Etniciteti, ndrtimi kombtar dhe

nacionalizmi n territorin etnik shqiptar:

qasje antropologjike e konfliktit t
marrdhnieve ndretnike*
Prof. Dr. Albert Doja

Antar i Akademis s Shkencave

ABSTRAKT. Pas nj hyrjeje pr karakteristikat e rajonit t prkufizuar si zon kulturore
dhe pr prballjen e nacionalizmave serb dhe shqiptar, q nuk kan humbur asnj rast pr
tu acaruar n do moment, do t prpiqem t integroj n kt artikull qasjen antropologjike
n lidhje me konsideratat historike dhe gjeopolitike mbi territorin dhe kulturn shqiptare.
Pr t kuptuar dukurit aktuale, nj shtje m duket thelbsore: t dihet q nse trashgimia
historike dhe identitetet kulturore, nse nuk justifikojn, t paktn shpjegojn, sadopak n
mnyr t arsyeshme, konfliktet etnike dhe nacionalizmin apo, n t kundrt, shrbejn
thjesht pr t prcaktuar dhe, n rastin m t mir, pr t racionalizuar marrdhniet
ndretnike midis grupeve sociale.

Hyrje

gjarjet dramatike q tronditn Europn gjat dhjet vjetve q vijuan

pas shprbrjes s Jugosllavis, sidomos konflikti i fundit i zhurmshm,
ku u ndeshn serbt me shqiptart pr t drejtn mbi Kosovn, bn q
t prfshihej i gjith komuniteti ndrkombtar pr mbrojtjen e njfar modeli t
shoqris dhe t marrdhnieve midis grupeve etnike. Kurse opinioni publik, i
shurdhuar nga zhurmat mediatike dhe intelektualiste, nuk i ka pasur ende t qarta
*

Botuar s pari n: Ethnologia Balcanica: The Journal for Southeast European Anthropology, vol. 3
(1999), n 1, pp. 155-179. Mnster/New York: Waxman Verlag.

148

POLIS 8 / DIMR 2009

domethnien dhe arsyet e konfliktit, q t gjith shpresojn t marr fund njher e

mir me kt episod t fundit t prgjakshm.
Pas nj hyrjeje pr karakteristikat e rajonit t prkufizuar si zon kulturore dhe
pr prballjen e nacionalizmave serb dhe shqiptar, q nuk kan humbur asnj rast
pr tu acaruar n do moment, do t prpiqem t integroj n kt artikull qasjen
antropologjike n lidhje me konsideratat historike dhe gjeopolitike mbi territorin
dhe kulturn shqiptare. Pr t kuptuar dukurit aktuale, nj shtje m duket
thelbsore: t dihet nse trashgimia historike dhe identitetet kulturore, nse nuk
justifikojn, t paktn shpjegojn, sadopak n mnyr t arsyeshme, konfliktet etnike
dhe nacionalizmin apo, n t kundrt, shrbejn thjesht pr t prcaktuar dhe, n
rastin m t mir, pr t racionalizuar marrdhniet ndretnike midis grupeve sociale.
Nga ana metodologjike, qndroj larg perspektivs s kufizuar t krkuesve t
mparshm dhe t studimeve historike, folklorike dhe etnografike tradicionale, t
karakterizuara nga izolimi intelektual dhe t stigmatizuara nga lidhjet me
nacionalizma jashtzakonisht t ashpr dhe hakmarrs. Duke pasur vazhdimisht nj
interes t dukshm pr t dhn prshkrime t qarta t fakteve sociale, e mbshtes
analizn jo vetm n mosbesimin ndaj nacionalizmit, por edhe n hulumtime empirike
t mbshtetura n nj njohjeje t thell dhe konkrete t historis dhe t teorive m t
rndsishme n antropologjin sociale.

Zon kulturore dhe ndrtim kombtar

onsiderimi i rajonit si nj zon kulturore duhet prkufizuar si nj fush e

przier. Hapsira e populluar me shqiptar nuk sht vetm ajo e nj
vendi t Europs Lindore t politologve bashkkohor, as ajo e nj vendi
t Europs Ballkanike postbizantine apo ish-otomane, as edhe vendi i shtrirjes s
disa modeleve perndimore apo i rrnjosjes s identiteteve lokale, por t gjitha kto
njhersh. N nj perspektiv krahasuese, fusha e gjeopolitiks s Europs Juglindore
mund t shrbej si objekt krkimesh t thelluara, shpjegimi pr t cilat nuk qndron
te prcaktimi i ndrvarsis s faktorve t ndryshm, q t ojn ndonjher n
kontradikta historike. Gjat evolucionit historik, faktort politik, kulturor dhe
ideologjik (tradita greko-romane dhe bizantine, ndikimet orientale, prirjet pr
oksidentalizim etj.) kan luajtur gjithmon nj rol m t rndsishm se kushtet
sociale dhe ekonomike, n t kundrt me at q ndodhi n Europn Perndimore.
N kontekstin europian, shoqrit e Juglindjes, n pikprerjen e bots mesdhetare
me pjesn tjetr t Europs reflektojn, si nj pasqyr zmadhuese, qytetrimin
modern n trsin e tij. N kt kuptim, kto shoqri na ftojn t rishohim mnyrn,
sipas s cils konceptohet i gjith qytetrimi europian. sht fjala pr nj zon t
ndrmjetme t vendosur midis Perndimit dhe Lindjes dhe e orientuar, kryesisht,
drejt Mesdheut. T ndrgjegjsohesh pr unitetin e saj dinamik, do t thot t fshish
ndarjen midis Lindjes dhe Perndimit, Veriut dhe Jugut dhe t pranosh karakterin
sintetik t qytetrimit europian, duke asimiluar traditat historike dhe politike n
dimensionet e tyre t shumta kulturore: romake dhe helenike, bizantine dhe otomane,
sllave dhe gjermanike, kristiane dhe islamike, demokratike dhe autokratike.
POLIS 8 / DIMR 2009

149

Nga ndrthurjet e shumta historike t popullsive mbijetoi nj larmi e madhe

kulturore, etnike, gjuhsore, fetare dhe politike. Ishte territori q ndahej par exellence
midis perandorive romake t Lindjes dhe t Perndimit, midis Islamit dhe
Krishterimit, midis ortodoksis dhe katolicizmit, midis blloqeve politike dhe
ideologjike t Lufts s Ftoht. N qendr t gjith ksaj gjejm t pranishme, m
tepr se do prbrs tjetr, fillin e holl midis botve latine, greke dhe sllave, si e
ka prcaktuar Fernand Braudel rastin shqiptar. Sepse, ndoshta, rasti shqiptar, i vetm,
prmbledh n vetvete thelbin e nj serie problematikash kulturore, historike dhe
gjeopolitike. Studimi rreth nj popullsie t ndar nga nj kufi politik (shqiptart
dhe kosovart), ku priten strukturat sociale dhe politike, nacionalizmat dhe fet,
marrdhniet ndretnike dhe migracionet, na jep shum msime. Megjithat, sht
pothuaj e pamundur t artikulohet trsia e t dhnave t lokalizuara n Europn
Juglindore, me gjith prpjekjet pr qartsime n larmin e turbullt t ksaj zone
nga punimet e etnologve, si dhe jasht fushs s disiplins, sepse kto prpjekje jan
br sipas kriteresh heterogjene. Disa prerje empirike, t propozuara nga antropologt
n shkall europiane (Arensberg 1963), prputhen prciptazi me hartat e Europs
Juglindore, meq jan ndrtuar n funksion t kritereve gjeografike, t ndarjes s
elementeve t kulturs materiale, t familjeve linguistike, t zonave fetare apo t disa
bashksive historike, me kufij t paqart dhe t ndryshueshm, prderisa mbartin
gjurmt e grumbulluara nga ngjarjet madhore t historis s Europs Juglindore.
Kto prerje nuk prkojn as me hartn e kritereve etnike, edhe pse iu referohen
shpesh, ka t bn t mendosh m tepr pr rendjen pas t parve, sesa me nj
realitet domethns. Diversiteti ballkanik sht prforcuar nga fakti q popullsit e
marra si homogjene nga traditat e studimeve historike, madje etnologjike, kan pr
kuadr identitete kolektive nnbashksish sociale dhe territoriale. Do t ishte shum
e thjesht t imagjinohej, sikundr vepronin historiant nacionalist t shekullit
XIX, nj stabilitet i blloqeve etnike, q justifikon kufij modern t paprekshm. Pr
m tepr, lidhja etnike nuk sht patjetr prcaktuese pr t shpjeguar veorit n
mnyrat e jetess. Kshtu, mund t sjellim shum shembuj q tregojn peshn e
historis n formimet e entiteteve kulturore t kohs s sotme. Pushtimi otoman,
para s gjithash, shkatrroi grupet etnike. Politika e sulltanve nuk u zmbraps para
lvizjeve t popullsive dhe t ndrmarrjeve kolonizuese, ndrsa aktiviteti ekonomik
n kufijt e perandoris s shtrir n tri kontinente shkaktonte lvizje t mdha t
popullsis. Prkatsia etnike, duke nisur nga shekulli XIX, doli n sken n Europn
Juglindore pr t mbshtetur pretendimet pr pavarsi. Krkesat pr pavarsi u
shprehn n letrsi, n krkimet dhe n publikimet folklorike, apo edhe n organizimin
e muzeve etnografike.
Ndoshta, n mnyr paradoksale, duhet krkuar ktu nj njsi e pakapshme dhe
rndsia e ides s nj kulture, t nj qytetrimi dhe t nj historie shqiptare dhe
europiano-juglindore, n vet kt diversitet, n kt bashkjetes t diferencave, t
ruajtur m fort se n vende t tjera. Kjo prapje mund ti jap ksaj pjese t Europs
nj fytyr t veant, duke prcaktuar, n t njjtn koh, nj problematik q t jet
e zbatueshme pr t. Studimet rreth Europs Juglindore jan tepr t gjera dhe
komplekse. Kjo zon, nn ndikimet e jashtme rivale, po aq sa edhe nn presionet e
brendshme, sht nj fush ku shprehen sistemet alternative.
Qytetrimi europiano-juglindor duhet t shqyrtohet n trsin e tij, duke qen
150

