beatrie
Pontinari, me t ciln arriti n qiellin e dhjet. Kto ndodhi e nxitn
edhe Kshillin e Firencs q sht ngjarja m e madhe historike n
mesjet me karakter revolucionar. Kjo mbledhje mbjelli farn e
transformimit t sistemit global t feudalizmit n sistemin e kombshteteve moderne.

Dante Aligeri arriti s pari her q gjuhn

popullore ta bj nj instrument t prgjithshm
letrar duke tejkaluar dialektet lokale, me shkrirjen
231

e dialekteve n nj gjuh letrare ai lindi gjuhn

italiane dhe me kt inspiroi krijimin e letrsis
kombtare, kulturs kombtare dhe kombit
modern

Dante Aligeri
Humanizmi i filluar prej Dante Aligerit dhe
Franesko Petrarks kulminoi n Kshillin e Firencs
ku morn pjes ithtart e Platonit, Nikoll Kuza dhe
Gemisthos Plethoni, ky keshill paraqet shkndijn e
Renesancs s Art Evropiane
Pikrisht, n Itali, familjet e aristokracis financiare prbnin
fraksionin e Gelfve t Zi, t cilt e dominonin Italin e kohs e
sidomos Firencen dhe e kishin przn, Dante Aligerin, prej atij qyteti.
Prandaj ferri i Dantes ishte Firencja nn kthetrat e ktij fraksioni
bankiersh q mizorisht shkatrronin popullsin me praktikat e tyre t
kamats dhe kushtzimeve t privatizimit t ardhurave t mbretrve t
Evrops. Prandaj, Danteja prmes veprs De Monarchia, kishte
synimin e arritjes s nj qeverie n perandorin romake t shenjt q
do t ishte bazuar n ligjin natyral t shenjt.Ai ishte ndr t part q
kishte parapar ndarjen e kishs nga shteti, sepse papa kishte hyr n
aleanc me fraksionin Gelfian, q luftonin kundr Luksemburgut t
VII,q personifikohej me Zagarin n komedin e Dantes, pr t
232

restauruar perandorin e shenjte romake n kt zon. Por, nga kto

prballje Xhanxhalezo Viskonti e themeloi protoshtetin e par rreth
qytetit t Milanos e q nxiti edukimin, rritjen e
prodhimtaris,ndrtimin e kanaleve, zhvillimin e tregtis, por
venedikasit pr t sfiduar Dante Aligerin dhe veprn e tij De
Monarchia, q ishte fryt i t menduarit klasik humanist. Ata
angazhuan t shkruajn traktate politike t bazuar mbi veprn e
Aristotelit, Politika pr t paraqitur modelin e Republiks s
Venedikut, si model m t mir t rregullimit shoqror. Venedikasit
kishin bllokuar edhe nxitjen e edukimit q kishte filluar Karli i Madh,
kur e themeloi perandorin e shenjte romake. Venediku kishte lozur
rol t madh n kontrollin e tregut, valuts rezerv internacionale,
promovuan Aristotelin si filozof dhe apologjikt e tij duke suprimuar
filozofin e Shn Augustinit dhe bashkdyzimin e tij t krishterimit
me platonizmin i cili prfaqsonte babain shpirtror t Evrops s
sotme dhe inspiruesin e kshilltarit kryesor t Karlit t Madh dhe
kshilltarit t tij besnik, Alkuinit.

233

FRANESKO PETRARKA
VAZHDUES I HUMANIZMIT T
DANTE ALIGERIT
Frymzim i krijimtaris s Franesko Petrarks
ishte e dashuria Platonike pr LauraDe Noves
simbol
i
pastrtis
morale
dhe
bukuris
shpirtrore, e cila vdiq prej murtajs nj
smundje q mori jetn e shum evropianve
Zoti i i dha njeriut potencial intelektual dhe
krijues pr tu zhvilluar trsisht, Nuk ka asnj
mospajtim n mes t besimit dhe shfrytzimit
potencialit njerzor pr njohje

Franesko Petrarka

Dashuria platonike:Franesko Petrarka dhe

Laura de Noves
234

Metodat veneciane te politiks bazohen pikrisht mbi idet e

Aristotelit dhe tradits Aristoteliane n perendim. Shum m hert se
Alberti i madh dhe Shn Thoma Akuini, Venedikuishte qendra e
prkthimit dhe studimit t veprave t Aristotelit. Shkolla e Aristotelit
u hap n tregun e Rialtos n zemr t Venedikut q ishte qendra e
aktivitetit t biznesit dhe tregtise. Kur Venediku e pushtoi Padovn
n shek XV, hegjemonia e Aristotelit u vendos n Padov e cila u b
edhe qendra e Fisnikeris Venedikase q lejonte t studionin klienteln
e saj ndrkombtare. Aristotelianizmin e pandreqshm t Venedikut e
sulmoi humanisti i njohur Franesko Petrarka i cili ishte biri i
sekretarit personal t shkrimtarit dhe humanistit t shquar Dante
Aligeri. N vitin 1135 Senati e drgoi Giacomo da Venezia n Bizant
q t edukohet n ortodoksizmin Aristotelian post- Justinian i cili pas
dy viteve u kthye n Venedik dhe filloi t jap leksione mbi Aristotelin
dhe t prgadis verzionin latin t teksteve greke q ai morri me vete.
Franesko Petrarka kishte vendosur ti shrbeje me prgjegjsi rrjetit
humanist t Dante Aligerit gjat viteve t tmerrshme n mes t shek
XIV, ishte pikrisht koha kur Evropn e kishte shpartalluar Vdekja e
Zez. Franesko Petrarka ishte pjesmarrs aktiv n politik ai morri
pjes n revoltn e Ciompit kundr oligarkis s Fierencs, marrjen e
Roms prej Cola di Rienzos. Petrarka thoshte se Jezu Krishti dhe jo
Aristoteli pr mua sht udhrrefyes. Petrarka ishte mysafir i shpesht
i udhheqsve t Padovs familjes Da Carrara, Petrarka zhvillonte
plane q t injektoj Platonizmin n jetn intelektuale t
Serenissimas. Petrarka krkoi nj rezidenc dhe t vendoste librarin
e tij q m pas t ishte n trashgimi t qytetit. Biblioteka personale e
Petrarks ishte nj nukleus i biblioteks s par publike n Evrop.
Veneciant pranuan dhe Petrarka intelektuali m i shquar i kohs s tij
morri nj rezidenc n Riva degli Schiavoni. Shpesh takohej me katr
miqt e tij t frymzuar nga Aristoteli q i quante si katr miqt e mi
t famshm. Keto ishin Tommaso Talenti, Guido da Bagnolo,
Leonardo Dandolo dhe Zacharia Contarini dy t fundit kishin origjin
prej familjeve t njohura aristokratike. Pas disa diskutimeve t zjarrta
q kto kishin pasur mePetrarkn qarkullonte fjala e tyre se: Petrarka
235

ishte njeri i mir por pandonj edukim. Petrarka e braktisi Venedikun

dhe iu dha prgjigjepr shpifjet duke e vlersuar filozofin skolastike
t Aristotelit si:njlavire q knaqet duke u brengosur me fjal t
kota. Filozofia reale, me synim t qart n prparimin e moralit mund
t gjendet sipas Petrarks tek Shn Augustini. Gjithka q mund t
bj Aristoteli sht t bj prshkrim t jashtm t moralit se si mund
t duket. Petrarka iu kundrvu Aristotelit prmes Platonizmit t
Testamentit t ri duke thn se Krishti dhe jo Aristoteli pr t ishte
udhrrfyes. Miqt e tij vlersonte Petrarka se nuk ishin krishter, por
ndiqnin filozofin e tyre t preferuar n blasfemi, sofizm dhe mkate.
Ato tallen me Krishtin dhe jan shum pretencioz q nuk mund t
kuptojn edhe argumentet e tyre. Petrarka tregoi se Aristoteli dhe
ithtart e tij na siguruan t gjitha llojet e dijeve t uditshme: si numri
i qimeve n kokn e luanit,numri i pendlave n bishtin e sokolit, si
kopulojn elefantet, si feniksi lind prej hirit t tij, si e vetmja kafsh q
lviz nofullen e siprme sht krokodili. Kto fakte jo vetm q jan
t kota, por jan dhe t paverteta. Si Aristoteli i njihte ato fakte q as
arsyeja dhe as prvoja nuk i zbulon. Franesko Petrarka thot q:
Aristoteli sht m i paditur se nj fshatar i vjetr. N Venedik u
proklamua edhe Nominalizmi, nj prej apologjistve t nominalizmit
ishte edhe William Ockhami. Pas Franesko Petrarks, lider i shquar i
Platonizmi humanist ishte Erazmo Roterdami. Erazmo Roterdami e
vizitoi Venedikun me qllim q t prshpejtoj botimin e veprave t
Platonit, gjithashtu nj nga misionet e Erazmo Roterdamit ishte edhe
lidhja e Kambrait m 1508, e cila ishte formuar pr ta asgjsuar
Venedikun e cila prfaqsonte t keqen mesjetare e cila bnte mos
pr t skllavruar popullin mesjetar.

236

MILANO DHE LINDJA E PROTOTIPIT T

SHTETIT MODERN

Giangaleazo Visconti
Giangaleazo Viskonti rreth viteve 1400 themeloi shtetin m t madh
n Italin e Veriut q duhet konsideruar si prototipi i par n historin
e Evrops t shtetit modern. Shteti i Xhanxhaleazo Viskontit
prfshinte shumicn e Italis s Veriut duke prjashtuar Venedikun
dhe Tuskanin. Milano ka qen tradicionalisht qyteti m i pasur n
Evropn perndimore. Metoda politike e Giangaleazo Viskontit kishte
dy tipare q jan t domosdoshme pr shtetin modern. E para ishte
237

programi i rimkmbjes ekonomike q favorizonte shtresn e mesme.

Viskonti bri edhe moratorium t borxheve t qytetarve duke ua
shlyer borxhet qytetareve duke zbatuar amnisti mbi tatimet. Nj nga
punt e mdha q kishte nisur Viskonti ishte ndrtimi i infrastrukturs
moderne pr Milanon. Kjo kishte ndrtimin e sistemit t kanaleve t
avancuara brenda dhe prreth Milanos, duke arritur kto kanale te
lumi Po dhe lumenjt tjer, ndrsa kanalet ekzistuese i riparonte.
Ndrtimi i ktyre kanaleve i mundsoi Viskontit t bj nj progres t
madh. Milano ishte edhe lider n disa sfera t teknologjis s
prparuar si : metalurgjia e elikut dhe metalurgji t tjera. Armt
milaneze dhe industria mbrojtse luftarake ishin ndr m t krkuarat
prej Anglis dhe Francs q ishin armiqsuar n luftn 100 vjeare
1337-1453. Giangaleazo Viskonti m 1402 ishte n rrug t drejt pr
t arritur nj gj tepr t rndsishme t bashkimit t Italis s Veriut
edhe at qendrore n mnyr q t parandaloje betejn n mes Francs
dhe Spanjs, Pr at pjese si ndodhi me von m 1494 duke dashur q
Milanos tia bashkngjit Tuskanin dhe Firencn. Ai vdiq m 1402 n
rrethana misterioze ashtu sikur Henriku VII i Luksemburgut m 1313
dhe Dante Aligerit m 1321. Pas vitit 1402 shteti i Viskontit fillon t
bjer por fillon prap ta konsolidoje djali i dyt i
GiangaleazoViscontit, Filippo Maria Visconti m pas shteti i Milanos
udhhiqet prej Francesco Sforza nj lider ushtarak q u martua me
vajzn e Filippo Maria Visconti. Ky shtet u studiua n hollsi dhe u
imitua prej Luigjit t XI t Francs q themeloi shtetin e par modern
jo me prototip, gjat sundimit t tij prej 1461-1483.

238

ZHAN DARKU HEROINA QE FRYMEZOI

KOMB SHTETIN E PARE MODERN
FRANCEN

Zhan DArku ishte e bindur se ishte nen

udheheqje hyjnore , kjo heroine i dha fund
luftes 100 vjecare ne mes te Anglise dhe
Frances, me pas u themelua komb shteti i
pare

239

Dinastia e Plantagenetve qeveriste Anglin e mesjets. Ajo ishte n

konflikt me dinastin Valois t francezve. Bija e mbretit francez
Filipit IV, Isabella ishte e martuar me Edwardin II. Biri i tyre Edwardi
III synonte fronin mbretror t dy mbretrive : asaj t Anglis dhe asaj
Franceze. Ky ishte shkaku i lufts q u quajt 100 vjeare, n mes t
Francs dhe Anglis q n fakt zgjati 116 vjet dhe u shoqrua me
vdekjen e zez : varfri, luftra dhe reduktim t numrit t popullsis
pr 30 milion q llogaritej rreth 1/3 e popullsis evropiane. T
ardhurat mbreti Edwardi III i siguronte nga prodhimi i leshit q
furnizonte industrin e tekstilit n Evrop. Atbot Firence, Gjenova
dhe Venediku ishin qendra ku jetonin familje jashtzakonisht t pasura
financiare t cilat praktikonin kamatn dhe skllavrimin e njerzve.
Ndr familjet m t pasura ishin bankiert venedikas-Lombardt, n
Firence ishin familjet Bardi, Peruzzi, Accuanoli t cilat familje loznin
rolin e bankierve ndrkombtar t cilt ishin si huadhns t
mbretrve, t tregtarve etj. Familjet Bardi, Peruzi dhe Accuanoli
ishin huadhns t mbretit t Napolit, mbretris s Francs,
mbretris s Spanjs, mbretris s Aragonit, mbretris s
Hungaris, t cilt ishin huamarrs t ktyre familjeve dhe iu
prgjigjeshin pagimit borxhit me interes dhe kushtzimeve t tyre.
Mbreti anglez Edwardi III ishte n borxh t thell te kto familje, t
cilin borxh e mori pr t arritur deri tek froni i ndrruar i mbretris
franceze sepse ishte nipi i Mbretit francez Filipit t IV, dhe q
pretendonte t jet trashgimtar i dy mbretrive. Bankiert e Firences
vendosen kushtzime pr borxhin. Kushtzimet m t zakonshme
ishin privatizimi i bizneseve fitimprurse, ndrsa Anglia shquhej pr
prodhimin e leshit q furnizonte industrin evropiane t veshmbathjes.
Kushtzimet e bankiereve t Firences ngjasojn me t ashtuquajturat
kushtzime t FMN-s pr privatizim t sektorve fitimprurs. Edwrdi
III i merrte vetm tatimet t cilat nuk mjaftonin pr ta paguar borxhin
e mbledhur. Ai m kot i rriti tatimet mbi fshatart prodhues por ishte
prpjekje e kot. Bankiert vendosen subordinim mbi t ardhurat e
mbretit, prandaj mbreti quhej atbot si Edwardi i varfr. N thelb
ata kishin krijuar t ashtuquajturin balon kreditor. Meqense mbreti
ishte futur n spiralen e zmadhimit t borxhit q fryhej sikurse fryrja e
240

balonit, por kjo gjendje zgjati derisa Edwardi III nuk mundi ti
paguante borxhet dhe falimentoi. Bankiert e Firences bankrotuan,
kshtu q kjo gjendje ndikoi n hiperdeflacionin e prodhimit fizik dhe
Evropa mesjetare u fut n epokn e errt. Edwardi III duke u prballur
me nj gjendje t till ekonomike dhe kriz t brendshme, ai iu vrsul
lufts me francezt, e cila zgjati gati 116 vjet dhe u quajt Lufta 100
vjeare n mes t anglezeve dhe francezve. Kjo luft u fitua prej
heroins legjendare franceze Zhan DArk, e cila edhe vendosi
themelet e kombit francez. Pasojat e ksaj krize ishin t mdha,
popullsia u zvoglua pr 1/3, dhe n kt periudhe u prhap edhe e
ashtuquajtura vdekja e zez murtaja.

RENESANCA DHE VEORIT E SAJ

Shfaqja e komb-shtetit ishte imperativ historik me qllim q t mos
njihet asnj autoritet absolut aristokratik, oligarkik, tiranik prve
institucioneve q mbrojn mirqenien e prgjithshme t popullit. Kjo
ide u shfaq n renesanc dhe q ishte n frymn e ides s Platonit
mbi republikn. Ekspresion i ides s Platonit ishte edhe kalifati
mysliman si : Omeri, Harun al Rashidi, q udhhiqte kalifatin e
Bagdadit, ndrsa n Evrop nj gj t till kah shekulli VIII u mundua
ta bnte mbreti i francezve Karli i Madh. Evropa e shek XIV ishte n
nj dekadenc t vrtet dhe mendimtart mendonin si t dilnin nga
kjo kriz q kishte kapluar Evropn mesjetare. N kt qllim u mbajt
edhe kshilli i Firences ku u ftuan mendimtart m t mdhenj t t
gjith lmive pr ti dhn fund kolapsit dhe pr tu nisur n nj rrug
tjetr t zhvillimit dhe prosperitetit. Kjo ishte koha kur lindi edhe
renesanca, prandaj n Kshillin e Firences q u mbajt 1431-1439,
figura kryesore e ktij kshilli ishte edhe Nikolla Kuza. Prej ktij
kshilli q ishte produkt i ideve t renesancs doln lvizja
ekumenike, bashkimi i kishs lindore dhe perndimore n emr t
zotit dhe konceptit t njeriut n imazh t zotit, koncepti i komb-shtetit
pr t braktisur feudalizmin dhe ideja e shkencave eksperimentale.
241

Evropa e zhytur n errsirn mesjetare e quajtur si epoka e errt q

shprtheu nga bankroti i familjeve bankiere t quajtur Lombardt t
Venedikut, Firences dhe Gjenovs dhe q praktikonin kamatn dhe
skllavrimin e njerzve. Ajo solli dezintegrimin financiar pr arsye se
Edwardi III bankrotoi dhe filloi lufta 100 vjeare n mes t Francs
dhe Anglis, e cila depopulloi botn pr 1/3 t popullsis, prej
prafrsisht 90 milion q jetonin n Evropn Mesjetare. Prandaj,
esenca e kshillit t Firences q u mbajt m 1349 ishte pikrisht
mundsia e sjelljes s paqes n Evrop qe u depopullua nga luftrat,
varfria ekstreme dhe murtaja e quajtur si vdekja e zez e cila bri
krdin dhe q u prhap n Evrop.

Zhan Darku dhe lufta 100 vjeare n mes Anglis dhe Francs

242

ZhanDarku ka qen dshmorja legjendare q krijoi impulsin

kombtar francez. Ajo ishte nj fshatare e edukuar nga Vllazria e
bashkuar pr jet t prbashkt dhe q ishte e bindur se kishte mision
n jetn e vet. Ajo tentoi ta bind arli VII, mbretin francez q ta jepte
udhheqjen e ushtris pr nj mobilizim t prgjithshme, pr ti dhn
fund lufts me anglezt. Dhe ajo e mori kt detyr dhe organizoi
ushtrin franceze dhe definitivisht i largoi dhe korri fitore, ndrsa
arli VII dshironte ta hiqte qafe. Zhan DArku u tradhtua nga mbreti
dhe u zu rob prej normanve anglez. Zhan Darkut iu krkua q t
hiqte dore nga detyra, por ajo ishte krenare pr misionin e saj. Ajo u
dogj e gjall por vepra e saj jeton akoma. Zhan DArku ishte aty, lindi
ndjenja kombtare franceze dhe ajo ishte impuls i shtetit t ardhshm
francez. Zhan DArku me misionin e saj t shenjt, preku
pavdekshmrin e saj. M pas ideja e renesancs q doli pr formimin
e nj komb-shteti dhe rregullimin e marrdhnieve n mes t
sunduesit dhe t sunduarve q e prgatiti Nikolla i Kuzs n veprn e
tij Konkordia katholica n kshillin e Firences dhe q ishte i
frymzuar n veprn Di Monarchia t Dante Aligerit. Idet e
renesancs q ishin komb-shteti, lvizja ekumenike e bashkimit t
kishs lindore dhe asaj perndimore, zhvillimin e shkencave
eksperimentale dhe ideja e njeriut n imazh t zotit ishin ide fatale pr
mbijetesn e venedikasve q kultivuan Aristotelin me konceptin e
njeriut q ishte zoon politikon, mbi iden e diskriminimit q n
lindje t zotriut dhe robit, prandaj venedikasit filluan luftn kundr
ideve q doln nga kshilli monumental i Firences. Vlen t prmendet
edhe akademia e Firences apo m sakt Akademia e Platonit n
Firence ku nj ndihm t madhe kishte dhn Cosimo Medici, nj
familje e njohur aristokrate e Firences q u inspirua nga ligjratat e
George Plethonit. Kt akademi e udhheq Marsilio Fiino me
inspirim dhe udhheqje t humanistit t madh Cosimo Medici.
Themelimi i nj republike n botn e re ishte nj strategji qe
planifikonin qarqet e ksaj akademie. Kjo ide u realizua prej Luigjit
XI dhe Henrikut VII ku u investua n projekte infrastrukturore, n
agro-industri ku u dyfishua prodhimtaria dhe kta monark treguan
respekt dhe zbatuan iden e renesancs, d.m.th., konceptin e t mirs
243

s prgjithshme. Por iden e akademis s Firences mbi republikn e

Platonit n boten e re, n Amerikn e sotme bri prpjekje ta bj
realitet puritani i njohur Xhon Wintropi i cili u vendos n gjirin
Masachuset Bay dhe q ishte zgjedhur prej arlsit i guvernator i ksaj
kolonie. Ai i prkiste puritanizmit, doktrin ekstreme protestante e cila
akuzonte kishn britanike pr prqafimin e tyre me idiolatrin,
demoralizimin. Xhon Wintropi dshironte q t kultivonte iden e
republiks dhe t mos ishte pjes e mbretit apo tregtare por t vendos
ide t reja n tokn e re. Xhon Wintropi ishte njeri shum i edukuar
dhe shum i moralshm . Ky e mbolli farn e lindjes s republiks s
par moderne n planetin ton dhe kjo ishte lindja e Ameriks. Charli i
bri prpjekje pr ta anuluar privilegjin e vetqeverisjes q ja kish
thn Xhon Wintropit, por Wintropi i bashkoi kolonit e emigrantve
dhe themeloi konfederatn e Anglis s re, q bashkoi Masachusetin,
Plymouthin dhe banort e lumit Connecticut rreth Hartfordit. M 1643
Wintropi e themeloi konfederatn e Anglis s re dhe ku Wintropi u
zgjodh president, dhe artikujt e tij pr konfederatn prbjn hapin e
pare drejt realizimit kombit t ri n sundim t kushtetuts.
Masachuseti ishte i vendosur n realizimin e republiles n botn e re.

244

VENEDIKU, QENDRA E FINANCAVE

NDRKOMBTARE N MESJET
Venediku n mesjet ishte qendra e financave
ndrkombetare u njoft si Mbretresha e Detit
sepse familjet aristokrate Veneciane kontrollonin
monedhn me t ciln bhej tregu ndrkombtar
dhe tregun nmes t lindjes dhe perendimit.Kjo
perandori u transplantua n Londr andaj dhe
Perandoria Britanika nuk sht perandori e
popullit Britanik por sht Perandori e financave
ndrkombtare n modelin Venecian t cilt
synojn
t
kontrollojn
shoqrin
prmes
kontrollit
t
valuts
ndrkombetare,
resurset,lnden e par dhe tregun ndrkombtar
ose monopolet botrore

245

Venediku mesjetar- Giovanni Antonio

Canaletto
Venediku u b qendr e vetme tregtare n mes t lindjes dhe
perndimit n mesjet, andaj ky qytet u shqua pr nga ngritja e disa
familjeveqe i takonin aristokracise se larte dhe q prbnin ate q
njihej si oligarki venedikase.Ata pretendonin se ishin pasardhsit
mbretror t perandoris romake. Nuk ka t dhna gjenealogjike pr t
dhn nj prfundim t till. Ata prfaqsonin metodat e oligarkve t
perandoris romake.Kto familje aristokrate krijuan edhe qendrn e
financave nrkombetare t mesjets. Kto oligark i financonin
mbretrit, si p.sh., Edwardin e III dhe shum t tjer. Prandaj, si
familje m t njohura n Venedik ishin : Dandolo, Cointarini,
Morosini etj. Prkundr ides s Edward Gibonit t cilin e angazhoi
Lord Sherlburni pr ta shkruar veprn Rnia dhe prmbysja e
perandoris romake n t ciln argument kryesor t rnies s ksaj
perandorie n perndim sipas tij: ishte vrshimi i ksaj perandorie prej
fiseve barbare gjermane por kjo nuk sht e sakt sepse me prhapjen
e kalifateve myslimane n Kordob dhe n Afrikn Veriore u bllokua
tregtia perndim-lindje e cila funksionoi q prej themelimit t
Perandoris Romake dhe ishte si burim i pasurimit t familjeve
246

oligarkike t romakve dhe e ngritjes ekonomike t perandoris. Si

rezultat i ktij bllokimi tregtar n mes t lindjes dhe perndimit,
Venediku u b qendr tregtare q lidhte tregun n mes t lindjes dhe
perndimit. Venediku u themelua n lagunat e Adriatikut n kohn kur
Atila i Hunve sulmoi romaket dhe refugjatet n kto laguna t
Adriatikut dhe q ather edhe sot Venediku sht qytet i bukur i
ndrtuar prej kanaleve ujore sepse ajo ishte infrastruktura e transportit
si metod pr qarkullimin e mallrave. Venediku krcnohej shpesh
por shptoi prej rrezikut t Karlit t Madh t Franczve q themeloi
mbretrin e shenjte romake dhe prhapi perandorin e tij, n kt
qellim ai sulmoi edhe
Lombardt sepse ashtu ato quheshin
venedikasit por ata mbijetuan n saje t kompromisit q bri me
bizantint q Venediku ti mbetet nn proteksion t perandoris
bizantine,m sakt t perandorit Nikofor. Venedikasit n Bizant
gzonin privilegje tregtare. Ishin t liruar nga tatimet dhe lidhjet ishin
t forcuara prmes martesave reciproke dhe peshqesheve interesante
q u onin Venedikasit. N Venedik ishte i zhvilluar arti : piktura dhe
skulptura, ku mbretr dhe njerz t njohur vinin pr t br portretet e
tyre. Prandaj, Venediku u b qendr politike dhe financiare n
mesjet. Fal tregtis s madhe si dhe praktikimit t huadhnies me
kamat u b qendra internacionale e kapitalit. Ata ishin huadhnsit e
mbretrve n radh t par. N Venedik msohej Aristoteli, pikrisht
kjo mund t shpjegoj se pse pikrisht apologjisti i skllavris gzon
nj autoritet kaq t madh n filozofi, pikrisht sepse nuk kishte
politikan apo diplomat q merrte ndonj funksion t rndsishm
zyrtar dhe
t mos ishte i trajnuar mire ne veprat e
Aristotelit.Venedikasit ngritn perandori detare dhe fale fuqis
financiare ato ishin forca dominuese ekonomike dhe politike n
mesjet. Edhe Xhakomo Kazanova ishte agjent venedikas q
vizitonte sallonet evropiane pikrisht pr t korruptuar njerzi me
influenc dhe tek informacionet vinte me kollaj prmes femrave,
andaj e mori edhe reputacionin dashnor i madh. Diplomacin
venedikase m s miri e portretizoi Shekspiri n personazhin e
Jagos miku i Othellos naiv, andaj Jagoja ishte shkaktari i
prfundimit t tij tragjik pr dashurin e tij t madhe ndaj
247

Desdemones, fal manipulimit q ia bnte Othellos duke iu shitur si

miku i tij. Kjo ishte diplomacia venedikase gjetja e piks se dobt
dhe korrupsioni. Andaj, Venediku gzonte nj diplomaci m t
fuqishme q kishte njohur Evropa.Pikrisht kur osmant e morn
Konstantinopojen prej paleologve t Bizanti. Venedikasit pr t
rregulluar marrdhniet bilaterale dhe tregtare me Perandorin
Osmane nuk uan as politikan dhe as diplomat pr tu takuar
me Sulltan Fatihun. Por piktor q e pikturoi Sulltan Fatihun
pushtuesin dhe vazhduanpartneritetet tregtare. Gjithmon
venedikasit tentonin ti pushtonin limanet e rndsishme tregtare,
sepse ishin monopolistt e tregut detar perndim-lindje, si p.sh.:
Dubrovnikun, Durrsin etj. Si rezultat i pozits s volitshme
gjeografike edhe gjith gadishulli italik ishte m i zhvilluar
sepse lulzonte tregtia p.sh.: Venediku ishte nj ndr prodhuesit
m t mdhenj t anijeve, d.m.th., merrte lnd t par prej
lindje dhe shiste prodhime t manifakturuara. Kt politik
ekonomike e instaloi edhe Xhorxhi I n Angli. Por, n mesjet n
Evrop ekzistonte nj prapambetje e madhe n krahasim me
kalifatt arab sidomos Bagdadi ishte qendr e shkencs dhe e
kulturs me bibliotek m t madhe n bot. Arabt ishin ndr m t
civilizuarit, q pas vdekjes s profetit Muhamed as morn nj hov t
madh n prhapjen e ktij sistemi islam dhe psuan nj zhvillim t
jashtzakonshm n t gjitha fushat. E gjith perandoria romake e
dikurshme tani u nda n Perandorin Romake t shenjt t themeluar
prej Karlit t Madh, perandoris bizantine dhe kalifateve arab.

248

Ura e Rialtos n Venedik

Karli i Madh gjat sundimit t tij arrit t lansoj nj zhvillim t
papar t infrastrukturs mesjetare, ndrtoi kanale si mnyr t
transportit pr qarkullimin e mallrave dhe zhvillimin e tregtis. Ai dha
nj zhvillim t madh edukimit dhe ngriti shkolla, rrug, pallate dhe
ndikoi n ngritjen e edukimit mesjetar n nj nivel m t lart. Ai
ndrtoi marrdhnie t mira paqeje me Harun Al Rashidin,
udhheqsin e kalifatit t Bagdadit, nj reformator i madh, tcilit
Haruni ja drgon nj elefant dhurat q ishte dika e pazakont pr
perndimin mesjetar, t cilin Karli i Madh e shfrytzonte edhe pr
luftra dhe fal ksaj miqsie u ndrtuan marrdhnie t mira
ndrfetare. Vendikasit assesi nuk lejonin q tregu t zhvendoset n
zon toksore por vetm detare, andaj fale diplomacis s tyre
vazhdimisht bnin korrupsion t figurave m me influenc q t
devijonin do politik q bhet n dobi t mirqenies s popullit,
andaj me vdekjen e Karlit t Madh n Evrop nuk pat m asnj
iniciativ pr prmirsimin e standardit jetsor t evropianve
mesjetar. Huamarrs i madh i Venedikaseve ishte Edwardi III,
mbreti i Anglis dhe meqense Venediku jepnin para me kamat
d.m.th., pasurin e kishin arritur fale tregtis, kamats dhe shitjes se
skllaveve, andaj n Venedik pr moskthyerjen e borxhit kishte masa
249

drakonike me nj fjale Venediku ishte kuazi republik. N t kishte

familje oligarkike super t pasura dhe skllevr. S pari n Venedik
filloi tregtimi i skllevrve ndrsa thesari ruhej n Bazilikn e Shn
Markut. Venediku kishte Dukn i cili ishte udhheqs i republiks
dhe parlamentin por kto kishin pushtet formal ndrsa familjet
oligarkike e kishin pushtetin jo vetm mbi Venedikun por pothuajse
mbi t gjith Evropn. Edwardi III u kishte marre hua me kamate
120-170 pr qind ktyre bankierve, por Anglia e mesjets d.m.th.,
kah shek X-XIII ishte e prapambetur dhe t ardhurat mbreti i
siguronte prej plantacioneve t leshit por n kuadr te borxhit
veneciant e pasur bheshin edhe aksionar t ktyre plantacioneve
qe edhe rritja e taksave nuk ia mbulonte borxhin e madh qe kishte
mbreti Edward III ndaj oligarkve venecian kshtu q venedikasve
iu ra sistemi financiar i bazuar n huadhnie me kamat dhe kshtu
Evropa u zhyt n epokn e errt mesjetare ku u prhap edhe murtaja
q mori shume jetesa njerzish ndrsa ne Venedik ishte zakon q t
smuret nga Murtaja i onin q ti hanin qent n nj ishull special n
lagunn e Adriatikut ku sot e ksaj dite mund t gjenden atje eshtra
njerzish q sht nj pamje e trishtueshme. Murtaja ia kishte marr
jetn edhe Beatries at q e dashuronte Dante Aligeri, t ciln ai e
dashuroi deri n fund t jets s tij edhe pse vetm dy her ishte takuar
gjat jets s tij me t por n nj form t dashuris platonike e
theksoj kt fakt sepse Beatrija ishte frymzimi i veprave t mdha
t ktij korifeu t letrsis si sht i madhi Dante Aligeri. Dante
Aligeri pikrisht ishte eliminuar prej qarqeve venedikase q ishin
kundr renesancs, ndrsa Danteja ishte ndr eruditt e par q kishte
pasur vizionin e kulturs s kombit, gjuhs standarde dhe territorit ku
jeton nj popull me t njjtn kultur. Pas rrnimit t sistemit
financiar mesjetar t Venedikut, Edwardi III i Anglis, i nxitur prej
Venedikasve u fut n luftn 100 vjeare me francezt pikrisht n kt
periudh u depopullua Evropa nga luftrat nga murtaja nga varfria
andaj kjo periudh njihet si epoka e errt mesjetare dhe kjo luft zgjati
deri n kohn kur Zhan DArku i mundi anglezt dhe n at koh
lindi kombi. Zhan DArku ishte heroin sublim q bashkoi kombin
francez pr ti dhn fundin ksaj lufte 100 vjeare duke korrur fitore
250

kjo ishte edukuar nga shoqria Vllezrit pr jet t prbashkt q

edukonte jetimt dhe t varfrit. Kjo periudh e errt zgjati deri n
shfaqjen e Renesancs nga Kshilli i Firences qe ishte ngritur prej
intelektualve m t shquar evropian t kohs si : Nikolla i Kuzs,
Erazmo Roterdami, Francesko Petrarka dhe kjo ishte br me qllime
ekumenike t nxitur nga mbreti i Paleologve q kishte marr me vet
edhe platonistin e shquar bizantin, Gemistos Pletonin. N kt kshill
kishte marre pjes edhe familja e njohur e Firences Kozimo Medici q
dha kontribut t madh n renesanc dhe ai ishte frymzuar prej
Plethonit pr t ndrtuar Akademin e Platonit dhe pr t prhapur
filozofin e tij sepse deri n at koh kishte dominuar Evropn
mesjetare, filozofia e Aristotelit. Si shkollarist i njohur i ksaj
akademie ishte dhe Marcilio Fiino. Prej Bizantit ishte krkuar
bashkim i krishterimit lindor dhe atij perndimor ngase krcnohej
rnia e Konstantinopojs n duart e osmanve dhe kto koncepte i
kishte prpunuar edhe Nikolla Kuza q ishte intelektuali m i madh
evropian i kohs dhe baba i civilizimit evropian. Ai ishte themelues i
shkencave
eksperimentale
t
bazuar
n dialektikn dhe
epistemologjin e Platonit, lvizjen ekumenike d.m.th., bashkimin e
kishs perndimore dhe lindore para zotit dhe ndrrimi i konceptit t
njeriut prej n zoon politikon- kafsh politike q e prkufizonte
Aristoteli n imago dei, n imazh t zotit, pikrisht ktu u dha edhe
ideja e republiks s Platonit d.m.th., ideator i shteti modern ishte
Nikolla Kuza. Me hartat e prpunuara n Kshillin e Firences,
Kristofor Kolombo e gjeti botn e re ose si u quajt m von
kontinenti i Ameriks dhe pikrisht u hodh ideja e shptimit t
civilizimit prmes ides, Republiks s Platonit n botn e re prej
Nikolles s Kuzs nga katrahura q ndodhte n Evropn e dominuar
nga luftrat civile ndrsektare krishtere. Por planin e lvizjes
ekumenike e sabotoi Venedikudhe Konstantinopoja ra n duart e
osmanve. M pas Venediku psoi goditjen m t rnde prej Lidhjes
s Kambrait m 1511, ku Spanja, Frankt, Anglia, shteti i Paps dhe
perandoria romake e shenjt morn pjes n sulmin kundr
Venedikut dhe q ather do t asgjsohej por me nj manovrim
diplomatik dhe korrupsion t Paps. Venediku shptoi dhe m pas
251

organizoi luftrat fetare n mes t protestantve q e themeloi Pietro

Pomponazi dhe katolikve q u shndrruan n luftra t prgjakshme
qytetare pr t defokusuar opinionin prej Venedikut dhe t kqijave
q bnte ajo. Pas ksaj lidhje venedikasit u prpoqn t metastazojn
n Angli sepse ishte e vogl kjo republike q t mbroheshin andaj
pas ksaj periudhe kemi synimet qe fondi venedikas ose fati i
familjeve venedikase te shprngulet ne Angli. Partia Veneciane n
Angli kishte filluar q t qndroj q me transaksionet e para q bn
me Edwardin III por tani m ishte m intensive dhe venedikasit pr
interesa t tyre e shihnin shkatrrimin e aleancs n mes t Spanjs
dhe Anglis dhe kishin pr synim ta korruptonin Henrikun VIII q
ishte hallka e dobt n mbretrin angleze. Atje kishte shkuar
Francesko Zorzi si konsulent seksual sepse Henriku VIII nuk kishte
pasardhs dhe veneciant krkonin q t bj divorc me Katerinen e
Aragonit q ishte nj strategji politike pr t prishur marrdhniet n
mes t Spanjs dhe Anglis, pr ti thelluar ndarjet fetare. Venedikasit
e nxitnin pikrisht ai t themeloj kishn Anglikane t ndar prej
kishs katolike me ka n kundrshtimin e ksaj ideje ishte dhe
filozofi anglez i njohur me veprn e tij Utopia. Tomas Mori erudit i
pashoq pr ka u dnua me vdekje. Pikrisht ishin kto momente kur
m fuqia e tregut zhvendosej n Atlantik dhe veneciant krkonin
q t instaloheshin n Angli. Atje ato uan metodat veneciane,
kardinali Paolo Sarpi ishte themelues i liberalizmit ndrsa pasues t
tij ishin Fransis Bakoni, Xhon Lloku, Xheremi Benthami, Tomas
Hobsi. Pikerisht, Paolo Sarpi ishte redaktor dhe aristotelian. Ai ishte
themelues i empirizmit dhe ides se prmes shqisave e njohim boten,
ide t ciln e bazon Xhon Lloku konceptin mbi tabula rasa ides
s letrs s pastr. Sepse n parim venedikasit ishin kundr konceptit
republikan t shtetit ideal te Platonit mbi frymn e Agapes ose t
mirs s prgjithshme si dhe ligjeve universale t natyrs andaj me
Paolo Sarpin fillon edhe pseudoshkenca q bazohet me defektet
shkencore dhe t bra me qllim. I pari kt politik t oligarkis n
civilizimin evropian e gjejm tek Eskili n trilogjin mbi Prometheun
ku u dnua Zeusit vetm sepse u msoi njerzve ta prdorin zjarrin.
Prometheu ishte ekuivalent i shkencs s pellazgve t lasht t
252

popullit q banoi mediteranin dhe bri civilizimin e par mesdhetar

d.m.th., oligarkia mbijeton vetm n saje t injorancs s njerzimit.

253

LIDHJA E KAMBRAIT DHE LINDJA E

PROTESTANTIZMIT
Skizmat fetare nuk u krijuan nga devotshmria
ndaj Zotit por pr t nxit vllavrasjen n mes
besimtarve t devotshm

Gasparo Kontarini
Venediku dshiroi q t shfrytzoj fuqin e Francs q t shkatrroj
Milanon dhe t zgjeroj Venedikun. Por ambasadort e Francs,
Austris u takuan n Kambrai n dhjetor 1508 dhe u pajtuan pr t
themeluar nj lidhje evropiane pr ta shkatrruar Venedikun. Lidhja e
Kambrait shpejt prfshiu edhe Francn, Spanjn, Gjermanin, Papatin
Milanon, Firencen, Savoy, Mantua, Ferrara etj dhe n betejn e
Agnadellos n prill t vitit 1509 ku Venediku psoi nj dshtim fatal.
Diplomacia veneciane pr ti shptuar ktij shkatrrimi bri nj taktik
diplomatike duke korruptuar papn gjenovas Papa Julius II Della
Rovere, q t thyej Lidhjen e Kambrait. Dhe n moment t fundit
fal ktij manovrimi diplomatik, Venediku arriti q ti shptoj
bankrotit t sigurt. Oligarkia venedikase e pa qytetin e Venedikut si t
254

paprshtatshm n periudh afatgjate sepse portugezt hapn treg pr

n Azi prmes Kepit t Shpress s Mir, kurse venedikasit ishin n
dilem t hapin ose jo Kanalin e Suezit. Kriza e Kambrait ishte nj
moment shum vendimtar i inteligjencs veneciane pr t themeluar
reformimin protestant. Qllimi ishte qe Evropa t ndahet n baza
religjioze q t parandalohet nj aleanc e ngjashme me aleancn e
Kambrait q desh e shkatrroi total Venedikun q qindra vjet kishte
dominuar tregun n Mediteran dhe quhej ndryshe edhe si mbretresha
e deteve. Nj prej figurave udhheqse te reformave protestante dhe
protestanti i par n Evrop ishte kardinali Gasparo Kontarini q
njhersh ishte edhe lider i kundrreformimit t katolikve. Kontarini
ishte nxns n Universitetin e Padoves i aristotelianit Pietro
Pomponaci q e mohoi imoralitetin e shpirtit. Kontarini ishte pionier i
doktrins protestante t shptimit prmes vetm prmes besimit pa
pasur lidhje me bamirsin. Kontarini organizoi nj grup prej
protestantve italian t quajtur glispirituali duke prfshir oligark si
Vittoria Colonna dhe Giulia Gonzaga. Rrjeti i inkurajoi dhe mbrojti
Martin Lutherin dhe m von John Kalvinin t Gjenevs. Kontarini e
oi Henrikun VIII pr t mbshtetur planin e divorcit t Henrikut t
VIII me Katerinen e Aragones.Francesko Zorzi veproi si kshilltar
seksual i mbretit Henrikut t VIII. Si rezultat Henriku VIII e themeloi
kishn anglikane n modelin Veneciano-Bizantin dhe hapn nj faz t
armiqsis me Spanjn. Veneciant shfrytzuan Anglin pr t
sulmuar Spanjn dhe Francn. Zorzi themeloi nj parti framasonikrozekruciane n oborrin mbretror q m von doln shkrimtar si
Edmund Spenser dhe sir Fillip Sidney. Kontarini ishte edhe lider i
kundrreformatorve katolik. Ai sponsorizoi St.Ignatiusin t Lojoles
dhe siguroi nj aprovim t Paps pr t themeluar shoqatn e Jezuitve
si nj rend zyrtar n kish. Kontarini gjithashtu organizoi edhe
Kshillin e Trentit me nj letr n reformn e kishs q vlersoi
Aristotelin, ndrsa dnoi Erazmo Roterdamin dhe Platonistt kryesor
t kohs.Venediku dominonte kolegjin e kardinalve dhe themeloi
indeksin e librave t ndaluar, q ndaluan veprat e Dante Aligerit dhe t
Aeneas Silvius Piccolomini (Papa Piu II). Me avancimin e kundrreformatorve, rrjeti i Kontarinit u nda n dy krah.Njri krah ishin
255

pro-protestant spirituali q m von evoluoi drejt partis s oligarkis

veneciane q njiheshin si Xhovani (giovani) dhe q i shrbente rritjes
s rrjeteve n Franc, Holand, Angli dhe Skoci. N krahun tjetr
ishin Zelantt t orientuar drejt represionit dhe inkuizicionit tipik me
Pape Paulin IV Caraffa. Zelantt u prfshin n partin tjetr
oligarkike t quajtur Vecchi q i shrbyen rrjetit t Venedikut n
Vatikan dhe n dominimin katolik t Habsburgve.

Henriku i VIII i korruptuar prej Partis

Veneciane
Konflikti i dukshm i ktyre dy grupeve ishte orkestruar tju shrbej
projekteve t oligarkis sunduese venedikase. Oligarkia venedikase
qllimshm e kishin shpikur skizmn n kishn katolike dhe lindjen e
protestantizmit me qllim q popullata evropiane t ndahet n baz t
ktyre dy doktrinave ndrsa venedikasit n prapasken pr t evituar
qdo aleanc si ajo e Kambrait dhe duke e zbatuar iden e vjetr
romake divide et impera ose praj e sundo, prpiqeshin t
sundonin Evropn n kurriz t gjakderdhjeve t mdha nga konfliktet
ndr religjioze q ishin t orkestruara prej Venedikut. Nj luft e till
ishte edhe lufta e prgjakshme ndrfetare e viteve 1618-1648, q
njihet edhe si lufta tridhjetvjeare q e depopulloi dhe e shkatrroi
Evropn .
256

257

WILLIAM OCKHAMI, PAOLO SARPI DHE

RRNJT E EMPIRIZMIT BRITANIK
Meqense n Venedikun mesjetar u kultivua
Aristoteli dhe modeli oligarkik i perandoris
detare, ato kultivuan doktrinn Aristoteliane t
njohjes shqisore duke e mohuar Platonim dhe
ligjet universale fizikeWilliam Ockhami ishte
nominalist sepse mendonte se universalet jane
vetem emra, deshironte qe ta bje ndarjen n mes
t egzistencs dhe esencs s gjrave, ishte armik
i Platonit
Te verteten mund ta njohim vetem permes
besimit, ndersa jo permes arsyes
Asnje e vertete universale nuk egziston diku
jashte nesh

William Ockham

258

Frati Franeskan William Ockham (12851349)

William Ockhami mendonte se universalet jane vetm fjal prandaj
dhe kjo pikpamje u quajt Nominalizm. Pikrisht ky ishte nder ata
filozof q e ndante besimin prej arsyes dhe filozofin prej teologjis.
Pikrisht nominalizmi i W.Ockhamit kishte synimin t bj ndarjen n
mes t besimit dhe arsyes. Termat universal sipas Ockhamit jan
inegzistent dhe vetm emra.Arsyeja njerzore sht e kufizuar n
sendet individuale, mendja e njeriut sipas Ockhamit nuk njeh m
shum ve sende individuale, cilsite e tyre, ndrsa mendja e tyre
sht e aft vetm t prdor terma universal. Ockhami mohonte
doktrinn e ideve hyjnore, duke menduar se zoti vullnetin e ka si
prioritet. Sipas Ockhamit Asnj universale nuk egziston diku jasht
(mendjes s njeriut). Ockhami ishte empirik, t menduarit e njeriut
sht e kufizuar nga eksperienca e sendeve individuale , andaj njohja e
ktyre sendeve individuale nuk na on n ndonj realitet prtej
eksperiencs son. Prandaj termat universal pr Ockhamin ishin cinike
, sepse nse pranojm universalet do tna oje drejt t vrtetave t
ndryshme teologjike. Ockhami ndante metafizikn prej filozofis duke
e trajtuar filozofin si shkenc m vete. Prandaj pr Ockhamin
egzistonin dy t vrteta nj q rrjedh prej filozofisdhe shkencs dhe
nj prej zbulimit t zotit. Pasoj e doktrins s dy t vrtetave ishte se
t vrtetat teologjike dhe filozofike ishin t pavarura dhe nuk rridhnin
nga njra tjetra. Ockami ishte pr doktrinn e njohjes empirike t
realitetit. Nominalizmi i Ockhamit ndau shkencn prej metafiziks.
Studimi i fenomeneve natyrore gjithnj e m shum i pavarur nga
shpjegimet metafizike ose teologjike. sht i njohur edhe Tehu i
Ockhamit i cili thot ka mund t shpjegohet me m pak parime,
pse t shpjegohet n mnyre t panevojshme me shum parime.
Thelbi i Ockhamit ishte se mohonte t vrtetat universale pr te ato
ishin vetm emra dhe asgj m shum. William Ockhami pat ndikim
t madh tek agjenti i njohur Venecian Paolo Sarpi q sht edhe babai
i empirizmit t mvonshm Britanik, si dhe patroni i Galileut dhe
Frensis Bekonit. Filozofi Anglez Bertrand Rusell pr William
259

Ockhamin thot William Ockhami duke e kufizuar arsyen dhe duke

liruar logjikn prej pengesave metafizike dhe teologjike , ai bri
shume q ti prparoj orvatjet pr hulumtim shkencor.

EMPIRICIZMI KUNDR RENESANCS

Paolo Sarpi ishte adhurues i William Ockhamit,
frymezuesi i Frensis Bekonit dhe Thomas Hobsit.
Rrjeti i Paolo Sarpit kishte synim qe te
parandalonte depertimin e ideve humaniste te
Keshillit
te
Firences,
duke
promovuar
Aristotelianizmin ekstrem te William Ockhamit
permes shkences se re EMPIRIKE

Paolo Sarpi kundrshtar i metods

shkencore t Nikoll Kuzs
Saloni i familjes Ridotto Morosini ishte n fokus t krahut proprotestant t Kontarinit, rrjet spirituali. Kto ishin fraksioni Xhovani
q rrjetet e tyre ishin t fuqishm n fuqit atlantike si Franc, Angli,
Holand dhe Skoci. Figura kye ishte murgu Paolo Sarpi. Murgu
Paolo Sarpi ishte propagandisti kryesor kundr papatit m 1606. Sarpi
260

ishte n lidhje t ngusht me oborrin mbretror t Stjuartve n

Londr veanrisht me Sir Frensis Bekonin dhe Tomas Hobsin q
morn idet e Sarpit prej veprave t Sarpit Pensieri(Mendimet)
dhe Arte di Ben Pensare,(Arti i t menduarit mir). Agjentte e
Sarpit n Prag, Heidelberg dhe Vjen qllimshm organizuan luftn
tridhjetvjeare 1618-1648
q ishte nj ndr luftrat m t
prgjakshme n historin e Evropes. Qllimi i Paolo Sarpit ishte lufta
kundr shkencs. Agjentt venecian si Sarpi, Zorzi e Kontarini ishin
hapur armiqsisht kundr ideve t Nikolles s Kuzs dhe
shkenctarve t mdhenj t kohs. Fraksioni venecian, kishin nevoj
q ta prezantonin veten si kampion t shkencs por mbi bazn e
formalizmit aristotelian dhe t empirizmit ose njohjen e bots n baz
t shqisave. Duke korruptuar komunitetin shkencor veneciant mund
t korruptonin metodn shkencore dhe t prmbysin procesin e
zbulimit t bazuar mbi epistemologjin e Platonit. Nuk sht e
rastsishme q ne e kemi msuar se Fransis Bekoni sht zbulues i
metods shkencore q prdor logjikn formale aristoteliane pr t
ardhur te zbulimet shkencore qe i kemi pare se logjika formale ska
asnj lidhje me zbulimin e ligjeve universale. Prandaj, murgu Paolo
Sarpi friksohej dhe bnte mos q t devijoj metodn shkencore n
mnyr q t prodhohet nj shkenc jo kompetente d.m.th., jo t
bazuar mbi ligjet universale mbi t cilat funksionon universi. Pikrisht
dialektika e Platonit e kishte kt qllim q t vij te kto ligje prandaj
edhe Platoni sht anatemuar si idealist pr t vetmen arsye se Platoni
dhe shkenca q derivon prej tij i jep fund do lloj oligarkie q mban
njerzimin t robruar. Sarpi e sponsorizoi Galileun q veneciant e
prdorn pr nj kundrsulm empirik ndaj metods platonike t Johan
Keplerit q prmes ideve t Nikoll Kuzs arriti te zbulimi i sistemit
heliocentrik. Pikrisht Paolo Sarpi sht babai i empirizmit q paraqet
vazhdimsi t aristotelianizmit skolastik por vetm me nj emr tjetr
dhe madje n esenc sht aristotelianizmi radikal. Pasardhs t ksaj
ideologjie epistemologjike jan : Fransis Bekoni, Tomas Hobsi, Xhon
Lloku, Dejvid Hjumi e t gjith empiristt anglez t cilt pretendojn
se botn e njohin prmes shqisave duke mohuar se ekzistojn parime
m t larta universale mbi t cilat parime funksionon universi :
261

makrokozmosi dhe mikrokozmosi pr t cilat foli Platoni te dialogt

Timeu q prbn bazn e mendimit shkencor modern evropian dhe
Nikoll Kuzs. Sot empirizmi prdoret si nj arm kundr do sistemi
q ka si qllim mirqenien e prgjithshme t njerzimit.

RRJETI I PAOLO SARPIT: FRENSIS

BEKONI DHE THOMAS HOBSI
Progresi shkencor nuk mund te nderpritet, une
do ta percaktoj nje metode te gjithe hulumtimeve
shkencore. Une do te percaktoj jo vetem se cka
mendojne njerezit per universin fizik por si ato
mendojne dhe ju siguroj se kreativiteti individual
human dhe metoda e hipotezave te larta , te
menjanohet
prej
te
gjitha
hulumtimeve
shkencore

Paolo Sarpi

Ne boten e Sarpit nuk kishte hipoteza, nuk

kishte krijimtari dhe nuk kishte zbulime. Vetem
observim dhe llogaritje te te dhenave lineare

262

Sir Francis Bacon

Frensis Bekoni ishte njohur me Paolo Sarpin prmes William
Cavendishit, familja Cavendish ishte nj familje e njohur
aristokratike. Cavendish ishte n kontakt t drejprdrejt me Paolo
Sarpin q ishte ndr lidret intelektual t fraksionit Xhovani t
oligarkis financiare t Venedikut. Cavendish i menaxhoi kontaktet ne
mes t Sarpit dhe Bekonit. Bekoni i drgonte Paolo Sarpit disa nga
punimet dhe eset e tij Sarpit pr shqyrtim kritik,. Metoda e njohur
filozofike e Bekonit ishte metoda e induktimit, q sipas ksaj metode
t kuptuarit rrjedh prej shqisave tek intelekti. Mendimet e Bekonit
ishin t marra prej veprs s Sarpit Arte Di Bona Pensieri. N fakt
Bekoni ishte agjent i prhapjes s metodave empiriciste t Sarpit n
Angli, dhe influenca e tij filozofike filloi t rritej deri n vdekjen e tij
m 1626. Ky ndikim kulminoi me themelimin e Grupit t Oksfordit me
1640, qe ishte pararendese e Shoqates Mbreterore Britanike. Familja
Cavendish ishte nj aleate e rrjetit t Paolo Sarpit. William Cavendish,
Earl i II i Devonshire, e shoqroi Thomas Hobsin n rrug pr n
Venedik m 1614 ku u takuan me Paolo Sarpin dhe shoqeruesit e tij.
Pas ktij udhtimi me Cavendishin, Hobsi qndroi n korrespodenc
pr 13 vite me Paolo Sarpin dhe sekretarin e tij Micanzio. Rreth 77
letra akoma egzistojne prej ksaj korrespondencs q u prkthyen n
263

anglisht prej Thomas Hobsit. sht menduar se letrat kan qen t

shkruara prej sekretarit t Sarpit Micanzios por jan verifikuar se ato
kan qen t shkruara prej vet Paolo Sarpit. Familja Cavendish ishte
drejtor themelues i Virginia Comp q morri kontrollin e kompanis m
1619. Disa nga aleatet e tij n kompani dhe parlamentin Britanik si
Southampton, Edwin Sandys, John Denvers etj. Cavendish disa prej
aksioneve t kompanis i kishte dhuruar dhe Thomas Hobsit. Thomas
Hobsi ishte aktiv n Rrethin Marsenne q drejtohej prej Mikanzios
sekretarit t Sarpit, pr t propaganduar punimet e Galileut dhe ky
rreth ishte vatr e empiricizmit q synonte ta prhapte shkencn e re
t Empiricizmit n tr Evropn. Hulumtimet e empiricizmit sikurse
projekti Galileu promovoheshin me qllim t hegjemonis s
Aristotelianizmit. Gjat periudhs s veprimtaris s Rrethit
Mersenne, q zgjati q prej vitit 1623 pr 25 vjet gjer n vdekjen e
Meresennes, Thomas Hobsi shkroi Leviatanin dhe De Cive q
perfaqsojn reetn e rendit oligarkik. Pas vdekjes s Marin
Mersennit , e trashgoi Pierre Gassendi dhe organizoi nj grup tjetr
Akademia Montmor q zgjati rreth 20 vite. Rrethi Mersenne ishte
grupi m i rndsishm q prhapte shkencn e re t Empiricizmit n
Evrop, dhe themelues i ktij rrethi ishte Marin Mersenne q ishte nj
mbrojts i Skolastiks Aristoteliane. Vepra e tij kryesore ishte
Lharmonia Universelle, q bri nj prpjekje pr zbatimin e metodave
t Sarpit n muzik. Nj prej strategjive t Rrethit Mersenne ishte
neutralizimi i oponentve t empiricizmit.

264

VENEDIKU LANSOI LUFTRAT FETARE

N EVROP 1618-1648
Paolo Sarpi ishte ideologu i luftrave fetare n
Evrop

265

Luftrat e prgjakshme protestante-katolike

1618-1648
Venedikasit prdorn konfliktin rreth Interdiktit q t nxisin pasionet
religjioze dhe t vendosin parakushtet e lindjes s nj lufte religjioze
n Evrop. Venediku dshironte nj ndeshje me Vatikanin dhe kjo
vendosi edhe rrethanat pr luftn tridhjetvjeare n mes t katolikve
dhe protestantve. Dizajni i Paoli Sarpit ishte q t zhvillohet nj luft
e prgjithshme n mes t katolikve dhe protestantve. N konfliktin
n mes t Venedikut dhe shtetit t Paps, armatat protestante si
Bergamo, Bresha, Verona, Vienza do t luftojn n ann e Venedikut
dhe ti konvertoj n nj form t kalvinizmit. Ndrsa n aspektin
strategjik Venediku dshironte nj luft t katastrofave dhe gjenerale
n Evrop ndrsa Venediku do t qndroj ftoht dhe kshtu t
mbijetoj deri sa t prfundoj procesi i metastazs se fondit
venedikas ne Evropn veriore deri sa t themelohet bank private
qendrore n Amsterdam dhe n Londr. sht shum evidente q
shumica e protagonistve q e nxitn luftn 30 vjeare 1618-1648
ishin agjent t Venedikut. Gjat betejs s Interdiktit, shrbimet
inteligjente t Paolo Sarpit shkuan n aksion t krijojn parakushtet e
lufts religjioze protestante-katolike. Ato shkuan n Gjermani pr t
266

mobilizuar dy kampe, s pari themeluan Unionin Protestant m 1608.

Ky union i Protestantve u organizua prej princ Kristian Anhaltit q
ishte nj nyje vitale e rrjetit t Paolo Sarpit dhe m 1870 n arkivat e
qytetit gjerman t Bernnergut gjenden letrat e korrespondencs n mes
t princit Kristian dhe t Paolo Sarpit. Kur princ Kristian e themeloi
Unionin Protestant, ai oi Kristof von Dona t bisedoj me Paolo
Sarpin q edhe Venediku t bashkohet me unionin Protestant. Kristof
Von Dona dhe vllai i tij Akatiusi mbanin korrespondenc me Paolo
Sarpin . N gusht t vitit 1608 Kristtof Von Dona takohet me Paolo
Sarpin n Venedik. Sarpi e njoftoi Kristtof Von Donan pr masat q
kan ndrmarr fraksioni Xhovani m 1582 q ta korrigjoj kshillin e
10t dhe nnkomitetin tre (Zonta) q prej asaj kohe prbjn nj
bastion fraksional t armiqve t xhovaneve t quajtur Veki q mbanin
nj vij pajtuese me Spanjn dhe papatin. Dhjetshi Sarpi i tha Kristof
Von Dona se ishin arrogant dhe kishin uzurpuar funksionet kryesore t
qeveris, politikn e jashtme prej senatit ose prgatiti. Korpusi
diplomatik i Venedikut ishte mobilizuar q t themeloj unionin e
protestantve. Papa Pali V i prshkruan aktivitetet e ambasadorit
Venecian Antonio Foscarini m 3 mars 1609 q ishte njeri i afrt i
Paolo Sarpit : Prej dits s par q ka ardhur, ai sillet n t njjten
mnyr zakonisht : ai merret me agjent t ndryshm t protestantve
gjerman me ambasadort holandez dhe anglez dhe me dy ose tre
Huguenot francez q mund t konsiderohen si miqt e tij shtpiak.
Puna e tij ishte q t pengoj do paqe ose armpushim t flamanve
(holandez) dhe n planet e tij t nxitoj t themeloj lidhjen e
protestantve n Gjermani. Ai nuk mund t bnte shum n at drejtim
por jam i sigurt se nse kontribuon, ai do ta bj kt.*Brenda vitit
t themelimit t unionit protestant m 1608 lidhja e katolikve u
themelua n mbshtetje t Maksimilianit t Bavaris me prkrahje t
Spanjs dhe zjarri u shua.

267

Masakra e Shn Bartolomeut n luftrat

protestanto-katolike
Ca nga supozimet e akademikve jan se lufta 30 vjeare shpesh
theksojn konfliktin rreth trashgimis s Juelich-Cleves (Dizeldorfit)
pas 1609, q ngatrroi holandezt dhe protestantt kundr katolikve
imperial. Disa mendojn se Henry IV i Francs ishte i etur pr ti
sulmuar Habsburgt n Milano dhe Rhine gjat 1610. Pak para se ta
fillonte luftn me Habsburgt iu b atentat prej Ravaillakut q akuzoi
Henrikun IV si krcnim pr kishn katolike. Por n esenc Henriku
IV e zbuloi punn e Paolo Sarpit, agjentit venedikas q prgatiste
luftn e prgjakshme n mes protestantve dhe katolikve dhe ishte
shpresa e fundit. Henriku IV pr ta parandaluar kt konflikt gjeneral
edhe kishte vendosur t zbuloj kt t vrtet edhe paps edhe kuazi
republiks venedikase se far sht duke komplotuar Paolo Sarpi
dhe njerzit prreth tij. Nj letr q e shkroi Xhovani Diodati mikut t
tij P.D.Mornay duke i thn, kisha pak e reformuar ktu, madje
Diodati shton se ministri dhe ambasadori anglez kan qen t
dobishm.Kjo letr i bie n dor Henrikut t IV i cili ia drgon paps
dhe qeveris venedikase edhe pse Henriku IV ishte protestant por ai
kishte dshire ti paqsoj dhe ti arbitroj protestantt dhe katolikt.
Por, Sarpi e pa se qka kishte ndodhur, plani pr t nxitur konflikt dhe
tensione t protestanteve dhe katolikve ishte gati i zbuluar dhe P.
268

Sarpi, e njofton Kristof Von Dona Se mbreti francez ka shkruar pr

Venedikun n favor t religjionit ndrsa ka loz nj rol t keq dhe kjo
sht arsyeja q sht e pamundur pr ti nxi tjert. Henriku IV ishte
nj barrikad pr P. Sarpin dhe shpjegimi i atentatit ndaj Henrikut nga
nj i krishter fanatik sepse nuk i donte Henriku Habsburgt.

Henriku IV-Mbreti i Francs

Ka gjasa reale t jet siprfaqsor dhe se atentati i tij ka qen i
motivuar politikisht q dizajni i madh ose plani i madh i murgut P.
Sarpi t shkoj drejt realizimit t plot pra nj luft n tr Evropn
n mes t katolikve dhe protestantve q ishte lufta tridhjetvjeare
1618-1648, e cila e depopulloi Evropn dhe rreth 1/3 e popullsis u
asgjsua me pasoja t katastrofave, me gjakderdhje t mdha. Ky ishte
plani i babait t empirizmit dhe msuesit Frensis Bekonit, q sot e
konsiderojm si themelues t metods shkencore.Vdekja e Henrikut t
IV q protestantt e mbanin si protektorin e tyre, tensionoi akoma m
shum urrejtjen n mes t liderve t protestantve gjerman dhe
katolikve, ndrsa Venediku iu friksohej dhe urrente edhe Francn
sikurse Spanjn edhe me vdekjen e Henrikut t IV. Edhe Franca si nj
armike e Venedikut zhytej n konflikte t brendshme q karakterizohet
me masakrn e Shn Bartolomeut, ku u masakruan 20000 huguenot
protestant (1572). Pengesat ishin tejkaluar dhe tani pritej vetm
269

detonimi dhe ky ishte momenti kur fisnikt e Bohemis u ngritn n

revolt kundr perandorit Habsuburg t perandoris s shenjt
romake, Ferdinandit t II q ishte edhe mbret i Bohemis. Venediku e
zhyti civilizimin n epokn e errt 1250-1400. M pas duke themeluar
edhe protestant dhe kundrreformat dhe duke nxitur n mes tyre
konflikte prap shkaktuan at q njihet n histori se epoka e vogl e
errt 1520-1648, gjithnj duke prdorur parimin praj dhe sundo.
Edhe n historin moderne kemi dy mite si ajo e shkaktimit t Lufts
s Par Botrore prej F. Ferdinandit, prej G. Principit dhe A. Hitleri
shkaktoi Luftn e Dyt Botrore. E rndsishme sht q historia ti
shpjegoj kush i vendosi parakushtet, shkaktart e vrtet, ndrsa
historia akademike mbulon kt gj duke treguar vetm detonatort.
Por, meqense Partia Venedikase dha metastaza n Londr, si ndjekse
e metodave dhe filozofis venedikase sht Londra andaj edhe shkaqet
e Lufts s Par dhe t Dyt Botrore duhet t gjenden rreth ksaj
partia, por kjo parti veneciane ka ndryshuar emra shpesh tash quhen si
Iluminati, por metodat e tyre mbeten t njjta dhe si ather dhe si
sot paraqesin armiqt kryesor t njerzimit.

________________________________________________________

270

* Federico Seneca,"La Politica Veneziana Dopo L'Interdetto,"Padova,1957,

fq. 21-22

PARTIA VENECIANE METASTAZOI N

BRITANIN E MADHE

Isak Njutni
J.M Keynes ishte laureat i mimit NOBEL pr ekonomi.
N nj ankand i kishte bler letrat e pabotuara t
fizikanit Isak Njutnit. J.M Keynes ishte si nj zdhns
i shkencs s Shoqats Mbretrore Britanike.
N fjalimin e tij t famshm J.M Keynes m 1946 tha :
N shek XVIII (Isak) Njutni u mendua si nj
prej shkenctarve t par m t famshm, nj
racionalist q na msoi ne t mendojm me arsye
t ftoht dhe t pakoloruar. Un nuk e shoh at
n kt drit. Njutni nuk ishte i pari prej epoks
s arsyes. Ai ishte i fundit prej magjistarve, i
fundit prej Babilonasve dhe Sumerve.
J.M. Keyenes
271

Gjat vitit 1600 fondi venedikas apo oligarkia financiare e Venedikut

u transferua kah veriu n Amsterdam dhe themeluan bankn e
Amsterdamit, m von edhe n Londr ku themeluan Bankn e
Anglis. Gjat sundimit t prgjakurit Mary, periudha e stjuartve
dhe lufta civile n Angli, diktatura e Kromwellve, restaurimi i
Stjuartve dhe m 1688 prmes grushtshtetit erdhi William i Orangeve
si mbret i Anglis prej oligarkis proveneciane n angleze. Prej
ather Partia Venedikase q njihen edhe me nj emr tjetr
Iluminati e rritn fuqin n Angli dhe sot ato prbejn fuqin
kryesore n Angli por edhe n bot. Gjat erekut t par t vitit 1700,
shumica e veprimtarive t shrbimit inteligjent t Venedikut ishin t
drejtuara n sallone q njiheshin si converzacione filosofica e felice
dhe operacionet venedikase ishin nn drejtim t Antonio Kontit. Konti
ishte nj fisnik, ithtar i Dekartit q jetoi n Paris dhe ishte i afrt me
Malebranin. Konti shkoi n Londr ku u miqsua me Isak Njutnin.
Antonio Konti udhhoqi nj operacion q e bri Njutnin me fam
ndrkombtare duke e themeluar
partin pro-njutniane prej
anglofilve francez dhe anglomaniak q u njohn si iluministt
francez. Dy prej agjentve m t njohur t Antonio Kontit ishin :
Monteskje dhe Volteri. Antonio Konti ishte ai q organizonte intriga
dhe sulme kundr filozofit, shkenctarit dhe ekonomistit gjenial t
kohs Lajbnicit t cilin Konti e portretizoi si plagjiator i Isak Njutnit.
Konti gjithashtu ndikoi edhe te Xhorxh Ludvigu i Hanoverit m von
mbreti Xhorxhi i Anglis kundr Lajbnicit. Por edhe Volteri prmes
veprs Kandid deshi t sfidoj iden se njeriu vjen n kt bot pr
t qen i lumtur, ndrsa personazhi i tij Kandidi prmes ndodhive t
jets se tij e ironizonte iden e lumturis s Lajbnicit. Conti
Converzacione filozofica e felice ishte e sponsorizuar prej Emo dhe
Memmo familje oligarkie, pjesmarrs ishte dhe Giammaria Ortes
ekonomist venedikas q pohonte se toka nuk ka kapacitet pr ti
mbajtur m shum se tre miliard njerz. Ortes ishte student i Guido
Grandi prej Pizs q ishte pro Gelileut. Ortes aplikoi metodn
njutoniane n t ashtuquajtur shkenca sociale. Ortes e mohonte
progresin e mirqenies m t lart se njerzve, mbshteste tregun e
lire, kundrshtonte ekonomin dirigjiste dhe polemizonte kundr
272

ideve te revolucionit amerikan. Idet e Kontit, Ortesit dhe rrjetit t

tyre u solln n Angli nn mbikqyrje t William petty earl i
Shelburnit, q ishte Duk i oligarkis britanike gjat kohs s
revolucionit amerikan. Shkrimtart e lord Shelburnit si Adam Smithi,
Xheremi Benthami, Thomas Malthusi, Xhems Mill, Xhon Stuart Mill,
arls Darvini dhe eksponentt tjer t filozofis radikaliste britanike,
t gjithe i morn idet e tyre fillestare prej Kontit por veanrisht prej
Giammaria Ortesit. Venediku pushoi t ekzistoj si shtet i pavarur pas
pushtimit t Napoleon Bonaparts dhe marrja e lagunave prej Austris
me traktatin e Kampo Formio, por ndikimi i oligarkis venedikase n
kultur dhe politik sht edhe sot edhe at n mnyr t drejtprdrejt
prmes operacioneve kulturore si shoqata evropiane e kulturs dhe
fondacioni Cini, por n mnyr m sinjifikative prmes institucioneve
q udhheq Britania e Madhe si oligarkia internacionale, si Fondi
Monetar Ndrkombtar, Kombet e Bashkuara si dhe fondi i Princit
Filip World Wildlife.

273

XHON LOKU KUNDR REPUBLIKS SE

LUMTURISNJERZORE
Njeriu lind si tabula rasa, njohja i vjen prej
prvojs, ai shtnj lloj kafshe ose zoon politikon
q lufton pr knaqsin dhe largimin e
dhimbjes
Nuk ka asnj dyshim se burim i njohuris ton
sht prvoja

Imanuel Kanti

274

John Loku
Partia Veneciane q u vendos n Londr me qllim t eliminimit t
ides moderne t komb-shtetit, lansuan ideologjin e quajtur
iluministe e cila kuptonte njeriun si nj kafsh hedoniste q
kontrollohej prej impulseve sensuale. Duke shkatrruar aftesin e
njeriut pr t menduar dhe vepruar si qytetar ato synonin t
shkatrronin bazn e egzistencs s shtet kombit n favor t
kontrollit oligarkik t shoqeris pr ta ruajtur imperializmin financiar.
Nj nga ideologt kryesor t ksaj ideje ishte Paolo Sarpi q ishte nj
inspirues i veprave t Hobsit, Lokut, Mandevilit dhe Bentamit. T
gjith kto njeriun e kuptonin si qenie individuale hedoniste q lufton
pr knaqsine dhe largimin e dhimbjes. Hobsi ishte i njohur pr
natyrn kafshrore t njeriut, ndrsa Loku pr idet e tij t qeverisjes
dhe liris. Pr Lokun shpirti ishte tabula rasa ose letr e pastr dhe
njohja vjen vetm prej eksperiencs shqisore. Nga idea se njohja e
njeriut sht shqisore dhe thelbi i tij sht hedonist dmth lufte pr
arritjen e knaqsise dhe largimit t dhimbjes, Loku zhvilloi teorine e
tij se njeriu gjendet n gjendjen natyrale i konceptuar sipas ligjit
romak ashtu si lindin t gjitha kafsht , njeriu ishte animal dhe jeton
n liri t plot n gjendjen natyrale. Njeriu, nse sulmohet prej dikujt
arsyetohet q ta ndshkoj, ashtu si ndodh n botn e shtazve. Edhe
shteti ngritet me t drejtn e ndshkimit dhe pr mbrojtje nga
agresort e huaj sipas logjiks bots shtazore. Kur e shkroi Loku
kushtetutn mbi Karolinn , ai e arsyetoi skllavrin dhe t drejtn e
plakitjes dhe Loku si Aristoteli mendonte se skllavria sht produkt
i natyrs. Xhon Loku ishte nj plagjiator, teorin e tij ekonomike e
kishte marr prej shkolls s Salamanks, teoria e tij e kontrats
sociale e kishte marr prej Althusiasit, dhe punimi i tij Ese mbi
shtjet e t kuptuarit njerezor dhe ides sTabula Rasa ose letrs
s pastr,dhe njohjes e cila vjen prej eksperiencs shqisore, me kt
ide ai i prket Aristotelianve. Ky mendim sht nj elaborim i veprs
s Paolo Sarpit LArte di Ben Pensare. Loku ishte apologjist i fytyrs
s vrtet t Oligarkizmit t lakmis dhe paras. Nj arsye tjetr e
275

rndsishme pr Lokun sht gnjeshtra e madhe n historin e

SHBAs sht influenca e Lokut n Revolucionin Amerikan. Loku
nuk kishte kontribuar pr Revolucionin Amerikan por pr
revolucionin e Orangve me 1688 q prfaqsonte nj grushtshtet dhe
definitivisht Partia Veneciane e morri kontrollin mbi Anglin.
Prfundimisht Oligarkia Veneciane tani vendoset n Londr, dhe m
pas historia e Anglis sht n drejtim t themelimit t Perandoris
Britanike. Perendoria Veneciane u shprngul prej Amsterdami n
Londr. Xhon Loku ishte nj ithtar i prons private dhe ashtu si
Aristoteli edhe Loku e mbronte iden e skllavris si produkt i
natyrs. Sipas Xhon Lokut, skllavria sht mishrim ose produkt i
prons private. Vepra e Lokut Dy Traktate t Qeverisjes prfaqson
hymnin e Lokut pr pronn private. Xhon Loku thot:" Njeriu ka
pronn private si mishrim i natyres s tij. Njeriu prmes trupit dhe
duarve t tij shkput nga gjrat e perbashkta t cilat bhen m pas
edhe prona t tij. "do marrje apo shkputje nga ajo q sht e
prbashkt, dhe duke hequr ate nga gjendja natyrale aty fillon prona
private, pa te ciln e prbashketa nuk do te kishte dobi. Marrja e ksaj
apo asaj pjese nuk do te behet me mirkuptim ose konsensus nga t
gjith qytetart. Megjithat qllimi i fundit i njerzve t bashkuar n
nj Commonwealth dhe vendosja e tyre n nj qeverisje bhet
pikrisht me qllim t ruajtjes s prons s tyre private. Njerzit jan
t lir q kur lindin, dhe pronat e tyre jane t tyre, dhe nn
dispozicionin e tyre, mund (Mbreti) t marre me vete mallrat ose
parat q i kane mbledhur nga toka, me knaqesin e tij? N qoft se
ai mund, ather t gjitha kontratat e lira dhe vullnetare pushojn s
ekzistuari, dhe jan t pavlefshme, n bot. Ka nj tjetr lloj t
shrbtorve q me nj emr pezhorativ njihen si skllav, t cilt jan
zn si rob ne luften e drejt dhe me t drejtn natyrale i nnshtrohen
dominimit absolut dhe fuqis arbitrare t pronarve t tyre. Kto
njerz q kan humbur jetn e tyre dhe lirin e tyre, pronn e tyre dhe
duke qen n gjendje t skllavris jo t aft pr t poseduar pron
nuk munden n at gjendje t konsiderohen si pjestar t shoqris
civile. Qllimi kryesor sht ruajtja dhe mbrojtja e PRONS. Arsyeja
pse njerzit hyn n shoqri dhe nn nj autoritet qeveriss sht
276

ruajtja e prons s tyre, dhe kjo sht arsyeja q ato zgjedhin dhe
autorizojn nj organ ligjvns, sepse sjellin ligje dhe rregulla pr t
mbrojtur pronn e tyre, pr t gjith antart e shoqris. Asnjher nuk
mund t supozohet t jet vullneti i shoqrise q Legjislativi t ket
fuqi q t shkatrroj ate q secili ka n plan ta siguroj (pronn) duke
hyr n shoqri, dhe pr nj arsye t till njerzit u nnshtrohen
legjislatorve . Ligjvnsit kudoqoft q prpiqen t heqin dhe
shkatrrojn pronn e njerzve ose ti reduktoj ata n skllavri nn nj
fuqi arbitrare ato vendosin veten n gjendje luft me njerzit t cilt
jan t liruar nga lojaliteti ligjvnsve t till. Ironia sht e
supozimit se Loku sht inspiruesi i Deklarats s Pavarsise s
SHBAs. Koncepti i liris i Lokut ishte derivat i ligjit Romak, sipas t
cilit njeriu ishte nj lloj kafshe. Liria natyrale sipas Lokut derivonte
prej gjendjes natyrale. Koncepti i Lokut t gjith njerzit jan t
krijuar t barabart ishte idea ligjit Romak se te gjith kafsht jan t
krijuara te lira dhe t barabarta n gjendjen natyrale. ku m t
fuqishmit kan t drejt ti skllavrojn t dobtit. N kt shtet njeriu
ose njeriu animal ka t drejtn t mbroj lirin, barazin dhe pronn.
Xhon Loku pat ndikim tek Thomas Xhefersoni, ky u infektua nga
idet liberale gjersa ishte n Franc prandaj dhe kishte mosmarrveshje
t shumta me babain e SHBAs Aleksandr Hamilton.

277

AMSTERDAMI, VENEDIKU I SHEK XVI

DHE XVII
Sistemi oligarkik i pushtetit krijon dhe
kultur t korruptuar
Nga tradita e Renesances se Arte qe e
lansoi Erazmo Roterdami ne Holande,
Amsterdami degradoi duke u shenderruar ne
nje Venedik te ri.

278

Amsterdami Venediku i shek XVI dhe XVII

Tragjedia e Holandssht nj leksion i mir se si nj vend q
dominohej nga kultura humaniste q depertoi prej keshillit te Firences
n vendet e ktij regjioni qe t bjer n nj dekadenc t thell. N
Holand patn ndikim humanist Jan Van Eyck, Vellezerit per Jet t
perbashkt, Erazmi i Roterdamit t cilt ndikuan n qytetrimin e
ktij vendi. Ne shek XVI Holanda dhe Belgjika e sotshme ishin nn
sundim te Habsburgeve spanjoll. Qe nga vitit 1523 kur dogjen nje
heretik protestan, me pas ishin egzekutuar disa qindra. Duka i Alves
arriti m 10 mij trupa spanjoll prforcoi inkuizicionin pr t
skllavruar dhe eksploatuar popullsine vendase pr ti mundsuar
Mbretris Spanjolle q ti paguajn borxhet q u kishin kreditorve.
Duka i Alves themeloi nj tribunal q njihej si keshilli i Gjakut q pr
6 vite egzekutoi me tepr se 12000 banor. Alva ndrrmorri dhe
fushat ushtarake pr t nnshtruar Holandezt, n fushatn e tij
kundr qyteteve m t mdha si Mechlin, Zutphen, dhe Harlem u
279

kapn, plakitn dhe u dogjn popullata e cila u torturua mizorisht.

Mund t ceket rasti n Antwerp q rreth 8000 civil u ndshkuan
mizorisht. Ndaj ktij krcnimi egzistencial ndaj popullats
Holandeze ndrmorri masa Williami i urti q udhhoqi nj lufte
clirimtare kundr Spanjolleve. Mbshttesit e tij ishin katolikt ,
lutherant dhe Kalivinistt, dhe politika e tij ishte toleranca ndrfetare.
Gjat revolts s madhe q kishte popullata kundr spanjollve u
krijuan Kalivinistet radikal. Williamin t urtin i bnatentat nga nj
jezuit m 1584. Pas vdekjes s tij n fron vjen nj kalivinist radikal q
ishte biri i tij Maurice i Nassaut. Forca e Kalvinisteve dhe familja e
Orangeve themeluan unionin ose (kishen dhe organet. Ky grupim e
solli Holandn me nj aleanc me rrjetin e Paolo Sarpit m 1610. Ky
grup themeloi edhe kompanin Dutch West India dhe morrn
kontrollin e tregut te skllevrve n Afrik prej Spanjs dhe
Portugalis. Antwerp ishte qendr komerciale dhe financiare ose njihej
si Venediku i Veriut. Antwerp ishte tregu i kapitalit botror. Rreth
5000 tregtar nga do vend kishin prfaqsuesit e e tyre nburs (stock
exchange). Familja gjermane Fugger q kontrollonin Veneciant dhe
Bankiert Gjenovez dominonin mbi interesat financiare t qytetit. Pas
shkatrrimit te Antwerpit shumica e bankierve dhe tregtarve ikn
dhe u vendosn n Amsterdam. Kto dhan kontribut n themelimin e
Dutch East India Comp. Tashm qendra financiare boterore ishte
Amsterdami. Pra Amsterdami ishte br qendra detare dhe financiare.
Me 1594 ishte themeluar Long Distance Company qe bnte tregti
me Azi. Me 1600 anijat e para holandeze arritn n Japoni. M 1601 u
themelua The East India Company. U themelua prej Johan van
Oldenbarneveldt. M 1605 Holandezt morrn Indonezin. M 1608 u
hap bursa e re n Amsterdam. M 1609 u hap Banka e Amsterdamit
(Wisselbank) e modeluar sipas Banks s Venedikut., Po ate vit u
nnshkrua traktati i Antwerpenit ku Spanja e njohu pavarsin e
Holands. Venediku e njohu e para pavaresin e Holands dhe
Venediku ishte e para q drgoi ambasador n Holand. Pasi u
nnshkrua traktati i Vestfalise q u nnshkrua m 1648, Perandoria
Holandeze ishte nj ndr perandorit m t fuqishme n bot dhe
Amsterdami ishte qendra financiare n Evrop. Holanda dominonte
280

tregun e skllevrve n Afrik. Ato dominonin dhe tregun ndrkombtar.

Holanda kishte partneritet tregtar me Japonin, me Portugalin kishin
vendosur treg t lir . Kishte nj luft n mes t Anglis dhe Holands
m 1665-1667 ku Anglia psoi disfat dhe Holanda diktoi sipas
vullnetit t saj traktatin e paqs. M 1672 u be nj kualicion i forcave
Evropiane kundr Holands, Holandezt psuan nj disfat totale me
ushtrin Franceze t Luigjit t XIV. Historiant Holandez e
prshkruajn vitin 1672 si Viti i Katastrofs. Disfata oi tek rnia e
qeveris DeWitt dhe egzekutimin e dy vllezerve t tij. N pushtet n
Holand u kthye Dinastia e Orangve (Portokallteve) me Princin e ri
Williamin e III, por Holanda n aspekt gjeografik ishte nj vend
vulnerabil pr armiqt e saj. N kto rrethana rrjeti Venecian prgaditi
nj komplot energjik mbi Anglin, marrja totale e ishullit prej ktij
rrjeti oligarkik VenecianHolandez dhe themelimi i perandoris
Anglo-Holandeze. M 1678 u aranzhua martes n mes t Princit
Holandez Williamit dhe Mary q ishte vajza e Mbretit Xhemsi i II q
trashgonte fronin mbretror Britanik. M 1681 Henry Sidney ishte n
oborrin mbretror t Williamit te III ne Hage, i ofruan fronin
Anglez, dhe i ofruan pushtimin e Anglis dhe marrjen e qeverisjes se
saj. Sidney u kthye n Hag si ambasadore e Anglis m 1681, dhe n
vitet e m pasme u intensifikuan negociatat pr marrjen e Anglis prej
estabilishmentit Veneciano-Holandez. M 1688 ndodhi (kundr)
Revolucioni i Portokalltve n Angli dhe lindi Perandoria AngloHolandeze e cila Perandori ka dominuar n shekujt e ardhshm. Ky
(kundr) revolucion definitivisht e instaloi partin Veneciane n
pushtet tcilet imponuan sistemin e tyre monetarist financiar, kulturn,
politikn dhe gjitha elementet e perandoris detare Veneciane.

281

(KUNDR) REVOLUCIONI I
PORTOKALLTVE 1688 DHE PARTIA
VENEDIKASE N ANGLI

282

Princi Williami i Portokalltve dhe

revolucioni m 1668
Venedikasit e orkestruan revolucionin e Portokalltve m 1688 pr t
prmbysur monarkin e Stjuartve dhe pr t vendosur n fronin
mbretror Williamin IIIdhe t konsolidojn pushtetin e tyre n ishullin
Britanik. I ashtuquajturi revolucioni i Portokalltve m 1688 nuk
kishte t bnte fare me revolucionin. Ishte nj invazion i jashtm i
princit holandez Williamit t Portokalltve m 40000 ushtar dhe
armat prej 463 anijeve ai e mori fronin mbretror anglez n interes t
konsolidimit t partis venedikase n Angli dhe aleatve t saj disa
familjeve t fuqishme t fisnikve anglez, nj rrjet q m von
kryeministri anglez Benjamin Disraeli (1804-1801) kt rrjet e quajti
Partia Veneciane q tregonte origjinn prej nga vinte. Benxhamin
Disraeli e njihte historin sepse gjyshi i tij ishte nj tregtar venecian
qe kishte emigruar n Angli sepse familjet e fuqishme oligarkike
monetare u shprnguln n Londr dhe dshironin ta bnin qendrn e
imperializmit monetar botror. Londra sht kryeqendra e oligarkis
venedikase q vazhdon me t njjtat parime t dominoj sistemin
monetar, resurset, tregjet botrore dhe rrugt detare nga lindja drejt
perndimit. Prmes revolucionit t Portokalltve 1688 virusi i
283

oligarkis q lindi n Babiloni u vendos n Angli andaj dhe qendra e

virusit babilonas n historin moderne gjendet ne Londr m sakt n
City of London. Ky revolucion i Portokalltve m 1688 e instaloi
oligarkin anglo-holandeze q sot karakterizohet me Princ Filipin,
princ Bernardin e Holands dhe kartelet ndrkombtare t resurseve
dhe mineraleve si Royal dutch shell. Venediku e instaloi monarkin
e Stjuartve n Angli m 1601 e cila ishte armiku i prbetuar i
republiks amerikane q promovonin kolonit amerikane. Revolucioni
portokallin anglikan i vitit 1688 arriti disa qllime si:
1. Morn kontrollin mbi financat kombtare prej monarkis dhe
themeluan parlamentin ku britanikt mund t votonin pr Whiget q
ishte partia venedikase
2. Brenda 6 muajve pasi morn pushtetin Anglia lansoi nj luft
kundr Francs q njihet si lufta shtat vjeare.
3. Ato themeluan bankn e Anglis m 1694, q ishte banke private q
sot sht edhe maja e imperializmit monetar
4. Ato themeluan nj East india company, duke zvendsuar Old
East India Company, drejtuesit e s cils ishin t lidhur ngusht me
familjen e Stjuartve. Edhe pse lufta e tyre ishte shkatrrimtare me
Francn, veneciant e morn n dor emetimin e paras dhe ishin
armiq t atyre q nuk kishin aksses te banka e Anglis, ato e lshuan
argjendin pr British East India company. Williami III, protestoi se
familjet Whige dshironin t linin vetm ndrsa pas vdekjes s tij e
zvendson mbretresha Anne prej 1702-1714 dhe pas vdekjes s saj
venedikasit prgatitn edhe nj Cup detat prmes familjes
mbretrore t Hanoverit ose q njiheshin si Venediku i Veriut duke
filluar me Xhorxhin I q nuk e dinte asnj fjal anglisht. Ata filluan
me dinastin q udhheq edhe sot Britanin e Madhe. Partin
Veneciane e themeloi British East India Company q ishte
organizat komerciale dhe politike e themeluar n Indi, n fund t vitit
1600 q ishte e njohur si guvernator t kompanis s tregtarve n
Londr. Si paraardhs t ktij grupi jan Mercers Company q ishin
London Staplers.

284

Selia e British East India Company

themeluesja e Perandorise Britanike
Organizata rridhte prej grupeve komerciale q jan prfshi n tregun
n mes Mesdheut dhe Indis. Ato ishin t lidhur me Levant
Company dhe Anglo-Muscowy dhe doli London Company q u
privilegjua m 1606 q u themelua Virginia Plantation n baza
komunale dhe Playmouth Colony 1621. Ishte e organizuar pr tregti
dhe s shpejti u b agjente e imperializmit britanik. Duke u lidhur me
presionin e qeveris dhe u riorganizua m 1702. do vit 24 drejtort
zgjidheshin prej Court e Proprietors. Ato tregtonin pambuk, qaj, krip.
British East India Comp ishte kompania q e udhhoqi edhe
perandorin britanike e cila pas marrveshjes s Parisit m 1783 nga
lufta me Francn dhe kolonit e saj u b edhe perandoria me karakter
global q ather fuqia e saj sht rritur dhe aksionart e British East
India Company ose trashgimtart e tyre prbjn sot edhe pjesn
drmuese t elits oligarkike financiare q sot prbjn at q dr.
Xhon Kolleman e quajti Komiteti 300 dhe q influenca e tyre sht
globale n shtjet m t rndsishme t karakterit global t cilt n
agjendn e tyre e kan themelimin e qeveris botrore.\
285

BANKA E ANGLISE

Revolucioni i Portokalltve m 1688, ishte nj grushtshtet dhe elita

Veneciano-Holandeze e morri n dor pushtetin n Angli. Britania u
morr prej interesit privat oligarkik. Shtyllat kryesore t sundimit
Britanik jan: Banka, East India company dhe Thesari. Dy t parat
jan n duar private jasht kontrollit sovran, ndrsa thesari sht i
perfshir n institucionet shtetrore. Revolucioni i Portkollatve m
1688 skishte t bnte me Revolucion edhe pse n historin zyrtare
njihet si i till. N fakt pushteti n Britani u morr prej sistemit
Veneciano-Holandez t perandoris. Themelues i banks s Anglis
ishte William Petersoni. Ai ishte n Holand bashk me Williamin e
III dhe dha kontribut n invazionin Holandez. Guvernatori i par dhe
286

zavendsi i tij ishin John Heoublon dhe Michael Godfrey. Agjenti

kryesor i banks n qeveri ishte Charles Montagu (Lord Halifaksi), i
cili e prshendeti n liman kur arriti William i III n invazion. Lord
Halifaxi u emrua Lord i Thesarit m 1692 dhe lord i financave m
1694. Ishte Charles Montagu q e futi qeverin n borxhe t mdha
kjo krijoi bazn e borxhit nacional permanent, borxhi q do t
kontrollohet prej Banks s Anglis. Themelimi i banks s Anglis
ishte nj moment i themelimit t banks spavarur qendrore jasht
sovranitetit t shtetit. N Londr Oligarkia financiare de facto ishte
qeveri. Qeveria , Kshilli Primar, Kisha Angleze ishin t absorbuara
n entitetin oligarkik, dhe kryenin funksione t rndesishme. Oligarkia
ka synim t themeloj perandorin. M 1697 prmes disa akteve
parlamentare Banka e Anglis e fitoi monopolin mbi t gjith bankat
n Angli. M 1707 Banka mori prsipr menaxhimin e borxhit
nacional i cili vetm se rritej. Banka e Anglis ishte kreditor i qeveris
dhe borxhi i qeveris ndaj Bankes Private t Anglis q funksiononte
si kartel financiar q i mundsonte egzistencn e Banks s Anglis.
M 1742,banks iu dha autorsia e emetimit monedhs Britanike.

BRITANIA U BE PERANDORI,
287

FREDERIKU I MADH DHE LUFTA SHTATE VJEARE

1756-1763
Britania e kishte nisur kt luft, q mbretrite e ndryshme t
luftonin njra tjetrn ndrsa ajo vet t zgjeronte perandorin e saj
Frederiku i madh ishte nj ndr gjeneralet m t
talentuar t kohs s tij

Frederiku i madh i Prusise

Frederiku i Madh ishte nj gjeni ushtarak, shembulli i tij sht njohur
n historin botrore pr shkak t gjenialitetit t tij ushtarak, edhe pse
kishte forca m t vogla arriti q t triumfoj n luftn 7 vjeare 17561763. Nga kjo luft doli triumfuese Britania e madhe q u konsolidua
si perandori q n thelb British East India Comp kishte themeluar
perandori private q gjat mbretreshs Viktoria u quajt Perandoria
Britanike. Frederiku i madh n munges t nj rrugdalje tjeter ai lidhi
aleanc me Britanin e madhe q shkruante edhe n memoare t tij
288

qishte vendimi m i vshtir i tij. Frederiku i Madh ishte kundr

Austris, ndrsa Austria bri aleanc me Rusin dhe Francn. Ndrsa
Britania e madhe me Hanoverin dhe Prusine. Lufta shtat vjeare
1756-1763 kishte prmasat e nj lufte botrore e cila ishte organizuar
nga British East India Comp. Maria Theresa mbretresha e Austris
ishte e zemruar n Frederikun e Madh t Prusis prshkak t marrjes
s Silezis prej tij. Dinastia e Bourbonve dhe Habsburgve ishin rival
t vjetr andaj ato arriten q t bhen aleat gjat ksaj lufte kundr
Prusis. Anglia luftonte me Francn q ti restauronte kolonit e saj n
SHBA dhe Indi. Frederiku i madh u gjet n luft n tri fronte nga
lindja me Rusin, si dhe me Francn dhe Austrin, Suedin, Saksonin
dhe disa Principata Gjermane. Kjo luft q mund t konsiderohet si
lufta e par botrore ishte e orkestruar prej Britanis e cila kishte si
synim t fus nn konflikt t gjith palt q t shkatrrojne njera tjetren
, Prusia ishte piun n kt luft, dhe aleanca me Britanin e madhe
ishte nj nga vendimet m t vshtira ankoheshte Frederiku i Madh.
Frederiku e morri nj letr sekrete prej Hags m 1756 se Rusia,
Franca dhe Austria do ta sulmonin dhe perandorin e tij do ta ndanin
n pjes pjes. Andaj si mbeti shume koh Frederikut t madh t
prgaditet, t krijoj aleanca dhe t prgaditet pr kt sfid tejet
serioze dhe t vshtir pr mbijetesn e perandoris s tij. Armiqt e
tij numronin 30 mil banor prkundr perandoris s tij q kishte 4
mil banor, por kishte nj ushtri shum t diciplinuar dhe efektive.
Frederiku i madh kishte marr edukim Spartan prej t atit t tij
Frederik Williamit. Frederiku i madh u prgadit q armiqt e tij ti
godas n befasi. S pari prpiqeshte t sulmoj regjionet e
kontestuara t Austris n Saksoni dhe m pas n Bohemi. Pas
Austris planifikonte t sulmoj Rusin. Frederiku i madh e studoi
betejn e Kans gjat lufts s dyt Punike, t ciln gjykonte se edhe
armiqt e tij e kishin studiuar andaj ai krkonte nga antikiteti shembuj
ku nj ushtri numerikisht m e vogl kishte korrur sukses ndaj
ushtrive me numr m t madh ushtarsh. Me hollsi kishte studiuar
Betejn e Leuktrs n mes t Thebanve dhe Spartanve.

289

BRITANIA E MADHE U BE DEFAKTO PERANDORI

William Pitt I (i moshuari)

Lufta shtatvjeare ishte nj konflikt global i njohur n Amerik si
Lufta e Francs dhe Indis.Zyrtarisht filloi kur Anglia i shpalli luft
Francs. Sidoqoft ballafaqimi i Francs dhe Anglis ishte i
mhershm n Amerikn veriore. M 1750, Ekspansioni Francez n
luginn e lumit Ohio e solli Francn n nj konflikt t armatosur me
kolonit Britanike. M 1756 Britania psoi dshtime kundr Francs
dhe rrjeti i tyre i gjr i amerikanve resident. M 1757, Kryeministri
Britanik William Pitt(I vjetri) duke e nohur potencialin per
ekspanzionin imperial q do t sillte fitorja ndaj Francs dhe investoi
pr ta zgjeruar prpjekjen pr fitoren kt luft.William Pitt financoi
luftn e Prusis kundr Francs dhe aleatt e saj n Evrop dhe
rimbursoi kolonit pr t ngritur ushtri n Amerikn Veriore. M 1760
Franca u largua nga Kanada dhe m 1763 aleatt e Francs n Evrop
bn paqe t ndar me Prusin ose u mundn prej Prusis. Perpjekja e
Spanjollve pr ti ndihmuar Francs n Amerik dshtoi gjithashtu
290

Franca psoi humbje edhe n Indi. Lufta 7 Vjeare prfundoi duke

nnshkruar marrveshjen e Hubertusburgit dhe Parisit n shkurt

1763. N Traktarin e Parisit , Franca i humbi posedimet e saj n
Kanada dhe Luzians Spanjes, gjersa Britania morri Floridn
Spanjolle, Kanadn e Eprme dhe posedimet e saj rreth detit.
Traktati siguroi supremacin koloniale dhe detare t Britanis
dhe forcoi 13 kolonit Amerikane duke i larguar rivalt
Evropian n veri dhe jug. Pesmbdhjet(15) vite m von,
urrejtja e Francs ndaj Anglis dhe humbjes s kolonive t saj
kontriboi pr intervenimin e tyre n Revolucionin Amerikan n
ann e Patriotve Amerikane. Me Traktatin e Parisit m 1773
definitivisht Anglia e b perandori e cila do t ishte nj ndr
fuqit kryesore botrore n pes shekujt e ardhshm deri n
ditt e sotshme, por fuqia sht e Oligarkis Financiare q
udhheq me Britanin e Madhe dhe jo e popullit te saj.

SHOQATA MBRETRORE BRITANIKE

DHE KONCEPTI I NJERIUT KAFSH
291

Duke e liruar religjionin prej t gjitha lidhjeve

me hulumtimin racional, Ockhami e ktheu
filozofin n rrugn e shenjtris

Bertrand Russel
Influenca e Paolo Sarpit dhe e rrjetit t tij n
Angli ishte ajo q krijoi berthamn filozofike t
Shoqats Mbretrore t Anglis

Selia e Shoqats Mbretrore Britanike

Mendja intuitive sht nj dhurat e shenjt dhe
mendja racionale sht shrbtori m besnik. Ne
kemi krijuar shoqrin q e nderon shrbtorin
por kemi harruar dhuratn

Albert Ajnshtajni

292

Shoqata Mbretrore Britanike dhe antart e saj

frimason e quajtn shkenc nj ideologji q e
merrte pr baz natyrn kafshrore t njeriut
Etrit themelues t ShBA-s kishin pikpamje trsisht t kundrt me
ideologjin Darviniste qe i privilegjonin m t fortt duke injoruar se
t gjith njerzit jan t barabart
Konsiderojm se kto jan t vrteta t
nnkuptueshme, se t gjith njerzit jan t
barabart, se ato jan t pajisur prej krijuesit me
disa t drejta t patjetrsueshme. Ato t drejta
jan : e drejta e jets, liris dhe krkimi i
lumturis.Pr ti siguruar kto t drejta,
themelohet qeveria n mes njerzve pr t
derivuar nj pushtet i drejt me konsensus t t
qeverisurve

Fragment nga Deklarata e Pavarsis, shkruar

prej:
Thomas Jeffersonit.

Oligarkia Financiare e Venedikut n Mesjet e msoi se mnyra m e

mir e kontrollit t masave sht kontrollimi i ideve t tyre, andaj edhe
themelimi i ideologjive q e konceptojn njeriun si kafsh e ka kt
qllim q njerzit ti mbaj n skllavri. N antik at e bnin prmes
kulteve dhe orakujve q parashikonin fatet n tempujt religjioz antik.
Qllimi esencial i nj sundimi oligarkik sht kontrolli ndaj
epistemologjis ose shkencs s njohjes. Prandaj, kjo elite e kishte
synim q t luftoj kundr Platonizmit Krishter. Adhurimet e
ndryshme qe kishin ne antike pr diellin,tani ne kohen moderne u
prpoq qe te jete shkenca ajo q t kontrolloj t menduarit e
njerzve. Aldus Haksli n librin e tij Bota e re e guximshme e
shpalos iden e revolucionit shkencor, ku prmes shkenctarve t
293

natyrs dhe atyre social si dhe mediat e kontrolluara t jen nn

kontroll mendimet e njerzve. Kjo njihet edhe si kartel epistemologjik
q ka pr qllim prmes shkencs zyrtare t kontrolloj mendjet e
njerzve, duke i robruar n informacionet q ato marrin. Pikrisht,
pr kt qllim u shpikn disa pseudoshkenca prej shoqats
Mbretrore Britanike q t sulmohet tradita m e mir intelektuale e
Evrops, ajo q njihej si Platonizmi Krishter. Pr kt arsye u
shpikn disa projekte shkencore si : Darvinizmi q e kishte pr qllim
t sulmonte iden e kreacionizmin, konceptin biblik t njeriut si
imago dei dhe capax dei si dhe t eliminonte iden e madhe q
kishte krijuar gjithka perfekt duke imponuar iden e Panteizmit t
Hegelit, t evolucionit drejt rendeve m ta larta. Nj derivat tjetr
antishkencor n kt aspekt sht Nominalizmi q sulmon iden e
ligjeve universale dhe koncepteve metafizike dhe prmes ksaj ideje
prpiqej q t eliminohej Platoni dhe filozofia e Pitagoreaneve dhe
pasardhsve t tyre e n veanti frym e renesancs q ishte nj
rijetsim i ideve t Platonit. Derivate t t menduarit Darvinist q ishte
mbijetesa e m t fortit u implantuan edhe n shkencat sociale prmes
Herbert Spenserit q dha iden e Darvinizmit social ku pr nga
koncepti njeriu reduktohet n kafsh ideja e Darvinizmit social u
implantua edhe ne mendimin ekonomik dhe lindi ideja e ekonomis
liberale q bazohet n tregun e lir. Darvinizmi lindi nazizmin,
fashizmin, Nieanizmin, iden e racave superiore ose Eugjenikn. Me
nj fjal disa ideologji q i bashkonte ideja e mbijetess se m t fortit
ku legjitimohej lufta pr ekzistenc. N kt kontekst u prfshi edhe
dialektika materialiste e Marksit q e legjitimon konfliktin si baz t
progresit q nnkupton arsyetimin e lufts pr progres. T gjitha
kto ideologji lindn si prpjekje e elits financiare pr t kontrolluar
masat, pr t arsyetuar veprimet e saj antinjerzore dhe skllavruese
me qllim t vazhdimsis s sundimit t tyre. Lufta m e madhe sht
kundr epistemologjis s Platonit q bhet q n fillim prmes nj
arme q njihet si aristotelianizm, e cila ka pr qllim sikur Aristoteli
q e hoqi dialektikn prej njohjes s universaleve sepse ai vete nuk e
kuptonte kt shkenc si e quan Platoni. Ithtar t Aristotelit jan
empirikt t cilt pretendojn n njohjen shqisore dhe si metod
294

shkencore prdoret metoda e Frensis Bekonit, e cila bazohet n

njohjen mbi shqisat dhe mbi dijet empirike dhe gjith sulmi ndaj
epistemologjis Platonike ka nj qllim q t frenoj t menduarit
krijues, t mohohet metafizika e Platonit, t mohohen ligjet universale
dhe idet universale dhe dialektike t cilat u elaboruan me mjaft
shkathtsi prej Pitagoreaneve, Platonit, Neoplatonisteve. Qllimi i
kontrollit ndaj t njohursishte pikrisht kontrolli ndaj mendjes dhe t
menduarit me qllim t sundimit

DARVINIZMI SI PROJEKT
Tash sht leht t demonstrohet se Darvinizmi
nj prej shtyllave t biologjis moderne, nuk
sht m tepr se nj lloj kulti, nj kult religjioz.
Nuk jam duke ekzagjeruar. Sidoqoft, kjo teori
nuk ka vler shkencore. Teoria e ashtuquajtur e
evolucionit
Darvinian
bazohet
n
pohime
irracionale, q nuk vijn prej vzhgimeve
shkencore, por n mnyr artificiale u imponuan
prej jasht, pr arsye politiko-ideologjike

Jonnathan Thennebaum

295

Charles Darwin
Deformimi i dialektiks Hegeliane t shpirtit t
bots q ishte zoti i Hegelit prodhoi
ideologjin
e
Evolucionit
Darvinist
dhe
Materializmin Dialektik t Marksit. Q t dy :
edhe Darvini, edhe Marksi qlluan t jen agjent
t Perandoris Britanike e cila shfrytzoi dy
ideologjit e fabrikuara pr t b gjenocidin m t
rnd ndaj njerzimit n emr t progresit drejt
perfeksionit gjat luftrave botrore.
British East India Company ishte kompania e par multinacionale e
Partis Venedikase q tashmishte instaluar n Londr dhe bnte
prpjekjet e saj pr t themeluar perandorin e re botrore. Aksionar
t ksaj kompanie ishte aristokracia financiare q prpiqej ta
mbizotrojn tregun botror dhe monopolet botrore tregtare. N fakt
British East India Company ishte ajo q udhhiqte n fakt e
udhhiqte perandorin Britanike. Kjo kompani e par multinacionale
kur e themeloi kolegjin Halley-Bury m 1805, Thomas Maltusin e
emruan si profesorin e par t Politiks Ekonomike. Studentt e
Maltusit ishin administrator n kt kompani t cilt sistematikisht e
296

zbatuan politikn e gjenocidit ndaj popullats vendase indiane q

eksploatohej dhe mbaheshin nn kontroll. Kjo kompani vrau shum
indian vendas duke i nxitur t mbjellin opium pr ti helmuar kinezt
pr ka m pas u bn edhe luftrat e Opiumit n mes t Britanikve
dhe kinezve. Maltusi ishte heroi. Aristokracia (Oligarkia) Financiare
e Londrs kishte themeluar shoqatn Mbretrore Britanike, antart e
t cils ishin t gjith mason dhe kishin si synim proklamimin e
shkencs s tyre n mnyr q t arsyetojn qllimet e tyre pr
interesat e ksaj elite financiare. Disa ide mbi t cilat sht ndrtuar
shkenca e elits ishin :lufta pr ekzistenc, mbijetesa e m t
fuqishmve, resurset e kufizuara dhe ideja e racs superiore ndaj t
tjerve. N kt qllim u shfaq edhe Darvinizmi, Maltusianizmi dhe
Eugjenika. Qarqet e shoqats mbretrore e shfrytzuan iden e Hegelit
mbi shpirtin e bots q gjendet kudo dhe q merr pjes n
perfeksionimin e tyre. Mbi iden e progresit drejt perfeksionit q ishte
thelbi i dialektiks Hegeliane por Hegeli e kishte pr shpirtin u
konstruktua edhe teoria e Darvinit e cila filloi t prpunohet n
shoqatn lunare q e kishte themeluar Shoqata Mbretrore
Britanike.Teorin e Evolucionit filloi ta prpunoj nga babai i
Darvinit, Erazmo Darvini m hert se vet biri i tij, arls Darvini.
Teoria e Darvinit nuk ishte shkencore por ajo ishte e dizajnuar q ta
luftonte krishterimin dhe n prgjithsi besimin n nj zot, si dhe t
rrnjos iden e njeriut si imago dei dhe capax dei, iden e
potencialit hyjnor n do qenie humane.
Vet Darvini nuk i besonte teoris s tij :
T supozojm se syri me nj rregullim t
paimitueshem t prshtatjes fokusit t pranimit
t sasive t ndryshme t drits ngadistanca t
ndryshme,dhe pr korigjimin e aberracioneve
sferike dhe kromatike mund t jet krijuar
prmes seleksionimit natyral , m duket, e pranoj
lirisht se sht absurd i shkalls m t lart
arls Darvini (1872)*

297

arls Darvini dhe prejardhja e njeriut

Darvini n fillim t veprs s tij Origjina e llojit e citon Frensis
Bekonin si nj themelues t metods s shkencs moderne t
induksionit q nuk sht aspak metod shkencore por vetm nj
shplarje truri t bazuar n perceptimin shqisor si baz e njohjes.
Darvini gjat jets s tij pohoi se Origjina e llojit sht bazuar mbi
metodn e Bekonit. Vazhdimsia e Perandoris Britanike varej nga
kontrollimi i mnyrs s t menduarit t njerzve dhe n prpjekjen e
tyre q t ndikojn q ato t mos mendojn drejt. Poenta e projektit
darvinian ishte q t binden qeniet njerzore se ato ishin kafsh pa
shkndij hyjnore t kreativitetit t arsyes. Darvinzimi luftonte do
besim n nj zot e veanrisht krishterimin dhe konceptet e njeriut
imago dei dhe capax dei t shfaqura n librin e shenjt se njeriu
sht i krijuar n imazh t zotit, Bhu i frytshm, shumoju dhe
mbizotro n tok dhe ideja e capax dei q njeriu prmes mendjes
t bj vazhdimsin e krijueshmris hyjnore n tok. Maltusi dhe
Darvini ishte tandemi kryesor n ideologjin imperialiste Britanike.
Maltusi dhe Darvini patn sukses q t atakojn fuqishm moralin
fetar duke nxitur nj rekonstruksion etik dhe duke rishqyrtuar
sistemin e vlerave t cilt derivonin nga tradita fetare me shekuj dhe
bazoheshin n konceptin e njeriut imago dei dhe capax dei. Idet
e tyre i promovoi edhe shoqata Fabiane q ishte themeluar prej H.G.
Wells, Bertrand Rusell, Julian Huxley, Beatrice e Sidney Webb dhe q
prfaqsonte qendrn e promovimit t ideologjis MultisianoDarviniste. Maltusi ishte ai q u mor me shqetsimin mbi shtimin e
298

popullsis si dhe kufizimit t resurseve dhe ushqimit andaj dhe

Darvini erdhi tek ideja e Seleksionimit natyral ku t fuqishmit
kishin t drejt t jetonin sepse dilnin ngadhnjimtar n luftn pr
ekzistenc ndrsa t dobtit t vdisnin sepse natyra i seleksiononte.
Kjo mnyr e t menduarit e legalizonte prher t par iden e
gjenocidit dhe e konsideronte at natyrale q ishte n kundrshtim t
plot me konceptin e besimit n Zot q kategorikisht e lufton
gjenocidin duke i trajtuar njerzit t lindur t lir dhe t barabart nga
natyra. Sipas H.G. Wells q promovonte idet e Maltusit dhe t
Darvinit njeriu nuk ishte imago dei dhe se krishterimi ishte vetm
nj mit. Ideja e mbijetess m t fuqishmve legalizonte vrasjet
masive sepse ajo sipas tyre ishte natyrale n luftn pr ekzistenc, por
ky qllim nuk ishte aksidental por si nj pjes e nj projekti t lufts
kulturore kundr ides s zotit, njeriut t lindur t lir dhe t barabart
si dhe ides se njeriu nga natyra sht krijues dhe ka elementin hyjnor
q sht arsyeja kreative q njeh ligjet universale fizike mbi t cilat
funksionon universi. Herbert Spenser, iden e seleksionimit natyral
dhe mbijetess s m t fuqishmit i prfshiu n botn sociale, ku
nga konflikti n mes t individve, grupeve apo kombeve mbijetojn
m t fuqishmit. Darvinizmi e lindi edhe Eugjenikn, edhe at prej
kushririt t Darvinit, Fransis Galtonit. Galtoni n veprn e tij Gjeniu
i trashgueshm bazohej n iden se cilsit mendore ishin t
trashguara biologjikisht dhe rrjedhimisht njerzit e bardh jan
biologjikisht rac m superiore pr ta dominuar botn.
Britanikt jan elita ose kremi i racs s bardh. Kjo domethn
q familja e Darvinit sht nj argument i ktij parimi gjoja pr
zbulimet epokale q bn me Teorin e Darvinit, Maltusianizmin dhe
Eugjenikn.

299

Francis Galton
Galtoni proklamonte se vlern e nj individi duhet konsideruar q
nga lindja dhe nga cila shtres e shoqris vjen dhe te
paprshtatshmit duhet eliminuar. Ideja e tij dhe ithtarve t tij ishte q
vetm m t fuqishmit duhet t mbizotrojn t riprodhohen dhe t
shtohen duke u br paraardhsit e kombeve t ardhshm. Darvini e
prsriste shpesh Maltusin: Me egrsin t dobtit n mendje dhe n
trup shpejt eliminohen, ndrsa ato q mbijetojn shfaqin gjendje
energjike t shndetit.Ndrsa civilizimi ka t bj me prkujdesjen dhe
solidaritetin ndaj ksaj shtrese shoqrore,dhnia e ndihms deri n
astet e fundit t jets s tyre. Sepse ato jan qenie humane dhe
trajtimi ndaj tyre duhet t jet njerzor sepse nga natyra njeriu nuk
sht kafsh por librat e shenjt na msojn se njeriu nga natyra sht
ne imazh te zotit, andaj duhet respektuar natyra hyjnore e njeriut dhe
si i till duhet trajtuar dhe asnj sistem nuk sht i mir pr njerzimin
deri sa nj sistem nuk respekton natyrn hyjnore t njeriut imago
dei. Pr Darvinin sht e mirseardhur Vdekja e m shum fmijve
t shtress s varfr prej smundjeve t ndryshme dhe fatkeqsive t
ndryshme n vendet e mbipopulluara. Si mas t kontrollit ndaj
mbipopullimit, Darvini favorizonte : luftn, urin madje edhe
infanticidin. Ai proklamonte iden se raca t ndryshme kan aftsi
300

mendore t ndryshme. Darvini ashtu sikur Xhon Lloku dhe W.R Greg
favorizonte t pasurit ndaj t varfrve duke konsideruar pronn si nj
prparsi t suksesit pavarsisht nga superioriteti fizik dhe mendor q
mund t ken te varfrit. Si antar i qarqeve t shoqats Mbretrore
Britanike ishte edhe Thomas Huxley, ai qe propagandonte me t
madhe Teorin e Evolucionit .Edhe Karl Marksi kishte ndjekur
leksione tek T.Huxley mbi Teorin e Evolucionit. T. Huxley e ngriti
shtjen e mbipopullimit si problemin m t madh botror. Nxnsit e
T. Huxleyit dhe Henry Osbornit ishin edhe Eugjenikat m t shquar
t shek XX. Djali i T. Huxleyt, Julian Huxley ishte edhe kryetar i
Shoqats Britanike Eugjenike dhe e bashkthemeloi World Wildlife
Fund me Princ Filipin dhe Princ Bernardin m 1961. Edhe
pasardhsit e familjes s Darvinit ishin antar t lart t shoqats
Eugjenike duke e promovuar iden Eugjenike si ide q ishte
fundamentale. Darvini edhe iden e kalimitevolutiv prej nj lloji n
llojin tjetr nga ndryshimet e vogla n individ brenda nj specieje e
morri prej natyralistit francez, Jean Baptist Lamarck n librin e tij
Filozofia e Zoologjis (1809). Teoria e Seleksionimit natyral q
presupozohet si thelbi i evolucionit ka qen e prezantuar n Shoqatn
Mbretrore m 1813 prej Dr. William Charles Wells q iku n Angli
gjat shprthimit t Revolucionit Amerikan. Si duket nga faktet
Darvini ishte nj projekt i lufts kulturore t shoqats Mbretrore
Britanike ndrsa vet Darvini ishte nj plagjiator, m sakt ishte nj
projekt i Shoqats Mbretrore Britanike. Darvini ishte nj djalosh
neurotik dhe hipokondriak. Nuk dilte kurr nga shtpia dhe ai ishte
prgatitur pr t qene Projekt n luftn kulturore t British East
India Comp, t rrjetit t salloneve q krijonin ndikim n elitat
intelektuale, bordit t kshilltarve t kurors mbretrore Britanike.
Darvini nuk zbuloi asgj vet por mori aksiomat kryesore q ishin idet
e t tjerve dhe i prmblodhi n Teorin e Evolucionit. Madje, ai u
habit n fund t jets s tij me veten e vet, se si nj njeri si vetja e tij
(Darvini) kishte pasur nj ndikim t fuqishm n histori duke qen me
inteligjenc mesatare. Iden e Evolucionit e mori nga t tjert q
supozohet se e kishte zbuluar ai. Gjyshi i tij Erazmo Darvini
propozoi iden e Trashgimis s Prbashkt m 1794 n veprn
301

Zoonomia ku dha iden se t gjitha qeniet derivojn prej nj ose nj

grushti t specieve primitive. Darvini dhe bashkmendimtart e tij e
konsideronin veten e tyre si antar t Partis Liberale parti e cila
sht prgjegjse q nga themelimi i saj pr fatkeqsit e mdha q ka
prjetuar njerzimi, detyra themelore e saj ishte q t largoj njeriun
nga njohja e ligjeve universale fizike dhe ta largoj nga morali
tradicional i themeluar mbi konceptin gjysmhyjnor t njeriut si qenie
morale. Ajo synonte t legalizonte iden e Mandevilit mbi veset
individuale, luftn pr ekzistenc dhe gjenocidin si vlera fundamentale
t shoqris q e ojn n progres shoqrin. Nj prej elaboruesve
kryesor t Partis Libereale ishte William Petty, Lordi 2-earl Shelburni
q ishte ndr njerzit m t fuqishm dhe m t pasur t Britanis s
Madhe dhe nj mbret pa kuror i British East India Comp. Lord
Shelburni angazhoi edhe tjer pr ta promovuar Maltusin dhe
Maltusianizmin edhe at : Adam Smithin me doktrinn e tregut t lir,
Edward Gibonin pr studimin mbi shkaqet e rnies s perandoris
Romake dhe mosrnien e Perandorise Britanike duke msuar nga
gabimet dhe Xheremy Benthamin (Jeremy Bentham) q zbuloi
impulsin e knaqsis dhe dhimbjes si baz t veprimit human. T
gjith kto qarqe e themeluan at q sot njihet si Liberalizmi Modern.

________________________________________________________

302

* Husse Scott.1996.The Collapse of Evolution.Grand Rapids:Baker Book

House , fq.73

THOMAS MALTUSI DHE FILOZOFIA E TIJ

MIZORE

Ekonomisti Venecian Giammaria Ortes

frymzues i Maltusit
Thomas Maltusi u b i njohur pr librin e tij Nj ese mbi parimet e
popullats, q e botoi m 1789. Pikrisht kjo vepr e tij ishte e
shkruar gjat lufts n mes t Britanis dhe Francs m 1793. Kah
mesi i viteve 1790, Britania vuante nga nj depresion i thell, trazirat
e uris s buks ishin masive, dhe turma e rebeluar e sulmoi edhe
mbretin. Subvencionimi i t varfrve kushtonte shum edhe at pr
kushte mizore i njohur si Ligji mbi t Varfrit q ishte nj sistem
sigurimi mizor. Marioneta e Lord Shelburnit, Kryeministri William
Pitt (i riu) e luti Maltusin q t shkruaje nj traktat q t arsyetohen
heqja e ksaj asistence sociale ndaj shtress s varfr t popullats q
edhe ashtu jetonte n kushte mizore. Shelburni dhe Pitt e ngarkuan me
detyr Maltusin q t sulmoj parimet m t thella t Humanizmit dhe
303

parimet mbi t cilat ishte themeluar ShBA-ja nga revolucionart

Amerikan q e themeluan Republikn e par moderne n historin e
njerzimit t bazuar mbi iden e liris,barazis dhe krkimit t
lumturisq pati influenc t madhe n Evrop dhe kto qarqe
aristokratike Britanike luftonin q kt ide ta asgjsonin q t mos
zgjonte popujt n luft pr realizmin e ideve t tilla humaniste.
Maltusi plagjiatoi argumentet prej Giammaria Ortesin q kishte
shkruar nj libr kundr ideve t Benxhamin Franklinin, q ishte nj
nga etrit themelues t ShBA-ve, q i kishte shprehur n pamfletin
Vzhgime rreth shtimit t njerzimit ku B. Franklini flet pr
politikat e progresit human, pr parashikimin dhe mirseardhjen e
shtimit t popullsis n republikn e re Amerikane, q prbnte nj
krcnim serioz pr vazhdimsin e Oligarkis Financiare n Londr.
Maltusi gjithashtu mori ide prej Xhon Llokut rreth paprekshmris s
prons dhe prej Bernard Mandevillit paraplqeu iden se veset
individuale kontribuojn pr t mirn e prgjithshme t shoqris.
Giammaria Ortes argumentoi se popullata rritet n mnyre
gjeometrike ndrsa furnizimi me ushqim rritet n mnyre aritmetike.
Pr Maltusin popullsia e dendur paraqiste nj mizori, andaj gjenocidi
ishte vullneti i Zotit. Duke kopjuar Giammaria Ortesin, Maltusi shkroi
:Popullata, nse nuk kontrollohet rritet n raport gjeometrik, ndrsa
kushtet pr jetes(subsistenc) rriten n mnyr aritmetike, kjo
nnkupton q popullata duhet kontrolluar prmes vshtirsimit t
kushteve t jetess. Ky vshtirsim i subsistencs sociale duhet t
prfshij pjes t mdha t popullats n mnyr q t ulet numri i
popullsis. Maltusi shkroi se :vshtirsimi i kushteve t jetess do t
vriste shum njerz dhe do t mbante popullsin nn kontroll. Maltusi
ishte edhe kundr parimeve t Ekonomis Fizike dhe parimeve morale
mbi t cilat ishte themeluar Republika e re Amerikane q mbshtetet
n iden e s mirs s prgjithshme. Kjo sigurohet prmes politiks
Ekonomis Fizike t bazuar n ndrtimin e infrastrukturs dhe agroindustris t bazuar n progresin teknologjik dhe progresin shkencor.
Kto politika ekonomike solln rritjen e standardit jetsor, eliminimin
e varfris dhe smundjeve. Maltusi e atakoi zemrn e kushtetuts q
sht e mira e prgjithshme ose agapeja e Platonit ose si e quan
304

me term krishter dashamirsia duke e quajtur kt Maltusi si

Turp. Ai n vend t dashamirsis pr t tjert preferonte
dashurin pr veten sepse mendonte se dashamirsia sht atributi
Zotit edhe pse nuk e besonte, ndrsa njeriu sipas tij kishte atribut
Narcizmin ose dashurin ndaj vetes dhe posedimin prons.

305

DARVINIZMI SOCIAL DHE HERBERT

SPENSERI

Herbert Spenser
Herbert Spenser i adaptoi parimet e Darvinizmit n jetn sociale.
Herbert Spenser ishte teorik kryesor i Darvinizmit Social, q adaptoi
parimet Darviniane n jetn shoqrore. Sipas Herbert Spenserit nse
dikush sht i varfr ather sht faji i tij. Asnjri nuk mund ti
ndihmoj dikujt q t prmirsoj vetveten. Nse dikush sht i pasur,
edhe pse nse deri tek ajo pasuri ka ardhur n mnyre jo morale.
Spenser ia atribuon talentit t tij dhe imoralitetin e merr si vler ose
aftsi. Pr t varfrit duhet eliminuar q t jetojn t pasurit. Ky moral i
Mbijetess m t fuqishmit n kurriz t eliminimit t t
pambrojturve, t varfrve dhe shtresn e pambrojtur sociale kjo
306

prfaqson edhe esencn e moralit kapitalist. Spenseri ishte nj

mbshtets i nj Imoraliteti t till ku ai kundrshtoi do form t
asistencs shtetrore, masave t mbrojtjes s shndetit publik,
arsimimin e sponsorizuar nga shteti dhe vaksinimin e popullats.
Sipas doktrins Sociale Darviniste parimi i ktij modus vivendi
sht Mbijetesa e m t fuqishmve. Mbshtetja e t pafuqishmve
dhe mbajtja e tyre gjall prfaqson nj dhunim t parimeve t
sistemit social t Darvinizmit. Spenseri ishte nj prkrahs i zjarrt i
adaptimit t tezave darviniste n shoqrin humane duke e
prmbledhur me kto teza : Nse jan t aft pr t jetuar, ato do t
jetojn. Nse nuk jan t aft t jetojn ato do t vdesin dhe m mir
sht q t vdesin. Ky sht morali Darvinist i Filozofit Herbert
Spenser. Prderisa Herbert Spenser ishte ai q i adaptoi parimet
darviniste n rendin social ishte Thomas Huxley zdhns i teoris
darviniste sepse Darvini asnjher nuk mbajti ligjrata publike mbi
teorin e tij.

307

THOMAS HUXLEY ZDHNS I

DARVINIZMIT
Leonardo Huxley n veprn e tij Jeta dhe letrat e Thomas Huxleyt
rrfen se babai i tij Thomas Huxley kish pas thn :Platoni ishte
themelues i mendimit t smur dhe t paqart
q e mbingarkoi filozofin me fakte shterpe pr
mundsite .Pas tregimeve t bukura se ka mund
t bhet,Platoni ju thot se ai nuk u beson vet
atyre*
Aq e madhe ishte urrejtja T.Huxleyt pr Platonin
sa n librin Jeta dhe Letrat e Tomas Hakslit
spjegon Leonard Huxley nj tregim pr t atin
Thomas Huxley : Nj mngjes po hanim bashk
me Sir Henry Holland dhe n nj diskutim intim
ai me nervozim m tha : Pr mendimin
tim,Platoni ishte nj gomar! Por mos i thuaj
askujt se kt e kam thn*

308

Thomas Huxley dhe Shoqata Mbretrore

Britanike
Thomas Huxley e kishte armik kryesor Platonin
Mua nuk do t m vinte turp t kem nj
paraardhs, nj majmun por do t m vinte turp
t kisha lidhje me nj njeri q prdor po aq
shum marifete pr ta errsuar t vrtetn

Thomas Huxley
Thomas Huxley u portretizua si nj mendimtar i thell dhe racionalist,
q u prpoq gjoja q eliminoi bestytnit e Krishterimit n favor t
shkencs s pastr. Por n thelb qllimi i T.Huxleyit ishte kryqzata
kundr metods s vrtet shkencore me tepr se kundr Krishterimit.
Edhe Huxley ishte i ndikuar prej venecianit William Okham q
argumentoi se nuk ekziston as e vrteta, as parimet fundamentale
fizike, sepse ato smund t kapen nga shqisat tona. T.Huxley ishte
themelues i Agnosticizmit. Sipas ksaj doktrine Zoti mund t
309

ekzistoj por ekzistenca e tij nuk mund t provohet m an t logjiks

formale, por nuk mund t provohet edhe mosekzistenca e Zotit. Kjo
mnyre e t menduarit paraqet Sofizm. T.Huxley e mnjanoi
mnyrn e t menduarit q mund t njihet Krijuesi. T.Huxley ishte nj
ndr propagandistt m fanatik t teoris darviniste edhe pse vet nuk
e besonte se teoria e Evolucionit dhe Seleksionimi Natyral kishin
ndonj merit shkencore. Edhe Karl Marksi ishte student i tij q morri
pjes n ligjratat mbi Teorin e Darvinit. arls Darvini, Herbert
Spenseri dhe T. Huxley ishin antar t qarqeve t themeluara prej
British East India Comp si Kshilli i Lart pr t formsuar
kulturn, shkencn, filozofin religjioze n Angli pr Perandorin
Britanike. Sipas Herbert Spenserit njohja vjen nprmes shqisave.
Vzhgimi dhe statistika sigurojn argumentet e vetme se ka sht
duke ndodhur.Ai thoshte se realiteti ose ligjet hyjnore nuk mund t
njiheshin. Godiste pamshirshm krishterimin duke i konsideruar ata
vetm si fanatik fetar. Pr Spenserin nuk kishte ligje universale fizike
ose dinamik, por vetm probabilitete statistikore sepse sipas tij
influenca komplekse q gjendet n baze t rendeve t larta t
fenomeneve jan n subordinim me ligjet e probabilitetit. Spenseri
kishte obsesion statistikn, ai e emroi librin e tij m 1850
Darvinzimi Social-Statistika Sociale dhe e mori ligjin e dyt t
termodinamiks si baz t ideve t tij mbi natyrn dhe shoqrin.
Spenseri predikoi se Universi sht entropik. Ai tha se ka nj forc
persistente q n mnyre konstante vepron mbi materien pa form
dhe t paformuar duke e ndar dhe diferencuar gjat kohs. Kjo ishte
teoria e tij e Evolucionit dhe kjo forc zbehet kur ndrveprimi i
materies arrin nj ekuilibr.

DARVINIZMI-IDEOLOGJIA UDHHEQSE
E
BRITISH EAST INDIA
COMPANY
310

Nj prej grupeve kryesore q prgatiste influencn e saj n

transformimin e konceptit t njeriut imago dei dhe capax dei n
konceptin e njeriut kafsh t drejtuar nga instinktet ishte Grupi X
me kryefigurn Thomas Huxley. Th.Huxley ishte nj ndr figurat
udhheqse t Revolucionit t fsheht q kishte t bnte me nj
transformim t thell t konceptit themelor shkencor dhe qllimin
kryesor e kishin ta ndanin zotin nga shkenca. Huxley i ftoi n
Hotelin Majestik n Londr n nj mbledhje figura eminente ku
themeluan Grupin X q ishin antar t Shoqats Mbretrore
Britanike q kishin pr qllim t krijonin oponenc ndaj ides imago
dei dhe capax dei. N thelb Grupi X themeloi embrionin e Partis
Liberale. Si pasardhs t John Stuart Millit dhe Xheremy Benthamit,
Klubi X prpiqej q t involvoj idet liberale n shkenc. Dy figura
eminente t ktij klubi ishte edhe social Darvinsti Herbert Spenser dhe
Thomas Carlyle q ishte antiindustrializimit, pro-feudalizmit dhe proskllavris. Ky klub kishte edhe mbshtetjen e klubeve tjera elitare
simotra q mbshteteshin prej antarve t universitetit t Kembrixhit.
Antart e klubit X bartnin funksione t lartan shkencn Britanike
duke br prpjekje q t modelojn kulturn Britanike. Ato
dominonin shoqatn Mbretrore si dhe shum institucione q
udhhiqnin politikn arsimore n Britani. T.Huxley drejtonte bordin e
Shkolln Londineze q vendosi politik elementare edukative pr t
gjith Britanin dhe q London Times e deklaroi si organin m t
fuqishm jasht Parlamentit. Ligji i przgjedhjes natyrale arsyeton
konfliktin e pandrprer duke lejuar mbijetesn e m te fuqishmve.
Krishterimi sht nj rebelim kundr ligjit natyral, nj protest kundr
natyrs. Kt e tha Adolf Hitleri. Herbert Spenseri dhe Thomas
Huxley ishin dy figura eminente q projektin darvinian e bn, e
zhvilluan projektin Darvinian duke e br ideologjin dominante t
British East India Company dhe m sakt t Perandoris Britanike.

311

________________________________________________________
*Leonard Huxley, The Life and Letters of Thomas Huxley,New York D.
Appleton and Company,New York,1901, fq. 398

ZANAFILLA E RENESANCS EVROPIANE

Filozofia Pereniale-fraz q e nxori Lajbnici : dhe
q kishte t bnte me metafiziken, q njihte
realitetin hyjnor substancial t bots gjsendeve,
jets dhe mendjes ; psikologji q gjente n shpirt
dika t ngjashme ose identike me realitetin
hyjnor; etik q vendoste njeriun si qllim t
fundit n njohjen e imanentes dhe transcendentes
themelin
e
gjith
qenieve.
shtja
sht
imemoriale dhe universale
312

Aldous Huxley (1944) Filozofia

Pereniale
Ka nj religjion dhe nj besim t vetm pr t
gjith qeniet e pajisura me arsye dhe ky religjion
presupozohet t jet pas riteve t shumllojta

Nikoll Kuza

Gemistos Pletoni nj nga mendjet m t

ndritura q kishte prodhuar Perandoria
Bizantine, i cili i solli Evrops Platonin n
kshillin e Fiencs, dhe bashk me Nikolln e
Kuzs lansuan Renesancn e Art.
Gemistos Pletoni ishte ideologu i shtetit dhe
kombit modern, ai hodhi faren e Sistemit
Ekonomik Amerikan
Tradita perenialiste sht tradita e filozofis natyraliste q mjeshtrit e
saj prmes metodave mistike arrinin n realitetet m t larta. Qllimi i
ksaj tradite ishte q t zhvilloheshin aftsit kreative t mendjes pr
313

t njohur ligjet universale q sundonin n natyr dhe univers.

Aristotelianizmi ishte nj tradit q filloi me Aristotelin dhe kishte
synim t kundrt t suprimonte aftsin kreative t mendjes prmes
krijimit t kulteve dhe religjioneve. Pikrisht kto dy rryma kane qen
q kan luftuar gjat gjith historis s civilizimit evropian. Tradita
perenialiste q karakterizohet m s miri me Pitagoreant dhe
Platonin. Platoni ishte mjeshtr perenialist dhe mistik prandaj dhe
filozoft e sotm e kan t vshtir t dekodojn filozofin e tij sepse
jan sharlatan n metafizikn spekulative ndrsa Emanuel Kanti e
quan Platonin padrejtsisht si sharlatan dhe asgj m shum. Kanti
akuzoi Platonin se idet e tij ishin thjesht ndjenja subjektive t krijuara
nga ajri. Pr Kantin, Platoni, ishte vetm nj sharlatan par exellance.
Por e vrteta sht se vet Kanti ishte sharlatan n metafizikn
spekulative andaj dhe nuk kishte qasje t qart ndaj filozofis s
Platonit. Andaj, Platoni dhe rrymat neoplatoniste ka qen ajo tradit
q gjithmon ka sjell renesance dhe progres t njerzimit dhe e
kundrta aristotelianizmi iu ka shrbyer klass sunduese pr t mbajt
n errsir njerzimin sikurse Zeusi q ndshkoi Prometheun, q
zbuloi zjarrin. N Mesjet ishte Shn Augustini, ai q i prkiste
rryms platonike dhe n kishn romake lansoi nj impuls civilizues n
Evropn perndimore dhe veriore prmes murgut irlandez Alkuinit, q
lansoi nj prpjekje t madhe t Karlit t Madh pr ta civilizuar
Evropn prkundr korrupsionit q i bri oligarkia romake politiks
kishtare. N shek XII dhe XIII forcat humaniste dhe neoplatonike
ishin t grumbulluar rreth perandorve t familjes Hohenstaufen dhe
rreth fraksionit t Roxher Bekonit brenda kishs n nj betej jetevdekje, me traditn djallzore t papatit Hildebrand dhe aleatt e tyre
si oligarkia romake : normant, anoutt dhe plantagenett. Kur kto
fuqi humaniste u prmbysn forcat humaniste u ngritn n lindje duke
ndihmuar n ngritjen e familjes s paleologve q u ndihmuan prej
dinastis Hohenstaufen. Dinastia e Paleologve pr dy shekuj
kultivuan nj renesance intelektuale dhe filozofike. Nj prej figurave
m t shquara n Bizant ishte Gemisthos Pletoni, q ishte nj ndr
platonistt m t shquar t kohs.

314

Zoti dha farn pr do form t jets, nse sht

fara vegjetative do t bhet bim, nse sht ve
ndjesore do t bhet shtazarak, nse sht
racionale do t bhet qenie hyjnore, nse sht
far e shpirtit bhet engjll

Xhovani Piko Della Mirandola

Nuk e bn bimn bim levozhga por natyra e saj
e pandjeshme dhe e pashpirtshme, nuk e bn
kafshn kafsh lkura por shpirti i tyre i
paarsyeshm dhe ndjesor,as forma rrethore nuk e
prbn qiellin por rendi harmonik, engjllin nuk e
bn shpirti
i lire nga trupi por inteligjenca
shpirtrore
Fal tij u rijetsua vepra e Platonit n Evrop, sepse ai kishte sjell n
Firence veprat e Platonit. Ai bashk me Nikoll Kuzn, familjen
aristokrate Medici, Marcilio Fiino, lansuan renesancn n Evrop me
organizimin e Kshillit t Firences. Gemistos Pletoni ishte themelues
n Mistra afr Sparts Antike, i praktikave t msimit sekret
Pitagorean. Pas vdekjes s tij libri i tij Libri mbi Ligjet fatkeqsisht
ra n duart e perandoreshs Thodora dhe George Gennadiosit,
Patriarkut t Kishs Lindor Ortodokse, q nj pjes t madhe e
shkatrruan dhe ngeli vetm nj pjes e vogl e saj. Fatmirsisht
315

Gemistos Plethoni mori pjes n kshillin e Firences m 1439 pr t

pajtuar skizmn njmijvjeare n mes t kishs perndimore dhe
lindore. Ai n Firence dha ca leksioni mbi Filozofin e Platonit dhe u
dgjua prej Cosimo Medicit, i cili i entuziazmuar prej filozofis s
Platonit, ai themeloi Akademin e Platonit n Firence. Si udhheqs t
Akademis Cosimo Medicit e zgjodhi Marcilio Fiinon, nj djalosh i
ri q u dha pas Pitagoreanizmit dhe Platonit.M.Fiino bri prkthimin
n latinisht t Orakujve Kaldean dhe t disa teksteve t rndsishme t
Platonit dhe Pitagoreanve.Nj ithtar i Pitagoreanizmit ishte edhe
studenti i Marcilio Fiinos, Piko Della Mirandola i cili ishte Platonist i
shquar dhe merrej dhe me msimet ezoterike t Kabals q u helmua
prej kishs.
Marsilio Fiino e lidhi filozofin e Platonit me
Krishterizmin

Marsilio Fiino themelues i Akademis s

Platonit n Firenc me sponzorim t
humanistit t madh Cosimo Medii
Nikoll Kuza, Gemistos Plethoni, Xhovani Piko Della Mirandola,
Marsilio Fiino prmes prhapjes s tradits Pitagoreane dhe
Platonike e lansuan n Evrop at q njihet si Renesanca e
artEvropiane.Pikrisht pr shkak t lansimit t sistemit humanist t
316

komb-shtetit prej familjes s paleologeve n Evrop, Rusi, Angli,

Gjermani dhe Itali, papati i dominuar prej gelfve dhe familjet
aristokratike venedikase konspiruan me Sulltan Muhamedin II dhe
patriarkun ortodoks aristotelian pro-turk Gennadios, pushtimin e
Konstantinopojs dhe shkatrrimin definitiv t dinastis s
paleologve. Dy punime t Gemisthos Pletonit q mbijetuan De
Rerum Peloponnesiacorum Oratio I dhe II prmban material dhe
strategji t formimit t komb-shtetit dhe ekonomis nacionale. N fakt
kto dy punime prfaqsojn nj traktat filozofiko-politik t tradits,
politiks ekonomike nacionale q m von kjo tradit politike
zhvillohet prej Kolbertit, Richelieu. Aleksandr Hamiltoni, Matew dhe
Henry Karey dhe Fridrih Listi. Kur Paleologt shkuan ne Bizant pr t
vazhduar punn e mbretrve humanist t familjes mbretrore t
Hohenstaufen, papati instaloi familjen djallzore t Habzburgve n
fronin mbretror t perandoris romake t shenjte q ishte nj grup
fisniksh nga Zvicra. Kur u mundn Paleologt me marrjen e
Konstantinopojs prej otomanve i gjith rrjeti i neo-platonistve,
oficerve, klerikve, pushtetarve ikn prej Bizantit kryesisht n Itali
por edhe n Franc dhe duke gjetur nj atmosfer t krijuar prej Dante
Aligerit, ndihmuan n lansimin e komb-shtetit Italian. Edhe mbretrit
Bourbon t Francs me rastin e rnies s Konstantinopojs organizuan
nj operacion shptimi n histori. T gjith dokumentet shtetrore,
literaturn, punimet shkencore q kan ekzistuar n Bizantin e
Paleologve t gjenden dhe transportohen n Paris. Prandaj, edhe sot
Parisi sht qendra e burimeve pr dik q dshiron t bj zbulime
historike mbi historin e perandoris bizantine. Froni mbretror
francez trashgoi t gjith trashgimin kulturore dhe politike t
paleologve. sht nj dokument i jashtzakonshm dshira e
fundit e shkruar n greqishten antike q shpjegon aplikimin e Platonit
pr shtet-ndrtim prej republiks s Platonit. Trashgimia platonike
dhe neoplatonike ka qen arma politike q ka prdorur froni mbretror
francez n betejn e tyre kundr shtpis s Habzburgve dhe
posedimeve t Habsburgve n Spanje, Holand dhe Burgundy.
Mbretrit francez edhe pr shkak t inferioritetit ushtarak kan
mundur Habsburgt pr shkak t organizmit t komb-shtetit,
317

ekonomis nacionale dhe kulturs nacionale, sipas strategjis dhe

vizionit t Gemistos Pletonit q kishte br pr ringritjen e Bizantit n
nj shtet modern. Paqja e Vesfalis q prmbylli konfliktin 200 vjear
n mes t Habsburgve dhe mbretrve francez dhe q bazohet n
legjitimitetin e shteteve sovrane prfaqson nj fitore neoplatonistehumaniste mbi Habzburgt djallzor. Kshtu idet e mdha t Pletonit
dhe t Nikolls s Kuzs n Kshillin e Firences prjetsonin lindjen
e komb-shtetit modern sovran q i shrben t mirs s prgjithshme.
Shembulli m i mir ku republika e Platonit bhet realitet q u lansua
prej rrjetit trans-kontinental t Platonistve si : Lajbnici, Xhonatan
Suifit, Cotton Mather q kt tradit e vazhduan etrit themelues t
ShBA-ve, q dshironin t mbjellin n botn e re farn e republiks
konstitucionale, qeveris federale q tu jap shanse potencialit kreativ
t gjith qytetarve n shkenc, teknologji, industri dhe art q t
zhvillohet n maksimum pr t mirn e prgjithshme t gjith
njerzimit.

318

NIKOLL KUZA DHE KSHILLI I

FIRENCS
Conchordia Catholica sht vepra e parq
humanisti i madh Nikoll Kuza flet pr
legjitimimin e t drejtave natyrale t njeriut dhe
marreveshje n mes t qeverissve dhe t
qeverisurve pr nj qeverisje q i prkushtohet t
mirs s prgjithshme

Nikoll Kuza (1401-1464)

Perndia
tha:Ta
bjm
njeriun
sipas
shmblltyrs son dhe n ngjasim me ne dhe t
ushtroj sundimin e tij mbi peshqit e detit, mbi
zogjt e qiellit dhe mbi kafsht e mbi gjith
tokn, mbi rrshqanort q zvarriten mbi dhe.

319

Zanafilla
1:26
Kshtu
Perndia
krijoi
shmblltyrs s vet, sipas
Perndis.

njeriun
sipas
shmblltyrs s

Zanafilla 1:27
Dhe Perndia i bekoi ; dhe Perndia u tha
atyre :Bhuni t frytshm dhe shumzojuni,
mbushni tokn e nnshtrojeni, e sundoni mbi
peshqit e detit, mbi zogjt e qiellit dhe mbi do
qenie q lviz mbi tok

Zanafilla
1:28

Nikoll Kuza sht nj nga njerzit e rrall n Evrop, nj nga

mendjet m t ndritura t ktij kontinenti. Ai bri ndrhyrjen m t
madhe n kt civilizim pr ta transformuar nga rendi feudal n nj
Evrop moderne q jetojm sot. Prmes ideve t tij u themelua jo
vetm shkenca moderne, paqja ndrfetare, por edhe u involvua n
mnyr revolucionare ligji natyral, duke konceptuar njeriun n
imago dei si e kishin konceptuar profett, Platoni, Shn Augustini
n kushtetutn e republiks s par moderne sovrane q sht ShBAja. Natyrisht idet e Kuzs e bn nj hap m para, drejt realizimit
prej nj mendjeje gjigande si ishte : Lajbnici. E them me prgjegjsi
t plot se civilizimi modern evropian lidhet me tre emra t mdhenj:
Platoni, Nikolla Kuza dhe Lajbnici, Nse tre gjenive ua bashkngjisim
edhe Aleksandr Hamiltonin, pa asnj dyshim Renesanca e Re
botrore sht e nj realiteti. Kt e them jo pr t injoruar civilizimet
tjera q dhan influencn e tyre te padiskutueshme, por pr momentin
prej civilizimit evropian varet nse bota do t shkoj drejt renesancs
320

s art apo epoks s errt. Prandaj, idet e katr gjenive jan t

lidhur ky me fatin e njerzimit n shek XXI.
Nikolla Kuza ishte i edukuar prej vllazris, pr jet t prbashkt. Ai
ishte nj ndr figurat kryesore q solln renesancn evropiane.Ishte
nj platonist i shquar, i cili i dha nj dimension spektakular t ri n
historin e mendimit filozofik n mesjet si dhe vendosi bazat e
renesancs evropiane. Nikoll Kuza ishte nj lexues i apasionuar i
Proklusit q njihet si nj ndr interpretuesit m t mir t Platonit n t
gjitha kohrat.Nikolla Kuza studioi prej 1417-1423 n Padov dhe ai
gjendej ktu rreth moshs 18-24 vje. Gjat kohs s studimeve ai
erdhi n kontakt me traditn m t muar intelektuale t civilizimit
evropian e cila u ringjall n gadishullin Italik prej Dante Aligerit,
Franesko Petrarkes, Bokaios, t cilt n fakt filluan luftn kundr
msimeve dogmatike dhe skolastike t cilt dominuan t gjith jetn
akademike t Evrops mesjetare duke e ringjallur n mnyr t
vetdijshme Platonin dhe mendimin klasik helen.

Mona Liza q karakterizon renesancn n

Evrop, piktur e njohur e Leonardo Da Vinit
q prdor Raportin e Art

321

Petrarka nxori n pah se punimet e Platonit q jan n koherenc me

krishterimin, ndrsa Aristoteli jo n fakt, ata u prpoqn q t
prmirsojn Thoma Akuinin, i cili e bri Aristotelin, autoritetin m
t madh kishtar me ka skolastika Aristoteliane u b baz e mendimit
dogmatik q karakterizonte epokn e errt t Evrops mesjetare. Ai
atakoi edhe Averroen, filozofin arab q i prpunoi dhe i solli
Aristotelin Evrops prej Kordobs. Nikolla Kuza gjat studimit n
Padov ishte edhe mik i Giuliano Cesarini, Ambrogio Traversari dhe
Aeneas Silvius Piccolomini dhe m von Papa Piu II, t cilt
gjithashtu i takonin tradits humaniste dhe platoniste t Dante Aligerit,
Petrarks dhe Dante Aligerit. N Padov, Nikolla i Kuzs shoqrohej
edhe me Toscanellin i cili e shkroi letrn Fernao Martinsit, ku ai
argumentonte se nse shkon nga perndimi, do t shkoni prmes detit
n Kin dhe Indi. M von kt letr e shfrytzoi Kolombo dhe zbuloi
Amerikn. Kuza njihej edhe me Filipo Brunelleschi. Prkthimet e
Brunit, Traversarit dhe t tjerve sidomos t Platonit dhe Aristotelit
provokuan nj numr t madh t debateve rreth Zotit, vlern e poezis
dhe natyrn e shoqris q prfaqson mjedisin intelektual gjat
studimit t Nikoll Kuzs n Padov, t ciln shtje, Nikolla Kuza e
prpunoi n Concordia Catholica. Por prej 1473, Nikolla me
ndrmjetsim t mikut t tij Cesarini, mori funksione t rndsishme
n Vatikan dhe nga ky moment historia e Nikolls, papve gjate
renesancs si dhe renesanca kulturore u bn t lidhura ngusht n
mes vete. M 1437 Nikolla Kuza udhtoi pr n Bizant pr nj mision
diplomatik dhe solli me vete 700 prfaqsues t kishs ortodokse duke
prgatit perandorin bizantin dhe patriarkun. Nikolla Kuza n mnyr
t suksesshme gjeti dokumentin q dshmon mbi formulimin e
Filioque. Shpirti ka, ku buron prej t atit dhe t birit dhe ka qen pjes
e besimit n kshillat e hershme dhe kjo luajti rol n unifikimin e
kishs n Kshillin e Ferrars dhe t Firences. Nikolla Kuza kishte
kontakt t afrt me Georgios Gemisthos Plethonin 83 vjear q e
shoqronte perandorin bizantin si kshilltar. Pletoni njihte mire
Platonit tr veprat e tij dhe Proklusin dhe si pushtetar ai kishte
synim n renesance t bazuar n veprat e Platonit pr Heladn. Ai m
1439 shkroi nj kritik t ashpr kundr Aristotelit. Gemisthos
322

Plethoni ishte kundrshtar i ashpr i Aristotelit dhe ka thn q

Aristoteli ka keqkuptuar idet e Platonit. Aristoteli ka mohuar krijimin
e bots prej Zotit, ekzistencn, providencn, pavdekshmrin e
shpirtit, nnvlersoi etikn dhe teorit tij nuk jan n prputhje me
krishterimin. N vend q njeriu t kishte dika hyjnore si thot
Platoni, Aristoteli mendon se njeriu sht kafsh politike. Pletoni,
Besarioni dhe arkibishopi i Niks q shkruanin n mnyr
polemizuese kundr Aristotelit, ato ndezn edhe nj shkndij t
eksitimit pr Platonin n Ferrara. Ishte doktor Ugo Benzi prej Siens
q msonte n Padov prej Nikoll Kuzs dhe ai organizonte debate.
Cesarini t cilit ia dedikoi Nikolla i Kuzs veprn De docta
ignorantia, ishin ca ligjrata pr Platonin q entuziazmoi auditorin.
Cosimo Medici vendosi q t themeloj Akademin e Platonit n
Firenc dhe e luti Pletonin q t prkthej tr veprat e Platonit. T
gjith veprat q kemi sot t Platonit jan ato q solli Gemistos Pletoni
n Firenc, andaj veprat e Platonit q solli Gemistosi si dhe kontributi
i Nikoll Kuzs e nxitn edhe Renesancn Evropiane. Renesanca
sht nj model q duhet studiuar se si t tejkalohet epoka e errt.
Dhe mund t paramendohet influenca e Dantes, Bokaios, Petrarkes.
N fillim t shek XV aktort, filozoft e mdhenj e themeluan lvizjen
humaniste. Por drejtimi ksaj lvizje humaniste q u quajt renesanc, i
dha Kshilli i Ferrares, Firences si dhe kontakti me shkollat bizantine
te Platonit q i dhan nj drejtim vendimtar ksaj levizje. Nikolla
Kuza kishte edhe kontakte t drejtprdrejta me Cosimo Medici dhe
Petrus Leonius prej Spoleto. Ai ishte mjek personal i doktor Lorenzo
Medici q i mblodhi shum shkrime t Kuzs dhe i lshoi n
qarkullim idet e tij. Cosimo Medici e hapi akademin e Platonit n
Firence t ciln akademi e mbajti platonisti i njohur Marcilio Fiino.
Nikolla Kuza ishte nj kardinal me prejardhje gjermane. Ishte i lindur
n Kuza t Gjermanis m 1401. Mbiemri i tij ishte Kreybs, Khrayfs,
Chrypffs dhe ai vendosi q mbiemrin ta ndrroj dhe ta mbaj Kuza
pr nder t vendlindjes s tij. Ai ishte nj mendje e ndritur q mund t
konsiderohet si baba i civilizimit evropian duke dhn nj kontribut t
jashtzakonshm e revolucionar mbi modernizimin e Evrops. Nikolla
Kuza studioi drejtsin por ishte i pasionuar pas teologjis. Nj dit
323

tha Zoti dhe universi jan nj dhe u dnua disa vite burg pr
panteizm. Kur po udhtonte prej Bizantit n Gadishullin Italik npr
det n nj agim nga shikonte syri vetm detin e pakufishm. Nikolla
tha patjetr kjo duhet t jet pafundsia dhe zoti. Kur e pa nj zog
duke fluturuar ai tha ah sikur t kisha kraht e zogut q t udhtoj
deri n prjetsi dhe deri te kufiri i pafundsis. Por n at moment e
kuptoi se kishte folur dika gabim sepse kufiri i pafundsis ishte
pakuptim, sepse pafundsia ska kufi. Pafundsia shkon deri n
maksimum dhe meq shkon deri n maksimum gjithkah sht i
barabart. N kt rast Nikoll Kuza e kuptoi se mund ti ndihmonte
vetdija pr paditurin e vet, dhe kur u kthye n shtpi Nikolla Kuza e
shkroi veprn e tij De Docta ignorantia. Pikrisht n Kshillin e
Firences ai ishte 38 vjear dhe n kt kshill erdhi edhe neoplatonisti
i shquar Gemistos Plethon n moshn 89 vjear q ishte nj ndr
neoplatonistt m t shquar n Bizant dhe ai e shoqronte mbretin
Mihal Paleologun. Kto kishin ardhur me mision t bashkimit me
perndimin pr t shptuar Konstantinopolin prej pushtimit otoman.
N at bot n Evrop dominonte nj gjendje e tmerruar e politike dhe
ekonomis dhe nj gjendje e rnd e pashpress, ndrsa mendjet m t
ndritura t Evrops mendonin si t dalin nga kjo gjendje q quhet n
histori si epoka e errt mesjetare e emruar e till prej Francesko
Petrarkes dhe q dominohej nga varfria, smundjet epidemike
infektive si vdekja e zez q shkaktoi mjerim t madh dhe shfarosi
popullsin e Evrops mesjetare. Nj ndr figurat m t shquara ishte
edhe Nikoll Kuza, nj gjeni i vrtet q Evrops i dha renesancn e
art dhe mbi idet e tij q konsiderohet si ithtar i vrtet i filozofit
helen Platonit, Evropa u rimkmb nga shkatrrimi total drejte nj
epoke q njihet si renesanc e art.
a. Njeriu si shembelltyre hyjnore , Nikoll Kuza ka meritn e tij t
madhe sepse u prpoq q t involvoj ligjin natyral dhe respektimin e
konceptit t njeriut si imago dei si baz t rregullimit t sistemeve
shoqrore moderne si republika q legjitimon t mirn e
prgjithshme
b. Paqja universale duke br bashkimin ekumenik n mes kishs
lindore dhe perndimore duke e rishpjeguar doktrinn e trinitetit t
324

Filioque pr t arritur te harmonia q shpien njerzimin tek uniteti ose

krijuesi-Zoti.
c. T shpjegoj teorin e njohjes s parimeve universale. Kjo metod
e njohjes s tij
duke u bazuar n metafizikn spekulative,
karakteristik e platonistve, Nikoll Kuzn e bn edhe themeluesin e
shkencave moderne eksperimantale. Pikrisht
mendimet
revolucionare t Nikoll Kuzs vendosin edhe periudhn e ndritur t
Evrops q njihet si renesanca e art evropiane.Nikolla Kuza si nj
humanist i madh n Mesjet e kishte synim kryesor paqen ndrfetare
sepse luftrat ndrfetare e kishin shkatrruar Evropn, andaj synimi
m i lart i tij ishte arritja e paqes universale q njeriu t jetoj n
harmoni me krijuesin dhe natyrn e tij gjysmhyjnore. Nikolla Kuza
mendoi q t unifikoj kishn perndimore nga ajo lindore n at
mnyr q t bashkoj krishterimin para nj denominatori (zoti) ose
uniku ajo q njihet si lvizja ekumenike. Pr kt qllim Kuza shkoi
n Konstantinopol pr t mbledhur dokumente t kshillave t
mbajtura m hert pr shtje t krishterimit si Kshilli i
Konstantinopolit m 680-681, 869-870 dhe Kshilli i Nikes 787.
Kuza ishte interesuar t krkonte t dhna veanrisht t periudhs
para se t ndodh skizma e krishterimit n katolik dhe ortodoks q u
b prej Shn Fotit q e akuzoi pr herezi ata q besonin doktrinn e
trinitetit q gjendet n Filioque, dhe kjo ishte me rndsi t madhe pr
unitetin e krishterimit. Kuza n Kshillin e Basilit dhe m von n
Kshillin e Firences e ngritn shtjen e Filioques duke mbrojtur
argumentin se Filioque nuk ishte ndonj shtojc e mvonshme por
ishte pjes esenciale e besimit krishter.Kjo sht arsyeja pse Filioque
sht e rndsishme sot. Ideja se shpirti i shenjt e ka burimin vetm
prej t Atit dhe jo prej t birit ka nj raport tjetr n mes t njeriut dhe
Zotit. Ky sht nj raport i paprcaktuar. I ati sht shum me
autoritet, t cilit njeriu duhet vetm ti bindet dhe t cilit njeriu i jep
dashuri, por nga distanca. Njeriu nuk sht pjesmarrs n procesin e
krijimit. Sikur n rastin kur shpirti i shenjt kur buron edhe nga i biri.
Pr Kuzn mikrokozmosi ku t gjitha elementet dhe ligjet e
makrokozmosit jan t unifikuara, kshtu unifikohet edhe rendi i
krijimit. Se cili njeri brenda vetes prmbledh n form t prqendruar
325

t gjith historin e evolucionit t vet prej inorganikes deri te

spiritualja nj ide brilante e mendimtarit t shek XV, si Nikoll Kuza.
Kuza n baz t ligjshmrive t makrokozmosit dhe t mikrokozmosit
u prpoq q t ndrtoj konceptin e socio-kozmosit t bazuar n ligjin
natyralKuza ishte nj ndr njerzit q dha kontribut n t kuptuarit e
epistemologjis s Platonit dhe e demistifikoiAristotelinnga shkenca
dhe teologjia duke e shpallur si filozofi t pavler, gjith filozofin
e tij skolastike mesjetare q dominonte botn intelektuale t mesjets
nga influenca e universitetit t Padoves, q ishin ithtar t doktrins
aristoteliane. Aristotelianizmi dominonte shkencn e mesjets dhe
Thoma Akuini, Aristotelin e bri autoritetin m t lart t bots s
krishter. Nikolla Kuza prfaqsonte filozofin e Platonit dhe t
neoplatonistve q ishte pitagoreane dhe Perenialiste. Nikolla Kuza
bri arritje t mdha n teorin e njohjes ose epistemologji. Ai n
veprn e tij De Docta Ignorantia, ku ai pr her t par na e shpalos
Coincidencia oppositorum, nj metod njohjeje drejt t panjohurs.
Prmes ksaj metode t njohjes Nikoll Kuza e prjashton logjikn
formale aristoteliane q opozitat i mban t ndara nga ligji i
kontradikts, ndrsa pr Nikoll Kuzn opozitat i takojn nj
uniteti.Epistemologjin e vet, Nikoll Kuza e shpjegoi prmes
zgjidhjes se nj enigme ne matematik, at t matjes s syprins s
rrethit. Rrethi sht nj figur harmonike por ishte e pamundur t
matet syprina e tij prmes matjes s syprins s poligoneve sepse
rrethi ishte nj figur unike dhe e pandashme.

326

Poligonet (intelekti i njeriut) dhe rrethi (e

vrteta), Nikoll Kuza prmes ksaj enigma deshi
q t gjej lidhjen n mes t matematiks dhe
metafiziks duke prdorur raportet hyjnore ose
numrat transcendental, sepse ishte dishepull i
Platonit.
Edhe duke shtuar pafundsisht numrin e poligoneve brenda rrethit
dhe sado q poligonet mund ti prafroheshin rrethit por prap nuk
mund t identifikoheshin si rreth. Kt problem Nikolla e studioi pr
14 vite duke u munduar q t bashkonte matematikn me metafizikn
meq ishte neoplatonist dhe pr neoplatonistt ishin t rndsishme
raportet hyjnore si p.sh. raporti i art q sht nj numr
transcendental =1.6180339887 dhe q pasqyron raportin hyjnor i
arkitekturs s nns natyr. Shqisat dhe arsyeja sht e kufizuar n
njohjen e transcendentales por ksaj prmase sipas Kuzs mund ti
prafrohemi prmes intuits spekulative q njihet si metafizika
spekulative, q karakterizon platonistt. Sipas Kuzs intelekti pr
t vrtetn hyjnore sht sikur poligoni pr rrethin. Prandaj, rrethi
nuk mund t jet identik me dika q nuk sht rreth, andaj arsyeja
njerzore mund ti prafrohet por nuk mund ta njoh t vrtetn e art.

327

RAPORTI I ART =1.6180339887

E vrteta hyjnore sht e pakufishme ndrsa intelekti njerzor sht i
kufizuar. Nikoll Kuza e tha se kemi katr mnyra t njohjes : prmes
1. shqisave ku prfshihet edhe imagjinate q na sjell deri tek imazhet
konfuze. 2. Arsyeja (t kuptuarit) ku bjn pjes analiza, orientimi n
hapsir dhe n koh, operacionet numerike dhe emrtimi. Kjo
metod opozitat i mban t ndara n ligjin e kontradikts. 3. Arsyeja
spekulative (intellectus) q opozita i mban t pajtueshme n mes tyre.
4. Intuita mistike, supraracionale sht metoda m e lart e njohjes
realitetit (visio sine comprehensione, intuitio, unio, filiatio) ku
opozitat koincidojn me unitetin e pakufizuar. Kulminacioni intuitiv i
njohjes sht kur shpirti bashkohet me zotin. Empiristt dhe
racionalistt kartezian ishin inferior n krahasim me ithtart e
metafizikes n njohjen e realitetit m t lart universal, realitet ku e
kan origjinn ligjet universale fizike zbulimi i t cilave karakterizon
shkencn e mirfillt dhe kompetente. Pitagora mendonte se harmonia
gjendet n sfera ndrsa Kuza hodhi mendimin se kjo harmoni gjendet
edhe n makrokozmos dhe mbi kt ide Johanes Kepleri e zbuloi
328

teorin heliocentrike duke qen nj zbulim revolucionar i kohs dhe

zbulim qe u bazua mbi nj ligj universal t natyrs q sht edhe
harmonia e Makrokozmosit. Kjo metafizike spekulative e Nikoll
Kuzs si dhe ideja e tij se prmes intuits dhe jo prmes shqisave
arrijm te ligjet universale t makrokozmosit dhe t mikrokozmosit.
Kuza vendos edhe bazat e shkencs moderne dhe me t drejt mund t
quhet baba i shkencs moderne, nj pasardhs i Kuzs q bn
revolucionin n shkenc sht edhe gjeniu i pashoq, Lajbnici.Filozoft
e ndryshm gjithmon kan qen t inspiruar drejt ideve t t rendit
ndrkombtar dhe sovranitetit kombtar sht pasioni pr paqe dhe
drejtsia dhe dashuria shihen si parakushte pr paqe. Nj prej
filozofve, teorit politike t cilt prfaqsojn nj rend t paqes n
bot, ai q zgjodhi concordantia in disconcordiantium, ishte Nikolla
nga Kuza, nj prej mendimtarvem t shquar t shek XV. Concordia
catolica shtnj pamflet i shkruar n Kshillin e Bazelit q
parashikonte reforma pr kishn dhe reforma pr perandorin romake
t shenjt. Nikoll Kuza pr her t par ktu jep form institucionale
t krkesave konstitucionale t mbretit q ishte nj hap i madh drejt
konstitucionalizmit modern dhe shprndarjes s pushtetit. Ishte
shum risi pr kohn ideja e liris natyrale dhe barazis si baz e
participimit n qeveri. Ktu fillojn edhe t drejtat politike t gjith
popullit. Nikolla shkruante n Concordia :T gjith njerzit nga
natyra jan t lir dhe do qeverisje q rrjedh qoft prej ligjeve t
shkruara ose ligjit t vet princit, legjitimitet i qeverisjes mund t vij
prej marrveshjes dhe konsensusit n mes t palve. Nse njeriu nga
natyra sht i barabart pr nga fuqia dhe i barabart n liri, ather
legjitimiteti i nj sundimtari t prbashkt q sht i barabart n fuqi
me popullin mund t konstitucionalizohet vetm prmes zgjedhjes dhe
konsensusit t tjerve, gjithashtu edhe ligjet vendosen me konsensusin
e palve d.m.th., ndrmjet sundimtarit dhe t sunduarve. Ky mendim
i tij sht revolucionar sepse Nikolla Kuza vendos bazat e
konstitucionalizmit modern, ku sundimtari ishte i kufizuar n
pushtetin e tij dhe t qeverisurit i kishin t garantuara t drejtat e tyre
natyrale q ata ishin t barabart dhe njlloj t lir dhe mbi kt
koncept ato do te gzonin edhe te drejtat e tyre politike. Nikolla
329

thoshte se ajo q sht e vrtet dhe e drejt pr nj gjerman sht e

vrtet, sht e drejte edhe pr nj etiopas duke aluduar se t drejtat e
njeriut jan si te drejta universale. Kuza sht edhe ndr mendimtart
e par q vendos parimet universale mbi t drejtat dhe lirit e njeriut si
qenie n imago dei dhe qdo sistem politik ose ekonomik duhet t
filloj duke respektuar dinjitetin e njeriut t bazuar mbi konceptin
hyjnor t njeriut n imago dei. Ligji natyral sht human dhe
siguron parime universale pr t gjith njerzimin. S pari, natyra n
krijimin e saj ka qllim. do lloj kafshe ka instinktin e lindur t
ruajtjes s ekzistencs s tyre fizike dhe t mbrojtjes s jets s tyre.
Nga natyra ato prpiqen t shmangin do rrezik dhe gjithka q pr to
sht e dmshme dhe cenojn ekzistencn e tyre fizike duke br
prpjekje q t sigurojn far sht e nevojshme pr mbijetesn e
tyre. Krkesa e pare e esencs sht ekzistenca. Ky sht parimi mbi
t cilat duhet t bazohet do kushtetut mbi kt parim se njeriu duhet
t ekzistoj dhe duhet t mundsohet kjo ekzistenc. Prej fillimit
njeriu u pajis me arsyen, q prmes ksaj veorie dallohet prej
kafshve. Dhe meqense se ekziston arsyeja ajo sht m e dobishmja
dhe m e nevojshmja pr vetmbrojtjen dhe arritjen e qllimeve t
ekzistencs s tij. Qeniet njerzore kan ndrtuar qytete, kane
adoptuar ligje t ruajn unitetin dhe harmonin, kane krijuar mbrojts
t ktyre ligjeve dhe fuqi t nevojshme pr t siguruar t mirn e
prgjithshme. Kjo sht esenca e republiks moderne dhe m sakt e
preambuls s par t deklarats s pavarsis amerikane. Nikolla n
mnyr t qart ndan parimin q ndan shtetet sovrane nga forma
oligarkike e shoqris duke dhn iden se e vetmja forc legjitime e
pushtetit sht ajo qe mbron t mirn e prgjithshme dhe ndaj saj
shumica e popullats do t ken konsensus. Ai thot : E gjith fuqia
legjitime lind prej konkordancs elektive dhe nnshtrimit t lir. T
njerzit ka dika hyjnore e kultivuar prej virtytit t lindjes s barabarte
dhe t drejtave natyrale t njllojta dhe autoriteti q vjen prej zotit
njihet si hyjnore kur ajo lind prej miratimit t prgjithshm t
subjektit. Nj q vendos autoritetin si prfaqsues i vullnetit t t
gjithve mund t quhet person publik ose baba i t gjithve q qeveris
pa arroganc, pa krenari n mnyr legjitime n qeverin e vendosur.
330

Nikolla e prkufizoi sistemin prfaqsues ku prfaqsuesit e zgjedhur

hyjn n marrdhnie reciproke ligjore edhe me qeverin dhe t
qeverisurit. Ai thot Pr kt qllim t ruajtjes (mirqenien
publike), sunduesi duhet t ket zgjedhur m t mirt prej subjektit
(popullit) nga t gjitha pjest e mbretris s tij dhe t marr pjes
n kshillin e prditshm me to. Kshilltart duhet t prfaqsojn t
gjith banort e mbretris, kshilltart duhet vazhdimisht t mbrojn
t mirn e prgjithshme, t atyre q ato i prfaqsojn, duke qen
kshilldhns t mbretit dhe duke i shrbyer si mjete t
prshtatshme prmes t cilit mbreti mund t qeveris dhe te ket
ndikim te subjekti, si dhe subjekti n mnyr reciproke mund t
influencoj mbretin. Fuqia e madhe e mbretris vjen prej ktij
kshilli t prditshm. Kshilltart duhet t jen t emruar n kt
detyr me marrveshje nga nj mbledhje e prgjithshme e
mbretris, dhe ata duhet t jen t betuar me ligj q publikisht t
flasin hapur pr t mirn e prgjithshme. Kt punim e bri Nikoll
Kuza, m 1433 dhe ky mendim rreth forms reprezentative t
qeverisjes q i shrben t mirs s prgjithshme erdhi n konsiderat
pas 343 viteve, me shpalljen e deklarats s pavarsis amerikane ku
mbrohen t drejtat e patjetrsueshme t njeriut q burojn prej ligjit
natyral n deklaratn e pavarsis q u involvuan n preambuln dhe
kushtetutn amerikane n forme t Life, liberty and pursuit of
happiness ose e drejt e jets, liris dhe krkimit t lumturis. Ishte
prpjekja e Lajbnicit, etrve themelues t ShBA-s si dhe
intelektualeve mendjendritur t Evrops q pr her t par n histori
t njerzimit ligji natyral t prfshihet si e drejte konstitucionale e
republiks moderne.

NIKOLL KUZA E DEMASKOI

ARISTOTELIN!
Me mistik n lashtsi mendohej gjetja e t vrtets dhe nuk kishte
kuptimin e sotm q ka mistika mbi misteret dhe magjin. Arti i
mistiks bhej vetm prej mjeshtrve t mdhenj dhe kto ndryshe
331

u njohn si perenialist ose ndryshe njihet si filozofia e prjetsise

ose eternale. Seyd Hussein Nasr nj nga filozoft e mdhenj t kohs
son thot n nj intervist: Filozofia Perannnis sht nj filozofi
pereniale dhe urtsi universale q gjendet n t gjitha traditat integrale
q kan udhhequr njerzimin npr shekuj. Traditat si Hinduizmi,
Budizmi ,Taoizmi, Konfucianizmi dhe Neokonfucianizmi, Egjyptiant,
Elent, Zorostrajant, Judaizmi, Krishterizmi dhe Islami, jo pr t
thn traditat primale dhe mitologjike n t cilat urtsia nuk ka qen e
formuluar n mnyr eksplicite n skema konceptuale. N zemr t
ksaj urtsie sht nj metafizik e pastr q un iu kam referuar si
scientia sacra.*Mjeshtrit perenialist zhvilluan metoda t njohjes
dhe t menduarit q ishin shum n nivel m t lart se t
menduari e sotshm q bjn akademikt duke u bazuar n njohjen
e fenomeneve prmes shqisave, empirikt dhe arsyes racionalistt
por ato njohjen e bazonin n dy metoda tjera t njohjes; t kuptuarit
dhe intuits q ishin mnyra supraracionale pr ta kuptuar botn dhe
pr t arritur te ligjet mbi t cilt funksiononte universi ose q njihen
ligjet universale t natyrs. N Heladn e lasht mistikt u quajtn
filozof dhe t cilt prdornin nj metod ezoterike t quajtur dialektike
pr t ardhur tek universalet e harmonis natyrale dhe q e hasim te
Sokrati dhe Platoni q ishin pitagorean. Ndrsa Aristoteli e deformoi
filozofin duke e ndar at nga metafizika spekulative, duke menduar
se realitet sht ajo q shohim edhe prmes silogjizmit mund t
japim konkluzione rreth asaj q ne shohim, ndrsa dialektikn q vet
nuk e njihte, sepse nuk ishte i iniciuar prej Platonit, e futi brenda
logjiks dhe arsyetimit. Qllimin e kishte t shkatrroje
epistemologjin e mistikve q msohej n Akademin e Platonit dhe
vete Platonin si filozof por motivet e Aristotelit ishin politike m
tepr, sepse ai ishte agjent i oligarkis perso-maqedone q punonte pr
agjendn e Isokratit. Pikerisht Aristoteli e krijoi logjikn n baz t
prjashtimit t s trets dhe ndarjes opozitave Nuk mund t jet nj
gj e bardh dhe e zez njkohsisht por ideja e Kuzs concordia
oppositorum ishte se njra dhe tjetra prplotsojn njra-tjetrn dhe
q t dyja jan pjes t nj trsie ose uniteti n kt mnyr sht i
organizuar universi me kt edhe e shkatrroi Nikolla Kuza, filozofin
332

m autoritativ t mesjets, Aristotelin, q ishte br edhe autoriteti m

i madh kishtar prej Thoma Akuinit. Prandaj, kjo metod njohjeje
duhej t ndshkohej ne mnyrn sikurse u dnua Prometheu q zbuloi
zjarrin q duhet ta dinin vetm zotat. Mnyrn si sht paraqitur Zeusi
n mitologjin e lasht prfaqson sundimin oligarkik ndrsa
Prometheu prfaqson nj princip me t ciln oligarkt e humbin
monopolin e pushtetit. Coincidentia oppositorum sht metod e
njohjes q n renesanc e prdori Nikolla Kuza si korrelacion t De
Docta Ignorantia q krkonte t kundrtn si prplotsim t unitetit.
Prandaj, ai duke e shfrytzuar kt metod e deklasoi filozofin e
Aristotelit madje e largoi Aristotelin nga shkenca dhe krishterimi.
Aristoteli ishte br i njohur n filozofin botrore pikrisht prej
universitetit t Padovs t Republiks s Venedikut q prfaqsonte
Perandorin e Tret Romake, t bazuar mbi modelin e oligarkis
financiare andaj dhe Aristoteli u b baza e mendimit evropian sepse
filozofia e Aristotelit e mbronte iden e trashgimis s pushteti nga
babai mbret tek i biri dhe se oligarkia kishte t drejtn natyrale pr te
sunduar robrit q kishin lindur si t till pr tju shrbyer ksaj klase.
Madje ai me silogjizmin e tij u paralizonte robrve t lindur aftsin e
ta menduarit krijues. Por Nikolla Kuza prmes zgjedhjes s dilems
Filioque ku shpirti i shenjt buron prej t atit dhe t birit dhe meq
edhe njeriu sht br nga ajo far q ka krijuar do gj krijuesi edhe
njeriu sht n imazh t zotit sepse ka nj kapacitet krijues q i
sht dhne nga zoti dhe, dinjiteti i njeriut e vendos ne piedestal dhe
meq njeriu sht krijuar ne imago dei ato jan t lindur t
barabart pr shkak t potencialit krijues q ka gjithsecili dhe n vend
t diskriminimit q n lindje q prfaqsonte oligarkizmi dhe mbi
kt model ngriheshin perandorit q kishin dy klasa patrict dhe
plebenjt, fisnikt dhe bujkrobrit, kapitalistt dhe puntort elitn e
kuqe diktatoriale dhe proletariatin n asnj nga kto sistemi nuk kishin
t garantuar si coincidencia oppositorum ishte
coomonum
Bonum q ishte synimi i harmonis shoqrore me von edhe Shn
Augustini bashkon Platonin me krishterimin. Ringjalljen e par n
civilizimin evropian pas epoks s errt q e pasoi rnien e
perandoris perndimore romake bri Karli i Madh duke e pasur pr
333

baz Shn Augustinin q ishte frymzim intelektual pr Alkuinin,

kshilltarin e tij. Evropa e sotme prmes Shn Augustinit e instaloi
Krishterimi Platonik ndrsa Karli i Madh e prhapi kt ideologji deri
sa ishte gjall. M pas u ndan n perandorin franke dhe perandorin
romake t shenjt por aristotelianizmi prap e dominoi mendimin
politik evropian q e sponsorizonte Venediku dhe me insistimin Pietro
Pomponazit q deshi t bashkoj krishterimin me aristotelianizmin q
e kishte br m hert Thoma Akuini dhe lindi herezia fetare q
ndodhi n mesjet dhe ishte pikrisht ket fraksion q dogji t gjall
pr shkak t mendimeve t tyre revolucionare si Xhordano Bruno.
Nikolla i Kuzs duke u munduar t zgjidh syprinn e rrethit nj nga
enigmat m t mdha t matematiks ai ja bri nj qasje filozofike
sado q shtonte numrin e poligonve q ishin m afr rrethit prap nuk
mund t identifikoheshin me rrethin prandaj. Ai erdhi n prfundim se
infiniti nuk mund t njihet as me shqisa dhe as me arsyen ton sepse
edhe pse njeriu prmes doktrins trinitetit, Filioque erdhi n
prfundim n konceptin e njeriut n imago dei, pra Jezu Krishti
kishte edhe natyr hyjnore dhe njerzore d.m.th., bashkoi finitin dhe
infinitin, prandaj ai erdhi n prfundim se vrteta absolute nuk mund
t njihet me arsye sepse operacionet matematike q jan racionale nuk
mund t ishin t sakt n matjen e syprins s rrethit. Ndrsa rrethi
prfaqsonte t pakufishmen. Ai kt e vrejti duke udhtuar me anije
prej Italis n Greqi kur ishte n mes t detit n anije kur shikoi n t
katr ant pa se ishte pakufi dhe mendoi se rrethi, mund ta
prfaqsoj infinitin. Nikolla i Kuzs prmes prsiatjeve t tij
metafizike zbuloi concordia oppositionorum nj metod mistike q
tejkalonte logjikn formale t Aristotelit q shikonte dy gjra t ndara
me njra-tjetrn, p.sh. e bardha dhe e zeza, dita dhe nata ku i
shikonte skajet vetm t kundrta, ndrsa Nikolla Kuza bri nj hap
revolucionar duke e gjetur koincidencn e opozitave si nj trsi
d.m.th., terri dhe drita e bjn nj unitet, mashkulli dhe femra, e mira
dhe e keqja n at mnyr q infiniti e kishte edhe unikun q ishte nj
krijues por Zoti nuk mund t njihej edhe me kt metod sepse ai
paraqet opositio-opositiorum. Nikolla Kuza i bri korrigjim edhe
Arkimedit, i cili e shikonte harmonin e sferave dhe mendonte se jo
334

ngjyrat por format kan harmoni ndrsa Kuza dha mendim

revolucionar pr at koh nuk ka menduar se ligjet ekzistojn
hapsirn transcendentale dhe pikrisht dhe se n hapsir nuk kemi
lvizje rrethore klasike por elipsoide dhe pikrisht Kepleri ne saje te
ksaj kshille arriti t zbuloj harmonin n mes planetve distancn
harmonike dhe qarkun elipsoid t planetve rreth diellit dhe arrit te
zbulimi revolucionar. Kuza sht baba i shkencs moderne dhe
zbulues i metodologjis shkencore, andaj sot i kemi filozof t
mdhenj : Hobsin, Xhon Llokun, David Hjumi, Volteri t cilt ishin
empirik d.m.th., prmes shqisave pretendonin t njihnin botn duke
mohuar aftsin kreative t njeriut dhe ligjet universale. Vall pse ky
devoluim i t menduarit kurse Kuza shqisat i vendos elementare dhe
nuk lozin rol n njohjen e bots por vetm n perceptim, ndrsa on
Conjecture, Kuza shkruan pr marrdhniet komplekse n mes t
shqiss, arsyes dhe intuits n njohjen e realitet dhe ligjeve universale
pikrisht empirizmi ishte produkt i qarqeve liberale n mnyr q
njerzimi t mos arrij majat m t larta t dituris por vetm disa
proto mite shkencore jo t bazuara n ligje universale me qllim t
logjiks, Zeusit q e ndshkoi Prometheun pse e msoi t prdor
zjarrin q ishte sinonim i nj ligji universal prandaj sot kemi
pseudoshkenc dhe shkenc t mirfillt q bazohet mbi ligjet
universale. Kuza sht edhe ndr t part q zbuloi edhe me metodn
e tij concordia oppositionorum : harmonia e makrokozmosit q varet
nga harmonia e mikrokozmoseve, ai kishte qllim q t zgjidh
konkordancn n diskonkordanc concordia in disconcordiantum
dhe i pari ishte q vuri themelet e zgjedhjes, udhheqsve t
kualifikuar me konsensus t popullit q do t shrbejn at q Thoma
Akuina e quajti bonum comuna, prej t cils derivoi lexi naturalis.
M pas kjo ide q e kishte edhe Shn Augustini u prpunua prej
Lajbnicit dhe prej Emmerich Vattel, ndrsa politikisht u zbatua n
revolucionin amerikan m 1776 ku preambula e kushtetuts
amerikane e prmbante ligjin natyral ose Bonum comuna, si e
quajti Akuina apo Agape Platoni. Prandaj, Kuza ishte nj ndr
mendjet m t ndritura q dha kontinenti i Evrops edhe pse vepra e tij
nuk njihet shum meq sht br konfuz nga divulgimi i filozofve
335

q skan edhe ndonj vler t madhe si pr shkencn dhe prparimin

si Imanuel Kanti dhe Fridrih Nie q i pari ndalet tek arsyeja duke
mohuar se njeriu mund t njoh botn dhe ligjet e saj sepse arsyeja
sht e kufizuar duke u prpjekur q me shkak-pasoj t shpjegoj
njohjen. Nieja ishte social, darvinist ku nga t qenurit si miq q
pretendojn t gjith fet dhe morali i filozofis s lasht greke n
t qenurit i fort dhe irracional. Prandaj, humanizmi klasik bazohet n
iden se t gjith njerzit jan t lir dhe t barabart pr nga natyra.

