ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK KLTR,
TARH YKSEK
KURUMU
ATATRK SUPREME
COUNCILDL
FORVE
CULTURE,
LANGUAGE
AND HISTORY
ATATRK
SUPREME
COUNCIL,
FOR CULTURE,
LANGUAGE
AND
HISTORY

38. ICANAS
38. ICANAS

(Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi)

(International Congress of Asian and North African Studies)
(


)
(Uluslararas
Asya ve Kuzey
Afrika almalar
Kongresi)
(International
Congress ofANKARA
Asian and/ North
African Studies)
10-15.09.2007
TRKYE
( )

BLDRLER/
PAPERS
/
10-15.09.2007
ANKARA/TRKYE
BLDRLER/
PAPERS/

DL
BLM, DL
BLGS VE DL ETM
LINGUISTICS, GRAMMAR AND LANGUAGE TEACHING
,

TARH VE MEDENYETLER TARH

HISTORY AND HISTORY OF CIVILIZATIONS
I. CLT
/ VOLUME
I / TOM
I

VI. CLT/VOLUME VI/TOM VI

ANKARA-2011

ANKARA-2012

II
ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU YAYINLARI: 14/6
5846 Sayl Kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar Atatrk
Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumuna aittir. Bildiri ve panel metinleri iinde
geen gr, bilgi ve grsel malzemelerden bildiri sahipleri ve panel konumaclar
sorumludur.
All Rights Reserved. No part of this publication may be reproduced, translated,
stored in a retrieval system, or transmitted in any form, by any means, electronic,
mechanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior permission of
the Publisher, except in the case of brief quotations, in critical articles or reviews.
Papers reflect the viewpoints of individual writers and panelists. They are legally
responsible for their articles and photograps.
Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi (38: 2007: Ankara)
38. ICANAS (Uluslararas Asya ve Kuzey Afrika almalar Kongresi) 10-15 Eyll 2007
Ankara/Trkiye: Bildiriler: Tarih ve Medeniyetler Tarihi = 38th ICANAS (International
Congress of Asian and North African Studies) 10-15 September 2007. Ankara/Turkey:
Papers: History and History of Civilizations/Yayna Hazrlayanlar/Editors; Zeki Dilek,
Mustafa Akbulut, Salim Chce, Zeynep Balan zer, Reide Grses, Banu Karababa
Takn. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Bakanl, 2012.
6. c.; 24 cm (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Yaynlar: 14/6)
ISBN 978-975-16-2492-5 (tk.)
ISBN 978-975-16-2498-7 (6.c)
1. Tarih, Asya-Toplantlar. 2. Tarih, Kuzey Afrika-Toplantlar. 3. Tarih ve Medeniyetler
Tarihi-Toplantlar I. Dilek, Zeki (Yaynlar haz.) II. Akbulut, Mustafa (Yaynlar haz.)
III. Chce, Salim (Yaynlar haz.) IV. zer, Zeynep Balan (Yaynlar haz.) V. Grses,
Reide (Yaynlar haz.) VI. Karababa Takn, Banu (Yaynlar haz.)
301.2

Yayna Hazrlayanlar/Editors: Zeki Dilek, Mustafa Akbulut, Salim Chce, Zeynep

Balan zer, Reide Grses, Banu Karababa Takn.
ISBN 978-975-16-2492-5 (tk.)
ISBN 978-975-16-2498-7 (6.c)
Kapak Tasarm/Cover Design: Tolga Erkan
Bask/Print: Kalkan Matbaaclk San. Tic. Ltd. ti.
Byk Sanayi 1.Cad. No: 99/32, skitler-ANKARA/TRKYE
Tel: (0312) 341 92 34 Fax: (0312) 384 57 46
e-posta/e-mail: kalkanofset@gmail.com
Web: www.kalkanmatbacilik.com
Bask Says/Number of Copies Printed: 650
Ankara 2012
Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu
Adres/Address: Ziya Bey Caddesi, Nu: 19, 06 520
Balgat-ANKARA/TRKYE
Tel.: 90 (0312) 287 73 36
Belgegeer/Fax: 90 (0312) 286 01 70
e-posta/e-mail: yuksekkurum@ataturkyuksekkurum.gov.tr

III
NDEKLER/TABLE OF CONTENTS/
Sayfa Numaras/Page Number/.
BLDRLER/PAPERS/A
KUZEY AFRKA VE ASYA LKELERNN BAYRAKLARI ZERNE
BR NCELEME
SARAOLU, Hseyin ............................................................................................................. 2669

EVRENSEL KLTR VE TRKLER

SAYILAN, Nazm Dndar ......................................................................................................... 2685
OSMANLI DEVLETNDE XV. VE XVII. YZYILLARDA
KONAR-GER ARETLERN SOSYAL VE KTSAD HAYATLARI
SELUK, Havva ......................................................................................................................... 2699
CONSCIOUSNESS ABOUT ENVIRONMENT IN ANCIENT INDIA
SENGUPTA, Anirban ................................................................................................................. 2707
KARS VE EVRESNDE RUS YNETM (KARSKAYA OBLAST 1878-1917)
SERBEST, Brkan-DEMRC, N. Sava ................................................................................... 2715

MOSTAR KPRS/BOSNA-HERSEK
SERT, Halide ............................................................................................................................... 2735
HOW THE INFORMATION CARRIED FROM ISTANBUL BY HIS
AMBASSADORS LED THE EMPEROR CHARLES V TO WAR OR PEACE
SERVANTIE, Alain .................................................................................................................... 2751
HTT KRALLARININ/KRALELERNN CENAZE TRENLER VE ESK
YAKINDOUDA KREMASYON (LY YAKARAK DEFNETME) GELENE
SEVN, Fatma .......................................................................................................................... 2777
MLL MCADELE DNEMNDE IKARILAN AFLAR
SINMAZ SNMEZ, Cahide ...................................................................................................... 2797
1914-1916 .

SBGATULLNA, A. T./, . . .................................................................... 2811
HTT MPARATORLUUNUN SURYE VE YUKARI MEZOPOTAMYA TCARET
YOLLARI ZERNDEK HKMYET POLTKASI
SR GAVAZ, zlem .................................................................................................................... 2819

MOOL DEVLET VE OSMANLI DEVLETNN KURULULARINDA

LDERLN ROL
SOMEL, Gzde ........................................................................................................................... 2839
OSMANLI DEVLETNDE GVENLN DNM: ZAPTYE
TEKLATINDAN JANDARMAYA
SNMEZ, Ali ............................................................................................................................. 2855

BR OSMANLI EL YAZMASINA GRE XVI. YZYIL OSMANLI

MPARATORLUUNDA MESLEKLER
SSL, zden-URFALIOLU, Nur ......................................................................................... 2865
TCARET YAPILARINDA TARHSEL GELM VE TPOLOJLER:

TRABZON ZERNE YANSIYI EKLLER

AHN, Fatih .............................................................................................................................. 2879
M II. BN YILIN LK EYRENDE ANADOLUNUN EN NEML TCARET
MERKEZ OLAN KAN KRUMU LEVANTNZMN LK RNE MDR?
AHN, Hasan Ali ...................................................................................................................... 2895

IV

amden, A./, . .......................................................................................... 2907
GRCSTAN VLAYETNDEK MAMRVAN LVASI
ENGELA, Nodar ..................................................................................................................... 2913
() (1917-1929)
GABDNOV, R./, . ..................................................................................... 2917
TRK SYASAL YAAMINDA LK KOALSYON HKMET: CHP-AP
KOALSYONU (1961-1962)
MEK, Derya .......................................................................................................................... 2951
TRK NKILBI VE AZINLIKLAR
MEK, Halil ............................................................................................................................ 2971
YURTTA BARI DNYADA BARI BALAMINDA
ATATRK VE YABANCI DEVLET ADAMLARI
MR, Bill N. ........................................................................................................................ 2981
M XIII. YZYILDA HTT KRALI IV. TUDHALYANIN UYGULAMAYA
KOYDUU TCAR AMBARGO
TA, lknur ................................................................................................................................. 3015
HTT KRALI IV.TUDHALYANIN SURYE POLTKASI
TA, lknur ................................................................................................................................. 3029
GKTRK BOYLARININ OYNADII TARH ROLLER HAKKINDA
TAAIL, Ahmet ....................................................................................................................... 3039
AMASYA HALKEV VE YELIRMAK DERGS
TADEMR, Serap ..................................................................................................................... 3047
LATE ANTIQUE TROIA/ILION AND TROAD REGION (PLATE 1)
TEKKK, Billur ......................................................................................................................... 3067
ORTA ADA TRK-GRC MNASEBETLERN EKLLENDREN
FAKTRLER
TELLOLU, brahim ................................................................................................................ 3077
PARALARIN IIINDA TRK VE RAN KAVMLERNDE AY-YILDIZ/GNE
MOTF VE TRK KLTR N RAN ARATIRMALARININ NEM
TEZCAN, Mehmet ..................................................................................................................... 3091
FA HSIENS ROUTE FROM PAMR TO THE DAREL VALLEY ON THE INDUS
FIELD RESEARCH IN NORTHERN PAKISTAN: 2003-2006
TSUCHIYA, Haruko . ................................................................................................................. 3115

O (
)
TUGUTOV, . A./ . . .......................................................................................... 3123
BLDRLERDEK RENKL RESMLER ........................................................................... 3133
THE COLOURED PICTURES OF THE PAPERS