POLIS 8 / DIMR 2009

se secila nga pjest e tij prbrse, n nj epok t caktuar t historis, ka qen pjes
e nj ndrtimi kulturor, fetar ose politik m t gjer. Ai gjendet n nj zon prballjesh,
mbi t ciln kan vrshuar perandorit dhe shtetet q aspironin pr pushtet; ku
ortodoksia, katolicizmi dhe islami takohen e ndrthuren, prve prerjeve dhe
hapsirave t bashkjetess etnokulturore dhe etnogjuhsore t ndryshme.
Gjith ato partikularizma dhe vija ndarse q nuk bien shum n sy, shpesh t
injoruara apo t natyruara nga modernizmi aktual q zotron n kulturat kombtare,
sikundr zotrohej dikur nga vullneti i trupave perandorake pr t vendosur gjithka
n t njjtin nivel. Sot, ashtu sikurse kam pasur rastin gjetiu t shoh m n hollsi
(Doja 1998), antropologjia sociale dhe historike, sociologjia, krkimet mbi strukturat
familjare, mbi ekonomit tradicionale, mbi letrsin gojore ose mbi format e shumta
t solidaritetit social dhe kulturor priren n nj mnyr apo n nj tjetr t rizbulojn
dhe t rivlersojn dallimet dhe ngjashmrit.
Historia kulturore, sociale dhe gjeopolitike e shoqrive t Europs Juglindore
dhe e shoqris shqiptare, n veanti, prbn nj nga zhvillimet e asaj q sht quajtur
shtja e Orientit dhe q sht prkufizuar si trsi e problemeve gjeopolitike t
shtruara, q prej mesit t shekullit XVIII, nga shprbrja e Perandoris Otomane.
Ashtu si e v n dukje Michel Roux (Roux 1992: 162), vet shprehja shtja e
Orientit tregon origjinn e saj. E formuluar nga burra shteti, diplomat dhe
intelektual, ajo tregon nj imperializm etnocentrik, n t cilin fuqit e mdha,
qoft aleate, qoft rivale, ndjekin n t njjtn koh qllimin e ruajtjes s ekuilibrit
europian dhe realizimin e vet qllimeve t tyre. N kt optik, shtja e Orientit
shndrrohej n nj seri problemesh politike q krkonin zgjidhje.
Kshtu, formimi i kombit shqiptar, sikurse edhe i popujve t tjer ballkanik, u
krye gjat shprbrjes s Perandoris Otomane, q u rrnua s brendshmi nga lvizjet
kombtare dhe humbjet e territoreve nn goditjet e Rusis dhe t Austro-Hungaris.
Gjat shekullit XIX u formuan katr shtete kombtare, fillimisht autonome, pastaj
t pavarura, n pjesn europiane t Perandoris Otomane: Greqia, Serbia, Mali i Zi
dhe Bullgaria. Pas Kongresit t Berlinit, t vitit 1878, Perandoria Otomane n
Europn kontinentale ruante vetm Trakin, Maqedonin, Epirin, territorin e
Shqipris aktuale, Kosovn, Sanxhakun e Novi Pazarin. Pr shtetet ballkanike kto
ishin territore pr tu marr. Nj zon interferencash shfaqet midis pretendimeve
territoriale, kompleksiteti i t cilave e vendosi shtjen e Orientit n kushtet e
virtualiteteve kombtare dhe shtetrore t shumta n numr dhe krejt t pasigurta.
Ky kompleksitet dhe kjo pasiguri u krijuan pr faktin se kto territore ishin t
fundit q mund t pushtoheshin dhe se procesi i afirmimit kombtar aty ishte m
pak i prparuar se n vende t tjera (Roux 1992: 163164). Shtetet ballkanike,
produkte t nacionalizmave t pa-koordinuara n koh, t prbra nga zgjerime
territoriale t njpasnjshme, jan prballur njri me tjetrin pr kapjen identitare t
popullatave, gj q do ti hapte rrugn kontrollit politik t territoreve prkatse.
Kshtu, prcaktimi kombtar i popullsive t krishtera t Maqedonis sht nj moll
sherri midis Bullgaris, Serbis dhe Greqis, por edhe midis autoriteteve fetare, pa
folur pr ndrhyrjet nga jasht Ballkanit. N kt kontekst, shqiptart ngatrrohen
me turqit, nse jan mysliman; me grekt, nse jan ortodoks. Pr sa i prket
inteligjencies serbe, ajo i ka prshkruar si t rrezikshm, t paaft t ndrtojn nj
komb dhe t vetqeverisen. Afrsit e saj me borgjezin franceze kontribuojn n
POLIS 8 / DIMR 2009

151

riprodhimin masiv dhe efikas t nj prshkrimi si ai q bhej pr barbart dhe konform

me vizionin kolonial t popullatave t territoreve t kolonializuara dhe t atyre n
gjendje t egr (shih Roux 1992: 165). Shqiptart, - shkruante Marcel Mauss me
nj prmim t jashtzakonshm, - jan n nj stad qytetrimi ende shum primitiv,
madje edhe m primitiv se indoeuropiant n momentin e hyrjes s tyre n histori
(Mauss 1969: 586).
E ndikuar nga ideologjit e pranishme kombtare, njohja e strukturs etnike t
Ballkanit ngjall polemika t mdha. E njjta gj ndodh pr lvizjen kombtare
shqiptare, objekt gjykimesh nga m kontradiktort. N fillim t shekullit XX, n
vigjilje t luftrave ballkanike (19121913), pothuaj t gjitha rajonet shqiptare i
prkisnin Perandoris Otomane (kishte disa prjashtime: Ulqini, pr shembull, ishte
n Mal t Zi q prej vitit 1880). Lvizja kombtare shqiptare, e gjendur midis
shtypjes otomane dhe ambicieve territoriale t shteteve ballkanike dhe pa mbshtetje
t jashtme, e realizoi pavarsin vetm pr gjysmn e territoreve t populluara me
shqiptar n Ballkan. Duke nisur nga viti 1913, nj pjes e madhe e shqiptarve do
t shndrrohen n minoritete kombtare brenda shtete-kombeve t zmadhuara, si
Serbia dhe Mali i Zi, pastaj brenda nj shteti shumkombsh, q prpiqej t
funksiononte si shtet-komb, Mbretria e Serbve-Kroatve-Sllovenve. T tjer
shqiptar, po aq t shumt, u gjendn n Greqi. Pjesa tjetr u prfshi brenda kufijve
t nj Shqiprie t prgjysmuar.
Coptimi i territoreve shqiptare, sidomos lidhja e Kosovs dhe e Maqedonis
Perndimore me Serbin, si edhe lidhja e krahins s amris me Greqin, u krye
me vendim t Konferencs s Ambasadorve t gjasht Fuqive t Mdha europiane,
t mbajtur n Londr, m 29 korrik 1913, fill pas luftrave ballkanike. Megjithat,
rrethanat q vendosn pr kufirin q e ndan kt territor n dy pjes, madje n tri,
jan shum komplekse, sepse futen n loj, prve raporteve konfliktuale t qeveris
otomane me shtetasit e saj shqiptar, interesat e katr shteteve t reja kombtare
tashm t formuara n Ballkan dhe ato t gjasht Fuqive t Mdha europiane.
Argumentet madhore t ktij gjymtimi (t paktn, pr krahinat e Veri-Lindjes,
por edhe n Jug, situata nuk ishte ndryshe) mbeten gjithmon pretendimet e serbve
se kto krahina historikisht i prkisnin Serbis. Por, zbatimi i konceptit retrospektiv
serb prplasej me nj vshtirsi madhore. Kjo krahin ishte e populluar me shumic
shqiptare. Pr kt shkak, sht br nj investim i madh intelektual n nj grindje
tashm t vjetr, se kush sht banori i par, grindje q ndizet n do moment.
Historiografia serbe e shekullit XIX u prpoq t tregonte se shqiptart jan t ardhur
t vonshm n Ballkan. Midis hipotezave t tjera, ata i supozonin me origjin nga
Kaukazi. Por, n t kundrt, shqiptart pohonin se jan pasardhs t Ilirve. Kosova,
Dardania Antike, relativisht e kursyer nga pushtimet sllave t shekujve VI dhe VII,
t cilt zbritn nga pellgjet danubiane n drejtim t Selanikut, pati vazhdimisht nj
popullsi me shumic shqiptare. Debatet dhe kundrshtit mbi origjinat ilire t
shqiptarve kan vijuar q nga shekulli XVIII midis specialistve n prballjen midis
tezave trake ose pellazgjike, madje, edhe kaukaziane.
Edhe pse pasigurit qndrojn, pr shkak t dobsis s arsyetimit q mbshtetet
pjesrisht mbi llogaritje dhe nj prdorim przgjedhs t burimeve t pamjaftueshme
pr t br t mundur nj njohje t sakt t lvizjeve demografike n kt epok, sot
sht pranuar prgjithsisht, n vijim t punve t historianve shqiptar mbi
152

POLIS 8 / DIMR 2009

onomastikn e kadastrave otomane, se shqiptart prbnin nj pjes t rndsishme

t popullsis s Kosovs. N fakt, pranohet nga historiant specialist t shtjes,
sepse versioni serb tradicional sht pothuaj universalisht i shprhapur jasht, ku
prohet si ide e gatshme dhe koht e fundit sht riaktivizuar nga publikime t
shumta. Debati rreth Enciklopedis s botuar n shtator 2009 nga Akademia
maqedonase e Shkencave dhe Arteve sht vetm nj shembull ndr t tjer.
Megjithat, pr sa i prket zons s populluar me shqiptar n ish-Jugosllavi, sot
bhet fjal pr nj popullsi t prqendruar, ndryshe nga t tjer, si cigant apo
vllaht. Ajo prbn shumicn n kt territor, pavarsisht ndarjeve politikoadministrative q nuk prkojn shum mir me territorin etnik. Kosova, pr shembull,
e dal nga provinca autonome e Serbis, sht vetm nj prafrim institucional i
strukturs s mparshme. Shum autor, ndr t cilt Michel Roux (1992: 418
420), ndonjher mjaftohen me konsiderimin e Kosovs si nj zvendsuese apo
prfaqsuese t zons me popullsi shqiptare, n munges t t dhnave t mjaftueshme
pr pjesn tjetr t ksaj t fundit.
Gjithsesi, ka t ngjar q fenomenet e asimilimit t ken ekzistuar n t dyja
kahet, midis serbve dhe shqiptarve, n varsi t zonave dhe t rrethanave. Pra,
asimilimi nuk sht vetm shtje dhune, institucionale apo jo. Ai krkon edhe nj
pajtim kolektiv t shprehur qart, me vlerat e prcjella nga gjuha mbizotruese. Me
fjal t tjera, asimilohesh nse je dakord me asimilimin. Por, duke qen t zn me
nxjerrjen n pah t diferencave midis popujve t tyre, intelektualt e t dyja anve
nuk jan interesuar asnjher se far kan t prbashkt.
N kundrshtim me supozimet e vjetra, grupet etnike dhe kulturat nuk kan
qen asnjher entitete me kohzgjatje t pafundme kohore, as me nj vetprcaktim
t krijuar n mnyr t pavarur nga kontaktet me jasht. Ato jan formuar dhe
artikuluar n kontakt me njri-tjetrin, her n konflikt, her n mnyr paqsore,
nprmjet ndarjes s puns. Kulturat fisnore, t prshkruara si ishullore nga
antropologt e vjetr, kan qen rrallher aq t izoluara, dhe sot jan shum m pak.
Koncepti i vjetr i fisit sot zvendsohet shpesh me termin grup etnik, t prdorur
shpesh si sinonim i termit kultur. Ndryshimi vendimtar nuk sht zhdukja e
grupeve etnike, por shkalla m e lart e ndrveprimit t ktyre grupeve me njritjetrin. Nj rezultat mbreslns, q duket se nuk e vn re teorit klasike mbi
modernizimin, sht prforcimi i solidariteteve lokale dhe partikulariste. Nacionalistt
dhe mbrojtsit e kulturave lokale i japin gjithmon rndsi t madhe esencs s
pandryshueshme t origjinave dhe kohzgjatjes kohore t entiteve etnike,
propagandn e t cilave ato bjn. Nga ana tjetr, antropologjia aktuale i konsideron
grupet etnike dhe kulturat si ndrtime. Ato u nnshtrohen shum presioneve pr
tu prshtatur, transformohen dhe, si rrjedhim, mund t jen edhe subjekt
manipulimesh t qllimshme.
Nse duam t kuptojm ndrveprimin midis grupeve sociale t nj shkalle
relativisht t gjer, ato q i quajm grupe etnike apo kombe, duhet filluar me
identifikimin e njerzve q i prbjn. Kjo nuk sht aspak e leht, sepse, veanrisht
n konfliktet e dhunshme, t njjtat prcaktime dhe t njjtat prbrje t grupeve
manipulohen dhe kundrshtohen. Format paqsore t ndrveprimit mund t shtrojn
probleme t ngjashme. Rrezikojm, n mnyr t pashmangshme, t mos gjejm nj
terren t qndrueshm mbi t cilin t vendosim analizn, e cila, n kt mnyr, do
POLIS 8 / DIMR 2009

153

t lokalizohet vetm n nj konstelacion, ku t gjitha elementet ndryshojn

vazhdimisht jo vetm pozicionet e tyre relative, por edhe substancn dhe domethnien
e tyre. Ja prse, n t kundrt me shumicn e opinioneve t krijuara dhe me
prfytyrimet e hedhura nga antart e grupeve, veanrisht nga lidert e makrogrupeve
t tilla, antropologt theksojn karakterin e ndrtuar t ktyre grupeve,
paqndrueshmrin dhe karakterin procesual t kontakteve midis tyre.