____________________________________________
* An Interview with Professor Seyyed Hossein Nasr Naved Kahteran,
http://www.allamaiqbal.com/publications/journals/review/apro
ct09/1.htm

IDET E RENESANCS DHE LUIGJI I XI

336

Impulsi i Keshhillit te Firences, ne themelimin e

shtetit modern ne sherbim te se mires se
pergjithshme arriti ne France ne kohen e Luigjit
te XI me vone edhe ne angli me renesancesn e
Tudoreve qe filloi me Henrikun e VII

Luigji XI
Bhuni t frytshm dhe shumzojuni,mbushni
tokn e nnshtrojeni, e sundoni mbi peshqit e
detit,mbi zogjt e qiellit dhe mbi do qenie q
lviz mbi tok

Zanafilla (1:28)

Luigji XI ishte fryt i ideve t t s mirs s prgjithshme si synim i

politiks shtetrore, q ishin vizione t humanistve t mdhenj si
Danteja. Dante Aligeri, Francesko Petrarka dshironin prmes ideve t
tilla t transformonin perandorin e shenjt romake duke e involvuar
ligjin natyral si mekanizm politik t garantimit t nj mirqenie m
t mir pr popullin q jetonte n mjerim prej mizorive q shkaktonte
perandoria detare veneciane me an t influencs s saj skllavruese.
337

M von kto ide i prpunoi edhe Nikoll Kuza q vendos bazat e

civilizimit modern evropian. Andaj, Luigji XI mund t thuhet se sht
fryt i renesancs evropiane. Ai ishte nj dirigjist dhe politika e tij
reformuese e tij konsideron Luigjin XI si themeluesin e konceptit t
komb-shtetit modern, ndr t part n historin e civilizimit evropian
jetson nj koncept t till q ishte vizion i humanistve n renesance.
Ai kishte raporte t mira me Firencen dhe kjo ndikoi q ai t
themeloj Francn e bashkuar. Ai kishte iden e nj monedhe, nj
plani investimi q i dha prioritet ekonomis fizike. Nj plan i tille
Luigjin e bnte pjestar t ides dirigjiste i cili bri edhe nj sistem
tatimor q t ardhurat e mbledhura ai i investoi n infrastruktur dhe
n industri. Ishte ndoshta kjo bank nacionale e Luigjit XI, e vetmja
n bot q orientonte parat e saj drejt zhvillimit ekonomik dhe kjo
fal bashkpunimit me bankn Medici. Vlen t theksohet se familja
Medici ka lozur nj rol t rndsishm n organizimin e Kshillit t
Firences si dhe themelimin e Akademis s Platonit. Po n kt qytet
q u udhhoq prej platonistit Marcilio Fiino. Me nj fjal ka lozur rol
n kultivimin e renesancs evropiane. Ndr t part Luigji XI kishte
realizuar konceptin e banks nacionale me degt e saj n Paris, Lyon,
Montpellier dhe n marrveshje me kishn ajo emetonte rreth 900
mij eku si kredi shtetrore pr infrastruktur dhe agrikultur. Luigji
shkroi edhe shum ligje kudo n vende publike duke ftuar qytetart t
jen pjesmarrs n kto aktivitete ekonomike. Ai zhvilloi politiken e
punimit t toks, t gjith toks edhe nse nuk kishte fuqi puntore. Ai
ftoi njerz edhe prej shteteve tjera q t vijn dhe t punojn tokn
duke ju ofruar koncesione disa vjeare. Koncepti i Luigjit XI dhe t
familjes s njohur bankiere Medici, ishte q bankat ti shrbejn
shtetit dhe jo shteti banks dhe ishte ide revolucionare pr kohn kur
rendi feudal ishte mjaft i fuqishm dhe ruante me fanatizm privilegjet
e tyre, andaj nuk sht e rastit q Luigji XI ishte edhe i urryer prej
feudaleve ndrsa ishte person i dashur prej popullit. T gjith parat
q merrte Luigji XI prej familjes Medici ishin pa kamat sepse besimi
krishter e ndalonte kamatn. Luigji XI e fitoi luftn tregtare me
gjenovasit q kontrolloheshin prej Venedikut dhe Lioni u b qendr
tregtare e madhe dhe vazhdimisht i bindte tregtart se Lioni sht
338

qendr m e sigurt tregtare se sa q ishte Gjenova. Mbreti Luigji XI

siguronte edhe jetn e atyre q mund t humbnin jetn n territorin
francez dhe kjo nxiti tregtart q zgjedhin Francn e veanrisht
qendrat tregtare si Lioni pr t zhvilluar tregtin me siguri t madhe
pr jetn dhe posedimet e tyre. Venciant dhe Gjenovasit u prpoqn
q t favorizojn kundr tij Dukn e Savojs por pa sukses, sepse
Luigj XI ishte mjaft i shkatht dhe me masat e ndrmarra planet
gjenovase dhe veneciane dshtuan. Luigji XI zhvilloi nj politik
protektive tatimore ndaj mallrave t huaja me qllim t mbrojtjes s
prodhuesve t brendshm t drithit, prodhuesve t lirit dhe produktet
tjera agrikulturale. Ai zhvilloi kualifikimin e puntorve dhe nxiti
familjet t migrojn n Dauphine duke i subvencionuar dhe liruar nga
taksat me qllim t rritjes s prodhimtaris bujqsore dhe prodhime
tjera t nevojshme, ndrsa tregtart e jashtm kishin tatime t larta pr
produktet e huaja qe hynin n Franc. Kjo politik e Luigjit XI ishte
br qllimisht q t rritet prodhimi i brendshm francez dhe popullata
franceze t ishte e punsuar dhe t jepte kontributin e saj n rritjen e
prodhimtaris. Mijra francez u angazhuan n pun infrastrukturore
dhe industri. Si pjes e projekteve infrastrukturore ai zhvilloi
lundrimin n lumenj duke ndrtuar edhe kanale pr ta lehtsuar
transportin e mallrave dhe te armve npr tr Francn. Nj projekti i
till ishte edhe lumi Garone q u shfrytzua pr transportin e leshit,
vajit dhe mallrave tjera deri n Bordo e m pas n Angli dhe Holande.
Luigji XI ndrtoi shume fabrika t tekstilit. Vlen t prmendet vetm
n Lion u punsuan mbi 10000 puntor n fabrikn e mndafshit.
Luigji XI themeloi edhe nj sistem postar npr tr Francn, kalors
kishte kudo n disa kilometra dhe ofronin shrbime. Letra n nj
distanc prej 400 km mund t arrinte brenda 24 orve. Gjat kohs s
qeverisjes s Luigjit XI ishte zhvilluar edhe xehetaria edhe at e arit,
argjendit, plumbit, zinkut, hekurit dhe qymyrit pr kt qllim ajo ftoi
inxhinier t kualifikuar edhe prej Gjermanis dhe Italis q ishin me
metalurgjik m kompetente n at koh. Ai prej shteteve tjera solli
inxhinier, metalurgjik, fermer, dizajner, specialist t artileris,
prpunues t hekurit, t bakrit, t qelqit, t veshmbathjes etj.
Specialist t lmive t ndryshme ishin t ftuar n Franc. Luigji XI e
339

kishte konceptin e krijimit t teknologjis si baz e rritjes s tij

ekonomike. Kjo politik industriale e Francs ishte edhe baza e
angazhimit t tij serioz dhe t sinqert pr t mirn e prgjithshme t
popullit francez. Ky ishte edhe vizioni i Aligerit, Petrarks dhe Kuzs.
Nse ndonj feudal nuk lejonte t shfrytzohej toka apo resurset,
mbreti ia konfiskonte. Qllimi i tij ishte shfrytzimi i tr resurseve
dhe kjo ndikoi edhe n rritjen demografike t popullit francez. Mbreti
fertilizoi shum vende dhe i populloi duke krijuar kushte t mira t
jetess. Mbreti vepronte n prputhje me nj parim t gjenezs Bhu
i frytshm, shumoji dhe sundo n toke. Asnj mbret m par se
Luigji XI nuk kishte ndjekur nj politik t till t rritjes s prodhimit
duke prmirsuar teknologjin dhe duke rritur ekonomin nga fuqia e
puns.

340

DINASTIA E TUDORVE DHE RENESANCA N ANGLI

Secila devotshmri nse nuk e ka dashurin si
frymzim sht e rrejshme

Shn Pali nletrn e Korintianve

Henriku i VII ndoqi idet republikane t Luigjit
t XI, Henriku i VII prshkruhet si nj njeri i
dalluar, i urt dhe vizionar, mendja e tij ishte e
guximshme dhe i vendosur edhe n momentet m
t
rrezikshme.
Kishte
nj
kujtes
t
jashtzakonshme, shpirtmir dhe i miresjellshm,
u kushtonte vmendje vizitoreve t tij q leht
mund t arrinin tek mbreti. Hanriku i VII ishte
mikprits dhe kishte nj bujari t madhe. Kishte
fat n beteja, por m shum e donte paqen se
luftn. Mbi t gjitha gjerat ai e adhuronte
drejtesin, dhe ndshkonte dhunn,krimin dhe
do ligsi. Ai ishte i hapur me t tjert, korrekt
dhe kishte gatishmri t konsideronte t gjitha
ant n eshtjet e rndsishme.
William Shekspiri ishte produkt i revolucionit kulturor t lansuar
gjysm shekulli m par prej qarqeve t Erazmo Roterdamit,Tomas
Morit dhe John Koletit. Shekspiri e portretizon Tomas Morin si nj
model i nxitur prej deshirs pr t br punn e Zotit n promovimin e
t mirs s prgjithshme. Shekspiri si nj shkrimtar me ndikim dhe
veprat e tij u lexuan shum, ndikoi n qytetrimin e popullats me
vlerat humaniste. Dekadenca kulturore ndodhi n Britani kur
mbretresh Elizabeta e zgjodhi si pasardhs meq nuk kishte
pasardhs Jamesin (Xhemsi) e Skocis q nuk kishte qasje n
341

renesancn Angleze. Xhemsi i Skocise i refuzoi t arriturat kulturore

t Revolucionit t Tudorve, si dhe tendencn pr t krijuar qytetari t
edukuar dhe t arsimuar. Si nj nga figurat eminente t ksaj
dekadence ishte Fransis Bekoni q ishte kshilltar i Xhemsit t(I) q u
b Lord Kancelar dhe e keshilloi mbretin Xhemsin e (I) qedukimi
dhe arsimimi i popullats ishte i dmshm sepse sdo t kishim
fermer, artizanal dhe do ta mbushnin mbreterin me pertac.

Henriku i VII
Xhemsi i (I) i Skocis ishte ngjitur n fron fal mbshtetjes s
Venedikut. Si kryekshilltar t tij ishin Edward Wotom dhe Robert
Cecil t cilt ishin n lidhje shum t afrt me lidershipin e fraksionit
Xhovani dhe Paolo Sarpit q ishte lideri i tyre intelektual. Fraksioni
Venecian n Angli ishte armiku kundr s cils Shekspiri kishte br
orvatje q t ngris nivelin e civilizimit pr ta mundur kt armik
tsofistikuar. Shekspiri u prpoq q t ndikoj n krijimin e dialogut
n mes t popullit Anglez dhe historis s tyre pr t zbuluar tragjikn,
duke ngritur nivelin e prgjithshm shpirtror dhe intelektual pr t
luftuar pr lirin e tyre. Mbreti pr t ciln shkroi Shekspiri ishte
mbreti John q sundoi prej 1199 deri 1216. Shekspiri kt mbret e
portretizoi si nj mbret q nuk qeveriste sipas ligjit por sipas ushtrimit
t fuqis s tij. Mbreti Xhon ushtronte pushtetin e tij n menyre
342

arbitrare dhe t dhunshme , ndrsa veprimet e tij i arsyetonte me

fjalime se si legjitimiteti i tij derivon drejtprsdrejti prej Zotit. Sjellja
e mbretit John i iritoi shume popullin q solli edhe m vone
permbysjen e tij. Nj mbret tjetr q shkroi Shekspiri ishte edhe
Richardi i (II) q sundoi prej viteve 1377-1399 e dhunoi marrveshjen
n mes t mbretit dhe lordve feudal , duke u marr pronat dhe
financ pr financimin e luftrave pushtuese, duke arsyetuar veprimet
e tij si e drejta hyjnore e mbretit. Shekspiri jep nj pasqyr t qart t
degradimit t Anglis nga mbretr t cilt vepronin sipas ligjit t
fuqis s tyre deri kur vjen Henry Tudori. Tranzicioni prej Richard i
(III) tek Henriku i VII nuk ishte vetm thjesht nj ndrrim i dinastive
por nj ndryshim cilsor i pushtetit.Henriku i VII mblodhi n Franc
njerz t ditur q do t prbnin edhe trupin qeveritar t mbretit. Prej
m t spikaturve ishin John Morton dhe Richard Fox q u bn
kshilltart e mbretit deri n vdekje t mbretit. Edhe nna e Henrikut
te VII, Lady Margaret Beaufort ishte shum e dhn pas edukimit t
qytetarve. Ajo ishte jashtzakonisht nj grua e kulturuar, mblodhi
njerz t ditur pr ta ngritur nivelin edukativo-arsimor n mbreterin
e Tudorve. Lady Margaret Beaufort u pershkrua si Figur e
Renesancs. Henry i VII ishte nj sundimtar i ri dhe ai kishte koncepte
ndryshe pr qeverisjen e modelit komb - shtet, ndryshe nga regjimi
feudalist i dinastis Plantagenetve. John Morton, lozi rol krucial n
konspiracionin pr t sjellur Henri Tudorin n pushtet. John Morton e
edukoi edhe Tomas Morin q jetonte n familjen e Mortonit. Para se t
themelohet komb shteti modern prej Henrikut t VII, 95% e
popullats jetonte n kushte mizore . Skllevrit punonin tokn e
feudalve me mjete tepr primitive. N kohn kur u ngjit n fron
Henriku i VII n Britani jetonin rreth 2.2 mil dhe jetgjatsia ishte
rreth 30 vjet. N shek XV, para regjimit t Henrikut t VII, Anglia
dominohej prej feudalve madje ishin 600 familje feudalsh q
udhhiqeshin prej Baronve t trashgueshm. Keto Fisnik-Lord
kontrollonin nj pjes t territorit q kishin fuqi m t madhe se
byrokracia mbretit ose sherbimet civile. Nn Fisnikrine kishte 6 mij
deri 9 mij qe u jepnin tok, para dhe pozita n kmbim pr shrbimet
e tyre veanarisht pr shrbimet ushtarake.Mbretrit anglez kishin
343

nj fuqi t vogl t pavarur n krahasim me lordt feudal t cilt

kishin ushtrit e tyre private, pr luftrat e tyre private. Dinastia e
Plantagenetve u themelua prej Henrikut t II, t shtpis franke
tAnjout, mori fronin Anglez m 1154 q e sunduan Anglin deri m
1485 kur erdhi n fronin mbretror dinastia humaniste e Tudorve me
mbretin Henrikun e VII. Dinastia e Plantagenetve bashk me familjet
aristokratikeVeneciane pengonin do nism humaniste pr krijimin e
kombeve q u pan si krcnim pr fuqin tregtaro- financiare t
Venedikut. N kt koh Frederiku i II Hohenstaufen n Sicili dhe
mbreti Alfonso X (i urti) n Spanj prpiqeshin q t themelojn
komb shtetin modern. Por qarqet Veneciane kto levizje i shihnin me
skepticizm dhe prdornin forcn ushtarake t Plantagenetve per tiu
shrbyer qellimeve t tyre. Q kur n Angli erdhn kalorsit Norman
pr ta pushtuar Angline ajo udhhiqej prej oligarkis feudale , ato pr
her t par e zbatuan Magna Karta nj kodeks ligjor q feudalt e
pengonin mbretin q t organizoj shtetin modern. Henriku i VII bri
ndryshime fundamentale n konceptimin e ligjit n Angli. Ai me
vetdije t plot morri masa pr ta zvendsuar ligjin arbitrar t
Fisnikrise, t prfshir n MAGNA KARTA.Vetm pak koh kur u
kurorzua si mbret ai morri masa kundr pushtetit rigid feudal.
Henriku i VII e centralizoi pushtetin, eliminoi ushtrit private t
feudalve, ai krijoi edhe sistem t centralizuar gjyqsor. Henriku i VII
pat suksesin q t transformoj ligjin e Fisnikeris n nj sistem t
centralizuar ligjor q do ti shrbente t mirs s prgjithshme. Anglia
nuk pati Sollonin e saj, andaj ajo sot e ksaj dite nuk ka kushtetut t
shkruar ashtu sikur q sht kushtetuta e SHBAs q u aprovua n
Filadelfi m 1787. Reformat e shumta t Henrikut t VII u eliminuan
prej oligarkise financiare Veneciane q u infiltruan n Angli. Gjat
kohs s qeverisjes s Henrikut te VII, Anglia e zhvendosi ekonomin
e saj prej feudalizmit n politikn e ndrhyrjes qeveris si drejtuese e
zhvillimit ekonomik. Reformat e saj ekonomike vun themelin e
transformimit t Anglis n shtet modern. Ai synonte t rris
prodhimtarrin e popullats nprmes ndrhyrjes s qeveris n
prmirsimin e infastrukturs, teknologjis, dhe ngritjes s
standardeve dhe rritjes s potencialit pr prodhimtari t popullats.
344

ERAZMO ROTERDAMI DHE RENESANCA

KULTURORE NE ANGLI

Paqja m e pafavorshme sht m e mir se lufta m drejt

Erazmo Roterdami
Ai q organizoi renesancnn Angli ishte Erazmo Roterdami. Erazmo
Roterdami ishte figura m e ndritshme e Renesancs n Angli dhe
Evrop. Ai u lind n Holand m 1467, dhe u edukua prej
Vllazris pr Jet t Prbashkt q msimi i tyre bazoheshte n
imitimin e Jezu Krishtit prandaj ato edukonin nxns t varfr por t
zellshm. Shum prej msuesve t tij e msuan ti prkushtohet
msimeve klasike t Platonit, Erazmo Roterdami ishte nj prej
mendjeve m t ndritura t Evrops n kohn e tij dhe m von,
bashkpuntori i tij ishte filozofi i njohur Thomas Mori dhe John
Colet. Erazmo Roterdami, Thomas Mori dhe JohnColet ishin nj
brtham e mt edukuarve mbi idet Platonike prreth mbretit
Anglez Henrikut t VII.
Erazmo Roterdami ishte ndr ithtart e par t
tolerancs ndrfetare dhe respektit t ndrsjellt
ndrfetar

345

Erazmo Roterdami
John Kolet udhtonte shpesh n Itali dhe promovonte Platonin,
gjithashtu dhe Thomas Mori studioi filozofin e Platonit n Oksford.
Kto dijetar e konceptonin njeriun ashtu si ishte krijuar si
shmblltyr e zotit dhe njeriu mund ta njihte zotin prmes arsyes.
Kto urtidashs gjetn ngjashmrine e madhe n mes t Patristve ose
Etrve Krishter dhe Platonizmit.
Sir Thomas Mori prktheu autobiografin dhe
letrat e humanistit dhe Platonistit t shquar t
Renesans s Art,
Xhovani Piko Della
Mirandols

346

Sir Thomas More me vajzen Margarethen

duke pritur murgjit ne burgun e tij per ta
egzekutuar gjate kohes se Henrikut te VIII
Sir Thomas Mori ishte n sy t keq t Partis Veneciane q dshironte
t konsolidohej n Angli. Andaj ato arritn q ta egzekutonin kt
gjeni t madh, vepra e tij Utopia sht nj vepr e madhe q ka
brenda saj iden e konstitucionalizmit republikan t konceptuar sipas
ides Agapes sPlatonit. Thomas Morin e zavendson Thomas
Kromwelli q ishte agjent i Partis Venedikase n Londer. Thomas
Mor i shrbente Henrikut t VIIIt i cili pr nga karakteri nuk i
ngjante t atit t tij , mbretit t ndritur t Anglis Henrikut te VII.
Henriku i VIII e dshmoi se edhe pse kishte edukim t nivelit m t
lart ai ishte nj marionet e manipulimeve t Venecianve. Prandaj
idet dhe aspiratat e Henrikut t VII nuk i kishte trashguar i biri i tij
Henriku i VIII por eruditi dhe kancelari i tij Thomas Mori q e shkroi
veprn Utopia. Vepra e tij Utopia sht nj prej veprave
madhshtore t shkruar ndonjher. Thomas Mori ishte m i
kualifikuari t ishte si Solloni i Anglis por ai e kishte t pamundur
ta loze at rol. Por meq nuk mundi t bheshte Solloni i Anglise
prshkak t rrethanave politike ai u prpoq q t ngris nivelin e
347

qytetaris n at nivel pr t themeluar Republikn mbi parimin e

Agapes. Q kur filluan luftrat ndrsektare dhe ndrfetare n Evrop
e deri tek traktati i Vestfalis q

Platonisti i shquar John Kolet

u b me 1648 ishte epoka e erret ne Evrope. Ishte perpjekja e
qarqeve te Oligarkise Veneciane qe te pengoje lindjen e kombshtetit modern dhe instrument ne keto kalkulime ishte edhe
Henriku i VIII qe dallonte shume prej vizionit dhe karakterit te atit
t tij Henrikut t VII, qeverisja e te cilit bazohej mbi parimin e
paqes dhe bashkepunimit ekonomik. Henriku i VIII u nxit qe te
ndahet prej kishes ne Rome qe Anglia te jete pjesmarrese ne
lufterat fetare qe mjeruan Evropen qe nga koha e Martin Lutherit
deri ne Paqen e Vestfalise. Partia Veneciane synonte qe permes
Franesko Zorzs qe shkoi si konsulent seksual te mbretit Henriku
VIII ta divorcojne prej Katerines se Aragonit qe deshtoi per te
lene pasardhes, gjithashtu agjenti Venecian qe ishte ne oborrin
mbreteror te mbretit Franesko Zorza manipuloi situaten qe te
siguroje ndarjen e Henrikut te VIII me kishen ne Rome. Thomas
Mori ne vepren e tij Utopia zhvilloi idene qe qeveria duhet ti
sherbeje te mires se pergjithshme. Per te arrit kete qellim
qytetart duhet te edukohen me Platonizmin qe qytetaret e
348

arsimuar te pergaditen per te qene mbreter filozof. Nje

personazh i vepres se T. Morit Utopia ishte Rafaeli , Rafaeli i
takonte tradites Platonike dhe thoshte se Per nje qeverisje te
mire, mbreti duhet vepruar me urtesin filozofike. Rafeli shprehet
Platoni pa dyshim parashikoi, prderisa mbretrit nuk do te jepen
pas studimit te filozofis, ata kurr nuk do t lejojn trsisht
Kshilli i filozofve, qe te kene qene qe nga mosha e adoleshences te
infektuar dhe te korruptuar me mendimet e prmbysura te turmes.
Rafaeli kishte studiuar filozofine , kishte theksuar se Romaket nuk
lane asgje me vlere perve Senekes dhe Ciceronit. Rafeli i
pershkroi Tomas Morit nj tok imagjinare utopike me qytetrim
shum m t lart se Evropa e asaj kohe. Thomas More ishte kundr
mentalitetit t mbretrve t Evrops q raportet e tyre ndrmjet
mbretrve ose principatave shikoheshin si idea e mvonshme e
Thomas Hobsit Luft e t gjithve kundr t gjithve , prkundrazi
Thomas Mori krkonte aleanc n mes t udhheqsve pr interesin
e prbashkt dhe lufta t bhet vetm kur ishte e domosdoshme dhe
pr nj arsye t drejt, dhe me sa m pak gjakderdhje. Thomas Mori u
angazhua pr nj sistem edukativ , ai argumentonte se krishterizmi
sht n prputhje me arsyen dhe ishte ithtar i brjes veprave t mira
pr hir tZotit. Thomas Mori ishte pr t punuar pr siguruar
vetmjaftueshmrin dhe egzistencn dhe jo pr t br jet asketike.
Ai tregoi se njeriu mund t arris lumturin m t lart duke jetuar n
perputhje me arsyen kjo lumturi sht m e lart se knaqsit
sensuale. Thomas Mori i ndihmonte t varfrit, por merita e tij e
madhe gjat sundimit t Henrikut t VIII ishte pikrisht transformimi
i sistemit edukativ n ate q njihej si Edukimi i Ri i bazuar mbi
msimet e Humanizmit me nj referenc t veant mbi veprat e
Erazmo Roterdamit q nnkuptohet ishin Platonist. M 1529
Thomas Mori zgjedhet kancelar pas rnies s kardinalit Wolsey.
Henriku i VIII bhet marionet e Partis Veneciane n Angli. Thomas
Mori ishte n rrug pr tu br nj autoritet suprem religjioz n Angli.
Por Partia Veneciane e dshironin q ta eliminonin Thomas Morin dhe
ja arritn t ngadhnjejn, duke e dnuar gjeniun e madh anglez me
egzekutim. Pas Thomas Morit n vend t tij vjen nj marionet e
349

Partis Veneciane, Thomas Cromwell i cili i shrbente strategjis

Veneciane n nxitjen e luftrave t prgjakshme ndrsektare dhe
ndrfatare q gjakosn Evropn deri n Paqen e Vestfalis m 1648.

SHEKSPIRI FIGUR UDHHEQSE KULTURORE

N ANGLI
Shekspiri ashtu sikur Sokrati dshironte prmes
majeutikes t lindte tek audienca, t perjetonin
tragjikn dhe t lindte idet e fisnikrimit moral
350

dhe intelektual me qllim q qytetaria e prodhuar

ti prkushtohet vlerave m t larta humane

William Shekspiri
Shekspiri ishte Eskili i Anglise, ai prmes
dramave t tij u msonte audiencs t prjetonin
tragjikn dhe t kuptonte shkaqet e tragjiks, n
mnyr q audienca t gjeneroje n mnyr
Platonike idet m t larta dhe t gjeneronte
keqardhjen ndaj protagonistve q psonin nga
mentaliteti i gabuar i popullit. Dramat e
Shekspirit ashtu si pretendon dhe do vepr
klasike kishin pr qllim t bjne ngritjen
dheedukimin e popullit, si dhe t bjn
fisnikrimin moral t popullats elemente t
rendsishme
pr
ta
prodhuar
qytetarin
enevojshme dhe t domosdoshme pr ta zbatuar
Republikn e themeluar mbi arsyen hyjnore n
dobi t s mirs s prgjithshme.

351

Mbretresha Elizabeta e (I) solli ndryshime t thella duke prfituar

nga sistemi i institucioneve q i shrbenin t mirs s prgjithshme.
Ngritja e nivelit t edukimit solli rezultate dramatike n rritjen e
mirqenies s popullit Britanik. Pas vdekjes sshkrimtarit Christofer
Marlowe, Shekspiri ishte nj ndr figurat udhehqese kulturore n
Angli. Elizabeta e (I) e adhuronte dhe e kultivonte kulturn andaj ajo
i dha prkrahje t madhe shkrimtarit t talentuar Shekspirit. Madje
disa studiues thon q Shekspiri ishte djali i jashteligjshem i saj q
kishte lindur prej romancs t mbretreshs, sepse ajo njihej edhe si
mbretresha e virgjr. Shekspiri u morr me historin e Anglis prej
mbretit John (Xhon)(1199-1216) deri tek mbreti Henriku i VIII (15091547).

William Shekspiri teatri ku luheshin dramat

e famshme t Shekspirit
Shekspiri prmes dramave t tij ai analizoi krizat e mdha n Angli
duke gjetur shkaqet e dekadencs s madhe shoqrore dhe duke u
prpjekur q audienca t kuptoj natyrn e krizs dhe arsyet q e
sjellin nj shoqri n kriz t thell. Shekspiri demonstroi se ka ligje
m t larta nga ligjet e shkruara nga dora e njeriut dhe mnyrn se si
352

feudalizmi mund t rrnjoset prfundimisht. Shekspiri e portretizoi

dinastin famkeqe t Plantagenetve t cilt trashgonine pushtetin
gjenerat pas gjenerate duke e mbajtur rigid rendin feudal q
njerzimin e asaj kohe e kishte sjellur n nje gjendje mizorie t
paprshkrueshme. Plantagenett sundonin popullin anglez n mnyre
jolegjitime dhe qeverisja e tyre ishte e Fisnikris s lart qe skishin
asnj prgjegjsi pr t mirn e prgjithshme. Qellimi i Shekspirit
ishte edukimi dhe fisnikrimi moral q tkultivojnjerz t qytetruar
dhe qytetari t domosdoshme pr t kultivuar arsyen hyjnore n
themelimin e Republiks s Platonit q sht n prputhje me natyrn
e njeriut si imago dei apo shmblltyr e zotit. Qytetaria sht e
lidhur me t kuptuarit e ligjit hyjnor dhe n konceptimin e njeriut
Teomorfik , si dhe t kuptuarit e qeverisjes s drejtuar nga arsyeja
hyjnore dhe agapeja. Shoqria e udhhequr prej vlerave t tilla q
derivojne prej arsyes hyjnore shkon drejt progresit dhe drejt rritjes s
mirqenies ndrsa njeriu jeton dinjitoz n prputhje me natyrn e tij si
Shmblltyr e zotit. Qeverisja nuk bhet me forc por me dialog n
mes tqeverissve dhe t qeverisurve , q shteti t ndjek arsyen
hyjnore t perceptuar sipas ligjit natyral pr ta promovuar t mirn e
prgjithshme. Qytetaria e modeluar sipas arsyes hyjnore sht e aft
pr vetqeverisje.Shekspiri jepte shembuj t qeverisjes s mbretrve
t Anglis dhe gabimet e tyre q sillnin pasojat tragjike, jo vetm pr
vet ata por edhe pr mbretrin. Permes dramave t tij audienca ishte
n dialog me historin e popullit t tyre q m par nuk kishin iden e
vetqeverisjes. Por prjetimi i tragjiks ishte ai moment q Shekspiri
prpiqeshte t lind iden dhe cilesit morale dhe intelektuale tek
audienca pr t qen t aft pr vetqeverisje. Pr ta ndryshuar
cilsine e t menduarit dhe prjetimin e auditorit sht me rndsi t
madhe q n sken t krijoj iden q nuk korrespondon n do detal
me historin aktuale por me t vrtetn historike dhe thelbin e
realitetit historik. Duke i futur n dialog audiencn me historin e
Anglis, Shekspiri prpiqeshte t gjeneronte tek audienca idet
Platonike, duke nxitur n ushtrime intelektuale pr t gjeneruar idet
dhe pr ti kualifikuar si qytetar. sht aftsia e qyetetaris t
replikojn procesin e gjenerimit t ideve q do t mundsojn
353

funksionimin e qeveris republikane. Politika kompetente ka t bj

me ndrrimin vullnetar t aksiomave t vendimarrjes politike. Prandaj
vullneti i lire dhe aftsia e individve pr t ndrhyr n ngritjen e
qytetrimit lind pikrisht prej aftsis s gjenerimit t ideve n
mendjen e tyre n prputhje me iden e Majeutiks ose lindjes s
ideve t filozofit t madh t antiks Sokratit dhe nxnsit e tij t
dalluar Platonit. Prandaj intelektualt e shquar q ishin qarqet t afrta
me Henrikun e VII si Erazmo Roterdami dhe Thomas Mori morn
kt detyr t transformimit t popullats n qytetar republikan. I
ndikuar prej ktyre liderve intelektual ishte edhe Shekspiri q dramat
e tij ishin nj instrument shum i fuqishm pr edukimin masiv t
popullats. Babai i Henrikut te VII kishte vdekur para se t lindte
Shekspiri, xhaxhai i tij Jasper Tudor. Jasper Tudor kishte jetuar n
Franc kur Luigji i XI e kishte br si antar t familjes s tij. Jasper
Tudor u kthye pr ti ndihmuar rimkembjes s Henrikut t VI.

354

ZANAFILLA E REPUBLIKS S AGAPES,

PURITANT DHE MASACHUSSETTS BAY
COLONY
"Ne duhet te kemi ne konsiderate qe te jemi
Qyteti mbi breg dhe syte gjithe njerezimit te
drejtohen nga ne

Xhon Wintropi
Xhon Wintropi eshte njeriu qe e hodhi faren e
SHBAse si republike qe duhet ti sherbeje
lumturise njerezore
Emocionet duhet ti edukojm q ti sherbejn
arsyes, ky eshte edukimi estetik per te cilen fliste
Shileri i madh
355

Ato lundruan prej Anglise me nj ndrr, vizioni i tyre ishte bota e re

t ishte QYTETI MBI BREG SI DRITE PER BOTEN.Ky vizion u
b realitet pas disa gjeneratave kur SHBA ja u b drita e shpress
n bot. Pikrisht me kt ndrr u nisn Puritanet anglez n botn e
re. Kolonit e para n kontinentin Amerikan ishin t themeluara n
Virginia dhe n Anglin e re Playmouth Rock. M 1839 ishte
themeluar Masachusetts Buy Colony. Me kt koloni filloi n
kontinentin e ri t kultivohet pr s pari her n qyteterimin evropian
veteqeverisja. Ligjerisht kjo koloni ishte shoqeria e pare ne bote qe
kerkonte edukim universal pr t gjith qytetart e saj. Themelimi i
Masachusetts Bay Colony sht nj histori me vete, ajo morri prej
mbretit Charles I privelegje pr tu vetorganizuar dhe vetqeverisur
deri sa Charles i II ua revokoi kt privelegj m 1684. Themeluesi m
me influenc i kolonis Masachusetts Bay ishte Xhon Wintropi.
Wintropi ishte antar i fraksionit Puritan brenda Kishes Anglikane.
sht e rndsishme sepse ai ishte lideri intelektual i kolonis q
kishte shkuar n botn e re. M 1629 ai shkroi Argumente pr
vendbanim n Anglin e Re,, ai jep argumente se si njerzit e pasur si
vete ai duhet t braktisin Anglin dhe t shkojn n nj vend t
shkret. N kt shkrim Wintropi ekspozon kulturn dekadente dhe
antihumane q ishte prhapur n Angli. Pikrisht Xhon Wintropi e
ekspozon kulturn dekadente n Angli kur thot se N Angli,
shrbtort dhe t varfrit llogariten si ngarkes, ndrsa nse do t
ishin gjrat drejt ato do t ishin t bekuar. Njeriu si krijes m e
muar nnmohet shum dhe ka vler m t vogl se kuajt ose delet.
Wintrop argumenton se kjo kultur antinjerzore duhet t kthehet n
konceptin biblik t zanfills (1:28)Toka sht nj kopsht i Zotit,
rritu, shumohu, mbushni tokn dhe sundoni dhe do t gzoni
frytet.Wintropi dhe kolonistt u nisn n lundrim prej Anglis me
1630. Me anijn Arabella , ai e shkroi predikikim e tij modeli i
bmirsise krishtere. N kt predikim t kolonistve se kolonia e
tyre duhet t jet nj shembull q do t transformoj botn , n duhet
t jemi qyteti mbi breg t gjith syt do ti ken t kthyer nga
ne.Wintropi argumentoi se mbijetesa e kolonis duhet t varet nga
themelimi i nj shoqrie t udhhequr prej ligjit t art. Wintropi
356

kishte vizion q ndarjet n mes t pasurve t varfrve dhe

skllavopronarve dhe skllevrve duhet t tejkalohen dhe t krijojm
nj shoqri ku t gjithe do t punojn bashk t pasurit dhe t varfrit.
Ai krahasoi kolonin me trupin t cilen e lidh dashuria ose ligamenti
q lidh trupin bashk. Ai e prkufizoi dashurin si lidhje perfekte. S
pari sht lidhja ose ligamente q e bjn botn perfekte. Wintropi
argumentonte se kolonistt duhet t lidhin nj marrveshje me Zotin
dhe t jetojn n kto parime pr t mirn e shoqris. Kishte
paragjykime se Puritanet ishin ndjeks t ideologjis Kalviniste t
predestinacionit, n Massachusetts Bay por Wintropi dshironte t
themelonte koncept t qart t liris. N shkrimin e tij Antimonian ai
mbron iden evullnetit t lir, ndrsa Hutchonsian mbronte iden e
paracaktimit ose predestinacionit sipas saj Zoti zbret dhe e shpton
njeriun dhe i prcakton fatin, pr Wintropin kjo ide ishte e dmshme
andaj dhe ndrmorri t gjitha masat q ta pengoj kt ide t dmshme
t shptimit direkt prej Zotit dhe ides s predestinacionit q
prpiqeshte t influencoj mendimin fetar t kolonistve.

357

Guvernatori i Masachussetts Bay Colony Xhon

Wintrop
Debati n mes t Xhon Wintropit dhe Antimonianve ishte sikurse
debati n mes t Erazmo Roterdamit q e prkrahte idene e vullnetit
t lir dhe determinizmit q e mbronte Martin Luteri. Ana
Hutchinson e eliminoi rndsin e ligjit moral q gjendet n Bibl dhe
msohej prej ministrave t kolonis dhe kundrshtonte iden e saj se
veprimet e saj drejtoheshin prej shpirtit t shenjt. Edhe Xhon
Wintropi i takonte rryms Platonike ashtu sikur edhe Erazmo
Roterdami q ndikoi n Renesancn n Angli gjat kohs s sundimit
humanist t dinastis s Tudorve e n veanti t mbretit Henriku i
VII. Erazmo Roterdan i dha prgjigje Martin Lutherit t cilt ishin dy
figurat eminente intelektuale t mesjets Doktrina q mohon
vullnetin e lir, do t oje n nj gjendje t mendojm se Zoti sht
shkaktar i tmirs dhe t keqes q i ndodh njeriut, sipas ksaj zoti do
ta dnoj njeriun pr keqberjet e tij dhe kshtu kjo doktrin do t
inkurajonte mosbesimin. Sipas Wintropit Zoti kishte br diferenca
t ndryshme q t gjith njerzit t ken nevoj pr njri tjetrin. Kjo
nevoj reciproke e thur njerzimin m shum bashkje ne lidhjen e
afeksionit vellazeror. Duke i shrbyer njerzimit, njeriu i shrben
lavdis s krijuesit dhe t mirs s prgjithshme t njeriut. Ne kemi
br marrveshje me Zotin t themelojm nj koloni n nj tok dhe t
jetoj ashtu si dshiron Zoti. Nse ne jemi t mir: dhe e zbatojm
marrveshjen, veprojm drejt e duam mshirn dhe ecim t prulur
me zotin ton Zoti do te jete Zoti yn, dhe do t kishte knaqsi t
gjendet mes nesh, sikur njerzit e tij dhe do t na bekonte n t gjitha
shtigjet tona. Ne do ta shihnim urtsin e tij, fuqin, mirsin dhe t
vrtetn sa me par. Ne do t gjejm Zotin e Izraelit mes nesh, kur
dhjetra prej nesh do ti rezistojn mijra armiqve. Ne do te
konsiderohemi Qyteti mbi Breg dhe syt e t gjith njerzis do t
jen t drejtuara nga ne. Massachusetts Bay Colony u rrit shpejt,
popullsia arriti n rreth 20 mij banor. Nga masat q kishte
ndrmarr Xhon Wintropi e gjith popullata ishte e edukuar. Xhon
Wintropi , John Cothon dhe Increase Mather kishin pozita n kish
358

dhe qeverisje. Brenda 10 viteve puritant e Anglis s Re themeluan

institucionet q t sigurone zhvillimin intelektual t tr popullats,
duke ndrtuar sistem t shkollave, kolegje dhe shtpi botuese. Sistem
edukues n Anglin e Re ishte i bazuar n modelin e Erazmo
Roterdamit. Prderisa sistemin shkollor n Evrop e dominonin
ideologjit e empirikve dhe Kartezianve t Rne Dekartit, n
Anglin e re dominonin idet e Renesancs Evropiane. Pikrisht n
nj periudh kur n Angli ishin t ndaluara edhe dramat e Shekspirit,
Puritanet e Anglis s re zhvilluan edukimin klasik q ishte larguar
nga sistemi edukativ n Angli. Vetm 12 vite pas themelimit Kolonia
Massachusetts Bay u b shteti i par i organizuar q kishte sjellur ligj
q secili femij t msoj t lexoj. Ligji krkonte q t edukoheshin
t gjith t varfrit dhe shrbtort. Ky ligj u kopjua edhe prej
kolonive tjera dhe filloi t zbatohet n mas t madhe. Ato duheshin t
msonin t lexonin, t kuptonin parimet e religjionit dhe ligjet e
shtetit. Ashtu si pretendonte edhe Fridrih Shileri q edukimi t kishte
pr detyr t zhvilloj potencialin intelektual t do individi.
Ideologjia utilitare e reduktonte njeriun n nj profesion dhe pozit,
kshtu q njeriu zhvillohet si fragment jo plotsisht. Shkollat e
gramatiks n New England n Boston ishte hapur dhe msonin
latinisht dhe grqishten e vjetr. N kt shkoll kishte msuar edhe
nj nga intelektualet m produktiv t Anglise s Re Cotton Mather.
Atje msonin tekste klasike t antiks si Homeri, Ezopi, Cato,
Corderius si dhe Testamenti i ri. Gjithashtu kto msohej Platoni
romak Ciceroni, letrat e tij (Epistolae), De Officiis (Morali), Orationes
(Oratoria). N shkolln Puritane t Gramatiks ishin t prfshira edhe
punimet e Erazmo Roterdamit dhe Reformatorve Katolik t cilat
ishin si tekste baz. M 1636 n Masachussets Bay u hap edhe kolegji
pr arsimim t larte e cila u emrua sipas John Harvardit i cili kur vdiq
la mbi 400 vllime dhe gjysmn e prons s tij kolegjit . Qllimi i
kolegjit ishte avancimi i letrsis, artit dhe shkencs. Prej teksteve
greke msoheshte Sofokliu, Testamenti i ri dhe Homeri. Studimet
ishin t prqendruara n Gramatik, Logjik, Retorik, Aritmetike,
Gjeometri, Astronomi dhe Histori antike. Studentt msonin
Metafizik, Etik dhe shhkenca natyrale. Shumica e studentve
359

bheshin ministra, ndrsa teologjia msohej pas grads Bachelor. Ky

kolegj mbahej me produktet bujqsore q jepnin qytetart pr ta
mbajtur q t arsimoheshin t gjitha shtresat e shoqris. Puritant e
Anglis s Re kishin t themelonin shtpi botuese m 1638 dhe botuan
Bibln n gjuhn Algonkiane. Kolonistt synonin q ti edukonin edhe
indiant indigjen. Shtypja u rrit edhe nga prpjekja e dy intelektualve
t mdhenj t ksaj kolonie Increase dhe Cotton Mather. M 1700,
Bostoni e kishte shtpin botuese pas Londres dhe para Oksfordit dhe
Kembrixhit pr nga numri i titujve t botuar. Shkalla e edukimit n
Anglin e Re ishte m e madhe se gjithkund n atbot madje e m
lart edhe se Anglia q kishte filluar nj trend negativ t edukimit pr
klasn puntore. Pothuajse n t gjitha kolonit kishte nivel m t lart
t edukimit se sa shtetet t cilt emigrantt i kishin braktisur. N
Anglin e re n gjysmn e par t shek XVII gati gjysma dinin
shkrim lexim kjo prqindje u rrit dhe arriti m 1710 me 70% dhe n
kohn e Revolucionit Amerikan kjo prqindje arriti 90%, m e larta n
bot. Kshtu u paraqitn dy tendenca , tendenca republikane q bnte
perpjekje q ta rriste nivelin e edukimit dhe tendenca tjetr anti
republikane q prpiqeshte q ta kufizonte dhe pengonte. NeoAristoteliani Frensis Bekon i tha mbretit Xhemsit t I r: Edukimi i
klass puntore do t shkaktonte shkurtim t farmerve dhe
artizanaleve dhe mbretria do t mbushet me prtac, t varfr, me
njerz t kot dhe me trille. Masachusetts Bay Colony ishte
ekspreminte i para republikan n kontinentin Amerikan, e themeluar
prej konceptit t misionit t njeriut n bot ide t cilat doln prej
Renesancs s Arte n Itali. Prej n fillim kolonia shkoi drejt
vetqeverisjes, t bazuar n arsyen, duke sjellur inovacione si shtypja
e ligjeve (nuk u b n Angli), themelimi i sistemit edukativ, dhe
qeverisje specifike q nxit zhvillimin indistrial dhe ekonomik duke
prfshir edhe prpunimin e hekurit m t perparuar n bot. M
1652, kur fluksi i monedhs dhe tregtis u shkatrrua prej lufts civile
Angleze. Gjyqi i Pergjithshm i Masachussettit (organi udhheqs) i
koloni e mori nj hap drejt sovranitetit ekonomik duke e emetuar
monedhn e saj , The Pine Tree Shilling. Qllimi i emetimit t parave
prej kolonistve nuk ishte monedhe pr tregurn ndrkombtar ose
360

brje t parave por qllimi i emetimit ishte pr ta lehtsuar

investimin n ekonomin fizike t zhvillimit t kolonis.

Ky parim i emetimit te kreditit nacional sovran per te lehtesuar

investimin ne ekonomine fizike behet edhe parimi i Aleksander
Hamiltonit babait te kushtetutes se Amerikes moderne dhe sistemit
ekonomik Amerikan. Aleksander Hamiltoni eshte sinonim i idealit
amerikan sepse ai ishte perfaqsues i idealit te republikes Lajbniciane,
interpretues i sakte i ligjit natyral te Lajbnicit permes Vattelit, dhe
ndoqi idete e Xhin Wintropit dhe Zhan Baptist Kolbertit.

Monedha e par e Masachussetts Bay Colony

Pine Tree Shilling
Fal ideve t Aleksandr Hamiltonit n veanti dhe Etrve
Themnelues, SHBA ja u b nj ndr superfuqit botrore sot e cila ka
nj mision t jet Qyteti mbi Breg, q e gjith bota ti ken syt
andej. Ky ishte ideali i Xhon Wintropit njeriut q vendosi brthamen
e par republikane n kontinentin Amerikan dhe kte ide e shpalosi n
shkrimin e tij Mbi Bmirsin Krishtere. Monedha prdorej n
fillim vetm brenda kolonis dhe shpejt u prhap n tr regjionin e
Anglise s Re duke u br standard monetar duke e lehtsuar tregun
dhe investimin n tr kolonin.
361

Anglia n fillim nuk reagoi kt akt t sovranitetit, kjo monedhe u

emetua prej 1652 e deri rreth vitit 1682. Emetimi i monedhs lokale
ishte nj ushtrim i sovranitetit dhe mbreti jo vetm q e asgjsoi edhe
statusin. Lidershipi i Komouelthit u prqendrua tek familjet Mather
dhe Wintrop, q vazhduan betejn e tyre pr formn republikane t
qeverisjes. Aspirata pr republikn ishte e madhe andaj kt betej e
vazhdoi nj prej figurave eminente t revolucionit Amerikan
Benxhamin Franklini bir i Masachussettasve dhe trashgimtar i
Cotton Matherit, ai filloj operacionet e tyre ne Pensilvani. Pine Tree
Shiling ishte monedh argjendi dhe qarkullonte bashk me monedhat
e arit dhe t argjendit prej Evrops, q prdoreshte n kolonit.
Legjislativi i kolonive gjithashtu emetoi edhe menedha letre, tnjohura
si (bill of credit) , t paguajn taksa pr transportin e tregut. Kto
kartemonedha emetoheshin n gjendje krizash si psh gjendje luftash
dhe paguheshin me norm interesi dhe si garanc ishte toka n form
hipotekash. Kur Benxhamin Franklini arriti nFiladelfi Benxhamin
Franklini m 1723 ai u morr me eshtjen e monedhs koloniale.
Benxhamin Franklini paraqiste vazhdimsin e Wintropit dhe t
Matherit n promovimin e monedhs letr n model t Pine Tree
Shiling t Masachussettsit. N Pennsylvani filloi t emetoj valuta t
letrs pr treg t brendshm sepse shpesh kishte munges t monedhs
s jashtme. Franklini m tepr prkujdesej pr ekonomin fizike,
prandaj mirqenia e qytetarve vuante kur kishte munges t paras.
M 1729 ai shkroi nj krkim pr natyrn dhe nevojn e monedhsletr, dhe qarkullimi i kapitalit n form t monedhs s letrs sht e
nevojshme pr tregti , shtimin e popullats dhe zvoglimin e kamatrise
rritjen e mireqnies s prgjithshme t popullats. Prandaj mirqenia
do t prmirsohej vetm ather kur monedha sht e lidhur me
aktivitetin produktiv dhe jo me ate spekulativ. Kurora mbretrore
Britanike nuk ishte e knaqur, ato deshironin q kolonit t ishin
ekonomikisht nn mshir toligarkis Londineze dhe t funksiononin
362

n monedhn lokale strikte q do t promovoj manufakturn. Me

Traktatin e Parisit m 1763 Perandoria Britanike filloi t kufizoj
emetimin e monedhs s letrs s kolonis. Revolucioni Amerikan m
von e zgjidhi kt shtje duke themeluar nj shtet t ri sovran.
Republika e re nn udhheqjen e Hamiltonit i ndaloi shtetet q t
emetojn monedhn e tyre dhe themeloi kredit publik n nivel
nacional, duke e centralizuar me themelimin e Bankes Nacionale q
do t emetoj monedhn nacionale pr pagesn e tatimeve dhe pr
promovimin dhe rritjen e agrikulturs , industris pr t mirn e
prgjithshme t popullats. M 3 Tetor 1684 mbreti Charles i II i
Anglis, anuloi statusin e Masachussets Bay Colony, mbreti i
degjeneruar Charles i II u prcaktua q kolonit Amerikane t
ishin nn nj autoritet qendror t Britanis, pr ti eksploatuar m leht.
Me pretekstin se gjoja kolonit nuk lejonin kishn Anglikane dhe
refuzonin t zbatonin Aktin e Navigacionit Anglez. Pengesa kryesore
pr planet e tyre ishin qytetart e organizuar n frymn republikane t
Masachussettsit dhe Connecticutt. Statusi origjinal i Masachussets
Bay Col i lejonte kolonit n vetqeverisje dhe t mos ishin nn lidhej
direkte me Londrn. Charlesi II ishte i kujdesshm dhe nuk dshironte
q shum direkt t konfrontoj statusin e pavarur t Anglise s Re.
Mbreti i Charlesi i II kishte uar komisionert pr ti bindur kolonistt
q ti shrbenin Britanis pr t mirn e tyre.

Increase
Mathe
Mbreti Charles i II e
dergoi Edward
Randolfin si emisar tek
Anglezt e ri,
q t negocioj me to, ai
u zgjodh si
kolektor i doganave, ai u
refuzua
prej
Keshillit te Masachusets Bay si i huaj q przihet n shtjet e
363

brendshme t kolonive. Randolfi u injorua dhe u kthye n Londr

duke krkuar masa m t ashpra ndaj kolonive. Me urdhr t mbretit
m 1682 prap Randolfi u kthye n Anglin e re dhe ksaj her
protestoi ministri puritan Increase Mather q bri opozit ndaj urdhrit
mbretror. Increase Mather e shkroi pamfletin Argumente kunder
heqjes dor nga statuti, e cila u shprnda tek t gjith antart e
Gjykats s prgjithshme (organi kryesor i legjislaturs n
Masachuset), t ciln e shprndau n tr popullatn. Mbreti Charles
II prfundimisht revokoi statusin e Masachusetit m 1684 por shpejt
vdiq , mbreti James II e caktoi Joseph Dodley si Kryetar t
dominionit t Anglis s re dhe Increase Mather dhe aleatt e tij
rezistuan n mbrojtje t republiks n botn e re. Dy vite m von
Mather u zgjodh president i Kolegjit Harvard.Matheri dhe qarqet e tij
republikane arritn q t marrin disa zyra n qeverin e re. Edward
Randolf vrente se Anglia e re sht e prcaktuar q ti rezistoj
urdhrit t mbretit, ai e denoncoi Dudleyn si njeri servil q punon
kundr parimit t monarkis. Zgjidhja e monarkis ishte q t zbuloj
grushtin e hekurt t mbshtjellur me kadife, ato e zgjodhn t
prmuarin sir Edmond Andros pr ta gjunjzuar Angline e re. Ishte
Andros i cili si ish Guvernatori i Nju Jorkut kishte br prpjekje q ta
pushtoj Cennecticutin dhe tja bashkangjes Nju Jorkut. Androsi
gjithashtu e kishte larguar nga posti edhe Increase Mather n ishullin
Guernsay kur Charles i II erdhi ne fuqi. Androsi shpejt eliminoi
vetqeverisjen dhe ligjet republikane n Masachuset dhe i vendosi nn
vullnetin arbitrar t mbretit. Nn kushte represive Increase Mather
shkoi n Londr pr t biseduar me mbretin pr ta lutur pr
Masachusetin. Ky mision deshtoi ngase perhap fjala, Edward Randolfi
e arrestoi ndrsa gjyqi e liroi dhe shkoi n Londr me anije prej
Playmouthit. Incrase Mather ishte n Angli prej vitet 1688-1692 duke
luftuar n shum fronte pr t zhvilluar berthamn e SHBA s n
ardhmeri. Ajo filloi t bj negociata me James e II pr statusin e
Masachussetit, mbreti e takoi. Brenda muajve Angline e pushtoi
Williami i III i Orangve, Jamesi i II ra prej fronit mbretror. Williami
i Orangeve e pushtoi Angline m 15 mij trupa n t famshmin
revolucioni i Orangeve. Jamesit iu lejua t shkoj n Franc sepse
364

ishte babai i Maryt bashkshortes s Williamit te III t Orangve.

Mary ishte trashegimtarja e Fronit por ia la Williamit te III t bhet
mbret. Matheri bashkpunoi me qarqe t cilat favorizonin t drejtat e
kolonistve. Nj prej tyre ishte edhe William Penni, kolonia e t cilit
n Pensilvany do t jet vendlindja e Benxhamin Franklinit njeriut t
afrt t birit t Increase Mather, Cotthon Mather nj prej
intelektualve m produktiv t kolonive Amerikane. Tjetr ishte edhe
kontesha Skoceze e Sutherlandit nj favorite e mbretreshs Mary, dhe
kjo i mundesoi t takohet me mbretreshn pr ta lutur ate pr
ndihm. Njzet vite m von lideri republikan Jonathan Swift mori
ndihm pr Anglin dhe kolonit Amerikane prej motrs m t vogl
t mbretereshs Mary, mbretereshs Anne. N takim me Williamin e
III arriti Increase Mather t siguroj nj status t ri si do t egzistonte
Gjyqi i Pergjithshm, prfaqsuesit e s cils zgjidhen prej popullit me
fuqi t vetme pr tatim. Guvernatori mbretror mund t prdor fondet
vetm n konsensus me delegatt. Statusi i ri ishte vetm nj arritje e
Increase Matherit n Angli. Duke shkruar m 1683 n Masachuset ,
Mather tha Promovoj nj plan pr nj shoqate private filozofike n
Boston. Djali i tij Cothon Matheri e quajti Shoqat filozofike e t
zotrinjve t dakorduar, q takohen n dy jave pr konferenc mbi
prmirsimet n filozofi dhe shtesat e shkencat natyrale. Kjo shoqat
ishte edhe model i Shoqats Amerikane Filozofike qe e themeloi me
vone Benxhamin Franklini nje prej figurave kyce te Revolucionit
Amerikan. Kjo shoqat kishte korrespondenc me shkenctare
Evropian si Shoqata Mbreterore Angleze, Akademia Franceze e
Shkencave, shkencetare Holandez dhe qarqe te Lajbnicit ne Lajpcig.
Gjat qndrimit n Londer Incrase Mather erdhi n kontakt me
shkenctare eminent Evropian si Haygensi, bashkpunetor t
Lajbnicit, Robert Boyle, Robert Hoook dhe ndiqte aktivitetete
shkencore n Evrop. Biri i Increase Matherit, ishte Cothon Matheri i
cili ishte i edukuar n metodn e Renesancs, t edukimit n Anglin e
Re. N shkrimet e tij Cothon Mather citonte: Ciceronin, Erazmo
Roterdami, Augustinim, Virgjili. Cothon Matheri e lexoi Platonin dhe
e citonte n Greqishten origjinale. Kur diskutonte themelimin e
kolonis s Masachusetit ai referohej ngjarjeve n Greqine dhe Romn
365

e lasht, duke br krahasime me Republikn e Platonit. Cothon

Matheri doli si nj ndr intelektualt m t mdhenj t kolonive n
Anglin e Re n fund t shek XVII dhe fillim t shek. XVIII. Increase
dhe Cothon Mather ishin ndr intelektualt m produktiv t kolonive,
ato shkruan n t gjitha fushat si: histori, biografi, ese, fabula,
teologji. Cothon Matheri ishte edhe n rrjetin transkontinental
Republikan dhe kishe shkruar rreth 8 mij letra gjat gjith jets s tij.
Cothon Matheri veshi kepuct e t atit Increase Mather n mbrojtje t
lirive konstitucionale t kolonis Masachusetit. Ai ishte pamfletisti i
par Amerikan q shkroi kundr regjimit Britanik t Androsit n prill
t vitit 1689.

Cothon Matheri
Matheri dshironte prmes punimeve t tij q lexuesit e tij ti vendos
brenda historis universale dhe rolit q duhet t lozin n nj moment
historik. Nj nga veprat kryesore t Cothon Matherit sht eseu
Bonaficius, Nj ese mbi t mirn q qarkullonte n kolonit
Amerikane dhe pat ndikim t drejtperdrejt tek Benxhamin Franklini.
Ky ishte nj manual pr t krijuar nj shoqri n prputhje me
konceptin e agapes s Platonit. Asnj njohuri ose veprimtari nuk ka
ndon vler nse nuk udhhiqet prej detyrimit pr t br mir.

366

Cothon Mather shkruante Njeriu q nuk sht i knqaur me urtsin e

brjen e jets n shrbim t bmirsis, gjithmon duhet t shikohet
me mshir prshkak t poshtrsis. Matheri thoshte Besimi pa pun,
sht besim pa vler. Cothon Matheri ashtu sikur dhe Lajbnici e
kishin bindjen se Zoti e krijoi universin si m t mirin nga t gjith
botrat e mundshme. Cothon Matheri i takonte rrjetit transkontinental
republikan dhe shkencor t Lajbnicit. Cothon Matheri kundrshtonte
ashtu sikur Lajbnici Dr. Samuel Klarkun q mbronte idet e Isak
Njutnit mbi ligjet e universit fizik dhe rolin e zotit n t. Cothon
Mather luftonte edhe herezin Ariane q ishte nj doktrine q kishte
lindur n shek IV dhe q Zotin e konceptonte n terma Aristoteliane,
jo si krijues por si levizs i par% ose shkaku i par, njlloj sikur e
konceptonte Zotine dhe Isak Njutni dhe Zoti e vuri n levizje
universin dhe filloi koha. Pikpamja shkencore e Isak Njutnit ishte
n perputhje me kt doktrin e njohur si herezia Ariane. Universi i
Njutnit ishte nj boshllk, ku grimcat ndrveprojn. Zoti n kt
univers nuk sht m tepr se Shkaktari i pare q i nxit n lvizje
sikur topthat e bilardos. Kur ka filluar m levizja e topthave t
bilardos m Zoti nuk sht i aft t ndikoj. Lajbnici e atakoi kt
pikpamje sepse e ulte Zotin n nj vzhgues impotent, si dhe
pikpamjen e tij mbi universin mekanik n nj form t nj ore
gjigande mekanike t ciln e nxit n lvizje Zoti. Cothon Mather bri
kampanj kundr Arianizmit n t dy ant e Atlantikut. Kjo doktrin e
mohonte konceptin e njeriut t krijuar si shmblltyre e Zotit.
Britania e madhe pengonte statusin e pavarur t kolonive n Anglin e
re, por Cothon Mather vazhdonte t luftoj pr idealet republikane n
kto koloni. Anglia prpiqeshte ti korruptoj kolonistt q t mos
krkonin statusin q kishin pasur dhe q u mundsonte vetqeverisje.
Cothon Matheri vazhdimisht apelonte q lidert e tyre t mos
largoheshin nga morali pr bmirsi. Renia morale sipas Cothon
Matherit ishte n prputhje me nnshtrimin e Anglis s re ndaj
Anglis. Vetqeverisja n kolonin Masachuset Bay ishte nj inspirim
pr republikant Amerikan t vazhdojn, edhe pse Anglia nnshtronte

367

Angline e Re, procesi q kishte filluar vazhdonte t prhapej n tr

kolonit dhe ideali republikan i Xhon Wintropit gjithnj e m shum
fitonte zemrat e popullit q jetonte n Anglin e re q Amerika t
bhet Qyteti mbi Breg qdo t ishte Drit pr Botn
* John Winthrop (1630 on board the Arabella), A
Model of Christian Charity

LAJBNICI DHE REPUBLIKA E LUMTURIS

NJERZORE
Dikush q filozofin e Platonit ta reduktoj n
sistem do t bj shum pr njerzimin ,athere
do t jet e qart se pikpamjet e mia do ti
prafrohen * thoshte Lajbnici ,ishte Lajbnici q
bri prpjekje pr ta br andaj Monadologjia dhe
Diskursi Metafizik i Lajbnicit sot prfaqsojn nj
nga kryeveprat botrore,sepse pikrisht sht
Lajbnici q sintetizoi traditn metafizike t
Platonit dhe n baz te metafiziks Platonike,
Lajbnici
ishte
ai
q
kultivoi
shkencat
modernedhe republikn q i shrben lumturis
njerzore

368

Wilhelm.
G. Lajbnici
________________________________________________________
*Gottfried Wilhelm Leibniz, Discourseon metaphysics and relate writings,
R.Niall, S.Brown, Manchester University Press, 1988, fq.14

LAJBNICI DHE RNE DEKARTI

Fizika dhe Metafizika jan binjake

G.W. Lajbnici

369

Rne Dekarti
Pitagora dhe Platoni besonin se format nuk jan
as objekte materiale, aspekte ose abstraksione t
objekteve materiale, as koncepte n trurin ton.
Ato ekzistojn
pavarsisht nga universi fizik,
eternale dhe t pandryshueshme. Objektet fizike
jan ka ato kan participuar n forma specifike.
Aristoteli ka mendimin se format jan vetm
abstraksione prej objekteve fizike dhe skan
qenie t ndar n botn suprasensuale
*.Pikrisht, Lajbnici dallonte nga Dekarti dhe
teoricient e Fiziks Mekanike nga q Lajbnici
krkonte
ligjet
universale
fizike
q
perceptoheshin vetm nga intuita e njeriut

Norman D.Livergood

370

Fenomenet materiale nuk mund t shpjegohen

pa nj parim jomaterial q sht Zoti
Mendja nuk sht pjes por nj imazh i hyjnores,
nj prfaqsuese euniversit

W.G Lajbnic

Mbas materies fshihet dika tjetr q n nj

mnyr e kontrollon at. Dhe kjo, mund t thuhet
se
sht
njlloj
argumenti
i
ekzistencs
matematikore te krijuesit

Gai Mari, shkrimtar

shkencor amerikan
Mendja intuitive sht nj dhurat e shenjt dhe
mendja racionale sht shrbtori besnik.Ne kemi
krijuar shoqrin q e nderon shrbtorin por
kemi harruar dhuratn

Albert Ajnshtajni
Dekarti e dinte se shpirti nuk mund tu jap
trupave asnj forc sepse gjithmon egziston nj
sasi e forcs se njejte ne materje ,ai besonte se
shpirti mund tja ndryshoje drejtimin trupit.Por ne
kohen e Dekartit nuk ishte njohur akoma ligji
natyral i ruajtjes se drejtimit total qe materja e
bart ne vete.Sikur Dekarti do ta verente kete gje
ai do te arrinte tek sistemi im i harmonise se
parastabilizuar

W.G Lajbnici Monadologjia, paragrafi 80.*

371

N nj letr t drguar filozofit Molanusitgjat vitit 1679, Lajbnici

shkruan pr Karteziant E kam njohur prej prvojs se ata q jan
trsisht Kartezian nuk jan t aft pr zbulim. Jan br shum
zbulime t bukura q nga koha e Dekartit, por sa e di un asnj prej
zbulimeve nuk vjen prej Kartezianve t vrtet. Dekarti kishte m
tepr nj mendje t kufizuar. Ai i mnjanoi ata q merreshim me
mendimespekulative (metafizik), por ai nuk zbuloi asgj t dobishme
n praktikimin e shkencs. Dallimi n mes t racionalizmit t
Dekartit (deduksioni) dhe intuits s Nikoll Kuzs sht i madh.
Dekarti me arsye nnkuptonte njohjen prmes ideve apriori,
deduksionit dhe formulave matematikore, ndrsa nuk njihte parimet
universale fizike. Pr Dekartin njeriu ishte makin, dhe ai ishte
dyshues pr njohjen e t vrtets. Lajbnici e kritikoi konceptin e tij
mbi lvizjen dhe sasin e lvizjes q shprehej prmes formuls (m x
v). A kan efekt t njjt kur ju godet nj makin prej 2000 pounds q
lviz me shpejtsi 1 mph dhe nj objekt prej nj poundi q lviz me
shpejtsi 2000 mph. Nse prdorim konceptin e sasis s lvizjes t
Dekartit efekti sht i njjt. Por nse prdorim metrikn metafizike t
Lajbnicit objekti ka efekt 2000 her m t madhe se makina. Lajbnici
thot se materia ka arsyen e saj t lvizjes q nuk mund t njihet nga
shqisat tona. Dekarti sikurse edhe Euklidi m par jan subjekt i
vendosjes s formulave matematikore apriori q derivojn nga
perceptimi shqisor dhe nuk jan parime universale fizike.N rastin e
Dekartit njohurit jan t kufizuara n shtjen e vendosjes s
formave kuazi shqisore-perceptuale t vendosura apriori. Argumentet
e Dekartit q imitojn Euklidin jan se njohurit mbi universin duhet
kufizuar n format apriori t shprehura n formula matematikore. Kjo
bindje e tyre nuk i lejon q ato t ken qasje n botn tjetr t
padukshme ku mbizotrojn ligjet universale fizike q njihen vetm
prmes mendjes dhe arsyes suprasensuale ndrsa empirikt dhe
racionalistt metodik kan barriera n njohjen e ktij realiteti pr t
ciln ka folur dhe Platoni n teorin e tij t Formave. Prandaj n
vend t sasis s lvizjes t konceptit mekanik t Njutnit, doli
koncepti i parimit t veprimit minimal dhe n vend t sasis s
lvizjes, Lajbnici i prcakton nj vler t madhe arsyes s lvizjes q
372

sht parim universal. Mbi konceptin e parimit t veprimit minimal u

konstruktua edhe makina e par me avull, q shfrytzon avujt e ujit
pr t gjeneruar lvizje pr t kryer pun. Ky koncepti
e
revolucionarizoi ekonomin fizike sepse punn e njeriut e zvendson
tashm makina e cila rrit prodhimtarin njerzore shumfish. U quajt
Ekonomi Fizike sepse Fizika vendoset n funksion t ekonomis duke
rritur prodhimtarin pr km 2 dhe fuqin potenciale t puns n
prodhim. Lajbnici n akademin e shkencave n Paris duke u bazuar
mbi parime t tilla fundamentale punoi me bashkpuntort e tij n
konstruksionin e makins me avull. Prpjekje t tilla kishte br n
shek XV edhe Leonardo Da Vini, Denis Papini dhe Lajbnici
bashkpunuan pr t zhvilluar makinn me avull e cila do t hapte
epokn e revolucionit industrial. Pr fat t keq modeli i makins me
avull ra n duart e elits Britanike q ishin kundr progresit dhe e
shfrytzuan n interes t oligarkis londineze, t cilt menaxhuan q
makina me avull t mos prdoret pr nj shekull. N akademi u bn
edhe zbulime tjera t rndsishme si p.sh.,: Haygensi themeloi teorin
valore t drits i msoi matematikn Lajbnicit. Lajbnici m 1675 e
kompletoi punn e tij, zbuloi kalkulatorin dhe vendosi themelet e
matematiks moderne.

373

________________________________________________________
* G.W.Leibniz,The Principles of Philosophyknown as Monadology,
http://www.earlymoderntexts.com/pdf/leibmona.pdf

LAJBNICI DHE REVOLUCIONI

AMERIKAN
N nj bised n mes t Lajbnicit dhe Pjetrit t madh mbretit rus,
Lajbnici u ftua pr ta kshilluar dhe pr ta ndihmuar zhvillimin e
shkencs ruse dhe Lajbnici tha:
Un nuk angazhohem vetm pr t mirn e
vendlindjes sime dhe shtetit tim, por pr t mirn
e gjith njerzimit, sepse konsideroj se parajsa
sht mmdheu im, qllimi im sht t rris
prosperitetin e prgjithshm n bot

W.G.Lajbnici
Revolucioni Amerikan sht produkt i ideve t
Platonit, Nikoll Kuzs dhe Lajbnicit. sht nj
moment unikal n historin e civilizimit evropian,
kur koncepti i njeriut si imago dei q
prfaqson
ligjin
hyjnor
prfshihet
n
preambuln e kushtetuts Amerikane. Ideja e
liris, barazis dhe e t drejts pr t qen i
lumtur q ishte fryt i prpjekjeve transkontinentale
evropiane
t
Lajbnicit
dhe
bashkpuntorve t tij prfaqson jo vetm
kthesn m t madhe historike n civilizimin
374

evropian por edhe shpresn m t madhe pr

mbar njerz
Lajbnici ishte i prfshir n nj prpjekje
diplomatike
pr
t
zavendsuar
familjen
mbretrore t Stjuartve me familjen mbretrore
t Hanoverit.Gjegjsisht n fronin mbretror t
vinte patronja e Lajbnicit elektorja Sophie. Nse
do t bhej kjo ather Lajbnici do t kishte qen
Kryeministr i Britanis dhe q nga ai moment
historia e Evrops do t ishte ndryshe nga ajo q
e njohim ne sot
Strategjia e republiks moderne kontinentale u dizajnua gjat kohs
kur n fronin mbretror ishte mbretresha Anne me ndihmn e
bashkpuntorit t Lajbnicit, Xhonatan Suiftit. Por kjo lvizje filloi
me puritanin Xhon Wintrop guvernatorin e par t kolonis
Massachusets me 1630. Ideja e republiks s Platonit n botn e re
daton q nga kshilli i Firences prej Nikoll Kuzs dhe Gemistos
Pletonit sepse republika n botn e re u projektua prej mendjeve m t
ndritura t Evrops.

375

Mbretresha ANNE sundoi prej (1702-1714)

dhe ishte me origjin nga familja mbretrore
e Stjuartve
Sipas mendjeve m t ndritura t Evrops, Republika n botn e re
paraqiste nj shptim pr civilizimin evropian. Oborri mbretror i
Elektores Sophie t Hanoverit ishte pika fokale e influencs s gjeniut
Lajbnic. Lajbnici erdhi n oborrin mbretror n moshn tridhjet e tre
vjeare m 1679, ai kishte reputacion ndrkombtar si shkenctar dhe
politikbrs. M 1701 parlamenti Britanik e solli aktvendimin e
marrveshjes pr trashgimin e Familjes s Hanoverit n fronin
mbretror ndrsa Lajbnici ishte kshilltar kryesor i Sophies q duhej
t trashgonte n fronin mbretror, mbretreshn Anne. Pasi q
trashgoi mbretresha Anne Williamin e Oranve m 1702, aty u b
qendra e konfliktit n mes t oligarkve q prfaqsonte rryma
venedikase dhe republikanve q prfaqsohej prej rrjetit transkontinental t Lajbnicit, Xhonatan Suiftit, Kotton Matherit etj.
Oligarkt prmes John dhe Sarah Churchill prpiqeshin q t
influenconin kshilltart e saj q mbretresha Anne t izolohej nga
influenca e Lajbnicit si dhe qllimi i dyte i ktij rrjeti pro-oligarkik
ishte q t pengoj trashgimin Elektorja Sophie q ishte pronarja e
Lajbnicit nga shtpia e Hanoverit fronin mbretror t mbretreshs
Anne.
Republika e mirfillt duhet t bazohet mbi
lirin, barazin dhe lumturin e njeriut

376

Lajbnici dhe patronja e tij Sophie Charlotte,

mbretresha e Bohemis
Nse do t ndodhte q Elektorja Sophie t merrte fronin mbretror,
Lajbnici do t bhej me siguri kryeministr dhe do t avanconte
agjendn e republikanizmit ndrkombtar dhe kjo do t paraqiste
komplotin m t madh historike t br ndonjher n historin e
Evrops kundr partis Venedikase q ishte ajo q qndronte prapa
Oligarkis. Prandaj, Partia Venedikase u aktivizua q n intrigat e saj
t pengoj me do kusht Lajbnicin. Duke e par Partia Venedikase
rrezikun e fryms republikane q promovonte Lajbnici me
bashkpuntort e tyre, ata jo vetm q prdoren do mjet kundr
Lajbnicit por u prpoqn q Churchillt n favor t partis Venedikase
ta kontrollojn edhe mbretreshn Anne q t mos jet e ndikuar prej
Lajbnicit,si dhe t vendosin nn kontroll pasardhsin e fronit
377

mbretror nga shtpia Hanoveriane sepse shpresonin se Elektorja

Sophie, meq ishte dyfish pr nga mosha prkundr mbretreshs
Anne t vdiste dhe n fron t vinte ndonjri nga bijt e saj. M
potencial ishte Xhorxhi I qe ishte njeri me karakter t dobt dhe i
korruptueshm.

Mbreti Xhorxhi I ishte agjent i fraksionit

Partis Venedikase n Britanin e Madhe,
ishte nga familja mbretrore e Hanoverit
Intrigat e fraksionitOligarkt u prpoqn pikrisht q ta korruptojn
Xhorxhin I, q ishte elektor i shtpis mbretrore t Hanoverit, n
mnyr q lvizja republikane t pengohej q n embrionin e saj,
sepse paraqiste rrezik potencial pr vazhdimsin e rryms oligarkike.
Derisa Sophie ishte gjalle q kishte nj respekt t madh pr Lajbnicin,
lvizja republikane me liderin e saj ndrkombtar Lajbnicin, kishte
shpres, ndrsa mbretresha Anne ishte e keqja m e vogl duke
krahasuar fraksionin oligarkik q prpiqej me do kusht t rrnonte
do lloj fraksioni republikan. Lajbnici nuk pati fatin t jet
kryeministr nn patronazhin e mbretreshs Sophie qe ishte
adhuruese e Lajbnicit sepse ajo vdiq. Ndoshta ky moment do te ishte
edhe nj kthes historike, moment ky historik por fati nuk ishte n t
mir t njerzimit dhe n vend t saj vjen i biri Xhorxhi i Pare q
378

ishte nj marionet e Partis Veneciane, dhe me ardhjen e tij rryma

republikane u zmbraps, megjithat kjo rrym e vazhdoi betejn e saj
deri n fitoren definitive n Revolucionin Amerikan kur etrit
themelues t ShBA-s e aprovuan deklaratn e pavarsis m 4 korrik
1776. Andaj, Lajbnici sht nj figur meritore q plasoi rrugn drejt
revolucionit amerikan, edhe koncepti baz i preambuls amerikane :
life, liberty and pursuit of happiness q e involvoi Benxhamin
Franklini. sht ideja e Lajbnicit, kur t shkruhet historia e vrtet e
ShBA-s. Pa asnj dyshim Lajbnici do t marre nj vend meritor n
historin e ShBA-s si figure qendrore e revolucionit Amerikan duke e
mnjanuar fare nga historia Amerikane figurn e dyshimt t Xhon
Llokut q ishte nj skllavopronar.

Republika e Platonit ishte nj prpjekje q t

prkthej rendin hyjnor t qenies transhedentale
n nj rend social t Polisit

Rufus F.
Andaj Lajbnici,Swifti dhe Matheri deshironin q
ligjin natyral n konceptin Platonik ta prfshijn
n kushtetutn e republiks s par n historin
e Evrops q sht SHBAja
Lajbnici sht nj ndr figurat m t ndritshme t historis s
Evrops. Ai kishte zbuluar aq shkenca sa q sot studentt e kan t
vshtir ti numrojn. Ai ishte gjeni i vrtet, njhersh sht edhe
baba i ekonomis fizike dhe ideologu kryesor i revolucionit amerikan,
ndoshta i vetmi revolucion unikal n historin e civilizimit evropian.
Qendra shkencore dhe universitare n Halle t Gjermanis lozi nj rol
krucial n zhvillimin e shkencs dhe prpjekjes ekumenike q ideali i
t mirs s prgjithshme t zvendsoj pushtetin e trashgueshm.
Pr ta kuptuar se si u involvua koncepti i t mirs s prgjithshme

379

n preambuln e kushtetuts. Patjetr duhet t kthehemi te qendra

shkencore Halle dhe rolin krucial q lozi Lajbnici dhe korrespondente
tij, e sidomos shoqata franceze. Ideja e shptimit t civilizimit n
botn e re q u dha prej Nikoll Kuzs n Kshillin e Firences q u
mbajt m 1491-94, u mor n konsiderat pikrisht nga ky rrjet
konspiratorsh republikan q bnin prpjekje pr t themeluar
republikn e par mbi parimin e t mirs s prgjithshme n botn e
re. Kjo lvizje dhe kjo ideologji kulmoi me revolucionin amerikan dhe
ky revolucion u karakterizua me aprovimin e nj kushtetute historike
dhe unike q bazohej mbi parimin e t mirs s prgjithshme.
Konspiracioni rreth ksaj ideje u shfaq n vitet e fundit t sundimit t
mbretreshs Anne (1702-1714) dhe prqendrohej n tri figura
gjigande si : Lajbnici q punonte n oborrin mbretror n Hanover,
Xhonatan Suifti q vepronte n Londr dhe Dublin dhe Cotthon
Mather n Boston t ShBA. Benxhamin Franklini ishte pasardhs dhe
njri q adhuronte Cothon Matherin dhe q vazhdoi idet republikane
si dhe mbshteti dhe avancoi kt tradit edhe gjat kohs s
revolucionit. Kjo periudh kruciale e ktij konspiracioni sillet rreth
viteve 1710 q nn sponsorim t guvernatorit Aleksandr Spostwood
t Virgjinis dhe Robert Hunterit t Nju Jorkut qndronin planin pr
ekspansion t kolonive amerikane. Nuk sht e rastsishme q po n
kt vit publikohet edhe vepra e Cotton Matherit q ishte nj ndr
intelektualt m t frytshm t kolonive amerikane. Eseja t bsh
mir, ishte vepra q formoi intelektualisht dhe moralisht gj q
inspiroi edhe Benxhamin Franklinin. Kt gj e pranon edhe B.
Franklini n memoaret dhe shkrimet e tij. Veprn e vet m tepr e
bazonte n idet e August Hermann Francke prej universitetit n
Halle. A. H. Francke ishte nj koleg i Lajbnicit n Halle si dhe
William Penn ishte nj agjent i rekrutuar prej tyre q organizonte
emigrimin e gjermanve n Pensilvani .

380

August Herman Franke

Lajbnici dhe Franke ishin dy figurat kye intelektuale q dshironin t
ndrtonin shoqrin mbi parimin e agapes. Franke ishte i lindur m
1663 dhe ishte kshilltar juridik n oborrin e Duks Ernst te Piuous
Saxe-Gotha. Gotha ishte vendi ku Franke kaloi rinin e tij dhe
prfaqsonte qendrn shkencore dhe i lvizjes ekumenike n Gjermani
q u shfaq n kohn e katastrofs s madhe q kishte sjell lufta
protestante-katolike e quajtur si lufta 30 vjeare q ishte
shkatrrimtare pr tr Evropn e kohs.Si nj ndr figurat kryesore
ishte Lajbnici. Kjo qendr m von prej Gothes u zhvendos n Halle
dhe m von n Gotingen e Berlin. Pas lufts 30 vjeare ishte ndrtuar
qendra shkencore si ur n mes t Evrops dhe Rusis dhe q kishte
pr qllim t ndrtoj shoqri mbi parimin e agapes dhe lvizja
ekumenike q synonte t bj pajtimin e konflikteve t prgjakura
ndrsektare. Kjo frym e lindur prej Lajbnicit dhe Frankes
prfaqsonte rilindje te ideve t kshillit t Firences dhe ideve t
gjeniut Nikoll Kuza, kishte pr synim ti jepte goditje t rnde ideve
t Aristotelit pr her t dyt pasi q Nikolla Kuza edhe e demistifikoi
figurn e tij q mbronte rendin oligarkik t shoqris. Kjo frym
prfaqsonte dhe konspiracionin republikan pr her t par n
historin e Evrops dhe q ishte frym q vendosi themelet e Evrops
moderne. Kjo qendr i kultivoi edhe Lesingun dhe Moses
381

Mendelsonin dy intelektualt m t shquar t Evrops, madje sa ishin

gjall kto dy kolos, Emanuel Kanti nuk ka pasur guxim qoft edhe
nj shkrim t botoj. Moses Mendelsoni quhej edhe Sokrati i shek
XVIII. M 1694 u themelua Universiteti i Halles prej elektorit t
Brandenburgut Frederikut t III.Me sponsorizimin e Elektorit t
Hanoverit, Frederikut t Brandenburgut dhe bashkshortja e tij
Elektrs (m von mbretreshs) Sophie Sharlote, ishin sponsort
kryesor t punimeve t Lajbnicit si dhe ndrmjetsuan kontakt me
Rusin madje Sophi Sharlote dhe Frederiku III (q m von u b edhe
mbreti Frederiku i tret i Prusis) themeluan edhe shoqatn shkencore
t Berlinit. M von Akademia e Shkencave t Berlinit edhe ftuan
Lajbnicin q ta udhheq at. Sophi Sharlote ishte vajza e shefit t
Lajbnicit t Sofi Elektrs t Brunswick-Lunenburg (Hanover) q ishin
n linj pr ta zvendsuar mbretreshn Anne t Anglis. Sophi
Sharlote vdiq vetm dy muaj para vdekjes misterioze t mbretreshs
Anne. Nse Sophi Sharlote e merrte fronin mbretror n vend t t
neveritshmit George Ludwig (George I), Lajbnici do t ishte
kryeministr ose ndonj pozit tjetr me influenc t madhe dhe
historia e Evrops do t ishte ndryshe dhe do t kishte kurs tjetr nga
ajo q pat, sepse n vend t fraksionit pro-republikan q prfaqsonin
Lajbnici, Franke dhe qendra universitare Halle, e m von edhe
Academia e Shkencave t Berlinit fitoi fraksioni venecian q u
transplantua n Londr me metodat dhe filozofin e saj. Ishte ky
fraksion qe kishte pr tendenc riprtrirjen e perandoris romake
duke eliminuar konceptin e shoqris t bazuar mbi t mirn e
prgjithshme dhe q n aspekt filozofik mbronte doktrinat
aristoteliane. M 1697 Lajbnici botoi Novissima Sinica nj
koleksion prej letrave dhe eseve prej misionit t jezuitve n Kin dhe
nj kopje ia drgoi Frankes pr ta komentuar dhe kjo i vendosi n
letrkmbim kto dy kolos t cilt u fokusuan n Rusi dhe Orient dhe
q vazhduan me letrkmbim deri n vdekjen e Lajbnicit m 1716.
Lajbnici e rekomandoi Frankn t antarsohet n Akademin
Shkencore t Berlinit.Halle u b qendr e bashkpunimit ndrmjet
rrjetit t Lajbnicit dhe n shtetet gjermane dhe Rusis. M 1796 Pjetri
i Madh i Rusis u takua me Sofi dhe Sophi Sharlote q e takuan edhe
382

Lajbnicin me mbretin rus. Ky bashkpunim zgjati tr jetn e

Lajbnicit dhe mbreti rus Pjetri i Madh e emroi si kshilltar t
besueshm pr drejtsi dhe m von Lajbnici ndihmoi themelimin e
Akademis t shkencave ruse me bashkpuntort e tij n Halle. Pjetri
i Madh kishte raporte t mira me qendrn universitare n Halle si dhe
shkenctart e Halles kishin mundsi pr ekspedita n Rusi dhe
Lindjen e Largt si : Kamatka dhe Bering Straits.Lajbnici kishte nj
qllim t madh jetsor. Kishte vizionin ekumenik d.m.th., t bashkimit
t gjitha kishave. Ai studionte edhe linguistikn komparative dhe
krahasimet e kulturave t ndryshme dhe i pari prmend perenialistt.
Synimet e tij ishin t gjendej religjioni i par dhe gjuha e par. Gjith
studimet e tyre : Lajbnici, Franke dhe Ludolfi i bazonin n projektin
e tyre ekumenik. Bashkimi i kishave franceze dhe Ludolf organizonin
seminare n Halle pr ti bashkuar pietistt gjerman sepse Franke ishte
i edukuar si pietist me kishn lindore ortodokse dhe pr ti prgatitur
pr pun misionare. N Halle pr qllime t tilla u prkthye edhe bibla
n shum gjuh. Aty kishte institute pr gjuh orientale, judiste. M
1698 me leje t Frederikut t III sht themeluar jetimorja ekumenike
n Glaucha, ku fmijt bonjak edukoheshin prej gjith Gjermanis
dhe vendeve tjera dhe u b model pr edukimin e fmijve t varfr
dhe bonjak. Kjo paraqiste vazhdimsi t tradits q kishin vendosur
n Evrop pr her t par vllazri pr jet t prbashkt, e themeluar
prej Gerhard Grootes. Kto edukuan edhe emra t mdhenj si Zhan
DArk, inspiruesja e kombit francez, Erazmo Roterdami, Nikolla
Kuza e shum e shum t tjer. Vllazria pr jet t prbashkt filloi
m 1390 n Gjermani dhe Holand dhe kjo shoqat bri shum q
koncepti i s mirs s prgjithshme q e prpunoi Platoni n veprn e
tij Republika, m pas me rilindjen e filozofis s Platonit n
Kshillin e Firences, ky parim u ringjall prej : Nikoll Kuzs,
Francesko Petrarkes, Piko Della Mirandola e m von edhe Erazmo
Roterdami. Qendra intelektuale e Evrops n Halle dhe Frankes n
Amerik bhej prmes Londrs, m sakt t oborrit mbretror t
mbretreshs Anne. Edhe m sakt ndrmjetsohej prej bashkshortit
t saj, Princ George i Danimarks (1653-1708). Edhe pr
mbretreshn Anne dhe Princin George t Danimarks shkrimtaret
383

shkruajn me nj prqeshje dhe nnmim sepse i takonin fraksionit

pro-republikan dhe ides s Commonwealthit.Linkun ndrmjet
pietistve gjerman dhe puritanve t Anglis s re, veanrisht t
Cotton Mather e vendosi Anton Wilhelm Bohm Kapelan n oborrin
mbretror, princit George. Bohm ishte i rekomanduari i Frankes t
Georgi pas vshtirsive q kishte pasur mbreti me Kapelanin e Par.
Bohm u b nj ndr kryesort e lvizjes ekumenike n Angli dhe ishte
lider i shoqats pr propagandimin e krishterimit bashk me H.W.
Ludolfin q ishte kthyer n Londr m 1700 pas udhtimit n lindjen e
afrt. Bohm
bnte prkthime t shkrimeve ekumenike prej
gjermanishtes n anglisht dhe latinisht si korrespondenca MatherFrancke n t dyja gjuht pr qarkullim m t gjer t shkrimeve. Deri
n vdekjen e tij Bohm ishte ure lidhse n korrespondencn globale t
Frankes dhe pietistve gjerman duke i konektuar kto t fundit me
puritant e Bostonit dhe duke lidhur at me misionart e sponsorizuar
prej Halles n Indi dhe Afrikn Jugore. Korrespondenca e par
ndrmjet Matherit dhe Frankes zuri vend m 1709. Prej ditarit t
Cothon Matherit msohet se ai kishte lshuar n qarkullim dy letra:
Pietizmi i vrtet amerikan dhe Dr. Franckius, n Saksoni. Ditari
i tij ka t dhna rreth shkollave bamirse pr ti edukuar jetimoret dhe
fmijt e varfr dhe reformimin e shoqris. Tema kryesore e
trekndshit Mather-Franke-Bohm, ishte pikrisht hapja e shkollave
bamirsie pr edukimin e fmijve t varfr ndrsa t tjerat kishin t
bnin me misione dhe ekumenizm.

384

Cothon Mather
Ditari i Matherit prmban letra korrespondimi rreth hapjes s
shkollave bamirse, hapjen e spitaleve pr t varfr, madje kishte edhe
shembuj t tjer. Halle, d.m.th., veprimtarin e tyre bamirse pr ti
edukuar dhe mbshtetur jetimt dhe fmijt e varfr. N letrat e
Frankes q ja drgonte Cotthon Matherit kishin t bnin me fusha t
ndryshme si bamirsi, edukim dhe misione t jashtme. Franke dhe
Mather ishin jashtzakonisht t prfshire n bamirsi n ndihm ndaj
nevojtarve, t pastrehuarve, bonjakve, studentve t varfr. Franke
shkruante se shtpia e jetimve merret me prmirsimin e mendjes
ose m sakt me shptimin e shpirtit. N kt shkoll ato msojn
msimet e Krishtit si dhe artin dhe shkencn. Kto shkolla kishin
fmij nga gjith vendet si dhe mbanin seminare pr ti msuar
msuesit me metodat e msimdhnies dhe msimnxnies t Halls,
kshtu q Halle prhapte arsimin kudo n Gjermani dhe m gjer. Aty
msohej gjuha helene, latinishtja gjuht orientale si hebraishtja etj. Dy
figurat udhheqse si Mather q ishte nj intelektualt m t spikatur
t Ameriks koloniale dhe August Francke kishin mision t edukonin
dhe ti ndihmonin pjest m t degraduara t shoqris, inspirimin e
shoqris drejt solidaritetit shoqror dhe ngritjen e nivelit t njeriut n
nivel m t lart q t mos ishin vetm skllevr t eksploatimit pr
korporatat tregtare. Kjo frym e bamirsis arriti q t prhapej edhe
n Gjermani por edhe n Amerikn koloniale. Nj numr i madh i
385

letrkmbimit n mes t Frankes dhe Cothon Matherit ishte misioni i

ekumenizmit, mision q kishte t bnte me prhapjen e krishterimit t
vrtet, t kishs universale si instrument i paqes universale dhe pr
ti larguar skizmat religjioze brenda krishterimit q ishin edhe
shkaktare t luftrave t prgjakshme ndrreligjioze q shkatrruan
Evropn mesjetare. Bohm shkruante se nuk ishte qllimi i misionit
ekumenik q laikt ti largoj nga konflikti religjioz i oksidentit por t
msojn krishterimin e vrtet dhe t promovojn kishn universale.

OPONENTT: LAJBNICI DHE ISAK NJUTNI

Universi sht si nj or gjigande mekanike q

fillon me goditjen nga nj qenie e mbinatyrshme
ose e filloi punn e saj prej Big-Bangut

Isak Njutni

Ka me tepr gjra n qiell dhe tok, Horatio! se

sa ndrroni ju n filozofin tuaj

Hamleti

386

Njutni dhe Lajbnici

Letrat e Lajbnicit me Dr. Samuel Klarkun nuk ishin vetm nj debat i
thjesht akademik por prfaqsonin dy pikpamje t ndryshme mbi
botn. Lajbnici dhe Njutni i prkisnin dy qarqeve t ndryshme,
Lajbnici ishte prorepublikan sepse idea e tij e arritjes s lumturis q
idea q frymzoi revolucionin amerikan, ndrsa Njutni prkraheshte
prej Partis Veneciane t fajdexhinjve q ishte vendosur n
Londr.Me rndsi sht eksperimenti i Michelson-Morley dhe
pikepamja e rendit kozmik q kishte Johanes Kepleri i cili mendonte
se universi nuk sht vetm nj vakum q trupat mund t krcejne si
toptha t bilardos si e konceptonte Njutni dhe prifterinjt e lart t
shkencs empirike. Korrespondenca Lajbnic-Clarke filloi me letrn e
par n nntor 1715 dhe prfundoi me letrn e pest t Lajbnicit dhe
prgjigjes s Clarkut q ia bri Lajbnicit pas vdekjes s tij m 1716.
Lajbnici atakoi konceptin e Njutnit se universi sht nj or gjigande
mekanike q e godet n menyr periodike Zoti, duke kundrshtuar
konceptin Njutonian se trupat trhiqen n mes veti n distanc pa
ndonj mjet ndrmjetsues si nj fuqi mbinatyrale, shtja me
kontraverse n Correspondence ishte natyra e universit fizik. N
pikpamjen e Isak Njutnit q prezentohej prej Dr. Samuel Clark, ne
gejm nj botKarteziane ku trupat goditen njri me tjetrin n vakum.

387

Johanes Kepleri
Dr. Samuel Clarke duke iu referuar Njutnit, deklaron se kosmosi sht
absolut dhe Zoti n pikpamjen Njutoniane prfaqson nj vullnet
kapriioz sikur njdiktator i universit zgjodhi t lviz tr universin
n vij drejtvizore n nj vend tjetr, ai e bn kt pa br
ndonjdallim sepse kosmosi gjithkund sht vakum dhe i njjt.
Lajbnici mendon se nuk egziston hapsir e lire dhe ajo q n e
perceptojm si kosmos ose hapsir sht rendi ku gjenden trupat t
cilat lokalizohen dhe zn vend pran trupave tjer sipas nj rendi.
Zoti sipas Lajbnicit nuk krijoi hapsir t lir sepse gjithka q ai krijoi
ai kishte njarsye t mjaftueshme pr ta krijuar ashtu si egziston me
gjith perfektshmrit. Zoti nuk kishte arsye t krijoj hapsir t
zbrazur dhe nuk do ti krijonte dy gjra t ndryshme sepse skishte
arsye. Zoti asnj her nuk do t krijonte hapsir boshe , sa m shum
materje, Zoti ka rastin t ushtroj urtesin dhe fuqin e tij t
perfeksionit t pakufizuar. Tek Lajbnici nuk shohim nj univers
arbitrar, por nj univers q sht m i mir prej t gjith botrave, e
krijuar n baz t parimeve prej Zotit, i cili krijoi vetm kur kishte
arsye t mjaftueshme , ku gjithsia nuk sht absolute, por thjesht rend
i lart. Pikpamjet e Njutnit ishin n prputhje me pikpamjen e
388

oligarkis s korruptuar q kontrolli i tyre derivon duke e degraduar

njeriun n nivel t kafshs , secili person i marr godet tjetrin, sikurse
partikulat n vakum, bota do t ishte kaotike pa ndonj parim, nse
njeriu egoist i prirur pas lakmis dhe luksit t godas tjetrin. N letrat
e korrespondencs preket edhe tema e egzistencs s eterit , pr
Lajbnicin nuk egzistonte vakum absolut, por egzistonte dika q e
mbushte kt hapsir t zbrazur. N historin e shkencs u rrzua edhe
teoria korpuskulare e drits q e kishte dhn Isak Njutni. Kepleri
zbuloi orbitat eliptike t planetave t sistemit heliocentrik.

Pes solidt e Platonit

N shekullin XVI astronomi gjerman Johanes Kepler u orvat q t gjej
lidhjen n mes t pes planetve t njohura n at koh dhe pes
solidet e Platonit, n veprn e tij Mysterium Cosmographicum qe u
publikua m 1596, 5 elementet e Platonit u vendosn njri tek tjetri
dhe u ndan prmes sferave. Kepleri propozoi q distanca n mes t
planeteve t kuptohet n terme t elementeve t Platonit t mbyllur n
nj sfer q prfaqsonte orbitn e Saturnit. T gjasht sferat
korrespondonin me planetet (Merkuri, Venera, Toka, Marsi, Jupiteri,
Saturni). Solidt ishin prej oktahedronit m pas ikosahedronit,
dodekahedronit, tetrahedronit dhe m n fund prej kubit. N kt
mnyr struktura e sistemit solar dhe distanca n mes planeteve u
diktua prej solidve t Platonit. Kepleri e mnjanoi iden e vet
fillestare se orbitat ishin sferike, ai zbuloi tre ligjet e dinamiks
orbitale, e para thot se orbitat e planeteve jan elipsoide dhe jo
sferike duke ndryshura kursin e Fiziks dhe Astronomis. N shek.
XX, orvatjet pr t lidhur solidt Platonik me botn fizike u zgjeruan
edhe n nivel t mbshtjellsve elektronik n Kimi prej Robert
389

Moonit e njohur si modeli i Moon. Ktu shihet se ka dika

fundamentale pas solideve t Platonit dhe dhe rendin q egziston n
kosmos nga mnyra si jan t radhitur planetet. Johanes Kepleri
nveprn e tij fundamentale Harmonies of the World tregoi se
kosmosi sht harmonik dhe u korrespondon intervaleve muzikore.

Sistemi Solar i Johaness Keplerit

Prandaj universi shte i organizuar dhe do vshtrim m t thelle se si
e shihte Njutni si nj vakum ku kemi trupa q trhiqen n mes veti
dhe q udhhiqen prej ligjeve t statistiks. Hamleti njher tha Ka
m tepr gjra n qiell dhe n tok Horatio! se sa ju ndrroni n
filozofin tuaj.

BENXHAMIN FRANKLINI LAJBNICI

AMERIKAN
Ndershmria sh politika m e mir

390

Benxhamin Franklini - Lajbnici Amerikan

Benxhamin Feanklini ishte ithtar i ides se virtytet morale ishin t
lidhura me rritjen ekonomike. Ai pranoi se frymzues dhe influenc t
madhe n formimin e tij kishte pas eseja e Cothon Matherit Te bsh
mir. Nuk diskutohet se modeli i bamirsis A. Frankes kishte pasur
influenc t madhe n eset e Matherit. Babai i Benxhamin Franklinit,
Josiah kishte qen bashkpuntor i Increase dhe Cothon Matherit n
luft pr mbrojtjen e liris s kolonis. Babai Josiah Franklin
shpeshher i ftonte lidert republikan n shtpine e tij. B. Franklini
ishte Lajbnici amerikan, i cili ishte mshiruar n promovimin e
konceptit t mirs s prgjithshme, prmes themelimit t Juntos s
tij, m 1727 klubi pr prmirsim t prbashkt. M 1774 Lajbnici e
themeloi edhe Shoqatn Filozofike t Ameriks, promovimin e tij, pr
pun publike etj., n Filadelfia. Franklini ishte promovues i shkollave
bamirse, kishte interesim q ti edukonte edhe fmijt zezak. Hapi
shkolla edukimi, librari n kolonit angleze dhe ishte i angazhuar n
edukimin krishter t sllavve. Ky synim bamirs dhe human pr ti
edukuar fmijt, pa dallim ngjyre dhe statusi social, hasi n rezistenc
dhe reagim te skllavopronart sepse ata dshironin q kto t ishin
vetm shrbtor dhe skllav, ashtu si pandehte Bernard Mandevilli,
dhe q ishin t bindur n idealin e Xhon Llokut jet, liri dhe pronsi.
Konvertimi n krishter ndikoi q t rritet vetdija e barazis
391

religjioze, asaj barazie q promovohet n librat e shenjt, se t gjith

njerzit jan t lindur t lir dhe jan t barabart pr nga natyra. B.
Franklini paraqiste vazhdimsi t aspirats s Masachusets ad buy
coloni drejt revolucionit amerikan dhe institucionalizimit t s mirs
s prgjithshme. Republika amerikane ishte komb-shteti i par modern
q me vetdije themeloi dhe promovoi konceptin e t mirs s
prgjithshme pr t gjith qytetart n kundrshtim me sistemin
oligarkik t Xh. Llokut, q qeveria tiu siguroj pushtet dhe pasuri
vetm nj strategji t vogl q t sundojn mbi shumicn e popullit.
ShBA-s ishin republika e par moderne sovrane q iu prkushtua
parimit se t gjith grat dhe burrat jan t krijuar si qenie t barabarta
n imazh t zotit. Sa do q kishte kompromise dhe t meta, republika e
par, ishin mbledhur t gjith mendjet e ndritura t Evrops n
fraksionin transatlantik republikan t bazuar n konceptin lajbnician :
Jeta, barazia dhe krkimi i lumturis dhe jo t pronsis apo
pasuris pr t realizuar prpjekjen e tyre ekumenike t bsh mir, t
themelohet republika n botn e re q i dedikohet parimit t s mirs
s prgjithshme, ide q u lansua q n Kshillin e Firences n
renesanc prej Nikoll Kuzs. Kjo kauz dhe ky prkushtim ndaj ktij
parimi edhe sot prfaqson shpresn e vetme t mbar njerzimit dhe
q bazohet n iden se i vetmi pushtet sht sovran nse i shrben t
mirs s prgjithshme.

LAJBNICI THEMELUES I EKONOMIS

MODERNE

392

Leonardo da Vini
Prpjekjet e para t konstruktimit makins me avull i gjejm n antik
te Hero i Aleksandris, q bri nj eksperiment duke e nxehur ujin n
nj kazan dhe avulli. Rrotullonte sfern e holle e cila ishte e lidhur me
dy tuba dhe kur kalonte avulli n t, sfera e holl rrotullohej. Kjo
makin njihej si aeolipile. N mesjet Kameralistt q u shfaqn n
renesanc dhe q ishin kshilltar t pushtetarve lokal ishin ndr t
part q kishin filluar t kultivojn mendimin ekonomik, madje vlen
t theksohen prpjekjet e Leonardo Da Vinit pr t konstruktuar
makinat n djegie. Deri n fillim t shek XIX n disa universitete
gjermane sht msuar Lajbnici n programin mbi kameralizmin. Kjo
ekonomi q bazohet mbi involvimin e motorve me djegie t
brendshme n procesin e prodhimit njihet si ekonomi fizike. Ideja
ekonomike e Lajbnicit fillon m 1671 kur e botoi esen e tij
ekonomia dhe shoqria dhe q jepte prparsi prodhimit n vend t
tregtis si dhe proteksionit t prodhuesve si dhe nevojn e pagesave
dhe kostos s fuqis puntore prodhuese.

393

Rudiment i makins me avull te Hero- s s

Aleksandris
Lajbnici u mor tepr me studimin e motorve me djegie t brendshme,
prkufizoi fuqin dhe punn t cilat u bn edhe tema n fizik dhe
definoi termin teknologji. N shek XVIII mendimet ekonomike t
Lajbnicit patn influenc t madhe n shum pjes t Evrops dhe
Ameriks n qarqet e Benxhamin Franklinit. Lajbnici i bri nj
program mbretit Pjetrit t Madh rus pr zhvillimin e xehetaris dhe
industris duke qen kshilltar i mbretit rus. Rusia vazhdoi me
programin lajbnician deri n fillim t shek XVIII, ku m pas u devijua
dhe deri n kt koh kishte prodhim m t madh se Anglia.
Gjermania, gjithashtu vazhdonte deri n fillim t shek XVIII, t
zbatonte programin lajbnician q ishte edhe pjes e programeve
arsimore universitare. N Franc programin e Lajbnicit e kishin
pranuar qarqet e Ecole Polytechnique 1794 q udhhiqej prej Sadi
Karno. Gjat periudhs 1791-1830 ekonomia lajbniciane u fut n at
q e quajti arkitekti i revolucionit amerikan Aleksandr Hamiltoni,
sistemi ekonomik amerikan. Nj
bashkpuntor i Benxhamin
Franklinit dhe Hamiltonit ishte edhe Matew Carey. Ky i fundit bri
ringritjen e politiks ekonomike amerikane e cila kishte ngrthyer n
394

vete idet e Lajbnicit pr ekonomin fizike dhe t sistemit monetar t

Hamiltonit. Ky sistem kishte pr qllim modelin ekonomik q i
shrben t mirs s prgjithshme, prandaj edhe Anglia kishte qndrim
armiqsor ndaj ktyre ideve q lindn n kolonit amerikane q
synonin pavarsin prej Anglis imperialiste dhe themelimin e nj
republike moderne sovrane q i shrben t mirs s qytetarve. Qarqet
franceze republikane si Markizi Lafajet dhe Sadi Karno
bashkpunonin me shoqatn Cincinati q luftonte t rimkmbte iden
e Aleksandr Hamiltonit q u vra n duel me nj agjent anglez Aron
Bour, dyluftim me qllim q republika e re e lindur mbi idealin
platonik t agapes t shuhet dhe imperialistt anglez prap ti
kontrollonin kolonit dhe t zbatoheshin n kto koloni. Idet e Adam
Smithit t tregut t lir q e kishte projektuar me ide t Lord
Shelburnit pr ti mbajtur n koloni dhe prapambetje Francn q u
ringjall pas politikave ekonomike t Zhan Baptist Kolbertit si dhe
kolonit amerikane. Gjeneral Lafajete bri takimin n mes t Careyt
dhe Fridrih Listit q m pas Fridrih Listi me vendosjen e tarifave
doganore (Zollverein) lozi nj rol ky n bashkimin e Gjermanis prej
Oto Von Bizmarkut q librin e Fridrih Listit Mbi sistemin nacional
ekonomik e mbante n tavolinn e puns. Nxns i Listit ishte edhe
Arthur Grifith, lideri i lvizjes Sin Fein n Irland q njihet edhe si
babai i kombit irlandez dhe q bri ngritjen kruciale t ktij kombi
luftarak. N mesin e shek XIX, ekonomist, lider n ShBA ishte Henry
Carey djali i Mathew Carey q ishte edhe kshilltar ekonomik i
presidentit Abraham Linkoln dhe q i prkiste sistemit amerikan
ekonomik q e dizajnoi Aleksandr Hamiltoni. Prej vitit 1868 n
Japoni sistemi ekonomik amerikane bhet edhe politik ekonomike
zyrtare e dinastis mbretrore MEIJI, prmes ekonomistit amerikan
Erazmo Peshine Smith, q ishte bashkpuntor i Henry Carey. Por
edhe Dr. Sun Yat Seni, babai i kombit kinez nj personalitet i
lavdishm i historis moderne t Kins i prkiste sistemit ekonomik
amerikan, i cili ishte i edukuar nga qarqet ekonomistve t sistemit
hamiltonian, sepse kishte lindur n Havaje dhe atje kishte jetuar dhe
q ndrmori hapa gjigand drejt modernizimit t Kins. Derisa qarqet
britanike q u prin prej filozofit Bertrand Rusell dhe John Dewey
395

filozofi pragmatist amerikan themeluan Maoizmin dhe infiltruan

filozofin aristoteliane dhe derivatet e saj empirike dhe n vend t
ideve t Dr. Sun Yat Senit, q m pas u vazhduan prej Chang Kay
Shekut, por q nuk kishte edukimin e duhur n modelin amerikan dhe
humbi betejn ndaj Maos dhe Kina e prqafoi komunizmin dhe u
devijua nga idealet republikane q kishte bartur prej Amerike n Kin,
legjend e historis moderne t Kins Dr. Syn Yat Seni. T gjitha
faktet dshmojn se Lajbnici sht figura dhe gjeniu m i madh n
historin e civilizimi evropian, ishte nj pasardhs besnik i Nikoll
Kuzs dhe filozofit gjenial t antikitetit, Platonit. Qllimi i tij si dhe
i t dy gjigandeve t filozofis ishte republika mbi idealin e t mirs
s prgjithshme. Lajbnici vendosi gurthemelet e republiks s par
moderne meqense preambula e kushtetuts s Ameriks bart
filozofin lajbniciane, at :liri, barazi dhe krkimi i lumturis si dhe
koncepti i t mirs s prgjithshme. Ai zbuloi llogarit infinistimale,
llogaritsin e par q pr ta relativizuar famn e Lajbnicit qarqet e
fraksionit venecian n Angli, ia atribuuan Isak Njutnit, pr t cilin mbi
dokumentet e lexuara pr t Xhon Majnard Kejns, q i bleu n
ankand letrat e tij tha q Isak Njutni nuk ishte shkenctar por alkimist
dhe magjistar. Lajbnici sht baba i ekonomis moderne edhe pse
nuk prmendet sot n tekstet e ekonomis.Ai sht ndr m meritort
pr modernizimin e Evrops duke e marr si vler ekonomike aftsin
kreative t njeriut pr ti zbuluar ligjet universale, punoi n motort
me djegie t brendshme dhe themeloi at q njihet si ekonomia fizike
q mbi kto parime. Aleksandr Hamiltoni, themeluesi i Ameriks
moderne e shkroi Raport on manufacture, q e aprovoi Kongresi
Amerikan si dhe ideja e banks nacionale q emeton para pr
zhvillimin e ekonomis fizike prbjn brthamn e sistemit
ekonomik amerikan. Idet e Lajbnicit dhe Hamiltonit jan sekreti i
shptimit t civilizimit nga kriza moderne ekonomike q rrezikon
civilizimin drejt nj epoke t errt. Lajbnici paralajmroi se idet
liberale t Xhon Llokut sepse ai ishte edhe skllavopronar q ska t
bj m fare me preambuln dhe kushtetutn amerikane dhe asnj ide
e tij nuk u mor n konsiderat prej etrve themelues t ShBA-ve, por
ato jan shpifje sepse ai promovonte iden liri, barazi dhe arritje e
396

pronsis. Ishte empirik sepse mendonte se botn mund ta njohim me

shqisa dhe nuk ka ligje universale jasht shqisave tona, pra ai ishte
nj sharlatan filozofik. Lajbnici pr ta demaskuar shkroi edhe veprn
fundamentale t tij : N t kuptuarit e arsyes njerzore, ku dha
vizionin e bots m t mir nga t gjith bott tjera, ku njeriu vjen n
kt bot me qen i lumtur dhe institucionet bhen me at qllim q ti
shrbejn t mirs dhe lumturis njerzore. Xhon Lloku institucionet i
shihte si instrument pr ti br t pasurit m t fuqishm dhe m t
pushtetshm pr ti sunduar pjesn tjetr t popullats dhe pr ti
mbajtur n mjerim. Veprn e Lajbnicit N t kuptuarit e arsyes
njerzore u prpoq ta ironizoj filozofi francez Volter, prmes
Kandidit, ku ky shpeshher prballej me situat absurde, por Lajbnici
ishte i madh pr ta ironizuar, por q qarqet venedikase i prgatitn
kto sulme me qllim q ideali i tij t mos prhapej si drita n errsir.
Iluministt francez nuk ishin asgj m tepr se empirikt anglez,
agjent t fraksioneve proveneciane, q kishin pr qllim q t
ndalonin prhapjen e republiks q i vihet n shrbim t mirs s
prgjithshme. Nuk pati fat njerzimi q Lajbnici, nuk erdhi
kryeministr i Anglis, vetm sepse shefja e tij elektorja Sophie, vdiq
vetm dy muaj para mbretreshs ANNE dhe n vend te saj vjen
Xhorxhi I, sepse elektorjaSophie, sipas marrveshjeve mbretrore do
t zvendsonte mbretreshn ANNE dhe Lajbnici do t vinte n
pozit t lart influence dhe historia e Evrops do t ishte ndryshe nga
q ishte dhe sht deri sot. Rusia moderne e vesternizuar sht
produkt i Lajbnicit nga bashkpunimi me Pjetrin e Madh, themeluesin
e Rusis moderne sepse ai themeloi Akademin e Shkencave Ruse dhe
zbatoi programin e tij t ekonomis fizike, ndrsa n Amerik
produkti lajbnician ishte revolucioni amerikan q ishte unikal n
histori q u vendos nj kushtetute unikale me preambul gjithashtu
unikale. N vete ngrthen vlerat m t larta sublime t historis s
njerzimit, konceptin e t mirs s prgjithshme dhe lumturia e njeriut
si synim i larte i do pushteti sovran. Lajbnici pa dyshim sht figura
m e ndritshme e historis s Evrops por edhe bots. Me idet e
Lajbnicit bota do t bhet m e mir nga t gjitha bott tjera. Nuk
sht e rastsishme q sot Lajbnici, Nikolla Kuza, Platoni dhe
397

Aleksandr Hamiltoni nuk jan t prfshir n sistemet tona arsimore

sepse te kto qndron edhe sekreti i renesancs botrore.

LAJBNICI E VESTERNIZOI EDHE RUSIN

Lajbnici i shkroi Sophie Charlottes:Un jam
Solloni i Rusis

Pjetri i Madh i Rusis

Zgjidhja e problemit ekonomik botror lidhet me dy gjenit: Lajbnicin
dhe Aleksandr Hamiltonin.Lajbnici mund t thuhet se pas Nikoll
Kuzs, sht ndr m meritort pr ngritjen e civilizimit evropian.Ai
sht njeriu q zbuloi aq shkenca sa q studentt e sotshm nuk mund
as ti numrojn.Ai vendosi themelet e ekonomise moderne t
bazuar mbi aftsite kreative t njeriut pr t zbuluar ligjet
universale t natyrs. Pikrisht, ai n bashkpunim me Ecole
Politeknique n Paris bri prpjekje serioze pr t zbuluar makinat
me djegie t brendshme pr t rritur fuqin prodhuese t puns dhe
pikrisht duke u bazuar mbi parimin e Veprimit minimal, q
398

kundrshtoi parimet e lvizjes s Dekartit. Pikrisht parimi i

Veprimit minimal, sht baza eindustrializimit dhe revolucionit
industrial dhe teknologjik n Evrop.Lajbnici vinte nga tradita e
kameralistve q doln n renesanc si kshilltar t liderve lokal
q derivonin nga ideja e Karlit t Madh, q bri prpjekje serioze
pr t edukuar popullin pr ta ngritur n nj nivel m t lart.
Pikrisht Karli i Madh e ngriti traditn e edukimit popullor dhe
kurorzimin e mbretit nga papa. Ai bri reforma infrastrukturore,
ndrtoi kanale ujore t lumenjve si mnyr transporti, themeloi
shkolla pr edukim dhe mund t konsiderohet si babai i Evrops s
krishtere. Por nuk zgjati shum kjo lvizje n form t Vllazris
pr jet t prbashkt. Lindi n renesanc q edukoi emra t
mdhenj t renesancs. Prej ksaj tradite doln Erazmo Roterdami,
Nikolla Kuza, Zhan Darku, themeluesja e kombit francez etj.
Prandaj, prej ksaj tradite doln dirigjuesit d.m.th., sistemi i
organizimit nacional t ekonomis. Ndr m t njohurit ishte Zhan
Baptist Kolberti dhe ky sistem arrin kulmin. Pikrisht Lajbnici e
definon sistemin ekonomik modern n esen e tij Shoqria dhe
ekonomia dhe bashk me Xhonatan Suiftin dhe Cotton Matterin,
prbnin at q quhej si konspiracioni trans-kontinental republikan,
pra ideja e republiks sovrane moderne n kohn e mbretreshs
Anne, n at koh. Lajbnic shrbente n oborrin mbretror t
Hanoverit dhe prmes Sophie Sharllotes bijs se elektores Sophie,
prgatitej q t bhej kryeministr i saj dhe Evropa do t ndrronte
kursin historik . Por n vend t elektores Sophie erdhi Xhorxhi I q u
b agjent venecian dhe u konsolidua Partia Veneciane n Britanin e
Madhe dhe Lajbnici e humbi prfundimisht influencn. Lajbnici e
vesternizoi Rusin n kohn e reformatorit m t madh rus, mbretit,
Pjetrit t Madh, pikrisht ka qen Lajbnici q vendosi themelet e
Rusis moderne. Ai vendosi bazat e ekonomis produktive ruse.
Imazhi perndimor i Rusis sht pikrisht influenca e Lajbnicit te
Pjetri i Madh. Lajbnici i propozoi Pjetrit t Madh q t themeloje
Akademin e Shkencave Ruse prej nga rrodhn gjith akademit
shkencore ruse. Qllimi i Lajbnicit ishte q t zhvilloj Pjetri i Madh
iden e interesit nacional ekonomik dhe t ndikoj n reformimin e
399

agrikulturs ruse ashtu q bujqit rus t dalin nga skllavrimi. Pas

reformave t tilla t nxitura prej Lajbnicit, produktiviteti i ekonomis
ruse u rrit shumfish saq e tejkaloi produktivitetin industrial t
Anglis. Pr Lajbnicin Pjetri i Madh ishte nj instrument q t ngrit
Rusin n nj nivel m t lart kulturor q t bashkoj Evropn dhe
Kinn n nj Commonwealth krishter q t oj njerzimin n nj
harmoni m t madhe. Lajbnici e nxiti Pjetrin e Madh q t promovoj
shkencn dhe religjionin. Lajbnici n nj letr (dhjetor 1708) i shkroi
Pjetrit t Madh Qllimi i vrtet i studimit sht lumturia njerzore,
me fjal tjera knaqsia e zgjatur, e arritshme pr shume individ q
nuk dshirojn t jetojn n prtaci...t shfrytzojn talentin e tyre pr
t praktikuar virtytin modest, t arrijn njohjen e pafajshme t zotit
dhe t promovoj t mirn e prgjithshme. Pjetri i Madh dshironte t
ishte perndimor andaj dhe zhvilloi nj luft me Suedin pr t dal n
detin Baltik pr t zhvilluar tregun dhe marinn ruse dhe gjat ksaj
kohe ai themeloi Shn Peterburgun ti shrbej qllimit t tij, ai
dshironte t jet nj perandor i modelit Romak. Lajbnici ishte edhe
kshilltar i Charlit t VI dhe Leopoldit t Austro-Hungaris, por
merita e tij m e madhe sht lindja e Ameriks moderne dhe
republiks s par moderne sovrane si dhe preambula unikale e
kushtetuts amerikane q prmban iden e Liris, barazis dhe
krkimit t lumturis. Lajbnicit, agjentt e Venedikut, si Konti ia
prgatitn Volterit q prmes veprs Kandid, tentoi t relativizoj
idealin e lumturis, q e mbronte Lajbnici n veprn e tij N t
kuptuarit e arsyes njerzoresi dhe Isak Njutnin q ishte magjistar pr
ta br zbulues t kalkulatorit vetm pr ta relativizuar famn e
Lajbnicit. Por, Lajbnici vendosi bazat e konceptit t republiks
sovrane dhe ishte n krye t ksaj lvizjeje dhe bazat e ekonomis
moderne si mjete q njeriu t krijoj botn m t mir t gjith
botve q ekzistojn. Nga kombinimi i sistemit t kreditit nacional
t Aleksandr Hamiltonit dhe sistemit t teknologjis n rritjen e
produktivitetit t puns lind edhe sistemi ekonomik amerikan q
paraqet edhe esencn e renesancs globale.

400

SOKRATI I BERLINIT, MOSES

MENDELSSOHNI
Mendelssohni dhe Lesingu luftonin Iluministt
Francez dhe Britanik
q ishin lansuar prej
shrbimeve
inteligjente
Britanike
pr
t
eliminuar rrymat humaniste t Akademis s
Shkencave t Berlinit q i kishte lansuar Lajbnici.
Sa ishte gjall Mendelsoni dhe Lesingu, Imanuel
Kanti ska pasur guxim t ballafaqohej me to

Moses Mendelssohn

401

Moses Mendelssohn (hebre) nj nga

intelektualt m t shquar q ka pasur
ndonjher Gjermania, themelues i
Humanizmit Klasik Gjermane quheshte
Sokrati i Berlinit
Trashgimin intelektuale t Lajbnicit n Akademin e Berlinit e
sulmuan Maupertiusi,Volteri, Euleri dhe Algaroti t cilt prfaqsonin
idet e Shoqats Mbretrore Britanike.
Volteri m prngjan si sofisti Gorgias, kur
seriozin prpiqet ta shkatrroj duke e prqeshur,
ndrsa t prqeshurin duke mbajt qndrim
serioz.

Volteri
Volteri prmes personazhit t Kandidit deshi t
prqeshte idealin e lumturis s njeriut n botn
m t mir t mundshme t Lajbnicit.
Moses Mendelsohni dhe Lesingu u prpoqn q ta mbrojn traditn
intelektuale t Lajbnicit nga kto akuzues t lansuar nga shrbimet
402

inteligjente t Partis Veneciane n Londr. Moses Mendelssoni lozi

nj rol krucial n mbajtjen gjall t tradits s Platonit n filozofi,
muzik, shkenca t natyrs dhe n politik, q i trashgoi prej
Lajbnicit. M.Mendelsoni e shihte arsyen dhe fuqin e mendjes si baz
t konceptimit t do religjioni dhe republike t mirfillt. Ai nxiti
lvizjen e Fedonit (personazh i Platonit) me qllim t lansimit t
kulturs humaniste n Gjermani pr ta konsoliduar Gjermanin si
republik t agapes. Si djalosh i ri,Moses Mendelssohni dhe
bashkpuntori i tij Gothold Ephraim Lessingu u futn n kundrshtim
me Akademin e Shkencave Mbretrore t Berlinit n mbrojtje t
ideve t Lajbnicit i cili ishte nn atak t drejtorit t ksaj akademie
Pierre de Maupertius. P.Maupertius deshi t bj plagjiat parimin e
veprimit minimal q ishte zbulim i Lajbnicit, Ashtu si bri Isak
Njutni me kalkulatorin e Lajbnicit q e prvetsoi si zbulimin e
tij. Maupertius u prpoq ta prezantoj iden se zoti ishte prtac
prkundr zotit t arsyeshm dhe perfekt t Lajbnicit. P.Maupertius
kishte qllimin q t shkatrroj shkencn kontinentale, duke e
zvendsuar autoritetin shkencor dhe njohjet e Lajbnicit, me inferiorin
Isak Njuton. Pr shum vite, Mendelssohni shkroi ese t shumta n
promovimin e ideve t Lajbnicit. Lvizja e Mendelsonit Fedoni
ishte nj lvizje n thelb t mbshtetjes evropiane pr revolucionin
amerikan. Kjo lvizje inspiroi Moxartin, Shillerin dhe klasiken
humaniste gjermane. Ndaj ekzekutimit t padrejt t Sokratit, Platoni
u kundrprgjigj duke prgatitur lidershipin republikan kundr
oligarkis Persiane dhe kolaboracionistve t tyre helen.Gjithashtu
edhe Moses Mendelsoni ndaj sulmit pr ta varrosur pr s dyti
Lajbnicin morri guximin e Sokratit dhe lansoi arritjen e lumturis
q u b edhe gurthemeli i preambuls s kushtetuts s ShBA-s prej
etrve themelues. Sikur vetm pak hebrenjt t zbatonin idet e Moses
Mendelsonit qysh moti konflikti shekullor Izraelito-Arab do t ishte
zgjidhur n mnyr paqsore.

403

ECOLE POLITECHNIQUE , LAZARE CARNOT DHE

GJENIU GASPARD MONGE

Lazare CARNOT

Ecole Polytechnique ishte i themeluar prej Lazare Carnot (1753

- 1823) dhe gjeniut Gaspard Monge(1746-1823) m 1794.
Britania e madhe dhe aleatt e saj kontinental lansuan nj
luftkundr Francs m 1793. Lazare Carnot organizoi
404

mbrojtjen e Francs kundr t gjith invazioneve dhe i mundi.

Ai quhej edhe Organizuesi i Fitores. Ecole Polythechnique u
b qendra e rilindjes s metods Platonike t zbulimit shkencor
s pari u zbatuan n Franc prej Vellazrise pr Jet t
Prbashkt n shek. XV, m pas n shek. XVII nga Jean
Baptiste Colberti q themeloi Akademin Shkencore Mbretrore
me shkencetaret e medhenj si Pierre Fermat,
dhe
bashkepuntoret e Lajbnicit si Christian Haygensin dhe Jean
Bernoullin. Lazare Carnot ishte nj republikan i devotshm, dhe
ithtar i Benjamin Franklinit. N eseun e tij Eseu mbi Makinn
ai e prkufizoi veten si Lajbnician, duke mbajtur qndrimin se
shoqria mund t bj progres vetm nprmes studimit shkencor
t inovacioneve teknologjike. Nga ajo pikpamje ai e themeloi
bazn e re t studimit t mekaniks duke prkufizuar si
hulumitimin pr metodat m t mira pr makinat t cilat
transformojn fluksin e energjis ne pun me cka u mundesua
ekonomizimi i punes qe paraqet edhe revolucion ne progresin
ekonomik te gjithembarshem. Ky konceptim Lajbnicist ishte
opozit egzakte e qasjes fikse t Kartezianve dhe t
Pozitivistve.

Gaspar Monge
405

Pozitivistet nuk pranojn asnj realitet m t lart, por vetm

faktet nga perceptimi shqisor. Llazare Carnot bashkpunoi me
Gaspard Monge pr t krijuar nj gjenerat t re t
shkenctarve republikan nFranc dhe Gjermani. Gaspard
Monge institucionalizoi nj sistem t brigadave q bazohet n
parimin e Carnos mbi entuaizamin duke inkurajuar studentin
t riprjetoj n mendjen e tij zbulimet e mhershme. G.Monge
dhe Ll.Carnot ishin ithtar t ides se zbulimet bhen nn
udhheqje t AGAPES.

ILUMINISTT FRANCEZ
Iluministt francez u etabluan me qllim q t
sfidojn idet e klasikve humanist gjerman

Antonio Conti
406

Rol t madh lozte Antoinio Conti sepse ishin t ndar n kontestin

Lajbnic-Njuton n dy kampe. Me Njutnin ishin Anglezt ndrsa me
Lajbnicin
ishin
Francezt.
Pr
ta
fituar
kt
luft
epistemiologjike,Antonio Conti lozi rol t madh pr t ndikuar tek
Italiant, Holandezt dhe vet Francezer sepse kishin nj simpati pr
Lajbnicin dhe ishin faktor deciziv pr betejn epistemiologjike. Partia
e Njutnit n Franc u aktivizua prej Contit dhe q ishin ithtart e
Malebranchit q vdiq m 1715. Malebranchistt e pranuan Optikn e
Njutnit, Antonio Conti kishte miqsi edhe me Fontanelle sekretarin e
Akademis Franceze t Shkencave t digurijne neutralitetin karshi
Njutnit. Prej miqve te Contit ishin Mairan, Reaumur, Frert dhe
Desmolets. Gjat viteve 1710-1720 n Paris n Hotel de Roham,
rezidenca e nj prej familjeve m t njohura t fisnikeris Franceze
dhe kjo familje ishte e lidhur me Venedikun dhe m von do t gjindet
s Kardinali Princi de Rohan ishte sponzori i Kontit Cagliostro.

Monteskje

407

Bibliotekisti tek Hotel de Rohan ishte Abbe Oliva. Oliva ishte n

Converzazione t stilit Venecian t ndjekur prej Contit, miqt e tij
Parizien dhe Italian. Kto ishin mendimtar t lir dhe libertin. Nj
prej figurave kye t ktyre saloneve ishte Monteskje, para Volterit
dhe Rusoit ishte nj prej teoreticientve kryesor t institucioneve
politike. Antonio Conti u takua me Monteskjen dhe Rohanin n Hotel
de Rohan dhe n nj salon tjetr Club de lEntresol. M von kur
agjenti Antonio Conti kthehet n Venedik, Monteskje vjen n vizit n
Venedik duke qendruar prreth nj muaji. Monteskje ishte nj agjent i
Kontit. Monteskje ngriti temn e Anglofilise duke lvderuar Britanin
dhe gjoja se monarkia konstitucionale ishte forma ideale. Me kt
plqim pro-Britanik u themeluan filozofit Iluministe t Antonio
Contit. Fusha u prgadit pr Njutnin. Nj prej miqve t Antonio
Contit n Hotel de Rohan ishte nj jezuit i njohur si Tournemine, q
ishte nj msues n nj shkoll t lart. Nj prej nxnsve t tij t
pakorigjueshm nj libertin i burgosur q quhej si Franc Alois
Marie Arouet. Q ishte shum kokfort dhe prindrit e tij e quanin
le volontaire, q dmth i vet-dashuruar. Gradualisht kjo u shkurtua
n Voltaire. Historiant letrar Francez n menyr instinktive nuk jan
miqsor ndaj ides s shumica e francezve t njohur kan qenagjent
venecian q kan punuar pr Antonio Contin, por faktet jan
kokforta. Volteri e njihte Antoni Contin personalisht dhe
veprimtarin e Antonio Contit. Antonio Conti u referua shpeshher n
letrat e Volterit, Volteri me adimrim e kishte nj anegdot pr Antonio
Contin dhe Isak Njutonin. Volteri pyeti, A duhet t krkojm
argumente pr egzistencn e Zotit n ndonj formul algjebrike nnj
ndr pikat m t errta t dinamiks? Ai citon Antonio Contin n nj
gjendje t ngjashme me Njutnin: Ju do t jeni t zemruar me mua,
i tha Antonio Conti, Isak Njutnit: por un nuk e kam problem.
Pajtohem me Contin tha Volteri, t gjith gjeometria na ka dhn rreth
40 teorema t dobishme. M tepr se kaq, nuk sht m tepr se nj
subjekt fascinant, q ju siguron q t mos tju ndot metafizika. Libri
q e bri t famshm Volterin ishin Letrat Filozofike, q njihen si
letrat Angleze, sepse ato i prkushtohen egzaltimit t gjithkas q
sht Britanik, q Volteri i observoi gjat tre viteve t qendrimit t tyre
408

n Londr. Volteri e konsideronte Shekspirin si Corneille pr Anglin,

respekti pr Shekspirin prej Volterit ishte inspirues por ai nuk
respektonte t arriturat e teatrit Francez. Conti dhe Volteri arritn t
shkojne deri atje q Anglofilin ta shndrrojn n Anglomani n
Franc. N letrat filozofike Volteri e levderon Njutonin. Pas disa
kapitujve mbi Frensis Bekonin dhe Xhon Llokun, ka katr kapituj mbi
Isak Njutnin. Pr Volterin, Njutni ishte zbulues i kalkuluesit dhe
zbrthimi i tr sistemit Kartezian. Idet sublime t Njutnit dhe
zbulimet e tij i dhan atij njreputacion univerzal. Volteri prktheu
Njutnin dhe botoi Elementet e Filozofis Njutoniane. Letrat Filozofike
u cenzuruan dhe Volteri u fsheh n nntokn libertine t kohs. Ai
filloi t punoj n nj libr tjetr. Shekulli i Lugjit XIV duke e
egzaltuar dhe duke e sulmuar njkohsisht Luigjin XV prmes
krahasimit, sepse Luigji i XV ishte n target t Anglo-Venecianeve.
M 1759, Volteri botoi nj novel t shkurt Kandidi q shprehte
pesimizmin e distiluar kulturor Venecian ku shprehi sulmin e trbuar
kundr Lajbnicit prmes nj karikature Dr.Panglos. Konti i perktheu
nj nga veprat e Volterit n italisht Merope.

409

CARLOSI I III I BOURBONVE DHE REVOLUCIONI

AMERIKAN

Fridrih Shileri prmes drames Don Karlosit

dshironte t tregonte se e mira po e
sfidon te keqen

410

Carlosi i III i Bourbonve

Me 1700 u hap konflikti n mes t Bourbonve dhe Jezuitve.
Ky konflikt kishte zanafilln q nga koha e Nikoll Kuzs q u
perpoq t reformoj kishn dhe t inkurajoj zhvillimin e shtetit
komb sovran. Duke liruar kishn nga kontrolli i oligarkis
feudale veneciane. N Konkordia Katolika Nikolle Kuza e
eskpozoi faktin se sht nj anomali e rnd przierja e
kontrolls ultramontane kishtare n shtjet e shtetit. M 15451563 gjat Kshillit t Trentit dhe Kundr Reformacionet
Jezuitet lozn nj rol kryesor q t mbrojn fuqin ultramentane
t kishs dhe penguin shfaqjen e shteteve sovrane. Q filloi gjat
kohs s Luigjit t XI dhe Henrikut t VII. Ndarja filozofike
ishte n mes t Platonit dhe ideve t tij q u reflektuan tek
St.Augustinit dhe q keto ide u rijetsuan n Renesancn e art
dhe Aristotelit q idet e tij t njeriut kafsh formuan bazn
ideologjike t oligarkis feudale dhe agjentve t tyre Jezuit.
Platoni dhe Shen Augustini e pan njeriun si imago dei ose
shmblltyr hyjnore i aft pr mendim kreativ dhe q ka
perceptim mbi njohjen e universaleve. Ndrsa Jezuitt q ishin
411

derivate Aristotelian besonin se njeriu ska aftsi njohse vetm

se ka aftsi t logjikoj dhe t bj manipulim deduktiv t
koncepteve q derivojn nga perceptimi shqisor. Kto dy
pikpamje kan qen t nj rndsie t veant n luftn pr
progres ekonomik dhe edukim t mirfillt t bazuar n
zhvillimin shkencor dhe teknologjik. Nikolla Kuza e lansoi m
1449 nj vepr t rndsishme On Learned Ignorance dhe
vendosi themelet e shkencs moderne. Oponentt Aristotelian
filluan punn e tyre pr ta ndrprer prhapjen e ktij punimi.
Gjat viteve 1700 kjo luft ka qen e reflektuar pr kontrollin e
drejtimit t kishs katolike ndrmjet Augustinianeve dhe
aleatve t tyre Franeskan nga njra an dhe Jezuitve dhe
Benediktinve nga ana tjetr. Franeskant kan qen
Augustinian q kur St.Bonaventure u b ministr gjeneral i
rendit m 1257. Jezuitt ndr shekuj luftonin idet e Shn
Augustinit. M 1732 ato sulmuan punimet e kardinalit Enrique
Noris q ishte Augustinian. N Spanj i gjith edukimi para
universitar ishte n duart e Jezuitve, q i parandalonin studimin
e shkencave fizike. Jezuitt ishin t fuqishm edhe n Amerik.
Jezuitt mund t prmbyseshin vetm nga prpjekjet e
Augustinianve dhe Franeskanve. Papa Klementi i XIII t
cilin Karlosi i III e konsideronte t kontrolluar nga Jezuitt.
Ekspulzioni i Jezuitve prej Spanjs dhe mbshtetja e Karlosit t III
pr revolucionin Amerikan m 1776 ishin edhe idet e Fridrih Shilerit
tek vepra e tij e njohur Don Karlosi. Fridrih Shileri bri intervenim n
histori duke mbshtetur prpjekjet e Karlosit t III, kundr forcave t
Inkuizicionit q ishin t lidhura me Filipin e II. Idet e Lajbnicit pr
zhvillimin e artit, shkencs ishin zbatuar prej mbretit Bourbon
Karlosit t III. Lvizja e Karlosit kundr Inkuizitorve dhe Jezuitve
ishte n prputhje me projektin Lajbnician t unionit t kishs
Krishtere nn nj politik ekumenike t bazuar mbi parimet q doln
nga Kshilli i Firencs (1439). Kishte bashkpunim n mes t
protestanve q udhhiqnin revolucionin Amerikan dhe Bourbonve
412

katolik t Spanjs dhe Francs kundr politikave t Britanis s

madhe. Ky bashkpunim shrbeu edhe n krijimin e parimeve t
respektimit sovranitetit t shteteve kombe , si m von bri Presidenti
Xhems Monro dhe sekretari i tij John Quincy Adamsi. M 1648
Traktati i Vesfalis q i dha fund lufts tridhjetvjeare 1648 bazohej
pikrisht mbi parimin ekumenik t dhnies prparsi tjetrit. Pas ktij
traktati kishim nj luft t ftoht n mes t tre rivaleve pr kontrollin e
Evrops Bourbonve t Francs, Perandoris s Habsburgve dhe
Britanis q pas kundr revolucioneve t Williamit t Orangve m
1688 prfaqsonte Perandorin Anglo-Holandeze t tipit Venecian.
Rreth viteve 1700 rrjeti i Lajbnicistve kontribonin veanarisht n
Bourbont e Francs dhe Spanjs si kundrpol kundr Perandoris
Britanike. Keto rrjete punonin pr parimet paqsore q derivonin nga
Traktati Vestfalian dhe q kulminuan n mbshtetjen revolucionit
Lajbnician n Amerik nga Benxhamin Franklini q ishte nj ithtar i
fuqishm i Lajbnicit. Spanja kishte qen e rraskapitur nga sundimi i
Habsburgve q nga mbreti i par Habsburg Karli i I dhe djali i tij
Filipi i II. Gjendja e popullats n Spanj gjate sundimit t
Habsburgve ishte e mjeruar, njeriu ishte i nnshtruar sikur Spartant
n kohn e ligjeve t Likurgut, ishin br mjete dhe jo qellime,
njerzit pothuajse kishin zavendsuar kafsht, ishin t penguar t
mendojn dhe t ndikojn n ndonj progres. Ato shfrytezoheshin
vetm pr ti shrbyer familjes Habsburge. M 1492 mbretresha
Izabella dhe bashkeshorti i saj Fedinandi, nn ndikim t inkuizitorit t
madh Tomas de Torquemada e dboi popullin hebre. M 1609 Filipi i
III i dboi popullin musliman t quajtur Moort. Kultura ekumenike e
tolerancs ndrfetare t kulturave krishtero-islamiko-hebrenje n
Andaluzin q lulzoi shekuj me radh nga zhvillimi dhe toleranca n
mes t popujve me kultura t ndryshme morri fund. Ato e degraduan
edhe t arriturit t mbretit Alfonso i Urti q njihej si mbreti i mbreti i
tre religjioneve. Habsburgt nxiten nj politik prjashtuese, pr t
ruajtur pastrtin e gjakut. Kjo politik gjenocidale dhe raciste e
shkatrroi solidaritetin njerzor, nxiti kolaps ekonomik dhe
depopullim. Si rezultat i zbatimit t nj ideologjie antinjerzore.
Jezuitt Inkuizitor futn n sistemin arsimor aristotelianizmin pr t
413

bllokuar t menduarit dhe pr ta penguar zhvillimin shkencor.

Respektimi i titujve fisnikror q lidheshin me pasurin dhe pronat e
tyre i trajtonte pjesn tjetr t popullats si helott n Spart ose
skllevr n status t kafshve q shfrytzoheshin si bujkrobr. Merita e
Karlosit t III ishte q ai prpiqeshte q t transformonte kt
ideologji feudale me konceptin Lajbnician t njeriut, njeriu n
shmblltyrn biblike imago dei, ku zhvillimi i mendjes sht resursi
m i madh i progresit. Prpjekjet e Karlosit pr ta transformuar
Spanjn u ndrpren pas vdekjes s tij dhe me invazionin e Napoleonit
n Spanj m 1808. Karlosi i III u prpoq q t zbatoj idete
ekonomike t Lajbnicit, shkrimet e Lajbnicit qarkullonin n Spanj
dhe shum reforma n edukim dhe n ekonomi bartnin frymn
Lajbniciane. U prpoqn me reforma n Sierra Morena ku jetonin
emigrant gjerman. Njeriu sht pasqyre e dashuris s Zotit dhe nj
instrument ti shrbeje t mirs s prgjithshme dhe lumturis s
gjinis njerzore nprmes zbulimit shkencor dhe zhvillimit t
teknologjive t reja. Pikrisht mendja e njeriut prmes zbulimeve
largohet nga gjendja kafshrore, ndrsa Habsburgt kishin degraduar
shmblltyrn hyjnore t njeriut duke i trajtuar ashtu si edhe
Aristoteli sikur kafsh politike. Nj nga synimet e Lajbnicit ishte ti
lirojm artizant nga mjerimi, duke kultivuar harmoni t interesit n
mes t prodhuesve dhe tregtarve. Kjo do t arrihej prmes zhvillimit
t industris nacionale. N tregun e lire ku krijohen monopolet
tregtare dhe monopolet e kapitalit vazhdimisht artizant ose
prodhuesit mbahen n mjerim t vazhdueshm. N nj shoqri
prodhuese duhet kultivuar dashuria dhe morali q nga puna prodhuese
t perfitoj t gjith shoqria. Monopoli duhet t hiqet me do kusht
n mnyr q t prodhohen t mirat material me mimin real madje
edhe m t lir n menyr q t favorizohen prodhuesit lokal n vend
t importimit t t mirave material nga jasht. Lajbnici krkonte t
zhvillohen parime mbi t cilat kombet do t gjejn harmoni n raportet
e tyre dhe pavarsis s fuqis q kan t respektojn njra tjetrn.
Lajbnici ishte pr t themeluar shoqat ose akademi q do t ishte e
interesuar q t mbizotroj njeriu natyrn prmes zbulimit t
parimeve fundamentale dhe zhvillimit t shkencs dhe teknologjis.
414

Ai krkonte mundsi pr mendime me vler, eksperimente, zbulime

dhe t mblidhen fonde q do t mbshteten kto veprime t dobishme
pr progres. T ndikohet n rritjen e prodhimtaris s agrikulturs pr
ushqyerjen e popullats, t prmirsoj sistemin arsimor dhe t
ushtrohen t rinjt me shkencen e vrtet, studime gjuhsore dhe
ushtrime. Te mbshtet student t varfr, t mbshtes njerzit e
dobishm duke ju dhn tok pr ta punuar. M 1672 Lajbnici shkoi
n Paris ku punoi nn programin e Zhan Baptist Kolbertit q ishte
ministr i Financave t Luigjit XIV dhe pikpamjet e Lajbnicit dhe t
Kolbertit pothuajse ishin t ngjashme. Kjo tradit ishte edhe baza q
Karlosi i III i shfrytzoi pr transformimin dhe modernizimin e
Spanjs. Nse e marrim rastin t izoluar Lajbnici mbshteti
Habsburgt dhe jo Bourbont por pr arsye t ruajtjes s paqs dhe
stabilitetit q kishte derivuar nga Traktati i Vestfalis. Pikrisht
frigesohej nga Luigji i XIV q kishte br disa luftra imperiale.
Ironia e historis sht se pas lufts pr fron q njihet si lufta pr
fronin mbretror spanjol n mes t Bourboneve dhe Habsburgve m
n fund fitoi Philipi i V duke e marr fronin mbretror. Ironia sht se
politika e Filipit t (V), Fernandos s VI dhe m n fund t Karlosit t
(III) ishin pasqyrim i ideve t Lajbnicit se sa Xhorxh i (I) i Hanoverit
pr t ciln loboi vet Lajbnici pas mbretreshs ANNE madje
Lajbnici parashikohej t ishte edhe kryeministr i Anglis. Kjo sht
ironia e historis.

ADAM SMITHI DHE PASURIA

(VARFRIMI) E KOMBEVE

415

Adam Smith
Adam Smithi sht autor i veprs s famshme, Pasuria e Kombeve
ku ai prpiqet t shpjegoj shkaqet e pasurive t kombeve. Por n fakt
vepra e tij i varfron kombet. Kt e ka dshmuar edhe historia. Kt
fenomen e ka demaskuar edhe ekonomisti m i madh gjerman Fridrih
List, i cili mendon se Adam Smith pikrisht qllimin e ka pasur te
varfrimi i kombeve duke i pasuruar pronart e tij n British East
Inda Comp, q ishte edhe puntor i saj. Qllimi i ktij sistemi
ekonomik t Adam Smithit ishte konspiracioni i republiks s re n
botn e re, kolonit amerikane dhe franceze, e cila me revolucionin q
kishte br Zhan Baptist Kolberti dhe kardinal Mazarini, Franca ishte
fuqi evropiane me mirqenie m t lart t qytetarve t saj. Pikrisht
me rekomandim t Lord Shelburnit, Adam Smithi e shkroi veprn
Pasuria e Kombeve duke br plagjiatur t fiziokratve francez :
Turgot dhe Quesney, pr ti shrbyer Lord Shelburnit si arm ndaj
rivalve t saj ekonomik ose n thelb pr ti dobsuar e varfruar
ekonomikisht. Klubi ku mblidheshin komplotistt e ideve
prparimtare t renesancs evropiane dhe mendjeve m t ndritura t
Evrops. Prej shum klubeve nj ndr to ishte edhe Hell Fire Club
416

ose Klubi i Zjarrit t Ferrit, ndrsa ideologu kryesor i asaj filozofie

ishte edhe Xheremi Bentham q njhersh ishte edhe inspiruesi,
intelektual i Adam Smithit. Benxhamin Franklini u ua prej Bostonit
me mision inteligjent n Londr m 1724 pr t grumbulluar
informacione rreth operacioneve t klubit satanik Zjarri i djallit si
dhe armiqt e tjer t fraksionit pro-republikan.
Nj prej arsyeve madhore pse vetm pak njerz e
kuptojn
vetveten
sht
se
shumica
e
shkrimtarve gjithmon msojn njerzit se si
duhet t jen dhe shum pak brengosin mendjet
e tyre pr tju treguar se ka n t vrtet jan.
Besoj se njeriu sht nj konglomerat i pasioneve
t ndryshme

Bernard Mandeville-frymzues i Adam

Smithit
Bernard Mandevili vazhdon: T gjitha kafsht e
paedukuara jan t etura pr ta knaqur vetveten,
natyrshm ato ndjekin prirjet e tyre m t mira pa
marr parasysh t mirn ose t keqen mund tua
shkaktojn t tjerve duke e knaqur veten e
417

tyre. Bernard Mandevilli e konsideronte njeriun

kafsh dhe pr t njeriu duhej t prirej drejt
knaqjes s prirjeve t knaqsive kafshrore. Mbi
konceptin kafsh t njeriut ngritet edhe sistemi
ekonomik i tregutt lir q nuk merr n
konsiderat dmet q mund tu shkaktohen t
tjerve.

Fabula e Blets vepra e njohur e Bernard

Mandevillit
Veanrisht n interes kishte Bernard Mandevillit q para nj viti
Mandevilli kishte shkruar fabula blets ose vese private, prfitimi
publik q pasqyronte nj atak ndaj ides s vizionit lajbnician pr
shoqrin dhe themelimin e institucioneve q promovojn t mirn e
prgjithshme. Njeriu duhet t jete i lir ti realizoj interesat e tij
egoiste. Pr Mandevillin njeriu duhet t jet kombinim i
individualitetit, egoizmit, kriminalitetit sepse arritja e interesave
egoiste t secilit do t kontribuonte n t mirn e t gjith shoqris.
Secila pjes e mbushur me vese
E gjith masa n parajs
Miliona jan furnizues
Q plotsojn luksin dhe krenarin
Krimet e tyre i konspirojn ti bjn t mdhenj
E keqja e t gjitha turms
418

Bn mir pr t mirn e prgjithshme.

Mandeville atakoi shkollat e bamirsis duke i cilsuar si humbje
kohe dhe kontraproduktive sepse ai mbronte iden djallzore t njeriut
dhe vizionin oligarkik
lart-posht t tij, ku elita duhet t ishin
zotrinjt, ndrsa t tjert skllevr. Mandevilli ishte kundr edukimit
t fmijve t varfr sepse mendonte se edukimi i paaftsonte ata pr
pun dhe ai ishte q nj komb duhet t zgjedh n mes t : virtyteve
morale dhe rritjes ekonomike, sepse ato ishin kontradiktore n mes
vete. Nese paraja merret si masa e vleres ne ekonomi atehere humbet
vlera e burimit nese nje milione dollare vijne nga fabrika e celikut apo
tregtia e derivateve financiare ose nje milion qe vjen nga prostitucioni
dhe lendet narkotike. Paraja si vlere fundamentale perben themelin e
nje rryme filozofike qe njihet si hedonizem ose parimi i kenaqesise
dhe i dhimbjes i Liberalizmit Britanik.Esenca e Liberalizmit
Britanik eshte parimi i knaqsise dhe dhimbjes. Kjo ide eshte
elaboruar prej filozofit te lashte nxenesit te Sokratit Aristipit.
Aristipi mendonte se sensualja ndahej ne
kenaqesi dhe dhimbje prandaj qellimi m i lart
n jet sht arritja e knaqsive fizike dhe
largimi i dhimbjes, Aristipi konsiderohet si babai
ihedonizmit modern q e zhvilluan empirikt
Britanik e ndr to Bernard Mandevili

419

Aristipii Sirens ishte nxns i Sokratit por i

kundrt me idet e msuesit t tij , jetoi n
Sirakuz n oborrin e Dionisit, dhe jetoi pr
ca koh n Korint, n intimitet me kurtizanen
e njohur Lais.
Mendevilli ishte edhe frymzuesi intelektual Adam Smithit. Mbi idet
e tij Adam Smithi vuri bazat ideologjike t teoris s tij mbi tregun e
lir absolute si politik ekonomike q pasuron kombet. M 1957 n
veprn Teoria dhe Historia, Ludwig Von Mises nj nga figurat kye
t shkolls austriake ekonomike q sot vazhdimsi e ksaj shkolle
ekonomike, sht shkolla ekonomike e ikagos me prfaqsues
intelektual si nobelistin Milton Friedman q thot : se gjat
iluminizmit filozoft eminent filluan q t largojn metodat
tradicionale t filozofis dhe e ndrpren qllimin e fsheht t
providencs n drejtimin e ngjarjeve dhe ndodhive. Ata filluan t
shikojn gjrat n kndvshtrim t veprimit t njeriut. Kjo m s mir
sht ilustruar prej Adam Smithit, thot Von Mises. Para se ti
analizojm idet e Smithit, s pari iu referohemi ideve t
Mandevillit.Adam Smithi shkruan kshtu:Sistemet e vjetra morale
ishin pothuajse unanime n dnimin e interesit vetjak. Ata ishin t
gatshm pr t falur timoniert e egoizmit t bots dhe shum shpesh
u prpoqn t arsyetojn apo edhe lavdrojn epshin e mbretrve pr
madhshti. Por ata ishin t vendosur n dnim t dshirs s njerzve
tjer pr mirqenie dhe pasuri. Duke iu referuar predikimit n
vese(mal), at t vet-mohimit dhe indiferenca n lidhje me thesaret e
ndryshkura nga korrupsioni,dhe t quajtur vetinteresin si nj ves i
dnueshm. Bernard de Mandeville n legjendn e tij t njohur
Fabula e Blets u prpoq t diskreditoje kt doktrin. Ai vuri n
dukje se interesi personal dhe dshira pr mirqenien materiale, e
stigmatizuar si ves, jan n fakt stimuj t cilit operacionet e saj ngrinin
mirqenien prosperitetin dhe qytetrimin. Edhe Fridrih Von Hajek
babai i ekonomis s tregut t lir lavdroi Mandeville si nj
frymzues i argumentit t Adam Smithit pr ekonomin liberale.
Argumenti i tij sht se shumica e institucioneve t shoqris nuk jan
rezultat i ndonj plani por si superstruktur e bukur q ngrihet mbi
420

shoqatat e kalbura dhe t neveritshme t krkimit t njeriut ti

realizoj interesat e veta egoiste. Ndrsa, gnjeshtra se etrit,
themelues t ShBA-ve luftuan pr zbatimin e ideve t Adam Smithit
dhe Bernard Mandevillit, sht nj shpifje e rrezikshme kundr etrve
themelues t ShBA-ve dhe prpjekjes s tyre pr ta ngritur shoqrin
mbi parimin e t mirs s prgjithshme. Adam Smithi sht baba i
dominimit t korporatave n rendin e ri botror. Ai ishte nj ekonomist
i shek XVIII dhe autor i dogms s tregut t lir Pasuria e
kombeve. Ideja e Adam Smithit ishte q nse njerzve u lejohet q
lirshm t arrijn interesat e tyre (profiti) pa nj ndrhyrje t qeveris
ose ndonj ndrhyrje tjetr, ather dora e padukshme, q
nnkupton forcat omnipotence dhe magjike t tregut do t ojn drejt
ekspansionit ekonomik, stabilizimit t mimeve dhe kjo do t onte
domosdoshmri n nj shoqri perfekt pa varfri. Adam Smithi
mendonte se nse lejohet q biznesi t jet i lir pr t arrit profit
maksimal gjithka do t funksionoj perfekt dhe korrekt. Sipas Adam
Smithit dashuria pr para sht elsi i nj shoqrie t drejt dhe els
i lumturis njerzore. Ndrsa dashurin ndaj paras t gjith librat e
shenjt e prcaktojn si burimin e djallit. Adam Smithi i cili duke u
bazuar n iden e Xheremi Benthamit, i cili ishte ithtar i ides se
njeriu sht i lumtur nse realizon knaqjen shqisore dhe lufton q t
arrij knaqsin dhe t evitoj dhimbjen edhe pr arritjen e qllimit.
T gjitha veset i shihte si prparsi. Pikrisht kt gj e beri edhe
Adam Smithi se pr arritjen e profitit lejohej do ves.Q t dy kto
ithtar t ideve liberale doktrinat e tyre i bazuan n imoralitet dhe
pikrisht intenca e tyre ishte q t lejohej imoraliteti si thelb n
ndrtimin e sistemeve qoft politike ose ekonomike.Por, doktrina
Laissez faire edhe pse ishte propaganduar si sistem ekonomik q
ndikon n progresin e kombeve, ky ishte vetm nj mashtrim sepse
laissez faire ishte nj arm ekonomike pr ti stagnuar kombet drejt
rrugs natyrale t zhvillimit.Edhe sistemi Laissez faire, edhe
komunizmi i Marksit, ishin dy ideologji joshkencore q u dizajnuan
pr ti devijuar kombet drejt rrugs natyrale t zhvillimit. Q t dy
kto sisteme, t dyja djallzore dhe t dyja ekstreme ishin produkt i
British East India Company, q mundsuan t krijojn paradigmn :
421

t majtt dhet djathtt, t cilat ide shumica e intelektualve,

politikanve dhe akademikve i prjetsuan.

Vepra e Adam Smithit Pasuria e Kombeve

q n thelb synonte ti varfronte
kombet,Bibla e ekonomis liberarle
Britanike
Njerzit u kondicionuan duke besuar se nuk ka alternativ tjetr pos
t zgjedhin n mes t vesi sht i dobishm, kapitalizmit t
pakufizuar dhe komunizmit total t ristrukturuar dhe ateist.
Ideologjia e Adam Smithit q sht nj derivat i ides s
kardinalit Paolo Sarpi, themeluesin e liberalizmit dhe empirizmit
anglez i cili edhe pse n disa shkrime t ti ishte kritik ndaj
Aristotelit. Vepra e tij prfaqson aristotelianizmin radikal, prandaj
ideja e tij, baz, ishte mohimi i ligjeve universale, verbria
epistemologjike prmes empirizmit dhe t sunduarit Zeusian t nj
klase oligarkike. Pikrisht ky kardinal ishte q t mos lejohen
parime shkencore dhe ai simpatizonte konceptin Zeusian q ishte
armiqsor ndaj ideve kreative t Prometheut me qllim q elita
sunduese t sundoj me shekuj. Nga e drejta natyrale e tyre pr t
qen sundues ndrsa t tjert skllevr sepse ishin t lindur si t till,
422

ky ishte determinizmi aristotelian. Logjika e Tregut t lir sht

pikrisht n kt funksion q mundson shprndarje t till q klasn
sunduese e pasuron m tepr ndrsa klasn tjetr e varfron tejmase.
N thelb sht imorale andaj filozoft empirikt u prpoqn pikrisht
q veset e njerzve ti proklamojn si t dobishme pr shoqrin n
at mnyre q t zhvleftsojn moralin tradicional se shoqria e mir
duhet t ngrihet mbi njeriun e virtytshm. Morali i ksaj filozofia
sht prfitimi i nj grupi t fuqishm shoqror n kurriz t
shkatrrimit t t dobtve. Kt gj e arsyeton edhe filozofi
gjerman Fridrih Nie q sht i pamshirshm ndaj ksaj shtrese
shoqrore. Ky koncept sht i kundrt me konceptin e njeriut q doli
prej librave t shenjt dhe prej renesancs njeriu imago dei, njeriu
n imazh t zotit q ka mendjen krijuese dhe pr nga kjo cilsi
krijuese i prngjan zotit dhe pikrisht pr kt arsye duhet muar
dinjitetin e tij. Asnj sistem politik ose ekonomik nuk duhet t
nnvlersoj kt koncepti t njeriut imago dei, sepse t gjith
njerzit lindin t lir dhe jan t barabart pr nga natyra, andaj
sistemi ekonomik duhet ti shrbej t mirs s prgjithshme dhe jo t
mirs s nj grupi shoqror aristokratik n kurriz t t gjith mjerimit
t njerzimit. Adam Smithi n thelb promovonte prfitimin maksimal
t individit, arritjen e knaqsive individuale pa konsideruar se
egoizmi i t gjith individve n shoqri sht nj armik i madh i t
mirs s prgjithshme, ide mbi t ciln bazohet republika moderne
e frymzuar nga Republika e Platonit. Adam Smithi ishte shrbtor i
British East India Company q arriti t bhet kompania m e
madhe multinacionale n bot q vazhdonte tregun lindje-perndim,
ashtu sikurse dikur Republika e Venedikut. Ai ishte plagjiator i
fiziokratve si Quesney dhe Turgot q origjinn e pasuris e
vrenin te renta e toks, ndrkoh q roli i njeriut n ekonomi
akoma ishte n konceptin e Aristotelit si zoon politikon. Pikrisht,
ai ishte i kshilluar prej Lord Shelburnit q sistemi i ekonomis s
lir t tregut t ishte arm kundr kolonive amerikane t mbaheshin
nn kontroll dhe t Francs. Prandaj, ekonomia e Adam Smithit
sht individuale duke e konceptuar ekonomin si realizmi i
dshirave individuale pa vendosur asnj parim shkencor mbi
423

ekonomin. Prandaj, kushti i par sht t braktiset ideja e Smithit

nga sistemi arsimor sepse sht teori pseudo-shkencore e dizajnuar
pr ti mashtruar kombet nn maskn e Pasuris s kombeve, por
n esenc ajo i varfron kombet. Prandaj, Adam Smithi duhet t
braktiset nga sistemi arsimor dhe nga sistemi ekonomik. Arritje m e
madhe e sistemit smithian t ksaj shkolle sht ideja e prparsis
komparative t David Rikardos, por ajo nuk mjafton pr t shpjeguar
parimet shkencore t ekonomis. Qllimet mashtruese t sistemit t
Adam Smithit sht Fridrih Listi, pikrisht q demaskon qllimet
esenciale t Adam Smithit dhe i shpalos n veprn e tij monumentale
Sistemi nacional i ekonomis, pasi t realizohet n kohn e Luigjit
XI dhe Henrikut t VII. Dr. Sun Yat Sen jep mendimin e tij mbi
aspektin britanik t tregut q thjesht ka domethnie n grabitjen e
tregjeve t huaja dhe nnshtrimi i tyre. Tregu i t barabartve nuk
ekziston. Shtetet q jan blers, nnshtrohen pa prdorur ndaj tyre
luftanije dhe diplomaci. Fituesit e ksaj gare fitojn monopolin, por
Adam Smithi nuk denoncon monopolet. Vetm kur shtetet prdorin
proteksionizmin, shmangin atakun britanik ndaj prodhuesve t tyre
vendor dhe ruajn sovranitetet e tyre. Dr. Sun pr tregun e lir thot :
lufta tregtare ose konkurrenca
sht nj
luft
n mes
vetkapitalistve. Kjo luft nuk ka veori kombtare. Kjo luft bhet e
fuqishme dhe e pamshirshme ndrmjet shteteve dhe gjithashtu
brenda shtetit. Kjo metod e lufts sht t shesin sa m lir mallrat e
tyre pr ta rrnuar rivalin, q fituesi mund t kontrolloj tregun ose t
fitoj monopolin i vetm dhe t kontrolloje tregun prmes mimit sa
m gjat t jet e mundur. Pasojat e lufts tregtare nuk jan m pak t
dmshme se sa pasojat e lufts s armatosur. Prej Adam Smithit dhe
ithtarve t tij sht thn se konkurrenca sht faktor i dobishm.
Lufta pr mbijetes bhet gjithnj e m e ashpr. Ajo ishte menduar
dikur nga ekonomistt e shkolls Adam Smith se konkurrenca ishte
nj faktor i dobishm prnj sistem t shndosh ekonomik, por
ekonomistt modern zbuluan se sht nj sistem i kot dhe
shkatrrues. N fakt tendencat moderne ekonomike punojn n nj
drejtim t kundrt, q sht drejt prqendrimit n vend t
konkurrencs.Henry Carey dshironte bashkimin e harmonis s
424

interesave dhe kjo do t ishte n interes t fermerit, tregtarit dhe

prodhuesit ku tarifat protektive do t largonin magjin e dors s
padukshme.

MITI I TREGUT T LIR

Ideja e ekonomis s lir t tregut si model i zhvillimit ekonomik
bazohet n pseudoshkenc dhe propagand, sepse ky model prodhon
stagnimin e shoqris n t gjitha nivelet. Kt sistem e shpikn
oligarkt feudal pr ta dominuar tregun dhe pr ta ln shoqrin n
prapambetje t vazhdueshme. Prifti, Paolo Sarpi q ishte nj ndr
intelektualt m t spikatur t fraksionit Xhovani t cilt synonin q
n Angli t tejbarten familjet aristokrate sepse Venediku nuk mund ti
bnte ball m sfidave. Andaj edhe kishin marr vendim qe atje te
tejbarten metodat, filozofia dhe gjith praktikat e ksaj aristokracie q
kishte dominuar mesjetn. Nikoll Kuza ishte nj ndr lidert
intelektual t renesancs i cili dha iden e krijimit t shtetit sovran
mbi modelin e republiks s Platonit, bazn e shkencave
eksperimentale dhe parimet e paqes universale t bazuar n bashkimin
para zotit. Oligarkt e pan rrezikun ndaj ktyre ideve progresive. T
edukuar n frymn e veprave t Aristotelit dhe t mbajtjes s
skllavris ishin q akoma t dominonte rregullimi fiks i shoqris n
zotri dhe skllav, sepse Aristoteli pranonte kt diskriminim q n
lindje. Fraksioni rreth Paolo Sarpit, shpikn empirizmin duke mohuar
njohjen njerzore si dhe parimet universale me an t cilave udhhiqet
natyra. Paolo Sarpi sht babai i empirizmit ndrsa pasues t tij ishin
Xhon Lloku, Thomas Hobsi, Jeremy Bentham, Fransis Bakon etj. N
mesjet Luigji XI dhe mbreti Henriku VII ishin modelt e par t
ekonomis fizike. Vlen t theksohen prpjekjet e Henrikut t VII n
ngritjen e nivelit t edukimit t popullats, n ngritjen e mjeteve t
prodhimit, n ndrtimin e infrastrukturs. Pra, Henriku VII ndr t
425

vetmit e dinastis s Tudoreve q kishte iden republikane at t

ngritjes s mirqenies dhe nivelit t njeriut. Pas tij vjen Henriku VIII,
t cilin agjentt venecian e pan si nj pre korrupsioni pr tu
transplantuar n Angli rreth tij ishte Francesko Zorzi si agjent dhe
konsulent i mbretit pr ti sjell trashgimtar. Ai ishte i martuar me
mbretreshn Katerinn e Aragons, sepse Henriku VII dshironte t
kishte marrdhnie t mira me Spanjn. Por, Venediku me lidhjen e
Kambrait q u b nga Spanja, Franca, Anglia dhe shteti i paps e pa se
nj aleanc till ishte shkatrruese pr Venedikun, andaj ajo mendoi si
mbijetes t bj manovrime diplomatike duke u transplantuar n
Angli dhe duke thyer aleancn n mes t Anglis dhe Spanjs si dhe
duke nxitur luft ndrfetare ndrmjet fraksionit katolik dhe protestant.
Edhe Henriku VII q dshiroi t bhet Konstantin i ri q ta ndaj
kishn anglikane. N kt ide e kishte frymzuar edhe Thomas
Cromwell q ishte agjent venedikas dhe ndrmjetsues ndrmjet
venedikasve dhe mbretris s Tudorve. Nj ndr disidentet e ides
s pavarsimit t kishs Anglikane ishte filozofi dhe erudit i njohur
Tomas Mor, autor i veprs Utopia, i cili u dnua me vdekje. N
Angli filluan luftra fetare t cilat humbn jetra njerzish ndrkohe
q oligarkia venedikase gjithnj e m shum instalohej n nivelet m
t larta t pushtetit, derisa n revolucionin e famshm t portokallinjve
definitivisht vendoset n pushtet. Ndrkoh q Lajbnici prfaqsonte
idet e renesancs q bazohej n ngritjen e njerzimit. N nj bised
n mes t Lajbnicit dhe Pjeterit t Madh, mbretit rus, Lajbnici u ftua
pr ta kshilluar dhe pr ta ndihmuar zhvillimin e shkencs ruse ku ai
tha Un nuk angazhohem vetm pr t mirn e vendlindjes sime dhe
shtetit tim por pr t mirn e gjith njerzimit, sepse konsideroj se
parajsa sht mmdheu im. Qllimi im sht t rris prosperitetin e
prgjithshm.

426

INDUSTRIALIZIMI DHE TREGU I LIR

Tregu Botror
N dekadat e fundit neo-liberalizmi u b nj doktrin ekonomike q u
zbatua nn rekomandim t FMN-s prej shume shteteve si politik
ekonomike q do ti shpinte drejt rritjes ekonomike dhe mirqenies s
qytetarve. Por, analiza historike e zbatimit t ktyre dy filozofive na
427

jep mjaft fakte mbi natyrn e vrtet t ktyre dy sistemeve t

ndryshme q jan ndeshur gjat historis s kombeve drejt
prosperitetit ekonomik. Andaj, shkenca ka t bj me zgjidhjet
eparadokseve. Kjo sht edhe tema kryesore n dialogun e Parmenidit
t Platonit.
BRITANIA E MADHE -N shek XIII dhe XIV, Britania e Madhe ishte
nj shtet i prapambetur dhe m tepr t ardhurat e saj vinin duke
eksportuar lndn e par dhe dika nga shitja e veshmbathjes prej
leshi t nj cilsie t dobt. Edwardi i Tret ishte ndr mbretrit e par
q filloi t zhvilloj prodhimin e veshmbathjes. Vete mbreti vishej me
veshmbathje angleze q t shrbeje si shembull. Mbreti ndaloi
importin e veshmbathjes s leshit. Nj shembull tjetr n historin e
Anglis ishin dinastia mbretrore e Tudorve. Daniel Defo n librin e
tij Plani pr tregtin angleze, ai flet pr monarkt Tudor e
veanrisht Henriku VII (1485-1509), i cili Anglin e transportoi nga
nj eksportues i leshit t paprpunuar n nj nga prodhuesit m t
mdhenj t veshmbathjes n bot. Sipas Daniel Defos, Henriku VII e
zbatoi skemn e promovimit t prodhimit t veshmbathjes edhe at
duke i identifikuar vendet e prshtatshme pr prodhimin e leshit, duke
marre puntor t kualifikuar nga shtetet tjera. Mbreti rriti tatimet n
eksportin e lnds s par (leshit) dhe prkohsisht edhe e ndaloi
eksportin e leshit t paprpunuar. Nj nga ngjarjet m t rndsishme
t zhvillimit industrial ishin aprovimi i reformave qe bri kryeministri
i par britanik Robert Walpole. Para ktij politika ekonomike bazohej
mbi plakitjen e tregjeve pr t rritur t ardhurat e mbretit. Politikat e
Walpoles promovonin e industris. Walpole pat thn : M s shumti
q ndikon n rritjen e mirqenies s popullats sht eksportimi i
produkteve t prodhuara dhe importi prej jasht t lnds s par.
Robert Walpole pr t promovuar konceptin e industris infantile mori
disa masa ligjore : se pari zvogloi tatimin mbi importin e lnds s
par, ndrsa rriti tatimin mbi eksportin e lnds s par. Eksporti mbi
produktet duhet hequr. Ai stimuloi eksportin prmes subvencioneve t
produkteve t pambukut dhe t barutit, por edhe subvencionet
ekzistuese ndaj plhurs dhe sheqerit t prpunuar i rriti edhe m tej.
428

Walpole kishte marr masa edhe n rregullimin e kontrollit t cilsis

s produkteve veanrisht t produkteve t tekstilit q prodhuesit e
padenj t mos e dmtonin imazhin e produkteve britanike n tregun e
huaj. Kjo politik e promovimit t industris vazhdoi edhe n shek
XIX, deri kur u shfuqizua ligji mbi grurin sidomos pas lufts ndaj
Napoleonit m 1815. U rrit presioni pr shfuqizim t tarifave
protektuese sidomos shfuqizimi i ligjit t grurit m 1816. Ky presion
erdhi prej klass oligarkike tregtare dhe financiare t cilt krkonin q
t shfuqizoheshin tatimet protektive dhe t zbatohet teoria e Adam
Smithit mbi tregun e lir absolute. Pasojat e zbatimit praktik t teoris
s Adam Smithit do t trajtohen n nj kapitull t veant si
mbretresha Viktoria dhe tregu i lir. Shfuqizimi i ligjit t grurit m
1648 e hapi nj epok q njihet si :imperializmi i tregut t lire. Kjo
politik e ndrpreu industrializimin dhe i dha perspektiv tregut t
lndve t para dhe produkteve agrikulturave dhe zbatimi i ksaj
doktrine solli varfrim dhe mjerim t madh n Evrop. Epoka e tregut
t lir nuk zgjati shum. Deri m 1932, pikrisht kur Britania e Madhe
e kuptoi se e kishte humbur lartsin e saj industriale dhe rivendosi
prap tarifat protektive n shkall t gjer m 1832. Por gjat ksaj
periudhe standardi jetsor i puntoreve kishte rn n mnyr drastike,
ndrsa klasa e oligarkis financiare dhe tregtare ishin pasuruar n
mnyr fabuloze. Ekonomisti m i madh gjerman, Fridrih Listi thot
sht nj mnyr e menur se kur dikush ka arritur nj madhshti ai u
heq shkallet me t cilt ai vete u ngrit, n mnyr q ti largoj t tjert
nga mjete t ngjitjes pas tij. Ktu gjendet edhe sekreti i tendencave
kozmopolite t teoris s Adam Smithit si dhe t bashkkohsve t tij
si kozmopoliti William Pitt dhe pasardhsit tjer t administrats
Britanike. Ndonj komb q ka arritur me an t tarifave protektive t
promovoj industrin vendase deri n at shkall q shtetet tjera nuk
mund t konkurrojn me t, nuk mund t bj asnj pun m t
menur se sa tu heq shkallet t tjerve, me ato shkall q vet u ngjit
n madhshtin e saj. Tu mbaj moral shteteve tjera pr prfitimet nga
tregu i lir dhe t deklaroj tone pendimi se ajo gjeri tani ka bredhur
n rrug t gabuar dhe tani pr her t par ka pasur sukses n
zbulimin e t vrtets.
429

SHBA- Britania e Madhe ishte shteti i par q n mnyr t

suksesshme bri promovimin e industris infantile n shkall t gjer.
Q prej ditve t kolonizimit t bots s re, proteksioni industrial ishte
nj shtje kontroverse. Britania e Madhe nuk e kishte ndrmend q t
industrializoj kolonit e saj n botn e re (Amerik). Ajo dshironte
vetm q ti shrbenin si resurse t lnds s par dhe t fuqis s lir
puntore. Gjat periudhs s pavarsis s kolonive amerikane.
Jugort pr shkak t interesave agrare ishin kundr proteksionizmit
ndrsa veriu pr shkak t interesave t prodhuesve t tyre verior e
dshironin proteksionizmin prfaqsuesi kryesor i ksaj ideje ishte
Aleksandr Hamiltoni, sekretari i thesarit t ShBA-s 1789-1795.
Etrit, themelues t ShBA-s mjaft mir e njihnin doktrinn e tregut t
lir andaj edhe e hodhn posht instrumentin kolonialist t Xheremi
Bentahmit dhe t Lord Shelburnit q e dizajnuan ti komplotojn
kolonit amerikane dhe Francn ku arritn q ti dobsojn madje
edhe ti ojn drejt revolucionit t suksesshm n Amerik nga eterit
themelues t ShBA-ve dhe t dshtuar n Franc, i njohur si
revolucioni francez. Aleksandr Hamiltoni n punimin e tij mbi
subjektin e prodhimit n mnyr sistematike promovoi konceptin e
industris infantile. Ai bashk me lidert intelektual t revolucionit
amerikan kuptuan se teoria e tregut t lir e klasikve britanik ishte e
paprshtatshme. Ata ishin kundr kshillave t Adam Smithit dhe Jean
Baptist Say. Hamiltoni n raportet e tij ishte pr promovim t
industris infantile dhe mbrojtjen e tyre prmes tarifave protektive ku
shteti duhet ti ndihmoj hapat e para t industrializimit si dhe pr
ndihmn q duhet tu jap shteti n prballje me krizat dhe humbjet
fillestare. Hamiltoni ishte q tatimet e lnds s par duhet t jen
shum t ulta. Gjat historis s saj ShBA-ja n synim t promovimit
t industris ka pasur tatime t larta mbi importin. Edhe lufta civile m
tepr ishte br pr tatimet mbi importin se sa ndaj shtjes s
skllavris. Nj nga shtjet kruciale q ndante veriun nga jugu gjat
lufts civile ishte pikrisht shtja e tatimit mbi importin q e
aprovonte veriu dhe e refuzonte jugu. Abraham Linkoln ishte
proteksionist dhe Henry Klay i partis s Whigeve, ishte nj ndr
430

shtyllat e presidentit Linkoln t cilt ishin ithtar t sistemit ekonomik

amerikan t bazuar n industri, infrastruktur dhe n proteksionizm
t industris vendore. Ndrsa ekonomia e tregut t lir ishte n
interesin britanik dhe kt shum mir e dinin qarqet e Linkolnit. N
fillim ShBA-ja nuk kishte sistem federal t tatimeve por pikrisht
qllimi i Hamiltonit ishte nj qeveri e fuqishme federale q t
imponoje sistem federal t tatimeve mbi importin. Duhet theksuar
faktin se roli i qeveris federale sipas vizionit hamiltonian ka qen
gjithmon anti- tregut t lir dhe n shrbim t industrializimit t
vazhdueshm duke e involvuar teknologjin m t prsosur n
procesin e prodhimit. Dr. Ha Joon Chung, prpiqet q ta paraqes
Hamiltonin si imitues t kryeministrit t par Britanik, Robert
Walpole. Por e vrteta sht se Hamiltoni m tepr ishte i inspiruar n
sistemin dirigjues t Zhan Baptist Kolbertit, q bazohej n ndrhyrjen
e qeveris n nxitjen e tr potencialit intelektual kombtar n
shrbim t rritjes s prodhimtaris industriale.
GJERMANIA -M 1879 Oto Von Bizmarku vendosi tatimet mbi
importin pr t imentuar nj aleanc n mes t pronarve t tokave
junkert dhe industrialistve ose ndryshe nj martes n mes t
hekurit dhe thekrs si quhej n at kohe. Industrializimi n
Gjermani nuk u bazua vetm n proteksionizm ku m s teprmi u
mbrojtn gjat kohs s Bizmarkut, sidomos industria e hekurit dhe
elikut. Q nga koha e Frederikut t Madh (1740-1786), Prusia
promovoi industrin, sidomos at t tekstilit, metaleve, armve,
prpunimit t sheqerit t rafinuar edhe at duke marr disa masa si:
sigurimi i t drejtave mbi monopolin, mbrojtjen e tregut, subvencione
mbi eksportin, investime kapitale. N fillim t shek XIX, Prusia
investoi n infrastruktur dhe si shembull m i mir ishte investimi i
qeveris n ndrtimin e rrugve n Ruhr. Reformat vazhduan edhe n
sistemin edukativ q jo vetm se u ndrtuan shkolla por edhe msimi
u riorientua prej teologjis n shkenc dhe teknologji n kohn kur
shkenca dhe teknologjia nuk msohej n universitetin e Kembrixhit
dhe t Oksfordit.

