Alternatif Akım Esasları

T.C.
MLL ETM BAKANLII
ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS
ALTERNATF AKIM ESASLARI

522EE0014
Ankara, 2011
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii
GR ....................................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3
1. Alternatif akm ..................................................................................................................... 3
1.1. Alternatif Akmn Tanm ............................................................................................. 3
1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi .................................................................................. 4
1.3. Sins Dalgas ................................................................................................................ 6
1.3.1. Saykl ..................................................................................................................... 7
1.3.2. Periyot.................................................................................................................... 7
1.3.3. Alternans................................................................................................................ 8
1.3.4. Frekans................................................................................................................... 9
1.3.5. Asal Hz .............................................................................................................. 9
1.3.6. Dalga Boyu .......................................................................................................... 10
1.4. Alternatif Akm Deerleri........................................................................................... 11
1.4.1. Ani deer ............................................................................................................. 11
1.4.2. Maksimum Deer ................................................................................................ 12
1.4.3. Ortalama Deer.................................................................................................... 13
1.4.4. Etkin Deer.......................................................................................................... 14
1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi ............................................................... 16
1.5.1. Sfr Faz ............................................................................................................... 17
1.5.2. leri Faz................................................................................................................ 17
1.5.3. Geri Faz ............................................................................................................... 18
1.5.4. Faz Fark .............................................................................................................. 18
1.6. Alternatif Akmn Etkileri........................................................................................... 19
1.6.1. Is Etkisi............................................................................................................... 19
1.6.2. Kimyasal Etkisi.................................................................................................... 21
1.6.3. Manyetik Etkisi.................................................................................................... 22
UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 24
LME DEERLENDRME........................................................................................... 28
RENME FAALYET-2 ................................................................................................... 30
2. Alternatif akm devreleri .................................................................................................... 30
2.1. A.C Devrelerde Bobinler ............................................................................................ 30
2.1.1. Endktans ............................................................................................................ 31
2.1.2. A.Cde Gsterdii zellikler............................................................................... 32
2.1.3. A.Cde Seri ve Paralel Balantlar ..................................................................... 34
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi.................................................................................. 35
2.2. A.C Devrelerinde Kapasitrler ................................................................................... 36
2.2.1. Kapasitans............................................................................................................ 36
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler............................................................................... 37
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar ...................................................................... 39
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri.................................................................................. 40
2.3.1. Seri Devreler........................................................................................................ 40
2.3.2. Paralel Devreler ................................................................................................... 47
2.3.3. Rezonans Devreleri.............................................................................................. 52
2.3.4. Alternatif Akmda G ........................................................................................ 60
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni ................................................ 61
2.3.6. G Katsays....................................................................................................... 63
2.3.7. Fazl Sistemler ............................................................................................... 65
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 72
RENME FAALYET3 .................................................................................................. 75
3. Transformatrler................................................................................................................. 75
3.1. Transformatrn Yaps .............................................................................................. 75
3.2. Transformatrn alma Prensibi ............................................................................. 76
3.3. Transformatr eitleri ............................................................................................... 77
3.3.1. Nve Tipine Gre ................................................................................................ 77
3.3.2. Faz Saysna Gre ................................................................................................ 79
3.3.3. alma Ortamna Gre ....................................................................................... 79
3.3.4. Kullanma Amacna Gre ..................................................................................... 79
3.4. Dntrme Oran....................................................................................................... 80
3.5. Transformatr Kayplar ............................................................................................. 81
3.5.1. Fuko Kayb .......................................................................................................... 81
3.5.2. Histerisiz Kayb ................................................................................................... 82
3.5.3. Bakr Kayb.......................................................................................................... 82
3.6. Transformatrlerde G.............................................................................................. 83
3.7. Transformatrlerde Verim .......................................................................................... 83
LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 89
RENME FAALYET4 .................................................................................................. 91
4. A.C motorlar....................................................................................................................... 91
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas...................................................... 92
4.2. A.C Motor eitleri..................................................................................................... 93
4.2.1. Bir Fazl Motor .................................................................................................... 93
4.2.2. Fazl Motor..................................................................................................... 95
LME VE DEERLENDRME .................................................................................. 100
MODL DEERLENDRME ............................................................................................ 101
CEVAP ANAHTARLARI ................................................................................................... 105
KAYNAKA ....................................................................................................................... 108
ii
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
MODLN ADI
MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK
MODLN AMACI
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
LME VE
DEERLENDRME
522EE0014
Elektrik Elektronik Teknolojisi
Alan Ortak
Alternatif Akm Esaslar
Alternatif akm devreleri ve devre elemanlarnn
alternatif akmda davranlar ile ilgili bilgi ve becerilerin
kazandrld bir renme materyalidir.
40/32
Bu modl iin nkoul yoktur.
Diren, kondansatr ve bobinden oluan A.C devreleri
kurup lmlerini yapabilmek, A.C devrelerde
transformatr kullanabilmek, A.C motor devreleri
kurabilmek
Genel Ama
Bu modl ile gerekli ara gerele donatlm laboratuvar
ortam salandnda alternatif akmda bobinin ve
kondansatrn davranlarn kavrayacak ve devre
zmlerini yapabileceksiniz. Transformatrlerin ve A.C
motorlarnn kullanm yerlerini seebileceksiniz.
Amalar
1. Alternatif akmda bobin ve kondansatr devrelerini
kurarak sonularn deerlendirebileceksiniz.
2. A.C akmda diren, bobin, kondansatrlerin
seri/paralel devrelerini kurarak bu devrelerde lme
ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
3. Transformatrlerin, alma prensiplerini
kavrayarak devreye balantsn yapabileceksiniz.
4. Alternatif akm motorlarnn, doru akm
motorlarna olan stnlklerini kavrayacak,
kullanm yerlerini seebilecek ve devreye
balantlarn yapabileceksiniz.
Ortam: Atlye ortam
Donanm: Direnler, kondansatrler, bobinler, avometre
ve osiloskop gibi lm cihazlar, transformatrler, A.C
motorlar, deney bordu, iletken teller, balant kablolar
Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra
verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz.
retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli
test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.)
kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve
becerileri lerek sizi deerlendirecektir.
iii
GR
GR
Sevgili renci,
Elektrik enerjisi, evlerde ve i yerlerinde birok deiik ama iin kullanlabilen
yaygn bir enerji trdr. Gelecekte belki de btn binalar ve i yerleri gne hcreleri ya da
rzgr trbinleri kullanarak kendi elektrik enerjilerini retebilecektir. Ancak gnmzde,
dnyann ok byk blmnde termik, hidroelektrik ve nkleer santrallerin rettii elektrik
enerjisi, ihtiyac karlamaktadr.
Santrallerde retilen ve ehirlere, sanayi blgelerine insanlarn kullanm iin iletilen
elektrik enerjisi dairesel hareketle retildii iin sins erisi eklindedir ve bu formdaki
elektrik sinyallerine alternatif akm ya da ngilizce ksaltmasyla A.C denir.
Alternatif akm esaslar modlnde edineceiniz bilgiler, elektrik ve elektronik
teknolojisi alannda kariyer sahibi olmak isteyen herkesin edinmesi gereken ve daha sonra
karlaacanz karmak devre analizlerinde mutlaka kullanmanz gereken bilgilerdir.
Modl boyunca karlaacanz matematik ve trigonometrik eitliklerin okluu ylgnla
neden olmamaldr. Birka temel teoremin renilmesi veya tekrar gzden geirilmesi bu
modlde verilen bilgilerin kolaylkla zihninizde yer etmesine yardmc olacaktr.
RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm ile ilgili temel bilgileri edinecek ve
alternatif akmn temel deerlerini lerek hesaplamalarn yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Alternatif akm retim ve iletim teknikleri hakknda aratrma yaparak

edindiiniz bilgileri snf ortamnda arkadalarnzla paylanz.
Alternatif akmn elde edildii makineler olan alternatrler hakknda bilgi

toplayarak arkadalarnzla paylanz
Alternatif akm erisinin neden sinzoidal olduu hakknda bilgi toplayarak

edindiiniz bilgileri arkadalarnzla paylanz
Elektrikli cihazlarn prizlerin zerinde bulunan yazlarn (220Vac, 50hz vb.)

anlamlarn aratrnz.
1. ALTERNATF AKIM
1.1. Alternatif Akmn Tanm
Zaman ierisinde yn ve iddeti belli bir dzen ierisinde deien akma alternatif
akm denir. En bilinen A.C dalga biimi sins dalgasdr. Yine de farkl uygulamalarda
gen ve kare dalga gibi deiik dalga biimleri de kullanlmaktadr.
ekil 1.1: Doru ve alternatif akm
Doru akm ve alternatif akm devrelerinde akm ynleri ekil 1.1de grld
gibidir. D.C. gerilim kayna bulunan devrede akm retecin + kutbundan - kutbuna
doru diren zerinden geerek ular. A.C gerilim kayna bulunan devrede ise kaynan
sabit bir + ya da - kutbu yoktur. Kutuplar srekli deitii iin her kutup deiiminde
diren zerinden geen akmn da yn deiecektir. Bu ekilde zamana gre yn ve iddeti
deien akma alternatif akm denir. Alternatif akm

akmn
n diren zerinden gemesini salayan
gerilim kaynana ise alternatif gerilim kayna denir.
ekil 1.2: Alternatif akm erileri
Bir alternatif gerilim kaynann ularndan birinin potansiyeli topraa gre sfr (0)
iken dier ucun potansiyeli srekli art (+) ve eksi ((-)) eklinde farkl deerler almaktadr.
Kaynan sfr potansiyelli ucu ntr olarak adlandrlrken dier u faz ya da canl u olarak
adlandrlmaktadr. ekil 1.2de farkl alternatif kaynaklarna ait gerilim erileri
grlmektedir.
retim ve iletim avantajlarnn dnda alternatif akm kullanmda da baz avantajlara
sahiptir. rnein alternatif akm makinelerinin daha basit yapda ve daha az bakm
gerektirmeleri ve doru akm ihtiyac olan cihazlar iin kolaylkla doru akma
evrilebilmesi alternatif akmn balca stnlkleridir. Doru akmn alternatif akma
dntrlmesi ilemi daha karmak ve daha pahaldr.
1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi

Alternatif akm ya da gerilimin elde edilmesinde alternatr denilen aygtl
aygtlar
ar kullanlr.
Bir fazl alternatr modeli ve A.Cnin
nin elde edilmesi Resim 1.1 ve ekil 1.3te gsterilmitir.
terilmitir.
Resim 1.1
1.1: Bir fazl alternatr modeli
Manyetik alan iinde tel ereve d

dnerken bir tam devir iin (360lik
lik dn iin)
geen sre T ise bu sre iinde akmn zamana bal deiimi, aadaki ekildeki gibidir.
Tel erevenin harekete balad an ile T/4 zaman aralnda akm, sfrdan pozitif
maksimum deerine ular. T/4 ile T/2 zaman aralnda akm maksimum deerinden en
kk deerine
erine iner. T/2 ile 3T/4 zaman aralnda sfrdan negatif maksimum deerine
ular. 3T/4 ile T zaman aralnda ise akm ters ynde maksimum deerinden balang
konumuna dner. Bylece tel ereve 360
360 dnm olur. Akm bu esnada iki kez yn
deitirir.
ekil 1.3: Manyetik alan iinde hareket eden iletken
ekil 1.4: A.C gerilimin retilmesi ve aktarlmas
A.C gerilim, elektrik santrallerinde ok daha byk alternatrler yardmyla retilir.

retilen bu A.C gerilim iletim hatlarnda meydana gelebilece
gelebilecek
k kayplar azaltabilmek iin
transformatrler ile ykseltilir. Gerilim ykseltilirken akm drlerek iletim hatlarnda
kullanlan iletkenlerin aplar da kltlm olur. Son kullancya ulatrlmadan nce bu
yksek gerilim tekrar transformatrler ile drlr. Bu sefer gerilim drlrken akm
ykseltilmi olur (ekil 1.4).
). Bu konuda ayrntl bilgi transformatrler konusunda
verilecektir.
1.3. Sins Dalgas

Alternatr ile A.C gerilim retilirken akm ynnn zamann bir fonksiyonu olarak
srekli deitiinden daha nce bahsedilmiti. Alternatr ile retilen bu alternatif akm ya da
gerilimin ekli sins dalgas (sinzoidal
sinzoidal sinyal) olarak isimlendirilir.
ekil 1.5: Sins dalgas
Sins dalgas alternatrn dairesel dnme hareketinden dolay oluan bir ekildir.
ekil 1.5 incelendiinde birim ember iinde dnme hareketini temsil eeden
den birim vektr
grlebilir. Vektrn balang
alang noktas emberin merkezidir. Sfr noktasndan (0o) balayp
layp
o
o
bir tam dnme hareketini yaptktan sonra tekrar balang noktasna (0 ya da 360 ) dnmesi
esnasnda vektrn ember zerinde kestii noktalar koordinat dzlemine aktarlr ve daha
sonra bu noktalar birletirilirse ortaya sins dalga ekli kacaktr. Sins sinyalinin
gsterildii dzlemde x ekseni hareket asn ya ada a zamann y ekseni ise oluan
alternatif akm ya da gerilimin genliini gsterir.
Birim emberde vektrn konumu (koordinat dzleminde x eksenine karlk gelir)
a, zaman ya da radyan cinsinden belirtilebilir. Tablo 1.1de belirli alarn radyan
karlklar verilmitir.
AI (derece)
RADYAN
0
0
30
/6
45
/4
60
/3
90
/2
180
270
2/3
360
2
Tablo 1.1: Belirli alarn radyan karlklar
1.3.1. Saykl
Saykl, alternatrn bir tam tur dnmesiyle meydana gelen dalga eklidir. Sins
dalgasnda bir saykl gerekletikten sonra sinyal kendini tekrarlamaya balar. ekil 1.6da
grld gibi bir saykl tespit edebilmek iin sins sinyalinde balang olarak kabul
edilen a deerinden (x dzleminde) 360 derece ileri ya da geri gidilir. Balang ve biti
noktalar arasnda kalan dalga ekli bir saykl gsterir.
ekil 1.6: Sins dalgasnda saykl
1.3.2. Periyot
Bir saykln gereklemesi iin geen sreye periyot denir. Periyot birimi saniye (s)dir
ve T ile gsterilir. ekil 1.7 incelendiinde periyodu T1 ile gsterilen sins sinyalinin bir
saykln 4 saniyede tamamlad yani periyodunun T1=4s olduu grlebilir. Periyodu T2 ile
gsterilen sins sinyali ise (ekil 1.8) bir saykln 2 saniyede tamamlamtr. Yani bu
sinyalin periyodu T2=2s olur.
ekil 1.
1.7: Sins dalgasnda periyot
ekil 1.8
1.8: Sins dalgasnda periyot
1.3.3. Alternans
Bir sins sinyalinde x ekseni referans olarak kabul edilirse sinyalin x ekseninin
zerinde kalan ksm pozitif (+) alternans, altnda kalan ksm ise negatif (-) alternans olarak
isimlendirilir.(ekil 1.9)
t(sn)
ekil 1.9
1.9: Sins dalgasnda alternans
1.3.4. Frekans
Frekans, sins sinyalinin bir saniyede tekrarlanan saykl saysdr. Bir A.C sinyalin
frekansndan bahsedebilmek iin o sinyalin bir periyoda sahip olmas gerekir. Dier bir
deyile bir A.C sinyal belirli bir saykl srekli tekrarlyorsa o sinyalin frekansndan sz
edilebilir.
Frekans periyodun matematiksel tersi olarak ifade edilir:
1
T
Bu denklemde f sinyalin frekansn belirtir ve birimi hertz (Hz)dir. En ok kullanlan

st katlar kilohertz (1KHz=103Hz), megahertz (1MHz=106Hz) ve gigahertz [(giga, ciga diye
okunur.) 1GHz=109Hz]dir. T periyottur ve birimi saniye (s)dir. rnek olarak ekil 1.7deki
sins sinyallerinin frekanslar aadaki gibi hesaplanr.
rnek 1: T1 = 0,25 s periyoda sahip sinyalin frekans:
1
100
4 Hz
0,25s 25
rnek 2: ekil 1.9daki sinyalin periyodu T2 = 0,5 s periyoda sahip sinyalin frekans:
1
10
2 Hz olacaktr.
0,5s 5
Frekans, A.C sinyalleri ifade edebilmek iin kullanlan ok nemli bir parametredir.
Bu nedenle frekansn ve dier A.C parametrelerinin iyi kavranmas ileride ska
karlalacak bu terimlerin karklk yaratmasnn nne geecektir.
Alternatif gerilim santrallerde retilir ve insanlarn kullanm iin evlere ve i yerlerine
tanr. Kullanlan bu sinyalin sabit bir frekans vardr. Avrupa lkelerinde ebeke
geriliminin frekans 50Hz, ABDde ise 60Hzdir. Yani evlerde kullanlan A.C gerilim
saniyede bir saykl 50 ya da 60 kez tekrar eden bir dalga eklidir.
1.3.5. Asal Hz
Sins sinyalinde asal hz, sinyalin saniyede radyan cinsinden ka salnm yaptn
gsteren bir parametredir. Asal hz (omega) ile gsterilir. Zamann bir fonksiyonu olarak
sins sinyalinin matematiksel olarak genel formu aadaki gibidir:
y (t ) A. sin(t )
Burada:
A : Sinyalin genliini, yani sinyalin alabilecei en byk gerilim deerini,
: asal hz,
: faz asn, yani t=0 anndayken sinyalin asal pozisyonunu belirtir.
2 . f
asal hz ifade eder.
1.3.6. Dalga Boyu