Taksonomit fetare dhe gjuhsore

onceptet e taksonomive t identifikimit dhe konstruktivizmi, q rrjedh

prej tyre, prqendrohen drejtprdrejt mbi nocionet e grupit etnik dhe t
vlerave kulturore. N varsi t frekuencs sipas s cils zbatohen kriteret
e ndryshueshme t prcaktimit t njerzve, mund t arrijm n klasifikime t
ndryshme, pr shembull, nse kriteri fetar vendoset para atij t gjuhs dhe anasjelltas.
Komuniteti fetar toleron normalisht dallimet gjuhsore. Shtet-kombi modern, n
t kundrt, sht, s pari, nj komunitet gjuhsor q toleron pluralizmin fetar. Zgjedhje
t ndryshme prftohen normalisht n t gjitha rastet e identifikimeve t shumta,
domethn, n varsi t faktit nse sht n veprim m shum se nj taksonomi n t
njjtin moment. Pr sa u prket przgjedhjes dhe vlersimit t ktyre dallimeve, jan
t mundura shum ndrtime. Pra, sht e rndsishme q antropologu t prqafoj
nj perspektiv historike, me qllim shpjegimin e identiteteve q dalin, sepse sht
shum e rndsishme t rroken koha, vendet dhe perspektivat t cilave u referohen
njerzit, t jepen kontekstet e plota sociale dhe kulturore, hapsinore dhe kohore, n
afat t shkurtr dhe n afat t gjat.
Pr shembull, duhet trajtuar taksonomia segmentare e klaneve, q shpesh
strukturohen n nnklane dhe n ndarje etnike, n marrdhnie me taksonomin
fetare t strukturuar nga kategorit universaliste. Dihet se, ashtu si e kam treguar
m par (Doja 1999), barinjt e Shqipris s Veriut, t dalluar pr nj struktur
sociale segmentare, kan marrdhnie fisnore, q presin kufijt fetar. N vshtrim
t par, duket sikur kto lidhje jan t s njjts natyr.
Megjithat, studimi i traditave gojore dhe i manifestimeve t tjera historike, ka
treguar dy rrug shum t ndryshme, sipas t cilave jan afruar kto marrdhnie:
disa jan adoptive, ndrsa t tjera vijn nga ndarje t njsive reale t pasardhsve.
Diferencat e origjins ndikojn prdorimin e marrdhnieve. Raportet reale mund
t mbeten latente prtej brezave. Mund t na kujtohet ekzistenca e vllezrve t nj
klani nga nj tjetr grup fetar, pa pasur nevoj pr kontakte me ta, dhe tek ata mund
t gjendet gjithmon streh. Por marrdhniet ndrfetare adoptive kan vazhdimisht
nevoj t rinovohen. N rastin e marrdhnieve fisnore ndrfetare, do pjesmarrs
kishte mundsin tu referohej dallimeve ose ngjashmrive sipas dimensionit fisnor
ose dimensionit fetar, duke ndjekur nga afr se nga kush dshiron t pranohet apo t
prjashtohet, t adoptohet apo t mrgohet. sht nj form strategjie e urryer apo
e konsideruar si tradhti nga nacionalistt, q kan nevoj pr njsi t ndara m qartazi.
I njjti tip taksonomish t shumfishta mund t ndodh n rastin ku identifikimet
etnogjuhsore dhe fetare jan t rndsishme pothuaj n t njjtn mnyr t
barasvlershme apo t shtrira reciprokisht n t njjtat raporte. Her jan katolikt
154

POLIS 8 / DIMR 2009

dhe ortodokst te sllavt, her kroatt dhe serbt te t krishtert, apo edhe serbt dhe
bullgart te sllavt ortodoks. Mund tu referohemi dallimeve fetare ose komunitetit
fetar, dallimeve gjuhsore apo komuniteteve gjuhsore, n funksion t konstelacionit
pragmatik t forcave n loj. As kjo nuk u plqen nacionalistve. Europa Juglindore,
me ndryshimet e shumta t sistemeve politike, dhe fakti q kufijt jan vendosur me
forc ose me konventa, prbn nj material ilustrues t pasur pr kt.
Kufijt e njsive sociale, veanrisht kufijt etnik, pak rndsi ka nse jan n
lindje e sipr apo t mir-vendosura, tashm, jan qendra t formave t ndryshme t
ndrveprimit, qoft konfliktual apo paqsor. Shpesh, ashtu si e ka treguar shembulli
i shprbrjes s ish-Jugosllavis, kufijt n lindje e sipr kan prirjen t shkaktojn
konflikte t armatosura. Gjat konflikteve, diferenca q ishin krejt pa rndsi deri n
at moment, pr shembull, nj diferenc minimale n dialekt, si n rastin e serbve
dhe kroatve, apo nj diferenc n prkatsin nominale n fe t ndryshme t
papraktikuara, si katolicizmi, ortdodoksia apo islami, respektivisht pr kroatt, serbt
dhe boshnjakt, jan ngritur n nivelin e kritereve t dallimeve etnike, madje
kombtare, n rastin e shkputjes s suksesshme.
Variacione gjuhsore m t vogla mund t mohohen totalisht, ashtu si edhe mund
t theksohen aq sa t mjaftoj pr ti prdorur si diferenca n gjuh, t cilat prdoren
pastaj pr t prfshir esenca dhe mnyra t menduari krejt t ndryshme, n funksion
t strategjive t prfshirjes apo t prjashtimit t ndjekura nga palt e interesuara.
Kjo mund t ilustrohet n rastin e serbve dhe t kroatve, t bullgarve dhe
maqedonasve, po ashtu si edhe n rastin, ndryshe, t shqiptarve dhe kosovarve, si
e ka ilustruar debati rajonal midis Veriut dhe Jugut n lidhje me gjuhn shqipe
koht e fundit.
Gjuha, si edhe feja, sht br nj problem madhor n artikulimin e prkatsis
etnike dhe t lufts pr pushtet n Europn Juglindore. Burimet ideologjike, historit
dhe strukturat e diferencimeve linguistike jan manipuluar, pr tu dhn form
ngjarjeve aktuale dhe t ardhme dhe pr t shrbyer si baz n formimin e identiteteve
etnike ballkanike moderne. Interesi im qndron n eksplorimin e mnyrave me t
cilat gjuha dhe pushteti politik konceptualizohen n krkimin aktual, duke
konsideruar burimet ideologjike t diferencimit dhe t standardizimit gjuhsor, n
procesin e ndrtimit kombtar.
N kt kontekst, historia e ndrtimit kombtar shqiptar sht shum
domethnse. Nn Perandorin Otomane, shqiptart jetonin n nj situat me nj
sistem komunikimi t prbr nga shum gjuh me prdorime t kufizuara dhe t
hierarkizuara, me nj raport t shprehur qart midis statuseve sociale dhe niveleve t
kompetencs gjuhsore. T paktn q prej shekullit XVI, gjuha shqiptare ka ushqyer
literaturn e shkruar n shkronja latine, apo greke dhe arabe. Megjithat, n pjesn
m t madhe, ajo mbeti pr nj koh t gjat e kufizuar n t folmen gojore. Argumenti
i shtetit otoman pr t ndaluar organizimin e do msimi n gjuhn shqipe, krkes
q u shpreh m fort n gjysmn e dyt t shekullit XIX, ishte se shqiptart u prkisnin
komuniteteve fetare myslimane, ortodokse dhe katolike. Ky refuzim mbshtetej edhe
nga drejtuesit kryesor t besimeve t ndryshme fetare. Pasoja e gjith ksaj ishte se
shqiptart u caktuan respektivisht n komunitetet turke, greke dhe latine dhe u la
n plan t dyt identiteti i tyre kombtar, n prgjithsi i injoruar edhe prej kancelarive
europiane. Por shtja e gjuhs sht edhe m e rndsishme pr shqiptart, pr
POLIS 8 / DIMR 2009

155

faktin se ata prbjn popullin e vetm transfetar t Ballkanit, i vetmi me identitet

t krijuar vetm mbi bazn e gjuhs. Ajo q ndodhi ishte se n rastin shqiptar, ishte
gjuha ajo q u etnicizua n vend t fes, aq sa arriti t ushqej nj ideologji t vrtet
kombtare, njlloj sikur t ishte feja. Tani e tutje feja e shqiptarve do t jet
shqiptaria.
Megjithat, n pjesn m t madhe t rasteve, ajo q etnicizohet sht feja, e
thn ndryshe, ajo prdoret si nj flamur rreth t cilit njerzit mblidhen dhe luftojn
pr ide, tashm, jo fetare. Etnicizimi fetar mund t shtohet n listn e ndryshimeve
funksionale, t analizuara nga sociologjia veberiane, n marrdhniet midis fes dhe
shoqris. Meq kto kritere shpesh jan arbitrare dhe artificiale, ato nuk mund t
shpjegojn konfliktet etnike. Angazhimet dhe refuzimet etnike kan prirjen t jen
rezultat i lufts m tepr sesa shkaqet e saj, si u duk edhe n luftrat e fundit n
ish-Jugosllavi, sepse, nse etniciteti sht nj nga shkaqet e dhuns, do t ishte nj
shtje q duhet t konsiderohet me vmendje n do rast, q duhet trajtuar vemas.
Kam pasur rastin t tregoj n botime t tjera pikpyetjet dhe pasionet e ngjallura
nga studimi i ndjenjs fetare dhe t identitetit kolektiv, po ashtu edhe nga ai i
islamizimit dhe i konvertimeve fetare t njpasnjshme t shqiptarve dhe t
popullsive t tjera t Europs Juglindore (Doja 2000b). N kt kontekst, vet origjinat
e islamizimit, karakteri dhe arsyet e konvertimit, rndsia e pasojave pr t gjith
popullsin e rajonit, pr shqiptart dhe pr unitetin shqiptar, mbetet gjithmon
objekt kundrshtimesh, madje, prballjesh shkencore, ideologjike, sentimentale.
sht e rndsishme q as t mos ekzagjerohen, as t mos minimizohen numri
dhe ndikimi i t islamizuarve ndr shqiptart dhe n Europn Juglindore, n
prgjithsi. Analiza e pjesmarrjes s kategorive t ndryshme sociale n konvertim
nuk sht ndrmarr seriozisht dhe mbetet ende shum delikate. Studimi i raporteve
ndrfetare t shqiptarve, n kushtet e islamizimit masiv gjat shekujve XVII dhe
XVIII, mbetet i vshtir, megjith numrin e punimeve. Shumfishimi i prapjeve
partizane, me an t t cilave ndeshen historiografit kombtare t mbrujtura me
demagogji zyrtare, komuniste apo nacionaliste, e bn situatn edhe m konfuze. Pr
t kuptuar karakterin vullnetar apo t detyruar t konvertimeve, duhet t ruhemi
nga anakronizmat. Shkaqet q i shtyn kto popullata t konvertohen jan t
ndryshme dhe, n kt moment, do teori q do t pretendonte pr nj shkak t
vetm, do t ishte e nxituar. Duhet t kufizohemi domosdoshmrisht n inventarin
e faktorve q, t kombinuar ndryshe, e favorizuan islamizimin.
Konvertimet paraqesin nj interes t dyfisht. Konvertimi duhet par, nga njra
an, nisur nga fe t tjera dhe, nga ana tjetr, nga pikpamja e vendosjes s nj lloj
konformiteti progresiv me praktikat fetare dhe sociale t popullsive t konvertuara
me krkesat e Islamit (Levtzion 1979). N perspektivn sociologjike, konvertimi
paraqet nj shkputje nga nj mjedis social i caktuar dhe aderimi n nj grupim t ri.
Ky sht nj aspekt tepr i rndsishm i fenomenit. Ky ndryshim i piketave sociale
mund t kontribuoj shum pr ti dhn konvertimit nj karakter krize dhe shpjegon
pjesrisht tronditjen q pson personaliteti pr kt shkak. Prpunimi i fushs s
ndrgjegjes sht i lidhur n mnyr t pandashme me prpunimin e mjedisit
(Umwelt). N mnyr t prgjithshme, ky kalim nga nj prkatsi n nj tjetr,
shoqrohet me skrupuj moral, me vshtirsi prshtatjeje dhe kuptimi. Kshtu, u
deshn shum breza q nj popullsi t kaloj nga konvertimi nominal, te vnia n
156

