Rilindja Kombëtare – një epokë e re historike

Rilindja si epoka e artw e historisw europiane,u ngjiz nga nevoja e shoqwrisw pwr tu zhvilluar,
nga vrulli, me tw cilwn mendja njerwzore po pwrpiqej tw shkwpuste vargonjtw e errwsirws
mendore. Ndaj Rilindja europiane pati nje themel tw frotw mbi tw cilin u mbwshtet: Lirinw e
njeriut! Kuptimi mbi Lirinw wshtw padyshim i gjerw, shumplanwsh dhe mjaft i
dwshirueshwm.Errwsira mesjetare, qw e kishte mbajtur tw ndryshur kwtw liri brwnda
manastireve, befas u gjend e sulmuar nga drita qw vetw kwto manastire prodhuan. Mendjet e
ndritura e drejtuan vwmwndjen jo vetwm ndaj mjedisit, ndaj natyrws por edhe ndaj vetevetes,
duke sjellw kwshtu njw nevojw tw madhe pwr njw rilindje te vetw NJERIUT!

Cdo tw thotw tw Rilindwsh? Mos vallw shoqwria po kwrkonte ti rikthehej etapave tw para tw
“ndricimit” tw saj? Mos vallw kwrkonte tw rikthehent 3000 vitetet para krishtiti kur
“qytetwrimi” egjiptian apo indian ishin nw kulmet e tyre? Apo mos vallw ti rikthehej shkwlqimit
tw antikitetit greko-romak tw shekujve 5-tw para krishtit? Çfarw synonte kjo Rilindje? Ndoshta
pak nga tw dyja, por sigurisht asnjerwn prej tyre. Dhe ishte fillimi i shekullit te XV-tw. Rilindja
europiane kwrkonte tw shkulte errwsirwn qw kishte zwnw rrwnjw nw mwndjen njerwzore, tw
hapte rrugwn pwr pak dritw.Ndaj Rilindja ishte nw vetvete “ndricuese”, iluministe. Pa kwtw
dritw, shoqwria nuk do tw shihte ku ti hidhte hapat e saj.Dhe kwtw mund ta bwnte vetwm nw
njw formw: duke sjellw nw mwndjen e gjithsecilit LIRINW! Liria ishte era e fortw e njw eopke
tw re, ishte era qw do tw largonte retw e zeza tw mesjetws. Liria, ishte nw rradhw tw parw Liria
e mendjes! Njeriu i lodhur nga bindja dhe nwsnhtrimi, i lodhur nga harresa ndaj vetes, kishte
nevojw tw kuptonte “pse-nw” e gjithckaje. Edhe tw kwsaj gjendjeje.Abelardi i madh, brenda
mureve te manastiit do tw thoshte: Gjejeeeeeeeeeeeee

Me termin Rilindje zakonisht nwnkuptohet epoka kryesore historike nw zhvillimin e

qytwtwrimit europian, ose tw themi agimi i shoqwrisw sw sotme. Pavarwsisht debateve mbi
kronologjine e kwsaj pwriudhe , pavarwsisht kwnvwshtrimeve tw ndryshme nw lidhje me tw,
pwrcaktimi i epokws sw Rilindjes si epka kryesorw qw solli zhvillimin e qytwtwrimit
perwndimor, mbetet e padebatuar.Pavarwsisht se shekujt e 15-tw dhe 16-tw janw shekuj tw

1
Rilindjes shekulli i 17-tw dhe ai i 18-tw patwn dukshwm efektet e shtrirjes sw asaj qw u nw
kujteswn historike tw popujve u quajt Rilindje.

Pra ishte e kuptueshme qw Rilindja europiane tw niste me betejwn ndaj asaj qw e kishte mbajtur
tw ngwrthyer lirinw, Kishws! Dhe pse nw tw vwrtetw, Kisha ishte nw vetvete njw institucion
demokratik, ku aftwsia, inteligjenca dhe meritokracia sundonin nw hierarkinw e saj,ajo e kishte
burgosur lirinw. Lufta ndaj kishws ishte beteja e madhe mes Zotit dhe njeriut! Nw kwtw betejw
Rilindja cliroi njeriun! Prandaj Rilindja europiane konsiderohet, mw sw pari, si clirim i arsyes
njerwzore. Dhe kur njeriu arrin tw arsyetojw, kuptopn thelbin e vetvetes, kupton botwn qw e
rrethon dhe sigurisht nuk wshtw mw ai i pari.Qw tw rilindwsh mw parw duhet tw ndricosh
mwndjen sepse pa aftwsine e tw kuptuarit tw asaj qw bwn nuk mund tw ecwsh pwrpara.
Iluminizmi i parapriu kwshtu Rilindjes sw madhe europiane. Njeriu clirohet kwshtu nga
“minoranca ku ai vetw e kishte futur veten” , do tw thoshte filozofi i madh gjerman E Kant.
Iluminizmi e mwsoi njeriun tw dilte nga gjendja e minorancws, ku ai vete ishte fajtor dhe tw
mwsonte tw servirte intelektin e tij nw mwnyrw tw tillw, qw nwpwrmjet tw arsyetuarit racional,
tw arrinte nw nje reagim racional.Po çfarw wshtw kjo “minorancw”? Dhe Kanti nuk harron tw
na kujtojw atw qw pwrbwn errwsirn shekullorw tw mesjetws: paaftwsia pwr tw vwnw nw punw
intelektin, pa ndihmwn e dikujt tjetwr!

Ndaj Rilindja synonte nw njw farw mwnyre tw rilindwte vetw njeriun. Por mw parw ai duhet tw
kuptonte se “Çfarw duhet tw njohw? Çfarw duhet tw shpresojw? Çfarw duhet tw bëjw?Ja pse
filozofia kantiane e konkludon nw kwto tri momente gjithw filozofinw e iluminizmit.

Lufta kundwr fesw u konsiderua si nevoja e parw e domosdoshme e clirimit tw njeriut, e gjetjes
sw vetvetes, dhe e veprimit tw tij. Dhe kur Nicja do tw thoshte “Zoti vdiq! Kishte ardhur
vwrtetw momenti i kwsaj “vdekjeje” nw arsyen pothuaj civilizuese tw shoqwrisw europiane. A
ishte e mirw kjo? Sot mund tw ndajmw mendime tw ndryshme. Ka prej syresh qw pwrpiqen tw
argumentojnw se ndoshta kjo “vdekje” e Zotiti, solli prapwsirat e mwdha tw europws borgjeze.
Sipas tyre, nwse nuk do kishim treguar kwtw egwrsi ndaj Zotiti dhe fesw, euopa nuk do kishte
kaluar kaq trauma tw mwdha... Ndoshta! Ka tw tjerw qw e konsiderojnw kwtw çlirim arritjen
mw tw madhe tw qytwtwrimit europian, tw atij qytetwrimi qw e bwri Europwn aq tq dwshiruar
dhe tw adhuruar nga e gjithw bota! Sipas tyre, kwta vargonj tw kwputur, sollwn lirinw e
mendimit dhe veprimit. Europa pa kwtw shkwputje nuk do tw ishte EUROPE!... Ndoshta!

2
Sidoqoftw, beteja pwr mwndjen njerwzore i dha mundwsi tw jashtwzakonshme shoqwrisw
europiane tw ecte pwrpara. Liria nw fillim dhe mw tej dwshirat dhe nevojat e mwdha pwr
zhvillim, bwnw qw epoka e Rilindjes ti japw botws zbulimet mw tw mwdha nw shkenca. Tw
krijojw mundwsi tw jashtwzakonshme pwr “nwnshtrimin” e natyrws nwpwrmjet njohjes sw saj.
Pa kwtw zhvillim sot nuk do tw kishim as televizorin e as celularin tonw tw preferuar. Pa kwtw
zhvillim ne do ti mbanin sytw nga qielli, por pa mundur tw wndwrronim se njw ditw do tw ishim
banorw tw tij fizik dhe jo shpritwrorw!

Por jo vetwm kaq. Pas Lirisw, njeriu e kuptoi se sa e rwndwsishme ishte pwr tw, barazia. Madje
pwr 500 vitet e ndryshimeve tw mwdha, europianwt e kishin kuptuar se tw gjitha ndryshimet qw
ndodhnin çonin ujw tek ajo ndjenja e brwndwshme, tunduese deri nw vetsakrifikim, ideja e
barazisw. Mesjeta me hierarkinw e saj kishtare, por dhe arsitokratike, ishte mbwshtetur
twrwsisht nw pabarazinw!Tokwvili, ky brilant mendimtar, ky dashnor i demokracisw, e quante
barazinw, si pasion shumw tw mw fuqishwm se pasioni i lirisw.”Barazia, krejt natyrshwm u jep
njerwzve shijen e sintitucioneve te lira. Ndwrsa liria nuk lidhet pwrjashtimisht me asnjw
gjendjndje sociale. Kwshtu ajo nuk mund tw jetw dwshira kryesore dhe e vazhdueshme e
njerwzve tw kohrave moderne”.Barazia, kjo ndjenjw e pamwshirshme e njerwzve tw revoltuar
pwr drejtwsi, u shndwrrua nw Rilindjen europiane nw yllin polar tw Lirisw. Revolucioni frances
i 1789 vuri para shoqwrisw njw artikulim sa tw ri aq edhe tw lashtw:” Liri, Barazi, Vllazwri”.Ja
pra si Demokracia, mori pamjen e njw shtylle tjetwr qw u ngrit mbi Lirinw. Barazia e shanseve,
wshtw shtylla e artw e ngrehinws demokratike, qw dhe pse u la me gjak nw praktikwn
robespjerane, swrish u lartwsua si simbol i popujve tw lirw.Liria dhe barazia erdhwn nw Europw
me njw zhdwrvjellwsi mendore tw shkwlqyer, por mbi tw gjitha me njw veprim tw
pakthyeshwm. Sot Europa wshtw kwtu pwr tw na treguar pikwrisht madhwshtinw e asaj epoke
qw u quajt Rilindje e qw pwrgatiti erwn e Demokracisw!

Filozofia dhe politika e Rilindjes europiane.

Rilindja nuk rilindi thjeshtw dhe vetwm njeriun si individ. Sikundwr e thamw, rilindja solli njw
rikoncpetim tjetwr tw bashkwsisw sw individwve, konceptin social tw tyre. Shoqwria njerwzore
tashmw pwrbëhej nga individw tw lirw qw bashpunonin, bashkqeverisnin dhe bashorjentoheshin
drejt sw ardhmes. Rilindja kishte risjellw nw njw opsion krejtwsisht tw ri, njeriun si “kafshw
sociale” Dy tendenca u kryqwzuan nw kwtw Rilindje: historia, pra dwshira dhe nevoja pwr tw

3
kuptuar mekanizamt nwpwrmjet tw cilave njeriu kishte evoluar dhe jusnatyralizmi, i cili
ndihmonte tw kuptoje nevojwn pwr riorganizimin e shoqwrisw mbi bazat e origjinws sw vet
natyrore.Tw shkrira nw filozofinw politike, Rilindja gjeti dhe nxorri nw kye tw mendimit tw vet,
neplatonizmin dhe stoicizmin mesjetar.Neoplatonikwt nw kwrkimin e tyre historik, kishin
mbrritur sw brwndwshmi drejt idesw sw “unit”, dhe pwr stoikwt e mesjetws, rregulli natyror
shoqwrohej nga dy pamje; nga njwra anw Zoti dhe nga tjetra; arsyeja njerwzore. Nw rrugwtimin
historik, padyshim qw Makiaveli gjeti metodwn pwr t shtruar rrugwn ndryshe, me synimin jo tw
ecjes, por tw vrapimit twpalodhur mbi tw.Makiaveli solli nw njw mwnyrw sa tw pafajshme aq
edhe tw nevojshme idenw e rikthimit nw parim, rikthimit nw origjinw. A nuk kishin bwrw
kwshtu dhe romakwt e lashtw kur u kwrkonin qytetarwve tw tyre tw rikthenin sytw e mendjes
tek origjina e tyre politike? A nuk e mbajtwn gjallw idenw e shtetit duke treguar se njeriu
qwndron nw natyrwn e tij si dhe qwninet e tjera, duke respektuar “tw fortin”? Makiaveli kuptoi
pikwrisht fillin historik tw Shtetit tw Romws, pwr tw kuptuar globalizmin e idesw se ligjet e
natyrws veprojnw dhe nw shoqwri. Por intuita e njeriut tw provincws, qw dyshon nw tw
shkuarwn pwr tw parw nw sy realitetin, e çoi kwtw njeri tw zakonshwm drejt njw ideje tw
jashtwzakonshme: historia pwrswritet, por asnjwherw nw tw nwjtwn mwnyrw! Kjo do tw
thoshte se Makiaveli duke studiuar historinw kishte kuptuar se individi politik( Princi) duhej tw
kuptonte qw sjellja e tij duhej tw diktohej nga njohja e ligjeve tw natyrws, dhe kuptimi i njw
“filli” qw lidhte ngjarjet nw histori.Njeriu nuk e di se ku e çdon hostoria, por ama ai duhet tw
dijw se cili wshtw vendi i tij nw tw, veprimtaria e tij,identiteti i tij nw kwtw rrugwtim historik.
Me naivitetin e njw fwmije qw thotw tw vwrtetwn kur tw tjerwt nuk duan ta dwgjojnw,
Makiaveli ,tregoi se realiteti wshtw ky qw jetojmw e tw cilin duhet ta kuptojmw pwr veten tonw.
Politika reale, kriojoi kwshtu shtratin pwr tu ngjizur aktiviteti politik, si pjesmarrje e njerwzve
nw tw.

Jusnatyralizmi, u mor mw shumw me shtetin, me institucionet e tij. Nevoja pwr tw kuptuar

thelbin e shtetit, atw thelb qw i jep forcw e vlerw cdo qeverisje, jusnatyralistwt u pwrpoqwn ta
bwjnw duke u ndalur tek forca e shtetit. Mesjeta solli nw krye idetw e famshme tw Tomas Morit
dhe Bodinit . Por nwse tw flisje pwr lirinw e individit ishte e vwshtirw por jo e pamundur, tw
flisje pwr historinw e rrugwtimit tw tij dhe nevojwn e kuptimit tw kwtij rrugwtimi, ishte
domosdoshmwri e pranueshme dhe e justifikueshme, tw flisje pwr shtetin nuk ishte e lehtw.
Tomas Mori e” pagoi” kwtw me kokwn e tij, kur haptazi guxoi ti kundwrvihej Henrikut tw VII-

4
tw. Duke i dhwnw mw shumw krahw fantazisw se sa arsyes, por i bindur se e vwrteta nuk mund
tw ishte Henriku, ai “krijoi” njw qytet tw tijin, ku dwshira dhe fantazia e thurur me mjeshtwri
nga njw mwndje gjeniale, krijuan njw “parajsw” toksore tw njw shteti idealsit, tw mbwshtetur
nw tolerancwn fetare dhe arsyen!Zhan Bodini i dha shtetit njw formw mw tw plotw, qw sipas tij,
duhej drejtuar nga sa mw shumw familje. Bodini i jep kwshtu formwn e vet Republikws.

Ndaj Rilindja europiane , me rrwnjwt nw mesjetw, u ngrit si Liri jo vetwm pwr individin, por si
Liri dhe pwr shoqwrinw e me padyshim, kwto shoqwri ishin ndarw nw popuj tw ndryshwm. Kjo
Rilindje lulwzoi si aty, ku “toka” ishte e denjw pwr ta ushqyer, dhe nw “toka” mw pak pjellore.
Fara e Rilindjes, ku mw shpejt e ku mw vonwm dha frytet e saj nw tw gjithw kontinentin e
vjetwr. Revolucionet qw pasuan, si nw industri ashtu dhe nw politikw, do tu mundwsonin
popujve tw riogranizoheshin, duke u kthyer nw legjendat e origjinws sw tyre gjuhwsore,
kulturore, e mjedisore. Kwshtu lindwn kombet e bashkw me to dhe shtetet kombe . Qytetwrimi
perwndimorw ishte i denjw tw priste njw riogranizim tw tillw. Si na thotw W.Reinhard” kombi
dhe ndwrgjegja kombwtare ishin dukuri qw u shfaqwn sw fundmi e qw u mbwshtetwn nga
barazia e origjinws , qw u bazuan mbi bashkwsinw gjuhwsore e fetare, mbi zotwrimin e njw
territori tw caktuar, mbi historinw e pwrbashkwt e mbi ndenjat kolektive; kombi nw thelb
mblodhi sw brwndwshmi popullin dhe e paraqiste atw si vlerwn mw tw lartw, nw kuptimin e
instancws sw fundit”.

Lindja e shteteve me bazw kombin, ishte arritja mw e madhe e Europws sw njw sistemi tjetwr
politik, ekonomik e social.

Shqipwria dhe Rilindja europiane

Nw kohwn kur popujt e tjerw tw Europws, gjetwn rrugwn e tyre tw krijimit tw kombeve, kur
suedwzwt bwnw Suedinw,francezwt bwnw Francwn , anglezwt Britaninw e kwshtu me rradhw
shqiptarwt ishin nwn sundimin e perandosiw Osmane.Ballkani, kjo pjesw magjepse e bukrive tw
Europws, pwrpwlitej nwn vargonjtw e zaptimit osman. Kwta vargonj, mbanin lidhur mesjetwn
nw Ballkan. Ballkani, i trazuar nga popuj tw ndryshwm por i shtwrnguar tw qwndronte aty
politikisht, i ndodhur nw nw mesin e Rilindjes , sigurisht qw do tw pwrfshihej nga kjo
rilindje.Por nuk mund tw kishte Rilindje pa shkwputur kwta vargonj. Vetwm çlirimi nga zaptimi
osman do tw mundwsonte njw Rilindje tw vwrtetw pwr popujt e Ballkanit.Sistemi mesjetar

5
feudal, qw sundonte nw tw gjithw kwtw pjesw tw Europws lindore, dhe pse nw grahmat e fundit,
nuk lejonte asnjw mundwsi reale pwr zhvillim. Sistemi ekonomik, politik e social i tregut, ishte
modeli tjeter qw ofronte Perwndimi dhe qw garantonte Liritw. Ndaj Ballkani dhe popujt qw
bwinin pjesw nw tw, kishin detyrwn imediate; shkwputjen nga Perandoria Osmane.

Shekulli i XIX-tw dwshmoi pikwrisht kwtw nevojw . Popujt e Ballkanit nw njw proces gati
zinxhir, filluan Lwvizjet dhe i revolucionet kombëtare, që ndoqën njëri-tjetrin dhe që çuan në
çlirimin e shumicës së popujve të këtij gadishulli nga vargonjtw e Perandorisë Osmane dhe në
formimin e shteteve të pavarura.Serbia, Greqia, Bullgaria e Rumania pas shkwputjes nga kjo
Perandori, ecwn nw rrugwn e zhvillimit ekonomik e kulturor me ritmin qw krijonte vetw sistemi.
Po shqiptarwt?

Tw ndodhur nw njw mjedis gjeopolitik tw shkelqyer, shqiptarwt ndanin me prezencwn e tyre

Perwndimin nga Lindja. Nw kufijtw mes dy “botwve” shqiptarwt mbetwn gjatw tw dyzuar.

Për një varg rrethanash të brendshme e të jashtme, Shqipëria ishte vendi i fundit në Ballkan që u
shkëput nga Perandoria Osmane dhe që shpalli pavarësinë kombëtare. Se cilat ishin kwto
rrethana, se cfarw e kushtwzoi kwtw zhvillim tw ngadalshwm tw shqiptarwve, do tw na e
shpjegojnw ata qw e shkruan me mendjen dhe veprwn e tyre epokwn e Rilindjes shqiptare.

Vecori tw Rilindjes shqiptare.

Eshtw qartazi e kuptueshme qw Rilindja shqiptare do tw kishte nw thelbin e vet problemin

kombwtarw, ndaj dhe Rilindja do tw merrte karakteristikat e njw Rilindje Kombetare. Kjo do tw
thoshte se i gjithw mendimi e mw tej veprimi i rilindasve shqiptarw tw fokusohej nw disa
drejtime;

-Idealizimin e historisw dhe tw figurave tw mwdha historike. Rilindja si dhe ne Europw do

duhej tw gjente pikat e rikthimit nw origjinw pwr tw ngritur vlerat e njw ideje apo kauze. Ndaj,
rikthimi me pwrmasa gati mitike tw figurave kombwtare, ku sigurisht figura e Skenderbeut zinte
vendin e parw, tw shndwrrohej nw “kalin” e madh tw betejws historike.

- Mitizimi i mjedisit. Ngritja e ndwgjegjes kombwtare kwrkonte para sw gjithash krijimin e njw
ndjenje tw pwrbashkwt mbi atw copwz tw tokws qw duhej tw quhej Shqipwri.Arsyet se pse
rilindasve tanw iu desh tw shkruanin poezitw mw tw mrekullueshme pwr natyrwn shqiptare,

6
kanw tw bwjnw me nevojwn qw shqiptarwt( nw ndryshim nga popujt e tjerw) patwn pwr ta parw
vendin si “njw tw twrw “. Duke njohur nga afwr veprwn e rilindasve do ta kuptojmw mw mirw
kwtw kwrkesw tw kohws.