Dalga boyu, sins sinyalinin iki sayklnn birbirinin ayn olan iki noktas (rnein
saykl balanglar) arasndaki uzaklktr. ile gsterilir.(ekil 1.10)
ekil 1.10: Sins dalgasnda dalga boyu
Dalga boyu aadaki formlle ifade edilir:
Burada:
: dalga boyunu, metre (m),
v : dalga hzn, metre/saniye (m/s),
f : sinyalin frekansn, hertz (Hz) ifade eder.
Elektromanyetik radyasyon ya da k serbest ortamda, k hzyla yani yaklak 3x
108 m/sn. hzla hareket eder. Havadaki ses dalgalarnn hz ise oda scaklnda ve atmosfer
basncnda 343 m/sndir.
rnek 1.3 100MHz frekansa sahip elektromanyetik (radyo) sinyalinin dalga boyu:
3.10 8
3m olarak bulunur.
100.10 6
10
1.4. Alternatif Akm Deerleri

A.Cde
de sinyalin genlik deeri srekli olarak deitiinden akm ve gerilim deerleri
iin birden ok ifade belirlenmitir. Pratikte A.C iin ani deer, maksimum deer, ortalama
deer ve etkin deer olmak zere eitli parametreler kullanlmaktadr.
1.4.1. Ani deer

Sins ekline sahip ve iddeti srekli deien alternatif akm ya da gerilimin herhangi
bir t anndaki genlik deerine ani deer denir. (ekil 1.11)Ani
Ani deerler kk harflerle
gsterilir. Ani gerilim v ile ani akm ise i ile gsterilir. Ani deerler u ekilde ifade
edilir:
Akmn ani deeri:
i I m . sin t
Gerilimin ani deeri:
v Vm . sin t
Burada Vm ve I m , gerilim ve ak
akmn maksimum deerleridir.
ekil 1.111: Sins dalgasnda ani deer
rnek 1: f 50 Hz frekansa sahip ve maksimum deeri Vm 220V A.C gerilimin
t 20ms anndaki ani deeri bulunmak

unmak istenirse;
v Vm . sin t 220. sin(2 .50.2 / 100) 220. sin(2 ) 0V olarak bulunur.
( sin 2 sin 360 0 dr)
rnek 1: Bir alc ularndaki 50 Hzlik gerilimin maksimum deeri 310 Vtur. Alc
ularnda t = 0,00166s anndaki gerilimin
limin ani deerini hesaplayalm.
360. f 360.50 18000

v Vm. sin t 310 . sin(18000 .0,00166 ) 310 . sin( 30) 310.0,5 155V
11
1.4.2. Maksimum Deer

Maksimum deer, alternatif akm ya da gerilimin ani deerlerinin en bydr.
Gerilimin maksimum deeri Vm , akmn maksimum deeri I m ile gsterilir. Sins dalga
ekline sahip alternatif akm ya da gerilim, pozitif maksimum deerini ( Vm , I m ) 90o ya da
/2de, negatif maksimum deerini ( Vm , I m ) ise 270 o ya da 3/2de alr.(ekil 1.12)
ekil 1.12: Sins dalgasnda maksimum deer
Sins dalgasnda pozitif ve negatif maksimum deerler arasndaki genlik deerine

tepeden tepeye gerilim denir ve Vpp ( pp, ngilizce peak to peak pik tu pik diye okunurteriminin ksaltmasdr) olarak isimlendirilir. (ekil 1.13)Pozitif maksimum deer +Vp,
negatif maksimum deer de -Vp olarak da isimlendirilir.
ekil 1.13: Sins dalgasnda Vpp ve Vp deerleri
12
1.4.3. Ortalama Deer

Sins dalgasnn ortalama deeri hesaplanmak istenirse btn periyotlar birbirinin
ayns olduundan sadece bir periyodun ortalama deerini bulmak yeterli olacaktr. Ancak
ekil 1.14te grld gibi ortalama deer hesaplanrken periyot boyunca btn genlik
deerleri toplanmal ve hesaba katlan genlik saysna blnmelidir. Toplama ilemi
yapldnda periyodun yars pozitif, dier yars da negatif deerler aldndan sonu sfr
kacaktr.
ekil 1.14: Sins dalgasnda ortalama deer
Ancak pratikte A.C bir gerilim kaynann ularna yk olarak bir diren balanrsa
akmn yn diren zerinden yaylan sy etkilemez. Is sadece akmn iddetine baldr.
Bu nedenle uygulamada A.C akm ya da gerilimin ortalama deeri bulunurken btn
alternanslar pozitif olarak kabul edilir (ekil 1.15) ve hesaplama buna gre yaplr.
ekil 1.15: Sins dalgasnda ortalama deer
ekil 1.14teki sadece pozitif alternansn ortalama deeri hesaplanacak olursa da

Vort 0,636.Vm
I ort 0, 636.I m eitlikleri elde edilir.
13
Vort ifadesi yerine Vavg (avg/ average evrc diye okunur.) ifadesi de kullanlabilir.
rnek 1: ekil 1.15teki sins sinyalinin maksimum deeri 10V ise bu sinyalin
ortalama deerini hesaplayalm.
Vort 0,636.Vm 0,636.10 6,36V olarak bulunur.

1.4.4. Etkin Deer
Etkin deer, A.Cnin bir alc zerinde yapt ie eit i yapan D.C karldr. rnek
olarak belirli bir zaman aralnda bir stcya verilen alternatif akmn salad s miktarn
elde etmek iin ayn stcya ayn srede uygulanan doru akmn deeri alternatif akmn
etkin deeridir.
ekil 1.16: Sins dalgasnda etkin (efektif) deer
ekil 1.16da etkin deeri 10V olan bir alternatif gerilim kayna ve 10V D.C gerilim
kayna ularna 50W deerinde bir lamba balanmtr. Bu gerilim kaynaklarndan her ikisi
de lamba zerinden 5A RMS akm geirir ve direnler zerinde 50W g etkisi yaratr.
Dolaysyla her iki diren de ayn miktarda k enerjisi yayar.
A.C ampermetrede llen akm ve A.C voltmetrede llen gerilim etkin deerdir.
Etkin gerilim V ya da Veff (Ve) ile ve etkin akm deeri ise I ya da Ieff (Ie) ile gsterilir.
Alternatif akm veya gerilim deeri sylenirken aksi belirtilmediyse sylenen deer etkin
deeri ifade eder.
RMS=Karesel ortalama deer (root mean square) anlamna gelir ve etkin deer, efektif
deer olarak da isimlendirilir.
rnein, ebeke gerilimi 220V denildiinde bu deer ebeke geriliminin etkin
deeridir.
Sins dalgasnn etkin deeri aadaki gibi hesaplanr:
Veff 0,707.Vm
I eff 0,707.I m
14
rnek 1: 10V maksimum deere sahip bir gerilim kayna 1 diren ile seri
balanmsa diren zerindeki gerilimin RMS deeri;
Veff 0,707.Vm 0,707.10 7,07V

Diren zerinden geecek akmn RMS deeri ise;
I eff
Veff
R
7,07V
7,07 A olarak bulunur.
1
rnek 2: ehir ebeke gerilimi 220 V olduuna gre maksimum deeri hesaplanacak
olursa;
Veff 0,707.Vm Vm
Veff
0,707
220V
311,17V olarak bulunur.
0,707
ekil 1.17 incelendiinde kare ve gen dalga ekillerine sahip ve her ikisinin de
maksimum deeri 10V olan sinyallerin ayn diren ularna uyguland grlmektedir. Kare
dalgada Veff V p , gen dalgada ise Veff 0,577.V p olduundan ularna kare dalga
uygulanan diren daha fazla s yayacaktr.
Sins, kare ve gen dalgalarda etkin deer eitlikleri incelendiinde, byklk
bakmndan sralamann kare dalga, sins dalgas ve gen dalga eklinde olduu
grlecektir.
Sins dalgasnda Veff 0,707.V p olduunu hatrlaynz.
ekil 1.17: gen ve kare dalgada etkin deerler
15
1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi

Bir yn, dorultusu ve iddeti (genlii) olan byklklere vektrel byklkler denir.
Vektrel byklklerr aritmetik olarak toplanamaz
toplanamaz. Alternatif akmn sins erisi ve eriler
arasndaki a farklar dikkate aldnda, alternatif akmn da vektrel bir byklk olduu
kolaylkla anlalabilir.(ekil 1.18)
ekil 1.18: Vektr gsterimleri
D.C bir gerilim kaynann genlik deeri ya da bir direncin ohm cinsinden deeri birer
skalar byklktr. A.C bir gerilim kaynann genlik deeri ise hem byklk hem de yn
gsterilmesi gerektii iin vektrel bir byklktr.
ekil 1.19:: Sins dalgasnn vektrlerle gsterimi
16
Bir doru akm devresinde devre elemanlarndan geen akm ya da elemanlar zerinde
den gerilim deerleri skaler byklklerdir. Alternatif akm devrelerinde ise akm ve
gerilim deerleri devre elemanlarnn cinslerine bal olarak skaler ya da vektrel olabilir.
ayet bir alternatif akm devresinde yalnzca sabit direnler varsa akm ve gerilim deerleri
skaler; sabit direnlerin yannda bobin ya da kapasitr(ler) bulunuyorsa bu devrede akm ve
gerilim deerleri vektrel byklklerdir.
Alternatif akm devrelerinde bobin ve kapasitrler faz farkna neden olurlar.
Aralarnda faz fark bulunan akm ve gerilim deerleri aralarnda belli bir a bulunan
vektrlerle ifade edilirler. Bu konuda ayrntl bilgi devre hesaplamalarnda verilmitir.
ekil 1.19da farkl sins sinyalinin vektrlerle gsterimi verilmitir. Sins
sinyallerinin nn de pozitif alternans 0ode balamtr. Bu nedenle her birinin vektr
ayn dorultudadr. Ancak vektrlerin uzunluklar farkldr. Genlii (maksimum deeri) en
byk olan sinyalin vektr en uzundur.
1.5.1. Sfr Faz

Eer sins sinyali t=0 annda, x ekseni referans olmak zere sfr genlik deerinden
balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale sfr fazl sins sinyali denir. asal hz ile
saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt a sfr
ise bu vektre sfr faz vektr denir.(ekil 1.20)
ekil 1.20: Sfr fazl sins sinyali
1.5.2. leri Faz

Eer sins sinyali t=0 anndan nce, x ekseni referans olmak zere pozitif genlik
deerinden balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale ileri fazl sins sinyali denir.
asal hz ile saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile
yapt a sfrdan byk ise bu vektre ileri faz vektr denir. ekil 1.21de sins sinyali,
sfr fazl sins sinyalinden (alfa) as kadar ileri fazdadr.
17
ekil 1.21: leri fazl sins sinyali
1.5.3. Geri Faz

Eer sins sinyali t=0 anndan sonra, x ekseni referans olmak zere negatif genlik
deerinden balayarak pozitif ynde artyorsa bu sinyale geri fazl sins sinyali denir.
asal hz ile saat ibresinin tersi ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile
yapt a sfrdan kk ise bu vektre geri faz vektr denir. ekil 1.22de sins sinyali,
sfr fazl sins sinyalinden as kadar geri fazdadr.
ekil 1.22: Geri fazl sins sinyali
1.5.4. Faz Fark

Faz fark, iki ya da daha ok sinyalin fazlar arasndaki ilikidir. Sins ekline sahip
iki sinyalin faz farkndan bahsederken iki sinyalden birinin dierinden ileride ya da geride
olduu belirtilir ve bu fark a, radyan veya zaman cinsinden llendirilir. ekil 1.23te A
ve B gibi iki sins sinyali arasndaki faz ilikileri ve vektrel gsterimleri verilmitir.
18
ekil 1.23: A ve B sinyallerinin faz ilikisi
1.6. Alternatif Akmn Etkileri

Alternatif akmn etkileri doru akma kyasla farkldr. Bunun nedeni, alternatif akm
genliinin yn ve iddetinin srekli deimesidir. Bobinli ve kapasitrl devrelerde
alternatif akmn etkileri akmn frekans ile dorudan ilikilidir.
1.6.1. Is Etkisi
Elektrik enerjisinin s etkisinden bahsedebilmek iin nce iletkenlerin direnleri
zerinde durmak gerekir. Her iletkenin ap, uzunluu ve yapld malzemenin zdirenci ile
ilikili bir direnci vardr. Bu iletkenden elektrik akm getii zaman eer iletken akm
geiine fazla zorluk gsteriyorsa bu zorluk iletken zerinde s enerjisi olarak ortaya kar.
19
Resim 1.2: Elektrikli stclar
Alternatif akmdan klasik stma cihazlarndan faydalanld gibi fazl akmla

alan ark frnlar ve indksiyon
ndksiyon frnlarnda da faydalanlmaktadr.
Resim 1.3:: Bir ark frnnda ergitme ilemi
Ark frnlar demir ve elik ergitme ilerinde kullanlr (Resim 1.3). Bu frnlarn
alma prensibi elektrot-elektrot
elektrot ya da elektrot
elektrot-malzeme
malzeme arasndaki arklara dayanmaktadr.
Endksiyon frnlarnda ise eitli dzeneklerle akmn frekans ykseltilir. Istlacak
madde byk bir bobinin ierisinde duracak ekilde yerleti
yerletirilir.
rilir. Bylece malzeme bir
transformatrn tek sipirlik sekonder sargs durumuna geer (Resim 1.4).
Bobinden yksek frekansl akm geirilince malzemede indksiyon gerilimi oluur ve
bu gerilim de malzemeden yksek deerli akmlar (fuko akm) dolatrr. Malzemenin
elektriksel direncine gre malzeme
eme snr, hatta eriyebilir de (Resim 1.4). Endksiyonla
stmann en nemli avantaj klasik stmaya gre daha az zamanda daha fazla stmann
gerekleebilmesidir.
20
Resim 1.44: ndksiyon frnyla stma
1.6.2. Kimyasal Etkisi

Alternatif akmla, doru akmla yapld gibi elektrol
elektroliz
iz ileminden faydalanlamaz.
Bunun nedeni alternatif akmn srekli yn deitirmesidir.
ekil 1.24
.24: Alternatif akmla elektroliz
ekil 1.24te
te grld gibi alternatif akm pozitif ynde geerken anyonlar ((- ykl
iyonlar) kaynan faz ucuna bal elektroda giderken katyonlar ise kaynan nt
ntrr ucuna bal
elektroda gider. Alternans
ernans deitiinde yani negatif alternansa geildiinde akmn yn
deieceinden iyon hareketi bu defa tam tersi ynde olur.
21
Alternatif akmla elektrolizde elektrot cinsleri ve elektrolitik sv uyumu saland

takdirde baz gazlarn elde edilmesi mm
mmkn
kn olabilse de sistemin verimi, doru akmla
kyaslanamayacak kadar dk olur. Bu nedenle de gaz ayrtrma ilemlerinde alternatif
akmla elektroliz kullanlmaz.
Metallerin arlatrlmas, sertletirilmesi ya da kaplanmas ilemleri ise alternatif
akmla elektrolizle gerekletirilemez. Yukardaki ekilde de grld gibi bir metalden
kopan iyonlar akmn bir sonraki alternansnda geri metale dneceklerdir.
Yukardaki aklamalardan anlalaca gibi alternatif akm kimyasal olarak
depolanamaz.
1.6.3. Manyetik Etkisi

Bir elektromknats bobininden doru akm geirildiinde akmn ynne bal olarak
elektromknatsn kutuplar sabittir. Bir kutbu doal mknatsn bir kutbunu ekerse dier
kutbu doal mknatsn ayn kutbunu iter.
Bir telden alternatif
ternatif akm geirildiinde ise telin etrafnda srekli iddeti ve yn
deien bir manyetik alan oluur. Bu nedenle bir elektromknats bobininden alternatif akm
geirilirse elektromknatsn kutuplar srekli yer deitirir.
Resim 1.
1.5: eitli transformatrler
Alternatif akmda bir elektromknats kutuplarnn srekli yer deitirmesi

elektromknatsn metal ve alamlarn ekmesinde bir sorun tekil etmez. Bu konuda doru
akmdan tek fark elektromknats nvesinin tek para deil de birer yz yal
yaltlm
tlm metal
saclarn preslenmesi ile yaplmasdr.
22
Resim 1.6: Motor
Alternatif akmn bu karakteristik zelliinden en ok transformatrler ve asenkron

motorlarda faydalanlr. Is etkisi konusunda belirtildii gibi indksiyon frnlar da alternatif
akmn manyetik etkisi ile alr.
23
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak Alternatif akm temel deerlerini lebilecek ve
hesaplamalarn yapabileceksiniz.
Transformatrl uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devre iin gerekli olan malzemeleri ve cihazlar hazrlaynz ve devreyi
breadboard zerine kurunuz.
Deney emasnda verilen devreye ait byklkleri hesaplayarak sonular gzlem
tablosuna kaydediniz.
IR
VR
Hesaplanan
Deney emasnda verilen devrenin giriine 220V 50Hz A.C uygulaynz.
Devreden geen akm ve diren zerine den gerilimi lerek sonular gzlem
tablosuna kaydediniz.
I
VR
llen
Hesaplama ve lm sonularn devre elemanlarnn toleranslarn da gz nnde
bulundurarak kyaslaynz.
neriler
Devreyi kurmadan nce devre elemanlarn lerek kontrol ediniz.
Hesaplama yaparken hesap makinesi kullannz ve hata yapmamaya dikkat ediniz.
lm yapacanz voltmetre ve ampermetrenin A.C konumunda olduundan emin
olunuz.
24
Transformatrl uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devre iin gerekli olan malzemeleri ve cihazlar hazrlaynz ve devreyi
breadboard zerine kurunuz.
Osilaskop ekrannda grnty tam olarak grmek iin gerekli ayarlar yapnz.
Osilaskop ekranndaki grnty iziniz.
Volt/Div, Time/Div ve prob deerlerini not alnz.