POLIS 8 / DIMR 2009

zbatim e praktikave dhe e parimeve thelbsore t fes s re.

Ka vend t shtrojm pyetjen nse kalimet nga duart e nj fuqie politike dhe
fetare n nj tjetr, me shndrrimet e nevojshme q e shoqrojn, krkojn nj vendosje
progresive n konformitet dhe gjithnj e m t prforcuar t popullsive nominalisht
t konvertuara me krkesat e njrs apo tjetrs fe t adoptuar. Sepse konvertimet e
njpasnjshme krkojn t konsiderohet nj dobsim i ndjenjs fetare n popullsi,
megjith prpjekjet politike dhe mediatike t drejtuesve fetar dhe t mbshtetsve
t tyre. Sot, pas nj gjysmshekulli dominimi dhe persekutimi komunist n Shqipri,
a sht e mundur nj riprtritje fetare? Nse po, n nivele? N nivelin e prkatsis
nominale? N nivelin e ceremonive fetare? Apo n nivelin e praktikave dhe t besimeve
n gjirin e popullsive? Apo, n fund t fundit, bhet fjal pr nj mit t ideologjis
demokratike, q do ideologji sht e aft t prodhoj?
Pr t hedhur drit mbi kto shtje, ka vetm tri lloj qasjesh q imponohen. S
pari, mund t arrijm n prfundime duke u nisur nga statistika dhe nga dokumente
t arkivave, q, n rastin m t mir, prfaqsojn prkatsin fetare nominale t
popullsive. S dyti, mund t ndrtojm historin e prpjekjeve ekleziastike, q prpiqen
t zgjerojn dominimin nominal apo mediatik t nj kishe mbi nj tjetr. S fundi,
mund t ndrmarrim nj qasje etnografike n terren, pr t testuar impaktin e fes
n jetn e prditshme t popullatave dhe pr t vlersuar, nse mund t quhet kshtu,
nivelin e pranis fetare n kultur dhe n shoqri.
Pr t studiuar rolin dhe funksionin q luan feja n shoqri, duke e konsideruar
njeriun si ndrtues botsh simbolike, duhet t krkojm procese t prgjithshme,
pr t mos thn ligje, si riekuilibrimi i fetares n raport me pjesn tjetr t jets
sociale, sa her q dallimi sht shum i madh, apo kur transferta fetare nga nj
fush n nj tjetr sht krejt e ndryshme. Sepse, prtej kushteve historike (kriza,
strukturime, presione ekonomike dhe sociale), q kan favorizuar konvertimet dhe
rikonvertimet fetare t shqiptarve dhe t popullsis s Europs Juglindore, kan
ndikuar edhe faktor t tjer. Kam treguar se si ekzistenca e nj hierarkie n
organizimin e besimeve fetare (Doja 2000a) te kto popullsi, nga njra an, dhe e
mitologjive dhe e besimeve popullore, nga ana tjetr, kan br q universi i tyre
socialkulturor t sillet prreth figurave hyjnore themeluese t hierarkizuara.
Sinkretizmi i ktyre konvertimeve nuk shkakton shkputje n rendin e konceptimeve
fetare. Ai vendoset n vazhdimsin e nj lvizjeje t rregullt kthimi te themelet q
jan, n t njjtn koh, edhe t politiks dhe t ideologjis fetare.
Pr shqiptart, veanrisht, sikundr edhe e kam treguar n mnyr t hollsishme
(Doja 2000b), besimet fetare, n prgjithsi, dhe konvertimet fetare, n veanti,
kan nj rndsi t madhe pr ndrtimin e nj identiteti kolektiv si reagim kundr
presioneve t asimilimit nga popullsi fqinje m t fuqishme, t paktn, gjat parantezs
mesjetare t historis s tyre mijvjeare. Krishterimi ka nj histori shum t vjetr
n Shqipri, t prhapur drejtprdrejt nga predikimi i vet Shn Palit (Rom. 15:19),
ka verifikohet edhe nga prirja e prgjithshme e gjuhs shqipe pr t huazuar
drejtprdrejt nga gjuha latine terminologjin ekleziastike. Nn Perandorin Bizantine,
t krishtert shqiptar u prfshin m tepr n orbitn e krishterimit t Lindjes.
Ishte pikrisht kristianizmi, me elementet greke dhe latine me t cilat ishte mbrujtur,
q prforcoi identitetin etnolinguistik t popullsis iliro-shqiptare, t prfshir n
migrimet dhe n shndrrime t thella gjeo-demografike t asaj kohe. Ai u lejoi
POLIS 8 / DIMR 2009

157

shqiptarve, ashtu si edhe grekve, t mos prekeshin nga flukset barbare dhe sllave.
M von, kur sllavt prqafuan krishterimin ortodoks t Lindjes, disa fise n Veri t
Shqipris nuk ngurruan t rikonvertohen n katolicizmin e Roms, pr t pasur nj
mnyr tjetr rezistence ndaj asimilimit sllav.
N nj perspektiv historike analoge, aspirata pr t ruajtur nj identitet etnik,
tashm, t ndrtuar, favorizoi te shqiptart pranimin e fes myslimane. Hasan Kaleshi
(1975) argumenton n mnyr bindse se pushtimi osman i Ballkanit pati t paktn
nj pasoj pozitive: shptoi shqiptart nga asimilimi etnik, nga sllavt, ashtu si edhe
pushtimi i Ballkanit nga sllavt n shekullin VI i kishte dhn fund procesit t
romanizimit, q krcnonte paraardhsit jo latin t shqiptarve nj mij vjet m
par. Konvertimi n islam mund t interpretohet si nj dukuri rezistence prball
presioneve sllave dhe greke t ushtruara nprmjet Kishs ortodokse. Kjo kish u b
pa dashje nj agjent islamizimi, duke shkaktuar lvizje rezistence, q gjetn streh
nn flamurin e islamit. Meq otomant ishin larg, armiqt e vetm t shqiptarve
ishin fqinjt grek dhe sllav ( Juka 1984). N shekullin XVI, Patriarkati serb kishte
arritur t merrte nga pushteti otoman t drejtn pr t vendosur nn juridiksionin e
tij katolikt shqiptar. N vitin 1604, arkipeshkvi i Shkupit njoftonte Selin e Shenjt,
n Rom, se katolikt shqiptar prndiqeshin m shum nga Kisha ortodokse, sesa
nga administrata otomane (Morozzo della Rocca 1990: 23). Historiografia aktuale
n Shqipri argumenton, jo pa t drejt, se periudha e gjat e sundimit otoman
sht karakterizuar nga obskurantizmi dhe barbaria. sht momenti t thellohemi
pak m shum rreth asaj se do t kishte ndodhur, nse shqiptart, prball ktyre
popullatave q i krcnonin, nuk do t kishin pasur mundsi t mbshteteshin mbi
kt identitet fetar t ri, krejt t ndryshm nga kulturat greke dhe sllave. Tani e
tutje, ishte islamizimi ai q shptoi identitetin etnik shqiptar kundr asimilimeve t
huaja, rol q ishte i kristianizmit n Antikitet dhe gjat Mesjets.
Ka mundsi q edhe boshnjakt t ken qen t detyruar t konvertohen n
islam, pr tu mbrojtur kundr rrezikut t asimilimit nga fqinjt m t fuqishm,
kroatt katolik dhe serbt ortodoks. N fakt, trashgimia e ndryshme fetare, qoft
bogomile apo jo, para konvertimit n islam kishte arritur t ndrtonte nj identitet
kolektiv boshnjak. Prndryshe, nuk do t ishte m e mundur t shpjegohej shprehja
e nj identiteti etnik pas konvertimit fetar.
M von, gjat historis s vshtir t afirmimit kombtar shqiptar n fund t
shekullit XIX, pikrisht pr t njjtat arsye, nj pjes e madhe e myslimanve shqiptar,
m shum se nj her dhe megjith divided loyalty (Skendi 1967: 469470),
shprehu me forc vullnetin pr t shkputur lidhjet me Perandorin Otomane (Bartl
1968). N lidhje me kt, pozicioni politik i bektashinjve sht veanrisht
domethns. Ata prqafuan plotsisht shtjen e pavarsis kombtare. Marrdhniet
e tyre me autoritetet otomane fetare dhe politike, q tradicionalisht jan supozuar si
t vshtira, mund t ken ndikuar, si thuhet, n kt pozicionim nacionalist dhe
antiotoman (Morozzo della Rocca 1990: 41). Por, sikundr e kam treguar me hollsi,
shkak duhet t ket edhe prforcimi i karakterit heterodoks t sistemit t tyre t
besimit dhe t praktikave (Doja 2006, 2008). Konceptimet e bektashizmit shqiptar
do t shfaqen heterodokse dhe heretike, si pr islamin sunit, ashtu edhe pr shiizmin
iranian, me t cilin supozohet se sht i lidhur tradicionalisht. Por, sigurisht, nuk
sht befasues fakti q ishte Naim Frashri, nj nga poett m t shquar dhe aktivist
158