431

FRANCA-Ekonomia politike franceze bazohej mbi kolbertizmin,

ndrsa pas revolucionit kolbertizmi u transformua n laissez faire,
veanrisht pas rnies s Napoleon Bonaparts. Deri n Luftn e Dyt
Botrore n Franc ka dominuar laissez faire (tregu i lir). Nj
dinamizm ekonomik n kt periudh vlen t theksohet periudha e
Napoleonit t Tret (1848-1870) n t ashtuquajturn periudh e
liberalizmit ku qeveria franceze u angazhua n zhvillimin
infrastrukturor dhe themeloi shum institute krkimore dhe shkencore.
Proteksionizmi n Franc ka qen shum ivogl dhe ka filluar t rritet
aty ka viti 1892 por pa qen e shoqruar me ndonj strategji t ngritjes
s industrializimit. Vetm pas Lufts s Dyt Botrore,elita franceze
nn udhheqje t presidentit t madh francez Sharl De Goll dhe
ekonomistit ZhakRueff nxiti riorganizimin e makineris shtetrore
franceze drejt riindustrializimit dhe avancimit t teknologjis s saj.
Duke qen qeveria nj nga sponsort m t mdhenj t zhvillimit
industrial t Francs dhe me kto transformime t thella strukturale,
Franca u ngrit n nj shtet modern t industrializuar me agronomi t
prparuar dhe me nj zhvillim t hovshm infrastrukturor.
SUEDIA- e psoi zhvillimin e saj t hovshm ekonomik pikrisht fal
vendosjes s tatimeve mbi importin dhe nxitjen e industris infantile.
Periudha e tregut t lir zgjati shkurte, por Suedia filloi t vendos
tatime mbi importet n agrikultur pr produktet e agrikulturs q
vinin nga ShBA-ja, pr ta mbrojtur prodhimin vendor agrikultural m
1880. Pas vitit 1892 Suedia vendosi edhe tarifa tjera protektive dhe
subvencione n sektorin industrial sidomos n sektort e inxhinieris.
Pr shkak t ktyre masave drejt proteksionizmit t industris
vendore, Suedia kishte nj zhvillim t mirfillt ekonomik. Por tarifat
dhe subvencionet nuk ishin t vetme q prdorte Suedia kah fundi i
shek XIX. Pr zhvillimin ekonomik ajo zhvilloi dhe nj kooperim n
mes t sektorit privat dhe publik si dhe nj investim n sistemin
irracional duke kontribuar n zhvillimin e agronomis. Prmes
kombinimit t kooperimit t sektorit privat dhe publik ajo zhvilloi
sistemin hekurudhor, sistemin hidroenergjetik, sistemin tele432

komunikativ t telegrafit dhe t telefonave. Gjithashtu, kooperimi

privat-publik ishte edhe n industrin e hekurit. Suedia bri nj
prpjekje t madhe pr t prvetsuar teknologjin m t prsosur pr
ta inkorporuar n sektort industrial. Pr t inkurajuar prvetsimin e
teknologjis qeveria suedeze ofronte shume bursa pr studime dhe
investigime shkencore. Qeveria suedeze ngriti sistem t edukimit n
periudhn 1860-1880 duke filluar nga edukimi primar dhe gradualisht
deri ne at t lart universitar dhe m pas ngrit edhe qendrn e
krkimeve teknologjike Chalmers institute of technology n
Gothenborg. Kjo ndikoi n ngritjen e industris metalurgjike dhe
industris s prpunimit t drurit. Pas Lufts s Dyt Botrore vlen t
theksohet plani i Rehn Meidner m 1963, q ishte politik e rrogave
solidare e cila kishte pr synim q tu bj presion kapitalistve q me
rroga m t vogla paguanin puntort me qllim q t rrisin kapitalin e
tyre ndaj puns ndrsa kapitalistve q i paguanin m mir. U
mundsonte ekstra profite dhe ekspansion m t shpejt t
ndrmarrjeve t tyre dhe kjo politik shoqrohej edhe me politik
aktive t tregut t puns. Kjo mundsonte rikualifikimin e puntoreve
dhe rizhvendosjen e tyre pr ti dhn mbshtetje t fuqishme ngritjes
industriale n Suedi q ishte edhe qllimi esencial i politiks
ekonomike t qeveris suedeze.
HOLANDA- n shek XVII ishte fuqi dominante detare dhe tregtare e
ashtuquajtura shekulli i art i saj duke iu falnderuar politikave
rregullator agresive n lundrim, peshkim dhe tregun ndrkombtar.
N shek. XVIII vrehet rnie. Q prej viteve 1840 Holanda u kthye n
sistemin laissez faire q zgjati deri n Luftn e Dyte Botrore dhe
ka qen nj ndr ekonomit m t pambrojtura. Holanda nuk
respektonte ligjin mbi patentn ose at q quhet si monopol intelektual
dhe nga presioni i madh q i bhej asaj. Gjat periudhs s laissez
faire ekonomia holandeze ishte e ngadalt dhe industrializimi i saj
ishte i cekt. Pas Lufts s Dyt Botrore Holanda bri politik m
tepr intervencioniste, veanrisht pas vitit 1963 praktikoi politik
aktive tregtare dhe industriale. Duke prfshir mbshtetje financiare
pr industrin e elikut dhe sods, subvencionoi vendet ku kishin
433

industrializim t ngathet, inkurajimi i edukimit teknologjik, nxitjen e

industris s aluminit dhe zhvillimin e infrastrukturs.
ZVICRA- ishte ndr shtetet e para t industrializuara q filloi t
industrializohet pak kohe pas revolucionit industrial n Angli. Zvicra
ka qene lider n shum deg industriale, sidomos n industrin e
pambukut. Pr industrin e saj Zvicra shfrytzonte teknologjin m t
prparuar t kohs. Duke qen lider me teknologjin m t prparuar
t kohs dhe me industri m t prparuar, Zvicrs nuk i nevojiteshin
tarifa protektive pr importin e produkteve finale. Edhe kur zbatonte
doktrinn laissez faire, Zvicra kishte strategjin e zhvillimit t saj.
Ajo nuk respektonte ligjin mbi patentat deri m 1907 prkundr
presionit t madh ndrkombtar. Kjo politik e mosrespektimit t
patents ndikoi q Zvicra t ket teknologjin m t prparuar t
kohs e veanrisht ishin t dobishme vjedhja e ideve gjermane n
industrin farmaceutike dhe kimike si dhe nxitja e investimeve t
drejtprdrejta n industrin ushqimore.
JAPONIA-Pasi q rendi feudal n Japoni shkoi drejt kolapsit nn
ndikim t mendimit amerikan ekonomik, m sakt nga ndikimi i
Erazmo Peshines q ishte nj personalitet q vinte prej qarqeve t
sistemit ekonomik amerikan t Linkolnit. Dinastia Meiji u restaurua
duke iniciuar modernizimin e regjimit japonez. Q nga ajo koh
mbretria japoneze duke e qene e kshilluar prej E. Peshines dhe
ideve t sistemit amerikan, shteti u b krucial n nxitjen e zhvillimit
ekonomik. Japonia kishte vshtirsi n vendosjen e tarifave protektive
t industris infantile, andaj ajo duhej t ndrmarr strategji tjera t
industrializimit t suksesshm t saj. Japonia filloi t ndrtoj uzinat e
para si plan pilot n disa deg industriale si : ndrtimi i anijeve,
xehetaria, tekstili dhe industria e armatimit. Edhe pse shumica e
ktyre degve industriale u privatizuan prap shteti i asistoi dhe i
subvencionoi veanrisht industrin e ndrtimit t anijeve. Ndr t
parat shtete Japonia i ndrtoi hekurinat e para dhe zhvilloi sistemin
hekurudhor dhe telegrafik. Pasi hoqi marrveshjet unilaterale, m
1911 Japonia filloi t vendos edhe tarifa protektive ndaj industris s
434

saj infantile. Politika e saj e tarifave doganore bazohej n tatimet

shum t ulta t lnds s par dhe tatime t larta t produkteve t
finalizuar dhe luksoze. Japonia filloi t bj nj politik racionale pr
industrit kruciale n vend q ato t konkurrojn n mes tyre. Ajo nxiti
shkrirjen e tyre q t mos shpenzohet energjia n rivalitet n mes
kompanive. Qllimi i politiks intervencioniste japoneze ishte q kto
industri t arrinin standarde m t larta duke pasur, qasje sa m t
madhe n t arriturat shkencore dhe kto prpjekje u intensifikuan
gjat viteve 1930. Duke filluar q nga vitet 1900 e deri n periudhn
pas Lufts s Dyte Botrore, rritja e ekonomis japoneze ishte me
ritme t ngadalsuara deri sa shkoi drejt kolapsit ku Japonia psoi
disfat n Luftn e Dyt Botrore. Por, rritjet dramatike t ekonomis
japoneze vrehen n vitet 1950-1973 ku n baz t PPB u rrit deri n 8
pr qind. Rritje n kt periudh psoi edhe Gjermania, ndrsa ne
Azi : Tajvani, Koreja dhe gjith ky zhvillim i madh dhe kjo rritje
ekonomike vinte prej nxitjes s industrializimit dhe prmirsimit t
vazhdueshm t teknologjis t prfshir n procesin e prodhimit. Sa i
prket politiks tatimore gjithnj e m t ulta ishin ndaj importit t
lnds s par dhe teknologjis, ndrsa kishte subvencione t
shoqruara me tatime shum t ulta pr eksportin e produkteve t
finalizuar. Japonia dhe shtetet aziatike arritn q t integrojn
kapitalin njerzor t kualifikuar dhe t profilizuar dhe politikat
arsimore dhe shkencore n ngritjen e industris s tyre vendase.

435

REVOLUCIONI REPUBLIKAN DHE ALEKSANDR

HAMILTONI
Preambula e kushtetuts s SHBAs:
Ne populli i SHBAse , nmenyr q t krijojm
nj union t prkryer t vendosim drejtsi , t
sigurojm qetsi t brendshme, t sigurojm
mbrojtje t prgjithshme , t promovojn t
mirn
e prgjithshme
dhe
t
sigurojm
bekimin
e
liris
pr
n
dhe
brezat e
ardhshm , bjm
urdhr
t
hemelojm
kushtetutn
e
Shteteve t Bashkuara t
Ameriks
Ne ju kemi dhn republik, nse jeni t aft ta
mbani

Benxhamin Franklini

436

Babai i SHBAs, Aleksandr Hamiltoni

themelues i Banks Nacionale Amerikane
Kolonit amerikane q kur erdhi Xhon Wintropi q ishte nj puritan
me moral t lart kishin pr synim q t bjn nj shoqri ku do t
respektoheshin standardet morale t nj shoqrie t mir. Pikrisht
republika e Platonit ishte dizajnuar prej Nikoll Kuzs dhe qarqeve
prreth tij n botn e re q do t shptonte civilizimin evropian nga
luftrat fetare q kishin kapluar Evropn mesjetare t nxitura prej
oligarkis venedikase q ishin vazhdimsi e praktikave oligarkike t
perandoris romake. I pari q arriti n Botn e reose kontinentin
Amerikan ishte Kristofor Kolombo duke shfrytzuar hartat q ishin
dizajnuar nga miqt e Nikoll Kuzs, por ai nuk arriti t bnte
projektin republikan t aspirats s N.Kuzs sepse ishte i sponsoruar
prej dinastis Habsburge q kishin dominuar Evropn bashk me
bankiert venedikas dhe Fisnikrin e zez. Puritant me liderin e tyre
Xhon Wintropin n botn e re (kontinentin Amerikan) filluan t
formojn embrionin e nj shteti q m von do t ishte nj ndr shtetet
m t fuqishme t bots. Pikrisht Xhon Wintropi dhe kolonia
Masachusets buy bartnin me vete idet m t mira t civilizimit
evropian dhe ato ishin idet e lansuara n kshillin e Firencs e q
437

ishte republika e Agapes. Kolonit q ishin vendosur n Amerik

shfrytzoheshin prej Londrs si koloni t fuqis s lir puntore dhe
t resurseve natyrale. Andaj Xhon Wintropi bri prpjekjet e para q t
emetoj monedhn e vet dhe t zhvilloj industrin e par t
prpunimit t hekurit n mnyr q t ngrit standardin e asaj
popullate. Ndikim t fuqishm intelektual patn Cotton Mather,
Xhonatan Suifti, Lajbnici dhe q prfaqsonin konspiracioni transkontinental republikan q dshironin t sillnin republikn e par n
histori t njerzimit n Amerik. Kto emra prfaqsonin edhe
brthamn intelektuale prej t cilve do t prgatiteshin intelektual q
do t jetsonin idealet e renesancs q ishte shptimi i civilizimit prej
oligarkve evropian q e kishin zhytur Evropn n errsire dhe
skllavri ku njeriu ishte vetm nj zoon politikon, i lindur pr t
qen nj skllav. Pikrisht Nikolla Kuza n kshillin monumental t
Firences e lansoi iden e njeriut imago dei ose njeriun n
shmblltyr t zotit ku institucionet q rrjedhin nga prfaqsimi prej
popullit do t lartsonin standardin jetsor dhe nivelin edukativ t
njeriut. Si ithtar i ktyre ideve n kolonit amerikane ishte Benxhamin
Franklini q ishte nj pasues i ideve t Kotton Matherit, q kishte
shkruar esen e tij t famshme T bsh mir. Benxhamin Franklini
ishte nj ndr ideologt m t mdhenj t Ameriks moderne dhe i
revolucionit amerikan. Duke gjykuar nga erudicioni i tij i lart ai
mund t gjykohet si Lajbnici amerikan.
Aleksander Hamiltoni ishte i ndikuar prej
Emmerich Vattelit i cili kishte qene i ndikuar prej
Lajbnicit ne interpretimin e ligjit natyral, ndersa
Thomas Xhefersoni kishte rene nen ndikim te
empirikeve dhe ne vecanti kishte admirim per
Volterin nuk eshte e rastit qe per Volterin ne
vepren e tij Letrat Filozofike vlereson larte
Frensis Bekonin, Xhon Lokun dhe Isak Njutnit
edhe Tomas Xhefersoni i vlereson po te njejtet.
Eshte nje fakt se Volteri ishte agjent i Venecianit
Antonio Conti. Ky fakt na mundeson te njohim

438

mire influencen ne kushtetuten Amerikane nese

kishte ndikuar Lajbnici apo Xhon Loku

Deklarata e Pavarsis m 4 korrik 1776

Lufta e shndrrimit t kolonive amerikane n nj shtet t fuqishm t
prmasave globale. Ishte nj luft e vazhdueshme e realizmit t idealit
republikan t sigurimit dhe garantimit te te drejtave hyjnore si
liria,barazia dhe lumturia si dhe zhvillimishkencor-teknologjik dhe
industrial. Aleksandr Hamiltoni ishte nj ndr figurat m eminente t
revolucionit amerikan nga historian serioz sht quajtur si
Aleksandri i Madh amerikan, pikrisht ai si edhe Lajbnici dhe
Kolberti mendoi se kolonive amerikane iu duhej bashkimi nn nj
qeveri t fuqishme federale, bank nacionale q emeton paran pr
zhvillimin agro-industrial dhe infrastrukturor. Benxhamin Franklini
ishte edukuar n traditn intelektuale t Cotthon Matherit dhe
Wintropve. Ai n vitin 1750 u prpoq q t themeloj unionin por
nuk ja arriti. M 1763 kur British East India Company, pas lufts 7
vjeareq ishte nj luft botrore n miniatur, n mes t Anglis dhe
Francs dhe kolonive t tyre. Kjo luft prfundoi me paqen e Parisit
ku de fakto doli si fuqi globale perandoria britanike q n esenc
439

udhhiqej prej British East India Company, madje Nathan Rotshildi

thoshte se duke e shfrytzuar prparsin q kishin arritur n paqen
e Parisit m 1763 ata kishin vendosur tatime t larta t ajit n
kolonit amerikane dhe ua kishin ndaluar prodhimin e elikut. Kto
masa e inkubuan edhe revolucionin amerikan q njhersh paraqet
edhe revolucionin unikal n historin e njerzimit dhe revolucionin e
mirfillt q do ta lindte republikn e par moderne sovrane n
historin e njerzimit. Prandaj, ky revolucion prve kontributit t
Benxhamin Franklinit, gjeneralit Xhorxh Washington krkonte edhe
entuziast tjer. N mesin e revolucionarve erdhi edhe nj bonjak q
ishte rritur n ishujt e Karaibeve, West Island, q nga afr e kishte
prjetuar skllavrimin dhe mjerimin q u kishte sjell perandoria
britanike, popullit andaj, ai u b jo vetm nj ndr revolucionart m
t mdhenj. Ai u b edhe themeluesi i Ameriks moderne ndoshta ai
sht njeriu q ishte edhe arkitekt i Ameriks moderne dhe shtetit m
t fuqishm n bot megjithse denigrohet qllimshm figura e tij
revolucionare pr arsyen se ai prfaqson njeriun q idet e t cilit
paraqesin sfidn m t madhe ndaj oligarkis financiare t sistemit
liberal anglo-holandez dhe njeriun mbi idet e t cilit varet edhe
mbijetesa e civilizimit botror. Ky sht Aleksandr Hamiltoni nj
ndr figurat eminente t historis botrore. Askush nuk ndryshoi
historin e Ameriks m tepr se sa ky hero dhe gjeni. Aleksandr
Hamiltoni ishte studiues i flakt i historis klasike eleno-romake dhe
q n fmijri kishte dshir t bhet hero i shquar. Prandaj, ky
bonjak q ishte pa baba q i kishte braktisur me t mn e tij q kur
ishte femij. M von edhe ma i vdes n West India q ishte koloni
britanike. Aleksandr Hamiltoni ishte revolucionar i lindur. Donte
nderin dhe krenarin njsoj si heronjt e tragjedive helene, sikurse
Akili n luftn e Trojs dhe Aleksandri i Madh q shembi
perandorin e fuqishme persiane t Darit t III. Aleksandr Hamiltoni
prmes veprave t tij, raporti i manifakturs, raporti i kredis publike
ai dizajnoi edhe vizionin e sistemit ekonomik t republiks se re.
Hamiltoni ishte arkitekt i sistemit financiar amerikan dhe bashk me
gjeneralin Xhorxh Washington ishin ndr njerzit m t fuqishm n
Amerik. Ai ishte gjenial dhe i obsesionuar pas nderit sikurse figurat
440

tragjike t epiks eleno-romake.Hamiltoni meq ishte bonjak nuk

mund t ndiqte shkollat krishtere. Lideri tjetr Benxhamin Franklini
shkoi me mision n Britani pr t par pr s afrmi antart e klubit
Hell Fire q konspironin kolonit e reja ne botn e re. Ai u prpoq t
prfitoj aleat n luftn pr revolucionit republikan n Amerik.
Aleksandr Hamiltoni kishte njohuri t gjera juridike. sht autor n
letrat e Federalistve dhe themelues i kushtetuts amerikane bashk
me Xhon Xhejin dhe Xhejms Madisonin. Hamiltoni, Xheji dhe
Madisoni shkruan letrat e federalistve ku shpjegohej do detal drejt
formimit t qeveris federale t fuqishme q do t ishte e
vetmjaftueshme n aspekt ekonomik dhe t vetadministrimit dhe e
pavarur nga kolonializmi britanik. N moshn 14 vjeare ai njihte
mir valutat ndrkombtare. U detyrua t punoj sepse kishte mbetur
pa prindr q n mosh t re. Q n moshe t re shkruante edhe poezi
dhe artikuj. Beteja kundr represorve britanik duke qen si adjutant
i Xhorxh Washingtonit ishte me sfida t shumta. Gjithnj e m shum
kjo luft rndohej prej borxheve t shumta dhe ishin n krkim t
aleatve pr tu liruar prej kolonializmit Britanik. Prandaj, Hamiltoni
filloi t shkruaj dhe ishte 20 vjear kur mendonte per zgjidhjen e
problemit te borxhit.Hamiltoni dha idene gjeniale te banks nacionale
q emeton kredi nacionale varshmeria prej borxheve te jashtme do te
zgjidhej dhe definitivisht do t pergaditeshin per tu liruar nga varsia
dhe represioni britanik. Hamiltoni u shkruante kongresmenve Xhems
Duane dhe Robert Morris qe t themelohet banka nacionale, q pa
kt hap edhe revolucioni do t kishte qen i pamundur dhe do t
dshtonte. Gjithnj e m shum Hamiltoni insistonte tek Morris dhe
Xhems Duane q t realizohet ideja e banks nacionale. Andaj ftoi
kolonit n themelimin e nj qeverie t fuqishme federale, themelimin
e bankes nacionale mbi parimin e kreditit nacional dhe kanalizimin e
kreditit nacional ne zhvillimin agro-industrial dhe infrastruktural te
SHBAs. Aleksandr Hamiltoni duke u prball me tregun e lir dhe
luftn financiare t perandoris britanike. Ai prmes raportit t
manifakturs e sulmon ideologun liberal Britanik Adam Smithin. Lord
Shelburnin pas marreveshjes ndrpreu luftn me arme dhe
kushtzonte kolonit Amerikane t pranonin ekonomin e lir t
441

tregut. Tregu i lir ishte nj arm e themeluar me rekomandim t Lord

Shelburnit, pr ti uar shtetet rivale n vetshkatrrim ekonomik.Nga
zbatimi i tregut te lire kolonit amerikane perjetuan nje periudht
vshtir 1783-1789. Ishte nj periudh ku kolonit amerikane psuan
nj kriz t thell ekonomike, ku prballeshin me borxhe dhe me
insolvenc t borxheve duke u prballur me kriz te rende sociale.
Hamiltoni studionte shum mbi shtje ekonomike dhe politike, andaj
ai ishte i ndrgjegjshm pr efektet e teoris s Adam Smithit q ishte
nj arm aq vetshkatrruese per nje komb. Hamiltoni mendoi se
borxhi sht nj oportunitet pr investim duke lshuar bono t thesarit,
andaj Hamiltoni i ftoi te gjithe investitoret qe te investojne kapitalin e
tyre ne SHBA, qe borxhin ta kthente ne nje mundesi per investim ne
sektorin ekonomise fizike. Hamiltoni kishte vizion politik dhe u kishte
borxh kreditorve t pasur vendor dhe evropian q e shfrytzonte si
mundsi q t investojn n Amerik.Ideja e banks nacionale e
Hamiltonit dallonte nga ideja e banks qendrore private t Britanis q
ishte pr t financuar shpenzimet qeveritare, ndrsa banka nacionale e
Hamiltonit ishte pr t financuar industrin, infrastrukturn dhe
agronomin. Ky ishte dallimi esencial n mes ides s banks
qendrore (kartel private) dhe kreditit nacional Hamiltonian. Hamiltoni
kishte vizionin e zhvillimit industris nacionale dhe tregtis pr t
qen nj komb i madh, ndrsa Tomas Xhefersoni ishte pr nj qeveri
t dobt dhe vend rural me fermer t pavarur q t mos kufizoheshin
lirit individuale. Andaj Hamiltoni dhe Xhefersoni kishin dy
pikpamje t ndryshme. Hamiltoni kishte armiq q shfrytzonin do
dobsi t tij pr ta sulmuar. Xhefersoni i mbronte lirit individuale.
Pikpamjet e kundrta n mes t Xhefersonit dhe Hamiltonit ndikuan
q t formohen dy parti: Federalistt q udhhiqeshin prej Hamiltonit
dhe pasuesit e XhorxhWashingtonit dhe Republikanve q i udhhiqte
Tomas Xhefersoni. T.Xhefersoni ishte konfuz dhe idet e tij m tepr
kishin t bnin me liberalizmin se sa idet republikane t etrve
themelues. Tomas Xhefersoni dhe Xhems Madisoni ishin t
kequdhzuar prej Robert Gallatinit qe ishte nj agjent britanik.
Zbatimi i tregut t lir e ka sjell gjithmon n rnie Amerikn,
ndrsa zbatimi i ekonomis nacionale Hamiltoniane i ka sjell
442

Ameriks gjithmon prosperitet. Amerika do t jet fuqi me ekonomi

dhe armat t fuqishme. Ky ishte mendimi i Hamiltonit.

Aleksander Hamiltoni dhe Xhorxh

Washingtoni
Tandemi Xhorxh Washington dhe Hamilton kane vendosur themelet e
Ameriks moderne.Aron Bourr ishte antar i partis republikane t
Tomas Xhefersonit dhe ishte shrbtor i Xheremy Benthamit. Tomas
Xhefersoni e dshpronte Aleksander Hamiltonin me idet e tij
liberale madje ai kishte nj karakter t shthurur. Tomas Xhefersoni
nj kohe ishte mbshtets i flakt i ides republikane por m von
degjeneroi, prandaj ai ishte nj figur kontraverse. Tomas Xhefersoni
kishte rn nn ndikim t agjentve francez dhe anglez q e joshn
me idete liberale, ndrsa n partin republikane agjenti britanik Aron
Bourr, punonte pr ta devijuar SHBAn prej ideve republikane t
Aleksandr Hamiltonit. Prandaj, at q kishte ndrtuar Hamiltoni,
Tomas Xhefersoni e shkatrronte me populizmin e tij. Hamiltoni e
akuzon si fanatik dhe xheloz T.Xhefersonin. Thomas Xhefersoni ishte
i ndikuar prej ideve liberale te filozofit anglez Xhon Lokut dhe
empiricisteve Britanik, si dhe ishte adhurues i Volterit. Sjellja e
443

mevonshme kontravoerse e T.Xhefersonit deshmon se nese filozofia e

Lokut do te ishte inspirim per Revolucionin Amerikan SHBAja kurre
nuk do te ishte nje nga shtetet me te fuqishme dhe me industriale ne
bote. Xhefersoni pat deklaruar se tre njerezit me te famshem ne histori
jane: Frensis Bekoni, Xhon Loku dhe Isak Njutni, prandaj dhe adoptoi
pikepamjet e tyre se baza e njohurise jane shqisat. Ai shkroi : Une
ndjej prandaj dhe egzistoj me nje leter qe i dergoi John Adamsit.
Duke mohuar se natyra humane karakterizohet me arsyen kreative ,
Xhefersoni pa shoqerine dhe ekonomine te bazuar ne raporte
fundamentale fikse. Ai miratoi ideologjine e Thomas Maltusit se
nevojat e njeriut i tejkalojne aftesite per prodhim. Ai e refuzoi idene e
zhvillimit te ekonomise nacionale permes fuqise produktive te punes
dhe pranoi doktrinen e Adam Smithit te ekonomise se lire te tregut.
Xhefersoni arsyetonte ashtu sikur edhe Xhon Loku skllaverimin e
zezakeve te cilet i konsideronte si qenie inferiore. Xhefersoni
kundershtonte masat e Aleksander Hamiltonit per zhvillim te shtetit,
me nje leter private Xheferson deklaron kundershtimin per Banken
Nacionale Hamiltoniane , ai pat deklaruar se ai person ne shtetin e
Virgjinise , qe bashkepunon me Banken, Do t shpallet fajtor pr
tradhti t lart dhe do te vuaj denim me vdekje ne perputhje me
rrethanat. Xhefersoni me fanatizem kundershtonte zhvillimin e
industrise Amerikane si kancer qe shpejt do ti kafshonte zemren e
ligjeve dhe te kushtetutes. Thomas Xhefersoni luftonte qe ta mbaje
SHBAne ne feudalizem. Nese njeriu nuk eshte me shume se nje
grumbull instinktesh dhe aftesite e tij kongnitive do te kufizoheshin ne
njohjen shqisore, njerezimi sot nuk do te ishte me teper disa milione
individe kafsheror ne tere planetin qe do te luftonin sipas idese se
mbijeteses se me te fortit njelloj sikur ne boten shtazore. Por ne kete
periudhe u shfaq Lajbnici i cili perfaqesonte mendjen me te ndritur te
tradites Platonike te Renesances se Arte qe themeloi shtetin modern
duke filluar me Luigjin XI, Henrikun e VII i cili demonstroi se
premisat e Lokut ishin mashtrime antinjerezore. Prandaj inspiruesi i
Revolucionit Amerikan ishte Lajbnici qe promovonte e idene e
Republikes qe i sherben lumturise njerezore. Andaj dhe Aleksander
Hamiltoni luftonte me fanatizem per nje republike te tille qe lumturia
444

njerezore te kultivohet nga institucione qe i sherbejne te mires se

pergjithshme. Aleksandr Hamiltoni kishte karakter shum t mir,
ishte njeri i ndershm dhe e donte t vrtetn. Njerzit e provokonin
pr ndershmrin e tij. Ai ishte vetdestruktiv. Ai nuk kishte fuqi
politike dhe nuk jepej. I ndershm deri n veteshkatrrim. Xheremi
Bentham ishte ai q e kishte provokuar prmes agjentit t tij, Aron
Bourr. Aleksandr Hamiltoni e psoi edhe nj tragjedi t vrasjes s
djalit 20 vjear, Filipit, n duel. Aron Bourr u cilsua si i rrezikshm
prej Hamiltonit dhe nuk arriti t fitoj si guvernator i Nju Jorkut. Ai
doli n duel t ndershmris me Aron Bourrin. A.Hamiltondshironte
t respektojparimet krishtere dhe t ndershmris duke mos gjuajtur
Aron Bourrin, duke gjuajtur n qiell ndersa agjenti Britanik A.Bourr e
qelloi legjenden A.Hamilton per vdekje. Hamiltoni nuk ka
prmendore n Nations Capitol Washington, ndrsa Amerika sht
krijim i tij. Pse shtrohet dilema ? Sepse n historin e jets s tij ideve
t tij ekonomike dhe politike gjendet edhe sekreti i renesancs
botrore.Ai nuk fliste per idet liberale, per lirit individuale sepse
njihte mire kurthet Britanike. Hamiltoni ishte i obsesionuar pas
themelimit t Republiks s fuqishme q i shrben t mirs s
prgjithshme. Ajo q sht Amerika sot sht vizioni Hamiltonian. Ai
sht shembull i nj patrioti t ndershm, shembull i nj intelektuali t
pashoq, q i dha goditjen m t fuqishme feudalizmit financiar q ju
jep masave opium me lirit individuale dhe lirit ekonomike si
instrumente t kolonizimit t kombeve t lira. Vizioni i Hamiltonit,
ishte republika ose themelimi i institucioneve q do ti shrbenin t
mirs s prgjithshme. Ky synim ishte edhe i babait t civilizimit
perndimor Nikoll Kuzs. At q e ndrruan mendjet m t ndritura,
q dhan renesancn e art n Evrop e realizoi Aleksandr Hamiltoni
me etrit themelues te SHBAs q ishte themelimin e republiks s
par moderne. Ai dha kushtetutn unikale t ShBA-ve e cila ruan
vlerat republikane dhe vizionin e bots me paqe dhe prosperitet.
Prandaj, historiant serioz mendojn se ai nuk kishte nevoj pr
monument sepse ne jetojm n monumentin e Aleksandr Hamiltonit
qe eshte SHBAja. ndrra amerikane sht ndrra e Hamiltonit.
Hamiltoni i prkiste ardhmris. Idealin e tij pr nj qeveri t
445

fuqishme Amerikane q do t prkujdesej pr t mirn e prgjithshme

e shpreh edhe n nj thnie t tij t art, A. Hamiltoni shprehet kshtu:
Marr prsipr t them se nuk ka kombinim t projekteve njerzore
nn qiell, q t jen t afta ta bjn nj qeveri jopopullore q n
parimet e saj sht e urt dhe e mir dhe e fuqishmen operacionet e
saj.

ALEKSANDER HAMILTONI N
KONVENTN RATIFIKUESE N NJU JORK

446

Emerich Vattel ishte frymzyesi kryesor i

Aleksandr Hamiltonit me veprn e tij Law of
Nation

Emmerich Vattel-inspirues i etrve themelues

t ShBA-s, Vattel ishte i influencuar prej
gjeniut G.W.Lajbnic
Ideja e Hamiltonit ishte e qart se ai luftonte pr nj qeveri t
fuqishme federale q si synim kryesor e kishte t mirn e prgjithshme
t qytetareve t saj ku primare ishte realizimi i t drejts natyrale,
inspirim q kishte buruar tek etrit themelues t ShBA-s prej
humanistit t madh Emmerich Vattel.Emmerich Vattel ishte nj ndr
promovuesit e Lajbnicit dhe pat influenc kryesore n idet e
Aleksandr Hamiltoni. Idet e Vattelit erdhn tek Hamiltoni prmes
Xhems Duane ishte mbikqyrs i studimeve t Hamiltonit. Libri i
par t ciln e lexoi n Nju Jork Hamiltoni ishte Law of Nation e
Emerrich Vattelit i cili ishte i influencuar prej ligjit natyral t
Lajbnicit. Duane ia la edhe n trashgimi bibliotekn e tij pr
jurispodence. Xhems Duane ishte nj antar me ndikim n Kongresin
Kontinental, ishte nj aleat i patundur i Benxhamin Franklinit. Duke
447

ndjekur studimet mbi drejtsine tek Duane, Hamiltoni filloi ta citoj

Vattelin n shkrimet e tij.Hamiltoni e shfrytzoi Vattelin si standard
pr prkufizimin e ligjit natyral. Xhems Duane ishte kryetar bashkie i
New Yorkut.Etrit themelues mendonin q t bnin nj shoqri
vetqeverisse, andaj dhe lindja e republiks amerikane ishte nj
lvizje kundr parimeve liberale angleze t ideve t Xhon Llokut dhe
degjenerimit moral q ishte prhapur atje. Andaj Benxhamin Franklini
duke e par pr s afrti dhe duke pasur takim me Mandevillin,
filozofin liberal anglez, mendoi se atje nuk mund t vetqeveriseshin.
Emmerich Vatel n veprn : Law of Nation kishte ushtruar efekt t
drejtprdrejt mbi Aleksandr Hamiltonin dhe prmes veprs s
Vatelit kishte arritur e drejta natyrale e Lajbnicit.Njohsit e mir t
Kuzs dhe Lajbnicit, pikrisht mendojn se Lajbnici sht pasardhs i
ideve t Kuzs. Lajbnici prfaqson vazhdimsi t ideve t
renesancs, andaj shptimi i civilizimit n botn e re ishte ide
origjinale e mendjeve m t ndritura t renesancs. Etrit themelues t
ShBA-ve, e prdoren konceptin e Platonizmit krishter t ligjit
natyral, sipas ides se njeriu sht krijuar n shmblltyr t zotit dhe
prmes shfrytzimit t arsyes kreative njeriu sht i aft q t sjell
prmes sjelljes morale harmonin me ligjet universale t harmonis
universale, t krijuar prej zotit. Nuk ka t dhna se etrit themelues e
njihnin veprn e Nikoll Kuzs q n renesanc e solli, injektoi
Platonizmin bashk me Gemistos Pletonin q ishte edhe pitagorean.
Rrjedhimisht edhe platonisti m i shquar i kohs pr idet e ktyre dy
kolosve t ligjit natyral tek etrit themelues, u solln nprmes t
Lajbnicit dhe njeriut q e monumentoi veprn e Lajbnicit, Emmerich
Vattel.

448

JEAN-SYLVAIN BAILLY DHE (KUNDR)

REVOLUCIONI FRANCEZ
A mund t quhet Revolucion kur turma e oi
drejt gijotins edhe shkenctarin e madh Antoine
Lavoisier duke brohoritur:
Revolucioni nuk ka nevoj pr shkenc
Revolucioni Francez kishte pr qllim q t
riprodhoj Revolucionin Amerikan, por Luigji i
XVI duke mos degjuar Jean Sylvian Baillyn dhe
duke qen nn ndikim t Zhak Neckerit ajo u
shndrrua n nj kunderrevulucion ku dominoi
terrori Jakobin

Jean-SylvainBailly (Lajbnici Francez )

449

Prej fillimit t revolucionit ishin dy tendenca q prfaqsonin iden e

Fridrih Shilerit. Ato ishin tendenca pr qeveri oligarkike q
prfaqsohej prej Luj Filipit (Duks t Orlineve) dhe Zhak Neckerit.
Tendenca tjetr ishte qeveri republikane q prfaqsohej nga dy
heronjt e Francs : Jean Sylvian Bailly dhe gjeneral Lafayette, ndrsa
arbitr ishte mbreti i dobt Luigji XVI. Ai n vend t revolucionit
republikan t Francs zgjodhi kurthine armiqve t tij, t cilt Francn
e zhytn n terror. Vet Luigji XVI shkoi n gijotin bashk me
bashkshorten e tij Maria Antoaneta, q u gijotinuan m von por
edhe Franca u zhyt n kaos. Njra ishte tendenca amerikane e
vendosjes s kushtetuts q legjitimon t mirn e prgjithshme, pr
t ciln luftonte Baily, Lafajeti, Thomas Paine dhe t tjert. Ata kishin
synim zbatimin e politikave ekonomike dhe sociale t modeluar n
modelin e revolucionit amerikan. Tendenca opozitare ishte tendenca
britanike q qndronte pas familjes s Orlineve dhe marionetave
Jakobin t tij si : Dantoni, Marati, Roberspieri etj. Agjentura
britanike e Lord Shelburnit qndronte pas tendencave t saj
kundrrevolucionare q synonte n kthimin e Francs n modelin
parlamentar britanik dhe instalimin e Duks s Orlineve, Luj Filpin si
mbretin Jakobin t Francs dhe agjentin e tyre Zhak Nekerin si
kryeministr t Francs.

450

Gjeneral Lafayette dhe Xhorxh Washingtoni

gjate Revolucionit Amerikan (Beteja
Yorktown)
Me kto masa do t shkatrrohej do brtham republiks lajbniciane,
t modelit republiks s Platonit n Evrop. Zhan Sylvainn Bailly dhe
gjeneral Lafayeti i prkisnin tradits intelektuale dhe politike t
etrve themelues t ShBA-s. Synimi i tyre ishte replikimi i ides
republikane n Franc, mbi idet e etrve themelues t s mirs s
prgjithshme t deprtonin n kontinentin e vjetr evropian q u
dominua me shekuj nga fraksioni i Gelfve t Zi, t cilt e urrenin
modelin republikan t etrve themelues t ShBA-s.

451

Gjeneral Lafayette
Benxhamin Franklini katr her i ishte lutur Luigjit t XVI-t q Franc
ti ndihmonte revolucionaret amerikan pr kauzn republikane t
bazuar mbi idealin lajbnician Life, liberty and pursuit of happiness,
andaj dhe Franca i oi trupat e saj n Amerik e nxitur pak edhe nga
hakmarrja m 1773 nga traktati i Parisit. Trupat Franceze i udhhiqte
gjeneral Lafayeti dhe bashk me Xhorxh Washingtonin arritn q t
mundin gjeneralin britanik Carnwalis. Franca i dha mbshtetje
ushtarake revolucionareve amerikan n luftn pr pavarsi. N
Traktatin e Parisit ndodhi tragjedia kur n marrveshjen e Parisit m
1783, traktati i Parisit m 1783 e njohu pavarsin e kolonive
amerikane, u pajtua me tregun e lir t krkuar prej Britanis s
Madhe pr t kontrollin e tregut Atlantik. M 1786 ishte edhe nj
marrveshje tjetr franceze-britanike m 1786. Franca pranoi zbatimin
e ekonomis politike suicidale t tregut t lir. Prej rritjes,
ekonomis reale fizike prej 2 pr qind n vjet kah fundi i vitit 1780
dhe fillimi i 1780, tekstili, anijendrtimi, sektori i xeheve dhe gjith
ekonomia shkoi drejt depresionit dhe uria e buks. Buxheti i mbretit
ishte i zbrazur dhe kriza sociale rrezikonte rendin publik aq shum sa
q kaosi ishte i paevitueshm nse nuk merreshin masa adekuate.
452

E vrteta sht se Luigji XVI sht anatemuar pr ta maskuar historin

e vrtet t revolucionit francez, por n thelb Luigji XVI ishte njeri i
but dhe sinqerisht i kishte filluar reformat pr t ndryshuar gjendjen
ekonomike t shkaktuar nga zbatimi i tregut t lir q ishte
shkatrrues pr ekonomin franceze dhe q prfaqson nj arm
ekonomike q prdorte oligarkia britanike pr ti sabotuar ekonomit e
shteteve rivale e veanrisht n shek XVIII. Si t tilla armiqsore i
konsideronte : kolonit amerikane dhe Francn. Luigji XVI kishte nj
simpati t madhe pr revolucionin amerikan. Miqsohej me
ambasadorin e ShBA-s, n Paris Tomas Xhefersonin, por edhe
Tomas Xhefersoni n Franc u kontaminua prej ideve liberale, andaj
edhe i nxori telashe t mdha ideologut t revolucionit amerikan,
Aleksandr Hamiltonit. Tragjikja e Luigjit t XVI ishte se ishte njeri i
mir por i but dhe naiv q n momente vendimtare historike
vendosi n ann e vetshkatrrimit t tij dhe nuk mori qndrime t
guximshme si prkrahja dhe legjitimimi i asambles nacionale me ka
Franca do t bhej monarki konstitucionale dhe do t merrte nj kah
tjetr, historia e saj republikane pr t mirn e tr Evrops. Kt gj e
shprehu edhe shkrimtari i madh Fridrih Shiler : Nj moment i madh
historik gjeti njerz t vegjl dhe pikrisht nj moment historik i
madh q do ta ndryshonte historin e Evrops, prandaj modeli
republikan q i prkushtohet t mirs s prgjithshme, asnjher
nuk pati sukses n historin e Evrops.

453

Lord Shelburni
Prandaj, lufta q bn shrbimi inteligjent Britanik ose Partia
Veneciane n Londr si Lord Shelburni dhe Xheremi Bentami, kundr
Baillyt dhe gjeneral Lafayetit, q ishin prfaqsuesit e tradits
intelektuale lajbniciane ose t revolucionarve amerikan q kishin si
synim legjitimimin e t mirs s prgjithshme, ishte tejet strategjike
dhe tepr e vendosur. Kshtu q duke mbshtetur
kundrrevolucionart, agjentt e tyre si: Zhak Nekerin, Dukn e
Orlineve-Lui Filipin II dhe jakobint si:Marati, Dantoni e Maksimilian
Roberspieri, me hapjen strategjike n momente kye t burgut t
Bastiljes, kur ve ishte n prgatitje e sipr asambleja nacionale q
onte monarkin absolute drejt monarkis konstitucionale t modelit
t kushtetuts dhe deklarats s pavarsis t revolucionarve
amerikan, pra legjitimimit t mirs s prgjithshme, prfaqson
kthesn e revolucionit t filluar prej Baillyt dhe Lafajetit n
kundrrevolucion dhe n vend t republiks konstitucionale (monarki
konstitucionale) u mboll fara e bonapartizmit, q ishte nj ideologji
fashiste e Napoleon Bonaparts, q n mnyr t pavetdijshme ishte
instrument i perandoris Britanike, q vet Napoleoni e kuptoi m
von. Edhe historiania e njohur Nesta Webster n mnyr t
guximshme e thot kt gj se n revolucionin francez ishin t
454

prziera shoqatat sekrete framasone, fuqi e huaj q ishin shrbimi

inteligjent i Bentamit dhe Lord Shelburnit q qndronin n mbshtetje
t Duks s Orlineve. Dobsit e karakterit t mbretit francez Luigjit
t XVI, i shfrytzuan armiqt e tij, agjentt britanik si Duka i
Orlineve dhe Zhak Neckeri. N vend t kthimit t Francs n nj
monarki konstitucionale, u organizua grushtshtet prej tyre, kundr
mbretit q ishte hapja e Burgut t Bastiljes, e organizuar q t
prputhej me urin e buks n mnyr q n gjendje t
jashtzakonshme terrori do t rrnohej mbreti Luigji XVI. Ithtart e
asambles nacionale si Bailly me to edhe ideja e monarkis
konstitucionale dhe kjo dhe ndodhi ashtu si ishte planifikuar. Nj prej
figurave kye revolucionare gjat revolucionit francez ishte
padyshim nj prej figurave m t ndritshme t historis s Francs
Jean San Bailly ose si edhe sht quajtur Benxhamin Franklini
francez, ndrsa Benxhamin Franklini sht quajtur Lajbnici amerikan.
E njjta gj mund t thuhet edhe pr Jean Sain Bailly, se ishte nj
Lajbnic francez. Historiani Arago thot se Bailly ishte nj mik i
ngusht i Benxhamin Franklinit, q ishte miqsuar kah fundi i vitit
1777 dhe shum pak dihet pr at miqsi vetm se Arago shkruan se
ato ishin takuar n Chailot q ishte vendlindja e Baillyt dhe q fjalt
q Benxhamin Franklini e kishte prfunduar takimin e shkurt me
Baillyn duke i thn shum mir z. Bailly, shum mir. Bailly dhe
Benxhamin Franklini luftonin q t dy pr nj kauz q ishte kauza
republikane. Bailly ishte edhe antar i akademis s shkencave
franceze, ishte nj astronom i madh dhe historiograf i Lajbnicit. Bailly
ishte nj patriot i madh francez, kryetar i par i asambles nacionale
dhe organizator i gards nacionale nn drejtim t gjeneral Lafayetit
por edhe kryetar i Komuns s Parisit.

455

Kundrrevolucioni

Francez, 14 korrik 1786

Klubi Jakobinit kishte plan tjetr, Ata ishin t prgatitur prej shrbimit
inteligjent t Lord Shelburnit dhe t Xheremi Benthamit pr hapjen e
burgut t Bastiljes duke i liruar t burgosurit. Disa ishin t smur
psikik por m tepr n radht e tyre u infiltruan terrorist t huaj q
ishin prgatitur pr t br terror civil duke e zhytur Francn n kaos
dhe terror t prgjakshm. Jakobint ishin instrumentet e Lord
Shelburnit dhe Bentamit. Hapja e burgut t Bastiljes m 14 korrik
ishte nj akt grushtshtetit, kundrrevolucionar q e organizoi ministri
financave Zhak Neker, Duka i Orlineve Louis Philipe Egalite dhe
kontrolluesit e Dantonit, Maratit dhe t Roberspierit Lord Shelburni
dhe shefi i shrbimit inteligjent Britanik Xheremi Bentam. Qllimi i
shrbimit inteligjent Britanik n aleanc me fisnikrin franceze ishte
shkaktimi i varfris q t nxisin popullit kundr mbreti Luigji XVI
q ato t vendosin agjendn e tyre. Duke qen Zhak Nekeri njeriu m i
popullarizuar dhe duke qen afr mbretit ishte protagonist intrigave

456

kundr mbretit dhe ideve t Baillyt mbi idet e tij t republiks

konstitucionale.

Zhak Necker
Zhak Necker ishte nj agjent i infiltruar si ministr i financave i
oligarkis Britanike q konspironte Luigjin XVI. Zhak Necker. Ishte
prej Zvicrs, nga i ati me origjin prusiane ndrsa shkoi n Paris ku
punoi si bankier dhe pas spekulimeve q bri n French East India
Company u b njeriu shum i pasur dhe hapi bankn e vet. Meq i
doli nami si ekspert financiar ai filloi edhe karriern politike duke u
zgjedhur prej mbretit si drejtor gjeneral i financave m 29 korrik
1777, q n esenc ishte si kryeministr virtual por meq ishte
zviceran dhe protestant nuk i takonte post i lart zyrtar. N esenc
shrbimi inteligjent Britanik, Luigjit t XVI, ia instaloi n krye t
pushtetit t tij agjentin e saj i cili do t organizonte m pas edhe
hapjen e burgut t Bastiljes n mnyr q britanikt n mnyr
strategjike do t kthenin situatn n favor t tyre q ishte pengimi i
replikimit t
republiks amerikane, etrve themelues n
Evrop.Shrbimi inteligjent qndronte edhe pas agjentit t tyre, tjetr
t rekrutuar si Luj Filipi (Duks s Orlineve), i cili ishte infiltruar edhe
n qarqet framasone t lozhs Grand Orient dhe q ishte i motivuar q
457

t zvendsoj kushririn e tij Luigjin XVI, n fronin mbretror si

mbret Jakobin, q mnyr e vetme ishte vrasja e tij.

Luj Filipi II Duka i Orlinve

Zhak Nekeri dhe Duka i Orlineve ishin pikrisht ata q planifikuan
hapjen e burgut t Bastliljes. Pastaj kontrolli kaloi n agjentt e
shrbimit inteligjent Britanik : Jakobint q prfaqsoheshin prej
shkrimtarit t paguar prej Duks s Orlinve Marati dhe t tjer si :
Dantoni dhe Roberspieri. Zhan Paul Marati ishte i vendosur n
Pallatin mbretror si shkrimtar oportunist dhe detyra e tij ishte q
prmes shkrimeve t manipuloje opinionin publik kundr Bailyt dhe
gjeneral Lafayetit n mnyr q t pengojn iden e tyre t asambles
nacionale dhe kushtetuts n modelin e deklarats s pavarsis
Amerikane. Zhak Nekerit nuk i plqente edhe Maria Antoanetes gruas
s Luigjit t XVI, q mbase me instinktin e saj femror e kishte
nuhatur karakterin e tij prej tradhtari. Si rezultat i zbatimit t
politikave ekonomike t Tregut t lir. Nekeri ishte ftuar t zgjidh
shtjen ekonomike sepse tregu i lir kishte shkaktuar varfria dhe
urin e buks ndrsa Nekeri duke qen nj ndr njerzit e financave
ndrkombtare t kohs ofroi kredi mbretit pr t zbutur krizn fiskale
por n ann tjetr ai sikurse FMN-ja sot propozoi shkurtesa buxhetore
458

dhe politike t kursimit fiskal me ka edhe pse fitoi namin e njeriut m

t popullarizuar si shptimtar. Ai n esenc vetm se po prfitonte
n betej pr t shkatrruar iden e asambles nacionale t Lafajetit
dhe Baillyt t cilt dshironin q Francn ta bnin Monarki
konstitucionale q do t ishte vetm nj replikim i deklarats s
pavarsis dhe kushtetuts amerikane. Neckeri krkonte monarki
parlamentare t sistemit Britanik, qeveri e aristokracis financiare dhe
aristokracis ifligare. Bailly ishte partizan i parimeve t republiks
amerikane dhe organizoi gardn nacionale q do t drejtonte heroi i
revolucionit amerikan gjeneral Lafayette pr ta mbrojtur asamblen
nacionale. Luigji XVI u prpoq q ta heq qaf Zhak Neckerin. N
moment t fundit dhe n korrik t 1789 filloi stuhia e Bastiljes q
krkonin t kthehej n fuqi Nekeri njeriu q e bankrotoi Francn dhe
ky ishte nj truk. Ky ishte hapi drejt terrorit q i mori jetn edhe
Baillyt dhe e asgjsoi shansin pr t pasur revolucionin e dyt
amerikan n Franc dhe Evrop pr shkak t gjakderdhjes s madhe
q nxitn qarqet e Lord Shelburnit t Xheremi Bentamit dhe
marionetat e tyre.Duka i Orlineve solli n Paris shkrimtart Jakobin t
trajnuar prej shrbimeve inteligjente Britanike duke e shndrruar
pallatin mbretror q ai e administronte n nj bastion anarkist kundr
shtetit francez. Nj prej shkrimtarve t till ishte edhe jakobini Jean
Paul Marat q u soll prej Zvicre pr ti sulmuar Baillyn dhe Lafayette.
Propozimi q i bnte Neckeri mbretit ishte monarkia parlamentare dhe
themelimi i dy dhomave: dhoms s lordve q do t mbronte
interesat e fisnikris dhe klerit t lart dhe dhoma e prbashkt q do
ti shrbente interesat e prgjithshme t popullit. Mbreti e kishte
themeluar dhomn e prfaqsuesve (Estate General) t prbr nga tri
grupe t ndryshme fisnikria, kleri i lart dhe dhoma e tret e
prfaqsuesve. N kt prbrje t dhoms s prfaqsimit fisnikria
dhe kleri nuk mund ti nprkmbin interesat e dhoms s trete
(interesi i popullats s prgjithshme). Megjithat ndodhi nj surpriz
pr Neckerin kur dhoma e prfaqsimit u transformua n asamble
nacionale, q asnjher n historin e Francs nuk ka pasur nj ngjarje
t t Dhe kjo ndodhi nga zbulimi i parimit, disa prfaqsues t
fisnikris dhe klerit ishin bashkangjitur Baillyt n parimin e
459

prfaqsimit t popullit si nj shprehje e detyrimit t tyre ndaj kombit.

M 17 qershor 1789 presidenti i asambles nacionale Bailly tha fjalt
q mbetn t memorizuara gjithmon.

Jeremy Bentham
N t vrtet m 17 korrik sht dita q Asambleja Nacionale e
emroi veten dhe dha autorizimin e hartimit t kushtetuts sht dita
q asambleja e bri publike deklarimin e t drejts sovrane te kombit.
Ose si e deklaroi Bailly sht dita kur Asambleja tregoi pr her t
par miratimin e guximshm dhe vendimin e menur q ishte
prgatitur pr prfaqsuesit e saj dhe pr mbajtsit e atij autoriteti.
Ideja e Baillyt ishte ideja e prfaqsimit nacional si dhe shkrirja e
vullnetit politik individual n vullnetin e asambles e cila prfaqsonte
edhe vullnetin vendimmarrs konstitucional, legjitim t bazuar n
arsye. Dhoma e prfaqsimit ose Estate General t bazuar mbi tri
klasa ishte shkrir dhe tani ishte themeluar Asambleja Nacionale.
Dhoma e prfaqsimit t t gjith popullit francez prej t zgjedhurve
t popullit q prfaqsonin sovranin. Gjithashtu dhe autoriteti i mbretit
mbetej i pacenuar. T inspiruar prej aktit sovran t vetqeverisjes
shum deputet iu bashkngjiten asambles nacionale. Gjithashtu
edhe fisnikt e miratuar kt asamble. Sfid kryesore pr qarqet e
460

Zhak Neckerit dhe oligarkin ishte e drejta e asambles pr t vendos

tatime dhe n kt mnyr asambleja u merrte ingjerencat ministrive,
n mnyr q t sigurohet kredia pr investime publike. Pr krizn
financiare t shkaktuar Bailly mendonte se sht e nevojshme t
asambleja t konsolidoj borxhin si autoriteti m i lart n Franc, pra
Bailly prpiqej t legjitimohet riorganizimi i borxheve duke i
transformuar n aset (capital, kredi) pr zhvillim, n hapat Aleksandr
Hamiltonit q bri n revolucionin amerikan. Deputett bn betimin
n Tennis Court Oath q krkoi Bailly sipas formuls. M 20 qershor
ishte punctum saliens dita kruciale dhe me solemne n historin e
revolucionit francez : betimi n Tennis court oath. Bailly vendosi q
deputett e asambles nacionale t betohen se nuk do t largohen deri
sa Franca t miratoj kushtetutn e saj. Kshtu vepruan edhe
revolucionart amerikan q nnshkruesit e deklarats s pavarsis t
mos largohen deri sa deklarata t nnshkruhet ose t hidhet posht.
Kur shkuan n mngjes t 20 qershor Bailly me deputett e tij q t
takohen n Hall of Menus Plisirs dyert ishin te mbyllura. Ata thonin se
mbreti do t mbaj fjalim pas tri ditve. Bailly dhe deputett t bindur
se ky ishte nj manipulim i Neckerit. Bailly me deputett shkoi tek
oborri Tennis (Jeu de Paume) q gjendet afr pallatit Versaj ku gjendej
mbreti dhe ktu t gjith prfaqsuesit e popullit n prjashtim t
njrit e bn betimin historik. Betimi ishte: Asambleja nacionale duke
e konsideruar rolin e saj n themelimin e kushtetuts e mbretris,
duke punuar n regjenerimin e rendit publik, pr t mbajtur parimet e
vrteta t monarkis, n sigurimin se asgj smund t parandaloj pr
t arrit shqyrtimin e saj n do vend q t vendoset t konstituohet
dhe kudo q t mblidhen antart atje qndron asambleja
nacionale.Deklarojm se t gjith antart e asambles duhet t
betohem se n momentin e solemnitetit asnjher t mos e braktisin
dhe t mblidhen kudo qoft q lejojn kushtet, derisa kushtetuta e
mbretris t hartohet dhe t fiksohet n themele t forta dhe ky betim
i palkundur t konfirmohet me nnshkrim. Bailly e shkroi kt
betim dhe e lexoi me z t lart, s pari ai u betua dhe t gjith u
betuan para presidentit t asambles q ishte Bailly. Ishte mbledhur
nj turm e madhe para tyre dhe duartrokitn fort deklaratn pr
461

betim t Baillyt, shumica brohoriten mbretin. Mesazhi ishte i qart

kundr despotizmit t Neckerit n favor t vendosjes s parimeve t
monarkis konstitucionale t cilat i prkufizoi Bailly. M 23 qershor
1789 ishte momenti vendimtar i revolucionit. Bailly si president i
asambles nacionale ishte q t unifikohet me monarkin kundr
ministrit t financave Necker.

Mbreti Luigji XVI n gijotin

Bailly ishte paralajmrues ndaj krcnimeve serioze t Neckerit si dhe
ishte pr nj veprim t guximshm dhe vendimtar t asambles kundr
ktij despotizmit t qarqeve komplotist t Neckerit. M 23 korrik
1789 mbreti Luigji XVI mbajti fjalim para asambles nacionale dhe
fatkeqsisht ishte nj moment kritik historik kur asambleja e fuqishme
sovrane nacionale u prball me nj mbret t vogl jo pr nga
shtatlartsia por pr nga menuria dhe guximi. Mbreti n nj moment
kritik historik mbajti nj fjalim tejet arrogant, pikrisht kur nj krize
shkon drejt rimkmbjes s prgjithshme shoqrore ose drejt
tragjedis ose shkatrrimit. Ky ishte nj moment tragjik i Luigjit t
XVI. Mbreti e refuzoi propozimin pr monarki konstitucionale dhe
pas fjalimit t gjat, mbreti urdhroi q mbyllet asambleja nj akt q
mund ta ekzekutoj n mnyr legjitime vetm kryetari i asambles.
462

Baily ishte mjaft i tronditur nga qndrimet e tilla naive t mbretit n

nj moment kritik revolucionar.Neckeri dinte t manipulonte mbretin
sepse propozimi i till i asambles konstitucionale ua sfidonte planet e
Lord Shelburnit dhe Xheremi Bentamit, sepse do t humbnin
kontrollin mbi Francn andaj dhe Bailly e dinte se sa ishte i ndikuar
mbreti n fjalimin e tij prej Neckerit. Madje ai e kishte shkruar kt
fakt na i bn t njohur vajza e tij Madam de Shtall dhe qllimi ishte t
krijoj nj opozit false n mes t mbretit dhe asambles nacionale,
pra Neckeri ishte sikurse personazhi i Shekspirit Jago q manipulonte
Othellon pr Desdemonn dhe fati ishte tragjik sikur i Othellos ashtu
edhe i mbretit Luigjit t XVI. Bailly e dinte se mbreti kishte simpati
pr revolucionin amerikan dhe pse ai nuk prqafonte kauzn e till n
revolucionin francez, pse ai nuk i ndjek hapat e Luigjit t XI, q u
angazhua pr t mirn e prgjithshme por zgjodhi privilegjet e vjetra
t nj monarku absolutist edhe pse nga natyra nuk ishte despotik.
Mbreti duhet t kishte pranuar autoritetin e ri konstitucional t
asambles nacionale por Bailly e kuptoi se mbreti nuk kishte menuri
t mjaftueshme t kuptoj gabimin tragjik q e kishte br. Gabimi i
madh q u b prej mbretit ishte me pasoja fatale pr vete mbretin,
revolucioni po konsumohej dhe armiqt e tij dhe t Francs e kuptuan
sfidn serioze veanrisht t asambles nacionale dhe filluan veprimin
e tyre. M 1 korrik 1789 situata shkonte n tensionim e sipr
asambleja nacionale filloi t diskutoj themelimin e policis s Parisit
edhe pse ishte e vogl dhe vone andaj dhe deputet ishin t shqetsuar
pr sigurin e tyre. Bailly ishte mjaft i shqetsuar s pas 23 qershorit
asambleja nacionale mund t shprbhet q kur mbreti kishte
deklaruar se Un vet do t bj pr t mirn e popullit tim dhe
konsideroj se un jam prfaqsuesi i tyre i vrtet. Asambleja
nacionale kot prpiqej ti prgjigjej gjendjes s re t krijuar por nuk
kishte konstitucionalitet, prandaj m tepr ishin si mesazhe pr
mbretin. U prpoqn t zbusin pak situatn duke proklamuar mbi t
drejtat individuale, nacionale, t drejtat e mbretit, fuqia juridike dhe t
mbrojtjes ushtarake por gabimi i mbreti ishte i pariparueshm.Armiqt
e mbretit dhe t revolucionit francez q synonte Bailly dhe Lafayette
filluan t prgatisin grushtshtetin. Personazhet kryesor i ktij
463

grushtshteti ishte aleanca britanike-orliniste q prgatitn krizn e

buks me qllim t uzurpimit t pushtetit dhe kjo situat kulmoi me
hapjen e burgut t Bastiljes dhe kalimi n gjendje t jashtzakonshme
t siguris dhe kaos. Ministri i financave de Briene e kishte
nnshkruar marrveshjen e tregut t lir me Anglin, Kshtu q lejoi
q sasi marramendse t grurit t eksportoheshin n Angli. Duka i
Orlineve q kontrollonte kt burim ushqimor dhe t marr leverdin
e tregut t lir ishte zemra e planit t Duks s Orlineve q t uzurpoj
fronin mbretror. Historiani, Montjoie q sht nj ndr burimet m
serioze t revolucionit francez hedh drit mbi skenarin e Duks s
Orlineve :Ai imagjinonte se mund t fus nn kontroll Francn duke
pasur kontroll hegjemonist mbi ushqimin e tr mbretris duke
prodhuar uri prmes organizimit t intrigave t ndryshme pr at
qllim dhe m pas do t bindte popullin se qeveria sht e
prgjegjshme pr kt fatkeqsi. N skemn e uris ai kishte nj
mundsi q qytetart dhe fshatart ti oj drejt dshprimit t thell
dhe prej dshprimit t kalojn n rebelim. Pas destabilizimit t merrte
pushtetin total q solli me uri dhe do ta mbaj pushtetin e uzurpuar
duke rivendosur begati dhe evitim t uris.Kjo skem edhe u realizua
nga dyshja Necker-Duka i Orlineve q shkaktuan krizn e uris.
Largimi i Neckerit t popullarizuar si shptimtar shkaktoi nj
paknaqsi ndaj mbretit q ky largim ishte i qllimshm dhe nj truk
t radhs. Neckeri kishte nj plan t thjesht ose asambleja nacionale
t pranoj m 23 qershor deklaratn e mbretit q ai kishte influencuar
n shkrimin e fjalimit t mbretit ose ai do t provokoj sulmin e
turms n Bastilje. Neckeri i mashtroi planet e policis s Parisit t
mobilizoj 48000 trupa t gards nacionale nn komand t Lafajetit,
pr t mbrojtur Parisin. Neckeri infiltroi njerzit e tij n asamble dhe
sabotoi armatimin e policis parisien, n kutit q shkruante artileri
q i mori komisioni dhe q supozohej t ishin 12000 pushk, ishin t
mbushura me rroba t vjetra. Madje m 15 korrik kur Asambleja
Nacionale e emroi gjeneral Lafajette si komandant t prgjithshm t
policis parisien ku ushtaret civil nuk kishin pushkt e tyre. Armt u
gjetn m von n bodrumin e Les Invalids ku miku i afrt i Neckerit
Baron Besenval i kishte fshehur. Baroni Besenval de Bronstadt i afrti
464

i Neckerit i dha urdhr M. de Lunay q t ekzekutoj planin e

Bastiljes q t kthejn popullin parisien n nj turm brutale dhe
gjakatare tipike n stilin fashist t perandoris romake vox populi.
Grushtshteti Neckerian i Bastiljes ishte nj plan i orkestruar n
prapasken prej Luj Filipit ose Duks s Orlineve m von (Philipe
Egalite) q kishte synimin tek froni mbretror si mbreti Jakobin,
ndrsa Neckeri si kryeministr.
Edhe shkencetari i madh Lavoasier nuk i shpetoi
vdekjes ai ishte viktime e Gijotines gjate
Revolucionit Francez. Permes ketyre fjaleve
populli e oi ne gijotine :
Revolucioni nuk ka nevoj pr

shkenc

Antoine Lavoisier
Duka i Orlineve e rekrutoi Dantonin dhe Roberspierin q ta
nominojn si antar t jakobinve Montagnard dhe i dhan vend n
konvent dhe krkonte kokn e mbretit. Ishte fraksioni Orlinist q
465

organizoi regicidin e Luigjit t XVI dhe ishte vota e tij q u dnua me

vdekje kushriri i tij Luigji XVI, sepse rezultati i votimit pr kokn e
mbretit ishte 361 me 360. Luigjit XVI iu pre koka n gijotin m 21
janar 1793, n kt dit mbizotronte nj frik dhe dshprim n
rrugt e Parisit. Luigji XVI shkoi drejt gijotins, i qet dhe gjakftoht.
Kt e dshmon edhe xhelati i tij Sansoni kishte dshir ti thoshte
popullit disa fjal por iu mohua kjo e drejt. Nuk pranoi ti lidheshin
duart dhe u nis drejt thiks vdekjeprurse. Para se t shtrihej n
gijotin thirri me z t lart O popull, un po vdes i pafajshm! Un
jam i pafajshm ndaj akuzave q m bhen. Dshiroj q gjaku im ti
shrbej lumturis s popullit tim.* Ashtu si e prshkroi Baily
karakterin e tij, Luigji XVI ishte njeri i sinqert me karakter t mir
por ishte i but dhe jo aq i zgjuar pr t qen mbret n koh
revolucioni dhe gabimi i 23 qershori n asamblen nacionale i kushtoi
me jet. Ndrsa edhe Duks s Orlineve nuk iu plotsua dshira q t
jet mbret si e kishte planifikuar sepse n po at vit edhe ai u
gijotinua. Agjenti britanik-zviceran, Jean Paul Marat sipas historianit
Arago, ishte i angazhuar n shpifje dhe eliminim t Baillyt prej skens
politike. Arago pohonte se Bailly dhe Lafayete ishin target i shpifjeve
sepse pikrisht kto ishin revolucionaret e vrtet q deshn t bjn
republikn e par n modelin amerikan n Evrop. N nntor 1793,
Bailly u soll me duar t lidhura dhe gjysm i zhveshur dhe ishte acar,
para turms q e gjuante me gur, e godisnin me shkopinj, e pshtynin
n fytyr. Shiu i madh e drmonte trupin e tij sepse ishte shndetlig
dhe rrqethej nga i ftohti. Ashtu si m par u dogj e gjall heroina
franceze Zhan DArku q i dha fund historis nj qindvjeare n mes
t Francs dhe Anglis si ngadhnjimtare ashtu edhe Bailluy njeri i
shkencs dhe idealeve t larta humane e pranoi fatin e tij. Ju dridheni
Bailly i tha njeri prej gardianeve Po- tha Bailly,- po prej te ftohtit
me gjakftohtsi dhe u nis drejt gijotins dhe vendosi kokn nn thikn
vdekjeprurse. Bailly vdiq n moshn 57 vjeare, por francezt akoma
dhe sot nuk ia kan dhn vendin meritor n historin e Francs,
pikrisht kjo sht nj shtje morale pr drejtsin historike t
popullit francez.

466

_____________________________________________________________
* Nikola M.Nikolov, Komploti Botror, Focus, Shkup 1998 fq.110

A LUFTOI NAPOLEONI PR FRANCN ?!

Franca, q pas Kundrrevolucionit Francez t
organizuar prej Lord Shelburnit dhe Xheremy
Benthamit, ajo gati vazhdimisht i ka shrbyer
qllimeve t errta t Perandoris Britanike. Q
pas Revolucionit Francez, Franca prdoret si
instrument prmes instrumentit t tyre, Napoleon
Bonaparts. Pas tij, e prdorn Napoleonin III q
ishte nj krijim i tyre, madje mund t themi deri
n ditt tona me disa prjashtime, Franca ka qen
n shrbim t Perandoris financiare Britanike.
Oligarkia financiare n Franc lufton do impuls
t ideve t Kardinal Mazarinit, Zhan Baptist
Kolbertit, Jean Syllvian Bailly, gjeneral Laffayette,
familjes Karno dhe t gjeneralit Sharl De Goll, t
cilt ishin pr nj Franc t modelit kushtetuts
dhe preambuls s ShBA-s, sepse kjo tradit
intelektuale
paraplqente
dirigjizmin
dhe
konceptin e t mirs s prgjithshme, q si ide
derivuan prej tradits m t ndritur intelektuale
t renesancs evropiane
467

E kam par perandorin, shpirtin e bots. sht

nj ndjenj e mrekullueshme t shikosh nj njeri i
prqendruar ktu n nj pik, i ulur n kalin e tij,
zgjerohet mbi botn dhe e mbizotron at

13 tetor 1806, G. F. Hegel

Napoleoni u prdor si instrument i perandoris

Britanike e cila e ngriti n pushtet pr ta
dobsuar Evropn, q m pas ajo shum m leht
ta nnshtroj, n mnyr t pavetdijshme.
Napoleon Bonaparta ishte nj agjent i Oligarkis
Financiare
q
po
projektonte
Perandorin
Britanike si fuqi botrore .

Napoleon Bonaparta
Napoleoni ishte nj djalosh i varfr kur Talejrani dhe Mirabo e
prezantuan tek Amshel Rotshildi. Ai nuk kishte para t paguaj as
faturn e Lavanderis dhe kishte vetm nj kmish. Uniformn ia
468

kishte dhn Xhozefina Boharne me t ciln edhe u martua m von,

pasi Konti Pol De Barras e kishte flakur tutje. Napoleoni ishte si
nntoger, nj oficer i ri dhe i varfr dhe n dern e do zyrtari
krkonte pun duke i ofruar projekte t ndryshme. Amshel Rotshildi
ishte zhgnjyer prej Adam Vajshopit n luftn e tij kundr kishs dhe
ishte n krkim t nj anti-Krishti. Korzikani i plqeu nga karakteri i
tij luftarak dhe vendosi q ta mbshtes pr interesat e tij. Napoleoni
u b njeriu i dyt i nj batalioni t tr. Karl Mc Farlen n veprn e tij
Jeta e Napoleonit hodhi drit mbi kt ngjitje t shpejtt
Napoleonit, n majat m t larta t pushtetit. Augustin Roberspieri
ishte vllai i diktatorit t tmerrshm Maksimilian Roberspierit. Ai
njihej me Napoleonin gjat marrjes s Tulonit n vitin 1798.
Napoleoni krijoi nj familjaritet dhe nj miqsi t ngroht me
Augustinin, q ishte aq i pamshirshm sa edhe vllai i tij,
Maksimilian Roberspieri gjat terrorit n Revolucionin Francez. 1
Napoleoni me intuit vrejti urrejtjen e madhe q kishte n zemr
Amsheli ndaj krishterimit, prandaj ai simuloi urrejtjen dhe sulmet
ndaj Kishs Katolike pr t knaqur padronin e tij q e furnizonte me
para.

Amshel Rotshildi

469

Napoleoni u kthye kundr kishs. Poshtrimi i paps ishte i

knaqshm pr Amshel Rotshildin. Temperamenti i Korzikanit dhe
gatishmria e tij pr t vrar e bn nj kandidat serioz pr t qen nj
instrument i ksaj elite financiare e n veanti preferenc e Amshel
Rotshildit. Pr sa koh q Napoleoni kryente misionin e tij n
shkatrrimin e monarkive krishtere dhe kishs katolike. Ai jetonte jet
t mir, gzonte mbshtetje nga kto fuqi financiare t Evrops dhe
shkonte nga suksesi n sukses. N nj libr nga Sidnej Dark, q
titullohej Sa i madh ishte Napoleoni, ajo shkruante: Napoleoni i
lindur pa asnj avantazh t pasuris apo t prejardhjes s larte u b zot
i bots para moshs 35 vjeare dhe prfundoi karriern e tij n
mizorin e pashembullt romantike kur kishte 46 vjet 2 n Shn Elen.
Por kjo autore nuk merr parasysh fuqin financiare q qndronte n
ngritjen e tij dhe lozhat mason n Paris dhe Frankfurt q e ndihmonin
at. Gjenerali Cherep Spiridovitch shkruan se :Mijra shkrimtar u
prpoqn t sqarojn arsyen reale t karriers brilante t Napoleon
Bonaparts por t gjith dshtuan. Pse? Sepse ato injoruan ABC-n e
politiks q e sqaron shkenca e parashikimit politik. M 17 shkurt
1920, Gjenerali Spiridovitch n Financial News shkruan pr t
kuptuar se far po ndodh, ekspertt kshillonin q tgjeni nj grua,
por sot q t kuptoni gjithka ju duhet t shikoni dorn e padukshme
dhe asnj autor ose shkrimtar nuk e lidhi Napoleonin me Dorn
Padukshme q e ngriti Napoleonin dhe e shkatrroi at. 3

470

Josphine de Beauharnais
Napoleoni u martua me Xhozefin Boharne q kishte orekse t
pangopura seksuale. Kjo martes u rregullua prej Amshelit prmes
Kontit Pol De Barras q ishte dashnorja e tij dhe e flaki kt martes.
E kan divilguar si romantike, nga ata q shkruan pr jetn dhe n
kohen e Napoleonit, Xhozefina ishte edhe agjente, q prmes Kont
Pol De Barras, informacione t besueshme t Napoleonit i shkonin
Amshel Rotshildit. Amshel Rotshildi e kishte rrethuar Napoleonin me
agjent t tij. N momentin kur u divorcua prej Xhozefins,
Rotshildt u trembn dhe u zemruan kur u martua me dukeshn
Maria Luiza m 1810. Ato u tremben se vshtir do ta shkatrronin m
pas mbretrin e ngritur prej Napoleonit dhe Kishn Katolike.
Napoleoni filloi t zgjohej gradualisht nga gjumi se Ai nuk po
luftonte pr Francn. Filloi t deziluzionohej gradualisht gjithnj e
mshum duke u bindur se ai po luftonte pr nj fuqi t huaj.
Napoleoni filloi t rebelohej kundr kontrolluesve dhe m e kishte
humbur dshirn pr t luftuar ai deklaroi : Fal zotit jam n paqe me
botn. Rotshildt m nuk ishin t interesuar pr instrumentin e tyre
por filluan t financojn lidhjen kundr Napoleonit. Karl Rotshildi
ndrhyri n prkeqsimin e raporteve n mes t Napoleonit dhe t
Paps, duke nxitur arrestimin e Paps pa dijenin e Napoleoni prej
471

gjeneralit Radet. Ati i shenjt reagoi me nj akt shkishrimi kundr

perandorit.

Gjeneral Soulti, tradhtia e tij ndikoi n

humbjen e Napoleon Bonaparts n Betejn
Vaterlos
Akoma nuk kan dhn historiant
shpjegime pr Luftn e
Napoleonit kundr Rusis m 1812. Aleksandri i thoshte pr kt
sulm Napoleoni shprtheu luftn kundr meje n mnyrn m t
neveritshme dhe me mashtroi n mnyr tradhtare. 4 Ndrsa n ann
tjetr Napoleoni i tha gjeneralit Gurgo (Gourgaud): Un nuk doja t
bja luft kundr Rusis. Basano dhe Shampanji (ministra t punve te
jashtme) m bindn q klithma e Rusis kishte kuptimin e nj
deklarate lufte. Un vrtet mendova se Rusia krkonte luft. Cilat
ishin motivet e vrteta t fushats n Rusi? Nuk e di, ndoshta edhe
vete Perandori nuk dinte m shum se un. 5 Rotshildt e rrnuan
Napoleonin n Betejn e Vaterlos. Ai u tradhtua nga mareshali Soult,
q ishte nj njeri q e kishte ndihmuar, por paguhej prej Rotshildve.
N Vaterlo, Soulti nuk arriti t marr dhe t mbaj fshatin Gemapen,
q ishte nj fshat me rndsi strategjike pr ushtrin e Napoleonit.
Mareshalli Groushi (Grouchy) q supozohej t mbrrinte n
472

fushbetej dhe t sjell prforcime, por ai arriti 24 or me vones,

edhe pse dgjoi topat dhe e dinte se beteja kishte filluar. Napoleoni
ankohej pr Soultin : Soulti ishte komandanti i dyt pas meje n
Vaterlo nuk m ndihmoi aq shum sa q kishte mundsit. Trupat e tij
pavarsisht urdhrave t mi nuk ishin t organizuara. Soulti ishte
shum leht i dekurajuar. Soulti nuk vlente pr gj. Prse gjat betejs
ai nuk mbajti rregullin n Gemape. 6 Edhe m keq n mngjesin e
Betejs, nj armik brenda trups personale t Napoleonit vuri nj
substanc q i shkaktoi atij nj migren t tmerrshme.Gjenerali
Spiridoviq shkruan se:Napoleoni ishte i smure dhe gjeneral Soulti
qllimisht e humbi luftn.E.C Knuth n librin e tij Empire of the
City shkruan se Beteja e Vaterllos llogaritet si nj prej luftrave
m t lavdishme t fituara prej Britanikve n t gjitha
kohrat.Britania kishte vetm 31.253 ushtar paprvoj, prkundr
veteranve ushtarak t 124.588 t Napoleon Bonparts.Beteja e
Vaterllos u konsiderua si fitore e Gjeneral Velingtonit ndrsa Bluheri
u konsiderua si spektator.7 Nse nuk do t ishin tradhtit e
njpasnjshme kundr tij, sigurisht se Napoleoni do t ngadhnjente
ndaj Bluherit dhe Uellingtonit. Soulti i shrbeu mir padronve t tij
dhe ata e shprblyen pr kt disa pozita shum t larta n Franc. Ka
pasur shum hamendsime se Soulti mund t ket qen babai i
Bizmarkut, sepse njfar kohe e ma e Bizmarkut ishte dashnore e
Soultit, si konfirmohet nga Bismarku : Nuk m bn t madh talentet
apo kapacitetet e mia, por fakti q nna ime qe dashnore e Soultit
(njri nga 300-t), i cili m ndihmoi mua pr gjithka.Betejen e
Vaterllose e menaxhoi mire Natan Rotshildi.Lajmin per fitoren e
dukes Velingtonit e morri agjenti Natan Rotshildit Rothworth qe
mori lajmin ne mbremje te 18 korrikut te vitit 1815 dhe ne oret e
hershme te 20 korrikut 1815 nje dite para korrierit te Velingtonit
majorit Henry Percy.Esht i njohur tregimi i famshm kur Natan
Rotshildi u shfaq me fytyr t zymt n bursn Londineze duke
aluduar se gjeneral Velingtoni e kishte humbur luftn.T gjith t
mashtruar nga fytyra e zymt e Natan Rotshildit filluan ti shesin
obligacionet qeveritare edhe vet Natani filloi ti shiste me shumic
deri sa mimi shkoi drej kolapsit.Kto obligacione m mim tepr t
473

ult i blenin agjentt e Natan Rotshildit ,q nga ai moment Natan

Rotshildi ishte nj ndr aksionart kryesore t Banks Anglis dhe
nj nga fuqit financiare t Evrops.Q nga ajo koh familja Rotshild
sht nj familje q gjendet n majat e Oligarkis Financiare bashk
me Fisnikrin Evropiane dhe familjet tjera t Vllazris s
bankierve nderkombtar si vllezerit Baring,Warburg,Schiff,Llazard
Frer,Rokfeler etj.

Beteja

e Vaterrlos

Cherep Spiridowitch, The Secret World Government.or TheHidden Hand

,the Anti-bolshevist Revolution ,New York City, 1926 fq.74
2
.ibid fq .75
3
.ibid fq .74
4
.ibid fq .91
5
.ibid fq .95
6
.ibid fq .97
7
.E.C.Knuth ,Empire of the City,fq. 67

474

NAPOLEON BONAPARTA DHE FATI I

REPUBLIKANIZIMIT NE FRANCE
Napoleon Bonaparta nga ato forca q e
ngritn si perandor t Francs po ato forca
edhe e rrnuan
Si mund t spjegohet q nj mendje gjeniale
si Hegeli, nuk ishte korrekt ndaj Platonit

Carlo Andrea Pozzo di BORGO kontrolluesi i

Napoleon Bonaparts
Plani i Londrs dhe fraksionit Venecian q ka mbizotruar politikn e
saj ka qen q t mos lejoj asnj gjurm t republikanizmit n
Franc. Napoleoni e pergaditi fushbetejn e Francs dhe Pozo di
Borgo ia dha goditjen vdekjeprurse. Napoleon Bonaparta dhe Carlo
Andrea Pozzo Di Borgo ishin Korzikan. Familjet e tyre ishin asete t
vjetra t familjeve aristokratiket Venedikut dhe Gjenovs dhe ishin
475

kusherinj n mes veti nga e ma dhe iati. Te dy familjet vinin nga

familja Bonaparte dhe Pozzo Di Borgos. N Korzik n regjim t
Pascal Paolit Bonapartsdhe Pozzo di Borgos ishin aleat dhe kishin
martesa t prziera. T dy familjet mbshtetnin prpjekjet e Pascal
Paolit pr ta liruar Korzikn. Babai i Napoleonit Charles morrn
pjes ne lirimin e Korziks duke e ndihmuar Paolin dhe Pozzo
merreshin me diplomaci dhe shrbime inteligjente. Pozo di Borgo u
ua n Itali, ndrsa kusheriri i tij n Franc, Napoleoni n akademin
ushtarake si shum fisnike Korzikan pr ti francizuar. Pozzo dhe
Napoleoni takoheshin gjat pushimeve dhe i preukuponte fati i
Korziks, Napoleoni dhe Pozzo lexonin Monteskjen. Korzika ishte
telashi i Francs. Napoleoni nuk i donte francezt dhe kishte ndjenja
atdhetare pr Korzikn. Napoleoni pat thn: Franca jo vetm q
vodhi at q ishim perkujdesur, por ato korruptuan dhe menyrn ton
t jetess. Situata momentale n vendlindjen time dhe paaftsia pr ta
ndryshuar sht nj arsye t ik prej ktij vendi q un jam prej
nevojs dhe jam i obliguar t bekoj njeriun i cili me detyr duhet ta
permojn. Pozzo shkruan n memoaret e tij urrejtjen e tyre pr
Francn. Sistemi i dhuns, q kemi observuar n Korzik pas
pushtimit ka eksituar zemrn e Napoleonit me nj armiqsi kundr
Francs. Pas revolucionit francez, Pozzo dhe Napoleoni organizuan
komitetet patriotike q ta presinPascal Paolin prej Londrs, q shkoi
refugjat q kur humbi betejn liruese i mbshtetur prej Britanikve.
Paolo ja dorezoi Korzikn Britanikve, gjersa Pozzo u b mbrojts i
Viceroy (nnmbret)Britanik n Korzik Gilber Elliot (Lord Minto).
Napoleoni iku pr n Franc q u morr nn kraht e agjentit Britanik
Paul Barras nj prej pes personave q e hoqi prej posti GJENIUN E
MADH LAZARE CARNOT. Lazare Karnot e njihte mir kush ishte
Barrasi. Njher ai i tha atij. Nuk ka qelbsir n trupin tnd q nuk
ka t drejt t peshtyj n fytyrn tnde. Nn mentorin e tij Barrasin,
Napoleoni filloi t bj karrier nga viti 1794, kur ishte i stacionuar n
Itali me ushtrin Franceze. Ai u ua n nj mision t lart sekret n
Gjenov. M 1796 me mbshtetjen e Barrasit u b gjeneral i ushtris
franceze n Itali. Fushata ushtarake qNapoleonin e glorifikoi ishte
m 1796 n Itali. Franca ishte nn atak t Austris dhe nj pjes e
476

madhe e ushtris ishte afr Rajns n Gjermani. Nse Venediku q

urrente Francn do t kishte mobilizuar 20 mij deri 30 mij ushtar
Napoleoni leht do t kishte humbur n Italidhe fitorja do ti shkonte
Austris. Venediku nuk e bri kt gj. Plani pr t shkatrruar
republikanizimin n Franc ishte vendosur n Venedik dhe Londr kah
vitet 1800 dhe t gjitha gjurmt e republikanizmit n Evrop.
Strategjia ishte ataku dy dhmbzor. Napoleoni do t prgadiste
fushbetejn dhe Pozzo di Borgo q u b ambasadori Rus n Franc
do t jepte goditjen prfundimtare. Conti Pozzo di Borgo ambasadori
Rus nFrance ishte rekrutuar prej Rusve n Venedik dhe shrbeu si
ambasador prej vitit 1815 -1834. Ishte i edukuar prej msuesve jezuit
ai msoi Aristotelin . Pozzo di Borgo ishte i kontrolluar nga oligarkia
Gjenoveze Veneciane /Jezuite q orkestroi aleancn e shenjt t
Britanis, Rusis, Austris dhe Prusis kundr Francs. Po e njjta
aleanc q e krijoi monstrumin e Frankenshtajnit alias Napoleon
Bonapartn. Pozzo u b nj nga diplomatt m me influence si
ambassador i Rusis n Franc. Detyra e tij ishte q t rivendos
familjen mbretrore t Bourbonve n fronin Francez pasi q
Napoleoni ta ket mbaruar punn n shkatrrimin e Francs. Gjersa
Napoleoni e shkatrroi Drancn me pushtimet e tij, Pozzo
komplotonte rikthimin e Bourbonve. Pozzo kishte dshire t mburrej
se ai riktheu Bourbont katr her m 1814, prsri m 1815, n
Napoli m 1821, n Madrid m 1823. M 1811, Pozzo kishte punuar
pr Forin Ofisin Britanik dhe kishte negociuar me Aleksandrin e par
pr nj aleanc kundr Napoleonit. M von Napoleoni e ka pranuar
se ishte Pozzo Di Borgo q kishte kshilluar Carin Aleksandrin q t
marshoj drejt Parisit. Pozzo di Borgo vendoste fatin e Francs,
Evrops dhe gjetiu. Pozzo di Borgo vendosi n fronin mbretror
Luigjin e XVIII, njeriun q kishte kaluar q nga 1789 n Venedik.
Miku i tij ishte Marchesse Francesco Agdollo i caktuar si spiun i
kshillit Venecian t 10ve. N fakt Pozzo zavendsoi Napoleonin si
kontrollues t Francs n emr t oligarkis Anglo-Veneciane duke u
zgjedhur ambassador i Rusis n Franc m 1815. N ditn pasi
aleatt festuan fitoren kundr Napoleonit m 1815. M 31 mars,
Pozzo bindi mbretin e Rusis, Aleksandrin e (I) Rus, dhe mbretin e
477

PrusisSchwartyenberg dhe Nesselrode q ta pranoj rikthimin e

Burbonve n Franc. Pak muaj m von Pozzo Di Borgo kishte
mendime t ndryshme me Talejranin dhe e ndrroi si kryeministr me
mikun e tij me ish-guvernatorin e Odess, Ukrains Duka Rishelje. N
fund edhe monarkia ishte rikthyer dhe Franca akoma drejtohej prej
Korzikanit. Nj prej veprimeve t para t Pozzo Di Borgos kundr
republikanizmit ishte q Luigji i XVIII t largoj nga posti gjeniun
Gaspard Monge nga Ecole Polytechnique dhe zvendsimi i tij me
monarkistin dhe matematikanin e mashtrues Augustin Cauchy. Si
mirnjohje pr rolin subverziv q do ta lozte n Ecole Politechnique
Luigji I XVIII do ta bnte Cauchyn, Baron. POZZO DI BORGO dhe
aleati i tij n Rusi, Kont Gjovani Capodiostra u bn autort e traktatit
t famshm t Viens m 1815 q mbylli fatin e republiks n
Evrop. Traktati i Viens gjithashtu siguroi q republikanizmi Francez
q sht kultivuar pr 300 vite q nga Luigji i XI, Zhan Baptist
Kolberti dhe humaniste te tjer t kesaj tradite intelektuale, nuk do t
ringjallet m asnjher.

478

SI U RRNUA IDEALI REPUBLIKAN I FRANCS PREJ

PERANDORIS BRITANIKE

479

Tre lidert republikan francez : Llazare

Karnot, Gaspard Monge dhe Zhan Baptist
Kolberti
Franca ne shekullin e XVII ishte nje nga shtetet me te fuqishme dhe
kishin nje ide te qarte rreth politikes ekonomike. Perfaqesuesit me
eminente te ketij koncepti ekonomik ishin Zhan Baptist Kolberti dhe
Lajbnici, kesaj rryme i takon dhe Lazare Karnote dhe Gaspard Monge.
Per Lajbnicin ekonomia ishte nje shkence qe do ti sillte progres
kombit, nepermjes zhvillimit tekonologjik dhe edukimit te fuqise
punetore. Shoqeria duhet qe te riorganizohet qe te sjelle dhe inkurajoje
progres, investim te fitimit ne prodhimtari, dhe ngritjen kulturore te
njeriut dhe shoqerise. Lajbnici themeloi instrumentet teorike per
analize te proceseve ekonomike jo ne nivel te llogaritjeve por ne
analize te kapacitetit per riprodhim social. Llazar Karnote ndoqi
traditen intelektuale te Kolbertit dhe Lajbnicit. Kolberti, Llazare
Karnot dhe Gaspard Monge perbejne figurat eminente te
republikanizmit Francez. Kolberti zhvilloi dirigjizmin ekonomik. Ai
ne kete synim regrutoi shkencetaret me te mire i financoi qe te
avancojne zbulimet ne zhvillimin e teknologjise. Ky ishte modeli qe e
zhvilluan Karnote dhe Monge per riorganizimin e ekonomise se
Frances si dhe themelimin e Ecole Polythechnic si motor i progresit.
Kjo tradite perfaqesonte kercenim real dhe vdekjeprures te oligarkise
480

Britanike e cila ishte e vendosur qe ta shkaterroje. Armiklu

kombinonte taktikat e krizes ekonomike, hegjemonise kulturore dhe
kanalizimin e pakenaqesise ne nje force destabilizuese. Vetem ne
shkollen Oratoriane ku u trajnua Monge, Carnot, Claude Antoine
Prieur de la Cote d'Or i mesuan veprat e Lajbnicit. Kartezianizmi ishte
sintetik, filozofi nominaliste dhe qe permes saj studenti nuk ishte i afte
te kuptonte ligjin natyral. Lajbnici e demantoi Dekartin pikerisht ne
kete kendveshtrim.Oligarkia Britanike u perpoq qe agjentet e saj ti
lansoje ne France si Dajvid Hjumin qe ishte nje aristokrat me origjine
skote, qe inkurajoi Adam Smithin, Monteskjene, Volterin, Thomas
Maltusin qe filluan nje operacion kunder Kolbertisteve francez dhe
evropian. Dajvid Hjume deklaroi me sarkazem:" Se Franca akoma
beson se shoqeria humane eshte e afte per progres perpetual ne drejtim
te perfeksionit". Ajo rryme qe po perpiqeshte te zavendesonte
Platonizmin qe ishte berthama e republikanizmit dhe progresit te
Frances ishte Pozitivizmi. Pozitivizmi ne France erdhi permes
agjenteve Venecian. Nje prej tyre ishte themeluesi i pozitivizmit
August Comte. Valen e para e drejtoi Antonio Konti (1677-1749)
themeluan "Iluminizmin" francez qe u perpoq te lansoje partine
Njutoniane ne France pas vdekjes se Lajbnicit me 1716. Ai aktivizoi
ithtaret e Malebranchit (1638-1715) qe promovoi konceptin e drites si
teorine korpuskulare te drites perkunder idese se Haygensit qe plasoi
teorin e valore te drites. Agjent tjeter i Antonio Kontit ishte Volteri, nje
filozof cinik dhe satirist qe sulmonte secilin qe fliste mbi te bukuren
dhe te verteten. Volteri ishte autor i letrave Filozofike ku ai e
hiperbolizon figuren e Isak Njutnit. Permes Kandidit ai atakoi dhe
idene e botes me te mire te mundshme te Lajbnicit. Ne nderkohe ne
Amerike ishte ne proces lindja e nje republike te re si opozite e
perandorise Britanike. Kolonite amerikane po luftonin per
veteqeverisje, per tregti dhe prodhimtari te pavarur nga perandoria
Britanike. Ne te njejten kohe Britania dhe Franca ishte ne nje lufte qe
kulminoi ne luften 7 vjecare me 1756 dhe traktati i Parisit me 1763 qe
defakto perandorine kolonialiste Britanike u be masteri boteror dhe
kontrollin kryesor e kishte British East India Company qe kishte
ardhur prej oligarkeve te Venedikut. Ky konglomerat me keto
481

pretendime perpiqeshin te shtrijne hegjemonine e tyre permes tregut te

lire , nenshtrimin e popujve ndaj ideologjive si dhe kontrollit ndaj
shkences dhe kultures. Opozitaret ne Evrope u perpoqen ne nje rrjet
republikan te luftojne per lirine e vertete ne Amerike. Benxhamin
Franklin ishte ambicioz ne themelimin e kesaj republike dhe me
ndikimin e tij ne zhvillimin e shkences dhe ne revolucion industrial ai
ndikoi bashke me bashkemendimtaret e tij ne revolucionin Amerikan
me 1776-1781 kercenuan jo vetem te themelojne republiken e re por
edhe ta revolucionarizojne shkencen reale ne sherbim te mires se
pergjithshme te popullates. Edhe Franca u perpoq te ndjek
revolucionin Amerikan por ky revolucion nga Jakobinet te udhehequr
prej Dantonit dhe Maratit qe i takonin fraksionit Britanik aktivizuan
dhe gijotinen per ti eliminuar gjithe kundershtaret e influences
Britanike per te penguar revolucionin e vertete ashtu sic kishte
ndodhur ne Amerike. Ne France edhe Antoine Lavoisier ishte
gijotinuar sipas gjykimit te popullit se Revolucioni nuk ka nevoje per
shkence. Britaniket pas revolucionit Francez kishin lansuar
romantikun Napoleon Bonaparta qe kishte luftuar dhe dobesuar
Francen deri me 1815. Pas tij vjen monarku Bourboneve Luigji XVIII.
Edhe pse arriten Britaniket te kene kontroll faktorin politik. Ato nukl
kishin ne kontroll faktorin real te progresit te Frances qe ishte Ecole
Polytechnique.Ecole Polytechnique ishte e themeluar prej Lazare
Carnot (1753-1818) dhe gjeniut Gaspard Monge (1746-1818). Ecole
Polytechnique ishte ajo berthame qe e organizoi progresin e Frances.
Pasi Britania dhe aleatet e saj me 1793 lansuan nje lufte kunder
Frances, Ecole Polytechnique organizoi mbrojtjen e Frances dhe
fitoren e saj. Per kete arsye Carnot u quajt si Organizatori i
fitores.Ecole Polytechnique u be qendra qe rijetesoi metoden
Platonike te zbulimit shkencor. Metoda platonike u perdor prej
vellezerise per jete te perbashket qe trajnoi eruditet e renesanses ne
shek e XV si dhe me vone kjo metode perdorej ne kohen e Zhan
Baptist Kolbertit (1619-1683) qe themeloi Akedimine mbreterore te
shkences me shkencetaret e medhenj si Pierre Fermat dhe
bashkepuntoret e tij si Kristian Haygens dhe Jean Bernoulli. Llazare
Carnote ishte nje republikan i devotshem, ithtar i Benxhamin
482

Franklinit. Ne eseun e tij Ese mbi makinenai e perkufizoi veten si

Lajbnicist duke dhene idene se shoqeria zhvillohet vetem ne saje te
studimit shkencor dhe inovimit teknologjik. Ai vendosi nje baze te re
te studimit te mekanikes per menyrat me te mira qe makinat ta
transformojne fluksin e energjise. Carnot bashkepunoi me Monge qe
te formoje nje gjenerate te re te shkencetareve republikan. Monge
institucionalizoi sistemin e brigadave te bazuar ne parimin e
Carnotit ate te entuziazmit ne rijetesimin e zbulimit te nje zbulimi te
mehershem. Monge mendonte se zbulimet e bera nen udhezim te
Agapese ose dashuria per Zotin, dashuria per drejtesi, dashuria per
atdheun, dashuria per njerezimin i ben te afte transformimin e
fshatareve te paedukuar ne shkencetare dhe inxhinjere te trajnuar.
Carnot ishte i idese se sistemi i edukimit nuk eshte vetem per Francen
por per te gjithe boten. Carnote njehere pat shkruar : Ngrite ne nivel te
dinjitetit te njeriut cdo individ te species humane. Kjo berthame e
shkences republikane perpiqej qe te zavendesohej me pozitivistet.
Deri sa ne Gjermania vazhduan te zhvillohen idete e Ecole
Polytechnique, ne France figurat e kultit te Pozitivisteve u perpoqen
plasohen. Monge dhe Carnote u larguan me 1815 prej posteve te tyre
prej regjimit te kontrolluar nga Venecianet pra Bourbonet prej Markiz
Laplasit, Baron August Coychy dhe Adolf Quetelet. Couchy ishte
matematikan i trajnuar nga jezuitet dhe oligark ai duheshte te
zavendesonte Monge. Ai ishte i mendimit se mendja e njeriut eshte e
limituar, te gjitha idete vijne mekanikisht prej perceptimit shqisor dhe
njohuria eshte fikse. Kontrollues i Couchyt ishte Marquis Pierre
Laplace i njohur si Njutni i Frances. Ai me teper favorizoi Njutnin
perkunder Keplerit, Huygensit dhe Lajbnicit i cili ne Mekaniken
Celestiale spjegoi levizjen e qiellit ne terma mekanik dhe statistik. Ai
mendonte se efektet e natyres jane rezultate matematikore te nje numri
te vogel te ligjeve immutable. Laplace ishte ai qe themeloi teorine
moderne te probabilitetit. Adolf Qutelet ishte nje stuydnet i Laplasit.
Ai argumentoi se ligjet statistikore te Laplasit mund te aplikohen ne
shoqerine humane dhe keshtu te krijohet fizika sociale. Thelbi ishte ne
matjet e panumerta dhe anbalizen e statisktikes humane qe te arrihet
tek njeriu mesatar.Quatelet studioi ritmin e krimeve, lindjeve,
483

vdekjeve, martesave, mortalitetit qe ti gjeje trendet statistikore dhe te

beje matje ekstensive ne trupin e njeriut. Ai u be Kryetar i komisionit
qendror te Statistikes dhe kishte ndikim kryesor ne themelimin e
Shoqates Statistikore te Londres dhe organizoi kongresin e pare te
statistikes ne Bruksel me 1853.Kusheriri i Carls Darvinit Fransis
Galtoni qe sherbente si keshilltar i tij per ceshtje statistikore ishte ne
kontakt personal me Quateletin dhe gjithe punen e tij ne Eugjenike e
bazoi ne metoden e tij statistikore. Qellimi ishte qe permes analizes
sistematike matematikore si metode universale te shkaterrohet
kreativiteti human. Pra ideja ishte nese nuk e matematizon nuk eshte
valid. Cauchy me kohe u largua prej Ecole Polytechnique por demtimi
ishte shume i gjere sa qe ngeli vetem nje hije e madheshtise qe kishte
dikur. Ishin Pozitivistet te udheheqeshin prej August Comtit qe e
konsliduan doktrin e re. Pozitivizmi ishte nje filozofi qe mohon cdo
realitet me perjashtim te fakteve qe rrjedhin nga perceptimi ndijimor.
Pozitivisti i sotem eshte nje nominalist i asociuar i Paolo Sarpit. Si
Paolo Sarpi, pozitivistet e sotshem mohojne parimet e larta universale.
Ato nuk pranojne parime universale, por ato merren me emerime te
nje objekti ne prizmin e fenomenit behejvioristik dhe statistik.
Themeluesi i Pozitivizimit ishte Auguste Comte (1798-1857) rreth
vitit 1800 por ai nuk veproi ne vakum. Qellimi i tyre ishte te
zavendesonin berthamen e Platonizmit dhe shkences se bazuar ne
parimet univerzale dhe hipoteza kreative si thelb i inovacioneve ne
metoden platonike permes Pozitivizmit qe paraqet nje forme sistemike
te redukcionizmit.Karnot u detyrua iu desh te ikte prej Parisit ne egzil
ne Magdeburg. Ai atje u prit mire prej Prusianeve. Atje ai gjeti qarqet
republikane te Shoqates CINCINATI qe udheheqeshin prej VOM
STEINIT. Atje takoi edhe Aleksander Humboldtin dhe miqte e tij si
Gjeneralin Gneisenau. Karnot bashkepunoi me Gjeneralin von
Mueffling shfeii stafit te Armates Prusiane dhe Aleksander
Humboldtyin per te themeluar nje shkolle ne modelin e Ecole
Polytechnique ne Berlin. Ne kundershtim me parimet e Meternikut ,
republikanet Gjerman deshironin te themelojne Gjermanine si
republike mbi idete e Franklinit dhe ideve te republikaneve francez.
Prusia fale punes se vellezerve Humboldt zhvilloi sistemin edukimit
484

me te mire per kohen. Keto u perpoqen te bashkepunojne rreth

krihimnit te shkolles teknike, lansuan idene e institutit politeknik ne
modelin e Ecole Polytechnik". Rrjeti Franko-Gjerman kontriboi qe
botes ti dhurojne emrat me te medhenj te shkences si Dirichlet, Jacobi
Abel, Gaussi, Riemanni. Ponceleti etj..Tashme Vom Stein filloi
revolcionin kulturor dhe intelektual ne Prusi. Prusia po inkubonte
edhe Renesansen Gjermane e cila kulminoi me Bashkimin e
Gjermanise prej Oto Von Bizmarkut.

ETRIT THEMELUES T SHBA-s DHE

SISTEMI EKONOMIK AMERIKAN
Per nga natyra te gjithe njerezit jane te lire, te
gjithe qeverite te bazuara ne ligjin e shkruar ose
ne ligjin qe zbaton mbreti duhet rregulluar ashtu
qe kjo e drejte natyrale tu njihet si nje e drejte
themelore. Vetem mbi kete themel mund te
buroje legjitimiteti i nje pushteti qe perfaqeson
nje kontrate ne mes te Qeverise dhe te
qeverisurve.
Nikoll Kuza

485

Xhorxh Washingtoni
Banka Qendrore (Private) sht nj ndr
institucionet m armiqsore q ekziston kundr
parimeve dhe forms s kushtetuts son, nse
Amerikant e lejojn q bankat private t
kontrollojn emetimin e monedhs s tyre, s
pari prmes inflacionit dhe m pas deflacionit,
bankat dhe korporatat do t rriten dhe rreth tyre
popullit
do tu grabisin pasurit e tyre dhe
fmijt e tyre do t zgjohen pa shtpi n
kontinentin q etrit e tyre e pushtuan

Thomas Jefferson

486

Etrit themelues t ShBA-s

Pasuria e kombeveprej Adam Smithit sht publikuar m 1776 n
kohn kur Amerika e shpalli pavarsin prej Britanis s Madhe.
Adam Smithi shkroi pr prosperitetin e kolonive amerikane dhe u ofroi
ca kshilla.
Historia ka dshmuar se etrit themelues injoruan kshillat e Adam
Smithit dhe bn t kundrtn dhe n saje t politiks ekonomike q
aprovuan, Amerika u b fuqi e madhe ekonomike. Ky sistem u quajt
sistemi ekonomik amerikan dhe u dizajnua prej Benxhamin Franklinit,
Xhorxh Washingtonit dhe prej Aleksandr Hamiltonit q ishte vetm
32 vjear. Hamiltoni u prqendrua pikrisht n ato pika t ekonomis
q Adam Smithi tha q duhet injoruar. Hamiltoni bri nj komision
rreth studimit t industris dhe prodhimit. Luftoi pr mbshtetje
federale t industris dhe bri politikn protektive duke vendosur
tarifa t larta ndaj importit britanik. Me kto masa Amerika fitonte
fuqin financiare t pavarur dhe ndrvartsin nga Britania e Madhe
pasi q revolucioni ngadhnjeu. Pikrisht Adam Smithi kishte qen i
kshilluar ta bj t kundrtn q t mbaj n gjendje kolonit n
Amerik. Aleksandr Hamiltoni themeloi bankn nacionale dhe kjo
ishte esenca e sistemit amerikan, q vet emetonte monedhn, dhe kjo
487

kredi shfrytzohej pr ngritjen e industris dhe infrastrukturs. Sistemi

amerikan ekonomik pas vdekjes s Hamiltonit u vazhdua prej
Whigve dhe patriotve si : Henry Clay, Mathew Carey, John Quincki
Adams dhe m von Henry Karey dhe Abraham Linkolni. Kah fundi i
shek XIX dhe fillimi i shek XX me rritjen e fuqis s familjeve dhe
kontrollit t tyre n media t Rokfelerve dhe Morganve. Sistemin
ekonomik amerikan e hodhn mnjan n favor t ekonomis s
tregut t lir t Adam Smithit. Sistemi ekonomik amerikan u bazua n
parime morale ashtu si e dizajnuan etrit themelues t ShBA-ve.
Do tju japim Republik, nse jeni t aft ta
mbani

Lajbnici Amerikan - Benxhamin Franklini

Deklarata e pavarsis e vendosi t vrtetn biblike se njerzimi sht
vllazrim i vazhdueshm i krijuar n imazh t zotit. I barabart nn
zotin dhe ka t drejta natyrale t jets, liris dhe krkimit t lumturis.
Etrit themelues e kuptuan se njeriu ishte krijuar me qllim hyjnor dhe
potencial pozitiv. Ishte prgjegjs t sundoj mbi t gjitha krijesat tjera
n tok. Zoti e komandon njeriun ta mbush botn dhe ta udhheq.
Kjo bhet vetm prmes sistemit amerikan ekonomik me besimin n
488

kreativitetin njerzor, gjenialitetin dhe prkushtimin drejt progresit t

njerzimit. N ann tjetr Adam Smithi q ishte i influencuar prej
Xhon Llokut dhe Bernard De Mandevillit (q shihte njerzit me qen
si t dobishm pr shoqrin). Nuk kishin as besim n kto vlera dhe
as dedikim. Adam Smithi ishte i mendimit se shoqria shkon drejt
progresit pavarsisht arsyes, vetm se tregtart duhet t lihen t lir, t
arrijn profite maksimale. Kto jan dallimet morale n mes t ktyre
dy sistemeve ndrmjet sistemit amerikan dhe sistemit t tregut t lir
t Adam Smithit, q u b sistemi ekonomik dominant i perandorive.
Nj nga parimet fundamentale t sistemit ekonomik amerikan sht
prkushtimi ndaj t mirs s prgjithshme. Ky prkushtim sht i
shprehur edhe n preambuln e ShBA-ve.

Alexis Tokvill
Ne, populli i shteteve t bashkuara, pr t themeluar nj union
perfekt, vendosjen e drejtsis dhe sigurimin e qetsis se brendshme,
siguron pr mbrojtje t prgjithshme promovon t mirn e
prgjithshme dhe t siguroj bekimin e liris pr ne dhe pasardhsit
tan, urdhrojm t themelohet kushtetuta e Shteteve t Bashkuara t
Ameriks.
Alexis Tokevilli ishte nj aristokrat francez, historian dhe filozof
social. Ai udhtoi n Amerik pr t zbuluar arsyet e suksesit t
jashtzakonshm t kombit t ri amerikan dhe shkroi Rrfej se n
489

Amerik pash m shum se Amerik. Krkova vet imazhin e

demokracis dhe prirjet e saj, karakterin, paragjykimet dhe pasionet e
saj, n mnyr q t msojm se prej ka t friksohemi ose t
shpresojm prej progresit t saj.Edhe Fridrih Listi sht nj
ekonomist gjerman q studioi sistemin amerikan si dhe dallimet me
sistemin britanik ose ekonomin e tregut t lir t Adam Smithit. Pasi
q mori nj edukim n Amerik m 1830 ai u kthye n Gjermani.
Zbatimi i sistemit nacional ekonomik amerikan prej tij u b baza e
ekspansionit ekonomik t Gjermanis n gjysmn e dyte t shek XIX.
Listi n nj fjalim q mbajti n Filadelfia m 1827 pr Adam Smithin
tha : sistemi i tij sht konfuz dhe hetues. Qllimi i veprs s tij
Pasuria e kombeve ishte jo prosperiteti i kombeve por konfuzioni i
shteteve tjera pr prfitim t Britanis s Madhe. Britania e madhe n
kohn e Adam Smithit ishte vendi m i pasur edhe at fal politiks
ekonomike proteksioniste q e kishte instaluar Robert Walpole m
1723, prandaj ideja e tregut t lir t Adam Smithit u promovua pr
pasurimin e mtejm t klass tregtare q t nxirrte prfitime
maksimale prej eksploatimi duke bler lir n tregje ku ishte e lir
lnda e par dhe fuqia puntore ishte skllavruese dhe duke shitur kto
produkte me mimet maksimale n tregjet evropiane. Ne familjet e
pasura tregtare n Nju Jork dhe Boston prkrahn konfederatn
amerikane, d.m.th., ann e Britanis s Madhe, sepse konfederata ishte
instrument i saj. Prandaj, teoria Laissez faire gjithmon ju ka
shrbyer tregtarve prandaj Listi n veprn e tij e bn nj krahasim n
mes t sistemit q promovon t mirn e prgjithshme t nj shteti dhe
sistemin e tregut t lir t Adam Smithit qe bazohet mbi prfitimin
maksimal t individve. Nj individ n promovim t interesit t tij
vetjak shpeshher dmton interesat e prgjithshme t nj kombi,
ndrsa nj komb q promovon interesin e prgjithshm t kombi
shpesh i kufizon dhe kontrollon interesat e individve dhe fuqia e
individit duhet t derivoj prej fuqis s shoqris. Shtetet e
Bashkuara t Ameriks u bn fuqi e madhe botrore, fal ndrhyrjes
n
sektorin
ekonomik
duke
promovuar
infrastrukturn,
industrializimin dhe duke plotsuar detyrimet e saj n promovimin e
t mirs s prgjithshme. Beteja pr sistemin ekonomik amerikan
490

sht br me sukses gjat shek XIX. Apologjikt e saj ishin ata q

mbronin moralin krishter dhe preambuln e kushtetuts amerikane,
ndrsa apologjikt e tregu t lir ishin klasa e pasur e tregtarve,
familjet aristokratike elite q ndryshe njiheshin si East Coast
Establishment, plantacionet e jugut dhe m von konfederata q ishte
vegl e Britanis s Madhe si koloni q shtetit mm, Britanis s
Madhe i ofronte lnd t para dhe fuqi puntore skllavruese.
Mbrojts i madh i sistemit ekonomik amerikan ishte edhe Henry
Carey q ishte kshilltar i Abraham Linkolnit, nj krishter i
devotshm. Carey i kuptonte mir djallzit e kolonializmit britanik
dhe moralin liberal antikrishter t sistemit t tij ose t relativizmit
moral q m s miri e shprehu Xheremi Bentham. Frymzuesi i Adam
Smithit q i shihte veset si t dobishme pr shoqrin. N shkrimet e
tij Henry Karey erdhi n konstatim se elementi thelbsor i tregut t
lir sht skllavria. Dallimi thelbsor n mes t sistemit ekonomik
amerikan dhe sistemit t tregut t lir n mnyr koncize e shpjegoi
gazetari Xhems Fallows. Ai duke komentuar historin ekonomike t
Britanise s Madhe thot se Britania e Madhe e kishte arritur
ekspansionin e saj ekonomik fal politiks ekonomike proteksioniste
q ishin masa t kundrta me at q propozonte Adam Smithi,
Laissez faire. Vetm pasi qe Britania e madhe kishte arritur pikn
kulmore t zhvillimit kishte promovuar tregun e lir n bot q t
hapte tregjet pr mallrat e saj. Pasi q kishte zbatuar sistemin laissez
faire, Britania e madhe psoi rnie afatgjate ekonomike n dobi t
klass tregtare dhe bankare aristokratike q ishin prfituesit e vetm t
ktij sistemi ekonomik. Edhe historiani i biznesit, Thomas McCraw
thot se q nga revolucioni amerikan pikrisht n at koh u botua
edhe vepra e Adam Smithit Pasuria e kombeve. Amerikant kishin
m tepr tendenc drejt proteksionizmit dhe zhvillimit industrial se
sa ndaj teoris se tregut t lir dhe n ato momente historike kur
adoptoi doktrinat e tregut t lir psoi rnie t thell ekonomike.
Sistemi i Adam Smithit u shkonte n favor tregtarve dhe n interesa
afatshkurta ekonomis sepse bazohej mbi shitjen e mallrave t lira
ndrsa jo edhe progresit ekonomik t prgjithshm ndrsa sistemi
ekonomik amerikan promovon interesin e progresit t gjith kombit,
491

pr t mirn e prgjithshme t qytetareve t saj duke promovuar

prodhuesit dhe jo tregtart. James Fallows prmbledh argumentin e
sistemit nacional ekonomik t Listit :shoqria e mirqenies dhe
pasuria e saj e prgjithshme prcaktohet jo n baz t asaj se ka
mund t blejn por n baz t asaj se ka mund ato t prodhojn sipas
maksims Nse ja jep nj peshk ju e ushqeni vetm nj dit, por nse
e msoni si t peshkoje ai do t ushqehet gjithmon. Fallows e
prmend edhe presidentin Abraham Linkoln n betejn e tij kundr
tregut t lir kur ai thoshte: Un nuk di shum pr tarifat por e di
kt gj : Kur ne blejm mallra t prpunuara jasht ne marrim mallin
ndrsa t huajt q na shesin mallin marrin parat. Nse ne blejm
mallrat e prpunuara n vendin ton, ne marrim edhe mallrat edhe
parat. Kur ndeshim idet e Aleksandr Hamiltonit, Fridrih Listit,
Henry Kareyt dhe promovuesit tjer t sistemit ekonomik amerikan
me idet e Smithit, kuptojm natyrn e vrtet t pasuris dhe pasuria
ti shrbej t mirs s njerzve si dhe teorin fatale t Smithit q sjell
varfri dhe pasoja t rnda sociale n dobi t nj elite t vogl tregtare.
Pikrisht idet e Smithti edhe sot solln katastrofn sociale ne vende
t bots s tret q zbatuan idet tij prmes FMN-se, sepse ky sistem u
prpoq q t instalohet n mbar botn q nga mbarimi i Lufts s
Dyte Botrore, m sakt q n ditn kur Ruzvleti vdiq dhe erdhi ne
vend te tij Hurry Truman. Linkolni i paralajmroi se te huajt i marrin
parat. Q pas Lufts s Dyt Botrore, ShBA-ja bhet promovuese e
sistemit ekonomik t tregut t lir t Adam Smithit duke e braktisur
sistemin e saj autentik q e promovuan etrit themelues t ShBA-ve, si
dhe patriott m t mdhenj t preambuls dhe kushtetuts amerikane,
pra sistemin ekonomik amerikane sistemi q derivoi nga mendjet m
t ndritura t historis civilizimit evropian Lajbnicit dhe Hamiltonit.

492

BETEJA PR SISTEMIN AMERIKAN ABRAHAM LINKOLNI

Vdekja e Linkolnit sht nj humbje e madhe pr
krishterimin. ShBA-ja nuk ka njeri t prmasave
te tij q ti vesh kpuct e tij, gjersa bankiert me
intrigat e tyre do t marrin n kontroll pasurit e
Ameriks.
Friksohem
se
bankiert
ndrkombtar me metodat e tyre brutale do t
marrin ShBA-n dhe ta shfrytzojn pr erozionin
e civilizimit modern

OtoVon
Bizmark

Shtpia e ndar nuk mund t ekzistoj gjat.

Besoj q kjo qeverisje nuk mund t zgjas gjat,
gjysm e robruar dhe gjysm e lir. Un nuk pres
q unioni t shthuret, nuk pres q shtpia t
rrnohet, por un pres q ajo t ndrpres
ndarjen

Abraham
Linkolni

493

Amerika kurr nuk do t shkatrrohet nga

jasht, por nse ne ngurrojm dhe nuk mbrojm
lirin ton. Ky shkatrrim do t ndodh sepse ne
do ta kemi shkatrruar vetveten

Abraham
Linkolni

Fjalimi legjendar i Abraham Linkolnit n

Gettysburg :

Para 87 viteve n kt kontinent etrit tan

lindn nj republik t bazuar n iden e liris
dhe t prkushtuar ndaj ides se t gjith njerzit
jan t barabart. Tashm jemi n nj luft t
494

madhe civile, duke sprovuar se republika jon ose

ndonj republik tjetr e lindur me kt ide mund
t mbijetoj. Ne
jemi takuar ktu, n
fushbetejn e madhe t ksaj lufte. Ne, kemi
ardhur pr tia prkushtuar nj pjes t asaj toke
si vend t prehjes s fundit, pr ata q dhan
jetn, q atdheu yn t jetoj. sht krejtsisht
me vend dhe e duhur q ne ta bjm at. Por n
nj kuptim m t madh ne nuk mund ta bjm
kt, ne nuk mund t prkushtojm dhe ta
shenjtrojm kt tok. Heronjt e guximshm, t
vdekur dhe t gjall q luftuan ktu e shenjtruan
shum m tepr se fuqia jon pr t dhn dhe
pr t marr. Bota nuk do ta vrej dhe do ta
mbaje mend se far kemi thn ne, por nuk do ta
harrojn se far bn heronjt ktu. sht pr
ne, t gjallt, ti prkushtohemi puns s
pambaruar qe ato me fisnikrin m t madhe e
bn. sht m tepr pr ne q ti prkushtohemi
detyrs son t madhe q mbeti para nesh, prej
ndershmris s dshmorve. Ne morm nj
prkushtim t asaj kauze q ato dhan devocionin
e fundit-q ne t jemi t vendosur ndaj kauzs q
dhan jetn dshmort q ky atdhe t ket nj
lindje t re, t liris. Qeveria e njerzve, prej
njerzve dhe pr njerzit asnjher t mos
humbet n kt bot
19 nntor 1863

495

Abraham Linkoln
Oto von Bizmarku e dinte se lufta civile sht nisur prej fuqis
financiare t Evrops . Kjo konfirmohet n raportin e botuar nga
Konrad Siem (Conrad Siem) n La Vielle France ,N 216 n mars
1921. Sipas Siem, Bizmarku i tha atij n vitin 1876 pr Luftn Civile:
Ndarja e shteteve t bashkuara t Ameriks n dy federate ishte
vendosur para lufts civile nga Fuqit e Larta Financiare t Evrops.
Kta bankier kishin frik nga Shtetet e Bashkuara, nse ato do t
mbeteshin n nj bllok si nj komb, do t arrinin pavarsin
ekonomike dhe financiare, q do t prmbysnin dominimin e tyre mbi
botn. Mbizotronte zri i Rotshildve. Ato e shihnin si fitim t madh
nse do t zvendsonin republikn energjike,t besueshme dhe t
pavarur,me dy demokraci t dobta , n borxh tek ata.M tej
vazhdonBizmarku se personaliteti i Linkolnit i befasoi ata besuan se
do ta mashtronin leht druvarin kandidat, prandaj dhe kandidatura e tij
nuk i shqetsonte shum. Por Linkolni shpejt i lexoi komplotet e tyre
dhe kuptoi shpejt se armiku i tij nuk ishte jugu por oligarkia
financiare. Ai nuk ua besoi tjerve frikn e tij,por i ndiqte gjestet e
dors s fshehur. Nuk deshi q ti ekspozoj publikisht pr ti turbulluar
496

masat e paditura.Sfidn q Linkolni vendosi tua bnte ishte pikrisht

kthimi tek ideja e Aleksandr Hamiltonit ,q ishte themelimi i Banks
Nacionale Amerikane dhe qeveria Federale t merrte kontrollin e
emetimit t monedhs nacionale Greenback n fakt Linkolni lozi
lojn e vdekjes ,kjo ishte edhe arsyeja q Linkoln u vra prej agjentit t
Oligarkis Financiare Xhon Wilkes Both. Ky hap i Linkolnit ishte nj
ndr sfidat m serioze q kishte pasur perandoria financiare e
Londrs.Kishte nj lidhje shum t afrt atentatori me Judah
Benjamin q shumica e dinin se ai ishte agjent i Rotshildve* m tej
vazhdon Song Hongbing:

Xhon Wilkes Booth, atentatori i Linkolnit.

N karrocn e atentatorit u gjetn letra me fjalkalime dhe disa t
dhna personale q i takonin Judah Benjaminit. Judah Benjamin ishte
ministr i lufts dhe m von sekretar i shtetit i konfederats jugore
dhe nj personalitet financiar i lidhur me Bankiert evropian. Lufta
civile sht nj ndr luftrat m t prgjakshme n historin e ShBAs. Ajo ishte nj betej pr sistemin ekonomik amerikan q
prfaqsohej prej presidentit Linkoln dhe Konfederats qe ishte nj
instrument i politiks s Britanis s Madhe, me qllim t eliminimit
t ideve republikane dhe sistemit t saj t dirigjizmit ekonomik dhe
zvendsimi i ksaj republike revolucionare me demokraci t dobta,
497

me ekonomi agrare dhe zbatimin e tregut t lir ku kto vende do t

shrbenin pr resurse t lndve t para pr industrin britanike.

Xhems Fenimore Coper shoqata CINCINATI

Britania e Madhe q n fillim bri prpjekje pr ta mnjanuar
revolucionin amerikan si dhe frytet e saj, kushtetutn dhe sistemin
ekonomik hamiltonian. Ajo konspironte gjithmon qoft prmes
agjentve dhe Aron Bourr, Robert Gallatin, madje edhe me
indoktrinimin liberal q iu b Tomas Xhefersonit n kohn kur ishte si
ambasador n Paris.N kt prpjekje t mnjanimit t idealeve
republikane u vra kreatori i ShBA-ve, Aleksandr Hamilton prej
agjentit britanik Aron Bourr q ishte nj komplot me motive politike.
M pas republika e re amerikane ka pasur rniet e saj pikrisht nga
tendencat e Britanis s Madhe pr ta nnshtruar n nivel t kolonis
duke imponuar iden e tregut t lir, idet liberale dhe shndrrimi i
tyre n skllav.Gjate ksaj periudhe u themelua edhe shoqata
Cincinati q lozi rol t madh n prhapjen e ideve republikane t
Hamiltonit si dhe prhapjen n Evrop deri sa erdhi lufta civile ku
kto beteja pr kto dy sisteme u shndrrua n nj luft t
prgjakshme civile 1861-1865. Historiant modern e fshehin faktin se
498

Britania e Madhe sht e lidhur me sllavokracin si dhe prirjen e saj

pr ta zvendsuar sistemin amerikan t progresit industrial, zhvillimit
infrastrukturor me sistemin e grabitjes dhe tregut t lir, t varfris
dhe mjerimit, t zbatimit t ideve Maltusiane. Mbi kto ide e
themeluan edhe konfederatn si instrument i politiks Britanike q
sipas formuls s vjetr latine divide et impera-praj dhe sundo n
mnyr q shtetin amerikan ta shkatrroj prgjithmon duke
themeluar dy shtete t dobta q do t zbatonin sistemin britanik t
tregut t lir. N mnyr shum t prpikt kt ide t britanikve e
zbulon kancelari gjerman Oto Von Bizmark .

Henry Carey
Henry Carey - prpiluesi i platforms
ekonomike t Abraham Linkolnit
Henry Karey - Edhe pse historiant e sotm tentojn q ta ln n
harres, sht njeriu q bri prpjekje t mdha pr zbatimin e
politiks ekonomike t etrve themelues t ShBAs.Bri shum pr
progresin agro-industrial dhe infrastrukturor t SHBAs q nga viti
1840 e deri m 1879.Organizoi dhe promovoi sistemin ekonomik
dirigjist t Benxhamin Franklinit dhe Aleksandr Hamiltonit ndrmjet
499

liderve kombtar, industrialistve, bankierve, fermereve.Henry

Karey ishte lider i sistemit ekonomik amerikan dhe posti i tij dhe
filozofia e tij ekonomike e etrve themelues si sekretar i thesarit ia
mundsoi ShBA-s q t sht nj ndr shtetet m t fuqishme
ekonomike dhe me teknologji m t prparuar. N veprat e tij vrehet
ideja e Frederikut t Hohenstaufen, Zhan Baptist Kolbertit, prpjekjet
e t cilve ishin humaniste. Historiant modern madje ato m
kompetentt refuzojn q ta lidhin me traditn intelektuale t etrve
themelues me at te Whigeve si Henry Clay, Henry Carey, Abraham
Linkoln q themeluan partin republikane, ato refuzojn ta shpallin
dhe tradhtar administratn e Andrew Jacksonit, pikrisht kur ai e theu
kushtetutn e ShBAs dhe zgjodhi modelin Britanik t banks
qendrore private.Filozofia anti-nacionale pas revolucionit amerikan
erdhi prej qarqeve t Britanis s Madhe m sakt n Shtpin e
Bardh. Erdhi me presidencn e Andrew Jackson (1829-1837), q
ishte presidenti i par q erdhi nn partin demokratike t re.
Xheksoni ishte armik i Xhefersonit gjat mandatit t tij (1801-1809).
Xhefersoni bri thirrje q t testohet Xheksoni si konspirator n gjyqin
e tradhtis me Aron Bourr. Presidenti Xhekson e hoqi kontrollin e
qeverise federale ndaj kreditit nacionale, shfuqizoi tarifat doganore q
protektonin industrin nacionale dhe rrogat bllokuan ekspansionin
nacional t kanaleve dhe vijave hekurudhore. Si rezultat i ksaj
politike, industria nacionale u prmbys dhe shtetet jugore humben
shpresat se do te fitonin industrin dhe t shfuqizonin industrin.
Aleanca e tregut t lir, t plantacioneve t skllavopronarve dhe
klientve t tyre britanik kultivuan radikalizmin anti-nacional n jug.
Xheksoni shkatrroi konsensusin prapa ekonomis nacionale ku
lidert e jugut si : Xheferson, James Madison, James Monroe dhe John
Calhoun t gjith kishin particpuar. Kjo politik e katastrofave e
agjentit britanik sht origjina e fuqis skllavruese dhe e lufts civile.
Ajo far kishte si qllim Aleksandr Hamiltoni kur paraqiti para
kongresit raportin mbi bankn nacionale m 1790 q kombi t jepet
pas prodhimit, progresit industrial, zhvillimit teknologjik dhe t
largohen nga sistemi i borxheve t kamatave q praktikonte Anglia.

500

Andrew Jackson e ka tradhtuar SHBA n. Ai

ishte instrument i Banks s Nju Jorkut q pas saj
qendronin financiert ndrkombtar t City of
London. Ai q kur u b president i SHBAs e
shkatrroi sistemin e Banks
Nacionale t
Hamiltonit dhe SHBA ja m operoi n stilin e
Banks Private Qendrore t modelit Britanik

Andrew Jackson
Presidenti Andrew Jackson - produkt i
agjentve britanik Aaron Burr, Albert
Gallatin, August Belmont-agjent t
Rotshildve.
Etrit themelues ishin prcaktuar pr sistemin e dirigjizmit pr
planifikimin qendror. Me at qllim themeluan edhe bankn nacionale
e cila do t emetoj kredi pr prodhimin e vlerave reale si (prodhim,
riparime t brendshme t infrastrukturs, hulumtime etj). Ka shum
keqkuptime rreth veprs s Abraham Linkolnit, i cili prfaqson
liderin shmblltyr q n rrethana historike t pavolitshme pr
kombin ai e bn fuqin m t madhe n bot. Ky ishte nj lider
501

historik q arriti t mobilizoj edhe ushtarakisht dhe ekonomikisht

kombin amerikan n nj betej vendimtare kundr Britanis s
Madhe, e cila kishte prgatitur ndarjen e saj prmes instrumentit t
konfederats sipas maksims s vjetr romake praj dhe sundo,
ngaq kishin frike se nse bhet shum e fuqishme Amerika do t
ishte e pakontrollueshme. N fakt lufta civile ishte betej n mes ideve
ekonomike t Aleksandr Hamiltonit q kishin t bnin me
industrializimin, bankn nacionale amerikane dhe zhvillimin e
teknologjis dhe ideve t Adam Smithit edhe at t tregut t lir,
eksploatimit fuqis s lir puntore, statusit kolonial ndaj Britanis s
Madhe q siguronte resurse dhe lnd t para pr industrit e
aristokracis dhe skllavopronarve.

Greenback monedha e emetuar prej

Abraham Linkolnit nj nga arsyet e
atentatit ndaj presidentit Abraham Linkoln
Sekreti i suksesit dhe sfids s rnd q kishte ishte pikrisht ndjekja
q bri Linkolni ideve republikane t Hamiltonit, sistemit ekonomik
hamiltonian. Gjithka pr qllimet e oligarkis financiare ka
shpalosur Oto Von Bizmark, por edhe historiant kan lozur nj rol
negativ n njohjen e t vrtets, pikrisht rreth Aaron Buur dhe Albert
Gallatin t cilt shfrytzuan gjithka q ishte n fuqin e tyre pr t
502

mnjanuar kushtetutn amerikane q doli prej revolucionit amerikan e

veanrisht sistemi ekonomik q adoptuan etrit themelues t ShBAve, at q e quajtn sistemi ekonomik amerikan. Dy tendenca ishin
zhvilluar njkohsisht ajo probritanike, q prfaqsohej prej Aaron
Burrit,Albert Gallatinit q kishin pasur sukses n presidencn e
Andrew Xheksonit t kthejn ShBA-n, n nj koloni britanike dhe
nga ana tjetr idealet amerikane pas hamiltonit i mbrojtn Xhon
Adamsi, shoqria Cincinati me liderin e saj Xhems Fenimore Coper,
Henry Clay, Mathew Carey, djali i tij, njhersh edhe kshilltari i
presidentit Linkoln, Henry Carey. Prandaj, me ardhjen e Linkolnit si
president i ShBA-s, filloi lvizja secesioniste e shteteve jugore duke
themeluar shtetet e konfederats amerikane q Britania jo vetm q
qndronte pas dhe kishte infiltruar agjentt e saj, por Lord Palmerstoni
s bashku me francezt kishin qllim q ta njohin pavarsin e saj.

Lufta civile 1861-1865

Por Linkolni kt ndarje e shpalli jolegjitime. Zbatoi platformn
ekonomike q e kishte br Hanry Karey, q ishte nj antagonizm me
idet e Adam Smithit. Prap Linkolni einstitucionalizoi Bankn
503

Nacionale Amerikane n modelin hamiltonian, me ka i kishte sfiduar

rnde interesat e oligarkis financiare n Londr dhe Nju Jork. Kshtu
q lufta pr unionin ishte e pashmangshme por edhe vendim i
oligarkis pr ta vrar Linkolnin ishte i paevitueshm. Mirpo, kt
gj e parandjeu Linkolni. Duke u par n pasqyr,i pa dy fytyra t tij,
por njrin ashtu si ishte, ndrsa pamja tjetr m e zbeht
bashkshortja e tij e interpretoi se do t ket dy mandate por njrin
sdo ta prfundoj dhe sikur ju b bestytni. Por Linkolni ishte i
vendosur n betejn pr t mos ln kombin amerikan t ndahet dhe t
shkatrrohet. Ai qndroi fuqishm n idet dhe idealet e etrve,
themelues t ShBA-s. Bri nj mobilizim t madh dhe Linkolni fal
zbatimit t sistemit ekonomik amerikan e ngriti Amerikn nga vdekja
e sigurt n nj ndr kombet m t fuqishm n bot, m produktiv me
industri dhe teknologji m t prparuar. Prandaj, qarqet e Linkolnit
prhapn frytet e revolucionit linkolnian n tr botn. Abraham
Linkolni i takonte plejads s lufttarve besnik t ideve t
revolucionit amerikan dhe t kushtetuts amerikane.Linkolni ishte
kundr skllavris sepse kushtetuta amerikane i trajtonte t gjith t
barabart t gjith njerzit jan t lindur t lir dhe t gjith femrat
dhe meshkujt pr nga natyra jan t barabart, prandaj ai liroi nga
skllavrimi t gjith edhe, zezakt dhe bri projekte t edukimit t
tyre. Ai ishte pr bankn nacionale, zhvillimin agro-industrial dhe
zhvillimin e infrastrukturs hekurudhore prkundr shteteve t
konfederats q zhvillonin ekonomi agrare, ekonomi tregu t lir.
Skllavopronart dshironin ti mbanin privilegjet e tyre dhe
skllavrin si institucion sepse n kto shtete dominoi ideja e Xhon
Llokut Liri, barazi dhe krkimi i pronsis (pronsis mbi
skllevrit), andaj sot ka edhe nj gnjeshtr t madhe se kushtetuta
dhe preambula amerikane sht e bazuar n idet e Xhon Llokut. Po
kjo sht nj gabim i rnd sepse Xhon Lloku ka qen pro skllavris,
sepse edhe vete ai ishte skllavopronar ndrsa preambula sht produkt
i mendimit lajbnician jet, liri dhe krkimi i lumturis, ku njeriu nuk
ishte djall por ishte n konceptin e Nikoll Kuzs, imago dei. Nse
fitonte jugu ather edhe konfederata do t ndahej m shum dhe t
gjitha shtetet do t kalonin nn kontroll t bankierve t Londrs, t
504

cilt mund te nxiten n luft kundr njera-tjetrs dhe kjo mund t ishte
nj biznes fitimprurs sepse mund ti financonin t dy palt n
konflikt, praktika t bra n Evrop sipas strategjis-balancim t
forcave. Linkolni krkonte ndihm sepse edhe Anglia dhe Franca
mund t ishin n ann e jugut, ndrsa Linkolnit n ndihm i erdhi
mbreti rus Nikolas II.

Song Hongbing ,Currency Wars, ll-China Federation of Industry &

commerce Press, January 1, 2011, fq. 19

PLATFORMA EKONOMIKE E ABRAHAM

LINKOLNIT
Abraham Linkoni ishte kundr sistemit ekonomik t tregut t lir q
kishte zbatuar Andrew Xhekson. Ai kishte sjell Amerikn n prag t
ndarjes dhe shkatrrimit pikrisht n prputhje me vizionin e
Britanis s madhe q kishte pr Amerikn, pra mbajtja n gjendje
koloniale .
Abraham Linkolni trashgoi
mendimin
ekonomik autentik
Amerikan .Abraham Linkolni vendosi tre elementet thelbsore t
sistemit ekonomik amerikan q ishin vazhdimsi e Whigve:
a) tarifat protektive - taksa mbi importet pr zhvilluar industrin
vendase,
b) banka nacionale - qeveria emeton kredi pr prmirsim t
industris dhe infrastrukturs s brendshme dhe pr t ikur prej
sistemeve t kredive private kamatore
c) prmirsimi i brendshm, investime publike n kanale,hekurudha
,infrastruktur.

505

Qllimi i etrve themelues t ShBA-ve ishte industrializimi, andaj

dhe ato q n kongresin e par m 1789 adoptuan tarifa mbrojtse
ndaj importit t jashtm, nj arm q prdornin Britanikt pr t mos
lejuar kolonit amerikane q t ngritin industrin e tyre pr t qen t
vetmjaftueshm .Presidenti i pare Amerikan Xhorxh Washington
zbatoi idet ekonomike t Hamiltonit q i shprehi n Raportin mbi
manifakturn dhe duke u nisur nga ky punim ato projektuan nj plan
t detajuar drejt ngritjes s industris infantile. Hapi i dyt q
ndrmorn revolucionart amerikan ishte ngritja e banks nacionale
amerikane q t mbshtes industrializimin dhe ngritjen e
infrastrukturs amerikane sepse ideali i revolucionarve Amerikan
ishte pavarsia nga perandoria britanike dhe vetmjaftueshmria
ekonomike nga rritja e prodhimit t brendshm.Prandaj pas
revolucionit presidenti i par Amerikan Xhorxh Washington bashk
me revolucionart tjer ndrmorrn disa masa t ndrtimit t
infrastrukturs ,kanalit n Ohio dhe shum pun tjera publike me
qllim t modernizimit dh t fuqizimit t shtetit t ri,pikrisht
platforma e Abraham Linkolnit ishte nj vazhdimsi e realizimit t
idealeve t etrve themelues t SHBA-ve , programin dhe idet e tyre
Linkolni i ndiqte me fanatizm.Platforma ekonomike e Abraham
Linkolnit prmban elementet e strategjis nacionale q derivojn nga
filozofia politike humaniste e Lajbnicit dhe prej praktikimit t
dirigjizmit te Zhan Baptist Kolbertit. Revolucioni Amerikan i solli
idet e dy gjenive n zbatim prej etrve themelues t SHBA-ve.
Sistemin e Lajbnicit dhe t Kolbertit e zbatoi Aleksandr Hamiltoni
duke themeluar bankn nacionale amerikane t pavarur nga parat e
oligarkis Veneciane t instaluar n Londr me ka ai pr her t par
themelon nj sistem t mirefillt ekonomik ku monedha e emetuar
prej qeveris federale t investohet n rimkembjen e ekonomis
nacionale dhe nga nj shtet i dobt u ngrit n nj fuqi botrore.
Pikrisht edhe Abraham Linkolni prmes kshilltarve t tij ekonomik
si Henry Karey e zbatoi modelin Hamiltonian ekonomik pr t
prballuar sfidn Britanike q dshironte ta ndaj Amerikn dhe t
mbetet nj koloni e saj. Por ishte sistemi ekonomik Hamiltonian q
ngrthente n vete idet e Lajbnicit dhe t Kolbertit q Abraham
506

Linkolnin e uan drejt fitores ndaj Konfederats Jugore q ishte nj

vegl e instrumentalizuar e perandoris Britanike q e shfrytzoi
kundr unionit Amerikan.

REFORMATORT PRUSIAN DHE SISTEMI

EKONOMIK AMERIKAN
Qellimi i edukimit nuk sht vetm njohja e
profesionit apo specializimi n nj fush por
ngritja shpirtrore dhe intelektuale e do qenieje
njerzore q ti kontribojn njerzimit

Wilhelm Von Humboldt

507

Klasikt humanist gjerman: Shiler, Goethe,

Aleksander dhe Wilhelm von Humboldt n
Jen (1979)
Ishte Sistemi ekonomik Amerikan qe kishte bere
Gjermanine nje nga shtetet me te fuqishme
industriale ne Evrope
Arthur Grifith
Tregu i lir, sipas mendimit tim sht gabim
Oto Von Bizmark
508

Fridrih ListBabai i ekonomis moderne

gjermane, ithtar i Sistemit ekonomik
Amerikan
Prusia me 1780 iu bashkangjit Lidhjes Neutralitetit Ushtarak qe ne
thelb ishte anti Britanike. Ky qendrim i Prusise lozi nje rol te
rendesishem mbi ngadhenjimin e revolucionit Amerikan . Mbi
frymen e njejte Frederiku i madh i Prusis beri nje marreveshje
Tregtare dhe te Miqesise se mire, ndermjet Prusise dhe republikes se
re Amerikane. Reformatort Prusian pas humbjes s Prusis n Jen
kundr Napoleonit filluan t bjn reformat radikale t cilat e solln
unifikimin e Gjermanise dhe brjen e Gjermanis nj ndr shtetet m
t fuqishme n Evrop.Nje kontribut te madh per ngritjen kulturore
dhe idene e bashkimit te principatave gjermane e dhane reformatoret
509

Prusian e nder to Fridrih Shileri, Aleksander e Wilhelm Humboldt,

Neidhardt von Gnisenau, Gerhard Scharn Horst dhe Vom Stein. Vom
Stein dhe Von Humboldt ishin personalitetet me te spiktatura
kulturore qe ka pasur ndonjehere Gjermania. Gjate kampanjes se
Napoleonit ne Rusi dhe lufterave clirimitare kunder Napoleon
Bonapartes , Von Stein dhe Wilhelm Von Humboldt shkruan nje
memorandum ne interes te Bashkimit te Gjermanise, te cilin
memorandum deshironin ta prezentonin ne Kongresin e Vienes.
Kongresi i Vienes me 1815 padrejtesisht e trajtoi kerkesen per
unifikimin e Gjermanise me nje kushtetute, por deshtoi karshi
intrigave te Meternikut, Castlereagh, Tallyerandit dhe qarqeve
reaksionare ne Prusi.Wilhelm von Humbold beri edhe sistemin
arsimor me te ngritur ne Prusi, prandaj ne gjermani vinin studente nga
e gjithe bota e vecanarisht prej Amerikes. Oligarkia Evropiane ishte
kunder kesaj ideje dhe ketij memorandumi madje as nuk ishte ne
agjenden e ketij kongresi. Ketyre qarqeve humaniste gjermane u
takonte edhe ekonomisti i njohur qe barte idete e sistemit ekonomik
Amerikan dhe ai ishte Fridrih Listi. Fridrih Listi i perforcoi
marredheniet e mira Gjermano-Amerikane. sepse ai jetoi nje kohe ne
Amerike dhe me 1832 kthehet ne Leipzig si konsull Amerikan. Ai
kishte afersi edhe me Markizin de Lafayette. Prusia dha nje kontribut
te madh edhe ne mbeshtetjen e Abraham Linkolnit ne betejen per
unionin kunder konfedearates jugore qe ishte nje instrument Britanik.
Aleksander Von Humboldt mendonte se kushtetuta Amerikane eshte
modeli me i mire per Gjermaine.Njohsit e mir t historis s
Gjermanis e pohojn se sistemi ekonomik Amerikan ishte ai sistem
q e transformoi Gjermanin nga nj shtet feudal n nj shtet modern
industrial n shek XIX. Para se t ndrmarr reformat Oto Von
Bizmark, Gjermania ishte nj shtet feudal dhe q zbatonte ekonomin
e lire te tregut. Oto Von Bizmarku njihte idet e keshilltarit te Abrahm
Linkolnit, Henry Carey mbi sistemin ekonomik Amerikan. Wilhelm
Von Kardorf ka lozur nje rol te madh ne transformimin e Gjermanise,
ai ishte antar i Reichstagut gjerman, dhe kishte lidhje te ngushta me
Bleichroder, bankierin privat te Bizmarkut. Wilhelm von Kardorfi dhe
Bleichroder themeluan Banken Prusiane te hipotekave dhe
510

Asociacionin Qendror Industrial t Gjermanis. Ai mund te

konsiderohet ne terminologjine moderne si kryetari i Federates

Industriale Gjermane. Lidhjet Gjermano Amerikane ishin nga
simpatiaqe kishin qarqet humaniste intelektuale per Revulucionin
Amerikan. Revolucioni Amerikan nga qarqet humaniste ne Evrope u
prit me entuziazem.

Wilhelm Von Humboldt themeloi sistemin me te

avancuar arsimor te kohes

Wilhelm Von Humboldt

A.V. Humboldt kishte edhe marredhenie te mira me Friedrich Von
Gerold qe ishte konsull i Prusise ne Amerike. Von Gerold shkruante se
Prusia asnjehere nuk duhet ta humb shikimin nga ajo qe po ndodh ne
SHBA. nje zhvillim, i fuqise, popullates dhe mireqenies materiale te
papare ne historine boterore. Gjate luftes civile ne SHBA, Von
Gerold ishte ithtar i i Unionit te veriut dhe jugut, ai ndikoi permes
raporteve diplomatike ne politiken e Prusise. Von Gerold themeloi
raporte shume te ngushta ne mes te Prusise dhe SHBAs. Ka qene nje
ndihme e madhe qe i beri Gjermania Unionit kur bleu bonot qeveritare
te SHBAse gjate luftes Civile.

511

Universiteti i Berlinit m 1850

Madje i ngaruakuri Robert J Walker me kete mision pat shkruar ne
nje leter se Shitja e ketyre bonove i mundesoi SHBAse te vazhdoje
luften. Kur e pyeten Bizmarkun,bankat e medha se a mund ti jepnin
kredi Unionit ne interes t Gjermanise, Bizmarku iu pergjigj:sa me
teper qe te jete e mundshme. Kongresmeni Amerikan Richard
Barthold (1895) vizitoi Gjermanine dhe pat thene qe Linkolni nuk
do te mund te vazhdonte luften,nese Gjermania nuk do ti ndihmonte
financiarisht. Kongresmeni Richard Barthold e pat pyetur Oto Von
Bizmarkun A ndikon sentimenti monarkist te jete pengese per
mbeshtetjen e nje Republike. Bizmarku e tundoi koken me
buzeqeshje Sigurisht qe jo tha Bizmarku, Ceshtjet e brendshme te
shteteve jane liber i vulosur, kur eshte fjala per diplomacine. Qellimi
kryesor lidershipit shteteror eshte ose duhet te jete ti beje njerezit te
lumtur dhe prosperues, dhe tu jape atyre paqe dhe forma te ndryshme
te qeverise duhet qe te konkurojne per keto ideale.Ne nuk kemi pste
te frigesohemi prej krahasimeve.Miku i rinise John Lothrop Motley
kishte nje ndikim te madh tek Bizmarku qe Bizmarku pa rezerve te
mbeshtese unionin Amerikan. qe prej fillimit te luftes civile Veri-Jug.
Motely ishte i derguar Amerikan ne Viene i cili e bindi se Bizmarkun
se kauza e Unionit do te fitoje. Efekti i luftes civile Amerikane ishte i
512

madh ne Evrope dhe bote. Per here te pare ne historine e Evropes ,

Republika u rijetesua. Bizmarku angazhohej qe te kishte raport shume
te ngushta me SHBAne. Georg Bancrofti gjithashtu erdhi prej SHBA
se si ambasador me 1867 ne Berlin. Bancroft u angazhua per
marredhenie te mira SHBA- Gjermani. Shpesh Bankrofti vizitohej
prej Bizmarkut dhe prej mikut te tij Von Moltke. Bancroft ishte i
interesuar per bashkimin e Gjermanise e veanarisht ne themelimin e
konfederate veriore Gjermane qe perben pararendesin e bashkimit te
Gjermanise. Oto Von Bizmarku ndryshoi politiken e tij ekonomike
prej 1879 dhe beri zhvendosjen prej ekonomise se lire te tregut ne
protekcionizem. Fridrih Listi vendosi unionin doganor, pra t hiqen
doganat n mes t principatave gjermane dhe t vendosin unionin e
doganave me ka vendos embrionin e shtetit t ardhshm gjerman,
njsoj si Aleksandr Hamiltoni q vendosi tarifat protektive ndaj
importit britanik me qllim t ngritjes s industris infantile si
parakusht t zhvillimit t mirqenies dhe indit nacional. Fridrih Listi
ndr t part zbaton sistemin amerikan. Ai pasi q ishte me
revolucionart amerikan kthehet n Gjermani si konsull amerikan n
Lajpcig. sht autor i veprs kapitale Sistemi ekonomik amerikan,
q e demaskoi Adam Smithin. Wilhelm Humboldi dhe Aleksandr
Hamiltoni jan edhe ata q mbolln, embrionin e shtetit t fuqishm
gjerman, q me kto ide t ktyre figurave mendjendritura dhe me nj
politikan t kalibrit t madh si Oto Von Bizmarku, gjermani arriti pr

nj koh t shkurt t bhet shteti m i fuqishm i Evrops. Oto

Von Bizmarku me nj largpamsi t madhe ofroi stabilitet edhe
kontinentit evropian duke br nj aleanc sekrete me Rusin dhe
Austro-Hungarin?.Prandaj, Lufta e Par Botrore nuk do te kishte
qene e mundur te zhvillohet pa largimin e Bizmarkut prej postit t
kryeministrit. Kt e bn me naivitet Wilhelm i Dyt q ra n kurthet e
Edwardit t VII, princit te Welsit.

Bizmarku e njihte Britanin e Madhe, Perandorine

Britanike dhe jo vetm politikat ekonomike t saj.
Bizmarku kuptoi edhe natyrn e konfliktit n
Amerik gjat revulucionit amerikan,Ai kuptoi rolin
513

e Anglis ne luften shtatevjecare. Bizmarku

profetizoi per luften e pare boterore sepse
paraljmeroi per nje lufte te re shtatevjecare. Kjo
ishte arsyeja qe fraksioni proBritanik ne Gjermani
kerkonte ta rrezojne nga pushteti. Pikerisht per ta
parandaluar luften e pare qe po pergaditej ishte
traktati Resigurimit me Rusine nga nje rrjet
kompleks diplomatik qe ai e beri per paqen ne
Evrope

Oto Von Bizmarku - njeriu q e bri

Gjermanin moderne fal zbatimit t
sistemit ekonomik amerikan
Lufta e Par Botrore ishte e paevitueshme, vetm se duhej fitili dhe
ajo ishte vrasja e princ Ferdinandit prej Gavrillo Principit, q ishte nj
mason i lozhs dora e zez dhe q u orkestrua prej lozhs mason
Grand Orient. Xhon Lothrop Motley ishte miku i afrt i Bizmarkut,
q ishte nj ithtar i revolucionit amerikan dhe q rriti besimin ndaj
unionit edhe Bizmarkut.Prandaj, shprehja e Bizmarkut gjak dhe
514

hekur e karakterizon me se miri luftn e tij pr t bashkuar shtetin

gjerman dhe pr ta br shtetin m t fuqishm n kontinentin
evropian. Por, Bizmarku megjithse ishte agjent i Rotshildve.N
fillim aftsia e tij prej nj politikani botror i frustroi mjaft britanikt
sa q ato insistuan q ai t ndrrohej shpejt sepse paqja e Evrops me
t n krye t Gjermanis ishte e vshtir t rrnohej. Madje,
Bizmarku thot se Ndarja n veri dhe jug ishte e br m hert se t
fillonte lufta civile n ShBA. Brthama e konfederats se veriut,
Gjermanis q prfaqson embrionin e shtetit t ardhshm gjerman.
Miqsit e Bizmarkut me Moltken dhe Bankroft. Prandaj, Karl Shurz
mendon se Amerika dhe Gjermania duhet t punojn bashk pr nj
sistem legal ndrkombtar, nj embrion t ides s Xhon Adamsit dhe
m von t Franklin Ruzveltit, sistemin Westfalian t komb-shteteve
t liraM 1879 Bizmarku fillon me ekonomin t bazuar n
proteksionizm, njlloj si sistemi amerikan dhe eliminon sistemin e
tregut t lir. M 1871 Bizmarku arrit q t bashkoj edhe
Gjermanin. Ky hap i guximshm i Bizmarkut pr t vendos sistem
ekonomik amerikan i gzonte amerikant dhe u rrit tregtia me ShBAn, ndrsa kjo i frustroi jasht mase qarqet feudale t Evrops dhe
oligarkis udhheqse n Britani t Madhe. Mbi kt arritje ishte mjaft
i frustruar edhe Dr. Karl Menger q m von do t themeloj shkolln
austriake ekonomike q involvoi idet e Adam Smithit t arritjes s
interesit personal si motiv i progresit shoqror si ekonomik klasike q
m von nga kjo shkolle do t dalin edhe emra t tjer si Ludvig Von
Mises dhe Fridrih Von Hajekq kan influenc t madhe n politikat
ekonomike q bn FMN-ja sot. Nj kontribut e kishte dhn edhe
Wilhelm Kardorf, q ishte i afrt me kshilltart ekonomik t
Bizmarkut. Pikrisht Wilhelm Kardorf ishte ai q kishte shfrytzuar
momentin e nj krahu financiar q kishte ndodhur edhe t kthej
sistemin nga ai i tregut t lir n sistemin proteksionist. M 1876
Kardorfi e bri konfederatn e industrialistve gjerman dhe
Bizmarku pasi vdiq papa Piu IV, prdori dor t hekurt ndaj fanatikve
religjioz q kishin shkatrruar Gjermanin m par n luftrat fetare
protestante- katolike. Bizmarku i dha liri t madhe W. Kardorfit q t
vendoss proteksionizmin dhe kshtu vendosi brthamn e Gjermanis
515

moderne. Bizmarku vendosi standardin e arit dhe bri bankn

gjermane (Reichsbank) q do t prmbaj zhvillimin e industris
gjermane dhe mbshtetja pr proteksionizm u prhap n tr
Gjermanin. Kardorfi beri krahashimin ne mes te shteteve qe e
zbatuan tregun e lire si Portugalia, Irlanda dhe Turqia dhe ne anen
tjeter modelin proteksionist te zbatuar ne SHBA.

Ishte Wilhelm Von Kardorff

ai qe e bindi
Bizmarkun qe ta zbatoje sistemin e konomik
Amerikan, prandaj edhe Gjermania sot perfaqson
edhe mrekullin ekonomike te Evropes

Wilhelm Von Kardorff ishte nje nga

personalitetet meritore qe e ktheu sistemin e
tregut te lire ne sistemin ekonomik Amerikan
Nje prej ithtareve te Fridrih Listit ishte Arthur Grifith. Frymezues i
Arthur Grifith ishte Daniel O Connell qe themeloi levizjen e
rezistences kunder perandorise Britanike. Ne te njejten kohe jetonte
edhe reformatori i madh Fridrih Listi dhe shpesh shtypi e krahasonte
si O Connelli i prodhuesve Gjerman. Ithtari i O Connellit dhe F.
516

Listit ne kete fryme kishte themeluar themelues partine Sin Fein. Ai

shmangu dhunen ne betejen e Irlandes per paveresi nga Perandoria
Britanike. Me 1916 ishte nje rezistenc e e Irlandezeve ndaj te ciles
Britania e madhe reagoi me nje agresivitet te madh. Kjo ndikoi qe
Irlandezet te ndryshojne bindjen dhe te kerkojne Pavaresi. Prej janarit
deri me nenstor me 1922 Artur Grifith ishte kryeminister i Irlandes
dhe ai zbatoi sistemin nacional te Fridrih Listit. Artur Grifith ishte
mbeshtetes i Fridrih Listit. Arthur Grifith thote se Britaniket paguan
nje agjent si Dr. John Bowring per te shpifur per Fridrih Listin dhe
kjo ka qene nje nder arsyet pse u keqkuptua Listi ne Gjermani.

Britania e madhe per veten e saj zbatonte

sistemin proteksionist ndersa per te tjeret
promovonte tregun e lire dhe idete e Adam
Smithit

Arthur Grifith ithtar i ekonomise nacionale te

Fridrih List, dhe kryetar i par i Irlandes
Grifit arriti perfundimin se Gjermania dhe Amerikan modere u bene
rival te perandorise Britanike fale punes se Henry Carey dhe Fridrih
Listit. Artur Grifith e thekson faktin se ka qene zbatimi prej Bizmarkut
te sistemit ekonomik amerikan baza e revolucionit industrial ne
517

Gjermani, edhe pse kjo e vertete eshte fshehur ne biografite e Oto

Von Bizmarkut.Arthur Grifith ne shume shkrime te tij ishte nje
kampion i vertete i ideve te Henry Careyt dhe Fridrih Listit. Ne
historine moderne te Gjermanise pas vitit 1945, tradita ekonomike
Amerikane u zbatua permes Kreditanstalt fur Wiederaufbau qe bashk
me planin Marshall , Gjermania pas luftes u rimekemb. Kjo ishte
njesoj sikur Korporata per Rikonstruksion Financiar, njesoj edhe
Kredientstalt fur Wiederaufbau ishte nje banke nacionale e llojit
Hamiltonian qe i sherbente te mires se pergjithshme, per progres
shkenoco teknologjik dhe rritjen e produktivitetit. Fale ketij parimi
Gjermania e pas luftes ishte nje mrekulli ekonomike e Evropes.

518

DIPLOMACIA , GJENIALITETI I OTO VON

BIZMARKUT DHE PAQJA E EVROPS
Napoleoni dhe Bizmarku ishin ngritur nga po ajo forc q edhe i
rrnoi
``Nese e pret nje lis dhe keni 9 ore , 6 ore i shfrytezoj per te sprehur
Sopaten dhe tre ora per ta prere lisin``
Abraham Linkoln
Nuk sht e rastsishme q edhe Bizmarku n fillim filloi t luftoj
kundr krishterimit, sikur edhe Napoleoni, ajo q njihej si
kulturalkampf. Edhe Bizmarkut i ndihmonte gjeneral Soulti n
ngjitjen e tij. Ai n fillim ishte agjent i Rotshildve, ngaq Lord
Palmerstoni mendonte t sabotonte Traktatin e Vjens prmes nxitjes
s liberalizmit nacional. O.V.Bizmarku kur filloi q t ndjek sistemin
ekonomik amerikan t etrve themelues t ShBA dhe i frymzuar nga
idet e Fridrih Listit, i frustroi Britanikt dhe Oligarkin Financiare.
N momentin kur Bizmarku arriti q t bj nj aleanc m Austrin
(1879) dhe Italia (1918) iu bashkngjit Gjermanis, u themelua
aleanca e trefisht. Bizmarku me gjenialitetin e vet diplomatik bri
aleanc edhe me Rusin, ajo q njihej si Traktati i Resigurimit (1887),
q Bizmarku ta ndihmoj n disa shtje t Ballkanit duke u siguruar
se n rast t lufts ndaj Francs, ajo t qndronte neutrale. Kjo ishte
politika e izolimit t Francs. Bizmarku duke e zbatuar politikn
ekonomike amerikane t Fridrih Listit dhe duke zbatuar nj diplomaci
t zhdrvjellt q pengonte cdo luft n Evrop kto hapa t tij e
frustruan shum Oligarkin Financiare Britanike q e pan, se largimi
i Bizmarkut duhet t jet i pakompromis sepse kjo politik e
Bizmarkut pengoi planet e Britanis s Madhe q t ket primatin n
Evrop. Ktu filloi edhe komploti ndaj Gjermanis. Britania e Madhe

519

prmes agjenteve t saj nxiti znkat e pakuptimta n mes t Wilhelmit

II, q ishte naiv dhe leht i manipuluar me Bizmarkun gjenial. Dhe me
heqjen e Bizmarkut gjithka n Evrop m varej prej Edwardit VII, i
cili sht gjeniu i diplomacis evropiane, madje dhe Kissingeri i sotm
do tia kishte zili, sepse ai ishte shume larg tij. Heqja Bizmarkut u
shoqrua me disa ngjarje koincidentale si komploti ndaj presidentit t
Francs, Marie Franois Sadi Carnot. Britanikt nxitn Mikadon n
luft kundr Kins dhe Rusis dhe vrasja e presidentit Amerikan
William Mc Kinleyt 1901. T gjitha kto vrasje strategjike nuk kishin
t bnin me rastsin koincidentale por me nj plan strategjik pr t
nxitur luft n Evrop duke futur n luft gjermant dhe rust, n
mnyr q t dobsohen nga lufta dhe Britania e madhe t siguroj
eprsin e vet sikur perandoria Britanike n epokn e mbretreshs
Viktoria.
GJENIALITETI I OTO VON BIZMARKUT DHE
BASHKIMI I GJERMANISE

Pasi qe Napoleon Bonaparta arriti ti mund Prusianet ne Jene. Hegel e

parashikoi , ai tha qe Po e shoh shpirtin e botes te ulur ne Kale duke
aluduar ne Napoleon Bonaparten. Hegeli thoshte qe Shpirti i botes
paraqitet tek personalitete historike qe arrijne qe nje popull ta ngrisin
ne nje shkalle me te larte te ndergjegjes. Kjo disfate e Prusianeve dhe
gjermaneve lindi idene e bashkimit te Gjermanise nga friga kolektive
qe u shkaktoi Napoleoni se te ndare ato nuk mund ti rezistonin fuqive.
Keshtu Hegeli, Gete, Shileri duke pare karakteristikat e perbashketa
etnike si te gjuhes, kultures, tradites, arriten qe ne themele etnike te
themelojne kombin modern Gjerman. Bashkimi i Gjermanise kishte
armiq Austrine qe donte ti mbante privelegjet dhe qendren e gravitetit
te gjermaneve, Rusine qe nuk donte nje Gjermani te fuqishme,
Frances e cila gjithashtu Napoleoni i III i frigohej nje Gjermanie te
Fuqishme dhe princat e principatave te cilat donin ti ruanin

520

privelegjet. Shtresa e mesme e intelektualeve gjerman ishte me

perparimtare e perbere nga mjek, inxhinjere, filozofe, shkrimtare keto
kishin krijuar impulsin e Bashkimit te Gjermanise. Impulsi i vizionit
Gjerman u ndez prej reformatoereve Prusian si Vom Stein, Vellezerit
Humboldt, Fridrih Shiller, Goethe, te cilet arriten te diktojne nje
Revolucion nga siper pra nje revolucion intelektual psh Wilhelm Von
Humboldt e themeloi sistemin arsimor me te perparuar te kohes ku
nga gjithe bota vinin te studionin ne Gjermani, arriten te themelojne
nje ushtri tejet te diciplinuar ne traditen e Frederikut te madh keshtu
filloi embrioni i krijimit te nje Gjermanie te fuqishme. Napoleon
Bonaparta me te drejte ne burgun e Shen Elenes tha : Une e kam
bashkuar Gjermanine dhe kjo ishte mese e vertete, kete gje e kuptoi
nder te paret edhe filozofi gjenial gjerman W.G. Hegeli i cili e tha
permes thenies se tij ``Po e shoh shpirtin e botes mbi Kale``.
Humboldti bashkimin e Gjermanise e prezentoi ne Kongresin e Vienes
me 1815 por u injorua nga Princ Meterniku, Britania dhe fuqite qe e
fituan Napoleonin. Por u shfaq Oto Von Bizmarku nje gjeni i
diplomacise dhe politikes qe perpjekjet dhe idete e Bashkimit te
Gjermanise i beri realiteti. Vizionin Gjerman Oto Von Bizmarku e
ktheu ne realitet duke e themeluar Gjermanine si shtetin me te
fuqishem te Evropes, Henry Kissinger perpiqet ta imitoje Bizmarkun
edhe pse eshte nje diplomat i jashtezakonshem por nuk e ka finesen e
Bizmarkut dhe etiken e tij.Putin dhe Merkel te cilet jane faktore
shume te rendesishem te politikes globale sidomos ne sigurimin e
paqes globale por jane te ngurte te ndjekin fleksibiltetin gjenial te
Bizmarkut edhe pse Merkel dhe Putin duhet cdo dite ta studiojne per
tu perballur me sfidat qe i kane perballe. Sot kur kriza globale
financiare eshte ne rruge te dezintegrimit , ruajtja e paqes globale
eshte sfiduese.Ajo qe sot po perpiqet aksi Anglo Amerikan ta beje
eshte jehone e strategjise Bizmarkiane.Por Oto Von Bizmark nuk ishte
kolonialist. Ai ishte strateg , patriot dhe vizionar.Oto Von Bizmarku
donte ti arrije tre objektivamadhore:Bashkimine Gjermanise,
fuqizimin ekonomik te Gjermanise dhe Sigurimin e paqes ne Evrope.

521

Fale gjenialitetit te tij arriti te realizoje tre objektivat ne nje Evropen te

shekullit XIX ku secili shtet ishte ne gjendje gadishmerie lufte kunder
njera tjetres.Oto Von Bizmark ishte nje nga diplomatet dhe politikanet
me te shquar te gjitha koherave keshtu e ka vleresuar Henry
Kissinger.Bizmarku nga 39 principata arriti qe ti bashkoje ne nje
Gjermani te fuqishme. Napoleonin e III perandorin Francez mbajti te
izoluar fale aleancave te tij qe kishte me Austro Hungarine dhe Rusine
por edhe me Italianet.Bizmarku gjithashtu ka pasur pikesynimin
kryesor ne pengimin e aleancave qe mund ti ngriste Anglia kunder tij
duke e ditur qe Napoleoni i III ishte nje marionete Britanike. Kete ka
arritur ta beje me artin e tij prej politikani prestigjioz me cka i revoltoi
shume Britaniket qe ne fillim e kishin ndihmuar te ngjitet ne pushtet.
Por Bizmarku arriti ti sfidoje duka ua bllokuar ambicjet e tyre ne
Evrope. Wilhelmi i I i jepte nje perkrahje te fuqishme ndersa biri i tij
Wilhelmi i II qe ishte edhe jo i mencur nuk e kishte perqejfi
Bizmarkun por nuk arriti ta bind babain e tij Wilhelmin e I qe i
besonte shume Bizmarkut.Bizmarku ne nje debat me z,Wirchow tha
qe nuk e ke kuptuar ironine e thenies se Gjermanet jane shtet i poeteve
dhe filozofeve , pra ato mendojne per ne se ne akoma enderrojme. Pra
z. Wirhow ju si bankier i mire qe jeni mendoni se mund te beni nje
amputim kembe te nje pacienti aq ju e kuptoni politiken. Ne do te
bejme reforma ne ushtri dhe do te funksionojme vetem ne baze te Real
Ppolitikes. Qe eshte parimi Gjak dhe Hekur. Bizmarku i beri tre
luftera te suksesshme fale gjenialitetit te gjeneralit Von Moltke qe
kishte organizuar ashtu si Frederiku i madh nje ushtri tejet te
disciplinuar :Luften kunder Danimarkes per te cilen siguroi aleancen e
Austro Hungarise dhe ua morri Schleswig Holsteinin qe eshte pjesa
veriore e Gjermanise. Se pari e izoloi Austrine pastaj e sulmoi 'Luften
e beri kunder Austrise me cka e vendosi qendren e Gravitacionit te
Gjermaneve Prusine dhe jo Austrine si dhe nxiti Bashkimin e Italise
Austria e humbi si aleat Rusine sepse nuk i ndihmoinelufteneKrimese.
Austria e humbi edhe luften me Francen dhe shteteve te Italise
veriore. Austria ishte kunder Unifikimit te Gjermanise sepse mendonte

522

se do te dobesohej dhe zvoglohej perandoriaAustriake.Prusia refuzoi ti

ndihmonte Polonise qe u rrebelua kunderRusise keshtu ai beri aleance
meRusine. Bizmarku gjithashtu e beri aleat edhe Francen te cilit I
premtoi ne mbeshtetjen e Francen ne pushtimin e Belgjikes. Bizmarku
gjithashtu beri marrevedhje me Italine. Italianeve u premtoi Bizmasku
ne mbeshtetje ne lufte kunder Austrise. Duke e quajtur Austrine
agresor dhe Venedikun e morri. Traktati i Gasteinit. Pra Prusia te
kontrollonte Schleswigun ndersa Austria Holsteinin. Ky traktat u
dizajnua te provokoje.Austria me infulencen e vet u perpoq qe te
ndikoje ne Bundin Gjerman (Konfederata Gjermane) ti bejne presion
Prusise per ceshtjen Schleswig Holsteinit. Bundi e perkrahi Austrine
ne ceshtjen Schleswig Holstein.Prusia deklaroi se Bundi eshte invalid
dhe i shpalli lufte Austrise duke invaduar Hanoverin, Hessen dhe
Saksonine. Austria pesoi disfate te shpejte per 7 jave me ndihmen
edhe te Italise. Bizmarku nuk deshi qe Prusia nuk deshi te dobesoje
shume Austrine sepse do te mund ta shfrytezonte ne betejat me
armiqte
e
Prusise.
Luften kunder Napoleonit te III qe i beri bashke gjithe gjermanet,
siguroi edhe Bavarine qe ti bashkangjitej Gjermaneve e cila rezistonte
deri ne ate kohe. Se pari e izoloi Francen pastaj sulmoi. Rusia ishte
aleat i Frances por Bizmarku perms diplomacies arriti qe te siguroje
Neutralitetin e Rusise ne kontestin Franko Prusian.Bizmarku
gjithashtu siguroi neutralitetin e Italise ne lufte kunder Frances.Ne
aspekt te Britanise se madhe. Bizmarku hodhi zarin me idene se
Britania kerkonte nje France te dobet.Tashme meqe ishte izoluar
Franca tashme kerkohej vetem Casus Belli. Bizmarku gjeti Kasus
Bellin kur Spanja I ofroi kurorin Mbretit te Prusise Williamit te I per
Leopoldin. Ndersa Franca permes qasjes diplomatike ishte kategorik
kunder sepse dinastia Prusiane e Hohenzollernit ne Spanje dhe Prusi
do ta kishte rrethuar ne dy fronte Francen. Franca nuk deshironte nje
Prusie te fuqishme. Franca insistoi qe ti beje te afermit ta refuzojne
kete gje. Mbreti William nuk ua garantakoi kete gje. Bizmarku e
perdori kete gje qe te provokoje Francen te njohur si The Ems

523

Telegram qe ishin telegrame provokative duke e poshteruar

ambasadorin e Frances. Keshtu ajo i deklaroi Lufte Prusise. Me kete
rast Bizmarku e shfrytezoi qe te provokoje fuqishem Napoleonin e III
duke shkaktuar ndjenjen e nencmimit te dyfishte si te Prusianeve
ashtu dhe te Francezeve. Nen nje trysni nga opinioni i brendshem ne
menyre Iracionale Napoleoni i III i shpalli lufte Prusise gje qe e
deshironte Bizmarku. Por Bizmarku tashme kishte siguruar traktat te
fshehte me konfederaten jugore gjermane te Bavarise, Baden
Wurtenbergut dhe Hessenit ndersa Napoleoni i III per te mos u
fuqizuar Prusia perpiqeshte me pare qe konfederata jugore e Baden
Wurtenbergut, Hesenit dhe e Bavarise te ishte e pavarur por Bizmarku
gjate shpalljes se luftes se Napoleonit te III ndaj Prusise e shfrytezoi
dhe tashme gjithe Gjermanet ishin bere bashke Konfederata jugore iu
bashkangjit konfederates veriore. Austrine e mbajti neutral fale
marreveshjes qe kishte Bizmarku me Aleksandrin e II mbretin e
Rusise qe ne rast te aleances Franko-Austriake Rusia ti vije ne ndihme
Prusise. Keshtu Franca e izoluar pesoi nje disfate te shpejte nga
Bizmarku. Franca e humbi territorin e Alasace Loraine dhe i pagoi
200 milion franka ne kompensim. Keshtu Bashkimi i gjermanise u be,
Williami u be Perandor ose Kaiseri dhe Prusia e mbajti tere kontrollin
e Gjermanise.Keshtu permes izolimit dhe shfrytezimit te Napoleonit te
III si kercenim dhe lufta me te arriti qe ti bashkoje Gjermanet dhe
Gjermanine ta beje shtetin me te fuqishem te Evropes ne ate kohe. Ne
Frankfurt Austro-Hungaria fale intrigave deshi qe Prusine ta
subordinoje, Por Bizmarku kategorisht e keshilloi Wilhelmin e I qe te
kundershtoje edhe pse ishte i luhatshem. Ne lufte kunder Danimarkes
ai arrit te siguroje mbeshtetjen e Austrise por kesaj radhe si Aleat. Si
eshte e mundur i tha mbreti WIlhelmi i I Bizmarkut qe njehere ishe
kunder Austrise tashme kerkove mbeshtetjen e Austrise, Bizmarku iu
pergjigj shkurt:Kjo eshte Politika. Bizmarku u perpoq te krijoje
perceptim mbi ato shtete qe i izolonte te dukeshin si agresor si psh ne
rastin e Austrise dhe me pas edhe teFrances. Ai krijoi perceptim tek
gjermanet se Prusia eshte protektori i gjermaneve.Bizmarku beri

524

reforma te medha ekonomike dhe sociale duke e fuqizuar

ekonomikisht Prusine e cila do te ishte e fuqishme per te bashkuar
Gjermanine. Pasi e bashkoi Gjermanine , Bizmarku me nuk ishte i
interesuar te zgjeroje me teje territorin ose te luftoje te beje koloni. Ai
ishte i interesuar qe te ruaje Paqen ne Evrope si dhe Paqen ne
Gjermani ne menyre qe te filloje permiresimin e brendshem te
Gjermanise si dhe zhvillimin e hovshem ekonomik te Gjermanise.
Duke qene mik me Motleyn qe vinte prej qarqeve te tradites se
Abraham Linkolnit dhe tradites se eterve Themelues dhe ideve te
Henry Kareyt qe ishte keshilltari kryesor ekonomik sipas modelit te
Eterve Themelues te SHBA se dhe Fridrih Listit qe Sergey Witte ka
shkruar se librin e tij e mbante ne Tavoline. Bizmarku hoqi dore nga
modeli i Tregut te lire , zbatoi Unionin e Doganave sipas modelit
ekonomik Amerikan te eterve themelues dhe keshtu me reformat ne
sistemin social dhe ne zhvillimin agro industrial Gjermania u be shteti
me
i
fuqishem
ekonomik
ne
Evrope.
Bizmarku arriti qe te siguroje paqen ne Evrope , fale bllokimit te
Ambicjeve te Britanise se madhe te cilen e nxiti ne riavalitet me
Francen te cilet luftonin per koloni. Gjermania kete paqe e shfrytezoi
per tu koncentruar ne problemet e brendshme dhe zhvillimin e
hovshem ekonomikteGjermanise. Bizmarku permes marreveshjeve
me Rusine, Austro Hungarine e me vone edhe me Italianet arriti qe te
siguroje PAQE ne EVROPE dhe pengoi konfliktin ne Evrope. Meqe
Bllokoi ambicjet e perandorise se madhe dhe kjo i revoltoi shume , ato
nisen nje fushate kunder Bizmarkut permes Wilhelmit te II djalit te
Wilhelmit te I. Wilhelmi i II nuk merrte vesh asgje nga politika dhe
ishte nje marionete e mire per te lozur kunder interesit te gjermanis
ene interes teplanitkolonialBritanik. Wilhelmi i II e largoi nga posti
Bizmarkun dhe Bizmarku i tha: ``Ate qe une e kam krijuar me shume
mund ti do ta shkaterrosh``.Ashtu ndodhi: Wilhelmi i II me naivitetin
e tij dhe me nje Gjermani te fuqishme duke mos pasur zgjuaresine e
Bizmarkut filloi te imitoje Britanine dhe Francen duke e pare frigen
Franca nga Gjermania ne vend te nxitjes se Rivalitetit qe bente

525

BIzmarku, Wilhelmi i II i beri Aleate dhete kthyer armiqesisht nga

Gjermania. Ky ishte gabimi fatal i Wilhelmit te II. Ne vend te nxitjes
se rivalitetit ne mes Frances dhe Britanise qe bente Bizmarku dhe
marreveshjeve te fshehta qe kishte me Rusine Bizmarku, Wilhelmi i II
u fut ne konfliktet ne mes te Austro Hungarise dhe Rusise qe kishin
probleme ne Ballkan. Konfliktet ne mes te aleateve te tij Austro
Hungarise dhe Rusise Bizmarku i trajtonte me zgjuaresi te madhe :
here duke i mbeshtetur dhe here duke qene neutral dhe here duke bere
kompromise. Tashme ne Rusi ishte Nikolla i II dhe Wilhelmi i II qe te
dy ishin injorante ne politiken e madhe, Edwardi i VII qe ishte nje
mjeshter i madh i diplomacise arriti qe ti fus nen konflikt Gjermanet
dhe Ruset permes Austrohungarise dhe atentatit te Sarajeves keshtu qe
kaloi ne mbeshtetje te plote te Austro Hungarise. Ne anen tjeter
Sazanov qe e kishte nen influence shefin e sherbimit sekret Dragan
Dimitrijevic Apis i dha nje mbeshtetje pales serbe qe te beje atentatin
e Sarajeves. Sazanov ishte i afert me sherbimin inteligjent Britanik.
Wilhelmi i II ishte edhe me naiv se i besonte neutralitetit te Britanise
keshtu Wilhelmi i II u gjet ne luften ne dy fronte. Pikerisht gjithe
diplomacia Bizmarkiane ishte fokusuar ne kete pike ti shmanget
konfliktit ne dy fronte permes nje diplomacie tejet te zgjuar dhe te
arrije Qellimet e Gjermanise. Pra Bizmarku arriti qe : Ta bashkoje
Gjermanine dhe ta beje shtetin me te fuqishem ne Evrope , ta mbaje
paqen ne Evrope dhe te siguroje paqen e Gjermanise ne menyre qe te
koncentrohet ne zhvillimin e hovshem ekonomik te Gjermanise. Pra
Bizmarku ne kohen e tij i realizoi keto objektiva Ate qe reformatoret
Prusian si dhe Wilhelmm Von Humboldt deshen te shtrojne ne
Kongresin e Vienes me 1815 dhe e injoruan Meterniku, Britanket. Oto
Von Bizmarku arriti qe ta realizoje fale gjenialitetit te tij. Kjo eshte
arsyeja pse Henry Kissinger qe quan si diplomatin dhe politikanin me
te madh te gjitha koherave

526

 Te gjitha marrveshjet n mes shteteve t

mdha m nuk vlejn kur jan n konflikt me

luftn e tyre egzistenciale

Sekreti i politiks ! sht berja e nj

marrveshjeje t mir me Rusin

SAN YAT SENI DHE SFIDAT NDAJ

SISTEMIT EKONOMIK AMERIKAN
Diplomacia e perandoris Britanike bazohet mbi
parimin e Lord Palmerstonit Nuk ka miq dhe
527

armiq t prhershm por ka vetm interesa t

prhershme

Dr.Sun Yat Seni

Dr.Sun Yat Sen- Babai i Kins moderne

Dr. Sun Yat Seni ishte nj ndr revolucionart e par kinezi cili u
edukua n traditn intelektuale t etrve themelues t ShBA-se. Ideja e
tij ishte themelimi i republiks moderne sovrane t Kins duke u
bazuar mbi modelin platonizmit krishter, konfuianizmit tradicional
dhe sistemit ekonomik amerikan. Dr .Sun Yat Seni u trajnua nga
qarqet republikane amerikane. Kto masa t ndrmarra prej Dr.Sunit,
Kinn do ta shpinin drejt superfuqis, por Dr. Suni nuk i mjaftonte
vetm Kina. Ai dshironte q t gjith Azin ta prfshinte n
zhvillimin industrial-teknologjik n mnyr q idet e tij humaniste t
prmirsonin jetn e miliona njerzve n Azi. Por plani i Dr. Sun ishte
nj krcnim serioz pr perandorin britanike financiare n synimet e
saj pr t qene fuqia botrore pa rival. Qllimet e modernizmit n
frymn republikane do t prishnin politikn e bilancit t forcave q e
kishte orkestruar perandoria Britanike n Konferencn e Paqes n
Versaje m 1919. Perandoria Britanike mori masa q t pengoj
528

platformn politike t Dr. Sun Yat Senit, duke nxitur nj luft

kulturore duke themeluar lvizjen kundrrevolucionare kundr partis
nacionaliste t Dr. Sunit q t parandalojn shfaqjen e republiks s
fuqishme kineze.