-Idealizimi i gjuhws shqipe. Kombet e qytetwruara kishin vwnw nw themelin e qytetwrimit tw

tyre kulturwn dhe kulturw pa njw gjuhw tw shkruar nuk egziston. Mungesa e shkrimit tw gjuhws
shqipe, ishte njw ndwr arsyet e prapambetjes sonw shoqwrore.

-Idealizimi i tw qwnurit shqiptar, si njw element krenarie. Krijimi i ndjenjws kombwtare

kwrkontw para sw gjithash si element tw bashkimit dhe ndjenjat kolektive. A nuk kishte bwrw
kwshtu dhe Perwndimi nw Rilindejn e tij. Ndaj shqiptarwt kishin nevojw pwr tu bashkuar nw
ndjenja tw brwndwshme dhe kwtw mw sw miri e bwnte idealizmi i tw qwnurit “shqiptar”.

-Njohjen e trashwgimisw sonw kulturore nw botwn e qytetwruara. Nw luftwn pwr

organizimin e kombit, rilindasit kuptuan se kishin nevojwn e madhe tw “hapjes” . Shqiptarwt ,
duhej tw ishin “tw pranishwm” nw kulturat e Perwndimit, por kjo nuk bwhej vetiu. Lipsej
studiuar e mwsuar nw kwto vende pwr tw shkruar me gjuhwn e tyre njw histori tw njw populli
pa gjuhw. Dhe kjo ishte njw ndwrmarrje shumw e madhe.

Nwse do na duhej tw pyesnim se a wshtw Rilndja shqiptare njw pjesw dhe pse e vonuar e
Rilindjes europiane, do tw thosha pa frikw, PO. Dhe pse nw dukej kjo Rilindje i ngjan mw
shumw njw beteje kombwtare pwr çlirim se sa njw Rilindje , sikundwr jemi mwsuar ta shohim
Rilindjen europiane. Por, nw thelbin e vet, Rilindja shqiptare ka po tw njwjtwn filozofi si dhe
Rilindja e madhe, ka filozofinw e Lirisw, tw ndricimit tw arsyes por dhe tw zhvillimit. Dhe pse
e detyruar nga historia, tw siellej si Lwvizje kombwtare, Rilindja Shqiptare prodhoi po atw
produk,t qw prodhoi Rilindja Euripiane: Lirinw dhe Demokracinw.

Pak histori

Në shek.XIII-XIV, shekuj Europa pwrgatitej pwr ndyshimin e madh, në Shqipëri dalloheshin dy

zona me zhvillim e me drejtim të ndryshëm ekonomik: ultësira bregdetare dhe fushat e
brendshme pjellore, që kishin arritur një shkallë të lartë të zhvillimit të feudalizmit dhe ku fshati i
qëndrueshëm bujqësor (villa, horion) përfaqësonte tipin kryesor të vendbanimit, si dhe zona
malore, ku veprimtaria kryesore ishte blegtoria dhe punimi i tokës përbënte një veprimtari

7
ndihmëse. Viset malore kishin qenë tradicionalisht vatra të fshatarësisë së lirë. Megjithatë, në
shekujt XIII-XIV edhe këtu vihet re dëpërtimi i marrëdhënieve feudale. Procesi i diferencimit
shoqëror kishte nxjerrë në krye të tyre krerët e vendit, në duart e të vilëve qenë grumbulluar
bagëtitë dhe pjesa më e madhe e tokave të punueshme. Pushteti qendror u kishte dhënë këtyre
krerëve edhe funksione të pushtetit shtetëror, duke i njohur si përfaqësues e ndërmjetës të tij në
marrëdhëniet me banorët e viseve malore. Në fillim të shek. XIV, mjaft nga këta krerë të malësive
e kishin shtrirë pushtetin e tyre nga malësitë, në drejtim të fushave rreth e rrotull. Kështu Skurajt
e malësisë së Tiranës kishin zënë, nga mesi i shek.XIII, një pjesë të fushës së Tiranës, që mori
emrin "Skurie" pikërisht prej tyre. Po ashtu Muzakajt e Oparit shfaqen nga fundi i atij shekulli
edhe si zotërues tokash në fushën e Korçës dhe në ultësirën perëndimore, që filloi të quhej
Muzakja (Muzeqe) qysh nga fundi i shek.XIV. Ndryshe nga malësitë, në zonat e ulëta fushore
marrëdhëniet feudale u zhvilluan në formën e tyre klasike. Aty njiheshin dhe funksiononin të
gjitha institucionet feudale, si institucioni i pronës në formën e pronësisë së plotë (bashtinë) ose
të kushtëzuar (pronjë), institucioni i vasalitetit, i imunitetit etj. Në shek.XIII-XIV këto vise po
shkonin drejt njësimit të formave të pronës feudale. Prona feudale e kuzhtëzuar (pronja) u bë e
trashëgueshme; ajo shitej e blihej dhe u çlirua nga detyrimet ndaj kryezotit. Një gjë e tillë çoi në
fuqizimin ekonomik e politik të klasës feudale, por e keqësoi më tej gjendjen e fshatarëve
bujkrobër, mbi të cilët feudali ushtronte tashmë një pushtet absolut e të pakontrolluar. Krahas
detyrimeve në natyrë e në të holla, bujqit duhej të kryenin edhe punë angari për feudalin. Kjo
ësthë një nga arsyet që në këtë kohë vihet re një lëvizshmëri e madhe e popullsisë fshatare që
braktiset fshatin e vet për t'u strehuar në qytet ose në zotërimet e feudalëve të tjerë. Qendrën e
vendbanimit fshatar e përbënte vendbanimi i feudalit, që zakonisht ishte një kullë e fortifikuar, e
ngritur në një vend nga ku mund të zotërohej territori.

Proceset e reja, që u shfaqën në jetën politike e kulturore të Shqipërisë në dhjetëvjeçarët e parë

të shek. XIX, shënuan fillimin e epokës së Rilindjes Kombëtare Shqiptare, e cila zë një periudhë
të tërë historike, shtrihet nga vitet 30-40 të atij shekulli dhe deri në Shpalljen e Pavarësisë së
Shqipërisë më 1912.

Gjuha dhe kultura materiale e shpirtërore e shqiptarëve, të formuara gjatë shekujve të parë të
historisë së shqiptarwve e të konsoliduara veçanërisht në shekujt e mesjetës, mbetën një faktor i
rëndësishëm, që shprehte njësinë etnike të popullit shqiptar, që shtrihej në një territor kompakt,

8
dikur më të gjerë, por tashmë i rrudhur gjatë dyndjeve të popujve në Ballkan. Ky territor
përputhej përafërsisht me truallin e banuar në lashtësi nga paraardhësit e tyre, ilirët e Jugut.
Epoka e Rilindjes solli përparime të mëdha në kulturën e shqiptarëve e në radhë të parë në
lëvrimin e gjuhës shqipe, e cila ishte dëshmi e bashkësisë së shqiptarëve, tipari themelor i kombit
shqiptar, nyja qendrore që bashkonte gjithë shqiptarët, pa dallim krahine e feje. Në gjuhën
shqipe u theksuan prirjet për afrimin e varianteve letrare të dy dialekteve (të veriut e të jugut)
dhe u hodhën themelet e gjuhës letrare shqipe. Konsolidimi i shqiptarëve si komb i bashkuar
shtroi si kërkesë të domosdoshme lëvrimin e mëtejshëm të gjuhës shqipe, kapërcimin e
prapambetjes në shkrimin e shqipes, të trashëguar nga shekujt e sundimit osman, që u shpreh në
përpjekjet për vendosjen e një alfabeti të njëjtë dhe në zhvillimin gjatë shek. XIX të një letërsie të
gjerë artistike, didaktike e publicistike. Gjatë Rilindjes u hodhën themelet e letërsisë dhe të
kulturës së sotme shqiptare në tërësi. Në fundin e atij shekulli kultura e re kombëtare nuk ishte
më aspiratë, por përbënte, me breza të tërë shkrimtarësh, mendimtarësh, publicistësh e
dijetarësh të fushave të ndryshme, një realitet, i cili kishte provuar katërcipërisht identitetin e
përveçëm kulturor të popullit shqiptar, si edhe vitalitetin e forcën e tij krijuese kulturore.

Përveç kësaj, mbi bazën e kulturës popullore, me variantet e nënvariantet e shumta, morën
shtrirje të gjerë mbarëshqiptare elemente të rëndësishme të fushës materiale e shpirtërore, të
mënyrës së jetesës, të veshjeve, të veglave të prodhimit, të ndërtimeve, të krijimtarisë artistike (të
folklorit etj.), të cilat u bënë pronë e përbashkët e gjithë popullit.

Në zhvillimin e mëtejshëm të kombit dhe të nacionalizmit shqiptar, si në çdo vend tjetër, ndikuan
edhe ndryshimet që ndodhën në jetën ekonomike të Shqipërisë qysh në shek. XVIII e sidomos në
shek. XIX. Në këtë periudhë, kur zhvillohet procesi i shthurjes së mëtejshme të feudalizmit dhe i
lindjes së ekonomisë së tregut, kur forcohen lidhjet e komunikacionit, ato ekonomike e tregtare
ndërmjet qytetit e fshatit dhe ndërmjet qyteteve, si edhe ato ndërkrahinore, kur formohet një treg
i përbashkët kombëtar dhe zgjerohen lidhjet tregtare të Shqipërisë me shtetet evropiane, vendin e
ndjenjave të izolimit e të partikularizmit të ngushtë, krahinor e provincial, e zunë ndjenjat e
interesave të përbashkët të të gjithë kombit e të territoreve të banuara prej tij. U rrit roli i
qyteteve, jo vetëm si qendra të administratës osmane, por edhe si qendra të jetës ekonomike e
politike të Shqipërisë.

9
Këto zhvillime, që ndodhën gjatë Rilindjes, sollën forcimin e ndërgjegjes kombëtare te
shqiptarët, që u shpreh me vetëdijen e tyre të përbashkët për përkatësinë në të njëjtën etni, në të
njëjtin komb, komb që jetonte në një territor të përbashkët, që kishte prejardhje, gjuhë, zakone,
formim shpirtëror, kulturë e histori të njëjtë dhe që dallohej nga të tjerët. Këto elemente kishin
fituar qëndrueshmëri si rrjedhim i qëndresës shekullore të popullit shqiptar për t’i mbrojtur nga
pushtuesit e huaj e sidomos nga ata osmanë; ato u ruajtën e u trashëguan nga shqiptarët edhe në
epokën e Rilindjes.

Gjatë Rilindjes lindi dhe u zhvillua ideologjia e re kombëtare, e cila, duke u ngritur mbi ndarjet
krahinore e fetare, shprehte aspiratat jo më të krahinave të veçanta, por të të gjithë Shqipërisë
dhe të të gjithë shqiptarëve. Thelbin e saj e përbënte lufta kundër shtypjes kombëtare, jo vetëm
me mjete materiale, të armatosura, por në radhë të parë me ato intelektuale, me idetë që
argumentonin të drejtën e natyrshme njerëzore të popullit shqiptar për të qenë i lirë e i pavarur
kombëtarisht. Ashtu si te popujt e tjerë, kjo do të arrihej vetëm me formimin e një shteti kombëtar
e të veçantë shqiptar. Këto ide, të përhapura gjerësisht në rrethet e kulturuara brenda e jashtë
vendit nëpërmjet librave e shtypit, u futën dora-dorës edhe në mendjet e njerëzve të thjeshtë,
ndihmuan në formimin te populli shqiptar të ndërgjegjes së përbashkët kombëtare, e cila
mishëronte vullnetin e gjithë kombit.

Rilindja ishte një lëvizje e gjerë, që tërhoqi në jetën politike të gjitha forcat shoqërore të popullit
shqiptar dhe që kishte rrënjë të thella historike. Ajo u zhvillua në një truall të përgatitur nga
kryengritjet popullore, që nuk u ndërprenë gjatë katër shekujve të robërisë osmane dhe që
drejtoheshin kundër kësaj robërie. Gjatë këtyre lëvizjeve ishte formuar te shqiptarët ndjenja e
kombësisë, e identitetit dhe e individualitetit të tyre të veçantë përballë sundimtarëve të huaj. Por
këto lëvizje, edhe pse kishin karakter çlirimtar, mbetën prej fillimit deri në fund lëvizje të
veçuara e të palidhura ndërmjet tyre. Epoka e Rilindjes krijoi kushtet për bashkimin e tyre, për
t’i kanalizuar ato në hullinë e lëvizjes kombëtare. Megjithatë, lëvizje organizativisht të veçuara e
pa lidhje me njëra-tjetrën pati edhe gjatë Rilindjes. Ato dëshmonin se ndërgjegjja kombëtare nuk
kishte arritur ende kudo pjekurinë në shkallën e duhur. Konsolidimi i ndërgjegjes kombëtare
kaloi përmes një rruge të vështirë, duke kapërcyer prirjet e lokalizmit, të separatizmit patriarkal
feudal, të trashëguara nga e kaluara. Të zhvilluara në rrethanat e reja, që u krijuan në shek.
XIX, këto kryengritje të shtresave të ndryshme të popullsisë morën tipare të reja, filluan të

10
karakterizohen nga ndjenja e bashkësisë së interesave të të gjithë shqiptarëve kundër
sundimtarëve osmanë. Ato u shkrinë dora-dorës në lëvizjen e përgjithshme kombëtare dhe u bënë
pjesë e saj.

Rilindja solli elemente të reja edhe në organizimin e drejtimin e lëvizjes çlirimtare shqiptare,
duke e ngritur atë në një shkallë më të lartë. Nga kuvendet e besëlidhjet krahinore e
ndërkrahinore, që drejtonin veprimet e përbashkëta luftarake në shkallë të gjerë, u kalua në
formimin e organizatave udhëheqëse mbarëshqiptare, që drejtonin lëvizjen në shkallë kombëtare,
siç qenë Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878-1881) e Lidhja Shqiptare e Pejës (1899-1900) gjatë
shek. XIX, si dhe komitetet kombëtare në fazën e fundit të Rilindjes. Themelimi i organizatave të
tilla udhëheqëse diktohej si nga shtrirja e njëkohshme e lëvizjes në mbarë trevat shqiptare, ashtu
edhe nga karakteri i përgjithshëm kombëtar i objektivave të saj gjatë Rilindjes.

A kishte Rilindja shqiptare filozofinw e saj politike?

Rilindjet nuk bwhwn me programe, por realizohen nwpwrmjet tyre. Rilindja shqiptare , me
mbiemrin e saj “kombwtare”; me patjetwr do tw realizohej ne dhjetra programe, tw shkruara e tw
pashkuara, nw dhjetra takime, organizime dhe veprime. Qwllimi mbetej i palwvizshwm: krijimi i
shtetit shqiptar! Dhe e gjitha kjo nuk vinte nw njw truall bosh nuk lindwn nga hiçi por patwn
rrjedhwn e gjatw nw kohrat e mwparshme.

Përpjekjet e para (pas atyre të periudhës së Skënderbeut, në shek. XV) për shkëputjen e
Shqipërisë nga sundimi osman dhe për formimin e një shteti shqiptar u bënë në vigjilje të epokës
së Rilindjes, në fundin e shek. XVIII dhe në fillimin e shek. XIX, kur u formuan dy pashallëqet
shqiptare, ai i Shkodrës në veri (1771-1831) dhe i Ali pashë Tepelenës në jug (1787-1822).
Megjithatë, këto dy pashallëqe, për një varg arsyesh të brendshme e të jashtme, nuk arritën të
bashkoheshin (siç bënë Principata e Moldavisë dhe ajo e Vllahisë më 1859-1861) dhe të
themelohej kështu, më herët se në vendet e tjera të Ballkanit, një shtet autonom shqiptar.
Shqiptarët i shfaqën përsëri prirjet e tyre për t’u shkëputur nga Stambolli dhe, kur krerët e Jugut
formuan, më 1828, Lidhjen Shqiptare, deklaruan se do të luftonin kundër Greqisë vetëm po të
rrezikohej Shqipëria dhe jo Turqia. Kështu ata nxorën pothuajse krejtësisht Shqipërinë e Jugut
nga kontrolli i Portës së Lartë. Ata kërkuan të vendosnin në vilajetin e Janinës një administratë

11
të tillë civile, e cila t’u njihte të drejta të barabarta gjithë banorëve të këtij vilajeti, shqiptarëve e
grekëve, myslimanëve e të krishterëve. Bashkëkohësit shihnin në këto qëndrime të krerëve
shqiptarë të Jugut prirjet nacionaliste, madje edhe synimin e tyre për pavarësi dhe për t’u
shkëputur nga Perandoria Osmane, gjë që mund të arrihej nëse do të ishte vendosur një lidhje e
ngushtë ndërmjet tyre dhe Pashallëkut të Shkodrës, i cili shtrihej në atë kohë pothuajse në gjithë
Shqipërinë e Veriut. Për shkak të pavendosmërisë së vetë krerëve feudalë shqiptarë, që i
trëmbeshin shkëputjes nga Perandoria Osmane, ky bashkim nuk u arrit dhe Shqipëria humbi
atëherë mundësinë për të hedhur poshtë robërinë osmane.

Programi kombëtar i Rilindjes Shqiptare nuk lindi menjëherë në formën e tij të plotë. Fillimet e
tij u hodhën nga mendimtarët e shquar shqiptarë, intelektualët rilindës në vitet 30-40 të shek.
XIX. Ata përpunuan dora-dorës idetë për të drejtat e kombit shqiptar, i plotësuan me ato
iluministe për shkollën e gjuhën shqipe dhe në përgjithësi për kulturën kombëtare, si edhe me
kërkesat për zhvillimin ekonomik të Shqipërisë. Edhe lëvizjet e para të viteve 30-40 të atij
shekulli, që u shtrinë pothuajse në të gjitha trevat shqiptare, si dhe idetë e tyre për një
administrim të veçantë për tokat shqiptare, për drejtimin e tyre nga vetë shqiptarët, madje, siç u
kërkua gjatë kryengritjes së viteve 1843-1844, për një organizim të tillë të Shqipërisë si ai i
shteteve fqinje, kishin karakter çlirimtar, shënuan një hap përpara drejt programit autonomist.
Me rritjen e lëvizjes kombëtare në vitet 70 të shek. XIX dhe veçanërisht në periudhën e Lidhjes
Shqiptare të Prizrenit (1878-1881), u përpunua në mënyrë të plotë programi kombëtar i Rilindjes
Shqiptare për sigurimin e autonomisë territoriale-administrative dhe të pavarësisë së vendit nga
sundimi i Perandorisë Osmane, i cili u pasurua e u zhvillua më tej në fundin e shek. XIX dhe në
fillimin e shek. XX nga organizatat e tjera politike mbarëshqiptare. Në këtë program, ideologët
rilindës, në përputhje me kohën e me rrethanat, përcaktuan rrugët nëpërmjet të cilave populli
shqiptar, ashtu si fqinjët e tij ballkanas, do të arrinte të formonte shtetin e vet kombëtar e të
bashkuar. Organizimin e shtetit shqiptar rilindësit e mendonin në të dyja format, të autonomisë
dhe të pavarësisë. Autonomia dhe pavarësia janë konceptuar gjithmonë si dy etapa të zgjidhjes
së çështjes shqiptare, të lidhura ngushtë me njëra-tjetrën. Por për një varg arsyesh, që kishin të
bënin më shumë me rrethanat e jashtme ndërkombëtare, por edhe me raportin e forcave
shoqërore e politike brenda vendit, platforma e autonomisë territoriale-administrative të
Shqipërisë mbizotëroi gjatë gjithë Rilindjes, deri në nëntorin e vitit 1912.

12
Shteti autonom shqiptar, nën sovranitetin e Perandorisë Osmane, vlerësohej nga mendimtarët
rilindës si një organizim i përkohshëm e kalimtar, për të shkuar, në kushte më të favorshme
ndërkombëtare drejt një shteti plotësisht të pavarur. Autonomia territoriale-administrative
krijonte mundësitë që të ngriheshin institucionet juridike-politike dhe strukturat ekonomiko-
shoqërore, që do të shërbenin si mbështetje për rendin shtetëror të pavarur, i cili do të vendosej
sapo të krijoheshin kushtet e përshtatshme. Kjo ishte rruga që kishin ndjekur drejt pavarësisë
edhe disa shtete të tjera ballkanike; ishte e natyrshme që shqiptarët të merrnin parasysh edhe
përvojën e tyre.

Por në rastin e shqiptarëve kërkesa e autonomisë u kushtëzua, në një shkallë të konsiderueshme,

nga një varg arsyesh të karakterit ndërkombëtar. Rilindësit mendonin se autonomia territoriale-
administrative e Shqipërisë, nën sovranitetin e sulltanit, do të ishte një zgjidhje më e pranueshme
për Portën e Lartë, sesa ajo e pavarësisë dhe e shkëputjes së plotë të Shqipërisë nga Perandoria
Osmane. Ata e shikonin autonominë si një masë që mund të pajtohej edhe me politikën e status
quo-së së Perandorisë Osmane, të ndjekur nga Fuqitë e Mëdha. Një administrim autonom i
Shqipërisë do t’u priste rrugën lakmive pushtuese të shteteve të reja ballkanike, të shfaqura qysh
në vitet 40 të shek. XIX. Duke siguruar njohjen zyrtare nga Porta e Lartë dhe nga Fuqitë e
Mëdha të të drejtave të shqiptarëve mbi trojet e tyre dhe të përkatësisë së tyre etnike shqiptare,
autonomia territoriale-administrative e Shqipërisë nën sovranitetin e Perandorisë Osmane do të
shmangte, sa të ishte e mundur më shumë, rrezikun e copëtimit dhe të aneksimit nga shtetet
fqinje. Organizimi i Shqipërisë si një njësi e veçantë shtetërore autonome, qoftë edhe brenda
Perandorisë Osmane, do të mënjanonte gjithashtu rrezikun e identifikimit të saj me këtë
Perandori, kur kjo të shthurej dhe zotërimet e saj të ndaheshin ndërmjet shteteve ballkanike.