3091

PARALARIN IIINDA TRK VE RAN KAVMLERNDE

AY-YILDIZ/GNE MOTF VE
TRK KLTR N RAN ARATIRMALARININ NEM
TEZCAN, Mehmet*
TRKYE/
ABSTRACT
Motifs of Moon and Star/Sun Among the Turkic and Iranian Nations on
the Light of Coins and the Importance of Iranology
The relations of Turkic and Iranian nations, settled or nomadic, go back the
period of the first archaeological cultures. Especially, in the result of political,
cultural, commercial and religious contacts and relations between them which
had begun in the period of Andronovo culture especially and were intermediated
by the Soghdians in the region of Soghdiana/Mawara an-Nahr, some components
transmitted into each other mutually, and, one of those motifs is that of moon and
star which appears on the coins of the Kushans, Kidarites and Hephthalites who
have characteristics of a kind of Iranian culture. Whereas this motif is known
as ay-yildiz motifi (motif of moon and star) among the Trks, in real it was a
combination of moon and soon in the tradition of the ancient Iranians. And it is
also known that this motif, either as multi-angled or five-angled star was used
to on the coins of the Parthians and especially of the Kingdom of Pontos in the
eastern and northern Anatolia respectively, the Hellenistic states but under the
Iranian influences.
Some of the rulers of the Sasanian Dynasty founded in Iran at the beginning
of the 3rd century AD frequently used the motifs of moon and star on the coins
struck by them. Thus, this motif occasionally seems in the shape of the five-angled
star typically. Being under their cultural influences, on the coins of the Kushans
founded in the regions of Sogdiana/Mawara an-Nahr, Bactria/Tocharistan, more
clearly and on the four angles of the coins of the Kidara Kushans who succeeded
the Kushans at the beginnings of the 5th century AD, and, finally, on the coins of
the some rulers of the Hephthalites who ruled over rather vast territories from
the Eastern Iran to the Eastern Turkestan and from the Soghdiana to the northern
India, coming to the area in the 5th century AD. the same motifs occur. There is the
same moon and star motif on the some coins of the rulers of the Trk Kaghanate
and the members of the Trk-shahi Dynasty, the representative of the first in the
*

Dr, Karadeniz Teknik niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, 61080 Trabzon
TRKYE. E-mail: tezcanm@isbank.net.tr

3092

Western Turkestan and Afghanistan. The motif of soon became more important in
the period of the Uygur Kaghanate because of accept of the Manichaeism by the
Uygur Turks. Thus, the soon was already among the royal titles of the rulers. And
on the juridical documents of the Uygurs the soon and star motif takes up a
position in the shape of a five-angled star. For these reasons, it needs to study very
well especially the Iranian texts so-called the Middle Persian in order to able
to inquire more exactly the problems of history, culture, language, literature and
religions of the Turks in the periods of both the Antiquity and the Middle Ages.
Key Words: Iranology, Turks, Kaghanate.
GR
ster yerleik, ister gebe olsun, Trklerle rani kavimlerin ilikileri, Orta
Asyadaki ilk arkeolojik kltrler dnemine kadar gider. Bilhassa Andronovo
dneminde balayan ve Sodiana/Maverannehir blgesindeki Sodlular
araclyla gerekleen siyasi, kltrel, ticari ve din mnasebetler neticesinde
baz unsurlar karlkl olarak birbirlerine gemitir; blgede kurulan ve ran
kltr zellikleri gsteren Kuan, Kidarit ve Eftalit gibi devletlerin paralarnda
gzken ay-yldz motifi de bunlardan biridir.
1. Ay-Yldz Motifinin Eski nasya Kavimlerindeki Ksa Tarihesi
Bizde ay-yldz olarak bilinen motif, aslnda gerek ran geleneinde, gerekse
daha eski kabul edilebilecek Mezopotamya, Msr ve Anadolu medeniyetlerinde
ay ve gne idi. M IV. binden beri Smer, Msr ve Anadolu (Hitit) eserleri
aratrldnda, bunlarda ay ve yldz motifleri grlr. Bunlar, eserlerde ayr
ayr yer alabildii gibi, ikisi birlikte de grlebilir. Ancak, bizim bugn yldz
olarak kabul ettiimiz ve genellikle 5 veya 8 keli olan motifin yldz olmad,
eski medeniyetlerin ounun sembol, belki de ilah olarak telakki edilen gnei
sembolize ettii baz bilginlerce ileri srlmtr1 ki biz de bu grteyiz. Fakat bu
ay ve yldz motiflerinin hemen yannda ayrca gne sembollerinin de olduunu
gryoruz. Demek ki ay, yldz ve gne, her de eski dnemlerden itibaren
devletlerin ve kavimlerin hayatnda nemli bir yer tutuyordu.
Anadoluda Hititlerden itibaren gzken bu motifin aslnda sanld gibi
randan ve rani kltr vastasyla deil, Orta Asyadan gelen gler yoluyla
geldii, yani Mezopotamya yoluyla bir etkileim eklinde olmayp ortak bir
meneden, yerden geldii vaktiyle Trkiyedeki baz aratrclar tarafndan ileri
srlmtr. n Asyada bilhassa Sumer, Elam, Hitit eserlerindeki ay, yldz ve
gne motifleri ve bunlarn ihtiva ettii anlamlar zerinde vaktiyle F. Kurtolu,
1

Mesela H. F. Turgal, bu konuda yle diyor: Dnme gre, en eski madalyelerde grlen ay
yldz olmayp ay ve gnetir. Birisi gndzn tekisi gecenin nuru ve bekisidir. Mihrmah ve
mihrmeh diye birlikte kullanlr ve bylece adlar vardr. (Kurtolu, 1992: 49).

3093

yapt aratrmada biraz durmutu.2 Biz burada daha ok, ran ve ran kltr
sahalarnda kurulmu Ahemenid (Persler), Parth (Araklar), Sasaniler ile ran
kltr tesirindeki Pontos, Kuan, Kidara Kuan, Eftalit ve Trk paralarndaki ilgili
motiflere temas edeceiz.
2. Ahemenid (Pers) mparatorluu (M 559-330) Dneminde Ay-yldz
Motifi
M VI. yzyldan IV. yzyln ikinci yarsndaki Byk skenderin zaptna
kadar btn ran, Kuzey Hindistan, Anadolu, hatta Orta Asyann baz blgelerine
hkim olarak Klasik Eski an ilk ve en byk imparatorluunu kurmu olan
Persler, asl olarak ranl bir slale idiler; zamann hkim dini olarak Ahura-Mazda
(Mazdaizm/Zoroastrianizm) dinini de ktaya yaydlar. Herodotos, onlarn dini
geleneklerini anlatrken, bu mnasebetle onlardaki ay ve gne ibadetinden,
bunlara kurban kestiklerinden bahseder.3 Perslerin gerek nasya, gerekse Orta
Asyaya kadar uzayan bu hkimiyeti, ay, yldz ve gne gibi unsurlarn daha
douya yaylmasnda da balca amil olmutur.
Ancak, gerek sanat eserlerinde, gerekse heykellerinde Mezopotamya
kltrlerinin yan sra Msr ve Yunan etkisinde kalan Persler,4 ay, yldz ve gne
tasvirlerini bunlarda kullandklar gibi Dariusdan itibaren kardklar paralarnda
da bu motiflere yer vermiler, bu gibi unsurlar kendilerinden sonra blgede
kurulacak Helenistik devletlere ve daha douda Orta Asyadaki gebe kavimlere
de yanstmlardr.5 ran kltrnn Douda ve Kuzeyde irtibatta olduklar en
nemli gebe kavimlerin banda ise, bilhassa yakn olmalar hasebiyle Saka/
skitler geliyordu.6
3. Parthlar (Arak) Dneminde Ay-yldz Motifi
Hellenistik mparatorluun paralanmasndan sonra M III-MS III. yzyllar
arasnda Hellenistik bir hanedan olarak yaklak drt asr ran corafyasna hkim
olan Parthlarn aslen ranl bir slale olup olmad tartmaldr; ancak ran kltr
tesirinde bulunan Harezmin gneyindeki bir blgeden gelmilerdi. Bu blge
ise ok eski dnemlerden beri ounlukla mstakil kalm, ama bata Sakalar
olmak zere birok gebe kavimlerin, bu arada A(p)arnilerin istila ve etkisine
srekli ak kalmtr. A(p)arniler, ran yaylasnn kuzey-dou blgesinde, Hazar
Bkz.: Kurtolu, 1992: 23-46.
Bkz.: Tezcan, 2007c: 169.
4
Gnoli, 1996: 122.
5
Bkz.: Kurtolu, 1992: 26-30. Perslerdeki din uygulamalar hakknda Bkz.: Frye, 1984: 120-124.
Persler zamannda Orta Asyada rani kavimler ve bunlar zerindeki tesirlerden baz rnekler iin
mesela Bkz.: Frye, 1996a: 443-445.
6
Orta Asyann bilhassa bat blmndeki rani kavimler ve rani etkiler hakknda Bkz.:
Abetekov-Yusupov, 1994: 23-33; Dandamayev, 1994: 35-37, 43-45; Puri 1994a: 191-196, 199204; Tezcan, 2007c: 171-174.
2
3