POLIS 8 / DIMR 2009

i lvizjes kombtare shqiptare, q shpjegonte dhe, n njfar mase, promovonte hapur

parimet e reja teologjike dhe praktike t bektashizmit dhe rregullat e reja pr
funksionimin e tij, ka bri t mundur pajtimin e ides kombtare dhe t fes.
Edhe tani, marrdhniet midis klerit ortodoks dhe atij mysliman n Shqipri
varen shum nga situata e marrdhnieve diplomatike, konfliktuale apo
bashkpunuese, midis Greqis dhe Shqipris (Fuga 1997). Edhe pse besimtart
qndrojn larg debatit dogmatik, ligjrimi i mediatizuar dhe gjuha e prdorur nga
drejtuesit e lart ortodoks dhe mysliman, ndryshon sipas rrethanave. do kriz
midis vendeve shoqrohet me nj ligjrim konfliktual n nivel fetar dhe social nga
ana e drejtuesve t komuniteteve fetare. Kjo situat vjen nga realitetet politike dhe
sociale n Shqipri. Edhe pse Kisha Ortodokse shqiptare sht autoqefale, ajo prej
vitesh drejtohet nga nj kryepeshkop me kombsi greke. Krahu nacionalist shqiptar
e konsideron kt si ndrhyrje n jetn sociale dhe fetare t Shqipris dhe, si rrjedhim,
e sheh kishn ortodokse si vegl t politiks greke n Shqipri. Pr m tepr, debatet
hidhrohen nga fakti q e djathta nacionaliste shqiptare i ruan me besnikri shenjat
e saj fetare me origjin nga islami dhe e konsideron at si nj faktor tradicional t
ruajtjes s elementit shqiptar kundr orvatjeve t rrezikshme t sllavve dhe t grekve,
t gjith ortodoks.
Analiza e marrdhnieve midis strukturave sociale dhe lvizjeve ideologjike (Doja
2000a) tregon se lvizja e afirmimit kombtar apo e ruajtjes fetare, qoft t
kristianizmit apo t islamit, nuk i kan shptuar ktij prcaktimi t fuqishm t
shkaktuar nga vendosja e tyre n nj popullsi tepr fanatike n ruajtjen e traditave t
saj kulturore dhe t identitetit t saj kolektiv. Jo vetm islamizimi, por edhe
kristianizimi n fiset e Veriut t Shqipris, ku katolicizmi rezistoi prgjat shekujve,
u krye duke vendosur nj dialog t detyruar me kulturn tradicionale. Fjala sht t
krkohet ky ekuilibr i famshm, i vshtir pr misionet e krishtera, midis vlerave t
lidhura me Ungjillin dhe vlerave skrupuloze t nj kulture tradicionale dhe t nj
feje popullore. Ndoshta, mjafton si shembull vetm rasti i mikpritjes, i lavdruar si
shprehje e zemrgjersis s natyrshme t krishter, por q ndizte rrufet e hakmarrjes
tek t krishtert dhe te myslimant n Shqiprin e Veriut. Ishte nj tipar kulturor,
q nuk varej nga morali i krishter, por nga strategjit sociale q shfaqeshin si besnikri
ndaj nj ideologjie q ishte pjes e nj sistemi tjetr vlerash.
Te shqiptart dhe te popullsit e tjera t Europs Juglindore, q krkojn ta
interpretojn fen n marrdhnie me vlerat lokale, konvertimet dhe rikonvertimet e
njpasnjshme, sidomos konvertimi n islam, kan pasur parasysh mekanizmat psikik
t zhvendosjes dhe t projektimit, q u kan lejuar t vendosin fen n pikn e
takimit t saj me politikn: atje ku besimet, mitologjit, prfytyrimet e bots prbjn
ndrtesn ideologjike, prej ku shoqria mund t mendohet si nj e tr harmonike.
Puna e tyre sinkretike krkon jo przierjen e dy sistemeve fetare t huaja pr njratjetrn, por prvetsimin e nj prbrseje t re t fes, q privilegjon nj vizion
holist t shoqris, n dm t ideologjis individualiste, nxitse e s cils ishte
ortodoksia fetare. Kjo nuk do t thot se shqiptart jan veanrisht fetar, t lidhur
me ndonj fe, por kultura fetare, e praktikuar me besnikri, duhet t ishte pjesmarrse
e nj identiteti kolektiv, q nuk dinte si t shprehej ndryshe.
Pr nj koh t gjat antropologjia klasike i ka shqyrtuar kulturat popullore si
sisteme t mbyllura, pa historicitet. Referenca e vagullt ndaj akulturimit ka lejuar
POLIS 8 / DIMR 2009

159

ndarjen artificiale t asaj q prbnte nj periferi moderne t prbr nga prurje t

gjykuara t ndryshme nga njra-tjetra, q analiza i konsideronte vetm si ndryshim
kulturor. Ky vizion vjetrues dhe folklorist i kulturave dhe i feve popullore lihet
mnjan, kur konsiderohen lvizjet ideologjike, si ato t afirmimit kombtar apo t
konvertimit fetar, si ndrtime origjinale dhe koherente. Shfaqja e tyre krkon nj
prgjigje n imagjinaren ndaj nj situate kulturore t dmtuar nga futja brutale dhe
e ankthshme e sundimit t huaj ideologjik dhe politik. N kt kuptim, prtej
karakterit radikal t kundrvnies s tyre ndaj nj kishe apo nj tjetre, t konvertuarit
bheshin t rndsishm, sepse konvertimi kristalizonte strategji politike dhe sociale.

Kultura kombtare dhe ndrtimi identitar

am pasur rastin t shoh (Doja 1996) se si antropologjia klasike, Marcel

Mauss veanrisht, shihte te kombi, me vullnetin e veantsis dhe
mentalitetin e tij, shoqrin par exellence, tipin e organizimit social m t
lart, tek i cili europiant do t kishin akses t part (Mauss 1969). Ky konceptim
sot ka dal nga moda, pr shum arsye. Sepse vullnetet e integrimit apo t veimit
kombtar nuk mbijetojn si t tilla.
Sot e dim m mir q nuk ka shoqri par exellence, se do komb njeh tensione t
brendshme, mikronacionalizma potencial, se asnj komb nuk sht i mbyllur n
vetvete as plotsisht i veant. Shkurt, kombi nuk prbn nj t tr q ti imponohet
krkuesit. Gjithashtu, qytetrimi, bashksi e disa kombeve, nuk imponohet vetvetiu.
Vetm shkrirja e t gjitha t trave mund ti hap rrug analizs s bashksive t
ndryshme q mund t bhen t gjitha objekt analize historike dhe antropologjike.
Secila prej ktyre bashksive historike prmban njherazi sisteme idesh, pak a
shum, koherente dhe sisteme sociale, pak a shum, t kristalizuara. Sistemet e
ndryshme jan t lidhura njra me tjetrn, me lidhje logjike apo shkakore, ose mund
t jen thjesht t kundrvna. sht e dobishme t testohet postulati atipik i Marcel
Mauss mbi kombin, duke ekzaminuar situatat e ndryshme sociale dhe politike,
historike apo aktuale dhe t prpiqemi t prkufizojm nj konceptim njherazi
historik dhe antropologjik t ides s kombit dhe t identitetit kombtar dhe kulturor.
Veprat teorike q hedhin drit mbi problemin e natyrs s kombeve dhe t
lvizjeve kombtare, si edhe at t rolit t tyre n zhvillimin historik, pothuaj t
gjitha sillen rreth nj pyetjeje kryesore, q sht ajo e t diturit se far sht nj
komb. Sido q t jet, kombi nuk sht i s njjts natyr si formacionet sociale
primare t tilla si, klanet apo fiset, fshatrat apo qytetet, grupime ku Marcel Mauss
donte ta prfshinte edhe kombin.
Asnjri nga faktort q shpjegojn formimin e ktyre grupimeve, etnia, territori,
feja, gjuha, nuk mjafton pr t shpjeguar realitetin kombtar. Shpesh jan br
prpjekje pr t vendosur kritere objektive pr t prkufizuar kombin apo pr t
shpjeguar prse disa grupe etnike jan br kombe dhe t tjer jo. Pr t br kt,
jan mbshtetur mbi nj kriter t vetm, si gjuha apo etnia, ose mbi nj bashksi
kriteresh, ku prfshihen gjuha, territori i prbashkt, historia e prbashkt, tiparet
kulturore dhe shum gjra t tjera. Kriteret e prdorura pr kt qllim kan treguar
se jan t paqarta, t lvizshme, t dykuptimta dhe ndonjher t padobishme. Pr
160

POLIS 8 / DIMR 2009

shembull, duke pranuar se mund t identifikohen karakteret raciale, konstatohet se

ato nuk gjenden n kombet moderne. Edhe kto kombe nuk sht se e prdorin m
gjat identitetin e gjuhs apo t fes. Ka kombe shumgjuhshe dhe ka t tjer ku
predikohen shum fe. S fundi, historia na tregon se ka kombe q ishin dhe jan
ende pa territorin e tyre. Nse largojm prkufizimet objektive, mbeten vetm ato
subjektive, qofshin kolektive apo individuale. Por edhe kto prkufizime jan,
gjithashtu, t ndjeshme ndaj vrejtjes se t prkufizosh nj komb me an t ndrgjegjes
q kan antart e tij, se i prkasin atij, sht tautologjike, edhe pse kjo nuk nnkupton
nj prkufizim subjektiv t kombit.
Kur trajtojm shtjen kombtare, sht m e frytshme t fillohet nga konceptimi
i kombit, sesa nga realiteti q prfshin ky nocion. Sepse kombi, ashtu si konceptohet
nga nacionalizmi, mund t njihet n projekt, ndrsa kombi real mund t njihet
vetm a posteriori. Instrumentalistt kan kmbngulur mbi pjesn e produktit, t
shpikjes dhe t krijimit t qllimshm t zbatuar ndaj sociales n gjenezn e kombeve.
Meq kombet jan konsideruar si mjet natyror, i dhn nga Zoti, pr t klasifikuar
njerzit, kombet q prfaqsojn nj fat politik t mvetsishm jan nj iluzion.
Nacionalizmi, q shpesh i merr kulturat paraekzistuese dhe i shndrron n kombe,
ndonjher i shpik dhe shpesh i zhduk kulturat paraekzistuese, kjo, sht nj realitet
(Gellner 1983). Nacionalizmi vjen para kombeve, nuk jan kombet q ndrtojn
shtetet dhe nacionalizmin, sht e kundrta (Hobsbawm 1992). N debatin teorik
t prmbledhur n emrin debati i primordialistve prball instrumentalistve,
pak antropolog jan sot t gatshm t bashkohen me t part. Shumica kan prirjen
t bashkohen me pohimin strikt t Ernest Gellner, sipas t cilit grupet etnike dhe
kombtare, q ata studiojn, jan shpikje, t krijuara n mnyr t ndrgjegjshme
n mjediset e ngushta t intelektualve dhe t studiuesve entuziast.
Por kto identitete, pr t cilat njerzit jan gati t bjn sakrificn m t lart, a
mund t hidhen posht me kaq lehtsi? Nuk mund t mohojm q kombi shprehet
n sjelljen e antarve t tij. Nprmjet ekzistencs s gatimeve apo kostumeve
kombtare mund t vzhgojm reflekse, preferenca dhe jopreferenca, me t cilat
lidhet nj karakter kombtar. Madje, m tepr se kaq: edhe pse askush nuk e ka par
kombin, dihet nga eksperienca se cila sht shtrirja e sakrificave q ai krkon dhe q
antart e tij jan gati t kryejn. Vepra akademike me titull Shpikja e .... , jan
zhdukur koht e fundit. T ashtuquajturit primordialist, q theksojn karakterin
thelbsor e t pandryshueshm t grupeve etnike dhe t kombeve, dhe q shpesh
kan qen partizan t njrit apo tjetrit komb t shtypur apo t zhdukur, e kan
kundrshtuar kt dhe kmbngulin mbi realitetin e karakteristikave dhe t ngjarjeve
mbi t cilat mbshtetet ligjrimi mbi identitetet. N kt fush, pretendojn ata,
nuk mund t ket shpikje duke nisur nga hii. Metafora e ndrtimit preferohet
ndaj asaj t shpikjes, sepse ndrtimet krkojn lnd t par. Ndrtimi i identiteteve
sociale prpiqet t prdor gjithka q sht e pranishme n kontekstin lokal dhe q
nuk mund ti mohohet realiteti. Historia mund t korrigjohet dhe nj e kaluar heroike,
q t lidh me ideologjin komunitare, mund t shpiket. Por sht m e leht t
gjenden ndrtime t identitetit t prbra nga ato elemente t tradits, t cilave nuk
mund tu refuzojm brthamn e tyre historike: ktu prmenden ngjarjet reale,
tiparet kulturore t vzhgueshme, dallimet e pamohueshme t gjuhs reale.
shtja kombtare vendoset n pikprerjen e politiks, t ideologjis, t
POLIS 8 / DIMR 2009