Rilindja europiane ishte rilindje e paqtw, me ide, art, muzikw, shkencw, sepse ishte mw
sw pari rilindje e shpirtit dhe mendjes njerwzore.K y clirim vjen qetwsisht nw dukjen e vet, por
sigurisht jo pa pengesa, jo pa ashpwrsi. Por pavarwsisht kwsaj, rilindja europiane tw pwrkund
nwn qetwsinw e bukurisw dhe madhwshtisw sw vet deri sa kupton se prej kwsaj rilindje njerezi
dalin mw tw cliruar dhe pwr rrjedhojw mw tw ndryshuar. Dhe kur njeriu ndryshon nw sensin e
qwllimit tw tij, kupton para sw gjithash pozicionin qw ai ka nw shoqwri. A nuk ishte ky qwllimi
tjetwr, herw i “fshehtw” e herw i hapur, i Rilindjes europiane? Sigurisht. Ndaj dhe kur njeriu
kupton vendin e tij nw shoqwri, “lwviz”,” kwrkon”, vepron”, pwr tw qenw aty ku ka pushtet.

13
Pikwrisht kwtu qetwsia ja le vendin “betejave” pa tw cilat nuk do tw kishim Demokraci! Eshtw e
kuptueshme qw dhe Rilindja shqiptare, e cila e kishte tw shumfishtw objektivin e vet, nw
qwllimin e afwrt, kishte pasojwn e e Rilindjes europiane, krijimin e shtetit.! Pra Rilindja
shqiptare synonte krijimin e shtetit, por tw njw shteti, qw njwkohwsisht duhej formuar dhe
cliruar ;, krijimi pwrmes çlirimit! Dhe nuk ka ndodhur nw botw, qw njw vend apo njw popull
tw fitonte lirinw e tij politike, tw clirohej nga njw zaptues, pushtues “Armik”, pa Luftw! Ndaj
Rilindja shqiptare na shfaqet sa e paqtw nw misionin e saj, aq luftarake,( nw kuptimin e parw tw
kwsaj fjale).Rilindja shqiptare vjen pak e “ndryshme” nga Rilindja europiane, vjen me “Pushkw
e Penw”. 2 P-ja do tw mbetej simbol i historisw sw vonw tw shqiptarwve dhe simbol i brezave
tw mw vonshme.

Askush nuk mund tw mendojw as nw fantazinw mw tw cmendur qw poetwt e Rilindjes tw

hidhinin krahwqafw dhe pushkwn pwr tw luftuar! Por rilindasit shqiptar u “detyruan historikisht”
tw jenw tw tillw, poetw e luftwtarw, shkencwtarw dhe kryemngritws, artistw dhe kryetrima!!
Rilindja dhe Levizja Kombwtare u shjkrinw nw njw.

Rilindja shënoi një hapje ndaj kulturës përparimtare botërore nga më të mëdhatë që kishte njohur
kultura shqiptare deri atëherë. Ishte koha kur kombi shqiptar vendosi lidhje më të dendura me
idetë dhe kulturën përparimtare të popujve të tjerë, përfitoi nga thesari i kulturës së Perëndimit
dhe sidomos nga Rilindja Evropiane, nga iluminizmi i saj. Pikërisht nën ndikimin e këtyre
faktorëve të rinj u formuan mendimtarët, ideologët dhe iluministët shqiptarë të epokës së
Rilindjes.

Rilindja, edhe pse ishte në thelb një lëvizje ideore, karakterizohej gjithashtu nga veprime të
armatosura të shtresave më të gjera të popullsisë kundër sundimtarëve osmanë. Rilindësit më të
përparuar e vlerësuan lëvizjen e armatosur si një mjet të domosdoshëm për të siguruar të drejtat
kombëtare dhe për çlirimin e vendit. Këto lëvizje të armatosura, që ndoqën njëra-tjetrën, gjatë
shek. XIX dhe fillimit të shek. XX, nisën me kryengritjet kundër reformave të Tanzimatit në vitet
30-40 e vazhduan deri te kryengritjet e mëdha të viteve 1910-1912, që çuan në Shpalljen e
Pavarësisë së Shqipërisë.

14
Forcat shoqërore të lëvizjes kombëtare

Rilindja europiane u mbars brwnda manastireve pwr tu bwrw pjesw e mendimit aristokratik tw
kohws. Mw vonw kjo Rilindje , kapwrtheu gardhet e kohws pwr tu bwrw pjesw e mendimit tw
borgjezisw sw re, tw inteligjencws sw saj e pwr tu pwrthithur nga masa e madhe e njerwzve tw
Revolucionit. Por gjithsesi nw formimin e shteteve kombe, sigurisht, ishte borgjezia ajo qw vuri
vulwn e interesave tw saja.

Rilindja shqiptare u mbars nw mwndjen e individwve tw pakwt e tw shkolluar nw shkollat e

Botws e tw prejardhur nga njw fwmijwri e shtrirw nw kthetrat e prapambetjes sw gjithanshme
ekonomike, kulturorw, sociale e politike. Kjo do tw thoshte se baza klasore e kwsaj lwvizje do
tw ishte padyshim ajo pjesw e shoqwrisw e lidhur mw ngushtwsisht me tw rene, pra: trgewtarwt,
zejtarwt e medhenj dhe pjesa e shkolluar e kwsaj borgjezie,. Kwta do tw pwrbenin fillimisht,
bazwn e gjerw sociale mbi tw cilwn do tw ngrihej Rilindja kombwtare shqiptare.

Në një vend si Shqipëria, ku bujqësia vijonte të mbetej sektori kryesor i ekonomisë, forcën më të
madhe ekonomike e shoqërore e përbënin pronarët çifligarë, të lidhur me pronën mbi tokën, por
edhe me ekonominë e tregut. Ndryshe nga pronarët e mëdhenj me origjinë feudale, që
përfaqësonin një shtresë konservatore, e cila përgjithësisht mbështeste sundimtarët osmanë,
çifligarët, edhe pse nuk kishin një fizionomi shoqërore homogjene, as pikëpamje politike të
njëjta, ndjenin domosdoshmërinë e shndërrimeve ekonomike e politike në vend.

Nga mesi i shekullit tw XIX-tw rreziqet qw i kanoseshin cpwtimit tw trojeve shqiptare ishin nw
rritje. Perandoria Osmane e ngwrthyer nga problemet e brwndshme qw sa vinin e po tregonin
nevojwn e njw Revolucioni brwnda vetw kwsaj Perandorie, nuk arrinte dot tw mbronte tokat e
cifligarwve tw mwdhnj shqiptar. Ndaj dhe pakwnaqwsia nga kwta tw fundit, nw drejtim tw
Perandorisw, po vinte nw rritje. Grupe të veçanta të kësaj force shoqërore u përfshinë në
programin kombëtar shqiptar dhe luajtën një rol të dukshëm në lëvizjen kombwtare shqiptare në
epokën e Rilindjes. Fshatarët pronarë, që përfaqësonin 5/6 e popullsisë agrare, i ndien më tepër
se çdo shtresë tjetër pasojat rrënimtare të centralizimit të pushtetit perandorak osman dhe, njëlloj
si forcat e tjera shoqërore, rrezikun e pushtimit të tokave të tyre nga shtetet fqinje dhe pasojat e
politikës së këtyre shteteve për copëtimin e atdheut. Prandaj ata morën pjesë aktive në luftën
kundër sundimtarëve të huaj osmanë, si edhe për mbrojtjen e tërësisë territoriale të vendit

15
Për bashkimin politik të të gjitha forcave shoqërore të kombit, krahas rrezikut të jashtëm, ndikoi
edhe një faktor tjetër, me karakter politik dhe ekonomik, siç ishte zbatimi i reformave (i
Tanzimatit) në vitet 30-40 të shek. XIX. Tanzimati, krahas ndryshimeve në marrëdhëniet agrare,
në administratë dhe në legjislacionin e Perandorisë Osmane, solli për shqiptarët dy rrjedhoja:
zëvendësimin e drejtuesve të administratës lokale (që vinin nga paria shqiptare) me funksionarë
turq, të cilët u vendosën në krye të administratës civile e ushtarake të Shqipërisë, dhe shtimin e
shtypjes ekonomike e kombëtare mbi popullsinë. Të dy këta faktorë e zgjeruan bazën shoqërore
të lëvizjes kombëtare .

Njw lwvizje kombwtare ushtarake, ka nwvojw pwr ushtri. Ka nevojw pwr ushtarw. Por kur nuk
ka shtet, sigurisht qw nuk ka ushtri. Ndaj Rilindasit krijuan grupet e armatosura ku bwnin
pjesw dhe vetw. Kwto grupe nw fillim me pak njerwz, u shndwrruan shpejt nw ceta tw
armatosura tw cilat drejtoheshin nga Komitete tw pwrbwrw nga mendjet e ndritura tw Rilindjes
shqiptare.

Lëvizja kombëtare, me objektivat e saj themelorë, me luftën për çlirimin e Shqipërisë nga robëria
e huaj dhe për ruajtjen e tërësisë së territoreve të saj, ishte një front i gjerë, i cili bashkoi
shumicën dërrmuese të forcave shoqërore të vendit.

Karakteri demokratik i Rilindjes

Liria si qwllim kryesor, sikundwr e sqaruam mw parw, risolli nw mwndjen e shqiptarit lirinw
kombwtare mw fort se cdo llojw lirie tjeter. Por pikwrisht ky fakt nuk mund tw mos çonte ujw
nw mullirirn e demokracisw.

Lëvizja Kombëtare Shqiptare e periudhës së Rilindjes pati përgjithësisht tipare demokratike e

antifeudale. Nw se do tw shikojmw kahun e levizjes do tw dallojmw qartazi se ajo drejtohej
kundër ideologjisë së prapambetur mesjetare të sundimtarëve osmanë dhe kundër administratës
së tyre shtypëse. Përgjithësisht programi politik i Rilindjes frymëzohej nga parimet demokratike
të revolucioneve të Evropës Perëndimore, në të cilat disa nga mendimtarët rilindës kishin qenë
pjesëmarrës të drejtpërdrejtë.

16
Lufta kundër zgjedhës nacionale osmane për krijimin e një shteti të pavarur, që përbënte synimin
themelor të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ishte në vetvete një masë demokratike, e cila i dha
asaj një përmbajtje të përgjithshme demokratike. Përmbushja e këtij objektivi do t’i hapte rrugën
zhvillimit ekonomik e kulturor të vendit. Përveç kësaj, lëvizja kombëtare drejtohej kundër një
force të caktuar shoqërore, kundër parisë gjysmëfeudale turko-osmane (me sulltanin në krye), që
kishte pushtetin politik dhe shtypte e mbante të robëruar popullin shqiptar e ata joturq në tërësi.
Kjo luftë, që i shkaktoi goditje të njëpasnjëshme gjithë sistemit ekonomik e politik gjysmëfeudal
osman, e dobësoi atë dhe sundimin e tij në Ballkan, i dha lëvizjes së Rilindjes Shqiptare një
karakter antifeudal.

Por, në një kuptim më të gjerë, fryma antifeudale e demokratike shfaqet në gjithë përmbajtjen e
Rilindjes Shqiptare, në ideologjinë dhe në programin e saj, në lëvizjen kulturore, në luftën për
lirinë e shkollës e të shkrimit shqip dhe në kërkesat programatike të organizatave kombëtare e të
kryengritjeve shqiptare, që synonin ta fusnin vendin në rrugën e përparimit ekonomik e kulturor.

Rilindja shqiptare dhe Feja

Nwse Rilindja europiane betejwn e parw e pati me Kishwn, kjo sepse Kisha ishte arsyeja
kryesore e mbajtjes sw errwsirws sw gjatw mesjetarae, errwsirw kjo qw shfaqej nw tw gjitha
hapsirat e jetws sw njeriut, dhe Rilindja shqiptare nuk do tw quhej e tillw, pa njw betejw me
fenw.

Por, Lëvizja Kombëtare Shqiptare u zhvillua në rrethana të tjera shoqërore dhe në një kuadër
tjetër fetar. Në Shqipëri çifligarët ishin me kombësi shqiptare dhe në pjesën më të madhe me fe
myslimane, pra me të njëjtën fe që kishte shumica e popullsisë së vendit. Për më tepër, një pjesë
e tyre u përfshi në lëvizjen kombëtare. Përveç kësaj, edhe rrethet borgjeze, që morën pjesë në
lëvizje, pjesërisht ishin vetë pronarë tokash dhe si rrjedhim bashkëpunuan me çifligarët. Nga ana
tjetër, shumica e fshatarëve, që u rreshtuan në luftën për çlirimin kombëtar, ishin fshatarë të lirë
individualë të zonave malore e kodrinore. Ata nuk ishin nën varësinë social-ekonomike të
pronarëve çifligarë, por vuanin nga shtypja e shtetit osman. Prandaj, këta fshatarë( individualë)u
ngritën kundër kësaj shtypjeje të rëndë ekonomike e politike të Portës së Lartë, kundër politikës
së egër fiskale, kundër shërbimit të detyrueshëm e të gjatë ushtarak, kundër shpërdorimeve të

17
qeveritarëve dhe të derebejve që bashkëpunonin me ta për çlirimin e vendit. Fshatarësia, në
përgjithësi, i drejtoi armët edhe kundër çifligarëve e parisë gjysmëfeudale, por në ato raste kur
këta bashkëpunuan hapur me sunduesit osmanë dhe me ushtrinë e tyre që dërgohej për shtypjen e
kryengritjeve.

Në zbehjen e konflikteve sociale dhe të luftës për tokën ndikoi edhe një faktor tjetër i natyrës
politike. Në kushtet kur në Shqipëri sundonte një regjim mesjetar e despotik pushtues, me tiparet
më të shëmtuara të dhunës ekonomike e politike (siç ishin taksat e rënda, diskriminimi politik, që
arrinte deri në mohimin e vetëqenies së kombit shqiptar, ndalimi i mësimit të gjuhës amtare
shqipe në shkolla, mungesa e të drejtave më elementare njerëzore, madje edhe masakrimi i
popullsisë shqiptare me anën e ekspeditave ndëshkimore), dilnin në plan të parë kontradiktat
nacionale midis popullit shqiptar dhe sundimtarëve osmanë. Në këto rrethana nuk mund të
shtroheshin për zgjidhje problemet ekonomiko-shoqërore të luftës kundër shtypjes
gjysmëfeudale, duke përfshirë edhe çështjen agrare, të tokës;. Nuk qe e rastit qw Rilindja mori
tërësisht karakterin e një lëvizjeje që duhej të zgjidhte në radhë të parë, çështjen më të mprehtë
politike, atë kombëtare, të zhdukte robërinë osmane, duke krijuar një shtet autonom ose të
pavarur shqiptar. Si rrjedhim, aspiratat ekonomiko-shoqërore të fshatarëve dhe posaçërisht ato
për tokën nuk u përfshinë në programet e Rilindjes.

Megjithatë, lufta e fshatarësisë dhe e vegjëlisë së qytetit kundër sistemit të rëndë shtypës
ekonomik e politik osman dhe në radhë të parë kundër taksave e detyrimeve të tjera, kundër
diskriminimit në lëmin politik, të arsimit e të kulturës, kishte karakter shoqëror e antifeudal. Kjo
e përforcoi edhe më shumë kontradiktën kombëtare dhe i dha përmasa të gjera bazës sociale të
lëvizjes rilindëse.

Iluminizmi

Iluminizmi ka qenë një lëvizje e borgjezisë evropiane në periudhën e përgatitjes dhe të kryerjes
së revolucioneve të shek. XVIII-XIX. Ai drejtohej kundër rendit feudal dhe kulturës së tij,
kundër obskurantizmit mesjetar e të gjitha formave të ideologjisë së prapambetur dhe përpiqej
për përhapjen e arsimit e të diturisë. Jehona e këtij iluminizmi të vendeve evropiane, ashtu si ajo
e ideve të mëdha të Revolucionit francez të 1789-s dhe të revolucioneve të 1848-s që tronditën

18
Evropën, u ndie edhe në Shqipërinë e atëhershme, u pasqyrua në ideologjinë dhe në programin e
Rilindjes Shqiptare. Shumë nga udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (në mënyrë të
veçantë ideologët e Rilindjes) ishin frymëzuar nga këto ide përparimtare të revolucioneve
evropiane dhe patën nxjerrë mësime prej tyre. Të panumërt ishin gjithashtu shqiptarët, madje
edhe disa nga rilindësit e njohur, që kishin marrë pjesë në revolucionet kombëtare të shteteve
fqinje, në ato grek, rumun e serb, si edhe në revolucionet e vendeve të Evropës. Këta u bënë të
ndërgjegjshëm se idetë e këtyre revolucioneve duhej të përhapeshin e të përqafoheshin edhe nga
shqiptarët.

Përhapja e dijeve, e arsimit dhe e kulturës kombëtare, që përbënte një nga drejtimet kryesore të
Rilindjes e të iluminizmit shqiptar, vlerësohej nga mendimtarët rilindës si një nevojë që shtronte
zhvillimi ekonomik, shoqëror e kulturor i vendit, si një kusht i domosdoshëm i përparimit
material e shpirtëror të kombit shqiptar. Rilindësit e kuptuan këtë nevojë historike dhe
iluminizmi i tyre i shërbente plotësimit të kësaj kërkese të shoqërisë shqiptare. Përhapja e
kulturës dhe e arsimit kombëtar do të ndihmonin në emancipimin e popullit shqiptar nga
fanatizmi, prapambetja, intoleranca e nga dasitë fetare, të mbjella nga sundimtarët osmanë.

Por iluminizmi shqiptar kishte disa tipare dalluese në krahasim me atë të vendeve të tjera, duke
përfshirë këtu edhe vendet fqinje, që diktoheshin nga gjendja e kombit shqiptar në Perandorinë
Osmane dhe nga politika e saj diskriminuese. Duke zbatuar parimin fetar në përcaktimin e
përkatësisë etnike të popullsisë, qeveria osmane nuk e njihte kombësinë shqiptare, të cilën e
ndante, sipas besimit fetar, në tri pjesë, që ajo i quante të ndryshme: myslimane, ortodokse dhe
katolike. Si pasojë, sipas sistemit mesjetar e obskurantist të “miletit” (të kombësisë), të vendosur
nga sulltanët osmanë, për turqit myslimani shqiptar, si i çdo kombi tjetër, ishte turk, ortodoksi
grek e katoliku latin (italian).

Në përputhje me këtë parim, që mohonte qenien e shqiptarëve si një komb i vetëm, Porta e Lartë
nuk lejoi të hapeshin në Shqipëri shkolla shqipe, por vetëm shkolla turke, greke, italiane ose
austriake. Prandaj, përhapja e arsimit dhe e kulturës kombëtare u bë një nga çështjet themelore të
Rilindjes ndryshe nga ç’ndodhi, p.sh., në tokat greke e të kombeve të tjera ballkanike të
Perandorisë Osmane, ku popullsisë i njihej e drejta të arsimohej në gjuhën e vet. Në këto kushte
iluminizmi shqiptar nuk mund të mbetej thjesht një lëvizje kulturore.

19
Iluminizmi e veçanërisht lëvizja për shkollën e për kulturën shqiptare mori karakter politik,
sepse :

-Drejtohej kundër ideologjisë së prapambetur obskurantiste, ku përfshiheshin edhe ato ide

konservatore klerikale, që mbështeteshin në interpretimin qëllimkeq të dogmave të veçanta të
doktrinave fetare të të gjitha besimeve.

-Ajo drejtohej kundër politikës tradicionale të asimilimit e të turqizimit të shqiptarëve, që ndiqte

prej shekujsh Perandoria Osmane. Me karakterin e saj kombëtar shkolla dhe përgjithësisht
kultura e Rilindjes u mbyllte dyert rrymave ideologjike shkombëtarizuese ngado që të vinin.

-U bë armë e fuqishme e luftës çlirimtare.

-Në fazën e fundit të saj, nga gjithë pjesët përbërëse të kulturës shqiptare, mori përparësi
zhvillimi i kulturës politike, që u dha tonin dhe frymën patriotike gjithë përbërësve të tjerë.