Volt/Div:..
Time/Div:.
Prob kademes: 1x 10x
Voltmetrede okunan deeri not alnz.
Devrenin enerjisini kesiniz.
Osilaskop grntsne gre sinyalin periyodunu ve frekansn hesaplaynz.
Osilaskop grntsne gre sinyalin tepeden tepeye, maksimum ve etkin gerilim
deerlerini hesaplaynz.
Voltmetrede ltnz deerle nceki ilem basamanda bulduunuz deerleri
karlatrnz.
neriler
25
gvenlii tedbirlerini alnz.

Osiloskop kullanm ile ilgili bilgilerinizi tazeleyiniz.
A.C voltmetrenin etkin deer ltn hatrlaynz.
Sinyal grnts ve Time/div bilgisini kullanarak periyodu (T) daha sonra f=1/T
formln kullanarak frekans hesaplaynz.
Sinyal grnt ve Volts/div bilgisini kullanarak tepeden tepeye gerilimi hesaplaynz.
Vm=Vpp/2 ve Veff=Vm.0707 formllerini kullanarak maksimum ve etkin gerilim
deerlerini hesaplaynz.
26
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
Evet Hayr
1. Alternatif akmda temel deerlerin lmn ve hesaplamalarn
yapabildiniz mi?
2. Alternatif akm vektrel olarak gsterebildiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz, renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
27
LME VE DEERLENDRME
LME DEERLENDRME
Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz.
1.
Zaman ierisinde yn ve iddeti deien akma ne denir?

A) Alternatif Akm
2.
C) Dzgn Akm
B) Sins
C) gen
C) 0,2s
D) 1s
B) 50Hz
C) 1000Hz
D) 20Hz
B) 50 ms
C) 25 ms
D) 1 s
B) 10 2 V
C) 20 2 V
D) 10 V
Etkin deeri 20 V olan alternatif akmn ortalama deeri olarak ka volttur?

A) 10 V
10.
B) 0,1s
Etkin deeri 20V olan alternatif akmn maksimum deeri ka volttur?

A) 20 V
9.
D) Saykl
50 Hzlik alternatif akmn bir periyodu ne kadar srer?

A) 20 ms
8.
C) Hertz
Periyodu 10 ms olan alternatif akmn frekans ka hertzdir?

A) 100Hz
7.
B) Frekans
Pozitif alternansn 0,1msde tamamlayan alternatif akmn periyodu hangisidir?

A) 2s
6.
B) Kolay depolanmas
D) Kolay ykseltilmesi
Pozitif ve negatif alternans bir oluturur. ifadesinde bo braklan

yere aadakilerden hangisi gelmelidir?
A) Periyot
5.
D) Kare
Aadakilerden hangisi alternatif akmn avantajlarndan deildir?

A) Kolay retilmesi
C) Kolay drlmesi
4.
D) Doru Akm
Aadakiler hangisi ehir ebekesinde kullanlan alternatif akm sinyalidir?

A) Testere
3.
B) Eri Akm
B) 12,56 V
C) 18 V
D) 25 V
Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi uygulamada kullanlmaz?
A) Manyetik etkisi
B) Is etkisi
C) Ik etkisi
28
D) Kimyasal etkisi
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
29
RENME FAALYET2
RENME FAALYET-22
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akmda bobin ve kondansatr devrelerini

kurarak sonularn deerlendirebilecek, alternatif akmda diren, bobin, kondansatrlerin
seri-paralel devrelerini kurarak bu devrelerde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Bobin ve kondansatr elemanlarnn A.C devrelerdeki davranlarn aratrnz

ve ulatnz sonular snf ortamnda arkadalarnzla tartnz.
Bobinler iin endktans ve kondansatrler iin kapasitans kavramlarn,

kapasitans ve endktans etkileyen fiziksel faktrleri aratrarak snf ortamnda
arkadalarnzla tartnz.
Evde kullanlan prizler ile sanayi tesislerine kullanlan prizler niin farkldr?
Elde ettiiniz sonular rapor hlinde sununuz.
2. ALTERNATF AKIM DEVRELER

Bildiiniz gibi alternatif akm srekli yn ve iddeti deien bir akmdr. Alternatif
akmda baz devre elemanlar (bobin, kapasitr, yar iletken devre elemanlar) doru akm
devrelerinde olduundan farkl davranrlar.
Bu konuyu basit bir rnekle aklayabiliriz. rnein bir kapasitr doru akm
devresinde zerinden geen akmn miktarna bal olarak belli bir zaman sonra dolar.
Dolduktan sonra da zerinden akm geirmez. Oysa alternatif akm devresinde akm srekli
yn deitirdiinden bir kapasitrden srekli akm geer.
imdi bobin ve kapasitrn alternatif akm devrelerindeki karakteristik zelliklerine
daha yakndan bakalm.
2.1. A.C Devrelerde Bobinler

Bobinler alternatif akmdaki zelliinden dolay A.C motorlar, transformatrler,
dorultma devreleri, floresan lambalar, endksiyon frnlar vb. yerlerde ve elektroniin
farkl dallarnda farkl amalar iin kullanlmaktadr.(Resim 2.1)
30
2.1.1. Endktans
Bobin doru
ru akma kar devreye enerji verildii ilk anda nispeten byk bir bir
zorluk gsterir. Ancak ksa bir sre sonra bu zorluk telin direncinden ibaret olur. Bir
ir bobin
ularna alternatif akm uygulandnda ise durum byle olmaz. Alternatif aakm
km bobin
ularnda yn ve iddeti srekli deien bir manyetik alan oluturur. Bu manyetik alan
bobin zerinden geen akm ynne ters ynde bir akm geirmek ister. Bu nedenle bobin
ularnda akm aniden ykselmez. Buna telin endktans etkisi ya da bobi
bobinin
nin endktans
denir. Endktans birimi Henry (H)dir. Uygulamada Hnin ast katlar kullanlr.
1 mili Henry = 1mH = 10-3H ya da 1H = 103mH
1 mikro Henry = 1H = 10-6H ya da 1H = 106 H
ayet bobinden geen akm sabit bir akmsa bobin etrafnda oluan man
manyetik
yetik alann
iddeti de sabittir. Bir bobinden geen akm deikense bobinde oluan alan iddeti de
deiken olacaktr. Bir bobin, kendi deiken alannn etkisi ile kendi zerinde bir EMK
(elektromotor kuvvet) indkler. ndklenen bu EMKye zt EMK denmek
denmektedir.
Endktans, bir bobinin fiziksel zellikleri ve zerinden geen akmn deiim hzna
(amper/saniye) bal olarak zerinde enerji depolama ya da kendi zerinde EMK endkleme
kapasitesi olarak da tanmlanabilir.
Resim 2.1: eitli bobinler
Bir bobinin endktans aadaki gibi hesaplanabilir:
.N 2 . A
Bu formlde;
L : Bobin endktansn, Henry ((H),
: Manyetik geirgenlii Henry/metre (H/m),
N : Sarm saysn,
A : Bobin kesit alan,, santimetrekare (m2),
31
: Tel uzunluunu,, santimetre (m) ifade eder.

rnek 1: Nvesinin bal geirgenlii r 200 olan bir bobinin sarm says
N 10 , bobin kesit yarap r 1 cm, tel uzunluu 10cm havann manyetik
geirgenlii o 1,256.10 6 H / m ise
A .r 2 3,14.0.012 314.10 6 cm 2
r . o 200.1,256.10 6 251.10 6 H / m 251.10 4 H / cm

L
.N 2 . A 251.10 4.100.314.10 6
78,81H
10
olarak bulunur.
2.1.2. A.Cde
de Gsterdii zellikler
Bobinin alternatif akmn deiimine kar zorluk gsterdiinden daha nce
bahsedilmiti. ekil 2.1deki
ki saf endktif devre incelenecek olursa bobin geriliminin
gerilimi
devrenin toplam gerilimine, bobin akm
akmnn da devrenin akmna eit olduu grlr.. Ancak
bobin gerilimi ve akm arasnda faz fark vardr. ekil 2.1deki
deki vektr diyagramda
o
gsterildii gibi bobin
obin akm bobin geriliminden 90 ( / 2 ) geridedir.
ekil 2.1: Saf endktif devre
Saf endktif devrede akm ve gerilimin dalga ekilleri ekil 2.2de gsterilmitir.
Burada kaln srekli izgi v L bobinin ani gerilimini, ince srekli izgi ise i L bobinin ani
akmn ifade eder. i L bobin akm v L bobin geriliminden 90O geridedir.
Saf endktif devrede ani g ani akm ve ani gerilim deerlerinin arpmyla ( p v.i )
bulunur. ekil 2.2 incelenecek olursa ani akm ve ani gerilimin her ikisi de pozitif veya
negatif olduunda ani gcn pozitif, herhangi birinin negatif olduunda ani gcn negatif ve
herhangi birinin sfr olduunda ani gcn sfra eit olduu grlebil
grlebilir.
32
ekil 2.2:: Saf endktif devrede akm

akm, gerilim ve g dalga ekilleri
Her bobin, alternatif akm devrelerinde frekansla doru orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence endktif reaktans denir. Endktif reaktans X L ile
le gsterilir ve
birimi ohm ( ) dur. A.C devrelerde endktif reaktans;
X L 2 . f .L forml ile hesaplanr.

Burada;
X L :endktif reaktans, ohm ( ),
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),
bin endktansn, Henry ( H ) ifade eder.
L : bobin
rnek 1: ekil 2.3te
te grlen devrede bobinin endktif reaktans ve devre akm
hesaplanmak istenirse;
ekil 2.3: A.C bobin devresi
X L 2 . f .L 2.3,14.50.10.10 3 3,14
V
10
I

X L 3,14
33
2.1.3. A.Cde
de Seri ve Paralel Balantlar
Bobinlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer endktanslar ve
endktif reaktanslar, diren devreleriyle ayn yntemlerle hesaplanr.
Alternatif akm devrelerine bobinler devreye seri balandklarnda devrenin toplam
endktans her bir bobin endktansnn toplanmas ile bulunur.
ekil 2.4:: Seri bal bobinlerin devrede

devredeki toplam endktans
ekil 2.4tee grld gibi seri bir devrenin toplam endktansn bulmak iin
devredeki bobinlerin endktanslar toplanarak bulunur.
L L1 L2 Ln
rnek 1: ekil 2.4teki
eki devrede bobinin endktanslar sras ile L1 = 2mH, L2=
2.10-2 H ve L3 = 5 mH eklindedir. Devrenin to
toplam endktans hesaplanacak olursa;
L2 = 2.10-2H = 2.10-2.1000 = 20mH
L = L1 + L2 + L3 = 2 + 20 + 5 = 27mH elde edilir.
Bir devredeki paralel bal bobinlerin toplam endktans, paralel bir diren devresinin
toplam direncinin bulunduu gibi bulunur. Yani bobinler devreye paralel balanrsa
bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans, endktans deerlerinin terslerinin
toplanmas ile bulunur. Bu nedenle toplam endktans en kk endktans deerine eit ya da
daha kk olur.
ekil 2.5: Paralel bal bobinlerin devreye uyguladklar toplam endktans
ekil 2.5tee grld gibi, bir devredeki toplam endktansn tersi (1 / L) devredeki
bobin endktanslarnn terslerinin toplamna eittir.
34
1 1
1
1

L L1 L2 Ln
rnek: 2.5teki
eki devrede bobinin endktanslar sras ile 2 mH, 4 mH ve 6 mHdir.
Devrenin
enin toplam endktans hesaplanacak olursa;
Cevap:
1 1
1
1
1 1 1 7

L L1 L 2 L3 2 4 6 12
(2)
(3)
(2)
1 7
12
L.7 1.12 L 1.71 mH olarak bulunur.
L 12
7
2.1.4. Nvenin Endktansa Etkisi

Endktans
s etkileyen faktrlerden biri
biri, bobinin zerine sarld nvedir. Nvenin
manyetik geirgenlii artarsa bobin zerinde oluan manyetik alan iddeti artacandan
endktans da artar. rnein yumuak demir nve zerine sarlan bir bobinin zerinde oluan
manyetik alan izgileri says, nve
ve olarak hibir malzeme kullanlmayan, yani nvesi
vesi hava
olan bir bobin zerinde oluan manyetik alan izgiler
izgileri saysndan daha fazladr.(ekil
(ekil 2.6)
Nvenin endktansa etkisi, nvenin manyetik geirgenlii ile doru orantldr.
ekil 2.6: Hava nveli ve demir nveli bobinler
Malzeme
Ferrit U60
Ferrit M33
Nikel (%99 saf)
Ferrit N41
Demir (% 99,8 saf)
Ferrit T38
Silikon GO elik
Spermaloy
/(H /m )
10-5
9,42.10-4
7,54.10-4
3,77.10-3
6,28.10-3
0,0126
0,0503
1,26
r
8
750
600
3000
5000
10000
40000
1000000
Uygulama
UHF bobinleri
Rezonans devresi
-G devreleri
-Geni bant transformatrler
Dinamolar, transformatrler
Kayt kafalar
Tablo 2.1:
1: Manyetik malzemelerin geirgenlik deerleri ve kullanm alanlar
35
2.2. A.C Devrelerinde

de Kapasitrler
D.C. akm devrelerinde akm depolama zellii bulun
bulunan kapasitrler A.C devrelerde
akm ynnn ve iddetinin srekli deimesinden dolay bu ilev iin kullanlmaz
kullanlmaz. A.C
devrelerde kapasitrlerden kompanzasyon sistemlerinde, el
elektronikte
ektronikte filtre ve seici
devrelerde faydalanlr.(Resim 2.2)
Resim 2.2: eitli kapasitrler
2.2.1. Kapasitans
Kapasitans, elektronikte ykleri depo edebilme kabiliyeti ya da elektrik enerjisinin
depolanmasnda bir l olarak tanmlanabilir. Elektrik
ik enerjisini depolayabilme zelliine
sahip devre elemanlarna da kapasitr ya da kondansatr denir. Elektrik enerjisini
depolayabilmenin en yaygn yntemi birbirine paralel iki metal plaka kullanmaktr.
kullanmaktr.( ekil
2.7)Bu
Bu ekilde bir kapasitrde depolanan ele
elektrik
ktrik enerjisi plakalarn yzey alan ile doru
orantl, plakalar aras mesafe ile ters orantldr. Kapasitans birimi Farad (F)dr
A.C devrelerde kapasitrler elektrik yklerini arj etme zelliklerinden dolay
gerilimdeki deiimlere
mlere kar zorluk gsterir.
ekil 2.7
2.7: Paralel plakal kapasitr
36
Paralel plakal bir kapasitr iin kapasitans deeri:
C .
A
forml ile hesaplanabilir.
d
Bu formlde:
C : Kapasitans deerini, Farad (F),
: Plakalar arasndaki yaltkan malzemenin dielektrik katsaysn
katsaysn, Farad/metre (F/m)
F/m),
A : Plakalarn alann, metrekare ((m2),
d : Plakalar aras mesafeyi, metre ((m), ifade eder.
rnek 1: Alan 0,1m2 olan plakalarn birbirine uzakl 0,01 m ve plakalar arasnda
bal dielektrik katsays 2 olan bir malzeme (havann dielektrik katsays
0 8,854.10 12 F / m ) varsa kapasitans deeri aadaki gibi hesaplanabilir.
k . 0 2.8,854.10 12 17,708.10 12 F / m
A
0,1
C . 17,708.10 12.
17,708.10 11 F 0,177 nF
d
0,01
2.2.2. A.Cde Gsterdii zellikler
Kapasitrler A.C gerilimin de
deiimine kar zorluk gsterir. ekil 2.8deki
ki saf
kapasitif devrede kapasitr zerindeki geen akm toplam devre akm
akmdr
dr ve kapasitr
gerilimi kaynak gerilimine eittir. Ancak kondansatr gerilimi devr
devree akm ile ayn fazda
deildir. Gerilim akm 90o geriden takip eder. Bu durum, ekil 2.8de vektrel olarak
gsterilmitir.
ekil 2.8: Saf kapasitif devre
ekil 2.9 incelendiinde 0Ode kaln srekli izgi ile gsterilen geriliminin (v) pozitif
alternans balangcnda olduu, ince srekli izgi ile gsterilen akmnn ( i ) ayn noktada
maksimum tepe deerine ulat grlmektedir. Faz fark 90Odir ve gerilim akmdan
geridedir.
37
ekil 2.9: Saf kapasitif devrede akm, gerilim ve g dalga ekilleri
Saf kapasitif devrelerde akm, gerilim ve g ilikisi saf endktif devrelerle ayndr.
(ekil 2.9)Ani
Ani g, ani akm ve ani gerilimin arpmna eittir ( p v.i ). Akm ve gerilimden
herhangi birisi sfr olduunda g sfr, herhangi birisi nega
negatif
tif olduunda g negatif ve her
ikisi de pozitif olduunda g pozitif olur. Gcn pozitif olmas kapasitrn devreden g
ektii, negatif olmas da devreye g verdii anlamna gelir.
Her kapasitr, alternatif akm devrelerinde frekansla ters orantl olarak deien bir
diren gsterir. Bu dirence kapasitif reaktans denir. Kapasitif reaktans X C ile gsterilir ve
birimi ohm ( ) dur. A.C devrelerde kapasitif reaktans;
XC =
1
forml ile hesaplanr.
2 . f .C
Burada;
X C :Kapasitif reaktans, ohm ( ),
f : A.C geriliminin frekansn, Hertz ( Hz ),

C : Kapasitans, Farad ( F ) ifade eder.
rnek 1: ekil 2.10da grlen devrede kondansatrn kapasitif reaktans ve devre
akm hesaplanmak istenirse;
ekil 2.10
2.10: A.C kondansatr devresi
38
XC
1
1
1
103
31,84
2 . f .C 2.3,14.50.100.106 6,28.5.103 31,4
I
V
10
314mA olarak bulunur.