161

teknologjis dhe t shndrrimit t shoqrive. Kombet ekzistojn jo vetm si funksione

t nj tipi t veant t shtetit territorial apo t aspirats pr t ngritur nj t till,
por edhe n kontekstin e nj etape t veant t zhvillimit teknologjik, ekonomik
dhe kulturor. Sot, shumica e studiuesve bien dakord pr t thn se gjuht e unifikuara,
t folura apo t shkruara, nuk mund t shfaqen si t tilla para daljes s shtypshkronjs,
para krijimit t mundsis pr lexim pr shumicn e njerzve, pra, arsimimin masiv.
Kshtu, italishtja popullore, si idiom e aft pr t shprehur t gjith gamn e asaj
q ka nevoj nj gjuh moderne jasht sferave t komunikimit t brendshm apo t
dialogut t thjesht familjar, u ndrtua gradualisht vetm gjat dekadave t fundit t
shekullit XX, n funksion t nevojave t nj programimi televiziv kombtar
(Hobsbawm 1992: 21). Pra, duhen analizuar kombet dhe dukurit q lidhen me to,
n terma politik, teknik, administrativ, ekonomik, kulturor, duke pasur parasysh
gjithka q krkojn kushtet e veanta.
Gjithsesi, n dm t historis kulturore shqiptare, vonesa e madhe e alfabetizimit
nuk duhet t nxis iden, kundr historis kulturore shqiptare, se shqiptart duhet
t konsiderohen si nj popull i pakulturuar, sikur kultura gojore t mos ishte kultur,
dhe akoma m pak t fshij dallimet kulturore rajonale, n Jug dhe n Veri. sht e
rndsishme t mbahet parasysh dallimi n rritje midis nj Europe gjithnj e m
shum t prkushtuar ndaj arsimimit masiv dhe t shkruarit dhe nj pjese t popullsis,
kultura e s cils vazhdonte t prodhohej dhe t transmetohej n mnyr gojore:
popullata, pak a shum, t izoluara sipas zonave, t privuara nga kodet e arritjes s
nj jete kulturore m t gjer, ka theksonte, n t njjtn koh, dallimet kulturore
brenda shoqris shqiptare, sidomos midis Veriut dhe Jugut. Mosnjohja e gjuhs
zyrtare, diferencat fetare, analfabetizmi, konfliktet pr tokn dhe prbuzja e
autoriteteve e thellojn hendekun midis masave shqiptare, nga njra an, dhe
prfaqsuesve t shtetit, nga ana tjetr. Deri n fillim t shekullit XX kjo ndodhte
ndaj administrats otomane, kurse n fund t t njjtit shekull, ishte rasti i shqiptarve
t Kosovs ndaj administrats serbe apo jugosllave.
Pak t familjarizuar me administratn dhe me gjykatat, arbitraritetit t t cilave
i druheshin, sidomos n zonat e Kosovs dhe t Shqipris s Veriut, shqiptart i
zgjidhnin mosmarrveshjet midis tyre duke u bazuar mbi t drejtat zakonore. Kodet
e sjelljes, t cilave u referoheshin shqiptart, jan tri: ligji i shtetit, q aktualisht
mbizotron t tjert; sheriati, ligji islamik, pr shumicn myslimane, apo ligji i kishs,
ligji kanonik, i respektuar sidomos nga katolikt n rajonet e Veriut, por q, n t
vrtet, nuk kan pasur asnjher ndikim vendimtar; dhe ligji i fshatit, domethn,
e drejta zakonore lokale, dikur mbisunduese. Prmbysja e kryer n raportet midis tri
kodeve sht e dukshme, si n Shqipri, ashtu edhe n Kosov. Gjithsesi, evoluimet
e kohve t fundit n t dyja mjediset kan br q njerzit ti referohen gjithnj e
m shum kodit zakonor, jo vetm se ai konsiderohet si i vetmi kod specifik shqiptar,
por sidomos, sepse nuk e parashikon ndrhyrjen e shtetit. N kto koh krize, q po
kalon shoqria shqiptare aktuale, sidomos n Shqipri, ka nj kthim gjithnj e m t
madh te vlerat e vjetra normative, q prdoren vazhdimisht pr qllime produktive,
pr t prballuar shprbrjen e lidhjeve sociale.
Nuk sht shtja t thellojm ktu studimin e shtjes komplekse t origjins s
kodeve zakonore shqiptare, as shtjet historike, t lidhura ngusht me njra-tjetrn,
t nj shoqrie pa shtet q n fillimet e veta. Shum vzhgues t huaj, madje, edhe
162

POLIS 8 / DIMR 2009

shqiptar, t prekur nga virusi i esencs, sipas shprehjes s Roland Barthes, i jan
dorzuar tundimit pr tu prgjigjur n mnyr pohuese, pr shkak t besimit t
tyre n origjinalitetin e pakapshm shqiptar ose n anarkin dhe n paaftsin e ktij
populli pr t ndrtuar nj shtet t organizuar. Kjo shtje sht e lidhur me at, po
aq t kundrshtuar, t tribalizmit t zonave t Veriut.
Konceptet kombi, nacionalizmi dhe qytetaria jan shqyrtuar n perspektivn
e tyre historike (Kohn 1965; Seton-Watson 1977; Armstrong 1982; Hobsbawm
1992; Smith 1995) dhe krahasuese (Snyder 1976, 1992), si edhe n thellsin e
tyre sociologjike (Deutsch 1979; Smith 1991; Schnapper 1994) dhe antropologjike
(Gellner 1983, 1987, 1994, 1997). Kam pasur rastin t theksoj se sht e dobishme
dhe e nevojshme t trajtojm kto koncepte po aq si nocione politike dhe juridike, sa
edhe si ndrtime identitare dhe ideologjike (Doja 1996). M duket po aq e
rndsishme t pajtohen ose t tejkalohen ndarjet midis qasjeve primordialiste dhe
instrumentaliste t ides s kombit dhe t prpiqemi t kuptojm, nisur nga nj
pikpamje q sht, njherazi, historike, sociopolitike dhe antropologjike, ndrtimin
e identiteteve, marrdhniet ndretnike dhe dinamikn e integrimit t vlerave
sociokulturore n botn aktuale.
Nga nj pikpamje metodologjike, duhet t ruhemi jo vetm nga projektimet e
dmshme t nacionalizmit dhe t primordializmit, por edhe nga kritikat shpesh
thjeshtuese t studiuesve, q ndoshta nuk e kishin menduar se modeli i nj identiteti
t ndrtuar mund t bhej abuziv n rastin kur ai shrben pr t mbshtetur
ideologjit identitare sipas retoriks s kundrvnies midis s vrtets dhe s gabuars.
N fakt, megjith pohimet energjike t primordialistve, kombi nuk sht nj realitet
konkret, as nj fenomen i vzhgueshm drejtprdrejt. Duke qen se kombi zbulohet
vetm nprmjet ndjenjave q ushqejm pr t dhe qndrimeve q frymzohen prej
tij, duhet t shohim tek kombi nj prfytyrim t individve pr qenien kolektive q
t gjith sbashku prbjn, domethn, nj mit. Dhe ky mit ndrtohet duke u
nisur nga t njjtt mekanizma projektimi dhe subversioni si ata q prdoren n do
form tjetr ideologjike, sociale, politike apo fetare. Ajo q duhet theksuar sht se
ideja e kombit rrnjoset n dallimet. Kohezioni fitohet vetm duke kundrshtuar
hapur apo virtualisht gjithka q sht e huaj.
Kshtu, nj nga kombet e fundit t shfaqura n Europ, kombi shqiptar, pr nj
koh t gjat ka ngelur i shnjuar nga tipare t para si arkaike, t tilla si organizimi
pjesrisht tribal, vazhdimsia e komuniteteve familjare dhe prdorimi i hakmarrjes,
karaktere q fqinjt e tyre dhe shumica e udhtarve perndimor nga mesi i shekullit
XIX deri n vitet 1930 i kan natyralizuar, pr ti shndrruar n vet esencn e
ktij populli. Interpretim shum i thjeshtzuar, sepse nuk sht fjala vetm pr nj
kultur tradicionale, por edhe pr nj kultur t mohuar, t marxhinalizuar dhe t
prjashtuar nga rrugt e zakonshme t zhvillimit. T ndodhur prball presionit n
rritje t shteteve q nuk i pranonin dhe tek t cilt shqiptart nuk mund t
mbshteteshin, ata u detyruan t afirmoheshin duke e vendosur theksin n aspektet
m tradicionale t kulturs s tyre. Ata merrnin ekskluzivitetin etnik t asaj q mund
t ishte vetm nj shenj prapambetjeje, efekt i nj pengese ndaj nevojs s
paprmbushur pr afirmim, drejt s jashtmes, drejt formave ideologjike, fetare apo
kombtare, t vlerave kulturore. Shpesh t par n mnyr t pafavorshme nga fqinjt,
edhe ata, nga ana e tyre, u prpoqn t kultivonin t veantat, t imponoheshin me
POLIS 8 / DIMR 2009