Shkolla kombëtare që kërkonin rilindësit e që kishte për qëllim arsimimin në gjuhën shqipe,
duhej të ishte laike, të bëhej një vatër kulture, që të plotësonte nevojat e zhvillimit ekonomik e
shoqëror të vendit dhe, njëherazi, një vatër e atdhetarisë dhe e bashkimit kombëtar të
shqiptarëve. Rrjedhimisht, kërkesat për shkollën dhe për letërsinë shqipe nuk kishin karakter
thjesht kulturor.. Gërshetimi i shumanshëm i veprimtarisë kulturore-arsimore me veprimtarinë
politike përbën një nga veçoritë e iluminizmit të Rilindjes Shqiptare dhe të lëvizjes kombëtare të
asaj periudhe.. Me rritjen e ngarkesës politike të kulturës në fundin e shek. XIX dhe në fillimin e
shek. XX u forcua roli i shtypit dhe sidomos i publicistikës, jo vetëm me numrin e madh të
botimeve brenda e jashtë vendit, por edhe me përmbajtjen kryesisht atdhetare. Fryma patriotike u
ndje edhe në letërsinë artistike, duke i dhënë asaj një angazhim më të madh e më të drejtpërdrejtë
në lëvizjet e mëdha politike të kohës, në luftën për çlirimin kombëtar.

Duke përhapur në popull arsimin dhe përgjithësisht kulturën në gjuhën shqipe e me frymë
atdhetare, rilindësit synonin të shpejtonin zgjimin e tij kombëtar, të ndihmonin në ngritjen e
mëtejshme të ndërgjegjes politike dhe të arrinin aftësimin e shqiptarëve për një jetë shtetërore të
pavarur. Kjo lëvizje u bë pjesë e pandarë e luftës për çlirimin kombëtar dhe pati jo vetëm
ushtarët, por edhe dëshmorët e saj. Me këtë mision të shkollës e të kulturës shqiptare shpjegohet
edhe lufta që u bënë atyre dhe atdhetarëve rilindës Porta e Lartë, Patrikana greke e qarqet

20
shoviniste të shteteve fqinje, të cilat shihnin tek ato një pengesë të fortë për politikën dhe për
planet e tyre aneksioniste ndaj trojeve shqiptare.

Feja e shqiptarit wshtw shqiptaria

Pas katwr shekujsh sundimi otoma, shqiptarët hynë në historinë moderne të ndarë në tri besime
të ndryshme fetare: krahas feve të mëparshme ortodokse e katolike, të cilat i ruajti një pjesë e
popullsisë, u shtua edhe ajo myslimane, së cilës i përkiste tashmë shumica e shqiptarëve.

Shek. XIX bashkë me këtë ndarje fetare të popullsisë trashëgoi edhe peshën e rëndë të politikës
teokratike të sulltanëve osmanë, që vinte shenjën e barazimit midis fesë e kombësisë dhe e
trajtonte popullin shqiptar, me tri besime, të ndarë në tri kombësi të ndryshme. Kësaj politike i
bënë jehonë Patrikana greke e Stambollit, si dhe qarqet drejtuese të shteteve fqinje e kishat e tyre
respektive. Jeta shpirtërore (ndërgjegjja fetare) e besimtarëve shqiptarë sundohej nga tri
institucione fetare, tri shkolla dhe tri kultura të huaja. Këto institucione klerikale vareshin nga tri
qendra universale të huaja, nga Halifati sulltanor, Patrikana fanariote dhe Papati roman, prej të
cilave asnjëra nuk e përkrahte idenë e një shteti kombëtar shqiptar.

Sikundwr e shpjeguam , popullsia shqiptare nuk u nda në aq kombësi sa edhe fe. Ndërgjegjja
fetare nuk e errësoi dhe nuk e mbuloi asnjëherë ndërgjegjen e kombësisë shqiptare. Udhëtarët e
huaj të shek. XIX kanë vënë në dukje se, ndërsa nga pikëpamja fetare në përgjithësi ishte hapur
një hendek midis ortodoksit, katolikut e myslimanit të të njëjtit komb, te popullsia e Shqipërisë
mbizotëronte ndjenja e kombësisë. Ndërmjet elementëve të feve të ndryshme të vendit u ruajtën
lidhjet shpirtërore, ekonomike e shoqërore, madje edhe lidhjet familjare. Me këtë shpjegohet
prania e 1
sinkretizmit fetar të përfaqësuar nga “laramanët” (të krishterët e fshehtë), përhapja e
gjerë e bektashizmit me doktrinat e tij liberale dhe fakti që Shqipëria nuk njohu asnjëherë grindje
e luftëra fetare.

Megjithëse popullsia shqiptare i pati bërë ballë kësaj trysnie qindravjeçare dhe, siç shkruante
udhëtari anglez Th. S. Hjugs (Th. S. Hughes) në vitin 1820, e ruajti të paprekur ndjenjën e
kombësisë së vet, ndarja në tri fe të ndryshme e sidomos varësia e tyre nga institucione të huaja
klerikale dhe politika e përçarjes fetare, e ndjekur ndaj shqiptarëve, e vështirësuan bashkimin e

1
Sinkretizmi fetar eshte njw amalgamw, bashkim , pwrzierje e doktrinave, praktikave dheliturgjive fetare qw vijna
nga drejtime te ndryshme.

21
popullit shqiptar dhe u bënë pengesë në luftën e tij kundër zgjedhës së huaj për çlirimin
kombëtar. Përveç kësaj, Porta e Lartë, Patrikana greke prej nga vareshin kishat ortodokse të
Shqipërisë, si dhe fuqitë e tjera të huaja u përpoqën t’i përdornin fetë në Shqipëri si një mjet që i
shërbente politikës së tyre. Rrjedhojat negative, që vinin nga kjo ndarje fetare e shqiptarëve,
mund të shihen si një nga faktorët (pas atyre ekonomiko-shoqërorë), që përcaktuan ritmet disi të
ngadalshme të procesit të emancipimit politik dhe të zgjimit kombëtar të shqiptarëve.

Ndarja e popullsisë në tri besime dhe politika e përçarjes fetare që ndiqej ndaj saj, nuk mund të
mos shtronte përpara Lëvizjes Kombëtare Shqiptare disa detyra të veçanta, që nuk i ka njohur ajo
e vendeve të krishtere ballkanike. Feja e përbashkët, krahas ideve kombëtare, ishte një faktor që i
afronte shpirtërisht elementët përbërës të këtyre popujve ballkanikë dhe që shpejtoi bashkimin e
tyre kombëtar në luftën çlirimtare kundër sundimtarëve osmanë, të cilët ishin myslimanë. Meqë
popullsia e këtyre vendeve i përkiste të njëjtit besim fetar, udhëheqja e lëvizjes së tyre përfitoi
nga antagonizmi fetar me sundimtarët osmanë për ta përdorur kishën si forcë ideologjike dhe
agjitatore në lëvizjen çlirimtare. Ndërsa në Shqipërinë e shek. XIX, kur popullsia ishte e ndarë në
tri besime të ndryshme fetare dhe kur 3/4 e saj ishte myslimane, domethënë kishte të njëjtën fe
me sundimtarët osmanë, nuk mund të bëhej fjalë për këtë antagonizëm, të shtruar në rrafsh fetar.

Ishte e llogjikshme dhe reale qw e bashkimi i shqiptarëve në luftën çlirimtare do të arrihej

jashtë fesë, mbi fenë dhe vetëm i mbështetur në parimin e kombësisë. Rrjedhimisht lufta për
afirmimin e parimit të kombësisë, që ishte e përbashkët për të gjitha lëvizjet kombëtare
ballkanike, pati në Shqipëri veçoritë e saj, u ngrit jo vetëm jashtë fesë, por u drejtua njëherazi
kundër identifikimit të përkatësisë fetare të elementëve të ndryshëm të popullsisë shqiptare me
atë kombëtare dhe e zhveshi ndarjen fetare nga petku politik. Rilindësit bënë një punë
këmbëngulëse e të vështirë për të kapërcyer dasitë fetare dhe politikën përçarëse të sundimtarëve
osmanë e të Patrikanës së Stambollit, që identifikonin fenë me kombësinë. Ata luftuan gjithashtu
kundër çdo orvatjeje për ta shndërruar ndarjen fetare në përçarje politike-fetare.

Rilindja Kombëtare u ndesh edhe me konceptet fetare mbi kombin. Ideologjisë së panislamizmit,
të panortodoksizmit etj., që kishte gjetur mbështetje edhe në disa qarqe çifligare e borgjeze
turkomane e grekomane shqiptare dhe që identifikonte fenë me kombësinë, ajo i kundërvuri
iluminizmin e racionalizmin e vet e, në radhë të parë, konceptin mbi kombin shqiptar si një
kategori e veçantë historike, që ishte një dhe i pandarë, megjithëse u takonte tri besimeve fetare.

22
Iluministët e vendosën Rilindjen Kombëtare në një platformë të përparuar, bashkëkohëse dhe
jashtëfetare, në parimin e kombësisë, të shqiptarisë. Parimi “Feja e shqiptarit është shqiptaria”,
që përshkon një literaturë të tërë politike e artistike të periudhës së Rilindjes, ishte pa dyshim
afetar, por jo antifetar, një parim politik, që synonte bashkimin e shqiptarëve, pavarësisht nga
përkatësia e tyre fetare. Ky koncept i shqiptarisë si feja e shqiptarëve pushtoi gjatë epokës së
Rilindjes mendjet e zemrat e shqiptarëve, duke u bërë një forcë ideore, që bashkoi shpirtërisht e
mendërisht shqiptarët në luftën për çlirimin kombëtar.

Tradita historike

Rilindja trashëgoi nga shekujt e mëparshëm një pasuri të çmuar historiko-kulturore, me vlera
morale e politike, mbi të cilën ajo u mbështet dhe të cilën e zhvilloi më tej në një rrafsh të ri, me
një platformë të re ideologjike e politike. Ajo iu drejtua historisë dhe e përdori këtë trashëgimi
për të afirmuar të drejtën e popullit shqiptar për të jetuar i lirë e i pavarur. Rilindësit i kthyen sytë
nga e kaluara historike, jo vetëm pse kombi shqiptar, ashtu si kombet e tjera, merr prej andej
burimin e tij, por edhe për t’i vënë provat e lashtësisë së tij në shërbim të detyrave që qëndronin
para lëvizjes kombëtare. Cilat ishin kwto detyra? Sigurisht nw plan tw parw e mbi tw gjitha
qwndronte ndwrgjegja kombwtare, qw kishte nevojw tw ushqehej me fakte , pwr tw
vetndwrgjegjwsuar shqiptarin pwr individualitetin e tij historik, kombwtarw e politik.

Rilindësit e përdorën historinë si një mjet të fuqishëm në shërbim të kësaj çështjeje, si edhe për të
hedhur poshtë pohimet e atyre shteteve, të cilët, për të arritur më lehtë synimet e tyre
ekspansioniste ndaj Shqipërisë, ua mohuan shqiptarëve historinë. Rilindësit u fokusuan sidomos
nw gjetjen dhe sjelljen nw sytw e shqiptarwve dhe botws, origjinwn e lashtw të shqiptarëve. Me
dhjetra autorw tw huaj qw kishin shkruar pwr kwtw origjinw , u sollwn si shwmbj pwr tw
treguar se shqiptarwt ishin tw parwt nw Ballkan. Fokusi tjetwr ishte historia me Skwndwrbeun
dhe pas tij. Në rastin e parë ata u përpoqën të argumentonin e të përhapnin tezën mbi origjinën
pellazgjike ose ilire të popullit shqiptar dhe të provonin me këtë se shqiptarët janë ndër banorët
më të vjetër të Ballkanit, autoktonë dhe zotër të ligjshëm të truallit të vet, të cilin askush nuk
kishte të drejtë ta prekte. Në rastin e dytë, duke evokuar e duke pasqyruar gjerësisht në letërsi
epokën e Skënderbeut, luftën e tij ngadhnjimtare kundër ushtrive të Perandorisë së fuqishme

23
Osmane, rilindësit synonin të afirmonin vitalitetin e popullit shqiptar, aftësinë e tij për t’u
bashkuar politikisht dhe të drejtën për të formuar shtetin e vet kombëtar.

Nuk ishin vetwm shqiptarwt qw iu rikthyen historisw. Nw Ballkan kjo ishte dukuri gati jetike.
Qarqet politike serbe evokuan Perandorinë e Stefan Dushanit të shek. XIV, ato greke
Perandorinë Bizantine dhe ato bullgare Perandorinë Mesjetare të Borisit e të Simeonit. Sipas
tyre, shtetet serb, grek e bullgar ishin trashëgimtarë të perandorive përkatëse mesjetare dhe
rrjedhimisht kishin “të drejtën historike” të shtriheshin në kufijtë e dikurshëm. Mirëpo asnjë nga
këto perandori nuk shtrihej në gjithë Ballkanin ose në pjesën më të madhe të tij, të banuar si në të
kaluarën edhe në shek. XIX nga popuj të ndryshëm, që ishin zotër të trojeve ku jetonin.
Rrjedhimisht synimi për t’i rikrijuar ato, ishte shprehje e politikës ekspansioniste të këtyre
shteteve, dhe cenonte rëndë interesat e popujve ballkanik. Ky rikthim te historia me synim
nacionalizmin ekstrem, nuk mund tw mos bwhwj për luftëra ndërmjet vetë vendeve ballkanike.
Pra mund tw konkludojmw se ndwrsa popujt fqinje iu rikthyen historisw pwr tw rikrijuar
perandoritw e dikurshme, shqiptarwt iu rikhtyen historisw pwr tw garantuar identitetin e tyre
kombwtarw!

Përdorimi i traditës historike nga Lëvizja Kombëtare Shqiptare nuk kishte prirje të tilla
ekspansioniste. Shqiptarët nuk kishin formuar në të kaluarën ndonjë perandori, së cilës t’i
referoheshin mendimtarët e veprimtarët rilindës. Epoka më e ndritur, të cilën e evokuan
rilindësit, ishte ajo e Skënderbeut. Por kufijtë e shtetit të lirë e të pavarur shqiptar, të krijuar prej
tij në shek. XV shtriheshin në toka shqiptare, madje nuk i përfshinin të gjitha këto toka; ky shtet
lindi dhe qëndroi në truallin shqiptar dhe zhvilloi, derisa u shtyp, një luftë mbrojtëse kundër
agresionit osman.

Ndryshe nga ai i vendeve fqinje ballkanike, historicizmi i Rilindjes Shqiptare, argumentimi i

karakterit historik të përkatësisë etnike të trojeve shqiptare, shërbeu si mbështetje për bashkimin
politik të shqiptarëve dhe të territoreve të banuara prej tyre jo vetëm në të kaluarën, por edhe në
periudhën më të re, në shek. XIX.

Faktori ndërkombëtar

24
Lufta për çlirimin kombëtar, për formimin e një shteti të bashkuar shqiptar, ashtu si në vendet e
tjera të Ballkanit, edhe në Shqipëri nuk mund të zhvillohej jashtë ndikimit të Fuqive të Mëdha
dhe të raporteve ndërkombëtare të kohës.

Në shek. XIX Fuqitë e Mëdha e kishin vënë Perandorinë Osmane nën ndikimin e tyre, ishin bërë
tanimë një faktor i dorës së parë që përcaktonte fatin e saj dhe të zotërimeve të saj duke përfshirë
edhe ato ballkanike. Të bindura tanimë përfundimisht se kjo Perandori po shkonte drejt
shembjes së pashmangshme, këto shtete punonin për të forcuar më tej ndikimin në zotërimet e saj
dhe mbi shtetet që do të dilnin pas rrënimit të saj. Në këto rrethana, si lëvizjet kombëtare, ashtu
edhe procesi i formimit të shteteve nacionale, nuk mund të zhvilloheshin në mënyrë të pavarur
dhe jashtë ndikimit e vullnetit të Fuqive të Mëdha. Ashtu si këto lëvizje, edhe ajo kombëtare
shqiptare, ishin bërë pjesë e marrëdhënieve ndërkombëtare. Zgjidhja e çështjes kombëtare në
këto vende përcaktohej në një shkallë të konsiderueshme nga këto marrëdhënie ndërkombëtare.

Kështu, edhe pse patën shpërthyer në Serbi kryengritja e parë më 1804 dhe e dyta më 1815,
ndërsa në Greqi e në Rumani më 1821, këto vende u çliruan nga robëria osmane vetëm pas
disfatës që Turqia pësoi në Luftën ruso-turke të viteve 1828-1829, kur, sipas traktateve të paqes
ndërmjet Rusisë e Perandorisë Osmane, u njoh autonomia e principatës serbe dhe e Malit të Zi,
u përforcua autonomia e principatave të Vllahisë e të Moldavisë dhe u njoh pavarësia e Greqisë,
e cila u sanksionua edhe me Traktatin e Londrës të Fuqive të Mëdha më 1830. Edhe Bullgaria,
ndonëse u përfshi më 1876 nga një lëvizje kryengritëse kundër robërisë osmane, u shpall si
principatë autonome (pjesa veriore e saj) dhe si njësi shtetërore nën vasalitetin e sulltanit, me
emrin Rumelia Lindore (pjesa jugore), pas shpartallimit të Perandorisë Osmane në Luftën ruso-
turke të viteve 1877-1878 dhe pas Traktatit të Shën-Stefanit dhe atij të Berlinit më 1878.

Rol vendimtar ka pasur faktori i jashtëm edhe në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare, si dhe në fatin e
çështjes shqiptare në përgjithësi. Por, ndryshe nga vendet e tjera të Ballkanit, ndërhyrjet e këtij
faktori në Lëvizjen Kombëtare Shqiptare të periudhës së Rilindjes kanë qenë, me ndonjë
përjashtim, me rrjedhoja negative për zgjidhjen e çështjes shqiptare. Asnjë nga Fuqitë e Mëdha
nuk e mori nën sqetull çështjen shqiptare dhe nuk u angazhua për zgjidhjen e saj. Ky qëndrim
mospërfillës, madje edhe opozitar i shteteve evropiane ndaj çështjes kombëtare shqiptare, që do
të vazhdonte edhe pas Rilindjes, ndonëse ka qenë diktuar nga interesat e tyre të njohur politikë
dhe strategjikë në Ballkan dhe veçanërisht në Shqipëri, si edhe nga synimi për të ruajtur

25
ekuilibrin ndërmjet tyre, ka qenë përcaktuar edhe nën ndikimin e faktorit fetar. Dihet se afria e
besimit fetar ka nxitur jo vetëm Rusinë, ku identifikimi populist i kombit me fenë ishte më i
spikatur (“rus” kishte kuptimin “kristian” - i krishterë), por edhe Fuqitë e tjera të Mëdha
evropiane të përkrahnin lëvizjen kombëtare të popujve të krishterë të Ballkanit. Ndërkaq, lëvizja
kombëtare e popullit shqiptar, shumica e të cilit i përkiste fesë myslimane, përgjithësisht nuk ka
gëzuar një përkrahje të tillë edhe kur ka përjetuar kulmet e saj, madje të atilla që rrallë mund të
ndeshen edhe në vendet e tjera të Ballkanit, siç kanë qenë periudha e Lidhjes Shqiptare të
Prizrenit (1878-1881) dhe ajo e Kryengritjes së Përgjithshme të vitit 1912.

Por edhe Fuqitë e Mëdha, ndonëse përgjithësisht i sinkronizonin veprimet e tyre kur ndërhynin
në Perandorinë Osmane dhe posaçërisht në Shqipëri, nuk kanë mbajtur gjithnjë e të gjitha të
njëjtin qëndrim ndaj çështjes shqiptare. Janë të njohura sidomos qëndrimet e veçanta të Austro-
Hungarisë, e cila, edhe pse kur ishte fjala për ndërhyrjet në Perandorinë Osmane vepronte si një
nga gjymtyrët më të rëndësishme të koncertit të shteteve evropiane, punonte njëherazi për të
nxitur zhvillimin kulturor të shqiptarëve, që e shihte si një mjet për forcimin tek ata të ndjenjave
kombëtare. Kjo politikë diktohej, pa dyshim, nga interesat e saj ekonomikë e politikë në Shqipëri,
si vend me një pozicion të rëndësishëm në Adriatik, nga synimi i Vjenës për të shfrytëzuar për
këta interesa Lëvizjen Kombëtare Shqiptare. Në pragun dhe sidomos gjatë luftërave ballkanike
(1912-1913) Austro-Hungaria nisi të përkrahte në fillim idenë e vendosjes së një administrimi
autonom në Shqipëri e më pas, në periudhën e përgatitjes së Shpalljes së Pavarësisë, atë të një
shteti kombëtar shqiptar.

Ndërhyrja e faktorit të jashtëm në çështjen shqiptare ka qenë e shumëfishtë: krahas Fuqive të

Mëdha në lëvizjen shqiptare ndërhynin jo vetëm me mjete propagandistike e diplomatike, por
edhe me agresionin e hapur ushtarak, edhe shtetet fqinje (Serbia, Greqia dhe Mali i Zi). Duke
filluar nga vitet 30 të shek. XIX, këto shtete ndiqnin një politikë ekspansioniste për pushtimin e
tokave shqiptare. Në këto kushte Rilindja Shqiptare u detyrua ta drejtonte tehun e luftës
njëherësh në dy fronte: kundër sunduesve osmanë për çlirimin kombëtar dhe kundër lakmive
shoviniste të shteteve fqinje, të cilat përkraheshin nga Fuqitë e Mëdha, sidomos nga Rusia, për
mbrojtjen e tërësisë territoriale të Shqipërisë. Lufta në dy fronte, me dy objektiva, përbënte një
veçori të lëvizjes shqiptare të epokës së Rilindjes, e cila e bënte atë të dallohej nga lufta që
zhvilluan kombet e tjera të Ballkanit në shek. XIX. Megjithatë, kjo veçori nuk i përjashtoi aspak

26
shqiptarët e lëvizjen e tyre kombëtare nga fronti i përbashkët i qëndresës së popujve të Ballkanit
kundër zgjedhës shekullore osmane, gjatë së cilës u treguan të gatshëm për të bashkëpunuar me
popujt fqinj të Gadishullit Ballkanik dhe dhanë një kontribut të çmuar.