Bertrand Russell
Rezultat i angazhimit britanik n Kin ishte Maoizmi dhe duke e
imituar modelin jakobin q u lansua n revolucionin francez pr
interesa gjeopolitike q t pengohet Franca nga rruga e saj drejt
republiks konstitucionale dhe t subordinohet. E njjta gj u b edhe
n Kin duke trajnuar jakobint kinez pr t shkaktuar terror ndaj
popullats civile, pr t kthyer Kinn n primitivizmin mesjetar qe
kulmoi n revlucionin e llahtarshm kulturor m 1966-1976. British
East India Comp e kontrollonte Kinn n shek XIX pas luftrave t
Opiumit m 1842 dhe qysh ather filloi procesi i Maoizmit m 1877
kur adikti i opiumit, i riu Yen Fu u drgua. N Angli pr trajnim dhe
pr t shrbyer si agjent britanik ndaj lufts kulturore q prgatiste
Britania kundr lvizjes nacionaliste t Dr. Sun Yat Senit. Detyra e
Yen Fu-s, ishte q ti prkthej veprat e empirikve britanik n
kinezisht si veprat e Herbert Spenserit dhe Adam Smithit duke e
helmuar inteligjencn kineze me dogma irracionale dhe hedoniste dhe
529

duke portretizuar te kinezet filozofin Aristoteliane britanike si t

vetmen filozofi perndimore he duke e prezantuar filozofin
aristoteliane britanike aktualisht antishkencore si bazn e zhvillimit t
shkencave moderne dhe ekonomive moderne industriale.

John Dewey
Dr.Sun Yat Seni duke qen nj dishepull i mendimit ekonomik
amerikan t sistemit hamiltonian, i njihte mire metodat dhe qllimet e
perandoris Britanike si dhe filozofin empirike Britanike, q shum
intelektual kinez ishin t influencuar nga kjo filozofi n shek XX.
Parashikimet e Dr. Sun Yat Senit mbi pretendimet koloniale t
Britanis s Madhe ndaj Kins u konfirmuan n Konferencn e Paqes
n Versaje dhe Kina u eksplodoi n trbim. Kjo nxiti revoltn e
madhe t studentve m 4 maj 1919, q u prhap prej universitetit t
Kins n tr Kinn dhe u njoh si lvizja e 4 Majit. Kjo revolt oi
deri te rritja e lvizjes nacionaliste republikane n mbshtetje t Dr.
Sun Yat Senit. Idet e Dr. Sunit ishin krcnim serioz ndaj
pretendimeve koloniale t britanikve.Ndaj ksaj sfide t perandoris
financiare dhe koloniale, britanikt drguan n Kin filozofin Bertrand
Rusell.Filozofi Bertrand Rusell punoi q t shkatrroj konceptin
krishter dhe Konfuian t njeriut si imago dei dhe pr t
zvendsuar me imazhin e njeriut kafsh q udhhiqet prej veseve. Ai
kontribuoi n bazamentin e themelimit t Partis Komuniste Kineze.
Themeluesit e partis komuniste Chen Duxiu dhe Mao Zedongi,
edukimi i tyre u bazua n instruksionet e Rusellit n empirizmin
530

britanik dhe bolshevizmin.Filozofit B. Rusell iu bashkngjit edhe John

Dewey. Vepra e tij ishte shkatrrimi i edukimit klasik. John Dewey
ishte promovues i interesave t elits financiare anglo-amerikane dhe
ithtar i pragmatizmit. Detyra e B. Rusell-it dhe John Deweyt ishte
q t devijojn lvizjen republikane nacionale t Dr. Sun Yat Senit q
doli nga lvizja e 4 majit. Shkrimet e t dyve m 1910 jan shprndar
npr tr Kinn gjat vitit 1910 dhe m von. Prej klasave t tyre doli
brthama e Partis Komuniste. Dr. Sun Yat Seni kombinoi traditat me
njerzore intelektuale t perndimit dhe lindjes s largt duke
bashkdyzuar kulturn konfuiane dhe krishterimin platonik
perndimor, duke kundrshtuar aristotelianizmin perndimor me
ekuivalentet e tyre n Kin : Legalizmin dhe Taoizmin. Gjersa B.
Rusell dhe J. Dewey bnin t kundrtn, ata akuzonin konfuianizmin
dhe krishterimin si bazn e prapambetjes n Kin dhe insistonin se
progresi varet prej adoptimit t dogms liberale t Tregut t lir t
filozofve radikal britanik dhe kthim te forma pragmatike e
qeveris s Legalistve dhe te misticizmi antiautoritar i taoizmit.
Britanikt pas luftrave t opiumit m 1842 dshironte q ta
kontaminonte Kinn me ideologjit e saja liberale empirike dhe
krkonin simotrn ideologjike aristoteliane n historin e mendimit
filozofik kinez. E gjetn legalistt q u paraqitn si reaksionar ndaj
filozofis dhe moralit konfuian, q edhe konfuizmi simotr me
krishterin dhe platonizmin e trajton njeriun si t lindur t barabarte, n
imazhin e krijuesit dhe q detyra e pushtetarve sht q ti shrbej
ligjit natyral. Kultura konfuionase e cila sht e ngrthyer thell n
mentalitetin kinez nuk mund t lejonte as tregtin e opiumit dhe as
skllavrimin nn ombrella t perandoris britanike andaj edhe
britanikt synonin q t shkatrronin kulturn konfuiane duke
ndikuar t krijohej Partia Komuniste q ti linte kinezt n
prapambetje teknologjike dhe ekonomike. Si ideologji t prafrt
britanikt gjetn legalistt Kulti Daosit e shihte njerzimin si nj
grumbull kafshsh q motivoheshin prej veseve. I lindur pa asnj
kapacitet mental (tabularasa) dhe i motivuar prej instinkteve
kafshrore, i prir ndaj knaqsis dhe friks nga dhimbja. Kjo
shoqri e prbr nga kjo natyre kafshrore e njeriut duhet kontrolluar
531

prej diktatorve q sht n vullnetin e tyre ndshkimi dhe

shprblimi.q u shfaq si doktrin antikonfuiane n shek III-IV p.e.s.,
dhe q lidhej me kultin Daoist.

Mao Ce Dung
Kjo filozofi legaliste sht e prafrt me natyrn e njeriut si zoon
politikon (kafsh politike) si e prkufizon Aristoteli dhe me
derivatt e filozofis aristoteliane si empirikt anglez :Xhon Lloku,
Tomas Hobsi, David Humi, Maltusi,Bentami, Spenseri, Adam Smithi.
Dyshja Rusell dhe Dewey i prezantoi idet e Leninit dhe t Karl
Marksit n Kin te ndjeksit e tyre, t cilt argumentonin se
bolshevizmi si doktrin mund t jet e dobishme pr kt stad t
zhvillimit t Kins dhe ishin t ndara mendimet e Russellit dhe t Mao
Ce Dungut rreth mnyrs s zbatimit t komunizmit n Kin. Ruselli
dhe Mao-ja kishin simpati pr perandorin legalist Chin Shi-Huang q
ithtart e ides konfuiane i dogji t gjall. Kins i duhet nj anarki q
t gjej shptimin e saj dhe pikrisht kjo ndodhi me revolucionin e
Mao-s m 1966-1976.Revolucioni kulturor i Maos ishte i organizuar.
Mao Ce Dungu q t eliminoj inteligjencn kineze dhe t ngrit
kultin e tij personal duke kaluar nga nj prgjegjs pr gjendjen e
mjeruar t popullit kinez n nj viktim q ju bashkngjit popullit dhe
studentve kinez kundr qeveris s tij duke e cilsuar si fajtore
qeverin q ai vete e drejtonte. Paradoksale por t till jan diktatort.
532

Dr. Sun Yat Seni refuzoi marksizmin dhe ideologjin liberale t

tregut t lir t Adam Smithit si ideologji t pamoralshme, t
diskredituar nga historia dhe n aspektin epistemologjik false. Dr.
Suni shkroi edhe platformn politike pr rimkmbjen e Kins si :
Rekonstruksioni psikologjik, social, material dhe politik i Kins. Dr.
Suni ishte nj ithtar i Aleksandr Hamiltonit dhe Abraham Linkolnit,
pikrisht ishte pr nj qeveri t fuqishme federale dhe investim n
projekte infrastrukturore n mbrojtje nga ideologjia britanike e tregut
t lir. Prej A. Linkolnit, Dr. Suni ishte i inspiruar n tri parimet e
popullit, pikrisht n fjalimin e mbajtur n Getysburg n luftn e
prgjakshme civile m 1861-65. Qeveria e popullit, pr popullin,
prej popullit. Dr. Suni kt ide t Linkolnit e prpunoi si : sovraniteti
i popullit (e popullit), forma demokratike republikane e qeverisjes
(prej popullit) detyrimi kushtetues ndaj t mirs s prgjithshme (pr
popullin). Kto ishin parimet fundamentale t vizionit republikan q
kishte Dr.Sun Yat Seni pr Kinn moderne. Pr Dr. Sunin progresi
shoqror varej nga zotrimi i natyrs prej njeriut dhe jo lufts pr
ekzistenc t ides s Tomas Hobsit q do t thot se kombet apo
shtetet duhet mbajtur n nj gjendje lufte, njra kundrejt tjetrs q
oligarkia t sundoj sipas parimit divide et impera.
Programi zhvillimor i Dr. Sun Yat Senit pr zhvillimin e Kins dhe
Azis ishte sfidues pr perandorin britanike, andaj edhe ktu
kuptohet prpjekja e ksaj perandorie n asistencn filozofike dhe
politike t Mao Ce Dungut. Pasardhs i Dr.Sunit n Kumitang ishte
Chan Kai Sheku por q nuk kishte ngritjen intelektuale t Dr. Sunit,
andaj edhe n rivalitet me Maon, ai dshtoi dhe Maoja e udhhoqi
Kinn deri n vdekjen e tij.

533

SISTEMI EKONOMIK AMERIKAN DHE

RENESANCA MEIJI NJAPONI
Amerika sht Iati jon

Yukichi Fukuzawa

Yukichi Fukuzawa babai i Japonis moderne

dhe lideri intelektual i Renesancs MEIJI
Japonia sht nj nga shtetet m t fuqishme ekonomike n bot,
fal zbatimit t sistemit ekonomik Amerikan edhe ate t ideve t
Aleksandr Hamiltonit, Fridrih Listit dhe Henry Careyt. Japonia
moderne sht fryt i intelektualve t spikatur japonez si Yukichi
Fukuzawa, Toshimichi kubo dhe Shigenobu kuma, q krijuan nj
renesanc t sistemit Amerikan t Etrve Themelues n Japoni m
1860 dhe 1870 t modeluar sipas programit ekonomik t Abraham
Linkolnit. Intelektualt Japonez bn udhtime npr Evrop, SHBA
dhe Gjermani pr t sjellur kshilltar Amerikan dhe profesor eminent
534

pr t rimkmbur ekonomin Japoneze mbi sistemin e etrve

themelues t SHBAs. Kjo elit intelektuale japoneze u frymzua
kryesisht prej shkrimeve t Aleksandr Hamiltonit, Fridrih Listit dhe
t Henry Careyt. Intelekualt m t spikatur dhe fisnik japonez
adoptuan sistemin Amerikan pr t zhvilluar plan nacional pr t
rritur prodhimtarin industriale, teknologjin dhe ngritjen e nivelit t
popullats prmes edukimit. Fridrih Listi dhe Henry Carey
prktheheshin n Japonisht ndrsa intelektualt e shquar japonez
shprehnin admirim t lart pr SHBAn. Patriott japonez kishin
admirim t madh pr republikn konstitucionale Amerikane. Ato
grumbulluan forca pr ta nnshtruar rendin feudal tshogunatit
tTogukawes dhe per ta themeluar nj qeveri qendrore t perandorit t
ri Meiji me 1868, q do t oj prpara agjendn pr rimkmbje
nacionale t Japonis ajo q njihet si Restaurimi MEIJI (1868). Prapa
qeveris qendronin nxnsit e Henry Careyt t cilt e themeluan
shoqatn Meiroku. Meiroku ishin njtrust intelektual q punonin
pr ta transformuar Japonin nga nj shtet feudal n shtet modern
industrial. Pasi e zbatuan ekonomine Hamiltonian duke ndrtuar
rrug, univesitete, themeloi kushtetutn dhe parlamentin, me kto
masa Japonia e prmbysi feudalizmin dhe filloi rrugn drejt nj shteti
modern duke nxitur edhe njzhvillim t madh agro-industrial dhe
rritur prodhimtarin kombtare. Lidert e Meiji luftonin kundr
sistemit Britanik t borxheve dhe kamatave si dhe gjenocidit q ato
promovonin n luftrat e opiumit. Lidert japonez e mbshtetnin
Abraham Linkolnin, liderin republikan kinez Dr.San Yat Senin dhe
synimin e kishin prhapjen e ktyre ideve te etrve themelues t
SHBAs t prhapen edhe n Azi si kundrpesh e luftrave t
Opiumit q nxiti Britania e madhe ndaj Kines pr ti nnshtruar
ekonomikisht shtetet e Azis dhe pr ti eksploatuar. Yukichi.Fukuzawa
me bashkpuntoret e tij e kuptuan se vetm promovimi i ideve m t
larta humaniste q u shfaqn prej civilizimit krishtero-platonik
Evropian q u takojn gjith njerzimit mundn q Japonin ta
shptojn prej kthetrave t marins Britanike q nnshtronte dhe
eksploatonte Azin. Yukichi Fukuzawa edhe deklaron se Synimi im
ishte q t themelojm nj Japoni t qytetruar, duke zhvilluar artin e
535

lufts dhe t paqes sikurse perendimort. Kam punuar pr ta perfshir

kulturn perendimore n Japoni. Britania ishte e interesuar q t prish
marrdheniet e mira Amerikano-Japoneze q kishin origjinn n
lidhjet intelektuale nmes t Ameriks dhe patriotve japonez,
intelektuale patriot q dshironin dhe luftonin q Japonine ta largojn
nga sistemi feudal dhe ta bjn nj shtet t qytetruar modern me
shkence dhe teknologji t prparuar. Britania dshironte ta ndante
Amerikn prmes krijimit t Konfederats Jugore q i jepte
mbshtetje pr secesionizm, nuk deshironte q t themelohej n Azi
nj shtet i zhvilluar industrial q mund t ishte e pavarur nga ndikimi
Britanik. Pikrisht Britania kishte frign e nj aleance AmerikanoJaponeze e cila mund ta sfidonte rnd dhe ta prmbyste perandorin
Britanike. Pikerisht n kete kontest , Britania me manipulimet e saja
diplomatike arriti q ta pengoj kt aleanc Amerikano-Japoneze
duke e nxitur luftn Ruso-Japoneze m 1905 dhe duke vazhduar tutje
drejt pengess s impulsit republikan dhe sistemit ekonomik amerikan
q promovon industrializimin dhe rritjen e prodhimtarise kombtare
n Azi dhe n bot. Si rezultat i ktyre pengesave qytetrimi erdhi tek
luftrat botrore si lufta e par dhe lufta e dyt botrore, me pasoja
katastrofale dhe antinjerezore. Intelektualt japonez te Meirokut
punonin qe ta ndanin Japonine prej modelit te feudalizimit kinez
dhe te transformonin Japonine ne nje shtet modern me teknologji
dhe shkence te perparuar. Patriotet Japonez ndertuan nje shtet
mbi modelin e konstitucionalizmit Amerikan. Intelektualet e
Meirokut dhe qarqet intelektuale te Abraham Linkolnit e kishin te
qarte qe Britania e madhe permes luftes se opiumit ne Azi dhe
luftes civile ne SHBA dshironte qe ti pengonte keto shtete te
modernizoheshin dhe te ishin te pavarura. SHBA ja luftoi Britanine
e madhe permes perhapjes s vlerave civilizuese dhe zhvillimit
agro-industrial te bazuar mbi zhvillimin shkencor. Lideri i vrtete i
Renesancs Meiji ishte Yukichi Fukuzawa , ai kishte vizituar n
menyr klandestine SHBAn dhe Evropn, atje u pajis me idet
humaniste t Etrve Themelues t SHBAs dhe kur u kthye n Japoni
dshironte q ta transformonte Japonin me regjim feudal n nj shtet
modern. Y. Fukuzawa ishte nj patriot dhe intelektual i devotshm atij
536

nuk i interesonin postet qeveritare por ai angazhohej n themelimin e

universiteteve dhe gazets Japoneze Jiji Shinpo m 1871. Toshimichi
Okubo nj intelektual tjetr japonez i shquar dshironte q t
themeloj sistemin bankar Hamiltonian dhe stilin Amerikan t
industrializimit. Erazmo Pershine Smith ishte nj student i kshilltarit
ekonomik t Abraham Linkolnit Henry Carey. Okubo themeloi
ministrine pr eshtje t brendshme dhe brenda saj themeloi Bordin e
Promovimit tIndustris. Okubo e vendosi mikun e tij Shigenobu
Okuma qe ishte gjithashtu nj lider intelektual si ministr t financave.
Ato m pas themeluan Banken e Par Nacionale t Japonis mbi
modelin e A.Hamiltonit q ti shrbej industrializimit n stilin
Amerikan. Pa Banken Nacionale q e themeloi Okuma m 1870
sipas modelit t Aleksander Hamiltonit q m 1791 themeloi Banken
e Par Nacionale n SHBA, Japonia nuk do t kishte mundur t
industrializohet. Japonia ishte shteti i par n Azi q themeloi bankn
e pavarur shtetrore. Kjo ishte arsyeja q Britanikt e kishin veshtir
t prmbysin Japonine, sepse Britaniket ato vende q i pushtonin sikur
pas lufts s opiumit themelonin kartele bankare private si Hong Kong
dhe Shangai Bank. Okuba dhe Okuma arriten q ta rrnjosin
feudalizmin duke u bazuar mbi idet e A.Hamiltonit me borxhin
kontinental. Ato e ndaluan pronsine e toks prej feudalve japonez
samurajt,duke mbledhur borxhet nacionale dhe duke i paguar fisnikt
me letrat e emetuara prej qeveris. Qeveria i nxiti fisnikt japonez
Samurajt q t investojn n industri. Okuma si ministr i financave
ndihmonte industrialistt e ri. Presidenti Amerikan Ulysses S. Grant i
kshilloi japonezt q t mos marrin borxhe nga jasht. Pr kt arsye
kur erdhi prap si ministr Okuma themeloi Yokohama Specie banka
m 1887 si monopol i kreditit t qeveris Meiji pr t rregulluar
tregun me jasht. T gjitha kredit e jashtme q merrte qeveria
Japoneze ishin permes blerjes s bonove qeveritare n Yokohama
Specie Bank sipas mekanizmit Hamiltonian, dhe ky borxh kthehej nga
shteti si kredi shtetrore pr industrializim. Kjo zgjati deri sa Britania
arriti t manipuloj Japonin dhe t nxis luftn Ruso-Japoneze dhe
m pas bankiert Britanik kan vepruar t lirn n Japoni. Shoqata
Meiji n vend q t themelonte familje t fuqishme tregtare q ishin t
537

afrta me Britanikt ato themeluan industrialist t ri ish-Samurajet

prmes t Bordit pr Promovim Industrial intervenonte q qeveria t
ndikoj n zhvillimin agro-industrial duke investuar n insitucione
edukativem , n ndrtimin e fabrikave dhe mirmbajtjen e tyre ,vende
eksperimanale. Ndrsa kompanit tregtare ishin private q bnin tregti
me jasht dhe t anijeve. Pothuajse t gjitha sektoret industrial ishin
zhvilluar si anijndrtimi, konstruksionet, fabrikat e tekstilit,
fertilizues etj. Onubo nxiti themelimin e kompanis s par t
anijndrtimit q ishte Mitsubishi q u themelua prej Yataro Iwasaki
me kredi t shumta prej qeveris. Kompania anije ndrtuese ishte e
domosdoshme pr ta ndrpre dominimin total t marins Britanike n
transportin detar. Gati 60% e industris financohej prej qeveris
Meiji.Qeveria ndrtoi sistem hekurudhor n t gjith vendin, industri
kimike, industrin anije ndrtuese. SHBA ja bashkpunonte me
intelektualt Meiji dhe i ndihmonte edhe ushtarakisht. Sikur mos ti
ndihmonte SHBA ja Japonis s re ajo nuk do t mund t bheshte e
pavarur nga Britania q e okupoi azin me opium dhe forc. Ulysses
S. Grant me 1871-1877 n Japoni drgoi zyrtar nga State Departmenti
Amerikan Erasmus Peshine Smith q tu shrbej si kshilltar i
qeveris Meij. E.Peshine Smith kshilloi Okubn dhe Okumn t
vendosnin tarifa protektive pr ta zhvilluar industrin vendore dhe pr
ta mbrojtur industrin vendore. Sistemi Amerikan i teoris
proteksioniste u b nj mendim i i prgjithshm i zyrtareve qeveritar,
politikanve dhe filozofve kt e thon edhe historian t njohur t
Japonis.

538

LORD PALMERSTONI DHE PERANDORIA

E RE ROMAKE (BRITANIKE)
CIVIS ROMANUS SUM

Fjalim i Lord
Palmerstoni (qershor 1850)
Me jepni t kontrolloj parat e nj kombi dhe
pr mua ska rndsi se kush sht ligjvnsi

Mayer Rotschild
Perandoria Britanike ishte e njohur si:
Perandoria n t ciln dielli asnjher skishte
lindur

539

Perandoria Britanike m 1920

Lord Palmerstoni kishte synim q t ngrit perandorin e re romake,
pikrisht n kohn kur n Angli ishte mbretresh Viktoria. Ajo ishte
nj ndr mbretreshat m t njohura dhe gjat kohs s sundimit t saj
u quajt koha Viktoriane. Kjo mbretresh u b e njohur n tr botn
madje edhe kishte dshir ta quanin edhe mbretresha e Indis pr
shkak t politikes koloniale q kishte br British East India Comp
n Indi.
Lord Palmerstoni dshironte q t sabotoje
traktatin e Viens duke komplotuar AustroHungarin ,Rusin dhe Perandorin Osmane
Lord Palmerstoni prpiqesht q t transformoj
perandorin Britanike n perandori t re
Romake
CIVIS ROMANUS SUM

Lord Palmerston
540

Tani Lord Palmerstoni projektonte perandorin romake me qendr n

Londr. E urrente princin Meternik pr shkak t sistemit t tij t
vendosur n Kongresin e Vjens. Sipas Palmerstonit dhe
establishmentit fraksionit venecian t Londrs, duhej ti sfidoj
Austro-Hungarin, perandorin ruse t Nikolls dhe Aleksandrit t II
dhe perandorin osmane e kishte si synim q ta mbroj prej
ekspansionit rus por njkohsisht t fus pjes t perandoris s saj n
sfern e influencs s saj. Lord Palmerstoni ishte nj diplomat me
prvoj t madhe dhe gati pr rreth 30 vjet e ka udhhequr politikn e
jashtme britanike. Pas kongresit t Vjens Britania e Madhe doli fuqi e
cila prgatitej q ta sabotonte marrveshjen e Vjens n mes t fuqive
t mdha evropiane.

Fjalimi i Lord Palmerstonit :Qershor 1850

CIVIS RORMANUS SUM

Dokumenti origjinal i fjalimit te Lord

Palmerstonit ne qershor 1850 kur deklaron
se Jam qytetar i Romes duke aluduar ne
541

natyren perandorake te perandorise

Britanike.
Pas suksesit t madh q patn jakobint pr t ndrprer revolucionin
francez, instalimin e Napoleon Bonaparts si udhheqs t Francs, i
cili dobsoi Evropn duke i shrbyer konsolidimit t perandoris
britanike, Napoleoni n mnyr t pavetdijshme i shrbeu Anglis
dhe n momentin kur u vetdijesua ishte von pr t. Edhe ai nuk e
kishte t qart pse filloi ekspedite kundr Rusis. N Betejn e
Vaterlos Napoleoni duke qene i tradhtuar nga gjeneralt e tij psoi
disfate dhe nga ai moment Britania e Madhe doli si fuqi e madhe, por
dhe Rotshildt ishin aksionart m t mdhenj t Banks s Anglis
duke e manipuluar bursn nga manipulimi q bri Natan Rotshildi dhe
kto ishin arsyet q perandoria Britanike synonte t kolonizoj tr
botn. S pari Lord Palmerstoni dshironte q t dobsoj AustroHungarin pse jo edhe shkatrrimin e saj. Lord Palmerstoni operonte
prmes agjentve t tij si Xhyzepe Mazini, David Urquhart dhe
Napoleoni i Tret.

Xhyzepe Mazzini
Xhyzepe Mazini ishte nj frimason, antar i shoqats sekrete
Karbonari. Themeloi ritin skocez t Fremasoneris dhe shoqatn
Italia e re. Ishte nj dor e zgjatur e politiks s jashtme t Lord
Palmerstonit. Babai i Mazinit ishte mjek dhe i kishte shrbyer babait
542

t mbretreshs Viktoria, ndrsa kontrolluesi dhe financieri i tij ishte

Lord Stensfilldi qs kontrollonte lvizjet e tij. Ai s pari dshironte t
bashkoj Italin dhe t themelonte nj Itali t kontrolluar prej
Britanis s Madhe. Ai ishte nj adhurues i Volterit dhe kishte synim
t largoj papn dhe tani thoshte se kishte ardhur koha q Roma pasi
ka qen e cezarve, e papve tani e ka kohn q t jet e popullit. Ai
thoshte se populli sht zoti. Njsoj si romakt kur thoshin se vox
populi - vox dei. Ai nuk njihte asnj autoritet prve popullit. Nuk
vlersonte asnj individualitet prve atyre q prfaqsojn ndjenjat
dhe interesat kolektive. Por ky nuk ishte pr nacionalizmin e
arsyeshm t gjuhs, t kulturs, por m tepr me shovinizmin dhe
deklaronte se secili komb e ka t drejtn e vetvendosjes. Nj tjetr
agjent i shrbimit inteligjent Britanike ishte edhe Mihail Bakunini
themeluesi i anarkizmit si ideologji dhe doktrin politike. Sherbimi
inteligjent Britanik nxiti themelimin e lvizjeve anarkiste prmes
ideologut t anarkizmit Bakuninit q konsiderohet babai i Anarkizmit.

Anarkisti (Populist) Mihail Bakunini duke e

nxitur turmn me idealin e liris dhe t
barazis
543

Idete politike t Bakuninit karakterizoheshin me refuzimin e fardolloj

sistemi qeveriss dhe form t qeverisjes q nga mosnjohja e zotit e
fardolloj autoriteti m posht.Bakunini nuk njihte as autoritetin q
buronte nga sovrani apo prej votimit dhe nuk njihte as pushtetin
kierarkik. Me nj fjal Bakunini ishte anarkist dhe luftonte pr nj
socializm pa shtet.Bakunini mendonte t bashkonte puntoret dhe
fshatart pr revolucion.Filozofia e tij anarkiste e joshte turmn me
ideale dhe me propagandat m t zjarrta t liris dhe barazis.Lord
Palmerstoni kishte krijuar instrumentet m t cilat do t ndizte zjarrin
n zemrat e popullit evropian q ishin idealet e liris,barazis dhe t
atdhedashuris pr ti shfrytzuar pr sabotimin e Traktatit t Viens
dhe rrnimit te perandoris Austro-Hungareze,Ruse dhe Otomane

Princ Meterniku
Princ Meterniku q ishte udhheqs i mbretris Austro-Hungareze
kishte frikn e ideve liberale dhe nacionalizmit sepse Austro-Hungaria
ishte nj mbretri multietnike ku n t ishin t integruar shum popuj
me kultura t ndryshme gjuhsore. Mazini e ndezi kt impuls t
fuqishm t nacionalizmit liberal ku erdhn n shprehje ndjenjat
nacionale romantike t shum kombeve t Evrops, andaj ai ishte
nxitsi kryesor q u bn shum lvizje si shoqata Kroacia e re,
Hungaria e re, Franca e re, Romania e re, Polonia e re dhe t gjitha
544

paraqitnin krcnim real pr t shkatrruar perandorin AustroHungareze dhe sistemin e brisht t Meternikut. Edhe Bizmarku
kishte ardhur n pushtet duke qene i nxitur prej familjes Rotshild me
qllim q t sfidohet mbretria Austro-Hungareze. Bizamrku e kuptoi
se tani kishte ardhur koha q fatet e popujve n Evrop t vendosen
me hekur dhe gjak dhe vlerat e paqes s Vjens mbeten vetm ide t
brishta, megjithse se paqja e Vjens e kishte parandaluar
gjakderdhjen n Evrop pr gati disa dekada. Xhyzepe Mazini ishte
nj agjent i Palmerstonit dhe luftonte q ta largonte Austrin prej
Italis, sepse Austria kishte rikthyer pas traktatit t Vjens, shum
territore t humbura gjat kohs s Napoleonit. Nj bashkpuntor i
Mazzinit ishte edhe Kamillo Kavuri, q ishte mbret i Piemontit. Pas
disa prpjekjeve t pasuksesshme, e pa se pa nj bashkpunim me
Francn nuk mund t largonte Austrin prej Italis. N ann tjetr
Xhyzepe Garibaldi luftoi pr lirimin e Sicilis, pasi e bindi
Napoleonin e Tret q ishte agjent i Lord Palmerstonit dhe ithtari
flakt i nacionalizmit dhe liberalizmit bashk me Kamillo Kavurin e
larguan Austrin prej principats s Piemontit dhe Sardenjs dhe e
vendosi mbret Emanuellin e Dyt. M pas Mazzini prpiqej q t
pengoj bashkimin e Italis, duke nxitur Kamillo Kavurin me
Garibaldin. Edhe pse ishin t dy agjent t Palmerstonit : Napoleoni i
Tret dhe Mazzini, kta kishin rn n konflikt n mes tyre ku Mazini
prpiqej ti bj atentat Napoleonit t III. Sipas nj t afrmi t
Meternikut, ai thoshte se Britania preferonte nj Itali m turbulente .
Mazzini udhhiqte grupe terroriste. Ai ishte edhe nj nga themeluesit
e mafies italiane. Italia m von u bashkua, kur iu bashkngjit edhe
Venediku, erdh nn kontroll t Frimasonve q nuk ishte as republik
dhe as e udhhequr me synim t realizimit t aspiratave nacionale, por
thjesht ishte si nj shteti i kontrolluar prej frimasonve q qendrn e
kishin n Londr. Nuk sht e rastsishme q edhe sot q n Itali
dominon mafia italiane si instrument i politiks britanike. E njjta gj
ndodhi edhe me Bizmarkun sepse ai u fut n qarqet e larta politike t
Prusis prej familjes Rotshild. Bizmarku ishte mjaft i zgjuar q arriti
konfederatn prej disa principatave ta bashkoj me vendosjen e
zollverein, tatimeve doganore, duke hequr tatimet n mes t
545

principatave dhe duke e krijuar nj sistem t prbashkt doganor, me

vendosje t tarifave protektive dhe vendosjes s industris infantile
duke e zbatuar sistemin e ekonomistit me ide t sistemit ekonomik
amerikan, Fridrih Listi. Bizmarku lozi nj loj tejet t menur
diplomatike duke pas marrveshje me Austrin dhe Rusin si dhe
duke zbatuar politik ekonomike nacionale shpejt e bri Gjermanin,
fuqin m t madhe n Evrope. Suksesi i Bizmarkut e frustroi shum
Britanin, prandaj Britania e vendosi Bizmarkun n list t zez
(black list) q duhet larguar nga posti i kryeministrit. Strategjia e
Bizmarkut t vendosjes s raporteve t mira n mes t Gjermanis dhe
Rusis si dhe marrveshja qe te mos ket luft n mes ktyre dy
shteteve prbnte brthamn e siguris s paqes n Evrop. Largimi i
Bizmarkut prej postit t kryeministrit ishte e nj rndsie strategjike
pr avancimin e planeve pr dominim t Britanis s Madhe. Pas
largimit t Bizmarkut, politika gjermane bie n duar t pasigurta,
Wilhelmit t dyt e q nuk vlente as sa nj gisht i Bizmarkut. Ai bri
gabimin fatal, Filloi t synoj koloni q Britania e shfrytzoi
menjher frikn e Francs pr ti ofruar aleanc dhe kshtu fillon
edhe zanafilla e Lufts s Par Botrore. Madje, Wilhelmi i II ishte
edhe shum i ri kur mori udhheqjen politike n dor dhe i mungonin
t gjitha kapacitetet pr ta udhhequr mbretrin gjermane, q e kishte
themeluar Bizmarku me nj politike tepr t zgjuar. Agjenti tjetr ishte
Napoleoni III, pr t cilt thoshin se i prngjante shum Natan
Rotshildit. Q nga Revolucioni Francez, Franca, m gati se ka qen
koloni e Britanis. Napoleoni i Tret u shfrytzua prej Britanis n
pjesmarrjen e luftrave q kishte nevoj Britania e Madhe. Lord
Palmerstoni fitoi nj aleat t fuqishm toksor dhe besnik ndaj
Palmerstonit. Napoleoni III ishte nn patronazh t Britanis s Madhe.
Kishte marrdhnie shum t tensionuara me Mazzinin agjentin tjetr
t Palmerstonit. Napoleoni III u shfrytzua n betejn e Krimes, ku
Franca, Britania dhe Turqia morn pjes n luft kundr Rusis pr ta
dobsuar ndikimin dhe ambiciet perandorake t saj. Napoleoni III u
prdor edhe n prkrahjen q ti bnte konfederats s jugut amerikan
pr t suprimuar unionin dhe betejn e Linkolnit. Napoleoni III e
ndihmoi edhe Maksimilianin e Habsburgve francez si marionet e
546

qarqeve britanike, t ngjitet n pushtet n Meksik dhe t shfrytzohet

kundr unionit amerikan. Kolonizatort ja kishin arritur q ta largonin
prkohsisht presidentin pro-republikan Benito Juarez, q ishte aleat i
Abraham Linkolnit. Me ndihmn e Linkolnit u prmbys tirani
Maksimiliani dhe prap erdhi n pushtet n mnyr legjitime Benito
Juarez.Napoleoni III pas humbjes prej Bizmarkut iku n Britani dhe
kur u kthye n Franc u shpall prap perandor i Francs. Agjenti i
tret i Lord Palmerstonit, ishte David Urquhart, i cili ishte nj
aristokrat anglez dhe kontrollues i Karl Marksit dhe ishte ithtar i
komunizmit dhe doktrins s tij marksiste.David Urkuharti ishte
mentori i Karl Marksit, rusofob, madje e bindi edhe Marksin t
shkruaje mbi Palmerstonin si agjent rus, andaj agjentt nuk sht habi
se luanin kundr njri-tjetrit por n fakt t gjith i shrbenin nj
qllimi dhe nj agjende. Urkuharti e preferonte Turqin dhe pikrisht
prmes Marksit dhe bolshevikve ai synonte q t prgatiste
revolucionin bolshevik dhe prmbysja e romanovve. Qllimi i
Palmerstonit ishte prmbysja e perandoris Austro-Hungareze dhe
sistemi i Meternikut q u arrit m 1815 n traktatin e Vjens,
mbretria Ruse dhe perandoria Otomane n realizim t ides s
Palmerstonit pr nj perandori Romake t re me qendr n Londr.

Napoleon Bonaparta i kishte tre femij nj

legjitim dhe dy jolegjitim te gjall dhe q t
gjith u eliminuan. Meq Franca kishte qen
shum e militarizuar gjat
kohs s
Napoleonit t par. Rotshildt vendosn t
ken nj perandor pr nj koh, ato krijuan
nj palao Napoleonin e III(hebre) dhe
vran dy Napoleont e vrtet *

547

Napoleoni III
Lord Palmerstoni nxiti themelimin e konfederats dhe brjes s dy
shteteve t dobta n Amerike si veriu dhe jugu. Me qllim t
kontrollit m t lehte, ai ishte kundr lindjes s do impulse t ideve
republikane dhe vizionit linkolnian mbi qeverin e popullit, prej
popullit dhe pr popullin. Fitorja e Linkolnit n luftn civile 18611865 kundr konfederats Britanike q kontrollonte Britania e madhe,
ishte tepr sfiduese pr perandorin financiare n Londr, veanrisht
emetimi i green backut monedhs federale t unionit prej Linkolnit.

David Urquhart
548

Ky hap i Linkolnit krcnoi seriozisht sistemin financiar monetar t

kapitalit privat t oligarkis financiare. Me kt hap Linkolni lozi
lojn e vdekjes dhe aspak nuk sht i befasishm edhe atentati ndaj tij
prej Xhon Wilkes Booth q ishte nj agjent britanik. Ky impuls q e
lindi Abraham Linkolni me fitoren e tij ndaj jugut si dhe avantazhi i
sistemit ekonomik amerikan mbi sistemin e tregut t lir Britanik e
nxiti Britanin e Madhe q me do kusht ta frenoj dhe pengoje kt
impuls vdekjeprurs pr sistemin e saj kolonial. Mbi zbatimin e
Sistemit ekonomik Amerikan q e solli n Gjermani, Fridrih Listi,
ashtu si Linkolni edhe Bizmarku e bri Gjermanin shtetin m t
fuqishm n Evrop. Palmerstoni vazhdonte t kolonizonte si p.sh.,
prmes betejave t opiumit ajo synonte t nnshtronte Kinn pr t
vazhduar me monopolin e saj n Kin t opiumit. India q ishte burim
i fuqis s Britanis si resurseve dhe fuqis s lir puntore pr
British East India Comp, synonte q ta mbaj nn kontroll me do
kusht. Pra, si shihet Palmerstoni n t katr ant e bots ka nxitur
revolucione dhe luftra t drejtprdrejta q t ruaj statusin e fuqis s
saj dominuese t perandoris Britanike, edhe at duke dominuar
financat dhe tregun botror. Pikrisht gjat epoks Viktoriane t
mbretreshs Viktoria. Kjo koh u karakterizua me supremacin e
Britanis s Madhe. Mbretreshs Viktoria hert i vdiq bashkshorti,
mbreti Albert, me t cilin kishte dashuri t madhe dhe (shum fmij).
Gjat kohs s ksaj mbretreshe u shfuqizua ligji mbi grurin (corn
law) dhe ideja e tregut t lir absolut u b doktrin dominuese
ekonomike e cila gjeneroi varfri dhe pasoja t renda sociale. Projekti
i tregut t lire absolut, q u zbatua n kohn e mbretreshs
Viktoria, zbatohet edhe sot neo-liberalizimi q po promovohet prej
institucioneve ndrkombtare si FMN-ja, Banka Botrore dhe q
qndron n zemr t Globalizmit, si ather edhe sot ky sistem po
shkakton pasoja t rnda sociale, varfri dhe konflikte n t katr ant
e bots. Napoleoni edhe Karl Marksi ishin n kurthet e agjenturave
britanike, q u shrbyen jo popullit dhe mirqenies s tyre si
pretendonin por qllimeve t errta t oligarkis financiare n rrugn e
tyre t dominimit global dhe strategjive t tyre q t luftojn pr
betejat e tyre. Kto shrbyen n mnyr t vetdijshme apo t
549

pavetdijshme ndaj ktyre qllimeve. Megjithse, Napoleoni nuk e

vlersonte tregun e lir, nuk kishte dshir q t luftonte dhe nuk e
kishte edhe vete t qart si e filloi luftn me Rusin, por ishte tepr
von, m sakt von e kuptoi edhe ai vet se kujt i shrbente. Me
luftrat e tij ai e dobsoi aq shum Evropn, sa ia lehtsoi shum
Britanis s Madhe, q t fus nn kontroll Evropn. Lord Palmerstoni
pas fitores s Abraham Linkolnit, t cilin paksa e nnvlersoi, por
fitorja e Linkolnit ishte nj befasi. Palmerstoni i alarmuar e ndryshoi
kursin e tij politik dhe synonte q t bllokonte kt impuls republikan,
sidomos sistemin ekonomik amerikan q ishte armiku kryesor i
perandoris Britanike. Kudo n bot Abraham Linkolni krijoi simpati
dhe shrbeu si udhrrfyes dhe idet republikane t modelit amerikan
filluan t prhapen n tr kontinentet si :Gjermani, Irland, Rusi,
Japoni. Por, Lord Palmerstoni i alarmuar nga ky impuls filloi fushatn
e pengimit dhe t frenimit t ideve republikane t Linkolnit. Vet
Abraham Linkoln u vra prej agjentve t Palmerstoni dhe kjo ishte nj
humbje e madhe pr tr krishterimin si shprehet edhe
mendjemprehti Oto Von Bizmark, madje ato vran jo vetm Linkolnin
por edhe ithtart e tij si presidentin William Mc Kinley, Xhems
Garfilld dhe kjo betej zgjati deri m 1913 kur edhe Britanikt
vendosen kontrollin mbi sistemin monetar amerikan duke kontrolluar
rezervat federale q prfaqsojn nj kartel privat financiar e cila e
minon perspektivn ekonomike t ShBA-s duke e devijuar edhe nga
modeli republikan i etrve themelues t ShBA-s. Marrja e rezervave
federale u konspirua n ishullin Xhekyll prej elits financiare si
Morganve q ishin dor e zgjatur e Rotshildve, Rokfelerve dhe
gjat kohs s presidentit Willson q ishte totali i kontrolluar prej
kolonelit Mandell Hause q ishte agjent i elits financiare n ShBA, e
nnshkroi aktin e rezervave federale m 1913 duke thyer rnd
kushtetutn e ShBA-s dhe idet e etrve themelues t ShBA-s,
madje edhe Willson m vone e deklaron se Un e kam tradhtuar
kombin tim.

550

________________________________________________________
*Cherep Spiridowitch, The Secret World Government or The Hidden Hand ,
The Anti-Bolshevist Publishing Association , New YorkCity,1926, fq. 105.

PERANDORIA OTOMANE DHE

TURQIT E RINJ
Kush ishin ne te vertete turqit e rinj?

551

Sulltan Abdyl
Hamidi i komplotuar prej
Britanikeve prmes lvizjes Turqve t rinj t
cilt e udhhiqnin agjentt britanik dhe pas
prmbysjes s Sulltan Abdyl-Hamitit u themelua
shteti i Izraelit Sionist u pengua edhe vija
hekurudhore Berlin-Bagdad
Kreu i Levizjes Bashkim dhe Perparim Enver Pasha dhe Telat Pasha e
kuptuan me ne fund se cfare gabmi te rende kishin bere qe e kishin
permbysur sulltan Abdyl Hamitin II, i bene vizite sulltanit ne pallatin
e tij ne Bejlerbej, ku banonte dhe i kerkuan mendimin.Sulltani i madh
kerkoi nje atllas gjeografik, ku u tregoi atyre kolonite e eanglise dhe
ua llogariti popullsine. Pastaj i pyeti se ku i kishin kolonite gjermanet.
Natyrisht, doli ne shesh se gjermanet nuk kishin koloni! Me nje tone
deshperimi dhe hidherimi , sulltani tha:
As kt llogari se bt dot ? A hyhej n luft n krah t gjermanve
dhe kundr Anglis? Un i prdora gjermant pr ti ekuilibruar
552

qllimet e Anglezve. Dhe nuk mendova gj prtej ksaj. Kurse ju m

pyesni mendimin tani! Kjo duhej br shum m par, se tanim
sht shum von!
Kush ishin ne te vertete turqit e rinj?

Atdhetart shqiptar (nacionalistt) dhe

Turqit e Rinj qndronim n pozita krejt t
kundrta
Eqrem Bej Vlora, dshmitar i kohs
Revolucioni francez, xhonturk dhe bolshevik u
organizuan nga nj qendr:
kan shum
ngjashmri n mnyrn e organizmit t tyre.

Jugosllavia u themelua me at qllim ku u

prmbysn Obrenoviqt dhe n vend t tyre
erdhn Karagjorgjeviqt (pro britanik)
q t
pengohet ndrtimi i hekurudhs Berlin-Bagdad.
Gjithashtu, dhe me prmbysjen e perandoris
Osmane prej lvizjes s xhonturqve ky projekt u
injorua. Kjo hekurudh i krcnonte interesat
tregtare t Britanis s Madhe.
* *

Perandoria
Otomane
u
konspirua
prmes
xhonturqve kto ishin operacione Britanike pr t
ruajtur sistemin e saj t modelit t perandoris
Veneciane si n garantimin e Kanalit t
Suezit(1869), krijimi i Palestins dhe ndrprerja e
553

ndrtimit t hekurudhs Berlin Bagdad, mbase

edhe kto ishin motivet pr ta shkatrruar
Perandorin Osmane dhe fillimin e Lufts s Pare
Botrore q Lindja e Mesme t jet nn kontroll t
Perandoris Britanike
Perandoria Osmane u shkatrrua duke zbatuar
logjiken Hegeliane t konfliktit n mes t tezs dhe
antitezs e cila u nxit nga Britaniket. Nga njra
an u instalua lvizja Xhonturke prmes shoqats
frimasone Macedonia Risorta q udhhiqej nga
Emanuel Carasso, i cili themeloi komitetin sekret
pr union dhe progres qendrn e kishte n Selanik.
N ann tjetr nxitn nacionalizmin agjentt tjer
britanik si : Laurenci i Arabis nxiti nacionalizmin
arab, E..Durham nacionalizmin shqiptar, SettonWatson
nacionalizimin serb dhe Noel Buxton
nacionalizmin bullgar. Kjo skizme n mes t ideve
mbinacionaliste t Panturqizmit dhe Panislamizmit
t xhonturqve dhe nacionalizmit t popujve arab,
shqiptar, serb, bullgar, grek solli edhe prmbysjen
e perandoris Osmane dhe te vete Sulltan Abdyl
Hamidit. Nse kontrolloni dy opozitat rezultati do t
jet sipas dshirave tuaja

554

Emmanuel Carasso(hebre) themeluesi i

shoqats masone Macedonia Risorta n
Selanik dhe i komitetit sekret pr union dhe
progres arkitekti i regjimit t Xhonturqve
Komiteti pr Bashkim dhe Prparim t njohur si Turqit e rinj n vitin
1908 me mbshtetjen e Britanis s Madhe, i bn grushtshtet sulltanit
dhe morn pushtetin n perandorin osmane. Turqit e rinj filluan t
rrnojn harmonin ndretnike dhe ndrfetare q e kishte kultivuar
kjo perandori, q ishte edhe themeli i mbijetess s saj ndr shekuj.
Perandoria Osmane ishte nj model shume i prparuar i shtetit
multietnik ku vetm sulltani ishte barts i sovranit ndrsa secili qytetar
i ksaj perandorie kishte t drejtn e marrjes s ofiqeve t larta madje
edhe kryeveziri mund t ushtrohej nga njerz meritor t perandoris
prej etnis joturke. Turqit e rinj e minuan kt harmoni ndrfetare dhe
ndretnike duke marr njfushat t egr kundr do etnie tjetr q
jetonte n kt perandori. Kjo politike e turqve t rinj nxiti revolt te
populli joturk duke u organizuar n lvizje nacionaliste t modelit
nacionalist liberal Mazzinian. Kjo politike e nxitjes s tensioneve
shkaktoi edhe Luftn Ballkanike m 1912-1913 n mes t serbve,
bullgarve, grekve dhe perandoris osmane. Turqit e rinj bazoheshin
n ideologjin Panturke q e modeluan sipas nj kshilltari t Sulltanit
555

q ishte agjent britanik, Armenus Vambery.Turqit e rinj duke adoptuar

ideologjin panturke q kishte si synim q t gjith Turqit t
integrohen n nj shtet dhe panislamike t gjith myslimant n nj
shtet, ktopretendime turqit i konfrontonin me Rusin q ishte edhe
synim strategjik. Ideologjia panislamike ishte br me ndikim t
Wilfred Bluntit, nj zyrtar i lart i shrbimit inteligjent britanik, sipas
logjiks s shfrytzimit t islamit kundr Rusis. N kt kart lozi
edhe agjenti tjetr britanik Bernard Lewis n shek XX. Themeluesi i
lvizjes s turqve t rinj ishte nj frimason italian, Emmanuel Carasso
(hebre). E.Carasso ishte themelues i lozhs masone italiane n
Selanik, lozha Macedonia Risorta. Gati shumica e antarve t
lidershipit turqve trinj hishin antar t ksaj lozhe masone dhe
hebrenj. Lozhat masone italiane n perandorin osmane ishin nxitur
prej Emanuel Venezianos q ishte nj bashkpuntor i Gjuzepe
Mazzinit dhe udhheqs i Bnai Brith pr Evrope dhe aleancs
universale izraelite. Lord Palmerstoni, Sulltan Abdyl-Mexhitit ja kish
infiltruar si kshilltar t lart sionistin hungarez, Arminius Vymbery i
cili ishte edhe ideolog kryesor i panturqizmit. A.Vimbery u prpoq
m pas q t ndrmjetsoj n mes t sulltanit dhe sionistit Theodor
Herzl pr themelimin e shtetit Izraelit n Palestin, por sulltani refuzoi
dhe disa studiues mendojn q ky refuzim ti ket kushtuar sulltanitPerandoria. Por, vendimet e britanikve nuk jan ad hoc por strategji
afatgjata. Britanikt lansuan dialektikn Hegeliane t konfliktit t
tezs dhe antitezs pr shkatrrimin e Perandoris Osmane. Gjersa n
njrn an Turqit e rinj luftonin pr idet e tyre panturke dhe
panislamike. Nga ana tjetr Britania e Madhe prgatiti lvizjet
nacionaliste dhe separatiste t etnive q ishin t integruara n
perandorin Osmane si nacionalizmin arab q e drejtonte Laurenci i
Arabis. Nacionalizmin shqiptar e drejtonte Edit Durham,
nacionalizmin Serb e drejtonte agjenti Britanik SettonWatson dhe
nacionalizmin bullgar e mbshteste Noel Buxton. Ndrkoh q
revolucioni grek ishte nxitur me implikimet e Lord Bajronit duke
themeluar nj komb te ri grek me pretendimin se ishin pasardhs te
helenve pr t kujtuar Bizantin. E. Carasso ishte nj ndr financuesit
e lvizjes s turqve t rinj, financoi nj numr t madh t gazetave
556

propagandistike. Operacionet e turqve t rinj drejtoheshin nga Londra

prej Aubrey Herbert q rridhte prej nj familje fisnike Britanike babai
i tij ishte Lord Carnavani qe zyrtarisht kishte nn mbikqyrje
frimasonerine Britanike n emr t Edwardit t VII. A.Herberti rridhte
nga dy familjet e njohura fisnike Herbertet dhe Howardet. Ai ishte
nipi i kontrolluesit t Xhyzeppe Mazzinit. Aubrey Herbert drejtoi
operacionet e shrbimit inteligjent Britanik n Lindjen e Mesme gjat
kohs s lufts s Par Botrore. Laurenci i Arabis ishte nj ndr
udhheqsit e shrbimit inteligjent Britanik n Lindjen e Mesme dhe
mbshtetsit kryesor t nacionalizmit Arab e identifikoi Aubrey
Herbertin si njeriun kryesor q drejtoi kryengritjen e xhonturqve. Ka
regjistrime t takimeve t shpeshta n mes t A.Herbertit me
E.Carasson dhe me lidert tjer t turqve t rinj. T dhna mbi
organizimin e turqve te rinj gjenden n arkivat e ritit Skocez t
Masoneris dhe t BNai Brithit, por nuk gjenden n librat zyrtar t
historis. E.Carasso ishte edhe partner n biznes me Volpi di
Misuratn nj ndr bankiert venecian m te njohur t fillim shek XX
i cili financoi regjimin fashist t Benito Musolinit.Volpi Di Misurata
ishte nj bankier q mbante lidhje shum t ngushta me City of
London. Volpi di Misurata ishte nj ndr arkitektt dhe financiert e
revolucionit Bolshevik m 1905 dhe 1907 dhe njeriu q e krijoi Benito
Musolinin.

557

Aubrey Herberth
N autobiografin e tij Aubrey Herbert lavdron
aftsit e britanikeve n manipulimin e popullit
Ballkanik dhe t regjionit ne Lindjen e Mesme; T
gjith populli n Turqi dhe vet turqit jan n nj
anije q po zhytet. Anglezt kan anijet e
shptimit por shpesh kto anije nuk mund ti
nxjerrin n det. David Urquhart kishte afeksionin e
Cirkazianve dhe nuk kishte nj pasardhs n
gjeneratn e ardhshme. Profesor E.G Browne
qndron i vetm n pusi. Laurenci sht nj
kampion i padiskutueshm i arabve. Bouchier dhe
Buxtoni jan heronjt e Bullgaris, Miss Durhami e
restauroi Shqiprin n kujtesn e Evrops : Steed,
Seton-Watson dhe Edward Boyle ishin mbshtetsit
e Serbis; Grekt kan pasur shum arkeolog
klasik dhe disa romantik t prkushtuar ndaj
renesancs s tyre. Turqia kishte miqsi me disa
558

zyrtar britanik. Duket se anglezt kane cilsi q

rrall i kan popujttjer, qe krijojn raporte
ndrmjet tyre dhe popujve n Lindje.
Pasi turqit e rinj e morn pushtetin prej Sulltanit ato nuk i fshehn
lidhjet e tyre me Londrn. Me 1909 marina turke ishte nn drejtim t
admiralit Britanik, Ernst Cassel q ishte bankier i Familjes Mbretrore
Britanike e themeloi dhe e menaxhoi Bankn Nacionale t Turqis.
Zyrtar britanik kshillonin Ministrin e Financave, Ministrin e
Punve t Brendshme dhe Ministrin e Drejtsis. Turqit e rinj
gjithashtu e penguan vijn hekurudhore Berlin-Bagdad. Talat Pasha i
cili shtirej si turk, ishte ministr i punve t brendshme dhe diktator i
regjimit xhonturk gjat Lufts s Par Botrore. Ai ishte mjeshtr i
madh i ritit frimason skocez n Turqi dhe projektuesi kryesor i
masakrs Armene. Kt e pohon edhe De Nogales i cili thot se
pikrisht sht Talat Pasha arkitekti i holokaustit Armenian q morri
jetn e mbi 1.5 milion armenve krishter. Nj bashkpuntor i Talat
Pashes ishte Djavid (Xhavid) Beu q ishte ministr i financave t Talat
Pashs dhe financuesi i revolucionit prmes rrjetit t Rotshildve t
cilin e ekzekutoi Kemal Ataturku. Nj ndr bashkpuntort kryesore
t E.Carassos ishte dhe nj agjent i shkatht Aleksandr Helfandi&
Parvus (hebre) me te cilin ishin edhe partner tregtar pr drith.
Parvusi ishte financier dhe ndrmjets ne mes t Rotshildve dhe
revolucionit xhonturk, ishte dhe redaktor i gazets Turqia-atdheu
yn. Parvusi punoi shum n logjistik n prpjekjen pr t
instaluarlvizjen marksiste n Rusi dhe ishte bashkpuntor me
Trockin. Nj agjent tjetr britanik sionisti rus Vlladimir Jabotinsky q
udhhiqte disa gazeta pr turqit e rinj. Ai ishte themelues i partis
ekstremiste sioniste Likud. Babai i kryeministrit t sotshm t Izraelit
Beniamin Natanjahu ka qen sekretari i tij. Sot ithtart e Jabotinskyt
prbjn ekstremizmin sionist.

559

EKONOMIA E TREGUT GJAT

EPOKS VIKTORIANE
Tregu i lir, monopoli industrial dhe skllavrimi
njerzor shkojn bashk"

Henry C. Carey,kshilltar ekonomik

i A.Linkolnit
Pas Betejs s Vaterlos, Oligarkia prbhej
prej bankierve t City of London, ministrave n
qeveri, industrialistve q ishin strategjik dhe
prej udhheqsve e organizatave t spiunazhit

W. Engedahl

560

MbretreshViktoria prej Dinastis s

Hanoverit q ishte deg e Dinastis Welf.
Aristokracia Londineze gjithnj e m shum e shtonte presionin e saj
ndaj parlamentit Britanik q t zbatoj iden e Adam Smithit mbi
tregun e lir absolut. Ata krkonin nga parlamenti Britanik t bnin
disa ndryshime t ligjeve mbi tatimet doganore, m sakt krkonin
shfuqizimin e ligjit mbi proteksionin e grurit. Ky ligj i mbronte
prodhuesit e grurit dhe t drithit n prgjithsi dhe shfuqizimi i ktij
ligji do t ishte i dmshm pr prodhuesit, ndrsa aristokracia do t
prfitonte fal tregtis s mallrave t lira q i merrte nga vendet e
bots s tret ku eksploatohej fuqia e lir puntore. Prandaj, q t
knaqeshin nevojat e aristokracis financiare dhe tregtare t
bankiereve q ishin aksionart e Banks s Anglis dhe t banks
tregtare Baring Brothers. Parlamenti britanik duhej q t zbatonte
iden e ekonomistit skocez Adam Smithit tregu i lir absolut.Kt
ligj mbi tatimet doganore parlamenti britanike e legjitimoi m 1846 q
e shfuqizoi ligjin q mbronte prodhuesit e drithit nga mallrat e lira q
vinin nga jasht. Shfuqizimi i ligjit t grurit u b pr interesa t
aristokracis financiare dhe tregtare t City of London, q
561

prpiqeshin q ta shfrytzonin pr profite maksimale, prparsit q

kishin n prodhimin cilsor, kapitalin q kishin dhe eksploatimin e
fuqis s lir n bot dhe prparsia e tyre ishte q siguronin mallra
me mime shum t ulta dhe n kt mnyr shkatrronin prodhuesit
e brendshm. Tregun botror dhe tregu i lir si filozofi ekonomike
ishin instrumentet e tyre q mund t siguronin aristokracia financiare
dhe tregtare e City of London dominimin e tyre global, n kurriz t
eksploatimit t shteteve t pazhvilluara prej t cilve sigurohej lnda e
par dhe eksploatimi i fuqis s lir puntore. Nn hegjemonin e
tregut t lir, Bankat Tregtare Britanike grumbulluan profite
fabuloze prej tregtis s opiumit nga India, Kina. Meq kinezt i
mbylln portat pr futjen e opiumit n Kin pr shkak t kulturs
konfuiane dhe pasojave antisociale q kishte opiumi. Nuk lejonin
kalimin e opiumit n Kin sepse ishin krijuar nj numr i madh
kinezsh me varsi nga Opiumi. Ministria e Jashtme Britanike
krkoi nga Kina q t lejoj tregun e lir dhe nga mosgjetja e nj
kompromisi filluan luftrat n mes t Britanis s Madhe dhe Kins q
njihen si luftrat e Opiumit. Elita financiare dhe tregtare londineze
botonte edhe nj revist javore propagandiste e njohur si The
Economist, q bnte propaganda pr t shfuqizuar ligjin mbi
(proteksionin e drithit) grurin. Partia e Torve n Britanin e Madhe
q udhhiqej prej sir Robert Pell, i cili beri shfuqizimin fatal t ligjit
mbi mbrojtjen e grurit m 1846 duke e br nj kthes fatale jo vetm
pr historin e Britanis se Madhe por edhe t historis botrore sepse
zbatimi i ides s Adam Smithit mbi tregun e lir absolute sht nj
nga shkaqet e fillimit t luftrave botrore pr shkak t krizs s rnd
sociale q ajo e prodhoi. Shfuqizimi i ligjit mbi mbrojtjen e grurit hapi
portat pr produktet e lira t agrikulturs q shkatrroi jo vetm
prodhuesit Britanik por edhe prodhuesit e tjer n Evrop dhe m
gjer. Tregtart e fuqishm t Cityt duke e ndjekur parimin e tregut
bli lir dhe shit shtrenjt. Ky parim tregtar u b dhe filozofi
ekonomike madje edhe strategji nacionale e Britanis s Madhe, ku
konsumi u konsiderua si qllim q diktonte prodhimin. Ekonomia
Britanike, bujqit britanik u shkatrruan dhe falimentuan me
shfuqizimin e ligjit t mbrojtjes e (mimit) t grurit. Bujqit irlandez u
562

shkatrruan sepse gruri e uli mimin tejmase nga shfuqizimi i ktij

ligji sepse u uln n prgjithsi mimet e produkteve ushqimore dhe
kjo shkatrroi bujqit irlandez. N Irland njihet kjo periudh pr
shkak t shfaqjes s uris s madhe t popullit irlandez, e njohur si
uria e patates. N Irland jo vetm q dominonte uria, por u bn
edhe shprngulje masive e fshatarve npr qytete. Kjo filloi prej vitit
1840 dhe kulmin e arrit kah vitet 1845-1846 dhe q kjo uri ishte
pasoj e drejtprdrejt e politikes ekonomike t zbatuar nga Britania e
Madhe. Tregu i lir absolut q kishte nj pasoj t rnd mbi
prodhuesit e brendshm q i oi drejt falimentimit dhe nxiti pasoja t
rnda sociale dhe uri masive. Politika e Britanis s Madhe ishte e
dizajnuar shfuqizimit t ligjit mbi proteksionin e grurit, t ishte n
interes t aristokracis financiare dhe tregtare t City of London.
Britania e pengonte Irlandn q t jet e vetmjaftueshme dhe ajo t
kishte zhvillim industrial. Irlanda duhej t ishte vetm nj hambar i
Britanis s Madhe. Por me zbatimin e tregut t lir edhe ky hambar
u sakrifikua pr zbatimin e ideve ekonomike t tregut t lir t
Adam Smithit. Pas vitit 1846 kur u shfuqizua ligji mbi proteksionin e
grurit, puntort indus me rrogn e tyre mizore konkurronin me
fermert britanik dhe irlandez n tregun e prbashkt pr ti shitur
produktet e tyre. Shfuqizimi i ligjit proteksionist n tr perandorin
Britanike hapi dern e nj politike t fuqis s lir puntore. Pas
vrshimit fillestar me mallra me mim t lir q bazohej n
eksploatimin e resurseve dhe fuqis s lir puntore t shteteve t
pazhvilluara t vetmit q rriten pasurin n mnyr fabuloze ishin
shtpit gjigande t tregtis ndrkombtare dhe bankat tregtare q ato
i financonin. Ndarja klasore u prkeqsua edhe m tej, duke u krijuar
nj grup i vogl me pasuri t jashtzakonshme, fabuloze dhe me rritje
progresive t varfris dhe numrit t t varfrve. Prandaj, ekonomia e
tregut t lir, q shkatrron prodhuesit vendor duke eksploatuar
vendet e pazhvilluara, resurset e tyre natyrale dhe fuqin e lir
puntore n dobi t nj elite ndrkombtare tregtare dhe financiare
prodhon varfrin dhe gjithnj e m shum globalizon varfrin.
Erazmo Peshine Smith ishte nj ekonomist q i prkiste tradits s
mendimit ekonomik t etrve themelues t ShBA-s dhe ishte nj
563

oponent i egr i sistemit britanik ekonomik q bazohet mbi iden e

tregut t lir t Adam Smithit. E. Peshine ishte edhe kshilltar i
dinastis Meiji n Japoni dhe fal ndikimit t tij n modelimin e
ekonomis n baz t ideve t sistemit ekonomik amerikan, sot
Japonia sht nj ndr fuqit e mdha ekonomike dhe teknologjike
botrore. E. Peshine pr hegjemonin e tregut t lir mbi ekonomin
botrore shkruante Kjo sht politika q akoma kontrollon Britanin,
praktikisht kombi shihet si nj tregtar i madh q bn tregti me tr
botn duke pasur shume mallra jo pr prdorim por pr shitje, duke
br prpjekje q kto mallra ti shes m lir dhe me mim m t lir
se rivalt tregtar. Edhe kompensimet q i paguan qytetarve t saj i
llogarit si humbje profiti. E. Peshine krahasoi doktrinn Britanike t
tregtarit gjigand me idet alternative t ekonomis nacionale q u
shfaqn n kontinentin evropian kah gjysma e dyte e shek XIX,
sidomos rreth viteve 1850 kur n Gjermani u shfaq unioni i politikave
doganore (zollverein) q e nxiti Fridrih Listi.Fridrih Listi n veprn e
tij Mbi ekonomin nacionale shkruan Politikn nacionale e dikton
instinkti i prodhimit dhe jo krkesa e konsumatorit. Si indikator i
prosperitetit nacional shihet agregati i prodhimit dhe jo profiti i
kompanis n treg. Shtetet e mdha t kontinentit Evropian si :
Franca, Rusia si dhe Gjermania e bashkuar me unionin doganor
(zollverein) e braktisn iden e tregut t lir si politik ekonomike e
rritjes s mirqenies ekonomike q mbizotron n Britanin e
Madhe gjat kohs s mbretreshs Viktoria. Cilat ishin prfitimet e
zbatimit t asaj politike ekonomike n Britani t Madhe q e
promovonte vet Britania e Madhe t tregut t lir sht pasqyruar
prej shkrimtarit t njohur Joseph Kay. Ai shkruante se kombi i tij q
zbatoi politikn ekonomike t tregut t lir absolut kishte nj
aristokraci m t pasur dhe m t fuqishme se do shtet tjetr n bot,
ndrsa kishte gjithashtu edhe nj popull m t varfr, m t paedukuar
dhe me pak religjioz se sa vendet tjera ne Evrop. Gjitha pasojat e
rnda sociale q prodhoi zbatimi i tregut t lir si mjerimi social dhe
varfria dhe uria e buks elita financiare dhe tregtare Britanike u
prpoq q tia adresoj mbipopullimit t bazuar n iden e Thomas
Maltusit, me qllim t lig dhe pr ti br bisht esencs s problemit
564

q kishte prodhuar kt kaos social dhe q ishte n investimin shum

t vogl n modernizimin e teknologjis s prodhimit q nuk ishte n
prputhje me shtimin e numrit t popullsis n ndrkoh q tregu i
lir kishte grabitur pasurin e shumics n nj elit t vogl n numr
t tregtarve dhe bankierve shum t pasur. Doktrina politike q
nacionalizoi kt politik ekonomike brutale q prodhoi mjerim social
e morri emrin Liberalizmi Britanik ose liberalizmi radikal Britanik.
Liberalizmi Britanik e arsyetoi zhvillimin e nj elite t fuqishme
imperiale q sundon n emr t masave vulgare injorante q nuk
duhet tju lejohet q t qeverisin n emr t tyre. Nj nga qllimet e
elits liberale t shek XIX ishte q qeveria britanike ti ruaj privilegjet
dhe ti shrbej interesit t ksaj elite t fuqishme private t
aristokracis financiare dhe tregtare. Kah fundi i shek XIX fuqia
private ishte e koncentruar n nj numr t vogl bankieresh dhe
institucioneve t City of London.

MBRETRESHA VIKTORIA DHE SISTEMI I

PERANDORIS DETARE VENECIANE

565

Perandoria Britanike
Pr do shtet q dshiron t lidh aleanc me Anglin duhet t njoh
doktrinn e saj diplomatike q sht Interesi Britanik dhe duhet t
dij se Britania e Madhe ndaj partnerve t vet nuk ka asnj
prgjegjsi morale apo sentimentale. Por nse je aleat i saj t
sakrifikon pr interesa t saj nse je rival i saj prmes aleatve t saj t
shkatrron. Suksese i diplomacis angleze sht pikrisht diktimi i
interesave t saj tek aleatet e saj t cilt luftojn pr interesat e
britanikve. Andaj, do politik botrore duhet t jet e vmendshme,
t prkufizoj interesin Britanik, q ajo duhet ti shrbej ndrsa
aleati merr vetm premtimin. sht nj shembull tipik themelimi i
Antants Kordiale me Francn q n fillim ishin kundr edhe at duke
penguar aleancn n mes t Gjermanis dhe Francs prmes nxitjes s
afers Drajfus n mnyr q t pengohen prpjekjet e ministrit t
jashtm Gabriel Hanotoux pr t lidh marrdhnie paqsore me
Gjermanin pr t penguar do konflikt n Evrop. Nj shembull tjetr
566

sht edhe vendimi pr ta shkatrruar perandorin osmane prderisa

at e kishte si nj mur q pengonte ekspansionin rus n mediteran.
Pikrisht perandorin osmane vendosi qe ta shkatrroj duke prdorur
diversitetin etnik, duke nxitur nacionalizmin liberal t modelit t
Mazzinit dhe duke mbshtetur dhe kontrolluar nga masont e
infiltruar. Pra, drejt dominimit global, diplomacia Britanike ndjek
interesin Britanik dhe suksesi i saj bazohet pikrisht n krijimin e
aleancave dhe n imponimin e sistemit t tyre. Nj nga shtyllat
kryesore t perandoris Britanike pas marrveshjes s Paqes s Vjens
m 1815 ishte se ajo mbeti fuqi detare botrore sikurse Venediku n
mesjet e cila kontrollonte tregun botror, ndrkoh q themeloi dhe
ushtri toksore e cila duke lidhur aleanca q i shrbenin interesit t saj,
pengonin do forc rivale q rivalizonte interesat e saj. Nj shtyll
tjetr e rndsishme ishte edhe krijimi i zons s tyre t influencs
apo aleatve t saj. Te shtetet e tilla Britania e Madhe ka investuar nj
kapital t madh duke siguruar koncesione madje edhe duke nnshtruar
sovranitetin ekonomik t ktyre shteteve sepse shtetet e tilla p.sh.,
Argjentina e rriti borxhin e saj 700 pr qind. Qllimi i Britanikve nuk
ishte sigurimi i kapitalit me qllim t nxitjes s industrializimit dhe
rritjes s mirfillt t ekonomis s vetmjaftueshmris por krijimi i
shteteve vasale prej t cilave siguronte lndn e par pr pak para n
mnyr q ti rivalizonte rivalt e saj. Nj qllim tjetr i Britanis s
Madhe ishte sigurim i kanaleve detare si ai i Suezit. Me kt qllim
prmes sigurimit t kapitalit mbi pambukun dhe m pas pr
kallamsheqerin arriti q nga borxhet e mdha q iu kishin akumuluar
Egjiptit ajo e aneksoi edhe Egjiptin pikrisht pr t siguruar rrugn
detare pr n Indi prej nga zhvillohej tregu lindje-perndim.
Gjithashtu pr t siguruar rrug detare n Indi ka qene edhe
kolonizimi i Afriks Jugore, ku m pas e kolonizoi edhe arin e
diamantin prej ktij shteti. Gjitha kto makinacione si sigurimi i arit
pr ta mbajtur standardin e arit dhe moslejimi i fluksit t saj prej
bankave angleze duke manipuluar me normat e interesit, sigurimi i
rrugve detare dhe kanaleve t rndsishme strategjike pr t
dominuar tregun n mes t Indis dhe perndimit, kontrolli ndaj
resurseve dhe mineraleve si dhe i sistemit t financave botrore t
567

kontrolluar prej oligarkis financiare t financave ndrkombtare

prmes banks private angleze me aksionar kryesor t saj t
familjeve eminente t Cityt si : Baringet, Hambros, Rotshildt t cilt
manipulojn me furnizimin me ar, tregjet financiare, prandaj Britania
dominonte me sistemin bankar internacional. Shtylla e tret ishte
dominimi gjeopolitik i resurseve ose lnds s par si pambuku,
metalet, kafja, qymyri dhe me arin e zi, naftn. Gjat kohs Viktorian
prderisa ajo u b fuqi e madhe perandorake paralelisht me t
ekonomia e saj e brendshme dhe mirqenia e popullit t saj
vazhdimisht shkonin drejt kolapsit gjersa kah vitet 1870 e m pas
definitivisht Britania e Madhe u fut edhe n depresionin e madh
ekonomik dhe strategjia e saj m ishte prqendruar n orkestrimin e
Lufts s Par Botrore, q m tej t mbijetoj oligarkia londineze.
Figur kye n kto qllime ishte edhe Edwardi VII q ishte prej
familjes Saxe Coburg dhe Gota q m von e ndrruan emrin n
Windsor, prej familjes s cils sht edhe mbretresha e sotme e
Britanis s Madhe Elizabeta II dhe q prfaqsojn nj familje t
Gelfve t zi t Venedikut mesjetar.

568

LORD PALMERSTONI, INDIA DHE LUFTA

E OPIUMIT
British East India Company ishte kompania q e
kishte kolonizuar Indin dhe kishte zbatuar
tregun e lir me Kinn q e furnizoi me opium
dhe e shkatrroi Kinn, kjo ishte arsyeja q
kishim luftrat e Opiumit

Lufta e Opiumit kundr Kins

Marrja e Hong Kongut, kolonizimi i Indise dhe shfrytzimi i Indis
pr ta furnizuar Kinn me opium jan disa nga synimet e perandoris
Britanike n Azi. Dy her Britania e madhe e oi marinn mbretrore
q t hapin tregun e opiumit n Kin pr ta br popullatn e saj
adiktive dhe pr t nxjerr prfitime e pasuri fabuloze. Pikrisht dhe sot
shtja e Hong Kongut shfryetzohet prej diplomacis Britanike q
n emr t shkeljes s t drejtave njerzore dshiron t demtoj
raportet SHBA Kine sepse bashkpunimi SHBA-Kin sht i
569

domosdoshm pr ta zavendsuar sistemin e kolabur monetar dhe pr

t themeluar nj sistem t ri ekonomik global t bazuar mbi idet e
kreditit nacional Hamiltonit babait t SHBAs. Nuk sht shtja sot
e konfliktit n mes t komunizmit kundr liris s tregut por n mes
t sistemit Britanik dhe sistemit Amerikan. Botrisht dihet se
perandoria Britanike ishte nj prej trafikantve m t mdhenj t shek
XIX. Trafikimi i opiumit kishte lozur rol kryesor n krijimin e
fraksionit tradhtar n SHBA. Opiumi kishte efekt shkatrrues,
krijon varshmri dhe ulte jetgjatsin. Opiumi prdorej edhe prej
familjes mbretrore n Britani, sht shkruar se oborri i mbretreshs
Viktoria porosiste opium prej barnatores mbretrore n Balmoral. N
Angli opiumi ishte i legalizuar, ishte zbuluar n Angli se pikrisht
opiumi kishte ndikuar n rritjen e mortalitetit tek femijt sepse
prdorej n shurupat pr kollitje. Opiumi ishte futur n Kin prej
Indis dhe prdorej shum edhe prej puntorve t cilt e harxhonin
2/3 e rrogs s tyre ndrsa e neglizhonin familjet e tyre. M 1729,
perandori Kineze ndaloi importimin e opiumit prve opiumit pr
qllime mjeksore. M 1799 u nxorr nj dekret Imperial q ndalonte
importimin dhe prdorimin e opiumit. Kinezt e shihnin opiumin si
helm q kishin sjellur n Kin armiqt e jashtm.Edhe Konfucianizmi
e ndalonte prdorimin e opiumit. Lajbnici kishte shkruar mjaft pr
Kinn dhe konstatoi se Krishterimi dhe Konfuianizmi kishin
elemente t prbashkta sa i prket humanizmit. Lajbnici punoi pr
nj aleanc ekumenike n mes t Konfuianizmit dhe Krishterimit.
Sipas Konfucianizmit njeriu kishte detyrime dhe borxh ndaj
paraardhsve t tyre. Trupi i tyre i sht dhn prej parardhsve t tij
si lidhje me trashgimin. Pr njeriun t shkatrroj trupin e tij ishte
nj ofendim kundr prkushtimit prindror dhe t parve t tyre.
Britanikt ishin t ndrgjegjshm pr efektin destruktiv t opiumit, por
ishte nj artikull q mund tua shisnin kinezve. Dhe mund tua
paguanin ajin t ciln e paguanin me argjent dhe shpenzonin thesaret
e tyre. British East India Company ishte nj institucion q ishte
produkt i marrjes s Anglise prej oligarkis Veneciane. Levant
Company kishte filluar tregtin me lindjen, u themelua nga fuzioni i
Turkey comp dhe Venice Comp. M 1600, The India Comp ishte
570

themeluar si deg e Levant Comp. Ajo morri nj status t prhershm

prej monarkis Britanike pr monopol n treg me East India. M
1740, roli i kompanis n Indi ishte i kufizuar n tregti qendrat n
Bombay, Calcutta dhe Madras. M 1815 ajo kishte nj ushtri prej 150
mij ushtarsh dhe qeveriste Indin drejtprsdrejti ose trthorazi.
Kompania prdori eprsin e armve evropiane q gradualisht ta
pushtoj Indin. Pushtimi i Indis u ndihmua prej kolapsit t
perandoris Moghul q e la Indin t shprbr dhe t udhhequr prej
liderve lokal. Deri m 1800 t ardhurat kryesore t veprimtaris s
kompanis n Indi ishin prej rents (qiras) s toks s pushtuar.
Bengali ishte vendi i par i pushtuar prej kompanis. Ushtria e saj
arriti ti mund udhheqsit lokal m 1757 dhe e shpalln veten si
udhheqs zyrtar t Bengalit m 1765. Kompania u vendosi tatime t
larta, provinca shpejt u shkatrrua. M 1770 nga mungesa e shiut kjo
solli uri t madhe dhe gati 1/3 e popullsis vdiq. Bengali u b qendra e
monopolit t opiumit t EAST INDIA COMPANY. Dominimi i East
India Companys ishte i mundur fal ushtrise private. Muskuli
kryesorpas kompanis ishte ushtria Britanike sikurse q e dshmoi
Lord Palmerstoni n luftn e Opiumit e krkim t zbatimit prej pals
kineze t tregut t lir. Pas uris katastrofale t Bengalit, Kurora
Mbretrore morri kontrollin mbi operacionet e East India Companis
dhe nn aktit Indian t William Pittt t Riut m 1785, Guvernatori i
prgjithshm i Indis ishte vendim i mbretris. Bordi i Kontrollit 6
antarsh u themelua n Londr pr t mbikqyrur dhe kontrolluar
pronat e Kompanis. N bord kishte edhe zyrtar Britanik t Thesarit
dhe Sekretari i shtetit, t dy ministrat e Kurors Mbretrore. Nga kjo
periudh East India Company ishte deg gjysm zyrtare e qeveris
Britanike deri sa ajo u shkri m1858. Kompania e humbi kontrollin n
Indi m revoltn Indiane m 1857-58, kur trupat Britanik u prpoqn
q ta prmbysin kryengritjen. Qeveria Britanike e Lord Palmerstonit
mori n kontroll direkt Indin. Mbretresha Viktoria vrejti se
shumica e anglezve ndjejn se India duhet t m takoj mua dhe u b
perandoresh e Indis m 1877. East India Company vendosi monopol
mbi prodhimin e opiumit, pasi e mori Bengalin. Para se t fillonte
sezona ofecert e kompanis bnin kontrata me fshatart pr
571

kultivimin e opiumit u jepnin edhe kredi pr ti mbuluar kostot.

Fshatart Indian u shisnin lng m tej prpunohej n fabrikat e
kompanis n formn e prshtatshme pr pirje. Pasi e prodhonin n
tregun e lire e shisnin prmes lngun e opiumit kompanis me mim
fare t ult, ndrsa ky agjentve t tyre tregtar n Kin e cila kishte
popullat shum her m t madhe se Evropa dhe ishte nj treg i madh
pr ta shitur opiumin dhe pr t br prfitime t majme. Britania e
ndoqi rastin e Holands e cila e qetsoi Indonezin me opium. Dutch
East India Company filloi t oj opium n Java dhe rreth 100 ton
arrisnin do vit n qytetetin e Batavis, varsit e opiumit dhe zyrtart
e korruptuar q lejonin trafikimin u bn aleat t Britanikve n
nnshtrimin e Kins. Opiumi kishte nj efekt shum shkatrrues n
ushtrin kineze dhe inteligjencn kineze. Kinezt e prdornin opiumin
vetm pr qllime mjeksore, dhe skishte vars t opiumit para se te
kishin ardhur Britaniket. Portugezet trafikonin opiumin Kinezeve. N

fillm n qytetin Canton i vetmi qytet ku lejoheshin t bnin

tregti me t huajt kishin sjellur opium por skishin mundur q ta
shesin. Por rreth vitit 1801 t ardhurat nga opiumi ishin t
mjaftueshme pr t mbuluar koston e ajit q e importonin prej
Kins. Bankrotimi i British East India Company dhe zbatimi i
nj strategjie m intenzive n eksploatimin e Indis krkonte nj
politik m destruktive kundr Kins. M 1817 Britanikt lansuan
ofenzivn e tregut t lir n Indi, duke e furnizuar me veshmbathje
Angleze ndrsa pengonte prodhimtarin vendore indiane pr
veshmbathje. Britania krkonte t rriste shitjen e opiumit q t
paguheshin transporti i veshmbathjes nga Anglia n Britani.
Kompania shkoi drejt politiks s rritjes s trafikimit t opiumit).
Kompania e mbronte politikn e saj dhe q deklaroi se sht e
nevojshme q t ndrpres konkurencn prej trafikantve tjer t
opiumit n menyr q t kontrolloj tregun e opiumit.Kinezt bn
prpjekje t kufizuara pr ta ndrprer trafikimin m 1821. Britanikt
e lvizn bazn e veprimeve trafikante t opiumit n ishullin Lindin
Brenda Canton Bay, ku marina Kineze nuk mund ti krcnonte. Anijet
e trafikantve bartnin nga 10 topa, ishin m t fuqishm se marina q
572

perandori Kinez mund ti sulmonte ato. Kompanit tregtare e onin me

anije m t mdha opiumin n ishullin Lintin pastaj me anija t vogla
e bartnin opiumin pr n breg. Tregu i opiumit u rrit dhe arriti 2.5 her
m teper se tregu i ajit. Ishte tregu m i madh i nj komoditeti n
bot. Kah vitet 1830 opiumi po e shkatrronte Kinn.M 1836
kompania furnizonte 12.5 milion vars t opiumit me opium. Ushtria
Kineze kishte humbje. Kriza financiare n Kin thellohej ngase t
ardhurat shkonin pr opium dhe krcnohej stabiliteti ekonomik i
Kins. Eksporti Kinez rreth viteve 1829-1840 kishin sjell rreth 7 mil
dollar argjenti, por importi i opiumit trhiqte prej Kine 56 milion.
Humbja e argjendit e shkatrronte ekonomin e brendshme q sillte
destabilizim t brendshm. Lin Zexy u zgjodh prej perandorit pr ta
rezistuar armikun dhe deklaroi: Disa dekada prej tash jo vetm q do
t mbesim pa ushtar per ta rezistuar armikun, por sdo t kemi as
argjend pr ta mbajtur nj ushtri. Kinezt lansuan nj fushat t
pameshirshme m 1838 pr t eliminuar konsumimin e opiumit.
Shum tregtar kinez ishin arrestuar. Nuk kemi par nj persekutim
m serioz, protesoi William Jardine.Njanar 1840, KapiteniElliot
informoi Londrn se trafikimi i opiumit mund t merrte fund pr katr
muaj.Lin Zexu q ishte zgjedhur prej perandorit kinez. Komisioner i
lart t investigoj portin ai drgoi nj forc ushtarake pr t larguar
trafikantet e opiumit prej ishullit Lintin.Ato u pozicionuan n nj
ishull shterp q ishte Hong Kongu. Lin Zexu krkonte q
kontrabandistt Brtanik t dorzonin rezervat dhe t nnshkruaje
marrveshje garance q m t mos kontrabandohet opiumi sepse
dnimi ishte me vdekje pr kontrabandistt. Lin Zexy i oi leter edhe
mbretreshs Viktoria ku i apelon q ta ndrpres trafikimin e opiumit ,
ky mall helmues q prodhohet prej personave djallzor, n vendet e
kontrolluara prej jush. Ketu sht ndaluar t konsumohet, t
nenshtruarit tuaj duhet t ndrpresin ta prodhojn. Lin Zexu besonte se
opiumi sht i ndaluar n Britani t madhe, n fakt opiumi prdorej
dhe furnizoheshin t varfrit n Angli, t cilt punonin n kushte
mizore, t ngjashme me kushtet e skllevrve npr bot q punonin
pr kompanite Angleze. Elliot krkonte pretekst pr luft , sepse sipas
tij tregtart Britanik duheshin nnshtruar ligjeve barbarike kineze. Ai
573

instruktoi tregtart Britanik q t dorzojn rezervat e opiumit me

premtimin se qeveria Britanike do t rimbursoj humbjet e tyre. Lin
Zexu shkatrroi 20283 fui ose 2.5 mil pound t zna prej
kontrabandistve Britanik. Elliot i pozicionoi forcat Britanike q t
krijojn seri t incidenteve me Kinezt q do t mbeshteste Anglia pr
luftn e planifikuar. Prderisa Matheson vazhdonte operacionet
kontrabandiste t kompanis prej bazs s re n Hong Kong, Jardine u
ua n Londr, si prfaqsues i kontrabandistve t opiumit t
mbshtesin pr luft. propaganda q ai e prhapi n Londr ishte q
tregtart e ndershm Britanik ishin t rrethuar, t burgosur, t uritur,
dhe t krcnuar aktualisht me vdekje. Ai provokoi tregtart Britanik
t pambukut se lufta ishte e nevojshme pr ta hapur Kinn pr
importet e veshmbathjes Britanike. Mathesoni u takua me Lord
Palmerstonin t planifikojn strategjin dhe t furnizoj me
informacione q merreshin prej operacioneve t tij kontrabanduese, n
gjeografin kineze q ishte kruciale pr operacionet ushtarake
Britanike. Britaniket uan atje marinn ushtarake t pergaditur
maksimalisht dhe n korrik t vitit 1840 arritn. Kinezt ishin t pa
prgaditur. Ushtria perandorake ishte n realitet vetm nj forc
policore pr t nnshtruar revoltn e brendshme. Kinezt kishin
zbuluar barutin, artileria e tyre ishte pak m efektive se fishekzjarrt.
Kinezt e kishin t pamundur t sfidonin ushtrin moderne Britanike,
ato u prpoqn por kot ato nuk kishin t zhvilluar as shkencn, as nuk
kishin baz industriale pr ti sfiduar Britanikt q ishin t trajnuar n
nnshtrimin e popullats s pambrojtur. Britanikt bnin nj seri
sulmesh n qytetet kineze, dhe prdornin flotn pr ti shkatrruar
fortifikatat, m pas krcnonin qytetet deri sa paguan hara. Britanikt
krkonin harae prej qyteteve q t mos i bombardonin. Kapiteni
Elliot u zavendsua me Sir Henry Pottinger, i cili merrte instruksione
prej Lord Palmersotnit, q krkonin prej kinezve t legalizonin
opiumin por Perandori ishte kategorik kundr.N marrveshjen e
Nankingut t shkruar m 29 Gusht 1842, Kina u pajtua t paguaj
dmshperblim prej 21 mil $ dhe t dorzoj Hong Kongun Anglis.
Portat e Cantonit, Shangait, Ningpo, Amou dhe Fuzhou hapen portat
pr tregun e lir. dhe tarifat kineze ishin t kufizuar n 5%. T huajt n
574

kto porta nuk i nnshtroheshin ligjit Kinez. Ndrsa Britania mund ta

prdorte forcn nse e krkonte nevoja e tregut. Kinezt nnshkruan
marrveshje t till edhe me Francn dhe SHBAn. Hong Kongu
ishte nj qendr kontrabands opiumit, bixhozit, prostitucionit dhe
pirateris. Guvernatori i Hong Kongut raportoi: secili person q
posedon kapital q sht i lidhur me kapital q nuk sht i punsuar n
administrat punonte n tregun e opiumit.

BRITANIA E MADHE DHE HONG KONGU

Hong Kongu
Ekonomia e Hong Kongut sht dominuar prej parave t opiumit, dhe
u zhvillua si model i suksesit Britanik t metodave t tregut t lir,
Banka e Hong Kongut dhe Shangait, gjrat e afrta t Banks
Qendrore q egzistonin n ekonomin e lire t tregut u themeluan me
parat e opiumit. Lufta e par e opiumit u pasua me luftn e dyt t
opiumit me 1856-60. Britaniket u bashkuan me francezt si partner
junior q pretendonin se mbronin katolikt kinez. Pas lufts s dyt t
opiumit opiumi u legalizua n Kin, rezistenca kineze ishte thyer,
575

ishte rritur prodhimtaria e opiumit n Kin, t ndalohet dalja e

argjentit prej Kins. Kina kishte kah viti 1880 rreth 30 deri 40 mil me
varshmri nga opiumi. Paralelisht Britania mori n dor ekonomin
kineze dhe qeverisjen financiare. M 1853 Britanikt morrn nn
kontroll doganat Kineze n Shangai pr shkak t revolts Taipig. Dy
dekada m von t gjitha doganat Kineze menaxhoheshin prej
Britanikve. N Kin filloi t paraqitet kriza sociale. Tregu kinez ishte
i dominuar trsisht prej Britanise s madhe rreth 2/3.Opiumi ishte n
list i pari pr prfitime dhe t ardhura. Shumica e t ardhurave
shkonin pr t paguar Kina dmshprblimin q iu imponuan Kins
prej marrveshjeve t ndryshme. Kina u dobsua shum nga
eksploatimi Britanik.Disa milione kinez kishin vdekur nga kaosi
social q kishte kapluar Kinn. M 1916 Kina e kishte e shpartalluar
shumn deri sa nacionalistt t mbledhur rreth figurs legjendare t
Dr. Sun Yat Senit u prpoqn t themelojn Republikn, dhe q ishte e
perkushtuar kjo fryme drejt unionit t shtetit, e cila ishte rrnuar nga
lufta n mes t ifligarve. Ne fillim t shek XX, Japonezt ishin aleat
t Britanis n Azi dhe bn disa sulme mbi Kinn. Japonezt
perdorn metodat e Britanikve duke i bombarduar civilt n Shangai
m 1932 dhe prdorimi i drogave. Japonia kishte futur shum drog
dhe heroin n Manuri dhe varsia nga drogat arriti rreth 13 milion.
Deng Xiaoping ka krkuar kthimin e tr kolonive duke prfshir
edhe ishullin Hong Kongut.e cila sht trhequr nga sovraniteti
nacional i Kins, dhe u detyruan t bjn nj marrveshje.

576

LUFTA ANGLO BOER N AFRIKN E JUGUT

Lufta Anglo-Boer per Afriken e

Jugut
Mbretresha Victoria me nj ushtri m t prgaditur dhe t pajisur me
armt m moderne t kohs me rreth 400 mij ushtar t shtresave m
t ulta t shoqris q udhhiqeshin prej oficerve t kualifikuar
nxitn lufte me Boert t cilt ishin kolonizatort n Afrikn e jugut
dhe t cilt dshironin pavarsi prej perandoris Britanike. Farmert
Boer ishin t dobt ata nuk kishin asgj tjetr prve se bibls n nj
dor dhe nj pistolete n dorn tjetr dhe ishin rreth 80 mij boer. Kjo
betej Anglo-Boer ishte e frigshme dhe brutale duke vrar mijra Boer
meshkuj e femra t pafajshm. Pse pikrisht kjo luft e pakuptimt me
nj popull baritor, prgjigja sht thjesht n fakt asnjher nuk u
fsheh ky fakt prej oligarkis financiare Londineze. Kjo luft ishte pr
t kontolluar thesarin e arit, diamantit, metaleve t muara dhe
mineraleve q gjendeshin n republikn e Transvalit dhe Republikn e
lir Orange. Kjo e vrtet u mbajt e fsheht nga opinioni botror. M
577

von jan zbuluar se shum shoqata sekrete kan lozur rol kryesor n
nnshtrimin e Boerve. Nj rol t madh lozi edhe Cecil Rhodes q
ishte nj agjent i familjes s njohur Rotshildve, i cili u drgua n
Afrikn e jugut t punoj me shoqatat sekrete pr t siguruar arin pr
Oligarkine Londineze. Cecil Rhodes e kreu detyrn q e kishte marr
nga kjo oligarki financiare. Lufta filloi n tetor t vitit 1899 dhe pas 2
vite e gjysm, Boert u deturyan t dorzoheshin. Alfred Milneri
administronte ish republikn si territor t pushtuar ushtarakisht.
Antart e Tryezes Rrumbullakt n publik njiheshin si Milner
Kidergarten. u instaluan n t gjitha pozitat qeveritare dhe fushat e
arit q u siguruan. M 1895, Rhodes bri nj plan t t prmbysjes s
qeveris Kruger q bri rezistenc kundr kolonializmit Britanik duke
organizuar nj rrebelim ndr banort Britanik n Jahannesburg.
Kryengritja dshtoi dhe prfundoi me arrestimin e Jamesonit dhe
turprimit publik. Rhodes u prcaktua t marr Transvalin dhe filloi t
prgadit menjher nj dredhi tjetr m t fuqishme. Prmes ndikimit
t Rhodesit, Lordi Alfred Milner u zgjdh si komisioner i lart
Britanik n Afrikn Jugore. N Londr, Lord Eshet ishte antar tjetr i
ksaj shoqate sekrete dhe u b nj kshilltar ky i mbretit Edward dhe
ishte n kontakt t prditshm n kt periudh. Edward Griffin nj
studiues i njohur thot: ishte zbulimi i arit dhe regjioni Whitewater
n Transval q siguroi motivin pr luft. Luftn Boer pr her t par
u udhhoq prej fuqive t mdha Evropiane, Britanikt prdorn
kampet e prqendrimit, urin dhe semundjet si arm kruciale pr ta
nnshtruar armikun. Kto mizori drejtoheshin prej Sir Alfred Milnerit
q ishte agjent i Rotshildve, q themeloi Tryezen e Rrumbullakt
(Round Tables). Rotshildt kishin nevoj pr kt kapital t madh prej
arit dhe diamantit q ishte e pasur Afrika Jugore pr te financuar
projektin e tyre utopik t fuqis botrore dhe qeveris botrore.

578

ORIGJINA E IMPERIALIZMIT MODERN

Roza Luxemburg prmes rastit t Egjyptit
spjegon natyrn e imperializmit modern. Kto
metoda i perdorn neoliberalistt modern prmes
FMNs dhe Banks Botrore pr ti varferuar
shum shtete q dmtoi rnd t mirn e
prgjithshme dhe globalizoi varfrin

Roza Luxemburg
Roza Luksemburgu sht nj ndr ekonomistet m t prparuara t
kohs e cila u angazhua pr t drejtat dhe ngritjen e mirqenies s
puntorve aneknd bots. Natyrn e krizs globale nuk mund ta
shpjegoj as Fridrih Von Hajeku dhe derivatet e mendimit t tij
ekonomik, si shkolla ekonomike e ikagos dhe shkolla Kejnsiane. Pr
kt kriz kah fundi i shek XIX dhe fillimi i shek XX ka folur Roza
Luxemburg e cila sht nj figur avangarde e mendimit ekonomik
evropian dhe themeluese e lvizjeve social-demokrate n Evrop. Sot
579

kemi inflacion t shoqruar dhe deflacion. Roza Luxemburg e

dokumentoi se origjina e imperializmit jan kmbyesit e parave q n
kohn e Babilonis, Roms. Gjermania n vend q t rikuperonte
ekonomin e saj ajo u fut n kurthet e makinacioneve gjeopolitike t
Gjermanis dhe n vend q socialdemokratt t luftonin pr t
parandaluar luftn, ato ndihmuan
luftn dhe kshtu humbn
identitetin e tyre. Roza Luxemburgu ishte hebreje nga Polonia. Q n
fmijri lexonte me ndje t madhe shkrimtarin e madh Fridrih Shiler.
Ajo kishte frikn e dobsis s lvizjeve puntore, sidomos t humbjes
s identitetit t social-demokratve gjermane q n vend t
prpjekjeve pr t ndrprer futjen e saj n luft. Ajo u angazhua n t
kundrtn n ndihmn ndaj lufts, t nj lufte q pr Gjermanin
paraqiste gremine t prgatitur nga qarqet gjeopolitike t Britanis s
Madhe, t cilt dshironin t dobsonin njhersh e prgjithmon
Gjermanin dhe Rusin q i shihte si fuqi rivalesh potencial dhe pr
kto dy shtete parashikonte nj luft n mes tyre q do ti dobsonte
jashtzakonisht. Andaj, n kto rrethana Roza Luxemburgu, bri nj
vepr tejet shkencore e quajtur Akumulimi i kapitalit, ku bri nj
qasje shkencore ndaj imperializmit modern. Me qasjen e saj Roza
Luksemburg i theu idet e vjetra rreth imperializmit. Duke analizuar
gjenealogjin e imperializmit drejt Babilonis, Roms, venecianve
dhe perandoris Britanike t cilt karakterizoheshin me nj gj
imperializmi financiar. Kt gj e dshmon edhe kshilltari i
presidentit t Franklin Ruzveltit, Herbert Feis, q ishte studiues i
historis s ekonomis dhe kshilltar ekonomik pr marrdhnie
ndrkombtare. Ai n konstatimet e tij nga libri q kish botuar
Evropa bankieri botror, erdhi n prfundime t njjta me Roza
Luksemburgun. Perandoria sht financiare. Sistemi kamatar i kredive
ndrkombtare q udhheq oligarkia mbi qeveritare financiare me
qllim t grabitjes s resurseve natyrale t kombeve. Perandoria nuk
sht aspirat nacionale pr t qen m lart se kombet tjera, dhe nuk
sht as vullnet pr pushtet e nj diktatori apo tirani, as edhe nj fuqi
globale pushtuese. Por sht nevoj e perandoris financiare pr t
implantuar sistemin e tyre kolonial t kredive ndrkombtare. N
veprn e vet akumulimi i kapitalit, kredit me kamat, jan mjeti m
580

mir q shtetet kapitaliste mbajn influencn e vet n shtetet e reja

kapitaliste. Ajo si dominuese n kt sistem e vendos perandorin
Britanike q kontrollon nj segment m t madh t planetit dhe
kredive ndrkombtare duke e marr rastin e Egjiptit m 1882. Kur
konfederata u nda nga unioni dhe Amerika, u fut n luftn civile m
1860 mimi i pambukut q sillte t ardhura m t mdha n
konfederat shkoi drejt fazs s hiperinflacionit duke arrit n 1000 pr
qind n fund t lufts. Britanikt e solln vmendjen drejt Egjiptit
duke marr borxhe t mdha prej Anglis duke financuar. Pambuku u
b biznes fitimprurs sepse u b fryrja e mimeve t pambukut dhe t
gjith mbolln pambuk prfshir edhe familjen mbretrore. Fshatarve
iu mor edhe me presion toka. Dhe t gjitha ishin t mbushura me
pambuk. Flluska e pambukut u shfry n vitin e ardhshm n
prgjysm kur prfundoi lufta civile. Ashtu si u fryn mimet, ashtu
dhe flluska u shfry shpejt. M pas u zhvillua spekulimi i kallamit t
sheqerit. Ekonomia e Egjiptit kishte filluar me kokposht. Fshatart
edhe ishin dhunshm t detyruar t punojn n plantacionet e sheqerit.
Duhej t ndrtoheshin fabrika pr prpunimin e kallamit t sheqerit
dhe infrastrukturs pr transport. Parat pr ndrtime dhe investime
vinin prmes kredis ndaj bankave britanike m 1872. Dhe u pa se
sht e pamjaftueshme t furnizohet me fuqi puntore pr t mbajtur
financiarisht flluskn e fryr. Nuk ishte leht q puntort t punonin
sepse nuk paguheshin dhe eksploatohej puna e tyre. Por edhe mimi i
fryr i sheqerit u shfry prej spekulimeve financiare dhe manipulimit t
tregut. Dhe pyetja sht prej nga vinin kto kredi me kamat dhe kush
duhej ti paguante. Ashtu jan sistemet imperialiste ku krijohet nevoja
e kompensimit t borxheve dhe aseteve fiktive duke e kanibalizuar
produktivitetin pr t rritur riprodhimin shoqror. Si rezultat i ksaj
logjike t shrbimit t borxheve fiktive n kurriz t produktivitetit
gjithnj e m shum e dmton prodhimtarin e nevojshme pr rritje
ekonomike. Ky proces shkon drejt nj pike kritike ku paraqitet
inflacion monetar dhe deflacion n ekonomin produktive. Nse njri
nga kraht dshton, sistemi bie. Dhe kjo ka ndodhur pr t shptuar
investimet spekulative t Wall Street dhe City of London si dhe
pr t paguar borxhet fiktive t FMN-s. Gjithnj e m shum jan
581

kanibalizuar kapacitetet produktive drejt kombeve, madje me borxhet

q jan shumfishuar dhe marrjen e borxheve pr ti paguar borxhet e
vjetra vetm se futemi n spirale t prmbysjes s sistemit ekonomik
pa lvizur aspak drejt ekonomis s mirqenies. Prandaj, ky borxh
fiktiv i prodhuar nga politikat e institucioneve financiare
ndrkombtare sht nj nga pengesat e mdha t rimkmbjes
ekonomike t kombeve sovran. Ky borxh ato i fut nn kontroll
financiar dhe adoptimi i politikave t kursimit t ashpr fiskal pr ti
paguar kto borxhe fiktive, gjithnj e m shum e dmton mirqenien
e kombeve madje kto institucione shndrrohen n gjakthiths t
popujve q shkaktojn varfri, mjerim dhe kriza t renda sociale.
Rezultati i fundit i politikave t ashpra fiskale jan trazirat popullore
spontane, q lindin nga demoralizimi i skajshm popullor. Ky
demoralizim popullor mund t menaxhohet n dy drejtime n
ndryshim t sistemit : kthimi n drejtim t ekonomis produktive t
modelit dirigjist ose sistemit ekonomik amerikan ose drejtimi tjetr
sht zbatimi i politikave restriktive fiskale qe dikton instalimin i
regjimit diktatorial fashist ose komunist q prdor represionin
militarist pr ta menaxhuar paknaqsin popullore.

582

LORD PALMERSTONI DHE RRNJT E

KONFLIKTIT N MES T SIONISTVE
DHE BOTS ARABE
Qllimi yn sht i qart q Palestinn ta bjm
qendr t ndikimit perendimor, duke shfrytezuar
Hebrenjt sikurse q shfrytzuam Skott, pr ta
bartur idealin Britanik n Lindjen e Mesme dhe jo
vetm t bejm nj enklav artificiale t
Hebrenjve oriental n nj shtet oriential

Leopold Amery
Coefficient group
Izraeli dhe Palestina vazhdojn t jen peng i
ideve t Haxhi Amin al Husseinit dhe Vlladimir
Jabotinskyt q t dy minuan do iniciative t
paqes n mes tyre

583

Jerusalemi
Pretendimet territoriale ndaj Palestins datojn q nga vitet 1830 prej
Lord Shaftsbury dhe Lord Palmerstonit pr t konsoliduar pretendimet
e tyre kolonialiste nLindjen e Mesme gjithashtu edhe si synim e
kishin edhe Kanalin e Suezit pr ta lehtsuar tregun n mes t lindjes
dhe perndimit. Lord Shaftsbury ishte nj sionist i krishter dhe kishte
iden se Britania duhet t themeloj shtetin sionist. Edhe Sionizmi
ishte nj lvizje nacionaliste liberale e modelit Mazzinian dhe ku
qllimi kryesor i tyre ishte themelimi i shtetit sionist si baz operative
nLindjen e Mesme pr Perandorin Britanike. Gjat kohs q
Mehmet Ali Pasha i Egjiptit me origjin shqiptare e kishte sfiduar
perandorinosmane, Britania e Madhe i kishte dal n ndihm por si
dhurat e kishte marr nj konsullat n Jerusalem. Pasi mori nj
konsullat, britanikt lansuan lvizjen sioniste prta shtuar prezencn
e tyre n Tokn e Shenjt. Nuk sht e rastsishme q themeluesin e
lvizjes sionisteTheodor Herzl e mbshtesnin financiarisht familja e
njohur Rotshild.Lord Palmerstoni prmes ambasadorit t tij i on letr
Sulltanit ku shkruan me 1840 : Ka nj kuptim te t gjith hebrenjt e
shprndar n Evrop se po afrohet koha q ato t kthehen n
Palestin. Do t ishte e nj rndsie t veant q Sulltani ti
inkurajoj hebrenjt q t kthehen ne Palestine sepse pasurine q ata
do t sjellin me ta do t rrisin resurset e sundimit t Sulltanit. Nse
hebrenjt kthehen nn sanksione dhe mbrojtje dhe me ftes te
Sulltanit, do t jet nj kontroll ndaj planeve t liga t Muhamed Alis
ose pasardhsve t tij. M duhet ta instruktoj shklqesin tuaj
fuqishm q t rekomandoni qeverin turke q t inkurajoni hebrenjt
e Evrops pr tu kthyer n Palestin. M 1845 nj bashkpuntor dhe
mbeshtets i politiks s Lord Palmerstonit n Forein Officin Britanik
Edward Ledvich Mitford kishte publikuar Nj apel n emr t
kombit izraelit ne lidhje me politikn britanike n Levant. Apeli
ishte pr ngritjen prfundimtare t kombit hebre n Palestine si nj
shtet i mbrojtur nn prkujdesjen e Britanis sMadhe. Ky synim
kishte rndsi strategjike pr kontrollin e rrugve tregtare dhe
ambicieve t tjera imperialist nLindjen e Mesme. Hapja e kanalit t
584

Suezit m 1869 ishte nj prparsi e madhe tregtare pr Perandorin

Britanike q ishte nj fuqi globale detare sepse ishte shkurtuar shum
rruga tregtare pr n Indi. Nj nga motivet e Lufts se Par Botrore
ishte pikrisht Palestina q e siguruan prmes marrveshjes Syke-Piko
dhe prmbysjes s Perandoris Otomane. Kt e pohon edhe strategu
veteran i gjeopolitiks britanike Halford McKinder i cili deklaron se
Palestina ka qen nj nga te arriturat e mdha tLufts
sParBotrore.Oligarkia financiare Britanike prmes deklarats
Balforit (Artur Balfour) q ishte sekretar i punve t jashtme t
Britanis sMadhe qe i drejtohet me letr Lord Rotshildit m 1917
vendos q t themeloje atdheun e hebrenjve. Ky shtet u instalua
prej britanikeve me qllim t shrbimeve t interesave t saj
strategjike n Lindjen e Mesme.

H.G Wells avokati i shtetit izraelit dhe qeveris

botrore, autor i veprs Konspiracioni i hapur
Sekretari pr pun t jashtme Artur Balfori iu drejtua me letr Lord
Rotshildit:Shklqesis s tij. Qeveria mbshtet themelimin e
Palestins si atdhe t hebrenjve dhe do t bj prpjekjet m t mira
pr t lehtsuar realizimin e ktij objektivi. E kemi nnkuptuar qart
se asgj nuk do t bhet qe mund t paragjykoj t drejtat civile

585

dhe fetare te komuniteti johebre qe jeton ne Palestine ose t drejtat

dhe statusin politik t ifutt n do vend tjetr.

GJEOPOLITIKA DHE LUFTA E PAR

BOTRORE
E gjith bota sht nj sken

William Shekspir

Shtetet nuk kan miq dhe aleat t prhershm

por vetm interesa t prhershme

Lord Palmerston

586

Mbreti Edwardi VII djali i mbretreshs Viktoria

dhe nxns
i Lord Palmerstonit. Edwardi VII
vinte prej familjes mbretrore gjermane SaxeCoburg and Gotha, pr shkak t sentimentit
antigjerman u quajtn Windsor.

CITY OF LONDON DHE BARASPESHA

E FORCAVE
N diplomacin botrore m i rndsishm sht
potezi i fundit i diplomacis Britanike q vendos
paqen ose luftn, fituesin ose humbsin

587

Gjasht apo shtat njerz mund ta fusin

Britanine Madhe n luft pa e konsultuar fare
parlamentin Britanik

Andrew Carnegie

Banka e Anglis
CITY OF LONDON sht nj vend prej 677 ar. N t gjendet Banka
e Anglis, q sht nj institucion privat dhe q funksionon i pavarur
nga rregullimi i parlamentit Britanik dhe fare pak ka ndikim edhe
populli britanik. Perandoria Britanike patjetr duhet t futet n luft
kur e krkojn financiert ndrkombtare e CITY-t, q e prbjn
oligarkin financiare. N librin e tij, Andrew Carnegiet:Demokracia
Triumfuese shkruan se Gjasht apo shtat njerz mund ta fusin n
luft Britanin e Madhe pa e konsultuar parlamentin fare. *Nj
prgjigje q Edwardit t VII i dha J. Ramsay Mac Donald, m von
kryeministr i Britanis s Madhe dhe armik i oligarkis financiare
Lufta sht prej gjysms s dhjetra njerzve.Ka regjistrime
autentike q provojn se City of London ka vepruar pa konsensus t
parlamentit dhe kundr vullnetit t parlamentit dhe premtimeve pr
588

mospjesmarrje n luft. Kurora e City of London ka kontroll mbi

funksionin legjislativ dhe egzekutiv t perandoris.Britania nuk ka
kushtetut t shkruar ,dhe nuk ka ndonj fuqi q ta vezhgoj
veprimtarin e City of London.

City of London -simboli

City of London edhe t drejtn ndrkombtare e shfrytzon n varsi
t interesave t saj. Ajo q n diplomacin ndrkombtare njihet si
Baraspesha e Forcave sht themeluar prej oligarkis financiare dhe
qllimet e ksaj logjike diplomatike ishin:
-Ndarja e shteteve n dy kampe antagoniste me fuqi gati t prafrt
ushtarake,n mnyr q animi i Britanis t ndikoj n rezultatin
prfundimtar.
-Frenimi i nj fuqie potenciale dhe t rrezikshme, ndihm e nj fuqie
t dyt n ann e kundrt qe e nxit ne rivalitet ndaj fuqis primare
- T adoptoj n kontinentin e Evrops politikn e rrethimit q t
mbaj shtetet n kt kontinent n varfri dhe pafuqi.
- Parandalimi i ekspansionit tregtar dhe t fuqizimit ekonomik t
fuqive rivale detare.
589

- Mbajtja e kontrollit total dhe hegjemonis mbi detin botror, q e

fitoi pasi mundi marinn e aleancs t Francs dhe Spanjs m
1805,q njihet si liria e deteve.
-Zhvendosja e baraspeshs s forcave krkon t sakrifikoj mikun
ose armikun pr t zhvendosur skenn e politiks globale n at
ideologji t paepur q krkon sakrifikimin e gjthkas ku mirqenia
dhe ekspansioni i fatit t perandoris preket. Perandoria Britanike
sht produkt i aspiratave te City of London pr te kontrolluar
sistemin monetar, rrugt e rndsishme detare dhe monopolet mbi
Tregun Botror. Nj fakt sht shum i rndsishm se Politika e
Jashtme Britanike sht vetm nj instrument e City of London q n
interesa t saj vendos paqen ose luftn, pa pyetur asnj institucion
tjetr n Angli. City Of London bashk me sistemin e Rezervave
Federale q u privatizua me 1913 duke e shkel rnd kushtetutn e
ShBA-s sot qndrojn pas FMN-s dhe Banks Botrore q i kan
futur n borxh gati t gjith planetin. Gati sa 50 fishi i GDP-s
botrore jan detyrimet q kan qeverit dhe kompanit ndaj ktyre
institucioneve t bankierve ndrkombtar. Nse kto detyrime
monetizohen dollari shkon drejt hiperinflacionit t modelit Vajmarian
q ndodhi n Gjermani m 1923, prandaj sistemi monetar
ndrkombtar sht n prag t kolapsit total dhe krkon rimkmbje
m t shpejt pr shkak t rigjallrimit t ekonomis produktive qe e
mban ekonomin planetare.
*E.Knuth,Empire of the City,Book Tree ,August 2, 2006, fq. 61-62

GJEOPOLITIKA DHE DIPLOMACIA

Lufta e Par Botrore u b prej Oligarkis
Financiare pr arsye t pengimit t prhapjes s
sistemit ekonomik Amerikan pas jehons s
fitores s Abraham Linkolnit
590

Bota do t zhytet n luftra t tmerrshme.

Qllimi i fundit sht q t shkatrrohet
Gjermania. Anglia, Franca dhe Rusia kan
konspiruar pr asgjsimin ton. Kjo sht e
vrteta e zhveshur e gjendjes dhe kjo gjendje
sht krijuar prej Edwardit t VII. Rrethimi i
Gjermanis sht nj fakt i kryer. Ne kemi hyr n
grack. Edhe i vdekur Edwardi VII sht m i
fuqishm se sa un i gjall

Wilhelmi II

Sekreti i suksesit t perandoris britanike q kur e mundi Spanjn n

Armada, ka qen i till q sht bazuar n bashkimin e kombeve t
vogla pr ta shkatrruar shtetin m t fuqishm. N fund t shek
XVIII, politika e Anglis u fokusua kundr Francs sepse Franca nn
Luigjin XIV dhe XV u b e fuqishme. Andaj, kjo politik e Anglis
kundr Francs nuk ishte si hakmarrje ndaj lufts 100 vjeare n mes
t Britanikve dhe Frankve dhe as pr ndonj pretendim territorial.
Anglia nuk mundej ti lejoj asnj shteti n kontinentin e Evrops t
bhet e fuqishme dhe nse bhet ather ajo bhet aleate e shteteve t
591

vogla pr ta shkatrruar t fuqishmin. Anglia arriti q revolucionin e

filluar e Jean Sain Bailly pr replikimin e revolucionit amerikan n
Franc ta suprimoj prmes qarqeve jakobin dhe t krijoj kushte pr
lindjen e perandoris s Napoleonit i cili u zhyt n lufta n tr ant e
Evrops dhe luftrat e tij ishin nj shrbim t Anglis, andaj
Napoleoni ishte agjent anglez dhe luftonte pr interesa t Anglis, pas
betejs s Vaterlos. Franca nuk ishte m tepr se nj koloni e
nnshtruar e Anglis dhe q ky nnshtrim vazhdon deri sot me
prjashtim t ca prpjekjeve t gjeneralit Sharl De Goll, q bri pr ta
liruar Francn nga ky nnshtrim anglez dhe pr kt, i shptoi disa
atentateve. Ndrsa n shek XIX Anglia vazhdoi t luftoj pr
perandorin, Rusia filloi t bhej e fuqishme dhe t sulmoj Turqin.
Pr t ishte nj sfid, sepse nse Turqia do t pushtohej prej Rusis,
ather Rusia do t vazhdonte drejt Egjiptit si dhe do t kontrollonte
kanalin e Suezit? dhe Detin e Kuq. N kt mnyr do t kontrollonte
mediteranin dhe rruga pr n Indi nuk do t ishte e sigurt. Kjo
seriozisht do t sfidonte dominimin tregtar q kishte Britania e Madhe.
Andaj ajo vendosi q t ndihmoj perandorin osmane q t mos
rrnohej sepse n at mnyr ruhej interesi anglez sipas maksims
ndihmo t dobtin kundr agresorit. Perandoria osmane e ushtronte
fen muhamedane dhe nuk i pengoi asgj anglezve pr ti uar
ndihm
krishtert
barbarve
muhamedan.
Diplomacia
anglezebazohet n dinakri dhe sht e ndryshueshme si era. E
vrteta sht se Anglia pr ta shptuar Indin e ndihmoi Turqin dhe u
obligua ti bashkngjitet Rusis kundr Turqis pr ta shptuar Indin.
Ja sa komplekse sht diplomacia angleze. Anglia e mundi Rusin n
luft m 1853 dhe m 1877 kur po negocionte pr paqe Turqia dhe
Rusia pas luftrave ruse-turke. Anglia e nxiti Gjermanin q t bj
presion Rusis ndrsa ajo vet ishte pro-Francs, sepse ishte n rnie
ndrsa kundr Rusis, sepse ishte n ngritje. Oto Von Bizmarku ishte
ai q e sfidoi seriozisht Anglin e cila Francn armiqsore ndaj
Prusis e kishte mundur, e nxiti drejt pretendimeve koloniale n
Afrikn e Veriut : Tunis, Algjeri, Anam dhe Madagaskar dhe zgjeroi
influencn e vet n Maroko. Ky veprim i Francs e ofendoi Anglin
dhe Italin. Por, Bizmarku e trhoqi Italin n aleancn e trefishte
592

duke e ln n konflikt Anglin kundr Francs dhe Rusis, ndrsa

Anglia ishte miqsore me Gjermanin dhe kjo kulmoi me luftn n
Orient.Britanikt menduan se fuqia e tyre n lindje sht e dobt dhe
kshtu nxitn Japonin kundr Rusis duke shfrytzuar ndjenjat
antiruse t japonezeve pr shkak t intervenimit t Rusis pr ta
ndrprer gadishullin Liaotung ndrsyen Japonin ti rezistojn
Rusis. Qllimi i japonezve kundr Rusis ishte q ta marrin Koren
dhe parandalojn okupimin e tri provincave n lindje. Britanikt
dshironin q japonezet t mbrojn Indin pr anglezt dhe t largojn
armikun britanik, Rusin rivale prej Lindjes. Kur Rusia ishte ne
kulmin e fuqis, Anglia prpiqej me ngulm tia mbush Japonis
mendjen pr ta sulmuar, dhe kur Rusia ishte n rnie dhe Japonia n
ngritje, Anglia bri t gjitha intrigat e mundshme q Japonin ta
vendos n nj pozit ngatrruese. Kjo ka qen politika e Britanis s
Madhe n shek XVIII dhe XIX. Ata q nuk e njohin kt nuk e njohin
mir historin e Anglis. Politika e Oto Von Bizmarkut ishte q t
nxis konflikt interesash n mes t Anglis, Francs dhe Rusis duke
e lejuar q Francn t ket ambicie koloniale. Duke investuar n
ndryshime t brendshme dhe reforma ekonomike, politiko-sociale e
mbi t gjitha reformat e modelit t Fridrih Listit t ekonomis
nacionale, e bn Gjermanin m t fuqishme n Evrop. T njjtn
politik ndoqi edhe Sulltan Abdyl-Hamidi, q konfrontoi interesat
ruse-angleze n Turqi, q t filloj reformat n perandorin osmane.
Prandaj, Oto Von Bizmarku dhe Sulltan Abdyl-Hamidi
konsideroheshin politikant m t menur n Evrop, pikrisht sepse
ishin sfidues pr politikn britanike. N momentin kur po prdorte
Japonin pr ta kontrolluar ekspansionin rus n lindje, Gjermania nn
udhheqje t Oto Von Bizmarkut, ishte br m e fuqishmja n
Evrop. Andaj Anglia e hoqi vmendjen prej Rusis dhe Francs dhe
bri prpjekjet e saj pr ta prmbysur Gjermanin. At q e kishte
menduar Bizmarku pr konfliktin ndrmjet Francs dhe Anglis, ajo
ndodhi. Anglia orvatej q ta merrte Egjiptin. Gjithashtu dhe Franca
kishte pretendime t tilla. Franca u prpoq q t marr Marokun.
Anglezet menduan se kjo mund ta rrezikonte ngushticn e Gjibraltarit
dhe do t humbiste dhe seriozisht u rrit tensioni dhe konflikti u b i
593

pashmangshm. Por ta ndryshuar gjendjen gjeopolitike t Evrops pa

largimin e Bizmarkut, kjo ishte e pamundur, andaj diplomacia angleze
ishte e nxitur qe Wilhelmi II t largoj Bizmarkun dhe t bj gabim
strategjik n politikn e jashtme gjermane duke filluar qe edhe ai t
ket pretendime koloniale. Pretendime koloniale t Wilhelmit t II e
nxitn Francn drejt nj afrimi me Britanin e Madhe dhe gjetjen e
nj kompromisi rreth Egjiptit q ia la Anglis, ndrsa Maroku ti
mbetet Francs. Wilhelmi II filloi t ket pretendime koloniale rreth
Afriks Lindore dhe perndimore. Kjo preku konfliktet e interesave n
mes t Gjermanis dhe Anglis. Pas disfats s Rusis n lindje,
Franca dhe Anglia u afruan shum. Pikrisht oferta e ndihms nga
frika q kishin francezt prej Gjermanis u shfrytzua si mekanizm
afrimi, sepse n rast sulmi t Francs prej Gjermanis. Anglia i ofroi
ndihm dhe kshtu ministri i jashtm francez Delkasse dhe mbreti
Edwardi VII u formua Antanta Anglo-Franceze. Pra, Anglia ka kthyer
Francn prej armikut n mike dhe Rusin dhe Gjermanin prej
miqsis n armiqsi. Pra, politika angleze nuk sht e przemrt
kordiale por ajo ndryshoi n varsi t interesave. Thelbi i diplomacis
angleze sht q t sulmoj shtetin e fuqishm prmes shteteve t
dobta dhe mbshtet armikun m t dobt q t pengoj zgjerimin e
shtetit t tret dhe kjo politik ska ndryshuar n dy shekuj. Nse
Anglia bhet mike me ndonj shtet raportet nuk jan t przemrta por
qllimi sht shfrytzimi pr ta luftuar shtetin e tret. Nse nj armik
sht dobsuar e bn mik ndrsa nse nj shtet mik fuqizohet e bn
armik. Anglia loz rolin e urdhrdhnsit. Ajo bn shtetet tjera t
luftojn luftrat e saj ndrsa ajo vetm se merr frytet e fitores.
Diplomacia angleze asnjher nuk ka mik t prhershm, n
prjashtim t Indis q siguron bazn e perandoris s saj shkruante
Dr.Suni, Andaj Indis sht e gatshme t bj do sakrific por
zakonisht sakrifikon shtetet tjera mike pr t. Edhe pse e kishte nn
kontroll Marokun kur bhej fjal q t bhej aleate me Francn
kundr Gjermanis, ja dha Francs pa ngurrim. Kjo tregon se
perandoria britanike sht n gjendje t bj do sakrific pr t
shfuqizuar fuqin e nj shteti t fuqishm dhe t frikshm pr ta
ruajtur perandorin britanike dhe statusin kolonial t Indis. Aleanca e
594

saj me Rusin, Japonin dhe Francn ishte m tepr ti udhheq drejt

interesave t saj. Nse dmton t tjert pr t prfituar vet n aspektin
moral sht mkat por politika angleze nuk vuan nga ky sindrom
sepse sht e indoktrinuar mbi idet e Xheremi Bentamit i cili vesin e
konsideron virtyt dhe arsyeton qdo qellim egoist pr t arrit
knaqsin dhe pr ta larguar dhimbjen. Ai sht edhe nj ideolog i
liberalizmit, filozofi e cila e relativizon moralin dhe kundrshton
moralin tradicional q predikojn librat e shenjt. N rastin e Turqis,
Britania e Madhe deshi t shkpuste lidhjet miqsore n mes t
Gjermanis dhe Turqis, t pengoj ekspansionin e Rusis kah Turqia
dhe njkohsisht prmes qarqeve mason nxiti lvizjet nacionaliste t
xhonturqve kundr Sulltan Abdul-Hamitit, revolucionin grek, lvizjen
nacionaliste shqiptare prmes agjentes Edit Durham, lvizjen
nacionaliste serbe si dhe Lorencin e Arabis kundr perandoris
osmane dhe qe te premtonin se ishin lojal ndaj Britanis s Madhe.
Pa asnj dyshim Greqia sht krijim i Britanis s Madhe, duke
ndikuar q t formojn identitetin grek duke u bazuar mbi ideologjin
helene-greke, si dhe n nostalgjin bizantine sepse si shprehet edhe
historiani Finleu, q jetoi gjat kohs s revolucionit e shpjegoi kt
keqkuptim n veprn e tij duke shkruar se n shek XIX. Me grek nuk
kuptohej etnia por identiteti fetar ortodoks. Britania n mnyr
klandestine bashkpunonte me Serbin, Rumanin, Bullgarin pr t
kontrolluar ekspansionin e Rusis. Britania e Madhe e ruante
mediteranin, Kanalin e Suezit q e ndrtuan n kohn e Mehmet Ali
Pashs dhe Egjiptin q e nnshtroi prmes borxheve internacionale pr
t ciln e prshkruan sakt Roza Luksemburg n veprn e saj
Akumulimi i kapitalit.Por Turqia e zgjodhi Britanin e Madhe se
sikur t kishte zgjedhur Britanin e Madhe, ajo do t sakrifikonte
Stambollin d.m.th., do tia jepte Rusis pr ti knaq aspiratat ruse q
ti ruante interesat e saj n mediteran, kanalin e Suezit dhe Egjiptin q
t ishte e lir rruga pr n Indi pr arsye tregtare t Britanis s Madhe
sepse Britania e Madhe sht fuqi detare njsoj si Venediku n mesjet
sepse edhe prfaqson t gjith metodat e saj t veprimit. Nse do t
qndronte neutral, analistt e kohs mendonin se ajo do ti shptonte
atakut t Britanis dhe t Rusis. Britania e Madhe i sakrifikon aleatt
595

e saj t dobt pr aspiratat e aleatve t fuqishm pr ti shfrytzuar n

luft kundr armikut t saj, ndrsa aleatt e saj t dobt i torturon dhe i
sakrifikon pr interesa t aleatve t saj. Dr Sun Yat Sen nj njohs
shum i mire i politiks kolonialiste t britanikve thoshte se Britania
e Madhe i shfrytzon shtetet si krimbi i mndafshit q shfrytzohet pr
t prodhuar mndafsh dhe ne momentin kur t bhen t paprdorshm
ato u hodhn si ushqim peshqve. Futja e Serbis n luft kundr
Austro-Hungaris q ishte nn patronazh rus por indirekt ishte e nxitur
prej Anglis sepse i kishte premtuar Shqiprin pr t realizuar
aspiratn e saj nacionale pr t dal n det. N ann tjetr ajo
dshironte aleancn e Bullgaris t cils i premtonte nj pjes t
Serbis sepse fuqia e Serbis po venitej ndrsa Bullgaria mund t
shfrytzohej akoma, por Bullgaria u b aleat i Gjermanis dhe ky ishte
nj dshtim i diplomacis s saj. Kur u mund Serbia prej AustroHungaris, anglezt pr kt sakrific duhej tia jepnin Shqiprin por
pr ta fituar ndihmn e Italis asaj ia ofruan Shqiprin n sfern e
influencs s saj. Duke e par rastin e Serbis edhe Turqia nse do ti
bashkngjitej aleancs me Britanin e Madhe do t sakrifikohej n
momentin kur t dobsohej pr ambiciet e Rusis. Britania u kishte
br shum premtime miqve t saj Italis dhe Rumanis ishin
territoriale. Gjithashtu dhe Japonis i premtoi Shantung dhe ishujt e
Detit Jugor, t njjtat premtime u bnte Bullgaris, Greqis dhe
shteteve tjera por kurr nuk sakrifikonte interesat e saj apo t jepte
dika nga vetja, por gjithmon ose merrte dika nga armiku ose nga
miqt q t prfitonte asistimin e tyre n betej kundr armikut. Nse
nj shtet nuk sht mjaft i fuqishm sepse sakrifikohet prej Anglis
dhe mnyra me e mire sht neutraliteti. Nse duhet t zgjedhsh n
mes t mikut ose armikut t Anglis sht Serbia dhe Turqia shembull
pra, sht m mir armik sepse nse je mik sakrifikohej. N fillim
trajtoheshin mir miqt mbronte interesat e saj por kur duheshin
sakrifikuar interesat e tyre pr t fituar nj aleat t ri padyshim q
sakrifikoheshin. Sikurse shefat q trajtojn bukur puntort n fillim
por kur t futen n minier i trajtojn si kafsh i till ishte trajtimi i
Britanis s Madhe ndaj miqve sepse ajo nuk i kishte miq por vetm si
shrbtor n shrbimin e interesave t tyre. Shtetet q ishin neutrale
596

jo se nuk donte ti sakrifikonte por nuk kishte mundsi, kurr nuk

sakrifikonte interesat e saj i trajtonte mir kur ishin t dobishme dhe
n kohn q dobsoheshin i sakrifikonte. Britania krkon miq jo pr
ti realizuar interesat e tyre por pr ti sakrifikuar, prandaj neutraliteti
sht m i dobishm n raste t tilla. Pa luft dilte Anglia n siprfaqe
si fuqi q luftonte pr drejtsi dhe pr asnj interes tjetr. Diplomatt
anglez asnjher nuk e flisnin t vrtetn. Gjithka q luftonte
Britania e Madhe ishte sigurimi i Indis q prej saj dhe kishte fuqin
perandorake ndrsa me aleatt gjente kompromisin leht, sikurse rasti
q shkmbyen me Francn, Egjiptin dhe Marokun d.m.th., Marokon ia
dha Francs. Pas fitores q arrinte kishte paqe dhe siguri dhe prgatitej
pr t sfiduar fuqizimin e ndonj shteti tjetr, ndrsa ato q kishin
tendenca t tilla shkatrroheshin q n embrion. Nse ndonj shtet
psonte disfat prej Britanis s Madhe ajo vshtir t rikuperohej me
dekada. Shtetet q ishin n dobsim e sipr nuk i lejonte q t
dobsoheshin shum dhe t bheshin t paprdorshm andaj si n
rastin e Francs duke manipuluar Wilhelmin II, t cilit Chamberlaini i
premtonte
Gjermanis perandori dhe ai e braktisi politikn
diplomatike t Bizmarkut q ishte mjaft e kujdesshme dhe
parandalonte do konflikt n Evrop dhe sfidonte seriozisht Anglin.
Politika e gabuar e Wilhelmit t Dyt e pamatur dhe ambiciet e tij pr
koloni ndikuan Anglia t kthehet n miqsi me Francn, sepse Franca
kishte frik nga Gjermania dhe kishte konflikt t interesit pr kolonit.
Pas disfats q i shkaktuan Gjermanis, Anglia dhe Rusia doln si
fuqi, andaj Anglia dshironte q ta luftonte Rusin por nuk gjente
aleat. Armikun e fuqishm nse nuk mund t siguronte aleat e bnte
mik dhe e konspironte, i ndante me t sferat e interesit dhe interesat e
saj jasht Britanis s Madhe sakrifikoheshin pr t arritur interesat e
saj.

597

EDWARDI VII DHE SIR EDWARD GRAY

DHE LUFTA E PAR BOTRORE
Edwardi VII ishte nj diplomat gjenial q duke
kombinuar njohjen e thell q kishte mbi
psikologjin e njerzve dhe t kombeve dhe me
gjakftohtsin q kishte gjithmon arrinte at q
e dshironte. Si Edwardi VII
n fushn e
diplomacis Evropa ka lindur rrall

Sir Edward Gray

Edwardi VII ishte mbret i Anglis q vinte prej familjes mbretrore
gjermane Saxe-Coburg and Gotha q e zvendsoi familjen
mbretrore t Hanoverit. M von kjo familje mbretrore pr shkak t
sentimentit anti gjerman t britanikve n Windsor q edhe sot mban
598

fronin mbretror prmes mbretreshs, Elizabets II. Historiani W.

Tarpley shkruan se Edward VII, ishte autor i Lufts s Par botrore.
Kjo luft ishte ndr m destruktivt n histori t njerzimit q hapi
portat pr Komunizmin, dhe Fashizmin. Depresionin e madh dhe
Luftn e Dyt Botrore. Edwardi VII q kishte qen nxnsi i Lord
Palmerstonit dhe sekretari i tij pr pun t jashtme Sir Edward Grey
duke shfrytzuar dobsit dhe pasionet e kombeve tjera orkestruan
Luftn e Par Botrore. Q t dyt i shrbenin strategjis s
Perandoris Britanike pr ti shkatrruar rivalt e saj : Gjermanin dhe
Rusin duke i nxitur n luft mes tyre. Ato arritn q ta mashtrojn
Gjermanin q t besoj se Anglia do t mbaj qndrim neutral n rast
t ndihms q mund ti jepte Gjermania Austris n luftn kundr
Serbis. N gusht t vitit 1914, Kaizeri Wilhelmi II e kuptoi se kishte
qen i mashtruar duke thn q : Anglia, Franca dhe Rusia kane
marrveshje n mes tyre q t shfrytzojn konfliktin Austro-Serb pr
t shpallur luft kundr nesh. Kt gjendje me mjeshtri t rrall
diplomatike e orkestroi Edwardi VII, Sir Edward Grey dhe Jozef
Chemberlaine t cilit i besonte shum Wilhelmi II .Sir Edward Grey
kultivoi iluzionin e marrdhnieve t mira dhe t przemrta si
asnjher m par n mes t Anglis dhe Gjermanis. Fal
menaxhimit me mjeshtri t Sir Edward Grayt q t mashtronte
Gjermanin me przemrsin q kishte Anglia dhe qndrimin q ajo
do ta mbante neutrale ndaj tensionimit t situats q kishte ndodhur
nga shpallja e lufts prej Austro-Hungaris ndaj Serbis q ishte
provokuar prej vrasjes se Franc Ferdinandit prej Gavrillo Principit,
antarin e shoqats frimasone Dora e Zez.N ann tjetr Britania i
dha sinjal Francs dhe Rusis pr mbshtetjen q do t kishin prej
Britanis s Madhe. N Rusi shkuan sinjalet prmes ministrit Sazanov
q ishte nj agjent Britanik sipas Uebster Tarpleyt deri te Car Nikolla
II. Kshtu nxit agresioni rus n emr t sllavofilis dhe revanshizmi
Francez kundr Gjermanis q kishte shpresa tek Anglia. Anglia e
fundit i shpalle luft Gjermanis duke e zn n befasi.Prmes Jozef
Chemberlainit Edwardi VII, i propozoi Francs Antantn Kordiale.
Prej birit t tij, kryeministrit Britanik t ardhshm, Neville
Chemberlaine, prap mashtrohet Adolf Hitleri n lojn e tyre t
599

famshme przemrsia ndaj Gjermanis. Prandaj, Lufta e Par

Botrore ishte produkt i manovrimeve diplomatike t Britanis s
Madhe duke e kequdhzuar Gjermanin me sinjale te dyfishta, e q u
krijuan nga gjendja e jashtzakonshme q e prodhoi atentati i
orkestruar i frimasonve n Sarajev ndaj Franc Ferdinandit.Edwardi
VII, ishte edhe ideolog i krijimit t raporteve speciale n mes t
ShBA-s dhe Anglis q nga koha kur ishte president i ShBA-s,
servili i Anglis, Theodor Ruzvelt. Kjo ishte edhe ideja edhe e Cecil
Rhodesit t themelimit t nj shoqate sekrete nga elita AngloAmerikane q do t kishin synim qeverin botrore. N kt drejtim u
themelua edhe Tryeza e Rrumbullakt, m pas prej saj doln shoqatat
tjera si: Kshilli pr Marrdhnie me Jasht (CFR), Instituti Mbretror
pr shtje Ndrkombtare (RIIA), klubi Bilderberger, Komisioni
Trilateral, Klubi i Roms t cilt konspirojn pre Rendin e Ri Botror.

600

PASOJAT EKONOMIKE T LUFTS S

PAR BOTRORE
KONFERENCA E PAQES N VERSAJ
1919
Traktati i Versajs pr Gjermanin ishte njlloj
sikur Paqja e Kartagjens pr Kartagjenasit
J.M KEYNES

Hiperinflacioni n Republikn e Vajmarit

601

M 1919 u mbajt Konferenca e Paqes n Versaje afr Parisit. N kt

Konferenc q synonte nj rregullim i ri ndrkombtar n boten e
paslufts s Pare Botrore, antar t shoqats sekrete Tryeza e
Rrumbullakt prfaqsonin shtetet e tyre si : Britanin e Madhe dhe
ShBA-n, njerz si : Alfred Milner, Edward Mandell House dhe
Brnard Baruch. Ato i imponuan Gjermanis dmshprblim t
paprballueshm q do t siguronte kolapsin ekonomik t Republiks
s Vajmarit dhe do t krijonte kushtet dhe rrethanat e ardhjes se
Hitlerit n pushtet. Gjersa elita ishte n Paris, n hotel Majestik
filluan t themelojn rrjetin Tryeza e Rrumbullakt, si:BilderbergCFR-RIIA-Komisioni Trilateral. N Versaj gjithashtu u vendos
themelimi i vendlindjes s hebrenjve n Palestin. Te gjith aktort e
siprprmendur t elits ishin njerz t familjarizuar ose t kontrolluar
prej familjes Rotshild. Presidentit Wilson e kishte kshilltar Kolonelin
Edward Mandel Haouse dhe Bernard Baruch, q ishin lider t
Tryezs s Rrumbullakt n ShBA. Kryeministri Britanik, Lloyd
George, u kshillua prej Alfred Milnerit q ishte nj agjent i
Rotshildve dhe lider i Tryezs s Rrumbullakt dhe Sir Philipp
Sasson q ishte nj nga pasardhsit e Mayer Amshel Rotshilidit,
themeluesit t dinastis Rotshild. Lideri Francez, Georges
Clemenceau, ishte kshilluar prej ministrit pr pun t brendshme,
Georg Mandel, emri i vrtet i tij ishte Jeroboam Rothschild. Pas
takimit sekret n Hotel Majestic, Instituti Mbretror pr shtje
Ndrkombtare u themelua ne Londr m 1920, Kshilli pr
Marrdhnie t Jashtme (1921), m pas u themelua grupi Bilderberger
(1954), Klubi Roms (1968) dhe Komisioni Trilateral (1973). Gjitha
kto grupe prfaqsojn interesat e Oligarkis Financiare dhe agjends
s tyre pr Qeveri Botrore.

HIPERINFLACIONI N GJERMANIN E
VAJMARIT

602

Konferenca e paqes n Versaje ishte shkaku i Lufts s Dyt Botrore.

N kt konferenc e cila udhhiqej kryesisht nga njerzit e
kontrolluar t oligarkis financiare, i vendosn kushtzime
Gjermanis q ishin mbi kapacitetet e saj ekonomike pr ta prballuar.
Hiperinflacioni n Gjermanin e Vajmarit sht nj shembull tipik q
na ofron historia e shek XX, pastaj se si shkatrrohet nj shtet kur
kapaciteti i saj produktiv rrnohet. Hiperinflacioni n Gjermani ishte
pasoj e masave drastike q u morn kundr Gjermanis n
konferencn e Paqes n Versaje, sepse ajo u shpall si fajtore e Lufts
s Par Botrore, edhe pse e vrteta sht krejt ndryshe. Sidoqoft
Gjermania e Vajmarit u shkatrrua qllimisht sepse njkohsisht edhe
kapaciteti produktiv i sektorit agro-industrial dhe dmshprblimi ndaj
dmeve t lufts e rnduan shum ekonomin gjermane. Gjermant
nuk kishin m tepr sy dy opsione ose t vendosin masa drastike
fiskale mbi popullatn gjermane ose t aktivizojn paraprersen.
Meqense menduan se aktivizimi i paraprereses ishte e keqja me e
vogl ato vepruan n at mnyr. Pas prfundimit t Lufts s Par
Botrore abdikoi nga froni Wilhelmi II, dhe erdhi n pushtet nj
qeveri tjetr e cila shkoi ne konferencn e paqes n Versaje me
shpresn se do t trajtohej drejt. Forcat e Aleancs t udhhequr nga
perandoria Britanike e bri prgjegjs pr Luftn e Par Botrore,
Gjermanin duke i vendosur dmshprblim tepr t madh q ishte
jasht kapacitetit ekonomik t Gjermanis pr ta paguar. Gjithashtu
Gjermanis iu krkua t dorzoj marinn e saj detare, si dhe nj
numr t madh t vagonve t trenave duke e dmtuar shum
kapacitetin tregtar t Gjermanis. Edhe pse ishte nj importuese e
ushqimit, gjithashtu n shnjestr ishte edhe bagtia. Gjermanis i
krkohej t dorzoj nj pjes t madhe t bagtive, si dhe t heq dor
nga regjione t pasura me minerale. Me masat e tilla kapaciteti
produktiv i ekonomis gjermane ishte rrnuar dhe kto masa ishin t
qllimshme. Llojd Xhorxhi m 1921 krkoi q Gjermania t paguaj
142 bilion marka ari (gold mark), ndrsa Lidhja e Kombeve q
dirigjohej nga perandoria Britanike ndaj refuzimit t pagimit t
borxhit ia dha regjionin e pasur me xehe dhe minerale t Sileziste
Polonis dhe ekosllovakis. Gjendja edhe m shum u rndua kur iu
603

b atentat Walter Rathenau pas marrveshjes Rapallo me homologun

rus. Lidhja e Kombeve, Gjermanis ia mori edhe krahinn e Ruhrit
dhe t Sarit duke e demoralizuar tutje popullin gjerman. Pr ti paguar
kto borxhe, Qeveria e Gjermanis vendosi taksa shum t larta ndaj
popullats s saj q ato nuk mund t paguanin dhe kshtu u aktivizua
parapreresja. Meqense kapaciteti produktiv ishte i rrnuar, borxhet e
saj t imponuara n konferencn e paqes n Versaje ishin enorme rritja
e vllimit t parave n qarkullim shkoi n drejtim t zhvlersimit t
Gold Marke-s dhe shprthimit t hiperinflacionit.

DEPRESIONI EKONOMIK N SHBA

(1929-30)

E premtja e zez, Shembja e bursave m

24 tetor 1929 dhe fillimi i depresionit t
madh
Rezervat federale mbajtn nj takim sekret m 18 maj 1820 pr t
planifikuar depresionin. Bankat e mdha filluan t jepnin kredi pr t
bler letra me vler, duke shkaktuar rnien e vlers s stoqeve prej
604

138.12 me 1919 n 66.24 md 1921. Kur vlera e bonove t thesarit ra

ata krkuan m tepr kredi. Kur shumica e klientve nuk paguan
faturat e tyre, bankat i morn asetet e tyre. Pas vitit 1922 profitet u
rriten dhe rezervat federale dhan kredi 10 fish m tepr dhe rritn
ofertn e paras pr 62 %. Dhe kjo rritje e vllimit t parave n
qarkullim bri ngjitje fantastike t ofertave n tregun e stoqeve.
Mediat propagandonin se bhej nj profit fabuloz prej tregut t
stoqeve. Kjo nxitje ishte e planifikuar n takimin e bankiereve
ndrkombtar m 1926, q e bn t mundur boom-in ekonomik por
q m von do t shkonte drejt katastrofs financiare. M 1928 n
House Hearings t fuqis blerse t dollarit, ndriuan faktin se bordi
drejtues i Rezervave Federale sht takuar me udhheqs t bankave
qendrore t shteteve t ndryshme evropiane n drekn sekrete m
1927 pr t planifikuar at q ato besuan si Crash i madh financiar.
M 6 shkurt 1929 drejtuesi i Banks s Anglis, Montagnu Norman,
erdhi n ShBA dhe u takua me sekretarin e thesarit, Andrew Melon
dhe rezervat federale ndryshuan politikn monetare duke e rritur
normn e diskonit. Gjate disa muajve t pastajme, antart e elits
financiare q e dinin se si do t shkonte loja i trhoqn parat e tyre
nga tregu i stoqeve dhe i riinvestuan n ar dhe argjend. Nj vit para
crashit t madh financiar falimentuan 500 banka. M 24 Tetor 1929,
elita e bankierve n Nju Jork filluan t bjn huabankare, duke i
shtrnguar klientt t shesin aksionet e tyre me mim tepr t ult, n
mnyr q ti paguajn borxhet. mimet e aksioneve ran pr 90 %
dhe US Securities humbn 26 bilion $. Mijra banka t vogla dhe
kompani sigurimi shkuan n bankrotim dhe ato q ishin milioner
bankrotuan. Q t vazhdojn depresionin ekonomik pas shembjes s
bursave prej 1929 deri 1933, Rezervat Federale uln vllimin e parave
n qarkullim pr 1/3. Si duket depresioni i madh ishte nj truk i
projektuar mir nga elita financiare t marrin parat nga njerzit dhe
ti bjn t varur dhe ti varfrojn m tepr. Kt e thekson dhe
kongresmeni Louis T Mc Fadden, drejtues i House Banking dhe
Currency Commite :Nuk ishte aksident, ishte nj ngjarje e
planifikuar me kujdes. Bankiert ndrkombtar krkonin t sillnin
nj gjendje t dshprimi t prgjithshm ku ata do t prfitonin.
605

MARKSIZMI DHE ANTIAMERIKANIZMI

Karl Marks

606

Karl Marksi ishte nj agjent Britanik q ishte nn mbikqyrje t David

Urquhart q ishte nj ndr tre njerzit m t fuqishm t Lord
Palmerstonit. Lord Palmerstoni e trashgon Xheremi Benthamin, i cili
kishte pr synim t themeloj perandorin e re romake me kryeqendr
Londrn. Ky synim filloi pas revolucionit t portokallinjve m
1688 kur u etablua Partia Veneciane n Angli, sepse Paolo Sarpi
mendoi se Venediku m nuk mund t ishte qendr tregtare botrore,
pikrisht kur u zbulua Amerika dhe tani Atlantiku shihej si nj
perspektiv e re tregtare dhe e rritjes s fuqis politike dhe
ekonomike. Lord Palmerstoni u mobilizua q t mos deprtoj n
kontinentet tjera jehona e fitores s Abraham Linkolnit. Karl Marksi
ishte nn mbikqyrje t Fridrih Engelsit dhe qllimi i shfaqjes s
Marksit n skenn politike ishte parandalimi i prhapjes s
amerikanizmit, m sakt t ideve hamiltoniane t Ameriks n Evrop
dhe bot. Nj prfaqsues i ideve hamiltoniane ishte Fridrih Listi,
idet e t cilit Oto Von Bizmarku i kishte zbatuar n rimkmbjen
ekonomike dhe n bashkimin e Gjermanis n nj shtet t fuqishm
evropian. Marksizmi prfaqsonte nj ideologji kolektive ku shteti do
t kontrollonte fuqit prodhuese ndrsa poenta ishte q t bj
konfuze idet rreth sistemit t mirfillte amerikan. Madje edhe m
von sistemin ekonomik amerikan jan prpjekur ta shpjegojn n
lidhje me idet e socializmit t Sen Simonit, Hegelit dhe Marksit, edhe
at pikrisht nga themeluesi i shkolls austriake ekonomike Dr. Karl
Menger.Karli Marksi sht rekrutuar prej shrbimit inteligjent
Britanik nn supervision t burokracis s Lord Palmerstonit, q ishte
nj pasardhs i Xheremi Benthamit n Forin Ofisin Britanik q u
themelua m 1782 nn drejtim t Lord Shelburnit. Hyrja e Marksit n
operacionit e Forin Ofisit Britanik u lansua nn supervision t David
Urquhartit q ishte senior i operacioneve t shrbimit inteligjent
britanik dhe vepronte me kapacitetin e tij t plot si koordinator pr
korrespondencn e operacioneve t Xhyzepe Mazinit pr Forin Ofisin.
Xhyzepe Mazini ishte nj agjent i Lord Palmerstonit q ishte nj lider
i shrbimit inteligjent Britanik t operacionit Evropa e re. Mazini e
organizoi edhe nj operacion tradhtar q ishte Konfederata e Shteteve
te Bashkuara t Ameriks. Edhe Marksin e kontrollonte Mazini deri n
607

operacionin e dshtuar t komuns s turpshme t Parisit q nuk zgjati

as dy muaj t plot. Marksi ishte i devotshm ndaj veprave te Adam
Smithit. Megjithat ai bindi veten se sht armiku i pakompromis i
pronarit t tij Lord Palmerston q ishte shefi drejtues i gjith
operacionit britanik gjat gjith kohs. Para tij kt gj e bnte
Xheremi Bentam. Palmerstoni ishte edhe nj skllavopronar i
konfederats si dhe nj pronar i Karl Marksit pr gjat gjith karriers
s tij deri n Komunn e Parisit. M pas Fridrih Engelsi q ishte
agjent Britanik dhe kontrollues i Marksit e largoi Marksin por m
von u supozua pr rolin e tij q mund t luaj pr shrbimin
inteligjent britanik. Ai m pas u zgjodh shefi i shrbimit inteligjent
Britanik, pr at q u njoh si Internacionalja e par q Marksi e
udhhoqi n Londr kt takim dhe nn patronazh t Gjyzepe
Mazzinit. Kishte nj admirim Marksi pr Abraham Linkolnin dhe
Henry Karey, por kontrolluesi i tij Fridrih Engels q ishte agjent i
shrbimit sekret britanik, q ne e kemi msuar si miku i tij i idealit,
nuk e lejoi q t prqafoj tendencat e tilla : proamerikane, prohamiltoniane. Jan par disa tendenca plqyese t Karl Marksit pr
sistemin amerikan dhe kauzn pr t ciln kan luftuar Abraham
Linkolni dhe Henry C. Carey, por kontrolluesi i tij, Engelsi, e largoi
nga kto tendenca. Nga rreziku i influencs s sistemit ekonomik
amerikan n lvizjet politike brenda Evrops, duhet t merren n
konsiderat dhe t kuptohet pse Perandoria Britanike bri aq shum
prpjekje pr t themeluar marksizmin si mburoj kundr prhapjes s
influencs s sistemit amerikan n Evrop, veanrisht n kontinentin
e Evrops, ashtu si filloi Fridrih List me revolucionin ekonomik
bizmarkian q m von Listi vdiq n rrethana misterioze. Dr. Sun Yat
Seni lideri republikan kinez gjat vshtrimit kritik t Marksit thot
Lufta e klasave nuk sht shkak i progresit social por sht smundja
q sht zhvilluar n kursin e progresit social. Keshtu q Dr.Sun Yat
Seni vazhdon Marksi mund t quhet vetm si patolog social dhe jo
fiziolog social. P.sh., Marksi nuk e dinte se kompania e motorve
Ford mund t bj profit duke ulur ort e puns, duke rritur rrogn dhe
duke ulur mimin e produktit. Ndrsa Marksi si mnyr e rritjes s
profitit i shihte rrogat e ulta, ort e zgjatura t puns dhe mime t
608

larta. Pikrisht Marksi e shihte n kundrshtim t plot tendencat e

pronarit dhe t puntorit sepse maksima e fitimit ishte rroga e vogl,
ort e shumta n pun dhe mimi i lart i produktit dhe nuk e merrte
n konsiderat se njeriu mund t ndryshonte situatn duke vepruar si
kapitalist dhe puntori n harmoni dhe jo grindje. Teoria e Marksit e
puns ishte gjithashtu e gabuar. Ai nuk e mori n konsiderat se para
se t shkoj puntori n fabrik, ka nevoje pr lnd t par, q t
prpunohet lnda e par, duhet t nxirret prej toks, t transportohet n
fabrik, mjetet e transportit duhet ndrtuar, pastaj duhet ndrtuar
infrastruktur q lnda e par t transportohet deri te fabrika. Pr ta
nxjerre lndn e par prej toke duhet aparatet adekuate t jen n
diskonim, gjithashtu dhe kto aparate duhet prpunuar. Puntoret pr
t qen t aft pr pun duhet t jen t shndetshm, bujku krijon
mbivlere, puntore t ndryshm krijojn mbivler, gjithashtu
konsumatori krijon mbivler. Dr. Sun Yat Seni komenton Me duket
absurd se si teoria e Marksit , mbivlera injoron t gjith kontributet
direkt dhe indirekte t puntorit. Dr. Sun Yat Seni sfidoi aspektin
marksist mbi themelet e ekonomis. Teoria e Marksit mbi vlern e
puns ishte se vlera vjen vetm prej puntorit n aspekt t prodhimit.
Por Dr. Sun duke qen ekonomist fizik e demantoi absurditetin e ksaj
ideje. Kur ne mendojm pr lndn e par pr veshmbathje, mendja
jone na shkon te pambuku, kur mendojm pr burimin e pambukut
mendja na shkon tek agrikultura. Nse dshirojm t diskutojm pr
kultivimin e pambukut ne duhet ti referohemi agrikulturs shkencore
q studion farn e mir q duhet t mbillet dhe mnyrn m t mir t
kultivimit dhe rritjes s pambukut. Disa pajisje dhe makina duhet
prdoren pr t lvruar tokn ku duhet te mbillet pambuku, t ujitet
toka q krkon aparatur tjetr dhe zhvillim t sistemit t ujitjes.
Meqense duhen t gjith kto aparatura dhe kto fertilizues duhet
dhn kredi t zhvillimit t tyre. Pasi sht mbledhur pambuku,
transportohet n fabrik ku duhet prpunuar n penj dhe pasi
produktet e pambukut t jen prpunuar ato transportohen n treg pr
tu shitur. Pr ti uar n treg na duhen mjete t transportit si anija me
avull dhe lokomotiva. Pr kt arsye ne pr ti transportuar mallrat
duhet dhn kredi minierave, prodhuesve t metalit, pylltarit dhe
609

sharrxhiut. Dr. Sun kuptoi parimet mbi t cilat prosperon nj

ekonomi ndrsa Marksi n mnyr t qllimshme bri mohim t nj
resursi fundamental ekonomik q sht mendja e njeriut dhe kapaciteti
krijues i mendjes dhe ky ishte gabimi i fatal i Marksit dhe tr
marksizmit q edhe koha e dshmoi se dshtoi sepse skishte t bnte
me ekonomin shkencore ishte ideologji e bazuar mbi konkluza
aristoteliane.

PREJ IDES DERI TE LUFTA E DYT

BOTRORE
Hegeli e vizuelizoi shpirtin absolut si drejtues t
nj procesi t vazhdueshm zhvillues (evolutiv) n
natyr, duke prfshir edhe njerzimin,gjersa
procesi ka marrur nje kurs te rregullt te ngjitjes
vazhdeshme
Ian Taylor
Koncepti i zotit t oligarkis sht zoti
i
Aristotelit ose lvizsi i palvizshm, andaj
ato te dialektika
e
Hegelit
e gjetn ligjin
dialektik t progresit konfliktin n
mes t
610

tezs dhe antitezs. Duke e konsideruar veten

sizotn tok si lvizst
ndryshimeve
shoqrore
globale e zbatuan ligjin dialektik
Hegelian
ose Shpirtin
e
bots, q
nga
konflikti fillonte evolucioni drejt rendeve m t
larta. Hegelit nuk u pajtua se Zoti q n fillim
krijoi
gjithka
n
natyr
n
formn
e
perfeksionuar, por sipas tij shpirti i bots
vazhdimisht i perfeksionon gjrat n natyr.
Dhe kjo ide ishte e art pr elitn q t
legjitimojn konfliktin n emr t Progresit dhe
nga ideja fillestare rrodhi Materializmi Dialektik
i Marksit q shfrytzoi kt.
Zoti i Lajbnicit ishte i gjithditur dhe perfekt andaj
ai kishte krijuar gjithka perfekt. Lajbnici kishte
vetm nj dallim prej Platonit sepse mendonte se
harmonia universale nuk sht produkt i vullnetit
t mir t zotit por se Zoti sht i
arsyeshm,ndrsa njeriu sht nj qenie perfekte
por imperfekte tek ai sht vullneti ku ai zgjedh
dhe shpeshher ai zgjedh t keqen n vend t
mirs. Zoti sht burim i egzistencs i esencs
dhe perfeksionit t pakufizuar. Zoti krijoi
harmonin universale n univers dhe kjo harmoni
universale haset n do manad. Perfektja tek zoti
sht pakufishmria e tij,ai krijoi botn perfekte
dhe gjithka i subordinohet ligjeve t tij edhe
shpirti edhe materja
______________________________________________________________

611

*Ian Taylor, In the Mind of Men,Tfe Publishing, fq. 374

Dialektika e Hegelit e kishte zanafilln tek

Herakliti

Georg Fridrih Hegel

Rol t madh n themelimin e pseudoshkencs kishte Shoqata
Mbretrore Britanike, antart e s cils ishin t gjith frimason. Kim
Keith e ka br t qart se lozhat mason kan pretenduar t shrbejn
si gupe pr interes t elits financiare botrore. Para daljes n
siprfaqe t Shoqats Mbretrore Britanike, studimi i shkencs ose
fenomeneve natyrale dhe teologjia ishin t pandara. Domethn Zoti
dhe natyra ishin t pandara dhe studioheshin bashk. T dyja nuk ishin
depot e ndara t njohurive por kishin ndrvarsi natyrale. Ne veprn e
tij Confession of nature, Lajbnici e vendosi Zotin n epiqendr t
shkencs. Sipas Lajbnicit origjina afrt e madhsis, forms dhe
lvizjes q prbjn cilsit primare t trupave fizik nuk mund t
gjendet n thelb t trupave. Lajbnici erdhi n prfundim se: Pse qenia
jomateriale e zgjedh nj madhsi, figur ose lvizje dhe nuk zgjedh
nj tjetr. Ai sht inteligjent dhe i urt ndaj bukuris s gjrave dhe
e fuqishm n pikpamje t bindjeve t tyre ndaj urdhresave. Ajo
612

qenie jomateriale mund t jet mendja e tr botes dhe ky sht

Zoti. Ide t tilla t Lajbnicit ishin t papranueshmepr ithtart
ediktaturs shkencoredhe veanrisht
konkluzioni se Ligjet
Universale Fizike t universit jan faktor shkakor themelore.
Metafizika Natyraliste duhej q t rrnjosej dhe prania e zotit n
korridoret e shkencs duhej q t shuhej. Pr ta arritur kt Shoqata
Mbretrore krijoi nj ndarje gnostike n mes t shkencs dhe
teologjis duke siguruar prparsin e materies n vegimet e
hulumtimit shkencor. Pikrisht Shoqata Mbretrore (Britanike)
Shkencore e kishte kt qllim qt loz rolin e zyrs qendrore t
propagands. Elita themeloi nj institucion pr t siguruar kredibilitet
pr shkencn e tyre t dizajnuar. Antart themelues t Shoqats
Mbretrore q t gjith ishin frimason. far do lloj shkence q do t
buronte prej ktyre antarve do t jen derivate t doktrinave
frimason. Hegeli merret si babai i Darvinizmit, sepse ai e dha iden
se Zoti sht Shpirti i Bots, i pranishm n t gjitha proceset
natyrale dhe merr pjes n zhvillimin evolutiv. Rezultat i ktij
mendimi sht Panteizmi ose adhurimi i natyrs, ndrsa, Jezusi ishte
vetm nj msues i ndritur. Hegeli evizuelizoi Shpirtin Absolut si
drejtues t nj procesi t vazhdueshm zhvillues (evolutiv) n natyre,
duke prfshir edhe progresin evolutiv t njerzimit. Gjersa procesi ka
marr nj kurs t rregullt t ngritjes s vazhdueshme. Rruga e ngritjes
s vazhdueshme u pa t ishte konflikti dialektik n mes t entiteteve
pozitive dhe negative dhe n fund arrihet perfeksioni.Hegeli e
reduktoi zotin n nj inteligjenc t paprcaktuar q drejton
natyrn. N momentin kur teoria e Evolucionit u pranua nga qarqet
shkencore, Hegeli u b i famshm n Gjermani dhe gjetiu. Nxnsi i
Hegelit, Ludvig Fojerbah tha se:Zoti sht projektim i vet njeriut,
q m von n mnyr ironike shprehet edhe Xhorxh Bernard Sho
se:Zoti u krijua ne imazh te njeriut, e kundrta e ides s renesancs
se njeriu sht imago dei, q sht nj parodi e Zanafilles (1:27), q
thot Njeriu u krijua n shembelltyre t zotit . Meqense Shpirti i
Bots drejton nj proces evolutiv dhe kjo ngritje fillon nga nj
Rrjedh t rregullt duke ndeshur dy natyra t kundrta, vjen deri te
nj harmoni (uniteti q ngrthen dy idet e para), q sht nj shkall
613

m e mir se gjendja paraprake. Meq universi u krijua nga BigBangu ose kundrshtimi i par, ather edhe zhvillimi njerzor duhet
t filloj t evoluoj nga ky ligj dialektik, d.m.th., nga lufta n mes
kundrshtimeve q te vij n nj sistem m harmonik. Meqense
Elita mendojn se jan zot n tok, ata dshirojn q t jen
World Spirit, q t ndikojn n procesin evolutiv t njerzimit duke
ndeshur ideologjit n mes veti q t vij te nj sistem m harmonik
q sht qeveria botrore ku ato do t zvendsojn zotin n tok,
sepse edhe ashtu e konsiderojn veten zot n tok, si dikur q
perandort dhe mbretrit e shpallnin veten si zot. Zoti i Elits
sht zoti i Aristotelit, Lvizsi i Palvizshm. Dialektikn, Hegeli e
mori prej Fihtes. Fihte ishte frimason dhe nuk sht e rastsishme q
Dialektika Hegeliane prsrit diktumin Masonik : Ordo Ab Chaos
(Rendi nga Kaosi). Duket q baza mbi t ciln mbshtetet Darvinizmi
sht frimasone. M von Dialektikn e Hegelit e mori Karl Marksi
dhe e vendosi si thelbin e zhvillimit historik duke e deformuar iden e
Hegelit mbi shpirtin n at q ai e quajti Materializm Dialektik.
Ndeshja n mes t tezs dhe antitezs konsiderohej thelbsore dhe kjo
ndeshje sht n emr t progresit t shoqris. Nj ide tjetr n
Teorin e Evolucionit sht ideja e Mbijetess s m t fuqishmve
q n kushte sociale e adaptoi Herbert Spenser duke e quajtur
Darvinizm Social, q sht n prputhje me konceptin e njeriut
kafsh t Aristotelit. Ideja e Seleksionimit Natyral e lindi teorin e
Eugjeniks ose racs s przgjedhur prej kushririt t Darvinve,
Francis Galtoni. Sipas ksaj ideologjie t dobtit, t varfrit, t smurt
dhe t prapambeturit duhet t eliminohen e t shfarosen pa pikn e
mshirs. Kta njerz besojn se kjo sht e domosdoshme pr
evoluimin e njerzimit. Nj nga arsyet pse n shekullin XX afr 60
milion njerzish dhe miliona t tjer u plagosn. Vlen t prmendet
edhe n Evropn moderne ndodhi Masakra e Srebrenics n Bosnj,
pastaj n Kosov etj. Kto fatkeqsi jan si fryt i ksaj ideologjie q iu
imponua shoqrive pa mshir.

614

HEGELIANIZMI MARKSIST I ZBATUAR

N RENDIN BOTROR
Q nga revolucioni bolshevik si lvizs i ndryshimeve globale ka
qen zbatimi i Dialektiks Hegeliane. Studiuesi Phillip D.Collins
shkruan:Marksi dhe Hitleri q t dy zanafilln e filozofis s tyre e
kishin te filozofi gjerman Hegeli. Pikrisht sht Hegeli q ndrlidh
Marksin, Hitlerin dhe Darvinin. Nuk sht e rastit q Nieanizmi,
Darvinizmi dhe Marksizmi prmenden n Protokollet e Sionistve.
Nuk sht aksidentale q Nazizmi lindi prej Nieanizmit, Komunizmi
prej Marksit dhe q t dy kto entitete ideologjike e kan zanafilln te
dialektika Hegeliane. Q t dy dyja ishin diktatura shkencore t
legjitimuara prej pseudoshkencs s Darvinizmit. Ian Taylor e
elaboron kshtu: Fashizmi ose Marksizmi, e Djathta ose e Majta t
gjitha kto jan vetm rruge ideologjike q ojn te Bota e re e
Aldous Huxleyt Diktatura Shkencore, gjersa si baz e themelimit t
ktyre rrugve ka shrbyer teoria e Evolucionit. Fashizmi sht i
lidhur me determinizmin biologjik dhe prpiqet qe t theksoj luftn e
pabarabart ku m t fuqishmit duhet t sundojn. Marksizmi thekson
progresin social prmes revolucionit njkohsisht duke theksuar paqen
dhe barazin. Hitleri e huazoi iden e zgjimit revolucionar prej
Marksit. Ian Taylor thot se Rezultati ishte q edhe Fashizmi dhe
Marksizmi prfunduan n nj destinacion-sundim totalitar prej elits.
Karl Marks gjersa jetoi n Londr ndoqi leksione mbi teorin e
evolucionit prej T.H. Huxleyt nj prej propagandistve m t fuqishm
t Evolucionit n kohn e tij, duke e sinkronizuar konceptin e lufts s
klasave me parimet Darviniste t seleksionimit natyral. Madje, Marksi
krkoi leje nga Darvini q tia prkushtoj Darvinit veprn e tij
Kapitali. Edhe Hitleri kishte lidhje me Darvinin. Nj darvinist,
615

Arthur Keith, e dokumentoi lidhjen e fuqishme n mes t teoris

raciste t Hitlerit dhe t doktrins Evolutive. N veprn e tij
Evolucioni dhe Etika, Keith shkroi Fyhreri Gjerman si kam pasur
qndrim konstant ka qen nj evolucionist, ai ka krkuar q
Gjermanin ta konfirmoj n baz t teoris s evolucionit, duke
kombinuar mbijetesn e llojit dhe seleksionimit natyral t m t
fuqishmit duke ja shtuar edhe Mbinjeriun e Nies. N nj analiz
t veprs s Hitlerit, Mein Kampf, Werner Masser zbuloi se
Darvini sht krucial n konceptin hitlerian t biologjis, adhurimit,
forcs dhe konfliktit si dhe largimit t moralit n histori. Alfred Kelly
na prkujton dhe popullarizimin e Hitlerit n Gjermani.Kshilltari m
i rndsishm i Hitlerit Heinrich Von Treitschke ishte nj adhurues i
Teoris s Evolucionit. Ai thoshte se kombet mund t arrijn
zhvillimin vetem ne kushtet e nj konkurrence t fort si przgjedhja
natyrore e Darvinit nj tjetr mendim n kt frym sht edhe t
pushtosh me an t shpats sht t sjellsh qytetrim barbarizmit dhe
dituri injorancs. Edhe Adolf Hitleri n nj miting n Nyrembeberg
thot nj rac superiore e nnshtron nj rac inferiore nj e drejt q
e vrejm n natyr dhe q mund t konsiderohet si e vetmja e drejt e
imagjinueshme3.Nse kthehemi te Hegeli ku ndrlidhen Darvinizmi,
Marksizmi dhe Nazizmi, t dyja : edhe Nazizmi dhe Marksizmi
prfaqsojn derivate t Diktaturs Shkencore dhe q jan t
ndrlidhura me Dialektikn Hegeliane q sht e involvuar n teorin
e Evolucionit. Marksi ishte i ndikuar shum prej Hegelit, andaj ai
dshironte q Dialektikn Hegeliane ta prshtat n sfern socioekonomike, ndrsa Hegeli dialektikn e tij e prpunoi n suaza t
shpirtit dhe ideve dhe nuk ishte i vetdijshm se teoria e tij e
dialektiks e zbatuar n progresin historik si pretendonte Marksi.
Ideja se konflikti sjell progres q sht dialektika thelbsore e
sistemit filozofik hegelian, do t jet ideja burimore e luftrave
botrore dhe gjenocidit m t madh n historin e njerzimit.
Proletariati (teza) ndeshet n konflikt me klasn borgjeze (antiteza)
dhe rezulton n shoqrin pa klasa (sinteza). Korniza Hegeliane
gjendet edhe n thelb t gjenocidit hitlerian. Populli gjerman (teza) u
ndesh n konflikt me antitezn (hebrenjt) n shpresn pr t krijuar
616

popullin e zgjedhur arian (sinteza). N t dyja rastet si n rastin e

Komunizmit dhe t Nazizmit rezultati ishte gjakderdhja njerzore.
Ky sht rezultati i t menduarit darvinist dhe trashgimia e
Diktaturs Shkencore, q duke zbatuar idet e Darvinit. T dy palt
komunistt dhe fashistt kan vrar miliona njerz. Kto grupe
zanafilln e kan tek oligarkia financiare Iluminati t cilt prpiqen
q ta avancojn agjendn e tyre drejt Qeveris Botrore. Sipas
ideologjis darviniste t mbijetess s m t fuqishmit fitorja krkon
gjakderdhje. Dialektika Hegeliane e zbatuar n rendin socio-ekonomik
ishte e prshtatshme pr zbatimin e formuls s Rotshildve, t cilt
financonin dy palt n konfliktin e orkestruar n interes t
prfitimeve fabuloze t cilat vinin nga humbja e miliona njerzve nga
konfliktet e pakuptimta t dy entiteteve ideologjike te krijuara prej
tyre. Dialektika Hegeliane ishte kye n luftrat botrore, si n Luftn
e Par Botrore ku u ndesh perandoria (teza) me nacionalizmin
liberal (antiteza) q u prfitua Lidhja e Kombeve (sinteza), hap drejt
Qeveris Botrore. Edhe n Luftn e Dyt Botrore u ndesh
komunizmi (teza) me antitezn (nazizmi) dhe u prfitua sinteza (rendi
i ri botror si kombet e bashkuara, nj hap drejt centralizimit global.
T gjitha kto luftra u bn n emr t progresit, sepse ideja ishte q
nga ndeshja e tezs dhe antitezs rrjedh sinteza nj rend m progresiv
se rendet paraprake. Konflikti sipas doktrins Hegeliane q u
deformua prej Marksit dhe Engelsit ishte sinonim i progresit, andaj
edhe vrasja e miliona njerzve q dallonin n aspekt ideologjik
sipas tyre ishte n emr t progresit social.

617

________________________________________________________
Ian Taylor, In The Mind of Men, fq. 411
Arthur Keith, Evolution and Theory, fq. 230
3
HarunYahya, Fatkeqsitqe solli Darvinizmi pr Njerzimin, fq. 48-49

DIALEKTIKA HEGELIANE: KOMUNIZMI

DHE NAZIZMI
Ne, do t kemi Qeveri Botrore duam apo sduam
ne, por shtja sht nse do t jet me
konsensus apo me nnshtrim

James Paul Warburg

Progresi n shtetin e Hegelit bhet nprmes
konfliktit t shkaktuar: prplasja e opozitave
bhet pr progres. Nse kontrolloni opozitat ju do
t mbizotroni natyrn e fundit."

Anthony C Sutton

618

Jakob Schiff
Jakob Schiff financoi edhe rust edhe
japonezt gjat konfliktit Ruso-Japonez m
1905, gjithashtu financoi edhe Leninin dhe
Trockin. Arkitekt i Rezervave Federale, ishte
drejtues i Kuhn Loeb and Comp q sht
prfaqsuesja financiare e familjes Rotshild.

KARTELI PRIVAT FINANCIAR REZERVAT FEDERALE

Deklarata m e sinqert e presidentit
(Wodroow Wilson):

Amerikan Udrou Uilson

Un jam njeriu m fatkeq sepse e kam

shkatrruar (tradhtuar) padashje atdheun tim.
Nj shtet i madh industrial kontrollohet prej
sistemit t saj t kreditit. Sistemi jon i kreditit
sht i prqendruar. Rritja e shtetit dhe
veprimtarit e saj jan n duar t pak njerzve.
619

Ne jemi t udhhequr m s keqi, nj prej

qeverive m t kontrolluara dhe t mbizotruara
n botn e qytetruar. Ska m qeveri prmes
bindjes dhe vots s shumics, por qeveri t
opinionit dhe ndaj detyrimit t nj grupi t vogl
t njerzvedominant.

Presidenti i (ShBA-s) Uilsoni

Mua nuk m intereson se cila kukull sht n

fron pr t udhhequr perandorin Britanike. Ai

q kontrollon ofertn paras s Britanis,
kontrollon dhe perandorin Britanike dhe un e
kontrolloj ofertn e paras n Britani

Nathan Rothschild

620

M jepni t kontrolloj parat e nj shteti, dhe

pr mua pak sht e rndsishme se kush sht
ligjvns

Amshel Rotschild

Paul Warburg
Paul Warburg me vllezrit Max, Felix dhe
Aby Warburg lozn nj rol t rndsishm pr
oligarkin financiare. U martua me Nina
Loeb, vajzn e Sollomon Loebit, themeluesin
e kompanis Kuhn, Loeb and Comp dhe
ishin partner t ksaj kompanie me
kompanin e tyre M.M. Warburg & Comp
Paul dhe Felix Warburg shkuan n ShBA si agjent t Rotshildve pr
t ideuar Bankn Qendrore Amerikane q n thelb prfaqson kartel
private financiare q do t huazoj Qeverin e ShBA-s, ndrsa
opinion publik amerikan t mendoj se ajo sht Banka Qendrore
Amerikane. Vllai i tyre Max Warburg qndroi n Gjermani pr t
drejtuar bankat e tyre familjare q ishin themeluar nga paraardhsi i
621

tyre, veneciani Abraham Del Banko. Kur Warburgt erdhn n ShBA,

Poli u martua me Nina Loeb, vajza e Solomon Loeb, t kompanis
Kuhn, Loeb and Company ndrsa Felixi u martua me Frida Shiff,
bija e Jakob Schiffit. Q t dy vllezrit u bn partner t Kuhn, Loeb
and Comp n fillim t shek XX. D.m.th., prmes martesave ishin t
lidhura familjet e njohura bankiere t Warburgve, Jakob Schiffit dhe
Morganve q ishin agjent t interesave t familjes s Rotshildve n
ShBA.