163

an t kundrvnies. N kt mnyr i rezistuan asimilimit me an t nj strategjie

tjetr t zhvendosjes dhe subversionit, nprmjet ruajtjes s ktij dimrimi n histori,
duke projektuar jasht ideologjin e identitetit t tyre kolektiv, nn formn e
ideologjis kulturore linguistike apo fetare, pr t marr si prfundim format e
pretendimeve etnike dhe kombtare.
Duke e konsideruar iden kombtare si nj racionalizim t marrdhnieve
ndretnike midis grupeve sociale, nuk kemi pse t shtrojm m pyetjen pr origjinn
e saj dhe pr arsyen e ekzistencs s saj. Ajo bn pjes n at univers magjik t
konceptit t personit, elementet e t cilit, sikundr e ka treguar Marcel Mauss n raste
t tjera (Mauss 1938 [1950]), nuk jan t dhna objektive, por prfytyrime dhe
besime. Ndrgjegjsimi pr nj identitet t dyfisht, identitet personal t individve
dhe identitet kolektiv t shoqris, i prhershm te t gjith popujt n ndrtim
kombtar, gjen zgjidhje me kalimin e kohs, sigurisht, nn kujdesin e shtetit dhe t
vullnetit instrumental t elitave t prfshira. shtja identitare mbetet m e
rndsishme n t gjitha rastet e proceseve t ndrtimeve kombtare. Rifitimi i s
kaluars sht nj e kaluar pr tu rindrtuar. Ky ndrtim historik, q kalon nga
ndrprerja prej rrethanave dhe ngjarjeve te vazhdimsia e kulturs globale, bhet nj
nga themelet e identitetit kombtar.
do lvizje e ndrtimit identitar, kombtar apo fetar prshkohet nga nj tipar
konstant, ai i kthimit apo i prsritjes. Krijimi i nj bote t re konsiderohet gjithmon
si nj ribotim i nj regjimi pak a shum identik, t eksperimentuar n nj koh t
mparshme. Rrall ndodh q nj ideal ideologjik t mos i bj apel nga e tashmja nj
t shkuare t largt dhe t harruar, t ciln ai prpiqet ta nxjerr dhe ta projektoj, n
risin e tij, pr t themeluar projektin e tij pr t ardhmen. Ideja e diversitetit t
kohve sociale paraqet kohn e insitucioneve tradicionale, qofshin kto fetare apo
kombtare, politike dhe sociale, si nj koh e formimit identitar t ngadalsuar, n
raport me at t institucioneve t tjera. Megjithat, do t vij nj moment ku disniveli
midis institucioneve fetare, politike dhe sociale, n raport me pjesn tjetr t shoqris,
do t ndihet nga ndrgjegjet e antarve t tyre. Pikrisht n kt moment shfaqen
fenomene t reforms shpirtrore apo t zgjimit kombtar. Megjithat, t gjitha
kto lvizje paraqiten jo me nj ideologji rinovimi apo riekuilibrimi, por, n t kundrt,
me nj ideologji kthimi n t kaluarn. N fakt, kjo ideologji sht mashtruese. Kto
lvizje jan nj prpjekje pr t vendosur n shoqri rite t reja politike dhe fetare,
m efikase kundr shprbrjes sociale, sesa ritet e vjetra, me qllim vendosjen e nj
ekuilibri t zhdukur. Bhet fjal pr nj ristrukturim t planifikuar. Konvertimet
fetare dhe lvizjet e afirmimit kombtar prpiqen t vendosin ideologjit n harmoni
me shoqrin ku ndodhen, q transformohet, t rivendosin komunikimin q sht
br i pamundur, t gjej ekuilibra t rinj identitar pr ekuilibrat e humbur. Gjithka
ndodh n mnyr t till sikur profett e kombit donin t qetsonin ndrgjegjet e
tyre t shqetsuara nga dalja e pohimit se duam t ruajm dhe t kthehemi prapa,
ndrsa, prkundrazi, sht fjala pr ndryshim dhe pr ecje prpara.
Lvizjet e afirmimit kombtar kan gjetur m shum mbshtetje n grupet sociale
q jan shkputur m von dhe n mnyr m brutale nga kuadrot e tyre kombtare,
sidomos elitat e reja intelektuale dhe masat e proletarizuara. Duke nisur nga momenti
kur komunitetet e vjetra fillojn t shprbhen, kur solidaritetet e vjetra shprbhen,
kur strukturat farefisnore apo fshatare, t ruajtura n t shkuarn, fillojn t shemben,
164

POLIS 8 / DIMR 2009

projektimi i lvizjeve kundrshtuese sociofetare, ashtu si edhe lindja dhe forcimi i

ndrgjegjes kombtare, prpiqen t prkojn me procesin e shkatrrimit t shoqrive
t vjetra dhe t ristrukturimit t nj shoqrie t re.
N kto kushte, ideja kombtare sht elementi m i sigurt i konsensusit. Ajo
prmban n vetvete nj prfytyrim t s ardhmes, pushteti n lindje i s cils do t
bhet garant. Kujtimi i sprovave t prbashkta, i traditave, ndrgjegjja e nj
origjinaliteti historik, jan kto q bjn kombin. Megjithat, nse antart e grupit
jan t lidhur me t, kjo ndodh m tepr pr faktin se ato ravijzojn t ardhmen
dhe jo aq pr faktin se prfaqsojn t kaluarn. Komb, do t thot t vazhdosh t
jesh ai q ke qen, t jetosh sipas t njjtit besim q ka frymzuar t part dhe brezat
paraardhs. Pra, bhet fjal pr nj vizion t fatit t ardhshm, nprmjet nj imazhi
t s shkuars. Pushteti, duke e mishruar kt ndrr, e kthen n nj projekt, ku e
djeshmja shihet thjesht si themel i asaj ka do t jet e nesrmja. N kt mnyr,
pushteti i ri do t jet instrument i hipotekimit t s ardhmes.
Nga ky kndvshtrim, kombi prmbush dy funksione kryesore, nga ushtrimi i t
cilave varet mbijetesa e kolektiviteteve njerzore. Nj funksion i integrimit i siguron
grupit kohezionin shpirtror, fal t cilit ai i reziston efektit shkatrrues t rivalitetit
t interesave. Nj tjetr funksion, disiplinor, duke e shenjtruar pushtetin, e kthen
forcn e tij n autoritet. do rrfim, prej nga buron ideja e kombit, nuk bhet pa
qllim. Jo vetm q ai konsolidon ekzistencn e grupit, por edhe favorizon agjencimin
e tij politik, duke e shenjtruar pushtetin q ushtron. Ky pushtet do t jet ai q
sht i lidhur me imperativt kombtar. Ai do t gjej atje legjitimitetin e tij, q, n
syt e t qeverisurve, nuk sht gj tjetr vese prputhja e interesave me at q
krkon vazhdimsia e kombit.
Fenomeneve historike dhe sociologjike si formimi i realitetit kombtar, mendimi
revolucionar n Franc, partit komuniste n Europn Lindore, si dhe partit e frontit
t lirimit kombtar n vendet e dala nga kolonializmi apo q jan n zhvillim, u
kan sjell nj njohje juridike, duke e br kombin subjekt t s drejts. Pronar i
sovranitetit, kombi sht burimi i t gjitha pushteteve q mund t ushtrohen vetm
n emr t tij. N kt mnyr, ideja e kombit deprton n universin politik jo si nj
forc ndr t tjera, por si e vetmja fuqi legjitime, sepse tek ajo vendoset themeli i nj
autoriteti.
Pasi ka shprbr kuadrot sociale tradicionale, mendimi revolucionar i zvendsoi
ata me nj kuadr t vetm, kombin, pr t prmbledhur n nj trup t njjtsuar
individt, q zhdukja e rregullave, e korporatave dhe e gjendjeve t ndryshme kishte
dnuar me vetmi. Edhe pse ishin t izoluar nga pikpamja sociale, t paktn, gjenin
nga pikpamja politike nj mundsi pr tu grupuar. Mendimi politik liberal
mbizotrohet, kshtu, nga bindja se ishte e mundur t grupoheshin n alegorin
kombtare kategorit e ndryshme t popullsive, q n realitetin e jets s prditshme
ndaheshin prej interesave, aspiratave, burimeve, shanseve t ndryshme.
sht e vrtet q kombi afirmohet me m shum forc, sa m e dobt t jet
baza e tij konkrete, dhe kjo ndodh, sepse ideja kombtare shkakton midis njerzve
nj solidaritet q fshin kundrvniet q do t shkaktonin situatat e tyre reale. N t
njjtn mnyr, ai sht m i pranishm tek individt me kushte modeste, sepse u
lejon t gjejn tek aderimi, me nj besim kolektiv, nj dinjitet q nuk do t kishin
mundsi ta ndrtonin nisur nga mediokriteti i situats s tyre personale.
POLIS 8 / DIMR 2009

165

U besua deri n nj moment t caktuar se ashprsimi i ndrgjegjes s klass do ta

prishte kt marrdhnie. Klasat sociale duhet t realizonin nj shprndarje t
antarve t kolektivitetit kombtar n disa formate me prmasa t mdha,
komunikimi midis t cilave ishte deklaruar i ndrprer. N syt e antarve t tyre,
klasa duhet t zvendsonte kombin. Ajo duhet t ishte pr ta nj familje natyrore,
q duhet t siguronte ngrohtsi dhe mbrojtje q nuk jepej nga familja ligjore, kombi.
Megjithat, fakti kombtar nuk u dmtua.
Duke i rezistuar erozionit t miteve, q kishin si qllim t ngrinin nocionin e
klass n kategorin m t lart, fakti kombtar, si edhe fakti fetar, gjejn jehon n
pjesn m t thell t ndrgjegjes politike t individve, aty ku mnjanohen ndarjet
partizane dhe ku pohohet lidhja me qenien kolektive, unitetin me t ciln e ka
farktuar historia prtej dallimeve t kushteve dhe antagonizmit t interesave.
Dshtimi i prpjekjeve doktrinale apo t prjetuara pr t shfuqizuar iden e kombit
sht aq domethns, sa mund ta hasim n vendet q i kan prkitur dikur asaj
perandorie t shprbr, q ishte ish-blloku komunist i Europs Qendrore dhe Lindore
apo ish-Bashkimi Sovjetik (Tams 1991; Carrre dEncausse 1991), domethn,
atje ku ardhja zyrtarisht n fuqi e klass mund t kishte mundsuar kaprcimin e
ndarjeve t vendosura sipas prkatsive kombtare.
Vlera shpirtrore e tipareve q bjn kombin nuk duhet t fsheh se u drejtohet
pasioneve m pak fisnike, ku m i egri sht krenaria. Nuk ka si t ndodh ndryshe,
sepse, duke lindur nga legjenda dhe duke jetuar nga miti, kombi duhet t prkryej
pareshtur kt imazh q do t jap pr veten, nse nuk do q t zhduket. Ai prsos
veprat e tij, artin e tij, t drejtn e tij e deri shkencn e tij, pr t dhn nj prov t
eprsis s vet. Pikrisht n kt moment e konsideron Marcel Mauss iden kombtare.
Ashtu sikundr pr drejtuesit komunist, duke nisur nga momenti kur socializmi u
mishrua n shtet, praktika tregoi se ideja kombtare ishte nj e dhn q u shptonte
manipulimeve q kishin si qllim ta nnshtronin ndaj krkesave t doktrins. Kshtu,
n vend q ta sulmonin at, si ndodhi me iden fetare, drejtuesit komunist n
Shqipri, si kolegt e tyre n vende t tjera, nuk ngurruan ta shfrytzojn pr qllimet
e tyre t politiks autarkike dhe t purizmit doktrinal.
N nj perspektiv kundrvn dhe plotsuese, q mund ta lidhim me fenomenet
e globalizimit dhe t modernizimit, megjith fundin e paralajmruar t identiteteve
kombtare nga ndrtimi europian dhe mondializimi i shkmbimeve ekonomike apo
nga karakteri thjesht instrumental q priren t marrin marrdhniet njerzore, duhet
t kuptojm se ideja e qytetaris mbetet shum e lidhur me identitetin kombtar t
prcaktuar mir. Por, ky identitet kombtar lidhet me nj identitet shum personal,
t prcaktuar nga statusi social, nga vlerat kulturore dhe nga marrdhniet kolektive.
T kmbngulsh n ndrgjegjen apo n zgjedhjen e qllimshme si kriter
prkatsie ndaj nj shteti dhe nj kombi, do t thot q mjetet komplekse dhe t
shumta, me t cilat qeniet njerzore vetprcaktohen dhe rivetprcaktohen si antar
grupi, t varen nga nj mundsi e vetme, nga nj zgjedhje e vetme pr ti prkitur nj
qytetarie, nj kombsie apo nj feje. Nuk mund t mos pohojm se pr
shumicn e njerzve identifikimi kombtar, kur ekziston, prjashton apo u
mbivendoset identifikimeve t tjera t mundshme, q ndrtojn qenien sociale t
nj personi. N fakt, ajo lidhet gjithmon me identifikime llojesh t tjera, edhe kur
u mbivendoset atyre. Pr kt arsye, jemi prball nj fenomeni t dyfisht, kryesisht
166