Pasojat e ndërhyrjeve të jashtme Shqipëria i ndjeu tepër rëndë. Brenda 40 vjetëve të fundit para
Shpalljes së Pavarësisë (1912), Fuqitë e Mëdha dhe sidomos shtetet fqinje ballkanike, që
përkraheshin prej tyre, ndërhynë, madje edhe me mjete ushtarake, dy herë në çështjen shqiptare:
në vitet 1878-1881, kur iu kundërvunë Lidhjes së Prizrenit dhe kërkesave të vazhdueshme të saj
për një shtet autonom shqiptar dhe kur me vendimet e Kongresit të Berlinit gjymtuan rëndë
territoret shqiptare, si dhe më 1912-1913, kur edhe pse e njohën shtetin e pavarur, të
porsashpallur shqiptar, i shkëputën atij më shumë se gjysmën e territoreve dhe të popullsisë, që
ua aneksuan shteteve fqinje.

Rilindasit shqiptarw, ashtu si rilindasit europianw, ishin vwrtetw luftwtarw tw Lirisw. Por jo
thjeshtw tw lirisw sw mwndjes, ata ishin luftwtarw aktiv tw Lirisw kombetarw, duke u
shndwrruar nw demokratw e patritotw tw mwdhenj, nw udhwheqws aktiv tw veprimeve tw
mwdha pwr Liri Kombwtare. Shkurt wshtw e gjetur shprehja se Rilindasit shqiptarw ishin njerez
tw penes dhe pushkws njwkohwsisht! Se si u bw e mundur kjo , mjafton tw ndjekim rrugwtimin
e veprws sw disa prej kwtyre personaliteteve.

Hasan Tahsini
7 Prill 1811- 4 korrik 1881

“Kwrkoje diturinw, kudo qw tw jetw, nga djepi gjer nw varr”

H.Tahsini

Kur i lindi i biri, (ishte prilli i vitit 1811), Osman Rushitit, nuk mund ti shkonte nw mwndje se
falw atij fwmije, ai vetw do hynte nw histori . Osmani ishte njw ndwr njohwsit mw tw mirw tw

27
filozofisw dhe letwrsisw islame. Ai ishte njw njeri me dije e kulturw tw gjerw, qw kwrkohej si
mwsues nga shtresat e lartar qw dwshironin njw kulturw tw mirw pwr pinjollwt e tyre. Nga
Konispoli, fama e tij kishte mbrritur deri ne Shkodwr dhe kwrkesat pwr tw vinin nga cdo anw e
vilajeteve shqiptare. Sikur atw natw prilli, nw Ninatin e vogwl, nw skajin mw jugor tw
Shqipwrisw(Camwria), tw mos kishte lindur fwmija, qw ai e quajti Hasan, zor se emri i Osmanit
do pwrmwndej nw ditwt tona. Por ja qw jeta ka tw papriturat e bukura. Dhe Hasani ishte dhurata
mw e bukur qw Zoti i bwri familjes Rushiti. Nuk dihet nwse emrin Hasan pwr tw birin,
Osmani, e kishte zgjedhur si njw emwr ilir tw vjetwr (Has hanw- Asht’ Hanw), duke shpresuar
qw i biri tw bwhej njw njeri i rrezatuseshwm si Hana, apo e kish zgjedhur sikundwr
trashwgohej nga Islami (Hasan- i bukur per nga virtytet morale).Gjithsesi, Osmani kishte
zgjedhur pwr tw birin njw emwr qe shpresonte ti sillte mbarwsi nw jetwn e tij. Mbase kjo
shpresw , (dhe me fantazinw mw tw cmendu)r, nuk do tw shkonte pwrtej kwsaj dwshire , aq mw
tepwr tw parashikonte qw emri Hasan do tw mbetej gjatw, por mbiemri qw i dha, do tw
“harrohej” pwr tu zwvwndwsuar me njw mbiemwr, qw e shoqwroi tw birin nw pwrjetwsi:
Tahsin (i nderuari). Madje dhe emri ,jo rrallw do ti pwrqasej nw njw formw tw re, Hoxhw ( titull
qw u jepej dijetarwve tw kohws , i barazvlefshwn me titullin “akademik”), pwr tu shndwrruar
kwshtu nw njw njeri “tjetwr,” krejtwsisht tw veçantw :Hoxhw Tahsini.

I ati nuk mund tw mos pretendonte pwr tw birin dije, dije dhe vetwm dije. Ndaj e shkolloi nw
medresenw mw tw mirw tw zonws( Nw Pandalejmon, njw qendwr afwr fshtait Ninat, ishte
ngritur njw ndwr shkollat mw tw mira tw zonws, medrese, pra shkollw me drejtim fetar, ku
mwsohej kultura islame). Mw vonw ndoqi studimet nw medresenw e Bushtallinjve nw Shkodwr(
Osmani shkoi kwtu pwr tw punuar,pwr shkak tw kwrkesave qw kishte) dhe kur spikati te i biri
dwshirwn e madhe pwr tw studiuar, e dwrgoi nw Janinw ,ku ndoqi studimet nw shkollwn
qytetase e mw vonw kreu studimet nw medreswnw “Fatih”, njw ndwr mw tw njohurat nw
Stamboll. Kwtu u diplomua me nivelin “Shkwlqyshwm” e do tw merrte dhe” mbiemrin” Tahsin.
Deri nw kwtw kohw, Hasani kishtw mwsuar disa gjuhw; osmanishten, persishten, frwngjishten(
gjuhw tw cilwn e mwsoi kur punoi pwr disa kohw nw konsullatwn franceze nw Shkodwr),
greqishten, arabishten, dhe mendohet se mw vonw kishte mwsuar tw fliste shumw mirw dhe
gjermanisht, italisht dhe anglisht. Njw poliglot i vwrtetw. Do tw ishte dekreti i Sulltanit, tw
publikuar nw fletoren “ Xheride- i Havdis” qw do tw vuloste pwrfundimisht tw ardhmen e Hasan
Tahsinit: Bursw e plotw pwr tw studiuar nw Universitetin e Sorbonws pwr shkenca natyrore !

28
Ç’qe ky fat qw ra nga qielli? Mos vallw fati i kishte pwrgatitur gostinw e parw, tw cilwn do
duhej ta shtronte vetw? Sigurisht. Hasani kishte tw ngulitura mirw nw mwndje dy gjwra: Studim
deri nw fund tw jetws dhe falwnderim pwr ata qw mundwsuan kwtw arritje tw tijwn! Tw dy
kwto mwsime karakterizuan mw tej tw gjithw jetwn e tij, kushtwzuan mendimin e tij dhe u
bwnw bazw e veprave tw mwdha qw ai krijoi.

Filozofia politike e Hasan Tahsinit

“Nw do tw mwsosh dije, vrapo nw Paris” faq 120 vell 2 l.b

Tahsini pwr 16 vjet qwndroi nw Paris, si student, por edhe si funskionarw i lartw i ambasadws
turkw nw Paris, madje dhe si lektor i “shkollws otomane”qw u hap nw Paris mw 1859. Kjo
periudhw relativisht e gjatw, i krjoi mundwsi tw mwdha studiuesit shqiptar, tw njihte nw thellwsi
veprat e iluminizmit francez. Didwroi, Volteri e Rusoi do tw ishin busulla e orjentimit tw tij
filozofik. Po si mund ta pwrtypte vallw njw i ri me njw emer islam, me njw edukim medreseve te
Perandorisw, hyjnizimin e lirisw sw iluminizmit? Si do mundej vallw tw depwrtonte nw
mendjen e shpirtin e njw studiuesi tw islamit, fryma e rilindjes? Me matematikwn, fizikwn,
astronominw? Mundet. Por ka dicka tjetwr, tw fshehur nwn cipwn e lirisw sw mendimit, qw e
shtyn Tahsinin tw shkonte pwrtej mendimit qw kishte studiuar, tw ndjehej i pwrfshirw nga
iluminizmi francez, por dhe nga liberalzimi politik. Mbase e ka mrekulluar revolucioni francez.
Cfarw ishte ajo moto qw ngriti lartw frymwn e njw kombi dhe hapi faqen e re tw historisw sw
njerwzimit? Si kishte mundur vallw tw depwrtonte nw mendjen e cdo francezi, parulla” Liri-
Barazi –Vwllazeri”? Sigurisht, forca magjike e kwsaj motoje kishte ndryshuar botwn , si mund
tw mos ndikonte dhe mwndjen e studiuesit shqiptar! Tahsini e shndwrroi nw mendimin e tij fiks.
Po, Franca kishte dwshmuar se bota duhej parw ndryshe, duhej ndwrtuar ndryshe.Nw shumw
vepra tw tijat do tw pwrswritje qartazi shprehja e preferuar: “Njerezimi është si një familje e
madhe, ku të gjithë njerëzit janë vëllezër dhe kur të gjithë janë të lirë, pra të barabartë”. Me kwtw
mendim tw shndwrruar nw bindje, Tahsini fillonte leksionet e veta, ndwrtoi frymwn si rektori i
parw i Universitetit tw Stambollit.

Sami Frashwri, rilindasi ynw i madh do tw shkruane:”Ai, (Hasan Tahsini, shwn im) e shikonte
racwn njerwzore si njw familje tw madhe dhe ku tw gjithw njerwzit janw vwllezwr, qw do tw
thotw edhe tw lirw edhe tw barabartw”.Ideja e njw bote tw lirw u shndwrrua gradualisht nw

29
idenw e njw sistemi politik tw “arsyeshwm.”Perandoria Osmane” nuk mund tw ishte njw i tillw.
Qw kwtu, nis dhe beteja e tij filozofike, politike, shkencore e morale pwr ta ndryshuar kwtw
sistem. Kjo betejw nuk do tw ishte e lehtw, por duhej bwrw. Diku hapur e diku fshehtazi. Mbase
prandaj shkencwtari i madh mbante nwn veshjen turke, veshjen perwndimore, me synim qw, ku
mundej, tw hiqte “xhyben”, pwr tw mbetur me kostumin tipik francez.

Rusoi, ky i parapwlqyer i Tahsinit, i kishte ngulur thellw nw mendim thwnien: “Njerwzit

lindin tw lirw, por gjithw jetwn jetojnw nwn zixhirw”. Sa herw duhet ta ketw pwrtypur kwtw
thwnie studiuesi shqiptar? Ndoshta me mijwra herw,. Ndoshta sepse donte tw kuptonte thelbin e
koncepti tw lirisw pwr njw popull. Popull? Pwr cilin koncept e kishte fjalwn Rusoi kur pwrmend
terrmin sovran? Cfarw ishte pwr Rusoin populli? Duket qw, termi “popull”, ka sjellw njw ndikim
tw madh te Tahsini.Nw shumw shkrime tw tijat ai ndalet dhe flet pwr popullin. Madje e adhuron
kwtw term. Adhuron termin apo ndoshta ndjenja e fwmijwrisw, u rishfaq dukshwm me njw
bindje tw brwndwshme, tw shndwrruar ndoshta nw betim, se populli wshtw njw dhe i pandarw?
Kaq shumw i dhemb Tahsinit fakti qw populli i tij, ende nuk ka treguar fuqinw e tij tw
bashkuar!? Mbase i dhemb edhe mw shumw gjendja ekonomike e popullit tw tij. Varfwria e
shumicws dhe pasuria e pakicws, i duken padrejtwsia mw e madhe qw mund ti bwhwj popullit.
Ndaj Tahsini e shtyn, deri nw pwrmasa adhurimi, idenw e tw qnurit tw barabartw: “Tw pasurit-
thotw ai- duhet tw mendojnw edhe pwr tw varfwrit..”. Pra njw shoqwri qw do ta kishte zili dhe
komunizmi! Njw shoqwri pa dallime klasore, njw shoqwri barazie, gati hyjnore.Por si do tw
mundwsohej kjo ide? Tahsini nuk e shtron fare kwtw problem, por ai e di mirw se mwndja e
njeriut bwn gjithcka, ndaj i kushtoi jeten dhe veprwn e tij ushqimit tw mendjes shqiptare.

Në lidhje me diturinë, Hasan Tahsini ishte i bindur se një popull nuk mund të mbijetojë e as të
përparojë, pa një gjuhë të folur e shkruar bukur Nuk është fare rastësore që Hasan Tahsini i
kushtoi një pjesë të aktivitetit të tij pikërisht hartimit të një alfabeti në gjuhën shqipe.Ai mbronte
dhe përhapte idenë e famshme të Lajbincit se : “Më jepni mua një alfabet të mirë dhe unë do t’ju
jap një gjuhë të mirë. Më jepni një gjuhë të mirë dhe unë do tju jap një qytetërim shumë të mirë”.

Lufta pwr gjuhwn shqipe ishte lufttw pwr clirimin e vwrtetw tw shqiptarwve. Nga njwra anw
konfirmonim egzistencen e nje kombi dhe mundwsinw e njw shteti dhe nga ana tjetwr
pwrballonim tendencat e fqinjqve pwr ta copwzuar vendin. Nw kwto tendenca dukshwm
parwsore i,shte tendenca per nje alfabet me germa greke dhe ajo me germa arabe.
30
 “Cwshtja pwr tw cilwn po diskutojmw ka tw bwjw me interesimin shpirtwror tw tw
gjithw kombit tonw, domethwne me cwshtjen si tw shkruhet mw lehtw gjuha jonw e tw
pwrparojw dituria e tw clirohet kombi ynw nga turpi i gjendjes barbare dhe nga tw kwqijat qw
rrjedhin prej saj. Kwtu wshtw fjala pwr njw interesim tw pwrgjithshwm i cili wshtw nw shkallw
tw pakrahasueshme, mw i madh se interesi material qw nuk wshtw nw shkallw tw barabartw i
pwrgjithshwm... ndaj gjuha jonw nuk mund tw shkruhet me alfabet arab...” Prf H T L B

Tahsini konsiderohet themeluesi i shkollws sw Psikologjisw. Ndaj dhe veprwn e tij nw

kwtw fushw e quajti “Ilmi –ruh”(Dituria mbi shpirtin). Tahsini ishte thellwsisht i bindur se duke
ndryshuar mendjen dhe shpirtin e shqiptarwve do tw ndryshohej dhe fati i tyre.

A e pwrmbush figura dhe vepra e Tahsinit tw qwnurit Rilindas? Botimet e tij shkencore
sigurisht e bwjnw tw krahasueshwm me rilindasit europianw. Enciklopeditw turke po ashtu. Po
qwndrimi ndaj fesw? Fakti qw Tahsini wshtw shkencwtar i Perandosiw turke, sigurisht mund tw
ngererw hijet e dyshimit mbi qwndrimin e tij ndaj fesw. Por Tahsini ishte shkwncwtarw. Ai
njohu ligjet e natyrws dhe i vuri ato nw bazw tw kwrkimit te vet shkwncor. Kwshtu veproi dhe
me Psikologjinw. Po a nuk ishin tw tillw dhe filozofwt e Rilindjes europiane? A nuk kwrkonin
dhe ata tw “krijonin” njw fe tw re tw arsyes ku njeriu tw ishte i lirw? Dhe filozofwt e
mendimtarwt e rilindjes europiane ishin deist. Hoxha Tahsini ishte edhe ai nje deist. Por nw
dallim nga iluministwt francezw, Hoxha Tahsini u pwrpoq tw reformojw islamizmin pwr ta
shndwrruar atw nw “fe tw arsyes” . Kjo do tw ishte mundwsia mw e mirw pwr ti hapur rrugwn
iluminizmit nw Perandorinw mesjetare turke. Ndikimi i fesw islame nw pwrandorinw mw tw
madhe tw kohws, pwrbwnte dhe vwshtirwsinw mw tw madhe pwr tw gjetur rrugwn e dijes drejt
njerwzve te thjeshtw. Ndaj ai u shfaq si deist sepse vwtwm kwshtu do tw mund tw arrihej sw
brwndwshmi ndricimi i mwndjeve tw njerwzve. A nuk kishte qwnw dhe filozofi gjemrna E Kant
i tillw? Sigurisht! Koha dhe rrethanat politike kushwzonin mwndjet e intelektualwve ashtu si
ksuhtwzon errwsira leximin e gjatw! Me Deizmin Tahsini synonte tolerancwn ndaj sw resw dhe
pwrparimtarws.

. Kur ministri i Sigurisw publike tw Stambollit i tha se: Hoxhe efendi, ju jeni kwtu se
jeni akuzuar se doni tw krijoni njw fe te re, Hoxhw Tahsini iu pwrgjigj: Fetw qw egzistojnw , jo
vetwm qw mjaftojnw pwr njerezit e rruzullimit, por janw edhe tw teprta”.

31
 Hasan Tahsini wshtw iliministi encilkloped shqiptar. Dhe kaq do tw mjaftonte pwr tw
zwnw vendin nw panteonin e mendimit iluminist shqiptar. Por Tahsini vjen me njw profil tw
plotw tw mendimtarit dhe veprimtarit, tw politologut dhe personalitetit politik, tw mendjes sw
ndritur dhe revolucionarit aktiv. Tahsini na tregon se si njw iluminist shqiptar, nuk do tw mund
tw mbetej dot nw kufijtw e iluminizmit, si tw gjithw iluministwt e Europws. Madje as si
rilindasit e saj tw vecantw nw fushwn e politologjisw. Tahsini na shfaqet ndryshe; filzof e
mendimtar, encikloped e profesor, por dhe Kryengritws luftwtarw. Cila mwndje do ta mendonte
qw ky njeri kaq i jashtwzakonshwm nw dijet e tij, do tw pwrfundonte nw burgun e Delvinws me
motivacionin: “predikonte lirinë kombëtare bashkëatdhetarëve dhe ka regjistruar cilido që
përqafonte projektin e tij, të punojnë për lirinë e vendit të tyre dhe të ngrejnë një principatë ose
një demokraci shqiptare. Pasuesit e tij mund të jenë në numër shumë të madh në Shqipërinë e
Epërme dhe të Poshtme, madje edhe në Stamboll”.Ishte viti 1874!

Më 18 dhjetor 1877 u formua komiteti qendror për mbrojtjen e të drejtave të kombësisë

shqiptare apo siç u quajt shkurt “Komiteti i Stambollit”, në të cilin Hasan Tahsini ishte pjesëtar
aktiv.

Në fund të janarit 1878, Hasan Tahsini shkon në vendlindjen e tij në Filat të Çamërisë ku
gëzonte një autoritet dhe ndikim të madh dhe organizoi mbrojtjen vullnetare të krahinës. Në
mbrojtje të Shqipërisë së Jugut u ngrit gjithë Çamëria dhe Labëria

Në këto kushte Komiteti i Stambollit organizoi tre kuvende ndërkrahinore në Prizren, në Shkodër
dhe në Frashër të Dangëllisë, të cilët shqyrtuan detyrat politike dhe përgatitën kushtet për
thirrjen e një Kuvendi të Përgjithshëm në Prizren dhe formimin e Lidhjes Shqiptare.

Në Kuvendin e Frashërit dhe në mbledhjen e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit ka marrë pjesë si

delegat i Çamërisë edhe Hasan Tahsini. Pjesëmarrja në këto kuvende dhe kontributi i tij në
mbrojtjen e trojeve shqiptare dhe formulimin e programit autonomist për bashkimin e gjithë
trojeve shqiptare në një njësi të vetme politiko-administrative, dëshmon qartë e për aktivitetin
revolucionar e patriotik tw Hasan Tahsinit.

32
Hasan Tahsini wshtw kwshtu figura e madhe e Rilindjes shqiptare qw dwshmon se rilindasit e
saj, ishin dijetarw dhe luftwtarw. Nuk mund tw mendohej njw rilindas shqiptar pa njw aktivitet
konkret luftarak.

Kanw shkruar për Hasan Tahsinin:

Turkologu i njohur rus, Smirnov, në veprën e tij : “Përshkrimi i Historisë së Letërsisë Turke”,
botuar në Petrograd, me 1891, e cilëson Hoxhë Hasanin si “Lomonosovin e Turqisë”.

Historiani i njohur Rodrig Davidson, në veprër e tij “Reformat në Perandorinë Osmane” (1856-
1876), thotë se: “Hoxha Hasan Tahsini, ishte dijetari më i mirë i asaj kohe, në tërë Perandorinë
Osmane”.

Pashko Vasa (Vaso PASHA)

(30 qershor 1825-29 qershor 1892)

“ A mos wshtw krim tw duash vendin twnd?”