John Rockfeller
Pr ta ishte shum i rndsishm nj president q do ti nnshtrohet
interesave t elits financiare dhe pikrisht pr kt qllim u zgjodh
Udrow Wilsoni q trsisht kontrollohej prej kolonelit Mandel Hause,
q ishte prfaqsuesi m i fuqishm politik i degs s Tryezs s
rrumbullaket q n ShBA njihej si CFR (Kshilli pr marrdhnie t
jashtme) pr t cilin presidenti Wilson thoshte se sht Alter egoja e
tij, d.m.th., egoja e tij e dyt. Ishte i sinqert presidenti Wilson n
kt deklarat sepse n t vrtet ai ishte n thelb presidenti q
punonte n shrbim t elits financiare sepse Wilsoni ka thn se
Mendimet e kolonelit Hause dhe mendimet e mia jan nj
(identike). Karteli i bankierve t fuqishm si Rokfeler, Morgan,
Rotshild, Harriman u takuan fshehurazi n ishullin Xhekyll (Jekyll
622

Island) n Gjeorgji(ShBA). Zdhns politik i kartelit financiar ishte

Nelson Aldrich. E bija e tij, Abi, ishte e martuar me John Rockfellerin
(i riu). Kur ligji i cili po bhej gati q t miratohet n kongres dhe q
ishte shkruar prej kartelit financiar dhe q parashikonte themelimin e
Rezervave Federale q prfaqsonte nj kartel financiare private,
bankiert e kundrshtuan ashpr pr t kequdhzuar opinionin publik
se ligji ishte kundr interesave t bankierve ndrkombtar. Ligji u
miratua para krishtlindjeve t vitit 1913. Tani Qeverin Federale
Amerikane ndryshe nga q e kishin iden etrit themelues t ShBA-ve
e n veanti Aleksandr Hamiltoni, q ishin pr Bank Nacionale
Amerikane q emeton kredi n dobi t ekonomis fizike si baz t
sovranitetit dhe parim q rridhte nga kushtetuta dhe preambula e
ShBA-s. Kshtu m 1913, elita financiare arriti q t themeloj
Rezervat Federale dhe taksn mbi t ardhurat federale. Pikrisht sht
sistemi i Rezervave Federale q ka shkaktuar deficitin amerikan dhe
ka vendosur taks mbi tatimpaguesit amerikan t cilt paguajn pr
interes t bankierve q krijojn para prej hiit t cilave iu vendosin
kamat q sigurisht e paguajn taksapaguesit amerikan. Si aksionar
kryesor t Rezervave Federale sipas studiuesve serioz jan :
Rotschild Bank e Londrs, Warburg Bank e Hamburgut,
Rotschild Bank prej Berlini, Lehman Brothers e Nju Jorkut,
Lazard Brothers e Parisit, Kuhn Loeb Bank e Nju Jorkut, Israel
Moses Seif Bank Itali, Goldman Sachs n Nju Jork, Warburg
Bank n Amsterdam, Chase Manhattan Bank n Nju Jork.

SERGEJ WITTE DHE REVOLUCIONI

BOLSHEVIK

623

Bolshevizmi sht nj burokraci e ngusht

tiranike, me sistem spiunazhi shum t elaboruar
dhe m e tmerrshme se ajo e mbretit rus. Nj
aristokraci e paturpshme dhe e pamshirshme, e
prber prej hebrenjve t amerikanizuar. Asnj
rudiment i liris nuk mbetet, n t menduar, n
fjalime dhe n veprim.

N letrn e drejtuar Otoline Morell prej

filozofit,
Bertrand Rusell 25 korrik 1920
Ka
pasur
nj
aleanc t vazhdueshme,
megjithse t fsheht n mes t kapitalistve
ndrkombtar dhe socialistve revolucionar
ndrkombtar pr prfitime t tyre t ndrsjella

Anthony C. Sutton

Vlladimir Ili Lenini

624

Bashkpunimi n mes t ShBA-se dhe Rusis ishte pikrisht n luftn

Veri-Jug q ishte nj luft civile kur Aleksandri II i erdhi n ndihm
Abraham Linkolnit dhe ishte faktori ky i fitores s Abraham
Linkolnit. Pikrisht ky bashkpunim ndikoi q t prhapen edhe idet
e sistemit ekonomik amerikan edhe n Rusi. Shkenctari Rus, Dmitry
Mendelev, e ndoqi Ekspozitn Ndrkombtare n 100 vjetorin e
shpalljes s deklarats s Pavarsis s ShBA-s.

Sergej Witte nj nga intelektualt m t

shquar Rus q dshironte t zbatoj Sistemin
Ekonomik Amerikan n Rusi.
Dmitry Mendelev bashkpunoi me ministrin Sergej Witte n
industrializimin e Rusis e veanrisht n ndrtimin e vijs
hekurudhore Trans-Siberiane, sikurse hekurudha Trans-Kontinentale
q u ndrtua n ShBA gjate Lufts Civile. Nj prej mendjeve m t
ndritura ruse ishte Sergei Witte i cili ishte nj nga intelektualet e
shquar rus q kishte simpati pr sistemin ekonomik amerikan dhe
ishte ithtar i ideve ekonomike t Fridrih Listit. Njhersh Sergej Witte
i shkroi mbretit Nikolls s II mirqenia e perandoris suaj varet prej
puns nacionale, rritjes s prodhimtaris dhe zbulimin e fushave t
625

reja t ndrmarrjeve ruse pr t br tr shtetin m prosperues. Ne

duhet te zhvillojm industri pr prodhim masiv, t disperzuar dhe t
larmishme. Ne duhet ti japim shtetit nj perfeksion industrial sikurse
n ShBA q prosperitetin e saj e bazon n industri dhe agronomi. Nj
nga projektet kye pr ta modernizuar Rusin, Sergej Witte mendonte
ndrtimin e hekurudhs Trans-Siberiane. Sergej Witte mendonte qe ta
hapte Siberin pr Hebrenjt Rus te cilat jetonin ne geto dhe
diskriminoheshin. Sergej itte me 1899 kishte publikuar nje punim
me titull Kursimi Nacional dhe Fridrih Listi ku Sergej Witte citon
teorit ekonomike t Fridrih Listit dhe bhet avokati i ideve t tij n
Rusi. Segej Witte arsyeton nevojn pr industrializim domestik t
Rusis, t mbrojtur prej konkurrencs s jashtme prmes tarifave
mbrojtse doganore. M 1891 kjo rezultoi me vendosjen e tarifave
doganore q solli nj industrializim t shpejt t Rusis n fillim t
shek XX. Aleksandrit t II mbretit te shquar Rus dhe bashkpuntorit
t Abraham Linkolnit iu b atentat prej grupit terrorist Narodna Volya.
Ky grup jo vetm q nuk u bllokua por u lehtsua atentati prej
reaksionarve q ishin t afrmit e mbretit q nuk e dshironin
progresin industrial. Shumica e reaksionarve ishin kolaboracionist
n orkestrimin e luftrave Ballkanike me Britanin e Madhe. Pas
atentatit ndaj mbretit Aleksandrit t II u themelua Vllazria e
Shenjt pr mbrojtje, gjoja m t mir t monarkis. Prej ksaj
organizate sekrete lindi Okhrana e cila lozi rol krucial n organizimin
e Revolucionit Bolshevik Rus. Nj nga figurat kryesore q luftonte
Sergej Witte dhe influencn e tij ne Rusi, u angazhua Sergei Zubatov
nj agjent anglofil. Zubatovi u zgjodh drejtues i policis sekrete Ruse
Okhrana n Mosk. Okhrana u themelua prej Kontit N.P. Ignatiev, nj
komandant ushtarak i forcave Ruse gjat Luftrave Ballkanike 18751878, q u orkestruan prej Londrs. Bashkpuntori i Kontit Ignatiev
ishte V.P Meshchersky q ishte patroni i i Zubatovit q ja siguroi
postin Meshchersky, ishte patron edhe i shkrimtarit t shquar rus
Fjodor Dostojevskit, i cili propagandoi pr luftrat Ballkanike dhe
patron i filozofit nihilist Fridrih Nie. Zubatovi absorboi idet dhe
filozofin e Nies dhe ishte nj adhurues i shoqats s Fabianve n
Londr. Agjentet e Zubatovit u bn edhe Vlladimir Jabotinski dhe
626

Alexander Helphand Parvus. Jabotinsky shkoi n Paris dhe punoi pr

nj nga agjentt m famkeq t Okhranes, Peter Rakovsky i cili e
shkroi dhe e botoi Protokollet e Sionistve me qllim t
persekutimit t Hebenjve t cilt e prkrahnin Sergei Witte pr shkak
t politikave t tij humane dhe modernizuese. N Paris Jabotinsky
fillon t punoj edhe pr shrbimet inteligjente britanike. Jabotinsky
njihet si themelues i Lvizjes Revizioniste t Sionizmit dhe
mbshtets entuziast i Benito Musolinit. Ai ishte bashkpuntor me
Alexander Helphand Parvus, nj prej agjentve t shquar t
Revolucionit Bolshevik. Edhe Jabotinskly, edhe Parvusi kishin
origjinn prej Odese dhe merreshin me tregtin e grurit n Mediteran.
N t dieln e prgjakur Parvusi shfaqet si bashkpuntori i Leon
Trockit gjat trazirave n Shn Petersburg. Parvusi dhe Jabotinsky
lozn rol t rndsishm edhe n revolucionin Xhonturk. Por ai q
ishte n prapasken t Revolucionit Bolshevik ishte Volpi di Misurata
q ishte agjenti ekzekutiv i Oligarkis Financiare Veneciane q
operonte n interes t tyre n shtjet n Ballkan dhe Rusi. Fisnikria
Veneciane dhe interesat e Oligarkis Financiare operonin ne Rusi q
nga shek XVIII q ishte kolaboracionizmi me disa familje Fisnike
Ruse t cilat kishin njerzit e tyre ne Ministrin e Brendshme dhe
sht pikrisht ky fraksion q i bri atentatin Aleksandrit t II dhe q
m von u konsolidua n shoqatn sekrete Okhrana q lozi nj rol
krucial n eliminimin e politikave t lansuara t Sergei Witte i cili
kishte punuar pr ta zbatuar Sistemin Ekonomik Amerikan, por q
Okhrana me agjentt e saj e pengoi kt influenc duke organizuar
Revolucionin Bolshevik dhe kshtu Rusia u devijua nga rruga q e
trasoi shkenctari Dmitry Mendelev dhe Sergej Witte drejt brjes s
Rusis nj shtet modern n modelin e ShBA-s. Andaj, te financuesit
e lvizjes Bolshevike e gjejm edhe t vrtetn mbi mbshtetjen e tyre
nga Oligarkia Financiare.

627

FINANCIMI I REVOLUCIONIT BOLSHEVIK

Ku ka shtet nuk ka liri , ku ka liri nuk ka shtet

Revolucioni Bolshevik
Pyetja m e rndsishme q i prket shkaqeve t luftrave botrore
sht kush i financoi lvizjen naziste dhe lvizjen bolshevike. Librat e
sotm akademik luftrat botrore i paraqesin si aksidentale dhe t
shkaktuara nga ardhja n pushtet t liderve t paprgjegjshm.
Por, nuk shpjegojn si erdhn kta njerz t paprgjegjshm n
krye t pushtetit, mbi ciln ideologji u mbshtetn dhe fituan
prkrahje nga populli, ku gjenden rrnjt e ideologjive t tyre dhe
kush i mbshteste financiarisht. Nj rast shum interesant n historin
e Evrops sht revolucioni Bolshevik q prmbysi dinastin
mbretrore t Romanovve. Lenini ishte n Zvicr q prej vitit 1905,
kur u prpoqn t prmbysin n mnyr t pasuksesshme mbretin nga
nj revolucion komunist abortiv. Lenini udhtoi me trenin e blinduar
628

npr Evrop. Me vete mori 5-6 milion gold Amerikan shkruan

Gary Allen. Gjithka ishte aranzhuar nga shrbimet inteligjente
gjermane dhe bankierit Maks Warburg nprmes nj socialisti t
pasur Aleksandr Helfand (Parvus) q ishte antar i shoqats
gjysmsekrete, Fabian.

Agjenti i Jakob Schiffit Leon Trocki *

Leon Trocki ishte n Nju Jork, dhe gjat kalimit t kufirit n Kanada u
kap nga autoritetet kanadeze por me ndrhyrjen e Britanikve
nprmes partnerit t Kuhn and Loeb Sir William Wiseman dhe nga
ShBA-ja prmes kolonelit Mandel Hause q ishte agjent i elits n
ShBA dhe njihej edhe si alter egoja e presidentit Wilson bn
presion deri tek autoritetet kanadeze pr ta liruar. Trocki kishte
pasaport amerikane dhe shkoi pr ta takuar Leninin. Dy gjermant q
e kishin financuar Revolucionin Bolshevik ishte Maks Warburgu dhe
hebreu nga Odesa, Fabiani Aleksandr Helphand. Ato nn maskn e
shrbimit t Gjermanis financuan Bolshevikt. Mirpo Max Warburg
dhe Paul Warburg ishin ndr agjentt kryesor t themelimit t
Rezervave Federale dhe nga pozita e tyre n bordin drejtues t
Rezervave Federale. Ato lozn nj rol kryesor n financimin e
luftrave t ShBA-s. Vllai i Max Warburgut, Felix Warburg e kishte
vajzn e Jacob Schiff-it q ishin partner n Kuhn, Loeb & Co, ndrsa
629

Max Warburgu drejtonte bankn familjare me Rotshildt n Frankfurt.

Jakob Schiff gjithashtu financoi Leon Trockin dhe sipas nj gazete
New York Journal-American t 3 shkurtit, 1949 : Sot vlersohet
sipas nipit t Jakob Schiffit, John Schiff se Jakobi dha 20 mil $ pr
triumfin e Bolshevizmit n Rusi. Nj prej informacioneve m t
rndsishme pr financimin e bolshevikeve sht libri Carizmi dhe
Revolucioni prej nj gjenerali rus Arsene De Goulevitch q n
Franc themeloi Unionin e Njerzve t Shtypur. N kt vepr
Goulevitch shkruanfurnizuesitkryesor t financave pr revolucionin,
nuk kan qen as milionert e krisur rus dhe as banditt e armatosur t
Leninit. Parat erdhn kryesisht prej Britanis s Madhe dhe qarqeve
Amerikane t cilt e mbshtetn kauzn e Revolucionit Rus, De
Goulevitch vazhdon : Nj rol t rndsishm n ngjarjet n Rusi gjat
Revolucionin Rus, lozi bankieri i pasur Amerikan, Jakob Schiff,
megjithse sht zbuluar parcialisht dhe m nuk sht
sekret.*.Gjenerali Aleksandr Nechvolodov sht cituar prej De
Goulevitchit n librin e tij N Prill t vitit 1917, Jakob Schiff
deklaroi publikisht se revolucioni n Rusi kishte qen i suksesshm
fal mbshtetjes s tij financiare. N pranver t atij viti, J. Shifi filloi
q t subvencionoj Trockin. Ai dhe kompania e tij subvencionoheshin
prej Maks Warburgut dhe Olaf Aschbergut t Nye Banken t
Stokholmit, Sindikatin Rhine Westphalian dhe Jivotovsky, vajza e t
cilit u martua m von me Trockin. Participimi i J.Shiffit tani
mohohet, por veprimtaria e tij dihej nga t gjitha shrbimet
inteligjente t aleancs dhe kjo krijoi nj bindje t gabuar se
Bolshevizmi ishte nj komplot ifut. shtja e financimit t
Bolshevikve ka mbetur tabu. Dshmit flasin se revolucioni
Bolshevik ka qen i financuar prej sindikats s bankierve
ndrkombtar, q nprmjet kliks Schiff-Warburg prfshihen
interesat e Morganve dhe Rokfelerve Nj financues i Revolucionit
Bolshevik sht edhe Lord Alfred Milner, organizatori dhe drejtuesi i
shoqats sekrete Tryeza e Rrumbullakt q mbshtetej prej familjes
s Rotshildve. Sipas Goulevitch-it Z.Bakmetiev ambasadori i fundit
perandorak i Rusis n ShBA, na thot se Bolshevikt pas fitores
transferuan 600 milion rubla n ar ndrmjet viteve 1918 dhe 1922 n
630

Kuhn, Loeb&Company,(Kompania e Shiffit). Arsene de Goulevitch,

dshmoi se Revolucioni Bolshevik ka identifikuar emrin e financuesit
dhe sasin e borxhit. N nj intervist private ai tha, Kam thn se 21
milion rubla ishin t shpenzuara prej Milnerit n financimin e
Revolucionit Bolshevik. Nj emr tjetr q prmend de Goulevitchit
ishte Sir George Buchanan, ambasadori Britanik gjat asaj kohe n
Rusi.

631

________________________________________________________
*Arsene de Goulevitch, Czarism and the Revolution; cituar tek Gary
Allen, None Dare Call it Conspiracy, 1971

PROJEKTI HITLERIAN DHE NORMAN

MONTAGNU

Adolf Hitleri dhe Hjalmar

Shahti

632

Ne Austri banka kryesore ishte Creditanstalt e Vienes. E lidhur

ngushte me degen Austriake te Rotshildeve. Ne fillim te viteve 1931,
Creditanstalt ishte nje prej bankave me te fuqishme por ajo ishte me e
semura. Konditat drakonike te Versajes qe u vendosen prej Britanise,
Frances dhe SHBAse e shkaterruan Austrohungarine duke duke e
izoluar ekonomine e Austrise. Prej lidhjeve ekonomike me lenden e
pare te Hungarise dhe tokes se Evropes lindore. Qe nga lufta e pare
boterore industria e Austrise nuk e morri veten asnjehere, dhe rreth
viteve 1920 industria insolvente e Austrise kaloi ne duart e
Creditanstaltit. Me 1931 Austria ne pergjithesi dhe Viena Credianstalti
ne vecanti ishin nje link i dobet kreditit nderkombetar. Credianstalti
nuk mund te gjeneronte profite prej ekonomise depresive te Austrise,
dhe ishte e varur prej huave afatshkurta te Londres dhe Nju Jorkut qe
ti financoje aktivitetet e saj. Banka e Anglise ishte nje huadhenes i
rendesishem i Credianstalti. Ne mars te vitit 1931 Qeveria Franceze
dhe ministri i jashtem francez Briand deklaroi nje kundershtim te
negociatave ndermjet Berlinit dhe te Vienes per formulimin e tregut
Austriako-Gjerman dhe unionit doganor qe ishte nje perpjekje per te
kundershtuar depresionin e madh ekonomik qe kishte filluar ne
SHBA. Franca kishte urdheruar bankat e saj qe te nderprenin kredite
Creditanstaltit dhe ti beje presion me te madhe qeverise Austriake. Pas
nje paniku qe u be per Creditasntaltin, Banka nacionale Austriake u
perpoq qe ta shpetoje. Por Creditanstalti ishte nje deshtim, dhe
deshtim i madh por qe ishte e orkestruar prej financiereve te Londres,
Nju Jorkut, qe pergadisnin nje zhvendosje dramatike te gjeopolitikes
Evropiane. Ne fund te vitit 1920 qarqe me influence ne Britani dhe ne
SHBA vendosen ne nje kurs radikal per Gjermanine.Keto qarqe te
larta financiare u fokusuan ne Gjermani. Gjate viteve 1920. Ato paten
sukses qe ta vendosin Hjalmar Shahtin si president te
REICHSBANKEs me 1923 dhe implementimin e planit drakonik
DAWES per pagimin e demshperblimeve te luftes. Qe ishte draft i
Morgan&Co. dhe ekonomia gjermane u be e varur prej kredive
afatshkurta te te Londres, Nju Jorkut dhe bashkepunetoreve te tyre ne
Paris gjate viteve 1920. Per bankat keto kredi afatshkurte ishin me
fitimprurese ne tere tregun financiar boteror. Per disa banka gjermane
633

si psh Banken e Katert per nga madhesia Darmstadter dhe

Nationalbank Kommandit-Gesellschaft (Danat) ishin te varura kapitali
afatshkurt i New Yorkut dhe Londres. Ishte substanciale dhe me
norme te interesit shume te larte. Hiperinflacioni i Vajmarit i
shkaterroi teper kapitalin dhe rezervat e bankave te medha te
Gjermane. Ekspanzioni I bankave gjermane huadheneies me nje
kapital te pasigurte te vogel ne rast te loan default ose kriza tjera.
Gjermania ishte nje nje pozite unike nder shtetet industriale te
Evropes, gjate viteve 1929/1930. New Jork stock market kollapse. Ajo
morri prej kreditoreve nderkombetar rreth 16 bilion Reichmarks ne
borxhe afatshkurte. Kjo strukture e semure bankare kerkonte vetem
nje shtytje qe te shkrihet. Shtyrja erdhi prej Rezevave federale te Nju
Jorkut dhe Bankes se Anglise qe me 1929 e rriten normen e interesit
pas dy viteve te spekulimit masiv ne tregun e stoqeve qe punonin me
norma shume te ulta te interesit. Crashi ne tregun e stoqeve ne Nju
Jork dhe tregun e stoqeve ne Londer ndikoi ne terheqjen masive te
fondeve prej Gjermanise dhe Austrise. Ne maj1931 fitili ishte I
ndezur.Ne ate dite Banka e madhe Vieneze CREDIANSTALT shkoi
drejt kolapsit. Franca vendosi ta ndeshkoje Austrine qe bisedonte me
Gjermanine per unionin doganor duke i vendos sanksione te
(currency). Credianstalt ishte nje banke e Rotshildeve dhe kishte
lidhjet e saj ne France. Fondet Franceze ishin terhequr prej Austrise,
ky veprim e shkriu Credianstaltin qe ishte nje nga bankat me te medha
Austriake qe kishte interesin e 70% te industrise Austriake. Si nje
perpjekje per te shpetuar kjo banke ajo beri thirrje te terheq fondet e
saj qe kishte ne Gjermani. Creditanstalti ishte hallka e dobet ne
zinxhirin e bankave qe nxiti efektin domino ne tere sistemin bankar te
Evropes qendrore. Kriza bankare, depresioni ekonomik dhe pasojat
tragjike te Austrise dhe Gjermanise i orkestronte drejtori i Bankes se
Anglise Norman Montagnu, Guvernatori i Rezervave Federale te New
Yorkut, George Harrison, Familja Morgan dhe bashkepuntoret e tyre
ne Wall Street. Vendimi ishte qe te ndepritet cdo kredi per ne
Gjermani. Kapitali filloi te dale jashte gjermanise, Me kerkesen e
Norman Montagnuse dhe George Harrisonit , presidenti i ri i
Reichsbankes, Hans Luther nuk beri asgje per ta parandaluar kolapsin
634

e bankave gjermane. Pasoje e kolapsit te Credianstlatit, ishte kolapsi

gjithashtu edhe Danata Bank te Gjermanise. Banka Danat qe ishte e
varur nga kredite e jashtme shpejt humbi nje sasi te madhe rreth 100
mil Reichsmark te depozitave ate muaj, ne muajin tjeter 848 milion
ose 40% te depozitave. Banka e Drezdenit rreth 10 %. Ne qershor
Banker Trust, banke e Morganeve nderpreu tere kredine tek Bankat
Gjermane. George Harrison guvernator i NY Federal Reserve, kerkoi
prej drejtuesit te Reichsbankes Hans Luther qe te zbatoje shkurtesa
rigoroze te kreditit dhe te shterngoje tregun e kapitalit, qe sipas tij
ishte e vetmja mase qe nderpriste largimin e kapitalit te jashtem prej
Gjermanise. Kjo shkaktoi kolapsin e pergjithshem sistemit bankar
Gjerman dhe industrise ne nje depresion me te thelle te
imagjinueshem.

Hjalmar Shahti dhe Norman

Montagnu
Norman Montagu mbeshteti Harrisonin, si dhe Guvernatori i Frances
mbeshteti Harrisonin per ta ndeshkuar Gjermanine si shkaktare e
krizes. Perpjekja e fundit ishte e bere prej qeverise Bruning qe te
kerkoje kredi emergjente stabilizuese prej bankave tjera qendrore si
mase reanimuese te sistemit bankar por Hans Luther refuzoi. Ne mars
635

te 1930 disa muaj para kolapsit te Creditanstaltit kishte filluar qe te

larohet kapitali jashte gjermanise dhe raportohej nga Basel
Nationalzeitung se banka Danat eshte ne krize te veshtire. Eshte
befasuese per qeverine Bruning si refuzoi Hjalmar Shahti nje kredi
emergjente stabilizuese qe qeverise se Berlinit ia ofroi Ivar Krueger
industrialist dhe financier suedez I njohur si match king ose mbreti
i sfides, ndeshjes.Krueger dhe bankieri i tij Amerikan, Lee
Higginson@ Co ishin huadhenesit e Gjermanise dhe shteteve tjera te
cilave u kishin nderprere kredite bankat e New Yorkut dhe te Londres.
Huaja e Kruegerit qe ia ofroi qeverise Gjermane heret me 1930 do te
kishte pasoja ta paparashikueshme ne strategjine e Lord Norman
Montagnuse. Ministri i Financave Gjermane Rudolf Hilferding kerkoi
nga Shahti qe ne term te planit riparues DAQES aprovonte te gjitha
huate e huaja, dhe refuzoi te pranoje huate e Kruegerit. Industrialisti
dhe financieri Krueger u gjet i vdekur disa muaj me vone, heret me
1932 ne nje dhome hoteli ne Paris. Autopsia zyrtare regjistroi si
suicid, por hulumtimi i detajizuar i hulumtueseve suedez deshmoi se
ai ne fakt ishte vrare. Perfituesit me te medhenj nga vdekja e Kruegerit
ishin Londra dhe Nju Jorku por faktet u varrosen bashke me
Kruegerin. Shpresa e vetme e Gjermanise perfundoi me vdekjen e
Kruegerit. Gjermania ishte teresisht e nderprere nga krediti
nderkombetar. Shahti dha doreheqje nga Reichsbank. Shahti me
energjite e tij u perpoq qe te organizoje mbeshtetje financiare per
njeriun dhe mikun e tij Guvernatorin Norman te Bankes Anglise qe u
dakorduan si zgjidhje per krizen Gjermane. Qe nga 1926 Shahti ishte
nje mbeshtetes sekret i levizjes NSDAP te Adolf Hitlerit.Pas
dorehehqejes prej postit ne Reichsbanke. Shahti vepro si person kyc
ne linkun ne mes te lidereve skeptik te industrialisteve Gjerman te
njohur si Schlotbarone te Ruhrit dhe lideret financiar te huaj,
vecanarisht Lord Normani. Politika Britanike ne kete lidhje ishte qe te
krijoje PROJEKTIN HITLERIAN duke e ditur mire per direktivat
ushtarake dhe gjeopolitike te Hitlerit. Kolenili David Stirling
themeluesi I Sherbimit Special Ajror pat thene ne nje diskutim privat
gjysem shekulli me vone Gabimi me i madh i Britanikeve ishte qe
mendonin te loznin Perandorine Gjermane kunder Perandorise Rusie
636

dhe te pergjakin njera tjetren deri ne vdekje.Mbeshtetja e Hitlerit prej

Britanise arriti nivelin me te larte. Keshtu Anglia fuqimisht refuzoi ti
jape kredi Gjermanise ne periudhen kritike te krizes se thelle me 1931
duke perkeqesuar krizen e papunesise dhe ate bankare, mundesoi
ngjitjen e Hitlerit ne pushtet. Dhe keshtu Hitleri shpejt e konsolidoi
pushtetin me 1933. Ishte Norman Montagnu qe shperbleu qeverine e
Hitlerit me kredi vitale nga Banka e Anglise. Norman Montagnu beri
nje vizite speciale ne Berlin ne maj te vitit 1934 qe te aranzhoje ne
menyre sekrete stabilizimin financiar te regjimit te ri. Hitleri ne shenje
nderimi e beri mikun e Norman Montagnuse, Hjalmr Shahtin
minister te Ekonomise dhe Kryetar te Reichsbankes. Kete post Shahti
e mbajti deri me 1939.

KUSH E MBSHTETI ADOLF HITLERIN?

Adolf Hitler
Ajo q sht enigmatike sht se kush e mbshteti Hitlerin, pr t
zbuluar shkaqet e Lufts s Dyt Botrore. N vend t zbatimit t
programit t rimkmbjes ekonomike t Dr. Leutenbachut i cili i
ngjante programit New Deal t Ruzveltit, erdhi n pushtet Partia
Nacional-socialiste me nj politik agresive. Kushtzimet e
637

Konferencs s Paqes n Versaj, Gjermanin e uan drejt

hiperinflacionit dhe krijuan kushtet e ardhjes s Hitlerit n pushtet.
Adolf Hitleri mbshtetej prej oligarkis financiare dhe kt e
dokumentojn shum studiues serioz. Leon Trocki agjent i oligarkis
(Jakob Shifit) duhej t zvendsoj V.I. Leninin por n momente
kritike ishte i smur dhe Stalini prfiton nga rasti pr ta marr
pushtetin dhe pr ta devijuar Rusin nga kontrolli i Oligarkis
Financiare. Kt gj e dokumenton Rakowsky. Ishte ky nj moment
vendimtar q Oligarkia t vendos nj kundrbalanc ndaj ksaj sfide
dhe pikrisht pr kt arsye ato financuan ardhjen e Adolf Hitlerit n
pushtet. Adolf Hitleri dshironte n fillim t kishte paqe me Britanin
e Madhe. Kt e pohon n librin e tij Kilzer, por Britanikt
dshironin q t prfitonin nga ideologjia e tij raciste pr ta ndrsyer
kundr Rusis. Libri Financial Origins of National Socialism(1933)
prej Sidney Warburg siguroi nj pasqyr t shkurt se si klika e
financave ndrkombtare mbshteti Hitlerin. Ky librth prej 70
faqesh nj koh t gjat ishte i suprimuar dhe u ribotua prap m 1983
si Hitlers Secret Backers. Ky libr sht nj nga dokumentet
historike m t jashtzakonshme t shek XX. Ky libr i shkruar nga
nj autor fiktiv Sidney Webb flet pr sekretin se nga Hitleri mori
fondet dhe prej kujt u mbshtet pr t ardh n pushtet m 1933. Nj
prej politikanve eminent t asaj kohe, Franz Von Papen shkruan n
memoaret e tij :Nj prej t dhnave m t dokumentuara t Nacional
Socialistve pr marrjen e shpejt t fondeve gjendet n librin e
publikuar n Holand m 1933, prej shtpis s vjetr t botimit Van
Holkema&Warendorf e njohur si DE GELDBRONNEN VAN HET
NATIONAL SOCIALISME (DRIE GESPREKKEN MET HITLER)
dhe me autor Sidney Warburg. Ky libr u njollos si i falsifikuar por
autori fiktiv thot se Sidney Warburg sht takuar me bankierin Von
Heydt m 1933. M von nga materialet e arkivuara sht njohur se
m 1933, Banka Holandeze Voor Handel en Scheepvaart N.V. ishte
kanali i financimit t Nazistve. Emr i vjetr i ksaj banke ishte
banka Von Heydt, koincidenc e habitshme. Si mund ta dinte kt gj
Sidney Warburg. Tani botrisht dihet se financier t Hitlerit ishte
kompania IG FARBEN dhe Paul Warburg ishte drejtor i IG FARBEN638

it Amerikan. Max Warburg ishte drejtor i I.G. Farbenit Gjerman. Max

Warburg nnshkroi nj dokument q vendosi Hjalmar Shahtin drejtor
t REICHSBANK dhe autorin e shkurtesave drastike fiskale n
Gjermanin naziste dhe nnshkrimi i Hitlerit sht pran. Warburg
e prshkroi takimin e korrikut t vitit 1929 me Karterin, Kryetarin e
J.P. Morgans Guarantee Trust, Kryetarin e Rezervave Federale,
Rokfelerin e Ri dhe Glean prej Royal Dutch. T gjith t
dominuar prej Rotshildve. Ishte caktuar q Warburgu t fliste
gjermanisht, e pyeti Hitlerin pr sa para kishte nevoj q t prmbys
shtetin. Marrveshja e vetme ishte q Hitleri t adoptoje nj politik
agresive t jashtme. Warburgu detajizon pes takime me Hitlerin
ndrmjet viteve 1929 dhe 1933. Takimi i par ishte br n bodrumin
e Birrs, ku Hitleri kalkulonte nevojat e tij n pjesn e pasme t
pjatave t letrs. Afr 25 milion $ iu transferuan. Kjo ndihm ishte
shum e rndsishme n kohn e depresionit t thell ekonomik q
mbretronte n Gjermani, sepse nazistt gjerman siguruan ushqim
dhe strehim pr shum nga mbshtetsit e tyre.

James Paul Warburg

Shumica mendojn se pas personazhit fiktiv
Sidney Warburg fshihet emri i James
Warburgut q sht djali i Paul Warburgut,
arkitektit t Rezervave Federale.
639

Hitleri nuk e tha arsyen e ksaj mbshtetjeje dhe nuk u pyet. Emri
Sidney Warburg ishte emr fiktiv dhe dshmit e brendshme
tregojn se prapa ktij emri fiktiv qndron James Warburg, i biri i
themeluesit t Rezervave Federale Paul Warburg. Shumica kt
monografi e injorojn por detajet shum t sakta sugjerojn pr nj t
vrtet t fshehur. Hitleri nuk e kishte t qart oligarkin financiare si
dhe lidhjet e tyre me elitn Anglo-Amerikane sepse Britanikt lozn
rolin e krijimit t miqsis dhe t mbshtetjes. Kt rol n
mashtrimin e Hitlerit e lozi Neville Chemberlaine q Hitleri kishte
besim n t. Hitleri nuk dshironte luft me Britanikt.Eustace Mullin
n veprn e tij Sekretet e Rezervave Federale shkruan: Se
mbshtetsit e tij financiar the Schroeders sponsorizonin partin e
Paqes (Appeasement), Hitleri besonte se nuk do t ket luft me
Anglin. Ai nuk dyshoi se mbshtetsit e partis s Paqes q tashm
Chemberlaine e kishte lozur at rol n mashtrimin e Hitlerit e
larguan dhe n vend t tij si kryeministr i Anglis erdhi Winston
Churchil q e drejtonte Partin e Lufts. Gjersa historia zyrtare
shkruan se Hitleri mashtroi Chemberlainen naiv dhe Lord
Halifaksin, duket se Hitleri e kishte mashtruar veten duke menduar se
ai mund t zgjerohej n lindje pa ndonj ndshkim prapashpine.

Neville Chemberlain dhe Adolf Hitler

640

Lord Halifaksi (Halifax) e inkurajoi Hitlerin pr pretendimet e tij n

Lindje dhe i dha kompliment pr urrejtjen e tij q kishte mbi
komunizmin.M 1937 Halifaksi i ofroi Hitlerit ndryshim n rendin
Evropian sa i prket Danzigut, Austris dhe ekosllovakis. Historiani
Andrew Roberts thot se:Ishte Lord Halifaksi dhe jo Hitleri q s
pari prmendi me emra vendet ku duhet t riinterpretohet Traktati i
Versajs pr prfitime t Gjermanis. Kshilltar i afrt i lord
Halifaksit ishte Philip Kerr, Lordi Lothian q ishin antar t
shoqats sekrete Tryezs s Rrumbullaket t Milner-Rhodesit.
Partia e Paqes (Appeasement)u dizajnua nga qarqet e elits financiare
t Londrs pr ta inkurajuar Hitlerin q t ndrmarr fushat
luftarake n lindje, q t arsyetohet deklarimi i lufts prej Perndimit.
Lord Halifaksi n Mars t vitit 1939 tha: far ne dshironin ishte
sigurimi i lufts (s Gjermanis) n dy fronte (Roberts,146). Lord
Halifaksi ishte prgjegjs pr garantin e dalldisur t Anglis pr
Polonin q oi drejt deklarimit t Lufts n shtator 1939, sepse edhe
BRSS-ja e kishte pushtuar Polonin por nuk i ishte shpallur luft. Ky
trik do t mundsonte q Britania e Madhe t shpallte luft ndaj
Gjermanis duke e paraqitur Britanin e Madhe si mbrojtse t
liris. Neville Chemberlaine, Lord Halifaksi dhe Edward Wood ishin
arkitektt e politiks s Paqsimit (Appeasement). Politika e
Paqsimit e inkurajuan Hitlerin t mendoj se Anglia dshironte q
Hitleri ta sulmoj Rusin,por Appseasement u dizajnua pr t qen
nj kurth kundr Hitlerit n luftn n dy fronte. Kjo gj u arrit fal
politiks manipulative t lord Halifaksit dhe Neville Chemberlainit
duke lozur rolin e personazhit t Shekspirit, Jago q i solli tragjiken
Othellos duke simuluar mikun e sinqert kshilldhns. Ky
personazh prfaqson nj mishrim t diplomacis Veneciane q
tashm e kishte trashguar Britania e Madhe. Politika e tyre solli
shkatrrimin e Gjermanis dhe t Evrops me mbi 60 milion njerz t
vrar. M von djali i Lord Halifaksit martohet me nj vajz nga
familja Rotshild. Prfaqsues t anti-Appeasement t grupit Fokus q
financuan erilin si Sir Robert Waley Cohen ishte drejtues n
kompanin Shell Oil pron e Rotshildve. Rotshildt si duket
qndrojn prapa edhe atyre t Pro-s dhe t Contras. I siguruar
641

prej Britanis pr lidhjet miqsore, Hitleri nxitej prej Britanikve

pr politik t jashtme agresive. Zaten me kt kusht edhe e
financuan ngjitjen e tij n pushtet. Britanikt e komplotonin Hitlerin e
mashtruar, n luftn n Dy Fronte. Qllimi i elits ishte ideja
Maltusiane e mbipopullimit t planetit dhe marrjes s masave t
pamshirshme depopulluese dhe realizimi i agjends s tyre drejt
Qeveris Botrore.

________________________________________________________
*Sydney Warburg, Hitlers Secret Backers,1983, fq. V-VI

NAFTA DHE LINDJA E MESME

Mnyra m e mir pr ta
armik sht ta bsh at mik

shkatrruar

nj

Abraham Linkoln

Judaizmi i vrtet sikur Islami dhe Krishterimi

afirmojn eprsin e Zotit si forc morale. Hebreu
i vrtet, si krishteri dhe myslimani i vrtet nuk
mund ta kryejn nj akt t pamoralshm. sht
koha q ta riafirmojm besimin ton n zot

Henry Makow
Nse doni t qeverisni me botn ju duhet t
kontrolloni naftn edhe tr naftn, gjithkund n
bot

Michael Colton

642

Marrveshja Sykes-Picot m 1916

Islami nuk paraqet krcnim pr perendimin ,n
fakt organizatat terroriste islamike u themeluan
pr t realizuar qllimet
e imperializmit
Peredimor. Kto organizata jan t lidhura me
forcat Perendimore prmes rrjetit t shoqatave
okulte sekrete q datojn
nga lashtsia e
saktsisht Babiloni dhe qellimi eshte rendi i ri
boteror

David Livingston
O Muhamed! Dikush prej hipokritve me fjalt e
tij do t mahnit (q do mirqenie n kt bot
dhe jo n ahiret). Betohet se Allahu sht
dshmitar pr dashurin q e ka n zemr pr
islamin. Ai ka qllim ta kundrshtoj Allahun

Suretu el Bekare (Kuran) 2:204

643

Prfshirja e Britanis s Madhe n Lindjen e Mesme si dhe prfshirja

e saj n Luftn e Par Botrore, ishte pikrisht momenti kur energjia e
qymyrit po zvendsohej me naftn si burim energjie. Synimi i
Britanis s Madhe ishte dezintegrimi i perandoris otomane dhe n
kt qllim operonte Lord Kirchner.

Lord Kirchner
N luftn e saj kundr Perandoris Otomane, Britanikt me marionetat
e tyre, francezt, zhvilluan nj koalicion q u njoh si Syke-Pikot. N
kt marrveshje parashikohej q t gjith regjioni t ndahet n mes t
Francs dhe Britanis s Madhe. Por kjo strategji e ndarjes s tr
regjionit si dhe t Turqis nuk pati sukses pr shkak t komandantit
Mustafa Kemal Ataturk. Ai i vuri n siklet t madh Britanikt gjat
Lufts s Par Botrore. Kemal Ataturku i mundi Francn dhe
Britanin dhe vendosi themelet e Turqis s pavarur. Ataturku lidhi
marrveshje me Sirin pr ta mbajtur Turqin jasht bots arabe. M
pas beri nj marrveshje me Rusin pr t mbrojtur kufirin dhe n kt
mnyr lindi Turqia si komb-shtet gj q ishtenj sukses sepse i
shptoi strategjis s Syke-Picos. Ky regjion akoma interpretohetsi
konflikt n mes t arabve dhe hebrenjve por nuk sht e sakt.
Julian Apostati nxiti kultet religjioze dhe luftrat
religjioze duke zbatuar strategjin divide et
impera si menyr
t
sundimit. Q
kur
644

perandoria Britanike prmes marrveshjes Syke Piko e morri kontrrolin n lindjen e mesme ka
perdorur modelin e Julian Apostatit t nxitjes s
skizmave fetare dhe zhvillimit t konflikteve n
mes tyre per ta kontrolluar lindjen e mesme

Perandori Romak-Julian Apostat (Flavius

Claudius Julianus Augustus)
Prandaj, Lindja e Mesme sht nj pjes e konfliktit global ku duhet
shikuar n nj aspekt ekonomik problemin duke e parashtruar nj
pyetje se a kishte nj konflikt arab-hebraik para se t zbulohej nafta si
burim energjetik. Interesi i Britaniss Madhe filloit rritej n
momentin kur lidert e saj e kuptuan se nafta do ta zvendsonte
qymyrin si burim energjie n t ardhmen. Britania e Madhe nuk kishte
qasje t dors s par n naft dhe ishte e varur prej Ameriks, Rusis
ose Meksiks. Me manipulimet q bn agjentt britanik si Sidney
Reilly q ishte nj gjeolog australian dhe William Knox dArcy q
ishte inxhinier kto arritn t sigurojn t drejtn pr t shpuar tokn
dhe pr t gjet burime nafte persiane prej monarkut persian Reza
Khanit. DArcy kishte paguar 20000 $ pr t drejtn e shpimit t toks
pr t gjetur burime nafte deri m 1961 me 16 pr qind prej t gjitha
645

shitjeve i shkojn Shahut. Kompania Britanike Reilli e bindi dArcy

q t lidhet me to ishte anglo-persian Oil Company, q ishte nj
pararends i kompanis s fuqishme British Petroleum. Edhe me
furnizimin me naftn persiane, Britanikt e humbn luftn q t
sigurojn rezervat e nafts t Lindjes s Mesme prej gjermanve. Para
Lufts s Pare Botrore, Gjermania psoi nj eksplozion ekonomik
pr shkak t aleancs s saj me perandorin otomane q e lejoi t ket
akces te rezervat e saj t nafts. M 1889 gjermant punuan n nj
marrveshje financiare nprmjet Deutche Bank, nj hekurudh prej
Stambollit n Anatoli dhe m von m 1899 ishte edhe marrveshja
finale e ndrtimit t hekurudhs Berlin-Bagdad. Britania e pa si
krcnim serioz ndrtimin e ksaj linje hekurudhor Berlin-Bagdad, pr
shkak t interesave t saj tregtare dhe gjeopolitike. Duke pasur nj
aleat, Serbin, mendoi se nj gj e till ishte e pamundur sepse
hekurudha mund t kalonte nprmes aleatve t Gjermanis si :
Austro-Hungari, Bullgari, Perandorin Otomane ndrsa Serbia
qndronte n mes dhe bnte ndrprerjen e ksaj vije hekurudhore.
Mbase pr t penguar projektet e Gjermanis dhe pr interesa
gjeopolitike sht menduar ideja e krijimit te shtetit jugosllav si
barriere. Pikrisht pr kt arsye dinastia e Obrenoviqve q sundonte
n Serbi dhe q sht e lidhur me Austro-Hungarin u ndrrua me
dinastin e Karagjorgjeviqve q ishin t lidhur me Britanin e
Madhe. Kryesisht Lufta e Par Botrore u kuptua se u nxit prej
atentatit t Arkeduks s Austro-Hungaris Franc Ferdinandit prej
studentit 22 vjear q vuante nga tuberkulozi. Serbia lozi rolin e
katalizatorit dhe detonatorit por nj ngjarje e vetme nuk mund t
shkaktoj luft botrore. E vrteta sht se Lufta e Par Botrore ishte
e nxitur prej Britanis s Madhe q t dobsoje Gjermanin dhe
Rusin q i shihte si rivale, t lansoj hapin drejt qeveris botrore si
lidhja e kombeve q doli pas Lufts s Par Botrore dhe pr shkak t
kontrollit t nafts t ciln gjeostrategjikt britanik e ndrtuan Edhe
Halford Mackinder, q ishte hartues i rendit botror imperialist,e
vlersoi naftn si nj nga resurset m t rndsishme edhe ekonomike
edhe strategjike. M 1916 gjat Lufts s Par Botror, Britanikt
punuan n nj marrveshje me Francn, Italin dhe Rusin e njohur si
646

marrveshja Sykes-Picot, q e shndrronte perandorin otomane n

koloni perndimore. Kjo marrveshje krijonte kufij arbitrar n mes t
arabve si : Jordani, Siria, Lebanoni, Iraku dhe Kuvajti. Britania do t
kontrollonte Gjirin Persik q ishte e pasur jashtzakonisht me naft
nprmes Irakut dhe Kuvajtit, gjithashtu do t merrte edhe Palestinn
dhe Jordanin. Franca do t merrte sipas ksaj marrveshje Sirin dhe
Lebanonin, ndrsa Italis iu premtua Anatolia dhe disa ishuj t
Mesdheut, kurse Rusia do t merrte Armenin dhe Kurdistanin. Gjersa
Franca humbi 1.5 milion njerz n luft me Gjermanin, Britania e
Madhe i drgoi 1.4 milion trupa pr t luftuar perandorin otomane
n lindje duke korrur fitore pas fitore n Lindjen e Mesme edhe pas
lufts. Britania e Madhe mbajti nj milion trupa n kt zon dhe m
1918 gjenerali Britanik Allenby ishte de fakto diktatori ushtarak i tr
Lindjes s Mesme arabe. T.E. Lawrence q quhej edhe si Laurenci i
Arabis e drejtonte revoltn arabe kundr otomanve n interes t
Britanis s Madhe, sepse ajo kishte siguruar aleatt arab se Britania
do t respektoj dshirn e tyre pr pavarsi, por pas lufts ky
premtim u injorua. Gjat lufts gjithashtu u dha deklarata e Balforit q
ishte nj letr ndrmjet Lord Balfourit dhe Lord Rotshildit q u
premtonte hebrenjve shtetin hebre n Palestin. Arabt u mashtruan
dhe u shfrytzuan ndrsa Britanikt e morn n kontroll regjionin q
kishte rezervat m t mdha t nafts n bot.
Laurenci i Arabis duke shfrytzuar arabt dhe
dshirat e tyre pr pavarsi nga perandoria
Otomane synonte t rriste kontrollin Britanik n
Lindjen e Mesme

647

T.E. Lawerence -Laurenci i Arabis

Guxova ti mashtroja, pasi isha i bindur se ndihma
e arabve ishte e domosdoshme pr nj fitore
tonn m t shpejt dhe me mim m t ult n
Lindje dhe ishte m mir t fitonim e t mos e
mbanim fjaln e dhn se sa t humbitnim.
Frymzimi arab ishte instrumenti yn kryesor pr
t fituar luftn e lindjes. Kshtu q i sigurova ata se
Anglia do t kishte mbajtur premtimin me fjal dhe
fakte. T mbshtetur te premtimet, ata kryen
bmat e tyre m t bukura por natyrisht n vend
q t ishim krenar pr at q bnim bashkrisht
provoja hidhrim e turp t vazhdueshm.*
Ai ishte sundues i Hixhazit q prfshinte Meken dhe Medinn.
Britanikt prdorn kt statusin e shenjt, sepse ishin
pasardhsit e profetit pr tia shtuar popullaritetin. Lideri i dyt
q britanikt i dhan mbshtetje ishte Ibn Saud lideri i sektit t
Vahabistve t Arabis Qendrore. Ibn Saudi prdori mbshtetjen
financiare t Britanikve pr t rritur pozicionin e tij si lider shpirtror
(religjioz) dhe t blej mbshtetjen e beduinve. N luft kundr
perandoris otomane, britanikt morn mbshtetje prej dy liderve t
rndsishm. Pasi otomant psuan disfat Britanikt zbuluan planin
Sykes-Picot dhe marrveshjen e Balfourit.Huseini i Par e kuptoi se
648

tradhtia e kishte mundur dhe hoqi dore nga froni, ndrsa bijt e tij
Aliu, Feisali dhe Abdallaj e prjetuan fatin duke qen udhheqs n
fronin arab. Princ Aliu e mori Hixhazin por m 1925 humbi duke u
ballafaquar me forcat e Ibn Saudit q mbshtetej prej Britanikve.
Britanikt bn nj gabim t madh sepse humbn interesin pr
shkrettirat e Arabis Saudite duke i lejuar Standard OIL-it t
Kalifornis q ti blejn t drejtat e tyre t krkimit t nafts n Saudi
pr 250000 $ dhe q nga ajo koh familje mbretrore saudite ka pasur
marrdhnie speciale me ShBA-n.Princ Feisali q ka punuar me T.E
Lawrence e pushtuan Damaskun prej Otomanve dhe ia deklaruan
Francs q t qeveris me Sirin m 1920, por Franca i prfundoi
prpjekjet e saj.

Hussein bin Ali - Sherifi dhe Emiri i Hixhazit

(familja Hashemite e profetit Muhamed) bijt
e tij : Aliu, Feisali dhe Abdullahi
Pas katr muajve, Feisali e trhoqi Britanin dhe m pas u riciklua kur
princit Sunit iu dha provinc territori i Shia-s n Irak t qeverise si
mbret. Djali i tij Gazi e sundoi Irakun deri m 1939 q u trashgua
froni prej djalit t Gazit, Feisalit t II, mbretit t fundit t Irakut, q u
vra n nj grushtshtet m 1958.DinastiaHashemite ka vazhduar deri
sot nprmjet t birit t tret t Huseinit. Princi Abdallah iu dha
Transjordania n qeverisje m 1921 dhe si mbret ai ishte pro-britanik
prkundr tradhtis q i kishin br Britanikt babait t tij. Abdallahu
649

e kuptoi se ska ardhmri nse i kundrshton padront e tij dhe

Britanikt e prdorn q t kontrolloj trbimin e popullats s tij
prkundr dshirs s Britanis s Madhe t themeloje shtetin e
hebrenjve n Izrael. Mbreti Abdullah u vra ne xhamin Al Aksa m
1916 dhe n vend t tij vjen djali m i madh gjashtmbdhjetvjear
Husseini n fron. Mbreti Huseini qeverisi deri n vdekjen e tij m
1999 dhe tash mbreti Abdullahu II qeveris mbretrin Hashemite n
Jordani. Hashemitt ishin fuqi e madhe tradicionale arabe, por u
thyen kur Ibn Saudi i largoi prej Meks dhe Medins, kur t
mbshtetur prej Abdulla Filbit m 1924 morn Hixhazin. Hashemitt e
kishin origjinn prej familjes s profetit Muhamed. Arabt duhet t
jen krenar q udhhiqen prej familje t shenjt si jan Hashemitt.
Britanikt e keqprdorn islamin edhe n Palestin m 1921 kur e
zgjodhn si myfti t madh t Jerusalemit Haxhi Amin al Husseini i cili
nuk ishte as Sheik dhe as Halim. N Palestin t gjith familjet elite e
pan profitabile t jesh pro-britanik, kshtu veproi edhe myftiu i madh
deri m 1936 kur themelimi i pashmangshm i shtetit t Izraelit
edetyroi q t mbshtet vullnetin politik t popullit t tij. N
keqardhje Britanikt e vendosn Abdullahun dhe Feisalin q t
qeverisin Transjordanin dhe Irakun. Britanikt e lozn kartn
religjioze se ishte e vlefshme dhe e arsyeshme sepseBritanikt pr
kt arsye e ndryshuan politikn edhe ndaj perandoris Osmane duke
e dezintegruar at dhe ndar npr regjione sipas marrveshjes Syke
dhe Piko, por me nj prjashtim q Ataturku arriti q ta mbroj
Turqin n kufijt e sotshm. Ndrsa pjesa tjetr mbeti e shfrytzuar
duke manipuluar elitat e tyre politike si dhe duke manipuluar lvizjet
pan-islamike si p.sh., Vllazria myslimane e shpikur dhe e
kontrolluar prej qarqeve mason q i shrben interesit gjeopolitik t
Britanis s Madhe.Qllimi kryesor duhet kuptuar se si sht prdorur
islami n mnyr cinike prej perandoris Britanike pr t arrit qllimet
e saja gjeopolitike n Lindjen e Mesme. Historiani arab Said Aburish
n librin e tij Miqsia brutale-Elita perndimore dhe
arabe.Historiani Aburish duke e shikuar fazn e par t
marrdhnieve t Islamit me Perndimin.

650

Absurditeti i SYKE-PIKOs. Sipas nj legjende

zig-zaget e kufirit lindor n mes t Jordanis
dhe Arabis Saudite u bn prej erilit, i cili
pasi drekoi mir dhe duke pire uiski e kapi
lemza dhe ja lvizi dorn n t ciln e kishte
stilolapsin q i vizatonte kufinjt n mes
arabve.

I gjith lidershipi politik varej prej Islamit pr legjitimim dhe t

gjith lidert politik ishin pro-britanik. Islami ishte nj instrument q
legjitimonte qeverisjen, tiranin dhe korrupsionin e liderve arab. Pr
perndimin Islami ishte i pranueshm dhe mund t prdorej. Kjo faz
e dominimit elitar t popullit arab duke e prdorur islamin si faktor
legjitim nuk mund t vazhdonte prjetsisht. Forca q lindn pr t
kundrshtuar ishte nacionalizmi sekular arab q ishte rreth Gamal
Abd-al Nasser t Egjiptit. Dhe kjo lvizje kishte pr qllim q t
lironte Lindjen e Mesme prej dominimit perndimor dhe
njkohsisht duke prdorur islamin si arsyetim i mbajtjes n pushtet t
ktyre elitave marioneta. Q kur nafta u b e domosdoshme si burim
energjetik, Lindja e Mesme ishte nj aren pr kolonizimin e saj me
qllim t kontrollit t fushave t nafts edhe at duke prdorur
politiken praj dhe sundo.
651

____________________________________________
* David Icke,The Biggest Secret, David Icke Books; 2nd edition January 1,
1999, fq. 314

VEHABIZMI DHE IBN SAUDI

Ka ngjashmri n mes t Izraelit dhe Arabis
Saudite, forca t njejta drejtojn Sionistt dhe
qeverin e Arabis Saudite

Imran Nazar Husein

Abdyl Aziz ibn Saud

Vehabizmi sht nj form e puritanizmit
regresiv si dhe refuzon arsyen, dhe interpretimin
racional te kuptimit te librit te shenjte Kuranit
dhe tradits profetit Muhamed. Vehabistt
652

ekstrem krkojn interpretimin tekstual te fjalve

te Kuranit dhe Profetit.

Hussein Askary
Muhammed Ibn Saud ishte lider i sektit vehabist dhe Britanikt e
njihnin ndikimin e tij si figur religjioze dhe e financuan pushtimin e
tij n tr Arabin. Muhamedi Ibn Saud ishte emiri i Al-Diris nj
qytet qe gjendet afer Rijadit. Familja Saud ishin hebrenj te maskuar
kt fakt e ndrioi Mohamed Saker (Mohammad Sakher) i cili kt
demaskim e pagoi me jetn e tij. Sipas Mohamed Sakerit Ibn Saudi
edhe pse zyrtarisht i prkrahte reformat e Mohamed Abdul Vahabit ai
kishte origjin hebreje. Ibn Saudi kishte origjinn prej nj tregtari n
qytetin Basra me emrin Mordekaj q n shek XV emigroi n Arabi n
qytetin e Al Diris ku theksoi se i takon fisit arab Aniza dhe
prezantohej si Arkan ibn Diria. Fisit Aniza i takojn Saudt dhe nj
dinasti mbretrore q i takon ktij fisi sht dinastia mbretrore Saba e
Kuvajtit dhe paraardhsit e tyre kishin jetuar n oazat e Kajbarit n
Saudi q m von shum dokumente e argumentojn se n at vend
kan emigruar shum hebrenj. Aleanca e familjes Saudi me britanikt
daton, sipas studiuesit Shtefan Shvarc, q nga konfliktet e ksaj
perandorie me perandorin Otomane. Abdyl Vehabi kishte lindur n
Naxhar dhe e refuzonte bekimin e islamit q n moshn rinore. I ati i
tij ishte Muhamed Abduli, q ishte gjyqtar regjional dhe ishte ithtar i
Ahmad ibn Hanbalit. I ati dhe vllai i tij Sulejmani i patn vrejtur tek
ibn Vehabi devijimin e tij. Vllai i tij Sulejmani hoqi dor prej
M.Abdyl Vehabit. Ai pas u largua prej Medins gjendej kryesisht n
Basra dhe Bagdad. Ayyub Sabri Pasha shkruan se n Basra Abdyl
Vehabi erdhi n kontakt me spiunin britanik Hempherin. Hempheri
ishte nj spiun Britanik q krkonte mnyra pr t luftuar perandorin
Otomane dhe marrdhniet e tij me Abdyl Vehabin i gjejm te:
Memoaret e Hempherit: Spiuni britanik n Lindjen e Mesme. Ai
ishte nj prej nnt spiunve q ishin uar me at mision n Lindjen e
Mesme. Ai shpjegon se kishin si synim n plan afatgjat t shkaktojn
injoranc, varfri, mosmarrveshje madje dhe smundje. Por nj nga
synimet m kryesore ishte shkaktimi i nj skizme fetare n mes t
myslimanve q t prdorin strategjin divide et impera ose praj
653

dhe sundo duke br prpjekje q t nxis myslimant t rebelohen

kundr administrats otomane. M 1710 Ministri i Kolonive e drgoi
Hempherin n Egjipt, Irak, Arabi dhe Stamboll ku atje msoi
arabishten, turqishten dhe ligjin islamik. N Basra Hempheri e takoi
Abdula Vehabin q ishte nj djalosh paprvoj dhe q kishte dshir t
bhet udhheqs. Hempheri e inspiroi n dredhi, gnjeshtra dhe duke
e par se Vehabin se i plqenin kto inspirime atij. Hempheri i
propozoi t themeloj nj religjion te ri. Duke e par qndrimin e tij
prbuzs ndaj Kuranit dhe Islamit, ai u pa prej Hempherit si kandidat
ideal pr strategjin Britanike n Lindjen e Mesme. Pr ta siguruar
korrupsionin e Abdyl Wahabbit ai e aranzhoi nj martes me nj grua
krishtere q u ua prej qeverise Britanike pr ta joshur A. Vehabin.
Hempheri dhe A.Vehabi e gjetn njeri-tjetrin. A.Vehabi mendoi t
themeloj nj tarikat t ri pr ta arritur qllimin e tij dhe pr kt
qllim ndoqi msime tek ulema Hanbala n Medin dhe Damask. Kur
u kthye A. Vehabi n Nexhd ai filloi t shkruaj pamflete n tema
fetare pr fshatart. Ai predikonte nga ajo q kishte msuar prej
spiunit Britanik dhe informata t prziera t korruptuara prej
Mutaziles dhe Bidatit. Banort e al-Dirise dhe udhheqsi i tyre
Mohamed bin Suad e ndoqn at. Ai ishte i huaj atje prandaj e pa
Mohamed ibn Saudin si instrument pr ta diseminuar Tarikatin e tij, qe
e emeroi Vehabizm. Ai e prezantoi veten si Kadi (udheheqes te
ceshtjeve fetare) dhe Mohamed ibn Saudin si Hakim (sundimtar).
Akoma pa br aleanc me Ibn Saudin m 1746 Muhammed Abdyl
Vahhabi i drgoi nj delegacion prej 30 delegatsh pr t biseduar me
sherifin e Meks pr t marr leje q ithtart e tyre te marrin pjes n
Haxh. Sherifi i Meks i kuptoi motivet e tyre t fshehta pr t
prhapur eresin e tyre dhe pr organizimin e debateve t ndryshme n
mes t Vehabit dhe t diturve t Meks. Delegacioni i Abdyl Vehabit,
nuk arritn ti mbronin qndrimet e tyre, dhe kadiu n Mek i shpall
si t padrejt. Si rezultat i ksaj Vehabistt filluan nj terror edhe m t
madh kundr popullats civile myslimane. Muhamme Abdyl Vehabi
veten e shpalli si udhheqs t gjith myslimanve dhe shpalli xhihad
kundr Perandoris Otomane. Pas vdekjes s Muhammed Abdyl
Vehabit at e zvendson biri i tij, Abdyl Azizi, q i vazhdoi plakitjet
654

dhe grabitjet me ithtart e tij Vehabist n Medin, Irak dhe Siri. Si akt
t fundit Vahhabi e kishte shpalljen e xhihadit kundr t gjith atyre
myslimanve q nuk pajtoheshin me t. Nj inspiruas i Abdyl Vehabit
ishte Ibn Tejmija q sht vlersuar si nj figur kontroverze pr
shkak tideve t tij t antropomorfizimit t zotit. Ibn Tejmije sot
konsiderohet si babai i fundamentalizmit islamik. Ibn Tejmije (12631328) gjith jetn e oi duke qen disident, ai e kritikoi legjitimitetin e
sistemit arsimor islam. Ibn Tejmije kishte qene i burgosur prej
autoriteteve religjioze t kohs s tij, prshkak t bindjes s tij
antropomorfiste pr zotit. Ibn Tejmije akuzoheshte si antropomorfist
d.m.th. besonte se Zoti ka karakteristika njerzore dhe pr kt arsye
kishte qen i burgosur 18 vite n Kairo.Zoti n islam sht unik dhe
transcedent, antropomorfizmi eshte i ndaluar n islam. Kronistii
njohur Ibn Battuta pr shkak t qndrimeve t tij jo t maturae quan
Ibn Tejmijen heretik. Ibn Batutta shkroi n kronikat e tij se Ibn
Tejmije gjat nj predikimi n xhami duke zbritur prej Minbares pat
thn se: ashtu sikur q un po zbres (prej Minbares) pr shkall ,
ashtu dhe zotizbret prej qiellit m t lart kshtu (si un). (1)Abu
Hayyan q e njihte mir dhe personalisht Ibn Tejmijen kishte nj
respekt t lart pr te, gjersa nuk ja prezentoi Barinbari doreshkrimin
qe Aby Hayyan ishte i familjarizuar me shrkrimin e Ibn Tejmijes dhe
kuptimin e vertet t veprave t tij, ku Ibn Tejmije kishte shfaqur
prshkrim antropomorf t zotit. (2)Edhe kundrshtari m i rrept i Ibn
Tejmijes si psh Taqi ud-Din al-Subki e respektonte lart figurn
poliendrike t Ibn Tejmijes: Mendoj se meriton respektin tim m t
thell me gjith ato q zoti i ka dhuruar- asketizmi i tij, besimi dhe
dhnia pas fes, dhnia pas s vertets, durimi dhe prkushtimi,
dshira e tij pr perfeksion, q si shembuj nuk jan vrejtur as n
kohn tondhe as n t kaluarn. (1)Pikrisht Ibn Tejmije mendonte se
adhurim tjetr prve Allahut,sht heretizm dhe mashtrim. Abdyl
Vehabi mendimet e Ibn Tejmijes i zhvilloi me prpikmri m pas. Ibn
Tejmije dhe nxnsi i tij Ibn al-Qayyimjanndr frymzuesit e
fundamentalizmit islamik, dhe substrati ideologjik i Vehabizmit.
Muhamed Abdyl Vehabi kishte aleanc me familjen Saud. Pas vdekjes
s Ibn Saudit u zvendsua prej t birit t tij Abdul Aziz Ibn Saudi si
655

udhheqs i Al-Diris dhe paralelisht me rritjen e infiltrimit t

Britanis s Madhe rritej edhe influenca e Vehabistve. Aleanca
Vehab-Saudi i shpalln otomant si shtrembrues t besimit islam dhe
shpalln xhihad kundr t gjith atyre q nuk e kuptonin n mnyrn e
tyre islamin. Mohamed Abdyl Vehabi e shpalli veten si udhheqs i
myslimanve t bots si nj kundrshtim direkt ndaj autoritetit t
Sulltanit n Stamboll dhe kjo ishte nj thirrje pr xhihad kundr
ushtris Otomane. M 1788 Abdul Aziz ibn Saudi i ndihmuar nga
ushtria Britanike filloi ofensivn pr marrjen e Kuvajtit prej
Otomanve. Kur Muhamed Abdyl Vehabi vdiq m 1792, Abdyl Azizi
mori udhheqjen e lvizjen Vehabiste duke zgjeruar versionin e tyre
islamik dhe plakitjen e tyre n Medin, Siri dhe Irak. Edhe historiani
Al Zahavi dshmitar i kohs shkroi pr terrorin q kishin ushtruar
Vehabistt ndaj popullats civile. Aksionet e lvizjes Vehabiste kundr
Perandoris Otomane ishin n funksion t interesave Britanike. Terrori
i Vehabistve ndaj popullats civile myslimane zgjati deri m 1811
kur me urdhr t Sulltanit shqiptari Mehmet Ali Pasha i Egjiptit e
angazhoi djalin e tij Tosun Pashn n nj ekspedit kundr
Vehabistve t cilve u shkaktoi nj disfat t thell. M pas Mehmet
Ali Pasha e angazhoi edhe djalin tjetr Ibrahim Pashn pr ti ndjekur
vehabistt n Siri, Irak dhe Kuvajt, prej forcave t Ali Pashs u mor
edhe Al-Dirija, selia e vehabistve. Britanikt dhe Sauditt i bashkoi
dshira pr ta rrnuar Perandorin Otomane. Bota myslimane bnte
presioni dhe kritika ndaj vandalizmit dhe mizoris vehabite. M 1926
Ibn Saud bri thirrje pr konference ndrkombtare pr njohjen e
krahines Haramain nn kontroll t tij. M 1932 nn ombrell t
Britanis u themelua dhe Mbretria e Arabis Saudite. Mbretresha
Britanike Ibn Saudit i dha titullin Rendi i Vasks si akt m i lart i
shrbimeve q jep familja mbretrore Britanike dikujt q nuk i takon
rrethit mbretror. M pas Arabia Saudite morri rolin e mbrojtjes s
islamit dhe njkohsisht t interesave t elits Anglo-Amerikane n
Lindjen e Mesme. Oligarkia Saudite prbehet prej disa familjeve t
njohura si familja mbretrore Saudi, familja bin Laden, familja al
Ahmoudi, familja Mahfouz.

656

____________________________________________
(1)

Donald P Little, Did Ibn Taymiyya have a screw loose, Studia Islamica,
No. 41, 1975, fq. 96
(2)
Nuh Ha Mim Keller, The Re-Formers of Islam. Question 3 Re-Forming
Classical Texts

RRENJT E FUNDAMENTALIZMIT
ISLAMIK
Al Ghazaliu shptoi ortodoksizmin islamik duke e
deprimuar shkencn prmes mohimit tfilozofis
racionale

Seyyed Hossein Nasr

Kushtetuta e Medins e profetit Muhamed dhe
Kushtetuta e ShBA-s e etrve themelues te
SHBAs jan dy veprat m madhshtore
civilizuese q n thelb njeriun e trajtojn si qenie
humane me t drejta t garantuara nga Zoti n
nj rend shoqror t rregulluar n baz t ligjit
natyral

657

Konflikti thelbsor n botn arabe sht konflikti

n mes t Islamit Ortodoks prej ku kan
zanafilln lvizjet fundamentaliste dhe Islamit t
arsyeshm t profetit Muhamed
Nse do t kuptoheshin qart dallimet n mes t
konceptimit t islamit t Ibn Sins (Avicena) dhe
Al Ghazalit dhe dmet qe i ka shkaktuar islamit Al
Ghazali q konsiderohet Aristoteli Arab sepse
arsyen dhe reflektimin e largonte prej besimit
sigurisht q do t kuptohej m mir tradita e
profetit n zhvillimin e shkencs dhe urtsis
Pas rnies s Perandoris Otomane, Britanikt kolonizuan arabt duke
u prpjekur q t infiltrojn kulte heretike n islam q krijoje prarje
dhe ta ndaj islamin nga arsyeja duke nxitur nj islam t bazuar mbi
iden e sakrifics q kultivuan si Al Ghazaliu, Al Ashari etj me qllim
q ti mbaj kolonit e tyre t prapambetura pikrisht politika
imperialiste Britanike synonte q prmes vllazris myslimane
Lindjen e Mesme ta ktheje n epokn e errt.

Al-Ghazaliu
658

Kultivimi i prapambetjes prej Oligarkis feudale sht n natyrn

parimit oligarkik t pushtetit. Ithtar t doktrinave antishkencore,
misticizmit dhe nominalizmit ishin Al Ashari dhe Al Ghazaliu t cilt
ishin agjent t paguar t aristokratve n kalifatet arabe q synonte t
dezorganizonte tendencat racionaliste t gjenive humanist si Al
Farabi, Ibn Sines dhe Hasan Ibn Sabbahut. Tendencat iracionaliste n
Islam u ngjallen prap n shek XIX me ndrhyrjen e Britanikve pr
ti kthyer myslimant drejt prapambetjes. Qllimi ishte q prmes
nxitjes s heretikve dhe obskurantistve t krijohej bindja se islami i
vrtet ka qen i prapambetur dhe duhet t bhen reforma dhe
pikrisht orientalistt britanik prdoren lvizjet dhe kultet q u
zhvilluan brenda islamit gjat kohs para Muhamedane. Armiqt e
profetit Muhamed ishin kultet. Revolucioni Muhamedan i prmbysi
oligarkin e Meks dhe zott e tyre. Profeti Muhamed arriti q pr nj
koh t shpejt t lartsoj popullin arab prej mizorive dhe
prapambetjes. Kurani krkonte qe myslimant t lexonin. Arabishtja
prmes Kuranit u b gjuh letrare. Gjith bota e pat msuar dhe
edukimi i myslimanve n t shkruar dhe lexuar ishte prioritet.
Mesazhi i Kuranit ishte perfeksioni. Profeti predikonte se Zoti ka nj
plan t palkundur pr t shptuar njerzimin. Profeti idet e tij i
prfshiu n kushtetutn e Medins q u b themeli i kalifatve arabe.
Parimet e ksaj kushtetute dnonin skllavrin, infanticidin q
praktikohej n at koh, shlyerjen e borxheve, mbshtetja e
Patrilinearizmit dhe rregulla pr tregti dhe biznes. Oligarkia
reaksionare feudale Persiane u shkatrrua dhe u lansua nj zhvillim i
shkencs, teknologjis s metaleve, agrikulturs dhe energjis prmes
duke filluar me ndrtimin e mullirit. Gjate epoks s art t Kalifit
Harun Al Rashidit dhe Kalif Mamunit u drguan misionar n t katr
ant e bots. U drguan n Athin dhe Stamboll pr t siguruar veprat
e lashta helene dhe u prkthyen n arabisht, solln astronom prej
Persis dhe Egjiptit, mjek pr t studiuar trupin e njeriut,
matematikan prej Indis. Kalifati i Abasidve m 754 ndrtoi
Bagdadin si qytetin m t mir t kohs.Profeti Muhamed kur filloi t
organizoj shoqrin n botn muslimane ai hartoi nj kushtetetut
659

tbazuar mbi ligjin hyjnor e cila njihet si kushtetuta e Medins .

Kjokushtetut garantonte t drejta pr jomuslimanet sipas idesse
Zoti sht i barabarte pr t gjith. Jomuslimant gzonin t drejta
si: Jomyslimant kishin t drejta kulturore dhe politike sikur
myslimant. Ato kishin
autonomin e liris s religjionit.
Jomyslimant luftonin kundr armikut t umetit dhe t ndanin koston
e lufts, t mos kishte tradhti n mes tyre. Jomyslimant ishin t
obliguar t marrin pjes n luftrat religjioz t myslimanve .Profeti
kishte veshtirsi t mdha n prhapjen e islamit .Tregtart e mdhenj
t Meks nn familjen e Ebu Sufjanit formalisht e pranuan islamin
ndrsa fshehurazi mbanin aleanca kundr islamit. Para lartsimit
islamik Ebu Sufjani sponsorizoi adhurimin e zotit Mekas Allatit. Me
rnien e Perandoris s Abasidve, trashgimtart e Oligarkis lansuan
nj betej kundr ideve t reja, shkencs. Kalifi Mutakwill nj
marionet e ksaj oligarkie lansoi nj program ortodoks Islamik.
Shkollat dhe qendrat shkencore u mbylln dhe predikuesit
fundamentalist ngulfatninlirin e t menduarit. Al Mutakwilli nuk i
ngjante prindrve t tij q ishin t uritur pr dituri por ai ishte kundr
lvizjes s arsyes n Islam. Ky Kalif i pengoi edhe fmijt e
krishterve t shkolloheshin n shkollat e e myslimanve dhe
myslimant e kishin t ndaluar t msonin, krishtert i nxiti t bartin
shenja dalluese q ishte n kundrshtim me msimin e Profetit q e
kishte kultivuar tolerancn ndrfetare. Beduint plakitnin kishat dhe
manastiret, krishtert dhe hebrenjt ishin t vrar dhe masakruar pr
ti qetsuar fanatikt ortodoks mysliman.Nj prej fajtorve pr kt
shkatrrim t edukimit dhe shkencs ishte Al Ashari (Abu al Hasan Ali
Bin Ismail Al Ashari) q jetoi n shek IX. Ai themeloi shkolln q
njihej si shkolla Asharite e Ortodoksis n Islam q argumentonte se
Zoti prcakton ngjarjet dhe ndodhit n mnyr arbitrare nj mendim
t ngjashm e kishte edhe Rne Dekarti kur thoshte se shpirti
prcakton lvizjen e materies. Zoti i arsyeshm i profetit Muhamed u
zvendsua me Zotin q paraqiste reminishenca t perndis Kult q i
eliminoi profeti. Maksima e Al Asharit ishteZoti sht i lir t bj
mir ose keq si t zgjedh ai. Al Ashariti ishte nj heretik por prap
msimi i profetit nuk ishte asgjsuar. Nj prej personaliteteve m e
660

njohur q jan marr studiuesit britanik t orientalistiks sht Al

Ghazaliu. Britanikt n baz t ideve t Al Asharitit dhe t Al
Ghazaliut e modeluan rrjetin e Vllazris myslimane. Pr Gazaliun
zoti ishte arbitr q prcaktonte do ngjarje sipas dshirs s tij. Sipas
Al Ghazaliut universi sht i ndrtuar prej nj numri t pakufishm t
grimcave diskrete (atomeve) dhe ekzistenca e tyre sht trill i zotit q
n mnyr t vazhdueshme krijohen dhe shkatrrohen,Ne at univers
ku nuk udhhiqet prej nj shkaku permanent arsyeja njerzore sht e
padobishme. Pr Al Ghazaliun ashtu si dhe pr Aristotelin njeriu sht
krijuar pr perceptim shqisor dhe i paafte pr arsyen hyjnore. Al
Ghazaliu zhvilloi teologjin ortodokse dhe kjo periudhe u njoh si
rnia e qytetrimit islam. Baza politiko-religjioze lvizjes Al
Ghazaliut qe e prhapi heretizmin e tij ne do cep te botes myslimane
ishte lvizja Sufi ose Sufizmi. Edhe Sufistt e pranojn se Sufizmi
daton q prej kohs paraislamike t Profetit Muhamed. Pas vdekjes s
Al Ghazaliut Ibn Al Arabi u b babai zyrtar i misticizmit Islamik.
Sipas Ibn Arabit qllimi i Sufizmit sht t gjendet bota e
ndrmjetme ku bhet komunikim i drejtprdrejt n mes t Zotit dhe
njeriut dhe kjo sipas Ibn Arabit sht bota e imagjinats. Sipas
Sufistve bota e ndrrave dhe e fantazis prfaqson iluminim dhe
kjo arrihet prmes drogave halucionegjene q nxisin nj vizion qiellor.
Heretizmi Sufist u b mjet i deprtimit t imperializmit Britanik n
Lindjen e Mesme. Britanikve nuk u plqenin tendencat q kishin t
bnin me zhvillimin shkencor dhe monarkit e fuqishme q mund t
pavarsoheshin prej perandoris Britanike. Strategt britanik ishin t
interesuar q t infiltrojn lvizje q do t pengonin progresin n
boten islame. Nj synim tjetr ishte t mos lejohej bashkimi i tyre n
nj shtet apo perandori t madhe arabe (myslimane) por t nxis
rivalitet fisnor dhe etnik q ato t ndahen n shtete dhe krahina sa m
t vogla. N kt mnyr Britanikt parandalonin shfaqjen e ndonj
opozite ndaj rendit t tyre n Lindjen e Mesme. Strategt britanik
mendonin se Revolucioni Amerikan ishte nj opozit e mjaftueshme.
Si partner pr kto synime Britanikt i pan sufistt pr shkak t
antipatis s tyre ndaj shkencs sepse ato ishin m tepr t orientuara
drejt sakrifics dhe devocionit ndaj zotit dhe e eliminonin arsyen dhe
661

prmes tyre synonin t pengonin progresin industrial n Lindjen e

Mesme. Aleanca me sufistt n shek XVIII ishte nj hap drejt shek
XIX kur Britania e Madhe sponsorizoi krijimin e kulteve dhe
pseudoreligjioneve si mjete t politiks perandorake t Britanis s
Madhe. Projekti i par n shek XIX i kultit t aristokracis Britanike
ishte lvizja e Bahaxhive n Persi. Ky kult joreligjioz masonik filloi si
lvizje eksperimentale dhe q do t shrbente si far e organizmit t
mvonshm t lvizjeve pan-islamike t Jamalediine Al- Afgani. Kulti
Bahai ishte themeluar m 1844 prej misionari t quajtur Miza Husayn
Ali. Bahaizmi filloi si kult radikal mesianik n Persi q pretendonte t
ishte nj religjion i ri dhe prfaqsonte mishmash i Islamit,
Krishterimit, Zarastrianizmit dhe Judaizmit. Bahaizmi pretendonte t
zvendsonte religjionet tjera nnj fe botrore. Ato pretendonin
dashurin dhe vllazrin universale. Bahaizmi ishte nj fe e
paplqyeshme n Persi dhe n Lindjen e Mesme. Por fanatikt e ktij
kulti sintetik religjioz vazhduan aktivitetin e tyre subversiv. Dihej se
Bahaizmi ishte produkt i inspirimit Britanik. Otomanet i akuzuan
britanikt pr tendencat e saj pr t themeluar koloni n Siri q tu
shrbej si baz Britanikve n perandorin Otomane. Otomant e
hulumtuan lvizjen Bahai dhe raportet hulumtuese rekomanduan
ndalimin e saj. Kur turqit e rinj e morn pushtetin q ishte kreatur e
qarqeve mason Abdul Baha u lirua prej burgut.

PANISLAMIZMI DHE LVIZJET

NACIONALE ARABE
Neve nuk na humbi kush tjetr vetm se
kriminelt (prijsit)

Suretu Esh Shuara (26:99)

662

Jammaludin el Afgani.
M 1820 filloi zgjedhja e nj grup misionarsh duke kombinuar
lvizjen e universitetit t Oksfordit, Kishs Anglikane dhe Kolegjit
Mbretror t Universitet n Londr nn Frimasoneris e Ritit Skocez
si pjes e komplotit t nxis themelimin e vllazris okulte n Botn
Myslimane t prkushtuar ndaj prdorimit t terrorizmit pr Iluminatt
(Oligarkin Financiare) t City of London. Promovuesit kryesor t
lvizjes s Oksfordit ishin kryeministri Britanik Benxhamin Disraeli,
Lord Palmerstoni i Ritit Palladin dheEdward Bullwer Lytton lider i
Rozenkrojcerve q u zhvillua prej vllazris aziatike. Lvizja e
Oksfordit u mbshtet edhe prej jezuitve. N kt lvizje u prfshi
edhe vete familja Mbretrore Britanike dhe disa kryeministra
Britanik. N Egjipt lvizja e Oksfordit u prqendrua n krijimin e
nj lvizje t reformuar n Islam t njohur si Selefi q tu shrbej
interesave t Oligarkis Financiare n Lindjen e Mesme, veanrisht
pr kanalin e Suezit q kishte rndsi strategjike tregtare pr Britanin
e Madhe. Ferdinand de Lesseps mori koncesion prej Said Pashs s
Egjiptit pr ta themeluar nj kompani q do ta hapte kanalin e Suezit
q pati nj ndikim dramatik n Tregun Botror. Ismail Pasha(me
origjine shqiptare) nipi i Mehmet Ali Pashs pasardhsi i Said Pashs
duke qen se Egjipti kishte borxhe t mdha u detyrua t shes
aksione pr kanalin e Suezit dhe Benxhamin Disraeli i financuar prej
663

Lionell Rotshildit i bleu gati gjysmn e aksioneve. M pas u ngrit nj

komision hetimor q u udhhoq prej Evelyn Baringut (Earli i (I) i
Cromerit) dhe tjer m 1878, dhe detyroi q t dorzoj kt regjion
nn supervizion t Britanis dhe Francs duke pranuan sovranitetin
konstitucional. Egjiptiant e revoltuar u bashkuan rreth Ahmed Urabit
dhe ky ishte nj pretekst q britanikt t mbrojn kanalin e Suezit
duke e okupuar me pas dhe e bri koloni. Si agjent provokator kundqr
Ismail Pashs q i dha shkas Britanis s Madhe t okupoj Egjiptin
ishte pikrisht Jammaludin el Afgani. Jammaludin al Afganit kishte
nj karrier dyzetvjeare si agjent i shrbimit Britanik dhe ishte
themelues i lvizjes Selefi. Al Afgani ishte nj person nprmes t cilit
britanikt vepruan jo vetm t subordinojn Egjiptin por edhe t
prhapin ndikimin okult n Lindjen e Mesme. Jammaludin al Afgani
ishte nj agjent Britanik dhe udhhiqej prej dy specialistve islamik
dhe kulteve Wilfred Scawen Blunt dhe Edward G.Browne. E.G
Browne ishte nj ndr orientalistt m t mdhenj t shek XIX dhe si
ithtar i tij ishte Harry Abdullah St.John Phylbi nj specialist i
shrbimit britanik q qndronte pas lvizjes Vehabi. Wilfred Blunti
ishte nj orientalist britanik dhe iu dha prgjegjsia prej Rititi Skocez
Frimason q t organizoj lozhat persiane dhe t lindjes s Mesme. Al
Afgani ishte agjenti i tyre. Lvizja Selefiste bri aleanc me
Vehabistt e Arabis Saudite prmes nj masoni tjetr Mohammed
Rashid Rida. Afgani m 1870 ishte n Stamboll q u soll prej Ali
Pashs q ishte mason dhe Vezir i Madh pes her gjat kohs s
Sulltan Abdyl Mexhititi dhe Sulltan Abdyl Azizit. Al Afgani nuk
plqehej prej dijetarve islam n Stamboll pr shkak t herezis s
tij. Hasan Fahmi dhe Sheikh Islami q ishin dijetart m t mdhenj
islam n Perandorin Osmane e shpalln al Afganin jobesimtar dhe e
dbuan si heretik. Vllazria myslimane sht themeluar n Londr,
qendrn e ka n Egjipt dhe sht nj instrument i Oligarkis financiare
n realizimin e interesave t tyre. Ajo sht themeluar nga qarqet
mason dhe agjenti britanik Hasan al Bana q ishte sufist mistik.
Vllazria Myslimane sht themeluar m 1929 dhe ishte nn ndikim
t tre reformatorve selefist: Al-Afgani, Mohamed Abdu dhe Rashid
Rida. Babai i Hasan al Banes ishte nxns i Mohamed Abdus ndrsa
664

vet Hasan al Bana ishte ithtar i Rashid Rids. Vlen t prmendet nj

fakt kur Naseri ra n konflikt me politikn Britanike duke krcnuar
se do t bj nacionalizimin e kanalit t Suezit, i rndsishm pr
tregun n mes Lindjes dhe Evrops. Rotshildt reaguan menjher
duke paguar antar t Vllazris mytlimane pr ti br atentat.
Interesat e ksaj familje pr kt kanal t rndsishm strategjik pr
interesat tregtare t Oligarkis financiare datojn q nga Lionel
Rotshildi q angazhoi kryeministrin Britanik Benxhamin Dizraealin
q qeveria Britanike t ndrhyj n marrjen e ktij kanali. Me kt
qllim u vendos n cak t atakut financiar dhe ushtarak Egjipti n
fillim t shek XX. Vllazria Myslimane m 1954 bri nj atentat t
pasuksesshm ndaj Gamal Abdun Naserit. M pas qeveria Egjiptiane
mori nj sulm t ashpr kundr ktij rrjeti duke e suprimuar dhe duke i
burgosur aktivist t ksaj lvizje. N autobiografin e tij Majls
Kopland spjegon:Hulumtimet nga antart e zn rob t vllezris
Myslimane treguan se n majn e organizats ishin t involvuara
shrbimet inteligjente britanike, amerikane, franceze, ruse duke u
prpjekur secila t nxjerr maksimumin pr realizimin e qllimeve t
tyre. Leksioni i rndsishm: fanatizminuk sht garanc pr
korrupsionin. Kto dy gjera, jan shum t prafrta. Naseri mendonte
se prmes nacionalizimit t kanalit t Suezit nga t ardhurat do t
mund t paguante borxhin q kishte marr pr ndrtimin e pends
Asuan q ishte nj projekt n aspekt t ekonomis fizike. Pikrisht pr
kt vendim t Naserit e sulmuan Anglia, Franca dhe Izraeli duke br
invazion n Port Said dhe gadishullin Sinaj. Presidentit i ShBA-s
Ajzenhauer insistoi q agresioni kundr Egjiptit t ndrpritet.
Vllazria Myslimane prej Egjiptit u transferua n Arabin Saudite q
sht aleat i Britanis s Madhe dhe ShBA-s. T gjith vllezrit
mysliman q kishin shkuar n Arabin Saudite, shumica prej tyre
shrbenin si msues fetar dhe formalisht Selefizmi u b aleat me
Vehabizmin q u bn mbrojts t Vllazris Myslimane dhe q u
prhapen n t gjitha shtetet arabe. CIA n bashkpunim me zyrtart e
lart Saudit financuan Vllazrin Myslimane t cilt organizuan
kryengritjen Anti-Naser n Jemen. Me inkurajim t CIA-s, u themelua
prej Arabis Saudite Lidhja Botrore Myslimane. Kjo lidhje mori
665

influenc ndrkombtare q e financonte kompania AmerikanoSaudite Aramko. N krye t ksaj lidhje erdhi myftiu kryesor i
Arabis Saudite Muhammed ibn Ibrahim Al al-Sheik, q rrjedh
drejtprsdrejti prej Muhammed ibn Vehabit. N krye t ksaj
organizate jan njerz ky t Vllazris Myslimane si Said Ramadan
(dhndrri i Hasan Al Banes), Mulan Abdul ala Madudi udhheqs i
Xhemati Islam q sht deg e Vllezrise Myslimane n Pakistan,
Mulan Abdul Hasan Nadvi prej Indis. Sidomos pas viteve 70ta kur u
rrit mimi i nafts Vllazria Myslimane gjithnj e m tepr sht
prhapur dhe ka rritur influencn e saj. Vllazria myslimane n
Egjipt q u quajt Ikhwan u b si nj gjemb mbi lvizjet nacionaliste
arabe si ajo e Naserit n Egjipt, Siri dhe Tunis. Siria bri aleanc me
Naserin dhe Republikn e Bashkuar Arabe. Mbretria e Saudis,
Jordanis dhe Irakut bn aleanc n interes t Britanis sipas Paktit t
Bagdadit, pr t kundrshtuar aleancn Siriano-Egjiptiane. M 1958,
Mbreti Saud ibn Abdul Aziz pagoi 2 milion funta britanike agjentve
pr ti bere atentat presidentit te Siris Shukri al-Ouwatli dhe
presidentit Egjiptian Abdul Nasserit dhe udhhoqi rebelimet n kto
shtete. Vllazria Myslimane psoi disfat n Egjipt, Siri dhe Tunis.
sht interesant nj fakt se lidert e ktyre organizatave Vllazrore
jetojn n Britani: Ali-Bayanouni (Siri), Rashid al Ghannoushi
(Tunis), Kamal al Halabawi (Egjipt). Ato jan aktiv n aktivitetet
subversive kundr qeverive t ktyre shteteve. Arabia Saudite u b nj
mbshtets i madh i Vllazris Myslimane t Egjiptit dhe shum prej
liderve t tyre u vendosen n Arabin Saudite kur filloi prndjekjet
ndaj tyre presidenti Egjiptian Naser. Britanikt i prdorn Vllazrin
Myslimane n operacionet e tyre subversive n atentatin kundr
Sultanit Yahya t cilt luftuan kundr britanikve n Aden. M 1973
gjat krizs s nafts q u orkestrua prej Henry Kissingerit dhe
britanikve. Mbreti Feisal u b hero i bots Islamike. ShBA-ja dhe
Izraeli u bn shmblltyra e armikut t ri n vend t imperializmit
Britanik. Britanikt u trhoqn n prapasken dhe u prqendruan n
prfitimet financiare nga kriza e petro-dollarit.Bota arabe sot sht e
nnshtruar nga interesat imperialiste dhe e prapambetur gjithashtu dhe
shumica e liderve te tyre nuk mbrojn interesat e popullit arab q ka
666

t drejtn e mirqenies si e gjith bota. Kto organizata jan etabluar

me qllim q t pengohen lvizjet e mirfillta republikane q
promovojn iden e republiks ose republiks teokratike n frymn e
profetit Muhamed q i shrben t mirs s prgjithshme, ide e cila
asnjher nuk u zbatua n tokat arabe. Pikrisht me qllim t
shfrytzimit t resurseve t ktij regjioni tepr t rndsishm nga
aspekti gjeopolitik dhe gjeostrategjik pr shkak t ides s
heartlandit t Mc Kinderit. Bernard Lewis nj orientalist i njohur q
qndron, propozon iden romake divide et impera duke krijuar edhe
shtete t reja, duke ridefinuar edhe kufij tjer n mes t arabve me
qllim t dobsimit dhe shfrytzimit t resurseve energjetike.Por nse
do t prdorej sot energjia nukleare e desalinizimit pr t krijuar
sistemi t ujit n kt zon e cila sht etur pr uj dhe tok
pjellore,dhe energji nukleare prej fuzionit sigurisht q nafta nuk do t
ishte alternative e vetme energjetike dhe do t shptonin shum jeta
njerzish nga konfliktet e prgjakura q ndodhin dhe do t ndodhin n
kt regjion.

KONFLIKTI IZRAELITO - PALESTINEZ

667

Konflikti arabo-izraelit daton q nga trazirat Nabi Musa m 1920 kur

Palestina ishte nn mandatin Britanik, pak pasi prfundoi Lufta e Par
Botrore. Kto trazira u bn si revolt ndaj imigracionit sionist. Q
kur Britania e Madhe vendosi t kolonizoj Palestinn ajo lehtsoj dhe
inkurajoj trazirat arabe q udhhiqeshin prej Haxhi Amin al Husseini i
cili
Deklaroj luft t shenjt, vllezr t mi
mysliman! vrisni hebrenjt! vrisni t gjith

Haxhi Amin al Husseini

u zgjodh Myftiu i Madh i Jerusalemit. Haxhi Amin al Husseini u
zgjodh pa vullnetin e popullit dhe nuk ishte as Sheik dhe as Alim dhe
vete titulli Myfti u sajua prej Mandati Britanik n Palestin.
Haxhi Amin al Husseini ngriti revoltn arabe kundr zbatimit t
deklarats Balforit. Haxhi Amin al Husseini m von u
bkolaboracionist i nazistve dhe kur iku n Egjipt pas dshtimit t
nazistve u zgjodh Myftiu i Egjipti. Haxhi Amin al Husseini ishte
mentor por edhe e kishte nip ish presidentit palestinez Jaser Arafat.
Emri i vrtet i Jaser Arafatit ishte Mohammed Abder Rauf Arafat AlKuda Al-Husseini por m von e ndrroi emrin pr ta maskuar kt
lidhje. N ann tjetr ishte legjioni hebre i V. Jabotinskyt q ishte
kundrshtuar edhe nga komuniteti hebraik.Por ky legjion ishte
668

themeluar si instrument propagandistik prej Ameryt dhe Milnerit q t

mbshtes planin Syke-Piko. Pas mbarimit tlufts legjioni u prdor
n konfrontimet e prgjakshme me arabt.Trazirat Nebi Muss zgjaten
disa dite. Pes hebrenj dhe 4 arab kishin vdekur dhe 216 hebrenj dhe
23 arab ishin t plagosur.
I besoj Anglis dhe vllazris n mes t Anglis
dhe Izraelit

Vlladimir Jabotinsky

V.Jabotinsky njihet si babai i partis Likud

dhe revizionizmit sionist. Redaktoi disa
gazeta t turqve t rinj gjat Revolucionit
t Turqve t Rinj
Dy t przgjedhurit britanik q u nxiten n konfliktin reciprok
Jabotinsky edhe Amin al Husseini ishin br heronj publik prej
kontrolluesve t tyre britanik, rezultati ishte q m von u rekrutuan
n kto linja q t shfrytzohen n konfrontime t ksaj natyre q
konflikti arabo-hebre t jetad infinitum dhe i instrumentalizuar pr
qllime politike. Nga njra an palestinezt luftojn pr nj shtet t
pavarur nacional ndrsa fraksioni i Jabotinskit pr nj Izrael t madh.
T gjitha proceset paqsore kan qen t sabotuara q kan synuar
paqen n mes t hebrenjve dhe arabve dhe rast me i spikatur sht
669

atentati ndaj H.Arlozoroff dhe mbretit Abdulla t Jordanit t cilt

synuan q n mnyr paqsore t zgjidhet konflikti shekullor. Nj prej
figurave qendrore n Lindjen e Mesme ka qen Ben Gurioni, i cili
ishte nj hebre i lindur n Poloni. Ben Gurioni ishte prfaqsues i
ides s paqes ne Lindjen e Mesme duke propozuar paqe n mes
hebrenjve dhe palestinezve. Arkitekti kryesor i paqes n Lindjen e
Mesme sht Ben Gurioni. Ben Gurioni ishte nj ithtar i liderit sionist
Dr.HaimArlozoroff. Gjithashtu edhe H.Arlozoroff kundrshtonte
revizionistin sionist V. Jabotinskyn dhe krkonte zgjidhje paqsore t
respektit reciprok n mes t hebrenjve dhe palestinezeve. H.Arlozoroff
ishte edhe pr nj marrveshje me nazistt marrveshjen Haavara pr
t zbutur tiranin e tyre kundr hebrenjve q V.Jabotinsky, gjithashtu
kundrshtonte. H.Arlozoroff u vra n atentat duke u shtitur me gruan
e tij Sima n nj bregdet n Jerusalem m 16 korrik 1933 pasi u kthye
prej Gjermanis, duke e etiketuar si kolaboracionist gjerman pr shkak
t prpjekjeve t tij pr ta shptuar popullin hebre prej A.Hitlerit.
H.Arlozoroff ishte pr nj shtet binacional arab dhe hebrenj, pr nj
federate ekonomike dhe pr zhvillim ekonomik dhe stabilitet ne
Palestin. Edhe David Ben Gurioni i takonte ksaj tradite paqsore
ishte sikurse i ati i tij nj adhurues i filozofit t madh Platonit, pr t
lexuar origjina ai e msoi edhe greqishten e lasht. Ben Gurioni
endrronte pr nj Izrael q do t ishte drit ndrmjet shteteve, t
zhvilluar n aspektin shkencor-teknologjik. Fraksioni i Jabotinskit
besonte se hebrenjt kan t drejt t themelojn nj shtet n tr
Palestinn q sht sinonim me Izraelin e madh. Jabotinski i drgoi
letr m 1937 edhe V.erilit se asnjher nuk do t pajtohej me
ndarjen e Palestins q u propozua n Komisionin Peel. Ben Gurioni
u pajtua pr nj marrveshje paqsore dhe pr nj shtet binacional
hebraiko-palestinez, por arabt nuk e pranuan kt ofert duke
theksuar se Palestina sht nj pjes integrale e popullit arab. M 1933
Ben Gurioni propozoi themelimin e nj shteti t pavarur hebre bashk
me shtet t pavarur Arab (koncepti binacional) si dhe themelimin e nj
federate ekonomike n tr Lindjen e Mesme t liruar prej
kolonializmit. Interesi gjeopolitik britanik kundr arabve ishte q nga
themelimi i lvizjes Sioniste prej Theodor Herzlit n shek XIX pr t
670

avancuar agjendn gjeopolitiket saj n kt regjion duke ju premtuar

dy palve q t luftojn pr t njjtin territor. Pikrisht britanikt pr
interesa t tyre kishin qllim q t nxisin mosbesim tek arabet dhe
arabet i refuzuan propozimet e Ben Gurionit per shtet binacional dhe
zhvillim reciprok ekonomik te bazuar ne zhvillimin shkencoroteknologjik. Edhe Ben Gurioni e jep kete fakt se Izraeli trsisht
kontrollohej prej familjes Rotshild q e shfrytzonte pr interesat
gjeopolitike britanike.
Dr. Haim Arlozoroff dhe David Ben Gurioni ishin
intelektuale te trajnuar n traditn e hebrenjve
t
shquar
t
kulturs
gjermane
Moses
Mendelsonit dhe Lesingut t cilt
kultivuan
traditn Platonike n Gjermani

David Ben Gurioni - ishte erudit, njeri q e

donte paqen n Lindjen e Mesme ishte nj
adhurues i madh i Platonit, Dhiats se Vjetr
dhe Moses Mendelssohnit
Ben Gurioni ishte nj poliglot e msoi gjuhn helene pr ta lexuar
Platonin, studioi Budn pr ti kuptuar aziatikt, spanjishten pr ta
lexuar Don Kishotin, Xhorxh Washingtonin pr t luftuar
671

kolonializmin britanik. Me nj fjal ai fliste dhe lexonte rusisht,

polonisht, Jidisht, gjermanisht, frngjisht, spanjisht, turqisht dhe
anglisht. Bashkpunonte me Gjeneral De Gollin dhe presidentin
Gjerman Konrad Adenuaer dhe shpesh tem diskutimi e
kishinzhvillimin e Afriks. N zyre t tij e kishte bustin e Mahatma
Gandit dhe t Platonit. Tradita intelektuale e gjeniut Moses Mendelson
erdhi prej t atit t tij q ishte avokat dhe antar i Haskalah q e kishin
trashguar traditn e ktij gjeniu hebre q dha kontribut t madh n
kulturn klasike gjermane dhe evropiane. Kundrshtari m i ashpr i
Ben Gurionit ishte Vlladimir Jabotinsky nj hebre rus nga Odesa q e
rekrutoi agjenti famkeq i shrbimit inteligjent britanik n Rusi
Okhrana koloneli Zubatov. Jabotinski ishte adhurues i Fridrih Nies,
Mazzinit dhe ishte i influencuar shume prej Benito Musolinit. Lvizja
e t rinjve t Jabotinskit u modelua sipas skuadristit t Musolinit dhe
t Hitlerit, prandaj Jabotinski ishte nj adhurues i madh i nazizmit
qgjithashtu qe nj adhurues i nazizmit ishte edhe myftiu i Jerusalemit
Haxhi Amin al Husseini. Ben Gurioni e quante Jabotinskin fashist
gjithashtu e quante t till edhe Benito Musolini e cilsoi si shptimtar
t hebrenjve. Benito Musolini i tha nj rabinit Prato Pr Sionizmin t
jet i suksesshm ju duhet t keni shtetin Hebraik, flamurin dhe
gjuhn. Personi q mir i kupton kto gjera sht fashisti juaj,
Jabotinsky. Jabotinskin Ben Gurioni e quante Vlladimir Hitleri.
Prpjekjet e Ben Gurionit pr nj marrveshje paqsore me arabt
kan qen t vazhdueshme. N shtator t vitit 1933 Ben Gurioni kishte
disa takime me Moussa Alamin q ishte nj lider i arabve palestinez
q kishte lidhje me Myftinin e Jerusalemit, lidert e Istiklalit dhe
Partine e Pavaresise Arab.Ben Gurioni dhe Alami kishin bisedime te
lira dhe Ben Gurioni i propozoi Alamit themelimin e nje shteti
Hebraik ne Palestin me shumic Hebraike dhe nj minoritet shumic
arabe si dhe t nj Federate t Lindjes s Mesme , nje bllok ekonomik
ku edhe arabet do te participojn. Ben Gurioni premtoi financa pr
zhvillim t ekonomis Arabe dhe n mnyr sekrete u takua me
Myftiun e Jerusalemit q propozimin e pa si pozitiv. Gjat nj
udhtimi pr n Gjeneve pr tu takuar me Komitetin Arab Sirian dhe
Palestinez. Ky udhtim ishte nj katastrof sepse bisedimet sekrete me
672

Alamin u botuan n periodikun Shteti Arab. Arabt nuk i pranuan qe

Hebrenjte t jen shumic n Izrael dhe ky skandal i ndrpreu
bisedimet me Alamin dhe Myftiun por Ben Gurioni nuk u zbraps nuk
rreshti s krkuari nj marrveshje paqeje me arabt pr tr jetn e tij
sepse ai ishte nj ithtar i t madhit Moses Mendelson. M 1947 kur
Komisioni Special i Kombeve t Bashkuara pr Palestinn shtroi
themelimin e shteti palestinez dhe hebre qe Ben Gurioni e pranoi dhe
e oi kryeministrin e ardhshm Golda Meir t takoj mbretin Abdulla
t Jordanit fshehtas t siguroj mbshtetjen e tij pr kt propozim.
Mbreti Abdulla psoi atentat dhe dyshimet jan te Haxhi Amin al
Husseini dhe kjo ishte nj shenj paralajmruese pr secilin lider arab
q do t bisedoj me lidershipin izraelit.

673

ORIENTALISTI BERNARD LEWIS

DHE LINDJA E MESME
Bernard Lewis sht autori autentik i ides s
ndeshjes n mes t civilizimeve q m von
prpunohet kjo ide prej Samuel Huantingtonit

Bernard Lewis
Idea e Bernard Lewisit ishte konflikti Hegelian
n mes t tezs dhe antitezs. Nga njra an
nxitja e lvizjes pan-Islamike dhe nga ana tjetr
nxitja rrebelimeve pr autonomi nacionale t disa
minoritetevesi:
Kurdt,
Arment,Maronitt
Libanez, Ballut, Turqit Azere, Alawitt Sirian,
Koptt e Etiopis. Qllimi sht q n Lindjen e
Mesme nga ky mozaik i konflikteve etnike,
fisnore,
fetare
dhe
sektare
t
dobsohet
sovraniteti
i
republikave
dhe
mbretrive
egzistuese
674

A do t jet ky plan i Bernard Lewisit n agjendn e elits mbetet t

shihet por nse zbatohet do t ket prgjakje t mdha dhe kjo do t
ishte nj krim kundr njerzimit. Nj alternative tjetr paqsore do t
ishte sistemi Vestfalian i shteteve sovrane ku secili shtet do ti
shfrytzonte resurset e saj pr ngritjen e mirqenies s popullit t vet
me qllim t ngritjes s standardit pr kok banori dhe ngritjen e
edukimit, ndrtimin e infrastrukturs, industris dhe agronomis q do
t rriste potencialin relativ t dendsis s popullsis, potencial i
domosdoshm q t rritet standardi jetsor i ktij populli q jeton n
kto regjione.

Plani i Bernard Lewisit pr ridefinimin e

kufijve n Lindjen e Mesme
675

Prandaj, desalinizmi i ujit sht e nj rndsie t veant n kt

regjion pr sigurimin e ujit t pijshm dhe brjen e tokave pjellore pr
nj agrikultur t prparuar sht edhe politik paqsore q
parandalon gjakderdhjet n kt regjion.
N Lindjen e Mesme edhe sot zbatohet skema e Helphand Parvusit nj
agjenti Britanik q bazohet n manipulimin e t gjith lojtarve t
zhytur n konflikt. Pas Lufts s Par Botrore q ishte e dizajnuar
prej Britanikve, Britaniket dhe rivalt e tyre Francezt themeluan
prmes marrveshjes SYKES-PICOT
nj ndarje koloniale t
regjionit. Pas Lufts s Dyt Botrore kjo ndarje sipas Sykes-Pikos
nuk prfundoi por u nda Palestina dhe agjentt britanik duke u
gjendur n t dy ant edhe at Palestineze dhe Izraelite mund t
shkaktojn konflikte dhe tensione n varsi t interesave t tyre
strategjike sipas logjikes Parvusiane luft permanente-revolucione
permanente. Ky sht mekanizmi i kontrollimit t situats nga
perandoria financiare andaj pa largimin e ksaj logjike t instaluar n
lindjen e mesme as q mund t paramendohet paqja n mes t
palestinezve dhe izraelitve dhe gjetiu dhe do marrveshje paqeje
mund t sabotohet prej agjentve t tyre.Tashme eshte e qarte se pse
pikerisht mjeshteri i madh frimason Albert Pike kishte shkruar ne
letrn e Mazinit:Lufta e tret botrore do t nxitet prej agjentve ton
n mes t Cionistve Politik ( Izraelit) dhe liderve t bots
muslimane q do t nxitet prej nihilistve dhe ateistve. Pse
pikerisht eshte vizionare Albert Pike kjo nuk eshte ceshtje e profecise
por Anthony Sutton
nje intelektual i shquar Amerikan e
spjegon :Progresi n shtetin e Hegelit bhet nprmes konfliktit t
shkaktuar: prplasja e opozitave bhet pr progres. Nse kontrolloni
opozitat ju do t mbizotroni natyrn e fundit."

676

PROJEKTI HITLERIAN DHE NORMAN

MONTAGNU

Adolf Hitleri dhe Hjalmar Shahti

N Austri banka kryesore ishte Creditanstalt e Viens. E lidhur
ngusht me degn Austriake te Rotshildve. N fillim t viteve 1931,
677

Creditanstalt ishte nj prej bankave m t fuqishme por ajo ishte m e

smura. Konditat drakonike t Versajs q u vendosn prej Britanis,
Francs dhe SHBAs e shkatrruan Austrohungarin duke duke e
izoluar ekonomin e Austris. Prej lidhjeve ekonomike me lndn e
par t Hungaris dhe toks s Evrops lindore. Q nga lufta e par
botrore industria e Austris nuk e morri veten asnjhere, dhe rreth
viteve 1920 industria insolvente e Austrise kaloi n duart e
Creditanstaltit. M 1931, Austria n pergjithsi dhe Viena
Credianstalti n veanti ishin nj link i dobt kreditit ndrkombtar.
Credianstalti nuk mund t gjeneronte profite prej ekonomis
depresive t Austris, dhe ishte e varur nga huat afatshkurta t
Londrs dhe Nju Jorkut q ti financoj aktivitetet e saj. Banka e
Anglis ishte nj huadhns i rndsishem i Credianstaltit. N mars t
vitit 1931, Qeveria Franceze dhe ministri i jashtm francez Briand
deklaroi nj kundrshtim t negociatave ndrmjet Berlinit dhe t
Viens pr formulimin e tregut Austriako-Gjerman dhe unionit
doganor q ishte nj prpjekje pr t kundrshtuar depresionin e madh
ekonomik q kishte filluar n SHBA. Franca kishte urdhruar bankat e
saj q t ndrprenin kredit Creditanstaltit dhe ti bj presion m t
madhe qeveris Austriake. Pas nj paniku q u b pr Creditasntaltin,
Banka nacionale Austriake u prpoq q ta shpetoj. Por Creditanstalti
ishte nj dshtim, dhe deshtim i madh por q ishte e orkestruar prej
financierve t Londrs, Nju Jorkut, q prgadisnin nj zhvendosje
dramatike t gjeopolitiks Evropiane. N fund t vitit 1920 qarqe m
influenc n Britani dhe n SHBA vendosn n nj kurs radikal pr
Gjermanin.Kto qarqe t larta financiare u fokusuan n Gjermani.
Gjat viteve 1920. Ato patn sukses q ta vendosin Hjalmar Shahtin si
president t REICHSBANKEs m 1923 dhe implementimin e planit
drakonik DAWES pr pagimin e dmshprblimeve t lufts. Q ishte
draft i Morgan&Co dhe ekonomia gjermane u b e varur prej kredive
afatshkurta t Londrs, Nju Jorkut dhe bashkpuntorve t tyre n
Paris gjat viteve 1920. Pr bankat kto kredi afatshkurte ishin m
fitimprurse n tr tregun financiar botror. Pr disa banka gjermane
si psh Bankn e Katrt pr nga madhsia Darmstadter dhe
Nationalbank Kommandit-Gesellschaft (Danat) ishin t varura kapitali
678

afatshkurt i New Yorkut dhe Londrs. Ishte substanciale dhe me

norm t interesit shum t lart. Hiperinflacioni i Vajmarit i
shkatrroi tr kapitalin dhe rezervat e bankave t mdha
tGjermanis. Ekspanzioni i bankave gjermane huadhnies me nj
kapital t pasigurt t vogl n rast tloan default ose kriza tjera.
Gjermania ishte n nj pozit unike ndr shtetet industriale t Evrops,
gjat viteve 1929/1930. New Jork stock market kolaps. Ajo morri prej
kreditorve ndrkombtar rreth 16 bilion Reichmarks n borxhe
afatshkurte. Kjo struktur e semur bankare krkonte vetm nj
shtytje q t shkrihet. Shtyrja erdhi prej Rezevave Federale t Nju
Jorkut dhe Banks s Anglis q me 1929 e rritn normn e interesit
pas dy viteve t spekulimit masiv n tregun e stoqeve q punonin me
norma shume t ulta t interesit. Crashi n tregun e stoqeve n Nju
Jork dhe tregun e stoqeve n Londer ndikoi n trheqjen masive t
fondeve prej Gjermanis dhe Austris. N maj1931 fitili ishte i
ndezur.N at dit Banka e madhe Vieneze CREDIANSTALT shkoi
drejt kolapsit. Franca vendosi ta ndshkoj Austrin q bisedonte me
Gjermanin pr unionin doganor duke i vendos sanksione t
(currency). Credianstalt ishte nj bank e Rotshildve dhe kishte
lidhjet e saj n Franc. Fondet Franceze ishin trhequr prej Austris,
ky veprim e shkriu Credianstaltin q ishte nj nga bankat m t mdha
Austriake q kishte interesin e 70% t industris Austriake. Si nj
prpjekje pr t shptuar kjo banke ajo bri thirrje t trheq fondet e
saj q kishte n Gjermani. Creditanstalti ishte hallka e dobt n
zinxhirin e bankave q nxiti efektin domino n tr sistemin bankar t
Evrops qendrore. Kriza bankare, depresioni ekonomik dhe pasojat
tragjike t Austris dhe Gjermanis i orkestronte drejtori i Banks s
Anglis Norman Montagnu, Guvernatori i Rezervave Federale t New
Yorkut, George Harrison, Familja Morgan dhe bashkpuntort e tyre
n Wall Street. Vendimi ishte q t ndpritet do kredi pr n
Gjermani. Kapitali filloi t dal jasht gjermanis, me krkesn e
Norman Montagnus dhe George Harrisonit , presidenti i ri i
Reichsbanks, Hans Luther nuk bri asgj pr ta parandaluar kolapsin
e bankave gjermane. Pasoj e kolapsit t Credianstlatit, ishte kolapsi
gjithashtu edhe Danata Bank te Gjermanis. Banka Danat q ishte e
679

varur nga kreditet e jashtme shpejt humbi nj sasi t madhe rreth 100
mil Reichsmark t depozitave ate muaj, n muajin tjetr 848 milion
ose 40% t depozitave. Banka e Drezdenit rreth 10 %. N qershor
Banker Trust, bank e Morganve ndrpreu tr kredine tek Bankat
Gjermane. George Harrison guvernator i NY Federal Reserve, krkoi
prej drejtuesit t Reichsbanks Hans Luther q t zbatoj shkurtesa
rigoroze t kreditit dhe t shtrngoje tregun e kapitalit, q sipas tij
ishte e vetmja mas q ndrpriste largimin e kapitalit t jashtm prej
Gjermanis. Kjo shkaktoi kolapsin e prgjithshm sistemit bankar
gjerman dhe industris n nj depresion m t thell t
imagjinueshm.

Hjalmar Shahti dhe Norman Montagnu

Norman Montagu mbshteti Harrisonin, si dhe Guvernatori i Francs
mbshteti Harrisonin pr ta ndshkuar Gjermanin si shkaktare t
krizs. Prpjekja e fundit ishte e br prej qeveris Bruning q t
krkoj kredi emergjente stabilizuese prej bankave tjera qendrore si
mas reanimuese t sistemit bankar por Hans Luther refuzoi. N mars
t 1930 disa muaj para kolapsit t Creditanstaltit kishte filluar q
tlarohet kapitali jashte gjermanise dhe raportohej nga Basel
Nationalzeitung se banka Danat sht n kriz t vshtir. sht
680

befasuese pr qeverin Bruning si refuzoi Hjalmar Shahti nj kredi

emergjente stabilizuese q qeveris s Berlinit ia ofroi Ivar Krueger
industrialist dhe financier suedez i njohur si match king ose mbreti
i sfids, ndeshjes.Krueger dhe bankieri i tij Amerikan, Lee
Higginson@ Co ishin huadhnsit e Gjermanis dhe shteteve tjera t
cilave u kishin ndrprer kredit bankat e New Yorkut dhe t Londrs.

Huaja e Kruegerit q ia ofroi qeveris Gjermane hert m 1930 do t

kishte pasoja t paparashikueshme n strategjin e Lord Norman
Montagnus.
Ministri i Financave Gjermane Rudolf Hilferding kerkoi nga Shahti q
n term t planit riparues DAQES aprovonte t gjitha huat e huaja
dhe refuzoi t pranoj huat e Kruegerit. Industrialisti dhe financieri
Krueger u gjet i vdekur disa muaj m von, hert m 1932 n nj
dhom hoteli n Paris. Autopsia zyrtare regjistroi si suicid, por
hulumtimi i detajizuar i hulumtueseve suedez dshmoi se ai n fakt
ishte vrar. Prfituesit m t mdhenj nga vdekja e Kruegerit ishin
Londra dhe Nju Jorku por faktet u varrosn bashk me Kruegerin.
Shpresa e vetme e Gjermanis prfundoi me vdekjen e Kruegerit.
Gjermania ishte trsisht e ndrprer nga krediti ndrkombtar. Shahti
dha dorheqje nga Reichsbank. Shahti me energjit e tij u prpoq q t
organizoj mbshtetje financiare pr njeriun dhe mikun e tij
guvernatorin Norman t Banks Anglis q u dakorduan si zgjidhje
pr krizn gjermane. Q nga 1926, Shahti ishte nj mbshtets sekret i
lvizjes NSDAP t Adolf Hitlerit. Pas dorhehqjes prej postit n
Reichsbank. Shahti veproi si person ky n linkun n mes t liderve
skeptik t industrialistve Gjerman t njohur si Schlotbarone t
Ruhrit dhe lidert financiar t huaj, veanarisht Lord Normani.
Politika Britanike n kt lidhje ishte q t krijoj PROJEKTIN
HITLERIAN duke e ditur mir pr direktivat ushtarake dhe
gjeopolitike t Hitlerit. Koloneli David Stirling themeluesi i Shrbimit
Special Ajror pat thn ne nj diskutim privat gjysm shekulli m
681

von Gabimi m i madh i Britanikve ishte q mendonin t loznin

perandorin Gjermane kundr Perandoris Ruse dhe t prgjakin njra
tjetrn deri n vdekje. Mbshtetja e Hitlerit prej Britanis arriti
nivelin m t lart. Kshtu Anglia fuqimisht refuzoi ti jap kredi
Gjermanis n periudhn kritike t krizs s thell m 1931 duke
prkeqsuar krizn e papunsis dhe at bankare, mundsoi ngjitjen e
Hitlerit n pushtet. Kshtu Hitleri shpejt e konsolidoi pushtetin m
1933. Ishte Norman Montagnu q shprbleu qeverin e Hitlerit me
kredi vitale nga Banka e Anglis. Norman Montagnu bri nj vizit
speciale n Berlin n maj t vitit 1934 q t aranzhoj n menyr
sekrete stabilizimin financiar t regjimit t ri. Hitleri n shenje nderimi
e bri mikun e Norman Montagnus, Hjalmr Shahtin ministr t
Ekonomis dhe Kryetar t Reichsbanks. Kt post Shahti e mbajti
deri m 1939.

682

FRANKLIN RUZVELTI DHE SISTEMI

EKONOMIK AMERIKAN
Demokracia nuk sht e sigurt nse populli lejon
rritjen e nj fuqie private n nj pik q bhet me
e fuqishme se vet shteti demokratik. Ky n thelb
sht fashizmi-posedimi i qeveris prej nj
individi, grupi ose nj fuqie private kontrolluese.

Franklin
Ruzvelti

Franklin Delano Ruzvelt

Personaliteti m i madh i shek XX n planetin
ton
683

Shekulli XXI sht m i etur se kurr pr nj

president sikur presidenti
Franklin Delano
Ruzvelt
ShBA-ja me presidentin Ruzvelt ishte tempull i
liris dhe fanar i shpress pr gjith njerzimin
n shek XX.
Mburoja e vetme e vazhdimit t liris sht nj
qeveri mjaft e fuqishme q t mbroj interesat e
qytetarve dhe njerzmjaft t fuqishm dhe t
mirinformuar t mbajn kontrollin sovran mbi
qeverin

FranklinRuzvelti
Franklin Ruzvelti shptoi nga nj atentat i mundshmkur nj plak e
vrejti se nj djalosh e nxori pistoletn drejt Ruzveltit q ishte duke
mbajtur fjalim. Me nj piskame atentatori u shporr ndrsa F.Ruzvelti
mbeti i gjall pr ti shrbyer njerzimit n shek XX. Franklin Ruzvelti
ishte nj ndr figurat m t shquara t shekullit XX. FDR ishte nj
njeri me karakter t fort, burrshtetas legjendar dhe nj njeri q i
shrbeu njerzimit m tepr se secili n shek XX. Presidenti F.Ruzvelt
u smur nga nj smundje me pasoja t rnda Poliomieliti. Prandaj,
edhe kjo periudh ishte e rndsishme pr reflektim te thelle dhe
ndikoi n formimin e karakterit t tij. Ai u paralizua gjat vuajtjes s
ksaj smundje. FDR gjat ksaj kohe lexoi shum mbi etrit
themelues t Ameriks e sidomos t arkitektit t saj Aleksandr
Hamilton. N formimin e tij politik m s shumti pat influenc
Aleksandr Hamiltoni dhe Abraham Linkolni. Zaten duke e ndjekur
shembullin e liderit t vrtet gjate krizave egzistenciale te nje kombi
si ishte Abraham Linkolni, edhe F.Ruzvelti mbrojti idealet e etrve
themelues, iden e republiks s vrtete dhe parimin ekonomik
Hamiltonian q kredia publike t kanalizohet pr industrializimin dhe
ngritjen e infrastrukturs publike.
Idealet e eterve themelues
F.Ruzvelti i kishte prfshir n programin e tij t njohur New Deal
684

q ishte nj zbatim i sistemit ekonomik Amerikan, sistem q SHBAn

e kishte br nj nga shtetet m t fuqishme n bot sa her q sht
zbatuar me prpikmri. Franklin Ruzvelti arriti q pr nj koh shum
t shkurt t rimkmb ShBA-n, ekonomikisht dhe ushtarakisht q
t jet superfuqia e madhe botrore. Arriti t mposht fashizmin por
vdekja e tij n rrethana misterioze e la n gjysm ndrrn e tij pr ta
shkatrruar edhe kolonializmin britanik pr t ciln ai kishte nj
parandjenj kur tha se do t kemi pas lufte m tepr probleme me
Britanin e Madhe se sa me fashizmin hitlerian. Franklin Ruzvelti
sht shembulli m i mir i nj lideri t vrtet q vepron me guxim
dhe me vizion t qart n koh t krizs s madhe t shtetit t tij dhe
mbar njerzimit. Jeta e tij sht shum interesante. Ai prjetoi nj
smundje t rnde : vuante nga Poliomieliti, q nga njra an ia
paralizoi gjymtyrt e poshtme por n zemrn e tij e rilindi nj ndjenj
t madhe dashurie, mshire e dhembshurie pr njerzit. Ai kishte nj
shpirt krishter, ndrronte pr ti liruar kombet e kolonizuara prej
ides s Trasimakut q prezantohet n dialogt e Sokratit se forca
duhet t sundoj, q n filozofin e tij e shprehte filozofi iracional
Fridrih Nie. Njhersh q bhet edhe bazamenti i ideologjis nazifashiste. Franklin Ruzvelti nuk e kishte harruar thnien legjendare t
Abraham Linkolnit qe e tha n betejn e madhe t Getysburgut:
qeveria e popullit, prej populli dhe pr popullin nuk duhet kurr t
largohet prej ksaj bote, andaj si ndjeks fanatik i ksaj ideje ai
vendosi fuqishm ti ndjek idealet e strgjyshrit t tij Isak Ruzvelt
q i prkiste tradits s etrve themelues t SHBAs. Gjat ksaj faze
t rnd t jets tij ai e kultivoi shum empatin dhe dhembshurin pr
njerzit dhe njerzimin, andaj Ruzvelti paraqet liderin shembull t
idealeve m t larta t njerzimit n shek XX. Shumica sot mendojn
se programi i tij ekonomik new deal ka t bj me shpenzimet
publike sipas ides s Kejnsit, por ska t bj me t vrtetn,
qllimisht sht ngritur figura e Kejnsit me qllim q t anatemohet
sistemi ekonomik amerikan q kishte zbatuar presidenti Ruzvelt.
Madje, gjat takimit t Kejnsit me Ruzveltin kishin prshtypje t
ndryshme pr njri-tjetrin, ndrsa Ruzvelti e cilsoi m tepr si
matematikan se sa ekonomist, ndrsa Kejnsi e paragjykoi Ruzveltin
685

duke thn se kam menduar se Ruzvelti ka njohuri m t thella n

ekonomi. Qllimisht sht margjinalizuar dhe denigruar figura e
Hamiltonit dhe sht krijuar konfuzion rreth ideve t presidentit
Ruzvelt, prmes t cilave ai e nxori ShBA-n prej depresionit t madh
ekonomik t viteve 1929-30. Presidenti Ruzvelt ishte gjithashtu fitues
n Luftn e Dyt Botrore duke e br ShBA-n nj ndr fuqit m t
mdha n bot. Qllimi i erillit pas lufte ishte t devijoj vizionin
Ruzveltian t paqs botrore me synimet e kamotshme t Britanis s
Madhe pr t krijuar qeverin botrore prmes strategjis divide and
impera. Ruzvelti rridhte nga
familje patriotsh amerikan t
revolucionit t famshm. Gjyshi i tij, Isak Ruzvelti, kishte qen nj
bashkpuntor i Aleksandr Hamiltonit rreth themelimit t banks
Nju Jork.

J.M. Keynes
Ai madje kishte shkruar pr Xhorxh Washingtonin dhe Aleksandr
Hamiltonin ku e ngrinte lart figurn e Aleksandr Hamiltonit. Ai e
njihte mir veprimtarin e Aleksandr Hamiltonit gjat revolucionit
amerikan, ishte i frymzuar prej tij dhe ishte njohs i mir i sistemit
ekonomik amerikan. Qllimi i tij ishte zhvillimi i resurseve natyrale
dhe ngritjes s nivelit t puns. Ideja e Ruzveltit ishte e njjt sikurse
e Aleksandr Hamiltonit, kur n letrat e federalistve duke br nj
686

studim t thell t defekteve t konfederats qytet-shteteve greke t

kshillit t Amfioktonis dhe ishte apologjik i qeveris s fuqishme
federale q t nxis riorganizimin ekonomik mbi modelin dirigjist pr
t dal nga depresioni ekonomik q ishte futur pikrisht nga zbatimi i
ekonomis s tregut dhe standardit t arit q shkaktoi nj deflacion
dhe kjo pat ndikim vendimtar n shembjen e bursave m 1929. Gjat
periudhs 1783-89 pikrisht n kohn q nga marrveshja n mes t
Lord Shelburnit dhe t prfaqsuesve t 13 kolonive q armpushimi
t bhet por me kusht q t zbatohet tregu i lir q i oi drejt kolapsit
ekonomik, insolvencs dhe kjo e nxiti Hamiltonin q t ndikoj te
kongresment pr t themeluar bankn nacionale amerikane t krijimit
t kreditit nacional q t bj nj ringjallje t ekonomis agroindustriale dhe t rris prodhimtarin e popullit amerikan. Koncepti
Hamiltonian i kredis nacionale n shrbim t rritjes s prodhimtaris
kombtare ishte edhe koncepti i filozofis politike t presidentit
Ruzvelt.

PRESIDENCA HEROIKE E FRANKLIN RUZVELTIT

Presidenti Franklin Delano Ruzvelti

687

Presidenti Ruzvelti e kishte t qart se beteja thelbsore n ShBA ishte

n mes t fuqis monopolizuese private (elits) dhe t mirs s
prgjithshme t qytetareve amerikan. Qeveria federale n kt betej
ishte arbitr, nse qeveria e humb rolin e saj n garantimin e
kushtetutshmris s t mirs s prgjithshme, ather elita e fuqis
private financiare gjithnj e m shum krcnonte mirqenien e
qytetarve amerikan duke i maksimalizuar profitet e tyre. Presidenti
amerikan e kishte t qart se detyra konstitucionale e tij ishte
garantimi dhe promovimi i t mirs s prgjithshme, prgjegjsia
kushtetuese e qeveris federale pr t menaxhuar ekonomin, si
emetimi i dollarit, rregullimi i vlers s dollarit, vlera kmbyese dhe
vendosja e standardeve tjera si vlera e dollarit karshi arit. Qllimi
kryesor i Ruzveltit ishte kthimi i ekonomis te qytetart amerikan si
dhe kontrollimi i fuqis private financiare. Elita financiare e Wall
Streetit e njihte mir Ruzveltin dhe q n fillim bn shum prpjekje
pr ta penguar, madje komentohet se Ruzvelti i shptoi edhe nj
atentati kur atentatorin q po e drejtonte pistoletn nga Ruzvelti e
vrejti nj plake dhe brtiti duke e hutuar komplotistin dhe ai u
shporr. Elita financiare krkonte q ai t ishte vetm nj marionet e
tyre sikur q ishte Theodor Ruzvleti, kushriri i tij, Wudrow Wilson,
sepse kjo elite financiare prmes atentateve i eliminoi tre president
amerikan pr shkak t bindjeve t tyre pro sistemit ekonomik
amerikan dhe anti-britanik edhe at si presidentt Linkoln, Xhejms
Garfilld, William McKinley si dhe presidentin Xhon. F Kenedi.
Suksesi i britanikve ishte i madh kur ato themeluan rezervat federale
m 1913, pikrisht ather kur sistemit monetar kaloi n duart e elits
financiare n mnyr jokushtetuese. Zaten dhe rezervat federale duke
qen nn diktat t City of London qendrs financiare globale ishin
shkaktart e depresionit t thell ekonomik t viteve 1929-30.Franklin
Ruzvelti menjher filloi punn dhe prkushtimin e tij ndaj t mirs s
prgjithshme t qytetarve amerikan. Ai themeloi Administratn e
Puns dhe t Progresit duke e kaluar aktin Wagner dhe kshtu ndihmoi
lvizjen e puntorve n dm t korporatave t mdha. Ruzvelti e
themeloi edhe aktin mbi Sigurimin Social duke i ndihmuar familjet
688

me t ardhura t vogla dhe hendikepe t cilt merrnin t ardhura

mujore pr t siguruar ekzistencn e tyre fizike personale e familjare.
Presidenti Ruzvelti ishte edhe mbshtets pr ligjin federal mbi rrogn
minimale. Presidenti Ruzvelt themeloi edhe Administraten Federale t
hipotekave nacionale (Fannnie Mae) prmes t cils shumica e
amerikanve patn mundsi t zgjidhin problemin e banimit duke
bler shtpi.Kjo korporat q shrbente pr t mirn e qytetarve pasi
u privatizua m von profitin e kishte qllim primar mbi t mirn e
prgjithshme q ishte e drejt konstitucionale e popullit Amerikan. U
mori shtpit atyre q nuk ishin n gjendje t shlyenin detyrimet
financiare dhe ishte kjo korporat q n krizn e tanishme krijoi
flluskn masive t pasurive t patundshme duke i ln pa shtpi shum
amerikan. FDR gjithashtu themeloi edhe komisionin (Securities and
Exchange Comission) q monitoronte korporatat, Wall Street-in dhe
tregun e stoqeve n interes t investitorve privat. FDR gjithashtu
mbshteti edhe aktin Glass Stegall q mbante t ndara bankat
komerciale prej bankave gjigante t investimit me qllim q t ruhen
parat e depozitarve dhe pengohej spekulimi financiar me parat e
tyre njkohsisht duke i ndihmuar dhe mbrojtur bankat e vogla q
kryejn funksione vitale ekonomike. Ruzvelti nuk arriti t
nacionalizoj rezervat federale q prfaqsojn nj kartel financiar
privat por arriti t fus nn kontroll spekulatort financiare t Wall
Streetit. Presidenti Ruzvelti e prdori Korporatn e Rekonstruksionit
Financiar, q e kishte ngritur presidenti Hoover,por q ai kishte
shptuar bankiert spekulator, ndrsa FDR kt korporat financiare
e prdori q t shrbej si bank e dyt nacionale amerikane dhe t
kanalizoj kreditin nacional n zhvillimin agro-industris dhe
infrastrukturs. Prandaj, FDR s pari e riorganizoi sistemin bankar
duke br Bank holiday. Ai e hoqi standardin e arit q ishte thelbi i
deflacionit monetar q ishte edhe shkaku i depresionit t thell
ekonomik t viteve 1929-30 dhe e zvendsoi me rezerva t arit
d.m.th., 1 ounce ar u fiksua me vler prej 35 dollar. Prandaj, me
themelimin e korporats s rikonstruksionit financiar ai kishte synim
q kreditin ta kanalizoj n pun publike si ndrtimi i infrastrukturs,
industris, agronomis q d.m.th., Ruzvelti nuk ndoqi Kejnsin si
689

sht popullarizuar, pr idet e Hamiltonit. Kto ide t politiks

ekonomike gjenden n punimet e Hamiltonit n raportet mbi bankn
nacionale dhe prodhimin industrial (manifaktural). Franklin Ruzvelti
bri disa agjenci nn kontroll t qeveris federale si : Programi pr
rimkmbje nacionale, Programi pr rimkmbjen e industris, pr
rimkmbjen e agronomis dhe prmes ktyre agjencive federale
arriti q t riorganizoje ekonomin fizike Lajbniciane. Ruzvelti luftoi
dhe pengoi spekulimet financiare duke angazhuar senatort Henry
Gllas dhe Karter Steegall, q t ndajn bankn komerciale nga ajo e
investimeve n mnyr q spekulimet financiare t ndrpriteshin.
Ruzvelti madje themeloi edhe komisionin Pekora q t hulumtoje
shkaqet e depresionit ekonomik dhe sulmoi familjen e njohur bankare
Morgan q kishte lidhje shum t ngushta me dinastin perandorake t
Rotshildve. Ruzvelti arriti q me kto masa duke zbatuar sistemin
ekonomik amerikan, dirigjist ku shteti intervenon duke shfrytzuar
kreditin nacionale n pun publike me qllim t rritjes s potencialit
pr prodhim arriti t bj rimkmbje nga depresioni. Franklin
Ruzveltin e kritikoi edhe Adolf Hitleri duke e quajtur programin e tij
New deal si gabim t madh. Nj nga investimet m t mdha ne
ekonomin fizike ka qene dhe Tennese Walley Authority q ishte nj
investim i madh n luginn Thenese. TWA ishte korporat shtetrore
q kishte pr qllim q at lugin ta shndrroj n nj lugin t
zhvilluar agro-industriale dhe energjetike. Atje ndrtoi kanale,
hidrocentrale, fertilizoi tokn e pajisi me sistem t ujitjes n mnyr
q ky regjion nga nj lugin e pazhvilluar u b shum produktive pr
km 2. Zhvillimi i ksaj lugine solli zhvillimin e agronomis dhe rritjes
s t mirave bujqsore. Bri rritje t kapacitetit energjetik duke u
ofruar popullit amerikan energji me mim t ult, u b vend i mir pr
popullim kjo mnyr e investimit. Skishte t bnte me mendimin
ekonomik Kejnsian por me at Hamiltonian. TWA arriti q luginn m
t pazhvilluar ta shndrroj n nj regjion industrialist m t zhvilluar.
Zhvillimi i ktij regjioni sht model se si mund t shndrrohet n nj
regjion me zhvillim t lart agro-industrial. Ai pasi themeloi bankn e
rekonstruksionit financiar, investoi n pun publike, ndrtoi shkolla,
aeroporte, sistem energjetik, sistem t hekurudhs etj.
690

FDR DHE POLITIKA E JASHTME E TIJ

Elita financiare Anglo-Amerikane ishte n mbshtetje t perandoris
Britanike q funksiononte mbi baz t dominimit t tregut botror,
kontrollit t resurseve, mineraleve dhe eksploatimit t vendeve t
bots s tret duke siguruar profite maksimale. ShBA-ja ishte
themeluar si shtet n revoltn anti-britanike gjat revolucionit
amerikan dhe FDR e vazhdonte traditn e revolucionareve amerikan
duke luftuar perandorin britanike. Pasi filloi Lufta e Dyt Botrore,
Winston urcill ishte i alarmuar prej Adolf Hitlerit i cili e sulmoi
Britanin e Madhe dhe ia vshtirsoi lidhjet me kolonit e saj andaj
dhe i dshpruar Winston urill i kkoi ndihm FDR-it pr shptimin
e Britanis s madhe. Por Ruzvelti e njihte fare mir perandorin
Britanike dhe vet Winstonin urilin,por q e shihte si t
domosdoshme eliminimin e nazizmit hitlerian ndrsa ai i pat thn nj
kshilltari t tij : se do t kemi probleme m t mdha me Britanin e
Madhe pas lufte se sa q kemi tash me Gjermanin. FDR kishte
vizionin e bots pa kolonializm pas lufts. Ai m 6 janar 1941 n
fjalimin e tij vjetor e prshkroi vizionin e tij N ditt e ardhshme n
t cilat ne prpiqemi q t sigurojm dhe t shohim prpara botn e
themeluar nga katr lirit esenciale njerzore:
E para, sht liria e fjals dhe shprehja e saj gjithkund n bot,
E dyta, e drejta pr ta adhuruar Zotin gjithkund n bot,
E treta, liri ekonomike qe nenkuptonte sigurimin e nj ekonomie t
mirqenies pr nj jet paqsore t shndetshme pr t gjith banort.
Ruzvelti mentonte se pa siguruar nje mireqenie dinjitoze ekonomike
nuk mund te sigurohej liria politike.
E katrta, liri nga frika q d.m.th., uljen e armatimit gjithkund n bot,
q asnj shtet nuk do t jet n ato pozita q t bj agresion fizik ndaj
fqinjve t saj.

691

N fillim t viteve 1941 ercilli krkonte takim me FDR rreth shtjes

s strategjis s bashkpunimit dhe ndihms s ShBA-s n luft
kundr fashizmit hitlerian.
Takimi ndodhi m 13-14 gusht n New Foundland-Argjentin. N
kt takim FDR ia bri t qart urillit se ndihma e tij Britanis s
Madhe ishte me kusht q Britania t nnshkruaj nj dokument q e
kishin prgatitur kshilltart e tij, si draft, e njohur si Karta e
Atlantikut. Para se t nnshkruhet ky draft kishte nj diskutim n mes
t Ruzveltit dhe urcillit. Kt fakt e kishte regjistruar i biri i F.
Ruzveltit, Elliot Ruzvelt n veprn e tij.F.Ruzvelti vazhdoi duke i
dhn leksion urillit q i skuqej fytyra kur dgjoi prej Ruzveltit
metodat e Sistemit ekonomik amerikan, sepse Ruzvelti u fut n
luftn e Dyt Botrore pr t shptuar njerzimin prej fashizmit
hitlerian dhe kolonializmit Britanik andaj, Franklin Delano Ruzvelti
sht njeriu m i njerzishm i shek XX, sepse bri nj luft dhe
kishte vizion q ta lironte njerzimin prej do lloj represioni politik
ose ekonomik duke e br planetin tone Botn m t mir nga bott
tjera si thoshte Lajbnici i madh.

Franklin Ruzvelt & Winston eril

Ruzvelti i kishte thn Winston erilit :
692

Metodat e shek XX prfshijn industrializimin e ktyre

kolonive.Metodat e shekullit XX prfshijn rritjen e mirqenies s
njerzve duke ngritur standardin e jetess duke i edukuar, duke ju
sjell shndet m t mir publik dhe duke i siguruar se ato do ti
shfrytzojn resurset e tyre natyrale pr mirqenien e tyre
kombtare. Qasja antiimperialiste e FDR sht els pr t kuptuar
presidencn e tij. Dhe kjo sht sfida e historianve q shkruajn n
favor t elits anglo-amerikane t cilt shkruajn n frymn e
minimizimit t djallzive t perandoris dhe minimizimit t karakterit
politik q prfaqsonte FDR. Politikn e jashtme t tij e prshkruajn
si t mistifikuar, konfuze dhe t ndrlikuar. E vrteta sht se Ruzvelti
ka qen shum i qart politikn e tij dhe nuk ishte aq i ndrlikuar pr
ta kuptuar, por parimet e tij ishin t papranueshme pr elitn angloamerikane. Ruzvelti ishte mjaft diskret dhe nuk hapej as edhe me
kshilltart e tij sepse ai vinte nga elita dhe e kishte t qart se ishte i
rrethuar nga ujqit por rrugn kah dshironte ti onte amerikant por
edhe t gjith popujt e skllavruar. E kishte t qart dhe ishte mjaft i
vendosur n kt rrug. Gjat kohs q ishte president ai suprimoi
ndikimin subversiv pro-britanik mbi qeverin Amerikane gjat gjith
jets s tij. FDR e promovoi rolin tradicional t ShBA-s si shpres
pr njerzimin, si mbrojts t liris dhe t drejts s popujve t
skllavruar pr vetvendosje. Fatkeqsisht roli i ShBA-s ndryshoi pas
lufts prej liruesit u b supresor dhe kjo fal influencs s britanikve
n qeverin Amerikane. Pikrisht nga mosnjohja e ksaj historie
shpesh kemi edhe mendime t gabuara rreth ShBA-s por n thelb
vetm ShBA-ja sht shptimtare e njerzimit sepse u themelua prej
mendjeve m t ndritura humaniste t Evrops pr ta shptuar
civilizimin. Ajo e vetmja ka nj kushtetut unikale civilizuese q
ngrihet mbi konceptin e njeriut imago dei dhe konstitucionalizon
Life, liberty and pursuit of happines si vler m e lart civilizuese.
ShBA-ja dilte si nj fuqi m e madhe dhe m e pasur n bot por
Ruzvelti mendonte m tepr pr prgjegjsin q kishte ShBA-ja n
kthesn pozitive politike pr gjith njerzimin. Ruzvelti arriti q ta
shtyj Britanin t nnshkruaj Kartn e Atlantikut q tu njihet e drejta
e vetvendosjes se kombeve t shtypura. Ai dizajnoi kombet e
693

bashkuara si vend ku t gjith shtetet dhe popujt e bots mund t

diskutonin por n mnyr paqsore pr shtje t rndsishme t
arrinin kompromise duke evituar konflikte t armatosura e luftra.
FDR i pa kombet e Bashkuara si prforcues t sovranitetit t kombeve
dhe si asistime n pavarsimin e tyre. Ndrsa sot roli i Kombeve t
Bashkuara nuk ka frymn e politiks ruzveltiane por prkundrazi ajo
krkon q t prmbyset sovraniteti nacional dhe t luaj rolin e
Qeveris Botrore. Shpeshher sht akuzuar Ruzvelti se ka qen i
but ndaj komunizmit. Por, arsyeja q duhet kuptuar nga shumica
sht se ai e pa Stalinin si aleat n luft kundr Hitlerit sepse pa
Rusin, Hitleri do t pushtonte Britanin e Madhe, Lindjen e Mesme,
Evropn, Afrikn e Veriut do t vriste edhe disa milion t tjer
hebrenj. Pr kt Rusin, Ruzvelti e shihte ky n fitoren ndaj Hitlerit.
Ai e dinte edhe nj gj pr Rusin se ajo mund t mbijetonte vetm n
suaza t mbshtetjes s Perndimit. Elita Anglo-Amerikane i
financoi bolshevikt pr t eliminuar mbretrin Ruse, andaj ajo mund
t mbijetonte fal borxheve, drithit dhe teknologjis q ua drgonte
perndimi. FDR e dinte se Rusia mund t ishte e fuqishme sa
dshironte t ishte e fuqishme perndimi. Akuzuesit e Ruzveltit si prokomunist dorzohen para faktit se Ruzvelti mbshteste nj Kin t
fuqishme n at q ai e quante katr xhandart e fuqishm ose
katr t fuqishmit dhe mbshteste partin nacionale t Chiang Kai
Shekut q ishte pasardhsi i republikanit t famshm kinez Dr.Sun Yat
Senit. Gjat ksaj kohe n Kin vazhdonte tensionimi n mes partis
nacionale t (Koumintangut) e Chiang Kai Shekut dhe partis
Komuniste t Mao Zedongut. Dokumentet nga Forin Offisi Britanik
dhe nga Departamenti shtetror amerikan evidentohet se prderisa
Ruzvelti preferonte Chiang Kai Shekund dhe Koumintangun q e
kishte themeluar Dr. Sun Yat Seni ndrsa britanikt e mbshtesnin
partin komuniste dhe Mao Ce Dungun. Me Chiang Kay Shekun
Ruzvelti bri marrveshje q Hong Kongu pas lufte t lirohet prej
Britanikve dhe pr kt gj u irrituan Britanikt. Ruzvelti e angazhoi
gjeneral Patrick J Hurley n mars 1945 pr t siguruar mbshtetje prej
Mosks dhe Londrs pr Ch. K. Shekun, ku Stalini dha prkrahje
ndrsa Londra m tepr kishte simpati pr Maon. Kjo ishte edhe nj
694

tentative e Ruzveltit rreth kooperimit t tre t mdhenjt e fuqishm

por m 12 prill me vdekjen misterioze t Ruzveltit kjo prpjekje e
tij dshtoi. Pas vdekjes s Ruzveltit, A.Harriman q ishte ambasador
n Rusi sht prgjegjsi kryesor q punonte pr erilin n nxitjen e
lufts s ftoht, n mes t Ameriks dhe Rusis. Ishte pikrisht
Harriman dhe Kennan q krijuan mosbesimin te Stalini dhe kjo nuk
ishte n prputhje me politikn q ndiqte Ruzvelti i cili bri
marrveshje me Stalinin n Jalt q Polonis pas lufts ti lejohej t
mbante zgjedhje t lira elektorale. Por Harriman bashkpunonte me
elitn anglo-amerikane pr t krijuar mosbesim te Stalini. Nse do t
ishte gjall Ruzvelti nuk do t kishte traktat t Varshavs dhe pr
kt edhe Harriman pajtohet. F.Ruzvelti ishte pr krijimin e besimit
n mes t kombeve t lira dhe zhvillimin e gjithmbarshm ekonomik
global pr t mirn e gjith njerzimit

TRANSFORMIMI I MADH KULTUROR,

SHKOLLA E FRANKFURTIT DHE SHOQRIA POSTKRISHTERE
Sipas filozofit gjerman Martin Hajdeger, Dasein sht
fenomen i vetdijes temporale.Dasein e di fatin e tij t
kufizuar dhe mortal, kjo gjeneron frig dhe tmerr.Kjo
sht nj vetdije e pakompromist pr kt arsye
duhet t zbulojm nj qllim n jet pr ta amortizuar
pr vetdijen mbi fundin e egzistencs son. Kjo sht
dika n vend t asgjs.

Imagjino nuk ka bot t amshuar

695

sht e leht nse e provon

Nuk egziston as ferri nn ne
Mbi ne sht vetm qielli
Imagjino njerzit jetojn vetm pr t sotshmen

John Lenon Imagine

Legjenda e grupit Beatlles, John Lenon.

Pr

deri sa pr Hegelin heroi ishte Napoleon

Bonaparta pr t cilin tha se po e sheh shpirtin e
bots t ulur n kal, q po i jep fund historis.
Heroi i Martin Hajdegerit ishte Adolf Hitleri pr
t cilin tha se q po tejkalon historicizmin dhe
krijon nj realitet t ri autentik
Nj pyetje q rrjedh sht pse filozofet gjenial si
Hegeli dhe Martin Hajdeger nderuan modelin
fashist t Napoleon Bonaparts dhe Adolf Hitlerit
q prgjakn Evropn

696

Zoti vdiq
sht
korigjimi politik i tradits
krishtere
n
Evrop
dhe
themel
i
Postmodernizmit

Gjergj Llukai
Gjergj Llukai e themeloi shkolln e Frankfurtit, ai prpiqeshte q te
influencoj dhe t bej ndryshime sociale n mas t madhe. Lukai
ishte interesuar pr Bolshevizmin dhe strategjit q jan funksionale
pr jetsimin e do ideologjie. Ju duhet ti bindni se njerzit t jetojn
n pesimizm, n botn pa Zot dhe njkohsisht t promovoni nj
sistem q ka ngjashmri me religjionin por kuptohet pa konceptin e
nj qenie supreme. Llukai hulumtonte kultin Baal Shem nje sekt i
Kabals hebreje, disa herezi mesjetare krishtere dhe perfshirjen e
ketyre elementeve mesianike ne organizimin e levizjes kulturore
bolshevike. Ndikimi i shkolles s Frankfurtit ishte aq i madh ne
kulturen evropiane dhe prej kesaj mund te kuptohet edhe ndikimi i
madh i Psikoanalizes se Zigmund Frojdit ne Evrope dhe SHBA.

697

Martin Hajdeger erdhi ne perfundim se duhet larguar kulturen

evropiane prej humanizmit metafizik.
Fridrih Nie duke aluduar n iden se Zoti Vdiq
dshiroi q njeriun nga idea e shmblltyrs
biblike t njeriut ta ktheje n nj shimpanz
Sipas Fridrih Nies dhe Martin Hajdegerit si
vler fundamentale t njeriut sht primitivizimi i
tij
Zoti Vdiq

Fridrih Nie
Martin Hajdeger ishte pr ta larguar do debat q lidh veprimtarin
dhe qenien e njeriut me shtje metafizike. Hajdeger pr ta br kt
shkputje t lidhjes n mes t njeriut dhe realitetit metafizik e
shfrytzoi filozofin e Fridrih Nies dhe themelin e filozofis s tij
Zoti vdiq. Fridrih Nie shkruante Zotin e vrita un, gjithashtu dhe
ju duhet ta vrisni. Fraza Zoti vdiq sht themeli i Postmodernizmit
t korigjuar.
698

Martin Hajdeger erdhi n konkluzion se ajo q

duhet larguar prej kulturs evropiane sht
humanizmi metafizik
Shkolla e Frankfurtit synonte qe ta renjoste
Platonizmin krishter prej kulturs evropiane dhe
ta zavendesonin me primitivizimin kulturor

Martin Hajdeger ndjeksi egzistencialist i

Fridrih
Nies,
u
perpoq
q
filozofin
perendimore ta riorientoj prej rrnjosjes s
metafiziks drejt pyetjeve ontologjike m
sakt pr qenien dhe cfar do te thote tejesh.
Martin Hajdeger mendonte se qenia sht mortale, dhe nga kjo sfide e
njeriut te perballur me fatin e tij te jetes se kufizuar, lindi edhe
699

egzistencializmi pr t gjetur qllimin e egzistencs n jetn e shkurtr

toksore. Filozofi gjerman Martin Hajdeger prmes frazs s Fridrih
Nies Zoti Vdiq dshironte t shkpuste njeriun nga Zoti dhe
mshira e tij pr njeriun. Shkolla e Frankfurtit ishin komentatort e
filozofis s Fridrih Nies. Fridrih Nice ishte i smure prej sifilisit dhe
jetonte i sfilitur n nj gjendje katatonike nga smundje dhe
kokdhembjet q kishte. Nie shkruante q t gjith vlerat q kishte
krijuar njerzimi si Zoti, morali, idea e t mirs dhe t keqes ishin
false, sipas Nies kto vlera ishin krijuar si ngushllim pr dhimbjen
q ka njeriu pr qenien e tij n jetn e shkurtr toksore.N zanafilln
e njerzimit t fuqishmit fizikisht ishin br sundimtart ndrsa t
dobtit ishin br skllevr, morali q e kishin kultivuar sundimtart
ishte q e mire sht at q thon sundimtart dhe e keqe sht ato q
nuk pranojn skllevrit. Sipas Nies, krishterizmi ishte nj kurth i
hebrenjve. Gjurmt e ktij komploti u humbn por komploti ishte i
suksesshm, andaj dhe Hitleri thot: S pari do te merremi me
hebrenjt, pastaj edhe do ta eliminojm ndikimin q pati krishterizmi
tek raca jon superiore. Fridrih Nie ja mendonte se duhet t
shkojm mbrapa krishterizmit, monoteizmit hebraik, Platonin dhe
Sokratin q e lidhnin t mirn me universin.Njeriu modern duhet t
kthehet tek njeriu primitiv q krijoi zotrit e tyre. Sipas Nies
mbinjeriu duhet t lirohet prej vlerave t krijuara mbi t mirn dhe t
keqen, mbi drejtsin. Secili njeri duhet t jet vet arbitr dhe t
krijoj vet koncepte mbi t mirn dhe t keqen t bazuar mbi fuqin e
tyre intelektuale dhe fizike. Mbinjeriu duhet t veproj sipas vullnetit
pr fuqi q t krijoj vlerat dhe shtetin t bazuar mbi kt pasion. Ai
duhet t shkatrroj do qasje metafizike duke filluar nga krishterizmi,
tradita Platonike madje ai edhe tha Une jam Antikrishti. Sipas
filozofit gjerman Martin Hajdeger duhet t bhet ndarja n mes t
Sein dhe Desein, qenia dhe qenia q sht duke jetuar n botn e
prjetimeve. Historia mendore e njeriut sht Desein duke u
munduar qe te kuptoje Sein ose qenia ketu te kuptoje
qenien.Fenomenet si raca, sistemet sociale historicizohen, ato jan
historikisht specifike. Psh mendimet e Platonit ishin autentike pr

700

kohn e tij, ndrsa sot merren idet e tij si reale por n fakt nuk jan
reale spjegon filozofi Martin Hajdeger.
S pari do t merremi me hebrenjt, pastaj edhe
do ta eliminojm ndikimin q pati (Gnjeshtra e
tyre) krishterizmi tek raca jon superiore.

Adolf Hitleri
Hajdegeri konstaton se jeta nuk sht autentike sepse njeriu vdes, m
autentikja tek njeriu sht vetdija e qenies s kufizuar dmth qenia
prfundon me vdekjen. Kjo ide ishte edhe inspirim pr Zhan Pol
Sartrin dhe lindjen e Egzistencializmit. Pr Hajdegerin Hero ishte
ai q e tejkalon historicizmin dhe krijon nj histori t re autentike, ky
ishte Adolf Hitleri. Prandaj ka qen influenca e filozofit Martin
Hajdeger q shum intelektual gjerman kishin mbshtetur Adolf
Hitlerin. Shkolla e Frankfurtit prbheshte prej Nies, Hajdegerit dhe
programit organizativ Komunist. Shkolln e Frankfurtit e themeloi
Gjergj Llukai qe ishte nje aristokrat prej Hungarise dhe qe ishte i
influencuar prej Fridrih Nices, dhe elaboruesve t ideve t tij. Gjat
lufts s par botrore ai ishte bolshevik, kur e morrn pr nj koh t
shkurt bolsheviket pushtetin n Hungari m 1919 ishte komisioner
pr kultur pas 100 ditve t prmbysjes s tyre , Gjergj Llukai shkon
n Mosk dhe i bashkangjitet Kominterns duke u br nj zyrtar i
701

lart i kominterns. Llukai parashtroi pyetjen Pse Bolshevizmi

ngadhnjeu n Rusi ?. Llukai m pas u kthye n Frankfurt dhe
themeloi nj Insitut mbi hulumtimet Sociale m 1922 q m von u
quajt edhe shkolla Filozofike e Frankfurtit. Llukai erdhi n konstatim
se n Rusi kishin nje krishterizm Gnostik q ishte pesimist, kur
shpirti individual nuk lozi rolin si subjekt veprues n bot, dhe lindi
shpirti individual q identiteti i tij i subordinohet shpirtit komunal.
Instituti i hulumtimeve Sociale erdhi n prfundim se edhe pas
prpjekjes s Nies dhe prpunuesve t tij pr ta rrnjosur kulturn
judeo-krishtere prap n Evrop dominonte idea e shpirtit individual
dhe atij hyjnor. Akoma m pesimiste ishte q njeriu perendimor
akoma besonte n arsyen dhe vullnetin e zotit, si dhe shfrytzimit t
arsyes n zgjidhjen e problemeve shoqrore. Kjo ishte nj penges q
ta realizonin revolucionin Bolshevik n Evrop. Instituti pr
hulumtime Sociale filloi t punoj pr t shkatrruar vlerat
tradicionale judeo krishtere q me shekuj kishin zn vend n
kulturn evropiane dhe si instrument i shkatrrimit t ktyre vlerave
ky institut prpunoi at q njihet si Teoria Kritike dhe qllimi ishte
q t rrnojn vlerat tradicionale dhe t themelojn nj sistem t ri t
vlerave t bazuara n nj shoqri komunitare pa zot. Akuzat e tyre
drejtoheshin drejt degradimit dhe pesimizmit t madh n kapitalizm
dhe demaskimi i religjioneve monoteiste. Nj prej figurave qendrore
t ktij instituti ishte Walter Benjamin i cili edhe ai sikur Hajdegeri
shkon n shoqerit primitive para Sokratike dhe Platonike t cilt
ashtu si dhe Lajbnici perdornin arsyen kreative n njohjen e t
vrtetave metafizike. Walter Benjamin mendon se e vrteta gjendet n
emerimin e objekteve ashtu si e filloi veprimtarin mendore njeriu
primitiv. Pr Walter Benjaminin nuk egzistonin t vrteta metafizike,
parime t larta t organizimit t universit. Vlerat e pavdekshme t artit,
kulturs pr t kishin vetm vler t prkohshme n nj moment
historik. Teodor Adorno ishte muzikant gjithashtu dhe ai pretendonte
se Moxarti sht produkt i kohs s tij dhe muzika e tij i takon vetm
kohs s tij, ndrsa duhet t ndodh kalimi n nj form t re t
muziks.

702

BJ DASHURI DHE JO LUFT

Herbert Markuze
Qllimi i artit sipas W.Benjaminit ishte q t organizohet pesimizmi
dhe largimi i moralit prej politiks. Shkolla e Frankfurtit pas ardhjes
s Hitlerit n pushtet zhvendoset n Amerik. Walter Benjamini vdiq
m 1941 nga nje mbidozim i drogs. Shkolla e Frankfurtit lozi edhe
nj rol kundr familjes tradicionale q sht nukleusi i nj shoqrie.
Dr.Gerald Atkinson shkroi se Shkolla e Frankfurtit teoretizoi se
personaliteti autoritar sht produkt i familjes patriarkale. Kjo ide
sht e lidhur me punimin e Fridrih Engelsit Origjina e Familjes,
Prona Private dhe Shteti, q promovon matriarkin. Prandaj ishte Karl
Marksi q shkroi pr konceptin radikal t komunitetit t grave n
manifestin komunist. Prandaj ishte Karl Marksi q shkroi n menyr
nnmuese pr iden se familja sht njsia baz e shoqris n
Ideologjin Gjerman m 1845. Nuk sht befasuese q
mbshtetsit e t drejtave t gayve dhe liris s gruas kan qen
t trhequr prej msimeve t Shkolls s Frankfurtit. Qllimi thelbsor
703

ishte q e gjith shoqria t prmbys udhheqjen e burrave dhe t

inkurajoj grat dhe t varfrit t ndryshojn status quon.
Personaliteti Autoritar i studiuar n shkolln e Frankfurtit n vitet
1940-1950 n SHBA, prgaditi rrugn pr luftn e mvonshme kundr
gjinis mashkullore q u promovua prej Herbert Markuzes dhe bands
s tij t revolucionarve social nn pretekstin e liris gravedhe
levizja e re Majtiste e viteve 1960ta. Lvizja e Frankfurtit kishte
nevoj q t nnshtroj t gjith shoqrin n mnyre q teorit e tyre
t jen me influenc. Shkolla e Frankfurtit pati influenc tek Adolf
Hitleri, si dhe nj pjes e ideologve t ksaj shkolle shkuan n SHBA
ku filluan atje t konspirojn shoqerin amerikane duke brejtur vlerat
tradicionale t kultivuara nga kultura krishtero-platonike. Sot
postmodernizmi, korigjimi politik, politika sociale q derivojn prej
ateizmit etj.., jan si rezultat i puns s teoreticientve social dhe
filozofik q ishin aktiv gjat viteve 1920-1930 q ishin t influencuar
prej ateistve subverziv Karl Marks dhe Fridrih Nie.

Levizja kunderkulturore droge-sex dhe

RockenRoll

Amerikant e fituan luftn e ftoht kundr Rusis,

dhe kan dshtuar t kuptojn
se nj elit
intelektuale n menyre subtile dhe sistematike e
konvertuan teorin ekonomike t Marksit n
704

kultur dhe e perfshin n shoqerin Amerikane.

Gjersa Amerikant i kishin syt e tyre jasht, kto e
perfshin marksizmin kulturor n jetn e
Amerikanve pr gati rreth 30 vite.
Postmodernist kishin origjinn prej shkolls gjermane t Fridrih
Nies, Martin Hajdegerit dhe shkolls s Frankfurtit.Zoti vdiq
koncepti Niean sht baza e postomodernizmit t korigjuar politik
liberal. Nieja , Hajdegeri dhe shkolla e Frankfurtit dshironin q t
rrenjosnin krishterimin prej jets akademike dhe jets familjare si
dhe vlerave tradicionale t kultivuara me shekuj n evrop. Gjithashtu
dhe metafizika ishte rrnjosur trsisht dhe skishte vend asgjkundi.
Sot mbshtetsit e Postmodernizmit nuk pranojn se Nieja e
influencoi nazizmin. Ministri i propagands Naziste Josef Goebels
ishte nj ithtar i rrnjosjes s ndikimit krishter n shoqri.

Me 1936 me urdhr t Adolf Hitlerit, Ministri

Nazist i Kulturs Josef Goebbels, formoi nj
komitet akademiksh q t redaktoj tr
veprat e Fridrih Nies. Martin Hajdeger u
vendos n komitet, n prgaditje dhe ai
pergaditi nj seri leksionesh mbi punimet e
Nies. Hajdeger prfundoi se gjja m e
rndsishme q ai ndan me Nien sht
ishte angazhimi pr t shuar gjurmt e fundit
n qytetrimin perndimor t asaj q ai e
quajti 'humanizmi metafizik ". Ky angazhim
sht br edhe nga Shkolla e Frankfurtit ".

705

Joezef Goebels
Termi metafizik sht i paqart por rrnjosja e metafiziks
humaniste do t jet edhe rrenjosje e besimit n zot, sepse metafizika
sht ajo q sht prapa bots fizike. Shkolla e Frankfurtit pas lufts u
transferua n SHBA pr t konspiruar shoqerin Amerikane drejt
ktyre vlerava antitradicionale. N SHBA fryma e shkolls s
Frankfurit deprtoi n univerzitete prestigjioze Amerikane si:
Princetone, Columbia, Brandeisi, Califronia, Berkley etj. Keto qendra
n SHBA bhen qendra tepr me ndikim t madh n studimet e
komunikologjis dhe sociologjis. sht pikrisht ky instucion q lozi
rol t madh n formimin e opinionit publik, n industrin e filmit dhe
t ndikimit mas-mediatik n SHBA dhe gjetiu. Kto nonsense kjo
shkoll u perpoq qe ti bj vlera fundamentale t shoqeris moderne.
Sipas ksaj shkolle nuk ka vlera universale por vetm vlera q i
krijojm vet. M 1960 me ndikimin e tyre u themelua levizja kundrkulturore ajo q njihet si gjenerata Baby Boomers. Kjo lvizje u
udhhoq intelektualisht prej Marksistve Kulturor t shkolls s
Frankfurtit si Herbert Markuze, Erich Fromm, Teodor Adorno, Max
Horkheimer, Wilhelm Reich etj..Keto e perfshin Marksizmin
Kulturor n jetn amerikane. Nse lejohet subversioni i vlerave dhe
interesit Amerikan. Amerikant do t humbasin gjith at trashgimi
q strgjyshrit e tyre luftuan dhan jetn pr to. Gjith ky
706

konspiracion i sofistikuar tregon se amerikant mund t humbin gjn

m t muar dhan jetn pr to. Etrit themelues u perpoqn q t
luftojn pr konceptin biblik t njeriut t krijuar si shmblltyr
hyjnore n tok. Dhe t drejtat e garantuara nga zoti si liria, barazia
dhe lumturia, ndrsa shkolla filozofike n suaza t relativizmit
kulturor prpiqet q ti shkatrroj pikrisht kto vlera fundamentale t
liris dhe konceptimit t njeriut si imago dei, koncept q mendjet m
t ndritura q nga Nikoll Kuza u perpoqn qe ti perfshijn n
shptimin e qytetrimit n botn e re dhe q kto vlera etrit
themelues i involvuan n deklaratn e Pavarsise se SHBAse.
SHBAja u dizajnua prej kolonis s par Masachusets Bay q
udhhiqej nga puritant me moral t lart q t jet si deklaroi John
Wintropi CITY UPON A HILL n pamfletin e tij Modeli i
Bmirsis Krishtere ku koncepti i njeriut ishte si shmblltyr e
zotit.

EPOKA E HURRY
TRUMAN,DEINDUSTRIALIZIMI
N politik asgj nuk ndodh rastsisht, nse ka
ndodhur vendosni bast se ajo ka qen e
planifikuar ashtu t ndodh
Franklin D. Ruzvelt

707

Harry Truman presidenti i SHBAs q devijoi

vizionin e FDRs
Elita Anglo-amerikane e prdori kontrollin ndaj nafts pr ta prparuar
agjendn drejt kontrollit global. Kjo ishte ideja e Halford McKinderit,
strategut t famshm Britanik, madje dhe krijimin e shtetit t Izraelit e
shihte si nj shtje tepr strategjike n politikn e tyre n Lindjen e
Mesme. Ashtu si ishte Venediku pr Evropn mesjetare ashtu sht
Izraeli sot pr Lindjen e Mesme n aspektin e shtjeve strategjike dhe
gjeopolitike. Pas Lufts s Dyt Botrore sistemi ekonomik global u
themelua n Bretton Wood New Hampshire ku dollari u b valuta
rezerv dhe vlera e saj u lidh me rezervat e arit 35$ =1 ounce. Sistemi
Bretton Wood u lidh rreth FMN-s, Banks Botrore dhe GATT q me
von u prfshin n qendrn tregtare botrore. Rezervat Federale q
prfaqsojn nj kartel financiar privat q nga 1913 ishte dirigjuese e
sistemit dhe kto banka prfaqsoheshin prej bankave t Nju Jorkut.
Kto banka kishin edhe monopolin e nafts ndrsa Evropa
perndimore ishte klienti i nafts s ksaj strukture financiare. M 15
gusht 1971 Richard Nikson duke u kshilluar me kshilltart e tij e
shokoi botn duke e ndrprer konvertimin e dollarit n ar dhe duke
vendosur standardin e dollarit pa asnj mbshtetje n rezerva t arit.

708

M kt i dha edhe goditje sistemit t Breton Woodit sepse ata q

mbanin dollarin nuk mund m ta konvertonin n rezerva t arit.

Dr.Henry Kissinger
M 1973 grupi Bilderberger mbajti takim n Saltsjoebaden, n kt
takim Walter Levy q dha nj skenar t ngritjes 400% t mimit t
nafts, dhe qllimi i ktij takimi n Saltsjoebaden nuk ishte q t
ndrpritet shoku i rritjes s mimit t nafts por menaxhimi dhe
krijimi i vrshimit me dollar. Qllimi i ktij takimi ishte t
ndrpriten qllimet e sistemit Bretton Wood dhe ideali Ruzveltian i
industrializimit t bots. Qllimi ishte q t pengohet industrializimi i
bots dhe t kthej kontrollin elita Anglo-Amerikane. Pr ta avancuar
qllimin e tyre t kontrollit ato filluan t kontrollojn naftn dhe t
monopolizojn. Ata prmes nj embargoje t nafts kishin synim n
ngritjen e mimit t nafts si dhe rritjen e krkess pr dollarin pr ta
paguar naftn.Nj prej arkitekteve ky t ktij manipulimi t ngritjes
s mimit dhe rritjes s krkess dollarit dhe vendosjes s fatit
ekonomik global ishte Henry Kissinger. Ishte ky q manipuloi Sirin
dhe Egjiptin q t invadojn Izraelin m 1973 n Youm Kippur. Q
prej 1949-1970 mimi i nafts kishte qen i njjte 1.90$ barel. Por, q
prej 1971-1973 deri m 11.65% barel nj rritje dramatike e mimit t
nafts. Kjo rritje e mimit t nafts ishte nj lufte ekonomike kundr
t gjith bots. Kjo solli prfitim financierve si dhe hapi rrugn e
709

petro-dollarit. Deri m 1970 zhvillimi dhe modernizimi i shteteve

varej prej marrjes s kredive me kamat t ult pr investime afatgjate
dhe kombet i vuri para vshtirsive t mdha ato i vuri prball
ndrprerjes n modernizim, industrializim si dhe marrjen e kredive
pr t paguar naftn si dhe energjin me kosto t lart. Kredit q
merreshin prej FMN-s shfrytzoheshin pr ta paguar naftn. Kjo faz
parapriu hapjen e fazs tjetr t atij revolucioni neo-liberal ose t
tregut t lir. Rnia e sistemit Bretton Wood solli sistemin fluktuativ t
petro-dollarit q ishte nn kontroll t spekulatorve dhe q kto
evenimente solln rnien industriale t kombeve ndrsa prfitimet e
karteleve u rritn kshtu q ato shkonin drejt realizimit t agjends s
tyre t kontrollit global. Kshtu ekonomia globale dhe ajo amerikane u
fut n nj rrug q njihet si dezintegrimi i kontrolluar ekonomik.
Ministrat e OPEC-ut ran dakord q pagesa e nafts t bhet vetm n
dollar, prandaj fitues ishin spekulatort dhe prodhuesit e nafts kurse
pjesa tjetr e bots u fut n fazn e deindustrializimit. Elita angloamerikan prpiqej q prmes kontrollit t nafts si dhe dollarit t
stagnojn zhvillimin industrial si dhe t arrijn vetmjaftueshmrin
dhe pavarsin e tyre. Ato me rritjen e kostos s energjis si dhe me
rritjen e normave t interesit t dollarit gjithnj e m shum u
vshtirsuan kushtet e zhvillimit t kombeve. N at koh ish drejtues
i rezervave federale ishte Paul Volcker. N Britanin e Madhe erdhi n
pushtet Margaret Thaer e cila promovi politikn e inflacionit t ult si
dhe ekonomin e tregut t lir si sistem t ekspansionit ekonomik.
Impozimin e tregut t lir e bri edhe mbretresha Viktoria n epokn
e art t saj q u shoqrua me depresion dhe pasoja t renda sociale.
Thaer si mjet t lufts ndaj inflacionit nuk e pa rritjen e mimit t
nafts por uljen e shpenzimeve buxhetore dhe kjo solli depresion dhe
kriz sociale. Kjo kriz u quajt Revolucioni i Thaerit.

EVROPA E GJENERAL DE GOLLIT DHE

ADENAUERIT PARIMI VESTFALIAN OSE
PARIMI POSTVESTFALIAN
710

Sharl De Golli kishte rezervat e tij per idene e Evropes se Bashkuar ,

ai preferonte nje Evrope qe do te bazohej mbi parimin Vestfalian, e
drejta e Vetos ne NATO per perdorimin e armeve nukleare dhe ruajtjes
se Sistemit Bretton Wood sic e kishte dizajnuar Franklin D. Ruvelti
Evropa duhet te jete e pavarur dhe ate pavaresi thellesisht e kane
komprometuar sentimentet pro Amerikane te disa shteteve evropiane
vecanarisht Britania
Sharl De Goll

Sharl De Golli dhe Konrad

Adenauer
Sharl De Goli erdhi n pushtet m 1958, Ai nuk kishte iluzione mbi
dizajnin Britanik te Evrops. Gjithashtu edhe SHBA ja kishte nj
dizajn t ngjashem per Evropen ashtu sikur edhe Britania e madhe.
Sepse pas konferences se Versajes me 1919, SHBAja Anglia
zhvilluan raportet speciale Anglo Amerikane. Presidenti francez Sharl
De Goll u perpoq q ta bind Presidentin amerikan Eisenhower pr
pozicionin e Francs n NATO dhe veanarisht t drejtn e saj t vetos
711

n prdorimin e armve nukleare. De Goli arsyeton mosprfshirjen e

saj n NATO pikrisht nga prvoja e hidhur e Francs q gjat lufts
s par dhe t dyt botrore ndihma Amerikane dhe Britanike i erdhi
me vones kur Franca ve m kishte kapitulluar. Prandaj ai nuk mund
t identifikohej me dik tjetr edhe pse Franca mund t ndihmoj t
tjert. Presidenti Francez u trhoq prej NATOs, bri provat e saj t
suksesshme me bombn atomike n Sahar dhe filloi t bhej nj z i
pavarur n Evropn e post lufts s dyt botrore. De Golli e ftoi
presidentin Konrad Adenauer pr lidhje t fuqishme n mes t Francs
dhe Gjermanis, n mes dy shteteve antagoniste q kishin luftuar me
viktima t panumrta. Procesi i bashkpunimit n mes t Francs dhe
Gjermanis kulminoi m 22 janar 1963 kur nnshkruan Sharl De Golli
dhe Adenaueri nj marrveshje bashkpunimi n mes t Francs dhe
Gjermanis duke kordinuar politikat industriale dhe ekonomike. Ky
bashkpunim n mes t De Gollit dhe Adenauerit si dhe bashkangjitjes
s ksaj nisme edhe t presidentit Aldo Moro i cili u vra m von
prfaqesonte nj alarm pr Londrn dhe Vashingtonin q dshironin
nj Evrop t subordinuar. Franca i vendosi edhe veto Anglis q t
futet n tregun e prbashket evropian. Britania nuk e deshironte nj
Evrop t pavarur dhe t fuqishme andaj kt fakt e dinte mir De
Golli. Washingtoni dhe Londra morrn masat pr ta konspiruar kt
nism t DeGollit dhe t Adenauerit pr nj Evrop t pavarur duke u
kthyer tek modeli i Jean Monetit. Qllimi i politiks Amerikane ishte
q t hapet tregu i perbashkt Evropian pr mallrat Amerikan, dhe t
prfshihen n strukturat e NATOs ku Amerika dhe Anglia do t kishin
fjaln kryesore. Ambasada e SHBAs n Bon bnte presione t mdha
kundrejt politiks s De Gollit dhe t Adenauerit dhe prpiqeshte t
bj presion n partin e Adenauerit t Kristian Demokratve,FDPs
Erich Mende dhe opozitn e Social Demokratve. M 24 Prill 1963
Ludwig Erhart e ndrroi Adenauerin i cili ishte kundr politikave t
De Gollit dhe favorizonte hyrjen e Britanis n Tregun e Prbashkt
Evropian. Traktati Franko-Gjerman ishte kulminacion i veprave t
Adenauerit dhe u devijua n momentet e fundit nga interesi AngloAmerikan. De Golli nuk ishte i knaqur me pasardhsin e Adenauerit
Ludwig Erhard, ishte mjaft i dshpruar sepse ky traktat nuk prjetoi
712

zbatimin e saj dhe rijetsimin e nj Evrope t pavarur nga do lloj

interesi Anglo Sakson. Londra dhe Washingtoni bllokoi rrezikun e nj
blloku t fuqishm t Evrops s pavarur e pavarur nga dizajni AngloAmerikan. Bilanci i fuqis i shek XIX q prdori Anglia n Evrop u
rivendos prap duke e kundrbalancuar shfaqjen e nj Evrope t
pavarur prmes Departamentit t shtetit t SHBAs. Anglo
Amerikant pasi neutralizuan Gjermanin iu mbeti sfida tjetr
drejtprsdrejti me De Gollin edhe pse nuk ishte nj sfid e leht.

Edwig Erhard
Edhe pse Washingtoni kishte stimuluar nj Treg t Perbashkt
Evropian pr ti plasuar mallrat nga eksporti i saj. Ajo q nuk e
dshironte SHBAja ishte nj Evrop e pavarur n aspektin politik dhe
ekonomik. Me 1968 u mblodhen ne Stokholm me kerkese te
SHBAse. Zyrtaret Amerikane planifikuan te zbulojn nj papergold substitute prmes FMNs e ashtuquajtura SDR, q t shtyj
llogaritjet. N kt mbledhje n Stokholm dshironin q FMNja t
bj hapin e pranimit t skems s SHBAs pr SDRn ta prparoj
n takimin e ardhshme t FMNs n muajt e ardhshm. Franca n
mnyr sfiduese kundrshtoi prmes ministrit Michel Debre duke
713

ringritur politikn tradicionale Franceze. N kthimin drejt rregullat

origjinale t Breton Woodit. Kshilltari i De Gollit, Jack Ruef
propozoi devalvimin shok t dollarit pr 100% ndaj arit q do t
dyfishonte rezervat e arit n dollar dhe do t mundsonte SHBAn vet
e konvertonin 10 bilion t dollarve (foreign held) dhe njkohsisht do
t mbante vlern e rezervave t arit sikur m par. Kjo do t ishte
zgjidhja m racionale pr ta mbajtur ekonomin n gjendje stabile. Por
kjo nuk ndodhi. Pas refuzimit t Francs pr t mbshtetur skemn e
shptimit t Washingtonit prmes SDRs, Franca ishte target i
destabilizimeve t shumta. Duke filluar me studentt majtist t
Univerzitetit t Strasbourgut, pothuajse e gjith Franca u karakterizua
nga kaosi. Franca u kundrgodit nga Anglo- Amerikant q nga ligji i
ri i Francs, q lejonte konvertimin e plot. Kto shtpi financiare
filluan t konvertojn parat n ar duke drenuar rezervat e arit pr
30% kah fundi i viteve 1968. Edhe trazirat e studentve m 1968 ishin
prgjigje t interesave financiare t Londrs dhe New Jorkut q
vazhdonin tmos perfillin mandatin e tyre. Elita Anglo-Amerikane pat
sukses q ta permbysin edhe De Gollin q e humbi pushtetin dhe u
zbeh zri i tij. N ditt e fundit duke qen president De GOLLI e takoi
edhe Somaes ambasadorin Anglez ne France se Evropa duhet t jet
e pavarur dhe kjo pavarsi sht komprometuar prej sentimentit
amerikan t disa shteteve n Evrop e veanarisht Anglis. Nj shtet
q nuk perfilli interesat e Londrs dhe Washingtonit m 1968 ishte
edhe Afrika e Jugut q sht prodhuese e arit. Afrika e Jugut refuzoi
q ti shes ar n pound dhe dollar pr 35$ pr ounce. Franca dhe Afrika
e Jugut bn bisedime konfidenciale pr t krijuar nj baz t arit pr
reforma t Bretton Woodit si rend monetar ndrkombtar. Kjo ndikoi
q ta refuzojn Bankat Qendrore Amerikane Afriken e Jugut. AngloAmerikant me sukses eliminuan krcnimin francez pr nj Evrop
t pavarur nga Anglo-Amerika.