3094

Denizinin gney-dousunda bulunuyordu. lk slale kurucular olan I. Arsakes

(247-211) de bu Parnilerden idi; bunun zamannda A(p)arniler Orta Asyadan
gelerek nce Hyrcania blgesini ele geirdiler.7 Parthlar, gerek klk kyafetleri
ve hayat tarzlar (gebe), gerek yurtlar, gerekse sava teknikleri itibariyle
ranllardan farkl idiler ve III. yzyln son eyreine doru Orta Asyadan ran
platosuna indiler. Bu bakmdan bunlarn Asyal, hatta Trk olduklar hakknda
grler vardr. M II. yy. sonlarnda Byk lakapl I. Mithradates (M 171138), Selevkos imparatorunu malup ederek btn Mezopotamyay ele geirdi,
adna para bastrd ve daha nceki Byk Kral unvanndan baka, M 140
ylnda ilk olarak Krallar Kral unvann da taknd.8 Bu suretle, M 150
tarihinden MS 224 ylna kadar Mezopotamya, Parth hkimiyetinde kald ve
Batda Roma mparatorluu ile mcadele etti. Parthlar hem hkim olduklar saha
hem de mnasebette olduklar devlet ve kltrler itibariyle zamanla hem ran hem
de bilhassa yaz bakmndan Greklerin tesiri altnda kalmlardr.
Grek etkisini devam ettiren ve batan itibaren Helenistik bir krallk
hviyetinde olan Parthlarn daha I. Mithradates dneminden itibaren sikkelerinde
philhellenos siyasi unvan geer ki bu ifade, onlar zerindeki Grek tesiri yan
sra Anadoludaki Roma hkimiyetine kar uygulamak istedikleri Hellenistik
politikay da gstermektedir.9 Parthlarn tarihi ve kltr hakkndaki bilgiler,
Perslerden farkl olarak daha ok yabanc kaynaklardan elde edilmektedir; ancak,
kendilerine has sikkelerindeki resimlerden klk kyafetleri, unvanlar ve dilleri
hakknda bilgi sahibi olabiliyoruz. Bunlara gre, resm inantan ayr olarak
halk arasnda gne ve yldzlara ibadet bilhassa ok yaygnd. Hkmdarlarnn
bazlarnn genel unvan (Mihtradates) zaten Mithra yani Gne ile alakal idi.
Parth dnemine ait ok miktardaki sikkelerde, stellerde ay, yldz ve hatta ayyldz motiflerine rastlamak mmkndr. Kral portrelerinin balar zerinde, daha
sonra bilhassa Sasani ve Eftalitlerde sklkla greceimiz zere bir hilal tasviri yer
almaktadr.10 Parthlarda, III. Mithradates (M 57-54)in baz paralarnda sadece
Gne veya Yldz motifi,11 II. Orodes (M 57-38)in baz paralarndan (drachma)
itibaren ise hkmdarn bann heri iki yannda ay ve yldz sembolleri vardr.12
IV. Phraates (M 38-2)den itibaren drachma tipi paralarda ise ay-yldz birlikte
grlr (Resim 1-2, bkz.: s. 3158 ).13 Bunlarn paralarnda Ay/Hilal motifi, ular
yukarya dnk ve iindeki Yldz veya Gne sembol, bazan ok keli, bazan
Bkz.: Frye, 1984: 206; Koshelenko-Pilipko, 1994: 131.
Frye, 1984: 210; Koshelenko, 1996: 127.
9
Puri, 1994a: 203; Wolski, 1996: 130.
10
Kurtolu, 1992: 26.
11
Sellwood, 1980: 129/41.12.
12
Sellwood, 1980: 148/47.14, 150/47.29, 153/48.9-48.10.
13
Sellwood, 1980: 177/54.7.
7
8

3095

be kelidir.14 Bu haliyle Parthlarn Ay ve Yldz motifi, Trk ve gebe evresini

olduka etkilemitir.15
Parthlar, Dou ve Bat arasndaki milletleraras ticaret yollar zerinde 400
yla yakn sren hkimiyetleri ve buna aktif olarak katlmalar esnasnda Batda
Roma, Douda ise nce Sakalar, sonra Kuanlar ile mcadele etmek zorunda
kalmlar, sonuta Batnn ve Dounun birok kltrel ve din zelliklerini de
bir dierine aktarc rol oynayarak ticarette bir nevi tampon blge ve aktarc rol
stlenmilerdir.16 Bu etki, Sakalar ve Kuanlar zerinde bilhassa barizdir. M I.
yzyln ikinci yarsnda randan ayrlarak Kuzey Hindistanda Indo-Parthlar
adyla anlan bir slale kuran Gondophares, kuzeyden gelen Kuanlar vs. gibi
gebeleri kltrel adan etkileyen rani hanedanlarn da ncs olmutur.
4. Pontos Krall (M III-MS IV. Yzyl) ve VI. Mithradatesin Sembol
Olarak Ay-yldz Motifi
Anadoludaki Hellenistik devletlerden olup, etnik ve dini alardan ran
tesirinde kalan, dil olarak ise zamanla Grek/Hellenleen Pontos Krall
paralarnda da ay ve gne motifinin gerek ok keli, gerekse be keli yldz
olarak sklkla kullanld malumdur. M III-MS IV. Yzyllarda Karadenizin
Orta, Dou ve Bat kylarna hkim olarak Pontos Kralln kuranlarn etnik
kimlii konusunda farkl grler vardr; ama slalenin kurucular, kendilerini
rann Ahemenid (Pers) mparatorluu hanedan ailesinden gstermekte idiler
ve bu arada Mithra (Gne) kltne de sahiplerdi.17 rani meneli olsun veya
olmasn, bu tesirleri belki de ok eski dnemlerde Mezopotamya yoluyla almlar,
Dou Anadolu ve Karadeniz kuzeylerinde de olduka yaygn olan Mithra kltn
benimsemilerdi. Elit tabakann, saray hayatnda, yazmalarnda ve kardklar
paralarnda ise Grek yazsn kullandklarn gryoruz.
En geni snrlarna kavutuu VI. Mithradates Dneminde (M 121-63)
bugnk Bursa ve civarndan douda Grcistan mntkasna kadar olan saha
ile Yeilrmak evresine de hkim olan Pontos Krall hkmdarlar, byk
ksm itibariyle Amaseia (Amasya) ve Amisos (Samsun)da baslan paralarnda
zaman zaman ay ve yldz motiflerini birlikte kullanmlardr. Kralln en
byk imparatoru olan VI. Mithradates, Pers soyundan ve Kyros neslinden
olmakla, soyluluu ve asaleti ile vnen bir hkmdard;18 nceki hkmdarlar
gibi, Gne/Tanrnn Armaan anlamna gelen Mithradates unvann da
kullanyordu. Bunun bir gstergesi olarak, gerek kendisi (Resim 3, bkz.: s. 3158),
Sellwood, 1980.
Esin, 1972: 323-324, Lev. I/16.
16
Koshelenko-Pilipko, 1994: 137-138.
17
Blgede Mithra klt ve yaygn olduu sahalar hakknda mesela Bkz.: Blawatsky- Kochelenko,
1966: 6-7, 19-21, 35.
18
Tezcan, 2007b: 92.
14
15

3096

olu ve halefi Pharnakes, gerekse Byk lakapl Armenia kral Tigran ve baz
Grc hkmdarlar, paralarnn arka yzlerinde, rani kltrn ve Ahura-Mazda
dininin bir zellii olarak ay ve gne motiflerine yer vermiler, bunu kardklar
hemen btn paralarnda kullanmlardr.19 Ay ve gne ile VI. Mithradates o
kadar zdelemitir ki ay ve gne (veya yldz) motifinin VI. Mithradatesin
sembol olduu, gerek devletin, gerekse hanedann da resm amblemi/sembol
hline geldii sklkla sylenmektedir. Bununla beraber, bu motifi ilk olarak
III. Mithradates (M 220-197)in kulland bilinmektedir. Anadolu sahasnda
daha nceleri kurulmu olan devletlerde de ay motifine yer verilmi olmakla
beraber, Anadoluda ikisine birlikte ilk rastladmz hanedan ve devlet, Pontos
Kralldr.20
5. Sasani mparatorluu Paralarnda Ay-Yldz
MS III. yzyl balarnda randa kurulan Sasan mparatorluu, III. yzyldan
VII. yzyla kadar slam ncesi rana altn an yaatmtr. Btn ran
platosunun yan sra zaman zaman Msr, Anadolunun dou ve gneydousundaki
ou blgeler, Kafkaslarn gneyindeki gei noktalar hep Sasanilerin hkimiyeti
altnda idi. Dou ve Bat arasnda irtibat kurulabilecek btn gei yollarna sahip
olarak, Batdaki Dou Roma (Bizans) mparatorluu ile zaman zaman bar
iinde, Douda ise gebe hanedanlarla ittifak hlinde, bazen de Eftalitlerin ve
Trk (Gktrk) Kaanlnn edeeri bir devlet olarak Dou-Bat mal ve kltr
geiini en fazla yanstan ran hanedan olmu, hatta in ile bile diplomatik ilikiler
kurmutur. Perslerden slam hanedanlarna ve Bizansa geen birok zellik
(devlet tekilat, brokratik yap, millet ve adalet anlay, unvanlar, hkmdarlk
sembolleri, takvimler, yaz, devlet-din ilikileri, sanat sluplar, yap tarzlar)
de Sasanilerin bu 400 yllk saltanat araclyla olmutur.21 Onlarn ipek bcei
ve ipek ticareti ile tanmalar, Bizansdan daha nce olmu ve kendileri ipek
retimine gemilerdi. Romann gelitirdii cam ilerini ticaret vastasyla alp
Douya aktarmlard.22
Sasaniler, sahip olduklar bu stn zelliklerini kardklar paralarnda,
mhrlerinde, duvar resimlerinde, kitabelerde ve eitim-retim kurumlarnda
da gstermilerdir. Hkmdarlarn bazlar, para ve mhrlerinde ay ve gne/
yldz motiflerine sklkla yer vermiler (Resim 4, bkz.: s. 3159), ayn motifler,
hkmdarlarn talar zerinde bir hkmdarlk sembol olarak ortaya kmtr
(Resim 5, bkz.: s. 3159). Hatta bu motif, zaman zaman tipik be keli yldz
eklinde de gzkmektedir (Resim 6-7, bkz.: s. 3160).23 Ancak, yldz motifleri
Tezcan, 2007b: 106.
Bu konuda Bkz.: Tezcan, 2007b: 106.
21
Bunlardan bazlar hakknda Bkz.: Gignoux, 1996: 133-135.
22
Gignoux, 1996: 136.
23
Peroz (457/459-484) ve olu I. Kavad (484/488-497, 499-531)n sikkelerindeki ay, yldz ve ayyldz motifleri mnasebetiyle Bkz.: Cutis, 1999: 310-313.
19
20