Pashko Vasa

Shkodra, qyteti i kulturws sw lashtw me mundwsitw qw ofronte dhe kulturwn qytetase, i krijoi
mundwsinw Pashko Vasws, tw merrte njohuritw e para nw shkollat e njohura shkodrane. Por jo
vetwm kaq. I rrethuar nga njerwz me tradita kulturore, Pashko Vasa , fitoi jo vetwm kulturwn e
nevojshme pwr tu pwrfaqwsuar dwnjesisht nw mjedise tw larta, por dhe mwsoi gjuhwt e
nevojshme qw do ti hynin shumw shpejt nw punw. Falw kwsaj pwrgatitje ai gjeti punw shpejt
dhe shërbeu si sekretar në Konsullatën Britanike në Shkodër.Qw kwtej merr rrugwtim njw njeri
qw fare thjeshtw mund ta quajme poliglot, politikan, publicist ,mwndimtarw gjenial, nis pra
rrugwtimin njw Rilindas!

33
Nwse do tw shikonim karrierwn e tij, falw aftwsive qw shfaq, ai ngjit shkallwt e politikws, me
njw siguri tw jashtwzakonshme. Pwrfaqwsues i lartw i ambasadws turke nw Londwr dhe
Guvernator i Pwrgjithshwm nw Liban!

Njohws i shkwlqyer i disa gjuhwve si italishtes, anglishtes, turqishtes, greqishtes, frengjishtes ,

serbishtes, mw vonw dhe arabishtes.

Si mundi ky djalw i hajthwm me origjinw nga Mirdita, por i lindur e rritur nw Shkodwr, tw
ngjitej nw majat e politikws sw Perandorisw turke tw kohws? Cila qe bota e tij, shtysa e tij drejt
politikws? Cfarw ndikoi kaq thellw nw ndwrgjegjen e djaloshit , qw ndryshoi rrugwtimin e tij
nga njw punonjws i thjeshtw nw njw politikan klasi?

Ndikimet:

Tw punwsoheshe nw njw konsullatw angleze duke patur nw thelbin e ndwrgjegjes twnde

qytetarinw shkodrane, ishite padyshim njw bekim prej perwndisw. Nw kwtw konsullatw Pashko
Vasa u njoh me liberalizmin anglez. Ai pa nga afwr vlerat e mendimit liberal, njohu kulturwn
angleze tw kohws.

Por njohu shume dhe mendimin konservator anglez dhe sidomos Burkenw. Anglia e asaj
periudhe jetonte mbrojtjen e forte te traditave dhe vlerave te veta.Vepra e Burkesw, kishte patur
ndikim tw gjerw nw qarqet europiane jo vetwm se ngrihej kundwr Revolucionit francez, por dhe
sepse i bente jehonw asaj cka quhej traditw kombwtare!

Nw mendimin e Pashko Vasws, ndikimet e liberalizmit dhe konservatorizmit anglez do tw

shihen qartazi nw veprat e tij, por dhe nw veprimtarinw e tij politike.

Është njohës i shkëlqyer i mendimit dhe filozofisë greke dhe mjaft i ndikuar nga ky mendim.

Eshtw ndikuar dukshwm nga Marin Barleti dhe Garibaldi. Pra duket qartazi se ai jeton me
lavdinw dhe krenarinw pwr historinw, tw sjelle aq mrekullisht nga Marin Barleti, ndwrsa
rrugwn” pwr ta bwrw” Shqipwrinw e kishte hasur tek Garibaldi.

Mendimi politik

34
Pashko Vasa është padyshim një ndër rilindasit tanë më të shquar. Me profilin e njw Rilindasi
shqiptar, Pashko Vasa na shfaqet si njw mendje e ndritur, si njw patriot aktiv, si njw luftwtarw i
Lirisw nw tw gjitha vlerwsimet e kwsaj fjale.Njohws i mirw i kulturwn anglezw, Pashko Vasa u
bw ithtarw i mendimit liberal anglez. Dhe kjo ishte e kuptueshme.

Burke mbetet padushim inspiruesi i tij i dukshwm.. Thwnia e famshme e filozofit

iralandezoanglez se: “Cdo burrw shteti duhet tw zotwrojw dy cilwsi: prirjen pwr tw ruajtur dhe
dhuntinw pwr tw pwrmirwsuar” i ka mbetur nw mwndje. Ai e ka parw kwtw tw mishwruar tw
Skenderbeu. A nuk e pwrshkruan pikwrisht kwshtu Barleti: “Lirinw nuk e solla unw, atw e gjeta
me jush...”

Tw ruash, do tw thotw tw njohwsh, tw vlerwsosh dhe tw trashwgosh historinw, vlerat, traditwn

trashwgiminw. Pashko Vasa adhuron vlerat, adhuron historinw, e kulturwn e trashwguar. Ai
mahnitet nga tregimet e Barletit mbi Historinw e Skwnderbeut dhe kupton se cfarw vlerash tw
vwrteta fsheh historia.Dhe wshtw w natyrshme qw ai tw synojw drejtw kwsaj teme. Por nuk
mjafton vetwm twrheqja intelektuale, as dwshira prej filozofi.Burke e ka shtyrw mw tej nw
veprimet e ti Pashko Vaswn. Ai kupton dhe beson Edmund Burke-n, kur thoshte se “Askush nuk
ka bwrw njw gabim kaq tw madh sa ai njeri qw kishtw nw dorw tw bwnte pak dhe nuk bwri
asgjw”. Ndaj mban frymwn dhe shkruan:”E vërteta mbi Shqipërinë dhe Shqiptarët” pikërisht për
të treguar me fakte historike dhe duke bërë krahasime me vlerë të madhe, për origjinën e lashtë të
kombit tonë.

”Kemi pasur njw qwllim – shkruan P. Vasa- i cili wshtw tw bwjmw tw njohur popullin
shqiptar duke treguar origjinwn e tij dhe fazat prej tw cilave ka qenw i shtwrnguar tw shkojw
gjatw zhvillimeve tw shekujve, pwr tw arritur nw ditwt tona, e pershkruam si c’wshtw, me
cilwsitw, me tw metat, me nevojat dhe me shpresat e tij. Duke qwnw i harruar, kemi dashur ta
sjellim nw kujtimin e popujve tw qytetwruar, duke qwnw i pwrbuzur e mbrojmw kundwr
qwllimeve tw kwqija, duke qwnw i ngarkuar me shpifje u mundua ti japim tw drejtwn...”

Ja pra pse Vasa gati ulwrin pwr tw kaluarwn tonw historike. Ja pse ai kwrkon tua tregojw tw
tjerwve kwtw histori! Ai wshtw krenarw pwr tw. Eshtw mw shumw se krenarw pwr vendin e
vet! : “ A mos është krim që ta duash vendin tënd? Ajo që është një cilësi dhe një virtyt për

35
të tjerët, s’ka se si të jetë gjë tjetër për ne. Dëshira jonë e madhe për të parë vendin tonë të
lirë e bënë vullnetin tonë edhe më të fuqishëm, edhe më të shenjtë dhe të pandalshëm”..

Nw mendimin e P.Vasës mbisundon fakti qw kombet kanë historinë e tyre dhe kjo histori duhet
të shërbeje si bazë për të ardhmen. Kështu mendimtari na tregon metodologjinë që duhet të
ndjekë politika për të vepruar. Pa njohjen e historisë dhe pa bindjen në vlerat e saj nuk mund të
ndërtohet një politikë e suksesshme.

Nw veprwn “ E vwrteta mbi Shqipwrinw e shqiptarwt”(kjo vepwr u pwrkthye nw gjuhwn

franceze, gjermane, italiane, greke dhe turke) rilindasi ndan me opinionin e brwndshwm dhe tw
jashtwm disa problematika tw cilat w ndwrtojnw nw detaje profilin e tij si politolog. Por pyetja:
pse shqiptarwt po “zgjohen” me kaq vonesw pwr tju bashkuar qytetërimit evropian, duket se e
shqetëson mw shumw sw cdo gjw tjetër. Ndaj ndalet e thellohet nw gjetjen e kësaj përgjigje, pwr
tw kuptuar mundwsitw e tw ardhmes.

Ai e gjen shkakun e vonesws sw cwshtjes nacionale tek dy faktore:

E para: Mosnjohja e historisw sw Shqiperisw, e zakoneve dhe kulturws sw saj” A nuk kishte
shkruar dikur Gibboni se “Brendwsia e Shqipwrisw wshtw mw pak e njohur se brendësia e
Afrikws.”?ndoshta kjo frazw e ka goditur mw twpwr rilindësin shqiptar . Tw revoltohej?
Sigurisht, por kjo nuk mjaftonte. Duhej hyrw ne thelbin e problemit pwr tw kuptuar vwrtetwsinw
e këtij konkluzioni. Dhe ja cfarw thotë P.Vasa: A wshtw ky njw paradoks? ... jemi tw
shtwrnguar tw besojmw se Gibboni kishte tw drejtw dhe se situata s’ka ndrruar aspak. Shqipwria
nuk wshtw e njohur dhe pwr kwtw shkak nuk wshtw ditur dhe as mundur tu jepej njw mwnyrw
e veçantw organizate e përshtatshme praktike, qw tw mund tw sjelle rezultate, tw cilat qeveria
perandore dhe popullsistw kishin tw drejtw tw pritnin””Pra “Njohja” para sw gjithash.

Duke u nisur nga ky fak,t ai merr pwrsiper detyrwn e madhe pwr tw bwrw tw njohur historinw e
shqiptareve, nw forma tw ndryshme me qasje tw ndryshme studimesh, shkrimesh dhe letërsie.
(Nw romanin “Bardha e Temalit, ai synon twbwjw tw njohura doket e zakonet e vendit).

E dyta: Qeverisja nga njerëz qw nuk njohin vendin. “Duke mos njohur gjuhwn e vendit,
karakterin dhe traditat e popullit, gjithw ata qw kanw qenw okupuar me kwtw ceshtje kanw qenw

36
tw shtwrnguar tu drejtohen raporteve tw tw tjerwve, njoftimeve tw njerëzve tw paditur dhe
inkopetente. Dhe kwshtu pwr ata ka qenw e pamundur tw tw bwjnw njw mendim tw kulluar tw
prerw dhe tw plotw mbi vendin, aftwsitw dhe aspiratat e banoreve mbi burimet natyrore tw
tokws dhe dobinw e situatws sw sotme...” fq 57 Antologjia.

Si cdo Rlindas tjetër i hershwm i Shqipwrisw sw fundshekullit tw 19-tw, P.Vasa beson se e keqja
e shqiptarwve nuk qëndron tek Perandoria turke, pjesw e sw cilës ishim, por tek mënyra se si ne
vetw e paraqisnim veten tonw nwnw kwtw Perandori.Ndaj ai nxiton tw thotë se nga kjo
mosnjohje e historisw, kanw ndodhur shumw keqqeverisje. Por ai nuk arrin do tw artikulojw
nevojën qw shqiptarwt mund dhe duhej tw vetëqeveriseshin nw njw mwnyrw tw re, tw pavarur
nga Perandoria turke. Thua se mendja e ndritur e njw shqiptari politikan tw kësaj periudhe nuk
arrinte dot ta mendonte kwtw? Do tw ishte foshnjarake tw besonim e tw përgjigjeshim
pozitivisht. Sepse njw mwndje e ndritur si e P.Vasws e di mirw kwtw, por ka disa rrethana qw e
detyrojnë tw mos e artikulojw qartazi nevojën e njw qeverisje tw pavarur.Ndaj ai ngre “shtetin”
e tij. Dhe pikërisht kur vjen nw kwtw pikw, ai shfaq tw gjithw talentin e njw politologu e
politikani tw nivelit evropian. Si njw lumw i rrëmbyer qw nxjerr nw fund gjithçka gjen përpara.
P.Vasa lëshon njeri pas tjetrit nocionet, perceptimet, dëshirat dhe mendimet qw ai ka pwr shtetin
shqiptar. Dhe ky shtet mw sw pari duhet riparw nw ndarjet e veta administrative.

-Ndwrtimi i vilajeteve, pwr tw, wshtw gabimi historik qw i kushtoi shumw shqiptareve
dhe Shqipwrisw.”Sipas mendimit tonw ndarja e Shqiperisw nw tri viljete, vetvetiu mjaftonte
pwr tw ckatwrruar plotësisht veprimin mirbwrws tw unitetit administrativ”.

-Po cilat do tw ishin shtyllat mbi tw cilat do ngrihej shteti nw Shqipwri? P.Vasa ka
lexuar mbi liberalizmin anglez, njeh mirw filozofinw e shtetit ndaj dhe ndalet e përshkruan:

 Krijimi i njw administrate tw vetme

 Barazi para ligjit
 Siguri publike
 Besim we autoritetin Kushtetues.

.”..me keto elemente, tw rendit dhe tw lumturisw publike wshtw e sigurtw qw dhe bujqwsia
nuk do vonojw tw pwrparojw...”

37
Le ti kthehemi tashmw pyetjes sw ngritur mw sipwr; a mund tw vetqeverisen shqiptarwt nw njw
shtet tw pavarur? Natyrisht qw pwrgjigja e P.Vasws do ishte pozitive, por, dhe ky “por”-i wshtw
ai qw e ka bwrw rilindasin tw mendojw thellw e tw dwshmojw me shumw kujdes se “njw
kombw qw tw mbijetojw e tw zhvillohet ka nevojw tw jetw i mwsuar... tw ketw gjuhwn e tij tw
shkruar...”Dhe nw kwtw pikw shqiptarwt ishin tw vonuar....Arsyeja pse kishte ndodhur kjo
vonesw e shtyn P.vaswn tw hulumtojw, tw kwrkojw e tw na sjellw arsyet qw sipas tij
pwrmblidhen nw: : “Në mungesë të shkollave të ngritura nga autoritetet politike tw vendit,
pikësëpari priftëria dhe dhaskajt(mësuesit) helenë pas tyre,kanë filluar edukimin e popullit dhe
në mungesë të gjuhës shqipe, është përdorur gjuha greke, për të mësuar shkencat dhe lutjet...”

Problemin e gjuhws shqipe, Pashko Vasa e shikon si hapin e parw drwjt krijimit tw njw shteti.
Ky politikan karriere, qw njihte mirw shtetin dhe funsionet e tij, e kishte tw qartw qw nwse duhej
tw kishte njw shtet shqiptar, duhej tw kishte njw gjuhw shqipe e cila do tw bwntw tw
funksiononte vete shteti. Njw administratw e pagjuhw, ishte njw rivdekje e njw shteti ende tw
palindur mirw! Ndaj rilindasi i kushton vwmwndjen e parw gjuhws dhe arsimit shqip, si njw
mjet qw vec tw tjerave, (pwr tw cilat folwm,) do tw mundwsonte dhe vetw aktivitetin e
administratws sw shtetit shqiptar!

Prandaj ai afrohet për të ndërtuar alfabetin shqip me të cilin të shkruhet historia e shqipërisë dhe
shqiptarëve. Por a na kwnaq sot ky shpjegim pwr tw treguar se shqiptarwt duhej ende tw
qeveriseshin nwn Perandorinw turke? Natyrisht qw Jo. Dhe kwtw e ka ditur qw mw parw
P.Vasa. Ndaj kwrkon nw rrwnjwn e atyre problemeve ku kishin kwrkuar dhe rilindasit
europiane; Feja. P. Vasa është i mendimit se feja luan një rol shumë të madh në jetën e njeriut
por më shumë ne jetën e popujve. Islamizmi , sipas tij është një fe e cila fshiu dallimet mes
racave e kombeve pwr ti dhënë gjerësi fesë islame, ndërsa feja ortodokse u shfrytëzua prej
politikës greke me synime kundwr popullsisw shqiptare.Ndaj “frika” prej copwtimit grek, pwr tw
gjitha kwto arsye historike, qwndronte nw plan tw parw pwr rilindasin. Perandoria turke
mundwsonte, qoftw edhe pwr pak, pwr atw kohw tw nevojshme qw i duhej rilindjes shqiptare tw
piqej, tw formatohej, tw krijonte alfabetin shqip, tw orjentohej drejt tw qwnurit njw kombw e
shtet mw vete! Dhe P. Vasa e gjen justifikimin: “islamizmi nuk cwnon aspak kombësinw

38
shqiptare, krenarinë e tyre, faktin qw duan të jenë bashkë, por ama i siguron një mbrotje për të
cilën ata kanë nevojë”.

P.Vasa adhuronte fene???!!! Jo. Nuk mund tw ndodhte !Por ai nuk bwn pwrjashtim nga rilindasit
e tjerw europianw, nuk shkwputet dot prej saj, ja ndjen nevojwn, madje pwr arsye nacionale, kjo
nevojw bwhet mw e dukshme, por nw thelbin e dijetarit mbetet Liria, Dhe nw rastin tonw Liria
kombwtare ngrihet mbi gjithcka.

Gjatw njw viti qw qwndroi nw Itali(1847-1848) nw letrat qw i dwrgoi njw miku nga Bolonja,
shpreh haptazi pikpamjet e tij republikane dhe antikleriake. Mbase qw kwtej duket ndikimi tek
vargjet e jashtwzakonshme:” feja e shqpitarit eshte shqiptaria”. (Tw kujtojmw qw ne Itali ai
shkoi si vullnetar pwr tw luftuar kundwr Austrisw,. Ishte koha e revolucionit tjetwr francez,
Komunes se Parisit dhe ngjarjeve tw tjera revolucionare nw Europw).

Pashko Vasa është mbështetës i kulturës dhe traditës. Por ai beson se mbi të gjitha qëndrojnë
rregullat, ligjet, të cilat, sikundër pohon Montesjke, “kanë karakter historik e janë të ndryshme në
popuj të ndryshëm”.Prandaj P Vasa i rikthehet studimit të kanuneve dhe dokeve të popullit.

Sipas tij shoqëria shqiptare është “primitive dhe patriarkale” por... ligjet janë të barabartë për të
gjithë dhe ndryshimi i fesë nuk ndryshon gjë”.

Një ide tjetër mjafte e rëndësishme është ideja e një strukture politike në Shqipërine, pjesë e
perandorisë Osmane. Pra mendimtari synon një sistem politik ku:..” ligje të barabarta për të
gjithë në zbatimin e tyre, siguria publike, respekti për autoritetet kushtetuese dhe besimi
për të ardhmen; ja cfarë i duhet Shqipërisë”.

Nw rrafshin politik Pashko Vasa, mbështet njw sistem tw bazuar nw Drejtwsi. Dhe kjo ishte e
kuptueshme; rilindasit shqiptarw ishin ndikuar maksimalisht nga rilindja evropiane nga triologjia
Liri- Barazi- Vllazwri!

Veprimtaria e P.Vasws kap dimensione të gjëra në hapësirat gjithëkombëtare. Ai u njoh dhe

veproi përkrah figurave më të ndritura të kombit tonë, si me, Hoxha Tasimin, Abdylin, Naimin
dhe Samiun, Vreton, Isamil Qemalin etj. Tw gjitha kwta sw bashku, bënë përpjekjet e para për
nxjerrjen e alfabetit tonë të përbashkët të gjuhës shqipe, madje krijuan edhe shoqërinë kulturore,
ku më vonë do të botonin libra shqipe për përhapjen e diturisë dhe arsimit në gjuhën tonë të

39
bukur shqipe. Me këtë synohej edhe ngritja e vetëdijes tek popullin ynë si dhe krijimi i një uniteti
të brendshëm kombëtar, shumë të nevojshëm për atë kohën, për të krijuar forca të reja që do t’i
shërbenin nesër çështjes madhore kombëtare.

P. Vasa si gjithë rilindasit e tjerë mendojnë se arsimi publik në shkallë të gjerë dhe më një alfabet
të gjuhës shqipe, janë domosdoshmëria e parë e një të ardhmeje të bekuar dhe largimit nga
varfëria.

E gjithë vepra teorike e letrare e P Vasës , skundër e thotë vetë ai ka, pasur si synim:”Të bëjmë të
njohur popullin shqiptar duke treguar origjinën dhe fazat përgjatë të cilave ka qënë i shtërnguar
të shkojë gjatë zhvillimit të shekujve për të arritur në ditët tona,,,, dhe besojme se kemi kryer një
detyrë për ta thënë botërisht...”

Duke u nisur nga një gjendje aktuale politike shqiptare, Pashko Vasa nxjerrë përfundimin
se kombit i duhet një ideologji revolucionare e rrënimit të lidhjeve të njeriut shqiptar me
fenw. Kemi të bëjmë me një bartje të fajit për gjendjen dëshpëruese, nga fusha objektive
në atë subjektive.

Veprat më të rëndësishme të P.Vasës janë: përmbledhja me vjersha "Trëndafila dhe

gjemba„(1873), ku flet me zjarr e mall për vendlindjen dhe dëshiron lirinë e Shqipërisë. Më 1879
botoi frëngjisht trajtesën: "E vërteta për Shqipërinë dhe shqiptarët„, në të cilën argumenton
lashtësinë e popullit shqiptar, tregon vetitë e tij dhe mbron të drejtat kombëtare. Botoi më 1890
romanin "Bardha e Temalit„ të shkruar frëngjisht, ku përshkruan zakone e doke të jetës shqiptare
në sfondin e luftës për çlirim kombëtar. Shkroi edhe një "Gramatikë të shqipes për të
huajt„(1887) .