FONDI MONETAR NDERKOMBETAR

DHE GLOBALIZIMI
714

Debati kryesor ne Breton Wood ishte ne mes te perfaqesuesve te

delagacionit Britanik dhe atij Amerikan. Respektivisht ne mes te
vizionit liberal dhe atij konservativ. Te institucioneve ekonomike
globale. Delegacioni Britanik udheheqej prej Xhon Majnard Kejnsit I
cili e kishte vizionin se FMN ja duhet te ishte nje fond koperativ ku
shtetet antare do te mbanin aktivitetet ekonomik dhe punesimin
permes krizave periodike. Ky vision u sugjerua qe FMN j ate veproje
ashtu sic veproi qeveria Amerikane gjate New Deal ne pergjigje te
depresionit ekonomik te viteve 1930. Por ketu fshihet nje element
esencial, F.D Ruzvelti e dizajnoi New Dealin sipas vizionit te
Aleksander Hamiltonit arkitektit te SHBA se.

Fondi Monetar Ndrkombtar

By contrast, the US delegation to Bretton Woods foresaw an IMF
more like a bank, making sure that borrowing states could repay their
debts on time. This more conservative view was less concerned to
avoid recession and unemployment. The US view prevailed, and set
the stage for how economic crises have been handled since World War
II (Harris 1988).

715

Dy kundershtaret rreth rolit te FMNs ne

Konferencen e Breton Woodit: Xhon Majnard
Kejns dhe Franklin Delano Roosevelt
Pas krizave q shkaktoi elita anglo-amerikane, gati shumica e liderve
t bots s tret ishin kthyer n marioneta dhe FMN-ja lozte rolin e
shptimtarit duke ofertuar kredi por duke krkuar kushtzime si
heqjen e kuotave t importit, uljen e shpenzimeve buxhetore, rritjen e
taksave dhe devalvimin e valuts kombtare. FMN-ja ju imponon
masa t ashpra t kursimit fiskal duke ulur shpenzimet buxhetore dhe
subvencionet n shndetsi, bujqsi, sigurim social, investime
kapitale. FMN-ja me tepr se do institucion tjetr ka avancuar
interesat ekonomike dhe monetare t aksit anglo-amerikane. P.sh.,
Meksiko n kohn e presidentit Portillo kishte rritje ekonomike por
spekulatort financiar e detyruan t devalvoj Peson meksikane dhe
kshtu e shkatrruan ekonomin meksikane. Njsoj jan shkatrruar
ekonomit n Argjentin, n Brazil etj. FMN-ja me kushtzimet e saj
kontribuoi q t bhet transfer i parave nga vendet e bots s tret t
pazhvilluara dhe t prapambetura t kalojn n bankat ndrkombtare
t kartelit financiar. Sipas gazetarit hulumtues Greg Palast, Banka
botrore, FMN-ja dhe OTB prfaqsojn trekndshin e hekurt t
globalizimit, q promovojn reduktimin e rolit t qeveris sovrane n
tregun e lir ose zhvillimin ekonomik duke i dhn mundsi
716

bankiereve (tregtareve) ndrkombtar n ekonomin globale.

Demokracia dhe sovraniteti i kombeve-shtete reduktohet dhe arbitr
n marrdhniet ndrkombtare mbetet paraja n fatin e njerzimit
dhe jo vullneti politik i popullit i shprehur n demokracit
reprezentative. Prandaj, ky trekndsh i hekurt prfaqson ann tjetr
t globalizimit q sht anti-sovraniteti komb-shteti dhe prmbajn
agjendn e themelimit t qeveris botrore. Kapitalizmi krijon
qeverin botrore dhe jo socializmi ose komunizmi q disa teorik
konservativ t konspiracionit friksohen. Pr ironi dhe pr dinakri t
establishmentit financiar ato q luftojn kundr rendit t ri botror
jan prkrahsit fanatik t ideologjis neo-liberale t tregut t lir
mbi t ciln ideologji ngrihet rendi i ri botror.

Joseph Stiglitz laureat i mimit NOBEL pr

Ekonomi
Greg Palast n intervist me ish udhheqsin e Banks Botrore
Jospeh Stiglitz shpjegon se si FMN-ja, Banka Botrore dhe Organizata
Tregtare Botrore ato q e prbnin trekndshin e hekurt jan
maska t nj sistemi t nj qeverisje. Ai shpjegon katr hapat q ky
sistem merr n kontroll shume kombe :
Hapi i par : Privatizimi: ku liderve u propozohej privatizimi i
sektorve ku lidert lokal marrin disa miliona n bankat zvicerane
717

sikurse rasti n Rusi gjat qeverisjes s Boris Jellcinit ku shumica e

industris shtetrore u shit pr investitort e huaj dhe kto resurse n
vend q ti shrbejn mirqenies s popullit kujt edhe i takon ajo
pasuri. Ajo i shrben prfitimit maksimal t ktyre kompanive.
Hapi i dyt : Libarilizimi i tregjeve t kapitalit sipas teoris
derregulimi n tregjet e kapitalit lejon q kapitali t futet dhe t dal
kt Stiglitz e quan cikli hot money. Ky aksh qe vjen m tepr
investohet n pasurin e patundshme dhe n valuta dhe n nj kriz t
vogl kapitali del nga shteti, rezervat ulen shum pr nj koh t
shkurt dhe shtetet krkojn asistenc n FMN q krkon t rriten
normat e interesit pr 30%, 50% dhe 80%. Rezultati thot Stiglitz i
pritshm valt ti dal t parave t nxehta n Azi dhe Amerikn Latine.
Normat e larta t interesit shkatrrojn vlern e prons, shkatrrojn
industrin dhe vjelin pasurin nacionale.
Hapi i tret sht vendosja e mimeve n baz t ligjeve t tregut t
lir q d.m.th., rritja e prnjhershme e mimit t komoditeteve
esenciale, ndrsa ulja e t ardhurave t cilat ndikojn n uljen drastike
t mirqenies dhe manifestimi i paknaqsis q Xhozef Stiglitz i
quan Trazirat e FMN-s, ku hiqen subvencionet nga kursimi fiskal
q bhet n baz t kushtzimeve t FMN-se duke thithur kshtu
edhe gjakun e fundit q ka mbetur n ekonomit nacionale.
Hapi i katrt sht liberalizimit dhe adoptimit t ekonomis s lir t
tregut si strategji t reduktimit t varfris. Gjate ksaj faze ndodh
dollarizimi i mimeve d.m.th., mimet gati se bhen ndrkombtare
t njjta, n shtete me standard te mirqenies s ndryshme,(P.sh., nj
litr naft sht 1 euro e 20 cent edhe n Maqedoni edhe n
Gjermani).*Shteteve aziatike u uan ekspert amerikan q ti bindin
autoritetet e tyre q t heqin barrierat protektive. Profitert m t
mdhenj ishin spekulatort si Xhorxh Soros. Sistemi global ekonomik
i dominuar nga megakorporatat q veprojn sipas sistemit laissez
faire nuk sht sistem i shndetshm ekonomik. Nuk sht sistem q
bazohet n prodhim por vjedhje,spekulim, plakitje. Me 1960 70% e
dollarve shpenzoheshin pr te blere mallra reale, ndrsa me 1990
vetm 0.5% ndrsa 99.5% t dollarve shpenzohen prej spekulatorve
financiar n derivate financiare n komoditete, kmbim valuta dhe
718

tregjet monetare. M 1986 vlera e derivatve totale globale ishte 1

trilion $. M 1994 ky treg arriti n 45 trilion $ dhe m 1999 ky treg
arrit n 300 trilion $. Kjo ndodh kur shteti humb kontrollin financiar
dhe monetar mbi ekonomi. N vend t investimit n projekte reale
produktive ekonomike, financiert dhe tregtart e parave investojn
duke prfituar nga bastet n letrat me vler dhe derivatet e tyre
duke e kanibalizuar ekonomin reale. Nju Jork City n bashkpunim
me City of London prfaqson zemrn e sistemit n Nju Jork City
sht e lidhur me JP Morgan dhe Chase Manhatan, Goldman Sachs
dhe City Grup manipulojn ekonomin globale prmes rezervave
federale, FMN, Banka Botrore dhe departamenti i thesarit. T gjitha
kto jan t lidhura me interesat e Wall Street City of London dhe me
komisionin trilateral n Evrop dhe Japoni. Dollari sht nj monedh
q e mban sistemin t prbashkt dhe kjo e ka br ShBA-n, q m
tepr t rris importin n tregun global dhe borxhet. *Qeveria Federale
ka nj borxh shum t madh q nuk mund t shkoj n pafundsi dhe
sht rritur n mnyre ekspozuese, kemi rritje t deficitit tregtar. Kjo
gjendje krijon borxhe, deficite tregtare q shkojn drejt rritjes,
ndrkoh q ka migruar kapaciteti teknologjik n vende ku ka fuqi t
lir puntore, rrogat jan ulur, ulet krkesa, gjithashtu dhe mirqenia.
Kjo gjendje nuk mund t menaxhohet pr nj koh t gjat sepse
borxhi i madh akumulohet, dollari devalvon sepse humb nga fuqia
blerse dhe kshtu fillon ulja e mirqenies s popullit amerikan si
dheShBA-ja humb fuqin e saj. Ekonomia globale sht n nj gjendje
t pasigurt, edhe nse krcnohet statusi i dollarit mund t ndodhin
ndryshime dramatike dhe Thembra e Akilit sht se shtetet e OPEC-ut
pranojn vetm dollarin pr naft. Lufta ne Irak ishte si rezultat i
konkurrencs n mes t euros dhe dollarit edhe nse OPEC-u pranon
tjetr valut jasht dollarit. Ather ekonomia amerikane dhe globale
shprthen. Dollari sht nj monedh rezerv q e kan t gjith
shtetet si rezerv .70% e tregut botror bhet prmes dollarit. Dollari
sht nj monedh q banka qendrore e akumulon si rezerv. Por
Rusia, Kina ose Japonia nuk e grumbullojn vetm dollarin deri n
qiell. Banka Qendrore mund t blej bono t thesarit at q lshon
shumica e shteteve duhet t kontrollojn deficitin tregtar ose t
719

prjetojn kolapsin e valuts s saj. Ko pr shkak t dollarit si valut

rezerv dhe roli rezerv i dollarit sigurohet prej sistemit t petrodollarit. Meq nafta sht nj komoditet esencial, sistemi i
petrodollarit krkon q t rriten suficiti n dollar n mnyr q t
bhet tregtia ndaj nafts. Tregu ndrkombtar sot funksionon prmes
dollarit dhe shumica e shteteve prmes eksportit jan t interesuara t
marrin sasi t mjaftueshme t dollarit pr t bler naftn si dhe pr t
balancuar bilancin tregtar. Dhe t gjith shtetet n botjan t
interesuara t grumbullojn rezerva t dollarit. Kshtu q Amerika
bhet importues, strehimi i fundit sepsehegjemonia monetare varet
prej riciklimit t dollarit. Banka Qendrore e Japonis, Kins, Kores
s Veriut, Rusis t gjith blejn bono t thesarit t thesarit amerikan.
Kjo mundson q dollari t jet nj valut stabile dhe do vit ka 500
bilion deficit bilanc t pagesave. Rezervat federale bjn kontrollin e
emetimin e dollarit ndrsa bota pr arsye tregtare ka nevoj t madhe
pr kt valut. Ekonomia e sotshme globale sht n pasiguri t
madhe e cila mbshtetet prej borxhit dhe prej politiks imperialiste
pax amerikana prmes lufts dhe pushtimit. Rritja ekonomike pson
rnie, bota e trete po degjeneron drejt feudalizmit t epoks s errt,
ndrsa super t pasurit shfrytzojn momentin pr t arrit te pasuria,
fuqia e lir puntore, profitet, institucionet si : FMN-ja i thith gjakun
kombeve n ndrkohe duke i shprblyer lidert e tyre t bots s tret
pr shkak t zbatimit t politikave ekonomike suicidale. Konsumatort
perndimor mbingarkohen me borxhe, ndrsa eqet e pagesave
rriten, shpenzimet qeveritare pr investime publike zvoglohen ndrsa
ulen tatimet pr super t pasurit, t gjitha pr nj sakrifikim falsqeveria e madhe. Sistemi ekonomik global sht duke luftuar pr
mbijetes, sht sikur gjarpri q kafshon bishtin e saj pr ushqim por
kjo ka nj fund. Kur t arrij fundi i sistemit kapitalist i
megakorporatave q ka dominuar rndin e ri botror do ti detyroj
establishmentin anglo-amerikan-globalist q t zvendsoj sistemin e
tanishm t profitit maniacal me nj sistem t kundrt totalitar si Rusia
staliniste apo regjime socialiste si i ka prshkruar Xhorxh Orwell n
veprn e tij 1984. Edhe librat e shenjt kan paralajmruar pr

720

dominimin e ktyre sistemeve ekonomike dhe politike t liga q do t

dominojn botn
________________________________________________________
*Greg Palast, The Globalizer Who Came In From the Cold, October, 21
2001 http://www.gregpalast.com/the-globalizer-who-came-in-from-the-cold/

OLIGARKIA FINANCIARE DHE AGJENDA

E TYRE
Oligarkia Financiare prbhet prej rrjetit
ndrmartesor n mes t elits financiare angloamerikane dhe Familjeve Fisnike Evropiane t
Londrs,Venedikut dhe Gjenovs

Dr.John Colleman

Ne do t kemi Qeveri botrore, duam apo sduam

ne, por shtja sht nse do t bhet me
konsensus apo me nnshtrim

17 shkurt 1950, James Paul Warburg

721

Familja Rotshild
Familja Rotshild u njohn n shek XVIII si
fuqia e gjasht sekrete botrore

722

Po t dashur miqt e mi, gjrat jan kshtu, q

t bni dika. Ju duhet t jeni dika. Ne
mendojm se Danteja ishte i madh dhe ai kishte
nj qytetrim me shekuj pas tij. Shtpia e
Rotshildve sht e pasur dhe arritja e asaj
pasurie krkon m shum se nj gjenerat. Gjrat
jan m tthella se sa duken

Johann Wolfgang von Goethe

Pr themelimin, promovimin dhe zhvillimin e nj
shoqate sekrete qllimi i vrtet i s cils do t
jet zgjerimi i sundimit Britanik n bot

Cecil Rhodes
E shikoni i nderuar Koningsbej, se bota qeveriset
prej
personazhve
tjer
nga
mund
ta
imagjinojm ne

Benjamin Disraeli
723

Adam Vajshopi
Iden e qeveris botrore, s pari e gjejm tek organizata e quajtur
Iluminati, q e themeloi jezuiti Adam Vajshop. A. Vajshopi ishte
profesor i t drejts kanunore. Ishte katolik dhe m von u konvertua
si protestant. N fillim ishte ligjrues n Ingolshtad (Gjermani) dhe
nn patronazh t familjes s Rostshildve. Ai ndr t part e hodhi
iden e qeverise botrore. Ai themeloi nj shoqat sekrete t quajtur
Iluminati, e cila u infiltrua n rendet m t larta t masoneris. Mori
pr model mnyrn e funksionimit t jezuitve t cilt ishin t
infiltruar n qarqet m t larta politike. Qllimi kryesor i ksaj lvizje
t quajtur Iluminati, ishte revolucioni botror. Adam Vajshopi msoi
msimet kulte dhe mistike t lashtsis prmes t cilave do t ndrtoj
strategji q t arrij deri te pushtimi i bots. Q kur iluminatt u
infiltruan dhe morn trsisht lozhat mason, ato u bn nj fuqi e
madhe e errt, diskrete dhe filluan ti realizojn qllimet e tyre duke
eliminuar personalitete t ndryshme dhe duke konspiruar shtete t
ndryshme. Adam Vajshopi sipas profesor Robinsonit, kishte br nj
program me disa pika kryesore si : 1. shkatrrimi i t gjitha qeverive
paqedashse; 2. Heqja e trashgimis; 3. Zhdukja e prons private; 4.
Zhdukja e patriotizmit; 5. Zhdukja e familjes; 6. eliminimi i religjionit
724

dhe 7. krijimi i nj qeverie botrore. A.Vajshopi ka qen i trajnuar si

jezuit q ishin avangard dhe ushtri e kishs romake e themeluar m
1541 prej Ignatius Lojols.

Shn Ignatiusi i Loyols

Shoqata e Jezuitve ishte nj agjenci e Fisnikrise s zez
Gjenovase dhe Romane dhe q Ignatius Loyola n shek XVI ishte
infiltruar brenda kishs pr t penguar rrjetin katolik humanist t
N.Kuzs dhe E.Roterdamit. S shpejti jezuitt zgjeruan influencn e
tyre edhe tek opozita Protestane. Empirizmi Britanik ishte nj tjetr
deg e Jezuitve. Edhe punimi i Frensis Bekonit Avancimi i t
msuarit ishte punim i kopjuar prej jezuiteve. Jezuitet ishin shrbim
inteligjent i Oligarkis financiare me aftsin e tyre t kameleonit q
t infiltrohen n do pore te jets shoqrore. Edhe n Kin jezuitt
shkuan pr shrbime inteligjente pr t nnshtruar kinezt se sa pr t
prhapur humanizmin e Jezu Krishtit. Mbi natyrn e jezuitve shkroi
edhe presidenti Amerikan John Adams n letrn q ia drgoi Thomas
Jeffersonit(5maj-1816):"Nuk m plqen rishfaqja e Jezuitve. Anuk
kemi pasur mizori t rregullta prej tyre ktu, vetm njmbret ijevgjve
mund t supozoj mbi fshehtsit e tyre, t veshur si daktilograf,
shkrimtar,botues dhemjeshtr shkollash?Nsendonjher ka
pasurnjerz qemeritojn ndshkimin e prjetshmn tok dhen ferr,
725

kjo sht shoqriaeLoyolas. Megjithat, ne jemi t detyruarnga

sistemijon itolerancs fetarepr tiu ofruaratyreazil.Gjithashtu pr
jezuitet dhe natyrn e veprimit te tyre shkroi edhe gjeneral Laffayeti
q ndihmoi revolucionin Amerikan n betejn defintive n York Town
(1781), ai shkroi"shtmendimi imse nselirite ktij vendi(ShBA) do
t
jen
t
shkatrruara,
do
t
jen
mefines
te
priftrinjvekatolikjezuit,sepse
atajan
dinak,
armiq
t
rrezikshmpr liritcivile dhefetare. Ata kannxitur shumicne
luftraven Evrop". Shtabi kryesor i jezuitve ka qen Vatikani. Edhe
Papa Pali III e ka pranuar Regimini militantis eclesiae dhe nj prej
akuzave m njerzore q i bhen ksaj organizate. sht masakra e
Shn Bartolomeut (24 gusht 1752) q n mnyr tinzare dhe barbare
vran gati 100 mij protestant (hugjenot). A.Vajshopi ishte nj gjeni
q i hartoi oligarkis financiare strategji si infiltrimin n lozhat
mason, zbatimin sekret t planeve t errta. Edhe revolucioni
francez ishte shndrruar n kundrrevolucion, pikrisht prej qarqeve
t tilla t errta q nxitn jakobint, t cilt ishin instrument i tyre
kundr Luigjit XIV dhe e nnshtruan Francn duke i hap shteg prap
nj agjenti t tyre si Bonaparta. Metodat. Vajshopit edhe sot q kur e
themeluan kane funksionuar dhe bazohen n infiltrim dhe zbatimin e
agjends se tyre drejt qeverise botrore duke zbatuar planin me pikat e
A. Vajshop. Prof. Carrol Quigley q ishte profesor i marrdhnieve
ndrkombtare n universitetin jezuit t Georgetownit. Ai botoi
veprn Tragjedia dhe shpresa. Shkroi q Rotshildt e mbshtetn
Rhodesin pr t themeluar De Beers. M von Rhodesi ishte nj
ithtar i ideve t Adam Vajshopit dhe i bri t famshme shtat dshirat
e tij, q ishin t themeloje: shoqat sekrete t modeluar n baz t
funksionimit t masonve dhe jezuitve pr t themeluar Qeverin
botrore me qendr n Londr (Britani e Madhe). Pr kt siguroi
edhe bursat Rhodes pr t financuar studentt e talentuar q do ti
shrbenin ktij qllimi. Qarku i brendshm i ktij grupi ishte
themeluar n mars t vitit 1891 dhe prbhej prej : Cecil Rhodes,
Stead, Lord Esher(Brett) dhe masoni me 33 shkall, Alfred Milner (33
bb). Qarku sekondar i antarve potencial t qarkut t iniciuar
prbehej prej Lord Balfourit, Sir Harry Johson, Lord Rotshild, Lord
726

Grey etj. Elita themeloi edhe shoqatn e socialistve Fabian q

dominoi stafin e universitetit t Oksfordit ku edhe indoktrinohen
bursistt e Rhodesit.

Cecil Rhodes
Kta indoktrinohen dhe prgatiten q t jen pjes e internacionales
socialiste t Rendit t ri botror. Grupi i Tryezs s rrumbullakt u
zhvillua prej qarkut t brendshm ekzekutiv t shoqats sekrete t
Rhodesit. Ndrsa qarqet e jashtme u themeluan pas fillimit t shek
XX. Grupi i tryezes s rrumbullakt u zgjerua pas Lufts s Par
Botrore duke e themeluar nj organizat simotr si : Institutin
mbretror pr shtje ndrkombtare (RIIA), Kshilli pr
marrdhnie t jashtme (CFR) q sht fronti i ksaj organizate n
ShBA. Qarku i brendshm vazhdon t drejtoj qarkun e jashtm dhe
dy frontet e saj RIIA dhe CFR. Edhe CFR ka themeluar disa
organizata si Instituti pr marrdhnie me Pacifikun (ICP).Cecil
Rhodes kishte dshirat e tij t njohura botrisht. Nj prej dshirave t
tij ishte themelimi, promovimi dhe zhvillimi i nj shoqate sekrete,
qllimi i s cils ishte zgjerimi i sundimit britanik n bot, ku
britaniktt emigronin n vendet e kolonizuara. Kto vende atyre do tu
ken siguruar energji, pun, treg etj. Si vende me strategjike t
727

qllimeve t tyre drejt dominimit global shiheshin:Afrika, n tokn e

shenjt (Palestin), luginn e Eufratit (Irak), ishullin e Qipros dhe
Kandis, Afrikn e Jugut, Arkipelagu i Malajeve, bregdeti n Japoni
dhe Kin. Politika e Britanis ndaj ShBA-s ishte rimkmbja e
ShBA-s si pjes integrale e perandoris Britanike e cila do ta
instrumentalizonte n arritjen e qllimeve t saj. Nj synim i Rodsit
ishte edhe
inaugurimi i sistemit kolonial t prfaqsimit n
parlamentin perandorak q do t prpiqej ti mbaj s bashku antart
e shkputur t perandoris dhe s fundi themelimi i nj fuqie q ti
bj : luftrat t pamundura dhe t promovoj interesin e prgjithshm
n t mir t njerzimit. Elita Anglo-Amerikane sht nj aleanc e
fuqishme e interesave financiare dhe tregtare e Britanis s Madhe
dhe e ShBA-s.

John D. Rockefeller, Andrew Carnegie,

Cornelius Vanderbilt dhe J.P. Morganpersonalitete eminente t Oligarkis
Financiare

728

N Britanin e Madhe partia veneciane q filloi t zhvendoset prej

Venedikut dhe themeluan Bankn e Amsterdamit m 1600 dhe
Anglis 1694 dhe kompanin e par multinacionale British East
India. Jan n thelb ato q realisht e prbnin embrionin e asaj q
quhej si perandoria Britanike. Nj prej antarve t elits, Lionel
Curtis, insistoi q ti ndryshohet emri n Commonwealth of nations.
Elits britanike filloi q ti rritet fuqia dhe kapitali i tyre n shek
XVIII, sidomos gjat periudhs Viktoriane, kur u shfuqizua ligji
proteksionist mbi grurin dhe u adoptua teoria e Adam Smithit tregu i lir absolut.

Vllezrit Baring familje e vjetr bankiersh

e City of London
Madje, edhe komitetit 300 q sot prmendet prej Dr. Xhon Koleman si
elit e qeveris botrore nn hije. Sipas tij jan aksionart kryesor
British East India Comp q bnte tregti n mes Indis, Kins dhe
Evrops por q me vite kuptohet se kan ndryshuar emrat dhe sot jan
pas kompanive multinacionale. Mund t prmendet edhe Interalfa
grup e bankave q udhhiqet sot prej Jakob Rotshildit, q sot
prfaqson korporatn me gjigande t financave botrore. Interalfa
729

grup sot prfaqson nj pasardhse t British East India Company. Kjo

elit prfshihet n at q njihet si City Of London me bankiert
kryesor si (Baring, Lehman, Rotshild dhe t tjer). Elita tregtare dhe
financiare n ShBA u konsolidua rreth fillimit t shek XX dhe
prbehej prej gjigandve t industris, tregtis dhe financave : Morgan
(bankier), Rokfeler (nafta), Harriman (hekurudha), Carnegie (eliku),
Ford (automobila), Du Pont (arm). Themelimi i interesave speciale
Anglo-Amerikane u b n periudhn 1895-1914, pikrisht pr kto
relacione anglo-amerikane ndikuan q t eliminohen fizikisht disa
kryetar si : Abraham Linkoln, Xhems Gerfilld, Wlliam McKinley dhe
Xhon Kenedy, t cilt ishin pro republiks hamiltoniane t kredis
nacionale ose sistemit amerikan anti-britanik. Dy veprat e Dr. Carrol
Quigley-t si Tragjedia dhe shpresa dhe Elita Anglo-Amerikane e
ndriojn faktin q ShBA-ja subordinohet prej elits anglo-amerikane.
Profesor Carroll Quigley sht nj prej studiuesve m t njohur t
elits Anglo-Amerikane q ishte profesor n universitetin Georgetown
dhe q kishte qasje n shum dokumente. Pikpamjet e tij t shprehura
n librat e tij e kan br nj autor t besueshm sepse jan n
prputhje me evolucionin e ksaj fuqie politike globale sot. Pr
Profesor Carol Quigely, origjina e ides pr qeveri botrore dhe e
elits anglo-amerikane ka gjurmt tek imperialisti britanik Cecil
Rhodes dhe te shtat dshirat e tij. Nj prej dshirave t tij ishte
themelimi i nj aleance Anglo-Amerikane q do ta subordinoj botn
prmes perandoris globale. Afr fundit t jets s tij Cecil Rodsi me
Wlliam Stead, Lord Esher, q ishte kshilltari m me ndikim i
Edwardit t VII. Nj nga kreaturat e tij ishin edhe bursat e Rhoudsit.
do vit, edhe sot kjo burs i zgjedh prej t gjith Ameriks 32
studentt m t talentuar dhe q mosha e tyre duhet t jet 24 vjet. N
universitetet dhe nga profesor m eminent botror prgatiten pr t
qen lider botror dhe pr t menaxhuar shtje ndrkombtare. Ideja
e Cecil Rhodes shprehet m mir n letrn e tij te shkruar dhe t
publikuar q ia drgoi mikut t tij W. T Stead ku Rhodes prshkroi
planin e tij Ideja baz e imja sht q shoqata q imiton jezuitt si
organizat, nj ide q ndrpret t gjith luftrat dhe nj gjuh n bot.
Dhe gjja e vetme q t realizohet kjo ide sht sekrete. Absorbimi
730

gradual i pasuris botrore dhe t punohet n skemn e marrjes s

qeveris botrore dhe pikrisht absorbimi i pasuris botrore u b
prmes nj arme ekonomike q sht free trade-tregu i lir. Sipas
ides s skocezit Adam Smith, pra q kur u themelua kjo ideologji
ekonomike, u themelua pr t qen arm kundr kombeve q ti vjel
pasurit dhe resurset e tyre nacionale. Por edhe politika dhe
kushtzimet e FMN-s dhe e Banks Botrore synon n thelb ti vjele
pasurit kombtare duke i futur n borxhe t mdha dhe q nga kriza e
nafts kur nga manipulimet e elits financiare u rrit mimi i nafts pr
400%. Kjo ndikoi q t prmbyset sistemi Bretton Woods i themeluar
prej Ruzveltit pr asistenc t kombeve drejt industrializimit dhe
ushtrimit t vetvendosjes s tyre kombtare dhe sistemi i kmbimit t
dollarit si valut rezerv botrore. Prej fiks kaloi n fluktuativ dhe
kombet u devijuan nga rruga normale e zhvillimit, pra filloi era e
deindustrializimit dhe e shkatrrimit t ekonomive t tyre kombtare.
Ky sht vetm nj shembull i vogl pr t dshmuar se si ideja e
Rodsit ka qen n agjend t ksaj elite anglo-amerikane. N thelb
elita sht e prber nga dinastit q kontrollojn Bankn e Anglis,
rezervat federal dhe kartelet tjera. Banka e Anglis, rezervat federale
jan ato q kontrollojn edhe Bankn botrore dhe FMN-n dhe
shum shrbime inteligjente n bot. Identiteti i ksaj oligarkie
financiare sht sekret, por besohet se familja e shumprfolur
Rotshild, q sht nj prej tyre. Por n esenc oligarkia prfaqson nj
konglomerat m t gjer t aristokratve gjigant.Pikrisht konflikti
n mes Gelfve dhe Gibelinve si dhe transferimi i oligarkis
Venedikase n Londr prbejn at zanafilln e oligarkis financiare t
Londrs q themeluan Bankn e Amsterdamit, Bankn e Anglis dhe
kompanin e par multinacionale British East India Company. N
Evropn mesjetare u prballn Gibelint q prkrahnin familjen
humaniste Hohenstaufen t perandoris Romake t shenjt dhe Gelft
prej Welfi q ishin princa gjerman q konkurronin me Frederikun pr
kontrollin e Perandoris Romake t shenjt. Papati ishin t lidhur me
Gelft q quheshin edhe si Gelft e zi dhe historia e mpasme sht
konflikt n mes ktyre dy rrymave : rryma e Gibelinve e pasardhsve
t Frederikut t II Hohenstaufen. Me von u prpoq edhe Henri VII i
731

Luksemburgut t cilin e prkrahu Dante Aligeri dhe shte protagonist

kryesor i veprs s tij Komedia Hyjnore nn personifikim t Zagarit
q prpiqej t imponoj nj politik humaniste, prkundr oligarkve
t lidhjes n mes Gelfve t zi dhe papatit q shkaktuan epokn e erret
mesjetare. Gelft e zi mbshtetn grushtshtetin e Williamit t
Portokallinjve m 1688 pr t marr fronin mbretror dhe m 1694 e
themeluan Bankn e Anglis. M pas e themeluan British East India
Company, q e sundoi botn n shek XVII. T gjith revolucionet,
grushtshtetet dhe luftrat u bn prej Gelfve t mbajn dhe rrisin
fuqin e tyre n bot dhe ajo q njihet sot si rendi i ri botror. Disa
familje q prmendn si antar t komitetit 300 q mendohet sipas
studiuesit t famshm botror Dr. Xhon Koleman t prbjn
brthamn e asaj q quhet si Oligarkia financiare. Disa studiues i
prmendin : P.sh., disa antar t bordit udhheqs t dy kompanive
gjigande t sigurimit jan prmendur : familja Giustininiani,
Fisnikria e zez e Roms dhe Venedikut q e kan origjinn te
perandori Justiniani, Sir Jocelyn Hambro i Banks Hambros (bank
tregtare), Pierpaolo Luzzatti Fequiz q origjinn e ka nga familja e
bujaris s zez t Venedikut Luzzatos, Umberto Ortolani q rrjedh
nga Fisnikria e zez Venedikase. Si antare t komitetit 300 jan
edhe antart vjetr t Fisnikris s zez t Venedikut si : familja
Doria q financuan Habsburgt spanjoll, Elie De Rotshild i familjes
s Rotshildve t Francs, Baroni August Von Finck, Franko Orsini
Bonacassi i familjes s Fisnikris s zez Orosini q ka origjinn nga
nj familje e njohur t nj senatori romak, familja Alba e Duks se
Madh t Albs, Baroni Pierre Lambert kushriri i familjes s
Rotshildve belg.Fisnikria e zez sipas studiuesit shum t njohur
agjentit t MI-6. Ai shkruan se Fisnikria e zez jan familjet
oligarkike t Venedikut dhe Gjenovs q n shek XII kishin monopole
tregtare sepse Venediku ishte qendra e oligarkis financiare dhe
tregtare e Mesjets. Prej 1063 deri 1123 gjat lufts s kryqzatave
klasa sunduese e pasur e konsolidoi fuqin dhe m 1171 Fisnikria e u
zez arriti kontrolle totale n Venedik. Ndrsa duka zgjidhej prej
kshillit t aristokratve financiar dhe kishte fuqi formale n
krahasim me oligarkin financiare. Q nga ajo koh, kjo oligarki
732

vetm se ka rritur fuqin dhe influencn e saj edhe at n saje t

manipulimeve m mizore, komploteve sekrete, bankrotit t kompanive
rivale, vrasje, kidnapime etj. Disa familje kryesore t Fisnikris s
zez q Dr.Xhon Coleman i prmend,jan : Familja e Gelfve
(Britani), Familja Liechtenstein (Lihtenshtajn), Familja Hanover
(Gjermani), Familja e Orangve (Holand), Familja e Habsburgve
(Austri).T gjitha familjet e siprprmendura jan t lidhura me
familjen Gelf q sht familje origjinale Veneciane prej s cils e ka
origjinn edhe familja e Windsorve prej s cils rrjedh edhe
mbretresha e Anglis, Elizabeta e II. Walter Rathenau m 24 dhjetor
1921 shkroi n Wiener Press- Vetm 300 njerz q secili i njeh t
tjert qeverisin me fatin e Evrops. Ato zgjedhin pasardhsit e tyre
prej rrethit t tyre. Kto njerz kan mjetet n duart e tyre q t
vendosin nj fund t nj forme t shtetit q e shohin t paarsyeshm.
Pas gjasht muajve q e publikoi kt shkrim Rathenau, psoi atentat.
Dhe nuk mbeti m asnj shpres. Adolf Hitleri e mori pushtetin n
Gjermani dhe pas djegies s Rajstagut vendosi regjimin e tij
monolitik. Shumica e antarve t ktyre qarqeve jan frimason,
por q i takojn masonve t shkalls 33 dhe q njihen si frimasont
e iluminizuar q prbjn majn e piramids s pushtetit global,
ndrsa masont tjer nuk mund t kalojn m tepr se shkalln e tret.
Rol dominant n CFR ka oligarkia financiare e Nju Jorkut dhe se kjo
elit financiare ka formuluar politikn e jashtme t ShBA-s, qysh
para Lufts s Dyt Botrore. Gjat presidentit Calvin Colidge dhe
Herbert Hover t cilt ishin president t ShBA-s n kohn e
depresionit t madh. Elita u ballafaqua me nj sfid serioze me
realitetin se laissez faire ka qen nj faktor vendimtar pr
depresionin e madh dhe ajo mas q ndrmori Franklin Ruzvelti ishte
nacionalizmi ekonomik ose ideja e etrve themelues e dirigjizmit dhe
kanalizimit t kredive t qeverise federale n ngritjen e infrastrukturs
dhe agro-industris duke penguar spekulimet prmes aktit Glass
Stegall. FMN-ja dhe Banka Botrore si dhe sistemi Bretton Wood
ishin t themeluar prej Franklin Ruzveltit mbi iden e asistencs s
kombeve t lira t pavarura sepse me erilin kishin marrveshje q
pas Lufts s Dyt Botrore kombet kishin t drejtn e vetvendosjes.
733

Andaj edhe kto institucione financiare ndrkombtare kishin si

synim sigurimin e kredive me norm t interesit t ult pr zhvillimin
industrial t kombeve t pazhvilluara, ndrsa versioni i oligarkis
financiare q politikisht prfaqsohej prej Winston Churchilit. FMN-ja
dhe Banka Botrore ishin te dizajnuara pr t shrbyer si proto-banka
Botrore dhe pr absorbuar pasurin e shteteve n zhvillim. Pikrisht
edhe sistemi i Bretton Woodit q vendosi Ruzvelti, kmbimin fiks t
valutave kishte pikrisht qllimin e sigurimit t kredive afatgjata pr
zhvillim agro-industrial dhe infrastrukturor t vendeve n zhvillim dhe
t shkatrruara nga lufta. Prishja e sistemit Bretton Wood dhe i kalimit
t kmbimit t valutave prej fiks n fluktuativ kishte rezultat t
kundrt q sht. Gelft jan t grshetuar me aristokracin gjermane
nprmes shtpis s Hanoverit dhe shumica e familjeve mbretrore
evropiane. Origjinn e kan prej familjes s Hanoverit dhe prej
familjes s Gelfve, Fisnikria e zez. Mbreti i anglez i Hanoverit
ishte George I q ishte Duka i Lunenbergut n Gjermanin Veriore dhe
q u qeveris prej familjes s Gelfve q nga shek XII. Sot, Gelft
dominojn n tregun e lnds s par dhe pr dekada ato kan
vendosur mimin e arit, nj komoditet q as nuk e kan as nuk e
prodhojn. Shtpia e Windsor gjithashtu kontrollon mimin e zinkut,
plumbit, bakrit, pra tregu i kmbimit t komoditeve gjendet n Londr.
Kompanit udhhiqen prej familjeve Fisnikria e zez q jan British
Petroleum, Oppenheimer, Lonrho, Philbor dhe t tjera. M 1919 n
konferencn e paqes n Paris elita e tryezs s rrumbullakt e
Britanis s Madhe dhe ShBA-s, prfaqsohej prej Alfred Milnerit,
Edward Mandel House dhe Bernard Baruch t cilt vendosen fatin e
bots s pas Lufts s Par Botrore. Ato vendosn q ti vendosin
Gjermanis dmshprblim t pamundur pr tu paguar prej gjermanve
duke siguruar kolapsin e republiks s Vajmarit dhe kushtzimet q
mori Gjermania n konferencn e Paqes n Versaj krijuan rrethanat e
ardhjes n pushtet t Adolf Hitlerit. Pikrisht n Paris gjat ktyre
negociatave n Hotel Majestic filloi procesi i themelimit t rrjetit
Bilderberger-CFR-RIIA-komisioni Trilateral si rrjet i fuqis globale
ose m sakt i qeveris botrore nn hije edhe at RIIA (1920), CFR
(1921), Bliderberger (1954), Komisioni Trilateral (1973).Si familje m
734

t njohura q prbjn masn m t madhe t komitetit 300

jan:familjet Astort, Bundy, Collins, Du Pont, Freeman, Kennedy, Li,
Onassis, Reynolds, Rockfelleres, Rotschild, Russell dhe Vun Dyun,
Merovingian (familja Evropiane mbretrore), familje t ndrlidhura
me Dizney, Krupp, Mc Donald.T gjith kto grupacione jan
shoqatat politike t oligarkis financiare q eavancojn agjendn e
tyre politike drejt qeveris botrore q sht kontrolli i kartelit privat
financiar ndrkombtar mbi komb-shtetet prmes strukturave
supranacionale. N Versaj u mbshtet ideja e themelimit t Izraelit si
shtet i hebrenjve duke e realizuar iden sioniste t formimit t
kombit hebre prej fes s judaizmit.

Tryeza e rrumbullakt - shoqatat fuqishme

t elits Anglo-Amerikane

735

Izraeli u krijua si shtet pr t qen nj baz operative n Lindjen e

Mesme n betejn e perandoris britanike pr t siguruar rezervat e
nafts si instrument drejt konsolidimit t perandoris botrore.
Pikrisht n kohn kur nafta mendohej t zvendsonte qymyrin si nj
lnd energjetike tepr prosperuese n shekullin e ardhshm. Ky ishte
edhe mendimi i gjeopolitikanit dhe strategut t madh britanik Halford
Mc Kinder q deklaroi se krijimi i shtetit t Izraelit sht nj e
arritur shum e madhe e lufts botrore, andaj Izraeli i sotshm si
baz operative kundr shteteve q kan rezerva energjetike. Mund t
krahasohet me Venedikun dhe manipulimet e saj n Evropn
Mesjetare. Presidenti amerikan Woodrow Wilson ishte i kshilluar n
Versaj prej kolonel House dhe Bernard Baruch. Lloyd George u
kshillua prej Alfred Milnerit dhe Sir Phillip Sasson. Lideri i Francs
Georges Clemenceau u kshillua prej ministrit t brendshm t tij
Georges Mendel. Pothuajse t gjith kshilltart e presidentve ishin
njerz shum t afrt t familjes Rotshild e cila familje arriti q t jet
nj aksionare e fuqishme e Banks s Anglis, kur me nj manipulim
strategjik t Natan Rotshilidt, i cili kishte lidhje t afrta me familjen
e njohur Habsburge, Thurn und Tunes, q merreshin me posta dhe q
Rotshildt kishin rrjet t fuqishm informacioni n Evrop andaj dalja
me fytyr t ngrysur dhe t dshpruar q i sinjalizoi t tjert se Duka
i Velingtonit e kishte humbur betejn kundr Napoleon Bonaparts n
fushn e Vaterlos. Kshtu q i shiten aksionet me mime tejet t lira
ndrsa agjentt e Natanit i blen dhe q nga ajo koh kur kjo familje
ishte nj ndr aksionaret kryesor te Banks s Anglis bashk me
familjet bujare t Evrops q njihen si Fisnikria e zez e Evrops me
rrjetet e tyre n monopolizimin e monedhs rezerv si euroja dhe
dollari, nafts, komoditeteve mineraleve dhe xeheve prbejn at q
njihet si oligarkia financiare t cilat veprojn pas shoqatave t
siprprmendura t CFR, RIIA, Bilderberger, komisioni Trilateral,
Kafka dhe Eshtrat, shoqatat Frimasone t gjitha e prbejn at
merimangn e pushtetit anglo-amerikan, t cilt qndrojn prapa
agjends pr qeveri botrore pr t kontrolluar monopolet botrore me
shrbimet e tyre inteligjente t infiltruar kudo n bot. N secilin shtet
dhe tepr t fuqishm qe me sistemin e tyre t eksploatimit sot
736

krcnojn civilizimin botror t futjes n epokn e errt sepse

mirqenie e prgjithshme e popullats botrore konfrontuese
seriozisht me aspiratat e oligarkis financiare pr t kontrolluar
resurset nacionale dhe pr t ul produktivitetin pr kok banori dhe
pr km 2 q sht esencial pr t ngritur mirqenien pr popullatn
botrore.

737

AGJENDA E TRYEZS S
RRUMBULLAKT

Rendi i Ri Botror synon q elita financiare

Anglo-Amerikane + familjet Fisnike Evropiane
(Oligarkia Financiare) t subordinoj shtetetkombe sipas modelit monetarist,ku Karteli
Financiar Botror subordinon shtetet-kombe.

Rendi i ri botror
Dr. Carol Quigley sht nj ndr historiant e par q shkroi gjersisht
pr qllimet e elits anglo-amerikane pr t ciln ai edhe vet kishte
punuar dhe kishte qasje n shum dokumente q qarkullonin nga kto
qarqe t larta. Ai shkroi veprn e tij te famshme Tragjedia dhe
738

shpresa ku ndrion shum fakte rreth agjends s tyre. Ndr t tjera

Dr. Quigley shkruan Fuqia e kapitalit financiar ka nj qllim t lart
jo m pak se themelimi i sistemit t kontrollit financiar botrore n
kontroll t elits e cila do t jet n gjendje t kontrolloj edhe
sistemin politik t do shteti dhe ekonomin botrore. Ky sistem do t
kontrollohet n modelin feudalist prej Banks Qendrore e cila do t
veproje n orkestrim prmes marrveshjes sekrete q do t arrihen n
takime private dhe konferenca. Maja e ktij sistemi do t jet Bank of
International Settlement n Bazel (Zvicr), nj bank private e cila
kontrollohet prej Banks Qendrore Boerore private e cila
prfaqson n vetvete nj korporat private financiare. Secila Bank
Qendrore n duart e njerzve si : Montagu Norman i Banks s
Anglis, Benjamin Strong ; i Banks s rezervave federale t Nj
Jorkut, Charles Rist ; i Banks s Francs dhe Hjalmar Shaht i
Reichsbank krkojn t dominojn qeverit e tyre duke kontrolluar
thesarin shtetror, t manipulojn kmbimet devizore q t
influencojn aktivitetin ekonomik n shtetin e tyre dhe t ndikojn te
politikanet kooperativ prmes shprblimeve ekonomike n botn e
biznesit. Plani i elits financiare botrore demaskohet edhe prej Dr.
Xhon Kolemanit nj studiuesi tjetr q botoi veprn e tij bestseller
mbi komitetin 300. Dr. Kolemani i identifikoi lojtart kyc global dhe
agjendn e tyre pr dominim global. Dr.Coleman prmbledh qllimet
e komitetit 300 si n vijim:Qeveria botrore me nj njsi monetare
botrore e udhhequr prej nj oligarkie hereditare t pazgjedhur q
vetzgjidhen n mes tyre n formn e sistemit feudal ashtu si ishte n
mesjet. Kjo qeveri botrore do t ket strategji t zvoglimit t
prgjithshm t popullsis botrore edhe at duke kufizuar numrin e
fmijve pr familje, smundje, luftra dhe uri deri sa numri i
prgjithshm i popullsis t arrij nj miliard njerz q jan t
dobishm pr klasn udhheqse n fushat ku jan sakt t definuar
mbeten popullata e prgjithshme botrore.*Kontrolli i mediave dhe
institucioneve tjera t komunikimit masiv sht me rndsi t madhe
pr elitn pr arsye sepse mediat diktojn t menduarit dhe t
perceptuarit e ngjarjeve q ndodhin njkohsisht duke e avancuar
agjendn e tyre drejt dominimit global. Qeveria botrore do t synoj
739

q t jet vendimmarrse n vendimet me karakter global. Qeveria

botrore q t jet funksionale do t kishte Si instrumente bankn
qendrore globale private, monedhn botrore dhe ushtrin botrore
si dhe kontroll maksimal mbi identitetin e njerzve n bot prmes
metodave t sofistikuara t elektroniks ultramoderne. Kjo struktur e
qeverise botrore n vete do t ngrthej Unionin Evropian, Unionin
Amerikan dhe unionin Pacifik, ndrsa komb-shtetet
do t
subordinohen prej strukturave supranacionale t elits t cilt do t
jen t kontrolluara prej ksaj elite. Prandaj, metoda e problemit reagim dhe zgjidhje sht kondicionimi i popullats drejt krkesave
pr zgjidhje dhe kjo do t shpien drejt kontrollit t centralizuar. Unioni
i supershteteve sht n proces e sipr si p.sh. : Unioni Evropian me
nj monedh t vetme euron rrodhi prej komunitetit ekonomik
evropian ose tregut t prbashkt. Dhe q nga ajo koh, kto struktura
kan shkuar drejt integrimit m t thell d.m.th., t ndrtimit t nj
Evrop me nj kontroll qendrore. Rol t madh n themelimin e
Unionit Evropian ka lozur shoqata Bilderberger group dhe shoqata
tjera t tilla. Tre njerzit ky t themelimit t Unionit Evropian dhe t
cilt i takojn elits, m sakt q t tre kan qen antar t komitetit
300 dhe q jan : Jean Monet, Count Richard N.Coudenhove
Calergidhe Joseph Rettinger. Count Richard N.Coudenhove Calergi
shkroi nj libr m 1923 q bri thirrje pr shtetet e bashkuara t
Evrops. Babai i tij kishte miqsi t ngusht me Theodor Herzlin,
themeluesin e Sionizmit. Libri i tij u quajt Pan-Evropa dhe kishte
mbshtetjen e elits anglo-amerikane duke prfshir kolonelin
Mandell Hause q kontrollonte presidentin Wilson dhe Herbert Hover.
Count shkruante n memoaret e tij : N fillim t vitit 1924 e morra
nj ftes prej Baronit, Louis Rotschild sepse nj nga miqt e tij Max
Warburg prej (Hamburgut) e kishte lexuar librin tim dhe pr befasin
time Max Warburgu m ofroi 60000 Marka ari (gold mark) pr ta
nxitur kt lvizje. Maks Warburg ishte ndr njerzit m t dalluar dhe
m t menur qe kisha takuar un ndonjher dhe kishte parim q
financonte kto lvizje. Ai sinqerisht u interesua pr Pan-Evropn
gjat gjith jets s tij. Max Warburgu e organizoi nj udhtim pr n
ShBA dhe m prezantoi te Paul Warburgu dhe Bernard Baruch. Edhe
740

Winston ercill ishte mbshtets i Unionit Evropian, madje ai tha n

nj ligjrate n Cyrih t Zvicrs se : sht momenti i krijimit t
shteteve t bashkuara te Evrops, madje kt ide t tij e kishte
prezantuar edhe n nj shkrim t botuar m 1930 n nj revist
amerikane The Saturday evening post ku ai u thirr n Shtetet e
Bashkuara t Evrops. Edhe kongresi Amerikan dha mbshtetje t
ktij projekti, madje njri prej kongresmenve deklaroi se
Themelimin e Unionit Evropian duhet shikuar si nj hap esencial
drejt krijimit t Unionit Botror (qeveris botrore). Dhe Unioni
Evropian do dite shkon drejt uljes se sovranitetit t shtetevekombtare dhe marrjes s pushtetit prej qeverise supranacionale edhe
at duke u koordinuar prej nj qendre e cila e ndjek agjendn drejt
centralizimit t pushtetit evropian. Gjithnj e m tepr unifikohet
politika e jashtme evropiane, financiare, ushtarake etj. Sidomos
Traktati i Lisbons e kishte kt synim q Evropa t shkoj drejt
federalizimit dhe pushteti t kaloje prej shteteve-kombe n duart e
udhheqsve evropian. Ashtu si sht vepruar pr integrimin
evropian q sht nj regjionalizim i bazuar n subordinimin e
shteteve-kombtare ashtu sht vepruar edhe n kontinente tjera si
Amerik, Pacifik, Afrik etj. Unioni Amerikan sht dizajnuar t
evoluoj prej NAFTA-s ose marrveshjes s tregut t lir pr
Amerikn Veriore, OPEC-u ose kooperimi ekonomik i Pacifikut t
Azis, tregut t lir, themeluar m 1994 mbi bazn e tregut t lir q u
themelua m 1994 prej shkollaristit t Rhodes dhe ish kryeministrit
australian Bob Hawke. Nj element i rndsishm i agjends sht
edhe kontrollimi i popullats, kontrollimi total i resurseve energjetike
si dhe eliminimin e formave alternative t mjekimit. Shtetet shkojn
drejt sistemit politik t dominuar nga nj parti-shtet dhe nj agjende
globale. Prandaj, qendra rreth centralizimit t pushteti global
koordinohet prej tryezs s rrumbullakt e cila prbehet prej rrethit t
brendshm dhe rrethit t jashtm n nj model t hierarkis
piramidale. Rrethi i brendshm u quajt rrethi i t iniciuarve ndrsa
rrethi i jashtm asociacioni i ndihmsve. Dy antar t rrethit t
brendshm i prmend Jimm Marrs q ishin financuesit britanik si :
Lord Victor Rotshild dhe Lord Milneri dhe njohs t mir t agjends
741

s tyre politike drejt dominimit global jan antart e qarkut t

brendshm, ndrsa sa m larg ktij qarku jan aq m larg njohurive
rreth agjends s oligarkis financiar.

* Dr. John Colleman, Conspirators Hierarchy - The Committee of 300,

Global Insights Publications; 4th edition, August 1997, fq. 161

SISTEMI EKONOMIK I ELITS :

FRIEDRICH VON HAJEKU
(konzervativizmi fiskal) & XH.M.KEJNSI
(stimuli fiskal)
Sipas Aristotelit, ekonomia kishte t bnte me
menaxhimin e buxhetit familjar. Ky parim bhet
edhe themel i ekonomis moderne. Edhe
prkundr nobelistve t shumt n bot,
prballemi me krizn m t madhe globale
ekonomike dhe financiare, Pse ?!

742

Fridrih Von Hajek themeluesi i shoqats Mont

Pelerine

SOKRATI, KEJNSI DHE HAJEKU

743

Sokrati

Ideologt e mendimit ekonomik Britanik

Sokrati jetoi n kohn e Perikleut, n kohn kur Athina po e merrte
rrugn e prmbysjes gjat Lufts s Peloponezit, q zhvillohej n mes
t Sparts dhe Athins. Sokrati u shqua n fushbetej dhe n luft
kundr sofistve deri n gjykimin e tij. Sokrati prdorte Majeutikn
pr tiu dhn diturin ithtarve t tij, kur sfidonte mendimet e tyre
744

prmes metods s tij q njihet si dialektika sokratike. Ai i sillte n

gjendje shoku, ku ata kuptonin se ajo q duket nuk qenka reale. S
pari gjat nj kursi t dialektiks sokratike insistonte t definohej
fenomeni e pastaj t zhvillohej dialogu sfidues pr t gjetur realitetin
sepse ai thoshte se un e di se asgj nuk di, sepse besonte se realiteti
dhe e vrteta nuk mund t njihet me shqisa, por ai kishte metodn
dialektike q vinte te realitetet m t thella q ishin n prputhje me
filozofin e natyralizmit. Te Sokrati gjejm mendime shum koncize
rreth sistemit ekonomik (oligarkik) monetar. Sokrati n dialogun me
nxnsin e tij Amfitrionin e hedh posht, se prosperiteti ekonomik
varet nga kursimi fiskal, q bnte Drakoni q mbret i cili nuk
merrte borxhe prej bankiereve babilonas, sepse Babilonin e
konsideronte burimin e se keqes, ndrsa u rriste tatimet popullats dhe
ata q smund ti paguanin shndrroheshin n skllav dhe i shiste
skllevrit pr t paguar borxhet e lufts dhe kjo ishte mnyra q atij i
siguronte nj fuqi absolute prandaj prej ktu rrjedh edhe fjala
drakonike, pr shkak t ashprsis s masave t tij n t kundrtn
Kallikle, mori borxhe t shumta prej bankierve babilonas rriti
shpenzimet u harxhuan kursimet e qytetarve t Athins dhe pr t
kthyer borxhin. Kallikle krkon prap kthim n masat drakonike,
rritjen e tatimeve dhe kjo do t skllavronte qytetart e lir. Ndrsa
bankiert babilonas q kontrollonin tregun dhe parat primordiale, ato
ishin t lidhur me mbretrin persiane. N at bot Sokrati fliste pr
Kserksin t cilve u jepnin kredi dhe e mbanin si mbajts t rendit
dhe u jepnin kredi pr ndrtimin e pallateve mbretrore dhe nuk i
detyronin n kamata ta larta. Pra, kto mnyra t menaxhimit t
buxhetit t qytetarve i diskreditoi Sokrati duke thn se zhvillimi i
gjithmbarshm ekonomik varet nga prosperiteti i prgjithshm
ekonomik por Sokrati nuk arriti ta definonte se zhvillimi ekonomik
varej nga definimi i puns q m von e bri Lajbnici dhe bhet
themelues i ekonomis moderne fizike.

745

FRIEDRICH VON HAJEKU & XH.M.

KEJNSI
Shkolla e Salamankes n shek XIII ishte
inkubatori i par i ekonomis liberele dhe
ekonomis s lir t tregut shum m heret se
Adam Smith q kopjoi idet e Fiziokratve
Francez.Kjo shkoll dhe ithtart e ksaj shkolle
bazohen mbi moton se morali dhe ekonomia nuk
shkojn bashk

Ludwig Von Mises

Aristoteli mendonte se etika, politika dhe ekonomia jan aspekte t
ndryshme t nj subjekti. Aristoteli si n do fush, ai dha mendime t
tij edhe n fushn e ekonomis. Ai e preferonte tregun e lir dhe
buxhetin e balancuar n modelin e menaxhimit t buxhetit
familjar.Thoma Akuina n Mesjet e bri Aristotelin nj autoritet t
padiskutueshm kishtar. Ai u mor me Politikn e Aristotelit dhe u
fokusua n idet e tij ekonomike. Idet e Thoma Akuinit uan te
themelimi i shkolls ekonomike t Salamanks. Franisko Vitoria e
themeloi shkolln e Sallamnks. Ai e filloi n rendin dominikan dhe
argumentoi pr rndsin e tregut t lir dhe ishte kundr intervenimit
746

n ekonomi. Dominikant u bashkuan me franeskant dhe jezuitt

dhe themeluan ekonomin e tregut t lir.Iden e tregut t lir e
mbrojti edhe Francis Hutchinson q ishte profesor i filozofis morale
n Universitetin e Glasgowit. Adam Smithi ishte nxns i Francis
Hutchnsonit dhe profesor i filozofis morale n Glasgow. Adam Smith
mendonte se ekonomia e tregut me qeveri laissez faire sht sistemi
m i mir q promovon virtytin dhe minimizon veset. Sipas Adam
Smithit tregu sht fushbetej ku ndshkohen gabimet. Qeverit
duhet t bjn tregti t lir n mes tyre. Qeveria duhet t shpenzoje
vetm n pune publike, siguri n sistemin legal. Themeluesi i
Shkolls Austriake ekonomike, Karl Menger, mbi idet e tregut t lir
u influencua shum prej shkolls s Salamanks.Shkolla austriake
ekonomike u themelua prej Karl Menger (1840-1921), nj ekonomist
oborri prej familjes perandorake t Habsburgve dhe shtpis
mbretrore t Witelsbach n Bavari. Dr. Karl Menger ishte nj
kundrshtar i madh i industrializimit t Prusis n modelin e sistemit
ekonomik amerikan. Karl Mengeri ishte nj ndr ekonomistt e par
t tregut t lir t shkolls austriake q barazoi sistemin ekonomik
amerikan me sistemet kolektiv t socializmit Sen Simonit, Hegelit
dhe Karl Marksit. Menger trajnoi disa ekonomist t ksaj shkolle si
Eugen Boehm-Bawerk, Ludvig Von Mises dhe Fridrih Von Hayek.
Ataku ndaj renesancs Jakob Bukhardt q filozofi Fridrih Nie mori
inspirim prej tij. Ai njihej si filozofi i individualizmit. Hajeku ishte
kundr dy t arriturave q dha kshilli i Firences, si shteti-komb
modern i drejtuar nga ligji natyral dhe shkenca moderne. Von Hayek
n kapitullin e tij kundr revolucioni n shkenc e sulmon shkolln
politeknike t Parisit dhe dy figurat lider si Gaspar Monge dhe Lazare
Karnot. Hajeku u mundua q t krijoj konfuzion rreth figurave t
shquara t revolucionit ekonomik amerikan si Henry Karey dhe
Fridrih List si pasardhs t Sen Simonit. Ai e akuzoi ecole
politeknik si burim t socializmit Sen Simonit, Auguste Comt dhe
Karl Marks. Ai braktisi iden se njeriu sht n imago dei. Ai u
kthye te Bernard Mandevilli, tek ideja e tij se njeriu sht nj krijes
sensuale q ka nj qllim t arrij knaqsin dhe t largoj dhimbjen.
N nj ligjrat t mbajtur n Akademin Britanike m 23 mars 1966
747

e cilsoi Mandevillin si themelues te psikologjis, strgjysh t Humit,

Smithit, Benthamit, Savigny dhe Darvinit. Ai traktatin e tij filozofik
Fabula e Blets e cilson si traktatin m t madh filozofik t shkruar
ndonjher. Ai e cilsoi Mandevillin si inspiruesin kryesor t Smithit
pr tregun e pashfrenuar. Kto prgatitn Milton Fridmanin n
shkolln ekonomike t ikagos. Von Hajeke themeloi shoqatn Mont
Pelerine dhe motr e ksaj organizate ishte dhe shoqata panevropiane
q mendonin sistemin e kombeve-shtete, ta zvendsojn me nj
sistem feudal bnin supranacional. Count Coudenhove Kalergi sht
nj themelues i unionit pan-evropian q rrjedh nga nj familje e njohur
oligarkike. Familja Kalergi q sundonte ishullin e Krets dhe prmes
nj traktati e sjell kt ishull nn kontroll t Venedikut dhe m pas kjo
familje shkojn n Londr n procesin e etablimit t partis
Venedikase. M 1923 Kalergi e lansoi programin e Unionit
Panevropian ku e shoqruan Hjalmar Shahti, themelues i programit
skllav-robrit, prof Karl Haushofer profesor i gjeopolitiks n Munih
dhe ideologu i partis naziste dhe Benito Musolini. Qllimi ishte q
Hitleri t bj Unionin Panevropian me hegjemoni gjermanike. M
1943 Kalergi shkroi kryqzatn pr : Autobiografia e njeriut dhe
lvizjes q t vendosin iden e vizionit t Evrops s bashkuar
feudale. Andaj, Hjalmar Shahti, Walter Funku dhe prof Karl
Houshofer tentuan ta bindin Adolf Hitlerin pr iden e Unionit
Panevropian(UP) me hegjemoni gjermane. Iden UE e mbshteti edhe
ercilli, Butler, arkeduka Oto Von Habsburg dhe Valter Lipman. Dy t
fundit jan edhe themelues t shoqats Mont Pelerine dhe shoqats
Hajekpr ruajtjen e liberalizmit. Pas lufte erilli u b patron i
revolucionit konservativ dhe sot aparati i shoqats Mont Pelerine sht
aset Hause of Windsor q udhheq klubin e ISLE-s (ishujve).

748

EKSPERIMENTI I PAR N KILI I

AUGUSTO PINOCHETIT

Milton Fridman
Pas grushtshtetit m 1973 t ciln e mbshteti ShBA-ja, ishte
implementimi i agjends
neo-liberale ekonomike t ciln e
promovonte shkolla e ikagos me liderin e saj, fituesin e mimit
NOBEL- Milton Fridman. N Kili erdhi n pushtet nj qeveri
militariste e cila nuk kishte prgatitjen e duhur q t qeveris Kilin.
Qeveria e Augusto Pinochetit e zvendsoi socialistin kilian Izabel
Allende, q vrtet ishte prpjekur pr mirqenien e popullit kilian.
Qeveria e Pinochetit e cila erdhi me grushtshtet, e ndihmuar prej CIAs filloi t transformoj politikn e saj ekonomike duke e prqafuar
iden e tregut t hapur dhe t lir, duke ju lejuar korporatave liri me
iden se kjo do t sillte rritje ekonomike dhe stabilitet politik. Qeveria
Kiliane u hap pr investime t jashtme pr t stimuluar m tepr
eksportin. Qeveria militariste e Pinochetit ndryshoi ligjin mbi minierat
dhe ujrat t cilat u bn t hapura pr investitor t huaj. Kompanit
e mdha morn t drejtat mbi ujin duke e zvogluar veprimtarin
bujqsore n disa komunitete dhe shumica e fermerve t vegjl u
749

detyruan t migrojn. Eksporti u promovua edhe n sektorin e pyjeve

ku qeveria gjithashtu ndryshoi ligjin dhe kompanit i liroi prej
tatimeve dhe subvencionoi kompanit me rreth 75-90%. Ky
mekanizm i stimuloi kompanit e mdha t cilat zvendsuan
pylltart lokal dhe rreth 96% i subvencionoi fermert e mdhenj,
ndrsa vetm me 4% fermert e vegjl. Si rezultat i ktyre politikave
n sektorin e pyjeve produktet e pylltaris u rritn pr 1600 % dhe
nse vazhdon n kt mnyr t eksploatohen pyjet n Kili, ather
sipas disa t dhnave t ekspertve do t zhduken t tra pyjet am t
Kilit rreth vitit 2025. Politika t tilla pr t rritur eksportin jan rritur
edhe n sektorin e peshkataris dhe agrikulturs.Rreth 90% e eksportit
n Kili ishin resurse natyrale dhe kjo prbnte nj presion t madh
mbi mjedisin.

Gjenerali Augusto Pinoet

Vetm 10 resurse natyrale prbjn 64% t eksportit kilian. Rritja
ekonomike e Kilit bazohej n eksploatimin e resurseve natyrale dhe
shkatrrimin e mjedisit. Rritja ekonomike e Kilit e shprehur ne % t
GDP-se me kosto sociale shum t lart. Varfria u rrit prej 20% n
40%. 30 % e popullats kiliane sht n prag t varfris s
tejskajshme(rreth 4 milion).Dhe varfria nuk sht nga shkalla e lart
e papunsis por nga pagat tepr t ulta. Rritja ekonomike n % t
750

GDP-s gjithashtu ka qen edhe nga eksploatimi i puntorve q jan

paguar me rroga mizore. Puntoret nuk kishin t drejt t krkonin
pagesa m t larta dhe rezultati ishte rishprndarja jo e drejt e
pasuris, duke i pasuruar m tepr klasn e pasur e veanrisht
korporatat e mdha q eskploatonin gjithka n Kili dhe duke
varfruar akoma m shum puntort dhe kompanit e vogla. N
modelin neo-liberal ekonomik t orientuar n eksport qoft n
demokraci apo diktatur rishprndarja e pasuris ndiqte logjikn e
siprprmendur qe d.m.th., maksimalizonte profitet pr kompanit e
mdha duke maksimalizuar varfrin te popullata e prgjithshme.
Duke ndjekur edhe logjikn e privatizimit q sht pjes e platforms
s implementimit t agjends ekonomike neo-liberale atje u
privatizuar sigurimet sociale, shndeti publik dhe fondet pensionale
duke e vshtirsuar akoma m shum gjendjen e mirqenies s
popullats kiliane. Kjo d.m.th., q korporatizmi modus vivendi pr
do sektor duke rritur prfitimet vetm pr klasn e t fuqishmve
n kurriz t t dobtve (puntorve) dhe t t pambrojturve. N
Kili u zhvillua shteti korporativ pa koncept t mbrojtjes t s mirs s
prgjithshme dhe kjo logjik nuk ndryshoi edhe pasi demokracia e
zvendsoi diktaturn e regjimit t Pinochetit. Liberalizmi i
tregut ,tregu i lir dhe shoqria e lir. T gjith kto transformime
sociale solln akses te Coca Cola, McDonald-si, por jo akses te rritja e
pasuris, pensioneve, shrbimeve shndetsore, edukim t cilat iu
nnshtruan procesit t privatizimit duke e vshtirsuar akoma m
shum jetn e kilianve n favor t nj elite t vogl q u pasurua prej
eksploatimit. Ky sht rasti i Kilit, por simptome t ngjashme u
vrejtn gati n tr botn ku u zbatua agjenda ekonomike neoliberale dhe si nxits i zbatimit t ksaj agjende ishte pikrisht FMNja. Ndrsa mbshtetjen akademike e cila bazohej n rritjen statistikore
t GDP-s, q kjo rritje e shifrave t % GDP-s shoqrohej me ulje
ekstreme t mirqenies s popullats njkohsisht e siguronte shkolla
e ekonomike e ikagos t cilt ishin nxnsit e Friedrich Von Hajekut
dhe nxnsit t tij novelistit, Milton Friedman.

751

SHOQATA FABIAN DHE SOCIALIZMI

Qllimi i Kejnsit ishte q t siguroj hegjemoni
(t elits) anglo-amerikane n shtjet monetare
dhe tregtare

W. Engedahl

XHON MAYNARD

KEYNES

Kejnsi na sugjeroi q nse nj shoqri shpenzon

ajo shoqri do t ket rritje ekonomike,ndrsa e
verteta sht se nse nj shoqri sa m
produktive t jet
ajo shoqri do t ket

752

mirqenie m t lart dhe do t jet shoqri m e

pasur
Kejnsi dshtoi n ekonomi sepse
nse nj
shoqri shpenzon shum ather
do t ket
inflacion dhe rikthim t papunsis

F.V Hayek
N elitn globale ka fraksione t ndryshme rreth ides s strategjis se
si t arrihet deri te qllimi i tyre utopik q e prkufizoi Cecil Rhodes
Qeveri botrore nn
drejtim t ligjit Britanik (Oligarkis
financiare). Nj prej fraksioneve sht edhe shoqata Fabian q
kishte si synim Qeverin botrore. sht me rndsi t madhe t
dallohet sistemi ekonomik amerikan prej sistemit socialist t
fabianve. Q t dy sistemet jan pr ndrhyrjen e shtetit n ekonomi
ose mbikqyrjes s ekonomis. Sistemi ekonomik amerikan krkon t
prmirsoj ekonomit nacionale dhe mbshtet fuqin e shtetit t
veproj si fuqi pozitive pr t mirn e njerzimit. Sistemi ekonomik
amerikan gjithmon ka mbshtetur joprivatizimin e shkollimit,
punsimin e plot dhe avancimin e teknologjis. Ky sistem ekonomik
sht dizajnuar prej mendjeve m t ndritura q i kan shrbyer
njerzimit dhe qllimin e kan pasur q ti shrbej dhe ta bj shtetin
sovran duke ndrtuar infrastrukturn e nevojshme dhe promovimin e
industris dhe prodhimtaris q ajo t bhet e vetmjaftueshme dhe e
pavarur nga presionet e huaja ekonomike dhe dominimit t huaj.
Sistemi ekonomik amerikan sht krijuar q ti shrbej t mirs s
prgjithshme dhe t mirs s njerzimit n bot. Ajo prqendrohet n
ngritjen e ekonomis nacionale kudo n bot, q ti shrbej t mirs
s prgjithshme dhe vullneti i tyre prmes qeveris prfaqsuese
demokratike t mbroj parimin e t mirs s prgjithshme n nj
demokraci republikane. N kontrast me sistemin ekonomik Amerikan
q ndrtoi nj shtet m t fuqishm industrial n bot. Shoqata elitare
Fabian krkon t menaxhoj masat duke iu ofruar programe
sociale q ta plqejn shtetin e kontrolluar prej Elits. M tepr
Socializmi Fabian merret me rishprndarjen minimale t pasuris q
t mbaj popullin t knaqur, se sa q seriozisht t bj
753

prmirsimet t infrastrukturs t sponsorizuar prej shtetit dhe progres

teknologjik shkencor n interes t shtetit. Shoqata Fabian u
themelua prej Sidney dhe Beatrie Vebb, George Bernard Shaw etj
dhe u b nj forc e madhe politike n Britanin e Madhe. M 1895
fabiant e themeluan London School of Economy q t promovojn
socializmin e tyre, por n vitet e mpastajme ekonomisti influentiv
Xhon Majnard Keynes dhe Universiteti i Kembrixhit u bn m t
zshm n prkrahjen e socializmit se sa London School of
Economy. Pas depresionit t madh ekonomik LSE anoi m tepr
kah e djathta duke u br baza e oponentve t Keyensit dhe t
socialistve. Qllimet e fabianve i sqaroi n librin e tij Wall Street
dhe revolucioni bolshevik, historiani Antony Sutton. Ai sqaron se :
Fraksioni Socialist i politiks Britanike brenda elits ishte me
influenc m 1900 dhe ishte forca kryesore q mbshteste socializmin
n Evrop dhe Bolshevizmin n Rusi me ndihmn e Institutit
mbretror pr shtje t jashtme (RIIA) dhe Wall Street. Qllimet e
fabianve i shpalosn edhe ne qelqin e zbukuruar q shkrimtari
Bernard Show e porositi pr ta zbukuruar shtpin e Beatries.

Dritarja e FABIANVE
N qelqin e zbukuruar shihen dy njerz q njri sht Sidney Web dhe
tjetri Bernard Show me ekan q godasin globin -Jepi form bots
754

sipas dshirave t zemrs, ndrsa i treti sht H.G Wells q me gisht

prek hundn fabianve tjer duke ju sugjeruar t punojn sekret.
Mendon se edhe mbrapa kan flamurin q prfaqson natyrn e
shoqats. N flamur sht ujku n lkur t qengjit, q prfaqson
strategjin drejt arritjes s qllimit utopik qeveria botrore. Dy
udhheqsit e shoqats prej lart-posht e drejtojn ekanin, q
nnkupton kontrollin prej lart- posht t masave, ndrsa masat e
kan pr obligim ti nnshtrohen ktij kontrolli global. T
pannshtruarit i pret ndshkimi. Shoqata Fabian e mori emrin prej
gjeneralit romak Fabius Maksimus q jetoi 200 vjet p.e.s., dhe prdori
nj strategji t kujdesshme dhe gradualisht me shum sukses kundr
Hanibalit, duke mos shpallur luft frontale por duke fituar betej pas
beteje deri te sulmi definitiv q duhej t jet i shpejt dhe efektiv.
Motoja e Fabianve sht Pushtimi prmes nj procesi paqsor
gradual.

Themeluesit e shoqats Fabian Beatrice dhe

Sydney Webb dhe
Georg Bernard Show
Taktika e tyre ishte infiltrimi n qeverin aktuale t fabianve dhe
shteti q dshiron t pushtosh, edukimi dhe infiltrimi n ushtri si
msues e profesor universitar, si prokuror e gjyqtar dhe qeveritar
755

me qllim t eliminimit t do rezistence ndaj rendit totalitar prmes

zbatimit t gradualizmit si strategji, sepse populli sdo ta ndjente
goditjen e prnjhershme. H.G Wells ishte socialist, por ai kishte iden
e nevojs s ndarjes s nj pjese minimale pr nevojat e mass prej
supershtetit global. Ai u shkput prej fabianve pr shkak se
konsideronte se ishin tepr t ngadalshm n arritjen e qllimeve.
Edhe shkrimtari Georg Orvell, autor i romanit 1984, ishte fabian q
shkroi mbi vizionin e rendit t ri botror t udhhequr prej socialistve
britanik. Socializmi ndrkombtar n sigurimin e nevojave minimale
t mbetet nj vizion i elits pasi t jet depopulluar planeti deri n
numrin e dshirueshm pr ta mbajtur qeverin botrore. Por elita n
vend t ksaj ideje adoptoi kapitalizmin laissez faire pr ta
shkatrruar shtetin sikur q Rhodes mendoi n absorbimin gradual t
pasuris botrore. Pasi q elita vendosi q t absorboj pasurin
botrore ata divulguan apologjistt e ides laissez faire q ishin
prfaqsuesit e shkolls austriake ekonomike si : Ludvig Von Misses
dhe Fridrih Von Hayek. Ndrsa Xhon Maynard Keynes sht
prfaqsues i socializmit fabian q predikon ndrhyrjen e shtetit n
ekonomi me stimul fiskal t rritjes s shpenzimeve q prodhon
inflacion sepse investimet bhen n sektort joproduktive, por ai nuk
mohon financat botrore q jan n duart privat dhe pr kt
propozon dhe valutn bankare si valut supranacionale, por n Bretton
Wood, ai u kundrshtua ashpr prej Franklin Ruzveltit, ndoshta ishte
ky shkaku q ai pas disa ditve psoi edhe atak n zemr. Q t dy
kto shkolla t mendimit ekonomik si ajo austriake dhe tashme
shkolla e ekonomike e ikagos dhe mendimi ekonomik i Kejnsit
prfaqsojn preferenca t elits financiare dhe zbatimi i ideve t tyre
shkon n interes t elits s oligarkis financiare dhe jo t s mirs s
prgjithshme si e ka qllim sistemi ekonomik amerikan.

756

DIALEKTIKA E HEGELIT & KEJNSI DHE

HAJEKU
Sot jetojm n botn e krijuar nga Hegeli ku n
do lmi, gjithka si shpirti i bots ka nj filles
dhe evoluon dhe kontradikta sht baz e
progresit. Mbi kto ide hegeliane bazohet edhe
mentaliteti i sotshm modern, ku realiteti
evolutiv dominon mbi botn e universaleve t
natyrs q prbjn dialektikn e zanafills s
bots harmonike

757

Kejnsi (antiteza) dhe Hajeku (teza)

Sot n shkencn ekonomike dy aspektet e ides hegeliane t tezs dhe
antitezs dominojn mendimin ekonomik modern q jan mendimi i J.
M. Kejnsit dhe Fridrih Von Hajekut, q sot prfaqsohet prej shkolls
ekonomike t ikagos t cilt prfaqsojn mendimin ekonomik
shkencor modern.

758

F.V HAJEKU

J.M.KEYENES

Hayek e urrente
Socializmin

Keynes ishte socialist

Forcat e tregut gjithmon

veprojn njsoj n t
njjtn mnyr

Tregu i agregateve
funksionon ndryshe nga
tregu individual

Ciklet e Biznesit
rezultojn prej ndrhyrjes
qeveritare

Qeveria mund t
kontrolloj ekonomin
duke ulur dhe rritur
taksat dhe konsumin

Tregjet funksionojn dhe

Qeveria jo

Qeveria duhet t
kontrolloj normat e
interesit

Tregjet jan irracionale

Tregjet jan racionale

Avancoi idet e A. Smithit

Kejnsi refuzoi idet e A.

Smithit

Fig. 1. Dialektika Hegeliane n mes

t:Hajekut (teza) & Kejnsi (antiteza)

759

Sot sht koha e braktisjes s ides, konfliktit n mes t tezs dhe

antitezs t gjenerimit t nj rendi m t lart. Ekonomia duhet bazuar
n nj parim universal mbi rolin e progresit shkencor dhe teknologjik
si shkak n rritjen e dendsis s popullsis (nse e marrim numrin e
banoreve pr njsi siperfaqe km2. Shkenca ekonomike mirqenies s
prgjithshme duhet bazuar mbi konstruksionin e nj funksioni q do
t mundsonte progres t vazhdueshm pr tProgresi teknologjik do
t ndikonte n rritjen e potencialit t dendsis s popullsis.Rritja e
potencialit t dendsis s popullsis do t ndikonte n nj rreth vicioz
n progresin e shkencs dhe teknologjis dhe kjo prap do t ndikonte
n rritjen e ktij potencial thelbsor t mbijetess ekonomike.
Funksioni i progresit t vazhdueshm ekonomik, n sistemin ekonomik
amerikan ku mendja krijuese (noetike) ka vlern m t lart
ekonomike

Funksioni i zhvillimit t vazhdueshm ,n

ekonomin q i shrben t mirs s
prgjithshme
Rritja eksponenciale e vllimit monetar n qarkullim sht n
funksion t rritjes eksponenciale t produktivitetit fizik.Ky
produktivitet fizik sht i varur prej fluksit t energjis me densitet t
lart q sht energjia nukleare n shrbim t zhvillimit industrial.
Ky vetgjenerim i prodhimtaris bhet edhe baza e nj ekonomie t
mirqenies s prgjithshme. Si sfid ekonomike, sot sht progresi
760

shkencor dhe teknologjik n rritjen e prodhimtaris nacionale e cila do

t rriste potencialin e dendsis s popullsis pr km2. Si tregues i
rritjes ekonomik nuk mund t jet GDP % e nj shoqrie, q rritjen
ekonomike e mat n baz t konsumit edhe at si vler e mirqenies
ekonomike merret rritja e prodhimtaris pr km2 q rrit n mnyr
reciproke potencialin e dendsis s popullsis pr km 2. Nuk tregon
mirqenie ekonomike rritja statistikore e vlers s GDP-s % q
tregon konsumin e prgjithshm por treguesi m i mir sht
mirqenie pr kok banori q sht n funksion korrelativ me rritjen e
potencialit t dendsis s popullsis pr km 2. Pikrisht Sistemi
Ekonomik Amerikan bazohet mbi kt funksion t progresit t
vazhdueshm t rritjes s prodhimtaris agro-industriale. Sistemi
Ekonomik Amerikan sht sistem q bazohet n nj sistem monetar t
moralshm sepse krediti kanalizohet vetm n progresin e ekonomis
fizike q nnkupton zhvillimin shkencor dhe teknologjik n avancimin
e agro-industris q t rritet prodhimtaria e prgjithshme pr km2 si
dhe investim n infrastrukturn moderne q ndikon n zhvillimin e
ekonomis fizike. Pikrisht kjo ishte arsyeja q Aleksandr Hamiltoni
e dizajnoi Bankn Nacionale Amerikane q emetonte kreditin pr
zhvillimin e forcave prodhuese amerikane duke braktisur modelin e
monetarizmit britanik q e ngarkonte qeverin e ShBA-s me borxhe
gjigante dhe q Oligarkia Financiare e lozte rolin e parazitit q vilte
pasurin e tyre. Kjo sht arsyeja q etrit themelues u prpoqn q t
krijojn banke t pavarur amerikane nga monetaristt britanik. Mbase
edhe lufta civile 1861-1865 e kishte kt konflikt, n esenc n mes t
interesave t Oligarkis Financiare Britanike dhe ides s Hamiltonit
mbi bankn nacionale t pavarur. Prandaj, sot njohsit e vrtet t
Sistemit Ekonomik Amerikan krkojn t shptojn ShBA-n nga
kriza ekonomike pikrisht prmes aktit Glass Stegall q do t
kanalizonte kreditin nacional n investime produktive.Zgjidhja
prfundimtare do t ishte bankrotmii i sistemit t Rezervave Federale
dhe zvendsimi i tij me bankn nacionale Amerikane t modelit
Hamiltonian q do t ishte nj kthim n kushtetutn dhe preambuln
amerikane dhe kjo do t shnonte brjen e ShBA-s nj shtet sovran,
sepse ShBA-s, do ti kthehej sistemit t saj autentik t etrve
761

themelues t ShBA-ve q ishte Republik n shrbim t mirs s

prgjithshme. Sot dilema e civilizimit botror sht se kush duhet t
mbijetoj sistemi i parazitve ndrkombtar q kontrollojn sistemin
monetar global pr t ciln luftuan edhe Kejnsi edhe Hajeku q e
solln botn n kt kriz ekzistenciale q bazohet mbi kontrollin e
valuts rezerv dhe tregut botror apo ekonomia duhet t organizohet
q ti shrbej t mirs s prgjithshme. Kjo sht arsyeja q sot
takimet e G-20 nuk sjellin asnj t re dhe kriza thellohet gjetiu.
Shkenctari imponon dy gjra: t vrtetn dhe
sinqeritetin ndaj vetvetes dhe ndaj shkenctarve
t tjer

Schrodinger

x-kapitali i harxhuar pr nj puntor

y -sasia e mallit te prodhuar prej nj puntori
z-rritja e dendsis s fluksit t energjis

Kurba e (XYZ) prfaqson fuqin prodhuese

pr kok banori prmes makins me djegie t
brendshme.

762

Pr nj shoqri sht thelbsore t prodhoj .Prodhimtarin mund ta

matim pr njsi siprfaqeje p.sh. prodhimtaria pr km2. Prodhimtaria
sht lidhur me dendsin e fluksit t energjis e cila sht baza
energjetike e lvizjes rrethore t makins me djegie t brendshme e
cila jep fuqin pr prodhim. Prodhimtaria pr km2 dhe dendsia e
fluksit t energjis jan t lidhura ngusht me potencialin relativ t
dendsis s popullsis e cila shpreh potencialin ekonomik t
mirqenies s banorve pr km2. Ekonomia prodhuese sht e lidhur
ngusht me makinat me djegie t brendshme q jan t prfshira n
procesin e prodhimit. Makina me djegie t brendshme ka br
ekonomizimin e puns dhe q kjo sht nj arritje revolucionare
e njeriut q ka rrit prodhimtarin shumfish dhe q n vend t
muskujve t njeriut tashm makina me djegie t brendshme prodhon
fuqi qindra her m t madhe pr t kryer pun. Meq thelbsore n
nj proces prodhimi sht makina me djegie t brendshme q kryen
punn duke siguruar fuqi t madhe sipas ides s Nikoll Kuzs s
minimumit dhe maksimumit, pra nj lvizje rrethore prodhon
maksimumin e fuqis s nevojshme pr t kryer pun sipas ides s
Lajbnicit parimi i veprimit minimal dhe si e till sht lvizja
rrethore e gjith motorve(makin) me djegie t brendshme q kan
ekonomizuar punn por dhe kan rritur fuqin e njeriut mbi natyrn
dhe mbi rritjen e prodhimtaris. Dendsia e fluksit energjis sht
esenciale pr t realizuar lvizjen rrethore t makinave me djegie t
brendshme andaj dhe energjia dhe teknologjia jan dy elementet
esenciale t rritjes ekonomike. Shum m hert sht prdorur uji si
burim energjie p.sh. n punn e nj mulliri, m pas djegia e drurit
,qymyri , nafta dhe sot energjia termonukleare. Makina me djegie t
brendshme zvendson punn e qindra puntorve sepse ajo siguron
nj fuqi tepr t madhe pr t kryer pune dhe kjo arsyeton edhe
shpenzimet energjetike q jan t nevojshme pr t vn n lvizje
makinn me djegie t brendshme. Shpenzimet n nj ekonomi
prodhuese kan t bjn me sigurimin e energjis si dhe t blerjes s
teknologjis q jan esenciale pr rritjen e prodhimtaris. Prandaj, n
nj ekonomi produktive investimet jan t dedikuara n rritjen e
intensitetit t kapitalit q nnkupton zvendsimin gjithnj e m
763

shum t fuqis krahut me motor me djegie t brendshme ose

teknologji t ndryshme q e zvendsojn punn e muskujve t
njeriut dhe n kt mnyr sigurohet nj prodhimtari e lart.
Produktiviteti i nj shoqrie sht n varsi t investimit n rritjen e
intensitetit t kapitalit rritet edhe prodhimtaria pr km 2 sepse sa m
shum puntor rrisin fuqin e tyre prodhuese dhe sa m tepr rritet %
m e madhe e prfshirjes s tyre n nj proces t prodhimit dhe kjo do
t ishte rritja e mirfillt ekonomike e nj shoqrie ose kjo do t ishte
rritja e potencialit relativ t dendsis s popullsis. Prandaj ekonomia
produktive sht lidhur ngusht me investime dhe prmirsim t
vazhdueshme n rritjen e intensitetit t kapitalit dhe dendsis s
fluksit t energjis. Ekonomia Fizike studion t gjitha llojet e
funksioneve matematike n lidhje nga kndvshtrimi i teknologjis.
Teknologjin e definojm prmes ekuivalentit t sasis s lvizjes
rrethore n transformimin e ksaj energjie n pun q makina e
prodhon. Nj lvizje rrethore e nivelit m t lart sht lvizja
konike-spirale q prfshihet n punimet teorike t Gausit dhe
Riemanit mbi Gjeometrin Moderne. Ekonomin Fizike q e zbuloi
Lajbnici e involvuan n politikn ekonomike Etrit themelues t
ShBA-ve dhe ithtart e ktij sistemi si kshilltari i A.Linkolnit Henry
Karey, Fridrih Listi, Erazmo Peshine Smith q bri restaurimin e
dinastis Meiji n Japoni dhe q nga ajo koh Japonia sht ndr
shtetet m t fuqishme industrialo-teknologjike dhe sot ithtar i ktij
sistemi sht L.Larouche q e avancoi tutje. Pa zhvillimin e
vazhdueshm teknologjik civilizimi njerzor sht vshtir t
mbijetoj sepse zhvillim i teknologjis mundson ekonomizimin e
puns duke rritur njkohsisht fuqin prodhuese dhe potencialin
relativ t dendsis s popullsis prej s cils varet edhe mbijetesa
e civilizimit modern

764

________________________________________________________
*Craig Vincent Mitchell, Why Should Christians Care about Economics,
Southwestern Baptist Theological Seminary.

SFIDA GJEOPOLITIKE E EURO-AZIS,

N MES PAQES DHE LUFTS S III
BOTRORE
Nuk di si t gjykoj mbi t ardhmen vetm se
prmes s kaluars

Patrick Henry

BELLUM OMNIUM CONTRA OMNES

Thomas Hobbes
Halford Mc Kinder ka thn dika thelbsore n t kuptuarit e
zhvillimit t luftrave botrore: Ne kemi pasur nj luft botrore
765

pothuajse me do qindvjear n katr shekujt e fundit. Luftrat n

histori jan si rezultat direkt ose indirekt prej rritjes s pabarabart t
disa shteteve. Dhe rritja e pabarabart nuk sht si rezultat i gjenive
ose energjis s disa shteteve krahasuar me disa shtete tjera. N nj
mas t madhe sht rezultat i shprndarjes s pabarabart t
pjellshmris dhe mundsive strategjike mbi planetin ton.

Nse Izraeli, ShBA-Anglia e sulmojn Iranin,

Kina nuk do t hezitoj q t filloj luftn e
tret nukleare botrore

766

Gjeneral Maj.Zhang Zhaozhong

Hegjemonia sht e vjetr sa edhe bota

Zbigniew Brzezinski-arkitekt i politikes s

jashtme t ShBA-s dhe nj nga arkitektt e
rendit t ri botror

767

KONTINENTI I EURO-AZIS
Me fjal tjera sht natyrale q t mos ket mundsi t barabarta pr t
gjith shtetet. Nse trsisht kam kuptuar faktet e gjeografis do t
shkoj tutje t them se bashkimi i toks, detit, fertilitetit dhe rrugve
natyrale ojn drejt rritjes s nj perandorie dhe prfundon n
perandori t vetme botrore. Nse n realizoj idealin e Lidhjes s
Kombeve q do t parandaloj luftrat n t ardhmen, ne duhet t
njohim kto realitete gjeografike dhe t marrim hapa pr t
kundrshtuar mbi kto influenca* Halford McKinder ishte ideator i
konceptit t Euro-Azis dhe kontrollit t zemrs s Euro-Azis q
sht Azia Qendrore si baz mbi dominimin botror. Prandaj, ai ishte i
mendimit se fuqia apo aleatet q kontrollojn qendrn e Euro-Azis
kan baz pr dominim botror. Pikrisht mbi premisat e Halford Mc
Kinderit, Zbigniew Brzezinski e ka bazuar veprn e tij Loja e madhe
e shahut. Nuk sht e rastsishme q ai shkruan se n dekadat e
ardhshme politika e ShBA-s dhe NATO-s m tepr do t jet e
prqendruar n Azi, madje edhe luftrat q zhvillohen gjoja n emr t
terrorizmit global pikrisht kan kt synim, kontrollin e shteteve t
rndsishme nga aspekti gjeopolitik pr shkak t rrugve t
rndsishme t naftsjellsve si dhe prania e resurseve energjetike t
cilat mund t t diktojn ekonomin dhe rritjen ekonomike n dekadat
e ardhshme por edhe statusin e superfuqis botrore.

768

Halford Mc Kinder (1861-1947) ideologu i

Heartlandit
Pikrisht gjeopolitika britanike si edhe kan qen edhe konstatimet
e Dr. San Yat Senit, babai i Kins moderne ishin zbutja e nj shteti q
sht n rritje drejt superfuqis duke qen aleat me fuqi q jan pak
m t dobta se shteti q ka ambicie t superfuqis. N shek XIX u
perceptua Franca si nj superfuqi dhe b mos q t nnshtrohet fuqia
e saj. N shek XX si fuqi n rritje u perceptua Gjermania dhe Rusia,
prandaj edhe prpjekjet diplomatike ishin q kto dy fuqi t luftojn
n mes veti, q t dobsohen dhe m pas tu imponohet rendi i pals
fituese q ishte Britania e Madhe dhe ShBA-ja. N Luftn e Ftoht si
fuqi perceptohej ShBA- ja dhe BRSS-ja, t cilat u shkatrruan nga
brenda. ShBA-ja q n kohen kur fitoi Abraham Linkolni, betejn
kundr perandoris Britanike dhe instrumentit t saj, konfederata
ishte imponimi ndaj saj, ekonomia e tregut dhe kontrolli i sistemi
monetar q u b m 1913, kur projekti i Nelson Aldrichit, q u prgatit
bashk me elitn bankare n ishullin Xhekyll n Gjeorgji u miratua
nga Kongresi Amerikan m 31 janar 1913 dhe u nnshkrua prej
presidentit Willson q edhe botrisht pranoi se kishte tradhtuar
kombin e tij. Pikrisht m 1971 me ndryshimin e sistemit t Bretton
Wood n sistemin e petro-dollarit, pra nga sistemi i kmbimit fiks n
at fluktuativ dhe me aprovimin e filozofis ekonomike t shkolls
s ikagos, t logjiks s tregut t lir, ShBA-ja u soll n kt kriz
ekonomike q rrezikon t humb statusin e superfuqis botrore si dhe
t futet n lufta me natyr imperialiste q nuk jan autentike dhe n
prputhje me kushtetutn dhe preambuln e saj, sepse ShBA-ja u
themelua si shptimtare e civilizimit dhe assesi si kolonizator e
resurseve dhe mineraleve. Rusia si pasoje e nj sistemi teorik t
gabuar si ishte Marksizmi, q nnvlersonte aftsin kreative t t
menduarit si burim t rritjes ekonomike dhe si pasoj e shembjes s
saj u krijua nj hapsir n Euro-Azi q fuqit perndimore t
aspirojn n ambiciet e tyre drejt dominimit global. Sot si fuqi rivale
ndaj rendit t ri botror paraqiten Kina, q me rritjen ekonomike t saj
ka potencialin e rritjes s nj fuqie si dhe Rusia q mund t zgjoj
769

ambiciet e saj perandorake. Andaj, gjeopolitika e ShBA-s, NATO-s

dhe BE-ja sht orientuar pikrisht n parandalimin e ktyre
aleancave t Kins, Rusis, Iranit apo edhe Indis, t cilat mund t
sfidonin rolin e ShBA-s, NATO-s, BE-s n dekadat e ardhshme n
nivel botror. Pasues i ideve t Mc Kinderit sot sht Zbigniew
Brzezinski njeri shum infleuntiv n politkbrjen e politiks s
jashtme amerikane dhe t perndimit n prgjithsi, ashtu si sht
edhe nj njeri tjetr influentiv, diplomati Henry Kissinger, q lozi rol
t madh n krizn e nafts m 1973, q parapriu ndryshimin e
sistemit Bretton-Wood, n sistemin fluktuativ t kmbimit petrodollar. Halford Makkinder ishte edhe frymzues i Karl Haushofer pr
strategjin kolonialiste drang nach osten t Adolf Hitlerit. Madje
edhe ishte ai q kishte shkruar veprn e tij irracionale Lufta ime.
Sipas Mc Kinder-it, ishin t rndsishme kontrolli i Evrops Lindore
si trampolin pr t kontrolluar qendrn e Azis dhe kush e kontrollon
qendrn e Azise kontrollon ishullin botror dhe kush e kontrollon
ishullin botror e kontrollon botn. Prandaj, sot beteja pr ta
kontrolluar Euro-Azin sht n agjend dhe betejat gjoja pr t
kontrolluar terrorizmin botror jan interesa gjeopolitike ose m sakt
teoria e Halford Mc Kinderit ose teoria e Heartlandit, e zbatuar
praktikisht prej ithtarit t tij Zbigniew Brzezinski q mbi idet e Mc
Kinderit e bazon edhe veprn e tij Loja e madhe e shahut.

770

EURO-AZIA
Kush kontrollon ishullin botror kontrollon botn
Halford Mc Kinder

________________________________________________________
*Halford McKinder, Democratic Ideals, Op. cit., fq 2-3

REGJIONET E INTERESIT T
VEANT GJEOPOLITIK
771

BALLKANI SI UR LIDHSE N MES

EVROPS DHE AZIS

Ballkani dhe lumi Danub

Ballkani sht nj regjion me rendsi gjeopolitike sepse sht nj ur
lidhse n mes t Evrops dhe Azis, veanrisht - ish Jugosllavia ka
qen nj shtet me rndsi gjeopolitike sepse sht nyje pr operacione
ushtarake n Evropn Lindore dhe n Lindjen e Mesme. Prandaj, ajo
mund t lozte nj rol t pavarur gjeopolitik, prandaj edhe shthurja e saj
ka qen me rndsi pr interesa gjeopolitike t ShBA-s dhe NATO-s,
por sot n Ballkan sht me rndsi orientimi i Serbis q loz nj rol
flirti n mes t perndimit dhe Rusis. Prandaj, politika e ShBA-s,
NATO-s, sht q t pengoj do influenc ruse n Evrop sepse rust
prmes Serbis dshirojn t ruajn nj lloj influence tradicionale n
Ballkan dhe Evrop. Nj shtet tjetr q mund t shtroj influencn
(Rusia) sht Moldavia dhe Ukraina. Prandaj, kontrolli i Ukrains dhe
Moldavis nn sfern e BE-s dhe NATO-s i jep fund do ndihm
ruse ndaj Serbis nga Deti i Zi dhe lumi Danub. Prandaj, neutraliteti i
Moldavis ndaj ShBA-s dhe NATO-s, ka ndikuar q ajo t prjetoj
izolim nga Rumania, por edhe do tendenc e Serbis q e shtron
772

influencn e saj edhe n Maqedoni ndaj rusofilve ajo do t prjetoj

izolim.

LINDJA E MESME
BLLOKU I REZISTENCS KUNDR
KOALICIONIT T T MODERUARVE
Kur dy veta grinden, i treti fiton

Proverb popullor
N Lindjen e Mesme gjendet qendra e energjis globale. Lindja e
Mesme bashk me Azin Qendrore prbjn vendet strategjike m t
rndsishme dhe vitale n hartn botrore pr shkak t resurseve t
mdha t energjis. Prandaj, prmes kontrollit t Lindjes s Mesme,
ShBA dhe NATO kan strategjin. E mbajn Kinn t lidhur drejt
ambicieve t saj. N aspekt gjeostrategjik, Irani sht nj fuqi
regjionale shume e rndsishme, e pavarur dhe q ka bashkpunuar
me aleatt e saj q ti rezistojn kontrollit t ShBA-s, NATO-s dhe
Izraelit. Irani me aleatt e tij sht nj shtres izolimi pr Kinn dhe
Rusin. Irani dhe lindja e mesme jan shtyllat vitale t rezistencs t
rrethimit trans-kontinental. Nga njra an kemi aleat Iranin dhe Sirin,
ndrsa nga ana tjetr Arabin Saudite, Kuvajtin, Bahrejni, Omani,
Katarin, Emiratet e Bashkuara Arabe ose shtetet e kshilli t
Kooperimit t Golfit si dhe Egjipti dhe Jordani.

773

LINDJA E MESME
Egjipti dhe Arabia Saudite lozin nj rol t madh n mbshtetjen e
ShBA-s, NATO-s dhe Izraelin. Egjipti ndihmon Izraelin si dhe ka
raporte t mira me Izraelin, ndrsa Arabia Saudite loz nj rol kundr
Iranit dhe Siris dhe do revolt demokratike n Lindjen e Mesme ajo
nuk ngrit zrin kundr padrejtsive q ju bhen bots myslimane.
Kshtu q bota myslimane jan mbledhur rreth konfliktit n mes t
gjysmhns-shiitve
dhe trekndshit t sunitve. Forcat e
rezistencs jan ata q jan kundr ndrhyrjes s jashtme ushtarake n
kto vende si:
1. Hamasi i zgjedhur n mnyre demokratike q udhheq qeverin
palestineze, n Rripin e Gazs dhe t gjitha grupet tjera palestineze si :
Fronti Popullor i kryengritjes palestineze, Fronti Popullor pr lirimin
e Palestins, Xhihadi Islamik Palestinez.
2. Lebanoni Hezbollah, Lvizja patriotike e lir, lvizja Amant,
Lvizja El Marada, Partia Komuniste Lebaneze, Fronti Lebanez
Islamik
774

3. Grupe t shumta luftarake n Irak q prbjn rezistencn n Irak

4. Sudani
5. Siria
6. Grupet rebele n Jemen, myslimant shiit n veri dhe jug,
myslimant sunii n jug dhe lindje.
7. Irani
Sot n lindjen e mesme jan t ndara n Kshillin pr Bashkpunim t
Gulfit (GCC) + 2
q jan : Arabia Saudite,
Katari,Bahreini,Kuvajti,Emiratet e Bashkuara Arabe,Omani dhe
Katari edhe Egjypti dhe Jordani.Kto prfaqsojn koalicionin e t
moderuarve t cilt jan aleat me NATOn n kt aleanc sht edhe
Turqia dhe Izraeli.Blloku i Rezistencs prbhet praj Iranit dhe
Siris.Siria mbetet t shihet epilogu i trazirave kunder Bashir el
Assadit te cilin e mbeshtet Irani dhe Rusia por edhe Kina.Qllimi i
politiks s SHBA-NATO sht q Irani te hyje ne sferen properendimor ,por krcnohen interesat vitale dhe strategjike t Kins
dhe Rusis e veanarisht te Kins qe ka investime multimiliardshe ne
sektorin energjetik ne Iran. Irani sht ne anen e Kins dhe Rusis dhe
do sulm ndaj Iranit krcnon eskalimin e konfliktit n azi dhe n
nivel global.

775

TURQIA N MES T AMBICIEVE T

MDHA DHE KOMPLOTIT

Recep Tayp Erdogan dhe Shimon Perez n

Davos
N mes t aleatit dhe kundrshtarit me
Britanin e Madhe, zgjedh neutralin

Dr.Sun Yat Sen

Recep Tayp Erdogan dhe Ahmet Davotogllu t cilt jan n mes t
dshirs pr t qen fuqi globale sipas endrres neootomane dhe
kurthit t shfrytzimit t saj n luftra t panevojshme nuk duhet
t harrojn q edhe : Chemberlaini i premtoi mbretit gjerman
Wilhelmit t Dyt perandori gjerman dhe Wilhelmi naiv braktisi
diplomacin e Bizmarkut q ishte politikan gjeni q Gjermania t
ishte neutrale duke pasur traktat t paqes me Rusin dhe Austro776

Hungarin dhe prmes ktij traktati : Evropa do t evitonte do luft.

Prandaj, largimi i Bizmarkut ishte domosdoshmri pr interesa
gjeopolitike sepse me Bizmarkun n Evrop nuk kishte luft.
Wilhelmi II. I entuziazmuar nga Premtimi i Chamberlainit filloi q
t kolonizoj. Ky hap i tij ndikoi q Franca nga frika e Gjermanis t
lidh aleanc me Anglin, e cila deri n at moment kishte interesa t
kundrta me Anglin dhe kjo ishte merit e Bizmarkut q i konfrontoi
kto dy fuqi dhe vet ndoqi politikn e fuqizimit t brendshm t
Gjermanis. Ndryshimi i kursit t politiks s Bizmarkut, e krijoi
Antantn n mes t Francs dhe Anglis. Wilhelmi II n vend t
premtimit e mori shkatrrimin. Edhe Davotogllu ka dy opsione.
Njri sht ndjekja megalomane e projektit t perandoris neootomane, mbase pr t krijuar bilancin e forcave nj politik
tradicionale e shekujve t kaluar n Evrop, e tash n Azi (supozim)
ose ndjekja e politiks s menur t Bizmarkut, q t qndroj
neutral dhe t lidh aleanca paqeje me shtetet e regjionit n mnyr
q t shmanget eskalimi i konfliktit q t prhapet n nj luft
botrore. Qeveria turke pr ti shptuar kurtheve dhe pr t vazhduar
me rritjen e saj duhet t kombinojn mendjen e Sulltan AbdylHamitit, q konfrontoi interesat e Britanis dhe t Rusis dhe t
Kemal Ataturkut, q arriti ta mbroj republikn Turke duke lidhur
marrveshje me Sirin dhe me Rusin n mbrojtje t kufijve t saj.
Erdogan dhe Davotogllu i kan cilsit e Bizmarkut, Sulltan Abdyl
Hamitit dhe t Atatarkut apo t Wilhelmit t II mbetet t shihet.
Turqia nuk e ka t qart strategjin e saj q nga 2009-2010. Ajo
prpiqet te jet neutrale sikur n rastin e trazirave n Libi,por ne rastin
e Siris anon kah Aleanca e NATO-s. Sfida e Turqis sht nj aleance
n mes t Siris,Iranit,Irakut q do t bllokonin rrugt tregtare t saj
dhe shtja e Kurdistanit prandaj politika e jashtme e saj sht e
matur. Prandaj, Turqia me tepr anon kah aleanca e NATO-s. Ankara
ca vite m par ka filluar t kritikoj Izraelin, Irani dhe Siria po e
lajkaton si antare e bllokut t rezistencs. Turqia ka hyr n
marrveshje me Sirin, Iranin, Lebanonin dhe Rusin, t krijojn
brthamn e tregut t lir dhe bllokut politik n Lindjen e Mesme, q
t pasqyroj Bashkimin Evropian. M t rndsishme n regjionin e
777

Lindjes s Mesme jan marrdhniet n mes t Turqis dhe Siris,

pikrisht q nga koha e Kemal Ataturkut kan pasur nj problem rreth
shtetit Hataj, e cila ka nj popullsi turke dhe ishte br shtje
kontradiktore n mes Siris dhe Turqis. Por, Turqia arrit q ta
integroj n territorin e shtetit turk, ndrsa Siriant ishin t paknaqur
ndaj francezve t cilt e kishin marr nn protektorat Sirin. Turqia
ka nj problem t brendshm me shtjen e kurdve t cilt shpesh
nxiten kundr shtetit turk, duke vrar ushtar turq. Siria sht akuzuar
edhe prej qeveris s Turgut Ozalit dhe t Demirelit, se nxit dhe ofron
mbshtetjen e liderit t Partis Komuniste Kurde Oalan (PKK). Nj
keqkuptim i Siris dhe Turqis sht edhe shfrytzimi i lumit t
Eufratit i cili ndikon n zhvillimin e bujqsis n Turqi, andaj Siria
shpesh ka akuzuar Turqin pr kt shtje dhe ka pasur akuza t
ndrsjella n mes-ish qeveris s Turgut Ozalit dhe t Demirelit. Nse
Turqia provon t ket marrdhnie t mira me Sirin dhe Iranin,
ather do t provokohet rnde me shtjen nacionaliste-separatiste t
kurdve pr t ndrtuar shtetin e tyre dhe kjo pr Turqin do t ishte e
papranueshme. Turqia sht n mes t dshirs pr t qen fuqi
botrore e joshur edhe prej perndimorve dhe e mbshtetur pr t
qen nj barrier kundr Rusis mbase edhe n formimin e politiks
tradicionale t bilancit t forcave n Azi. Kjo ka qen edhe nj
politik e marrdhnieve t mira n mes t Britanis s Madhe n shek
XIX me perandorin Osmane, por m pas ishte Britania e Madhe q
prdori diversitetin etnik pr ta shkatrruar duke nxitur nacionalizmin
liberal. Andaj, qndrimi i Rusis ndaj perndimit sht ky edhe n
raportet e perndimit ndaj Turqis nse duan ta shfrytzojn si barrier
kundr Rusis apo ta fusin n luftra destabilizuese si n Siri dhe me
shtetet e bllokut t Rezistencs e cila mund t provokoj eskalim
global t konfliktit. Kohve t fundit Turqia promovon iden e
Panturqizmit, t cilt jan rreth 200 milion turkofon dhe qeveria e
Erdoganit, prmes ringjalljes s sentimentit otoman prpiqet q ti
fus nn orbitn e tij. Turqia ka nj projekt shume ambicioz drejt t
qenurit nj fuqie regjionale apo edhe globale. Megjithat pr Turqin
sht nj sfid. Ndrhyrja n Siri mund t ngjall paknaqsi n Iran
q sht aleate e Siris dhe kshtu mund t eskaloj konflikti prej
778

Siris n tr regjionin. Raportet n mes t Perndimit dhe Rusis dhe

sidomos qndrimi i Rusis, ndikon shum edhe n qndrimin e
perndimit, Britanis ndaj Turqis, por nj nga qllimet e Britanis
mbetet politika e saj e vjetr ta shfrytzoj Turqin n luftrat e saj
q sht destabilizimi i regjionit. Megjithat, Turqia duhet t vazhdoj
zhvillimin e saj paqsor n mnyr q t mos futet n konflikte t
panevojshme q t shteroj energjit e saj. Sepse neo-otomant duhet
t ken parasysh politikn diplomatike me dy standarde t Britanis s
Madhe q prmes shfrytzimit t diversitetit etnik dhe lvizjen q
udhhiqej prej masonve, pra lvizjet xhonturke e prmbysn
perandorin otomane, por edhe prmes Planit Syke-Pikot, deshn
prap ta shkatrrojn por Kemal Ataturku e mbrojti dhe vendosi nj
marrveshje me siriant q t mos ndrhyje n shtetin fqinj. Prandaj,
perndimi n Turqi e krkon edhe partnerin e saj por njkohsisht
edhe kontrollin ndaj saj, sikurse ishte Japonia pas Lufts s Dyt
Botrore, e fuqishme ekonomikisht por njkohsisht edhe e
kontrollueshme. Por nse nuk e menaxhon me vmendje qasjen ndaj
Siris, mund t futet tr regjioni n nj reaksion zinxhiror ku
prballen shtetet q jan me aleancn ShBA-NATO dhe shtetet e
rezistencs dhe q jan aleat me Kinn dhe Rusin. Siria si aleat i
Iranit mund t ndikoj n kt prkeqsim t gjendjes n Lindjen e
Mesme q t provokoj nj konflikt t nj dimensioni global,sepse
Siria ka sistemin mbrojts antiraketor rus dhe prnjher ndeshen dy
blloqet. Turqia ka zgjedhur pr momentin t kontribuoj n prishjen e
lidhjes n mes t Iranit dhe Siris duke u prpjekur n ndrrimin e
regjimit t Bashir al Assad-it dhe orientimi i Siris pro aleancs s
NATO-s. Me kt orientim dobsohet blloku i rezistencs dhe Irani.
Me rndsi t madhe sht si tenton Turqia t arrij ambiciet e saj n
prag t dezintegrimit t sistemit monetar, financiar global dhe arritjes
piks kritike n mes t aleateve dhe shteteve te rezistencs t cilve u
duhet nj fitil pr tu prfshir i gjith regjioni i Azis n nj
gjakderdhje t pakontrollueshme ku do t merrnin pjes edhe shtetet
m t fuqishme t dy blloqeve si : ShBA, Anglia dhe aleatt me
Rusin, Kinn, Iranin sepse ndonj sulm eventual ndaj Iranit q mund
t krijonte kushte. Ndrhyrja n Siri mund t prgatis terrenin pr
779

sulm ndaj Iranit. Gjen Zhon Zhaozhong deklaroi se nse sulmohet

Irani ,Kina nuk do t hezitoj q t sulmoj caqet e ShBA-s dhe
NATO-s dhe kjo mund t nxis Luftn e Tret Botrore me pasoja
katastrofale pr t gjith njerzimin. Prandaj, edhe analisti i njohur i
prmasave globale Michael Chosudowsky e pohon kt gj : Nse ka
intervenim ushtarak n Siri, ne jemi n nj luft t zgjeruar, q shkon
prej mediteranit deri n kufijt kinez, sepse do t kemi integrim t
teatrit luftarak n Afganistan, Irak, Palestin, Lebanon dhe gjendemi
n nj luft t prmasave t mdha. Prandaj, Siria sht nj pik
nevralgjike sepse pas Siris vjen Irani, ndrsa Irani sht shteti ky i
bllokut opozitar anti-globalizues dhe kjo mund t oj drejt eskalimit
t konfliktit n nj luft botrore. Edhe n Irak nxitet intensifikimi i
konfliktit civil n mes t sunitve dhe shiitve.Andaj, Lindja e Mesme
sht nj vend ky ku jetojn turqit 200 milion, perst 200 milion
dhe arabt 300 milion. Ky sht nj vend i pasur me resurse
energjetike andaj dhe lakmohet prej kompanive evropiane pr shkak t
rezervave t nafts dhe q kur nafta u pa si nj resurs i mirfillte
energjetik Para Lufts s Par Botrore ky vend merr nj rndsi t
madhe gjeostrategjike dhe gjeopolitike. Prandaj, plani sht ai
Bernard Lewisit q sht nj profesor universitar dhe veteran i
shtjes s Lindjes s Afrt dhe plani i tij sht ndarja e ktij populli
n shtete shum t vogla dhe m leht t kontrollueshme. N hartn e
Lewisit shihet shteti i Kurdistanit, ndarja e Irakut, Iranit dhe ndarja e
nj pjese t Turqis. M pas edhe ndarja e Balluchistanit prej Pakistani
dhe n kt mnyr sipas parimit t vjetr romak Praj dhe sundo.
Lindja e Mesme bhet m e kontrollueshme pr t realizuar agjendn
e Halford Mc Kinder-it se kontrolli i zemrs Euro-Azis sht esencial
drejt agjends s kontrollit t kontinentit.

780

AZIA QENDRORE- ZEMRA E EUROAZIS

Azia Qendrore
Azia Qendrore sht zemra e Euro-Azis dhe qendra e zemrs s
Euro-Azis. ShBA- ja dhe NATO-ja dshiron ta kontrolloj n trsi
Azin Qendrore. Ky regjion sht nyje e rndsishme ku lidhen :
Irani, Kina, Rusia, Liqeni Kaspik dhe sub-kontinenti i Indis. Ky
regjion njihet edhe ndryshe si : Ballkani i Euro-Azis. N kt
regjion jan edhe: Gjeorgjia, Armenia, Azerbajxhani, Irani, Turqia dhe
781

Rusia. Pikrisht ndrhyrja n Afganistan sht n lidhje me kt

objektiv q t jet baz ushtarake dhe inteligjente pr objektiva
strategjike n Pakistan, Azin Qendrore, Kin, Rusi, Iran, Kin. Azia
Qendrore ka sasi t mdha t nafts, gazit natyral dhe resurseve
minerale. Kto resurse n Azin Qendrore i rivalizojn ato t Lindjes
s Mesme. Vendosja e bazave n Afganistan shrben si pikmbshtetje
t operacioneve pr ta izoluar Iranin, t ndajn euro-aziatikt njri prej
tjetrit, t parandalojn ndrtimin e naftsjellsve q shkojn kah Irani,
t distancojn Azin Qendrore prej Mosks, t kontrollojn rrjedhn e
energjis s rezervave t Azis Qendrore dhe n mnyr strategjike t
pengojn Kinn t vij deri te resurset e energjis. Kontrolli n Azin
Qendrore do t praj Rrugn e mndafshit t kuq q prbhet prej
Azis Lindore n Lindjen e Mesme dhe n Evropn Lindore.
Strategjia kryesore e ShBA-s n Azin Qendrore sht parandalim i
shfaqjes s Kins si superfuqi botrore duke e duke parandaluar
aksesin e Kins te resurset energjetike pr t cilat ajo ka nevoj.
Qllimi i rivaliteti n mes t BE-s, ShBA-se dhe Rusis rreth
naftsjellsve sht pengesa pr t ndrtuar nj korridor trans-aziatik
t energjis q Kina kt qasje n basenin e Liqenit Kaspik dhe n
Gjirin Persik. Azia Qendrore sht vend i luftrave dhe i
revolucioneve. Trazirat q po ndodhin n Afganistan mund t
transferohen n Pakistan, Kirgistan ndrsa konfliktet n Siri, Lebanon
dhe Iran mund t prhapen edhe n Azin Qendrore.

782

AZIA JUGORE DHE FRONTET N

OQEANIN INDIAN

Azia Jugore sub-kontinenti i Indis

Azia Jugore ose sub-kontinenti i Indis prfshin : Pakistanin, Indin,
Bangladeshin, Nepalin, Butanin, Ishujt e Shri-Lanks dhe Maldivet.
Ndonjher edhe Afganistani mund t konsiderohet si pjes e Azis
Jugore. Pjesa veriore e Azis Jugore q sht Pakistani dhe shtetet
veriore t Indis shrbejn si vende transit prej Lindjes s Mesme n
Azin Lindore por prmes ksaj zone veriore, Azia Jugore lidhet me
783

Azin Qendrore. Prmes Oqeanit Indian ishullit t Shri-Lanks dhe

ishujve Maldive si dhe detit Arabik mund t shrbejn si rrug transit
prej Azis Lindore n Lindjen e Mesme dhe kontinentin afrikan. N
Azin Jugore qllimi i ShBA-s, NATO-s sht q t parandalohen
ndrtimi i naftsjellsve pr n Kin dhe kontrolli i rrjedhs s
naftsjellsve q shkojn andej. India kooperon me ShBA-n, NATOn pr sigurimin nacional t Indis p.sh.: instabiliteti i Kashmirit.
Instabiliteti i Pakistanit sht pikrisht pjes e strategjis s
parandalimit t rrugve t sigurta t energjis pr n Kin. Pr kt
strategjia ShBA-NATO nuk dshiron nj Pakistan t fuqishm, t
pavarur dhe stabil. M tepr preferohet nj Pakistan i ndar i dobt
dhe lehtsisht i kontrollueshm ku nuk do t pranonte urdhra prej
Pekinit ose edhe t krijoj aleanca n kampin euro-aziatik. Instabiliteti
n Pakistan dhe sulme terroriste ndaj Iranit ishin n kuptim t
parandalimit t sigurimit t rrugve energjetike pr n Kin. Si
strategji tjetr q prdor ShBA-ja dhe NATO sht shfrytzimi i Indis
si kundrpesh ndaj Kins. Kt strategji e prdorte Britania e Madhe
n Evrop ndrmjet fuqive t ndryshme t Evrops. N kt kontekst
pas samitit t NATO-s n Lisbon, NATO-ja krkoi dialog pr shtje
t siguris dhe ushtarak me Nju Delhin. Kalimi npr Oqeanin Indian
sht me rndsi t madhe pr ShBA-n, Kinn dhe Indin, sidomos
kalimi npr brigjet e Shri-Lanks sht me rndsi vitale pr Kinn
pr t ardhur te sigurimi i energjis. N kt kontekst gjeopolitik Kina
e prmbajti qeverin e Shri-Lanks pr nj mjedis stabil politik si dhe
t siguroj nj prezenc t marins detare kineze dhe kooperim me
Shri Lankn. Militarizimi i Oqeanit Indian sht n zhvillim e sipr.
Tensionet e brendshme n Pakistan dhe Indi si dhe tensionet
regjionale n Azin Jugore ndrmjet shteteve dhe tensionet ndrmjet
Nju Delhit dhe Pekinit. T gjitha kto jan krcnuese pr sigurin
dhe kohezionin e Euro-Azis.

784

FRONTI I AFRIKS LINDORE : SOMALIA,

ETIOPIA DHE SUDANI

Afrika Lindore : Somalia, Etiopia dhe Sudani

N Afrikn Lindore strategjia e ShBA-s dhe NATO-s sht q t
bllokoj Kinn prej aksesit n burimet energjetike regjionale dhe t
kontrolloj rrugt detare ndrkombtare. Pikrisht politika e ShBA-s
dhe NATO-s n Afrikn Lindore por edhe n t gjith kontinentin e
Afriks si edhe ne Azin Qendrore sht q t parandaloj Kinn e t
bhet superfuqi botrore. Prezenca e ushtarake e ShBA-ve, NATO-s
n Jemen sht e lidhur n aspekt gjeostrategjik me politikn
785

strategjike t Afriks Lindore dhe kontrolli i rrugve detare, m sakt

resurset energjetike t Afriks Lindore dhe lvizjet detare
ndrkombtare. Problemet e pirateris n bregun e Somalis dhe
demonizimi i Sudanit jan pasojat e ksaj strategjie. N kt kontekst
shpjegohen edhe kontestet n mes t Etiopis dhe Somalis. Nafta prej
Sudanit shkon pr n Kin si dhe me raporte tregtare jan t lidhura
Kartumi me Pekinin. Kjo sht arsyeja pse Kina kundrshton
prpjekjet e ShBA-s, Britanis dhe Francs pr ta ndrkombtarizuar
shtjet e brendshme t Sudanit n Kshillin e Sigurimit n Kombet e
Bashkuara. sht pikrisht lidhjet tregtare dhe t biznesit t liderve
sudanez me Kinn q jan targetuar prej ShBA-s dhe BE-s si
dhunues t drejtave civile, gjersa injorohen diktatort tjer q jan
klient dhe aleat t tyre. Q nga invazioni n Irak m 2003 Sudani ju
ka bashkangjitur bllokut t rezistencs Iranit dhe Siris. Sudanezt do
ta shikojn do ndrhyrje t NATO-s si nj agresion dhe plakitje t
resurseve natyrale edhe do t rezistojn dhe kan parashikuar nj
model t rezistencs si Hezbollahu. Kartumi sht nn nj presion
intensiv t ShBA-ve dhe BE-s dhe pikrisht konflikti i Darfurit
duhet par n kt kontekst si presion politik ndaj qeveris s Sudanit.
Prandaj edhe Izraeli loz nj rol t rndsishm q furnizon me arm
forcat antiqeveritare dhe Izraeli ushtron nj influenc t madhe mbi
kto forca opozitare. Prandaj, ngjarjet n Somali dhe Sudan jan t
lidhura me rivalitetin dhe etjen pr naft dhe energji, por edhe e
lidhur si pjes e lojs s madhe t shahut si e ka quajtur Zbigniew
Brzezinski pr kontrollin e Euro-Azis. Militarizimi i Afriks Lindore
sht pjes e prgatitjeve t konfrontimit me Kinn dhe aleatt e saj.
Afrika lindore sht nj front q do t nxehet n vitet q vijn.

786

AZIA LINDORE DHE LUFTA N HIJE NDAJ

KINS

Azia Lindore
N kt shekull t gjith rrugt shkojn drejt Kins. N Azin Lindore
sht duke u zhvilluar nj luft nn hije kundr Kins. Nse globi do
t ishte nj fush shahu ather Kina do t ishte mbreti dhe
mbretresh do t ishte Rusia me oponentt : ShBA dhe NATO. ShBA
787

dhe NATO marshojn drejt kufijve t Kins. Sipas fjalve t

Zbigniew Brzezinski : Kina sht nj shtje e paprfunduar.N
Azin Lindore,ShBA-ja dhe aleatt mbshtesin shkputjen e Tajvanit,
zyrtarisht edhe shfrytzimin e tij si baz strategjike kundr Kins.
Tajvani gjithashtu administron dhe disa ishuj n Detin Jugor t Kins
dhe mendohet q kto t shfrytzohen pr arsye strategjike kundr
Kins pr t vendosur arsenale ushtarake. ShBA dhe aleatt jan t
interesuara rreth Kores s Veriut dhe Myanmari (Burma) q jan
aleat t Kins. Koreja Veriore sht shfrytzuar si pretekst pr t
vendosur raketat n Azin Verilindore. Burma sht me rndsi pr
Kinn sepse ndrtohen limane q Kina t dal n Oqeanin Indian q
tejkalon Tajvanin dhe Malaca drejt rrugve detare pr furnizim
energjetik. Gjithashtu ka operacione t brendshme kundr Pekinit. N
Turkistanin Kinez ku gjendet regjioni autonom i Xin-Jiang, ShBA-ja
dhe aleatt jan duke mbshtetur separatizmin e Uyghurit t bazuar
mbi etno-nacionalizmin Uyghur, pan-turqizmin dhe islamin, t
dobsojn Kinn. Qllimet tibetiane jan t njjta me ato t XinJangut. ShBA-ja dhe aleatt e saj kan qen t prfshir n shrbime
inteligjente t intensifikuara n Tibet. Ndarja e Xin-Jangut dhe t
Tibetit do ta pengoj Kinn t bhet superfuqi. Shkputja e Xin-Jangut
dhe Tibetit do ti kushtonte Kins largimin e sasive t
jashtzakonshme t resurseve pr ekonomin kineze, si dhe sdo t
ket akses n shtetet e Azis Qendrore q jan shkputur prej BRSSs. Kjo do t shkatrronte rrugt toksore t Kins n Euro-Azi dhe do
t komplikonte korridoret energjetike t Kins. Ndonj qeveri e
ardhshme e Xin-Jiangut dhe Tibetit do t loznin rolin e Ukrains nn
qeverin e portokalltve q pengojn furnizimin e Rusis me gaz q
i bn Evrops nga mimet e transitit, diferencat politike n mes t dy
shteteve si dhe mosshlyerjes s borxheve. Kina si konsumator i
energjis ashtu si vendet evropiane mbeten peng i grindjeve UkrainoRuse. Ky sht nj nga objektivat e ShBA-s n aspekt t frenimit t
kinezeve.

788

AMERIKA LATINE DHE FRONTI NDAJ

KARAIBEVE

Amerika Jugore
Beteja n Amerikn Latine ka prfshir Amerikn Jugore, Karaibet
dhe Amerikn Qendrore. Ka qen nj luft ndrmjet shteteve lokale
dhe regjionale nn alternativen Bolivariane ose Alba. N betejn e tyre
pr pavarsi kto shtete regjionale t Ameriks Latine dhe Karaibeve
789

kane br aleanc me Euro-Aziatikt kundr Ameriks dhe aleatve t

tyre. Me fitoren e Hugo Chavezit m 1998 dhe kur filloi si president
m 1999, Venezuela u b fuqia q do t bj brthamn e bllokut
Bolivarian q sht emrtuar sipas Simon Jose Bolivarit, njeriu q
udhhoqi Venezueln, Bolivin, Perun, Kolumbin, Ekuadorin dhe
Panaman drejt pavarsis n betejn e tyre kundr Spanjs. Qeveria
Bolivariane n Karakas do ti ndihmoj Kubs dhe t prfundoj
prpjekjet e ShBA-s pr ta izoluar Havann dhe hapur t deklaroje
solidaritetin me Kubn. Marrveshjet bilaterale n mes t Kubs dhe
Venezuels t nnshkruara n mes veti mund t prbjn bllokun
Bolivarian si model t aleancs s zgjeruar nn ALBA. M 2006 filloi
kjo aleanc t zgjerohet. Evo Morales m 2006 u b president i
Bolivis dhe ajo u b aleat me Kubn dhe Venezueln. M 2007
Rafael Correa u b president i Ekuadorit dhe Daniel Ortega president i
Nikaraguas. T dy kto shtete u bn aleat me Venezueln, Kubn dhe
Bolivin. M 2008 edhe presidenti i Hondurasit, Manuel Zelaya
gjithashtu u fut n ALBA-n. N t gjitha kto shtete lidert e
Bolivarianve punojn n reforma konstitucionale t largojn
oligarkit t lidhura me interesat e ShBA-s n Amerikn Latine. Pr
t ulur varsin prej ShBA-s, blloku Bolivarian e futi nj sistem t
unifikimit regjional monetar e quajtur SUKRE, e ngjashme me euron.
sht prdorur n baz virtuale pr treg dhe hard currency. Kjo ishte
si nj tentative pr tu larguar prej dollarit Bolivarianet dhe EuroAzatt. Shtpia e Bardh, State Departamenti Amerikan, Kongresi
Amerikan shpesh e kan atakuar bllokun Bolivarian dhe lidert e tyre.
Nprmes programit t ShBA-s pr ndrrim t regjimeve, shumica e
ambasadave, diplomatve amerikan do t prmbanin dhunn kundr
qeverive Bolivariane. Kjo mund t shpjegoj trazirat kundr Chavezit
dhe n Bolivi. Sidomos n Bolivi kishte tendenca separatiste pr
ndarjen e Bolivis por ishin t pasuksesshme por lufta ishte kontrolli i
resurseve energjetike e veanrisht gazit natyror. N Honduras q
sht pika m e dobt e bllokut Bolivarian kishte grushtshtet m 2008
n kuadr t nj krize konstitucionale u ndrrua Manuel Zelaya m
2008. Ndrkoh ShBA-ja prdor Haitin, ashtu si edhe Kolumbin si
baz operative kundr bllokut Bolivarian. Politika e ShBA-s sht q
790

ti mbaj nn kontroll shtetet Bolivariane q t kontrollohet eksporti i

nafts pr Kinn dhe kto jan arsyet pse Bolivariant u bn aleat
me Rusin, Iranin, Kinn dhe Antantn Euro-Aziatike.

FRONTI N ARKTIK: KONTROLLI NDAJ

REZERVAVE ENERGJETIKE
Ka tension n mes t ShBA-s, Kanadas, Danimarks, Norvegjis
dhe Federats Ruse, n Polin e Veriut dhe qarkun e Arktikut rreth
resurseve n kt regjion. T gjitha shtetet prve Rusis jan n
NATO. N kt aspekt t rivalitetit pr resurset natyrale ka tensione n
mes t NATO-s dhe Rusis. Kanada ka qasje m t madhe n kt
regjion, megjithat edhe ShBA-ja e prkrah edhe si nyje kontesti sht
kreshta e Lomonsovit q edhe Otava edhe Moska e pretendojn.
Prandaj, Kanadaja n Arktik ka tri prioritete : a) Demarkacioni i
Arktikut; b) Njohja ndrkombtare e kontrollit t Kanadas mbi
Kreshn e Lomonsovit si zgjerim territorial i Kanadas; c) Nj regjim
sigurimi mbi Arktikun nn platformn e qeverisjes s Arktikut dhe
masave emergjente. N kt zon edhe Danimarka, Norvegjia bjn
strvitje. Gjithashtu edhe ShBA-ja dhe Danimarka u prfshin m
2010 n operacionin Nanook 10. Kjo sht nj shenj e kooperimit t
NATO-s kundr Rusis. Prandaj, n kt zon si shtje e nxeht n
mes t NATO-s dhe aleatve dhe Rusis mbetet kreshta e Lomonsovit
pr t ciln edhe Kanadaja dhe Rusia jan deklaruar se sht pjes
territoriale e tyre. Rusia pretendon t ket shumicn e ktij kontinenti
791

ndrsa ShBA-ja, Kanadaja dhe Danimarka refuzojn kt gj. Prandaj,

kto tensione n mes t NATO-s dhe aleatve dhe Rusis q do t
mbshtetet nga Kina do t vazhdojn n t ardhmen pr shtjen e
Arktikut

HISTORIA UNIVERSALE DHE MENDJA

KREATIVE
E vrteta na liron prej injorancs dhe na
mundson t zbulojm smundjen e kulturs
son

Karl Poper
792

Karl Poper mendon se historia nuk ka parime t prgjithshme mbi t

cilat ajo zhvillohet, madje ai e relativizon teorin konspirative t
historis duke e menduar si anakronike, sepse n lashtsi akuzoheshin
zott pr Luftn e Trojs dhe n vend t zotve tani ithtart e ksaj
teorie e kan gjetur nj grup financiersh ndrkombtar t cilt
qndrojn pas ngjarjeve t rndsishme historike. Karl Poper akuzon
edhe Platonin si ideologun e par t totalitarizmit dhe e ironizon iden
e mbretit filozof t Platonit. Karl Poper bashk me F.Von Hajekun dhe
Ludvig Von Misen e themeluan shoqatn liberale pr t mbrojtur dhe
promovuar doktrinn e liberalizmit klasik. K.Poper ishte themelues
idepartamentit t filozofis n London School of Economy.
Spekulatori financiar Xhorxh Soros ka deklaruar se ndikim n fushn
intelektuale t tij ka pasur Karl Poper dhe veanrisht vepra e tij
Shoqrit e hapura dhe armiqt e saj. A sht historia produkt i
ngjarjeve koincidentale dhe a ka mundsi q t ndodhin shum gjera
rastsisht pa u dizajnuar mir. N periudhn 1940-1970 nj gazetar
hulumtues, Gary Allen, zbulon afr 32,496 koincidenca, nj numr
tepr i madh i rastsive pr ta konsideruar si t vrtet teorin e
rastsis. Ndryshe nga si mendon K.Poper historia ka parime
universale mbi ts cilat ajo sht zhvilluar. Zbulimi i ktyre parimeve
universale sht me rndsi t madhe pr shoqrin sepse prmes t
kaluars mund ta njoh edhe t ardhmen. Nse njohim parimet
universale mbi t cilat ajo sht zhvilluar ather ne dim me vetdije
t ecim prpara drejt shtigjeve t s ardhmes n dobi t s mirs s
njerzimit. Karl Poper duke qen si antar i lart n Shoqatn Mont
Pelerine dhe i Shkolls Londineze Ekonomike, t cilat jan
institucione instrumentale t oligarkis financiare nuk sht aspak e
papritur q ai t mbroj ideologjin oligarkike dhe t sulmoj Platonin
dhe filozofin e tij. S pari ai e mohon iden e Mbretit Filozof, por ai
qllimshm apo e nuk e dallonte filozofin e Platonit prej filozofve te
sotshm q skan asnj lidhje njeri me tjetrin. Platoni bnte filozofi
prmes dialektiks q ishte shkenca e tij pr arritjen e universaleve.
Filozofi i Platonit ishte metafizik dhe dialektik dhe njihte parimet
universale dhe harmonin univerzale. Filozofi i Platonit ishte i
iniciuar q t arrij n njohjet m t larta spirituale dhe mendore,
793

prandaj edhe sot Platoni sht themelues i shkencs moderne dhe mbi
idet e tij u b edhe renesanca e art dhe lindn shkencat moderne,
koncepti i shtetit modern dhe ndrprerja e luftrave fetare q nuk
kishin baz te hyjnorja por te dogmat e Aristotelit q i futi Thoma
Akuini n dogmat kishtare. Prmes dialektiks s Platonit zbuloheshin
parimet e harmonis universale andaj republika e tij ska asnj lidhje
me totalitarizmin sepse regjimet totalitare lindin n interes t nj elite
q me an t regjimit ushtarak mban njerzit n nivel t kafshve duke
e prcaktuar elitn si zot n tok ndrsa njerzit si kafsh politike,
ndrsa republika e Platonit ngrihet mbi konceptin e t mirs s
prgjithshme, ku harmonizohen t gjitha elementet e nj shoqrie dhe
njeriu ka konceptin biblik t shmblltyrs s zotit sepse ka nj
substanc q ka edhe zoti. E ajo sht intuita e t menduarit, cilsi q
e posedon vetm zoti dhe mund t jet krijues n tok duke br
vazhdimsin e krijueshmris n tok, ndrsa mbreti-filozof i
Platonit sht ai q njeh harmonin universale dhe kt cilsi hyjnore
e prfshin n rendin shoqror q ti shrbej t mirs s prgjithshme.
N kapitullin Suretu el Ahzab flitet pr kt prgjegjsi t
udhheqsit pr ta zbatuar ligjin e zotit n ajetet (72) dhe (73), e cila
sht tepr e rndsishme dhe amanet pr ti shrbyer lumturis
njerzore. Pikrisht edhe filozofi i Platonit ndryshe nga filozoft e
sotm skolastik e ka kt prgjegjsi q t zbatoj ligjin hyjnor n
dobi t s mirs s prgjithshme. Pse K.Poper e relativizoi teorin
konspirative t Historis, por Poper nuk shpjegon natyrn oligarkike
t pushtetit t trashgueshm t perandorive q nga ajo e Persis,
Romake, Veneciane dhe e fundit Britanike. Ai nuk shpjegon parimin
oligarkik t qeverisjes e cila pr dobi t veten e koncepton njeriun si
kafsh. Poper nuk shpjegon se t gjitha format e qeverisjeve tiranike
fillojn duke e thyer nj parim biblik se t gjith njerzit jan t lir
dhe t barabart parim q u b shtylle e preambuls s Kushtetuts
Amerikane dhe ishte influence e tradits me t mir intelektuale
evropiane q sht Platonizmi Krishter q u rijetsua n Renesancn
Evropiane t Mesjets. Dhe kjo tradit ishte edhe arsyeja q lindi
republika e par moderne sovrane n botn e re. K.Poper prmes
relativizimit t teoris konspirative ai deshi q t bllokoj hulumtimin
794

drejt zbulimit t shkakut t vrtet t luftrave botrore. Pr t nj

vrasje si ajo e Franc Ferdinandit q e vrau Gavrillo Principin ishte
shkaku i Lufts s Par Botrore por mohon prpjekjet e Edwardit t
VII, i cili duke e realizuar aleancn me Francn dhe Rusin e kishin
rrethuar Gjermanin q Vilhelmi II e zbuloi se ishte n grack, para
se t filloj lufta, por pse sa ishte Bizmarku kryeminister i Gjermanis,
Evropa ishte n paqe. Sot mjegullohet opinioni publik edhe me
antisemtizimin sa her q sulmohen bankiert ndrkombtar e
veanrisht familja e njohur Rotshild, akuzat jan pr antisemitizm.
Sikur Platoni t ishte pjes prbrse e sistemeve arsimore gjithashtu
edhe demokracia liberale nuk do t ishte e suksesshme sepse metoda e
Platonit n rrug drejt zbulimit t universaleve eliminon kontradiktn
q gjendet brenda vete ktij sistemi. K.Poper e ka t vshtir q t
prballet me Platonit sepse sht i vetdijshm sepse teorit e tij t
bukura anti-platonike leht mund t thyhen prej dialogut t
Parmenidit. Nse zgjidhet paradoksi i Parmanidit n Histori ather K.
Poper sht i pafuqishm. Qeverisja oligarkike karakterizohet me
pushtet t trashgueshm t nj elite, q kontrollon sistemin monetar
dhe skllavronte mbretrit dikur, dhe sot shtetet prmes dhnies s
huave me kamat, ajo prqendron pasurin e saj prmes sistemit t
tregut t lir duke skllavruar dhe varfruar t tjert. Ajo imponon nj
sistem demokratik ashtu sikur Partia Demokratike e Athinasve q e
dnoi me vdekje njeriun m t devotshm t Athins, Sokratin dhe
demagogt e shkatht arrijn te majat e pushtetit duke instaluar vetm
iluzionin e demokracis.

HEGELI DHE PITAGORA

Hegel n ann tjetr mendon se historia sht produkt i kontradiktave
dhe kto kontradikta gjenden n vetdijen e njeriut. Kontradikta m e
madhe sht n vet shpirtin, n mes t arsyeshmes dhe irracionales e
kafshrores dhe me tepr historia ka qene produkt i ktyre dy natyrave
njerzore. Hegel pretendoi se ai zbuloi ligjin dialektik t natyrs duke
marr parasysh edhe ndikimin e Fihtes, q ishte nj frimason, se
795

kontradikta sht elementi thelbsor dialektik sipas parimit t njohur

chaos ab order ose prej kaosit kah rendi..Hegel sheh kontradiktn si
thelbin e Shpirtit t bots q merr pjes n evolucion. Ecja prej
formave m t thjeshta t cilat duke u kundrshtuar ekstremet arrijm
te rendet m t larta.N ann tjetr Hegeli pretendon se kontradikta
sht mjeti q nxit zhvillimin e historis dhe sipas tij kto kontradikta
jan n vetdijen e njerzimit.Ai mendon se kontradikta sht ligji
dialektik i natyrs dhe se do zhvillim lind nga kjo kontradikt, sepse
ishte ithtar i ides prej kaosit kah rendi.

Pitagora
Pr Hegelin, krijimi filloi prej kontradikts s par dhe shpirti i bots
gjendet kudo dhe merr pjes n perfeksionimin e krijesave,
gjsendeve. Pitagoreant e kan nj ide tjetr. Krijimi sipas
Pitagoreanve merr pjes nga bashkimin harmonik n mes Kronosit
dhe Rheas, q prfaqsojn bipolin e par dialektik. Pikrisht nga
harmonia n mes t ides dhe materies lind Zeusi q bart iden e
Kronosit q sjell kozmosin ose rendin nq univers. Hegeli ishte pr
bashkim t dy poleve ekstreme ndrsa Pitagoreant pr harmonizim
duke u ruajtur individualitetin pjesve. Pitagoreant mendojn se
harmonia sht ligji dialektik i natyrs dhe krijimi filloi me harmonin
e par. Shtrohet dilema se paramateria e par shum e dendur ku
ndodhi Big-Bangu a kishte iden brenda saj, dhe si ishte e mundur q
796

nga ky shprthim (kaos) t gjendej kudo harmonia universale t cilit

ligj i nnshtrohet gjithka n univers. N mes t mendjes dhe materies
gjendet shpirti. Sipas Pitagoreanve shpirti nxitet prej dashuris andaj
edhe dashuria universale e prodhoi edhe harmonin universale. Te
Timeu, Platoni thot se Zoti ishte i mir andaj e bri universin
harmonik. Makrokozmosi, sipas Pitagoreanve kishte mendjen dhe
materien t cilat i lidhte shpirti. Andaj, e kemi idens e krijuesit,
materien q ishte dioda e pakufizuar q kishte cilsin e riprodhimit
dhe ajo q bashkonte ishte shpirti q e prodhonte t harmonishmen.
Edhe njeriu si mikrokozmos ka :mendjen materien dhe shpirtin,
prandaj edhe n bibl te zanafilla gjejm se Zoti tha T krijoj njeriun
n shmblltyrn time dhe t jet i ngjashm me mua dhe e bri.
Sipas Platonit ajo q ishte hyjnore te njeriu ishte shpirti i tij. Shpirti i
Platonit prbhej prej tri pjesve q jan: Arsyeja, e cila ka n vete
racionalen dhe intuitn ; oreksi q qndron n thelb t nevojave dhe
dshirave dhe shpirti q ka t bj me ndjenjn e krenaris, ndjenjn e
guximit.Nse dominon shpirtin, arsyeja mbi orekset dhe shpirtin
ather shpirti sht n harmoni dhe njeriu sht n harmoni me veten
dhe t tjert, pikrisht nga kjo ide e shpirtit lind edhe teoria Platonike
e moralit, ku harmonia shoqrore sht lidhur me ekuilibrin e shpirtit
tek individt. Nse dominojn orekset ose dshirat q Platoni i
krahason me kalin kryene ather dominon natyra kafshrore e
njeriut q ka t bj me realizimin e nevojave t tij dhe shpirti sht n
ekuilibr. N baz t dominimit t pjess s arsyeshme apo te asaj
irracionale dhe kafshrore dallojm njeriun n imazh t zotit ku
dominon harmonia universale q sht e lidhur me mbizotrimin e
arsyes q ka n vete edhe intuitn e t menduarit q sht element
hyjnor.Ndrsa nse mbizotron pjesa e realizimit t nevojave dhe
dshirave irracionale lind koncepti i njeriut kafshror. Pikrisht,
njeriu n imazh hyjnor prpiqej q t ndrtoj nj rend shoqror duke
e prfshir ligjin hyjnor, duke harmonizuar pjest pr t mirn e
prgjithshme dhe mbi kt koncept lindi republika e Platonit, q ka
pr qllim q ti shrbej t mirs s prgjithshme. Koncepti i
skllavrimit lind me Aristotelin i cili kishte iden se njeriu sht
kafsh dhe nga lindja dikush sht I lindur t jet skllav dhe dikush
797

zot. Andaj, skllavi ishte i angazhuar n jetn e vet q ti realizoj

vetm nevoja e mbijetess ishte i kufizuar, shoqria ishte fikse e
paracaktuar.Zott e kishin t garantuar trashgueshmrin e pushtetit,
skllevrit ishin te bindur dhe nuk lejoheshin t dinin dhe q ishin n
shrbim t klass sunduese. Koncepti i njeriut kafsh ishte edhe baz e
sistemeve totalitare si : fashizmi, komunizmi si dhe t sistemeve
shkencore:Darvinizmi, Eugjenika, t cilat i solln fatkeqsi njerzimit.

Fridrih Shiler
Fridrih Shileri zbuloi principet universale t historis universale, se
ajo sht produkt i konfliktit n mes t ktyre dy rrymave : asaj
republikane q i shrben t mirs s prgjithshme dhe Platonizmi
Krishter, si tradit m e mir intelektuale q prodhoi. Evropa e ka
kt synim dhe e realizoi me an t preambuls s ShBA-ve dhe
rryma oligarkike q sot sht e lidhur me City of London dhe Wall
Streetin. Gjith objektivi i ktij libri ishte q t dshmohet se historia
ka universale dhe q pretendimet e Karl Poperit q historia ska
principe universale bien posht. Intuita e t menduarit sht resursi me
i vlefshm q ka njeriu, andaj edhe do zgjidhje e do krize ka t bj
me shfrytzimin e ktij resursi. Pikrisht, edhe Lajbnici e themeloi
ekonomin moderne duke e prllogaritur jo paran si resurs ekonomik
por mendjen e njeriut, q sht kreative dhe prodhuese e teknologjis
798

e cila revulocionarizoi progresin njerzor. Edhe Aleksandr Hamiltoni,

fal ktij resursi, mendja kreative e zbuloi sistemin e kreditit q i
shrben ekonomis fizike, me ka i sfidoi monetart ose kartelin
privat financiar t perandoris Britanike q kolonizoi gjithka.
Zbulimi i fisionit dhe fuzionit ishte produkt i mendjes intuitive dhe q
sot sht e domosdoshme pr zhvillimin e gjithmbarshm industrial, e
nevojshme pr mbijetesn e njerzimit. Civilizimi sht i lidhur me
mbijetesn, andaj pr kt mbijetes instrumenti m i domosdoshm
dhe m i nevojshm sht mendja e njeriut dhe aftsia kreative e
mendjes. Njerzit n kt bot duhet t jetojn n prputhje me
harmonin, andaj edhe njeriu ka edhe dika nga shpirti i bots q i
nxitur nga dashuria universale e kishte sjell harmonin n kozmos
dhe nga ky shpirt ka edhe njeriu, andaj edhe shpirti i njerzimit duhet
t nxitet nga dashuria universale ne mes popujve q t bashkjetojn
n harmoni dhe solidaritet me njri tjetrin. Andaj, dhe ky sistem ishte
sistemi Vesfalian prej ku lindi edhe e drejta ndrkombtare e bazuar
n respektimin e njri-tjetrit, respektimin e sovranitetit dhe vullnetit
politik t secilit. Njerzimi n vend t konfliktit gjeopolitik q sht
n mes t perndimitnga njra an dhe Rusis dhe Kins nga ana
tjetr, q mund t nxiten n nj konflikt nse kemi ndonj sulm mbi
Iranin dheplaneti t zhytet n luft botrore, duhet t zgjedhe
paqendheprogresin duke respektuar parimin se njeriu u krijua n
shemblletyr t zotitandaj e kapr detyrim t jetoj n harmoni me
ligjet e krijuesit.Nikoll Kuza e dha iden e paqes universale q
ishte Zhvillimi i makrokozmoseve varet nga zhvillimi i
gjithmbarshm
i
mikrokozmoseve
dhe
zhvillimi
i
mikrokozmosevemundtbhet vetm nse zbatohet sistemi ekonomik
Amerikan. Bota do t kaloj n nj stadtjetr ngakykaosqe solli
neoliberalizmi ekonomik dhe globalizmi drejtnj Renesance Botrore
ku mbizotron paqja universale dhe zhvillimi i gjithmbarshm
ekonomik i bots.

799

EDUKIMI ESTETIK DHE TRAGJEDIA

KLASIKE ELENE
Poezia e imagjinon t ardhmen ndrsa shkenca e
krijon ate.
Qasja e perceptimit shqisor t realitet dhe
perceptimit mendor t nj realiteti m t lart i
kapshm vetm prmes mendjes ka qen edhe
konflikti thelbsor i filozofise q nga lashtsia
Drama klasike kerkon heroin ne audience, i cili
clirohet prej kultures se korruptuar

800

Prometheu heroi i krijimtarise mendore

Pellazgjite
Tragjedia nuk paraqet gabim n sjelljen e nj personazhi, ose nj grupi
personazhsh, por si kan dshmuar Homeri, Eskili e m von
Shekspiri dhe Shileri ka t bj me defektin sistemik tkulturs dhe
kuptimin q ka nj shoqri mbi natyrn njerzore. Prandaj defekti nj
shoqrie i vjen jo prej gabimit t personazheve q jan karaktere q
bartin mendsin e kultivuar, por nga defektet sistemike kulturore dhe
dshtimi i lidershpit t tyre qjan produkt opinionitpublik. Prometheu
sht nj shembull se si dshton nj kultur prej gabimit sistematik
dhe q redukton njeriun n njeri m pak human. Kultura dekadente
gjendet tek Zeusi q ndshkon krijueshmerin mendore njerzore e
cila sht e nevojshme pr egzistencn njerzore. Nj prej gabimeve
n t perceptuarit e realitetit sht verbria e krijuar prej perceptimit
shqisor dhe q pengon njohjen e vrtet t nevojshme pr progresin
njerzor. Qenia njerzore karakterizohet me nj potencial q sht
mendja e aft t njoh realitetin dhe parimet universale. Qenia e njeriut
realizohet trsisht kur prdor kreativitenin e mendjes. Fuqia njerzore
gjendet n mendjen krijuese e cila cilsi e larteson mbi do gj, njeriu
Thoma Akuini thoshte se sht nj mikrokosmos i prbr nga mendja
801

dhe trupi. Sulm ndaj ktij kreativiteti njerzor ka brAristoteli, Paolo

Sarpi dhe ithtart e tyre t cilt prqendroheshin n t vrtetat
shqisore. Dallimi thelbesor n mes t prvojave t perceptimit
shqisor dhe mendjes humane pr t zbuluar parimin universal prbn
edhe dallimin thelbsor q sht zhvilluar historia e mendimit
njerezor. Mendja njerezore e aft pr t zbuluar parimet univerzale
dhe potenciali krijues sht baza e egzistencs njerzore, pr dallim
nga t vrtetat e shtrembruara shqisore q kan prodhuar ideologjit
dhe kan burgosur njeriun duke bllokuar kreativitetin mendor t tyre.
Drama klasike nuk ka heronj n sken, por prodhon heronj n
audience, duke e liruar prej defekteve kulturore t personazheve q
t luftoj pr t mirn e shoqris. Opinoni i publik loz nj rol negativ
n progresin shoqror. Andaj opinioni i turms sht nj e keqe q
duhet luftuar me qellim q arsyeja t mbisundoj mbi mitet e krijuara
me qellim t lirimit t njeriut dhe shoqris nga skllavria. Fridrih
Shileri e theksoi kt fakt se heroi nuk duhet krkuar n sken, por n
audienc, heroi duhet t lirohet prej mendsis s personazhit q
pson tragjikn duke vepruar ndryshe nga mendsia e personazhit
tragjik q sht produkt i kulturs s korruptuar. Andaj armiku i nj
shoqrie sht korruptimi kulturor q prodhon opinion t
popullarizuar t turms q bhet udhheqse pr nj shoqri q e on
drejt degradimit. Drama ka pr qllim q t krijoj brenda audiencs
faktorin kreativ q do t punoj pr t mos u prsritur tragjikja
personazhit, sepse pikrisht tragjika ka pr qllim q t prezentoj
korrupsionin kulturor shkaktare e prsritjes s tragjedis. N kulturn
tragjike nuk ka heronj ndrmjet personazheve. Karakteret jan figura
t korruptuara nga shoqria e korruptuar. Nj simptom i kulturs
korruptuar sht nderimi i figurave q kan qen t lidhur me
veprimtari jo humane. Dramat e mdha kan t bjn me historin,
drama e vrtet duhet q me moral te lart ta tregoj t vrtetn
historike, dhe gjithashtu menyrn e prezentimit t s vrtets. Lufta e
Peloponezit q shkatrroi civilizimin helen, ishte pikrisht rezultat i
korruptimit t kulturs elene prej sofistve t cilt solln demokracin
dhe opinionin e publik ku opinioni turms ishte vendimtar. Prandaj
lidershipi demokratik athinas duke shkuar rrugs pr nam harruan
802

Aeropagitt, dhe dramat klasike q edukonte rinin athinase pr t

luftuar pr lirin e tyre kundr persve t cilt e kishin skllavruar
njerzimin e lasht.

RRUGA DREJT RENESANCS BOTRORE

Vendi m afr zjarrit t ferrit sht i rezervuar
pr ata q n kohn e krizs m t madhe morale
mbesin neutral

Dante Aligeri
Un fuqimisht besoj se nse arrijm nj paqe t
qndrueshme, patjetr duhet t prfshijm
803

zhvillimin e shteteve
t
prapambetura,
t
popujve t prapambetur. Si mund t bhet kjo?
Sigurisht se nuk mund t bhet kjo me metodat
e prdorura n shek XVIII (imperializmi). Sistemi
i Bretton Wood-it
Ruzveltian si shpres pr
vendet n zhvillim n rrugn e tyre t
industrializimit si alternativ e kushtzimeve t
FMN-s.

Franklin Ruzvelt
Sistemi Bretton Wood ishte nj marrveshje ndrkombtare q
rregullonte tregtin botrore, stabilitetin monetar dhe financiar. Q
nga viti 1942 u zhvilluan diskutime bilaterale n mes t ShBA-s dhe
Britanis s Madhe rreth rendit monetar ndrkombtar n periudhn e
paslufts. Pala Britanike prfaqsohej prej Lord Xhon Majnard
Kejnsit, ndrsa pala Amerikane prej Hurry Dexter White. M 1 korrik
1944, Presidenti Franklin Ruzvelt n Bretton Wood, New Hampshire
mblodhi 44 shtete pr t negociuar mbi rendin e ri monetar
ndrkombtar. M 22 korrik grupet e puns arritn q t themelojn
Fondin Monetar Ndrkombtar dhe Bankn pr Rekonstruksion dhe
Zhvillim, q m von u njoh si Banka Botrore. Qllimi kryesor i
ktyre institucioneve ishte q t prballen shtetet evropiane t
shkatrruara nga luftrat me problemet ekonomike. Ato filluan t
funksionojn n fillim tvitit 1945 kur Lufts s Dyt Botrore po i
afrohej fundi. Thelbi i sistemit t ri Bretton Wood ishte marrveshja
pr kmbimin fiks t valutave q do t mundsonte ringjalljen e
tregtis botrore.Vlera e dollarit u iftzua me nj sasi t arit (35
ounce = 1 $) dhe deri rreth viteve 60-t dollari ishte si zvendsues i
arit. Kmbimi i valutave ishte n vlera fikse me vlern e arit dhe t
dollarit. Ky sistem monetar i bazuar n kmbimin fiks t valutave
ishte i favorshm n investimet afatgjata, n tregti q bhen n valuta
stabile ku rreziku dhe spekulimi financiar pothuajse sht
inegzistente.
804

Konferenca n Bretton Wood 1944

Q n fillim kishte prplasje n mes t politiks koloniale britanike t
tregut t lir : dhe konceptit t Ruzveltit q i pat thn Winston
ercilit m 1941 se ShBA-ja nuk futet n luft pr t restauruar
kolonit Britanike. Pas vdekjes s presidentit Ruzvelt, politika
ekonomike dhe vizioni i tij mbi luftn antikoloniale dhe asistimin e
kombeve t lira pr industrializimin e tyre si dhe ushtrimit t drejts s
vetvendosjes s kombeve u braktis q prej presidentit q e pasoi si
Hurry Truman dhe presidentve tjer me prjashtim t Xhon Kenedit.
FMN-ja dhe Banka Botrore n vend t asistimit t kombeve t lira
dhesovrane ato u bn si instrumente t oligarkis financiare q
ndihmojn plakitjen neokoloniale. Sistemi Bretton Wood u shthur
prej presidentit Nikson m 1971 kur presidenti ai e deiftzoi dollarin
prej arit dhe prej ather filloi sistemi i rezervave fraksionale t
dollarit pa mbshtetje n asgj.

805

AKTI GLASS STEGALL SI NEVOJ

URGJENTE DREJT STABILIZIMIT T
SISTEMIT FINANCIAR
Prmes aktit Glass Stegall q u miratua m 1933, n kohn kur ishte
Ruzvelti president synonte q ti ndante bankat n banka komerciale
dhe bankat e investimeve n mnyr q t pengohet spekulimi n
prgjithsi si dhe parat e depozitarve t mbroheshin prej
investimeve spekulative n mnyr q bankat komerciale ti shrbenin
sa m tepr ekonomis produktive. Por me shfuqizimin e aktit Glass
Stegall q u b m 1999 ku prap u bashkuan banka komerciale dhe t
investimeve gjithnj e me tepr spekulimi financiar e kanibalizon
ekonomin produktive duke krijuar flluska financiare. Veanrisht me
futjen e derivateve t ndryshme toksike financiare me qllim t
grabitjes s pasuris s kompanive prej megaspekulatorve dhe hedge
fondeve, kriza edhe m tepr u acarua. Andaj, derivatet financiare,
prndryshe paraqesin dhe nj forc shtytse t sistemit financiar drejt
hiperinflacionit t euro-dollarit me pasoja t katastrofave pr
civilizimin modern. Andaj, sht shum esenciale q ShBA-ja dhe
Evropa t ndrpresin s shptuari bankat t cilat jan futur n
investime spekulative. Nj ndr to sht shptimi i gjigandit bankar q
drejtohet prej Jakob Rotshildildit Inter Alfa Grup of Bank, sepse
shptimi i ktyre bankava ose i sistemit t bankrotuar financiar do t
shpij drejte hiperinflacionit global dhe me reaksion zinxhiror duke e
shkatrruar me rend ekonomin e Kins, Rusis, Indis dhe futjen e
tr bots n epokn e errt sikurse si ka ndodhur pas reformave t
Dioklecianit ku si rezultat i mosprmirsimit t prodhimtaris pr
km2, q t jet n prputhje me rritjen e numrit t popullsis.
Perandoria Romake u dezintegrua dhe u zhyt n epokn e errt,
ngjashm ka ndodhur edhe kur bankrotuan bankiert e Firences ngase
mbreti Edwardi III bankrotoi, andaj dhe sot njerzimin e krcnon nj
kriz e prmasave globale me pasoja katastrofale pr civilizimin
modern. Shptimi mbetet te sistemi ekonomik amerikan, te banka
nacionale e modelit hamiltonian e cila financon industrializimin,
806

prmirsimin infrastrukturor dhe subvencionimin e agronomis si dhe

prodhimtaris t fardolloj q jan deg t dobishme dhe produktive
t ekonomis. Andaj, sot Evropa dhe ShBA-ja e kan vetm nj
mnyr pr t mbijetuar me krizn financiare t adoptojn aktin e
ligjeve Glass Stegall. Kjo do ti bankrotonte rrjetin e fuqishm t
bankave Interalfa Grup of Banks, ndrsa bankat komerciale do t
loznin rolin e tyre t dobishm ekonomik e veanrisht ringritjen e
ekonomis produktive. ShBA-ja ka nevoj urgjente q t rishqyrtoj
sistemin e saj monetar, adoptimi i modelit hamiltonian ekonomik, si
dhe kthimin e Rezervave Federale n Bank Nacionale t modelit
hamiltonian do t shnonte edhe kthimin e Ameriks tek idet e etrve
themelues dhe ShBA-ja do t prfaqsonte edhe shpresn e shptimit
t t gjith njerzimit. sht koha q Qeveria Federale Amerikane t
kthehet tek preambula e saj q e detyron mbrojtjen e t mirs s
prgjithshme, por edhe Evrops i duhet nj koncept i till amerikan
ku e mira e prgjithshme sht synim i aktivitetit politik t qeverive
nacionale n Evrop si dhe investimet n projekte t mdha industriale
dhe infrastrukturore do t mundsonte nj kthes t madhe drejt
rikuperimit t ekonomis s mirqenies n tr botn.

807

SISTEMI VESTFALIAN ALTERNATIV E

LUFTRAVE T PRGJAKSHME
GJEOPOLITIKE
SHBAja duhet t punoj n drejtim t nxitjes s
parimit t bashkpunimit ndrmjet shteteve n
Bot

John Quincy Adams

Ideja baz e sistemit vestfalian t respektimit reciprok t sovranitetit t
palve sht esenciale pr paqen botrore. sht pikrisht ideja e
Nikoll Kuzs q e kishte n shek XV-t, se paqja ne makrokozmos
sht e mundshme vetm me zhvillimin e t gjith mikrokozmoseve.
Mund t ket paqe ndrmjet kombeve nse kombet zhvillojn vetveten
dhe n interesin e tyre ndikojn edhe n zhvillimin e t tjerve dhe
anasjelltas. do ligj ndrkombtar, rend botror i paqes duhet pasur
zanafilln n kt ide t Kuzs ku dominon respekti reciprok dhe jo
urrejtja ndrmjet komuniteteve. Luftrat ndrfetare 1618-1648 q
808

kishte origjinn n prpjekjet e Venedikut pr t krijuar

skizmnndrkrishtere pr t mbjell urrejtjen ndrsektare si
reformatort kundr kundrreformatorve ku urrejtja ekzistonte n t
dy palt q oi drejt konflikteve t prgjakshme. Negociatat n Paqen
e Vestfalis zgjaten katr vjet dhe pr her t par u themelua
komuniteti evropian i shteteve sovrane. Ato duhet t legalizojn
traktatet ndrkombtare nse dshirojn t jen nj komunitet i t
drejts ndrkombtare. Ky traktat prfundoi konfliktin e prgjakshm
30 vjear (1618-1648) q prfshiu disa vende t Evrops si :
Gjermania, Perandoria Habsburge, Franca, Suedia, Bohemi dhe
Danimarka. Kishte nj ide n mendimin ekonomik amerikan. Ideja e
Xhon Adamsit se ShBA-ja duhet t punoj pr t forcuar komunitetin
e parimeve ndrmjet kombeve n bot dhe paqja e Vestfalis ishte nj
pararends i ksaj ideje. Kto parime ekzistojn n traktat m 1648.
Disa jan shprehur roli i shtetit. Traktati i paqes Vestfaliane thekson se
paqja sht qllimi m i lart i komunitetit t shteteve. sht hera e
par q n historin e Evrops q braktiset ideja e pakufizuar e pals
fituese q t zbatohet. Paqja e Vestfalis nuk ishte perfekt pr shkak t
influencs s partis Veneciane. Kjo solli sovranitetin e palve si t
barabart. Kjo paqe prfundoi konfliktet ndrfetare q shkatrruan 40
% t Gjermanis, si dhe i dhan fund lufts tridhjetvjeare 16181648. Traktati i paqes s Vestfalis ishte nj hap gjigant drejt t drejts
ndrkombtare e bri t domosdoshm rolin e shtetit n
rekonstruksionin ekonomik. Kjo solli prparime edhe n evolucionin
e teoris s shtetit n Gjermani. Idet e kameralizmit dhe t Fridrih
Listit ishin rezultat i drejtprdrejt i rekonstruksionit t asaj periudhe.

809

II. SFIDAT E CIVILIZIMIT

MODERN EVROPIAN &
KRIZA EKONOMIKE DHE
FINANCIARE GLOBALE
________________________________________________________

810

811

INFLUENCA
E
PLATONIT
ARISTOTELIT
NDR SHEKUJ

DHE

Dnimi me vdekje t filozofit t madh t bots antike, Sokratit e

indinjoi shum nxnsin e tij t dalluar Platonin. Platoni i zhgnjyer
nga demokracia e Athins e braktisi Athinn. Ky ishte impulsi q e
nxiti at ta shkruaj veprn Republika, q duke u bazuar n frymn e
gjeometris s Pitagors bri prpjekje q ta strukturoj mnyrn e
rregullimit shoqror ku populli do t ket mirqenie dhe konfliktet do
t shuheshin. Platoni prmes alegoris s shpells, tregoi se i besonte
arsyes n njohje dhe jo shqisave. Prandaj, sot nebotn bashkkohore
perceptimet i krijojm n baz t asaj q shohim dhe dgjojm nga
mediat. Perceptimi shqisor krijon paragjykime dhe nuk zbulon ligjet
universale mbi t cilat drejtohet natyra, ndrsa logjika formale e
Aristotelit nxjerr konkluzione t gabuara nga perceptimi yn shqisor,
pr Aristotelin gjrat ishin fikse. Nga pohimet krijohen mitet dhe
kshtu shoqria udhhiqet prej miteve nse bazohet mbi
epistemologjin e Aristotelit. Kjo frym konflikti n mes t konceptit
republikan t Platonit t bazuar n agapen dhe koncepti i zotriut
dhe robit t filozofis Aristoteliane ka shoqruar civilizimin evropian
q nga Helada (sepse Greqia sht term i shek XIX) dhe sot fryma e
ktij konflikti gjendet n thelb t politiks evropiane ku dominon
logjika oligarkike:ka kriza, ka luftra ndrsa n ato aste kur shfaqet
shoqria e bazuar mbi idealin platonik kemi mirqenie, ngritje t
kreativitetit njerzor dhe ngritja e vlers s tij n imazh t zotit. Mbi
iden e agapesdhe konceptit t njeriut t krijuar si shblltyr e
zotit u ngrit renesanca q filloi me Dante Aligerin, Franesko
Petrararkn dhe q kulmoi n Keshillin e Firencs me Nikolln e
Kuzs, Gemistos Pletonin, Marsilio Fiinon, Xhovani Piko Della
Mirandola etj. Preambula kushtetuese amerikane e sublimon dhe
respekton dinjitetin e njeriut te krijuar ne konceptin teomorfik te
njeriut si e promovojne librat e shenjt, dhe kjo vler sublimohet
prembulen e kushtetutes se SHBAse,ku njeriut ne shembelltyre te
812

zotit i garanton kushtetuta te drejtat qe ia dha zoti si Liria, barazia

dhe lumturia ose Life, liberty and pursuit of happines e cila sht
unikale dhe universale dhe sht e lidhur me misionin e njeriut n kt
bot pr t qen i lumtur dhe institucionet shtetrore duhet ta
mundsojn kt gj. Kjo ishte ideja e Lajbnicit q n preambul e futi
Benxhamin Franklinin nj ndr m meritoret e themelimit t ShBAve. Njohja e historis universale dhe epistemologjis s Platonit sht
esenciale n njohjen e asaj rryme q nxiti transformimet m t thella
n historin e Evrops q nga renesanca e art evropiane. Ekonomia u
nda ne dy rryma : njra ishte ekonomi feudale prandaj dhe shoqria n
mesjet kishte lord-fisnik dhe bujkrob. Mbi kt logjik u ngrit edhe
sistemi free trade ose laisez faire dhe sistemi q filloi me
kameralistt. Sistemi q filloi me Kameralistt u zbatua nga Luigji XI
dhe Henriku VII dhe kishte t bnte me ngritjen e standardit jetsore
t ktij njeriu por q revolucionin e arriti Lajbnicin, i cili n shkrimin
e tij "economy and society", vendosi themelet e ekonomis moderne.
Ai bri prpjekje pr ta rritur fuqin prodhuese t puns prmes
teknologjis, prandaj baza e pasuris pr Lajbnicin ishte aftsia
kreative e njeriut pr dallim nga liberalt e Adam Smithit q besojn
te magjia e tregut dhe parimi i tregut "ble lir e shit shtrenjt". Kto
jan dy parimet esenciale mbi t cilat dallohen dy sistemet ekonomike.
Modeli britanik i bazuar n tregun e lir dhe q msohet sot n
shkollat ekonomike por q sht jokompetente n pikpamje
shkencore dhe q sht n shrbim t nj elite oligarkike financiare q
dshiron t krijoj nj bot t dominuar nga kjo elite, ndrsa ekonomia
laissez faire sht instrument i prqendrimit t fuqis ekonomike
duke varfruar pjesn tjetr. Kjo sht edhe ajo q solli globalizmi.
Modeli amerikan sht ndryshe nga modeli Britanik sepse bazohet n
rritjen e fuqis prodhues t puns d.m.th., industrializimin dhe
zhvillimin ekonomik t bazuar n teknologji dhe shkenc Hamiltoni
pr ta realizuar vetmjaftueshmrin e hodhi iden e banks nacionale
dhe lshimit kreditit nacionale si mnyr pr ti braktis imperialistt
financiar nga huazimet e tyre me kamat q paguanin kombet me
humbjen e sovranitetit pr ka edhe kt e pagoi me jete sikurse edhe
Linkolni, Grafilldi, Kinley dhe Xhon Kenedi q pikrisht se u bazuan
813

n iden e Hamiltonit e paguan me jetn e tyre. Prandaj, sot n thelb

kto dy filozofi ekonomike dhe politike ndeshen pr t ardhmen e
bots. Pas kohs s Ruzveltit, Amerika hap pas hapi devijoi sistemin e
vet q derivon nga preambula e saj, nga sistemi i etrve themelues t
Shteteve t Bashkuara t Ameriks kah tregu i lire sistem i bazuar
mbi idet e Adam Smithit qe ishte i angazhuar prej ktij
establishmenti bankar pr ta bere kt sistem ekonomik pr ti
varfruar dhe ndrvartsuar popujt, prandaj sht krijuar para daljes se
komb-shteteve ky model ekonomik msohet sot ne shkolla ekonomike
prandaj ekonomistet e sotshm jan fare jokompetent ne ekonomi.
Amerika nuk kthehet te sistemi amerikan qe bazohet ne bankn
nacionale, industrializimin prmes tarifave protektive zhvillimin e
infrastrukturs dhe agronomis pr here te fundit ky sistem u bazua
Ruzvleti n programin e tij new deal shpresat e prmirsimit
ekonomik n nivel global jan t zymta madje shoqrohen me uljen
akoma me te madhe te standardit jetsor andaj ky sht moment kritik
ne historin e civilizimit evropian qe reflektohet ne secilin cep te
globit. Nse nuk kuptohen kto faktor smund te kuptohet drejt fare
politika botrore, un vetm elaboroi idet e mendjeve me te ndritura
botrore qe ka prodhuar ndonjher njerzimi, sepse sistemi amerikan
sht produkt i mendjeve me te ndritura te historis civilizimit
evropian sepse Amerika u themelua me mision pr t qen fanar i
shpress pr njerzimin si thot Vatel, andaj Amerika duhet ta
krkoj shptimin te baballart q e themeluan at. Sofistet n Athin i
kishte lansuar kulti i Apolonit n Delfi q atbot ishte vendi ku ruhej
thesari i qytet-shteteve greke q n t ishin infiltruar agjentt e
aleancs persiane-maqedonase, t cilt synonin t prishin moralin e
athinasve, t shkatrrojn Akademin e Platonit dhe t nxisin luft
prarse n mes tyre. Prfaqsuesit kryesor t sofistve ishin
Georgiasi, Anaksagora t cilt u paraqiten si msues dhe i dhan
rndsi t madhe oratoris, sepse ajo ishte nj arm e mir e atyre q
donin t bnin karrier n jetn politike t Athins. Sofizmi bazohet n
relativizimin e t vrtets dhe mohimin e t vrtets si dhe shfrytzimi
i argumenteve pr t bindur me t pavrteta duke e shfrytzuar
mjeshtrin e oratoris dhe lojn e fjals por n kt drejtim si devijim
814

t epistemologjis s Platonit bn edhe Aristoteli prmes logjiks

formale e cila sht form e njohjes q n fakt nxjerr konkluzione t
gabuara pseudoshkencore. Prfaqsues t ksaj doktrine filozofike t
bazuar n epistemologjin aristoteliane jan empirikt t cilt botn e
njohin me shqisa, prandaj duke u bazuar mbi empirizmin doln edhe
disa pseudoshkenca si sociologjia, psikologjia etj. Aristoteli synonte t
prkufizonte gjrat, ti bnte fikse t pandryshueshme, pr shembull
n veprn e tij Politika. N librin e tij argumenton se dikush sht
skllav dhe dikush zotri q n lindje, sepse ai ishte agjent i aleancs
persiane-maqedonase q synonin t krijonin nj perandori q shtrihej
prej Persis e deri n Helad. Aristoteli prmes logjiks formale
prpiqej t shkatrronte epistemologjin q kultivohej n Akademin e
Platonit. Platoni botn e njihte prmes arsyes dialektike . Prmes
dialektiks ai zbulonte ligjet universale. Sokrati e prmbysi teorin e
Aristotelit, duke ia dhn nj fmij t skllavit t zgjedh syprinn e
katrorit me zgjidhjen e ksaj detyre Sokrati prfundoi se t gjith
lindin t barabarte dhe t lir pr nga natyra. Logjika formale dha
lindjen e mitologjive. Ajo prdoret si metod njohje prej empirikve,
prandaj me shum t padrejt Aristoteli merret si themelues i
shkencs, duke e anatemuar Platonin si idealist, por themelues i
shkencs sht padyshim Platoni, sepse metoda e tij e njohjes na on
drejt zbulimit ligjeve universale. Fal ksaj metode Kepleri arriti t
zbuloj sistemin heliocentrik duke e marr pr baz se universi sht
sistem harmonik, natyra sht e organizuar n harmoni si dhe ka
shum shembuj tjer. P.sh., t gjith njerzit jan t vdekshm,
shqiptaret jan njerz dhe konstatimi sht se edhe shqiptart po
vdiskan. Kjo sht nj metod e konstatimit n logjikn formale t
Aristotelit e cila shtrembron konkluzionet dhe lind mitologjit.
Prandaj, sofizmi shtrembron faktet dhe konkluzionet dhe gjithmon
sht instrument i nj armiku q ka synime ta shkatrroje nj popull
apo komb, zakonisht sofist jan mercenar qe bjn profesionin e
tyre me para.