3097

yan sra gne sembolne de yer verildiini gryoruz. Sasanilerin bu tr tesirleri,

ran aratrclarna gre, daha ok Kuanlar, Kidara Kuanlar ve Eftalitler
zerinde belirgindir. Sasani paralar zerindeki bu ay ve yldz motifi, Emevi
devrinde deitirilmi, Abbasiler zamannda ise tamamen ortadan kaldrlmtr.24
6. Kuan mparatorluu Paralarnda Ay-Yldz
M II. yy. ortalarna doru Bactria/Toharistan blgesindeki Hellenistik Grek
Kralln ykarak yerine kurulan Kuan mparatorluunu kuranlarn etnik
hviyetleri hakknda farkl grler vardr; bazlar onlar, in kaynaklarnn
verdikleri bilgilere binaen inin kuzeybatsndaki Yuezhilarla irtibatlandrrken,
dier bir grup aratrc ise bunlarda, Bat Trkistan sahasnda eskiden beri yaayan
gebe gruplarn oluturduklar 5li bir koalisyonun bana Doudan gelen yeni
bir idareci slalenin gemesi ile MS I. yzylda meydana gelmi ve muhtemelen
Sakalarn arlk kazand gebe bir hanedan grr.25 Bu yeni yapda Dounun
gebe geleneinin yan sra Bat Trkistan ve rani kavimlerin yar gebe ve
yerleik medeniyet hususiyetlerini grmek mmkndr. mparatorluun hkim
olduu sahalar, Dou-Bat pekyollarnn ana gzerghnn gemekte olduu Bat
Trkistan, Afganistan ve Kuzey Hindistan blgesi, muhtemelen de ksmen Dou
Trkistann batsndaki baz yerlerden ibaretti. Bu blge, Dou, Bat ve Gney
kltrlerinin, dinlerinin karp kaynama, ayn zamanda da birbirlerini etkileme
sahas idi. Binaenaleyh, etnik yapdaki karma zellik onlarn devlet yapsna,
kltrne, dil, alfabe, yaz, din gibi temel hususiyetlerine de yansyacakt.
Bilhassa MS II. yzyldan III. yzyla kadar Kuanlar, Avrasyadaki 4 byk
imparatorluktan biri idiler: inde Han Hanedan, randa Parthlar, Batda
Roma, onlarn hepsi ile irtibatta olan ve ticaret yollar zerinde bulunan Kuan
mparatorluu.26
MS III. yzyln ilk yarsndan V. yy. ortalarna kadar olan devreye ilim leminde
Sonraki Kuanlar ismi verilmektedir. III. yzyln ikinci eyreindeki Sasan
seferleri neticesinde zayflayan Kuam mparatorluu, bir yandan gneydeki
topraklarnn bir ksmn kaybederken dier yandan da Sasanilerin dorudan
siyasi himayesi altna girdi, dolaysyla Kuanlar zerindeki ran etkileri daha
da artt. Bu tesiri, III. yzyldan itibaren Kuano-Sasani tabir edilen Kuan
paralarnda ve mteakip Kidara Kuanlarda ak olarak grmek mmkndr. IV.
yzyln ortalarndan itibaren ise eski Kuan sahasnda artk Akhun, Alhun, Kionit
ve Kidara isimleri altnda gzken muhtelif gebe kavimler grlmektedir.
Kuanlarn elde bulundurduklar Sodiana, Maverannehir, Bactria blgeleri
asl olarak Sasanilerin kltrel tesiri altnda idi; Kuan mparatorluu da buralarda
Kurtolu, 1992: 45.
Kuanlarn etnik hviyeti ve bu konudaki grler hakknda Bkz.: Tezcan, 2002: 254-264; Tezcan,
2004: 160-161; Tezcan, 2006: 9-10.
26
Frye, 1996b: 456.
24
25

3098

temellenmiti, ama arlk noktas Bactria ve Sogdiana blgesi idi. mparatorluun

en nemli gelir kaynan ticaret oluturmakta idi; uzun mesafeli bu ticarette,
gneyden gelen Hindlilerin yan sra kuzeyden gelen Sodlular da nemli rol
oynuyorlard. Bu konuda yazl kaynaklar yoksa da Kuzey Hindistandaki
vadilerde tccar kolonileri tarafndan brakld tahmin edilen kaya kitabeleri
bunu gstermektedir.27 Ticaret sayesinde olduka zenginleen, tccarlara iyi
davranarak mahalli idareleri ve ehirleri tahrip etmeden onlar bir st idareci
olarak yneten Kuanlar, tccarlar sayesinde gerek evre kltrlerden, gerekse
bilhassa komu Sasanilerden din, lisan ve devlet ynetimine ait baz zellikler
ve unvanlar ile sanat sluplar ve motifler almlardr. Onlarn bizce en nemli
zelliklerinden biri, balangta gebe bir kabile ve devlet iken, ierisine girdii
meden corafyaya ok ksa bir zamanda uyum salayarak komu kavim ve
devletlerden meden dnyann ihtiyalarn nasl ald ve bu kltrel zellikleri
kendisinden sonraki gebe gruplara nasl aktarddr.
Kuanlar sahasnda, rann Ahura-Mazda dininin mahall ekilleri saylabilecek
olan rani inan sistemlerinin yan sra Budizm ve ivaizm de olduka yaygnd.
Kuan devri eserlerinde, Mithra veya Suryaya atfedilen gne klt grlr.28
Kuanlar, Roma, Grek ve ran kltrleri tesirlerini de gsteren ok miktarda
para bastrmlardr ki Vima Kadphises devrinde tedavle kan altn paralar
bilhassa nemlidir. Sasaniler dnemine ait para, mhr ve madalyonlar zerinde
olduunu sylediimiz ay ve yldz gibi motifler Kuan hkmdarlarnn
paralarnda da grlr. Kuanlardaki Ay ve Gne motifleri, genellikle mabudlarn
ve hkmdarlarn sembolleri olarak kullanlmakta idi.29 Kuan sikkelerinde
sklkla grlen tamgalardaki baz ekilleri (Resim 8-9, bkz.: s. 3099) bir ksm
aratrclar ay, gne veya yldz eklinde yorumlamlardr. ran kltr ve Yakn
Dou tesirlerinin Orta-Asya kltrlerine bir yansmas olarak, tpk Sasanilerde
olduu gibi, Kuanlarda da Ay/Hilal tasviri hkmdarlarn taclarnda (Resim 10,
bkz.: s. 3100), ular yukarya dnk olarak, bazan da iinde yuvarlak/daire
olacak ekilde resmedilmitir (Resim 11, bkz.: s. 3161). Gne motifi ise yine
hilal ierisinde noktasz bir daire eklindedir.30

Frye, 1996b: 459.

Frye, 1996b: 460.
29
Esin, 1972: 338.
30
Bkz: Esin, 1972: 323, Lev. I/9, 11.
27
28

3099

Resim 8

Resim 9

3100

Resim 10
7. Hun/Alxon paralarnda Ay-Yldz Motifi
Kuanlardan sonra blgeye hkim olan ve Hun, daha sonra ise Trk
olarak kabul edilen slaleler (Akhun, Alhon, Ihidler, Buhar-hudatlar, Tiginhler, Trk-hler vs.), genellikle kendilerini Kuanlara mensup addettikleri,
onlarn devam grdkleri iin paralarnda hep onlarn motiflerini kullanmlardr.
Kuanlardan sonra blgeye hkim olarak ran ilerine kadar zaman zaman
aknlarda bulunan ve komu kavimler tarafndan Huna, Kionit, Akhun veya Alxon
denilen Hunlar, paralarnda daha nceki Kuan, corafi yanlk sebebiyle de ran
tesirlerini yanstmaktadrlar.
R. Gbl, paralar zerinde Alhon olarak okuduu bir slalenin ran Hunlar
olduklarn sylyorsa da tigin ve yabgu gibi unvanlar o devirde yksek rtbeli
kimselere, tigin ise sadece kaan slalesi mensuplarna verildii iin, bunlarn
Hun ve Trk soyundan kabul edilmeleri daha dorudur.31 Bunlarn sikkelerinde
Hilal veya Boynuz olarak grlebilecek motifler,32 sonraki dnemlerde Yay ve Ok
olarak izah edilen, ancak E. Esin tarafndan bu mnasebetle kn-ay eklinde
yorumlanan, Alxonlara zg bir tamga da sklkla kullanlmaktadr (Resim 12, ,
bkz.: s. 3161).33 Sonraki dnemlere ait slalelerin motifleri ise, R. Gbln Nspk
Krallarna ait olarak isimlendirdii ok mikdarda sikkelerde ak bir Sasani
Esin, 1972: 343; Esin 1987: 211.
Esin, 1987: 208, 215 (Lev. I/b).
33
Gbl, 1967: III/Taf. 14-42.
31
32