POLIS 8 / DIMR 2009

t ndrtuar prej lart, por, ashtu si ka nnvizuar Eric Hobsbawm (1992: 21), nuk
mund t kuptohet, nse nuk analizohet nga posht, domethn, duke u nisur nga
hipoteza, shpresa, nevoja, nostalgji, interesa, q nuk jan patjetr kombtare dhe, aq
m pak, nacionaliste, t njerzve t zakonshm.
Dy qasjet, nga lart apo nga posht, merren me ndrtimin identitar. N t njjtn
koh, ato jan plotsuese dhe t kundrvna. Kulturat lokale jan nj faktor integrimi
social shum m aktiv se lvizja e kundrt e ides kombtare, t favorizuar nga
ideologjia e shtetit-kombit apo e do lvizjeje tjetr politike. Dukuria e ndrtimit
identitar pasqyron, sidomos, dykuptimsin e realitetit t pakapshm njerzor. Nga
njra an, ai tregon se transformimi i realitetit njerzor rezulton nga nj pushtim
forcash t jashtme, qoft kur sht fjala pr pushtetin politik, qoft pr nj shtrnges
ideologjike. Nga ana tjetr, ai dshmon pr shprehjen e liris s qenies njerzore, t
aft t ndryshoj totalisht, duke e riinterpretuar t shkuarn e tij dhe t ardhmen e
tij, duke u prpjekur t riinterpretoj kombin apo fen n marrdhnien e tij me
vlerat lokale.
N fakt, vullneti pr t imponuar nga lart modelin kombtar, n t njjtn mnyr
si instrumentet e globalizimit, jan t prfshira nga ekonomit politike dhe kulturore
lokale vetm e vetm pr ti riatdhesuar n ligjrimet heterogjene t sovranitetit
kombtar, t siprmarrjes s lir apo t fondamentalizmit, n t cilt shteti luan nj
rol gjithnj e m delikat. Shum hapje ndaj flukseve globale dhe shteti-komb
krcnohen nga revolta dhe nga konfliktet etnike; e till ishte sindroma jugosllave.
Nse sht shum pak, shteti-komb del nga skena politike dhe zhytet n totalitarizm,
si ndodhi n Shqiprin komuniste. Kjo perspektiv e ides kombtare on n t
kundrtn e saj: prforcimi i kulturave lokale dhe i ideologjive universaliste, kundr
t cilave partia-shtet n Jugosllavin titiste luftoi pr t mbrojtur modelin e saj,
duke i toleruar n t njjtn koh ose duke u prpjekur ti nacionalizoj. Ndrsa n
Shqipri, shteti u detyrua t braktis dhe t heq dor nga do lloj ideologjie, gj q
ka uar n nj kriz kolektive identiteti t viteve t fundit. Vendi i ln bosh nga
morali i pamposhtur dhe i pacenueshm komunist nuk u zu nga nj etik e nivelit
m t lart. E kundrta ndodhi, boshllku u mbush nga nj amoralizm individualist
i shfrenuar, q i la rrjedh t lir korrupsionit.
Transformimet e mdha sociale aktuale, t prmbledhura n termat e
globalizimit dhe modernizimit, duket q konfirmojn iden se subjekti i krkimit
antropologjik ka takuar kriteret thelbsore dhe sht ndeshur me sfida t reja.
Globalizimi nuk do t thot patjetr oksidentalizim, ashtu sikundr nuk shpjegon
patjetr modernizimin sipas linjave t ndjekura nga kombet e industrializuara. Pr
m tepr, shkmbimi makrorajonal i mallrave dhe i njerzve, bashk me format e reja
t komunikimit t bazuar mbi lidhjet virtuale n dm t afrsis fizike, prodhojn
kultura t ndryshme dhe nnkultura. Objekti klasik i antropologjis, kulturat jo
oksidentale ose kulturat tradicionale, nuk sht zhdukur nga qarkullimi, si kishin
frik romantikt dhe si shpresonin optimistt e zhvillimit para 20 vjetsh. N vend
t ksaj, kto kultura vetm sa kan lvizur pr tu afruar m shum me njra-tjetrn
dhe pr tu dgjuar m shum se m par. Lvizjet politike, duke marr n konsiderat
dallimin real apo t pretenduar t ktyre kulturave, si pasoj, etnicizohen, ka bn
q modeli dominues i konfliktit n bot t duket si nj konflikt etnik. Ja prse, nse
jemi dakord me kt pik, me t kaluar stuhia e ideologjive nacionaliste, t ndezura
POLIS 8 / DIMR 2009

167

dhe t acaruara nga lvizjet e ndryshme politike, serbt dhe shqiptart n Kosov
duhet t interesohen, m n fund, pr at q kan t prbashkt, pr t ndrtuar nj
shoqri me vlera kulturore t integruara.

Bibilografi
Arensberg, Conrad M. 1963. The Old World poeples: the place of European
cultures in world ethnography, Anthropological Quarterly, 36 (3): 7599.
Armstrong, John A. 1982. Nations before nationalism. Chapel Hill: University of
North Carolina Press.
Bartl, Peter. 1968. Die albanischen Muslime zur Zeit der nationalen
Unabhngigkeitsbewegung, 1878-1912. Wiesbaden: Harrassowitz (Albanische
Forschungen, 8).
Carrre dEncausse, Helene. 1991. La gloire des nations ou la fin de lempire sovitique.
Paris: Fayard.
Deutsch, Karl Wolfgang. 1979. Tides among nations. New York: Free Press.
Doja, Albert. 1996. Lide de nation: du postulat de Marcel Mauss la question
actuelle des identits nationales et culturelles, Revue de l Institut de Sociologie (1-4):
201212 (http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00406312/fr/).
Doja, Albert. 1998. propos de la diversit locale des traditions culturelles
albanaises, Ricerca Folklorica: Contributi allo Studio della Cultura delle Classi Popolari,
38 (1-2): 6374, doi:10.2307/1479953 (http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs00406313/fr/).
Doja, Albert. 1999. Morphologie traditionnelle de la socit albanaise, Social
Anthropology: Journal of the European Association of Social Anthropologists, 7 (1): 37
55, doi:10.1017/S0964028299000038 (http://eprints.ucl.ac.uk/16544/; http://
halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00406287/fr/).
Doja, Albert. 2000a. Histoire et dialectique des idologies et significations
religieuses, European Legacy: Journal of the International Society for the Study of
European Ideas, 5 (5): 663686, doi:10.1080/713665519 (http://halshs.archivesouvertes.fr/halshs-00406263/fr/).
Doja, Albert. 2000b. The politics of religion in the reconstruction of identities:
the Albanian situation, Critique of Anthropology, 20 (4): 421438, doi:10.1177/
0308275X0002000404 (http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00406257/fr/).
[Reprint in French in Journal des Anthropologues: Revue de lAssociation Franaise des
Anthropologues, n 85-86, 2001, pp. 255282, http://halshs.archives-ouvertes.fr/
halshs-00427509/fr/. Translated into Albanian and reprint in bilingual book-length
format by AIIS Press, Tirana, 2001].
Doja, Albert. 2006. A political history of Bektashism in Albania, Totalitarian
Movements and Political Religions, 7 (1): 83107, doi:10.1080/
14690760500477919 (http://halshs.archives-ouvertes.fr/halshs-00425475/fr/).
Doja, Albert. 2008. Bektashizmi n Shqipri: Histori Politike e nj Lvizjeje Fetare
/ Bektashism in Albania: political history of a religious movement. Prkthyer nga Shptim
uka prej origjinalit n anglisht. Tirana: AIIS Press (http://halshs.archivesouvertes.fr/halshs-00405971/fr/).
168

POLIS 8 / DIMR 2009

Fuga, Artan. 1997. Le conflit qui va vers la normalisation et la normalisation

qui va vers le conflit, Balkanologie: Revue dtudes Pluridisciplinaires, 1 (2): 4156.
Gellner, Ernest. 1983. Nations and nationalism. Ithaca: Cornell University Press.
Gellner, Ernest. 1987. Culture, identity, and politics. Cambridge: Cambridge
University Press.
Gellner, Ernest. 1994. Encounters with nationalism. Oxford: Blackwell.
Gellner, Ernest. 1997. Nationalism. New York: New York University Press.
[Prkthyer n shqip nga Bashkim Shehu. Tirana: Instituti i Dialogut dhe i
Komunikimit, 2008].
Hobsbawm, Eric. 1992. Nations and nationalism since 1780: programme, myth,
reality. 2nd edition. Cambridge: Cambridge University Press. [Prkthyer n shqip,
Tirana: Toena, 1996].
Juka, Safete S. 1984. Kosova: the Albanians in Yugoslavia in light of historical
documents. New York: Waldon Press.
Kaleshi, Hasan. 1975. Das trkische Vordringen auf dem Balkan und die
Islamisierung: Faktoren fr die Erhaltung der ethnischen und nationalen Existenz
des albanischen Volkes, In: Peter Bartl & Horst Glassl (eds), Sdosteuropa unter
dem Halbmond: Untersuchungen ber Geschichte und Kultur der sdosteuropischen Vlker
whrend der Trkenzeit. Mnchen: Trofenik (Beitrge zur Kenntnis Sdosteuropas
und des Nahen Orients, 16), pp. 125138.
Kohn, Hans. 1965. Nationalism, its meaning and history. Rev. edition. Princeton,
N.J.: Van Nostrand.
Levtzion, Nehemia, ed. 1979. Conversion to Islam. New York: Holmes & Meier.
Mauss, Marcel. 1938 [1950]. Une catgorie de lesprit humain: la notion de
personne, celle de moi, Sociologie et anthropologie. Paris: Presses Universitaires de
France, pp. 333362.
Mauss, Marcel. 1969. La Nation, Oeuvres, vol. 3. Paris: Minuit.
Morozzo della Rocca, Roberto. 1990. Nazione e religione in Albania (1920-1944).
Bologna: Mulino.
Roux, Michel. 1992. Les Albanais en Yougoslavie: Minorit nationale, territoire et
dveloppement. Paris: ditions de la Maison des Sciences de lHomme.
Schnapper, Dominique. 1994. La communaut des citoyens: sur lide moderne de
nation. Paris: Gallimard. [English transl. Transaction Publishers, 1998].
Seton-Watson, Hugh. 1977. Nations and states: an enquiry into the origins of nations
and the politics of nationalism. London: Methuen.
Skendi, Stavro. 1967. The Albanian national awakening, 1878-1912. Princeton,
N.J.: Princeton University Press.
Smith, Anthony. 1991. National identity. London: Penguin Books
(Ethnonationalism in comparative perspective).
Smith, Anthony. 1995. Nations and nationalism in a global era. Cambridge, Mass.:
Polity Press. [Prkthyer n shqip, Tirana: Dudaj, 2008].
Snyder, Louis L. 1976. Varieties of nationalism: a comparative study. Hinsdale,
Ill.: Dryden Press.
Snyder, Louis L. 1992. Contemporary nationalisms: persistence in case studies.
Malabar, Fl.: Krieger.
Tams, Gspr Mikls. 1991. Les idoles de la tribu: lessence morale du sentiment
national. Paris: Arcantre.
POLIS 8 / DIMR 2009

169