X C 31,84
2.2.3. A.Cde Seri ve Paralel balantlar

Kondansatrlerin A.C devrelerde seri ve paralel balantlarnda e deer kapasitanslar
ve kapasitif reaktanslar aadaki gsterildii gibi hesaplanr.
Seri balant
ekil 2.11:: Seri kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
Kapasitrler seri balandklarnda devrenin e deer (toplam) kapasitesi, her bir

kapasite deerinin terslerinin
slerinin toplanmas ile bulunur (ekil 2.11).
1
1
1
1
C1 C 2 Cn
rnek 1: ekil 2.11deki kapasitr deerleri srasyla 3F, 6F ve 9Fdr.

Fdr. Devrenin
toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
1
1
1
1 18
1,63F
1
1
1
1 1 1 1 1 1
11 11

C1 C 2 Cn 3 6 9 3 6 9
18
( 6)
( 3)
(2)
olarak bulunur.
Paralel balant
Paralel balantda toplam kapasite, kapasiteler toplanarak bulunur.
39
ekil 2.12:: Paralel kapasitr devresinde e deer (toplam) kapasite
C C1 C 2 C
rnek 1: ekil 2.12deki
deki kapasitr deerleri srasyla 10
10F, 150F ve 220Fdr.
Fdr.
Devrenin toplam kapasitesi hesaplanmak istenirse;
C C1 C2 C3 10F 150 F 220 F 380F olarak bulunur.
2.3. Alternatif Akm Devre eitleri

2.3.1. Seri Devreler
Seri R-L devresi
Seri R-L
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile seri balanr.
Toplam gerilim diren ve bobin gerilimleri toplamna eittir, toplam akm

ise hem diren hem de bobin zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasn
arasnda faz fark yoktur.
Bobin akm bobin gerilimini 90o geriden takip eder. Bu durumda ekil
2.13daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akm I dan as
s kadar ilerdedir.
A.C devrelerde
elerde diren elemannn yannda kapasitif ya da endktif bileenler de varsa
devrenin e deer reaktans (akma kar gsterilen zorluk) empedans olarak isimlendirilir ve
dur. Empedansn tersi yani elektrik akmna kar gsterilen
Z ile gsterilir, birimi ohm ( )dur.
kolaylk da admitans olarak adlandrlr ve Y ile gsterilir ( Y Z 1 ). Birimi siemens
(S)dir.
40
ekil 2.13:: Seri R

R-L devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.13te grlen seri R-L

L devresinde;
Vektr diyagramdan
V 2 VR VL V VR VL (Pisagor Teoremi)
ohm kanunundan
VR I.R ve VL I . X L V ( I .R ) 2 ( I . X L ) 2
V
I
2
2
R XL
V
2
I Z R2 X L
Z
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
izilebilir.(ekil 2.14)
ekil 2.14: Seri R-L

L devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar

kullanlarak bulunabilir.
tan
XL
R
cos
41
R
Z
sin
XL
Z
ekil 2.1
2.15: Seri R-L devresi
rnek 1: ekil 2.15teki

ki seri R
R-L devresinde verilen deerlere gre;
X L 2 . f .L 2.3,14.50.10.10 3 6,28.500.10 3 3,14
Z R 2 X L 52 (3,14) 2 25 9,85 34,85 5,9

V 10
I
1,69 A
Z 5,9
R
R
5
cos cos 1 cos 1
cos 1 0,84 32 o
Z
Z
5,9
2
olarak bulunur. Akm gerilimden 32o geridedir.(ekil 2.16)
ekil 2.16: Seri R-L

L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
Seri R-C devresi
Seri R-C
C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile seri
balanr.
Toplam gerilim diren ve kapasitr gerilimleri toplamna eittir, toplam

akm ise hem diren hem de kapasitr zerinden geer.
Diren akm ve gerilimi arasnda faz fark yoktur.
Kapasitr gerilimi kapasitr akmn 90o geriden takip eder. Bu durumda

ekil 2.17daki vektr diyagram ortaya kar.
Devrenin toplam gerilimi V , toplam akm I dan as

s kadar geridedir.
42
ekil 2.17:: Seri R

R-C devresi ve akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.17de grlen seri R-C

C devresinde;
Vektr diyagramdan
V 2 VR VC V VR VC (Pisagor Teoremi)
ohm kanunundan
VR I.R ve VC I . X C V ( I .R) 2 ( I . X C ) 2
I
I
V
R XC
2
V
2
Z R2 X C
Z
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra gerilim ve empedans genleri
ekil 2.18de grld gibi izilebilir.
ekil 2.18: Seri R-C

C devresinde gerilim ve empedans genleri
Gerilim ve empedans genlerinden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar

kullanlarak bulunabilir.
tan
XC
R
cos
43
R
Z
sin
XC
Z
ekil 2.1
2.19: Seri R-C devresi
rnek 2: ekil 2.19daki seri R

R-C devresinde verilen deerlere gre;
1
1
10 3
1000
26,53
6
2 . f .C 2.3,14.60.100.10
6,28.6 37,68
XC
Z R 2 X L 5 2 (26,53) 2 25 704,08 729,08 27

V 10
I
370mA
Z 27
R
R
5
cos cos 1 cos 1
cos 1 0,18 79,63o
Z
Z
27
2
olarak bulunur. Gerilim akmdan 79,63o geridedir.(ekil 2.20)
ekil 2.20: Seri R-L

L devresinde ani akm ve ani gerilim arasdaki faz fark
Seri R-L-C devresi
Seri R-L-C
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile
seri balanr.
1. Diren zerindeki VR gerilimi ak
akmla ayn fazdadr.
2. Bobin gerilimi VL ile akm

m aras
arasndaki faz fark 90dir. Gerilim akmdan 90 ileri
fazdadr.
3. Kapasitr zerindeki VC gerilimi ise ak

akmdan 90 geridedir.
44
4. Bu duruma gre izilen ekil 2.21

2.21deki vektr diyagramnda grld gibi VL ve VC
gerilimlerinin vektrleri ayn do
dorultuda fakat aralarnda 180o faz fark vardr.. Bu vektr
diyagram VL VC kabul edilere
edilerek izilmitir.
Devrenin toplam gerilimi ile akm arasnda as kadar faz fark vardr.
ekil 2.21: Seri R-L

L-C devresi ve akm-gerilim faz ilikileri
ekil 2.22de grlen seri R-L

L-C devresinin vektr diyagramndan;
V 2 VR (VL VC ) 2 V VR (VL VC ) 2 (Pisagor Teoremi)

2
VR I .R , VL I . X L ve VC I. X C V ( I .R) 2 ( I . X L I . X C ) 2
V I . R 2 ( X L X C )2 I
I
V
R2 ( X L X C )2
V
Z R2 ( X L X C )2
Z
eklinde ifade edilir. Bu formller elde edildikten sonra empedans geni izilebilir.
ekil 2.22:: Seri R

R-L-C devresinde empedans geni
45
Empedans geninden faz as, farkl trigonometrik fonksiyonlar kullanlarak

bulunabilir.
tan
XL XC
R
cos
R
Z
sin
X L XC
Z
ekil 2.23: Seri R-L-C devresi
rnein ekil 2.23teki seri R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
X L 2 . f .L 2.3,14.60.650.10 3 6,28.39 244,92
XC
1
1
106
10 6
1,769 K
2 . f .C 2.3,14.60.1,5.10 6 6,28.90 565,2
Z R 2 ( X L X C ) 2 250 2 (244,92 1769) 2 62500 2322819 1,54K

I
V
120
77mA
Z 1,54.10 3
VR I .R 0,077.250 19,25V
VL I . X L 0,077.244,92 18,85V
VC I . X C 0,077.1540 118,58V
cos
R
R
250
cos 1 cos 1
cos 1 0,16 80,65o
Z
Z
1540
Kapasitr gerilimi VC , bobin gerilimi VL den byk olduu iin faz as negatif
kmtr. Bu durum devrenin kapasitif zellik gsterdii anlamna gelir. Eer bobin gerilimi
kapasitr geriliminden byk olsayd devre endktif zellik gsterirdi. Bulunan sonular ile
empedans geni ekil 2.24deki gibi izilebilir.
46
ekil 2.24: rnek seri R

R-L-C devresinde empedans geni
XC ve XL birbirine eit olduu durum zel bir durum olup rezonans olarak
gemektedir. Bu durum rezonans devreleri konusunda ilenecektir.
2.3.2. Paralel Devreler
Paralel R-L devresi
Paralel R-L
L devresinde diren ve bobin elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
balanr. ekil 2.25teki vektr
tr diyagram incelenecek olursa;
Diren
iren ve bobin elema
elemanlar
nlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak
gerilimi olduu grlr.
Bobin akm I L , toplam devre akmndan ( I ) 90o geri fazdadr.
Toplam akm ( I ), diren akmndan ( I R ) as kadar geridedir.
ekil 2.25: Paralel R

R-L devresinde akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.25teki paralel R-L

L devresin
devresinin vektr diyagramndan;
I 2 I R I L I I R I L (Pisagor Teoremi)
V
V
ve I L
IR
R
XL
2
47
V
ya da Z
I
R. X L
R2 X L
formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm ile

bulunabilir.
tan
IL
IR
sin
IL
I
cos
IR
I
ekil 2.26: Paralel R-L devresi
rnek 1: ekil 2.26daki paralel R-L devresinde verilen deerlere gre

X L , I R , I L , I , Z ve devrenin faz as aadaki gibi hesaplanabilir.
X L 2 . f .L 2.3,14.60.10.10 3 6,28.600.10 3 3,768

V 10
IR
2A
R 5
V
10
IL
2,65 A
X L 3,768
I I R I L 2 2 (2,65) 2 4 7,02 11,02 3,31A

V
10
Z
3,02
I 3,31
I
2
cos R
0,6 cos 1 0,6 52,98o
I
3,31
2
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 52,98o geridedir.
Paralel R-C devresi
Paralel R-C devresinde diren ve kapasitr elemanlar A.C gerilim kayna ile paralel
balanr. ekil 2.27deki vektr diyagram incelenecek olursa;
Diren ve kapasitr elemanlar zerinde ayn genlikte ve fazda kaynak

gerilimi olduu grlr.
Kapasitr akm ( I C ), devre akmndan ( I ) 90o ileri fazdadr.
48
Devre akm ( I ), diren akmndan ( I R ) as kadar ileridedir.
ekil 2.27:: Paralel R

R-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.27deki paralel R-C devresinin vektr diyagramndan;
I 2 I R I C I I R I C (Pisagor Teoremi)
2
V
V
ve I C
R
XC
V
Z formlleri elde edilebilir. Faz as farkl trigonometrik fonksiyonlar yardm
I
IR
ile bulunabilir.
tan
IC
IR
sin
IC
I
cos
IR
I
ekil 2.2
2.28: Paralel R-C devresi
rnein ekil 2.28deki

deki paralel R-C devresinde verilen deerlere gre;
1
1
102
100
15,9
6
2 . f .C 2.3,14.100.100.10
6,28 6,28
E 10
IR
2A
R 5
E
10
IC
0,62 A
X C 15,9
XC
49
I I R I C 2 2 (0,62) 2 4 0,39 4,39 2,09 A

2
E
10
4,78
I 2,09
I
2
cos R
0,95 cos 1 0,95 16,8o olarak bulunur.
I
2,09
Z
Devrenin toplam akm, devre gerilimi ve diren akmndan 11,47o ileridedir.
Paralel R-L-C devresi
Paralel R-L-C
C devresinde diren, bobin ve kapasitr elema
elemanlar A.C gerilim kayna ile
paralel balanr. Btn devre elemanlarnn zerinde A.C kaynak gerilimi vardr.
Diren akm I R devre gerilimi ile ayn

ayn fazdadr.
Bobin akm I L , devre geriliminden 90

90 geridedir.
Kapasitr akm I C , gerilimden 90 ileridedir.
Bu duruma gre izilen ekil 2.29daki vektr diyagramda grld gibi I L ve I C

akmlarnn vektrleri ayn dorultuda
ltuda fakat aralarnda 180o faz fark vardr.. Bu vektr
diyagram I L I C olduu kabul edilere
edilerek izilmitir. Devrenin toplam akm ile toplam
gerilimi arasnda as
s kadar faz fark vardr.
ekil 2.29:: Paralel R

R-L-C devresinde akm-gerilim faz ilikisi
ekil 2.29da grlen paralel R

R-L-C devresinin vektr diyagramndan;
I 2 I R (I L I C ) 2 I I R (I L I C ) 2
2
V
V
V
IC
IL
R
XC
XL
V
Z formlleri elde edilebilir. Faz as ,
I
I IC
I IC
I
, sin L
, cos R eitlikleri ile bulunabilir.
tan L
IR
I
I
IR
50
rnein ekil 2.30daki paralel R-L-C devresinde verilen deerlere gre;
ekil 2.30: Paralel R-L-C devresi
X L 2 . f .L 2.3,14.100.650.10 3 6,28.65 408,2
1
1
106
106
1,06 K
2 . f .C 2.3,14.100.1,5.10 6 6,28.150 942
V 120
IR
0,48 A
R 250
V
120
IC
0,113 A
X C 1061
E
120
IL
0,293 A
X L 408,2
XC
I I R ( I L I C ) 2 (0,48)2 (0,293 0,113) 2 0,23 0,032 0,511A

2
V
120
234,83
I 0,511
I
0,48
cos R
0,93 cos 1 0,93 21,56 o olarak bulunur.
I
0,511
Z
Paralel R-L-C devresinde e deer empedans, e deer admitans yardmyla da

bulunabilir.(ekil 2.31) Paralel R-L-C devresinde e deer admitans btn admitanslarn
toplamdr. E deer admitans bulunduktan sonra tersi alnarak empedans bulunabilir.
ekil 2.31: Paralel R-L-C devresinde admitans
1
YT Y1 Y2 Y3 ... Yn
ZT
51
Admitans kavramyla birlikte A.C devre analizlerinde kullanlan iki kavram daha
vardr. Bunlardan biri kondktans dieri de sseptanstr. Kondktans direncin tersidir. G ile
gsterilir ve birimi siemens (S)dir. Sseptans ise reaktansn tersidir. B ile gsterilir ve
birimi siemens (S)dir.
1
Z
1
R
BC
1
XC
BL
1
XL
Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri ekil 2.32de

gsterilmitir.
ekil 2.32: Paralel R-L-C devresinde empedans ve admitans genleri
2.3.3. Rezonans Devreleri

Bobin veya kondansatrlerden oluan devrelerde frekans deitike bobinin endktif
reaktans ve kondansatrn kapasitif reaktans deieceinden bu durum devredeki btn
akm, gerilim ve empedans parametrelerinin deimesine neden olur.
A.C gerilim kaynann frekansnn yle bir deeri vardr ki devredeki kapasitif ve
endktif bileenlerin etkisi ortadan kalkar. Bu frekans deerine rezonans frekans denir ve
f r ile gsterilir. Rezonans devreleri elektronikte kullanlan en nemli devrelerdendir.
Televizyon ve radyolarda belli frekanstaki sinyallerin seilmesinde ve A.C filtreleme
ilemlerinde kullanlrlar.
Seri rezonans devresi
f r frekansnda rezonans etkisi gsteren seri R-L-C devrelerine seri rezonans devresi
denir.
Rezonans kavramn anlayabilmek iin ncelikle bobin ve kondansatr elemanlarnn
frekans deiimlerine nasl tepki gsterdiklerini tam olarak bilmek gereklidir. Bu noktada
endktif ve kapasitif reaktans matematiksel ifadelerini hatrlamakta yarar vardr.
52
X L 2 . f .L
XC
1
2 . f .C
Endktif ve kapasitif reaktansn matematiksel ifadeleri incelendiinde frekansla olan

ilikileri aka grlmektedir.
Endktif reaktans frekans ile doru orantldr. Bir bobine uygulanan A.C gerilimin
frekans artrldka X L deeri de artacaktr. Yani frekans artrldka bobin giderek ak
devre gibi davranacak, tersine frekans azaltlp sfra yakl
yaklatka, baka bir deyile D.C
Cye
yaklatka bobin ksa devre gibi davranacaktr.
ekil 2.33: Seri rezonans devresi ve e deer devresi
Kapasitif reaktans, frekans ile ters orantldr. Kondansatre uygulanan A.C gerilimin
frekans artrldka X C deeri azalacaktr. Frekansn artmas kondansatrn ksa devre gibi
davranmasna, frekansn azalmas ise kondansatrn ak devre gib
gibi davranmasna neden
olacaktr.
ekil 2.34:
X L ve X C nin frekansla deiimi
ekil 2.33teki
ki devrede eer X L X C ise devre endktif, X L X C ise devre
kapasitif davranacaktr. X L X C durumunda ise devre rezonansa girecek ve omik karakterli
olacaktr.
53
X L X C olduunda ise devre ne endktif ne de kapasitif zellik gsterir. Bu

B
durumda devre rezonanstadr.
X L X C olduunda A.C gerilimin f r frekans rezonans frekansdr. ekil 2.35t

teki
frekans-reaktans grafiinde X L erisinin X C erisini kestii nokta, frekans dzleminde
rezonans frekansnn deerini gsterir.
ekil 2.35
X L ve X C nin rezonans frekansnda durumu
f r rezonans frekansnda X L ve X C eit ise aadaki eitlikler yazlabilir.