3101

tesiri altnda, hkmdarlarn talar zerinde ay/hilal ve iinde gne veya artk
Trk ay-yldz eklinde, yani be keli olarak karmza kacaktr (Resim 13,
bkz.: s. 3162).
8. Kidara Kuanlarda Ay-Yldz Motifi
Kuanlarn Sasani hkimiyeti altna girmesinden Eftalitlerin blgeye gelilerine
kadar, yani III. yzyln ilk yarsndan 450 yllarna kadar olan dneme damgasn
vuran Sonraki Kuanlar devri34 ierisinde ele alnan Kidara Kuanlar
dnemi, tahminen 430-477 (Grenetye gre 420-467) tarihleri arasn ihtiva
etmektedir.35 Kuanlarn kuzeydeki topraklar yeni gelen ve Kionitae ve Huna
gibi isimlerle anlan gebe gruplar tarafndan istila edildi, bunlarn bana Kidara
(Qidolo) isimli birinin gemesi ve kard paralarda Kidr unvann kullanmas
sebebiyle bu yeni slaleye Kidaritler denmektedir. Bu durumda, baz bilginlere
gre, Kionitler ve/veya Hunalar, yeni gelen kavim ve topluluklarn ad, Kidaritler
ise hkim slalenin addr.36 Kidaritler de eski Kuan topraklarnn bir blm
zerinde hkm srmlerdi.
MS V. yy. balarnda Kuanlara halef olan Kidara Kuanlarn paralarnda bu
motif daha ak ve paralarn drt kesinde yer alacak ekilde karmza kar;
paralar son derece ssldr, Sasani tesiri de olduka barizdir (Resim 14-15, bkz.:
s. 3162-3163).
9. Eftalit Devleti Paralarnda Ay-Yldz Motifi
V. yzylda blgeye gelerek rann dousundan Dou Trkistana,
Sodianadan Kuzey Hindistana kadar olduka geni bir araziye hkim olan
Eftalit Devleti, in kaynaklarnda Yeda veya Yenda eklinde karmza kar.
Bunlar, bir nceki eitli Hun zmrelerini itaat altna alarak V. yzyln
ikinci yarsndan itibaren pekyollarnn tam karma-kaynama noktalar olan
Mevarannehir ve Kuzey Hindistan blgelerinin yan sra Dou Trkistann da
byk bir ksmn ele geirmiler, bu sayede ticarette olduka sz sahibi olmulard.
Bu yzden, hliyle Batdaki Sasanilerle, Doudaki Rouran/Juan-juanlarla, daha
sonra ise Trk Kaanl ile mnasebet iinde idiler.
560l yllara doru bir yandan Trk Kaanlnn darbeleri altnda
zayflayarak Doudaki topraklarn kaybeden, dier yandan Batdaki Sasaniler
tarafndan topraklar paylalan Eftalit hkmdarlarnn bazlarnn paralarnda da
rani kltrn bir etkisi olarak ay/hilal ve yldz motifleri grlr. Hatta bunlarn
birou, Sasanilerin paralarndakiler gibi drt kesinde de ay-yldz sembol
tamaktadr (Resim 16-17, bkz.: s. 3163-3164).
Bu devir hakknda Bkz.: Tezcan, 2006: 17-18.
Tezcan, 2007a: 4-5.
36
Tezcan, 2007a: 2.
34
35

3102

10. Trk Slalelerinde Para ve Ay-Yldz Motifi

1. ve 2. ve Trk Kaanlklar Dnemlerinden itibaren Eski Trkler de maden
veya kt paralar kullanmlardr. Bu paralar, gerek ekil, gerekse zerlerindeki
iaretler ve yazlar itibariyle genellikle ya in veya ran/Sod gibi komularnn
etkisini tar, ya da bazan zerlerinde kendilerine has, runik dediimiz harf ve
tamgalar bulundururlar. Gktrk, Trgi ve Uygur Kaanlklar dnemi ile Bat
Trkistan ve Toharistan Trk yabguluklar, slaleleri dnemlerine ait paralar ve
zerlerindeki semboller hakknda gerek yurtdnda, gerekse Trkiyede baz
almalar yaplm olduundan,37 burada ksaca baz rnekler verilecek ve sadece
ran/Sod tesiri zerinde durulacaktr.
10.1. Trk Kaanl Paralarnda
Trk Kaanl dnemine ait paralar genellikle ya in usulnce (wushi tipi),
ya da ran geleneine gre hazrlanmtr ve zerindeki yazlar da in, Trk
runik tipi veya Sod harfleriyle ve Sodcadr. Fakat bu paralar zerinde, Trk
damgalarnda rastland ekilde38 zaman zaman ay ve yldz motiflerine (kn-ay)
rastlanmaktadr (Resim 18-21, bkz.: s. 3164-3166).39
10.2. Trgi Kaanl Paralarnda
Trk paralarndaki zellik Trgi paralarnda da gzkr. in paras tipinde
olan (Resim 22, bkz.: s. 3166) bu sikkelerin zerinde tigin, disy bogy, Bogy
Trgi kagan veya Trgi kagan pny (Trgi kaannn paras) ibaresi vardr.
F. Thierrynin 737-748 arasna tarihledii paralar zerinde ay/hilal motifinin yan
sra in ve Trk harflerini andrr ekilde Trgi tamgas denilen zel bir iarete/
tamgalara da rastlanmaktadr (Resim 23, bkz.: s.3102).40

Resim 23
Esin, 1972; Sertkaya-Alimov, 2006; Babayarov, 2007a; Babayar, 2007b.
Bkz.: Esin, 1972: 331, Lev. VII.A/12a ve 14b.
39
Babayarov, 2007a: 10, 12, 14, 41; Babayar, 2007b: 66 (Bu sikkelerin resimlerini ve bizzat eserlerini
bana temin eden yazara mteekkirim).
40
http://www.sogdcoins. narod.ru/english/semirechie/coins. html; Esin, 1972: 332, Lev. V.A/5.
Ayrca Bkz.: Thierry, 2002: 753-758, fig. 4-8.
37
38

3103

Thierrynin yaynlad ve zerlerinde ay-yldz veya ay ile gne motifleri

bulunan Sasani paralarnda (Peroz), tpk Trgi sikkelerinde grmee altmz
iaret ve ifadelere de rastlanmaktadr (Resim 24-25, bkz.: s. 3167 )41 ki bunlar,
Sasanilerin, Maverannehir blgesinde hkimiyet kuran sonraki Trk devlet ve
hanedanlarn ne kadar etkilemi olduklarn da gstermektedir.
10.3. Tigin-h/Trk-ahi Slalesi Paralarnda
Kendilerini Kuan soyundan ve Trk olarak kabul eden, sikkelerinde tigin
ve h unvanlarn kullandklar iin Tigin-h (veya Kabul-h) veya Trkh diye isimlendirilen slaleler, Trk Kaanl ve bunun Bat Trkistan ve
Afganistan temsilcileridir. Tigin-hler Belh ve evresinde, Trk-hler ise Kabil
evresinde hkm srmlerdi.42 Tigin-hlere mensup ve 760lara tarihlenen
bir Yel-Tiginin paras tipik bir Trk ay-yldz motifi tad gibi,43 630 veya
650 tarihlerinden itibaren haklarnda bilgi sahibi olunabilen Trk-ahi slalesi
mensuplarnn paralarnda da ay-yldz motifi grlmektedir.
10.4. Uygurlarda
Daha sonraki Uygur Kaanl dneminde 763 ylnda Maniheizmin kabul
ile ay motifi daha da nem kazand. yle ki Uygur hkmdar unvanlar arasna
nceki kn unvannn yan srai ay motifi de girdi; kn-ay tengri unvan
bile ska kullanlmaya balad.44 Uygur Kaanlk dnemine ait paralar yine
Trk veya in ve Sod harfleriyle ve in kaiyuan tongbao sikkeleri tipindedir.
Ama Uygurlar, ancak Bokuk Kaan dneminde (795-805) ilk mill bakr sikkeyi
kullanmlardr.45
Ay-yldz motifi, Uygurlarn Kaanlk dnemi sonras Dou Trkistanda
bulunmu hukuk metinlerinde be keli olarak yer almaktadr (Resim 26, bkz.:
s. 3104).
Bu bakmdan, gerek Eski a, gerekse Orta a Trk Tarihi ve kltr, dili,
dini gibi meselelerin daha iyi aratrlabilmesi iin bilhassa Orta Perse tabir
edilen ran metinlerinin ok iyi incelenmesi gerekmektedir.

Thierry, 1999: 331-333, 349/11-14; Thierry, 2002: 755, 759, fig. 9, 17-18. Resim 43teki sikkeler,
yaynclar tarafndan yanl olarak Trgi ve Uygur sikkeleri eklinde yazlmtr.
42
Esin, 1987: 205-206.
43
Gbl, 1967: IV, Taf. 77-285/1-6, Taf. 78-286/2-5; Esin, 1972: 342-347, Lev. VII.B/1a-1d.
44
Bkz.: Esin, 1972: 337.
45
Thierry, 2002: 760. Baz Japon aratrclar ise bunu yanl olarak Mouyu Hakana (Tengri Hakan,
769-780) atfetmektedirler.
41

3104

Resim 26
11. ran Aratrmalar ve Trk Kltr Asndan nemi
ran aratrmalar, paralarn Trk kltrne etkisi dnda, aadaki baz
konularda da olduka nemlidir ki bunlar: ifte Krallk tabir edilen messese,
Trk devletlerinde hkmdarlarn unvanlarnda genellikle kullanlan Beg, Tigin,
Yabgu, ad gibi unvanlar meselesi, ayrca, baz tarihilerce ran/Mazdaizm etkisine
balanan l Yakma Gelenei eklinde zetlenebilir. Hatta bunlara, Trklerdeki
Kut anlay ile Eski ranllarn xvarena anlay arasndaki benzerlikler de dhil
edilebilir.46
11.1. ifte Krallk Meselesi
Gerek Eski ada, gerekse erken Orta ada n Asyann baz devlet ve
hanedanlarnda grlen tal prens veya ifte krallk messesesinin ran
meneli olduu sklkla ifade edilmitir. Hatta Trk devletlerindeki ikili yapnn47
ran kaynakl olduunu, rana yakn olan ve onlarn kltrel tesiri altnda fazla
Trk kltrndeki bu gibi genel tesirler hakknda mesela Bkz.: Tezcan, 2007c: 171-178. Kut
xvarena ilikisi iin ise Bkz.: Tezcan, 2007c: 181-183.
47
Trklerdeki ikili yap ve zellikleri hakknda Bkz.: Kafesolu, 1983: 259-262.