815

CIVILIZIMI MODERN N UDHKRYQ

DREJT RENESANCS APO EPOKS S
ERRT
Nse dshironi t dini se si duket Ferri
duhet t vizitoni Londrn
Percey
Shelley

City od London
Kriza globale financiare q sot po krcnon ekonomin globale
paraqet krcenim serioz t planetit ton pr ta uar njerzimin drejt
epoks s errt mesjetare q u prjetua n Mesjet rreth viteve (13401453). N esenc nuk kemi t bjm me recesion apo cikl biznesi por
me dezintegrimin e sistemit ndrkombtar financiar. Ekonomia sht
816

nj shkenc q varet nga prodhimi pr km 2, rritja e fuqis prodhuese

pr kok banori dhe veanrisht nga fuqia prodhuese e puns, ndrsa
paraja sht n funksion t rritjes s prodhimtaris pr km 2. Kt
botkuptim ekonomik si edhe iden e Platonit mbi republikn q i
shrben t mirs s prgjithshme, rrjeti pro-republikan i prber nga
Lajbnici, Francke, Xhonatan Suifti, Cothon Mather, dshiruan t
implantojn n koloni amerikane q ishin prezent n Amerikn
Veriore. Xhon Wintropi ishte nj puritan q e kishte braktisur
Britanin e Madhe pr shkak t korrupsionit q mbizotronte n
Anglin e asaj kohe dhe krkonte nj prkushtim m t madh t zotit
dhe pastrim nga idiolatria dhe indoktrinimet e ndryshme q kishin
sjell reformatort kishtar n shek XVI dhe XVII. John Wintropi dhe
bashkmendimtari i tij Cotton Mather vendosen brthamn e kombshtetit t par sovran dhe ky hap i madh pr njerzimin dhe shnon
braktisjen nga modeli Aristotelian q mbizotronte n Evrop dikush
sht lindur t jet zot dhe dikush rob q manifestohet politikisht n
monarkit, oligarkit q mbisundonte Evropn e shek XVI-XVII. T
vetmen shmangie nga kjo politik e bn Luigji XI dhe Henriku VII-t,
cilt duke qen nn influenc t ideve t renesancs bn prpjekje
serioze drejt konceptit t s mirs s prgjithshme q d.m.th., t rritjes
s industris, zhvillimit t infrastrukturs dhe prmirsimit t jets s
qytetarit t rndomt. M 1763 pas vendosjes s traktatit t Parisit ku
u mundn francezt q kishin pretendime koloniale prej britanikve.
Britanikt vendosen taksa t larta mbi 13 kolonit dhe nga revolta q u
ngrit rezultoi n deklarimin e pavarsis m 4 korrik 1776. N
kontinentin e ri t Ameriks, 13 kolonit e themeluara n t
ashtuquajturn Anglia e re me influencn e mendjeve m t ndritura t
Evrops dshironin ta braktisin modelin Aristotelian dhe ta prqafonin
iden e republiks s Platonit m 4 korrik 1776 u b dhe revolucioni
m i madh n historin e njerzimit. 13 kolonit vendosn kushtetutn
amerikane q bazohet mbi iden e Lajbnicit Jet, liri dhe arritja e
lumturis, q paraqitet n preambuln e kushtetuts me cka 13
kolonit luftuan kundr imperialistve anglez dhe shpallen
pavarsin. Ky shtet i ri i krijuar nuk dshironte t ngrihej mbi
synimet imperialiste por etrit themelues dshironin q ajo republik
817

e porsalindur t jet tempull i liris dhe fanar i shpress. Ishte

Lajbnici q punonte n oborrin mbretror t dinastis s Hanoverit
dhe ishte i adhuruari i Sophie Elektrs q ishte princesh e ksaj
familjeje. Ai tentoi q pas vdekjes s mbretreshs Anne t Stjuartve
t zvendsoj padronia e vet dhe Lajbnici do t kishte influencn m
t lart madje mund t ishte br kryeministr dhe kursi i i historis
s civilizimit evropian do t ishte ndryshe. Qarqet lajbniciane q
qendrn e kishin n qendrn universitare Halle t Gjermanis n krye
me kryefigurn, Lajbnicin, synonin q t shkatrronin n rrnj
virusin venedikas oligarkik q prbn bazn e tragjedive botrore t
ktyre pes shekujve t fundit. Por, Lajbnici arriti t krijoj sfiduesin
kryesor t ksaj rryme proimperialiste dhe kjo sht kushtetuta e
ShBA-ve, q n esenc ndryshe nga koncepti Aristotelian mbi
politikn dhe natyrn kafshrore t njeriut. Ajo njeriun e sheh si t lir
dhe t barabart dhe pr nj qeveri q e tha Abraham Linkolni gjat
betejs s famshme t Getysburgut qeveria e popullit, prej popullit
dhe pr popullin kur sduhet t hiqet nga kjo bot. Lajbnici
dshironte t sfidonte personalisht Xhon Llokun, Tomas Hobsin dhe
Isak Njutnin, t cilt ishin empirik. Lajbnici filozofin e tyre i
konsideronte t rrezikshme pr njerzimin. Veprn N t kuptuarit e
arsyes njerzore e diskrediton figurn cinike t Xhon Llokut mbi
iden se njeriu dallon nga kafsht tjera, pikrisht pr shkak t
posedimit t aftsive pr t menduar dhe pr t krijuar. Lajbnici ishte
rnd i kritikuar prej qarqeve proimperialiste q tentonin ta mbanin
gjall frymn e Aristotelit dhe konceptin e tij q njeriu sht zoon
politicon. N esenc Amerika sht derivat i civilizimit evropian,
derivat i mendjeve m t ndritura q ndrronin nj vend q do t ishte
shpres pr njerzimin. Nuk sht e rastsishme q Amerika sht
fanar pr njerzimin sepse ajo ka nj kushtetut unikale sepse ajo
sublimon vlerat m universale njerzore dhe fetare, Njerzit jan t
lir dhe t barabart pr nga natyra. Prandaj, baballart themelues t
ShBA-ve pan se armiku i ksaj ideje t lart humane dhe civilizuese
e ka qendrn n Londr. Ne kt vend u transplantua virusi venedikas
q bartet gjenerat pas gjenerate prej Babilonis. N republikn e
Venedikut Aristoteli msohej dhe studiohej shum sidomos prej
818

fmijve t aristokratve bankar. Aty u zhvillua oligarkia ku familjet e

pasura prkujdeseshin pr fatin e familjeve t tyre, ndrsa Duka ishte
nj marionet formale, kurse familjet lombard q quheshin bankiert
loznin rolin kryesor n shtjet ekonomike dhe politike. N kuazi
republikn e Venedikut praktikohej me t madhe kamata dhe
skllavrimi. Lidhja e Kambrait ishte aleanca n mes t mbretit t
Francs, Spanjs, perandoris romake t shenjt, Anglis. M 1511
arritn ta mposhtin por shteti i paps i la nj port t hapur
Venedikasve q ata e shfrytzuan maksimalisht pr t mbijetuar.
Veneciant ishin t shquar n intrigat diplomatike. M s miri Uilliam
Shekspiri i mishron n personazhin e Jagos n tragjedin e Othellos, e cila bazohet n gjetjen e piks s dobt t armikut dhe
korruptimit nga brenda si dhe kontrolli i dy palve n konflikt n
mnyr q qllimi t jet, ai i dshiruari pr to. Pas ksaj ndodhie
Venediku u mobilizua n parandalimin e nj aleance t till.
Veneciant dinin se kontrollimi i ideve sht arma m e fuqishme e
sundimit, prandaj veneciant pan t arsyeshme se ekzistenca a tyre
dhe e sistemit, bindjeve t tyre m s miri mund t ruhen n Londr
sepse me zbulimin e Ameriks prej Kristofor Kolombos tani edhe
rrugt tregtare ishin vendosur prej Mediteranit n Oqeanin Atlantik.
Paolo Sarpi sht jorastsisht edhe baba i empirizmit sepse ai ishte
kundr parimeve universale dhe n parim kundrshtonte lindjen e
kombit-shtet, ide q u lansua n kshillin e Firences prej Nikoll
Kuzs. Prandaj, n Angli u prpunua filozofia e Aristotelit prej Xhon
Llokut, Tomas Hobsit, arls Darvinit, mbi natyrn kafshrore t
njeriut si dhe mohimi i arsyes n t kuptuarit e bots q na rrethon dhe
divulgimi i shqisave si mjet pr njohjen e bots. Kt e shpreh dhe
filozofi anglez Xhon Lloku Nihil est in sensum quod non fuerit ad
intellectum. Pikrisht, politika e saj, diplomacia, filozofia dhe idet
ekonomike, q ka pasur dhe ka Britania e Madhe i ka pikrisht prej
ktyre qarqeve aristokrate Veneciane q u transplantuan n Londr.
Kjo frym aristoteliane n Britanin e Madhe ka tendenca q ta
infektoje edhe ShBA-n, prandaj historia e saj lidhet me konfliktin
ndaj ksaj rryme veneciane. Rryma Veneciane njihet edhe si sistemi
liberal anglo-holandez, q ka prpunuar nj sistem filozofik q
819

apologjizon sistemin e saj ekonomik dhe politik. Tendencat politike

jan oligarkia imperialiste ndrsa n ekonomi prpjekja e tyre sht
kontrolli i resurseve dhe fuqia a lir e puns. Nj rast i till sht
shfrytzimi q bri kompania e par multinacionale British East India
Comp mbi popullsin indiane q me politikat e saj jo vetm q e
deindustrializojn Indin, por popullsin e saj e skllavrojn
maksimalisht dhe e varfrojn n kurriz t prfitimeve maksimale q
nxirrte kjo kompani nga tregtia e mallrave t lira q prodhonte n Indi
duke eksploatuar djersn e lir t tyre dhe resurset natyrale duke i
shitur kto mallra me cmime t shtrenjta n tregun evropian. Kjo
logjik ishte zbuluar prej Robert Walpole q erdhi te prfundimi se
nj shtet prfiton duke shitur produktet manifakturave, ndrsa i
varfri sht ai shtet q shet vetm lnd t par. Kt ide e prpunon
m von edhe Fridrih Listi n veprn e tij Ekonomia politike
nacionale. Shrbtor i British East India Company ishte edhe
Adam Smithi, themeluesin e ekonomis liberale q bazoi iden e tij n
impulset individuale pr prfitim maksimal dhe mbi maksimn e
tregut blej lir dhe shit shtrenjt. Kjo ishte dogma e ideologjis s
tregut t lir. Ky sistem bazohej n tregti, liri ekonomike, pa ndrhyrje
nga shteti pr ta kufizuar dhe penguar n kamatn dhe vlern e paras
me t ciln prmes spekulimeve mund t prfitoheshin shuma t
mdha t parave. M s miri iden e ksaj filozofie e shpreh edhe
Xhon Lloku arritja e liris, barazis dhe krkimi i pasuris q sht
n kundrshtim t plot me iden e Lajbnicit q dizajnoi preambuln e
ShBA-ve dhe q thot Life, liberty and pursuit of happiness. Etrit
themelues t Ameriks duke e vrejtur rrezikun e ktij virusi
filozofiko-politik dhe ekonomik, themeluan sistemin ekonomik dhe
modelin republikan dhe at filozofik q derivonin prej idealeve t
renesancs pr ta sfiduar kt virus q i solli tragjedi njerzimit,
gjenerate pas gjenerate. Sfida m e madhe kundr ktij sistemi ishte
revolucioni amerikan dhe shpallja e deklarats s pavarsis m 4
korrik 1776 si dhe vendosja e nj kushtetute pro-republikane dhe q
eliminon tendencat pro-imperialiste dhe praktikat e skllavrimit
ekonomik dhe politik. Arritja m e madhe etrve themelues sht
sistemi republikan i shtetit dhe sistemi ekonomik amerikan q paraqet
820

nj amalgam t mendimit t A. Hamiltonit, t kredis nacionale dhe

t ides s Lajbnicit t shfrytzimit t shkencs dhe teknologjis n
ngritjen e potencialit relativ t dendsis s popullsis pr ti siguruar
njerzimit nj ekzistenc t vazhdueshme. Politika e jashtme e ktij
shteti t ri vendoset mbi parimet e Xhon Kuinki Adamsit, idet e t
cilit bazohen mbi iden e traktatit t Vestfalis q respekton
sovranitetin e do kombi me idealin e themelimit t komunitetit t
kombeve t lira. Ky traktat i dizajnuar prej kardinalit Mazarin q i
shrbeu Luigjit XVI dhe q solli fundin e lufts ndrfetare 1618-1648,
q e kishte shkatrruar dhe depopulluar Evropn. Kjo luft e bazuar
mbi skizmat fetare krishtero-katolike, fraksione q pat themeluar
Venediku pr t kontrolluar Evropn mbi iden e divide et impera
ose praj dhe sundo. Kjo ide e Xhon Adamsit kishte pr qllim
respektimin e tjetrit madje edhe Monro e shpalli armik do fuqi t
huaj evropiane q nuk e respektonte sovranitetin evropian. Ai thoshte
se fuqit evropiane mund t llogariten si Kali i Trojs q mund ti
japin fund republiks amerikane. Substrati filozofik i tragjedive
njerzore ishte Aristoteli, sepse ai pranon diskriminimin q n lindje si
nj e drejt natyrore. P.sh., nj rac superiore dhe nj rac inferiore q
lindi fashizmin, n mes t fortve dhe t dobtve q lindi darvinizmin
dhe social darvinizmin, konkurrence n treg ku kompanit e fuqishme
multinacionale vendosin fashizmin koorporatist duke i varfruar t
gjith t tjert. Kto rryma pro-platonike dhe pro-aristoteliane u
ndeshn edhe n luftn ekzistenciale t A. Linkolnit q mbrojti
unionin dhe idealin platonik t qeveris prej popullit pr popullin dhe
t popullit, kundr rryms konfederale q ishin instrumente t
oligarkis financiare t Londrs dhe q prfaqsonin zoon politikon
pr ti shfrytzuar si fuqi e lir puntore dhe resurset e tyre natyrale
pr kompanit dhe profitet e tyre. Fitorja e Linkolnit pati nj ndikim t
jashtzakonshm n historin botrore. Kjo e nxiti edhe Lord
Palmerstonin, q t nis themelimin e perandoris se re romake dhe
revolucione liberale me qllim t pengimit t ideve t revolucionit
amerikan t mos prhapeshin n bot q ishin nj arm shkatrruese
pr feudalt financiar dhe mbijetesn e tyre. Prandaj, Lajbnici u
atakua prej ksaj partie veneciane q dshironte t instalohej fuqishm
821

n Londr prmes Isak Njutnit prmes t cilit agjentt venecian

dshironin t zbusnin famn e Lajbnicit duke ia patentuar Njutnit
zbulimin e kalkulatorit q se kishte br ai. Madje agjentt venedikas
e kishin rekrutuar edhe filozofin francez Volterin, q shkroi veprn
Kandid, pr t relativizuar iden e parajss n tok t Lajbnicit.
Lajbnici i atakoi Hobsin dhe Xh.Llokun si njerz me ide t rrezikshme
pr njerzimin. Lajbnici shpresonte q nga zvendsimi n fronin
mbretror t dinastis s Stjuartve q prfaqsohej nga mbretresha
Anne me Sophie Sharlotn, Por, Sophie Sharlote vdiq pak para se t
vdes mbretresha Anne dhe n vend t saj vjen djali i Sophies George
I, q ishte njeri me moral t korruptuar dhe u b instrument i partis
veneciane n Londr dhe Lajbnici u largua nga shoqata mbretrore
dhe iu ndalua udhtimi pr n B. e Madhe.

822

THELBI I KRIZS FINANCIARE

Qeveria e popullit, prej popullit pr popullin
nuk duhekurr t mos humbas n bot
Abraham Linkolni

823

Beteja e Getysburgut- lufta VERI- JUG betej

e civilizimit

REPUBLIKA E VAJMARIT DHE

HIPERINFLACIONI
Konferenca e paqes nVersaj ishte shkatrruese pr Gjermanin. Ajo
nuk ishte paqe por krijim i kushteve pr nj luft tjetr botrore.
Kt e vrejti dhe Xhon Majnard Kejnsi-ekonomisti i famshm liberal
824

anglez n veprn e tij Pasojat ekonomike t Paqes. Gjermania u

desh q t paguante dmshprblimin e lufts, krahinat e saj industriale
iu morn si e : Rurit, Sarit, Silezis d.m.th., ekonomia fizike psoi
rnie drastike dhe makinat prerse t paras u aktivizuan. Paraja u
devalvua total dhe u ngjit vala e hiperinflacionit m 1923. Ekonomia
gjermane total u shkatrrua me gjith tentimet e Walter Rathenaut pr
ta ndal kt kriz i cili u vra. M pas kjo krijoi kushtet e ardhjes s
Hjalmar Shahtit ministr i ekonomis hitleriane i cili u prball me
hiperinflacionin duke marre masa asketizuese dhe duke krijuar fuqi t
lir skllave, duke dhn ide imperiale t daljes nga kriza. Pra ktu u
krijuan kushtet pr instalimin e fashizmit prmes Adolf Hitlerit, por
figura qendrore e fashizmit ishte Hjalmar Shahti, njeri i afrt i drejtorit
t Banks s Anglis, Norman Montagnu. Vala hiperinflatore q
kaploi Gjermanin e Vajmarit, sht nj shembull se far i ndodh nj
populli kur shkatrrohen kapacitetet produktive atij kombi, dhe kur
ekonomia tentohet t ngrihet duke aktivizuar prerset e parave. Pas
Lufts s Dyt Botrore, n konferencn e paqes n Versaj (1919),
qllimisht forcat aleate ngadhnjimtare tentuan ta bankrotojn
Gjermanin. Kt gj e shpreh edhe ekonomisti i njohur me fam
botrore Xhon Majnard Kejnsi n veprn e tij Pasojat ekonomike t
paqes. Gjermant duke u prball me nj situat t till kishin vetm
dy mundsi pr ta zbutur kt gjendje : t zbatojn politik asketike
fiskale (shkurtesa drastike fiskale) n nj form t suicidit nacional
dhe t aktivizojn paraprersit. Ata vendosn pr alternativn e dyt e
cila definitivisht shkatrroi ekonomin gjermane duke devalvuar goldmarkn gjermane dhe duke aktivizuar ortekun spiral t
hiperinflacionit. Qllimisht konferenca e paqes n Versaje kishte
vendosur t krijoj kushtet pr nj luft tjetr t prmasave globale ku
kushtet n Gjermani ishin t instalohen n pushtet nacional-socialistt
gjerman, pra i gjith ky projekt diktohej nga Londra, d.m.th., nga
qendra e bankierve ndrkombtar q dshironin t eliminonin
sistemin ekonomik dhe politik q e promovoi Abraham Linkolni pas
fitores ndaj s marionets imperialiste angleze konfederats jugore n
ShBA, farn q e kishte mbjell Oto von Bizmarku, q ishte po ai
impuls q pretendonte t rivalizonte imperializmin anglez. N
825

ministrin e financave t Hitlerit vjen Hjalmar Shahti i cili ishte agjent

i uar nga Norman Montagnu drejtor i Banks s Anglis. N esenc
Hjalmar Shahti n tendencn e tij pr t ndal hiperinflacionin, ai hartoi
politikn e tij ekonomike q bazohej mbi ekonomin asketike dhe
pretendimeve territoriale, lndve t para prmes invazionit ushtarak.
N esenc sht politik e ngjashme q kan ndjekur imperialistt
anglez vetm n formn shum primitive.

DEPRESIONI I VITIT 1929-1930

Dshtimi i Lord Palmerstonit prej Abraham Linkolnit, nxiti
imperialistt anglez q t ndryshojn mnyrn e tyre t veprimit n
Evrop, nxitn revolucionet ndrsa n Amerik tentuan q t krijojn
Bankn Qendrore t pavarur t kontrolluar nga karteli i bankiere
ndrkombtar. Kjo bank u dizajnua q financat t udhhiqnin
politikn dhe q do t funksionoj e pavarur nga qeveria sipas
maksims s patriarkut Rotshild M jep t kontrolloj paran e nj
vendi dhe ska pr mua rndsi se kush sht ligjvns. Dhe m 1913
arritn qllimit q t themelojn Bankn Qendrore t quajtur rezervat
federale e cila funksionon si kancer i ekonomis kombtare amerikane
dhe kriza aktuale sht e lidhur pikrisht me mnyrn e funksionimit
t ksaj banke qendrore. Politika ekonomike amerikane dallon
thelbsisht nga sistemi ekonomik anglez, sepse banka ka funksion n
dhnien e kredive d.m.th., sht sistem krediti. Ndrsa sistemi anglez
banka sht sistem i borxhit. Meqense m 1913 Banka Qendrore
Amerikane kishte kaluar n bank qendrore q kontrollohej prej
bankierve aksionar, e orkestruar nga Londra filloi kriza n tregjet
financiare. Arkitekti i depresionit t viteve 1929-32 ishte guvernatori i
Banks s Anglis, Norman Montagnu i cili kishte qllimin q
Londrn ta bj qendrn financiare botrore. Ai prmes
kolaboracionistit
t
tij
Benxhamin
Strong
orkestruan
fllusknfinanciare m 1920 dhe keshin financiarn tetor t vitit 1929.
Presidenti Hover e miratoi npaket stimul prej disamiliard dollarve
sikurse q sot propozon ministri i financave t Ameriks Henry
826

Paulson prej 700 biliard dollarvedhe menjher u fut n valn e

hiperinflacionit.

FRANKLIN RUZVELTI DHE DALJA NGA

KRIZA
Franklin Delano Ruzvelti ishte nip i Isak Ruzvelti q ishte nj ndr
etrit themelues t Ameriks. Ai kishte tradit familjare n themelimin
e shtetit amerikan e cila ishte nj republik q u konspirua n
akademin e Firences. At e themeloi Cosimo Medici nj ndr
humanistt e mdhenj t qytetit ku u mbajt dhe kshilli monumental i
Firences dhe ku lindn edhe idet mbi t cilat lindi edhe renesanc
evropiane. Kjo republik ishte e themeluar pr ti shrbyer t mirs
s prgjithshme. Kjo gj shprehej n preambuln e kushtetuts s saj
q sht produkt i mendjeve m t ndritura evropiane. Ndr to edhe
Lajbnicit q thot : Liri, barazi dhe arritje e lumturis. Ruzvelti i
prkiste ksaj tradite intelektuale amerikane prandaj ai u kthye te
rrnjt e etrve themelues t Ameriks. Ai u kthye n kushtetutn
amerikan dhe n iden e Aleksandr Hamiltonit i cili ishte pr nj
kontroll t qeveris federale ndaj financave dhe kanalizimi i kredis s
krijuar prej shtetit pr projekte t mdha infrastrukturore dhe agroindustriale. Prandaj, Ruzvelti u tha amerikanve se nse duhet t
friksohemi duhet ti friksohemi t vetvetes. Ai filloi rimkmbjen
duke e kthyer politikn intervencioniste n shtjet ekonomike dhe
braktis praktikat e tregut t lir t Herbert Hoverit q e kishin sjell
Amerikn n kt gjendje. Pr Ruzveltin ishte e rndsishme mbrojtja
e popullit amerikan, prandaj ai pr 100 ditt e para solli projektligje t
rndsishme pr t implementuar programin e njohur t tij q njihej si
New deal. Ruzvelti u kthye n traditn intelektuale t Hamiltonit n
sigurimin e kredive pr projekte t mdha infrastrukturore dhe agroindustriale. Ai i propozoi mbrojtjen sociale prmes aktit t sigurimit
social, zhvillimin e industris dhe Infrastrukturs. Ai nuk u prmbahej
kshillave t liberalve anglez, t ideve t Kejnsit t politiks taksave
dhe shpenzimit buxhetor, por ai ndiqte me prpikri sistemin e
827

politiks ekonomike amerikane t Henry Kareyt, Fridrih Listit dhe

beri kthes historike t depresionit.

RRNJOSJA E VIZIONIT TRUZVELTIT

V. erilli ishte i vendosur n rrnjosjen e vizionit ruzveltian t
krijimit t paqes n bot, ringjalljen e parimeve t Vestfalis dhe
mbisundimi i metodave amerikane n shrbim t s mirs s
prgjithshme t popujve t bots. Ruzvelti dshironte t prjetsonte
misionin e shenjt human t etrve themelues t Ameriks. Me
ardhjen n pushtet t presidentit H. Truman filloi t shkatrrohej ideali
ruzveltian. Ai prqafoi Mec-Kartizmin, fenomen q tentonte t
diskreditonte programin e tij New deal duke e lidhur at me
socializmin dhe propaganda antikomuniste duke ndikuar n instalimin
e lufts s ftoht. Trumani prqafoi iden e filozofit anglez B. Rusell
te hedhjes s bombave nukleare n Hiroshim dhe Nagasaki, pasi q
kishte falimentuar Japonia duke br nj krim kundr njerzimit. Roli
i Banks botrore t zhvillimit dhe FMN-s u ndrrua n sistemin
liberal-anglez dhe ato u bn grabitsit e pasurive nacionale duke u
imponuar kushte t cilat vetm thellonin borxhet spirale t tyre duke u
imponuar politika askete q n esenc ishin ndrprerje t investimit te
sektort social dhe produktiv. Borxhi i jashtm shfrytzohej vetm
pr mbulim t borxheve paraprake dhe mbajtjes s rrogave dhe jo
politike-ekonomike, vetm sa thelloi spiralisht borxhet. FMN-ja
vendoste kushte pr huamarrsit. Ajo i detyronte n privatizimin e
sektorve fitimprurs, balancn e buxhetit q nnkupton ndrprerje n
harxhimet buxhetore, derregulimi i financave dhe ulja e
subvencionimeve.

828

ZGJIDHJA E KRIZS GLOBALE

FINANCIARE
Gjith sistemi monetar financiar duhet t shkoj n bankrot dhe t
vendoset rregullim i ri i sistemit monetar ndrkombtar. Banka
botrore dhe FMN-ja kan ndjekur politika devijuese, nga i kishte
dizajnuar FDR. Ata imponuan komb-shteteve-politika ekonomike t
cilat derivonin nga ideologjia ekonomike e shoqats Mont Pelerine
dhe me ideologun e saj eminent Milton Friedman i cili ishte dhe
laureat i mimit NOBEL pr ekonomi. Modeli i tij u realizua n ile
nga diktatori Augusto Pinoet. Gjith ky dezintegrim i sistemit
financiar ndrkombtar ka filluar gjat presidentit Richard Nikson i
cili bri deiftzimin n mes t dollarit dhe rezervave t arit. U plasua
e ashtuquajtura shoqria post-industriale. Ekonomia amerikane nga
ekonomi produktive u shndrrua n ekonomi shrbyese. Industria e
bazuar n shkenc dhe teknologji filloi t zhvendosej sipas logjiks s
Fridmanit n vende ku ka fuqi t lir puntore dhe lnd t par n
vendet t cilat, t bllokuara ekonomikisht nga borxhet e FMN-s i
prisnin me etje t madhe. FMN-ja ju siguronte borxhe me kusht q t
privatizoheshin industria vendore gjoja pr tu menaxhuar m mir.
Medikamenti i dyt ishte derregulimi, largimi i ndikimit t qeveris
mbi ekonomin, pr t qen kompanit m efiient dhe m
konkurrente pr t siguruar superprofite n dm t popullats s atij
vendi. Ajo insistonte n bilancin e buxhetit q bazohet n ndrprerjet
buxhetore pr investim n industri, infrastruktur, sistem t sigurimit
social, mjeksor dhe buxhetit shtetror t shkoj vetm n rrjedhjen e
pagave shtetrore. Dhe kjo rezultoi n ulje spirale t prodhimit dhe
harxhimit dhe thellim spiral i borxheve dhe deficiteve buxhetore dhe
n bllokim t ekonomis duke u mbuluar me flluskat kreditore ose
duke vjedhur sigurimet sociale Devalvimi i valuts vendore ishte nj
element i rndsishm dhe promovimi i tregut t lir si form e
organizimit ekonomik m prosperues, por implementimi i saj
prodhonte krejtsisht rezultate kontradiktore, ngrite anarko-mafiozt
t cilt vidhnin pasurin shtetrore. Pra, kjo politik ka globalizuar
vetm varfrin, si thot Michael Chosudowsky dhe ka prqendruar
829

pasurin n nj grup oligarksh financiar. Q prapa skene kan

diktuar shtjet ekonomike dhe politike. Prandaj, q prej asaj periudhe
t gushtit 1971, kur Niksoni e shkatrroi sistemin e Breton Woodit dhe
sistemin e kmbimit valutave fiks n at fluktuativ, ka filluar edhe
deiftzimi i sistemit monetar ndrkombtar nga ekonomia reale.
Meqense prej kur Richard Niksoni e deiftzoi dollarin nga rezervat
e arit, dollari prodhohej pa pikmbshtetje. Dhe rezervat federale
vetm se rrisnin agregatt monetar dhe financiar pa kufi. Si rezultat
i ktij sistemi ku pasurin e vjelin spekulatort financiar, qeveria
amerikane sht n borxh 10.4 trilion dollar, ndrsa derivatet q
jan si ai financiar si thoshte ish presidenti Francez Zhak Shirak
kane arritur disa kuadrilion dollar. Sistemi ekonomik mund t
shpjegohet me an t Kurbes Laroush-it, Lajbnicit t ditve tona. Prej
viteve 1971 e deri m 2008 kemi pasur rritje eksponent t agregateve
monetar dhe agregateve financiar ndrsa ulje eksponenciale t
ekonomis fizike. Ekonomia q i shrben t mirs s prgjithshme
varet nga prodhimtaria pr km2. Ekonomizimi i puns prmes
makins mjet dhe fuqis prodhuese t puns, ndrsa paraja futet n
qarkullim n funksion t prodhimit. Prandaj, ky sistem ka nj pik
kritike ku jostabiliteti i sistemit arrin vlera maksimale dhe
dezintegrohet sistemi. Kjo sht duke ndodhur sot n ekonomin
globale n prmasa globale. Dhe ajo q e rrezikon kt dezintegrim
sht hiperinflacioni n prmasa globale q e shkatrron edhe sistemin
monetar ndrkombtar dhe ne futemi n epokn e erret mesjetare me
prhapjen e varfris, luftrave dhe epidemive. Andaj, zgjidhja e ksaj
krize e cila sht vetm duke u prshkallzuar mund t realizohet
vetm duke u kthyer n politikn q prdori Franklin Ruzvelti m
1935-1944, prmes programit t tij ekonomik New deal. Prandaj,
sot m tepr se kurr imponohet kthimi n sistemin e Bretton Woodit
dhe sistemin e kmbimit fiks t valutave. Pr kt projekt me dekada
t tra ka ftuar Lyndon Larouche por ka qen i penguar
jashtzakonisht shum, madje edhe gjat kohs presidentit Xh.Bush
Plakut ka qen i burgosur, por kur vjen n pushtet Bill Klinton, ai
lirohet nga burgu. Ai sht Lajbnici i ditve tona. Nj iniciativ t till
ka ngritur kohve t fundit presidenti francez Nikolla Sarkozy,
830

ministri i financave italiane Tremonti, presidenti Medvedev e shum

figura tjera. Ndrkoh q Mckain dhe Obama nuk kan ndonj
propozim konkret. Futja n qarkullim prej & 00 bilion dollarve nuk
mund ta ushqej flluskn e derivateve financiare q arrin 1 kuadrilion
dollar dhe jan para inflatore. Nse vazhdohet me hedhje t parave n
qarkullim asgj sdo t ndryshohet, vetm se sistemi futet n valn
hiperinflatore t ngjashme me hiperinflacionin q ndodhin n
Gjermanin e Vajmarit. Por, sht e rndsishme edhe reagimi i
Londrs-qendrs financiare botrore e cila sht pr t vazhduar
sistemi momental ndrkombtar qe ka bankrotuar. Andaj, civilizimi
sht n tehun e shpats n mes t epoks s errt mesjetare dhe
renesancs. Secila rrug do t ndiqet varet fati i miliona njerzve. Por
n vend q t shptohen bankiert spekulator sht me rndsi t
shptohen jetrat e njerzve. Sepse nse Amerikant i kthehen
kushtetuts s tyre q sht ideja e renesancs : Jet, Liri dhe arritja a
lumturis sikurse q beri Ruzvelti, bota do t shptoje kt krize
krcnuese. Kushtetuta amerikane i detyron amerikant q t ken
mision n bot at t shptimit t bots dhe rivendosjes s parimeve
Vestfalian altruist prfitimi i tjetrit. Nse amerikant kthehen n
sistemin e Breton Woodit dhe sistemin Vestfalian n elementet
esenciale t politiks ruzveltiane bota do t futet n periudhn e
Renesancs s art. Bota do t jet m e mira e mundshme nga t
gjith bott tjer si thoshte Lajbnici, i cili dha nj kontribut t madh
n lindjen e republiks s par sovrane q i dedikohet konceptit
platonik mbi t mirn e prgjithshme.

CIVILIZIMI EVROPIAN N KRIZ

831

SHBAja e sotme nuk sht vizioni i etrve

themelues t SHBAs por sht vizion i Sir
Alfred Milnerit dhe elits Anglo - Amerikane
q ka synimin e krijimit t rendit t ri botror
. Kthimi i SHBAs tek vizioni i etrve
themelues e bn SHBAn fanar t shpress
dhe tempull t liris pr t gjith
njerzimin.

Sir Alfred Milner dha iden e themelimit t

unionit Anglo-Amerikan dhe lloji i SHBAse
imperialiste sht rezultat i ktij ndikimi, por
SHBA ja u themelua prej etrve t saj pr t
qen republik e agapes
Gjendja ekonomike botrore sht duke shkuar drejt rnies. Thelbi i
krizs globale financiare sht rnia e sistemit monetar ndrkombtar
e cila ka pasoja n t gjith planetin. Sistemi monetar prbhej nga
konglomerati i bankave t cilt ishin kreditort e qeverive dhe t gjith
aktiviteteve tjera ekonomike. Kriza e kredive hipotekare ishte vetm
se maja e Ajsbergut, ku falimentuan banka shum t njohura si :
832

Lehman Brothers e t tjer pikrisht ngase ishin t involvuara n

flluskn e pasurive t patundshme dhe n tregtimin e letrave me vler
t cilat ishin vetm pasuri toksike q bankat i tregtonin n mes veti.
Por q n fakt ishin vetm shifra t shkruara n fletoret e huadhnies,
n momentin kur huamarrsit nuk kishin mundsi t paguanin
borxhet. Bankat nuk kishin mjete likuide (kesh) pr ti plotsuar
obligimet dhe kshtu shkuan drejt bankrotit. Gjith kjo gjendje e
vshtir ekonomike n ShBA- ka qen ndryshimi i kursit t politiks
q kishte vendosur Franklin Ruzvelti, i cili kishte rivitalizuar
ekonomin amerikane nga depresioni gjat viteve 1929-30 edhe at
fal instalimit t politiks ekonomike t revolucionit amerikan dhe q
bazohej n kanalizimin e financave publike n investim t
infrastrukturs, industris dhe agronomis dhe jo vetm shpenzime n
deficit pr t rritur krkesn agregate n logjikn e Kejnsit. Sistemi
Bretton Woodit ishte produkt i Ruzveltit dhe q bazohej n kmbimin
fiks t valutave me dollarin sepse n kt mnyr mund t sigurohej
kapital me kamat fikse q t rivitalizohen ekonomit e shteteve t
reja q ishin t rraskapitura nga lufta. Ruzvelti bnte plane
dekolonializimi pas lufts. Ai dshironte ta ringjallte sistemin
Vestfalian t shteteve t lira dhe t pavarura n glob. Takimet e tij me
Josif Stalinin dhe ercilin kishin pr synim zbatimin e ides katr
xhandarve t ruajtjes s paqes botrore n mes t ShBA-s, Anglis,
Rusis dhe Kins. Edhe pse erili kishte plane tjera, ai nuk
dshironte ti braktiste planet imperialiste t Britanis s Madhe, por
ShBA-ja n saje t karts s Atlantikut t ofruar e cila lejonte t
drejtn e vetvendosjes s kombeve ishte futur n luftn antifashiste
kundr Gjermanis hitleriane q krcnonte botn. Rimkmbja e
ShBA-s prej Ruzveltit me an t programit t tij Nju Dil bazohej
pikrisht mbi konceptin e mendimit autentik ekonomik amerikan q
bazohej n rritjen e investimeve produktive dhe bllokimin e
spekulimeve financiare q e bri prmes aktit Glas Stegall q i
ndante bankat komerciale dhe t investimeve. N kt mnyr u
protektuan parat e depozitarve dhe u pengua spekulimi financiar nga
bankat e mdha q e kishin shkaktuar depresionin t madh ekonomik
me 1929-30. Sulmin ndaj bankierve t Wall Streetit e bri duke br
833

nj komision t quajtur Pakora q hulumtonte shkaqet e krizs dhe

sulmin e drejtoi drejt JP Morgan, njeriut t fuqishm t bots
financiar q mbronte interesat e familjes s njohur bankiersh
Rotshildve. Edhe pse nuk arriti q ta rivendos sistemin hamiltonian
t kredis nacionale sepse Morgant kishin br mos pr ta penguar
Ruzveltin q t bhet president i ShBA-s, por ai i shptoi edhe nj
atentati t prgatitur prej tyre. Ai bri q banka e rekonstruksionit
financiar t themeluar prej presidentit Herbert Hover t shrbej si
bank nacionale pr t rivitalizuar kapacitetin produktiv t kombit
amerikan. Me kto masa Ruzvelti arriti ta shptoj ShBA-n nga
kolabimi ekonomik. Ai u fut n luft kundr fashizmit gjerman dhe
gjat gjith lufts ai bnte plane pr rikonstruksionin ekonomik dhe
politik n aspekt t themelimit t paqes botrore t garantuar nga
fuqit e mdha si ShBA-ja, Rusia, Britania e Madhe dhe Kina, t
garantoj t drejtn e vetvendosjes s kombeve nga marrveshja e
karts s Atlantikut dhe mori pjes n themelimin e Banks Botrore
dhe Fondit Monetar Ndrkombtar q ti asistoj kombet n
rimkmbjen ekonomike, prandaj edhe me debate t ashpra n Bretton
Wood me Xhon Majnard Kejnsin arrit q Ruzvelti fare leht ta mund
n instalimin e Bretton Woodit dhe sistemin e kmbimit fiks t
valutave ndaj dollarit q nga kapitali me vler fikse dhe kamat fikse
t mundsonte projekte t mdha produktive ekonomike n zhvillimin
afatgjat ekonomik. Kejnsi ishte monetarist dhe ishte pr Banke
Botrore q subordinon kombet, andaj dhe nuk jan t rastit
kundrshtimet e shpeshta reciproke n mes t Ruzveltit dhe Kejnsit.
Ruzvelti tha pr Kejnsin se ai m tepr ishte matematikan se sa nj
politikan ekonomik ndrsa Kejnsi e akuzoi Ruzveltin si injorant n
ekonomi. Me vdekjen e Ruzveltit filluan t ndryshojn gjrat gjithnj
e m shum. Zbatohej teoria e Kejnsit. Vizioni i katr xhandarve u
zvendsua me luftn e ftoht n mes t paktit t Atlantikut dhe t
Varshavs. N kt ambient psikologjik frika nga Rusia si dhe
katastrofa e lufts s ftoht dha shkas q t mendohet bashkimi
evropian. Kt gj e thot edhe Winstyon erill n Cyrih Duhet t
themelohen shtetet e bashkuara t Evrops, prandaj angazhua Xhozef
Rettinger si antar t lvizjes pan-evropiane por q kto lvizje
834

mbshteteshin prej shrbimeve sekrete. Prandaj, u themelua dhe

shoqata Bilderberger e cila koordinonte kt lloj t bashkimit. S
pari u themelua bashksia ekonomike evropiane e cila m pas do t
synonte n centralizmin e Evrops, m sakt t koncentrimit t fuqis.
Moment ky ka qen presioni i Margaret Thaerit dhe Fransoa
Miteranit pr t pranuar gjermant traktatin e Mastrihtit, i cili
nnkuptonte vendosjen e Banks Qendrore Evropiane n Frankfurt, e
cila do ti subordinonte shtetet-kombe, ndrsa Traktati i Lisbons
definitivisht Evropn e bn nj supershtet federal e cila ka autoritet
mbiqeveritar mbi institucionet kombtare. Madje, Fransoa Miterani e
krcnoi presidentin Helmut Kohl se nse nuk e pranon unionin
monetar evropian do t organizohej Antanta e Tret kundr
Gjermanis dhe nn nj presion t till Gjermania pranoi Traktatin e
Mastrihtit q sht Banka Qendrore Evropiane. Por globokratt
synonin n krijimin e instituteve mbiqeveritare q synonin ti
subordinonin t gjith shtetet kombe t Evrops me qllim t
themelimit t nj supershteti federal. Andaj edhe qllimi i dyt ishte
unifikimi politik i Evrops, prandaj u hartua traktati i Lisbons q
defakto ishte nj hap tutje drejt marrjes s kompetencave t
sovranitetit kombtar. Kto institute supranacionale filluan t
ushtrojn edhe veprimtarin e tyre politike, pikrisht prmes
vendosjes s ligjeve evropiane me t cilat iu bhet presion qeverive q
t zbatohen, pra sht krijuar njlloj subordinimi mbi shtetet kombe.
Brthama e siguris s Evrops prbhet nga Gjermania, Franca,
Ukraina dhe Polonia, andaj mund t kuptohet se Ukraina sht vitale
pr BE, d.m.th., gjeopolitika sht ajo q i jep vler nj shteti n
formatimin e unionit, prandaj shpesh kemi trazira n Ukrain sepse ai
shtet sht ky sepse i pamundson Rusis t futet n Evrop. Disa
shtete t Ballkanit pas luftrave Ruso-Turke 1877-78 kur filloi krijimi
i shteteve t reja n Ballkan. Disa shtete n Ballkan u formuan me
kompromisin e Rusis, prandaj sot Evropa e bashkuar me asistim t
ShBA-s dhe NATO-s, ka nj politik t largimit qoft edhe
influencs m t vogl ruse n Evrop si dhe integrimi eventual i saj
n NATO, q sht shum i vshtir, prandaj Kosova si dhe vendosja e
raketave antibalistike prreth shteteve q kufizojn Rusin jan pikat
835

ku largojn kooperimin ShBA-Rusi. Samjuel Huantington parashikon

se nse ndodh konflikt i prmasave globale do t ndodhe prmes
shteteve udhheqse t civilizimit. ShBA-a e gjendur n nj kriz t
thell ekonomike m 13 trilion $ borxh si dhe me nj borxh rreth 1
trilion dollar q mban obligacione t Kins n vend t kooperimit,
administrate Obama sht duke e par si rivale dhe ka provokime t
renda si takimi ObamaDalaj Lama, I cili sht lideri shpirtror i
tibetasve, madje nxitja e Xin Juang nj popullsi myslimane, shitja e
armve Tajvanit. Momentalisht Kina ka supremaci ekonomike dhe
rritje m t madhe ekonomike duke e modernizuar ekonomin
moderne, duke investuar n investime kapitale intensive. Andaj
tejkalimi i ShBA-ve, e cila si zgjidhje ekonomike presidenti Obama
sht duke par masat restriktive fiskale n shndetsi, shkurtim t
buxhetit t NASA-s. Pr Kinn jan t rndsishme Irani q e furnizon
me naft, q prndryshe prodhon 10 % t prodhimit global t nafts,
Pakistani prmes t cilit kalojn naftsjellsit n Kin si dhe Sudani.
Shqetsimet m t shumta t ShBA-s jan marrdhniet ekonomike
n mes t Iranit dhe Kins si dhe Pakistanit dhe Kins andaj dhe
presioni i fuqishm iu drejtohet pikrisht ktyre shteteve dhe vendosja
e bazave n Afganistan sht pikrisht pr kt arsye q t veproj n
interesa gjeopolitike t kontrollit t Azis Qendrore sepse Azia
Qendrore sht zemra e ekonomis globale t varur prej nafts. Edhe
Sudani ashta nja shtet i rndsishm pr zhvillimin ekonomik t
Kins. Kjo rritje ekonomike e Kins e cila psoi rritje fale investimit
produktiv por defekti i ekonomis s saj sht se duhet t ket rritje n
standardin e jets pr kok banori ngase qeveria kineze mban kontroll
mbi konsumin pikrisht pr shkak t rritjes s numrit t banorve t
saj. Pikrisht ShBA-ja dshiron t shkput lidhjet me aleatt e saj
ekonomik q i sigurojn naftn Kins. Qarqe financiare veprojn q t
prishin marrdhniet e ShBA-s me Kinn n rivendosjen e
alternativs s fondit monetar ndrkombtar q sht i pashprese pr
ti b ball sfidave. Andaj duke qen se Kina nga humbja e aleatve
do t krkoj q n Rusi t krkoj resurse t lnds s par t nafts
dhe lndve t para dhe kjo do t;i nxiste n konflikt Kinn dhe Rusin.
Andaj e gjith intenca e politiks globale sht lufta n mes t Kins
836

dhe Rusis q do ti dobsonte dhe do t lindte qeverin botrore me

bankn botrore, monedhn globale. Bashkimi Evropian u b agjend
e nj klubi t quajtur Bilderberger q u themelua m 1954 n Osterbuk
t Holands n hotelin Bilderberger dhe udhheqsi i par ishte
princi Bernard, antar i familjes mbretrore t Holands, miku i
princit Filip t Danimarks dhe Greqis, bashkshorti i mbretreshs
Elizabeta II dhe q sht Duka i Edinburgut. Bashk me princin
Bernard ishte edhe Xhozef Retinger. T gjith politikn e BE-s q
nga themelimi i ktij grupi t bashksis ekonomike evropiane dhe
politika e tyre ishte shkatrrimi i sistemit Vestfalian, i konceptit t
sovranitetit shtetror n konceptin postvestfalian t qeveris
mbikombtare e cila pas miratimit t Traktatit t Lisbons ka marr
kompetenca m t mdha t mbiqeveris q dikton politik sikurse
rasti ndaj Greqis, ku qeveris greke i krkohen masa shtrnguese
fiskale q ta ul deficitin buxhetor nga 12.7% n 4 % q d.m.th., ulje
t standardit jetsor. Problemi real momentalisht n Evrop sht
Banka Sentander e cila sht nj ndr bankat q t mdha n Evrop
q ka partneritet me Bankn e Skocis dhe sht antare e Inter Alfa
Grup q jan interesa bankare t familjes s njohur Rotshild dhe e
subordinuar prej City of London. Kt bank e themeloi Emilio Botin
Lopez. N qendr t krizs evropiane qndron pikrisht falimentimi i
ksaj banke q u involvua n Brazil n flluskn e pasurive t
patundshme. N Angli gjithashtu n flluskn e pasurive t patundshme
q sht gati t shprthej ndaj falimentimi i ksaj banke rrezikon
sistemin e euros. Prpjekja e burokrateve evropian sht t
organizohet nj plan shptimi pikrisht Gjermania t kontribuoj, por
gjermant rezistuan n rastin e Greqis, sepse nse Gjermania do t
shptonte edhe ajo do t rriste deficitet sepse ajo q shptohet jan
pasurit toksike t ksaj banke q skan fare vler. Prandaj, shtetet si
Italia, Portugalia, Spanja, Greqia dhe Irlanda rrezikohen q t
kolabojn dhe ju krkohet masa drastike shtrnguese fiskale. Tani
edhe sistemi i Euros sht n rrezik sikurse planet e shptimit t
bankave n ShBA, q nuk solln asnj rimkmbje ekonomike. E
gjith kjo ndodh sepse sistemi monetar ndrkombtar sht n prag t
shkatrrimit total e cila do ta ul nivelin e produktivitetit deri ne nj
837

pik kritike dhe do t rrezikoj jetn e miliona njerzve dhe kjo do t

shnonte epokn e errt t civilizimit modern. Nse nuk ndrmerren
masa t zvendsimit t ktij sistemi t falimentuar monetar global,
gjithnj e m shum futemi n kt humner. Andaj, zgjidhja gjendet
tek Aleksandri i Madh i ShBA-ve Aleksandr Hamiltoni q si
revolucionar amerikan zbuloi kreditin nacional dhe kt kredit e futi
n funksion t rritjes prodhuese t puns d.m.th., n ngritjen e
industris nacionale, infrastrukturs dhe agronomis d.m.th., t
ekonomis fizike q bazohet mbi konceptin Lajbnician. Krijimi i
sistemit fiks t valutave n mes te dollarit-rubls-jenit dhe rubls
prmes vendosjes s marrdhnieve t kooperimit n mes t fuqive t
mdha. Evropa e bashkuar duhet t jet sistem i kombeve t pavarura
pa elementin neo-liberal dhe me sistem krediti, si dhe rivendosjen e
aktit Glas Stegall si akt rregullator n mes t bankave t investimit
dhe komerciale q do t parandalonte spekulimet financiare si dhe do
t bankrotoheshin t gjitha bankat e pasura me pasuri toksike si letra
me vler t hipotekave. Kto do t ishin masat m t rndsishme q
duheshin t ndrmerreshin si n ShBA, n Evrop e gjetiu, sepse
Evropa me logjikn e sistemit t ekonomis s lir t tregut ska
perspektive. Civilizimi evropian sht n kriz t thell. Presidenti
Obama sht duke e zhytur n kaos ShBA-n. Ai nuk e ka ndrmend
q ta braktis logjikn e tregut t lir. At edhe e deklaroi. Ai ka filluar
me logjikn e Hjalmar Shahtit t restrikcionit fiskal t shkurtimit t
buxhetit pr shtje sociale dhe rimkmbje t ekonomis produktive.
Andaj kriza ekonomike thellohet m tepr e cila mund t eskaloj
edhe n kriza politike. Andaj, Amerika gjendet n vitet 1919-1923 n
kohen kur u gjet Gjermania para se t shprthente hiperinfalcioni n
Gjermani q e mundsoi ardhjen e Hitlerit n pushtet. Kriza globale
financiare rrezikon futjen e njerzimit n kaos andaj krkon nj
personalitet sikurse Ruzvelti q njerzimit ti jap kahe tjetr, ta liroj
njerzimin prej kmbyesve t paras t cilt i anatemojn t gjith
librat e shenjtdhe bota t bhet m e mira e t gjitha botve sikurse
thoshte Lajbnici i madh, do alternativ tjetr nga ajo e etrve
themelues t ShBA-s q realizuan idealin platonik t rrjetit transkontinental t republiks s Platonit sepse Amerika nuk sht
838

demokraci por republik por akademikt e sotshm e ngatrrojn

demokracin me republikn amerikane q bazohet mbi idealin e
"krkimit t jets, liris dhe lumturis" do t onte n luftra botrore.

SHPTIMI I CIVILIZIMIT: HAMILTONI

APO ADAM SMITHI
Banka
Nacionale
Amerikane
e
modelit
Hamiltonian e bn SHBAn fuqin m t madhe
botrore qdo t kontriboj n paqen botrore
dhe zhvillimin ekonomik global , me fjal tjera do
t lansoj Rensesancn e Art globale.

Aleksansder Hamiltoni

839

Nse
Amerika
ndonjher
do
t
shkatrrohet, ajo do t ndodh nga armiqt e
brendshm
Abraham Linkoln
Barak Obama mendohej t ishte nj shpres pr ardhmrin e bots,
por ai heziton ti jap zgjidhjen q krkon kjo kriz e prmasave
globale. Momentalisht ai kishte rejting m t lart si president dhe
gjendet n ato rrethana historike q mund t shndrrohet n nj hero,
por nse heziton t marr vendime t mdha dhe adekuate q krkon
zgjidhja e krizs financiare. Gradualisht presidenti Obama do t humb
rejtingun e tij dhe gjendja ekonomike e politike do t prkeqsohet si
n ShBA dhe n nivel global. Civilizimi modern prballet me dilemn
hamletiane T jesh apo t mos jesh. Barak Obama gjendet prball
nj dileme : K duhet ta ndihmoj? : Bankiert, armiqt tradicional t
njerzimit apo njerzimin m sakt t mirn e prgjithshme, ideolog
i s cils ishte filozofi i famshm grek Platoni, q trashgonte traditn
republikane nga ligjvnsi i famshm i Athins Solloni dhe e quante
AGAPE. Vendimi i tij do t ket ndikim mbi fatin e civilizimit
modern, sepse bota gjendet para nj momenti kritik, historik. sht
moment kulmor historik ku ndeshet koncepti platonik i t mirs s
prgjithshme me konceptin Aristotelian se dikush sht i lindur t
jet zotri dhe dikush rob. Nse shprehet me terminologji politike do
t thot : Konflikt n mes t republiks sovrane dhe perandoris
financiare, konflikt i cili prfaqson edhe thelbin e konfliktit q ka
filluar t kultivohet brenda civilizimit evropian q nga Greqia e lasht.
Pa kt koncept nuk mund t kuptohet thelbi i politiks dhe sistemeve
ekonomike globale, m sakt thelbi i civilizimit modern evropian.
Esenca e do civilizimi sht mbijetesa, prandaj sot krcnohet
mbijetesa e miliona njerzve sepse potenciali relativ i dendsis s
popullsis pr km 2, ka psuar rnie dramatike dhe sht n rrug t
kolapsit q sht i lidhur ngusht me deindustrializimin dhe rnien e
kapacitetit ekonomik t nevojshm pr t mbajtur gjall nj popullat
brenda nj km 2. Presidenti Obama ne ditt e para kur u b president i
840

SHBAsu gjet n dilemn q u gjet Abraham Linkolni kur e shptoi

Amerikn nga separatistt e konfederats jugore q politikisht
kontrolloheshin nga kjo perandori financiare. Ruzvelti q ShBA-ja
krcnohej nga depresioni i madh i viteve 1929-1939 q u shkaktua
qllimisht nga makinacionet e drejtorit Banks s Anglis, Norman
Montagnu dhe kolaboracionistit t tij, drejtuesit t rezervave federale :
Benxhamin Strong q ishin instrumente t po ksaj perandorie
financiare. Perandoria financiare ka br nj fushat t
jashtzakonshme kuazi-akademike pr t fshehur historin e vrtet t
figurave eminente politike q i prkisnin tradits intelektuale te etrve
themelues, q nga 13 kolonit e emigrantve me moral puritan
themeluan ShBA-t dhe ishin t part q braktisn kt perandori
financiare dhe themeluan idealin e Platonit q ishte Republika
sovrane e pavarur, q ka nj kushtetut unikale q prmbledh iden
e humanistit dhe gjeniut W.G.Lajbnic, q sht arritja e jets, liris
dhe krkimit t lumturis q ishte nj antitez e prpunuar n veprn
e tij N t kuptuarit e arsyes njerzore kundr filozofit
skllavopronar empirik anglez : Xhon Lloku, q ishte pr : arritjen e
jets, liris dhe krkimin e pasuris. Iden e Lajbnicit e futi si parim
fundamental t kushtetuts amerikane Benxhamin Franklini, prandaj
detyra e do presidenti amerikan sht t punoj pr lumturin e
popullit amerikan dhe ta zgjeroj kt koncept n nivel botror.
ShBA-ja u themelua prej mendjeve m t ndritura evropiane. Ata e
bn realitet idealin e Kshillit monumental te Firences q u mbajt
m 1431-1439. N kt kshill u shqua babai i civilizimit modern
evropian, platonisti i shquar Nikolla i Kuzs, q dha iden e
Republiks sovrane, shkencave eksperimentale dhe lvizjes
ekumenike si tri parakushte esenciale t rivendosjes s paqes dhe
harmonis globale. ShBA-ja sht themeluar si republik sovrane me
kushtetut unikale q ka pr qllim ti bj t lumtur banort
amerikan. Ky sht thelbi i kushtetuts amerikane dhe ka mision nga
amaneti i etrve themelues n rivendosjen e paqes, zhvillimit dhe
mbijetess s bots dhe shndrrimit t saj, N botn m t mir t
mundshme nga t gjith bott tjera, si thoshte W.G Lajbnici, q
prfaqsonte mendjen m t ndritur evropiane dhe ishte vn n krye
841

t nj lvizje trans-kontinentale t themelimit t republiks s par

moderne sovrane mbi konceptin e agapes s Platonit, dhe kjo
republik erdhi si pasoj e revolucionit m t famshm intelektual q
rrnjt e saj gjenden n renesancn evropiane .Kjo republik ishte
Amerika dhe prej ktu mund t kuptohet misioni i saj ndrkombtar i
lirimit te kombeve t skllavruara sepse Amerika bart amanetin e
mendjeve m t ndritura t tradits filozofike dhe morale t Platonit
dhe ithtarve te tij n periudhn e renesancs q u lansua pas kshillit
monumental t Firences 1431-1439. Historia rishkruhet dhe
riinterpretohet nga kuazi-akademikt, pikrisht nga qarqe t tilla t
aristokracis financiare me qllim t krijimit t konfuzionit dhe
zhdukjes s fars humaniste q mbolln mendjet m t ndritura t
historis civilizimit evropian dhe u zbatua nga etrit themelues t
republiks par sovrane q sht ShBA-ja. Prandaj, mosnjohja e ksaj
historie shpesh edhe akademikt e mdhenj i vendos para gabimeve
dhe jokompetencs, andaj edhe qasja ndaj krizs sht e gabuar madje
edhe nga intelektual t mdhenj t kalibrit evropian dhe botror,
sepse n thelb kemi konflikt ideologjik n mes t perandoris
financiare dhe institucioneve t republiks sovrane, konflikt q sot
kriza globale financiare i ka vendosur prball njra-tjetrs, q njri
duhet t humb sepse smund m t koekzistojn. Kjo ms ss miri
shprehet edhe n dilemn e cekur m lart t presidentit Obama,
Kush duhet t shptohet bankiert ose njerzimi?Nse fitojn
bankiert ather ata zbatojn metodat q zbatoi Heinrih Bruning dhe
Franz Von Papen n Republikn Gjermane t Vajmarit q inkuboi
fashizmin nga masat gjenocidale ekonomike q ndrmorn n
Gjermani. Kjo metodologji u pasua nga bashkpuntori i ngusht i
drejtorit t banks s Anglis Norman Montagnu, Hjalmar Shahti q
karakterizohet me vendosjen e t ashtuquajturs Fiscal austerity
alias shtrngime fiskale q nnkupton ulje t standardit jetsor n
kushtet minimale, ulje maksimale t rrogave dhe mime t larta t
dollarizuara . Rezultat ktyre masave sht ulja drastike e standardit
jetsor n suaza t mbijetess fizike, gjenocidi dhe depopullimi
Maltusian. Ky program bie n kategorin e gjenocidit ekonomikopolitik t vendosur mbi njerzimin. Gjat kohs q kan udhhequr
842

ShBA-n, ata president amerikan q kan qen ndjeks fanatik t

tradits intelektuale t etrve themelues si: Linolni, Xhorxh
Washingtoni, Benjamin Franklini, Aleksandr Hamilton, William
McKinley, Franklin Ruzvelti. ShBA-ja ka qen model i republiks s
pavarur sovrane, me ekonomi m t fuqishme globale dhe me rritje t
standardit jetsor t popullats amerikane. Ndrsa n kohrat q ka
udhhequr fraksioni tjetr kolaboracionist dhe pro-imperialist, ishin
instrumente t perandoris financiare si: Aron Bourr, Tedy Roosvlet,
Wilson, Collidge, Bush ShBA-ja ishte e diskredituar n arenn
ndrkombtare dhe ishte shrbtore e interesave financiare. Ajo
psonte rnie politike dhe ekonomike sepse kta president nuk
respektonin kushtetutn unikale me karakter moral dhe human t
shprehur n preambuln e saj Arritja e jets,liris krkimi i
lumturis. Kto jan arsyet q ShBA-ja ka pasur ngritjet dhe rniet e
saj. Sovraniteti i saj vazhdimisht ka qen i atakuar nga kto qarqe
shum t sofistikuara q operonin n modelin e diplomacis
venedikase, andaj historia e ShBA-s ns thelb sht karakterizuar me
luftn permanente pr sovranitetin e saj, nga kjo perandori financiare
famkeqe q qendrn e ka n City of London n Londr.

DILEMA E BARAK OBAMS?

shtja m e rndsishme q i doli prpara presidentit Obama, q kur
u b president i SHBAs ishte: kush t ndihmohet? bankiert t cilt
jan nj rrjet i fuqishm ndrkombtar q gati 500 vite q kur erdhn
nga kuazi republika e Venedikut, q prbjn t ashtuquajturn
perandori botrore financiare q kan qendrn n City of London dhe
Wall Street. Kjo perandori financiare sht po ajo perandori q
dominonte Venedikun mesjetar. Nuk sht e rastit q sistemi politik i
Britanis s Madhe ka ngjashmri t madhe me at venedikas. Nga
kuazi-republika e Venedikut ajo trashgoi sistemin parlamentar t
qeverisjes, e cila edhe kryetari formal q sht duka, t cilt jan n
shrbim t elits financiare q prbhej nga familje aristokrate
843

financiare. N ann tjetr njerzimi krcnohet n prmasa globale,

pr arsye se tani ka filluar varfria t marr tendenca ekstreme, e cila
krkon ndrhyrje urgjente n shptimin e industris dhe t
ashtuquajturs ekonomi reale nga e cila varet jeta e njerzve pr t
mira materiale t natyrs fizike. Momentalisht potenciali relativ i
dendsis s popullsis pr km2, i cili ka filluar t psoj rnie prej
viteve shtatdhjet nga ndryshimi i sistemit Bretton Wood dhe kalimi
nga sistemi i kmbimit fiks t valutave n sistemin fleksibil q u b
gjat periudhs s kryetarit Richard Nikson, ku spekulatorve
financiar iu hap rruga q t prfitojn nga transaksionet spekulative.
Kjo vazhdoi m pas me instalimin e logjiks Laissez faire d.m.th.,
mos ndrhyrje nga shteti n ekonomi. N frymn e ksaj teorie u
instalua dhe derregulimi q nnkupton heqjen totale t ndrhyrjes s
shtetit n t gjitha veprimtarit ekonomike, prandaj kjo ideologji
liberale e tregut t lir, fatin ekonomik ua la n dor spekulatorve
financiar, q kontrollonin dollarin dhe shtjet ekonomike kaluan n
duar t perandoris financiare t siprprmendur t City of London
dhe Wall Street t cilt n thelb prbhen nga disa familje t pasura
si : Rotshild, Rokfeller, Shroeder, Llazard Brother, Harriman etj. Q
nga ajo koh si rezultat i ndryshimit t ideologjis, dhe prmbysjes s
parimeve kryesore q i vendosi presidenti Ruzvelt n New deal-in e
tij t famshm. Ekonomia fizike psoi rnie. Prodhimi shkoi n vendet
me resurse natyrale dhe fuqi t lir puntore ku GDP-ja rritej nga
eksploatimi i fuqis puntore, ndrkoh q ekonomia amerikane varej
nga importi i mallrave t lira q kryesisht vinin nga Kina. U hap epoka
e spekulimeve financiare. Kjo politik, ShBA-ve u solli rritjen spirale
t deficitit buxhetor q sillet rreth 13 trilion dollar dhe q nga vitet e
70-t papunsia ka shnuar rritje graduale, ndrsa prodhimi rnie.
Sistemi financiar q funksiononte mbi premisat e filozofis
ekonomike liberale at t mosndrhyrjes n ekonomi, u shndrruan
n baste dhe dominoheshin prej lojrave spekulative, aktort e
mdhenj si Chase Manhatan Bank, City Group, JP Morgan Chase,
fillluan t merreshin me t ashtuquajturat derivate financiare, t cilat
skan vler intrinseke por vlera e tyre derivon nga vlera e
instrumenteve t tjera financiare t letrave me vler kryesisht, por kto
844

lloj derivate jan zgjeruar n t gjitha instrumentet financiare, por

gjoja q u shpikn pr t ulur riskun por ato n fakt ishin baste, ndrsa
bankat e mdha u shndrruan n baste t derivateve financiare, andaj
vlera financiare e ktyre ka arritur sipas Bank of Settlement n Bazel
1.5 kuadrilion dollar, prandaj kjo sht flluska m e madhe
financiare (derivative bubble) n t gjitha kohrat, q arrin vler 20
her m t madhe se GDP botrore q arrin 50 trilion. Nse bhet
shptimi i bankave dhe i kontratave t tyre, q jan kapital fiktiv, nuk
do t mjaftonte gjith pasuria botrore pr t plotsuar vrimn e
zez, q kan krijuar bankat e njohura si JP Morgan, City Bank,
Goldman Sachs, q njhersh jan edhe aksionart kryesor t banks
qendrore amerikane q jan rezervat federale, q sht privatizuar n
mnyre gjysm-sekrete m 1913, pikrisht nga perandoria financiare
nga projektligji i hartuar n ishullin Jekyll q ishte pron e
Rokfelerve. Zaten projektligjin n kongresin amerikan e solli senatori
Nellson Aldrich, q ishte daja i Xhon Rokfelerit prgjat festave t
vitit t Ri, ku shumica e kongresmenve ishin n pushimet e vitit t ri.
Kshtu perandoria financiare futi nn kontroll Bankn Qendrore
Amerikane q u quajtn Rezervat Federale pr shkak t kamuflimit t
natyrs s vrtet t kqsaj banke, sepse opinioni amerikan nuk
pranonte Bank Qendrore. N kt mnyr u fut sistemi monetar
amerikan n duart e perandoris financiare n modelin e Venedikut.
Gjithashtu edhe Banka Qendrore Evropiane q u miratua n Traktatin
e Mastrihtit sht njsoj Bank Qendrore e Pavarur. Mayer Rotshild
themeluesi i dinastis Rotshild thoshte M jep t kontrolloj paran
dhe pr mua ska rndsi se kush sht ligjvnsi. Ky sht parimi i
dominimit t bankierve, banka qendrore e pavarur, e cila nxjerr
nga pasuria reale fitimin parazitar, ajo prfiton nga kamata
huamarrsve u vendos kushtzime pr kt sistem. Ishte edhe Kejnsi
sepse vinte nga qarqet e akademikve t rekrutuar nga perandoria
financiare prej shoqats Fabian, prandaj sistemi imperialist lidhet
me sistemin e banks qendrore t pavarur private .Rezervat federale
ishin shkaktart e depresionit te madh q filloi me shembjen e bursave
m 1929, sepse prmes kolaboracionistit t drejtorit t rezervave
federale Benxhamin Strong, ishin n shrbim t plot t
845

makinacioneve financiare t drejtorit t banks s Anglis, Norman

Montagnu q pretendonte t ishte udhheqs botror i bots
financiare. Q nga viti 1913, qeveria amerikane sht huamarrs i
rregullt i ktyre bankierve ndrkombtar, andaj dhe sot borxhi i saj
arrin rreth 13 trilion $. Presidenti Obama nse dshiron t punoj n
shrbim t kushtetuts amerikane q promovon t mirn e
prgjithshme, duhet q t marr hapin m heroik pr ta nxjerr ShBAn nga kriza, d.m.th., t nacionalizoj rezervat federale, ti
shndrroj n Bank Nacionale Amerikane n modelin hamiltonian.
Vetm ky akt i ndrmarr nga presidenti Obama mund ta afroj at n
madhshtin e presidentve amerikan si : Abraham Linkolni, Franklin
Ruzvelti q paraqesin dy presidentt m t famshm n historin e
Shteteve t Bashkuara t Ameriks. Pikrisht n momentet m t
vshtira historike, ata mbrojtn ShBA-n nga dezintegrimi, sepse
historia e ShBA-s gjithmon ka qen n luft pr pavarsin e saj,
prderisa sistemi monetar kontrollohet nga perandoria financiare
prmes rezervave federale. ShBA-ja nuk gzon sovranitet t plot,
nuk ishte i rastsishm paralajmrimi i Abraham Linkolnit se
Amerika duhet ti friksohet m tepr armikut t brendshm. Qarqet
pro-imperialiste t Londrs e pan q ShBA-ja nuk mundet q t
mposhtet nga fuqit e jashtme, por vetm nga mnyrat e diplomacis
veneciane q mund t mishrohen ne personazhin e Jagos n
tragjedin Othello-s t Shekspirit, duke infiltruar njerzit e tyre n
qarqet m t larta te politiks, mediave, financave etj.

846

SFIDA E CIVILIZIMIT EVROPIAN

Obama n ekonomi ishte sikurse Herbert
Hoveri q i ndihmoi Bankiert,ndrsa n
politiken
e
jashtme
e
ndiqte
Z.Brzezinskin.Tek Obama
nuk mund t
gjendet asnj element i prbashkt me idet
etrve themelues t SHBAs, por ai i takon
tradits s Andrew Jacksonit

847

Barak Obama
do president amerikan q t jet i suksesshm duhet ta njoh mir
sekretin e siprprmendur t lindjes s ShBA-s si republik e par
sovrane dhe armiqt e saj tradicional. Fraksioni pro-monetar q jan
kshilltart e tij Poul Walker q ishte drejtues i rezervave federale dhe
ai vendosi fazn e par t derregulimit financiar, Larry Summer ishte
sekretar i thesarit, i cili loboi fuqishm n Kongresin Amerikan, q t
anulohet akti Glass Stegal i vendosur prej presidentit Ruzvelt dhe
kishte pr qllim q t ruhen dhe mos spekulohen parat e
depozitarve. Kt e zvendsoi me aktin e modernizimit t shrbimit
financiar m 1999, q mundsonte bashkdyzimin e bankave
komerciale me ato t investimeve. Timothy Geithner ka qen drejtues,
udhheqs ekzekutiv i rezervave federale t Nju Jorkut, q sht dega
m e fuqishme e rezervave federale. Kshilltart ekonomik t
presidentit Obama kan qen pjesmarrs n ardhjen e ksaj krize dhe
q t tre jan pro-monetar, prandaj duket paradoksal ekipi i tij
ekonomik. Kshilltart e tij jan mbshtetur te Kejnsi n teorin e tij
t shpenzimeve si mjete stimuluese fiskale. Kjo ndodh sepse
akademikt e panderuar t perandoris financiare kan prdorur
filozofin e tyre t paraplqyer : Georg Fridrih Hegelin, m sakt
iden e tij t tezs-antitezs dhe sintezs q mund t prkthehet :
Problem-reagim=zgjidhje. Nse zbrthehet ideja e Hegelit, ajo
848

nnkupton krijimin e krizs kaotike, provokimin emocional t

publikut, reagimin publik dhe prmes qarqeve t tyre imponojn
zgjidhjen q sht n favor t perandoris financiare. Kto jan
metoda t sofistikuara t shplarjes s trurit. Fraksionet pro-monetar
mbshteten n t njjtn shkoll ekonomike por t varianteve t
ndryshme ku bjn pjes : Milton Fridmani dhe Xhon Majnard Kejnsi,
si autor kryesor t filozofis ekonomike t krkes-oferts : Supply
Side (Fridmani) dhe Demand Side(Kejnsi).Q kto dy jan
ekonomist oborrtar q intelektualizmin e tyre e orientuan n drejtim
t interesit t bankierve. M.Fridmani vjen nga Shoqata Mont
Pelerine, ndrsa Kejnsi nga Shoqata gjysm sekrete FABIAN. Kto
variante monetare kan qen t formuluara shum m hert nga qarqet
pro-imperialiste dhe n thelb t bazuara mbi parime pseudoshkencore
dhe n vend te globalizimit progresist n shekullin e teknologjis.
Kto sisteme e globalizuan varfrin n prmasa globale e cila arrin
n rreth 3 miliard njerz. T gjith kta pseudo-akademik punojn
pr qllimet e bankierve ndrkombtar q njihet si perandoria
britanike financiare q sht utopia e QEVERIS BOTRORE, e
cila do t kontrolloj resurset botrore dhe t funksionoj sipas
logjiks politike t Aristotelit : Dikush sht i lindur t jet zotri dhe
dikush rob, ndrsa njerzimi do ti nnshtrohet recets s ministrit t
ekonomis Adolf Hitlerit, Hjalmar Shahtit q njihet si Fiscal
Austerity, Shtrngim fiskal, q nnkupton ndrprerjen e
investimeve n fushn e investimeve produktive, infrastrukturore,
agro-industriale dhe t siguris sociale. Si pasoj standardi jetsor
ulet n suaza t mbijetess fizike dhe ky sht nj lloj gjenocidi
ekonomik i sofistikuar. Kt sistem e zbatoi Heinrich Bruning dhe
Franz Von Papen n republikn gjermane t Vajmarit, pas
hiperinflacionit q ndodhi si pasoj e masave t ndrmarra kundr
Gjermanis me an t kushteve t Marrveshjes s Versajs m 1919,
q duhej Gjermania t paguante dmshprblimin nn akuzn e
fajtorit kryesor pr Luftn e Dyt Botrore. Politika ekonomike e
ndrmarr nga Franz Von Papen dhe Brunning, me an t
shtrngimeve fiskale, rrogat u uln n masa jashtzakonisht t ulta,
gati rroga mujore u zvoglua n t ardhurat gjysm-javore, pr nj
849

muaj dhe puntort i shndrroi n skllav, bujkrobr, andaj nga ktu del
nevoja e kampeve t prqendrimit, d.m.th., pr ti shfrytzuar pr
pun. Hjalmar Shahti i cili erdhi si ministr i ekonomis dhe ishte
agjent i drejtorit t banks s Anglis, Norman Montagnu. Zaten
kredia e siguruar nga ky kartel financiar botror pr armatim dhe
kompania e helmeve t lufts IG FARBEN pron e kartelit bankar
financiar. N vend q t pranohet plani ekonomik i Dr. Leutenbachut
q parashikonte rritjen e investimeve n sektorin agro-industrial
produktiv, infrastrukturor u pranua programi i shtrngimit fiskal q
u vendos prej Bruning Von Papen dhe e vazhdoi H. Shahti, andaj kto
masa t ndrmarra n ekonomi favorizuan lindjen e fashizmit dhe
ardhjen e Hitlerit n pushtet. Sot zdhnsi kryesor i politikes
ekonomike t Hjalmar Shahti sht Gordon Brown, pr faktin q City
of London sht qendra e rrjetit financiar ndrkombtar me degn e
saj n Wall Street, sikurse n Gjermanin e Vajmarit. Kushtet e
shtrngimit fiskal shteteve t ndryshme u ka imponuar edhe FMNja, q karakterizohet me uljen e standardit jetsor n nivel t
mbijetess fizike. Shtrngimi fiskal sht ekuivalent i gjenocidit
ekonomik, andaj kjo politik ka pasoja se qeverit bhen gjithashtu
m t dobta pr mbajtjen e paknaqsis sociale q lind andaj sht i
nevojshm dhe i domosdoshm represioni policor neo-nazist.
Momentalisht krcnimi i civilizimit modern bhet gjithnj e m
serioz, andaj nse pranohet ideja e fuqizimit t institucioneve
ndrkombtare dhe shtrngimi fiskal, pr ti shptuar bankiert,
do t krijohen kushtet potenciale t Lufts s Tret Botrore. Kjo
nnkupton q ideja e kryeministrit britanik bashk me modelin
IMF=SHAHT, leht mund t na shpij n drejtim t Lufts s Tret
Botrore, andaj sfida e Obams sht e njllojt me sfidn e Ruzveltit.
Duhet ose t shkputet nga Gordon Brown sikurse Ruzvelti q prmes
Karts s Atlantikut garantohej e drejta e vetvendosjes dhe sistemi
Brettton Wood me sistemin fiks t kmbimit t valutave ku t
sigurohet kredi me interes t ult fiks pr rivitalizimin e industris,
infrastrukturs dhe ringjalljes ekonomike. Edhe Obama duhet t
ndrmarr masat e ngjashme me Ruzveltin ose t gjith do t shkojm
drejt mesjets s errt me shprthim t luftrave, epidemive, varfris.
850

PROGRAMI I STIMULIT EKONOMIK T

PRESIDENTIT OBAMA
Perandoria financiare q qndron pas monetarizmit n mbrojtjen e
sistemit banks qendrore t pavarur, i friksohen politiks
ekonomike amerikane, q e themeluan etrit themelues t ShBA-ve
me synim t arritjes s sovranitet t plot nga perandoria imperialiste
Britanike. Qarqet e kartelit financiar sot bjn prpjekje q me do
forc ta prmbysin kt sistem, sepse kjo do t shnoj fundin e
feudalizmit financiar n bot. Sot, nga po kto qarqe bhen shpifje dhe
shtrembrim faktesh si pr Hamiltonin, Ruzveltin, me qllim q t
mos vij n shprehje. Veanrisht Ruzvelti ishte presidenti i fundit
amerikan q ia dha goditjen e fort ksaj perandorie financiare, por se
pati fatin ta shkatrroj totalisht. Ai s pari filloi me riorganizimin e
sistemit bankar amerikan. Shfrytzoi korporatn e ristrukturimit
financiar q e themeloi Herbert Hover. Herbert Hover vendosi ti
ndihmoj bankiert andaj dhe dshtoi, ndrsa Ruzvelti ishte mjaft i
kujdesshm n luftn kundr ksaj perandorie. Ai themeloi nj
komision t quajtur Pekora, ku akuzoi Morgant dhe bankiert u
gjetn n defanziv, ndrsa Ruzvelti e shfrytzoi kt moment pr ta
riorganizuar sistemin bankar. I mbylli t gjitha bankat dhe vendosi
ligjin mbi bankiert, sepse ata ishin mbi ligjin. Paralajmrime
kundr bankierve kishte nga disa president sikurse Tomas
Xheferson, i cili njihte fokusin bankierve, q ishte themelimi i
banks qendrore t pavarur, kur thot se : N rast se bankiert arrijn
ta kontrollojn sistemin monetar ather prmes inflacionit dhe
deflacionit, kur t duan bankiert mund ta shkatrrojn sistemin
bankar. Banka qendrore e pavarur ishte e dizajnuar sipas ides s
Mayer Rotshildit : M jep t kontrolloj paran dhe sm intereson
kush sht ligjvns, prandaj Ruzvelti e hoqi standardin e arit,
sepse ajo shkaktonte deflacion dhe standardin e arit e zvendsoi me
rezervat e arit d.m.th., paraja duhet t emetohet n varsi t
prodhimit t mirave fizike. Nuk sht e arsyeshme t emetohet vetm
851

n varsi t sasis s arit t depozituar. Ruzvelti prmes agjencive t

shumta, forcoi kontrollin e qeveris federale mbi ekonomin dhe nxiti
programe stimulimi n fushn e investimeve publike si n
infrastruktur, n ngritjen e industris, ndrsa korporata e
ristrukturimit financiar gati funksionoi sikurse modeli banks
nacionale hamiltoniane q shpreh funksionim antagonist me modelin e
banks qendrore t pavarur. Ruzvelti jo vetm prmes programit t tij
t njohur si NEW DEAL apo New deal q n fakt ishte zbatim i
modelit ekonomik amerikan t etrve themelues t ShBA-ve, q n
thelb sht ekonomi e planifikuar nacionale q asnjher nuk duhet
ngatrruar me Marksizmin, sepse Marksi ishte variant i monetarizmit
dhe fryt i shkolls ekonomike t Londrs, sikurse liberalizmi apo
tregu i lir. Ruzvelti pasi prjetoi smundjen e poliomielitit, pati
koh t bj refleksione t thella mbi vetveten. Iu dha leximit dhe
studioi traditn intelektuale t etrve themelues t ShBA-ve, sepse
ishte nipi i nj revolucionari q dha nj kontribut t madh gjat
revolucionit amerikan. Ai ishte Isak Ruzvelti q ishte bashkpuntor i
sekretarit t par t financave Aleksandr Hamilton. Franklin Ruzvelti
kishte nj karakter t fuqishm dhe ishte njeriu m meritor pr
njerzimin n shek e XX. Sipas t afrmve t tij, ai ndryshoi shume,
pas ksaj smundje thoshin se ai ishte br njeriu m i mir dhe m i
sinqert. Kt karakter e shpreh edhe n politik si president i ShBAve. Qarqet kuazi-akademike prpiqen q ta shtrembrojn rolin e tij n
kto momente kye pr historin e njerzimit, sa i prket suksesit t tij
pr ta rimkmbur vendin e tij nga depresioni. Kuazi-akademikt q
ishin instrumente propagandistike t perandoris financiare ata kt
merit ia veshn ekonomistit t njohur liberal anglez Xhon Majnard
Kejnsit. Po t lexohen tekstet e ekonomis mund t gjendet ky fakt.
N kt grack bien madje edhe intelektual t njohur t kalibrit
shum t lart, q nuk i njohin kto histori shum t rndsishme,
sepse perandoria financiare i friksohet shum Ruzveltit, andaj dhe sot
mund t vrehet nj rezistenc e jashtzakonshme e ktyre qarqeve
pr t ardhur n shprehje metoda ruzveltiane. Biseda n mes t
Ruzveltit dhe Kejnsit e demaskon kt t pavrtet. Nga takimi q pat
Ruzvelti me Kejnsin, ata u ndan me prshtypje t ndryshme pr njri852

tjetrin. Kejnsi i tha sekretarit t puns Ruzveltit, Frencis Perkins se

kam menduar se sht m i arsimuar se Ruzvelti ekonomikisht,
ndrsa Ruzvelti tha pr Kejnsin se Kejnsi ai ishte m tepr
matematikan se sa politikolog ekonomik, andaj ndryshe nga miti,
Ruzvelti nuk e dgjoi Kejnsin as edhe nj ast. Ruzvelti ndoqi me
fanatizm sistemin ekonomik t etrve themelues, idet e Hamiltonit,
Henry Kareyt, Henry Clay. Prballja m e fuqishme n mes t
Ruzveltit dhe Kejnsit u b n Bretton Wood m 1944, kur Ruzvelti
prpiqej t shfrytzonte kt konferenc pr ta eliminuar
kolonializmin, q ishte element i feudalizmit mesjetar, andaj dhe ai
ishte ndjeksi i vetm i idealeve republikane, humanizmit dhe i
mendjeve m t ndritura t renesancs evropiane q kishte si ideal
republikn sovrane q ishte n shrbim t s mirs s prgjithshme.
Mbi kt parim u bazua edhe sistemi Vestfalian q i dha fund lufts 30
vjeare religjioze, qytetare n Evrop. Ruzvelti dshironte ti sfidonte
definitivisht armiqt e njerzimit q ishin fashizmi dhe kolonializmi,
andaj edhe mobilizoi kombin amerikan n luft, pr t shptuar
njerzimin nga kjo kataklizm. Ai dshironte t riprodhonte metodat
amerikane pas lufts, andaj kt ia tha dhe ercilit, megjithse ercilit
nuk i plqente nj gj e till, sepse ai vinte nga vendi me tradit t
vjetr pro-kolonialiste. Andaj ai themeloi Kartn Atlantike n mnyre
q ta detyroj Anglin t braktis logjikn koloniale, sepse kjo kart
parashikonte t drejtn e vetvendosjes s kombeve, e cila do tu
mundsonte kombeve t jen autonome dhe t rrisin standardet e
jetess, sepse ai ishte i tmerruar kur vizitoi nj shtet afrikan, Gann
kur pa pasojat e kolonializmit, se si njerzit vdisnin nga varfria dhe
smundjet. Ruzvelti nuk e kishte ne projekt luftn e ftoht qe ndodhi
pas Lufts s Dyte Botrore, q u nxit nga kto qarqe pro-imperialiste,
por ai prpiqej q prmes katr xhandarve t paqes si : Amerika,
Anglia, Rusia, Kina ta sigurojn paqen botrore dhe sistemin
vestfalian t kombeve sovrane t lira. Gjja e dyt q ndrmori
Ruzvelti ishte konferenca e Bretton Wood-it q kishte pr synim
garantimin e kredive me interes t ult dhe me norma t interesit fiks
dhe vler valutore fikse q shtetet e lira t rrisin kapacitetet e tyre
prodhuese, t bhen investime t mdha afatgjate n mnyre q ato t
853

zhvillohen ekonomikisht dhe t rritet standardi jetsor i banoreve t

tyre. Prandaj, Kejnsi ishte pro-imperialist. Ai ishte antar i shoqats
gjysm-sekrete Fabian, q rekrutohen akademik q u shrbejn
elitave financiare, andaj dhe ai n Bretton Wood u prpoq q t
instalonte qeverin botrore. Rolin e institucioneve t Bretton
Woodit q t kontrolloj sistemet financiare t komb-shteteve, duke u
instaluar kamata dhe borxhe shteteve n mnyre q t mbahen n
gjendje t varur ekonomike dhe gjysm-koloniale me mnyra shum
t sofistikuara t kontrollit. N kt konferenc Ruzvelti e sfidon
shum rnd sepse ishte anti-imperialist, andaj Kejnsi vetm tri dit
pas ksaj konference q u mbajt n Bretton Wood, psoi infarkt, ngaq
dshtoi ti zbatoj interesat e perandoris financiare. Ruzvelti vdiq pak
m hert se ti zbatoj qllimet e tij. Pas tij erdhi Hurry Truman q
ishte i paformuar si lider. Nuk njihte problemet dhe u vendos n krah
t pro-imperialistve dhe ShBA-ja mbeti pa realizuar misionin human,
idealin e rilindsve evropian t etrve themelues amerikan.
Prkundrazi Hurry Truman bie n grackn e filozofit anglez Bertrand
Rusell dhe pa nevoj i hedh dy bombat nukleare n Hiroshim dhe
Nagasaki, q t shrbejn si mjet politik pr t instaluar qeverin
botrore duke shfrytzuar luftn preventive nukleare. N vend t
realizimit t sistemit vestfalian t garantuar nga katr xhandart e
paqes, fillon Lufta e ftoht-ShBA-BRSS, dhe n vend q t kryejn
rolin n asistimin e shteteve, Banka Botrore dhe FMN-ja i fusin n
borxh shtetet dhe prmes kushtzimeve e reformave strukturale
makroekonomike, shtetet futen n borxhe t thella dhe dalngadal
fillohn t shkatrrohet programi New deal i Ruzveltit dhe n gusht
t vitit 1971 arrin kulmin. Sistemi i Breton Woodit nga sistemi fiks i
kmbimit valutor kalon n fluktuativ ku spekulatort financiar
fillojn tiranin e tyre. M pas instalohet edhe logjika Laissez Faire
apo e mosndrhyrjes n ekonomi. Si fryt i ksaj doktrine sht
derregulimi q nnkupton mosndrhyrje totale n shtjet
ekonomike. Liberalizimi i ekonomis amerikane gradualisht solli
krizn e sotme financiare q sht n proces t dezintegrimit total.
Barak Obama filloi me logjikn e Kejnsit, d.m.th., me terapin antirecesive q nnkupton shpenzime publike n vler prej rreth 875 mil
854

$, por kjo mase nuk sht e mjaftueshme, sepse s pari duhet t bhet
riorganizimi i bankrotimit t bankave kryesore t cilat jan marr me
tregtin e derivateve financiare, t cilat kan arritur vlern e 1.5
kuadrilion dollarve, q njhersh paraqesin edhe flluskn m t
madhe t derivateve financiare. Andaj kriza e kredive hipotekare ishte
vetm nj maj e Ajsbergut, q e shpalosi problemin e vrtet t ksaj
krize financiare q ka bankrotuar sistemin financiar global. Kjo mas
fiktive e derivateve financiare duhet t shihet nga fletoret e bankave
sepse jan kontrata t transaksioneve n t ardhmen, baste mbi letrat
me vler, andaj bankat duhet t pastrohen nga ky kapital fiktiv si mas
akute n ballafaqim me krizn. Por, problem ky jan banka qendrore
e pavarur amerikane, q u privatizua m 1913 nga bankiert q e
planifikuan kt projektligj n ishullin Jekyll Island nga ca familje
kryesore q jan kye q bjn pjes n t ashtuquajturit oligarkt
financiar. Rezervat federaleshkaktuan depresionin e viteve 1929,
edhe sot rezervat federale q i japin qeveris amerikane kredi me
kamat andaj kjo paraqet origjinn e krizs. Ky sistem financiar
ShBA-ve u ka shkaktuar borxh prej rreth 13 trilion dollarve, andaj
bankrotimi i banks qendrore sht ky i suksesit t ballafaqimit t
krizs financiare. Pas bankrotimit duhet bhet riorganizimi i saj si
bank nacionale nn kontroll t qeveris federale e cila emeton kredi
vetm me plqim t kongresit pr investime t caktuara, prandaj
braktisja e logjiks monetare me bank qendrore, braktisja e logjiks
liberale t mosndrhyrjes n ekonomi apo derregulimit financiar q u
soll gjat kohs s presidentit Xhimi Karter, zhdukja e derivateve
financiare q u legjitimuan prej Alan Greenspanit n kohn e
presidentit Ronald Regan. Pas shembjes s bursave m 1987 jan
masat urgjente q duhet ti ndrmarr presidenti amerikan, Barak
Obama. JO NACIONALIZMI i bankave q krkojn shptim,
sepse qeveria federale n kurriz t taksapaguesve duhet tu paguaj
humbjet nga spekulimet q kan br, por RIORGANIZIMI I
BANKROTIMIT t tyre, prmes aktit Glas Stegall q kto banka
t ndahen nga bankat e investimeve q ata t lozin rolin e garantimit t
kredive pr investime t dobishme n prodhim, projekte
infrastrukturore, ruajtjen e parave t depozitarve dhe vendosjen e
855

sistemit rregullator mbi funksionimin e ktyre bankave. Ajo q sht

m kryesore sht ndrprerja e spekulimeve nga kto banka me an t
tatimit, pra tatimi i do transaksioni do t ishte nj mas e dobishme
pr t neutralizuar spekulimet financiare t cilat vjelin kapitalin nga
sektori real i ekonomis. Presidenti Obama duhet t ndjek Ruzveltin,
n mnyre q t shptoje Amerikn nga kjo kriz. Ai duhet t kthehet
n sistemin ekonomik amerikan t trashguar nga etrit themelues, si
model m i suksesshm ekonomik dhe t ndrtoj infrastrukturn
financiare q nnkupton sigurimin e kredis s mjaftueshme m
kamat t ult, t vazhdueshm vetm pr sektorin prodhues n
mnyr q ekonomia amerikane nga ekonomi shrbyese t varur nga
importi me rritje spirale t borxhit, t kthehet n ekonomi produktive.
Investime n infrastruktur por mbi logjikn e krijimit kushteve pr
industrializim dhe zhvillim t tregtis, q nnkupton ngritjen e
infrastrukturs t bazuar n shkenc, p.sh., ngritja e sistemit
hekurudhor me teknologji t lart MAGLEV, apo trena me shpejtsi
t madhe, ngritja e infrastrukturs publike n sektorin e komunikimit
t ujit, t spitaleve, urave, kanaleve, rrugve. Por m e rndsishme
sht ndrtimi i reaktorve termonuklear q sigurojn energji t
mjaftueshme pr t ringjall industrializimin e Ameriks. Vetm kjo
sht mnyra e rritjes s dendsis, fluksit t energjis, pr t rritur
nivelin e industris, rrjedhimisht dhe t produkteve fizike pr tiu
prgjigjur krkesave t popullats q sht n rritje. Thelbi i sistemit
ekonomik amerikan sht ngritja e industris si mnyr pr t rritur
prodhimin pr kok banori dhe pr km 2, prmes rritjes s fuqis s
puns prmes makins-mjet, andaj edhe investimi m i madh duhet te
bhet n sektorin kapital t makins mjet. N kt sektor duhet t
orientohet edhe zhvillimi shkencor q industria t thith t arriturat e
teknologjis m moderne, andaj rimkmbja e sektorit financiar mbi
baza t banks nacionale n modelin hamiltonian. Investimet n
projekte t mdha infrastrukturore n energjin nukleare jan t
domosdoshme pr t ngritur industrin dhe kapacitetin prodhues pr
km2 , si mjet i domosdoshm pr t rritur kapacitetin ekonomik pr t
ndjekur ritmin e rritjes s potencialit relativ t dendsis s popullsis
pr km2. Andaj, t gjitha kto masa jan n prputhje me zbatimin e
856

sistemit ekonomik amerikan dhe braktisjen e sistemit liberal anglez,

q Adam Smithi bri plagjiat t fiziokratve si Quesney me urdhrin e
Lordit Shelburnit q dshironte prmes ktij sistemi ti mbante t
varura kolonit amerikane dhe Francs, vetm pr ti siguruar Anglis
lnd t pare dhe fuqi t lir skllave. Prandaj, kur u themelua kjo
doktrin u themelua pr ti mbajtur t tjert n prapambetje
ekonomike, ndrsa historikisht vet Britania e Madhe q kur erdhi
Robert Walpole, si kryeministr britanik m 1723 e deri m 1860 nuk
kan ndjekur logjikn e ekonomis s tregut, por kan ndjekur nj
politik ekonomike protektive pr t fuqizuar industrin vendase,
ndrsa tregun e lir u imponojn vendeve t pazhvilluara me qllim q
ti mbajn n varsi ekonomike, ti eksploatoj fuqin puntore dhe
resurset natyrale, sepse Fridrih Listi ekonomisti i njohur gjerman,
ithtar i shkolls ekonomike amerikane mbi programin e tij Bizmarku
jo vetm q bashkoi Gjermanin por edhe e bri shtetin m t
fuqishm ekonomik n Evrop, se vende t pasura jan, jo ato q
shesin lndn e par, por ata q prodhojn produktin final, andaj edhe
shkolla ekonomike amerikane q u themelua si nevoj e pavarsimit
nga kolonizatort imperialist anglez u themelua pr t qen t
vetmjaftueshm, si kusht thelbsor pr t ngritur institucionet e nj
republike sovrane, andaj dhe etrit themelues vendosen dhe tarifa
mbrojtse t industris m qllim q kto industri infantile t rriten
dhe t thithin teknologjin m moderne q t rrisin kapacitetin pr
prodhim dhe pr ngritjen e cilsis s prodhimit. Ndrsa rivitalizimi i
ekonomis botrore sht i varur shum nga ekonomia amerikane.
Obama duhet q sikurse Ruzvelti ta mbaj Breton Wood-in dhe t
rivendos sistemin fiks t kmbimit t valutave me qllim t sigurohet
kredi me norm t interesit t ult q shtetet t rrisin kapacitetin
produktiv pr t rimkmbur industrin domestike. Kjo sipas La
Rouchit duhet t bhet marrveshje t ndrrimit t arkitekturs
financiare globale prmes katr fuqive m t mdha si : ShBA, Rusia,
Kina dhe India. sht koha e ndryshimeve radikale, m sakt sht
momenti i nj kthese historike, por vetm kthimi te Ruzvelti mund ta
bj kt kthes n dobi t njerzimit. Presidenti Obama akoma nuk
sht konkret. Prpjekja e Hillary Klintonit sht shum pozitive n
857

rregullimin e marrdhnieve me Kinn dhe Rusin. Ka ardhur koha

pr ti dhn fund ksaj perandorie feudale financiare. Agjenda neoliberale q u prhap n frymn e globalizmit, globalizoi vetm
varfrin, andaj ShBA-s i mbetet q t jet fanar i shpress dhe
tempull i liris pr mbar njerzimin si thoshte gjeneral Lafajeti,
gjeneral francez q vullnetarisht shkoi pr ta ndihmuar revolucionin
amerikan. Presidenti Obama, duhet ta zgjidh dilemn e
siprprmendur n dobi t njerzimit, ti jap fund globalizimit dhe
njerzimi t futet n periudhn e renesancs se art, sepse ky ishte
edhe amaneti i etrve themelues t Shteteve t Bashkuara t Ameriks.
Presidenti Obama akoma nuk ka vendosur t ndjek Ruzveltin, por
kshilltart e tij q marrin urdhra prej Wall Street-it q sht sekretari i
thesarit, Timothy Geithner, i cili vazhdon akoma t shptoj bankiert,
hedh fondet private. Drejtuesi i rezervave federale Ben Bernanke,
vazhdon t hedh para n qarkullim dhe nga gjendja e deflacionit q
mbizotron momentalisht hapet tendenca e hiperinflacionit q sht n
detonim e sipr dhe kjo do t shnonte dezintegrimin e sistemit
financiar botror, e shoqruar me deindustrializim dhe depopullim.
Andaj, Presidenti Obama ka rastin q pr t shptuar ShBA-n ti
kthehet kushtetuts unikale t ShBA-s, m sakt preambuls s saj q
sublimon idealet m t larta t njerzimit dhe n baz kushtetuese t
ndihmoj njerzimin, sepse sistemi politik amerikan, presidentin e
pajis me nj fuqi t madhe ekzekutive t mjaftueshme pr t br
kthes ne kt moment kritik historik. Presidenti Obama duhet t
shkputet s pari nga kshilltart e tij ekonomik sikurse : Poul Walker,
Larry Summer, Tedy Greithner si dhe nga (ish)kryeministri britanik
Gordon Brown dhe tash David Kameroon q sht sot prfaqsuesi
kryesor i Kejnsianizmit dhe avokat i Banks qendrore t pavarur, i
fuqizimit t rolit t FMN-s dhe t ides utopike t globokratve
Qeveria botrore. Presidenti Obama sa m shpejt duhet t kthehet te
Ruzvelti dhe t lansoj programin e famshm New deal, t
rivendos sistemin Bretton Wood sistemin fiks t kmbimit t
valutave dhe t shpall bankrotim t sistemit momental financiar
global. Ndrsa, nse presidenti Obama vendos ti shptoj bankiert s
shpejti do t ballafaqohet me krizn m t madhe ekonomike dhe bota
858

do t futet n nj faz t re q Zbigniev Brzezinski e quajti Jasht

kontrollit.

859

SFIDA E LIDERSHIPIT TE VRTET

IDET E REVOLUCIONIT AMERIKAN

Deklarata e Pavarsis m 4
korrik 1776

DITT E PARA T OBAMS SI

PRESIDENT I SHBAs
Presidenti Obama gjendet n pozita shume t disfavorshme dhe do ta
quaja me fat ose pafat, sepse e merr presidencn e ShBA-ve pikrisht
n kohn kur duhet br ndryshime radikale me karakter historik. Deri
n kto momente ai n asnj ast nuk ka treguar karakterin e nj
burrshtetasi t madh. M tepr ka qene i shkoqitur nga realiteti duke
br gabim pas gabimi. Por kjo pavendosmri dhe jokompetenc
ShBA-n, e kan vendosur n prag t kolapsit ekonomik, q
nnkupton pasoja katastrofale pr t gjith planetin. Disa njohs t
mir t realitetit amerikan kan diagnostikuar tek ai kompleksin e
860

Neronit dhe sindromin Narcisoid d.m.th., (njeri q ka humbur lidhjen

me realitetin dhe loz rolin e njeriut t madh) q vjen n nj pozit
shum t lart me prgjegjsi ta madha, si thoshte Fridrih Shileri i
madh gjate revolucionit francez Ora e madhe historike gjeti njerz t
vegjl . Deri sa Roma digjej ai dfrehej n aventura ndrkaq e dnoi
Senekn, kshilltarin m t zellshm t tij dhe disa tjer gjoja pr
implikim n komplot kundr tij. N samitin e G-20 ai mendoi se sht
n nj ekskursion n Londr pa prfaqsuar as interesin m t vogl t
ShBA-ve duke qen trsisht i mbisunduar prej kryeministrit britanik
Gordon Brown. Ai vazhdoi politikn e Bushit sa i prket aspektit t
shptimit t Bankave duke dhn 1.5 trilion dollar ndrkohe q t
ardhurat vjetore prej tatimeve jan 2.3 trilion dollar dhe qeveria
federale trashgon nj borxh prej 13 trilion dollar. Kshilltart e tij
ekonomik si : Peter Orszag, Larry Samer etj. Ky i fundit sht i njohur
si pr shkak t heqjes se aktit Glas Stegal, q ishte rregullator e
sistemit bankar q bnte ndarjen n mes t bankave komerciale dhe t
investimit, sot sht kryetar i kshillit ekonomik t presidentit. Kta
kshilltart e tij q jan ekonomist bihejviorist, si mas pr zbutjen e
krizs s Obams i kan propozuar reforma n shndetsi, q ka t
bj me uljen e buxhetit n shndetsi pr 30% q i bie diku 600
biliard dollar. Kjo reform parasheh rivendosjen e eutanazis pr t
smur kronik t pashpres, pr invalid t shkalls s rnd sipas
parimit jet q ska vler pr ta jetuar. Kjo reform i prngjan
reforms s njohur t Hitlerit e quajtur T4 Tiergarten. Dr.Karl Brand
dhe Philip Bouhler ishin t prcaktuar nga Hitleri pr ta zbatuar kt
plan q parashikonte zbatimin e eutanazis t nj kategorie t
smurve t rnd t kategorizuar n grupin jet e pavler pr ta
jetuar dhe kto masa naziste ishin t zbatuar para se t fillonte dbimi
i ifutve. Deri me tani Obama vetm ka gabuar dhe rejtingu i tij ka
filluar t psoj rnie. Kjo mas ekonomike bie n kategorin e
Shahtianizmit, ministri i ekonomis hitleriane q vendosi Franz Von
Papen dhe Bruning, para tij q ka t bj me uljen e shpenzimeve
buxhetore pr qllime sociale ose ndryshe njihet si shtrngimi fiskal.
Shptimi i bankierve sht provuar por pa rezultat gjat kohs s
presidentit Hover, n kohn e depresionit t madh q ngjau m 1929861

30. Meqense t ardhurat vjetore arrijn 2.3 trilion dollar, ndrsa

shpenzimet 1.5 trilion pr shptimin e bankierve gjoja pr
kapitalizimin e bankave por taksapaguesit nuk kan fituar aksione n
kto banka, 700 bilion pagimi i borxhit dhe 500 bilion pr mbajtjen
e ushtris amerikane n Irak, Afganistan etj., ndrsa pr qllime
sociale, investime kapitale, infrastrukturore dh agro-industriale
mungojn mjetet financiare kshtu q Amerika rrezikohet me kolaps
fiskal, ndrsa nse shtypen para m tepr dhe infuzionohen n sistem
rrezikohet vlera e dollarit dhe inflacioni rritet. Borxhi i madh e rndon
akoma m tepr, prandaj ShBA-ja nuk ka dalje nga recesioni, por futet
akoma m thell n krizn ekonomike. Sa m shum q t bjere vlera
e dollarit edhe ekonomia amerikane, kjo ka ndikim t madh n
ekonomin e Kins e cila varet nga eksporti dhe tregu global. Prandaj
tkurrja e tregut global sht me pasoja t rnda pr ekonomin e
Kins. Por Kina mban edhe nj numr t madh t bonove t thesarit t
qeveris amerikane dhe dollarve amerikan andaj, Amerika i ka nj
borxh Kins rreth 1 trilion dollar. Prandaj, si devalvimi dhe rnia e
ekonomis amerikane ka pasoja katastrofale n ekonomin e Kins,
por nse bie ekonomia e Kins q sht nj prodhues gjigant dhe jan
t varura shum shtete. Edhe vete Amerika dhe Evropa prej
prodhimeve t saj sepse prej vitit 1968-71 gjat qeveris s Niksonit u
imponua logjika e tregut t lir n ShBA prej shkolls ekonomike t
ikagos prej Hilton Friedmanit dhe n baz t ksaj logjike ShBA dhe
Evropa eksportuan industrin e tyre n Kin. Kjo ndikon n thellimin
e mtutjeshm t krizs globale ekonomike. Prandaj, nga gjendja e
ekonomis amerikane varet edhe ekonomia e te gjith planetit pr
shkak t sistemit t bazuar n dollar. D.m.th., nse ekonomia e
Ameriks pson kolaps kemi zhvillim zinxhiror t rnies s
ekonomive t mdha duke filluar prej Kins, Rusis e cila gjithashtu
varet nga eksporti i nafts dhe gazit natyror dhe kjo do t godiste
sektorin real ekonomik. Niveli i prodhimtaris botrore do t binte n
nivele kritike pr mbajtjen e popullsis botrore dhe kjo do t
shnonte hyrjen n periudhn e errt.

862

ORIGJINA KRIZS EKONOMIKE GLOBALE

Pr ta kuptuar sakt krizn globale financiare duhet njihet mir
historia e revolucionit amerikan dhe e konfliktit permanent n mes t
sistemit amerikan dhe britanik. Pr t mos ndodhur ky skenar qe veq
sht n proces t dezintegrimit, problemi qndron n sistem andaj
dhe zgjidhja nuk duhet krkuar brenda sistemit por n ndrrimin e
sistemit financiar botrore q mbahet prej FMN-s, Banks Botrore
n modelin kejnsian, sepse ai ishte pr banke qendrore t pavarur, ai
ishte monetarist. Kejnsi u ndesh me Ruzveltin ne New Hampshire, n
konferencn e famshme t Breton Woodit m 1944, pikrisht rreth
shtjes s banks qendrore, por Ruzvelti ishte m i fuqishm, vendosi
kmbimin fiks t valutave, dollarin e lidhi me rezervat e arit dhe
aprovoi planin mareshal pr ringritje ekonomike t Evrops
perndimore. Por kishte synime edhe n asistimin e ekonomis
globale, ndrsa n aspekt politik ai kishte pr qllim ta rrnjoste
kolonializmin britanik dhe rivendosjen e sistemit vestfalian, sistem
botror q respekton sovranitetin e kombeve dhe dekolonizimin e
popujve t kolonizuara. Pr kt qllim ai rivendosi kombet e
bashkuara q t ruajn paqen botrore dhe t pengojn represionin
politik n bot, ndrsa FMN-ja dhe Bankn Botrore i dizajnoi n at
mnyr qe ti asistojn kombet drejt rimkmbjes ekonomike.
Prandaj, ai krkonte q katr xhandart ta ruanin paqen botrore :
ShBA-ja, Rusia, Kina dhe Anglia. Por gjithka mori fund me vdekjen
e tij. Ruzvelti ishte ithtar i sistemit politik dhe ekonomik amerikan,
andaj dhe e zbatonte at me fanatizm sepse edhe origjinn e kishte
nga familje q kishin shrbyer revolucionin amerikan. Por, gjithka
mori fund n momentin kur vdes Ruzvelti n vend t tij vjen Hurry
Truman, q ishte vetm nj vegl e Winston Curcillit. Ai pranon
modelin kejnsian t FMN-s dhe Banks Botrore dhe m pas kemi
nj luft n drejtim t shkatrrimit t asaj t arriture q kishte br
Ruzvelti. M 1971 gjat periudhs s presidentit Nikson merr fund
vizioni Ruzveltian. Xhon Kenedi pr her t fundit sht munduar t
863

sfidoj bankiert e Wall Streetit ai deshi prap t promovoj politikn

industriale q kishte zbatuar Ruzvelti dhe deshi q t nacionalizoj
rezervat federale dhe filloi t lshoj edhe banknota nacionale
amerikane. Kjo ishte arsyeja e komplotit q iu b ndaj tij. Historia
amerikane njeh edhe tre president tjer q bn q qeveria federale t
shtyp parat dhe jo t merren me kamat prej bankierve
internacional. Ata ishin Abraham Linkolni q lshoi green back q
ishin para t lshuara nga qeveria, Xhejms Garfilldi, William Mc
Cinley, por atentati iu prgatit prej morganve edhe kundr Ruzveltit,
por ai shptoi. Kta president u ran sepse deshn t rivendosin
sistemin amerikan, ku shtypja e parave ishte n duart e qeverise
federale, ashtu si e kishte dizajnuar Aleksandr Hamiltoni, i cili
gjithashtu u vra prej qarqeve britanike prmes agjentit Aron Buor.
Aleksandr Hamiltoni sht figur e madhe n historin e republiks
moderne sovrane t Ameriks. Ai ishte promotor i ides s nj qeverie
federale, sepse konfederata e kolonive n Anglin e re ishte
jofunksionale si dhe ekonomia e tyre bankrotoi, prandaj Aleksandr
Hamiltoni n letrat e federalistve bashk me Xhon Xhej-in dhe
Madisonin promovuan nj federat t kolonive amerikane si dhe nj
qeveri centrale. Por Hamiltoni dizajnoi edhe bankn nacionale q t
shtyp parat me kontroll t qeveris federale. Ky sistem u quajt
sistemi ekonomik amerikan. Ky sistem u karakterizua nga proteksioni
i industris infantile si i quajti Hamiltoni. Ai vendosi tarifa
protektive produkteve t importit me qllim q t ngrihet industria
vendase, ndrsa ai lshoi bonot e thesarit me qllim q t rritet buxheti
i qeveris federale q t bhen investime n infrastruktur, industri
dhe agronomi. Hamiltoni sht revolucionar i mirfillte. Ai bashkoi
modelin e ekonomis fizike q ka t bj me futjen e makins
(teknologjis) n proces t prodhimit q ekonomizon punn
njkohsisht duke shtuar prodhimtarin pr km 2 dhe pr kok banori
dy parametra t domosdoshm pr t rritur potencialin relativ t
dendsis s popullsis. Prandaj zhvillimi ekonomik si dhe rritja e
dendsis s popullsis sht n funksion t zhvillimit t teknologjis
si dhe t energjis, m sakt dendsis s fluksit energjetik pr shkak
se makina pr t prodhuar krkon energji. Kt sistem q prpunuan
864

kameralistt q u shfaqn gjat renesancs n Itali. Ata ishin

kshilltar t udhheqsve lokale pr cshtje politike dhe ekonomike,
por Lajbnici ishte kamerialisti revolucionar n shkolln politeknike
me Denis Papinin ku bn shkndijn e revolucionit ekonomik, por
futjen e makins mjet n prodhim n mnyr primordiale e futen edhe
n Egjiptin e lasht gjat sundimit t dinastis s Ptolomenjve, fisit
ton shqiptar kur Aleksandri i Madh e bri qytetin e shkencs dhe
dituris Aleksandrin n Egjipt. N funksion t ekonomis fizike
Hamiltoni vendosi sistemin monetar me bank nacionale q emeton
parat nn kontroll t qeverise federale dhe kjo sht esenca e sistemit
ekonomik amerikan si e quan me krenari Henry Karey, kshilltar
ekonomik i presidentit Abraham Linkoln. Prandaj, ssht e
rastsishme q qarqet e Lajbnicit dhe t etrve themelues punuan me
zell pr themelimin e republiks moderne sovrane kushtetuese sipas
ides filozofit athinas Platonit, prandaj Benxhamin Franklini e vendos
iden e Lajbnicit edhe n preambuln e kushtetuts s par t
Ameriks qe ka mbijetuar deri m sot dhe q prfaqson vlera
universale t njerzimit -Arritja e jets, liris dhe krkimi i
lumturis. Mbi kt fryme funksionon edhe kjo republik q paraqet
shkputje nga sistemi feudal q mbizotronte n Evropn mesjetare t
dominuar nga luftrat fetar.

FILOZOFIA LIBERALE DHE NDJEKSIT E

SAJ
Meqenseprfaqsojn sisteminbritanik,anglo-holandez liberal ata
jan t udhhequr nga nj frym filozofike e themeluesit t dinastis
s Rotshildve, Majer Rotshilidit,M jep t kontrolloj parat n nj
shtet dhe pr mua ska fare rndsi se kush sht ligjvnsi, prandaj
qllimi i ksaj elite bankieresh ishte q t instalojn kt filozofi
nveprimtarin e tyre financiaren drejtim t themelimit t qeveris
botrore dhe kontrollit t sistemit botror financiar. Prandaj, kjo elite
865

futinnkontroll Bankn
eAnglis, dhe m pas dshironin.t
kontrollonin kolonit e tyre n bot.Liberaltekuptuan mnyrn e t
pasuruarit, q ishte kontrolli i tregut, kontrolli i lndss par, mjeteve
t prodhimitdheskllavrimi i puntorve. Ky establishment bankar
qndrontepas megakorporats s madhe British East India
Company, e cila operonte n Indi, ku krkonin fuqi t lir puntore,
lnd t par dhe produktet t shiteshin n tregjet evropiane d.m.th.,
ky establishment ishte n krkim t sigurimit t kostos shum t ult
t prodhimit, shfrytzimit t puns s lir t tyre dhe lnds s par
dhe n krkim t tregjeve ku shitja t bhej me mimet m t larta t
mundshme dhe kjo do t siguronte fitime maksimale n kurriz t
skllavrimit t njerzve dhe devalvimit t puns s tyre. Kjo logjik
qndron n baz t kapitalizmit liberal ose ndryshe imperializmit. Kjo
origjin e kapitalizmit ka qen edhe n baz t punimeve t shumta t
revolucionares Roza Luksemburg. Prandaj, kapitalizmi liberal krkon
tregje t reja dhe eksploatim t fuqis puntore, shtete t pazhvilluara
q shfrytzojn mineralet dhe resurset e tyre. Nevoja pr ti mbajtur
n gjendje t till, prandaj kjo gjendje mbahet duke i futur n borxhe
fiktive, prandaj me t drejt Roza Luksemburg n veprn e saj t
famshme, akumulimi i kapitalit shkruan nj kapitull mbi borxhet
internacionale, si mjet pr ti nnshtruar vendet dhe pr ti
eksploatuar, prandaj kjo logjik e kapitalizmit krijon dy kampe : nj
kamp t fuqishm super t pasur dhe skllavri t tejskajshme. Kjo
sht logjika e funksionit t FMN-s n orkestrim me NATO-n, me
megakompanit q t funksionoj kapitalizmi liberal. Kjo logjik e
solli edhe krizn globale financiare, sepse lakmia ndaj fitimeve
maksimale eksportoi shumicn e industris n vende t pazhvilluara
ku t shfrytzohet fuqia e lir puntore. ShBA dhe Evropa e psuan
m shum transformimin q nga viti 1971, kur Milton Friedman
vendosi logjikn e tregut t lir dhe derregulimit, duke u bazuar n
iden e Adam Smithit, se shteti nuk duhet t przihet n ekonomi.
Rritja e ekonomis matej prmes GDP-s, por kjo rritje ishte e bazuar
n skllavrimin sepse ky parametr nuk tregon pr shprndarjen e
pasuris dhe braktiset koncepti ruzveltian i industris. Kjo lloj
ekonomia krijoi deiftzimin n mes t ekonomis reale, fizike dhe
866

asaj financiare cfar edhe rrezikon shkatrrimin e sistemit ekonomik.

Shkatrrimi i sistemit t Breton Woodit m 1971 prej sistemit fiks t
kmbimit t valutave n at fluktuativ dhe deiftzimi i dollarit me
rezervat e arit dhe pranimi i logjiks s rezervave fraksionale t
prodhimit t parave prej bankave komerciale prej asgjs si dhe
mjedisi fluktuativ i kmbimit t valutave ka hapur dern e
spekulatorve t cilt pas krizs s provokuar t nafts m 1973 i
ashtuquajturi shoku i nafts ku krkon Henry Kissinger (njeri i
elits bankare), mbretit Feisal dhe Shahut t Iranit, t rrisin mimet e
nafts. Dhe kjo kriz u ndihmoi shum q dollari t bjer n duart e
elits s bankierve dhe kshtu Amerika meq nga presidenti Nikson
m 1971, q deiftzoi dollarin prej rezervave t arit dhe shkatrrimi i
sistemit Bretton Wood q pamundsonte investimet afatgjata pr
shkak t vendosjes s sistemit fluktuativ. Gjat presidentit Xhimi
Karter vendosi logjikn e derregulimit dhe frymn e tregut t lir i
rekomanduar prej shoqats Mont Pelerine dhe shkolls ekonomike t
ikagos q e kryesonte nobelisti Milton Friedman. Kto e futn
frymn neo-liberale n ekonomin amerikane dhe q ather sistemi
ekonomik amerikan dhe global ishte futur procesit t dezintegrimit q
prbhej n thelb nga deiftzimi n mes t sektorit industrial apo real
ekonomik dhe agregateve financiar dhe monetar. Qllimi i elits
bankare ishte prqendrimi i fuqis ekonomike dhe politike q
reciprokisht i ndihmojn dhe jan n funksion t njra-tjetrs. Kt gj
e thot edhe Hitleri n nj fjalim se Anglia ka prdorur t kombinuar
fuqin ekonomike n at politike dhe fuqin politike e ka prdorur pr
ta fuqizuar ekonomin. Kjo logjik ishte n esenc t veprimtaris s
elits ekonomike dhe politike por ishte n proporcion t zhdrejt me
mirqenien ekonomike t popullit, e cila gradualisht fillonte t kishte
rnie. Gjith ky operacion drejtohej prej Londrs, m sakt prej
qendrs s oligarkis financiare t City of London.

867

CILA SHT ZGJIDHJA E PROBLEMIT?

Prgjigja sht shum e thjesht n kushtetutn e ShBA-ve, m sakt
n preambuln e saj, ku thuhet kjo republike duhet ti shrbej t
mirs s prgjithshme t popullats, sepse kushtetuta amerikane i
llogarit t gjith njerzit tl lir dhe t barabart nga natyra dhe
banort kan t drejt n liri, barazi dhe krkimin e lumturis. Q nga
themelimi i saj ShBA-ja u ballafaqua me imperialistt financiar
britanik q luftonte pr ti mbajtur koloni. Etrit themelues t shtetit
amerikan si : Xhorxh Vashingtoni, Aleksandr Hamiltoni, Xhon
Adamsi, Tomas Xhefersoni, e kuptuan krcnimin q iu vinte nga
bankiert dhe dhan paralajmrime:p.sh., Xhon Adams thot se
Kombet nnshtrohen prmes shpats dhe borxhit. Aleksandr
Hamiltoni ishte nj djalosh i zgjuar q u soll n botn e re prej
qarqeve republikane, andaj, ai, t gjith jetn ia kushtoi themelimit t
ksaj republike moderne. Ai ishte avokat i qeveris s fuqishme
federale dhe Banks Nacionale Amerikane edhe pse shum shkrimtar
armiq, at mundohen ta vendosin si apologjist t Banks Qendrore
dhe e fshehin at nacionale me qllim t diskreditohet kjo figur
eminente e historis amerikane. Prandaj, Hamiltoni sht themeluesi i
sistemit amerikan dhe ideja e Banks Nacionale pr t shtypur para
me kontroll t qeveris federale prbnte bazn e pavarsis dhe
sovranitetit t kolonive t Anglis s re ndaj perandoris s Britanis
s Madhe. Meqense Perandoria Britanike kontrollonte prmes
kontrollit te financave prej bankiereve privat, ajo prdorte edhe
sistemin e tregut t lir pr ti mbajt kolonit t prapambetura. Zaten
edhe Adam Smithi ishte shrbtor i British East India Company dhe
me krkes t Lord Shelburnit ai shkroi veprn Pasuria e Kombeve
q plagjiatoi fiziokratt francez vendosi bazat e ekonomis liberale t
tregut me qllim q ti mbaj t varura dhe t prapambetura kolonit,
prandaj ato nuk lejonin zhvillimin industrial dhe pavarsin
financiare. Imperialistt britanik bn mos q t shkatrrojn
sistemin amerikan morn nj fushat pr diskreditimin e
revolucionarve amerikan, futen nga brenda prandaj edhe presidentt
868

dallohen n ato q i shrbyen sistemit amerikan dhe n ato q i

shrbyen oligarkve britanik. Lufta civile gjat periudhs s
Abraham Linkolnit, ishte luft n mes t sistemeve, sistemit amerikan
q prfaqsonte Linkolni iden e unionit t antiskllavrimit dhe
konfederats t kontrolluar prej Britanis s Madhe. Linkolni pr ta
prballur luftn dhe humbjet filloi t emetoj green back parat e
veriut apo unionit. Pikrisht sht kjo arsyeja q ai u vra. sht kjo
arsyeja q u vra edhe Xhon Kenedi, Xhejms Garfild, William Mc
Cinly, sepse ishin ithtar t sistemit amerikan ekonomik q
karakterizohet me bank nacionale dhe zhvillimin industrial, protektiv
dhe zhvillim infrastrukturor dhe agronomik. Sistemi liberal angloholandez bazohet n kontrollin mbi sistemin monetar, prandaj n
Jekyyll Island elita bankare bri dizajnin e themelimit t Banks
Qendrore n duart e bankierve privat, q e drejta e shtypjes s
parave tu takoj bankierve privat ndrsa qeveria t jet huamarrs i
tyre. Andaj m 1913 ia arritn qllimit. Prmes panikave t
vazhdueshme ata krijuan nevojn e Banks Qendrore, por publikut iu
shit se gjoja sht nn kontroll t qeverise federale por nuk ishte e
vrtet. Rezervat federale jan kartel bankar q kontrollojn furnizime
t parave. Gjith kjo histori krkon pr ta gjetur zgjidhjen e krizs
financiare, por duhet guxim dhe luft me Wall Streetin dhe Londrn
ku gjendet qendra e oligarkis financiare. Meqense Hamiltoni
vendosi precedentin pr tu liruar nga kjo perandori financiare liberale
dhe kjo sht Banka Nacionale Amerikane, drejta e emetimit t parave
duhet ti takoje vetm qeveris federale dhe askujt tjetr, as
bankierve privat, prandaj rrnjosja e monetarizmit apo logjiks s
kontrollit t furnizimit t parave prej bankierve privat shnon
kthesn e madhe drejt konsolidimit t Ameriks si fuqi e madhe
ekonomike dhe politike me mision t shptimit t njerzimit. Bankat e
mdha si JP Morgan and chase, City Banka, Llazard Freere, Goldman
Sachs etj., jan disa nga aksionart kryesor t rezervave federale.
Zakonisht edhe sekretari i thesarit sht njeri i tyre, p.sh., Timothy
Geithner ka qen drejtues n rezervat federale t Nju Jorkut, Henry
Paulson para se t jet sekretar i thesarit ka qen i punsuar n
Goldman Sachs si dhe drejtuesit e rezervave federale si A. Greenspan,
869

Ben Bernanke, prandaj kjo sht arsyeja q shptimi i ktyre bankave

nga parat e taksapaguesve, t cilat banka ishin shkaktar t krizs.
Alan Grenspan i shpiku derivatet financiare q jan instrumente
financiare q u mundson ktyre bankierve t vjelin pasurit e t
tjerve prmes basteve, pastaj dha para me interes t ult n sektorin e
pasurive t patundshme d.m,th.,m sektor joprodhues, pastaj Ben
Bernanke q drejton rezervat federale prej 2006 duke qen nj
monetarist, ai mendon se depresioni m 1929-30 sht shkaktuar duke
qen nj nxns i Milton Friedmanit prej kontraktimit n furnizimin e
sistemit me para. Prandaj, ky si zgjidhje e sheh infuzionimin e
agregateve monetar n sistem, meqense sistemin monetar e sheh si
t ndar nga sektori real ekonomik, ndrsa sistemi amerikan
ekonomin fizike ose reale sht primare n ngritjen e ekonomis
ndrsa sistemi monetar i pastr nga do lloj spekulimi financiar sht
n funksion t ekonomis fizike dhe jo ekonomia fizike n funksion t
sistemit monetar. Andaj, Obama duhet q ti kthehet historis
amerikane, revolucionit amerikan dhe identifikimin e dashakeqeve t
kombit amerikan. N qoft se ai kthehet tek Aleksandr Hamiltoni q
mund ta konsideroj si babin e republiks amerikane dhe ti zbatoj
principet q ai kishte vendosur pr kt republik sovrane, moderne,
federale dhe instalimin e sistemit t tij monetar. ShBA-ja del nga kriza
shum shpejt dhe bhet fanar dhe shpres pr t gjith njerzimin.
Andaj, ky sistem n Amerik edhe pas planeve t shptimit ka
dshtuar dhe e rrezikon Amerikn, n tetor kur bhet bilanci fiskal i
viti fiskal 2009 /2010. Amerika futet n kriz m t thell por madje
rrezikohet me kolaps ekonomik dhe dalje jasht kontrolli e situats,
prandaj gjja e par q duhet ta bj Obama sht ta shpallte at
sistem t bankrotuar. Prmes komisionit t ngjashm me pakora t
investigoj punn e JP Morgan Chase, City Bank, Goldman Sachs etj
dhe t riorganizoj sistemin bankar, por jo mbi principet e
monetarizmit. Bankn Qendrore ta l n duart e interesave private, por
ta shtetzoj ta themeloje Bankn nacionale Amerikane nn kontroll t
qeveris federale. Vetm me kt akt presidenti Obama futet n
rangun e presidentve historik si : Abraham Linkoln, Aleksandr
Hamilton, Xhon Adams, Franklin Ruzvelt, prndryshe ai mbetet n
870

kategorin e atyre q kan tradhtuar interesin e kombit amerikan.

Sikurse Wilsoni q lejoi t vendosin Bankn Qendrore m 1913 n
kontroll t kartelit financiar privat q jan partner me qeverin
amerikane qe ka rolin e huamarrsit prandaj prej asaj kohe deri m sot
borxhi i qeveris federale sht 13 trilion dollar borxh ndaj bankiereve
dhe disa trilion ka borxh t jashtm. Hapi i dyt sht shfuqizimi me
ligj t gjitha instrumenteve toksike e derivateve financiare q jan
pasuri fiktive dhe q devijojn investimin nga sektori real n at
spekulativ prmes ligjit e prmes taksave dhe vendosja e aktit Glas
Stegal (1933) si e kishte vendosur kt akt Ruzvelti, pr t
kontrolluar spekulimet financiare. Ky akt u shfuqizua prej kshilltarit
ekonomik t Obams, q ishte sekretar i thesarit gjat administrats s
presidentit Bill Klinton m 1999 q quhej si Gramm Leach Bliley Act,
q ishe mas kundr aktit Glas Stegal q m ishte hequr ndarja n mes
t bankave komerciale dhe t investimeve. Kjo mundsonte futjen
ktyre bankave n veprimtari spekulative dhe parat e depozitarve
spekuloheshin, prandaj kriza e kredive hipotekare ishte vetm maja e
Ajsbergut, e nj sistemi bankar q sht n dezintegrim e sipr. Ajo
far kemi prej 2007 sht fillimi i rnies s hiperbols s agregateve
financiare, rnia sistematike e ekonomis reale ose fizike dhe
infuzionimi i agregateve monetar prej helikopterit Ben q po e
quajn drejtuesin e rezervave federale Ben Bernanke. Ajo q rrezikon
ekonomin amerikane sht hiperinflacioni. Nse ekonomia vazhdon
me kt trend q shnon kolapsin e sistemit ekonomik planetar.
Sistemi i Bretton Woodit q u vendos prej Ruzveltit me kmbim fiks
t valutave dhe lidhjen e dollarit me rezervat e arit d.m.th., braktisjen
e rezervave fraksionale bankare. Ky sht hapi m esencial ndrmjet
fuqive t mdha si : Anglia, Kina, Rusia dhe India q do ta rivitalizoj
ekonomin globale dhe kjo do t shnonte fundin e globalizmit q
bazohej n logjikn e tregut t lir, akumulimit t kapitalit primitiv si
thoshte Karl Marksi, braktisjen e praktikave t bra prej FMN-s ndaj
shteteve me krijimin e borxheve enorme, braktisjen e logjiks s
tregut t lir dhe mosintervenimit t shtetit n ekonomi sht koha e
ndryshimeve t thella globale me karakter historik, prandaj Obama
mund t jet figura tragjike ose historike e ktij momenti historik.
871

Amerika gjithmon ka qen n luft permanente pr t qen sovrane,

andaj dalja nga kriza sht e lidhur me kontrollim t sistemit t saj
monetar.

EVROPA
EKONOMIK

PARA

DEZINTEGRIMIT

Evropa e shteteve sovrane dhe bashkpunimit

reciprok n mes tyre pr t mirn e prgjithshme
ishte idea e Evrops s Sharl De Gollit
Ne duhet t ndrtojm Shtetet e Bashkuara t
Evrops

Winston eril 19.IX.1946 Cirih

Pa nj Sharl De Goll Evropa do ta ket t
vshtir t mbijetoj, Evropa e s mirs s
prgjithshme sht e lidhur me emrin e tij,
ndrsa Evropa gjeopolitike sht produkt i
qarqeve financiare e cila dshiron t mbijetoj n
kurriz t mirqenies se prgjithshme t t gjith
qytetarve evropian

872

Sharl De Goll
Evropa prballet me kriz ekzistenciale sepse sistemi i saj financiar
sht n prag t bankrotimit. BE krkon nga Greqia q t ul
standardin jetsor pr 30 qind shkurtesa fiskale si ulje t rrogave dhe
ngritje t taksave, masa t cilat Greqin do ta zhytin n depresion t
thell ekonomik. Por problemi nuk sht Greqia e cila ka nj borxh
fiktiv t bazuar n derivatet financiare. Ajo sht vetm maja e
Ajsbergut. N kamuflimin e borxhit t saj ka marr pjes banka e
njohur Goldman Sachs. Grupet rreth Sorosit e viktimizuan Greqin
me synim pr t atakuar euron, q depresionin ekonomik ta
transferojn n Evrop si dhe pr t testuar reagimin e BE-s e
veanrisht t Gjermanis q sht shteti q ka suficit ekonomik m t
lart n eurozon. Greqia u zhyt n borxh masiv nga ataku
spekulativ q bri Soros&Comp, prmes instrumenteve toksike
financiare si credit default swap n bonot e thesarit t qeveris greke.
Propozimi i vendosjes Tobin tax n transaksionet spekulative mund t
zbuste krizn. Kt mas e kishte propozuar presidenti Sarkozy, por
ishte i pafuqishm pr ta zbatuar ndrsa zgjidhja do t ishte zgjidhur
me zbatimin e aktit t ligjeve Glass Stegall q kishte zbatuar Ruzvelti
873

n kohn e depresionit t madh ekonomik t viteve 30-t, q kishte

pr qllim t ndrpres spekulimet financiare. Akti i ligjeve Glass
Stegall do t ndante banknota komerciale dhe ato t investimit. N
kt mnyr do t ruheshin parat e depozitarve dhe do t ruhej
funksionimi bankar pr investime t dobishme dhe do t ndrpritej
spekulimi financiar, ndrsa zombie bankat me mbeturina toksike
financiare do t bankrotohej dhe n kt mnyr do t mbijetonte
sistemi ekonomik. Por q nga viti 1987 kur ndodhi nj shembje e
bursave n tregjet e aksioneve Alan Greenspan legalizoi derivatet
financiare gjoja pr t shrbyer si sigurime ndaj investimeve, por ato
vetm se ishin instrumente basti q i shfrytzuan megabankiert e
veanrisht Hedge fondet pr t koncentruar pasurin, pikrisht kto
megabankier. Problemi kryesor n Evrop sht Inter Alfa Grup of
Bank q drejtohet prej lordit Jakob Rotshild dhe nj nga degt e saj
m t fuqishme si Banka Sentander n Spanj e cila sht n prag t
falimentimit pr shkak se nuk disponon asete reale por vetm
mbeturina toksike financiare. Kjo bank ka siguruar profite t majme
prej fllusks s pasurive t patundshme n Spanj, n Angli dhe n
tregun e valutave, bonot e thesarit t Brazilit. Meqense kto flluska
n Spanj, Angli dhe Brazil rrezikojn t plcasin ather kjo bank
ndr m t fuqishmet e Evrops rrezikon bankrotimin edhe pse ka
psuar humbje masive t kapitalit. Ajo ka vetm pasuri n letra.
Pikrisht n Brazili operon Banka Sentander q sht themeluar prej
Emilio Botinit dhe q ishte nj agjent i familjes financiare Rotshild
dhe q sht kontrolluar prej piramids bankare me qendr n Londr.
Brazili ofron norma t larta t interesit pr thithjen e kapitalit t huaj.
Kto kamata t larta Brazili i paguan duke e kanibalizuar popullsin
vendase, andaj Brazili sht vend ku ka nj oligarki t pasur dhe
popull shum t varfr. E gjith kjo sht e mundur edhe fale miqsis
s presidentit Lui Da Silva me Jakob Rotshildin. Banka Sentander
sht nj deg e sindikats bankare Inter Alfa Group q sht
mbajtse e bonove t thesarit t Anglis, Portugalis, Spanjs,
Irlands, Italis, gjithashtu edhe Brazilit. T gjitha kto shtete jan me
deficite masive por detonatori m i rrezikshm sht Spanja q do t
vendos n pikpyetje ekzistimin e Bashksis Evropiane q ka nj
874

deficit rreth nj trilion dollar. I gjith thelbi sht q t organizohet

nj plan shptimi, gjoja pr shtetet e PIIGS-it, por n esenc per t
shptuar sindikatn e Inter Alfa Group, q sht n prag t
bankrotimit me pasoja t rnda pr ekonomin globale. Presioni
bhet mbi Gjermanin q t shptoj shtetet e PIIGS-it q t
participoj me buxhetin. Por nse Gjermania vendos t marr pjes
n plan t shptimit, ajo do t kanibalizoj vetveten dhe Evropa do t
mbijetoj por me masa jodemokratike dhe me zgjimin e lvizjeve
nacionaliste, ku lvizja Sinn Fein sht nj shembull. Por, Gjermania
nuk e rrezikon veten t shptoj bankiert prandaj sht duke has nj
rezistenc t madhe prej kryetarit, kshillit evropian Herman Van
Rompuy dhe kryetari i ECB-s Trichet. Prandaj, ajo q sht duke
bankrotuar sht Interalfa Group e prbr nga:
AIB Group, Eire Ireland
BANCO ESPIRITO SANTO SA, Portugal
Santander, Spanj
Soc Gen, France
ING Bank, the Netherlands
Intesa, San Paolo
KBC Bank, Belgium
Nordea, Denmark, Finland and Sweden
National Bank of Greece, Greece
Commerz Bank
The Royal Bank of Scotland Group, UK
Por bankrotimi i banks Sentander sht n kolaps pr shkak sepse
ekonomia e Brazilit sht duke shkuar drejt Hiperinflacionit.
Bankrotimi i ksaj banke do ti trheq varg Greqin, Italin, Spanjn
q ka nj deficit t llahtarshm, Irlanda dhe Britania e Madhe e sht
n prag t kolapsit. Andaj, Evropa do t shkoj drejt dezintegrimit.
Shpresa e Evrops gjendet n parimet e kushtetuts amerikane e cila
sht republikane q i shrben t mirs s prgjithshme, dhe nse
mbi kto parime arrijn t imponohen parimet e aktit Glass Stegall
q e bri FDR m 1933 si rregullativ ligjore pr t ndrprer
875

spekulimin financiar ather Evropa ka gjasa te filloje rimkmbjen

ekonomike,nse parat nga planet e shptimit shkojn drejt
infrastrukturs dhe agro-industris t bazuar ne shkence dhe
teknologji. Ky akt Glas Stegal me ndihmn e kshilltarit t sotm
ekonomik t presidentit Obama, Larry Sammer prmes aktit t
modernizimit t shrbimit financiar e shfuqizuan m 1999 dhe q
ather kriza ka marr hov progresiv deri n shprthimin e krizs
kredive hipotekare q ishte vetm maja e Ajsbergut n nivel global.
Nse arrijn q t riinstitucionalizohet ky akt ne SHBA s pari dhe me
pas edhe n Evrop, do t mund t ndodhte nj stabilizim i sistemit
financiar dhe ajo q sht m e rndsishme shlyerja e derivateve
financiare q arrijn 1. 4 kuadrilion dollar dhe qe prbn n vete
detonatorin e hiperinflacionit global. Presidenti Obama nuk ka
ndrmarr asgj n kt drejtim gjat gjith kohs q sht president i
ShBA-s, ndrsa kshilltar t tij jan nj prej tyre edhe Lary Sammer
dhe Timothy Geithner q e kan shfuqizuar kt akt Glas Stegal m
1999 n dobi t Wall Streetit dhe megaspekulatoreve financiar
botror. Nse ky do t riinstitucionalizohej n ShBA, ather e njjta
gj do t bhej n Evrop, Greqis do ti uleshin borxhet fiktive dhe
kjo do t prbnte nj hap drejt rimkmbjes ekonomike t Evrops
dhe t shteteve tjera n kriz t borxheve si: Spanja, Portugalia, Italia,
Irlanda dhe Anglia. Nse ndodh q ky akt Glass Stegall t aprovohet,
ather kthimi n sistemin Bretton Wood do t shnonte edhe
rimkmbjen ekonomike nga kriza globale ekonomike dhe financiare.
Kto hapa politik jan t domosdoshm pr rimkmbjen politike dhe
ekonomike t gjith hapsirs transatlantike, m pas do t pasonte
rimkmbje agro-industriale dhe infrastrukturore.Zbutje t krizs
ekonomike n eurozon mund t sjell vendosja e taksave t Tobinit
ndaj transfereve dhe investimeve spekulative,thelbi sht q
investimet t kanalizohen sa m tepr n ekonomin produktive si n
fushn
agro-industriale
dhe
zhvillim
t
infrastukturs
moderne.Gjermania sht e vendosur q e gjetur n nj situat t
till t imponuar pr ti paguar borxhin shteteve PIIGS-it,
sidomosSpanjs do t gjendej n dilemn: t lshonte Eurozonn drejt
vendosjes s Deutche Markes apo t kanibalizonte ekonomin e saj
876

dhe t vendoste masat e kursimit fiskal sikurse Greqia pr popullin e

saj, si dikur Bryningu, Von Papen dhe Hjalmar Shahti n Gjermanin
Naziste n t njjtn koh bankiert q do t marrin parat e
taksapaguesve t tr Evrops do t vendosnin nj diktatur n Evrop
sepse do t jet shum vshtir q masat e ashpra t kursimit fiskal t
mbaheshin me qeveri demokratike. Aba Lerner n nj debat q kishte
me L.Larouchee tha t vrtetn : Nse socialdemokratt do t
pranonin masat e kursimit t ashpr fiskal t Hjalmar Shahtit, ather
Hitleri nuk do t ishte i nevojshm . Prandaj, ulja e standardit jetsor
n kushtet e krcnimit t ekzistencs s jets s qytetarve do t
prodhonte regjimet politike diktatoriale m sakt fashizmin.
Prandaj, sfida e Eurozons sht nse do t mbijetoj ose jo. N kt
form nuk ka gjasa ndrsa ekziston vetm nj mnyr t mbijetess s
Evrops dhe ajo sht Evropa konfederale n vizionin e presidentit
legjendar francez Sharl De Goll. Evropa sot sht n prag t kolapsit
pr shkak t kancerit q ka brenda n t dhe ajo sht Inter Alfa Grup
of Bank, q dshiron t vjel djersn e t gjith tatimpaguesve
Evopian. Edhe ajo rritje ekonomike q ishte n shtetet e PIIGS-it nuk
ishte reale, ishte nj fllusk ekonomike e cila me t plcitur flluska t
gjitha prfundojn n gjendjen q sht Greqia pr momentin.
Prandaj, Evropa gjeopolitike sht n interes t ktij magnati
financiar, ndrsa Evropa mund t mbijetoj vetm si Evrop e s
mirs s prgjithshme, q ishte vizion i Sharl De Gollit, e q kishte
qen i afrt me presidentin Franklin Delano Ruzvelt. Andaj, politika e
tij ishte e qart antikolonialiste dhe respektonte vetvendosjen e
popujve t shtypur nga kolonializmi dhe nj shembull m i mir ishte
lirimi i Algjeris me kontributin e tij. De Golli e msoi Francn se
shtetet moderne duhet t ekzistojn, jo vetm pr vetveten por pr
misionin q ato bartin pr prfitim t gjith civilizimit human.Taksa
Tobin n t gjitha investimet spekulative ,akti Glas Stegall dhe modeli
konfederal i Evropes jan masat q mund ta shptojne evropen nga
dezintegrimi ekonomik.

877

ORIGJINA E NJ KONSPIRACIONI
KUNDR
QYTETRIMIT - QEVERIA
BOTRORE

878

J .V. Stalini, Franklin Ruzvelti dhe Winston

erilli
N Paris m 1960 ishte nj takim i nj rndsie t jashtzakonshme
q nuk prmendet n asnj tek t historis s sotme moderne q do
t diktonte edhe kursin e historis moderne t m pastajme. Ishte ky
takim i organizuar prej vllezrve Dulles q ishin agjent t CIA-s.
N kt takim kishin marr pjes presidenti amerikan Ajzenhauer,
presidenti francez-gjenerali De Goll, kryeministri britanik H. Mc
Millain dhe presidenti rus Nikita Hrushov. Pikrisht, n kt takim
rol kryesor lozi N. Hrushov bashk me H.Mc Millain por q u
kuptua prej presidentit Ajzenhauer dhe gjeneralit De Goulle, madje
edhe pse nuk mori pjes presidenti gjerman Konrad Adenauer.
Pikrisht ideologu i rendit t ri botror prmes friks s lufts s
yjeve ishte filozofi anglez Bertrand Rusell q ishte ideatori i hedhjes
se dy bombave nukleare ne Hiroshim dhe Nagasaki pr t friksuar
do shtet dhe lider shtetror n rast t mos aprovimit t kushtzimeve
t tyre. Prandaj, edhe ky takim e shpalosi marrveshjen sekrete n
mes t filozofit Bertrand Rusell dhe Nikita Hrushov pr t rrnuar
sistemin Vestfalian t shteteve sovrane drejt qeverise botrore qe do
879

te subordinonte shtetet-kombe me kt do t rrnonin edhe ndrrn e

Franklin Ruzveltit, q dshironte t implementonte ndrrn e John
Adamsit, qe ishte bota e prbr nga komuniteti i kombeve t lira
dhe sovrane. Ajo q komplotohej n kt takim n Paris, ishte
sistemi Vesfalian dhe hapej rruga drejt sistemit postvestfalian ose
themelimit t sistemit mbiqeveritar. N.Hrushov dhe Lavrenti Beria
akuzohen sot prej disa burimeve se e helmuan Stalinin(1) por n
rrethana misterioze vdiq edhe Franklin Ruzvelti, nga po e njjta
diagnoz hemorragjia cerebrale. Mund te ishte nje pro-hipertenziv
(2)si e cek ne librin e tij publicisti B.Fevziu Enver Hoxha qe Beria
e mori prej Prof.Llukomskit apo edhe Varfarina nj ilaq q shkakton
hemorragji nse abuzohet me t dhe i prshtatshm pr t mos u
zbuluar, anda komplotin ndaj Ruzveltit e ndrion Stalini duke
krkuar nga gruaja e F.Ruzveltit,Eleonor Ruzvelt q t bj
autopsin, por ajo nuk pranoi.Josif Visarinovi Stalini kishte nj
frik t tmerrshme madje ju kishte pas br obsesion se do ta
helmonin dhe pikrisht shum her edhe kishin tentuar prandaj ai m
shum mdyshje e shihte Vinston erillin q edhe se ercilli dhe
gangstert e tij qndrojn pas helmimit t Ruzveltit dhe mund t
kishte t drejt. Lufta e Dyt Botrore prodhoi dy njerz t fuqishm :
Ruzveltin dhe Stalinin, andaj erilit nuk i plqente roli i Lepidusit
q u gjend n mes dy t fuqishmve n Triumviratin e dyte :
Oktavianit dhe t Mark Antonios, andaj dshironte t prfitoj nga
situata q t krijoj mosbesim n mes t Ruzveltit dhe Stalinit.
Pikrisht, Stalini kishte besim te Ruzvelti. Edhe Ruzvelti e njihte mir
Stalinin por n shrbim t paqes botrore n mes t katr xhandarve
si : ShBA-ve, Rusis, Kins dhe Britanis se Madhe q do t
rregullonin paqen botroreduke respektuar t drejtn e vetvendosjes
s kombeve por kjo nuk i plqeu erillit aspak. Andaj, binte plani i
qeveris botrore q prfaqsonte utopin e qarqeve imperialiste t
Britanis s Madhe. Prandaj, edhe ka gjasa shum reale q t dy edhe
Ruzvelti edhe Stalini t jen helmuar n mnyr q ercilli dhe nj
agjent i tyre si Nikita Hrushovi q vjen m von t bjn plane pr
dizajnimin e rrugs drejt qeverise botrore. Rasti u b akoma m i
volitshm kur Ruzvelti vdiq dhe n vend t tij vjen Hurry Truman
880

q ishte nj instrument n dor t erillit ndrsa Avarell Harriman

u drgua ambasador i ShBA-ve n Mosk me mision t krijoj
mosbesim n mes t superfuqive. N vend t ides s Ruzveltit t
paqes universale q do t mbrohet prej katr xhandarve lindi Lufta e
Ftohte e dy fuqive rivale q ishin nn krcnim t prdorimit
t armve nukleare.

AGJENTI I ERILIT JOSHUA AMBROZ

MAYER
(JOSIP BROZ TITO)
881

Kulti i Apolonit n Delfi, infiltronte agjentt e saj

te helent, q nga brenda ata ti shkatrronin mbi
menyrn e funksionimit t ketij kulti u bazua
Sherbimi Inteligjent Britanik

Joshua Ambroz Mayer TITO dhe W.eril

Joshua Ambroz Mayer alias Titoja kishte lindur n Vjen m 7 maj 1891
dhe ishte bir i Samuel Mayerit. Ai ishte nj polak hebre shum i pasur
q jetonte n Vjen dhe ishte pronar i nj kompanie t prodhimit t
protetiks mjeksore. Maria Javershek ishte nj shrbtore e tij dhe nga
kjo lidhje lindi i biri i tyre Joshua Ambroz. Titoja kur pinte uiski shpesh
tregonte pr babain e tij zyrtar, se ai ishte pijanec dhe se e ma e tij
Maria, q ishte nj grua shum simpatike shkonte n Vjen pr t
punuar.Josip Brozi i vrtet kishte lindur n Kumrovec, prej t atit
Franjo Broz q ishte nj pijanec dhe s ms Marija Jevershek. Pr Josip
Brozin bashkpuntori i tij, N. Ivshiq ka dshmuar pr nj detal shum
interesant gjat puns si bravandreqs, ai dshmon se makina i kishte
kputur nj gisht dhe Josip Brozi i vrtet i kishte katr gishta, ndrsa
Joshua Ambrozi Titoja i kishte pes gishta dhe lozte mire veprat e
Shopenit n piano.N. Ivshiq pr shkak t tabus q kishte pr identitetin
e Titos ishte torturuar dhe persekutuar. Josip Brozi ishte puntor n
882

Slloveni dhe Bohemi dhe m 1913 u regrutua ushtrin Austriake, meq

kishte filluar Lufta e Pare Botrore dhe m 1914 ishte i drguar n
frontin lindor. Trupi i Josip Brozit sht kalbur n Kaukaz, ngaq ishte
vrar nga nj sulm i trupave Cirkaziane n Kaukaz. Kominterna vendosi
q identiteti i tij, ti transferohet pr qllime t largta politike vllait t
tij prej nne Joshua Ambroz Mayer, q u emrua si Josip Broz Tito.
Joshua Ambroz Mayer ishte i edukuar mir dhe ishte nxns i talentuar
n muzik, interpretonte me virtuozitet veprat e Shopenit dhe Gjyzepe
Verdit n piano. Prandaj, nuk sht rastsi q Titoja interpretonte veprat
e Shopenit n piano dhe me pes gishta, ndrsa bravandreqsi nuk mund
t ishte interpretues i veprave t tilla klasike. Joshua Ambroz kishte
marr edhe edukim ushtarak n Akademin Perandorake Ushtarake
Austriake n Pec (Hungari). Aty shkruan Mirosllav Todoroviq n librin
e tij Hohstapler se e kishte shok t klass edhe Adolf Hitlerin.
M.Todoroviq e sjell edhe nj fakt tjetr se Titoja njihte 10 gjuh t
huaja dhe n takim me Vili Brantin presidentin gjerman, kishte folur me
nj gjermanishte t rrjedhshme. A mund t jet i rastsishm nj fakt :
Stanton Evans autor i nj libri t besueshm, na sjell nj fakt dhe n nj
intervist me gazetarin Glenn Beck ai thot: Agjenti sovjetik James
Klugmann i oi informacion erilit se Drazha Mihajlloviqi
bashkpunonte me nazistt andaj edhe ercili ia ndrpreu ndihmn duke
e favorizuar Titon 3, a mund t ishte bazuar erili nga nj informacion
i vetm?! N arkivat historiko-diplomatike, n Itali ekziston nj
dokument pr vizitn e Titos n bazilikn e Shn Pjetrit n Vatikan m 9
gusht 1944. Gjat asaj kohe ai u takua me erilin n Napoli dhe nj
dit iku n Vatikan, sepse ai ishte antar i shoqatave frimason. Ai mund
t quhet rastsi q ai ishte antar i lozhs mason Britanike Konkordia
edhe at n nj rang t njjt me mbretreshn Elizabeten. Nga biografia
e vrtet e Titos shihet q ai ishte instrument i erilit, andaj edhe
historia e mpasme ska asgj t rastsishme. erili e prdori Titon pr
ta sfiduar Stalinin, t cilit i infiltroi edhe njerz n rrethin e tij t
ngusht, prandaj nuk sht e rastsishme q Stalini gjithmon kishte
parandjenjn se dshironin ta helmonin. F.Ruzvelti q ishte nj njohs i
madh i ngjarjeve t LDB tha q :N politik gjrat nuk ndodhin n
rastsi andaj nse ka ndodhur ather ka qen e planifikuar ashtu t
883

ndodh. Nse e mohojm teorin e rastsis, n histori dhe

shpjegojm koincidencat e shumta ather mund t kuptojm edhe
strategjin e Titos, t prdorur n interes t strategjis diplomatike t
perandoris Britanike q prfaqsohej prmes erilit. Titoja lozi rol
edhe n lvizjen e t painkuadruarve q ishte nj lloj globalizmi. erilli
pr ta shtuar kt mosbesim n mes t ShBA-s dhe BRSS-s e
prdori Titon, t cilin ai q akuzoi se Titoja ishte agjent i erilit ishte
Metodija Shatorov Sharlo, por shpejt u vra nga Partia Komuniste
jugosllave. Titoja sprovoi Stalinin : n shtjen e Maqedonis, shtjen
e Triestes, madje edhe n Shqipri prpiqej q t vendoste vasalin e vet
Koci Xoxin
pr ti bashkuar t gjitha n federatn
ballkanike ku Jugosllavia do t dominonte. Ky manovrim i Titos ishte
nj kart q lozte erilli, ngase ishin marr vesh q Jugosllavia t
ndahej n 50%-/50% ndrsa Greqia n 90% n Kartn e Atlantikut.Por
Stalini filloi t shqetsohej me Titon dhe nuk e dinte sakt se
dshironte Titoja, madje Stalini i thot dhe Edvard Kardelit a mendon
se erilli aq leht e jep Greqin duke e ditur se Britania e Madhe
sht fuqi detare. Por pikrisht kur hoqi dor Rusia nga
prkrahja e Titos n shtjen e Maqedonis s Madhe sepse nn
ndikim t erillit instrumenti i tij Hurry Truman e kishte aprovuar
doktrinn Truman q edhe ushtarakisht do t mbronte Turqin dhe
Greqin q t mos bjer n duar t influencs ruse. Titoja u largua prej
Stalinit ndrsa Stalini e angazhoi KGB-n pr ta eliminuar, por UDB-ja
u tregua m efektive dhe arriti q Titoja ti shptoj kthetrave t
Stalinit dhe m pas Edward Kardeli e inspiroi nacional-komunizmin
duke e modeluar nj federalizm m t leht dhe duke u dhn
ingjerenca m shum republikave dhe mbi at baz u konsoliduan
shtjet kombtare dhe mbi at baz u dezintegrua edhe Jugosllavia m
von. Q nga kjo koh marrdhniet jugosllavo-ruse ishin
t shkatrruara deri sa vdiq Stalini. Ndrsa Stalini pas prvojs s
hidhur me Titon fuqizoi aparatin represiv ndaj t gjith shteteve
satelite dhe pr pasoj t provokimeve t erilit prmes Titos u
krijua rendi bipolar i lufts s ftoht n mes t paktit t Atlantikut
dhe atij t Varshavs. erilli dalngadal filloi t shkatrroj t gjitha
t arriturat dhe vizionin ruzveltian dhe bota diktohej prej ides s
884

Bertrand Rusellit, filozofit anglez konfliktit preventiv nuklear si

mas q t prqafonin shtetet autoritetin mbiqeveritar. Madje edhe armt
nukleare ka t dhna se jan drguar prej ShBA-s me qllim q
dialektika Hegeliane e prballjes s tezes dhe antitezs t lind
sintezn q sht qeveria botrore si kryesynim i rendit t ri botror.
Pikrisht, erilli duke e pasur n dor Hurry Trumanin, m von edhe
Nikita Hrushovin filloi t ndryshoj edhe kursin e politiks amerikane
dhe t rrnjos filozofin politike t Ruzveltit dhe q buronte nga etrit
themelues t ShBA-ve. Influenca e erillit ndryshoi edhe kursin e
institucioneve ndrkombtare
financiare si Banka Botrore dhe Fondi Monetar Ndrkombtar dhe n
vend t asistimit t tyre n rimkmbjen e ekonomis nacionale. Ato
tani shrbenin n subordinimin ekonomik t tyre dhe vjeljen e
pasurive kombtare. Pikrisht dhe takimi i siprprmendur n Paris n
mes t katr liderve t fuqishm si Ajzenhauer, gjenerali De Goll,
Nikita Hrushovit dhe Harold Mc Millain. Megjithse plani ishte i
qart pr Ajzenhauerin dhe Gjeneral De Gollin ishte e vshtir t
kuptohej se Nikita Hrushov ishte agjent Britanik dhe se bashk me
qarqet britanike veanrisht t filozofit anglez Bertrand Rusell
komplotohej sistemi vestfalian i kombeve sovrane. Gjenerali De Goll
nj pasardhs i Ruzveltit ishte pr t mbrojtur sistemin Vestfalian
andaj ai ia shtriu dorn kryeministrit gjerman Konrad Adenauer,
pr t bashkuar Evropn prej Atlantikut deri n Ural por Evropn e
kombeve sovrane, pikrisht vet gjeneral De Golli insistoi prkundr
rezistencs s madhe q hasi n opinionin francez ti jepet e drejta e
vetvendosjes
popullit algjerian. Nj merit t madhe pr
rimkmbjen e ekonomis franceze ishte dhe Zhak Rueff, nj
kundrshtar i madh i Kejnsit dhe ithtar i shkolls autentike franceze
ekonomike Kolbertizmit. Ndoshta kto ishin shkaku q De Golli u
shptoi shume atentateve, madje De Golli ishte kundr Evrops pr
qllime gjeopolitike q ishte dhe ideja e erillit dhe q iden e nj
Evrope t till e kishte kultivuar Xhozef Retinger, nj agjent britanik
q promovonte iden e Evrops s bashkuar. Pikrisht pas takimit t
Parisit m 1960 sht par edhe ndryshimi i kursit t politiks
botrore. Nikita Hrushovi e krijoi tensionin e lufts s yjeve n
885

krizn e raketave n Kub, madje qarqet e infiltruar britanike u

prpoqn q ShBA-ja t futet n luftn e panevojshme n Indokin,
prkundr doktrins s gjeneralit Mc Arthur, q t mos bhet ajo
luft. Por kundrshtit nga ana e presidentit Kenedi ndaj ksaj politike
q nuk ishin n prputhje me idealin amerikan t komunitetit t
kombeve t lira, platforms politike t John Adamsit si dhe
tendenca e tij pr t jetsuar idealin Ruzveltian bashk me De Gollin
dhe Adenuaerin ishin shkak q t vritet n Dallas prmes nj atentati
dhe ShBA-ja t futet n rrugn e dezintegrimit dhe n vend q t jet
Fanar i shpress dhe statuj e liris. Tani ajo dalngadal
shndrrohet n muskul pr ti shrbyer apetiteve imperiale t nj
elite financiare q e kan origjinn prej kuazi republiks s Venedikut
dhe q prfaqsojn origjinn e feudalizmit evropian edhe n ditt e
sotme. Gjat presidentit Nikson u b edhe shkatrrimi i sistemit
Bretton Wood nga sistemi fiks i kmbimit t valutave n sistemin
fluktuativ dhe heqja e lidhjes s dollarit me rezervat e arit. Pikrisht n
kt koh filloi edhe transformimi social nga ndikimet e shkolls
filozofike t Frankfurtit n krijimin e lvizjes antikulturore DrugSiex and Rocken Roll dhe dalngadal n ShBA po prgatitej q t
implementohej ideja e tregut t lir e mosintervenimit t shtetit n
ekonomi, pra idet ekonomike t shkolls austriake t ekonomis dhe
shkolls ekonomike t ikagos. Gjat kohs s presidentit Nikson
doli n sken edhe nj njeri shum i fuqishm Henry Kissinger.
Henry Kissinger ishte autor i lufts Youm Kippur n mes t Izraelit
dhe Egjiptit me qllim t krijohet kriza e nafts q m pas detyroi
Shahun e Iranit dhe Feisallin e Mbretris arabe t rrisin mimin e
nafts. Pikrisht n kt rast u themelua ajo q quhet spot market ose
tregu n vend ku dollari ose valuta rezerv botrore ra n duart e
spekulatoreve financiar t Londrs dhe Wall Street-it. Q nga ajo
koh filloi t dezintegroj sistemi ekonomik deri m 1987 kur ndodh
dhe shembja e bursave kur ishte Alan Greenspan, sekretar i thesarit q
lansoi tullumbacen tjetr t tregut t derivateve financiare q sot
arrin 1. 5 kuadrilion dollar. Shfuqizimi i aktit Gllas Stegall m 1999
e ka FMN e cila ndjek politik tjetr duke i subordinuar ekonomit
shtetrore. Xhorxh Bush, Fransoa Miteran dhe Margaret Thaer me
886

presion t jashtzakonshm e detyruan kryeministrin gjerman Helmut

Koll ta pranoje euron si valut mbikombtare. Kt fakt na e shpalos
Zhak Attali dhe kshtu q nga mbledhja e Parisit m 1960 kemi nj
transformim gradual t sistemit Vestfalian n at post-Vestfalian, pra
krijimit t mbiqeverive, valutave mbiqeveritare drejt cakut utopikqeveria botrore. Kriza ekonomike globale ka sjell n dyluftim
jet-vdekje t njerzimit nga njra an dhe elits financiare nga ana
tjetr. N t mir t njerzimit sht sistemi vestfalian i respektimit,
sovranitetit t kulturave gjuhsore q jan kombet
dhe
bashkpunimit reciprok n mes tyre dhe elits financiare q
krkojn vendosjen e qeveris botrore q t subordinojn shtetet dhe
t kontrollojn botn. Lufta ekzistenciale vazhdon prap n arenn
ndrkombtare filozofike ndeshet antipodi m i famshm filozofik n
mes t Platonit dhe Aristotelit ose Republiks se agapes dhe
perandoris financiare q ka vendosur masa t kursimit fiskal dhe do
dit zvoglon standardin jetsor.

_________________________________________________________
1

MICHAEL WINES, New Study Supports Idea Stalin Was Poisoned,

March 5, 2003,http://www.nytimes.com/2003/03/05/world/new-studysupports-idea-stalin-was-poisoned.html,
2
Blendi Fevziu, Enver Hoxha ,UET Press,Tirane ,2011 fq.283-284
3
Carl Savich, Communist Subversion From Within: Linn Farish and the Draza
Mihailovich Case ,November 2010

887

DANTE ALIGERI FRYMZUES I

DEVOTSHM I RILINDJES S
QYTETRIMIT

Dante Aligeri
Gjithmon rritja e numrit t popullsis pr km2, krkon rritjen
paralele t potencialit relativ t dendsis s popullsis. Prandaj, gjat
historis s civilizimit evropian, rritja e numrit t popullsis ka qen
nj sfid e vrtet sepse nevojat materiale pr t jetuar rriten. Mbi kt
sfid t qytetrimit ka dhn mendim Tomas Maltusi. Ai bn nj
korrelacion n mes t rritjes progresive t dendsis s popullsis dhe
konsumit t resurseve. Ai zhvishet nga morali dhe arsyeton
gjenocidin dhe luftn brenda llojit, ngase rridhte prej fraksionit
liberal anglo-holandez, fraksion q e legalizoi imoralitetin n
ambientin social darvinisit, ku n luftn brenda llojit, m t fuqishmit
mbijetojn. Sot problemi real i civilizimit n thelb sht rritja e
popullsis botrore dhe kjo sfid dikton se si lidert botrore do ta
zgjidhin, n dobi t njerzimit apo n dm t tyre. Sikur t
prqafohet ideja e Maltusit ather do t imponohej ligji i m t
fortve t cilt do ta prballonin luftn e mbijetess dhe kjo do t
onte n luftra botrore q do t zvoglonin numrin e popullsis
888

botrore dhe n bot do t mbisundonte varfria dhe mizorit. Ajo

q nuk kuptojn sot ekonomistt e sotm t indoktrinuar n shkolln
Laissez faire sht se zgjidhjet ekonomike priten t ndodhin
spontanisht nga dora e padukshme e tregut q n fakt ato q nuk
gjejn zgjidhje i nnshtrohen procesit t seleksionimit natyral.
Ekonomistt e sotm din vetm simptomat e nj gjendjeje
ekonomike dhe prmes disa indikatorve tregojn gjendjen ekonomike
t nj vendi p.sh.: prmes GDP-s n baz t saj gjykohet rritja apo
rnia ekonomike por defekti i ktij parametri ekonomik sht se nuk
tregon, se ajo vler prej nga rritet ekonomia spekulative, nga
prfitimet q bjn kazinot e qytetit apo narkodilert, apo nga
ekonomia produktive dhe nuk tregon se si shprndahet ajo pasuri ose
m sakt cilat shtresa
prfitojn ekonomikisht.Kjo vler
makroekonomike edhe pse n disa raste tregon rritje, si p.sh., n rastin
e Kins por prap kinezt pr kok banori jan t varfr pr shkak t
pagave t ulta q diktojn konsum t brendshm t ult. Pikrisht
ndaj ktij problemi q sht sfid reale pr shtetet e G-20 q n t
gjitha takimet lidert botrore prpiqen ti bjn bisht pr shkak t
interesave financiare t nj konglomerati t quajtur Inter Alfa Group
of Bank q udhhiqet nga familja e Rotshildve. Ajo q prpiqet t
anashkalohet sht oferta q zgjidh problemin ekonomik si : sistemi
Vesfalian ose zgjidhje n baza nacionale t ekonomis dhe sistemi
Bretton Wood t kmbimit fiks t valutave pr investimet afatgjata
por G-20 insiston n vazhdimin e logjiks neo-liberale t tregut mbi
baz t s cils bazohet globalizmi. Por a do t mund t mbijetoj
globalizmi, sht vshtir!!!. Neoliberalizmi ekonomik prodhoi nj
ulje t potencialit relativ t dendsis s popullsis, e bankrotoi elitn
financiare n luftn e tyre drejt pasuris, fiktive krijoi nj politik
monetare q valutn rezerve po e con drejt hiperinflacionit dhe kjo
do t thot aktivizim t reaksionit zinxhiror q do t sillte ulje t ktij
potenciali t dendsis s popullsis q sdo t korrespondonte me
rritjen e numrit t popullsis n bot. Dhe kjo do t sillte krizn e
civilizimit q sht epoka e errt mesjetare ku varfria, luftrat
sociale dhe epidemit jan dora e padukshme e logjikes neo-liberale
q zvoglojn popullsin botrore n at nivel q sht i pajtueshm
889

me potencialin e dendsis s popullsis. Kjo do t thot se nse nuk

ndrmerren masa pr t rritur kt potencial prej 7 miliard
njerzve, q jetojn sot n planet do t zvoglohet numri n 2
miliard si pretendon dhe Princi Philipi Par, ndr lidert e grupit t
fuqishm t lobit politiko-ekonomik, grupi Bilderberger. Ajo q
shohim sot n shtetet e Magrebit n Afrikn e Veriut, n shtetet e
Lindjes s Mesme n Evrop, shohim se shtetet posedojn deficite t
mdha buxhetore q u pamundsojn atyre t financojn projekte q
t rrisin produktivitetin, q t mundsojn rritjen e standardit t
jetess s tyre pr kok banori. Kjo sht nj kriz e globalizmit.
Globalizmi po shkon drejte dezintegrimit sepse sistemi global
financiar po shkon drejt bankrotimit. Tani kemi dy zgjidhje q jan
n tavolin dy zgjidhje q n fakt kan t bjn me antipodin e
lavdishm n mes t Platonit dhe Aristotelit, n aspekt t pikpamjeve
t tyre politike, n mes agapes s Platonit mbi iden e se cils
formohen institucionet republikane apo vazhdimin e klasave t
shoqris duke e konceptuar kt gj si dika natyrale, si pretendon
Aristoteli. Sot dilema sht : t shptojm elitn botrore dhe
sistemin e tyre free trade apo t shptojm popullin q mbi
kurrizin e tyre krkohet shptimi i ksaj elite. Tash jemi n nj
moment ku kto dy ide q prfaqsojn konfliktin historik t
civilizimit nuk mund t bashkjetojn njra me tjetrn. ShBA-ja si
promotor e zhvillimit politik n bot me nj president si Obama, q
po prdor iden e Shumpeterit destruksionit kreativ vetm se ndjek
Lojn e madhe, t Zbigniev Brzezinskit n luftn e madhe
gjeopolitike kundr Kins dhe Rusis si dhe nj luft pr t kthyer
Iranin kundr Rusis dhe Kins. Por kjo do ta onte Azin n nj
ballkanizim t tmerrshm dhe n gjendjen e famshme t Tomas
Hobsit, Bellum Omnium contra omnes, ndrsa nuk do t zgjidhte
krizn e njerzimit sipas parimit q rrjedh nga libri i shenjt dhe nga
preambula e ShBA-ve q e instaloi Lajbnici, T gjith njerzit t
lir dhe t barabart nga natyra, por i qndrohet besnik nj ideje t
mbijetess s llojit. Njerzimi sht n kriz, ndrsa shtetet mundohen
gabimisht t ndjekin recetat e Milton Fridmanit, t konservatizmit
fiskal dhe t Xhon Majnard Kejnsit, autorit t stimulit fiskal, por kot.
890

As njra dhe as tjetra skan t bjn me parimet universale t

ekonomis shkencore. Prandaj represioni ekonomik po prodhon edhe
represion politik. Ajo q sot n bot po e hasim sht fenomeni i
grevave masive t masave kundr regjimeve, por nuk bhet adresimi i
sakte i diktaturs, n prjashtim t disa vendeve ku ka tradit politike
dhe filozofike, si sht rasti i Garry Adams-it, liderit t lvizjes Sin
Fein q rrjedh nga tradita ekonomiko politike e Arthur Grifithit. N
ShBA, sht Tea Party, nj lvizje reaktive pa bazament moral dhe
pa ofert, njsoj si n vendet e Magrebi ku u rrzuan diktatort q u
krijuan prej Fondit Monetar Ndrkombtar. Prandaj, njerzimi sht
n udhkryq, para nj sfide t madhe q i rri prball : Qeveria
botrore apo sistemi Vestfalian i shteteve sovrane. Nga ky kurs do t
diktohet edhe fati i njerzimit. Momentalisht n bot akoma nuk
sht ndrmarr asgj n lidhje me prmirsimin e fatit t tyre. T
gjitha masat q jan marr kan qen n dm t tyre si shptimi i
bankierve n ShBA dhe n Evrop, prej parave t taksapaguesve,
ndrsa pr popullin kan pasuar masa t ashpra t kursimit fiskal,
masa q shtetet i zhyt n spiralen e recesionit dhe t depresionit
ekonomik dhe q shoqrohen me greva t masave kundr uris dhe
regjimeve shtypse. Planet shptuese parashikojn injektimin e nj
vllimi t madh t euro-dollarve pr t monetizuar kontratat
financiare q i lansoi Alan Greenspan m 1987 dhe q krijoi
tullumbacen m t madhe t fryr t tregut t kontratave financiare ose
derivateve financiare qe nse vazhdojn t monetizohen kjo do t
prodhonte hiperinflacionin e valuts rezerve dhe do t rrnonte
sistemin ekonomik botror. Kto masa do t shkatrronin
produktivitetin pr km 2 dhe njerzimi do t zhytet n epokn e erret
mesjetare. N mesjet doli nj figur e ndritshme. Ishte ky Dante
Aligeri, q u prpoq t pajtoj fraksionet e Gelfve dhe Gibelinve, q
shkaktuan kaosin e madh n gadishullin Italik. Ai shkroi veprn e tij
Komedia Hyjnore dhe vendos themelet e gjuhs moderne italiane.
Ishte ideator i kombit-shtet, prandaj a mund te quhet gjendja e sotme
n bot Ferri i Dantes, sepse me Ferr ai nnkuptonte
Firencen-vendlindjen e tij nn kthetrat e Gelfve, q ishin nj dor e
zgjatur e bankierve venedikas dhe q ishin n aleanc me papn dhe
891

kto qarqe aristokratike shkatrruan mirqenien e popullit duke i futur

n skllavrim e varfri. Dante Aligeri frymzoi Xhanxhaleazo
Viskontin t bj proto-shtetin e pare modern me brtham qytetin e
pasur t Milanos. N fakt Danteja dshironte t rimkmb pushtetin e
perandoris se shenjt Romake dhe insistonte pr nj shtet laik q do
t kishte synim mirqenien, prandaj kjo ishte tentim pr rimkmbje t
perandoris s shenjt romake n Itali, q nga koha e dinastis
Hohenstaufen, kur edhe filluan konfliktet n mes t fraksioneve pro
papate dhe pro perandorake. Idet e D. Aligerit u ringjallen prej
Nikoll Kuzs dhe Gemisthos Plethonit, kur paleologu i fundit q
ishte platonist e bn kshillin e Firences pr t bashkuar kishn
katolike dhe ortodokse. Ktu merrte pjese edhe familja e njohur
MEDICI nga Firencja dhe n kt kshill,N. Kuza vendos bazn e
civilizimit modern evropian me an t promovimit t shkencs
moderne, republiks n baz t agapes dhe paqes universale n
bashkimin e feve rreth imago dei t konceptit t njeriut. Kto ide
q lindn n renesanc arritn t realizohen m 4 korrik 1776 kur u
be deklarata e pavarsis se shtetit amerikan dhe q bazohet n
preambuln e ksaj deklarate : Jet, liri dhe arritja e lumturis. A
duhet t krkohet edhe zgjidhja e sotme e krizs globale ekonomikopolitike dhe morale te Dante Aligeri?! Duhet t theksohet fakti se
mbi kt tradit intelektuale q ka filluar n Renesance, padyshim
kontributi i D. Aligerit sht krucial, ka lindur republika e par
moderne dhe sistemi ekonomik amerikan, andaj Dante Aligeri
dhe N. Kuza jan udhrrfyesi drejt nj renesance t re botrore,
ku njeriu do t jetoj n botn m t bukur prej t gjitha botve
tjera, si thot Lajbnici i madh. Por, si ather q Danteja u
eliminua nga bankiert e Venedikut edhe sot paraqitja e imazhit t
Dante Aligerit n bot prap rrezikohet nga po t njjtit bankier
q tani kan ndrruar rezidencn prej Venediku n Londr.

892

SFIDAT E EKONOMIS GLOBALE

Tregjet financiare
N prpjekje pr t transferuar depresionin Xhorxh Soros dhe
kompania e tij e sulmuan euron prmes Greqis duke prdorur credit
default swap q jan (derivate toksike financiare) por qllimi ishte
nxitja e reaksionit varg n : Spanj, Portugali, Irland, Itali t cilat
kane borxhe masive dhe kishin deficite masive n mnyr q t
detyrojn BE-n q t siguroj nj plan shptimi dhe vecanarisht ta
detyroj Gjermanin q ti futet procesit t shptimit te sistemit
financiar monetar d.m.th., mbulimit deficitit t Greqis, por n fakt
shptimit t konglomeratit, bankar t Inter Alfa Grup Banks q sot
udhheq Jakob Rotshild. Por me intervenimin e ministrit t financave
t Gjermanis Shaubel q shfuqizoi derivate financiare, sidomos t
tregut over the counter dhe intervenimin e Kins n Greqi, arriti
q t shptoj euroja nga paniku ne plan afatshkurter q kishte
893

shkaktuar spekulatori financiar, Xhorxh Soros dhe agjentet e

Goldman Saxit.. T njjtn gj u mundua q ta bj ndaj Kins,
prmes hot Money. U tentua q depresioni t transferohet n Kin.
Por,kinezt kane iftzuar Juanin me Dollarin, d.m.th., kan sistem
t kmbimit fiks me dollarin dhe Tim Geithner insistoi q Juani t
rievaluohet n mnyr q t bjer eksporti kinez, por kinezt
duke qen t zgjuar asnjher nuk ndjekin rregullat q ju
imponohen prej perndimit. Ata nuk rritn vlern vetm pr 0,5%.
Prandaj, ata vendosen kontroll t kapitalit q futet n form t
hot Money (para kesh) q destabilizojn sistemin nga futja dhe
nxjerrja e shpejt e parave kesh. Meqense Kina fal sistemit fiks t
kmbimit me dollarin dhe kontrollit t kapitalit arriti q t shptoj ng
ataku spekulativ i prgatitur nga spekulator t till si Soros. Por,
nse dollari bie edhe juani e ndjek, edhe ajo bie dhe rrezikon
Japonin, Koren, Malajzin, Filipinet, Indonezin, t cilat rrisin
vlern e monedhs s tyre dhe n kt mnyr dmtohet eksporti i
tyre. Japonezt n mnyr q t mos ngrihet vlera e jenit, pompuan
nj sasi t madhe t parave n sistemin financiar dhe jeni nuk rriti
vlern e tij, por prap sht e pamundur pr shkak t rnies drastike
t dollarit. Forc hipenflatore q akoma rrezikon sistemin global
financiar jan derivatet financiare q arrijn nj vler 1.5 kuadrilion
dollar, nj vler 50 her m e madhe se GDP botrore. Prandaj,
adoptimi i politikave me 0 % norm t interesit prej drejtorit t
rezervave federale, Ben Bernanke q njihet ndryshe edhe si
Helikopteri Ben, q n mnyr t pakontrolluar hedh para n sistem
pr ta mbrojtur gjoja sistemin prej deflacionit, gjithnj e m shum
dollarin e on drejt hiperinflacionit. Politika e Ben Bernankes
prodhon inflacion kronik dhe rnie t vlers s dollarit sepse po
injekton masivisht dollarin n sistem, por kjo mas e tij ka nj pik
kritike ku sistemi mund t shkoj n hiperinflacion.Shtetet
si:Tajlanda,India, Kina etj shikojn t marrin masa t mbrohen nga
ataku spekulativ i hot Money, prej spekulatorve dhe sht rreziku
q t ndodh konkurrenc t deevaluimit n mnyr q t bhen m
konkurrente n eksport d.m.th., n tregun global. Ktu sht rreziku
q t ndodh ajo q ndodhi n vitet 1930, kur Ramsey Mc Donald
894

nxiti nj gj t till deri sa ndodhi crashi i funts britanike q inicioi

dezintegrimin e sistemit financiar global, n at koh dhe q parapriu
Luftn e Dyt Botrore. Viktim e par ishte ShBA-ja. Pr at arsye
edhe Franklin Ruzvelti n ditn e inaugurimit t tij si president, i
mbylli t gjitha bankat dhe riorganizoi sistemin bankar amerikan pr
t kanalizuar kreditin n sektorin produktiv prmes programit t tij
new deal. Megjithat n vend t konkurrencs deevaluative po lind
konkurrenca e proteksionit t kontrollit t kapitalit dhe
dalngadal po lind proteksionizmi si mas e mbrojtjes ndaj krizs
globale. Pra, Kina ka pasur gjithmon kontroll t capital acount
dhe kjo i ka mundsuar q juani t jet nnvler dhe ka gjeneruar
gjithmon surplus tregtar (suficit tregtar). Prandaj, mosrealizimi i
dshirs s Sorosit pr nj rievaluim t juanit sht edhe nj
prpjekje e kot e tij drejt transferit t depresionit n Euron dhe
juanit pr benefite t Wall Streetit. Pikrisht Sorosi sht i dshpruar
me kinezt sepse ato mbrojtn Euron. N momentin kur pan se
Euro n raport me dollarin e ul vlern, kinezt adoptuan modelin prit
dhe shiko gjendjen dhe blen euron q filloi t kolaboj si dhe i
ndihmuan Greqis n investime kapitale dhe shptuan euron.D.m.th.,
momentalisht Kina sht sfiduesi kryesor i Wall Streetit. Por edhe
suksesi i Kins varet shum nga dollari prandaj hiperinflacioni i
dollarit edhe pr Kinn do t jet fatale. Por, rreziku q mund t
rndoje gjendjen e Kins sht taksat n import t mallrave kineze
sepse kompanit kineze kan nj fitim margjinal dhe nj destabilizim
sado i vogl n eksport do t rndoj gjendjen ekonomike dhe
sociale t Kins, andaj stabiliteti i Kins ka rol shum t madh n
ekonomin botrore. Destablizimi i brendshm i Kins sht edhe
qllim spekulatorve financiar. Shtetet e BRIKUT do t mundohen
q t vendosin kontroll t valuts, sepse lvizja e lir e kapitalit nuk
sht medikamenti q shron kt smundje ekonomike. Edhe
drejtuesit e banks qendrore ruse kan nj mendim t njjt se
sistemi i kmbimit fluktuativ nuk sht i prshtatshm pr t
prballur me sfidat ekonomike. Prandaj, shtetet e Brikut n
mbledhjen e ardhshme t FMN-s dhe Banks Botrore do t bjn
kt gj, pra t kontrollit t valuts. Kmbimi fiks i valutave n mes
895

t dollarit dhe juanit sht i vetmi stabilizator i sistemi global

ekonomik por prpjekjet duhet t jen n vendosjen e sistemit fiks t
valutave edhe t valutave t forta si euros, rubls, jenit etj. Si mas
pr momentin q do t prodhoj nj far stabilizimi duhet t jen
kontrolli i kapitalit dhe Taksat e Tobinit n mnyr q transaksionet
spekulative te kufizohen dhe t kontrollohen si dhe parat nga kto
transaksione spekulative t investohen n sektor produktiv. Por,
kto masa duhet t paraprijn Sistemin e Breton Woodit, t dyt n
modelin e Bretton Wodit m 1944-1971, q e bri jo Kejnsi, por
Franklin Ruzvelti n vizionin e tij pas LDB pr t br
rimkmbjen globale dhe q u shkatrrua gjate kohs s presidentit
Nikson. Proteksionizmi kinez si dhe investimi n sektorin produktiv i
mundsoi Kins q t jet fuqi ekonomike. Prandaj, edhe ky sht
nj shembull se ekonomia proteksioniste e Hamiltonit, historia e ka
treguar se sht modeli m i suksesshm ekonomik se sa ekonomia
Free trade, pra gjith destabilizimi ekonomik global q po
krcnon njerzimin sht produkt i implementimit t sistemit
ekonomik t njohur si Free trade.