Sami Frashwri

1 qershor 1850- 18 qershor 19004

“Varfwria, paqeveria,paditurija, sjellin grindjen,

ndarjenw,mosdashurinw....Kwshtu wshtw sot Shqipwria”
Sami Frashwri

40
Mbase asnjw fshat tjetwr nw Europw, nuk do ta kishte patur fatin qw pati Frashwri i Pwrmetit,
nw Shqipwri. Emri i tij mbeti jo thjeshtw njw shprehje gjeografike, e mundshme pwr tw humbur
nw librat e gjeografisw, por njw emer i madh qw ka hyrw nw histori falw pinjollwve tw tij.
Frashwllinjtw hynw nw histori me shumw emra tw ndritur, por padyshim qw Sami Frashwri,
mbetet njw emer i madh aw nga pwrmasat me tw cilat veproi, nuk ka pse ti ketw zili rilindasve
europianw. Sami Frashwri wshtw njw ndwr 7 fwmijwt e familjes se madhe tw Frashwllinjve. Dy
vwllezwrit e tjerw: Abdyli dhe Naimi, do tw kishin emrin e tyre nw historinw e Shqipwrisw si
mendjendritur , si luftwtarw tw mwdhenj tw cwshtjes nacionale.

Samiu, pas studimeve tw para nw vendlindje, studioi nw gjimnazin mw nw zw tw kohws

“Zosimea” tw Janinws. Ky gjimnaz do tw nxirrte nga gjiri i vet nxwnws qw iu kushtuan me
mendje dhe trup Lwvizjes kombwtare. Nw kwtw gjimnaz studoi Hasan Tahsini, Naim Frashwri,
Kostandin Kristoforidhi, Ali Asllani, Ismail Qemali etj. Nw kwtw gjimnaz Samiu mwsoi gjuhwn
e vjetwr greke, kulturwn e lashtw tw demokracisw greke, dhe gjuhwn latine, gjuhwn franceze
dhe atw italiane. Nw Tetovw do tw mwsonte gjuhwn perse, arabe dhe turke. Nw se e keni vwnw
re rilindasit shqiptarw mund ti quajmw pa frikw poliglotw! Njohja e gjuhwve tw shumta, pati
njw rwndwsi tw dyfsihtw tek formimi i rilindasve tanw: nga njwra anw u shwrbeu atyre pwr tw
njohur kulturwn, arritjet dhe liberalizmin e kohws, dhe nga ana tjetwr u shwrbeu pwr ta bwrw
tw njohur Shqipwrinw nw botw! Ndaj Rilindasit shqiptarw janw tw vecantw, sepse problematika
e Shqipwrisw ishte e vecantw.

Mendimi politik i Sami Frashwrit.

Tw studiosh nw Zosimea, wshtw e pamundur tw mos ndikohesh nga (a) kultura politike e
klasikwve grekw, por wshtw po kaq e pamundur tw mos adhurosh (b) kulturwn romake. E para,
tw hynte nw shpirt, tw pushtonte dhe tw bwnte tw mendoje e thelloheshe nw mendimi, tw bwnte
tw kuptoje botwn, tw vlerwsoje demokracinw dhe mendimin e lirw, e dyta, kultura romake, tw
bindwte se njw popull, qw tw ecw pwrpara e tw ketw pwrparim, duhet tw ketw njw shtet te
fortw...tw dy kwto rrafshe ndikuese e bwnw Sami Frashwrin tw shkruante e tw shpaloste
mendimin e tij pwr Shqipwrinw.Njw ndwr veprat e tij mw tw mwdha wshtw “Shqipwria c’ka
qenw, c’wshtw e c’do tw bwhwt”

41
Ky nuk wshtw njw libwr i thjeshtw, ku dikush shpalos mendimet e tij. Jo ! Ky libwr wshtw njw
traktat politik, i cili duhej e duhet lexuar me laps nw dorw, jo vetwm nga bashkwkohwsit e tij,
por dhe nga studiuesit e sotwm, nga politikanw e njerwz tw apasionuar pas mendimit tw lirw
demokratik.Ky traktat politik ka nw thelbin e vet po atw qasje qw ka cdo vepwr e rilindasve
tanw: tw thwrrasin nw ndihmw historinw tonw kombwtare pwr tw rritur frymwn e ndwrgjegjes
kombwtare, dhe tw edukojnw, duke mwsuar shqiptarwt me gjuhwn e tyre, shkollwn e tyre. Pwr
Samiun, iluminizmi vjen pwrmes ndricimit tw mwndjes, dhe ky ndricim kalon nga gjuha e zbret
tek historia e kultura.

Vepra e Samiut “Shqipwria c’ka qenw c’wshtw e c’do tw bwhet”, wshtw qw nw titullin e
saj njw dwshirw e autorit pwr tw treguar domosdoshmwrinw e trajtimit tw historisw si
udhwrrwfyese e sw neswrmes dhe reflektim ndaj tw sotmes. A nuk thoshte dhe Cicwroni se
Historia duhet tw na udhwheqw nw tw pwrditshmen tonw? Por si mund ta njohwsh kwtw histori
kur nuk ke gjuhwn twnde, kur nuk ke shkollat e tua?

Sami Frashwri mbwshtet idenw e rilindjes europiane se njw kombw qytwtwrohet duke zhvilluar
gjuhwn e tij

Nw kushtet e Shqipwrisw sw fundshekullit tw 19-tw, krijimi i alfabetit shqip mbetej problemi

mw i madh.Kaq shumw rwndwsi i kushton Samiu elementit gjuhw, sa e quan si faktorw tw
rezistence dhe egzistencws sw kombit shqiptar. Mendimi i tij shkon mw tej se sa pohimi: se nje
komb pwrparon nwpwrmjet gjuhes’ pwr Samiun njw komb , tregon forcwn e tij nwprmjet kwsaj
gjuhe.
Samiu wshtw ithtar i Rusoit. Ai na vw para syve konceptin e tij mbi kombin.Por nw kwtw
pwrcaktim spikat dicka e re, e ndryshme me mendimin e perhapur ne Europwn e kohws. Pwr
Samiun nw themel tw kombit nuk qwndron feja, por gjuha. ...”nw anwt tona tw lindjes njw njeri
qw ndrron fenw dhe bwhet katolik, thotw jam frwng, nwse ndrron fenw dhe bwhet mysliman
thotw jam turk, nwse ndrron fenw dhe bwhet ortodoks, thotw jam grek..por ”Gjuha wshtw mw e
parw dhe mw e madhe shenjw e nje kombi”.

Samiu ka lexuar liberalwt anglezw. Ai ndikohet haptazi nga Hobssi dhe po ashtu si filozofi
anglez, mbwshtet idenw se nw shoqwri, veprojnw ligjet e natyrws. Njeriu duhet ti njohw e tw
pwrshtatet po qw se dwshiron tw mbijetojw. :” Kombet janw si peshqit, qw hanw njeri tjetrin.

42
Mjerw kush wshtw i dobwt”. Por Samiu ndalet dhe mban frymwn: nwse wshtw kwshtu si ka
mundur shqiptari tw mos shkrihet e tw bwhwt njw me tw tjerwt qw kanw qenw mw tw fortw se
ai? Si ka mundur njw popull qw edhe pse nuk ka patur as abetaren e gjuhws sw tij, as shkollat e
kulturws sw tij, e as njw fe tw vetwn tw mbijetonte? Dhe pwrgjigjen Samiu e gjen nw ndjenjwn
e fortw , tw brwndwshme, tw njw populli qw mbijeton sepse : e do tokwn e tij mw shume se
veten e tij... dhe sepse “nuk wshtw pwrzier me tw tjerwt, ka ruajutr tokat e veta dhe kwte e ka
bwrw me trimwri tw pashoqe....” Ja pra Samiu na thotw se indiferneca e ka shoqwruar shqiptarin
nw hisotori, pwr tw mirw apo pwr tw keq. Ai ka qwndruar “indiferentw” ndaj zhvillimeve jashtw
tij, pwr tw siguruar me thonjw e me dhwmbw “trojet” e tij.
Shqiptarwt ndoshta nuk e duan shtetin, pasi ata, nuk e njohin atw nw tw kaluarwn e
tij.Shteti i pwrkthyer nw Perandorinw otomane e kishte gllabwruar edhe ne frymwn e tij, ndaj
dhe shqiptari nuk e “donte shtetin sepse nuk arrinte ta kuptonte atw”.

Tek Sami Frashwri gjejmw njw ide e cila mund tw na ndihmojmw tw kuptojmw dhe qwndrimin
jo fort miqwsor tw shqiptarit ndaj shtetit. Qeverisja e njw vendi wshtw pasaporta e shtetit tw
tij. Shqiptarwt qw jetonin nw cepin mw pwrwndimor tw Perandorisw Turke, kishin si qeverisje
njw “qeverisja tyrke wshtw vwtwm pwr tw mbledhur pagesat dhe ushtarwt””’ dhe Samiu pyet:
“A mund tw quhet kjo njw qeveri. Nukw kurrw! Shqipwria gjendet nwn njw paqeveri tw
keqe....”
Ndaj shqiptarwt vepronin si njw komb pa shtet, me ligje dhe kanune zakonore tw klaneve, tw
zonave tw ndryshme gjeografike.

Shtet i pavarur
Samiu vjen nw njw pwrfundim tw ndryshwm nga rilindasit e mwparshwm. Ai mendon se
shqiptarwt do tw jetojnw ndryshe vetwm nwse shkwputen nga Perandoria Turke.
Si do tw mundej vallw njw shtet qoftw dhe Perandori, e shtrirw vetw nw shtratin e vdekejs, tw
na ndihmonte e tw na mbronte?
“Me tw rwnwt e kwsaj stihije tw madhe, do tw bjwrw edhe Shqipwria e do tw shtypet nwn
gwrmadhat e e rwnda tw saj. Kombet e tjera tw Tyrqisw sw Europws kanw zwn e po bwhen gati
qwkurthi qw tw munden tw qwndrojnw mw vehte tw tyre e tw mos shtypenw nwn gwrmadhat e
Tyrqisw”

43
 Sigurisht qw Samiu ndiqte me vwmwndjen e njw mendjendrituri dhe politologu gjithcka
ndodhte nw Pernadorinw Turke, por shihte me vwmwndje dhe revolucionet qw dukeshin nw
sfondet e politikws ballkanase. Po Shqipwria ku ishte nw kwtw kohw? Samiu revoltohet pwr
faktin se shqiptarwt ende nuk e kishin tw qartw domdoshmwrine e shkeputjes nga Turqia. Ai gati
“kwrcwnon se “ nwse shqiptari nuk dwshiron tw ndahet nga Turqia, ai do tw humbasw bashkw
me tw”!
Sigurisht Samiu i njeh zwrat sipas tw cilwve shqiptarwt kanw qwnw “shok me turqet
dhe jo robwrit e tyre”. Pra nw historinw qindra vjecare shqiptarwt kanw vwnw emrin e tyre nw
Portwn e lartw, duke i treguar kwsaj Porte, aftwsitw e tyre pwr tw qwnw tw barabartw, pwr tu
trajtuar si tw tillw. Samiu e di mirw se sa shqiptarw kanw shwrbyer e i kanw dhwnw jetw
politikws otomane. Por Samiu e kupton realitetin me syrin e njw rilindasi tw shtyrw mw shumw
nga racionaliteti se sa iluminizmi. Pwr Samiun, shqiptarwt e sotwm “ heqin mw tw madhen
tirani, janw shkelur e shtypur mw shumw se tw gjithw” ndaj ai nuk arrin ta kuptojw tezwn w
qwndrimit nwn njw strehw me kwtw Perandori. Si mundet vallw njw komb si i yni, ti vinte
krahwt njw muri qw po rrwzohej? Dhe ja si konkludon:
“Shqipwria si ka rrojtur gjer mw sot, paskwtaj s’rron aspak”
Samiu e ndjen kaq shumw domosdoshmwrinw e kwtij aksioni politik, sa pwrpiqet tw gjejw tw
gjitha argumentet qw tw tundojw edhe skpetikun e fundit.
Kush do ta drejtojw Shqipwrinw?
Samiu njeh mirw psikologjinw, por dhe historinw e Shqipwrisw. Ai e di mirw se sa vwshtirw
wshtw ti bwsh bashkw shqiptarwt. Dhe pwr mw tepwr ti vwsh dikw nw krye. Ndaj e kupton
mirw dyshimin e ngritur nw pyetjen e mwsipwrme. Sepse nw Shqipwri shqiptarwt “nw qoftw
gegw , nuk e duan toskwt dhe nw qoftw toskw s’eduan gegwt, nw qoftw mysliman se
vwshtrojnw nw sy tw mirw tw krshterwt, e nw qoftw i krishterw s’u vjen mirw myslimanwve... “
Mos kjo do tw thotw se Samiu parathwrret njw princ tw huaj, njw qeverisje tw re nga jashtw
vendit? Jo! Ndaj i del pwrpara dhe kwtyre spekullimeve.
‘Nw ardhtw njw i huaj nga Europa do tw vijw me tw gjithw.. zakonte e tjera t’Europws,
tw cilwt shqiptarwt jo vetwm myslimanw por as tw krishterw nuk i duan. Nw ardhtw njw princ a
mbret mysliman do vijw mw njw krvan hadwme, gra e arapw, qerre etj, tw cilwt Shqipwria s’i
ka kohwn ti ushqejw e ti mbajw”.

44
Dhe si cdo filozof qw mendon gjatw kur shkruan njw mendin, Samiu i “urtw” ben pyetjen qw
gjithkush do e bwntw nw atw kohw: Si do qeveriste Shqipwria?
Askush mw parw se Samiu nuk u mor kaq nw detaje pwr ndwrtimin e shtetit shqiptar.
Eshtw mjaft interesante se si Rilndasi i madh detajon hollwsisht dhe njw ndarje tw re
amdministrative, me synim mundwsimin e ndwrtimit funksional tw aparatit shtetwror.
“ Nuk e dime mirw sot se deri ku do tw zgjatet Shqipwria qw tw themi prerw edhe nw sa ngastra
do tw ndahet... por duke folur sipas dwshirws sime, mund tw themi qw Shqipwri mund tw ndahet
nw 15 ngastra, tw cilat sipas kryeqyteteve tw tyre ( kryeqendrave.sh.im) do tw ishin Shkodra,
Peci(Ipeku) Prizereni,Prishtina,Ysqypi, Manastiri,Dibra, Elbasani, Tirana, Berati, Korca,
Kosturi, Janina, Gjirokastra e Preveza...Mezi i Shqipwrisw tw jetw kryeqyteti i vendit.... Po mw
mirw do tw qe tw bwhwj njw qytet i ri nw mes tw Shqipwrisw, nw njw vend tw bukur e tw
shwndetshwm e tw quhej Skenderbegas....”
Sa me pasion e ndwrton shtetin shqiptar Samiu! Nw kwtw shtrirje dhe ndarje administrative
duket qartazi se si Samiu , dhe pse e ka tw qartw rolin qw do luajnw fuqitw e mwdha nw
pwrcaktimin e kufijwve tanw shtetwror, wshtw twrwsisht i bindur se kwto “ngastar”, si i quan ai
ndarjet administrative, do tw jenw domosdoshmwrisht brwnda kufijwve shtetwrorw. Asnjw
dyshim se kwto troje, do tw jenw pjesw e shtetit shqiptar dhe se do tw qeverisen nga shqiptarwt.
Por nw cfarw mwnyre?

Pleqwsia si pushtet legjislativ

Samiu wshtw njohws i shkwlqyer dhe ithtar i lebaralizmit, por nw thelbin e ndwrtimit tw shtetit
tw ri shqiptar, Samiu shfaqet demokrat. Sipas tij baza e qeverisjes shqiptare, duke u mbwshtetur
edhe nw traditwn tonw, do tw ishte Pleqwsia e cila do zgjidhej cdo katwr vjet. Ai e anashkalon
ceshtjen e “prijwsit”, madje dwshirwn e shprehur pwr prijwsa tw ardhur nga jashtw venditai
thotw: nw arthtw njw prijws i huaj ai do vijw bashkw mwkarvan hadwme, gra, arap qerre etj tw
cilat Shqipwria s’ia ka kohwn ti mbajw e ti ushqejw...” Ja se si cfaqet eleganca e mendimit te

45
Samiut teksa kerkon tw pohojw traditwn tonw qeveriswse. A nuk e pwrmendwte qw dymijwvjet
mw parw edhe Straboni kwtw ?
Pleqwsia do tw zgjidhet . Sw pari do tw zgjidhet pleqwsia nw cdo “ngastwr”.Samiu wshtw
pasionant i decentralizimit tw pushtetit, nw njw kohw kur centralizimi i tij ishte ende larg.
Dhe nuk kishte si tw ndoshte ndryshe. Samiu ka pwrpara njw ndarje administrative ku fuqia e
qeverisjes ushtronte forcen e saj vetwm brwnda “njwsisw” vendore. Nuk wshtw e rasitit qw
Samiu i jep gjithe forcwn e tij mendore gjetjes sw njw mwnyre qeverisje vendore tw
pwrshtatshme pwr Shqipwrinw e asaj kohw. Pleqwsia nw kwto “ngastra” administrative, do tw
zgjidhej njw herw nw katwr vite. Por Samiu i tremebet mosvazhdimwsisw nw qeverisje. Ai ka
frikw se mos pas katwr vitesh ata qw zgjidhen nuk dinw nga “tja nisin punwve” ndaj propozon
qw gjysma e pleqwsisw tw zgjidhet pas dy vitesh dhe gjysma tjetwr nw vitin e katwrt. Kwshtu
punwt do ecin mbarw dhe qeverisja nuk do ketw shkwputje. Ndikimi i Burkesw ,me tezat e tij
se ruajtja e rrwnjwve dhe trashwgimisw qeveriswse janw faktor i zhvillimit tw vendit, e ka
trembur Samiun. Ndaj kwrkon me cdo kusht ta ruajw kwtw vazhdimwsi.
Samiu e mendon Legjislativin shqiptar si njw bashkim nw unison i pleqwsive tw pushteteve
vendore.
Ai mendon se ndwrsa pleqwsia do tw zgjidhet,( duke u konsideruar si nje pushtet legjislativ)
bashkw me ta wshtw e domosdoshme tw jenw dhe “ shkruesit”, tw cilwt do tw jenw krejtwsisht
tw ndryshwm dhe tw pavaruar nga pleqwsia e zgjedhur. Pra njw llojw pushteti ekzekutiv, i cili do
do tw duhet tw veprojw i ndarw nga ai legjislativ.
Sa i qartw wshtw Samiu nw ndwrtimin e shtetit! Ai kujdeset tw formulojw nw detaje gjithcka.
Samiu njeh mirw ndwrtimin e shtetit dhe e di qw nuk mund tw egzistojw njw shtet pa forcat e tij
tw armatosura. Por ai e di mirw qw Shqipwria wshtw vend i vogwl dhe i varfwr. Nuk mund tw
bwj dot shpenzime tw vazdueshme, por dhe pa ushtri nuk mund tw egzistoj.”Ushtri e
Shqipwrisw nuk do tw jetw mw shumw se 20 mijw ushtarw... vetwm nw kohw lufte do tw
aktivizohen tw gjithw shtetasit qw do tw konsiderohen si rezervistw...”
Eshtw shumw interesante tw shihet se si dhe pwr problemin e ushtrisw Samiu ngarkon me
pushtet “pushtetin vendor”!

Mbi Arsimin

46
Eshtw e pamundur tw kuptohet njw rilindas pa mendimin e tij pwr dijen, pwr arismin, pwr
edukimin. Por wshtw po kaq e pamundur tw mendosh njw rilindas shqiptar pa njw pwrkushtim
tw jashtwzakonshwm pwr gjuhwn shqipe, dhe shkollwn shqipe.
Samiu wshtw i ndwrgjegjshwm pwr varfwrinw e arsimit nw Shqipwri. Ai wshtw i
pwrgjegjshwm kur thotw se” :nw ka gjw ku shqiptarwt duhet tw kujdesen mw tw twpwrtw
wshtw padyshim diturija...” (Shqipwria c’ka qwnw , c’wshtw e c’do tw bwhwt”)
Nw njw vend ku analfabetizmi ishte ulur kwmbwrkyq, e ku gjuha shqipe ende nuk kishte fituar
“tw drejtwn e saj qytetare” pwr tu mwsuar nw shkolla. Samiu e konsideron detyrwn e parw tw
shtetit : Arsimimin e “detyruar” tw “djemwve e vashave nga 7 nw 13 vjec... ! Demokrati Sami
tashmw duket edhe mw i kthjellwt nw ato qw propozon. Jo vetwm arsimim tw detyruar, por
arsimim falas! Samiu nuk mendon nw parim, Samiu propozon nw detaje gjithcka duhet mbi njw
sistem arsimor demokratik nw Shqipwri. Ai propozon njw sistem shkollash tw ngritura mbi bazw
ngastre dhe njw sistem arsimor i njw cikli tw lartw, tw ngritur mbi bazw nevojash e
mundwsishw teritoriale. Ai wshtw gati njw profesionist brilant nw propozimet e tij pwr sistemin
e lartw arsimor nw Shqipwri. Ai propozon degwt e dijes nw pwrputhje me nevojat qw ka vendi.
Njw shkollw detare, e cila fare mirw mund tw ngrihet nwVlorw, njw degw pwr metalet e pyjet,
njw pwr bujqwsinw, njw pwr gjuhwt e huaja. Kwshtu Samiu shpalos me njw qartwsi tw zilishme
atw cka ai mendon pwr elitwn e re shqiptare. Kulturen dhe profesionalizmin nw degwt fillimisht
te nevojshme pwr vendin.Ministria e “diturisw” sikundwr e qua ai, do tw duhej tw pwrgatiste
planet e saj pwr mwsuesinw e ardhshme, pwr kwrkuesit dhe historianwt.