46

3105

kalm gebe ve Trk hanedanlarnda genellikle bu tr uygulamalar grldn

ifade eden aratrmalara da rastlanr. Fakat aslnda eski randa ifte krallk gibi
bir messese yoktu.48
Bununla beraber, ran kltrnn hkim olduu yakn blgelerde hkm
srmee baladktan sonra, gebe unsurlarn ar bast Kuanlar, Gktrkler,
hatta ran kltr tesiri sahasna giren Karadeniz kuzeyi ve Dou Avrupadaki
blgelerde devlet kurmu olan baz Trk hanedanlarnda ikili idare tarzna
rastlanmaktadr ki bunda rani bir tesir grlmektedir. Mesela Kuanlarda randaki
Ahemenid (Pers) dneminin etkisinde gelien ksatrapa (satraplk) geleneinde,
mahksatrapa ve ksatrapa, asker ilerle ilgilenen mahdandanyaka (byk
general) ve dandanyaka unvanlarnn bulunduu bilinmektedir.
Bilindii zere Asya Hunlarnda balangta Dou-Bat veya Kuzey-Gney
eklinde ikili bir ayrm yoktu, devlet zayfladktan ve ikiye ayrldktan sonradr ki
byle bir yap grlmektedir. Hlbuki ran ve Bat tesirlerinin artmaa balad
(Gk) Trklerde daha batan beri ikili bir yap sezilmektedir. Fakat burada da yine
bir st ynetici, yani tbi kagann yan sra bir metb kagan her zaman kendisini
gstermektedir. ran tesirlerinin ksmen hissedildii Avrupa Hunlar ve Avarlarda
da ikili yapya benzer zellikler zerinde gerek Batda, gerekse Trkiyedeki
aratrmalarda zaten vaktiyle durulmutu.49
11.2. Unvanlar
henh/Sultns-Seltn: Krallar Kral: Persler (Ahamenidler)deki bu
unvann Medlerden getii,50 Persler vastasyla daha doudaki gebe meneli
devletlerde de yayld tahmin edilmektedir. Pers hkmdar Dariusun Behistun/
Bisutun kayalklarndaki kitabesinde Dariusun unvanlar, metnin hemen banda
Byk Kral, Krallar Kral, ekillerinde zikredilmektedir.51 Ancak, bu
krallar kral unvannn ok daha eski Yakn Dou devletlerinde de kullanld
biliniyor. Fryea gre, krallar kral unvan, bu Eski Yakn Dou devletleri ile
Aryanilerin krallk anlaylarnn Persler dneminde prensipleri belirlenerek
yeniden ortaya konmu ve baz deime ve ilavelerle gnmze kadar devam
etmitir.52 Parth/Arak hanedan yoluyla getii Kuanlarda ran/Baktria diliyle
aonano ao, Greke Basieus Basileon, Hint diliyle ise rjatirja (krallar kral)
ekilleriyle gzken bu unvan, balangta ilk hkmdar Kujula Kadphisesin
unvanlar arasnda bile mahrja rjatirja (byk kral, krallar kral) olarak da
gzkyordu;53 bu unvanlar Maverannehir ve civar yerlerde, yani ran tesirindeki
dier blgelerde sonraki devletlerde de kullanlmtr.
Frye, 1984: 107.
Bu konuda Bkz.: A. Alfldi, Trklerde ifte Krallk, II. Trk Tarih Kurultay Zabtlar,
stanbul 1943, s. 507-519; Kafesolu, 1983: 262-266.
50
Frye, 1984: 106.
51
Bkz.: Frye, 1984: 363.
52
Frye, 1962: 97.
53
Harmatta vd. 1994: 318, 321, 323.
48
49

3106

Tinsiogl (Tien-tzu: Tanrnn/Gkn Olu): Orhun Trk kitabelerinde

sadece bir yerde tinsiogl eklinde ve ince tien-tzu kelimesinin bozuk ekli
olarak Trkede kullanlan bu unvann, inceden getii aktr. Ancak Baktria
dilindeki kitabelerde bagopouro veya bagopooro ekillerinde de gzkmektedir.54
inin batsndaki Kansu blgesinden Batya geen Yuezhilar vastasyla
Hint ktasndaki Kuanlarda bu ismin Sanskrite versiyonu diyebileceimiz
devaputra (Tanrnn/Gkn Olu) ekli, dier unvanlarla beraber mesela II.
Kanikann sikkelerinde grlmektedir.55
Beg: (Gk) Trk abidelerinde Beg ekliyle Trke bir kelime olarak
karmza kan beg, en eski Trke kelimelerden ve ayn zamanda unvanlardan
biridir. Trke metinlerde ilk olarak, Trke Turfan metinlerinden kt zerine
(Gk) Trk alfabesiyle yazlm iki dildeki (Trke ve Orta Perse/Farsa) Toyok
metinlerinde ve Talas kitabelerinde gemektedir. lk defa Von le Coq tarafndan
1909 ylnda yaynlanan Toyok metinlerinde ilgili blm u ekildedir: yaruk
ay tengrike alkta ngreki abroan manastar girza yio ormazd bag (
Yesus Ormazt Allah).56 Talas metinlerinde ise Beg ur ekliyle ve bir unvan
(birleik iki rtbe ad) olarak grlmektedir.57 Trke metinlerde grlen bu Beg
unvannn mene itibariyle Trke olduu deiik aratrclar tarafndan da ileri
srlm olmakla beraber,58 bu konuda tam bir mutabakat olduu fikrinde deiliz.
Mesela, Trke bag/beg kelimesini kabul edilenin aksine bir Altay meneine deil
de sahip, tanr anlamyla Eski ve Orta Pers dillerindeki baga- kelimesine59 veya
kabile lideri, bir eyaletin ba, ynetim tarafndan verilen onur unvan, nc
dereceden prens (unvan), en byk/yal karde/aabey, hkmdar, 100
kiinin ba anlamlarnda Eski ince bo (sonu kapal olarak: pak/bak/bek)60
szne balayan eski ve yeni aratrclar vardr.61
Bu unvan, Parth dilindeki bagpuhrdan Arapalam olarak Fafr (artk Kaysar anlamnda),
Greke olarak ise Parth sikkelerinde Theopator (Tanrnn Olu) ekillerinde de ortaya kmaktadr.
Bkz.: Davary, 1982: 173.
55
Harmatta vd. 1994: 325.
56
Orkun, 1986: 368.
57
Orkun, 1986: 327, 332.
58
S. M. Arsal bunun Trke bekle- fiilinden gelen Bek kknn yumuatlm hali olduunu
sylemitir. A. Donuk ise sadece bu konudaki grlere yer verdii gibi, Trke, Moolca ve
Farsa metinlerde geen Baga ile Beg unvanlarn iki ayr unvan olarak ele almtr. Bkz.: Donuk
1988: 4-8.
59
G. Doerfer, Trke beg kelimesinin, tanr anlamndaki ran dilinden baga- kelimesine dayand
ve bunun da MS V. yzyla ait Orta Asya kabile isimleri ile desteklendiini belirterek, Eski Pers
ve Orta Pers dillerinden bu baga- (tanr) ile alakal birok rnek vermitir.. Bkz.: Doerfer, 1965:
II/402-403.
60
ince boke: Trke bek unvan. Bkz.: Oanin, 1983: 2/2664.
61
Bkz.: Doerfer 1965: II/404. G. Clauson, H. Gilesa dayanarak, gerek Trkede, gerekse incedeki
anlamlarnn benzer olmasna bakarak, bu kelimenin Eski ince po (pak) kelimesinden dnleme
olduunun neredeyse kesinlik kazandn belirtmitir (Clauson, 1972: 322). Altheim, Asya Hun
(Xiongnu) shanyus Maodunun isminde gzken ve Altay meneli muhtemel bir begtun veya
54

3107

Daha eski metinlerde beg kelimesi, ilk olarak Eski Pers metinlerinden itibaren
grlmekte olup, nce muhtemelen bago/baga- ekliyle hem tanr/ilah
hem de sahip, hkmdar anlamnda idi;62 Kuanlarda ve arkadan gelen dier
gebe meneli hanedanlarda (mesela Kidaritlerde),63 bu arada Eftalitlerde64 de
kullanlm, daha sonra komu gebe devletlere, oradan da Trk devletlerine
gemitir. Fakat Trk devletlerinde, ilah anlamnda deil, artk sahip,
hkmdar anlamnda kullanlmaya balanmtr. Sasani Devleti hkmdarlar da
bu kelimeyi hkimiyetlerinin ilh meneli olduunu ifade edecek bir isim olarak
kullanmlard.65 Eski Pers dilindeki bago/baga- kelimesinin Trkeye dorudan,
ran deil daha ok Sodlular vastasyla ve muhtemelen Milattan nceki
dnemlerde getii dnlebilir.66
Yabgu: ran meneli olduu tahmin edilen bu kelime,67 genellikle Bat
Trkistanda yani ran kltrne yakn olan corafyada devlet kurmu Trk
ve gebe hanedanlarda daha ok grlmektedir. Asya Hunlarnn M II.
yzyln ilk yarsnda batya srdkleri Yuezhilarn Bat Trkistan ve Kuzey
Hint corafyasna gerek orada rano-Hint tesirinde bir Kuan mparatorluu
kurmalarndan itibaren Hunlarda da yabgu (ince shehu, xihou, yehu: Eski
bogtun (Frstensippe) mnasebetiyle buna temas etmi (Altheim 1959: 23-24), ancak Eski
Trke Bag veya Beg kelimesinin ise akland zere, Eski ran dilindeki baga kelimesine
kadar geri gittiini belirtmitir (Altheim, 1959: 214-215). H. W. Bailey, Trklerin bu kelimeyi
Brahmi yazl olarak nce bhek eklinde aldklar dncesindedir. L. Bazin ve H. Bowen, Altay
menei grn reddederek bunun Eski ran dilindeki baga (tanr/tanrlar) kelimesinden trediini
belirtmilerdir (Beg/Bey md, EI2).Yeni aratrclardan N. Sims-Williams ise Avesta metinlerinde
Gathalarda tanr anlamnda sadece bir defa geen baga kelimesinin Trkeye beg eklinde
gemi olmasnn olduka cezbedici olmakla beraber kesin olmad grndedir. Bu kelime
Orta Pers dillerinde ve sonraki dnem Trke unvanlarda okluk ekli olarak bagn/ban ve bayn
ekillerinde bir hrmet ifadesi, hitap ekli olarak da grlmektedir. Aslnda husus bir tanry, yani
Ahura-Mazda, Mithra veya Varunay ifade etmek zere kullanlmakta idi; muhtemel bir bagadata [Tanr (tarafndan) verilmi] sfatyla btn ran dnyasnda her yerde ve ayn Tanry ifade
eder ekilde zaman zaman kullanlm, hatta ahs ismi ve yer ad olarak verilmiti (bugnk
Badad ismi de baz aratrclara gre, Baga-dta-/Bag-dd: Tanr tarafndan verilmi/kurulmu
anlamnda verilmi bir isimdir). P. Jackson ise menei hl tartmal olan Beg kelimesinin Trke
berk veya Moolca berke ile bir alkasnn olmadn ifade etmektedir. Bu konularda genel olarak
Bkz.: http://www.iranica.com/newsite/
62
Bkz.: gel, 1971: 365-366; Harmatta vd. 1994: 328 (Oaxso i iogo bago: Oaxso biricik Tanrdr);
Harmatta 1994: 404. Frye, Behistun/Bisutun kelimesinin de Eski Perse muhtemel bir Baga-stna
(Tanr (Ahura-Mazda?)nn Yeri) kelimesinden tremi olma ihtimali zerinde durmaktadr. Bkz.:
Frye 1962: 88; Bailey, Baga .
63
Davary, 1982: 171-173 (Gott, Herr: Tanr, Sahip): bago ao, bago kidaro, sri bago, bagopouro
(Tanrnn olu); Zeimal 1996: 130 (Bactria dilinde Bago Kidara Vazurka Koano ao).
Davary, bu kelimenin Avesta ve Eski Persedeki baga ile olan irtibatna da temas etmektedir. Bkz.:
Davary, 1982: 172 (bago- < aw. baga, ap. baga, mp. bg, sogd. bg).
64
Litvinsky, 1996: 135 (bogo: sahip, hkmdar).
65
Bazin-Bowen, Beg/Bey, EI2.
66
gel, 1971: 365-366.
67
lk rnekler ve yabgu unvann menei hakkndaki muhtelif grler iin Bkz.: Donuk 1988: 56-62.