Nj fragment nga ngjarjet (EKONOMIKE)

botrore:
16.Tetor. 2010

896

N PRAG
BOTRORE

LUFTS

TRET

Lufta e tret botrore do t nxitet prej agjentve

ton n mes t Cionistve Politik ( Izraelit) dhe
liderve t bots muslimane q do t nxitet prej
nihilistve dhe ateistve
Albert Pike i shkroi letr Mazzinit me 15 gusht
1871

SHBA do t sulmoj Kinn dhe Rusin dhe

gozhda e fundit n arkivol do t jet Irani, i cili
sigurisht q sht vn n shnjestr t Izraelit.
Lufta q na pret do t jet kaq e ashpr, saq
897

vetm nj superfuqi mund t fitoj dhe ajo do t

jemi ne. Ndaj dhe BE-ja po nxiton q t krijoj nj
super-shtet t plot, sepse e din far i pret dhe
pr t mbijetuar, Europa detyrimisht duhet t jet
nj shtet i bashkuar.*

Dr. Henry Kissinger

______________________________________________________________
*Alfred Heinz, ACCURATE SATIRE: Henry Kissinger: "If You Can't Hear the Drums
of War You Must Be Deaf", Global Research,
January11,2012.http://www.globalresearch.ca/index.php?context=va&aid=28610

Evropa dhe ShBA-ja n vend t ideologjis

liberale duhet t kthehet te tradita m e mir
intelektuale q ajo e prodhoi Platonizmi i
Krishter, me kt tradit Evropa do t jet nj
promotor e paqes botrore
Rruga pr n Teheran sht prmes Damasks

Michel Chossudovsky

Natanuyahu, Obama dhe Ahmadinexhad

Sot perndimi gjendet prball kolapsit ekonomik, sepse nuk sht e
aft q t gjej zgjidhje jasht sistemit q sht n prag t kolapsit.
ShBA-ja gjendet prball borxheve t mdha, shtetet e PIIGS-it
gjithashtu gjenden n kriz t thell t borxheve t pashlyeshme. E
898

ardhmja ekonomike e ShBA-s dhe Evrops brenda sistemit t

tanishm sht drejt kolapsit t sigurt asgj smund ta shptoj sepse
jan t orientuara drejt shptimit t sistemit monetar q kontrollohet
nga bankiert ndrkombtar. Kemi vetm dy alternativa t provuara
planet e shptimit t bankave dhe kursimet e ashpra fiskale, asnjra
dhe as tjetra nuk solln asnj prmirsim. Nse vazhdohet me planin e
shptimit bankierve Euroja dhe Dollari shkojn drejt hiperinflacionit
q do t provokoj reaksion zinxhiror q ekonomin botrore do ta
shpije drejt kolapsit duke e ulur produktivitetin pr km2 q do t
krcnonte jetn e miliona njerzve n planetin ton.
Intervenimi ushtarak kundr Iranit do t jet nj
krcnim pr sigurin nacionale Ruse me fjal
tjera . ..Nj sulm ndaj Iranit sht nj sulm ndaj
Mosks

13 Janar 2012

Ambasadori Rus n NATO, Dmitry Rogozin

Nse Izraeli, ShBA-Anglia e sulmojn Iranin,
Kina nuk do t hezitoj q t filloj luftn e tret
nukleare botrore

899

Gjeneral Maj.Zhang Zhaozhong(Kin)

Perndimi po shkon drejt kolapsit ekonomik sepse ShBA-ja akoma
nuk ka nj presidenti alla Franklin Ruzvelt q do t jet i aft t bj
disa ndryshime radikale n stilin e tij q t sjell ndryshim t kursit
historik t shek XXI. Perndimi do t mund ta shmangte kolapsin e saj
nse do t kishte nj president Amerikan q do t rivendoste aktin e
ligjeve Glas Stegal n mnyr q t fillonte rivitalizimi i ekonomis
produktive n SHBA dhe Evrop n suaza t zhvillimit t ekonomis
fizike dhe investimin n projekte agro-industriale dhe infrastrukturore.
Pr presidentin e ardhshm amerikan n vend t shrbimit ndaj
sistemit t kolabuar t Rezervave Federale q e dirigjon Londra, at
sistem do ta kishte uar drejt bankrotimit dhe n vend t saj t kthente
kushtetutn e ShBA-s n vend duke nacionalizuar Bankn Qendrore
Nacionale n stilin Hamiltonian. N vend t konfliktit gjeopolitik me
Rusin dhe Kinn si dy shtetet kryesore t Azis do t kishte
rivendosur sistem t ri monetar botror t bazuar n kreditin nacional
dhe n rivendosjen e sistemit Bretton Wood t kmbimit fiks t
valutave n mnyr q t garantohej kredi afatgjate me norm t
interesit shum t vogl, i nevojshm pr t investuar n ekonomin
fizike dhe ringritjen e industrializimit nacional t shteteve sovrane.
Nse do t nxitej industrializimi i shteteve ather do t mund t
rivendosej edhe paqja vestfaliane e shteteve sovrane q do t sillte
paqen botrore t bazuar n parimin e respektimit dhe solidarizimit
900

reciprok n mes t shteteve. Evropa nuk mund t mbijetoj n

sistemin e tanishm. Nse Gjermania paguan borxhet e PIIGS-it edhe
ajo do t ket nevoj pr shptim andaj sistemi Glass Stegall sht i
nevojshm edhe n Evrop pr t kanalizuar investimet n ekonomin
produktive pr km2 ose ekonomin fizike dhe vetm modeli i nj
Evrope konfederate t modelit De Gollian mund t mbijetoj nj
Evrop q i shrben t mirs s prgjithshme dhe jo interesave
gjeopolitike. Sistemi duhet ti shrbej t mirs s njeriut dhe jo njeriu
t sakrifikoj pr mbijetesn e sistemit. Sistemi neoliberal ekonomik
duhet t zvendsohet me sistemin ekonomik amerikan t etrve
themelues t ShBA-ve, q n zemr t saj ka industrializimin, t
bazuar n zhvillimin teknologjik. Nse nuk ndrmerren kto hapa
politik t rndsishm pr t rimkmbur kt kriz globale q
rrezikon civilizimin evropian dhe at botror ather bota zhytet n
nj kriz t paparashikueshme. Nse nuk bhen kto reforma radikale
ather ShBA-ja shpejt do t psoj kolaps ekonomik bashk me
Evropn dhe rreziku sht q oligarkia financiare, sistemi i saj q po
shkon drejt dezintegrimit do t nxis ShBA-n n luftra tragjike n
Azi. Ajo q sht m krcnuese sot, sht Lufta e Tret Botrore,
ShBA-ja me nj president si Obama q zbaton gjeopolitikn e
Zbigniew Brzezinskit, sht n rrezik se ShBA-ja mund t futet n
kt aventur me pasoja katastrofale. Nse ShBA-ja dhe NATO-ja
arrijn q t kontrollojn tr Azin Qendrore : si Lindjen e Mesme
dhe Azin Qendrore, ather ajo do t diktoj ritmin e rritjes
ekonomike t Kins dhe Rusis dhe do t instalohej rendi i ri botror.
Por, sot Perndimi nse zhytet n kolaps ekonomik, ather qendra e
fuqis vendoset n Azi, edhe at si fuqi do t mbesin : Kina, Rusia dhe
India dhe kjo do t ishte e papranueshme pr Oligarkin Financiare
dhe agjendn e saj pr nj rend t ri botror unipolar andaj ajo sht e
interesuar q t shkaktoj kaos dhe kaosi mund t shkaktohet duke e
sulmuar me raketa termonukleare Iranin e cila do t zhyt n luft
Rusin dhe Kinn. Nuk jan t rastsishme as deklaratat e Rusis
zyrtare dhe Kins zyrtare q prpiqen t parandalojn kt skenar.
Nuk ishte as e rastsishme q prap dyshja Putin-Medvedev prap vijn
n krye t Rusis, sepse ato e kan t qart situatn se ku gjendet bota.
901

Nuk ishte e rastsishme as deklarata e gjeneralit Kinez Zhao

Zhozhong, se, n rast sulmi ndaj Iranit, Kina nuk do t hezitoj q t
futet n Luftn e Tret Botrore. Andaj, situata n nivel botror sht
tepr alarmante. Trazirat n Siri nuk jan t rndsishme nga aspekti i
ndrrimit t regjimit t Bashir Al Assadit q sht pro Rusis dhe
Kins por rndsia sht gjeostrategjike. ShBA dhe NATO krkon q
prmes ndrrimit t regjimit t Bashir al Assadit t vij nj qeveri properndimore q pr Rusin sht e papranueshme sepse e ka t
instaluar n Siri sistemin raketor Rus dhe sht aleati i tyre. Pr
Turqin sht i mirseardhur ky ndrrim i regjimit n Siri. Turqia
punon ne delinkimin n mes t Iranit dhe Siris. Nse Siria ndrron
regjimin ather mbetet Irani i rrethuar. Irani do t sulmohet prej
Izraelit ose t transferohet konflikti n mes t shiitve dhe sunitve i
nxitur n Irak pr ta ndrruar regjimin e Ahmadinexhadit mbetet t
shihet. Nj alternativ tjetr do t ishin edhe luftrat ndrfetare sunitoshite n Azin Qendrore sikur q ndodhen n Evrop, n mes t
protestantve dhe katolikve 1630-1648. Por do sulm eventual ndaj
Iranit nuk do t qndrojn kmbkryq as Rusia dhe as Kina. Nse
ndrhyjn Rusia dhe Kina si kundrprgjigje ather Lufta e Tret
Botrore sht nj fakt.
Ato q nuk msojn nga e kaluara jan t dnuar
ti prsrisin gabimet

George Santayana
902

Pikrisht si cak i Perndimit do t jet Rusia dhe Kina t cilat do t

dobsoheshin n mnyr q t zbehej roli i tyre global. Andaj, gjithka
sht n duart e presidentit Amerikan paqja apo lufta. Nj president
amerikan mund t bj kthes historike drejt paqes apo drejt
lufts,mbetet t shpresojm pr paqe.Duhet prkujtuar afera Drajfus
q ishte nj kapiten francez-hebre dhe q u dnua nga gjykata
ushtarake franceze duke e etiketuar si kolaboracionist gjerman.Kjo
afer e njohur ishte e lansuar nga diplomacia Britanike pr tprishur
planin e ministrit t jashtm francez Gabriel Hanotauxqe nuk ishte
diplomat karriere por historian i shquar francez dhe ithtar i Risheljes. Ai synonte tkrijonte nj aleanc n mes t Francs,
Gjermanis dhe Rusis. Ky vizion e kishte zanafilln prej vizionit t
Fridrih Listit i cili ishte nj ndr ithtart m t mdhenj t sistemit
ekonomik Amerikan,ndrsa vizioni i tij ishte nj aleanc n mes t
ShBA-s, Francs, Gjermanis dhe Rusis dhe sikur t vinte n
shprehje kjo ide nuk do t kishim as Luftn e Par dhe as Luftn e
Dyt Botrore. Ithtar i ksaj ideje ishte ministri i jashtm francez
G.Hanotaux.Por afera Drajfus e kishte si synim diplomatik tngrit
sentimentin antigjerman t populli francez q e kishin kultivuar
urrejtjenkundrgjermanve
gjat lufts Franko- Prusiane. Pas
Hanotaux-it vjen Delkasse ministr i jashtm Francez dhe
themelohet Antanta Kordiale n mes t Francs dhe Anglis nj
aleance mes armiqve historik. Nj moment tjetr tejet krucial ishte
edhe shkarkimi i kancelarit gjerman Oto Von Bizmark nga naiviteti
i Wilhelmit t II n rrethin e tij ishin t infiltruar agjentt
Britanik.Shkarkimi i kancelarit Bizmark me ndikim t princit
Edwardit t VII pat pr efekt edhe prishjen e aleancs s fshehte q
kishte Bizmarku me Aleksandrin e II q t ken aleanc paqsore me
interesa reciproke.Gjermaniarrethohej e aleancat e saj shkputeshin
duke e izoluar dhe duke e shfrytzuar naivitetin eWilhelmit te II i
cili me gabimin e tij e afroi Francn dhe Anglin. Atentati i Sarajevs
i orkestruar prej qarqeve mason e ndezi fitilin. ilhelmi i II akoma
naiv dhe i besonte akoma Chemberlainit dhe sir Edward Greyt t cilt
premtuan neutralitetin e Anglis deri sa Gjermania iu b aleat AustroHungaris n luftn kundr Serbis.Por potezi i fundit Britanik
903

synonte nzhvendosjen e bilancit t forcave n interes t saj dhe

prnjher u gjend Britania, Franca dhe Rusia kundr Gjermanise
dhe Wilhelmi i II ra n kurth. Pas konferencs s paqes n
Versaje(1919), Gjermania mori nj dmshprblim t paprballueshm
dhe kishte dy alternativa ishte Dr. Leutenbach q kishte programin e
tij t stimulimit ekonomis produktive por u vra nga sabotuesit e
paqes (Oligarkia financiare)dhe n vend t tij erdhi Hjalmar Shahti i
cili zbatoi kursime t ashpra drakonike fiskale njsoj si Bruningu
dhe Von Papn q ishin para tij mbi popullatn e saj dhe
produktivitetin gjerman. Edhe sot tendenca sht q n shtetet e BEs t zbatohen masa t ashpra t kursimit fiskal dhe kto masa do t
ishin t pamundura pa regjime politike represive pr t mbajtur nn
kontroll revoltn sociale.Andaj dhe sot kemi vrasjen e shkenctarve
iranian pr t ngritur sentimentin antiamerikan dhe pr t minuar do
kompromis rreth shtjeve brthamore.Edhe nj dilem e madhe
sht sepse ShBA-ja nuk tentoi q Iranin ta fus nn orbitn e saj, sepse
nj koh ishte n orbitn e saj n regjimin e Reza Shah Pahlavi-t dhe
te Ajatollah Homenit.Por ShBA-ja zgjodhi rrugn e tensionimit t
raporteve me Iranin duke vendosur sanksione kundr Iranit por Kina
dhe Rusia n mnyr taktiko-strategjike i prkrahnin sanksionet
kundr Iranit duke thelluar hendekun edhe mtej Amerikano- Iranian.
Irani i gjetur n nj gjendje t till iu imponua aleanc me Kinn dhe
Rusin. N kohn kur sistemi monetar ndrkombtar sht n fazn e
integrimit final dhe produktiviteti gjithnj e m shum po tkurret
ndrsa potenciali relativ i dendsis s popullsis varet pikrisht prej
investimit n sektorin produktiv q sht i lidhur me mirqenien e
rritjes s numrit t popullsis. Oligarkia Financiare e City of London
dhe Wall Streetin q kan kontrollin mbi politikn e jashtme
Britanike dhe Amerikane si dhe kshillin e Evrops jan t interesuara
si edhe luftrat e paraprake botrore t shptojnsistemin e tyre
prmes nj kaosi global q do ti rrnonte dy fuqit rivale Kinn dhe
Rusin dhe t instalonte Rendin e ri botror me instalimin e Qeveris
Botrore ose kapitali financiar ndrkombtar vendos subordinim t
shteteve kombe kjo sht logjika monetariste. Edhe deklarata e
zdhnsit t Oligarkis Financiare Dr.Henry Kissinger nuk sht e
904

rastsishme. Pik e dobt e ksaj loje globale sht presidenti Obama

dhe presidenti i Izraelit Beniamin Natyanahu. Ktij fraksioni i takon
edhe David Kameroon (kryeministri britanik) cilt kontrollojn fuqi
nukleare dhe jan ato q n kto momente vendosin paqen dhe luftn.
Fatkeqsisht q t dy jan nen kontroll t Oligarkis Financiare. N
ann tjetr vrasjet e shkenctareve iranian gjithnj e m shum
ndezin sentimentin antiamerikan n Iran duke e prgatitur revoltn e
saj pr konflikt. Rezistenca e madhe q bn gjeneralt amerikan,
deklarimi i presidentit francez Nikolla Sarkozy q Franca sht kundr
sulmit ndaj Iranit dhe opinioni negativ kundr ktij sulmi n opinionin
amerikan dhe evropian si dhe angazhimi diplomatik i Rusis dhe
Kins e ka parandaluar kt sulm n caqe afatshkurta por pikrisht
shembujt historikq t msiprm tregojne se planet pr paqe mund t
sabotohen andaj rreziku ekziston akoma pr nj kataklizm t till
globale.
Franca do t bj gjithka q sht e mundur
pr t parandaluar intervenimin ushtarak n
Iran

Nikolla Sarkozy
Rezoluta e fundit q e propozoi republikani Walter Jones Rezoluta
House Concurent 107 sht nj hap q mund t kontriboj seriozisht
paqes, sepse sipas ksaj Rezolute presidenti i SHBAs Obama nuk
mund t marr vendim unilateral pa marrur miratimin e Kongresit
Amerikan. Nse fiton kjo rezolut presidenti Obama do t ishte nn
905

kontroll t Kongresit Amerikan ather kjo sht nj shpres se sulmi

ndaj Iranit mund t pengohet n dobi t paqes globale. Por kjo luft
mund t parandalohet edhe nse opinioni Amerikan sht koshient pr
momentin strategjik historik dhe pengohet presidenti Obama ndaj do
lloj iniciative t till dhe zgjedhja e nj presidenti Amerikan q i
qndron besnik Etrve themelues t ShBA-s dhe kushtetuts q ato e
formuluan q Amerika ti shrbej paqes botrore dhe progresit global
ekonomik prmes sistemit t Etrve themelues t ShBA-s dhe t
shmanget
politikave
neokolonialiste
t
Londrs
Proimperialiste.Evropa do t mund ti shptonte sikur Franca dhe
Gjermania akoma mbesin aleat besnik t njri tjetrit n mnyre q
Britania e madhe t mos e luante njrin kundr tjetrit dhe nuk do t
paguante n asnj mnyr borxhet fiktive te shteteve te PIIGS po edhe
me mim t rrnimit t Eurozons sepse ajo do te onte Euron drejt
hiperinflacionit.Nj sulm ushtarak do t ishte nj
katastrof. Sulmi nuk duhet t jet nj opsion,
sidomos duke par momentin historik q po kalon
rajoni

Ahmet Davutogllu
do dobsim dhe nnshtrim t Francs dhe Gjermanis n veanti do
ti hapte rrug Evrops si supershtet q do ta kontrollonte Oligarkia
financiare ashtu si ka thn edhe Dr.Kissinger dhe ajo Evrop do ti
shrbente qllimeve gjeopolitike t interesave t elits financiare t
906

cilat jan duke sakrifikuar Euron prmes atakut spekulativ qe bene

Goldman Sachs dhe Soros ndaj euros ne Greqi, vetm q dollari t
mbijetojedhe pr pak koh gjithashtu dhe sulmi ndaj Iranit gjithnj e
m shum binden qarqet e politiks Amerikane t arsyetohet me
rritjen e krkess s dollarit q sistemi i Rezervave federale t
mbijetoj edhe pr pak koh pr arsye se shtetet prodhuese t nafts
GCC+2 jan me ShBA-n dhe do sulm eventual ndaj Iranit do t
rriste krkesn pr dollarin e Rezervave Federale. Por sulmi ndaj
Iranit sht njsoj sikur atentati i Sarajevs kur studenti 22 vjear
Gavrillo Principi q vuante nga Tuberkulozi e vrau Franc Ferdinandin
dhe ky ishte preteksti q lidhi ngjarjet q uan drejt lufts s par
botrore q ishte e orkestruar m hert. Andaj edhe sulmi ndaj Iranit
do t ndizte fitilin e lufts n mes t ShBA-s, BE-s n njrn an
dhe Rusis dhe Kins n ann tjetr, pasojat do t ishin kataklizm.
Por nse kjo nuk ndodh ather do t filloj q ShBA-ja t rimarr
veten dhe t bankrotoj Rezervat Federale duke e themeluar Bankn
Nacionale n modelin Hamiltonian, aktin e ligjeve Glass Stegall q do
t ndshkonte spekulatort financiare dhe t kanalizohej krediti n
ekonomin produktive si masa drejt rimkmbjes s ekonomis
Amerikane, braktisja e modelit neoliberal dhe zbatimi i sistemit
ekonomik t etrve themelues t ShBA-s. Edhe Evropa do t
prfitonte pr momentin nse zbatohen taksat e Tobinit q do t
zbusnin krizn ekonomike n Eurozon. Akti Glass Stegall duhet q t
zbatohet edhe n Evrop, modeli i Evrops Konfederale dhe modeli
dirigjist ekonomik i De Gollit do t shptonte Evropn nga kjo kriz
dhe do ti mundsonte asaj rimkmbje ekonomike n dobi t s mirs
s prgjithshme, Evropa duhet ta braktise modelin e Evrops si
instrument gjeopolitik. ShBA-ja, Rusia, Kina dhe India duhet t
bashkpunojn rreth themelimit t nj sistemi monetar ndrkombtar
t bazuar n sistemin kreditor Hamiltonian dhe n sistemin Bretton
Wood t kmbimit fiks t valutave(dollarit) n mnyr q t
sigurohen kredi afatgjate me norma t vogla t interesit pr investime
n sektorin kapital-intensiv q sa m tepr teknologji t sigurohet pr
shtetet m t dobta q ato ti rimkmbin kapacitetet e tyre
produktive dhe investimet t shkojn drejt megaprojekteve fizike si n
907

infrastruktur dhe agro-industri q t rritet potenciali relativ i

dendsis s popullsis pr km2 dhe si rrjedhoj edhe mirqenia
ekonomike pr km2 n nivel botror sepse t gjith njerzit jan t
lir dhe t barabart nga natyra andaj t gjith kan t drejt pr t
jetuar, pr t qen t lir ky sht koncepti i njeriut imago dei q e
mbrojtn Etrit themelues t ShBA-s, tradita judeo-krishtere dhe
islamike q njeriu t ndrtoje shoqri dhe rend shoqror t bazuar n
ligjin natyral q imiton ligjin transcendental t harmonis universale
q e krijoi Zoti. Bota sot duhet t investoj n sektorin e dendsis s
lart t fluksit energjis q sht energjia nukleare q t rris
kapacitetin industrial t domosdoshm pr mbijetesn e civilizimit
sotshm. Andaj bashkpunimi n mes t fuqive t mdha sht
esencial ne vend te konfliktit pr t prballuar krizat ekonomike dhe
politike qe sfidojn njerzimin ne boten e shek XXI.

SFIDAT E POLITIKS AMERIKANE

``Morali i nje gjenerate bazohet ne ate se cka beri
per gjeneratat e ardhshme``
Sot qyteterimi perendimor gjendet ne nje udhekryq kriza globale
financiare dhe ashpersimi i luftes gjeopolitikepo e sjell kete qyteterim
drejt nje krize e cila nese nuk tejkalohet seriozisht do ta kercenoje
njerezimin. Si njenga aktoret kryesore per ndryshim duhet te ishte
presidenti i SHBAse por dy kandidate si Romney dhe Obamanuk
ishin asnjeri dhe as tjetri figura mbi te cilen mund te shpresohej
ndryshimi. Evropa vazhdon te kete krizenegzistenciale te Eurozones.
908

Ne lindjen e mesme Siria dhe Irani jane dy pikat nevralgjike

gjeopolitike globale tecilat mund te provokojne konflikte te
permasave te medha boterore. Se pari presidenti i SHBA ``se Obama
nukka nivelin e lidereve te medhenj sikurse Franklin Ruzvelt ai
vazhdon projektin e PAX AMERICANA, perderisa neshekullin e
kaluar ishte PAX BRITANICA, elita Anglo Amerikane arriti qe ti jap
emer tjeter perandorise Britanikete mbretereshes VICTORIA dhe sot
PAX AMERICANA eshte po ajo PAX BRITANICA por vetem me
emer tjeter, temos harrojme se idete e revolucionit American ishin
pikerisht nje impuls kunder ketij imperialzmi Britanik qembante
kolonite te prapambetura dhe qe i sherbenin Oligarkise Britanike
vetem se per resurset minerale dhemetalurgjike per te diktuar
ekonomine globale dhe tregun boteror. SHBA ja lindi si republike e
cila e involvoiper here te pare ne historine Evropiane ligjin natyral te
konceptuar sipas Lajbnicit qe permes Emerrich Vattelitkjo ide u bart
tek Revolucionaret Amerikan e vecanarisht tek Aleksander
Hamiltoni.Per ta kuptuar drejtHistorine Amerikane duhet kuptuar drejt
konflikti ne mes te XHefersonit dhe Hamiltonit dhe presidanca
eAndrju Xheksonit. Elita Anglo Amerikane pikerisht ka pasur
tendence qe traditen e Aleksander Hamiltonit tanenvleresojne madje
edhe ne Wikipedia dhe Historite serioze kjo tradite perdredhet me
qellim qe tekrijoheshin raportet speciale ne mes te BRITANISE DHE
SHBA`se si aleance e natyrshme. Perderisa tradita eAleksander
Hamiltonit ka qene antibritanike, tradita me e mire intelektuale dhe
sfida ndaj sistemit Venecian teOligarkise Veneciane e cila u transferua
se pari ne Amsterdam qe permbysi traditen humaniste te Firences qe
ekultivuan Erazmo Roterdami e Vellazeria per jete te Perbashket.
Oligarkia Veneciane e themeloi DUTCH EASTINDIA COMPANY e
cila lozte rolin kryesor ne tregun ne mes lindjes dhe perendimit, por
me revolucionin eOrangeve me 1688 rol kresor lozi dhe filozofi Xhon
Loku kjo oligarki financiare Veneciane u bart defintivisht neAngli dhe
u themelua BRITISH EAST INDIA COMPANY , BANKA E
ANGLISE dhe definivisht oligarkia Veneciane ekontrollonte Angline
dhe qellimi i saj ishte te konsolidonte perandorine e modelit
Venecian.British East IndiaCompany arriti qe ta sundoje Indine. Gjate
909

kohes se mbretereshes Anne Xhonatan Suifti , Cothon Matheri

dheLajbnici ky rrjet republikanesh konspironin republiken e Platonit
ne Boten e re. Kjo tradite fillonte me XhonWintropin qe kishte
endrren te krijonte `Qytetin mbi breg`` si drite per boten, Wintropi
ishte nje figure emoralshme qe kishte shkruar `nje pamflet qe
qarkullonte ne kolonite amerikane ``Mbi bemiresise krishtere``ishte
puritan dhe perpiqeshte te krijoje nje republik te qeverisur ne frymen e
AGAPESE. Ai morri statusin perveteqeverisje prej xhorxhit te pare
dhe per here te pare ne histori te Evropes u organizua nje republike me
veteqeverisje ne frymen e Agapese. Por ky status u morr prej
BRITANISe me pas luften per te fituar statusineVeteqeverisjes e
vazhduan Increase Mather I biri Cothon Mather nje mik I tyre ishte
edhe babai i BenxhaminFranklinit I cili ishte I frymezuar prej COthon
Matherit dhe me passion e lexonte vepren e tij eseun `te beshmire.
Pikerisht Revoulcionaret Amerikani perkisnin kesaj tradite te filluar
prej Xhon Wintropit. Nje gje duhettheksuar se Tomas Xhefersoni
kishte rene nen ndikim te qarqeve Anglofile sa ishte ne France madje
ishte ifrymezar prej Volterit, pikerisht liberalet Britanik e perdornin
nje fraze te XHefersonit qe levderon FrensisBekonin, Xhon Llokun
dhe Isak Njutnin si njerezit me te ngritur te kohes, per te deshmuar
rolin e Xhon Lokut nekushtetuten Amerikane. Ky mendim i
Xhefersonit rrjedh nga vepra e Volterit qe ishin ``Letrat
Filozofike``.Volteridhe Monteskje ishin agjente te Venecianit Konti te
cilet punonin per ta konsoliduar empirizmin radial te Paolosarpit dhe
per ta konsoliduar Partine Veneciane si dhe per ta penguar frymen e
Renesances qe nxiten NikolleKuza , Gemistos Pletoni , Erazmo
Roterdami etj. Por qe ne Traktatin mbi Qeverisjen, Xhon Loku
mbronskllaverine, i sheh roberit si produkt ta natyres, koncepti I tij
mbi ligjin natyral eshte derivat i mendimitAristotelian te bazuar mbi
lirine qe natyra u dha kafsheve ishte diametralisht i kundert me ligjin
natyral teLajbnicit te konceptuar prej Vattelit e Aleksander Hamiltonit.
Pikerisht me instalimin e sistemit partiak ngadallimet thelbesore ne
mes te Hamiltonit dhe Xhefersonit u themelua Partia Republikane e
Xhefersonit dheFederaliste e Hamiltonit, SHBA ja gjithnje e me teper
u largua nga sistemi autentik i Eterve themelues teSHBA`se. Britania
910

qe nga lufterat 7 vjecare me traktatin e Parisit me 1763 eshte bere

defakto dhe perandoriaBritanike qe atehere deri sot ajo eshte
perandoria e cila ka rolin kryesor ne ceshtjet boterore vetem
kandryshuar formen por prap mbetet po e njejta perandori financiare.
Ne ate kohe perandoria Britanike angazhpiAgjente si Aron Burr qe e
vrau ne duel Aleksander Hamiltonin e me pas edhe Andrju Xhekson
qe e rrenoisistemin e Hamiltonit ate te kreditit nacional, historia e
SHBA se ka qene histori ne mes te presidenteve qe iuperkushtuan
kushtetutes se SHBA`se dhe president qe iu perkushtuan Oligarkise
Financiare te City of Londondhe Wall Street. Qe nga konferenca e
paqes ne Versaje elita ANglo-Amerikane eshte konsoliduar dhe loz
rolinkryesor ne rivendosjen e rendit boteror Unipolar e quajtur si
Qeveria Boterore.

SFIDAT E POLITIKES AMERIKANE NE VITET

E ARDHSHME
Dy traditat intelektuale jane shume te rendesishme per te kuptuar
sjelljet e presidenteve Amerikan, tradita qefillon me Hamiltonin, John
Adamsin, Benxhamin Franklinin, Abraham Linkolnin, William
McCinley, JamesGarfield e Franklin Delano Ruzvelti. Tradita tjeter
fillon me marionetat e oligarkise financiare duke filluar meAndrju
Xheksonin qe bankan nacionale Hamiltoniane e permbysi ne banke
qendrore private sipas modelitmonetarist qe do ta quante me vone
Milton Friedman laureate I cmimit Nobel I shkolles ekonomike te
Cikagos,kjo tradite vazhdon me lideret e Konfederates qe luftuan
kunder Abraham Linkolnit, Tedy Ruzvelt, HarryTruman, edheBushi e
Obama i takojne kesaj tradite andaj dhe i sherbejne projektit PAX
AMERICANA. FDR ishteshembulli i fundit i presidenteve Amerikan
qe punoi sipas sistemit Amerikan ,i cili gati nje shekull ishte
larguarnga sistemi arsimor , dhe momentalisht sistemi Arsimor eshte I
influencuar prej sistemit Britanik dhe shkollesse Frankfurtit te cilet e
kane degraduar arsimimin e mirefillte. Prandaj FDR permes
911

reformave ne sistemin ekonomik Amerikan si programi NEW DEAL,

Korporata e Rekonstruksionit financiare qe sherbeu si banke emodelit
Hamiltonian, si dhe investimi ne Ekonomine Fizike, Sistemi i Bretton
Woodit me kembimin fiks teValutes si dhe karta e Atlantikut qe e
pranoi Cercil i skuqur ne fytyre kur Ruzvelti ia plasi ne fytyre ska me
pasluftes se II boterore e metoda Britanike por metoda Amerikane,
SHBA ja prej mendjeve me te ndritura ishte eprojektuar qe te sherbeje
si drite per mbare njerezimin kjo ishte idea e Xhon Wintropit, idea e
Lajbnicitpromovuesit te rrjetit transkontinental te Republikes se
Platonit ne Boten e re te bazuar mbi AGAPENE. PorCercili i gjetur si
Lepidusi ne triumviratin e dyte ne mes te Mark Antonit dhe Oktavian
Augustit kur republikaromake po shenderrohej ne perandori dhe
Lepidusi u gjet ne mes dy te fuqishmeve. Edhe Winston Cercili u
gjetne kete gjendje ne mes te Ruzveltit dhe Stalinit. Ruzvelti kishte
idene e paqes boterore te ruajtur nga katerxhandaret SHBA`ja,
Anglia,RUsia dhe Kina. Ne Kine Cercili u perpoq qe te eliminoje
Chan Kai Shekun qe nukkishte kapacitetin intelektual te DrSUN YAT
SENIT qe ishte babai i KINES MODERNE i vetmi i edukuar ne
frymene Revolucionit Amerikan sikurse edhe intelektuali me i njohur
japonez Dr. FUKUZAWA qe gjithashtu i edukuar ne frymen e sistemit
Amerikan si dhe influenca e Erazmo Peshine Smith ishte babai i
Japonise moderneindustriale. Por qe Betrand Rusell dhe Jon Dewey u
perpoqen qe ta perfshijne Aristotelianizmin Britanik nemendimin
politik kinez dhe prodhuan Mao Ce Tungun qe ishte i edukuar ne
empirizmin Britanik dhe Kina ushkeput nga tradita me e mire
intelektuale dhe e ndritur e Dr.Sun Yat Senit i cili e pat demaskuar
Marksin dheMarksizmin. Britania e madhe me Hurry Trumanin qe
ishte i kontrolluar nga Cercilli si dhe me agjentin e tij JospiBroz Titon
dhe ambasadorin e SHBA se ne Rusi Harriman provokuan luften e
ftohte qe nuk ishte vizion IFranklin Ruzveltit. Pas saj Stalinin e
helmojne permes Berias me Varfarine sipas te gjitha gjasave dhe vdes
ngagjakderdhja ne tru. Brezhnjevi me pas ishte agjent Britanik ,
presidenti Truman gjithashtu dhe Britania e vendoskontrollin ,Hedhja
e bombave ne hiroshime dhe Nagasaki me idene e filozofit Bertrand
Russell per terivendosur Qeverine Boterore. Pas LDB Anglia
912

perpiqeshte me sakte Oligarkia financiare e City of London dheWall

Street te konspironte te arriturat e Franklin Ruzveltit sidomos sistemin
e kembimit fiks te valutave aposistemi I Bretton WOODit, eshte
krijuar nje histori e rrejshme rreth rimekembjes se ekonomise gjate
presidentitte FDR `se dhe sistemi i Bretton WOOdit duke ja dhene
meritat nobelistit Xhon Majnard Kejnsit ,por nuk eshtee vertete
,Kejnsi nuk pat sukses ne New Hampshire dhe nuk eshte e vertete se
shpenzimi ne deficit i sollirimekmebje SHBA `se por ishte sistemi
ekonomik Amerikan i eterve themelues qe zbatoi Franklin Ruzvelti
,ndersa ne New Hampshire Kejnsi e humbi betejen dhe pas tre muajsh
pesoi nje infarkt dhe vdiq. Qe pas vdekjesse FDR me ardhjen e Hurry
Trumanit si president..ka filluar me te devijoje SHBA ja gjithnje e me
shume prejideve te eterve themelues te SHBA`se , historia e SHBA`se
gjithmone ka qene ne lufte per sovranitetin e saj ngaOligarkia
Londineze me simotren e saj Wall Street qe kontrollojne sistemin e
Rezervave Federale dhe politikene Jashtme dhe presidentet amerikan.
Pikerisht ky fraksion qendron edhe pas Agjendes GJEOPOLITIKE
dherendit unipolar ne bote. Ka ndodhur ne historine e Evopes. Tradita
humaniste e Firences e Nikolle Kuzes,Xhovani Piko Della Mirandoles
e Gemistos Pletonit qe dha Renesancen e Arte dhe vizionin e
republikes neboten e re u pengua prej kardinalit Paolo Sarpi qe eshte
baba i empirizmit Britanike dhe agjenteve te tij siFrensis Bekoni,
Tomas Hobsi, e me vone edhe Xhon Loku. Me pas tradita humaniste
qe e lansoi Lajbnici,Xhonatan Suifti, Cothon Matheri, Franke Johan
Sabastian Bachu, dhe me pas pasardhesit e tyreLesingu,Mendelsoni,
SHileri , Gete , vellezerit humboldt u atakua po ashtu prej qarqeve
liberale Britanike eilluministeve Francez si Menteskje, Volter, Zhak
ZHak Ruso qe ishin derivat i liberalizmit britanik dhe u vjen turpta
pohojne sot francezeve se ata ishin agjent Venecian dhe kishin qellim
te injorojne traditen klasike humanistegjermane qe konspiroi
Republiken ne Boten e re. Me pas ishte impulsi i Abraham Linkolnit
qe rridhta nga kjotradite humaniste e Renesances, dhe e klasikeve
humaniste gjerman qe u perfshi ne sistemin ekonomikAmerikan. Prej
Lord Palmerstonit qe deshironte te krijonte Perandorine e RE
ROMAKe. Deke dashur keteimpuls qe ta pengonte sepse u perhap ne
913

gjermani permes qarqeve te Fridrih Listit dhe Oto Von Bizmarkut qe

ethemeloi GJermanine moderne gjigandin e Evropes, ne France ishin
familja e shkencetareve Carnot, SergeiWitte nje nga intelektualet me
te shquar Rus qe filloi te zbatoje sistemin ekonomik Amerikan, Dr.
Sun YAT SENIne Kine, Dr. Fukuzawa YIKICHI nje nga intelektualet
me te shquar Japonez. Por Britania e kercenuar nuk pritigjate kohe per
ta filluar projektin e saj per te permbysur kete impuls dhe bota nje
shekull me pare do te kishteperjetuar civilizimin e saj te ndritur,
Britania filloi te shkepus lidhjet e Amerikes me Japonine, e nxit
japonine nelufte me Rusine, ndikoi tek Wilhelmi i II qe ta heq nga
funksioni Franklin Ruzveltin, beri atentat presidentit SadiCarnot,
permes bolshevikeve dhe atentatit ndaj mbretit te Rusise arriti qe ta
largoje traditen e SERGEJ WITTEdhe keshtu krijoi kushtet e
favorshme per te ndersyer njerin kunder tjetrit ndersa atentati i
Sarajeves ishtevetem kauza Belli ndersa aktoret ishin te pergaditur me
heret njeri kunder tjetrit ne luften e Pare Boterore.British East India
Company dhe sherbetori i saj ADAM SMITH duke u bazuar mbi idete
qe rrjedhin qe nganxenesi i Sokratit Aristipit, cili promovoi knaqesite
e njeriut si qellim me i larte i njeriut dhe largimi i dhimbjes,kjo
filozofi u zbatua prej XHeremi Benthamit, Bernard Mandevillit ne
vepren e tij Fabula e BLETES, kupromovon vesin si te dobishem per
shoqerine. Adam Smithi me rekomandim te Lord Shelburnit beri
sistemin etij te tregut te lire per ta shfrytezuar si instrument ekonomik
per ti nenshtruar rivalet e saj si koloniteAmerikane dhe Francen e cila
pat perparuar shume prej dirigjizmit. Edhe gjate epokes se
Mbretereshes Viktoriau zbatua tregu i lire qe varferoi tejskajshmerisht
popullaten, njihet varferia e patatates ne Irlande, dhe madjezbatimi i
ketij sistemi solli parakushtet e futjes se botes ne lufterat boterore. Ne
shek XX pas renies se sistemitBretton WOOd, dhe shembjes se Murit
te BERLINIT dhe shthurjes se Bashkimit Sovjetik prap u zbatua edhe
neshek XX ekonomia e lire e tregut qe filloi ne Kili me Augusto
Pinochetin, me emer tjeter EKONOMIA NEOLIBERALE e cila e
globalizoi varferine nen masken e Globalizimit. Neoliberalizmi po e
sjell planetin ne njekrize te thelle ekonomike globale. ka probleme ne
kontrollin e kufirit te saj dhe ajo do te mbahet e rrethuar nga arsenali
914

nuklear dhe do tepengohet te krijoje aleat. Nese Siria bje definitivisht

Rusia sdo te kete qasje ne mesdhe, dhe popullata e saj eperzier do te
shkaktoje gjakderdhje ne mes te etnikumeve te ndryshme qe jetojne ne
te ndersa gjeopolitikishtdo te ishte ne sferen Anglo Amerikane. Mbetet
Irani i rrethuar, Iranit i behet presion vazhdimisht qe te shesnaften e
saj me dollar. Irani eshte mburoje e Kines dhe Rusise, nuk eshte
problemi esencial programi i sajnuklear. Per SHBA ne eshte esencial
te mbajse dollarin si valute rezerve andaj iraku dhe irani jane dy
shtetekruciale qe i sigurojne stabilitet dollarit andaj shtetet e nafte
prodhuese jane nen presion te jene te lidhura medollarin.Strategjia e
fuqise eshte kontrollimi i detrave dhe kanaleve te rendesishme ,
naften, dhe monedhen rezerve tetregtise boterore. Prandaj tre elemente
jane esenciale fuqia ushtarake, nafta dhe resurset minerale dhe
valutarezerve nderkombetare. Nje prej sukseseve me te medha te kesaj
politike eshte diplomacia dhe aftesia per tefituar aleate dhe per ti
nxitur aleatet te luftojne per interesat e Britanise duke demtuar
interesat e tyre. Kygjenialitet i politikes Britanike i ka sjellur suksese
gjithmone britanise se madhe per ti mundur rivaletPas vitit 1971 kur u
rrenua sistemi i Bretton WOOD `it ,Niksoni e themeloi sistemin
Floating system tekembimit valutave dhe dollari nuk lidhej me arin ne
sistemin rezervat e Arit, por u krijua sistemi fraksional irezervave,
ndersa kriza e naftes me luften ne YOM KIPUR e orekstruar prej
Dr.Kissingerit cmimi i naftes ukaterfuasha fale spekulimit , dhe
meqenese nafta ishte e lidhur dollarin si valute reserve atehere
spekulatoretfinanciar arriten qe te eksploatojne sa me teper, ndersa
industrializimi ne vendet ne zhvillim shenonte ngecje.Andaj Shba ja
pas ndryshimit te sistemit te Bretton Woodit , deregulimit sipas
logjikes se tregut te lire dhemosintervenimit qe e beri administrate e
Xhim i Karterit dhe permbysja e aktit Gllas Stegall gjate
administratesse presidentit Bill Klinton definitivisht SHBA`ne e ka
future ne nje krize ekonomike , borxhet e saj jane massive ,ndersa
problem real jane sistemi i rezervave federale qe eshte nje institucion
jashteinstitucionale I vendosurnga Elita Bankare Britanike dhe
Evropiane me 1913 dhe fale ketij sistemi SHBA ja devijon nga sistemi
ekonomikI eterve themelues te SHBAse e vecanarisht idese se
915

kreditit nacional te Aleksander Hamiltonit. Sotadministratat e fundit

deshirojne qe permes politikave monetare dhe fiskale te
rregullojneekonomine.Megjithate studimi I histories universal eshte
esenciale per te prodhuar nje intelektual kompetent.Pikerisht tregu i
lire u zbatua edhe ne perandorine Romake, dhe ajo qe provon sot
Makroekonomia modernenuk ka aspak dallim nga reformat e Drakonit
ne greqine lashte qe kishin te benin me kursimin dhe skleverimin,dhe
Kallikles qe mori para borxh nga bankieret e Persise dhe qe ne fund
prap u detyrua te beje kursime fiskaledhe te skllaverohet. Ne
perandorine romake romake I kemi reformat e Dioklecianit qe i uli
shpenzimet publikedhe I rriti tatimet dhe shkoi sistemi drejt
hiperinflacionit dhe kolapsit te perandorise perendimore romake.Sikur
ne koherat modern qe eshte Hjalmar Shahti dhe shkolla austriake
ekonomik Dr.Menger dhe Kejnsi dmthkursimi dhe shpenzimi por ne
fazat terminale te sistemit te lire te tregut qe koncentrojne pasurine tek
nje elitedhe varferojne pjesen tjeter dermuese vjen nje pike kritike qe
paramatrat social nuk mund te mbahen dhelindin pushtete repressive
sikur qe po ndodh sot. Reformat e verteta kane te bejne me rritjen e
potencialitrelative te dendesise se popullsise per km 2 dhe fuqise
prodhuese per koke banori ne modelin e njohur qe perhere te pare e
zbatoi LAJBNICI andaj LAJBNICI eshte baba I ekonomise moderne,
ndersa ideologet e sotshem teMAKROEKONOMISE moderne jane
vetem propagandiste te sistemit monetarist te bazuar mbi idete
ADAMSMITHIT dhe te ashtuquajturve klasikse, shkolles austriake
ekonomike qe sot prezentohet nga shkolla eCIKAGOS te gjithe jane
ne sherbim te sistemit Britanik te modelit perandorise VENECIANE.
Brenda sistemit tetanishem SHBA ja dhe EVROPA nuk mund te
mbijetojne, Evropa lindore eshte ne prag te kolapsit, Eurozona neprag
te kolapsit rrezikohet nga hiperinflacioni sepse borxhet e shteteve
PIIGS jane te paperballueshme dhe qellimi eshte te shpetohet
INTERALFA GRUP of BANK qe drejtohet nga JAKOB ROTSHILD
Sot EUROJA DHE DOLLARI rrezikojne te shkojne drejt
hiperinflacionit sepse shtetet perpiqen qe te detyrojne te
paguajnesistemin monetarist te elites angloamerikane dmth te
shpetohen bankat ne vend te mireqenies se njerezve.Rreziku u
916

dezintegrimit te sistemit financiar transatlantik kerkon reformat e tipit

te FRANKLIN RUZVELTIT dmthne sistemin e eterve themelues por
presidenti OBAMA nuk I takon asaj tradite ai eshte nje operativ i PAX
AMERICANA. Sistemi ekonomik Amerikan eshte zbatuar nga
president te guximshem si Hamilton , Linkolni,Gerfilldi, Mc CInley te
cilet pesuan atentat nga elita Londineze e CITY OF LONDON,
gjithashtu dhe FDR dheperpjekjet e fundit per ta kthyer amerikan ne
sistemin e saj jane bere prej presidentit te madh XHON KENEDIpor
edhe ai pesoi. Regjioni Transatlantik eshte ne krize egzistenciale andaj
hiperinflacioni I EURO qe eshtelehtesuar pasi gjermania pranoi ne
gjykaten me te larte ne KARLSRUHE qe te beje cmos te shpetoje
sistemin qenuk mund te shpetohet ne fakt shpetohet gjigandi privat
banker INTERALFA KREDIT OF BANK qe drejtohet ngaJAKOB
ROTSHILDI. Holand dhe Merkel akoma skane treguar fuqine qe te
ruajne mireqenien e shteteve te tyrenga kjo Krize. Gjitashtu dhe
SHBA ja do te perpiqet qe permes rritjes se vellimit te parave ne
qarkullim dheshkurtesave fiskale te shpetojne asetet fiktive te
derivateve financiare por sistemi ka nje pike kritike meqefunksionet
jane eksponenciale nuk mund te parashikohen ne kohe. Por potenciali
relativ i dendesise sepopullsise po peson deflacion dhe me kete edhe
rritet numri i papunesise gjithnje e me shume qe rrezikonstabilitetin
social. Kercenimi i sistemi financiar transatlantik dhe friga qe fuqia te
zhvendoset ne Azi , friga ngaKINA te cilen vec e ka targetuar ne
katervitet e ardhshme presidenti OBAMA. Prandaj politika anglo
Amerikanene sferen gjeopolitika ka per qellim qe te rrethoje RUSINE
me koka nukleare, te rrethoje KINEN me kokanukleare si dhe
IRANIN te rrethoj me koka nukleare. Renia e ASADIT, do te hapte
rruge sfiden me IRANIn e cilaeshte fuqi nukleare dhe ka mbeshtetjen
e plote te RUSISE DHE KINEs,sepse IRANI ka rendesi vitale per
RUSINE evecanarisht per KINEN prandaj jane deklaruar se sulmi
ndaj IRANIT do te thote dhe KINA DHE RUSIA do
tekunderpergjigjen gjithashtu me arme nuklerare dhe lufta e trete
boterore eshte realitet. NATANJAHU DHEOBAMA jane instrumente
te oligarkise ANGLO AMERIKANE andaj dhe e gjithe situata eshte
ne nje rrezik temadh potencial sepse eshte lidhur me renien e sistemit
917

monetar financiar transatlantik. Sic ndodhi edhe nefillim te shek XX

qe kriza ekonomike favorizoi edhe lufterat boterore. Per kete arsye
elita ANGLO AMERIKANEeshte ne nje lufte kembengulese qe te
kontrolloje Evropen lindore, Lindjen e mesme, Azine
Qencrorerrjedhimisht edhe AFRIKEN qe te sigurojne dominimin
globale ne 100 vitet e ardhshme duke i lene RUSINE dheKINENe qe
te dezintegrohen vetevetiu dhe sistemi VESTFALIAN te kaloje ne
sistem POSTVESFALIAN qe do tekurorezohet me themelimin e
QEVERISE BOTERORE. Kontrolli i ketyre resurseve te ketyre
regjioneve do tumundesonte te mbante prap elita anglo amerikane
valuten rezerve nderkombetare ,ekonomine globale dhetregun boteror
dhe ne 100 vitet e ardhshme do te krijoheshte rendi unipolar i quajtur
RENDI I RI BOTEROR. Kjoeshte edhe doktrina e DR, KISINGERIt
nese kontrollon ushqimin kontrollon njerezit, nese kontrollon
naftenkontrollon shtetet, nese kontrollon parate kontrollon boten.
Andaj esenciale per kete strategji jane aleatetmusliman por te
subordinuar ndaj elitres Angloamerikane qe shfrytezohen kunder
RUSISE DHE KINEs. Dmthlufta gjeopolitike behet kunder KINES
DHE RUSISEMBETET TE SHOHIM DHE TE SHPRESOJ
A KA ALTERNATIVE ????Alternativa egziston por jo ne sistemin qe
sot dominon , jo ne sistemin ekonomik, politik dhe filozofik qe sote
mbizoteron arealin tone. Sistemi Alternativ egziston por ne traditen
intelektuale te Platonit e cila triumfoine keshillin e Firences dhe dha
renesancen Evropiane. E cila tradite bazohet ne ngritjen e sistemeve
dukerespektuar natyren e njeriut si SHEMBELLTYRE E ZOTIT. Kjo
tradite filloi te humb gjurmet kah kongresi iVienes me 1815, kur
Britania defakto ishte fuqi boterore, dhe e morren Hegelin dhe
filozofine e tij siinstrument te ndryshimit te mendesise Evropiane me
qellim qe te humben gjurmet e tradites intelektualePlatonike, e vetmja
tradite qe kultivon traditat me humane, dhe ligjin natyral qe derivon
nga drejtesiaTranshedentale. Aldus Haksli ai qe drejtonte Shoqaten
Mbreterore Britanike shpesh e permendte nje mikune tij kur e quante
Platonin `GOMAR` aq kishin mllef per Platonin empiristet radikal
dhe liberalet Britanik qekultivonin Aristotelin dhe derivatet e
filozofise se tij qe pranonte sklleverimin si te natyrshem ashtu dhe
918

siXhon loku me vone qe e konceptonon njeriun si zoon

Politikon.Andaj tradita Platonike permes Lajbnicit themeloi
Ekonomine fizike, mendjen dhe mbizoterimin e ligjeve tenatyres si
baze e progresit ekonomik, si dhe modeli i kredititi nacional i
aleksander Hamiltonit si sfide meserioze e imperializmit privat
financiar qe daton qe nga bankieret e Babilonit. Andaj keto dy
elementeperbejne edhe sistemin ekonomik amerikan i zbatuar ne
republiken e Platonit i ngritur mbi ligjin natyral I konceptuar sipas
harmonise universale te Lajbnicit perbejne edhe sistemin me te mire
ekonomik dhe politik ifrymezuar nga dashuria universale ose
AGAPEJA qe lind nga bashkimi i qenies individuale me
qeniensupreme, filozofia moderne dhe postmoderne gjitnje u perpoq
ta shkepuse kete lidhje qenesore dhe prodhoinje kulture
dekadente.Zgjidhja e krizes globale kerkon kthimin ne kete tradite
humaniste, kthim ne idene se njeriu u krijua neshembelltyren e zotit
dhe kushtetuta duhet ti garantoje te drejtat qe ja dha zoti: lirine,
barazine dhe tedrejten per te qene i lumtur qe eshte edhe fundamenti i
Preambules se SHBAse dhe ideve themelore teeterve themelues.
Prandaj SHBA ja nese i kthehet kushtetutes dhe preambulles se
SHBA`se dhe shqyrtonraportin e saj me imperializmin Londinez
Financiar aty do te jete edhe shkendija e pare e
renesancesboterore.Andaj ky kthim do te zbatonte se pari aktin e
ligjeve GLAS STEGAL, qe do te orientonte kreditin nacional
neekonomine FIZIKE te konceptuar si Aleksander HAMILTONI,
HENRY KAREY, FDR etj..ME pas do tebankrotonte zemren e
korrupsionit ne SHBA , sistemi i Rezervave FEDERALE kjo do ta
godiste rendeimperializmin financiar edhe Abrahm Linkolni u vra per
kete arsye se preku kete sistem te vjeter imperialist.Dhe me keto dy
masa Amerika shume shpejt do te rimekembej dhe do te ishte
padiskutim fuqia e madheboterore dhe shprese per gjithe njerezimin.
Evropa gjithashtu duhet ta ndiqte perms zbatimit te akteve teligjit
GLAS STEGALL, dhe kthimi ne valutat sovrane por bashkepunimi ne
mes shteteve te ishte ne vizioninDEGOLLIAN , Evrope qe eliminon
neoliberalizmin ekonomik dhe qe respekton Parimin e VESTFALISE
terespektimit te sovranitetit te komb-shteteve. Evropa do te
919

rimekembej shpejt dhe do te shkeputej nga idea eAnglo Amerikane e

EVROPES GJEOPOLITIKE dhe SHBAse GJEOPOLITIKE por
regjioni transatlantic do tisherbente te mires se pergjithshme dhe me
kapacitetin e saj shkencoro teknologjik do te ndikonte terimekembej
planeti. Sepse me nafta nuk do te ishte si causa belli, por njerezimi do
te shkonte drejtburimeve energjetike te dendesise se larte te fluksit
energjise e cila eshte e domosdoshme per shekullin qevjen per te
rimekembur industrine boterore e nevojshme qe te rrit potencialin
relative te dendesise sepopullsise. Rikthimi ne sistemin Bretton
WOOD dhe sistemit te rezervave te arit do te krijonte kushte
teinvestimeve afatgjate ne sektorin e ekonomise produktive dhe
projekteve te medha infrastrukturale dheagronomiko industriale.
Sistemi BRETTON WOOD ne mes te SHBA`se ,KINES, RUSISE,
INDISE do te krijontepotencial te madh te zhvillimit ekonomik
mbareboteror dhe sistemi i PETRODOLLARIT do te rrenohej me
teedhe lufterat per nafte dhe njerezimi ne vend qe te perjetonte
MALTUZIANIZMIN ne lufterat gjeopolitike dote hynte ne fazen e
RENESANCES dhe te lumturise njerezore. MORALI I NJE
GJENERATE ESHTE TE BESH PERATO QE VIJNE PAS TEJE.
Andaj shpresoj se bota ka nevoje te udhehiqet nga arsyeja hyjnore qe
zoti e pajisinjeriun nga meshira per te per tu dalluar nga kafshet dhe
per tu kthyer prap tek krijuesi Shpresojme se sikurne RENESANCE
qe XHovani Piko Della Mirandola e beri respektimin e dinjitetit te
njeriut , njeriut hyjnorpershkak se eshte i pajisur me mendje dhe arsye
ne themelimin e sistemeve ekonomike, politike dhefilozofike dmth
respektimin e njeriut te krijuar ne shembelltyre te ZOTI, edhe bota
moderne ka nevojeshume te madhe ne kthimin e respektimit te
dinjitetit njerezor dhe konceptit se njeriu u krijuar
neSHEMBELLTYREN HYJNORE

920

SFIDA E QYTETRIMIT MODERN: SI TA

RUAJM LIRIN PREJ TIRANIS?
Sot bota perballet me nje sfide te rende, rruga drejt qeverise boterore,
ka hasur problem serioze. Rendi i ri boteror nenkuptonte, rendin e
921

krijuar prej elites Anglo-Amerikane e cila u bazuar ne krijimin e

raporteve speciale ne mes te SHBAse dhe Britanise se madhe per te
krijuar nje rend unipolar te bazuar mbi logjiken monetariste qe
nenkupton kontrolli i qeverive prej nje fuqie financiare private. Kjo
fuqi financiare private ishte aq e fuqishme qe te rishkruaje historine e
shbase si dhe ti relativizonte idete themelore te eterve themelues per
republiken e agapese e cila perfshinte traditen intelektuale me te
mire qe kishte mbijetuar nga keshilli i Firences e cila ishte shkendije e
transformimit te botes feudalizmit ne boten modern si dhe miratimi i
ligjit natyral ne kushtetute e cila trajtonte njeriun si imago dei ose
shembelltyre te zotit, ashtu sic e trajton nje religjion qe u shfaq qe me
lindjen e njerezimit dhe ajo ishte sciencia sacra. Ky religjion ishte
religjioni i Mojseut ose profetit Musa, Pitagoreaneve dhe Platonit qe e
mbante njeriun si mikrokosmos te lidhur me makrokosmosin, dhe
inteligjibiliteti i njshit krijues q kishte prodhuar shpirtin e bots
kishte krijuar shpirtin e njeriut q ka elemente kafsherore qe kane te
bejne me nevojat e trupit dhe elementin hyjnor qe ka te bj me njohjen
e ideve me te larta te nousit inteligjibil qe eshte produkti i pare i zotit
ose ajo qe njihet si mendja universale apo rrezja e drites, nese ne
menyre metaforike do ta quajme zotin diell atehere inteligjibiliteti ose
nous eshte rrezja e diellit qe jep jete gjithckase. Andaj Neoplatonistet
te keqen e konsideronin ate e cila i mungonte perfeksioni, sepse i
mungonte idea me e larte. Nje element i shpirtit te botes eshte golden
ratio raportet matematikore te krijuesit qe kishte krijuar boten ne nje
perfeksion te pakufizuar. Intelektus eshte elementi intuitiv qe permes
spekulimit metafizik arrin te njohe realitetin metafizik dhe format ose
idete e larta mbi te cilat eshte krijuar universi. Nje nga mendjet me te
ndritura te renesances Xhovani Piko Della Mirandola arriti qe
dinjitetin e njeriut ta vendose ne qender te botes, sepse ashtu sic
shkruan ne librat e shenjte njeriut duhet te jete mekembes i zotit ne
toke. Platonin dhe Mojseun i bashkoi Filo Hebreu i cili i dha
dimension te ri interpretimit te testamentit te vjeter dhe qe ndikoi ne
lindjen e levizjes humaniste krishtere ne Jerusalem ne perandorine
romake duke e potencuar kreativitein e arsyes ne njohjen. Filo Hebreu
deshmoi se evolucioni i vetem qe egziston tek njeriu eshte evolucioni i
922

shpirtit. Shpirti qe i sherben nevojave trupore, qe ngjitet ne nivel te

arsyes dhe ne nivel te hyjnores. Qe te kemi ide duhet te kemi mendje
qe gjeneron ide, idea e ideve eshte ejo qe filo Hebreu e quan logos ose
arsyeja hyjnore e cila ndermjetson Zotin dhe krijimet e tij ose
ndermjeteson njeshin dhe shumicen. Qyteterimi me ishte i varur nga
perfshirja Platonike ne kulturen dhe ne te kuptuarit e arsyes hyjnore si
mjet ne ndertimin e sistemeve qe do ti sherbejne agapese dhe mbi
konceptin e njeriut ne imazh hyjnor. Aristoteli ishte agjent i kultit
Apolonit dhe nje sofist i rangut te larte nuk ishte iniciuar ne ezoteriken
Platonike andaj nuk e kishte te qarte dialektiken Platonike disa nga
keto elemente na i sjell Diogjeni i Leartes por kete gje e mohon madje
edhe Hegeli, Hegeli ishte agjenti intelektual i Meterenikut. Aristoteli u
be profet i njohjes shqisore te realitetit dhe observimin e ketij
realiteti. Neoplatonizmin me Judaizmin e bashkoi Filo Hebreu, me pas
Krishterizmin dhe Neoplatonizmin e bashkoi Shen Augustini dhe
pikerisht Renesanca ne keshillin e Firences solli Gemistos Pletonin
dhe Nikolle Kuzes qe ishin perfaqsues te kesaj tradite humaniste qe i
perkisnin tradites se bashkdyzimit te Krishterizmit dhe Platonizmit
dhe keshtu lindi Renesanca e Arte. Ajo qe karakterizonte renesancesn
ishte idea e ligjit natyral, konceptit njeriut si shembelltyre hyjnore dhe
njohja e parimeve metafizike qe fshihet pas fenomeneve te perceptuar
nga shqisat. Kjo fryme e renesances u perpoq te mbytej prej kardinalit
Paolo Sarpi dhe rrjetit te tij qe synonin te permbysin shkendijen qe
ishte ndezur ne kete keshille dhe kishte dhene frytet e par ate
renesances. Pikerisht kultivimi i Krishterizmit Platonik ishte tradite
me e mire humaniste qe kishte prodhuar intelekti evropian. Paolo
Sarpi pikerisht ne vepren e tij Arte di Bene Pensare perpiqej te binde
intelektualet e ardhshem qe te ndikoje ne menyren se si mendojne.
Baba intelektual i Sarpit ishte William Ockhami i cili mohonte cdo gje
metafizike, perderisa Aristoteli mendonte se zoti ishte nje levizes i
palevizshem , zoti nuk ishte krijues , jo unik dhe transcedent por pjese
perberese e kosmosit, ndersa Ockhami ishte nje Aristotelian radikal
dhe mohonte cdo gje qe mund te kishte lidhje me metafiziken prandaj
ato i quante vetem emra...dhe bota mund te njihej vetem me shqisa.
Rrjetit te Sarpit iu bashkangjiten Frensis Bekoni , Tomas Hobsi, Galile
923

Galileu te cilet promovononin shkencen e empiricizmit radikal ne

menyre qe te pengonin idete e renesances. Edhe filozofi Bertrand
Rusell qe ishte nje neoAristotelian dhe i jepe rendesi te madhe
William Ockhamit pikerisht nominalizmi i tij thote Russell ndikoi qe
te ndahet shkenca nga religjioni. Hobsi promovoi natyren kafsherore
te njeriut, Bekoni zbuloi eksperimentin dhe vezhgimin si metode
shkencore dhe kjo filozofi pat kulminacionin me Xhon Lokun qe
ishte nje nder emipiricistet me te njohur. Sipas Lokut njeriu ishte nje
kafsh dhe koncepti i tij i lirise ishte e drejta e secilit qe merr pjese ne
luften kafsherore per te grabitur pronen, dhe shteti duhet ti sherbeje
ruajtjes se prones, ndersa askund nuk permend lumturine njerezore si
vlere me e larte fundamentale e lirise se plote te njeriut te konceptuar
si shembelltyre hyjnore. Loku ishte edhe apologjisti i Skllaverise.
Empirictet Britanik dhe Kartezianet perfaqesonin dy rryma
intelektuale qe ishin instrumentet e Oligarkive Evropiane qe te
dominonin pjesen tjeter te populates dhe duke e penguar frymen e
Renesances qe njeriun ta cliroje nga idete qe ishin skllaveruese per
njerezimin. Sfiduesi me serioz i dy rrymave asaj Empirike dhe
Karteziane ishte Lajbnici qe ishte nje mendje gjeniale qe i besonte
arsyes kreative ne njohjen e realitetit qe qendron pas fenomeneve dhe
mohoi rolin e shqisave ne njohje si dhe ai ishte lider republikan
transkontinental qe kishte synimin e perfshirjes se ligjit natyral ne
republiken sovrane ne boten e re. Lajbnici ishte edhe edhe ideologu i
pare i konceptimit te vete mendjes si vlere me e larte ekonomike,
mendja ishte prodhuese e asaj qe njihet si ekonomi fizike qe perfshihet
ne rritjen e produktivietet, e cila rritje I dedikohet fuqise prodhuese te
punes, duke i zavendesuar muskujt teknologjia e cila rriste
rendimentin prodhues. Lajbnici kundershtoi edhe gjykimet apriori te
Kartezianeve te nxjerrura nga perceptimi shqisor. Lajbnici permes
letres se Molanusit kundershtoi Kartezianet duke thene qe
Kartezianet deri sot asnje zbulim nuk e bene, permes leterkembimit
me Dr.Samuel Klark kundershtoi Isak Njutnin i cili mendonte se
universi eshte nje ore gjigande dhe zoti nderhyn per ta aktivizuar
permes (big bangut) dhe se nuk egzistonte nje rend supernatural,
koncepti i Njutnit ishte i ngjasjem me Aristotelit edhe per njutnin Zoti
924

ishte levizes i botes. Per te universi ishte vakum dhe trupat mbahen
nga terheqja ndersa Lajbnici kundershtoi duke theksuar arsyen e
mjaftueshme qe zoti e kishte zbatuar per ta deshmuar urtesin e tij
hyjnore. Lajbnici ishte nje nga gjenite qe dha kontribut te madh ne
transformimin e shoqerise feudale ne ate moderne duke punuar per
republiken qe i sherben lumturise njerezore. Ne vepren e tij Te
kuptuarit e arsyes njerezore Lajbnici theksoi efektin e demshem
shoqeror te vepres se Xhon Lokut qe ishte apologjisti i Skllaverise. Ne
mbrojtje te Lajbnicit ishin edhe klasiket gjerman Mendelsohni dhe
Lesingu prej te cileve u frymezuan, Geteja, Shileri, Humboldi qe ishin
ato qe vendosen themelet e kultures humaniste ne Gjermani. Lajbnici
pat armiq te shumte Fraksioni Venecian ne Londer e urrente dhe e
pengonte. Ato e pergaditen Isak Njutnin, Volterin qe te ironiziojne te
arriturat e Lajbnicit. Volteri permes Kandidit e kundershtoi konceptin
e lumturise se Lajbnicit dhe idene se Zoti krijoi boten me te mire te
mundshme. Ideali Lajbnician i Agapese pat sukses ne revolucionin
amerikan kur eterit themelues te SHBAse e themeluan kushtetuten ne
preambullen e se ciles ishte perfshire ligji natyral qe garantonte te
drejtat natyrale si life, liberty and pursuit of happiness. Ne Gjermani
pas vdekjes se Mendelsonit u shfaq perfaqsuesi i empiricisteve
Britanik ne Gjermani Emanuel Kanti i cili shkroi Kritiken e Arsyes
Kulluar duke dashur te njohe kufijte e arsyes pa u mbeshtetur ne
pervojen, dhe duke ardh ne perfundimin se arsyeja ka kufij te njohjes.
Kanti ishte per imperativin kategorik dmth duhet te jemi te mire sepse
kerkon rrethi te jemi te tille. Ndersa Shileri thoshte se si duket Kanti
ka pasur nje rini plot vuajtje andaj permes letrave te tij synonte
edukimin estetik qe kishte qellim fisnikerimin e karakterit. Por
estetika per Kantin ishte shijim sensual i te bukures, pa ndonje efekt
moral mbi individin apo shoqerine dhe ketu ishte gabimi i tij mbi rolin
e artit ne fisnikerimin e nje shoqerie e shembull me i fresket jane
dramat e eskilit e te shekspirit qe loznin rol ne edukimin estetik te
shoqerise ne menyre qe kompasioni ti bente me te mire qytetaret qe
eshte nje kusht per te themeluar republiken ne sherbim te agapese.
Njohje mund te vije prej gjykimeve apriori dhe a posteriori. Kanti pat
ndikim edhe tek postmodernistet te cilet mohojne cdo lidhje me te
925

verteten metafizike. Pas Kantit vjen Hegeli qe pat ndikim te madh ne

dy shekujt e fundit, ai pretendon se zbuloi dialektiken e shpirtit te
botes qe funksionon duke kundershtuar dy ide ne nje unitet me te
larte. Hegeli arriti qe ne fenomenologjine e Shpirtit te shtjelloje
lidhjen ne mes te subjektit veprues dhe objektit, realitetin pas
fenomeneve.Hegeli ishte konstruksionist social, dhe baba i marksizmit
si dhe ideologjive te derivuara nga dialektika Hegeliane
shkaterrimtare per shek XX qe njerezimin e futen nde kataklizme
duke i ndare ne vija ideologjike. Perderisa Ockhami e ndau qenjen
njerezore nga qenia supreme duke mohuar cdo rend universal qe ka
krijuar kjo qenie supreme, Kartezianet me pas ndane racionalen ne
perceptimin e apriori te fenomeneve nga intelectus qe eshte arsyeja e
paster intuitive ne njohjen e realiteti metafizik keshtuqe filozofia
moderne dhe postmoderne u shkeputen nga ajo qe njihej prej tradites
Platonike dhe librave te shenjte sciencia sacra qe perben edhe
berthamen ezoterike te religjioneve qe merret me realitetin metafizik.
Nikolle Kuza u perpoq te zgjidhe syprinen e rrethit per rreth 14 vjet qe
njihet vetem permes nje shqise te mendjes qe njihet si intelectus ose
arsyeja intuitive e paster qe permes metafores zbulon dhe i kontribuon
arsyes krijuese qe te ngris njeriun si mekembes i zotit ne toke,
pershkak te potencialit krijues qe ka njeriu. Edhe Rene Guenon
kulturen evropiane e gjykon si dekadente pershkak se u largua nga ajo
qe njihej si sciencia sacra e cila eshte e perfshire ne traditen me te
mire intelektuale qe ka prodhuar dhe ajo eshte Platonizmi Krishtere,
ndersa sot religjionet e kane brenda konceptimit te vertetave
metafizike qe kane librat e shenjte. Sikur ne boten arabe te ndiqej edhe
me tutje perpjekjet Al Kindit, Al Farabit dhe Ibn Sines sigurisht se
Arabet me heret kishin vendosur themelet e shkences moderne, por
Gazaliu me ndikimin e tij ne eliminimin e arsyes speculative ne besim
dhe largimin e parimit te kauzalitetit shkenca Arabe stagnoi dhe ne nje
ambient teper te mire qe paten krijuar kalifatet arabe nuk ja arriten.
Filozofia Platonike e cila ishte si instrument te njohjes e kishte
intelectusin spekulativ kishte kete qellim njohjen e realitetit pas botes
se dukshme te shtremberuar permes mendjes se paster. Ndersa dija e
gabuar eshte si rezultat i perceptimit shqisor te botes se shtremberuar
926

te se dukshmes. Nga historia e mendimit ne Evrope jane zhvilliuar

sciencia sacra ose religio perennis qe percepton realitetin me te larte
metafizik ose idete e larta ose format qe jane produkte te nousit ose
inteligjibilitetit hyjnor qe jep drite si rrezet e diellit qe japin drite dhe
jete ashtu edhe inteligjibiliteti hyjnor jep drite dhe jete. Sipas Plotinit
shpirti njerezor ka dicka hyjnore dhe permes kontemplacionit mund te
ngjitet tek hyjnorja ky eshte evolucioni i shpirtit drejt arsyes hyjnore.
Ne anen tjeter kemi filozofine moderne e postmoderne qe kane
origjinen tek Aristoteli dhe perceptimi shqisor i realitetit si dhe ne
njohjen e partikulares duke e ndare nga universalja. PROGRESI eshte
ajo qe duhet te preokuopoje njerezimin, prandaj progresi eshte i lidhur
me mendjen e cila gjeneron idete mbi progresin. Progresi eshte i
lidhur me aftesine krijuese te mendjes se njeriut. Duke komentuar Filo
Hebreu Testamentin e vjeter kur permend Mojseu qielli dhe toka
mendon ne menyre metaforike se qielli perfaqeson mendjen
universale ndersa toka materien andaj kosmosi ka mendjen universal
dhe materjen e perpunuar sipas mendjes universale dhe ideve qe
burojne nga idea e ideve dhe egziston nje rend harmonik dhe ligje
eternale. Andaj atje ku ka drite ka dhe jete, aty ku ka mendje ka
perfeksion. Edhe njeriu eshte nje mikrokosmos sic thote Shen Thoma
Akuini sepse ka shpirtin dhe trupin. Njeriu mund te transformoje
natyren fale asaj qe zoti e pajisi me arsye dhe e lartesoi mbi gjellesat
tjera. Njeriu duhet te udhehiqet prej drites se vertete, dhe ajo eshte
arsyeja hyjnore, ndersa intelectus eshte ajo shqise qe ka njeriu per te
perceptuar kete realitet hyjnor ose universalet mbi te cilat nderton
sisteteme filozofike , politike dhe ekonomike me qellim qe ti sherbeje
lumturise njerezore. Hegeli mendon se progresi ne shoqeri u soll prej
sklleverve te cilet vazhdimisht menduan qe ti permirsojne kushtet e
jeteses, por do te thoshja edhe pse Hegeli eshte mendje gjigande se
progresi u soll prej perceptmit permes mendjes te ketij realiteti
metafizik qe u ngriten sistemet shkencore.

927

ARSYEJA HYJNORE KRIJOI BOTENE ME TE

MIRE E MUNDSHME
Pese Solidet e Platonit i mundesuan Keplerit te zbuloje orbitat
elipsoide te planeteve, dhe me pas u zbulua se tek solidet e Platonit
ashtu sikur edhe ne univers egziston nje rregullshmeri fundamentale
dhe gjeometrike. Kepleri shpresoi se zbuloi planin gjeometrik te Zotit
ne univers. Eshte i pike kruciale ne jeten e profetit israja dhe miraxhi
nje mrekulli ku kemi udhetim horizontal dhe vertical te profetit,
permes miraxhit profetit futet ne nje dimension tjeter te realitet te
paperceptueshem per ne. Pikerisht permes ketij udhetimi erdhir tek
urtesia e Zotit dhe ne zemren e profetit lindi dashuria hyjnore, Zoti e
shpalli edhe librin e shenjte per ti meshiruar njerezimin dhe per ta
udhezuar drejte lumturise se amshuar. Filozofia moderne dhe
postmoderne kishte kete synim qe ta largoje sa me teper njeriun nga
burimi, shpirti i njeriut eshte mediator ne mes te nje dimensioni tjeter
te realitetit dhe botes se dukshme andaj cdo ndryshim dhe cdo
progress mund te sjell vetem atje ku ka dicka hyjnore e ajo eshte
mendja e njeriut. Pikerisht pershkak te mendjes njeriu eshte si
shembelltyre e zotit dhe u la mekembes ne toke. Pikerisht sot eshte e
nevojshme te konceptohet arsyeja hyjnore dhe dashuria hyjnore te
cilat e kane burimin ne nousin inteligjibil dhe shpirtin e botes te
cilet permes dashurise universale krijuan nje harmoni gjithkund dhe
kudo. Kjo harmoni gjeometrike u deshmua prej Fibonacit, Raporti i
Arte dhe Solidet Platonit deshmojne per rendin harmonik ne
Makrokosmos. Perderisa ajo aktivja ne univers ishte mendja universal
inteligjibile qe krijoi rend ne vend te kaosit, eshte pikerisht ajo qe i
ngjason nousit inteligjibil mendja e njeriut qe por mendja qe ka
evoluar drejt arsyes se paster, sepse mendja kalon neper tre stadiume
se pari u sherben nevojave dhe pasioneve, me pas shpirti dominohet
prej arsyes qe eshte mbi pasionet dhe e fundit shpirti e njeh realitetin
me te larte te dimensonit tjeter te paperceptueshem dhe te
perceptueshem vetem prej profeteve. Ato ishin edhe mbreterit filozof
ose mbreterit e arsyes te cilet i promovoi Platoni pas nje edukimi te
928

madh dy dekador qe u mesonte te futen ne dimensionin tjeter te

realitetit te njohur vetem prej mjeshtreve perenialist sepse dialektika
ishte shkenca ezoterike qe u mundesonte hyrjen ne ate dimension te
realitetit te padukshem te perceptueshem vetem prej arsyes se paster.
Vlera me fundamentale ekonomike eshte pikerisht mendja e njeriut
sepse mendja zbulon parimet fundamentale te realitetit me te larte dhe
mbi parimet fundamentale bazohet shkenca kompetente qe i sherben
te mires se njerezimit. Cdo sistem duhet te imitoje sistemet qe krijoi
mendja universale te cilat jane ne thelbe harmonike dhe i nenshtrohen
ligjeve eternale. Andaj sot ne kohe te krizes globale ekonomike, ku
kemi kercenime te luftes se trete boterore permes sulmit
termonuklerar te Iranit prej izraelit dhe perendimit, pamundesia e
qytetareve per te ndryshuar politiken pos jell njerezimin ne mes te
pesimizmit nga gjendja e pashpresise dhe optimizmit nga deshira per
ndryshim, ndersa vazhdon keshtu. Qyteterimi Evropian eshte kyci i
problemit sepse kolaboi sistemi ekonomik financiar, sistemi filozofik
postmodernist dhe Evropa eshte ne krize se bashku me SHBA;ne qe
eshte derivat i qyteterimit Evropian. Politikanet e fundit qe jane te
kalibrit te madh ishte Franklin Ruzvelti ne SHBA jo ne nivelin e tij
por deri diku ishte edhe Xhon Kenedi ndersa evropa nuk pat me
kryetar si duhet pas Sharl De Gollit pas renies se Degollit Evropa ishte
e subordinuar prej elites dhe interest Anglo-Amerikan dhe per kete
periudhe ra sistemin Bretton Wood i kembimit fiks te valutave fillloi
ekonomia KAZINO, vizioni Shumanian fitoi mbi modelin konfederal
te DeGollit, Shkolla e Frankfurtit qe kishte ideology Fridrih Nicen e
Fjodor Dostojevskin, si dhe Kantin dhe Hajdegerin e njeriun si qenie e
ndane definitivisht nga lidhja me burimin metafizik dhe me pas
egzistencialistet studiuan fatin e njeriut ne kete bote si te vetmuar nga
burimi i egzistences se tij. Dalengadale Qyteterimi Evropian po
fillonte dekadencen dhe nga logjika e Hegeliane e cila u be instrument
i Oligarkise Financiare e cila u be zot ne toke por jo mekembes sic
thone librat e shenjte sepse mekembesi i librave te shenjte udhehiqet
prej arsyes hyjnore ndersa Zoti ne toke sillet si diktator u krijuan
ideologjite sipas dialektikes teze antiteze dhe kishin konfliktet e
pergjakura ne Evrope. Sot gjithashtu tregu i lire qe kur u krijua u
929

krijua si instrument i Oligarkise financiare per lufte tregtare per te

shkatrruar prodhimtarine vendore dhe per te monopolizuar prodhimin
globale. Sistemi ekonomik i tregut te lire krijoi gjithkund elita
ekonomiko politike te korruptuara dhe te cilet u radhiten ne majen e
pushtetit ekonomiko-politik te cilet grabiten pasurine dhe populli
gjithnje e me shume varferohet deri ne kufijte e egzistences ndersa
gjithkund ne bote per te mbajtur paknaqesine e popullit po zbatojne
politika diktatoriale dhe autoritare per ti mbajtur te shtypur pothuajse
shume qytete ndahen ne lagje ku kemi investime fabuloze
multimilioneshe dhe ne pjesen tjeter te qytetit njerez lypsare e mezi qe
mbijetojne, intelektualet gjithnje e me shume te injoruar, dhe niveli
arsimor gjithnje e me shume me nivel me te ulte sa per tu punesuar
dhe jo per te marre njohuri te mirefillte. Mediumet pothuajse
gjithkund duke bere manipulim me masen, Madje Naom Chomsky nje
intelektual i shquar amerikan i permend disa strategji si : defokusimi i
vemendjes opinionit permes pseudoproblemeve, perdorimi i fjalorit
infantile, promovimi i budallenjeve dhe mediokritetit, krijimi i
problemeve artificiale. Gjithe ky zinxhir elite politike-elite
ekonomike-media bashkepunojne sinkron ne shperlarjen e trurit te
opinionit si dhe eliminimin e intelektualeve tek te cilet ruhet mendimi
kritik ndersa gjithnje e me shume eliminohet elementi opozitar
vizionar ndersa opozitat qe dalin nga logjika hegeliane nuk jane
opozitare te mirefillte as e majte e djathte nuk eshte thelbi i problemit.
Prandaj qyteterimi ka marre rrugen e tatepjetes dhe pa intervenim
serioz ne nivel globale ka rrezik serioz te hiperinflacionit te euros dhe
dollarit si dhe vendosjes se masave te shterngimit fiskal nese arrijne te
mbijetojne keto struktura mbiqeveritare.Unioni i njeriut me burimin
do ti mundesonte te njohe arsyen hyjnore dhe dashurine hyjnore sepse
arsyeja hyjnore njeh parimet fundamentale metafizike dhe dashuria
hyjnore vendos cdo element ne harmoni duke marre si shembull
harmonine universale. Pikerisht dergimi i librave te shenjte si meshire
per njerezimin kishte kete qellim se njeriu ka neveoje per arsyen
hyjnore qe te udheheiqet dhe te krijoje sisteme ne baze te kesaj
sisteme sepse perfeksioni i pakufizuar eshte produkt i arsyes hyjnore.
Andaj mendja kreative eshte elementi esencial transformues. Mendja
930

kreative ka nje kapacitet zbulues dhe krijues, ajo ka arsyen e paster

intuitive e cila duhet ta drejtoje racionalen ne njohjen e parimeve
fundamentale mbi te cilat funksionon bota e dukshme. Arsyeja
hyjnore e drejton njeriun kah lumturia, gjithashtu arsyeja e paster
intuitive ne njohjen e ligjeve metafizike i mundeson njeriut njohjen e
realitetit, prandaj njohja e ketij realiteti me te larte njeriut i ofron
zgjidhje. Historia universale ofron pervojen njerezimit per ta kuptuar
me mire kohen moderne dhe problemet e saj. Sistemi ekonomik qe
zbatohet sot si Ekonomia Neoliberale u provua prej mbretereshe
Viktoria ne luften tregtare per ti nenshtruar rivalet dhe eksploatuar
vendet e botes se trete dhe skllaveruar ato, edhe sot ky sistem
ekonomik ka dhene po keto rezultate, globalizoi varferine. Ndersa
mendja nese merret si vlere ekonomike dhe jo paraja, atehere mendja
meqe ka ide te lindura dhe nuk eshte vetem nje leter e paster replikon
idete dhe ka kapacitet ti njoh idete e larta andaj ka qene nje ligj ne
ekonomi qe progresi ekonomik i nje shoqeria ka qene kapaciteti i tyre
per te prodhuar, nje shoqeri qe nuk ka prodhuar ska qene asnjehere e
pavarur dhe e zhvilluar andaj ndryshe nga sic thone teorite e
teoreticienteve modern si shkolla e CIKAGOS dhe shoqata MONT
PELERINE qe promovuan idete neoliberale prodhimtaria ka qene e
lidhur me nivelin shkencor dhe teknologjik qe ndikon direct ne
prodhim. I gjithe revolucioni industrial i dedikohet aftesise kreative te
mendjes te cilen po e mbroj si vlere fundamentale ekonomike sepse
zbulimi i ligjit te veprimit minimal mundesoi qe makina ti sherbeje
prodhimtarise duke e rritur fuqine prodhuese te punes, por puna e
makines varet prej fluksit te dendesise se energjise edhe kete e ka
mundesuar mendja kreative qe permes fusionit dhe fisionit prodhohet
energji me kosto te ulet dhe largon konkurencen e pergjakshme per
nafte dhe derivate te naftes qe lindjen e mesme po e mbajne nen peng
dhe luftera te panevojshme imperialiste dhe ndersektare e nderfetare e
gjeopolitike. Energjia me densitet te ulte te energjise si ajo e diellit
dhe e eres qe rekomandojne enivronmentalistet jane anticivilizuese
dhe maltusiane dhe investim i demshem. Qe ti riprodhoje teknologjine
e nevojshme sepse progresi shkencor dhe teknologjik eshte thelbesor
ne progresin ekonomi, eshte i nevojshem sistemi arsimor qe zbaton
931

sistemin Humboltian te arsimit qe niveli me I larte arsimor perpiqet qe

permes idese se hipotezave te hipotezave te larta ose sic thote Filo i
Aleksandrise idea e ideve te njihen per te njohur parimet
fundamentale dhe riprodhimi i te vertetave fundamentale nga vete
studentet ne menyre qe te mesohet te mendoje ne zbulimin e te
vertetave fundamentale qe qendrojne pas nje fenomeni te dukshem
dhe shmangia ne mesimi skolastik duke memorizuar informacione dhe
duke prodhuar mendje sterile te paafta per njohje. Ketij sistemit qe
njihet si Ekonomia fizike qe perhere te pare e zhvilluan Eterit
themelues te SHBAse dhe idea krysore ishte e Lajbnicit dhe Ecole
Politecnique te Parisit ku ishte edhe Haygensi, Sadi Carnot dhane
kontribut te madh ne transformimin e shoqerise feudale ne ate
moderne. Sot demokracia eshte promovuar me liberalizmin
kundethenese njera me tjetrin njera synon te vendose barazi para ligjit,
tjetra prodhon pabarazi dhe si rezultat kemi kaos ku demokracia kalon
ne ligjin e me te fortit ose tiranine e klases sunduese, demokracia e
bazuar ne opinionin publik i favorizon demagoget te cilet njohin
emocionet e turmes por nuk njohin ligjin dhe te miren e pergjithshme
por njohin demagogjine dhe interesin personal e grupor prandaj
demokracia nuk eshte model me i mire kete e tha edhe nje nga eterit
themelues te SHBAse Thomas Xheferson se Demokracia kerkon
votues me nivel shume te larte qe eshte utopike, por me se mire e
pergjitheson Fridrih Nice kur thote Per Demokracine kam nje dyshim
sepse ajo dominohet prej mediokritetit. Prandaj ligji natyral i
vendosur ne kushtetute dhe ky ligj derivon prej arsyes hyjnore qe
vendosi rendin harmonic ne vend te kaosit eshte ai ligj qe duhet te
sjelle harmonine ne shoqeri dhe vendosja e ketij ligji ne kushtetute
ishte aspirate e mendjeve me te ndritura e humaniste separi profeti e
vendosi ne kushtetuten e Medines, edhe Filo i Aleksandrise u perpoq
qe te promovoje arsyen hyjnore duke bashkuar Judazimin e
Platonizmit dhe duke inspiruar levizjet e para krishtere humaniste ne
perandorine romake ndersa ne epoken moderne ky ligj u involvua ne
republiken e pare moderne sovrane duke promovuar republiken qe i
sherben: lirise, barazise dhe lumturise se njeriut, ajo qe ishte risi ne
revolucionin amerikan ishte zbulimi i ALeksander Hamiltonot e qe
932

ishte KREDITI SOVRAN NACIONAL qe eshte jeta e sistemit

ekonomik, ky sistem qe eshte produkt i arsyes eshte ne funksion te
EKONOMISE FIZIKE ky sistem historia e ka deshmuar si sistemin
me te mire por qe oligarkia financiare qe deshiron ti mbaje te
skllaveruar dhe te verbuar me te verteta perceptual nga pervoja
shqisore ka nxjerr teori qe ndikojne ne regres dhe jo ne progres.
Prandaj progresi ka te beje ne gjetjen e funksioneve eksponenciale te
cilat jane te lidhura ngusht me progresin e vazhdueshem qe gjithashtu
zbulimi i parimeve eshte produkt i arsyes se paster. Republika qe i
sherben te mires se pergjithshme qe nenkupton ligji eshte mbi cdo
individ dhe grup dhe ky ligj mbron te drejtat natyrale si jeten, lirine
dhe barazine nga pakica e fuqishme andaj Benxhamin Franklini u tha
qe ne U DHAME REPUBLIKE, NESE MUND TA MBANI ose me
vone pat thene KUSHTETUTA JU GARANTON LUMTURINE,
POR JU DUHET TA KAPNI qe nenkupton se per nje republike
kerkohen edhe qytetare fisnik.Fisnikeria e nje shoqerie eshte produkt i
kultures, pikerisht fisnikeria ka te beje me ndjenjen e kompasionit tek
individet per njeri tjetrin dhe pikerisht arti duhet ti sherbeje ngritjes
morale dhe jo vetem shijimit sensual sic e mbronte kete ide Imanuel
Kanti. Prandaj edhe kultura eshte produkt i aftesise kreative te
mendjes, e cila perdor metaforen si instrument te zbulimit te
realiteteve te padukshme dhe te paperceptueshme per shqisat port e
perceptueshme nga mendja. Historia Evropiane ka nje pervoje te
hidhur me lufterat nderfetare sidomos te viteve 1618-1648 si dhe
mbylljen e ketyre konflikteve te nxitura prej rrjetit te kardinalit Paolo
Sarpi qe ishte agjent Venecian i cili e demtoi edhe filozofine edhe
shkencen por edhe nxiti luftera ndersektare ndersa bashkepuntore te tij
ishin Frensis Bekoni dhe Tomas Hobsi me pas pasardhes te tij ishin
edhe empiriket si Xhon Lloku, Bernard Mandevilli ejtprej te cileve
doli edhe Adam Smithi ideologu i tregut te lire..Marreveshja
Vestfaliane eshte nje marreveshje qe nderpreu lufterat ndersektare dhe
nderfetare dhe qe bazohej ne idene e respektimit te sovranitetit
reciprok. Por SHBA se i mungon nje Franklin Delano Ruzvelt dhe
Evropes nje Sharl DE GOLL prandaj fati i krizes eshte ne duar te
pasigurta..por a do te shpetojne sistemin e instaluar te interesave te
933

elites financiare te grupit INTERALFA qe drejtohet sot prej Jakob

Rotshildit apo interesi i te mires se pergjithshme do te mbrohet do te
varet nga vetedija qytetare nese nuk do te jene ne gjendje te mbrojne
lirine e tyre fundamentale atehere te drejtat e tyre do te ti takojne
spontanitetit. Intelektualet nuk mund te qendrojne indifirent ndaj te
keqes edhe pershkak te paaftesise se tyre per te ndikuar sepse Dante
Aligeri thoshte Vendi me i nxehte ne ferr eshte per ato qe ne koherat
me te veshtira ato qendrojne indifferent, prandaj nje kontribut sado i
vogel per te miren eshte me me vlere se indiferenca totale.Por sot
intelektualet jane duke perjetuar tiranene e Tiraneve. Herodoti ne
librin e V flet per mbretin Periandri i cili erdhi ne fronin mbreteror te
Korintit i ri kishte pak miresi para se ta dergonte nje vartes te tij per
keshilla tek Thrasibuli tirani i Miletit se si te qeveriset me nder.
Thrasibuli e morri vartesin e Periandrit dhe nuk i tha asnje fjale por e
shetit ne fushen e tij me grure, dhe te gjitha ato qe kishin ngrit kokat
mbi te tjerat dhe shkaterroi pjesen e kallinjeve qe ishin te zhvilluar me
se miri nje nga nje i kepuste gati ne tere aren e tij pa i thene asnje
fjale vartesit te Periandrit. Vartesi ishte shume i shqetesuar qe nuk i
tha tirani i Trasibulit asgje, se si kishte shkuar tek nje njeri i panjohur
qe nuk foli asgje por vetem shkatrroi pjesen e grurit me te zhvilluar.
Por periandri qe ishte i etur per te degjuar se cka kishte thene e degjoi
me vemendje dhe e kuptoi drejte veprimin e Thrasibulit dhe u be nje
tiran mizor ne menyre qe te mos lejonte qe askush ti afrohej tiranit.
Edhe sot Tirania ekonomike dhe politike po shtohet, intelektualet e
mirefillte po pengohen qe te veprojne per te miren e pergjithshme,
mediokriteti gjithnje e me shume eshte nen sherbim te interesave te
tyre dhe te klases sunduese dhe ne gjithnje e me shume po humbim
nga lirite tona individuale dhe kolektive. Prandaj filozofi
postmodernist Sllovern Sllavoj Zizek me te drejte thote nuk eshte me
rendesi te japim pergjigje por me rendesi te bejme PYETJE TE
DREJTE dmth SI DO TE RUAJME LIRINE , OSE TA FITOJME
LIRINE e cila eshte esenciale per PROGRESIN E NJE SHOQERIE
dhe nje INDIVIDI.

934

SFIDA VLADIMIR PUTIINIT DHE NEVOJA PER

PARADIGMA TE REJA!
Gjeopolitika eshte nje nga politikat me te demshme e cila po
punon kunder te mires se njerezimit, ajo po percan boten sipas
interesave te superfuqive duke e sjellur njerezimin ne kaos duke
mos ofruar nje alternative qe siguron paqen boterore dhe
prespektive globale ekonomike. Gjeopolitiken filluan ta
perdorin britaniket pas betejes se Armades per supermacine
detare me Spanjen. Sot Gjeopolitika ne Krime po perballon dy
fuqite me te medha nukleare SHBAne dhe Rusine ne anen tjeter
e cila ka vendosur vijat e kuqe ne Ukraine. Suksesi i mbrojtojes
strategjike ruse eshte pikerisht Bellorusia dhe Ukraina kjo ka
ndodhur edhe me Napoleon Bonaparten dhe Adolf Hitlerin sepse
Rusia sulmon atehere kur armiku i saj arrit para moskes
pikerisht kjo thellesi e Moskes dhe mbrojtja e Rusise eshte e
ndjeshme ndaj kufirit perendimor te saj. Rusia ka nje dobesi
strategjike duke qene se ka nje siperfaqe te madhe ajo e ka si
sifde te madhe ruajtjen e integritetit territorial te saj prandaj
sifdat e saj jane kufiri perendimor, Kaukazi dhe Azia Qendrore.
Pas deshtimit ne fillim te terapise shok qe prodhoi nje ekonomi
te drejtuar nga oligopolet dhe monopolet ne kohen e Boris
Jellcinit, te vetmen gje te mire qe beri Boris Jellcin eshte aleanca
e Rusise me Kinen. Por Vlladimir Putin arriti qe te konsolidoje
fuqine e tij dhe ai po shpalos tendencat e tij per ta kthyer Rusine
ne lavdine e dikurshme sovjetike. Per Putinin armiq jane
SHBAja me Britaniket dhe liberalizmi si ideologji e cila mohon
935

identitetet kolektive duke u bazuar ne individualitetin e njeriut

dhe lirine e tij te konceptuar si individin e cliruar nga cdo
identitet tradicional. Pikerisht per kete arsye Rusia nuk e sheh si
ideologji te saj as nacionalizmin sepse mund te ndjehen te
rrezikuara satelitet e saj te dikurshem ne BRSS, as komunizimin
si teori e deshtuar qe krijoi nje pakenaqesi sepse deshtoi si teori
ekonomike pershkak se ne thelb te saj ishte krijuar nga antiteza e
kapitalizmit liberal eksploatues, por antiteza u morr si nje e
vertete e pakontestueshme duke mohuar te vertetat universale qe
egzistojne objektivisht nga ndijimorja tek njeriu. Meqenese
ideologjite e tilla nuk mund qe Rusise ti ofrojne ideologji
perbashkuese ajo eshte kthyer tek idea e Euroazianizmit ide te
cilen e perpunoi Nikolaj Trubecki vlen te theksohet se kesaj
ideje ishte ithtar edhe filozofi i njohur Rus Nikollaj Berdjaev. Qe
ne fillim keto filozof rus ishin qe te krijojne opozite liberalizmit
perendimor dhe duke e ruajtur autenticitetin kulturor rus. Per
Rusine eshte e rendesishme Ukraina per interesat e saj
strategjike mbrojtese, prandaj kur u kercenua nga revolucioni i
Portokallte i Timoshenkos dhe arritjes se fitores permes nje
grushtshteti qe u rrezua Jankuvic nga pushteti si president i
Rusise, Vlladimir Putin nuk humbi kohe qe te pushtoje Krimene
pershkak se bazat strategjike te marines Ruse jane ne
Sevastopoll dhe ai pergaditet per kunder grushtshtet per ta
riinastaluar prape fraksionin Pro-Rus ne Ukraine. Pikerisht cdo
konfrontim te Ukraines me Rusine perpos qe nxit nje lufte te
permasave te medha ajo rrezikon edhe ndarjen e Ukraines ne ate
perendimore qe historikisht ka qene katolike dhe properendimore dhe qe kjo pjese e ukraines kane nje urrjejtje
kunder Rusise, ne anen tjeter kemi Ukrainen Lindore dhe
Krimene e cila eshte pro-Ruse, ortodokse. Ne kete mozaik ne
detin e zi eshte strategjike edhe poziioni i Moldavise. Riforcimi i
Putinit ne keto vende Rusise ia rrit fuqine dhe ambicjet e saj
936

Sovjetike. Pikerisht Vlladimir Putinit edhe i ka ardhur keq qe

eshte shembur Bashkimi Sovjetik permes Perestrojkes se
presidentit Mihael Gorbacov. Prandaj Ukraina do te ishte
thelbesore per Rusine e cila bashke me Bjerorusine do te
perbenin nje garance me te madhe per mbrotjen e RUSISE dhe
rritjen e fuqise se saj. Sepse Rusia ne strategjine e saj te
mbrojtjes nga thellesia do te ishte me efektive. Rusia ndoshta
nuk ka arritur ri mund forcat Perendimore por ne shekujt e
kaluar ajo ka arritur ti dermoje me kete arsye spjegohet edhe
vendosmeria e Vlladimir Putinit ne Ukraine. Sinqerisht
Vlladimir Putini nuk eshte per tu konfrontuar me Evropen, ajo
deshiron raporte te mira me Gjermanine dhe Francen. Rusia
kerkon nje Evrope neutrale karshi aksit Anglo-Amerikan dhe nje
Kine e cila ndjek ambicjet e saj Evroaziatike dhe pikerisht nga
kjo sfide varet edhe fati i Rusise. Rusia permes eksportimit te
gazit dhe bashkepunimit ekonomik me BEne arriti qe te forcoje
ekonomine e saj, perdallim nga koha e Boris Jellcinit e cila
ekonomi sipas nje ekonomisti rus Akademikut Menshikov ishte
dominuar nga oligopolet dhe monopolet qe kishin krijuar nje
Rusi ku dominonte Oligarkia, por me ardhjen e Putinit ai arriti ti
fus nen kontrolle dhe te forcoje shtetin Rus tashme ai eshte ne
ambicjet e tij per forcuar poziten e Rusise ne gjeopolitiken
boterore. Rusia perpiqet qe te sfidoje Globalizmin, Vlladimir
Putin eshte per ta mbrojtur fuqishem sovranitetin e Rusise ndaj
Globalizmit liberal. Por edhe Vlladimir Putin nuk e ka te lehte ai
shpeshhere heziton sepse ai eshte ne mes te dy zjarreve nga
njera ane Brenda establishmetit Rus jane liberalet qe kane
interesa ekonomike me Perendimin ndersa ne anen tjeter jane
Ruset qe e quajne veten Patriot qe pretendojne te kthejne Rusine
ne lavdine e dikurshme Sovjetike. Prandaj ai eshte ne mes te
ketyre dy tendencave ai gjendet ne mes te hezitimit dhe
vendosmerise se tij per ti cuar ambicjet e Rusise perpara.
937

Prandaj ajo qe eshte kyce per suksesin e Politikes se Putinit

eshte sigurimi i nje aleance me Kinen e cila do te mbeshtese
Putinin ne ambicjet e tij, por sigurimi i nje aleance te tille te nje
besnikeria te pakushtezuar prej Kines eshte shume i veshtire
sepse Kina dhe siguria e saj dhe e integritetit te saj varet nga
ritmet e rritjes ekonomike. Por pikerisht aleanca me Kinen
Putinin e ben me sfidues dhe me serioz sic ishte rasti i sfides qe
beri Vlladimir Putin ne SIRI sepse ne Siri ne Tartush Ruset
kishin trupat e tyre dhe i siguronin dalje ne Mesdhe qe eshte
tejet strategjike per ambicjet e Ruseve. Ruset e kane ne enderr
Stambollin, qendren e Ortodoksizmit te dikurshem Bizantin para
se pushtohej nga Osmanet beteje qe e udhehiqte shqiptarei
Ballaban Pasha i cili me vone u ndesh edhe me gjergj Kastriotin
Skenderbeun heroin nacional shqiptar. Nese Stambolli do te
kalonte kah ana e Turqise kjo per Rusine do te ishte nje nga
fitoret me te medha historike , per kete arsye u be edhe lufta e
Krimese qe kishte qellim ruajtjen e Perandorise Osmane nga
Turqia. Gabimi ishte i rende qe beri kryeministri Erdogan dhe
ministri i puneve te jashtem Davutogllu qe i kerkuan Putinit qe
ti antaresoje ne Lidhjen e Koperimit te Shangajit ky ishte gabim
katastrofal te cilet i paralajmeroi edhe presidenti Abdulla Gjyl
per kete gabim, kjo do te nenkuptonte daljen nga NATOja dhe
orientimi i Turqise nga Euroazia do te sfidonte radikalisht
interesat Anglo-Amerikane ne lindjen e mesme dhe gjeoplitika
do te ndryshonte radikalisht si dhe do te kishte nje ronfiguracion
te ri te bilansit te forcave. Pikerisht per kete arsye filloi edhe te
distancohet edhe levizja me ndikim ne Turqi e Fetulla Gylenit,
ndersa analistet e akuzuan Erdoganin se nuk ka edukim te
mirefillte ne politiken nderkombetare e vecanarisht ne
gjeopolitike. Prandaj Rusise i intereson nje Turqi fragjile e dobet
duke u perpjekur qe te nxise edhe kurdet por edhe levizjen
nacionaliste ERGENOKON e cila synon qe Turqine ta ktheje ka
938

Euroazia ne te kundert nje Turqi e dobet qe nuk do te shtrine

influencen ne Kaukaz te cilen e ka pike te dobet Rusia dhe ku
ballafaqohen interesat Anglo Amerikane dhe Ruse sidomos rreth
Azerbejxhanit dhe Gjeorgjise sepse Armenia eshte anti Turke
dhe anti Perendimore pershkak te gjenocidit armen qe
konsiderojne se e bene turqit. Erdoganit i mungonte
zhdervjelltesia e diplomacise se holle te Bizmarkut qe arriti te
konfrontoje interesat Franko-Britanike, sulltan Abdylhamiti qe
arriti ti konfrontoje interesat Britaniko-Ruse duke mos qene i
kujdesshem Erdogan ai sot po i dobesohet pozicioni i tij ne
Turqi. Mbetet te analizohet cka do te perfitonte Turqia ne
betejen ne mes te Atlanticisteve aksit Anglo-Amerikan dhe
Rusise cka do te perfitonte nese do te zgjidhte Neutralitetin. Por
nje Turqi e kthyer kah Rusia do te ishte nje sukses me i madh i
Rusise ne te gjitha koherat por eshte i veshtire te sigurohet por
edhe ndjeshmeria e aksit Anglo-Amerikan eshte shume e
ndjeshme ndaj kesaj ceshtje. Gjeorgjia dhe Azerbejxhani jane
shume vitale per mbrojtjen e Rusise pershkak te distances ne
mes te Ukraines dhe Kazaksanit ne pjesen jugore te Rusise eshte
rreth 400 km andaj Azerbejxhani dhe Gjeorgjia jane shtete vitale
per Rusine qe te dale me aleatet e saj en radhe te pare Iranin por
ambicjet ruse jane IRakut kjo spjegon edhe ndjeshmerine e larte
te Politikes Amerikane ne Gjeorgji dhe ambicjet e saj qe te
marre ne Zone te influences se saj edhe Azerbejxhanin por qe
Rusia eshte e ndjeshme ne kete pike pershkak se permes
Azerbejxhanit sigurohet lidhja me Iranit. Azia qendrore
momentalisht nga Katazakstani, Uzbekistani, Turkmenistarni,
Kyrgistani te cilet jane edhe aleate te lidhjes se koperimit te
Shangait momentalisht jane nen influencen e Ruseve edhe per
nje kohe derisa sa Rusia mban keto pozicione ndersa nga ana
ushtarake nuk paraqet ndonje kercenim te sigurise se saj. Madje
Rusia favorizon krijimin e nje kalifati musliman te udhehqeur
939

nga turkofilet e Azise Qendrore nga ana tjeter Perendimi eshte i

interesuar te themeloje nje Kalifat te udhehequr nga Turqia por
qe eshte e kujdesshme nga orientimi i politikes turke sepse eshte
loja me zjarrin ndersa Erdogan nuk ishte shumei vemendshem
edhe pse ai ka qene Pro-Amerikan por eshte munduar te tregohet
nganjehere sovran deri sa beri gabimin e rende qe kerkoi nga
Putini ta antaresoje ne lidhjen e koperimit te Shangait. Politika
Anglo-Amerikane pati ndrojtje kur fitoi Vellazeria Muslimane
ne Egjypt edhe pse u ndihmua nga vala e Pranveres Arabe por
qe nje Aleance ne mes te Iranit, Turqise dhe Egjyptit do te
kercenonte interesat Anglo-Amerikane ne lindjen e mesme dhe
aksi Saudito-Izraelit e mbeshteti gjeneral Sisin ne menyre qe te
mbaje te percare dhe te pengoje aleancat qe kercenojne interesat
Anglo-Amerikane ne lindjen e mesme. Pikerisht Rusia ka
ambicjen e saj gjeopolitike qe te frenoje ambicjet gjeopolitike
Anglo Amerikane permes multipolaritetit evrop-aziatik, ajo
perpiqet qe ti rezistoje globalizimiz dhe hegjemonise se tyre
liberale. Rusia perpiqet qe permes kesaj ideologjia antiliberale
te mobilizoje rreth vetes civilizimit tradicionale te azise qe
bazohen ne vlera tradicionale si budizmi, islami, hinduizmi,
ortodoksizmi te cilet do ti qendrojne karshi liberalizmit.
Liberalizmi arriti qe ti fitoje regjimin totalitar fashist dhe
komunist ne shekullin e kaluar dhe pas mbarimit te luftes se
ftohte ajo doli si ideologjia dominante e cila bazohej ne clirimin
e individit nga te gjitha identitetet kolektive si kombi, feja,
gjinia etj. Evropa post-krishtere qe kaloi modernizmin tani eshte
tek Postmodernizmi ajo eshte shoqeri liberale dhe jo krishtere.
Kete ideologji e instaloi Fridrih Nice qe e ktheu njeriun tek
njeriu primitiv sepse gjykonte se ai ishte i ndotur nga filozofia
elene, religjioni dhe shpalli se Zoti vdiq, ai ndjen keqardhje. Por
nese Zoti vdiq vdesin edhe vlerat tradicionale kolektive qe ishte
i lidhur njeriu andaj tek njeriu lind fara a Nihilizmit, jeta e tij
940

mbeti pa kuptim sepse tek njeriu lind nihilizmi etik, egzistencial

dhe kognitiv. Mbi Nihilizmin qe ne gjendje te tille mbeti njeriu
atehere filozofi gjerman Martin Hajdager u perpoq te perpunoje
konceptin e tij te qenies mbi ate qe ai e quajti DASEIN ose
qenia e vetedijshme Brenda kufinjeve te kohes dhe keshtu lindi
Postmodernja qe prodhoi Postmodern. Meqenese Modernja
karakterizohet nga racioja dhe vullneti i lire i njeriut atehere
Postmodernja prodhoi njeriun postracional qe humb sensin e
kohes dmth qe udheton ne kohe dhe hapsire dhe
postsubjektivitetin qe njeriun e ben ne mes te robotit dhe njeriut.
Pikerisht kunderthenia e Liberalizmit eshte nihilizmi qe e bren
Liberalizmin nga brenda. Edhe pse ajo permes Globalizmit u be
ideologjia dominante ajo po gelltitet nga kunderhenia qe ajo
prodhoi NIHILIZMI. Pikerisht Strategjia Ruse eshte qe te
mbroje traditen dhe harmonine ne mes civilizimeve ne
strategjine Multipolare. Por udhekryqi egziston sepse Perendimi
po shfaq shenjat e dekadences se sistemit te saj ekonomik dhe
ideologjia e tyre dominante liberale po shfaq dobesine vet a do
te jete ne gjendje te zgjeroje hegjemonine e saj ne nje Rend te ri
Boterore mbetet te shihet e cila bazohet pikerisht ne fuqine e
Anglo-Amerikane si fuqi detare, ne anen tjeter Rusia edhe pse
ka fuqine sa 1/3 e SHBAse perpiqet qe te mbrohet permes
ideologjise Evroazianiste qe pretendon Rusia te kthehet ne
statusin e superfuqise qe kishte si dikur Bashkimi Sovjetik. Edhe
SHBAja edhe Rusia meqe jane fuqi nukleare konflikti ne mes
tyre do te sillte fillimin e luftes se III boterore. Vlladimir Putin
edhe pse eshte i vetedijshem se nuk ka fuqi aleanca me Kinen e
trimeron si dhe strategjia mbrojtese e tij per te vendosur vija te
kuqe si ne mbrojtjen e Sevastopollit dhe Ukraines dhe
Bjellorusise, Tartushi ne Siri dhe Irani si pika nevralgjike te
mbrojtjes Ruse e cila frigesohet nga strategjia e rrethimit
nuklear te NATOse dhe sistemit te raketave antibalistike.
941

Pikerisht baza ne Sevastopol eshte karshi bazava te NATOs ne

Turqi andaj nese rusia do te hiqte dore nga Sevastopoli dhe
Ukraina do te ngelte pa mbrojtje strategjike. Sepse strategjia e
Superfuqive ne luften e yjeve eshte Goditja e pare strategjike e
cila shkaterron kundershtarin dhe e ben te pamundur
kundergoditjen. Prandaj Politika amerikane eshte e kujdesshme
qe te mos e nencmoje Putinin dhe te mos e turperoje andaj ajo
nuk vendos ultimatume sepse konsideron se Putini eshte nje
fenomen afatshkurter, eshte me teper i influencuar nga idea e
Evroazise, ndryshe eshte MEDVEDEVI i cili eshte me i ndikuar
nga liberalet dhe kjo u pa ne Libi kur NATO ja e sulmoi
regjimin e Gadafit ndersa Medvedevi pervec anes deklarative u
tregua neutral. Prandaj nese sigorohet NEUTRALITETI I
KINES , sanksionet ekonomike qe do te egersojne liberalet
brenda Rusise kunder Putinit madje Henry Kissinger flet edhe
per nje rrezim te regjimit ne Putin madje ka pasur perpjekje qe
te nxisin nje rivalitet ne mes te Medjvedevit dhe Putinit por qe
ato perkunder interesave perendimore arriten qe sigurojne
kompromis. Putini si ne Siri dhe ne Krime tregoi nje vendosmeri
te fuqishme por qe po perdor nje sekret te Nikita Krushovit i cili
ka shkruajtur ne memoaret e tij te mevonshme se E DIJA SE
XHON KENEDI, AI DO TE BEJE BUJE por ne fund do te
pranoje kompromis nuk do te mund ti kunderpergjigjet nje sfide
kaq te rende sic ishte vendosja e Raketave ne Kube. Por vete
Kenedi ishte i konspiruar nga establishmenti financiar i
oligarkise financiare dhe qe e kishte nen kontroll Krushovin
andaj rasti eshte i fabrikuar. Per te theksuar efektin e luftes se
ftohte, andaj edhe Putin e perdor kete sekret te Krushovit duke e
shfrytezuar edhe mosgadishmerine e Perendimit qe ska
permbajtje nga opinioni i gjere per nje konfrontim nuklear
,prandaj dhe SHBA ja ndermerr nje hap te tille sfidues per te
mos u trimeruar Putini qe te beje sfida te tilla nukleare. SHBA
942

dhe NATO punon ne strategji afatgjate dhe perpiqet me teper te

perdore diplomacine ndersa Putini i kercenuar po perpiqet te
beje sfide serioze mbetet te shihet epilogu e kesaj gjendje
dramatike. Alternativa eshte qe ti jepet fund gjeopolitikes qe
synon DOMINIM. Andaj Bashkepunimi i SHBAse, Rusise,
Kines, BE se rreth nje strukture te re te sistemit monetar
boteror, perqafimi i idese autentike te Aleksander Hamiltonit ne
kredine nacionale si dhe sigurimi i kredive me norme interesi
ulte qe do te mund te rimbekembte kapacitetet shkencore dhe
produktive te shteteve-kombe do te ndikoje dukshem ne paqesn
dhe stabilitetin boteror por edhe ne luften kunder varferise qe po
merr masa a larmante. Si do te perfundoje fati i liberalizmit
ideologjik do te percaktoje edhe fatin e civilizimit dhe fatin e
njerezimit ne te ardhmen.

Kriza e liberalizmit dhe lufta e ftohte me Rusine e Putinit!

Sot eshte koha e Postmodernizmit, kjo dmth qe koherat e
modernizmit kaluan. Koha e postmodernizmit karakterizohet me
ultraliberalizmin, globalizmin dhe dominimin unipolar te
ideologjise liberale qe perfaqesohet nga aksi Anglo-Sakson. Era
e modernizmit po konsumohet ne paradigmat e saj shoqerore,
kulturore, ideologjike , shkencore dhe ekonomike. Format
tradicionale te identitetit, shteti nacional, identitetet konfesionale
dhe etnike, identiteti gjinor, familja tradicionale te gjitha po
konsumohen ne epoken e Postmodernizmit dhe si paradigme
paraqitet individualiteti radikal i cliruar prej te gjitha formave te
identetiteve kolektive. Si paradigma te reja shfaqen shoqeria e
hapur, ekstremizmi fetar dhe indiferenca, ne vend te kombit vjen
individi, klonet, kiborgjet, personazhet e shkences fiktive,
943

transeksualiteti me nje fjale paradigma e postmodernes eshte qe

njeriu te clirohet edhe nga vete njeriu dhe nga cdo forme e
identitetit kolektiv dhe te kaloje ne nje nivel te subqenies. Ajo qe
perbente substancen e eres se illuminizmit ne modelet
shoqerore, kulturore, ideologjike, shkencore dhe ekonomike u
ben gati teresisht te konsumueshme si modele. Era e
postmodernizmit eshte era e globalizimit, ultraliberalizimit dhe
dominimit te botes unipolare me nje stil te jetes qe i shkaterron
format tradicionale te identitetit, shtetin nacional, identitetet
konfesionale dhe etnike, familjen, gjinine. Kur modernizmi filloi
te zhvillohet asaj iu kundervi shoqeria tradicionale por ai
kundershtim ishte formal dhe lehte i tejkalueshem. Nje pjese e
tradites e kuptoi sfiden e modernizmit dhe e investoi energjine e
vet ne nje ideologji te re me modernizem te jashtem dhe
tradiocionalizem te brendshem. Mund te flasim per doktrinat
neoliberale, nacionalizmi, socializmi, socialdemokracia,
revolucioni konservativ. Postmodernizmi po shkaterron
modernizmin. Kur filloi modernizmi te zhvillohet asaj iu
kundervu tradita, por ajo arriti ta tejkaloje. Nje pjese e tradites e
pranoi sfiden e modernizmit duke pasur nga jashte modernizem
ndersa nga brenda traditen dhe si te tilla u shfaqen ideologjite
kolektive si doktrinat nacionaliste, socializmi, social
demokracia, konservatorizmi. Liberalizmi u be nje ortodoksizem
i modernes. Por kur liberalizmi i mundi rivalet e saj si fashizmi,
komunizmi madje edhe social demokracine filloi era e
POSTMODERNIZMIT. Postmodernizmi sot e fitoi fitoren e
saj me te deshiruar kontrollin historise si ideologji dominante,
shoqerine tradicionale si dhe modernen. Liberalizmi pasi qe fitoi
dy ideologjite kolektive si fashizmin dhe komunizmin ajo u
shfaq ne formen e saj ortodoksiste dhe kjo mundesoi kalimin e
modernes ne Postmodernen. Postmodernizmi sot eshte
ideologjia triumfuese ne nivel global ajo vendosi kontrollin mbi
944

historine, mbi shoqerine tradicionale , mbi ideologjite kolektive

qe u shfaqen ne modernen. Ndodhen ndryshime ne te kuptuarit e
komb- shtetit qe behet objekt i rrjetit te institucioneve
nderkombetare ku integrimi ne to behet sine qua non dhe jo
vetem kaq por ndodh edhe nje transformim i thelle i
institucioneve dhe viktime e imperializmit kulturor duke krijuar
dhe paradigmat e postmodernes. Atlanticizmi behet fuqia qe
synon rendin unipolar te dominuar nga aksi anglo-sakson ku
fuqia ushtarake eshte NATO. Familja tradicionale e cila eshte ne
sulm te dekompozimit duke qene si qelize e shoqerise drejt
formave te clirimit edhe nga gjinia sic jane modelet transeksuale
dhe zgjedhja e gjinise se induktuar artificialisht qe ne kontekstin
tone te mentalitetit tradicional na duken si perversitete ndersa
Postmodernizmi na i shpalos si paradigma te reja. Ne skene
paraqitet individualizmi radikal duke mohuar cdo identitet
kolektiv prej te ciles njeriu duhet cliruar. Ekranet permes fuqise
se saj ne shperlarjen ne fusin ne nje realitet virtual ku njeriu e ka
te veshtire te dalloj realen nga virtualja si dhe lirine nga
skllaverine. Jo vetem qe i ngaterron por tashme mendon se
skllaveria eshte ne fakt LIRIA. Ekonomia me paradigmen e saj
te rritjes ekonomike me teper kalon ne rritjen virtuale te
numrave ndersa mireqenia e njerezve behet me ulte dhe jeta me
e shtrenjte. Gjersa nje ekonomi virtuale e zavendeson
ekonomine reale. Pra dikur konservatoret ishin kunder
revolucioneve, tashme konservatoruzmit duhet ti jepet nje
kontekst te ri shpetues nga nihilizmi autodestruktiv qe po
perhapet dhe po rrenon modelet tona tradicionale te jetes dhe
shoqerise njerezore.
LIBERALIZMI, QENIA DHE POSTMODERNIZMI

945

Nese analizojme kategorine Hajdegeriane DASEIN qenia qe

eshte ose egzston ne kohe dhe hapsire, neoplatonistet qenien e
lidhnin me Makrokosmosin. Njeriu ishte nje mikrokosmos i
lidhur me Makrokosmosin si cdo gje tjeter qe egzistonte ne
univers, mikrokosmoset ishin ne harmoni me Makrokosmosin.
Edhe Nikolle Kuza ishte i mendimit se Harmonia ne
Makrokosmos eshte e lidhur harmonine e mikrokosmoseve. Pra
harmonia universale ben te mendojme per Zotin ose Krijuesin
ne konceptin Platonik Demiurgu ose krijuesi. Ndersa bashkimi i
shpirtit me Zotin mbetet ideali i kesaj lidhje ne mes te
mikrokosmosit dhe makrokosmosit. Nga ky partikularitet unik i
qenies me Zotin i jep njeriut autenticitetin e qenies se tij, e
kunderta nese njeriu shkeputet nga kjo lidhje me
makrokosmosin, ashtu si nominalistet mohojne nje realitet
metafizik dhe lidhjen e njeriut me kete realitet eternal qe perben
realen pas se dukshmes atehere njeriu e humb autenticitetin e tij,
ai behet plastik dhe pseudohuman. Pikerisht Postmodernizmi ka
te beje me kohen Post humane. Kur shkeputet njeriu nga
Makrokosmosi ai perballet me krize egzistenciale, i shkeputur
edhe nga cdo identitet kolektiv ai kalon ne nje subqenie burgoset
ne boten virtuale, iluzioni behet realiteti i tij i vetem. Kjo eshte
perballja e liberalizmit ose individualitetit ekstrem me
nihilizmin dhe kjo perballje nis procesin e vetedestruksionit.
Esenca e njeriut eshte te jesh, te vetendergjegjesohesh dhe te
kerkosh lirine dhe entuziazmin brenda vete subjektit dhe ashtu
sic pandehte Fridrih Shileri ne letrat e tij qe te kerkoje idealin
brenda subjektit dhe subjekti ideal brenda lirise krojon format
me te bukura ne harmoni me harmonine universale qe
karakterizon arkitekturen mrekulli te vete natyres dhe
egzistences. Meqenese postmodernizmi na perball me nihilizmin
na mbeten dy alternativa te shkojme drejt vetedestruksionit
sepse me nuk do te na ngelte asnje zjarr me te cilet ndizet zemra
946

drejt nje qellimi ose kuptimi me te larte ose te zgjedhim traditen

qe ta tejkelojme liberalizmin drejt postliberalizmit si paradigme
e te ardhmes ku njeriu i kthehet autentikes dhe kuptimit te
qenies se tij si DASEIN. Nihilizmi njeriun e burgos ne nje bote
hipervirtuale, posthumane i obsesionuar pas Lirise ne kategorine
negative te saj clirimit prej dhe shmangia nga ajo lufte per Liri.
Ne aspektin e eskatologjise, pasi liberalizmi i mundi dy rivalet e
saj fashizmin dhe komunizmion dhe nga vitet 90 ta te shek XX
ajo u shpall edhe si ideologjia dominante me cka edhe Frensis
Fykyama nuk ngurroi qe ta shpall edhe fundin e Historise sikur
edhe Hegeli kur u entuziazmua kur Napoleoni mundi Prusine ne
Jene me 1809 dhe deklaroi se ky eshte fundi i historise dhe
shpirti i botes (Napoleoni eshte mbi kale). Postmodernizmi ose
regjimet liberale nuk jane vetem agjentet e demokracise liberale
dhe kampionet e te drejtave dhe liriva humane ne formen e
Lirise si kategori negative..CLIRIMI PREJ dhe jo lufte per
Liri synimi nuk eshte vetem ne kete fushe por dicka me i thelle e
ai eshte subjekti radikal. Subjekti radikal qe ne esence eshte
nihilistik synon te burgos subjektin ne nje hipervirtualitet , burg
elektronik dhe ky realitet shenderrohet ne agoni, torture,
pakuptimesi njeriu definitisht shkeputet nga vete njeriu. Ne
epoken postmoderne subjekti radikal me i shmangur nga
realiteti, i shkeputur nga identitetet e tij kolektive duke u cliruar
prej ti jai jeton ne boten e iluzionit duke humbur sensing e lirise
sepse ai gjykon se eshte cliruar nga te gjithe dhe kjo liri
ekstreme eshte skllaveria ekstreme por subjekti i ulur ne
subqenie nuk e percepton ai jeton ne burgun e hipervirtualitetit.
Skllaveria per te behet liri, dhe liria skllaveri.Subjekti radikal
perpiqet drejt ekstremeve ai deshiron te clirohet edhe nga koha
duke jetuar ne realitetin jashtekohor virtual. Qenia e mohon
veteqenien, por mbetet prape nje gjurme e qenies sepse nuk
mund te zhduket nga Dasein edhe kur egzistenca e saj thuhet qe
947

eshte zhdukur. Subjekti ne thelbin e vet ka iluzionin dhe

hipervirtualitetin ne te cilen eshte i burgosur. Ky nihilizem qe
perben thelbin e postmodernes subjektin e burgos pikerisht ne
hipervirtualitet dhe iluzion. Pra kjo na shtron edhe dilemen
metafizike nese gjerat egzistojne cka eshte hici. Kur paraqitet
brenda subjektit hici, hipervirtualiteti, qenia e mohon vetveten
ne forme te vetemohimit dhe kjo perben edhe krizen
egzistenciale qe paraqitet brenda vete Postmodernes dhe
reflektohet nje inkonsistence qe sjell dekadence shpirterore dhe
qyteteruese. A mund qe shpirti te perjetoje palingjeneze kur
subjekti jeton i burgosur brenda iluzionit, hipervirtualitetit i
shkeputur nga vete qenia dhe ne vetemohim. Vetemohimi i
mundeson subjektit te perjetoje inautentiken por qe ky
autodestruksion i vete qenies hap edhe nje shprese qe qenia qe
egziston e humbur ne kete rruge te kerkoje autentiken. Derisa
modernen subjektin e karakterizonte racionalja dhe vullneti i
lire, tashme postmodernen iluzioni , hipervirtualiteti dhe
vetemohimi i vete qenies. Subjekti kerkon shpetim dhe rruge
drejt autentikes dhe kuptimit te egzistences. Postmodernizmi
meqe na ballafaqon me nihilizmin e cila manifestohet si esenca
ne egzistence dhe qenia ne kohen e inautenticitetit kerkon lufte
drejt autenticitetit per te shpetuar nihilizmit , vetemohimit,
materializmit e komercializmit dhe dekadences shpierterore. Ky
fenomen i nihilizmit ne qe po manifestohet ne epoken
postmoderne, e zbuloi edhe Fridrih Nice me sintagmen e tij te
famshme ZOTI VDIQ, ku njeriu tashme perballet me
Nihilizmin etij. Nihilizmi eshte thembra e akilit te vete qenies
ose me sakte paraqet anen e erret dhe te zbrazet te veteqenies.
Eskatologjia e Fukajames e vendos liberalizmin si fundin e
historise, por ne triumfin e saj nihilizmi autodesktruktiv fillon qe
ta shkaterroje nga brenda. Sepse si qenia dhe shoqeria burgosen
ne iluzion dhe hipervirtualitet. Qenia kaloi nga lineariteti i
948

modernes ne spiralen e Postmodernes. Nihilizmi kur te shfaqet

paraqet nje force te kaosit. Ne kete kohe ne horizont shfaqen
mundesite per ndryshime dhe ikje prej kaosit. Lufta per
autenticitet eshte nje mundesi e re, eshte nje kerkim te kuptimit
me te thelle mbi egzistencen ne vend te ecjes ne rrugen e verber
te Postmodernizmit ku ballafaqimi me nihilizmin eshte i
pashmangshem kthimi tek tradita, autentikja, rivendosja e
lidhjes se qenies si mikrokosmos me makrokosmosin permben
nje shprese e cila do te ndertonte te ardhmen ne nje shoqeri
POSTLIBERALE ku qenia do te gjente kuptimin e egzistences,
lirise dhe do te jetonte ne perputhje me vete natyren e qenies
autentike dhe do ti kthehej botes reale.

FATI I SHTETIT- KOMBIT DHE LIBERALIZMI

POSTVESTFALIAN
Edhe nacionalizmi ishte produkt i epokes se iluminizmit.
Ideologjia nacionaliste bazohej ne bashkimin e njerezve nga nje
kontrate sociale qe kishin nje lidhje organike ne mes veti dhe
gjuha behet perbashkuesi. Kombi perfaqesonte me shume se nje
interes kolektiv per me teper perfaqesonte nje lidhje organike.
Kombi nuk lindi prej asgjese ai lindi nga nje tradite,
protokulture dhe nje gjuhe perbashkuese dhe shfaqja e kombit
ne variantin e saj modern vetem se thelloi keto lidhje organike.
Kombi nuk mund te spjegohet vetem ne baze te teorive
pozitiviste dhe sociologjike sepse ajo ka dicka me te thelle
lidhjen organike te nje kolektiviteti i ketij mendimi ishte edhe
filozofi i njohur rus Nikollaj Berdjaev. Interesi nacional sot nuk
duhet te kuptohet ngushte ne temrat specifik nacional ose te
identitetit. Ato duhet te kuptojne brenda kontekstit regjional si
949

dhe brenda sistemit global ekonomik te sigurise. Ne kohen e

globalizimit investimet e jashtme dhe integrimi ekonomik ne
emer te progresit dhe te zhvillimit. Prandaj Globalizmi dhe
interesi nacional jane te nderlidhura dhe nuk imagjinohet qe
shteti te egzistoje jashte rrjetit te zhvillimit ekonomik globale.
Pra shteti duke u futur ne rrjetin e integrimeve globale ajo u
sherben dy pronareve kombit dhe sistemit global ekonomik. Tek
kombet egziston nje anskiozitet nga globalizimi pershkak te
tendencave homogjenizuese kulturore te globalizmit. Kombet
pranuan paradigmen e Globalizmit per zhvillim, progres
teknologjik, prestigjin. Per kete arsye favorizohen tregu global
dhe kompanite multinacionale. Prandaj interesi nacional duhet te
adoptoje politikat me globalizuese dhe me prointegruese
globale. Por keto kane edhe efektet negative qe jane identiteti
nacional dhe suvereniteti. Prandaj globalizmi dhe aspiratat
nacionale kane edhe paradokse. Paradoksi i globalizmit sjell
demodizimin e impulsive nacionale te shek XIX dhe shek XX.
Sistemi Vestfalian qe lindi me 1648 si perpjekje per te sjellur
paqe nga lindja e aktoreve joshteterore eshte ne renie e siper dhe
shkojme drejte sistemit POST-VESTFALIAN. Organizatat
multilaterale te KB, NAFTA, BE, FMN, ASEAN, GCC, TPP
dhe SCO ato vendosin nje autoritet supranacional. Pra kemi
renie te modelit shtetit komb dhe renie te modelit PAX
AMERIKANa. Sistemi global ekonomik i obsesionuar pas
perfitimit maksimal dhe ne kerkim te punes se lire, energjise se
lire dhe rritjes se shpejte po shkon drejt renies. Prej
promovuesve te globalizimit dhe vazhdimit te botes moderne me
nuk kemi zgjedhje ne mes te identitetit dhe multikulturalizmit,
kombit dhe globalizmit por ne mes te prosperitetit dhe stagnimit.
Ne mes idese se te ardhmes dhe braktisjes se kaluares tek dasein
paraqitet konfuzion ne mes te reales dhe iluzionit. Pra
Globalizmi te vendos para nje vendimi ultimativ do te
950

integrohesh te ecesh perpara ose do te mbetesh mbrapa e

devijuar nga rruga historike. Ky imperativ iu diktua te gjithe
shteteve-kombe. Nacionalizmi nuk kercenon globalizmin sepse
ato u integruan ne ekonomine e integruar NJE BOTE per te
mbajtur trendin e zhvillimit ekonomik dhe sigurine nacionale*.
Nacionalizmi qe mbeshtet rritjen ekonomike u be sinonim me
globalizimin e shek XXI. Edhe Kina qe ka reputacionin e
ekonomise nacionale eshte nen meshire te Ekonomise Globale.
Pra sfida per Globalizmin nuk eshte nacionalizmi por sfide e
vertete jane gabimet e vete sistemit te ekonomise se lire te tregut
qe nen slloganet e rritjes ekonomike po krijon pabarazi dhe
varferi ne vendet e pazhvilluara ekonomike. Keshtu qe kjo
krijon impuls per kerkim te alternativave ekonomike. Edhe pse
jane teper te veshtire ne kete sistem ku globalizmi ka rrjetezuar
sistemin global ekonomik dhe politik. Njeriu ka luftuar per fisin,
klanin para se te luftoje per kombin e tij. Kjo lind nga instinkti i
mbrojtjes. Ate qe e quajme nacionalisme mund ta quajme
tribalizem, etnocentrizem dhe nevoje per tu vetembrojtur. Pra ne
rrenje nacionalizmi permban tribalizmin dhe ndarjen NE dhe
JU. Nacionalizmi i ri do te fokusohet ne krijimin e shoqerive
qe do te tejkalonte logjiken dhe nevojen e homogjenizmiti
global ne ruajtjen e vlerave autentike qe na bejne te dallueshem
dhe ne perputhje me natyren tone por pa i fetishizuar ato. Pra
kombi i ri ne epoken globale duhet te ruaje interesat e saj
ekonomik dhe te sigurise por te ruaje dhe identitetin dhe
diferencat autentike qe ka. Pra ajo duhet qe mbrohet nga vlerat e
kultures konsumit qe komercializon dhe trivializon identitetin.
Pra ne vend te individualitetit ajo duhet te synoje kohezionin,
detyren ndaj te drejtes vetemjaftueshmerine ne vend te trendeve
globale ekonokike, Duhet te mendojme lokalisht dhe te
zvoglojme byrokracine parazitare dhe te mos obsesionohemi me
rritjen. Pra shoqeria duhet qe te shmanget nga ortodoksizmi
951

liberal dhe globalizues i asaj qe fukajama e quan si fund te

histories. Pra nje komb duhet te ruaje formen organike te
identitetit. Pra nuk do te kemi histori te drejte dhe te padrejte por
do te kemi historine me tere kompleksistetet e saj.
MBIJETESA E LIBERALIZMIT DHE RUSIA E PUTINIT
Liberalizmi si shtylla kryesore ka individualizmin radikal,
Progresiviteti qe gjithcka te kaluar e shikon si te prapambetur,
Teknokracia shfaqet si mates i progresit te nje shoqerie,
Eurocentrizmi eshte standard ku shoqeria evro-amerikane eshte
model per te matur prapambetjen e zhvillimin e vendeve tjera.
Ekonomia liberale ose ekonomia e lire e tregut eshte modeli
ekonomik qe mbisundon ne glob sipas logjikes se
fundamentalizmit te tregut ku vendet tjera e adoptojne si model.
Demokracia liberale dhe lirite dhe te drejtat e njeriut paraqiten si
model politik dhe institucionet nderkombetare mbeshtesin luften
per liri dhe te drejta te njeriut dhe demokraci liberale dhe
mbeshtesin rrezimin e regjimeve qe bazohen mbi identitetin
kolektivist dhe joliberal. Liberalizmi qe fshihet pas Globalizmit
ka pasur perhapje te madhe globale, ndersa individualiteti
radikal dhe kosmopolitizmi eshte forma e re e konceptimit te
botes ndersa si armiq paraqiten gjithe shoqerite joliberale dhe
identitet kolektive qe karakterizonin torite politike ne te
kaluaren si fashizmi, nacional socializmi, komunizmi madje
edhe social demokrcia mbi te cilat triumfoi liberalizmi duke
qene tashme diminante ne nivel global. Gjeopolitika liberale
bazohet ne modelin centralist te SHBAse. Gjeopolitika liberale
bazohet ne modelin centralist te SHBAse ku zemra e saj jane
aksi Anglo-sakson. NATO perfaqeson berthamen e sistemit
boteror te sigurise. Liberalizmi nuk eshte vetem fuqi ideologjike
por edhe ushtarake, politike dhe strategjike. NATO mbron
liberalizmin dhe shoqerite liberale. Liria ne konceptin liberal
kuptohet ne kategorine negative ashtu sic e kuptonte Xhon
952

Stjuart Milli dhe qe perfaqeson nje koncept pozitivist CLIRIM

PREJ dhe jo LUFTE PER LIRI. CLIRIM PREJ eshte esenca e
konceptit Liberalist mbi Lirine. Liberalizmi lufton kunder cdo
forme te identitetit kolektiv, kunder te gjithe vlerave, projekteve,
strategjive qe jane kolektive dhe joindividualiste. Ky ishte edhe
koncepti i liberalistit te njohur Karl Poper qe e perkufizoi ne
vepren e tij Shoqeria e hapur dhe armiqte e saj i cili konsideroi
si armike te liberalizmit cdo ideologji ose filozofi politike prej
Platonit, Aristotelit, Hegelit e Marksit qe njerezmit i vendos
qellime te perbashketa, vlera dhe kuptime te perbashketa. Cdo
qellim , cdo vlere cdo kuptim ne shoqerite liberale ose ne
shoqerite e hapura duhet te jete indivuale me rigorozitet. Per
kete arsye armiqte e shoqerive te hapura jane te perkufizuar
sakte. Pas viteve 1991 shoqeria perendimore percaktoi formen
liberale te shoqerise si model per pjesen tjeter te njerezmit.
Armiqte kryesor te liberalizmit ishin komunizmi dhe fashizmi te
cilat e kane origjinen ne filozofine e iluminizmit me koncepte
qendrore jo individualiste si klasa ne Marksizem, raca ne
Nacional-socializem, dhe shteti ne fashizem. Prandaj sot lufta e
liberalizmit eshte kunder alternativave moderne te fashizmit dhe
komunizmit. Gjithnje liberalizmi eshte ne luften per CLIRIMIN
PREJ cdo identiteti joindividualist dhe qellim kolektiviste e
model ose teori politike kolektiviste. Liberalizmi eshte ne
process te likuidimit te shoqerive joliberale dhe ideologjive te
cilat refuzojne ta njohin individualitetin si vleren me te madhe.
E qarte eshte se kunder kujt behet lufta. Clirim prej atij qe eshte
target. Prandaj mbijetesa e liberalizmit kerkon gjithmone nje
armik qe te clirohet prej . Armiku eshte i qarte dhe i jep
liberalizmit forme konkrete. Nuk ka shoqeri te hapur dhe
egzistimi i saj faktik eshte mjaftueshem qe te arsyetoje procesin
e clirimit. Rendi unipolar kercenohet prej implozionit
(eksplodim i brendshem). Periudha qe prej vitit 1991 e deri me
953

2014 u njoft si nje periudhe ku liberalizmi kishte dominim

globale. Aksiomat e liberalizmit u pranuan edhe nga aktore
global si Kina ne ekonomi, Rusia ne ideologji dhe ne sistemin e
saj politik parlamentar , ekonomi dhe politike. Ne bote u
paraqiten mozaiku i liberalizmit me perjashtime si Irani dhe
Korea e Veriut qe paraqesin modele kolektiviste. Liberalizmi i
mundi i mundi armiqte e saj komunizmin dhe fashizmin. Por kur
i mundi armiqte e saj ajo filloi te humb nga vetvetja. Liberalizmi
eshte clirim prej, clirim prej te gjitheve qe nuk eshte e lire
akoma ose fare. Liberalizmi ka nevoje per nje armik prej te cilit
do te clirohet prej elementeve te saj joliberale. Prandaj
Liberalizmi ka nevoje per nje armik prej te ciles ajo do qe te
clirohet. Pa nje armik Liberalizmi humb kontekstin e saj ,
nihilizmi i saj i del ne siperfaqe dhe do te jete shume i dukshem
dhe i theksuar dhe autodestruktiv. Triumfi absolut i Liberalizmit
do te shenonte edhe fillimin e shembjes se saj. Sepse pa nje
armik Liberalizmi fillon te implodoje nga brenda. Kriza
ekonomike ka bazamentin e saj ideologjik, dhe suksesi i modelit
liberal i turbokapitalizmit eshte shkak i renies se liberalizmit
sepse virtualiteti ekonomiko financiar u be model i fitimit duke
shembur ekonomine reale, pasuria fiktive e zhvendosi pasurine
reale drejt deshtruksionit dhe modeli ekonomik u be
autodestruktiv. Liria e individualizmit radikal e perballi
shoqerine me virtualitetin qe rrjedh nga esenca nihiliste e
idologjise. Obsesioni dhe ideali liberal eshte clirim prej
gjithckase per ta mbajtur gjalle kontekstin e saj egzistues
prandaj nevoja per armik eshte kusht sine qua non. Kjo do te
shenonte avullimin e njeriut, pikerisht ketu merr zanafillen edhe
filozofia postmoderne e cila pergadit njeriun e shkeputur nga
cdo identitet joindividual per kete ecuri post-historike dhe
vetereferuese. Perendimi liberal ka nevoje per armik, liberalizmi
eshte i perhapur globalisht dhe ne kulmin e trimfit te saj po
954

kerconohet nga implodimi i brendshem. Liberalet jane te

vetedijshem per thembren e akilit qe ka liberalizmi dhe nevoja
per nje armik eshte kokeforte qe te ndalohet hovi i saj
autodestruktiv qe te parandalohet kaosi global qe vec ka ka
simptome si kriza globale ekonomike, varferia globale,
dekadenca shpirterore, apatia, migrimet krizat sociale e lufterat
civile e terrorizmi global. Ky kaos e kercenon rendin e ri global.
Sa me shume qe avancon Liberalizmi aq me teper i afrohet
fundit te saj. Pra ne kete moment liberalizmi ballafaqohet me
esencen e saj qe eshte NIHILIZMI e cila e aktivizion
Implodimin. Liberalizmi pa nje armik te jashtem, e aktivizon
bomben me sahat qe eshte Nihilizmi qe vepron me
autodestruktivitet te madh ne cdo sfere qe nga personaliteti e
deri tek sistemet politike, ekonomike sepse ne esence te saj ka
hipervirtualen dhe iluzionin. Sa me shume qe avancon
Liberalizmi aq me teper i afrohet fundit te saj. Pra ne kete
moment liberalizmi ballafaqohet me esencen e saj qe eshte
NIHILIZMI e cila e aktivizion Implodimin. Njeriu qe clirohet
nga cdo lloj identieti te tij shoqeror, historik, njerezor dhe politik
ai nese i kthehet esences se tij dhe individualitetit te tij ekstresm
ai nuk do te njohe asgje. Virtualiteti i emocioneve subnjerezore
perben nje fije te holle dhe pas tyre gjendet nje erresire. Aty
kemi gjzrme te ndjenjave, mendimeve te paqarta dhe pasione te
cuditshme. Zbulimi i kesaj baze nihiliste ne natyren njerezore
eshte fillimi i fundit te liberalizmit. Por eshte fundi. Ky eshte
edhe fundi i atyre qe e perdorin liberalizmin per qellimet e veta,
ato qe perfitojne nga zgjerimi i liberalizmit, udheheqesit e
globalizmit, (Levijatanet).Cdo rend shthuret kur te shfaqet ky
nihilizem qe kercenon dhe liberalizmin te dezintegrohet. Per ti
vazhduar jeten liberalizmit, Levijatanet e bejne nje hap mbrapa.
Liberalizmi do te kete kuptim nese edhe njehere ndeshet me nje
shoqeri joliberale. Nje hap mbrapa eshte menyra e vetme qe te
955

shpetohet mbetja e rendist dhe te shpetohet liberalizmi prej

vetvetes. Per kete arsye ne horizont paraqitet Rusia e PUTINIT.
Jo antiliberale, jo totalitere, jo nacionaliste jo komuniste. Jo
mjaftueshem liberale, jo ne teresi liberal-demokratike, jo
kosmopolitike, jo radikale jo antikomuniste. Nje shoqeri jo
liberale, do te rifreskonte liberalizmin qe do te perjetonte me
siguri kolapsin e saj, sepse do te ndihmonte qe te mobilizohej
perendimi qe do te arsyetonte rendin liberal , qe do te ndihmonte
ne mobilizimin e perendimit qe ka tendenca te renies nga
problemet e brendshme dhe nihilizmi i brendshem do ti
shpetonte fundit logjik qe i afrohet fundi. Kjo eshte arsyeja pse
atyre u nevojitet Putini dhe kercenimi i Rusise Putiniane. Kjo
eshte menyra e vetme qe te parandalohet kaosi i perendimit dhe
te shpetohej pjesa e mbetur e rendit liberal. Putini portretizohet
si armiku kryesor qe i jep kuptim liberalizmit qe te luftoje per
shoqeri te hapur, qe do te ndihmonte te konsolidohet dhe te
perforcohet globalisht. Islami radikal ishte nje kandidat per ta
lozur kete rol por asaj i mungonte rritja. U shfrytezua por ne
nivel lokal. Ajo i arsyetoi intervenimet ne Avganistan, okupimet
ne Irak, ndihmoi te largohet Gadafi, dhe te filloje lufta civile ne
Siri. Por ishte i dobet dhe ideologjikisht primitiv qe te
perfaqesoje nje sfide te vertete qe u nevojitet liberaleve. Rusia
si armiku tradicional gjeopolitik i anglo-saksoneve eshte me
serioz. Ajo i plotesone te gjitha kerkesat, historine dhe lufta e
ftohte qe eshte ne memorjen e njerezve. Urrejtja kunder Rusise
eshte e lehte qe te nxitet dhe provokohet me nje energji me te
lehte. Pra Rusia eshte shpresa e fundit qe te ngadalesohet
implodimi i liberalizmit perendimor. Nje hap mbrapa. Lufta me
Rusine do te ndihmoje qe te ngadalesohet kaosi global. Shumica
e shteteve qe jane te perfshira ne ekonomite liberale dhe qe i
ndajnte institucionet e demokracise liberale qe jane te
kontrolluara prej SHBAse dhe NATOs do te konsolidohen drejt
956

perendimit liberal dhe do te jene kunder joliberalit Putin. Do te

riafirmojne vlerat liberale si identitet pozitiv kur ky identitet po
shthurret nga esenca nihiliste. Lufta me Rusine do te forcoje
NATON dhe do te lidhen me te antaret e saj Evropiane dhe do te
pranojne superfuqine e SHBAse si dicka positive dhe te
dobishme dhe si shpetimtari i tyre. Prandaj roli i SHBA se dhe
NATOs do te riafirmohet prape. Ngjarjet ne Ukraine me
permbysjen e Janukovicit e sollen Putinin ne nje pozite shume te
rende ku ai intervenoi dhe aneksoi Krimene. Per Rusine
Bjellorusia dhe Ukraina perfaqesojne dy shtetet teper te
rendesishme dhe vitale per mbrojtjen strategjike Ruse. Andaj
Putini nuk kishte opcion tjeter perpos ti mbroje pikat strategjike
dhe tashme NATO eshte ne pritje se si do te veproje Putin me
pjesen Lindore te Ukraines qe jane pro-rus. Renia e Ukraines ne
orbiten e NATOse e ben teper vulnerabile mbrojtjen Ruse qe
bazohet ne mbrojtjen nga thellesia qe ka qene strategji e bazuar
qe nga koha kur u mbrojt nga Napoleoni dhe Adolf Hitleri ne
luften e II boterore. Pa Ukrainen Moska eshte e rrezikuar, andaj
Putini nuk priti shume qe te aneksoje Krimene qe eshte
kunderballancuese nga kercenimi i NATOs nga Turqia. Duke e
pasur parasysh edhe rolin deteriminant te Turqise ne mbrojtje
kunder Rusise edhe Erdogan u kthye prap ne pushtet te
riafirmoje aleancen e Turqise me Naton. Tashme perendimi
perpiqet te perfitoje nga portretizimi paraliberal i Putinit dhe nga
gabimet e Putinit per te shpetuar sistemin e saj liberal qe varet
nga nje armik per tu CLIRUAR.Vlladimir Putin do te
portretizohet ne ideologjite paraliberale ne menyre qe te
unifikohet perendimi me teper. Kjo nenkupton qe Putini do te
portretizohet si nacionalist, fashist, nacional-bolshevik,
imperialist, reminishence neostaliniste. Prandaj sfida e Putinit
eshte qe tiu shmanget portretizimit paraliberal dhe te
promovoje vlerat post-liberale dhe te marre rolin e cliruesit. Ne
957

vend te shpetimtarit te liberalizmit duke lozur rolin e armikut

prej te cilit duhet CLIRUAR, permes ideologjise postliberale ai
do te pershpejtoje renien e liberalizmit duke krijuar luften per
vlera autentike dhe liberalizmi ne vend te shpetimtarit do te
gjente demaskimin. Shoqerite postliberale nese bazohen ne
luften per vlera autentike, vlera tradicionale dhe riafirmimi i
vlerave te lirise se vertete dhe kthyerjes se reales dhe shmangia
nga iluzioni dhe hipervirtualiteti qe ofron esenca e Liberalizmit
nihilizmi mund qe te gjejne shpetimin shume shoqeri qe i
kercenon nihilizmi.

958

Nnshkrimi i kngtarit John Lennon BEATLLES

FUND
959

LITERATURA E PRZGJEDHUR
1.Fanula Papazoglu, Istorija na Helenistickiot Period, Ljuben Lape,
Shkup, 1995,
2.Dr. Milos Djuri, Istorija Starih Grka, Beograd, 1972,
3.Muzafer Xhaxhiu, Letrsia Antike Greke,SHBLU, Tiran, 1998,
4.Nigel Rodgers, The Rise and Fall of Ancient Greece, Lorenz Books,
London, 2008,
5.Xenophon, The Anabasis, Harpers and Brothers, New York, 1839,
6.Ksenofon, Spomeni za Sokrat,ura, Shkup, 2009,
7.Tuqididi, Lufta e Peloponesit, Almera, Tiran, 2008,
8.Luano de Kresenco, Istorija Grke Filozofije, Novi Sad, 1993,
9.Plutarku, Njerz t shquar t lashtsis,Toena, Tiran, 2006,
10.Georg Vilhelm Fridrih Hegel, Platoni, Dritan, Tiran, 2004
11.Avrelij Augustin, Za Dravata Boja,Tri, Shkup 1997,
12.William Reaper dhe Linda Smith, Nj Hyrje tek Idet, Dituria,
Tiran, 1999,
13.Norman D. Livergood, Rediscovering Plato and the mystical
Science of Dialectic, Arizona, USA, 2008
14.Platoni, Apologjia e Sokratit, Kritoni, Fedoni, Elozhi i Dashuris
ose Simpoziumi, Tiran, 1997,
15.Plutarch,The life of Alexander, Loeb Classical Library edition,
1919,
16.Kieran Mc Groarty, Did Alexander read Xenophon,Hermathena: A
Trinity College Dublin Review, 181, Winter, 2009,
18.George Wright ,Mysticism and Platos Dialectics,1975
19.Arijan, Aleksandrova Anabas, Patrija, Shkup, 2000
20.Dave Robinson i Judy Groves, Platon za Poetnike, Zagreb 2001
21.Bertrand Rasel, Mudrosta na Zapadot, Tri, Shkup, 2007
22.Platon, Timeu , Srbostampa, Beograd, 1981,
23.Platon, Parmenid, Kultura, Beograd, 1959
24.Platon, Drzava, Kultura, Beograd, 2002,
25.Plato, REPUBLIC, Wordsworth Editions, Great Britain, 1997
960

26.Vitomir Mitevski, Platon. Anticka Filozofija,Matica,Shkup, 2007

27.Platon, Timeu, ura, Shkup, 2010,
28.Criton Zoakos,Aristotle, Political Warfare and Classical Studiesthe
Campaigner,September-October 1978,
29.Georg Wilhelm Friedrich Hegel, Filozofija Povijesti, Bardfin,
Beograd, 2006,
30.Platon, Zakoni,Tri,Shkup, 2007,
31.Samuel Enoch Stumpf, Filozofia Historia dhe Problemet, Toena,
Tiran, 2000,
32.Gail Fine, OnIdeas. Aristotle's Criticism of Plato's Theory of
Forms. Oxford: Clarendon Press, 1993,
33.Charles Bigg, Neoplatonism, Oxford,1895,
34.Marcilio Fiino, Platonic Theology Volume 2, Book V-VIII
Harvard University Press, Cambridge, Masachuesets, London, 2002
35.Al-Farabi,Founder of Islamic Neoplatonism His Life, Works and
Influence, Oxford, 2002,
36.Julia Annas, PLATONI, nj hyrje e shkurt, Tiran, 2007,
37.Vil Durant, Um Caruje. Zivoti i Mislenja Velikih Filozofa,
Prosveta, Beograd, 1980,
38.PROCLUS,ON THE TIMAEUS OF PLATO, Edited by Martin
Euser, 2010
39.Proclus on Theology of Platon ,edited by Marthin Euser, 2009
http://meuser.awardspace.com/NeoPlatonics/ProclusTheologyPlato BO
OK5.pdf,
40.Aristoteli, POLITIKA, Rilindja, Prishtin, 1978,
41.Aristotel, Ustav Atinski, Plat, Beograd, 1997,
42.Ciceron, Drzava, Plat, Beograd, 2002
43.Lu Marinof, Platon A Ne Prozak,Plat, Beograd, 2002,
44.Nigel Rodgers,Ancient Rome, Hermes House Ltd, 2006,
45.Adrienne Mayor, Antoinette Hayes,THE DEADLY STYX RIVER
and the DEATH OF ALEXANDER THE GREAT, Princeton/Stanford
Working Papers in Classics, May 2011,
46.Artur Vajgal, Aleksandar Makedonski, Gurga, Shkup, 2007

961

47.Gary Allen, Larry Abraham, None Dare Call it Conspiracy, Reactor

Core, 1971,
48.Boris Kalin, Povijest Filozofija,kolska Knjiga, Zagreb, 1983,
V.V Struve D.P.Kalistov, Stara Grcka, BOOK&MARSO, Beograd,
2006,
49.Webster Tarpley, The role of the Venetian oligarchy in Reformation
and Counterreformation, Englightement and the thirty years war, New
Federalist, april, 1993,
50.Jusuf El-Kardavi, Islami dhe Politika, Kaanik, 2002,
Lyndon H.Larouche, The Secrets Known Only To The Inner Elites,
the Campaigner, May-June 1978,
51.Friedrich Schiller, Mbi Edukimin estetik t njeriut, Plejada, Tiran,
2004,
52. Plutark,Aleksandar Makedonski NIP Nova Makedonija
Shkup,1993,
53.Lyndon H. LaRouche, Jr. Plato and The New Political Science,
Campaigner, 1980,
54.Zbigniew Brzezinski, Jasht Kontrollit, Elena Gjika Tiran,
1993,
55.John Pinder,Evropska Unija,Sahinpasic Sarajevo, 2003,
56.H.Graham Lowry,How the Nations Was Won, Americass untold
story 1630-1754, EIR, Washington,1988,
57.Henry C Carey, Harmony of interests Agricultural Manufacturing
and Commercial, Philadelphia, 1868,
58.E. Peshine Smith, A Manual of Political Economy, Augustus M.
Kelley Publishers, New York, 1966,
59.Lucano De Kresenco, Istorija Moderne Filozofije Od Nikole
Kuzanskog do Galileja Galileja, Novi Sad, 2003,
60.L. Larouche Jr. The Karl Marx Karl Marx Did Not Know,
Campaigner, 1977,
61.Dr.John Coleman,The Rotschild dynasty,Helgas Secrets, 2006,
62.Richard Falckenberg,History of Modern Philosophy From Nicolas
of Cusa to the Present Time, BiblioBazaar, 2006,
962

63.Frederik Nietzsche, Filozoft, Apollonia, 2001,

64.John Opsopaus, A summary of Pythagorean Theology, 2002
65.Alan Brinkley, Istorija na SAD, Nedovrsena Nacija, STRK,
Shkup ,1999
66.JH Mackinder,Democratic Ideals & Reality, Constable Publishers,
London, 1942,
67.F.William Engedahl, A Century of War, Anglo-American Oil
Politics and the New World Order, Dr. Bottiger Verlags-GmbH,
Berlin, 1992,
68.Robert D.Ingraham, The Modern Anglo-Dutch Empire, Its Orgins,
Evolution & Outlook, August, 2008,
69.Lyndon Larouche, So You wish to learn all about the Economics. A
text on elementary Mathemathical, Economics, New Benjamin
Franklin House,New York,1984
70.Joseph E.Stiglitz, Globalisations And Its Discontents Penguin
Books,Great Britain,2002,
71.Lyndon H.Larouche,Jr ,David P. Goldman, The Ugly Truth About
Milton Friedman,New Benjamin Franklin House, New York, 1980,
J.-M.Counet, Mathematics and divine in Nicholas of Cusa, Elsevier
B.V, 2005,
72.Carroll Quigley, Tragedy and Hope, A History of the World in Our
Time,New York : The Macmillan Company,1966,
Carroll Quigley, The Anglo-American Establishment, New York:
Books in Focus,1981,
73.Dr.John Coleman, Diplomacy by Deception, Joseph Publishing Co,
1993,
74.Zbigniew Brzezinski, The Grand Chessboard American Primacy
and Its Geostrategic imperatives, BasicBooks,1997,
75.Dr.John Coleman,The Conspirators Chierarchy The Committe of
300,Rare Reactor,1991,
76.Alexander Hamilton, James Madison, John Jay, The Federalist with
letters of Brutus, Cambridge University Press, 2003,
963

77.Seyyed Hossein Nassr, Ismailis Contributions to Islam, Teheran,

1977,
78.Aldous Huxley, The Perennial Phylosophy, Chatto indus,
London, 1947,
79.G.Edward Griffin, The Capitalist Conspiracy, H.B Patriot, USA,
1971,
80.Ha Joon Chung , Kicking Away the Ladder Development Strategy
in Historical Perspective, Bell and Baim Ltd, Glasgow, 2002,
81.David Icke ,The David Icke Guide to The Global Conspiracy (and
how it end),David Ickes Book Ltd,2007,
82.George McClellan,Oligarchy of Venice.Houghton and Mifflin
Company, Boston and New York,1904,
83.Henry Makow, Illuminati Cult that Hijacked World, Silas Green,
Canada,2008,
84.Edward Griffin,Creature from Jekyll Island.A Second Look At the
Federal Reserve, American Media, California 1998,
85.Will Durant,The Story of Phylosophy. GARDEN CITY
PUBLISHING CO., INC.NEW YORK,1926,
86.Pierre Beaudry, Jean-Sylvain Bailly:The French, Revolution's
Benjamin Franklin,EIR, January 26, 2001
87.G.W. Leibniz, Discourse on Metaphysics
88.Lajbnic,Novi Ogledi o Ljudskum Razumu, BIGZ, Beograd,1995
89.Cherep Spiridovich, The Secret World Government or The Hidden
Hand, New York City, 1926,
90.William Benoit, Isocrates and Aristotle on
Rhetoric.http://www.jstor.org/pss/3885281,
91.Zbigniew Brzezinski, BETWEEN TWO AGES, America's Role in
the Technetronic Era,The Viking Press, New York, 1971,
92.David Icke, The Bigest Secret, Bridge Of Love Publications
USA,1999,
93.David Icke, Human Race Get Off Your Knees: The Lion SleepsNo
More, David Icke Books, 2010,

964

94.Sejfedin Sulejmani , Filozofija na Civilizaciite Mk.riznica,

Kumanov 1998
96.E.C.Knuth,The Empire of the City,The Power Years The 130 Years
of Power Politics of the Modern Era,1983
97.William Engedahl, What the Bretton Wood system really was
designed to do, EIR,15 August 1997,
98.Jim Marrs, Rule By Secrecy Silsons, 2002,
99.Vilijam Dzorzija Saton, Pokret Novog Doba i Iluminati, Plavi
Krug, Beograd, 2000,
100.Ralf Epperson, Nevidljiva Ruka.Uvod u Istoriju Zavere, Plavi
Krug, Beograd, 2000,
101.Harun Yahya,Tajna Ruka u Bosni,
102.Harun Yahya, Krijimi i Universit,
103.Milton Friedman,Kapitalizmi dhe Liria,Dita,Tiran, 2004
104.E.Allen Salisbury, The Civil War and The American, System,
EIR, January 31, 2003,
105.Robert Dreyfuss,Thierry LeMarc, Hostage to Khomeini, New
Benjamin Franklin House Publishing Company, New York,1980
106.David Livingstone, Terrorism and the Illuminati. A Three
Thousand Year History, Book Surge LLC, 2007,
107.Steven P.Mayer , How British Imperialists Created the Fascist
Jabotinsky, EIR, January 27, 2009,
108.Mohammad Sakher, The Saudi Dynasty : From Where Is It ?
And Who Is The Real Ancestor Of This Familly?
109.http://www.fortunecity.com/boozers/bridge/632/history.html
Memoirs Of Mr. Hempher, The British Spy To The Middle
East,http://www.sunna.info/antiwahabies/wahhabies/htm/spy1.htm
PART TWOTHE BEGINNING AND SPREADING OF
110.WAHHABISM;http://www.hizmetbooks.org/Advice_for_the_Musli

m/wah-36.htm,
111.Steven P .Mayer, Moses Mendelssohn, David Ben Gurion , And
the Peace Process: A Lesson in Statecraft, EIR, Nov. 3, 2000,

965

112.Hussein Askary, British Deception Responsible for Palestinian

Bloodshed Today,EIR, January 23, 2009,
113.N.Rozenberg,L.E.Berdzell,Si u Pasurua Perndimi, Elena
Gjika,Tiran,1995,
114.Henry Kissinger,Diplomacia, Shtpia Botuese e Lidhjes s
Shkrimtarve, Tiran,1999,
115.Niall Ferguson, Empire.How the Britain Made the Modern World,
Penguin Books, 2003,
116.Aleksi De Tokevill, Demokracia n Amerik, Fondacioni
Soros&Kristalina KH,Tiran, 2002,
117.Michel Chossudovsky,The Globalization of Poverty and the New
World Order, Global Research CRG, 2003,
118.Ian T. Taylor, In the Minds of Men-Darwin & the New World
Order, TFE Publishing, Canada, 2003,
119.Friedrich List, National System of Economy
120.Roza Luxemburg, Acumulation of Capital, London, Routledge
and Kegan Paul Ltd; 1951,
121.Jacques Cheminade,Time to destroy thr
mythology of
Bonapartism,EIR,October 18,1996,
122.Paul Collins, The Ascendancy of the Scientific Dictatorship: An
Examination of Epistemic Autocracy, From the 19th to the 21st
Century,Philip Collins,2006,
123.Jonathan Tennenbaum, Toward a True Science of Life,EIR,
September 7,2001,
124.Naom Klein, The Shock Doctrine, Penguin Books Ltd, London,
England,2007,
125.Piko Della Mirandola, Govor O Dostojanstvu ovekovu,
Libertas, Filip Vinji, Beograd,1994,
126.Miroslav Todorovic: Hohtapler (Tito bonvivant), 2nd edition,
368 p. Dunja doo, Bjelovar 2005,
127.Karl Savich, Communist Subversion From Within, Linn Farish
and Draza Mihailovich Case, November 24, 2010,
966

128.Collins gem, Kings&Queens, An illustrated guide to British

monarchs,The foundry creative media Co. Ltd. 2004,
129.Zhorzh-Anri Sutu, Neizvestan Savez.Istorija Evropske
Zajednice,Clio,Beograd,2001,
130.Georg Ostrogorsky, Historia e Perandoris Bizantine, Dituria,
Tiran, 2007,
131.H.G.Wells,Istorija Sveta. Svakome Jasna Istorija ivota i
oveanstva,Vukovljak, Beograd, 2006,
132.Vlladimir Nikollov,Xhovani Piko Della Mirandola,Start,2004,
133.Mahdi Darius Nazemroaya,Confrontation Between Military
Blocs:The Euroasian Triple Alliance.The Strategiv Importance of
Iran for Russia and China,Global Research, January 23, 2012,
134.Finian Cunningham,Michel Chossudovsky ,War Plan
Iran.Dispelling the Lies,Telling the Truth about Western Aggression in
the Persian Gulf ,January 16 2012,
135.S P Seth ,Is US-China collision inevitable?,Global Research,
February 6 2012,
136.Matthias Chang,WAR AND THE FINANCIAL CRISIS: The
Russia-China Veto: Will it Contribute to Reversing the Tide of Global
Warfare?Opportunistic Gambit or Genuine Geopolitical Shift?,Global
Research, February 8, 2012

967

PRMBAJTJA
I. IDET DHE HISTORIA UNIVERSALE E CIVILIZIMIT
EVROPIAN
LIBR PR T KUPTUAR UNIVERSALET MBI T CILAT
SHT ZHVILLUAR HISTORIA EVROPIANE .......................................21
HEGELI, FYKYJAMA DHE FUNDI I HISTORIS: KAOSI
APO HARMONIA? ......................................................................................27
TRAGJEDIA E ESKILIT DHE THELBI I KONFLIKTIT N
QYTETRIMIN EVROPI.............................................................................37
KULTI I MARDUKUT, OLIGARKIA E MESOPOTAMIS
DHE LAVIRJA BABILONIS....................................................................41
LIGJVNSIT E PAR.
SOLLONI DHE LIKURGU
DY FORMAT E QEVERISJES : SPARTA DHE
ATHINA.........................................................................................................46
SOLLONI DHE LIKURGU
SOLLONI I ATHINS...................................................................................48
LIKURGU I SPARTS..............................................................................53
KONFLIKTI NE MES JONASVE QYTET-NDRTUES DHE
BABILONASVE SKLLAVRUES...............................................................58
KULTI I APOLONIT DHE I DIONISIT T MODELUAR
SIPAS KULTIT T MARDUKUT...............................................................59
KONFLIKTI NE MES JONASVE QYTET-NDRTUES DHE
BABILONASVE SKLLAVRUES..............................................................60
SOFIZMI DHE LUFTA E PELOPONEZIT.................................................66
PERIKLEU DHE KURTHI PERSIAN..........................................................67
SOFIZMI DHE LUFTA E PELOPONEZIT.................................................71
SOKRATI N LUFT KUNDR OLIGARKIS
PERSIANE.....................................................................................................76
PLATONI, SHKENCA DHE REPUBLIKA..................................................83
PLATONI DHE BETEJA E TIJ POLITIKE.................................................
PLATONI SI FILOZOF..............................................................................87

968

PLATONI DHE DEMOKRACIA................................................................98

ARISTOTELI - I ATI I SKOLASTIKS...................................................102
SKOLASTIKA ARISTOTELIANE.............................................................107
INFLUENCA E PLATONIT DHE ARISTOTELIT NDR
SHEKUJ.......................................................................................................110
AKADEMIA E PLATONIT DHE ALEKSANDRI
I MADH I MAQEDONIS.........................................................................115
ARISTOTELI DHE MISTERI I VDEKJES S
ALEKSANDRIT T MADH.....................................................................122
KULTI I APOLONIT DHE OKTAVIAN AUGUSTI.................................125
RNIA E PERANDORIS ROMAKE......................................................131
REFORMAT E DIOKLECIANIT DHE
HIPERINFLACIONI....................................................................................132
PLANI I DIOKLECIANIT MBI BUXHETIN E
BALANCUAR.............................................................................................134
KONSTANTINI I (I) DHE PSEUDOKRISHTERIMI...............................136
FILO HEBREU I ALEKSANDRIS...........................................................
JEZU KRISHTI DHE MBRETERIA HYJNORE........................................
KRISHTERIMI PLATONIK dhe SHN AUGUSTINI.............................141
RENESANCA E KAROLINJVE............................................................144
REFORMAT E KARLIT T MADH.......................................................146
KONFLIKTI N MES RRYMAVE HUMANISTE DHE
GELFVE T ZI N MESJET...............................................................149
KRISHTERIMI ARISTOTELIAN DHE THOMA AKUINI.....................

NEOPLATONISTT FRYMZUES T RENESANCS

EVROPIANE...................................................................................
AL-ANDALUZIA PORTA E RENESANCS
EVROPIANE...............................................................................................152
PRINCAT KRISHTER DHE KULTURA ARABE..................................157
EPOKA E ERRT DHE RENESANCA.....................................................160
MILANO DHE LINDJA E PROTOTIPIT T
SHTETIT MODERN..................................................................................164
VENEDIKU - QENDRA E FINANCAVE
NDRKOMBTARE MESJET...............................................................166
LIDHJA E KAMBRAIT DHE LINDJA E
PROTESTANTIZMIT.................................................................................174
VENEDIKU DHE LINDJA E EMPIRIZMIT.............................................182
PARTIA VENECIANE METASTAZOI N

969

BRITANIN MADHE.................................................................................179
VENEDIKU LANSOI LUFTRAT FETARE N
EVROP 1618-1648....................................................................................182
REVOLUCIONI I PORTOKALLTVE 1688 DHE PARTIA
VENEDIKASENANGLI...........................................................................187
SHOQATA MBRETRORE BRITANIKE DHE
KONCEPTI I NJERIUT KAFSH .............................................................191
DARVINIZMI SI PROJEKT.......................................................................194
THOMAS MALTUSI DHE FILOZOFIA E TIJ MIZORE....................201
DARVINIZMI SOCIAL DHE HERBERT SPENSERI...............................203
THOMAS HUXLEY ZDHNS I DARVINIZMIT................................205
DARVINIZMI-IDEOLOGJIA UDHHEQSE E
BRITISH EAST INDIA COMPANY..........................................................207
ZANAFILLA E RENESANCS EVROPIANE/........................................209
NIKOLL KUZA DHE KSHILLI I FIRENCES.....................................215
NIKOLL KUZA E DEMASKOI ARISTOTELIN!..................................227
IDET
E
RENESANCS
DHE
LUIGJI
XI.................................................232
ZHAN BAPTIST KOLBERTI DHE LINDJA E POLITIKS
EKONOMIKE..............................................................................................236
INSPIRUESIT E KOLBERTIT ISHIN DUKA I SULLS
DHE HENRI IV............................................................................................237
KOLBERTI THEMELOI AKADEMIN E SHKENCAVE
FRANCEZE.............................................................,....................................24
1
LAJBNICI - PLATONI I Shekullit XVII....................................................243
LAJBNICI DHE RNE DEKARTI ...........................................................244
LAJBNICI DHE REVOLUCIONI AMERIKAN........................................248
LAJBNICI DHE QENDRA UNIVERSITARE N HALLE.......................253
LAJBNICI DHE FRANCKE .....................................................................255
LIDHJA ME LONDRN.............................................................................258
KORRESPONDENCA : FRANKE- MATHER.........................................259
MISIONI I EKUMENIZMIT.....................................................................260
BENXHAMIN FRANKLINI LAJBNICI AMERIKAN.........................261
LAJBNICI THEMELUES I EKONOMIS MODERNE...........................263
LAJBNICI E VESTERNIZOI EDHE RUSIN...........................................268
SOKRATI I BERLINIT- MOSES MENDELSSOHNI................................271

970

ADAM SMITHI DHE PASURIA (VARFRIMI) E

KOMBEVE..................................................................................................274
MITI I TREGUT T LIR ....................................................................282
INDUSTRIALIZIMI DHE TREGU I LIR...............................................284
MARKSIZMI DHE ANTIAMERIKANIZMI...........................................293
REVOLUCIONI AMERIKAN DHE ALEKSANDR
HAMILTONI................................................................................................297
Aleksandr Hamiltoni n konventn ratifikuese n Nju Jork 1788
JEAN-SYLVAIN BAILLY DHE KUNDRREVOLUCIONI
FRANCEZ....................................................................................................306
A LUFTOI NAPOLEONI PR FRANCN !..............................................322
ETRIT THEMELUES T ShBA-s DHE SISTEMI
EKONOMIK AMERIKAN..........................................................................329
BETEJA PR SISTEMIN AMERIKANABRAHAM LINKOLNI..............................................................................336
PLATFORMA EKONOMIKE E ABRAHAM
LINKOLNIT.................................................................................................347
OTO VON BIZMARK DHE GJERMANIA MODERNE..........................349
FATI I OTO VON BIZMARKUT.............................................................353
DR. SAN YAT SENI DHE SFIDAT NDAJ SISTEMIT
EKONOMIK AMERIKAN..........................................................................355
LORD PALMERSTONI DHE PERANDORIA E RE
ROMAKE (BRITANIKE)..........................................................................361
LORD PALMERSTONI DHE TURQIT E RINJ.......................................372
LORD PALMERSTONI DHE RRNJT E KONFLIKTIT
N MES T SIONISTVE DHE BOTS ARABE....................................378
EKONOMIA E TREGUT GJAT EPOKS
VIKTORIANE..............................................................................................387
MBRETRESHA VIKTORIA DHE SISTEMI I
PERANDORIS DETARE VENECIANE.................................................392
ORIGJINA E IMPERIALIZMIT MODERN............................................395
GJEOPOLITIKA DHE LUFTA E PAR
BOTRORE................................................................................................399
CITY OF LONDON DHE BARAZPESHA E
FORCAVE...................................................................................................400
GJEOPOLITIKA DHE DIPLOMACIA .....................................................403
EDWARDI VII DHE SIR EDWARD GRAY.............................................410
PASOJAT EKONOMIKE T LUFTS S PAR BOTRORE
Konferenca e Paqs n Versaj 1919..........................................................413

971

Hiperinflacioni n Gjermanin e Vajmarit 1929-1930...............................414

DEPRESIONI EKONOMIK N SHBA I VITEVE....................................416
PREJ IDES DERI TE LUFTA E DYT BOTRORE..............................418
HEGELIANIZMI MARKSIST I ZBATUAR N RENDIN
BOTROR..................................................................................................422
DIALEKTIKA HEGELIANE : KOMUNIZMI DHE
NAZIZMI....................................................................................................425
KARTELI PRIVAT FINANCIAR-REZERVAT
FEDERALE................................................................................................426
SERGEI WITTE DHE REVOLUCIONI
BOLSHEVIK...............................................................................................430
FINANCIMI I REVOLUCIONIT BOLSHEVIK........................................434
KUSH E MBSHTETI ADOLF HITLERIN?.............................................437
NAFTA DHE LINDJA E MESME..............................................................442
VEHABIZMI DHE IBN SAUDI.................................................................451
RRENJT E FUNDAMENTALIZMIT ISLAMIK.....................................456
PANISLAMIZMI DHE LVIZJET NACIONALE
ARABE .......................................................................................................461
FRANKLIN RUZVELTI DHE SISTEMI EKONOMIK
AMERIKAN.................................................................................................469
PRESIDENCA HEROIKE E FRANKLIN
RUZVELTIT................................................................................................473
EPOKA E HURRY TRUMANITDEINDUSTRIALIZIMI...............................................................................481
HAPAT DREJT SUBORDINIMIT EKONOMIK.....................................484
OLIGARKIA FINANCIARE DHE AGJENDA E TYRE...........................489
AGJENDA E TRYEZS S RRUMBULLAKT.....................................504

972

II. SFIDAT E CIVILIZIMIT MODERN EVROPIAN

DHE KRIZA EKONOMIKE E FINANCIARE GLOBALE

CIVILIZIMI MODERN N UDHKRYQ DREJT

RENESANCS APO EPOKS S ERR ..............................................511
THELBI I KRIZS FINANCIARE.........................................................518
CIVILIZIMI EVROPIAN N KRIZ .....................................................531
SHPTIMI I CIVILIZIMIT: HAMILTONI APO
ADAM SMITHI...........................................................................................539
SFIDA E CIVILIZIMIT EVROPIAN ........................................................547
SFIDA E LIDERSHIPIT TE VRTET IDET
E REVOLUCIONIT AMERIKAN..............................................................559
EVROPA PARA DEZINTEGRIMIT EKONOMIK..................................572
ORIGJINA E NJ KONSPIRACIONI KUNDR
QYTETRIMIT QEVERIA BOTRORE.................................................578
AGJENTI I ERILIT JOSHUA AMBROZ MAYER
(JOSIP BROZ TITO)...................................................................................580
DANTE ALIGERI FRYMZUES I DEVOTSHM
I RILINDJES S QYTETRIMIT..............................................................587
SFIDAT E EKONOMIS GLOBALE........................................................592
SISTEMI EKONOMIK I ELITSFriedrich Von Hajeku
(konzervativizmi fiskal) & Kejnsi (stimuli fiskal) ....................................596
SOKRATI, KEJNSI DHE HAJEKU...........................................................596
.
FRIEDRICH VON HAJEKU (konzervativizmi fiskal) &
XH.M,KEJNSI (stimuli fiskal)...................................................................598
EKSPERIMENTI I PAR N KILI I AUGUSTO
PINOCHETIT..............................................................................................601
SHOQATA FABIAN DHE SOCIALIZMI.............................................604
DIALEKTIKA E HEGELIT & KEJNSI DHE HAJEKU. ..........................609
SFIDA GJEOPOLITIKE E EURO-AZIS, N MES PAQES .
DHE LUFTS S III BOTRORE...........................................................616

973

REGJIONET E INTERESIT T VEANT

GJEOPOLITIK.............................................................................................622
BALLKANI SI UR LIDHSE N MES EVROPS DHE
AZIS...........................................................................................................622
LINDJA E MESME - BLLOKU I REZISTENCS KUNDR
KOALICIONIT T T MODERUARVE
KOMPLOTIT............................................................................................62
6
AZIA QENDRORE- ZEMRA E EURO-AZIS........................................631
AZIA JUGORE DHE FRONTET N OQEANIN
INDIAN........................................................................................................632
FRONTI I AFRIKS LINDORE : SOMALIA, ETIOPIA
DHE SUDANI.............................................................................................634
AZIA LINDORE DHE LUFTA N HIJE KUNDR
KINS..........................................................................................................636
AMERIKA LATINE DHE FRONTI NDAJ
KARAIBEVE..............................................................................................638
FRONTI N ARKTIK : KONTROLLI NDAJ REZERVAVE
ENERGJETIKE...........................................................................................640
RRUGA DREJT RENESANCS BOTRORE..........................................641
SISTEMI VESTFALIAN ALTERNATIVE E LUFTRAVE
T PRGJAKSHME GJEOPOLITIKE .....................................................643
AKTI GLASS STEGALL SI NEVOJ URGJENTE DREJT
STABILIZIMIT...........................................................................................644
HISTORIA UNIVERSALE DHE MENDJA
KREATIVE..................................................................................................647
HEGELI DHE PITAGORA ........................................................................650
N PRAG T LUFTS S TRET BOTRORE......................................655
LITERATURA E PRZGJEDHUR ............................................................667
PRMBAJTJA.............................................................................................675

974

Dr. REXHAIL RAMADANI: DISA FJALE PR AUTORIN

DHE LIBRIN

Dr.Rexhail Ramadani
Autori i librit Dr.Rexhail Ramadani prve q sht mjek me
profesion, specialist i mjeksis Interne dhe ne specializim te
Kardiologjise, ka pasur nj pasion studimin e historis

975

universale, historin autentike t SHBAs dhe idet

ekonomike t etrve themelues t SHBAs. Platonin dhe
traditn Platonike n filozofi dhe ne historin Evropiane,
perandorin Britanike, Liberalizmin Britanik si dhe idet,
historin dhe sfidat me t cilat sht ballafaquar qytetrimi
Evropian q nga Greqia e lasht e deri n kohrat moderne.
Ky studim i ksaj sfere tepr t thell dhe serioze zgjati gati
nj dekad.

Disa fjal pr librin :SEKRETET E CIVILIZIMIT EVROPIAN

DHE KRIZA GLOBALE sht nj vepr e cila pr her t par n gjuhn
ton shpalos traditn intelektuale Platonike dhe ndikimin e ksaj tradite
nhistorin e qytetrimit Evropian. Kjo tradit intelektuale e mendjeve m t
ndritura t Evrops e dha Sistemin Ekonomik Amerikandhe themelimin e
republiks s par moderne sovrane t bazuar mbi iden e Agapes s
Platoni q ishte SHBAja. Meq,dialektika e Platonit kishte pr synim
zbulimin e universaleve, gjithashtu dhe kjo vepr bazohet pikrisht mbi
idense historia ka universale mbi t cilat ajo sht zhvilluar. Argumenti m i
mir pr kt sht teza e Fridrih Shilerit i cili n Jen dha iden se historia e
qytetrimit Evropian ka qen njhistori e konfliktit permanent n mes t
konceptit t njeriut imago dei, mbi t ciln ide sht bazuar republika e
Platonit dhe sistemi ekonomik Amerikan si themel i ksaj republike.Ne ann
tjetr kemi konceptin e njeriut kafsh ose zoon politikon ide mbi t cilat
bazohet koncepti Aristotelian i oligarkis dhe ides Aristoteliane t
prcaktimitq
nlindje
t
zotit
dhe
skllavit.
Pikrisht
RepublikaapoOligarkia alias Perandoria, filozofia e Platonit dhe filozofia
eAristotelit prbjnkonfliktin thelbsor n qytetrimin Evropian q na
mundson t kuptojm realitetin ekonomik dhe politik q sot egziston n
bot. Kjo qasje epistemiologjike e historis prpiqet t zbuloje t vrtetat dhe
mashtrimet n qytetrimin Evropian si dhe prpiqet q t imponoj traditn
intelektuale t Platonit, Nikolls s Kuzs, Lajbnicit dhe etrve themelues t
SHBAs si udhrrefyes n zgjidhjen e krizs globale si n sfern
intelektuale, morale dhe ekonomiko-financiare t bots moderne. Pikrisht ky
liber synon q sistemi arsimor i bazuar mbi Aristotalianizmin dhe produktet
iracionale tfilozofis s tij t zavendsohen me traditn e siprprmendur
pr t lansuar Renesann e art n kt koh kur kanoset njerzimi t futet
n epokn e errt mesjetare

976