1
X L X C 2 . f .L
2 . f .C
f2
fr
(2 ) 2 .L.C
1
f2
1
(2 ) 2 L.C
2 . L.C
Bu eitlikte
f r : Rezonans
ezonans frekansn, Hertz ((Hz)
L : Bobin endktansn, Henry (H)
C : Kondansatr kapasitansn, Farad ((F), ifade eder.
Seri rezonans devresinde harcanan g akm ve empedansla doru orantldr. Akm ve
empedans frekans ile deitii iin harcanan g A.C gerilimin frekans ile ilikilidir.
Rezonans devresinde g P I 2 .Z ile bulunabilir.
54
ekil 2.36: Seri rezonans devresinde frekans

frekans-akm grafii
Seri rezonans devresinde ortalama g f r rezonans frekansnn stnde ve altnda iki

frekans deeri arasnda harcanr.(ekil
(ekil 2.36) Bu iki noktaya yar g noktalar denir ve bu
noktalarda akmn deeri maksimum deerin 0,707si kadardr. f r frekansnn altnda kalan
noktadaki frekans alt kesim frekans
ekans ( f1 ), stnde kalan frekans ise st kesim frekans ( f 2 )
olarak isimlendirilir. Alt kesim ve st kesim frekanslar arasndaki frekans bandna ise bant
genilii (BG ya daBandwidth, BW)) denir.
ekil 2.37: Seri rezonans devresinde bant genilii-akm ilikisi
ekil 2.37den yararlanarak bant genilii, alt ve st kesim frekanslar iin aadaki
eitlikler yazlabilir.
BG f 2 f1 , f1 f r
BG
BG
ve f 2 f r
2
2
55
Seri rezonans devresinde bir dier nemli parametre de kalite faktrdr. Kalite
faktr Q ile gsterilir ve rezonansta seiciliinin bir lsdr. (ekil 2.38)Seicilik
Seicilik,
rezonans devresinin f r ye yakn frekanslar dndaki sinyalleri reddetmesidir. Bir rezonans
devresinin seicilii
lii ne kadar iyi ise bant genilii o kadar kk ve kalite faktr de
yksektir.
Kalite faktr Q aadaki eitliklerden herhangi biri ile bulunabilir.
fr
BG
XL
R
1
R. X C
1 L
.
R C
ekil 2.38:: Seri rezonans devresinde seicilik
rnek 1: ekil 2.39daki

daki seri rezonans devresinde R 30 , L 20mH , C 2 F
ve A.C kaynak gerilimi V 9V ise;
ekil
il 2.39
2.39: Seri R-L-C devresi
56
Rezonans frekans:
fr
1
2 . L.C
1
2.3,14 0,02.2.10 6
103
103
796Hz
6,28 0,04. 6,28.0,2
Rezonans frekansnda endktif reaktans = X L 2 . f .L 2.3,14.796.0,02 100

Rezonans frekansnda kapasitif reaktans:
1
1
10 6
10 6
XC
100
2 . f .C 2.3,14.796.2.10 6 2.3,14.796.2 10 4
Devre akm = I
V
9
300mA
R 30
Rezonans frekansnda bobin ve kapasitr zerindeki gerilimleri:
VL VC I . X L I . X C 0,3.100 30V ( hatrlaynz, kaynak gerilimi 9V)

Kalite faktr = Q
X L 100
3,33
R
30
Bant genilii = BG
f r 796
238 Hz
Q 3,33
Alt kesim frekans = f1 f r
BG
239
796
677 Hz
2
2
st kesim frekans = f 2 f r
BG
239
796
915 Hz olarak bulunur. Ayrca
2
2
bant genilii-akm grafii ekil 2.40deki gibi olur.
57
ekil 2.40:: rnee ait bant genilii akm grafii
Paralel rezonans devresi
Paralel rezonans devresi seri rezonans devrelerinden ok farkl deildir.

deildir.(ekil
(ekil 2.41)
Reaktif elemanlarn frekansa verdii tepkiler devrenin davrann etkiler. Paralel rezonans
devresinde de seri rezonansta olduu gibi reaktif elemanlar, rezonans frekansnda bir
birbirinin
birinin
etkisini yok edecektir. Tank devresi olarak isimlendirilen paralel L-C devresinde bobin ve
kapasitr, rezonans frekansnda depoladklar enerji ile srekli birbirleri zerinden akm
geirirler. Bylece A.C gerilim kaynandan akm ekmezler. Bu dur
durumda
umda L-C
L
elemanlarndan
arndan oluan tank devresi ak devre gibi davranr.
ekil 2.41
41: Paralel rezonans devresi
ekil 2.42deki grafikte grld gibi paralel rezonans devresinde f r rezonans

frekansnda devrenin toplam akm minimumdur. X L ve X C bileenleri tank devresini ak
58
devre hline
line getirmitir. Rezonans frekansnn dndaki frekanslarda ise devreden minimum
akmdan fazla akm geer.
ekil 2.42:: Paralel rezonans devresinde akm

akm-frekans ilikisi
Paralel rezonans devrelerinde kullanlan eitlikler, paralel R

R-L-Cdeki
Cdeki akm ve gerilim
ve seri rezonanstaki f r eitlikleri ile ayndr. Ancak kalite faktr;
Q R / X L R / X C R. C / L eitlikleri ile bulunur.

rnek 1:: ekil 2.41deki gibi bir paralel rezonans devresinde R 60 , L 200
mH, C 120 F ve A.C. kaynak gerilimi V 100 V ise;
fr
1
2 . L.C
1
2.3,14 200.10 3.120.10 6
X L 2 . f .L 2.3,14.32,5.0,2 40,82
R
60
1,46
X L 40,82
f
32,5
BG r
22.2 Hz
Q 1,46
f1 f r
BG
22,2
32,5
21,4 Hz
2
2
f2 fr
BG
22,2
32,5
43,6 Hz
2
2
59
10 3
6,28 24.10 6
10 3
32,5 Hz
6,28.4,89
IT
V 100
1,67 A (rezonans annda toplam akm)

R 60
IL
V
100
2,45 A (rezonans annda bobin ya da tank devresinin akm)

X L 40,82
2.3.4. Alternatif Akmda G

Alternatif akm devrelerinde g birim zamanda yaplan elektrik iidir. A.C devrelerde
g devre gerilimine ve devrede dolaan akma baldr. Bununla beraber A.C devrelerde
g, endktif ve kapasitif yklerin de bulunmas, akm ve gerilimin genliinin devaml
olarak deimesi ve aralarnda faz fark bulunmas nedeniyle birden fazla bileene sahiptir.
A.C devrelerdeki bu g bileenleri aktif g, reaktif g ve grnr gtr.
Aktif (i yapan) g (P)
Aktif (gerek) g, reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif
eleman (diren) zerinde harcanan gtr. P ile gsterilir. Birimi watt (W)tr. Aktif g
devrede harcanan enerjinin lsdr.
P V .I . cos
P : Aktif g watt (W)

I : Akm, amper (A)
V : Gerilim, volt (V)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
Reaktif (kr) g (Q)
A.C devrelerde kaynak sinyalinin yn ve iddeti zamanla deiir. Endktif ve

kapasitif devre elemanlar enerji depolayabilme zelliine sahiptir ve depolanan bu enerji
kaynaa tekrar aktarlr. A.C devrelerde enerji kaynana geri aktarlan gce reaktif g
denir. Q ile gsterilir. Birimi volt-amper-reaktif (VAR)tir.
Q V .I . sin ile hesaplanr.

Q : Reaktif g volt-amper-reaktif (VAR)
I : Akm, amper (A)
: Gerilim ve akm arasndaki faz fark
60
Grnr (zahir, bileke) g (S)
Pratikte A.C devrelerde rezistif ve reaktif ykler bir arada bulunur. Rezistif yklerde
harcanan aktif g ile reaktif yklerde harcanan reaktif gcn vektrel toplamna ya da
bilekesine grnr g denir. S ile gsterilir. Birimi volt-amper (VA)dir.
S V .I ile hesaplanr.
S : Grnr g volt-amper (VA)
I : Akm, amper (A)
Grnr g, alternatif akm kaynaklarnn glerinin belirtilmesinde kullanlr.
nk kaynaklarn i slar, akmn gerilimle olan faz ilikisine bal olmayp kaynaktan
ekilen toplam akm ile ilgilidir.
rnek 1: Bir elektrik motoru 220 Vluk alternatif akm kaynandan 10A ve 30
geri fazl akm ekmektedir. Motorun kaynaktan ektii aktif, reaktif ve grnr gleri
hesaplanacak olursa ( sin 30 o 0,5 , cos 30 o 0,866 );
P V .I . cos
P 220.10. cos 30
P 1905,2W
Q V .I . sin
Q 220 .10. sin 30
Q 1100VAR
S V .I
S 220.10
S 2200VA bulunur.
2.3.5. Endktif Ykl (R-XL) Devrelerde G geni
Bir bobin omik ve endktif olmak zere iki eit dirence sahiptir. Uygulamada saf
bobin zellii gsteren devre eleman yoktur. Asenkron motorlar, transformatrler ve bobinli
ziller yani iinde bobin olan tm cihazlar endktif yktr. Bu cihazlarda kullanlan
bobinlerin omik ve endktif direnleri vardr. Bu tr yklerde gerilim akmdan ileridedir.
Pratikteki uygulama devreleri R-XL devresi olarak isimlendirilir.
Seri R-XL devresi
Seri R-XL devresinde bobin ve diren elemanlar seri balanr ve A.C devrede yk
oluturur. ekil 2.43teki R-L devresinin g bileenleri;
61
ekil 2.43: Seri R-XL devresi
P I 2 .R 1,98.60 119,365W
Q I 2 . X 1,98.60,319 119,998VAR
S I 2 .Z 1,98.85,48 169, 256VA olarak bulunur.
Bu sonular yardm ile seri R--XL devresinin g geni ekil 2.44deki gibi
izilebilir.
ekil 2.44:: Reaktif ykl seri R-XL devrede g geni
Paralel R-XL devresi
Seri R-XL
XL devresinde bobin ve diren elemanlar paralel balanr ve A.C devrede
yk oluturur. ekil 2.45teki R-L
L devresinin g bileenleri;
62
ekil 2.45
2.45: Paralel R-XL devresi
R. X L
R XL
2
60.60,28
60 2 60,282
42,52
V 2 120 2
240 W
R
60
V2
120 2
2
Q I .X L
238,88 VAR
X L 60,28
P I 2 .R
V 2 120 2
S I .Z
338,66 VA ve
Z
42,5
P
240
Cos =
0,7 Cos -1 45,57 olarak bulunur.
S 338,66
2
Bu sonular yardm ile paralel R

R-XL devresinin g geni ekil 2.46daki gibi
izilebilir.
ekil 2.46:: Reaktif ykl paralel R-XL devrede g geni
2.3.6. G Katsays
Endstride kullanlan yklerin ounluu
ounluunu bobinli cihaz ya da makineler oluturur.
Bunlar da endktif devreler olup geri g katsayldr. Dolaysyla ebekeler, alclarn aktif
63
gleri yannda, reaktif glerini de karlamak zorunda kalmaktadr. yapma zellii

olmayan reaktif g, ebekeleri gereksiz yere ykler ve verimini drr. Bu yzden g
katsaysnn dzeltilmesi gerekmektedir. Bu ilemlere kompanzasyon denir.
G katsaysnn dzeltilmesinin faydalar:
Alternatrn ve trafonun grnr gleri der.

Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
Ayn gc iletmek iin daha az iletken kullanlr ve buna bal olarak yatrm
maliyetleri der.
Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
G katsaysn dzeltmek iin yani endktif reaktif gc yok etmek iin devreye
ounlukla paralel kondansatr gruplar balanabilir.
Faz as
Reaktif yklere sahip A.C devrelerde g geninde bulunan as, A.C gerilim
kaynandan ne kadar g ekildiini veya kaynaa ne kadar g aktarldnn orann
gsterir. G geninde bulunan bu aya faz as denir. asnn kosins yani cos ise
aktif gcn grnr gce orandr ve g katsays olarak isimlendirilir.
cos
P
S
ekil 2.45teki paralel R-XL devresinin faz as ve g katsays hesaplanacak olursa;
cos
P 240
0,7
S 339
cos 1 0,7 45o olarak bulunur.

G katsaysnn 1e yakn bir olmas istenir. Bunun anlam aktif g ile grnr
gcn birbirine yakn ve reaktif gcn ise nispeten kk olmasnn istenmesidir. Bir
sistemin g katsays artrlarak sistemin verimi artrlabilir.
Gerek bobinin incelenmesi
deal bir bobinin sabit direncinin olmad varsaylr. Bu nedenle bir A.C devresinde
ideal bir bobinin toplam direnci endktansndan kaynaklanan direncidir (XL).
Oysa gerekte bir bobinin az ya da ok sabit bir direnci vardr. (ekil 2.47)Sonuta
bobin bir iletkendir ve hemen her iletken yaps, kesiti ve uzunluuna bal olarak bir diren
deerine sahiptir.
Bir bobinin sabit direnci yksek akml devrelerde ihmal edilemez.
64
ekil 2.47: Gerek bobin
2.3.7. Fazl Sistemler

Alternatif akm retmek iin alternatr kullanldndan ilk blmde bahsedilmiti.
imdiye kadar incelenen elektrik devrelerindeki A.C kaynaklar hep bir fazl kaynaklard.
Eer bir alternatr, birbirinin ayns ancak aralarnda 120 derece faz fark olan sins ekline
sahip farkl sinyal retiyorsa buna fazl sistem denir
denir.
ekil 2.48dee grld gibi bir alternatrn sarglar 120er derece aaralklarla
ralklarla
yerletirilmitir. Bu yapdan dolay elde edilen gerilimler sinzoidaldir ve aralarnda 120
derece faz fark vardr.
ekil 2.48
2.48: fazl alternatr modeli
65
Elektrik enerjisinin iletimi ve retimi bakmndan ok fazl sistem

sistemlerin bir fazl
sistemlere stnlkleri vardr. Bunlar
Bunlar:
Ayn boyuta sahip iki veya fazl alternatr

alternatrler bir fazl olanlardan daha fazla g
verir.
ok fazl alternatrlerde
de kilowatt
kilowattsaat
saat bana enerjinin maliyeti bir fazl
olanlardan daha dktr.
ok fazl enerji iletim
im hatlar bi
bir fazl hatlardan daha ucuzdur. rnein fazl
enerji iletim hattnn bakr arl e deer bir fazl hattn arlnn 3/4
3/4
kadardr.
Faz farklar
Bir alternatr dzeneinde N

N-S kutuplar arasndaki
ndaki sabit manyetik alana sarg
bobini 120er derece faz farkl olarak
ak yerletirilerek dndrlrse aralarnda 120 derece faz
fark olan sinzoidal sinyal elde edilir. ekil 2.49te A, B ve C bobinlerinde indklenen
120er derece faz farkl sins erileri
rileri grlmektedir
grlmektedir.
ekil 2.49
2.49: faz sins sinyalleri
Not: tesisler ynetmeliinde ve teknik resim izimlerinde fazn isimleri L1, L2

ve L3 olarak kullanlmaktadr. L1 griyle, L2 siyahla ve L3 de kahverengiyle gsterilir.
Faz gerilimi
ekil 2.48de R, S ve T bobinlerinin sarm saylar birbirine eit

it olursa indklenen
gerilimlerin maksimum deerleri, dolaysyla bu gerilimlerin etkin deerleri de bir birine eit
e
olur. 120 derece faz farkl ve maksimum deeri ayn olan eri matematiksel olarak
aadaki gibi ifade edilir.
eR E m . sin t
eS E m . sin(t / 3)
66
eT E m .sin(t 2 / 3)
ekil 2.48dee grld gibi R bobininde indklenen gerilim maksimum deerini
aldktan 120 sonra S bobininde indklenen gerilim maksimum deerini alr. S bobininden
120 sonra T bobininde indklenen gerilim maksimum deerine ular. T bobinindeki
gerilim R bobinindeki gerilimden 240 geri veya 120 ileri fazdadr
fazdadr.
Alternatrlerde gerilim indklenmesini salamak iin kullanlan bobinler birbirlerine
iki farkl ekilde balanr. Bunlar yldz (Y) ve gen ( ) balantlardr.
tlardr. Her bir bobinde
indklenen gerilim faz gerilimi, fazlar arasndaki gerilim ise hat gerilimi olarak
isimlendirilir. (ekil 2.50)
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin
3 katna eittir ( V 3.V f ) ve hat
akm faz akmna eittir ( I H I F ). gen balantda ise hat gerilimi faz gerilimine eittir (
V V f ) ve hat akm faz akmnn
3 katna eittir ( I H 3.I F ).
rnein yldz bal fazl bir sistemde faz gerilimi V f 220 V ise hat gerilimi
V 3.V f 1,73.220 381,05V olarak bulunur.
ekil 2.50
2.50: Yldz ve gen balant
rnek: Hat gerilimi 190 V olan bir sisteme yldz bal bi

birr motorun faz gerilimi
bulunmak istenirse;
VH 3.VF VF VH / 3 190/1,73 = 110 V olur.
Sfr noktas
Yldz bal fazl sistemlerde her faz sargsnn birer ucu bir noktada
birletirilir.(ekil 2.51) Bu noktaya sfr noktas ya da ntr denir. Yldz balantda ykler
sfr noktas ile bir faz ucuna balanr. gen balantda ise sfr noktas yoktur, ykler faz
ular arasna balanr.
67
ekil 2.51:: Yldz balantda sfr noktas
fazl sistemlerde
stemlerde g
fazl sistemlerde
de yldz ve gen balantlarda eer dengeli yk (eit
empedanslarda ykler) varsa g aadaki eitlikle hesaplanr.
P 3.V .I . cos
P : Dengeli ykl sistemde g ((watt, W)