3108

ince yepguk) unvan, bu rano-Kuano-Hint kltr ve devlet ynetimi

anlay erevesinde grlmee balam ve btn Hun mparatorluunda
yaygnlam, Orta Asyadaki rano-Sod kltrne mensup olan hanedanlarda
da kullanlmtr. gelin tabiriyle bu, ran kltrnden Trklere gemi, ranoTurcica denilebilecek mterek bir unvandr.68 nce Kuanlarda (yavuga),
daha sonra, Hun, Hunalar (yavukha/yavuvla), Trk Kaanlklar,69 Trgiler,
Karluklar, Uygurlar, Dou Trkistandaki baz ehir devletlerinin (Hotan, Kua,
Karaahr) krallar, Toharistan yabgular (yyp/yeb = yabgu),70 daha sonra da slm
Trk devletlerinde kullanlmakta idi. yle anlalyor ki Trklerin daha ok Bat
blgelerinde, ran ve Sod kltrne yakn blgelerinde bu gibi ran meneli
unvanlar daha sklkla kullanlmakta idi.
ad: randa bilhassa slm dnemde kullanlan ah unvannn Trklerdeki
karl addr; eski ran ve n-Asya devletlerindeki Kral, Byk Kral,
Krallar Kral unvanlarnn randaki devam niteliinde olup Saka (ao) ve
Sod (gyd > ihid) metinlerinde de kullanlmaktadr.71 Kelimenin Avestadaki
xaeta, Eski Perse xayathiya-, Orta Perse muhtemel bir xth ekli zerinde
de durulmutur.72 Sakalardan sonraki gebe gelenekten gelen hanedanlardan,
ilk olarak Kuanlarda (ao, aonano ao), Kuan-Sasani sikkelerinde (ahano
aho (ahanah)); Kidaritler ile Eftalitlerde ise dier unvanlarn yan srai ao
ve h (ri hi Kidra, Kidra Kuna hi; ri hi Khingala Odya(tya)
na-hi) unvanlarna rastlanmaktadr.73 ad kelimesinin bu haliyle ilk menei
hakknda bilgi yoksa da, ran meneli olma ihtimalinin yksek olduu konusunda
aratrclarn ou fikir birlii ierisindedirler. Ancak Trke mene ile fazla bir
ilgisinin de olmamas gerekir.74
Trk Kaanl ve Trgiler dneminde ad olarak karmza kan unvan,
daha sonra dier Trk hanedanlarna gemitir. Trk Kaanlnn 552 ylnda
kurulmasndan ok nce Bumn Kaann atalar dneminde bile Trkler arasnda
kullanlmakta idi. Bu unvann ince ekli sha, sh, bazan da cha eklindedir.
Hindistandaki Trk hi slalesinde, yabgu ve tagino unvanlar ile birlikte,
isimlerinde de olduu zere hi unvan sklkla grld gibi (mesela, VIII.
yzyln ilk yarsnda Gandhara blgesinde hkm sren tegin h ve rutbil h
gel, 1971: 365.
Devlet daha kurulmadan nce, Bumn Kaann atalar yabgu unvan ile anlyorlard: Da Shehu,
Da Yehu. Mesela, Bat Trk kaan Tong yabgu Kagan, 619-630; II. Trk Kaan Tengri Kagann
741de lmnden sonra idareyi ele geiren amcas Kutlug yabgu, bu unvan tayan baz ahslardr.
Bunlar ve baka rnekler iin Bkz.: Donuk 1988: 56-58.
70
Bkz.: Donuk, 1988: 57-58; Harmatta-Litvinsky, 1996: 370-373.
71
Clauson, 1972: 866.
72
Bkz.: Doerfer, 1967: III/324. Donuk, 1988: 35.
73
Bkz.: Dani-Litvinsky, 1996: 105; Litvinsky, 1996: 135; Zeimal, 1996: 130; Dani vd., 1996: 170.
74
Bkz.: gel, 1971: 365.
68
69

3109

slaleleri),75 Hnalarn paralarnda da yabgu ile birlikte (ahi Yavukha/ahi

Yavuvla) kullanlr.76
Muhtemelen rani bir meneden gelen bu unvanlar listesine, belki or, Malkan
Malka (Melikler Meliki: Krallar Kral) gibi unvanlar da eklemek mmkndr.
12. l Yakma Gelenei
Asya Hunlarndan beri Ortaasyadaki l yakma gelenei, balangta
Mazdaizme balanmakla beraber, son yaplan aratrmalar, bunun eski ran
dininden ziyade Andronovo ve Tatk kltr ile alkal olduunu ortaya
koymutur. nk Eski ranllar, belli bir dnemden sonra, din inanlarndan
dolay77 artk llerini yakmaktan vazgemiler, onlar ak havada tehir etmee,
krallarn ve byk din liderlerini de kaya mezarlarna gmmee balamlardr.78
Gebe ve Budizm tesirlerine her zaman ak bulunan Bat Trkistan, Harezm,
Sod vs. Kuan blgelerinde Helenistik dnemden itibaren grlen baz l
yakma geleneklerinin ise Budizm ile irtibatlandrlarak uyguland, ama bu
tr uygulamalarn ran ve hele hele Mazdaizmin tesiri altnda yapld gr
arkeolojik ve tarih bilgilere uymamaktadr.79
Sonu olarak, ran aratrmalar bizim Trk tarihi ve kltrmz asndan
olduka nemlidir. Cumhuriyetin ilk dnemlerinde M. . Gnaltay ile balayan,
A. Z. V. Togann da nemine iaret ettii birka yazdan sonra ran aratrmalar
maalesef devam etmemitir. Bu konuda ilk saylabilecek aratrma, B. gel
tarafndan yaplmtr. E. Esinin baz makaleleri de bunun ne kadar nemli
olduunu vurgulamakla beraber, bu konuda bir messesenin (ranistik, ranoloji)
olmamas, ran aratrmalar denince daha ok mevcut Fars Dili ve Edebiyat
Blmlerinin anlalmas yznden bilhassa Eski ran ve Orta ran tarihi ve dili
konularnda Trklk aratrmalar da son derece clz kalmtr. Bu bakmdan,
btn Bat devletlerinde ve Rusyada olduu gibi bizde de ran aratrmalarna
nem verilmesi, yeni krs ve blmlerin acilen kurulmas gerekmektedir. Eer
bu gerekleirse, yazl bir kltre ok erken dnemlerden itibaren sahip olan
ran dili ile yazlm kaynaklar sayesinde Milattan nceki dnemlerden itibaren
Doudan Batya gelen gebe kavimlerin ve bu arada Trklerin de tarihi, kltr
ve dili daha iyi ve salam bir ekilde incelenebilecektir; nk ran kltr,
yukarda aklamaa altmz gibi Trkleri madd ve manev bakmdan pek
Bkz.: Harmatta-Litvinsky, 1996: 375-381, 389.
Dani vd., 1996: 171, 175.
77
Mazdaizmin randa kabul edilmesinden nce cesetlerin topraa verilmesi detine rastlanmakla
beraber, bu dinin kabulnden sonra, Mazdaizmde drt unsur:(ate, toprak, hava ve su) kutsal
sayld iin, topraa verme, suya atmann yan srai, lenler yakldnda ise atein kirleneceine
inanldndan, cesetlerin atete yaklmas byk gnahlardan saylyordu. Bu konuda Bkz.:
Tezcan, 2006: 91-92.
78
Bkz.: Tezcan, 2006: 87-94.
79
Grenet, 1984: 213-214; Tezcan, 2006: 94.
75
76