“Ment kemi trimwri kemi, gjuhw tw bukur kemi e tw mos dimw e tw mos duam ti pwrdorim tw
gjitha kwto pwr tw mirwn tonw, po tw rrimw me duar tw lidhura ose, ajo qw wshtw mw ekeqja
tw punojmw pwr humbjen tonw, tw nxjerrim themelt e kombit tonw me padituri e me verbwri”
Ja pse Samiu nxit nevojwn e edukimit, nxit nevojwn e njw kulture e cila fillon me arsimin dhe
duhet tw shkojw pwrtej padijes, nw kulturw politike!
E gjithw vepra e Sami Frashwrit wshtw nw thelb njw traktat politik me njw lidhje tw
brwndwshme organike ku ndwrthuret historia e tashmja dhe projektohet e ardhmja.

Mit’hat Frashwri
25 mars 1880- 3 tetor 1949

47
 “Njw popull nuk rron dot pa njw ideal, pa
njw shtytje, pa njw qwllimqw e bwn tw ecw,
tw punojw, tw pwrpiqet e tw pwrparojw”

Nga mw i madhi i vwllezwrve Frashwri Abdyli, la njw pasardhws, i cli pwr nga vepra e tij
mbetet padyshim krenaria e shtuar e Frashwrit tw vogwl!Nwse do tw kwrkonim nw enciklopedi
do tw gjenim :” nëpunës i . perandorisw Osmane, publicist, shkrimtar, përkthyes, albanolog, diplomat,
veprimtar i çështjes kombëtare, kryetar organizatws sw Ballit Kombwtar dhe kryetar i Komitetit
“Shqipwria e lirw”.
I rritur nw kujdesin e Samiut dhe Naimit, Mi’that Frashwri wshtw ndoshta nga figurat mw komlekse tw

Gjergj Fishta
23 tetor 1871-30 dhjetor 1940

“Nw dacim pra njw Shqypni, njw Shqypni pa bisha

e gjalma nwpwr kam’ , duhet ma sw pari qw inteligjenca e
Shqypnisw, tw organizohet.. tw studiojw aspiratat e komit,
tw munohet me mjete tw ligjshme me bashkue fuqitw
komtare e a’there tw ndwrtojw njw program si me i qit nw
plan tw parw kwto fuqi...”

Urdhwri Franceskan nw Shqipwrinw e fundshekullit tw 19-tw do tw nderohej nga njw emer:Gjergj

Fishta! Nuk di tw them nwse ky urdhwr i dha frymwn Fishtws, apo Fishta i dha lavdinw ketij urdhwri
,nw Shqipwrinw e varfwr tw kohws. Por ajo qw dihet wshtw fakti se franceskani Fishta e ngriti emrin e
ketij urdhwri nw majat e mendimit shkencor tw kohws. Nw Gomsiqe, tw Lezhws, ku ai ushtronte

48
aktivitetin e tij fetar, do tw ngrihej njw qelizw e mirfilltw e mendimit tw filozofisw, politikws, artii e
kulturws shqiptare. Njw kishw qw u shndwrrua nw njw institut tw vwrtetw kwrkimorw e shkencor! As
mw shumw e as mw pak se vepra e Rilindasve tw parw tw Europws sw shekullit tw 17-tw!

Studimet e kryera nw kolegjin e Shkodrws, dhe sidomos studimet per teologji e filozofi nw Bosnjw
bwnw qw djaloshi i brishtw i lindur nw Lezhw nw 23 tetor 1871, tw shkwlqente me mendimin e tij por
dhe me veprimtarinq e tij tw gjerw politike, fetare e kwrkimore. Mw 1902 u bw drejtor i tw gjitha
shkollave franceskane dhe arriti tw fusw gjuhwn shqipe si gjuhw mwsimi nw to.Politikani Fishta wshtw
deputet i prefekturws sw Shkodrws nw Parlamentin shqiptar dhe nwnkryetar i kwtij Parlamenti. Mw tej
do tw ishte antarw i Akademisw Italiane, fitues i disa cmimeve ndwrkombwtare e do nominohej edhe
pwr cmimin Nobel.

Nw rrugwzat e Gomsiqes, Fishta do meditonte mbi njerwzit ashtu sikundwr kishin bwrw dikur tw
preferuarit e tij me mwndje brilante Platoni dhe Hegeli. Dy filozofwt idealistw, i vinin shumw pwr shtat
formimit franceskan tw Fishtws.Por nuk ishte vetwm kjo. Fishta i adhuronte kwta filozofw, ndaj dhe
mendimi i tij u mbwshtetw twrwsisht te ata.Nw pothuaj tw gjitha veprat e tij( tw cilat janw tw shumta)
gjedne diku gjurmw e diku thelbe tw mendimit tw kwtyre dy filozofwve tw majws sw filozofisw idealiste.
Po si ka mundwsi qw Fishta i kthehet politikws? Cfarw e ngacmon franceskanin e urtw pwr tw hyrw nw
ullinw e pistw tw asaj qw quhet politikw? Si ka mundwsi qw Fishta idealist i kthehet Makiavelit dhe
rrugwton nw mendim e veprim sw bashku me tw?Mbase realiteti i asaj kohe kishte nevojw pwr ndryshim
dhe Fishta u afrua me mendimin por dhe veprimin e tij pwr ta realizuar kwtw ndryshim. Mendimi politik i
Fishws wshtw padyshim njw thesar ku duhet tw zbresim shkallw shkallw pwr ta kuptuar dhe pwr ta
vlerwsuar nw pwrmbajtjen e vet. Nw formimin e kwtij thesari, Makiaveli ka padyshim rolin e tij.

Mendimi politik

Studimi i popujve wshtw objekt i shumw fushave,por historia ,sociologjia, dhe politika zenw padyshim
vendet prioritare.Dhe Fishta iu fut me pasion studimit tw popullit. Ndaj ai na shpaloset nw tw tri kwto
plane me ide brilante pwr Shqipwrinw dhe shqiptarwt. Sipas Fishtws studimi i popjve mund tw bwhet nw
dy kwnvwshtrime: a) popujt shihen si racw, me gjuhwn traditat zakonet kulturwn dhe b) si komb me
mwnyrwn se si organzin vetveten , pra me sistemin e tij politik e social.

Dhe nwn kwto dy kwnvwshtrime Fishta i madh sjell studimin mbi shqiptarwt. Ashtu si dhe Samiu ai
wshtw i bindur se detyra fisnike e cdo intelektuali wshtw ti tregojw botws se Shqipwria dhe shqiptarwt
janw nw shekuj nw kwto troje me historinw dhe kulturwn e tyre. Nw kwtw analizw historike, Fishta hedh
bazat e entologjisw shqiptare dhe krijon fizionominw e shqiptarit nw kohra. Ai revoltohet tek

49
kundwrshton tezat poshtruese tw ish ministrit serb se shqiptarwt janw primitiv jo vetwm nw organizim
por dhe ne fiziologjinw trupore. Sipas Fishtws ti quash shqiptarwt si qenie me bisht, do tw thotw tw tw
tw ketw zwnw sytw dwshira e fortw pwr ti patur tw nwshtruar e skllevwr tw tyre! Shkakun e kwtij
agresiviteti tw tw huajve ndaj nesh Fishta e gjen po aty ku e kanw treguar rilindasit- Mosnjohja e
Shqipwrisw dhe shqiptarwve! Ndaj hyn swrish nw punw nxjerrja nw pah e atyre vetive karakteristike qw
e kanw bwrw shqiptarin tw vlerwsuar nw kohwra ,evokimi i asaj historie e kulture qw tregojnw
lashtwsinw dhe tw vwrtetwn mbi shqiptarwt.

‘Antropolohu gjerman Wirkov, ka than se raca shqyptare asht raca ma finsike e ma bujare e t’gjith
popujve t’Ballkanit.Prandaj asht kot qwanmiqt e Shqypwrisw t’na thonw seshqyptarwt janw njw
racposhtme e duen ma na lwshue ne dor twsllavwve t’Ballkanit pwr me na qytetnue e me na vu n’udhw tw
njerwzisw”

Mbi mardhwniet e shqiptarit me shtetin

Nw ndryshom nga tw tjerwt Fishta i hyn me pasion studimt tw mardhwnieve tw shqiptarit me shtetin.
Teza e pwrhapur gjerwsisht nga sllavwt se shqiptarwt nuk dinw tw bwjnw shtet dhe e pwerforcuar nw
qarqet franceze, ishte padyshim teza qw pengonte zhvillimin e ardhshwm tw Shqipwrisw si shtet i
pavarur. Ndaj dhe Fishta gjen argumentet mw tw qenwsishme qw mund twi kundwrviheshin dwnjwsisht
kwtyre hamendwsimeve qw paraqiteshin si shkencore.

Pyetja e parw qw shtron Fishta wshtw e thjeshtw: A ka shoqwri pa njw formw tw caktuar shteti? Dhe
Fishta e di pwrgjigjen, Ai ka lexuar me laps nw dorw Hobsin, por dhe liberalwt e tjerw. Ai e ka tw qartw
se cdo shoqri ka forma tw caktuara organizimiesh ligjore, pra forma tw caktuara shteti. Njw komb nga
njw tjetwr nuk dallohwt nga fakti se ka apo nuk ka shtet, sepse asnjw shoqwri nuk mund tw egzistojw
jashtw kwtij “shteti” por nga mwnyra se si i binden dhe zbatojnw ligjet e vendosura nw organizimin ku
bwjnw pjesw!

Ja pra si shpaloset Fishta politolog. Ai i “pwrulet “ligjit, sepse e di mirw se ligj nw njw farw mwnyre do
tw thotw shtet Ndaj njw popull qw u beson ligjeve dhe e mbwshtet organzimin e tij mbi to, nuk mund tw
jetw popull barbar dhe primitiv natyror.

” Nwse bota na konsideron barbar se kem’ ligjet e kanunit dhe i respektojme kwto me bindje, unw
gjigjem: A vlerwsohet njw popull nga ligjet dhe institucionet me t’ cilat ai i vepron pwr me zbatue keto
ligje? Sigurisht qi po, ndaj populli shqiptar asht po aq i civilizuem sa dhe popujt e tjeter, asht nji rac
qi duhet me u shndwrrue nw nji kom te mvetqeverisun”.

Pra Fishta e fillon analizwn nga fakti: a zbatohen ligjet? Sa e vwrtetw wshtw kjo pwr njw shtet! Nwse njw
shtet thoshte Hobsi xnjerr ligje qw nuk zbatohen kjo wshtw njw e keqe mw e madhe se sa tw mos kesh

50
ligj fare, pasi autoriteti i shtetit bie. Fishta e di mirw kwtw, ndaj i kushton rwndwsi tw madhe kwtij fakti.
Pra shqiptarwt i binden ligjeve tw tyre tw shkruara nw Kanun. Dhe ky fakt tregon se sa shumw shqiptarwt
janw tw lidhur me orgabizimin e tyre politik.

Por Fishta i ditur e di qw kundwrshtarwt do tw pretendojnw se pwrmbajtja e ligjit tregon civilizim, ndaj i
hyn krahasimit. Pwr herw tw parw njw studiues shqiptar krahason “twdrejtwn shqiptare kanunore me tw
drejtwn e vendeve tw tjera tw Europws . Kjo qasje krahasuese e bwn Fishtwn gjenial nw shembuj dhe tw
thellw nw argumentimin e tyre. Si “ata na konsiderojnw barbar sepse ligjet tona jane barbare? Dhe Fishta
argumenton: Bazat e egzistencws sw njw kombi tw civilizuar janw tre: Jeta, Prona dhe Ligji qe twk
shqiptarwt pwrkthet nw nder. Pwr tw tri kwto domene shqiptarwt kanw pwrcaktuar ligje tw rrepta me
synim moslejimin e nwpwrkwmbjes sw tyre.

“E t’ mos thot kush se disa ndwshkime t’vendosme prej kanunit janw barbare si bie fjala , tw djegunit e
shpis, pse arsyeja e tw vendosuri tw kwtij ndwshkimi lypet pwr tw mbajt larg rrezikun qw i vjen nga nji
person gjithw vllaznisw, E kjo asht e qytetnueme po aq sa konsiderohet e qytetnueme ligji
ndwrkombwtar qw lejon me djeg njw qytet a njw vend qw nuk pranon me u marrun nw njw mwnyrw
tjetwr.”

Fishta revoltohet me “argumentet” qe tw huajtw , pwr arsye politike ,sjellin pwr tw dwshmuar se
shqiptarwt janw racw barbare. Sipas tyre nw Shqipwri vriten njerwz, vidhen e ndodhin poshtwrsi. Po a
nuk ka njerwz tw tillw kudo nw botw? Pse u dashka qw shqiptarwve tu nxirren nw pah kwto krime
ndwrsa shteteve tw tjera jo? Pse gjakmarrja na u kosnideroka si kat barbar tek shqiptarwt por nuk
konsiderohet e tillw nw popuj e tjerw? Ndaj Fishta i madh ndalet dhe pwrpiqet tw shkojw mw thellw nw
ragumentet e veta. Nw Shqipwri kanw sunduar tw huajt, ndaj tw cilit shqiptari nuk e ka ul kokwn
asnjehwrw dhe ka vepruar sipas ligjeve tw tij kanunore e zakonore. Dhe kjo nuk tregon barbarinw e
shqiptarit, por shpirtin e tij krenar e tw panwnshtruar.

51
Por Fishta konsiderohet dhe si pararendes i sociologjise shqiptare. Fishta ka trajtuar një problematikë e
cila është, gjithsesi, në fokus të sociologjisë bashkëkohore: të sociologjisë religjoze, të kulturës, artit e
komunikimit, të moralit e të edukimit, të sociologjisë së familjes (kompleksi i marrëdhënieve familjare,
martesa, familja, divorci etj.).

Vepra: Si shkencetar, studiues, filozof e politolog vepra e Fishtes eshte shume e gjere. Me "Lahuta e
Malcis", Fishta është quajtur "Homeri i shqiptarëve". Por Fishta ishte edhe një eksplorator i madh, që ka
bërë të njohur jetën e popujve që ka takuar dhe, në këtë vështrim, ai është quajtur si një ndër etnologët e
parë. Me të njëjtën logjikë Fishta ishte një ndër etnologët e parë shqiptarë. Ai ishte edhe psikolog apo
etnopsikolog, në kuptimin që kanë marrë në kohën tonë këto fjalë.Më 1919, ai merr pjesë në delegacionin
shqiptar në konferencën e Parisit nga ku mban edhe një fjalim mbi shqiptarët dhe të drejtat e tyre. Është
graduar dhe dekoruar nga shumë shtete të Evropës, dhe ka marrë pjesë në shumë konferenca të ndryshme
politiko-shoqërore.Veprimtaria e tij letrare është shumë e gjerë, duke renditur këtu: satirën, lirikën,
dramën, dhe përkthime. Është nderuar me disa çmime e tituj, u bë anëtar I Akademisë Italiane, si dhe u
propozua për çmimin Nobel.

Mendimi politik.

Nen ndikimin e Makiavelit, Fishta i hyri studimit te politikes shqiptare. Ndaj dhe mendimi i tij ne kete
fushe eshte nje kontribut i jashtezakonshem per te kuptuar gjithcka ishte politika reale dhe diferenca me
mendimin politik te kohes.

Sipas Fishtes:

Cdo popull duhet te shihet e te studiohet ne 2 plane,.1) Njeri plan eshte ta shohesh popullin si “race- me
gjuhen zakonet, traditat dhe kulturen e tij. 2)Rrafshi tjeter eshte ta shohesh popullin si komb, pra “me
kqyr organizimin e jetes shoqnore dhe politike e tij”. Eshte pikerisht kjo e dyta e cila i kushtoi Fishtes
kohe dhe vepra te tera. Ai u mundua qe me dijet e tij te shumta te mundohej te argumentonte se shqiptaret
nuk jane thjeshte race, por meritojne te jene “me vete” pra te quhen komb. Ne analizen qe i ben historise
politike Fishta mban ne konsiderate jusnatyralistet Hobsin dhe Lokun. Ai thote: per njeriun tri jane gjerat
me te rendesishme :jeta, prona dhe nderi. Ligjet pozitive duhet patjeter qe keto tri elemente ti kene ne
fillimet e jetes se perbashket. Shqiptaret i kane patur keto mjaft bukur ne Kanunet.

Ne analizen qe i ben shoqerise njerezore Fishta mbeshtet tezen natyraliste se: Njeriu eshte qenie
individuale por njekohesisht eshte” gjymtyre e shoqnis”. Duke zgjeruar me tej arsyetimin ai mendon se si
individ njeriu duhet ti neshtrohet vetem vullnetit te Perendise. Por njeriu nuk jeton dot i vetem, pasi ai
eshte qenie shoqerore ndaj eshte i “detyruar” te pranoje dhe vullnetin e shoqerise. Fishta e analizon
lindjen e shtetit ne po ate qasje si liberalet klasike. Ai mendon se individi lind i lire por ai lind brenda
gjirit te familjes ndaj menjehere i lindin disa te drejta dhe detyrime. I lind e drejta me percaktue:

-” tagrin e tij mes familjes” dhe

- te zhvilloje aftesite e veta per te siguruar te mira materiale per veten dhe per familjen ku ben pjese.

52
Vetem keshtu vazhdon Fishta dhe familja do ta shikoje individin si pjestare te vetin, por dhe si individ.

Pra duke e trajtuar si nje familje te madhe shoqerine ai jep keshtu ne menyre mjaft te kuptueshme dhe
organizimin e shtetit. Krahasimi qw ai i ben shoqerise me familjen i shkon mjaft detyres se tij per ti
treguar shqiptareve nevojen e shtetit dhe faktin qe shteti ashtu si dhe familja ka nje menyre organizimi te
mbeshtetur ne rregulla te sakta e te detyrueshme.

Po keshtu Fishta na jep nevojne e te kuptuarit te rolit te punes .Ndikimi i liberalizmit ekonomik dhe pse jo
fort i dukshem na shfaqet kur Fishta thote: Burimi i cdo pasurie dhe zhvillimi te kombit eshte puna”. Ne
se punon “ndihesh gjalle” thote Fishta. Dhe me keqardhje konstaton se shqiptaret nuk kane punuar as per
vete e as per kombin.

Fishta mendon se shqiptaret jane indiferent ndaj historise sepse nuk kane levruar dijen. Sipas Tij,
shqiptaret nuk e kuptojne se cdo te thote atdhe, pasi kane kosnideruar si te tille vetem ate pjese te vendit
ku sundonte bajraktari. Dhe kjo e ka lene pas civilizimin.

Fishta thote: “Asnjehere shqiptari ska per te mujt me qene i civilizuem e i zhvilluem pa kuptuem se sa i
rendesishem eshte shoqenizimi , komunikimi dhe bashkimi. Shteti nuk asht vetem ai rreth vendi ku
jetojne njerez te nje gjaku e nje gjuh,e por dhe te interesave te sotme e te ardhme.” Nisur nga kjo ide
Fishta shtron si detyre te pare te elites politike e kulturore shqiptare edukimin me idene e Shqipwrise se
madhe , pra te nje” Shqiperie jo nje vilajet, por nje truall i madh i njerezve qe duhet te komunikojne...”

Mbi dijen

Fishta ndjek po te njejten linje arsyetimi si Platoni. Sipas tij nje shoqeri zhvillohet mire kur rrit femije te
shendetshem dhe te edkuar. Por edukimin e femijeve nuk eshte ne gjendje ta beje familja. Ndaj i takon
shoqerise te hape shkolla dhe ti detyroje familjet ti cojne femijet ne shkolle. Kjo ide e Fishtes con ne
berthamen e nje politike sociale humaniste e cila i kerkon shtetit shkolle falas per te gjithe femijet.

Më 1908 Fishta kryesoi komisionin për hartimin e alfabetit, të cilin Kongresi i Manastirit e miratoi si
alfabet të vetëm të shqipes.Shkencëtari i gjuhësisë, Gjergj Fishta, dha një kontribut të çmuar për krijimin
e gjuhës shqipe të njësuar. Ai ishte i bindur se gjuhët nuk krijohen nga bashkimi apo shkrirja e dialekteve,
por nga zgjedhja e një dialekti. "Alfabeti shqiptar i asaj kohe është gati i përkryer, thotë Kadareja, dhe po
ju kujtoj se kryetari i komisionit të Manastirit të alfabetit shqip ka qenë Gjergj Fishta. Pra nuk ka qenë një
njeri nga Jugu, po ka qenë një nga shkrimtarët më të shquar nga Veriu".Fishta është një personalitet
profetik i kulturës shqiptare, jo vetëm si shkrimtar, por edhe si kritik, historian, filozof, etj. Për disa
studiues, Fishta filozof është quajtur më së shumti si një përfaqësues i filozofisë kristiane.

53
54