V : Fazlar aras gerilim (hat gerilimi) ((volt, V)
I : Hat akm (amper, A)
: Hat gerilimi ve hat akm arasndaki a
Dengeli fazl sistemler
fazl olarak gerekletirilen elektrik enerjinin retimi, iletimi ve datm srasnda

faz gerilimi ve akmlarnn olabildiince dengede tutulmasna allr. Jeneratrler uygun
yaplar dolaysyla
syla dengeli gerilim retir
retir.. Ancak baz tr tketiciler karakteristikleri gerei
fazlardan dengesiz akmlar ekebilir. Demir yolu tesisleri, ark frnlar, alak gerilim enerji
datm ebekelerindeki bu tr yklere birer rnektir. Bu durumda her fazn akmnn genlii
birbirinden farkl ve akm fazrleri arasndaki a da 120den farkldr.
Dengeli fazl g sistemlerinde
emlerinde yk akmlar, sistemin
istemin besleme ve u gerilimleri
dengelidir. Akmlar ve gerilimler sinzoidaldir
sinzoidaldir. Fazlarn empedanslar (ZR = ZS = ZT) ve
admitanslar (YR = YS = YT) e deer
deerdir.
dir. Kaak kapasitelerin belirli noktalarda topland
kabul edilir ya da uzun iletim hatlar hari ihmal edilir.
68
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamalar yaparak
yaparakAC
AC akmda diren, bobin, kondansatr seri/paralel
devrelerinde
nde lme ve hesaplamalar yapabileceksiniz.
Seri R-L devresi
lem Basamaklar
Seri R-L
L devresini breadboard zerine kurunuz.
Devreye enerji veriniz.
Voltmetre ve ampermetre
mpermetre zerinde okunan deerleri not alnz.
I:..
VT:.
VR:
VL:
Diren deerini Ohm Kanununa gre hesaplaynz.
Direncin deeriyle bulduunuz deeri karlatrnz.

Bobinin endktif reaktans deerini VL/I Ohm Kanununa gre hesaplaynz.
Bobinin endktif reaktansn XL = 2..f.L formlne gre hesaplaynz.
Bulduunuz deerleri karlatrnz.
69
Devrenin empedansn V/I forml ile hesaplaynz.
Devre empadansn Z R 2 XL2 formlne gre hesaplaynz.
Bulduunuz deerleri karlatrnz.

Devrenin akmn faz asn hesaplaynz.
Devreden ekilen toplam gc, diren ve bobin zerinde harcanan gleri

hesaplaynz.
Hesapladnz gleri karlatrnz.
neriler

Devreyi kurmadan nce devre elemanlarn lerek kontrol ediniz.
Hesaplama yaparken hesap makinesi kullannz ve hata yapmamaya dikkat ediniz.
lm cihazlarnzn A.C kademesinde olduundan emin olunuz.
70
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
Deerlendirme ltleri
Alternatif akmda bobin balantlarn yapabildiniz mi?
Alternatif akmda kondansatr balantlarn yapabildiniz mi?
Alternatif akmda seri devre zmlerini yapabildiniz mi?
Alternatif akmda paralel devre zmlerini yapabildiniz mi?
fazl alternatif akm sistemlerinde zmleri yapabildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
71
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.
Bir bobinin alternatif akma gsterdii zorluk aadakilerden hangisidir?

A) Kapasitif reaktans
C) Diren
2.
B) Empedans
D) Endktif reaktans
Sadece bobinli A.C devresinde akm ve bobin gerilimi iin aadakilerden hangisi
sylenebilir?
B) Akm 90o geri fazdadr.
D) kisini faz fark 180odir.
A) Akm ve gerilim ayn fazdadr.

C) Akm 90o ileri fazdadr.
3.
3 mH ve 6 mH endktans olan iki bobin seri balanrsa e deer endktans ne olur?

A) 2 mH
4.
B) 6 mH
C) 9 mH
Kapasitrl bir A.C devresinde devre akm ve kapasitr gerilimi iin aadakilerden
hangisi sylenebilir?
B) Akm 90o ileri fazdadr.
D) kisini faz fark 180odir.
A) Akm ve gerilim ayn fazdadr.

C) Akm 90o geri fazdadr.
5.
10Fluk iki kondansatr birbirine seri balanrsa e deer kapasite ne olur?

A) 1 F
6.
D) 18 mH
B) 2 F
C) 4 F
D) 5 F
Seri R-L devresi iin aadakilerden hangisi sylenemez?

A) Omik direndeki gerilim dm akmla ayn fazdadr.
B) Endktif reaktansda den gerilim akmdan 90 geri fazdadr.
C) Devre akm I= V/Z fomlyle bulunur.
D) Devreden geen akm, gerilimden kadar geri kalr.
7.
Seri R-C devresi iin aadakilerden hangisi sylenebilir?

A) Devre akm, devre geriliminden faz as kadar ileri fazdadr.
B) Devrenin empedans Z, R, ve XC direnlerinin toplamna eittir.
C) Devre akm I= Z/ V fomlyle bulunur.
D) Kondansatrn ularndaki kapasitif reaktans gerilim dm akm 180 geri
fazdadr.
72
8.
Maksimum gerilimi 100V olan bir A.C kaynak direnci 10 olan bir devreye akm
vermektedir. A.C kaynan frekans 40Hz olduuna gre akmn denklemi
aadakilerden hangisidir?
A)
B)
C)
D)
9.
i 10 sin 80 .t
i 5 sin 80 .t
i 5 sin 40 .t
i 4 sin 80 .t
Seri R-L-C devresinde R 15 , X L 24 , X C 4 ve alternatif gerilim

kaynann etkin deeri 100V ise devreden geen akmn etkin deeri ka amperdir?
A) 2
10.
B) 3
C) 4
D) 8
Seri R-L devresinde diren zerindeki gerilimin bobin zerindeki gerilime oran
VR / V X C 3 / 4 ise bu devrede faz asnn kosins ( cos ) aadakilerden
hangisidir?
A) 3/5
11.
B)
C) 1
D) 4/3
Seri R-C devresinde R 4 , X C 3 , A.C kaynak geriliminin etkin deeri 100V

ve akmn etkin deeri I 1 , seri bir R-L-C devresinde R 3 , X L 7 , X C 3
, A.C kaynak geriliminin etkin deeri 100V ve akmn etkin deeri I 2 ise I 1 / I 2 oran
A) 4
12.
B) 3
C) 2
Seri R-L-C devresinde R 15 , X L 10

yarglardan hangisi ya da hangileri dorudur?
D) 1
ve
X C 10 ise aadaki
i. Devre rezonanstadr.
ii. Bobin gerilimi kondansatr gerilimine eittir.
iii. Devrenin empedans diren deeri kadardr.
A) i
13.
C) i ve iii
D) i, ii ve iii
Reaktif bileenlere (bobin ve kapasitr) sahip bir devrede rezistif eleman (diren)
zerinde harcanan g aadakilerden hangisidir?
A) Aktif g
14.
B) i ve ii
B) Pasif g
C) Grnr g
D) Reaktif g
Rezonans devrelerinde kalite faktr aadakilerden hangisi ile gsterilir?

A) K
B) G
C) BW
73
D) Q
15.
Alt kesim frekans 60Hz st kesim frekans 150Hz olan bir rezonans devresinde bant
genilii aadakilerden hangisidir?
A) 80Hz
16.
B) 750Hz
C) 1,25KHz
D) 1,75KHz
B)
C) 1,5
D) 10
Alternatif akm devresinde i yapan g hangisidir?

A) Reaktif g
19.
D) 210Hz
Yldz balantda hat gerilimi faz geriliminin ka katna eittir?

A)
18.
C) 100Hz
st kesim frekans 1,5KHz ve bant genilii 500Hz olan bir rezonans devresinin
rezonans frekans aadakilerden hangisidir?
A) 2KHz
17.
B) 90Hz
B) Grnr g
C) Aktif g
D) g
Aadakilerden hangisi kompanzasyonun faydalarndan deildir?

A) Alternatrden veya trafodan ekilen grnr g artar.
B) Ayn besleme hatlarndan daha fazla aktif enerji iletilir.
C) Enerji iletim hatlarndaki kayplar azalr.
D) Reaktif g iin denmesi gereken para tasarruf edilir.
DEERLENDRME
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
74
RENME FAALYET3
RENME FAALYET3
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda transformatrlerin, alma prensiplerini kavrayarak
devreye balantlarn yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Transformatrlerin retim teknikleri, trleri, yaplar ve elektrik devrelerinde

kullanm amalarn aratrarak snf ortamnda arkadalarnzla tartnz.
3. TRANSFORMATRLER
Transformatrler daha ok, enerji iletimi ve datmnda kullanlr. Bunun yan sra
birok cihazda gerilim dntrc olarak kullanlr.
Elektrik enerjisinin santrallerden, kullanm alanlarna iletimi srasnda hatlarda s
eklinde g kayb ve gerilim dm olur. Bu durumu asgariye indirmek iin g sabit
tutulup gerilimin ykseltilmesi gerekir. Bu akmn drlmesi demektir. Bylece hatlarda
kullanlan iletkenlerin kesitleri klr, kayplar azalr ve iletken maliyeti dolaysyla da
iletim maliyetleri der.
3.1. Transformatrn Yaps

Transformatr, A.C sistemlerde gerilimin seviyesini frekans deitirilmeden manyetik
indksiyon yoluyla dntrmek iin kullanlan ve hareketli paras bulunmayan bir elektrik
makinesidir. Transformatrler; ince, silisli (silis, oksijen ve silisyumdan oluan ok dayankl
bir malzemedir) saclardan oluan kapal bir manyetik gvde ile bunun zerine sarlan
yaltlm iletken sarglarndan oluur. ekil 3.1 de Transformatrn yaps grlmektedir.
Temelde transformatrde iki sarg bulunur. Bu sarglardan biri primer (birincil) sarg
dieri ise sekonder (ikincil) sargdr. Primer ve sekonder sarglarnn elektriksel bir balants
yoktur.
Transformatrlerin primer ve sekonder sarglar birbirlerinden elektriksel olarak
yaltldklar gibi nveden de yaltlr. Yaltkan olarak pres bant, kt, mika, baz plastik
maddeler, eitli yalar, pamuk reine, aa takozlar ve pertinaks gibi baz maddeler
kullanlr.
75
ekil 3.1: Transformatr yaps
3.2. Transformatrn alm

alma Prensibi
Transformatr, enerjinin deiken manyetik ak yoluyla bir iletkenden ddierine
ierine
aktarlmas prensibine gre alr. Manyetik ak bir A.C gerilim kayna tarafndan
oluturulur. Primer sargs ularna A.C gerilim uygulandnda sarg zerinden bir alternatif
akm geer. Bu alternatif akm nve zerinde yn ve iddeti srekli deien bir manyetik
ak oluturur. Nve
ve zerinde oluan manyetik ak sekonder sargs ularnda bir A.C gerilim
indklenmesine nedenn olur. Bylece primer ularndaki A.C gerilim sekonder ularnda bir
gerilim indklenmesi salar. ekil 3.2 de demir nveli Transformatrde manyetik ak
izgileri grlmektedir.
ekil 3.2: Demir nveli transformatr ve manyetik ak izgileri
Transformatrler
rler alternatif gerilimin seviyesini dntrme dnda baka
uygulamalarda da kullanlabilir. Bu uygulamalardan en yaygn olanlar empedans
uygunlatrma ve bir devreyi baka bir devreden elektriksel olarak yaltmaktr.
76
3.3. Transformatr eitleri

Uygulamada ihtiyalar ok farkl olduundan transformatr eitleri de fazladr. Bu
sebeple transformatrler farkl gruplar altnda incelenmektedir.
3.3.1. Nve Tipine Gre

Transformatr nvelerinin trne gre ekilde snflandrlr. Bunlar ekirdek tipi,
mantel tip ve datlm tip nveye sahip transformatrlerdir.
ekirdek tipi
ekirdek tip nveli transformatrlerde yaltm iin daha fazla yer ayrlmtr. Bu tip
transformatrler byk glerde ve yksek gerilimlerde kullanlr. Sarg kontrol kolaydr.
ekil 3.3te ekirdek tip nve grlmektedir.
ekil 3.3: ekirdek tip nveli transformatr ve sac ekiller
77
Mantel tipi
Mantel tip trafolar alak gerilimlerde kullanlr. Sarglar manyetik nve tarafndan
sarlm durumdadr. Demir yolu ksa ve mknatslanma akm kktr. Bu nedenle mantel
nveye sahip olan transformatrler zayf akm uygulamalarnda kullanlr. Sarglar d
etkilere kar iyi korunur.ekil 3.4 de mantel tipi transformatr ve sac ekilleri gsterilmitir.
ekil 3.4: Mantel tip nveli transformatr ve sac ekiller
Datlm tip
Datlm tip nveye sahip transformatrler stten bakldnda + iaretine benzer.

(ekil 3.5)Bu nveye sahip transformatrlerde kaak alanlar kk olduu iin bota alma
akm ve i gerilim dmleri azdr. Soutulmas daha kolaydr.
ekil 3.5: Datlm tip nveli transformatr
78
3.3.2. Faz Saysna Gre

Transformatr faz saysna gre iki ekilde snflandrlr. Bunlar tek fazl ve ok fazl
transformatrlerdir.
Tek fazl transformatrler
Tek fazl transformatrlerde tek primer sargs bulunur. Primer sargs tek fazl giri
sinyali iindir. Sekonder sargs amaca gre bir veya birden fazla olabilir.
ok fazl transformatrler
ok fazl transformatrlerde iki veya ikiden fazla primer sargs bulunur. Sekonder
sargs amaca gre iki veya ikiden fazladr. ok fazl transformatrler ounlukla fazl
sarlrlar. Primer ve sekonder sarg saylarna gre;
Primer ve sekonderi ayn sayda faza sahip olanlar (bir, iki, , alt, on iki
fazl transformatrler),
Primer ve sekonderi farkl sayda faza sahip olanlar ( fazl sistemi, iki,
alt veya on iki faza dntren transformatrler) eklinde snflandrlr.
3.3.3. alma Ortamna Gre

Transformatrler boyutlar bakmndan belki de en ok eitlilie sahip elektrik devre
elemandr. Elektrik enerjisi ve bu enerjinin dntrlmesine her alanda ihtiya duyulur. Bu
nedenle transformatrlerin her alma ortamnda kullanlmas zorunlu hle gelmitir.
Transformatrlerin kullanldklar ortama gre souk hava artlarna, yalara, toza, suya, su
basncna ve scakla kar iyi ekilde korunabilmektedir. Transformatrlerin balca
alma ortamlarna gre;
Platform tipi transformatrler,

Yer alt tipi transformatrler,
Su alt tipi transformatrler,
mekn tipi transformatrler eklinde snflandrlr.
3.3.4. Kullanma Amacna Gre
Drc tip transformatr
Kullanm alan en yaygn transformatr tipidir. Bu tip transformatrlere alaltc tip

transformatrler de denir. Primer sargya uygulanan alternatif gerilimden daha kk bir
alternatif gerilim sekonder sargdan alnyorsa bu tip transformatrlere drc tip
transformatr denir.
Drc tip transformatrler evlerimizdeki gece lambalarnda, arjl sprgelerde,
cep telefonlarnn arj aletlerinde vb. cihazlarda kullanlr.
79

Ykseltici tip transformatr
Primer sargsna uygulanan alternatif gerilimden daha byk bir alternatif gerilim
sekonder sargdan alnyorsa bu tip transformatrlere ykseltici tip transformatr denir.
Televizyonlarda ve enerji nakil hatlarndaki yksek gerilim bu tip transformatrler ile
oluturur.
l transformatrleri
Alternatif akmda yksek gerilimlerin ve byk akmlarn l aletleri ile llmesi

zordur. Bu nedenle yksek gerilim ve byk akmlarn llmesi iin l transformatrleri
kullanlr. l transformatrleri yardm ile yksek gerilimler ve byk akmlar,
transformatrn sekonder sargsnda l aletlerinin lebilecei deerlere drlr. l
transformatrleri, lmelerin gvenli bir biimde, kolay ve doru bir ekilde yaplmasn
salar.
ki ayr zellikte l transformatr vardr. Bunlar;
Akm transformatrleri,
Gerilim transformatrleridir.
Yaltm (izolasyon) transformatrleri
Yaltm trafolarm ama gerilim dnm deildir. Bu transformatrlerin kullanm

amac iki devreyi elektriksel olarak birbirinden yaltmaktr. Bu tip transformatrlerde primer
sargsna uygulanan gerilim sekonderden ayn iddette alnr.
Bahsedilen eitlerin dnda hat transformatr, empedans
transformatr, oto transformatr vb. eitleri de bulunmaktadr.
uygunlatrma
3.4. Dntrme Oran

