John Gray

LIBERALIZMI

E prktheu nga anglishtja: Altin Raxhimi

PRMBAJTJA
Parathnia dhe Falnderimet .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 7
Hyrja: Uniteti i tradits liberale .. .. .. .. .. .. .. .. .. .. 9
PJESA E PAR: HISTORIKU

1. Pararendsit paramodern t liberalizmit .................... 15

2. Liberalizmi n periudhn e hershme moderne ............ 23
3. Liberalizmi dhe Iluminizmi: ndihmesa franceze,
amerikane dhe skoceze................................................ 34
4. Epoka liberale ............................................................. 46
5. Ringjallja e liberalizmit klasik .................................... 60
PJESA E DYT: FILOZOFIA
6. Krkimi i themeleve .................................................... 71
7. Ideja e liris ................................................................. 86
8. Liria individuale, prona private dhe
ekonomia e tregut ........................................................ 92
9. Shteti liberal .............................................................. 105
10. Sulmi mbi liberalizmin............................................ 116
Prfundimi: Liberalizmi dhe e Ardhmja ...................... 126
Shnime .................................................................... 136
Bibliografia 141

Parathnia
dhe Falnderimet

N kt libr t shkurtr synoj t jap nj prshkrim t

liberalizmit - far sht ai, nga ka ardhur dhe far mund t
pritet ende prej tij. Un shkruaj si nj liberal. Nuk pretendoj q
studimi im t zr ndonj hapsir n neutralitetin e moralit apo
politiks. N t njjtn koh, shpresoj q prshkrimi im do arrij
t dshmoj ndrgjegjsimin mbi caqet dhe vshtirsit e
liberalizmit, ndaj dhe do t dshiroja q ky libr t jet i
dobishm si pr kritikt e liberalizmit ashtu edhe pr ata q e
simpatizojn at. Nuk kam patur si qllim t shtoj edhe m
numrin e madh t studimeve bashkkohore mbi filozofin
sociale liberale, sepse kt kam ndr mend ta bj n nj rast
tjetr. Por jam prpjekur t tregoj se do t thot t jesh liberal,
dhe prse pikpamja liberale mbetet edhe sot imponuese.
Faza e par e puns serioze me kt libr sht br n kohn
kur isha bursist si Distinguished Research Fellow, n Qendrn
pr Filozofi Sociale dhe Politika n Universitetin Shtetror
Bowling Green n Ohajo. Dshiroj t falnderoj drejtuesit e
qendrs, dhe n veanti Xhefri Polin dhe Fred Millerin, pr
mbshtetjen e puns sime me kt libr. Librin e prfundova
gjat qndrimit tim si Profesor Vizitues n Departamentin e
Filozofis n Universitetin Shtetror t Bowling Green dhe
dshiroj t falnderoj shefin e departamentit, Tom Atigun, pr
dashamirsin dhe ndihmesn e tij, si dhe Pet Breslerin q u mor

me shtypjen e dorshkrimit tim (shpeshher vshtirsisht i

deshifrueshm).
Pr inkurajimin q m ka dhn pr vazhdimin e puns me
veprn time mbi liberalizmin, i detyrohem shum Dejvid H.
Pedenit t Institutit Cato n Uashington D.C. Pr komentet e
detajuara n draftin e gjysms e par t librit, falnderoj Dagllas
Den Ujlin. I jam mirnjohs Nira Bedhuorit pr bisedat tona pr
temat kryesore t ktij libri, si dhe komentet e saj pr kapitujt e
par.
Por krahas ktyre falnderimeve, kuptohet se prgjegjsia pr
librin sht vetm e imja.
John Gray
Jesus College, Oksford

Hyrje: Uniteti
i tradits liberale

Ndonse historiant kan zbuluar elemente t pikpamjeve

liberale n botn e lasht, veanrisht n Greqin dhe Romn
klasike, kto elemente mund t thuhet se formojn nj pjes t
prehistoris s liberalizmit sesa komponent t lvizjes moderne
liberale. Si rrym politike dhe tradit intelektuale, nj fill i
identifikueshm n mendim e praktik, liberalizmi nuk daton
para shekullit XVII. Epiteti liberal sht prdorur pr her t
par pr nj lvizje politike vetm n shekullin XIX, kur n vitin
1812 u prshtat nga Partia Spanjolle e Liberalve. Prpara ksaj
date, sistemi i mendimit t liberalizmit klasik u ngrit sidomos
gjat periudhs s Iluminizmit Skocez, kur Adam Smithi iu
referua planit liberal pr barazi, liri dhe drejtsi, por
megjithat termi liberal vazhdonte t prdorej kryesisht si
derivat i fjals liberality (liri mendimesh), virtytit klasik t
njerzimit, bujaris dhe mendjes s hapur. Pr ta kuptuar sakt
domethnien e liberalizmit, sht e nevojshme t kuptojm qart
vrtetsin e tij historike, zanafilln e tij n rrethana t caktuara
politike dhe kulturore, si dhe lindjen e tij brenda kontekstit t
individualizmit europian n periudhn e hershme moderne.
Ndonse liberalizmi nuk ka natyr ose thelb t pandryshueshm,
ai ka nj trsi veorish t dallueshme t cilat tregojn
modernizmin e tij dhe n t njjtn koh e bjn at t dalloj
nga traditat e tjera intelektuale moderne apo lvizjet politike q