3110

ok sahada etkilemitir. Ancak unutmamak lazmdr ki bu etkileim karlkldr,

fakat eski dnemlerde gebe kavimlerin ve Trklerin kendi dillerinde yazmama
alkanlklar sebebiyle bu etkileimin Trk cephesini aydnlatmak problemli
gzkyor.
KISALTMALAR
Coins, Art, and Chronology - Coins, Art, and Chronology - Coins, Art,
and Chronology. Essays on the pre-Islamic History of the Indo-Iranian
Borderlands, Hazrlayanlar: M. Alram, D. E. Klimburg-Salter, sterreichische
Akademie der Wissenschaften, ph.-hist. Klasse, Denkschriften, 280. Band, Verlag
der AW, Wien 1999 (2. unvernderte Auflage, 2002).
EnIr Encyclopaedia Iranica.
HCCA History of Civilizations of Central Asia, Vol. II: The Development
of Sedentary and Nomadic Civilizations: 700 B.C. to A.D. 250, Ed. J. Harmatta,
Unesco Publishing, 1994; Vol. III: The Crossroads of Civilizations: AD. 250 to
750, Ed. B. A. Litvinsky, Multiple History Series, Unesco Publishing, 1996.
History of Humanity History of Humanity. Scientific and Cultural
Development. Vol. III. From the Seventh Century BC to the Seventh Century
AD, Edited by J. Herrmann, E. Zrcher, Unesco, 1996.
TD Tarih ncelemeleri Dergisi, Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi
Yaynlar, Bornova - zmir.
KAYNAKA
Abetekov, A.-Yusupov, H., (1994), Ancient Iranian Nomads in Western
Central Asia, HCCA, Vol. II, s. 23-34.
Altheim, F., (1959), Geschichte der Hunnen, I. Bd. Von der Anfngen bis
zum Einbruch in Europa, mit Beitrgen von R. Gbl, H.-W. Haussig, R. Stiehl,
E. Trautmann-Nehring, Walter de Gruyter & Co, Berlin.
Arat, R. R., (1964), Eski Trk Hukuk Vesikalar, Trk Kltr
Aratrmalar, Yl I, S. 1, s. 5-53 (Yeni Basks: Makaleler, C. I, Yayna
Hazrlayan: O. F. Sertkaya, Trk Kltrn Aratrma Enstits, 1987, s. 506572).
Babayarov, G, (2007a), Drevnetyurkskie Monet v askogo Oazisa (VIVIII vv. n .e.), Takent.
Babayar(ov), G, (2007b), Kktrk Kaanl Sikkeleri Katalou. The
Catalogue of the Coins of Turkic Qaghanate, TKA, Trk birlii ve Kalknma
daresi Bakanl, Ankara.
Bailey, H. W., Baga md. EnIr (http://www.iranica.com/newsite/).

3111

Bazin, L.-Bowen, H., Beg or Bey md. EI2, CD-ROM versiyonu.

Blawatsky, W.-Kochelenko, G, (1966), Le Culte Mithra sur la Cte
Septentrionale de La Mer Noire, Leiden, E. J. Brill.
Clauson, Sir G. (1972), An Etymological Dictionary of Pre-ThirteenthCentury Turkish, Oxford at the Clarendon Press.
Dani, A. H.-Litvinsky, B. A., (1996), The Kushano-Sasanian Kingdom,
HCCA, Vol. III, s. 103-118.
Dani, A. H. vd., (1996), Eastern Kushans, Kidarites in Gandhara and Kashmir,
and Later Hephthalites, HCCA, Vol. III, 163-183.
Davary, G. Dj, (1982), Baktrisch. Ein Wrterbuch auf Grund der
Inschriften, Handschriften, Mnzen und Siegelsteine, Julius Groos Verlag.
Doerfer, G, (1965), Trkische und Mongolische Elemente im Neupersischen,
unter besonderer Bercksichtigung lterer Neupersischer Geschichtsquellen,
vor allem der Mongolen- und Timuridenzeit. Bd. II: Trkische Elemente im
Neupersischen, Franz Steiner Verlag GMBH, Wiesbaden.
Donuk, A., (1988), Eski Trk Devletlerinde dar-Asker Unvan ve
Terimler, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, stanbul.
Esin, E., (1972), KN-AY (Ay-Yldz Motifinin Proto-Trk Devirden
Hakanllara Kadar konografisi), VII. Trk Tarih Kongresi Ankara 25-27
Eyll 1970. Kongreye Sunulan Bildiriler, I. Cilt. TTK Basmevi, Ankara, s.
313-359.
-----, (1987), Tohristan Yabgular, Trk-ahler, Sl (l) Trkleri
Devletleri, Tarihte Trk Devletleri, I, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara,
s. 205-223.
Frye, R. N., (1962), The Heritage of Persia, Weidenfeld and Nicolson.
-----, (1984), The History
Verlagsbuchhandlung, Mnchen.

of Ancient

Iran,

C.

H.

Becksche

-----, (1996a), Iranian Nomadic Tribes in Central Asia, History of Humanity,

s. 443-445.
-----, (1996b), The Rise of the Kushan Empire, History of Humanity, s.
456-460.
Gignoux, Ph, (1996), The Sasanian Empire, History of Humanity, s. 131136.
Gnoli, Gherardo, (1996), The Iranian Tribes and the Persian Empire, History
of Humanity, s. 120-124.

3112

Gbl, R., (1967), Dokumente zur Geschichte der Iranischen Hunnen in

Baktrien und Indien, Bd. I-IV, Otto Harrassowitz, Wiesbaden.
Gbl, R., (1984), System und Chronologie der Mnzprgung des
Kunreiches, sterreichische Akademie der Wissenschaften, Verlag der
sterreichischen Akademie der Wissenschaften, Wien.
-----, (1993), Donum Burns. Die Kuanmnzen im Kabinett Bern und die
Chronologie, Fassbaender, Wien.
Grenet, F., (1984), Les Pratiques funraires dans lAsie Central sedentaire,
de la Conquete greque lIslamisation, CNRS, Publications de lU.R.A, 29,
Memoire No.1, Centre des recherches archologiques, ditions du CNRS, Paris.
-----, (2002), Regional Interaction in Central Asia and Northwest India in
the Kidarite and Hephthalite periods, Indo-Iranian Languages and Peoples,
Reprinted from Proceedings of the British Academy. 116, s. 203-224.
Harmatta, J., (1994), Languages and Scripts in Graeco-Bactria and the Saka
Kingdoms, HCCA, Vol. II, s. 397-440.
Harmatta, J. vd., (1994), Religions in the Kushan Empire, HCCA, Vol. II,
s. 313-329.
Harmatta, J.-Litvinsky, B. A., (1996), Tokharistan and Gandhara under
Western Trk rule (650-750), HCCA, Vol. III, s. 367-402.
Jackson, P., Beg md. EnIr (http://www.iranica.com/newsite/).
Kafesolu, ., (1983), Trk Mill Kltr, Boazii Yaynlar, stanbul.
Koshelenko, G. A.-Pilipko, V. N., (1994), Parthia, HCCA, Vol. II, s. 131150.
Koshelenko, G. A., (1996), The Disintegration of the Seleucid Empire,
History of Humanity, s. 127-128.
Kurtolu, F., (1992), Trk Bayra ve Ay Yldz, AKDTYK, TTK Yaynlar,
TTK Basmevi, Ankara.
Litvinsky, B. A., (1996), The Hephthalite Kingdom, HCCA, Vol. III, s. 135162.
Oanin, . M., (Haz.), (1983), Boloy Kitaysko-Russkiy Slovar, Tom 2,
AN SSSR, nstitut Vostokovedeniya, zd-vo Nauka, Glavnaya Redaktsiya
Vostonoy Literatur, Moskva.
gel, B., (1971), Eski Trk-ran Kltr likileri Hakknda Notlar, ran
ehinahlnn 2500. Kurulu Yldnmne Armaan, T.C. Milli Eitim
Bakanl Yayn, Milli Eitim Basmevi, stanbul, s. 351-366.

3113

Puri, B. N., (1994a), The Sakas and Indo-Parthians, HCCA, Vol. II, s. 191208.
-----, (1994b), The Kushans, HCCA, Vol. II, s. 247-264.
Sellwood, D., (1980), An Introduction to the Coinage of Parthia, 2nd Edition,
Spink and Son Ltd.
Sertkaya, O. F.-Alimov, R., (2006), Eski Trklerde Para (Gktrklerde,
Uygurlarda ve Trgilerde), tken, stanbul.
Sims-Williams, N. Baga md. EnIr (http://www.iranica.com/newsite/).
Tezcan, M., (2002), Origin of the Kushans, The Turks, Ed. Hasan Celal
Gzel, C. Cem Ouz, Osman Karatay, C. 1, Ankara, s. 250-270.
-----, (2004), The Conquest of Sogdiana and Bactria by the Nomads and the
Asiani, Transoxiana. Tarix va Madaniyat, Akademiku Edvardu Rtveladze
v est 60-letiya-kollegi i ueniki, Hazrlayan: Prof. A. Saidov vd., Takent, s.
154-165.
-----, (2006), Kuanlar, Akhunlar ve Eftalitler, Tarihte Trk-Hint likileri
Sempozyum Bildirileri, 31 Ekim-1 Kasm 2002, AKDTYK, TTK Yaynlar,
Ankara, s. 9-56.
-----, (2007a), Akhunlar ve Eftalitler, Hindistan Trk Tarihi Aratrmalar,
Yl: I, Say: 2, (Temmuz-Austos), s. 1-56.
-----, (2007b), Pontos Krall (M III.-MS IV. Yzyl), Balangcndan
Gnmze Pontus Sorunu, Editr: Veysel Usta, Serander Yaynlar, Ankara, s.
77-107.
-----, (2007c), Eski ranllarda Xvarena Anlay ve Bunun Trklerdeki Kut
ile Mnasebeti, TD, XXII/2, Aralk, Prof. Dr. Ahmet zgiraya Armaan, s.
167-193.
Thierry, F., (1999), Sur les Monnaies des Turgesh, Coins, Art, and
Chronology, s. 321-349.
-----, (2002), The Currecy in the Turkish Khanates from the Turgish to the
Great Uygur (9th Century), The Turks, Ed. Hasan Celal Gzel, C. Cem Ouz,
Osman Karatay, C. 1, Ankara, s. 751-762.
Wolski, J., (1996), The Arsakid Parthians, History of Humanity, s. 129-131.
Zeimal, E. V., (1996), The Kidarite Kingdom in Central Asia, HCCA, Vol.
III, s. 119-133.
Zimmer, St., Baga md. EnIr (http://www.iranica.com/newsite/).

3114

WEB
http://www.iranica.com/newsite/
http://www.sogdcoins.narod.ru/english/semirechie/coins.html (Coins of
Central Asia)