Transformatrlerin primer ve sekonder sarm saylar, gerilimleri ve akmlar arasnda
sabit bir oran vardr. Bu orana dntrme oran denir. Dntrme oran:
N P VP I S
N S VS I P
K : Dntrme oran
N P : Primer sarm says
N S : Sekonder sarm says
VP : Primer gerilimi, volt (V)
VS : Sekonder gerilimi, volt (V)
I P : Primer akm, amper (A)
I S : Sekonder akm, amper (A)
80
Dntrme oranna gre primer sarm says ve gerilimi sabit kabul edilirse sekonder
sarm says artrlrsa sekonder gerilimi artar ve sekonder akm der. Sekonder sarm says
az olursa sekonder gerilimi der.
ekil 3.6: rnek transformatr devresi
rnek 1: ekil 3.6daki transformatr devresinde 120 Vluk primer gerilimi sekonder
ularnda 6 V olarak grlmektedir. Primer sargs 360 tur ise sekonder sargsnn tur says
hesaplanacak olursa;
N P VP
360 120
360.6
NS
18 olarak bulunur.
N S VS
NS
6
120
rnek 2: ekil 3.6daki transformatr devresinde dntrme oran K=1/4, sekonder
sargs 5000 tur ve sekonder gerilimi 60 V ise primer gerilimi ve primer sargsnn tur says
ne olur?
N P VP
N
V
1
P P
N S VS
4 5000 60
5000
NP
1250
4
60
VP
15V
4
K
3.5. Transformatr Kayplar

3.5.1. Fuko Kayb
Bir nve zerine sarlm bir bobinden deiken akm geirildiinde nve zerinde
gerilim indklenir. Bu gerilim nvede kapal evrimler halinde ok sayda akm yollarnn
olumasna neden olur. Bu olay yalnzca nve yzeyinde deil iinde de meydana
gelir.(ekil 3.7) Kapal minik halkalar eklinde oluan bu akmlara fuko akmlar (eddy edi
diye okunur- akmlar) denir. Her bir kapal akm yolundaki akm iddeti dorudan
indklenen gerilim ile orantldr. Akm iddeti bu akm yolunun elektriksel direnci ile ters
orantldr.
81
Fuko akmlar nvelerde ar snmaya neden olur. Isnma ise enerjinin kayb
anlamna gelir. Fuko akmlarn nleyebilmek iin transformatrlerde nve iin ince saclar
kullanlr, bu saclar birbirlerinden yaltlr ve zdirenci yksek iletkenler kullanlr.
Alternatif gerilimin frekans ykseldike fuko akm iddeti de artar. Doru akm
devrelerinde frekans bileeni olmad iin fuko akmlarndan sz edilemez.
ekil 3.7: Fuko akmlarnn olumas
3.5.2. Histerisiz Kayb

Demir gibi baz ferromanyetik maddeler haric manyetik alana maruz kaldklarnda
geici ya da kalc olarak manyetiklik sergilemeye balar. Bu manyetiklik transformatr
zerinde var olan manyetik alana ters yndedir ve s olarak enerji kaybna neden olur. Bu
kayba histerisiz kayb denir.
Histerisiz kayb, nve molekllerinin frekansa bal olarak yn deitirmesi srasnda
molekllerin birbirleri ile srtnmeleri sonucu s eklinde ortaya kar.
3.5.3. Bakr Kayb

Bakr kayb genellikle transformatr sarglar veya dier elektrikli cihazlarn
iletkenlerinde elektrik akmnn rettii s iin kullanlan bir terimdir. Transformatrlerdeki
bakr kayplar sargda kullanlan iletkenin direnci ve iletkenden geen akmn karesi ile
doru orantldr. Dk frekansl uygulamalarda kaln kesitli ve dk direnli iletkenler
kullanlmas ile bakr kayb minimum seviyelere ekilebilir.
Transformatrn sekonderine bir yk baland zaman hem primerden hem
sekonderden bir akm geer. Geen akmlar primerde IP2.RP ve sekonderde IS2.RS2 eklinde
bakr kayplar oluur.
Bakr kayplar 1000 kVAnn altndaki glerde transformatrn grnr gcnn %
3 ile % 4 kadardr.
82
3.6. Transformatrlerde G
deal bir transformatrde kayplar gz nnde bulundurulmadan primer sargsnda
bulunan enerjinin dorudan sekonder sargsna aktarld dnlr. Yine kayplar gz ard
edilip transformatr sekonder ularna bir yk balandnda aktarlan enerjinin tamam yk
zerinde bir g harcanmasn salar. Transformatrlerde g, sekonder ularndaki ykn
empedansna dolaysyla ykn ektii akma ve sekonder ularndaki gerilim deerine
baldr.
Enerjinin kaypsz aktarlaca dnlrse;
PP PS ve I P .VP I S .VS eitlikleri yazlabilir.

Burada PP primer gcn, PO sekonder gcn ifade eder. Eitlikten yararlanlarak
sekonder ularna balanan bir ykn ekebilecei en fazla akmn, dolaysyla harcayaca
en fazla gcn ve transformatr gcnn primer akm ve gerilimine de bal oluu grlr.
Primer gerilimin sabit ebeke gerilimi olduu varsaylrsa primer akm da transformatr
gc iin nemli bir parametredir.
rnein kayplar nemsenmeyen bir transformatrn primer gerilimi VP 220V ,
primer akm I P 0,045 A ve sekonder gerilimi VS 12V ise sekonder akm ve
transformatrn gc;
PP PS VP .I P VS .I S PP 220.0,045 10W
10
PS VS .I S 110 12.I S I S
12
3.7. Transformatrlerde Verim

Bir transformatrn verimi k gcnn giri gcne orandr. Fuko, histerisiz ve
bakr kayplar her ne kadar kk gl transformatrlerde nemsenmese de byk gler
sz konusu olduunda ka aktarlan g miktarn drmektedir. Yani kayplar verimin
yzde yz olmasn engellemektedir. Verim (eta) ile gsterilir ve birimi yoktur. Yzde
olarak verimlilik aadaki eitlikle bulunabilir.
%
rnein 100W lk bir
transformatrn yzde verimlilii;
PS
.100
PP
transformatrde
2W kayplara
PS
100 2
.100
.100 %98 olarak bulunur.
PP
100
83
harcanyorsa
bu
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay yaparak transformatr seimini yapabilecek ve devreye
balayabileceksiniz.
Transformatr uygulama devresi
lem Basamaklar
ekildeki devreyi breadboard zerine kurunuz.
l aletlerinde okunan deerleri not alnz.
I1=..
V1=.
I2=...
V2=.,
Transformatrn dntrme orann hesaplaynz.
Transformatrn primer gcn hesaplaynz.
Transformatrn sekonder gcn hesaplaynz.
Transformatrn verimini hesaplaynz.
84
neriler
Np Vp Is
Ns Vs Ip
P V .I
P
% S .100
PP
85
Transformatr uygulama devresi
lem basamaklar
ekildeki devreyi emada gsterilen malzemeleri kullanarak breadboard zerine
kurunuz.
Transformatre enerji verilmemi ve S anahtar ak durumda iken primer ve sekonder
sarglarnn direncini avometre ile lnz.
S anahtar ak durumda iken devreye A.C 12V uygulayarak yksz primer ve
sekonder gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz.
S anahtarn kapatarak sekonder ykn devreye alnz. Ykl primer ve sekonder
gerilimlerini osilaskopla gzlemleyiniz. Potansiyometreyi ayarlayarak yk deiiminin
sekonder gerilimine etkisini inceleyiniz.
lm sonularn kaydediniz.
Primer sarg direnci

Sekonder sarg direnci
Yksz lmler
Ykl lmler
86
lem basamaklar
Devreyi kurarken kesinlikle enerji altnda almaynz.
Transformatrde giri gerilimi olarak ebeke gerilimi kullanyorsanz primer
terminallerini gerilim uygulamadan nce elektrik band ya da benzeri bir malzeme
kullanarak yaltnz.
Osiloskopta lm yaparken Volts/Div ve Time/Div kademelerini sinyalleri en iyi
gzleyebileceiniz pozisyona getiriniz.
87
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
Deerlendirme ltleri
Devreye uygun transformatr seebildiniz mi?
Transformatr devreye balayabildiniz mi?
Transformatr lmleri yapabildiniz mi?
Transformatr hesaplamalar yapabildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
88
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.
Transformatr iin aadaki ifadelerden hangisi dorudur?

A) Manyetik indksiyon prensibine gre alr.
B) almak iin haric gerilim kaynana ihtiya duyar.
C) Hareketli paralar vardr.
D) Gerilim dntren bir motoru vardr.
2.
Transformatrn elektrik devrelerinde grevi nedir?

A) Frekans deitirmek
C) A.Cnin seviyesini deitirmek
3.
B) A.Cyi D.C ye dntrmek

D) A.C faz deitirmek
Transformatrde nve ne ie yarar?

A) Gerilimi dorultur.
B) Ksa devrelerden korumak iin empedans salar.
C) Sarglardaki harmonikleri yok eder.
D) Manyetik aknn geii iin yol salar.
4.
Transformatrlerde dntrme oran nedir?

A) Gteki deiim orandr.
B) Nve ile sarmlar arasndaki g orandr.
C) Primer ve sekonder sarglarnn tur saylarnn orandr.
D) Bakr kayplarnn fuko kayplarna orandr.
5.
Transformatrn verimi aadakilerden hangisidir?

A) Primer geriliminin sekonder gerilimine oran
B) Primer akmnn sekonder akmna oran
C) Primer empedansn sekonder empedansna oran
D) Sekonder gcnn primer gcne oran
6.
Aadakilerden hangisi nve tipine gre transformatrlerden deildir?

A) Mantel tip
7.
C) ekirdek tip
D) Tek fazl tip
Sekonder sargs 500 ve sekonder gerilimi 20 V olan bir transformatrn primer

gerilimi 150 V ise primer sargs aadakilerden hangisidir?
A) 3750
8.
B) Datlm tip
B) 37500
C) 375
D) 37,5
Transformatrde verim aadaki simgelerden hangisi ile gsterilir?
89
A)
9.
B) 97,5
C) 92
B) Manyetik alan
B) Datlm tip
B) Sekonder sarg
C) Is
D) Kimyasal
C) ekirdek tipi
D) Mantel tip
C) Nve
D) Hepsi
Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) Sekonder gerilimi
C) Dntrme oran
16.
D) G
Bir transformatrn yapsnda aadakilerden hangisi vardr?

A) Primer sarg
15.
C) Akm
Hangisi nve eitlerine gre transformatr eitlerinde deildir?

A) Drc tip
14.
B) Frekans
Transformatrn almas alternatif akmn etkilerinden hangisine baldr?

A) Ik
13.
B) Ayarl gerilim transformatrleri

D) Deiken yk transformatrleri
Transformatr, giriine uygulanan sinyalin hangi zellii kesinlikle deimez?

A) Gerilim
12.
D) 90
Aadakilerden hangisi kullanm amacna gre transformatrlerden deildir?

A) Sabit gerilim transformatrleri
C) Sabit akm transformatrleri
11.
D)
200W gce sahip bir transformatrde 5W bakr, fuko ve histerisiz kayplarna

harcanyorsa bu transformatrn verimi yzde ka olur?
A) 95,5
10.
C)
B)
B) Sekonder gc
D) Kayplar
Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?

A) Rzgar kayplar
B) Histeresiz kayb
90
C) Bakr kayb
D) Fuko kayb
RENME FAALYET4
RENME FAALYET4
AMA
Bu renme faaliyeti sonunda alternatif akm motorlarnn, doru akm motorlarna
olan stnlklerini kavrayacak, kullanm yerlerini seebilecek ve devreye balantlarn
yapabileceksiniz.
ARATIRMA
Alternatif akm motorlarnn kullanld alanlar aratrnz.
Alternatif akm motorlarnn doru akm motorlarndan farklarn aratrarak bir

rapor hlinde snf ortamnda arkadalarnza ve retmeninize sununuz.
4. A.C MOTORLAR
Bir elektrik motoru, elektrik enerjisinden hareket enerjisi elde etmeye yarayan bir
makinedir. ekil 4.1de elektrik motorlar iin basit bir snflandrma tablosu verilmitir.
ekil 4.1: Elektrik motoru eitleri
A.C motorlar asenkron ve senkron olmak zere genel olarak iki gruba ayrlabilir.
Asenkron motorlarda temelde iki ksmdan oluur.(ekil 4.2) Bunlardan birisi stator dieri
rotordur. Statora uygulanan alternatif gerilim bir manyetik alan oluturur. Rotor ise bu
manyetik alan iinde bulunur ve stator manyetik alan rotor zerinde bir indksiyon akm
meydana gelir. Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik
alanlarn birbirini itip ekmesi ile hareket enerjisi oluur.
91
ekil 4.2: Asenkron motor
4.1. A.C Motorlarn D.C. Motorlarla Karlatrlmas

D.C. ve A.C motorlarn kullanm alanlarna gre birbirlerine birtakm stnlkleri
vardr.
Alternatif akm motorlar, D.C. motorlara gre daha basit yapda ve daha ucuz
olmalar, ark oluturmamalar, momentlerinin yksek olmas nedeniyle doru akm
motorlarna gre daha ok tercih edilir.(ekil 4.3)
ekil 4.3: Temel D.C. ve A.C motor
92
4.2. A.C Motor eitleri

Alternatif akm motorlar temelde senkron ve asenkron olmak zere iki eittir.
Senkron motorun rotorunda sarglar bulunur ve bu sarglardan bir kaynak vastasyla akm
geirilir. Bu nedenle bu motorlarn rotor devir saylar stator dner alan devir saysna eittir.
Asenkron motorlarda ise enerji sadece stator sarglarna verilir. Stator sarglarndaki dner
alan rotor sarglar ya da ksa devre ubuklarnda endksiyon yoluyla akm dolatrarak
rotorun dnmesini salar. Bu motorlarda rotor devri dner alann devrine ulatnda
indkleme olmayacandan rotor devri dner alann devrinden daima kktr.
Faz saysna gre ise asenkron motorlar genelde bir fazl ve fazl olarak yaplr.
4.2.1. Bir Fazl Motor

Bir fazl motorlarda iki eit sarg bulunmasna karn sarglar ayn gerilimle beslenir.
Sarglar faz fark oluturacak ekilde farkl zelliktedir.
Bir fazl A.C motorlarn kullanm alanlar olduka fazladr. Bunun nedeni
bakmnn ve maliyetinin dk olmasdr. Evlerde kullanlan amar ve bulak
makinelerinde ve dier baz ev aletlerinde ounlukla bir fazl asenkron motorlar
kullanlr.
Tanm ve eitleri
Bir fazl asenkron motorlar kendi aralarnda yardmc sargl(Resim 4.1) ve glge
kutuplu motorlar olmak zere iki gruba ayrlr.
Resim 4.1: Yardmc sargl bir fazl A.C motor
altrlmas
Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
Stator sargsna uygulanan tek fazl alternatif akm sarg zerinde deiken manyetik alan
oluturur. Bu indksiyon dolays ile rotor enerjilenir. Bu durum motorun hareket retmesine
yetmez sadece bir titreim oluturur. Dolaysyla motora ilk hareketi dardan tatbik etmek
gerekir. lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur. Motora ilk
hareket verildikten sonra yardmc sarg devreden kar.
93
ekil 4.4tee bir fazl motor devrelerinde yardmc sarg motorun ilk anda hareketini
salamak iin konulmutur. Yardmc sargnn nndeki C kondansatr ise ilk hareket
annda 90 derecelik faz farkn olutur
oluturabilmek iindir. Motor ilk hareketten ve normal
devrine ulatktan sonra yardmc sargy ve C kondansatrn devre d brakmak iin S
anahtar kullanlmtr. Bu anahtar ilk anda kapaldr
kapaldr. Motor yeterli devri aldktan sonra
dnmenin etkisi ile alr ve yardmc sargyla kondansatr devre d brakr
brakr.
ekil 4.4:: Yardmc sargs olan ve olmayan bir fazl motor devreleri
Dn ynnn deitirilmesi
Yardmc sargl asenkron motorlard

motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden
birinin akm ynn deitirmek gerekir. Bu deitirme, daha ok yardmc sargda
uygulanr. Sarg
arg ular stator iinde balanarak darya tane u kartlr. Ulardan ikisi
ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir yn
sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr. rnein ekil
4.5deki iki ana sargs ve bir yardmc sargs bulunan bir fazl motorun dn ynn
deitirmek iin Y1 ve Y2 ular yer deitirilir.
ekil 4.5:: Bir fazl motor balant emas
Aspiratr, vantilatr, kompresr, amar makinas gibi mo

motorlar,
torlar, daima bir ynde
dner. Bu nedenle sarg ular stator iinde balanarak darya u kartlr. Ulardan
ikisi ana sarg, dieri ise yardmc sarg ucudur ve bu u santrifj anahtara balanr. Devir
yn sk sk deitirilen motorlarda ise klemens tablosuna drt u kartlr.
94
4.2.2. Fazl Motor
Tanm ve eitleri
fazl motorlar, basit tasarma, yaps gerei yksek ilk hareket torkuna ve
verimlilie sahip olduu iin endstride en ok tercih edilen motorlardr. Kullanm alanlar
arasnda endstriyel fanlar, havalandrma sistemleri, kompresrler ve konveyr sistemleri
saylabilir.
fazl motorlar yapsal olarak bir fazl motorlarla benzer.(Resim 4.2) Manyetik
alann oluturulduu bir stator ve mekanik enerjinin alnd rotora sahiptir. fazl
motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 120o farkla konumlandrlr.
Resim 4.2: fazl motor
Stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu motor elemanlar yksek
mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir. Statorda indklenen manyetik ak rotora
havadan iletilir. Rotorda indklenen manyetik alan ile stator manyetik alan arasndaki itmeekme kuvveti hareketin olumasn salar. Dnme hareketi, rotor manyetik alannn stator
dner manyetik alannn peinden srklenmesi ile gerekleir.
altrlmas
fazl A.C motorlar altrmann (yol vermenin) en kolay ekli dorudan yol
vermedir. Motorun sarg ular birer alter zerinden (ekil 4.8de kontaktr) direkt olarak
ebekeye balanr. Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn yaklak
kat fazlasn ebekeden eker. Dorudan yol verme ynteminde motor ilk anda bota
altrlmaldr. Direkt yol verme, yksek gl motorlarda (5 kWn stnde) ar snma
nedeniyle sarglarn zarar grmesine neden olabilir. Bu nedenle yksek gl motorlara
dk gerilimle yol verilir(ekil 4.6).
95
ekil 4.6: fazl motorun yldz devre balants
ekil 4.7: fazl motorun gen devre balants
ekil 4.8de
de fazl bir asenk
asenkron
ron motora direkt yol verilmesine ilikin bir ema
grlmektedir. Devrede kontaktrden akm geirildiinde kontaktr kontaklar konum
deitirir. Ak kontaklara bal faz, kontaklar kapannca motor sarglarndan akm
dolatrarak motorun almas salanr.
anr.
ekil 4.8:: fazl motora dorudan yol verme
96
Dn ynnn deitirilmesi
fazl A.C motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn

balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir (ekil 4.9).Ayrca
fazl motorlarda dn ynnn deitirlimesi iin motor klemens tablosu balants ekil
4.10 da gsterilmitir.
Dn yn deitirme ilemi genellikle kontaktrlerle yaplr. Dn ynn
deitirmek iin baz durumlarda zel paket alterler de kullanlmaktadr.
ekil 4.9: fazl motorda dn ynnn deitirilmesi
ekil 4.10: faz motor balants ve dn ynnn deitirilmesi
97
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aadaki uygulamay
altrabileceksiniz.
yaparak
AC
motor
seimini
yapabilecek
Paket alterle motora yol verme devresi
Paket alterle motorun dn ynn deitirme devresi

lem Basamaklar
ekildeki devreyi kurunuz.

Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Enerjiyi kesiniz.
Klemens tablosunda S ve T fazlarn yer deitiriniz.
Devreye tekrar enerji veriniz.
Devreye enerji vererek motorun dn ynn not ediniz.
Bir nceki balantdaki dn ile karlatrnz.
Motorun dn ynn deitirmek iin deiik balant ekillerini belirleyip rapor
olarak yaznz.
neriler

fazl sistemde 380V A.C gerilim olduunu hatrlaynz. retmeniniz olmadan
sisteme enerji vermeyiniz.
98
ve
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Deerlendirme ltleri
Bir fazl A.C motor seimini yapabildiniz mi?
Bir fazl A.C motoru devreye balayabildiniz mi?
Bir fazl A.C motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
fazl A.C motor seebildiniz mi?
fazl AC motoru devreye balayabildiniz mi?
fazl AC motorun devir ynn deitirebildiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
99
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
1.
( ) Elektrik enerjisini kullanarak mekanik enerji elde eden makinelere elektrik motoru
denir.
2.
( ) Stator ve rotor birer elektromknats olarak alr ve oluturduklar manyetik

alanlarn birbirini itip ekmesi ile kimyasal enerjisi oluur.
3.
( ) Evlerde kullanlan amar ve bulak makinelerinde ounlukla fazl asenkron

motorlar bulunur.
4.
( ) Bir fazl asenkron motorlarda tek stator sargs ve sincap kafesi rotorlar kullanlr.
5.
( ) lk hareket verebilmek iin bir fazl motorlarda yardmc sarg bulunur.
6.
( ) Yardmc sargl asenkron motorlarda devir ynn deitirmek iin bobinlerden

birinin akm ynn deitirmek gerekir.
7.
( ) fazl motorlarda adet stator sargs vardr ve bu sarglar aralarnda 100o

farkla konumlandrlr.
8.
( ) fazl motorlarda stator ve rotor arasnda elektriksel bir balant yoktur ve bu

motor elemanlar yksek mknatslanma zelliine sahip plakalardan retilir.
9.
( ) Asenkron motorlar ilk alma annda nominal akmlarnn 15-20 kat fazlasn
ebekeden eker.
10.
( ) fazl AC motorlarda dn yn deitirilmek istendiinde herhangi iki fazn

balant yerleri deitirilip dier tek fazn sabit tutulmas yeterlidir.
DEERLENDRME
Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz.
100
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
1.
Aadakilerden hangisi asal hzn semboldr?

A)
2.
C) 6 kHz
B) Ik etkisi
C) Manyetik etki
B) Nve
C) Sipir says
C) 5
D) 7
B) 47 O
C) 53 O
D) 63 O
B) 88 W
C) 4 W
D) 1550 W
4 luk bir diren ve 3 luk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin reaktif gc ne olur?
A) 3 VAR
10.
B) 4
devrenin aktif gc ne olur?
A) 1936 W
9.
B) Dielektrik katsays
D) Hibiri
.4 luk bir diren ve 3luk bir bobin 110 V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin faz as ne olur?
A) 37O
8.
D) Hepsi
4 luk bir diren ve 3 luk bir bobin 110V 50 Hzlik bir kaynaa seri balannca
devrenin empedans ne olur?
A) 3
7.
D) Kimyasal etki
Aadakilerden hangisi arttka bir kapasitrn kapasitesi azalr?

A) Plakalarn yzey alan
C) Plakalar arasndaki mesafe
6.
D) 5 MHz
Aadakilerden hangisi bydnde bir bobinin endktans artar?

A) Bobin ap
5.
B) 60 Hz
Alternatif akmn aadaki etkilerinden hangisi kullanlmaz?

A) Is etkisi
4.
D)T
Aadaki frekanslardan dalga boyu en kk olan hangisidir?

A) 50 Hz
3.
C)
B) f
B) 1452 VAR
C) 871 VAR
D) 66 VAR
devrenin grnr gc ne olur?
A) 5 VA
B) 1778 VA
C) 2420 VA
101
D) 110 VA
11.
fazl yldz bal bir motorun hat akm 173 Ai gstermektedir. Motorun faz akm
A) 122 A
12.
B) Cos = 0.7
C) Cos = 0.8
B) k gc
C) Dntrme oran D) Kayplar
B) Histeresiz kayb
C) 1000 V
D) 10000 V
B) 20
C) 40
D) 120
B) % 95
C) % 100
D) Hibiri
B) 10 W
C) 9,5 W
D) 0.5 W
Bir transformatrn tel direncinden kaynaklanan kayb aadakilerden hangisidir?

A) Fuko kayb
21.
B) 100 V
Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn toplam kayb ka Wtr?

A) 19,5 W
20.
D) Mantel tip
Giri gc 10 W ve k gc 9,5 W olan bir transformatrn verimi aadakilerden

hangisidir?
A) % 5
19.
C) Datlm tip
Giri gerilimi 120 V ve k gerilimi 6 V olan bir transformatrn dntrme oran

A) 6
18.
D)Fuko kayb
Primer sargsnn sarm says 10 ve sekonder sargsnn sarm says 100 olan bir
transformatre 100 V uygulanrsa sekonderinden ka volt gerilim alnr?
A) 10 V
17.
C) Bakr kayb
Aadakilerden hangisi transformatrlerde kullanlan nve eitlerinden deildir?

A) Yumuak demir B) ekirdek tip
16.
D) Cos = 0.9
Aadaki kayp eitlerinden hangisi bir transformatr iin sz konusu deildir?

A) Rzgr kayplar
15.
D) 173 A
Bir transformatrn nvesi, manyetik geirgenlii kt olan bir nve ile deitirilirse
aadakilerden hangisinde artma grlr?
A) k gerilimi
14.
C) 100 A
Bir asenkron motorun ebekeden ektii aktif g 3 kW ve reaktif g de 4 kVARtir.

Motorun g katsays aadakilerden hangisidir?
A) Cos = 0.6
13.
B) 110 A
B) Histeresiz kayb
C) Bakr kayb
D) Hepsi
Bir fazl motorlarda yardmc sargnn kullanm amac aadakilerden hangisidir?

A) Motor gcn artrmak
C) Motor momentini artrmak
B) Faz fark yaratmak

D) Hibiri
102
22.
Aadakilerden hangisi A.C motorlarn stnlklerinden deildir?

A) Ucuz olmalar
B) Verimlerinin yksek olmas
C) Devir saylarnn kolay ayarlanmas
D) Yaplarnn basit ve bakma az ihtiya gstermeleri
23.
Aadakilerden hangisi bir fazl asenkron motorlarn devir ynn deitirme

yntemlerinden biri deildir?
A) Ana sarg ularn ters balamak
C) Btn sarg ularn ters balamak
24.
B) Yardmc sarg ularn ters balamak

D) Hepsi
380 Vluk ebekeye yldz bal bir fazl bir asenkron motorun faz sarglarnn
gerilimleri aadakilerden hangisidir?
A) 220 V
B) 240 V
C) 310 V
D) 380 V
Aada bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise
Y yaznz.
25.
( ) Bir akmn sinzoidal olabilmesi iin akmn elde edildii bobinler manyetik alan
ierisinde dorusal hareket ettirilmelidir.
26.
( ) Bir sins erisinin balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde ise bu eri ileri
faz erisidir.
27.
( ) Bir bobinin nvesi bydke bobin endktans artar.
28.
( ) Bir kapasitrn plakalar uzaklatrlnca kapasitesi artar.
29.
( ) fazl dengeli yldz bal devrelerde hat gerilimi faz gerilimine eit ve hat
akm da faz akmnn 3 katdr.
30.
( ) Bir transformatrn manyetik kaaklarn azaltarak transformatrn verini

artrlabilir.
31.
( ) 10/100 Vluk bir transformatrn dntrme oran 10dur.
32.
( ) Bir transformatrn kndan, giriine gre daha dk gerilim alabilmek iin

k sargsnn girie gre daha az sarml olmas gerekir.
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
33.
Alternatif akm santrallerde .. ile ykseltilerek iletilir.
34.
Alternatif akmn maksimum deeri, etkin deerinin .. katdr.
103
35.
Bir alternatr rotorunun birim zamandaki dn says arttka frekans .
36.
Frekans 50 Hz olan bir akmn periyodu .. milisaniyedir.
37.
Balang noktas x ekseninin pozitif blgesinde olan sins erisine .faz

erisi denir.
38.
Bir bobin ierisindeki . hareket ettirilerek bobin endktans ayarlanabilir.
39.
Seri R-L-C devresinde devre geriliminin ileri fazl olmas iin devredeki endktif
reaktansn kapasitif reaktanstan . olmas gerekir.
40.
Bir rezonans devresinde kalite kat says ile bant genilii arasnda ..
orant sz konusudur.
104
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
A
B
B
D
C
A
A
C
C
D
RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
D
B
C
B
D
B
A
A
C
A
D
D
A
D
B
C
A
C
A
105

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
A
C
D
C
D
D
A
B
B
D
D
B
A
D
D
A

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Doru
Doru
Yanl
Doru
Yanl
Doru
106
MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
C
D
D
D
C
C
C
A
B
C
D
A
D
A
A
C
B
B
D
C
B
C
C
A
Yanl
Yanl
Doru
Yanl
Yanl
Doru
Yanl
Doru
Transformatr
1,41( 2 )
Artar
20
Geri
Nve
Byk
Ters
107
KAYNAKA
KAYNAKA
AKAR Feyzi, Mustafa YAIMLI, Alternatif Akm Devreleri ve Problem

zmleri, Beta Basm Yaym Datm A, stanbul, 2008.
ARFOLU Uur, Elektrik-Elektronik Mhendisliinin Temelleri
Alternatif Akm Devreleri Cilt: 2, Alfa Basm Yaym Datm, stanbul, 2007.
CEYLAN Murat, Alternatif Akm Devre Analizi, Sekin Yaynclk, Ankara,
2010.
IRWIN J. David, Basic Engineering Circuit Analysis 8th Edition, John Wiley
& Sons Inc., West Sussex, UK, 2001.
ALTINSALI Adem, Elektrik Makineleri, Halim Yaynlar, Kahramanmara,
1998.
AKAN Ahmet Hamdi, Doru ve Alternatif Akm Devreleri, Birsen
Yaynevi, stanbul, 2000.
GVEN M. Emin, MARTI . Baha, Eletroteknik Cilt II, MEB Yaynlar,
stanbul, 1984.
GVEN M. Emin, OKUN ., Elektroteknik ve Laboratuvar II, MEB
Yaynlar, Ankara, 2003.
KARA Sadk, Elektrik Eleketronik Rehberi, Ufuk Kitap, Krtasiye,
Yaynclk, Kayseri, 2004.
BAYRAK Mehmet, Temel Elektrik ve Manetizma, Atlas Yayn Datm,
stanbul, 2002.
GVEN M. Emin, . Baha MARTI, smail COKUN, Elektroteknik Cilt-1,
MEB Yaynlar, stanbul, 1997.
PENT M. Adnan, Senkron Makineler, Yksek Teknik retmen Matbaas,
Ankara, 1975.
BADUR zdemir, Elektrik Kumanda Devreleri, Mill Eitim Genlik ve
Spor Bakanl Yaynlar, Ankara, 1978.
RICHARDS, SEARS, WEHR, ZEMANSKY, Modern niversite Fizii,
alayan Basmevi, stanbul, 1982.
OUZ Necati, Muhittin GKKAYA, Elektrik Makineleri I, Mill Eitim
Basmevi, stanbul, 1991.
PENT M. Adnan, Abdullah RKMEZ, Elektrik Makineleri II
Transformatrler, Mill Eitim Basmevi, stanbul, 1992.
108

Alternatif Akım Esasları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Alternatif Akım Esasları

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

ALTERNATF AKIM ESASLARI

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

Alternatif akm retim ve iletim teknikleri hakknda aratrma yaparak

Alternatif akmn elde edildii makineler olan alternatrler hakknda bilgi

Alternatif akm erisinin neden sinzoidal olduu hakknda bilgi toplayarak

Elektrikli cihazlarn prizlerin zerinde bulunan yazlarn (220Vac, 50hz vb.)

ekil 1.1: Doru ve alternatif akm

deien akma alternatif akm denir. Alternatif akm

ekil 1.2: Alternatif akm erileri

1.2. Alternatif Akmn Elde Edilmesi

Manyetik alan iinde tel ereve d

ekil 1.3: Manyetik alan iinde hareket eden iletken

ekil 1.4: A.C gerilimin retilmesi ve aktarlmas

A.C gerilim, elektrik santrallerinde ok daha byk alternatrler yardmyla retilir.

1.3. Sins Dalgas

ekil 1.5: Sins dalgas

Tablo 1.1: Belirli alarn radyan karlklar

ekil 1.6: Sins dalgasnda saykl

Bu denklemde f sinyalin frekansn belirtir ve birimi hertz (Hz)dir. En ok kullanlan

asal hz ifade eder.

1.3.6. Dalga Boyu

ekil 1.10: Sins dalgasnda dalga boyu

Dalga boyu aadaki formlle ifade edilir:

1.4. Alternatif Akm Deerleri

1.4.1. Ani deer

Gerilimin ani deeri:

ekil 1.111: Sins dalgasnda ani deer

rnek 1: f 50 Hz frekansa sahip ve maksimum deeri Vm 220V A.C gerilimin

t 20ms anndaki ani deeri bulunmak

360. f 360.50 18000

1.4.2. Maksimum Deer

ekil 1.12: Sins dalgasnda maksimum deer

Sins dalgasnda pozitif ve negatif maksimum deerler arasndaki genlik deerine

ekil 1.13: Sins dalgasnda Vpp ve Vp deerleri

1.4.3. Ortalama Deer

ekil 1.14: Sins dalgasnda ortalama deer

ekil 1.15: Sins dalgasnda ortalama deer

ekil 1.14teki sadece pozitif alternansn ortalama deeri hesaplanacak olursa da

Vort 0,636.Vm 0,636.10 6,36V olarak bulunur.

ekil 1.16: Sins dalgasnda etkin (efektif) deer

Veff 0,707.Vm 0,707.10 7,07V

ekil 1.17: gen ve kare dalgada etkin deerler

1.5. Alternatif Akmn Vektrlerle Gsterilmesi

ekil 1.18: Vektr gsterimleri

ekil 1.19:: Sins dalgasnn vektrlerle gsterimi

1.5.1. Sfr Faz

ekil 1.20: Sfr fazl sins sinyali

1.5.2. leri Faz

ekil 1.21: leri fazl sins sinyali

1.5.3. Geri Faz

ekil 1.22: Geri fazl sins sinyali

1.5.4. Faz Fark

ekil 1.23: A ve B sinyallerinin faz ilikisi

1.6. Alternatif Akmn Etkileri

Resim 1.2: Elektrikli stclar

Alternatif akmdan klasik stma cihazlarndan faydalanld gibi fazl akmla

Resim 1.3:: Bir ark frnnda ergitme ilemi

Resim 1.44: ndksiyon frnyla stma

1.6.2. Kimyasal Etkisi

Alternatif akmla elektrolizde elektrot cinsleri ve elektrolitik sv uyumu saland

1.6.3. Manyetik Etkisi