lidhen me to. Kto veori jan plotsisht t kuptueshme vetm

brenda perspektivs historike t krizave t shumta q shoqruan
procesin e modernitetit: shprbrja e rendit feudal n Europ
gjat shekujve XVI dhe XVII, ngjarjet q vrtiteshin rreth
Revolucionit Francez dhe atij amerikan n dhjetvjearin e
fundit t shekullit XVIII, shfaqja e lvizjeve masive
demokratike dhe socialiste gjat gjysms s dyt t shekullit
XIX, si dhe zbehja gati e plot e shoqris liberale nga qeverit
totalitare t kohs son. N kt mnyr, veorit dalluese q
shnjuan konceptet liberale pr njeriun dhe shoqrin n
zanafilln e tyre n Anglin e shekullit XVII, psuan ndryshime
dhe u riformuluan, por pa u shndrruar plotsisht, si rezultat i
sfidave t reja e t ndryshme me t cilat prballeshin vet
shoqrit individualiste q bn t lindnin idet liberale.
Ajo q kan t prbashkt gjith variantet e tradits liberale,
sht nj koncept i caktuar, qartazi modern n karakter, prsa i
takon njeriut dhe shoqris. Cilat jan elementet prbrs t ktij
koncepti? sht ai individualist, q do t thot se pohon parsin
morale t personit prkundrejt pretendimeve t dolloj
kolektiviteti shoqror; ai barazitar (egalitarian), duke qen se u
jep t gjith njerzve t njjtin status moral dhe mohon q
dallimet prsa i takon vlers morale t qenieve njerzore t ken
t bjn me rendin ligjor apo politik; ai universalist, q afirmon
unitetin moral t qenieve njerzore duke i dhn nj rndsi
dytsore shoqrive t caktuara historike apo formave kulturore;
dhe ai meliorist, q afirmon mundsin e korrigjueshmris dhe
t prmirsimit t t gjitha institucioneve sociale dhe
marrveshjeve politike. sht ky koncept i njeriut dhe shoqris
q i jep liberalizmit nj identitet t qart q shkon prtej

kompleksitetit e shumllojshmris s madhe q ekziston brenda

tij. Ska dyshim se ky koncept liberal ushqehet nga shum
burime t dallueshme q shpesh madje jan dhe n kundrshtim
me njri-tjetrin, t kulturs europiane, dhe se mishrimi tij
konkret historik ka marr forma t ndryshme. Ai i detyrohet
dika Stoicizmit dhe Kristianizmit, sht frymzuar nga
skepticizmi dhe nga nj siguri fideistike e zbulimit hyjnor dhe
ka lartsuar fuqin e arsyes, edhe pse n rrethana t tjera, sht
prpjekur t nnmoj pretendimet e arsyes. Ve ksaj, tradita
liberale ka krkuar vlefshmri ose prligjje n shum filozofi t
ndryshme. Morali liberal dhe pretendimet politike jan bazuar
n teorin e t drejts natyrore t njeriut sa her q kan qen
mbrojtur nga thirrjet pr nj teori utilitare t sjelljes, duke
krkuar mbshtetje si nga shkenca ashtu edhe nga feja. S fundi,
si do rrym tjetr e sotme mendimi, liberalizmi ka prftuar
nuanca t ndryshme n seciln prej kulturave t ndryshme
kombtare n t cilat ka pasur nj jet t qndrueshme. Gjat
gjith historis s tij, liberalizmi francez ka qen shum i
ndryshm nga liberalizmi anglez, liberalizmi n Gjermani
gjithmon ka hasur probleme unike dhe liberalizmi amerikan,
megjithse i detyrohet shum mendimit dhe praktiks angleze
dhe franceze, shum shpejt prftoi veori t reja t vetat.
Nganjher, historianit t ideve dhe lvizjeve mund ti duket q
nuk ka vetm nj liberalizm, por shum t till, q lidhen me
njri-tjetrin vetm nga njfar ngjashmrie brenda familjes.
Pr gjith diversitetin e pasur historik q liberalizmi i jep
investigimit historik, do ishte e gabuar t supozonim q
shumllojshmrit e liberalizmit nuk mund t kuptohen si

variacione n nj kompleks t vogl temash t veanta.

Liberalizmi prbn nj tradit t vetme, dhe jo dy ose m shum
tradita t ndryshme, apo nj sindrom t hallakatur idesh. Kjo
ndodh pikrisht n saj t katr elementeve q prbjn
konceptin liberal t njeriut dhe shoqris q prvijuam m lart.
Kto elemente jan prpunuar dhe riprcaktuar, marrdhniet e
tyre t ndrsjella jan rirenditur dhe prbrja e tyre sht
pasuruar n shum faza t historis s tradits liberale dhe n nj
shumllojshmri kontekstesh kombtare dhe kulturore ku shpesh
u sht dhn nj interpretim shum specifik. Por pavarsisht
nga variabiliteti i tij historik, liberalizmi mbetet nj pikpamje
integrale, komponentt kryesor t t cilit nuk jan shum t
vshtir pr tu specifikuar, duke mos qen thjesht nj bashkim i
lirt lvizjesh dhe pikpamjesh t cilat paskshin njfar
ngjashmrie q vjen nga prkatsia n t njjtn familje. Vetm
kshtu mund ti identifikojm Xhon Lokun dhe Imanuel Kantin,
Xhon Stjuart Millin dhe Herbert Spenserin, J. M. Kejnsin dhe F.
A. Hajekun, Xhon Rolsin dhe Robert Nozikun, si mishrues t
degve t ndara t nj familjeje t prbashkt. Karakteri i
liberalizmit si tradit e vetme, identiteti i tij si koncept ngulmues
por i ndryshueshm i njeriut dhe shoqris, sht i vrtet edhe
nse, si do t parashtrohet m von, ka qen subjekt i nj
kputjeje t madhe, kur n shkrimet e Xhon Stjuart Millit

liberalizmi klasik i hapi rrugn liberalizmit modern ose

revizionist t kohve tona.