Univerzitet u Beogradu

Bioloki fakultet

mr Saa P. Mari

Evolucijska istorija kompleksa potone

pastrmke Salmo trutta L. 1758 na podruju
Republike Srbije i znaaj za ribarstvo

Doktorska disertacija

Beograd, 2005.

Univerzitet u Beogradu
Bioloki fakultet

mr Saa P. Mari

Evolucijska istorija kompleksa potone

pastrmke Salmo trutta L. 1758 na podruju
Republike Srbije i znaaj za ribarstvo
Mentor:
dr Predrag Simonovi vanredni profesor
Bioloki fakultet
Univerzitet u Beogradu
lanovi komisije:
dr Jelka Crnobrnja - Isailovi nauni saradnik
Institut za bioloka istraivanja Sinia Stankovi Beograd
dr Ale Snoj nauni saradnik
Biotehniki fakultet
Univerzitet u Ljubljani

Datum odbrane:

Doktorska disertacija
Beograd, 2005.

III

Zahvalnica

Zahvalnica

Zahvaljujem se svima koji su mi na bilo koji nain olakali rad na izradi

disertacije i koji su svojim zalaganjem i nesebinou doprineli da ona ugleda svetlost
dana.
Srdano se zahvaljujem mentoru i lanovima Komisije na korektnom i
profesionalnom odnosu punom razumevanja.
Zahvaljujem se mentoru Prof. dr Predragu Simonoviu, koji mi je, osim istina iz
ove nauke, pokazao da se autoritet i potovanje stiu jedino znanjem i korektnim odnosom
prema kandidatu. Posebno se zahvaljujem za ukazano poverenje i neogranienu slobodu.
Zahvaljujem se dr Aleu Snoju koji je rukovodio laboratorijskim radom i koji me
je upoznao sa metodama molekularne genetike. Posebno mu se zahvaljujem na
posveenom vremenu, izuzetnom stpljenju, ukazanom poverenju, ustupljenoj literaturi,
savetima, kao i odnosu za koji sigurno mogu rei da prevazilazi granice profesionalnog.
Takoe se zahvaljujem dr Jelki Crnobrnji Isailovi koja mi je izala u susret
kada je to bilo neophodno, i u najkraem roku pregledala disertaciju dajui veoma
korisne sugestije.
Zahvaljujem se Nenadu Sekuliu iz Zavoda za zatitu prirode Srbije na
ustupljenom materijalu sa podruja Kosova i Metohije, kao i kolegama Prof. dr Boidaru
uriu, Prof. dr Predragu Simonoviu, Doc. dr Veri Nikoli, dr Ljiljani Tomovi,
Vladanu Bjedovu, Rastku Ajtiu, Nikoli Kolundiu, edomiru Mijoviu i iki
Milenkoviu, predsedniku Ribarskog podruja Juna Morava I Leskovac, koji su mi na
razliite naine pomogli u prikupljanju analiziranog materijala.
Zahvaljujem se kolegama dr Simoni Sunik, mr Andreju Raspetu, mr Tamari Jug,
mr Brigiti Slavec, mr Poloni Frajman i Vidi tuhec sa Biotehnikog fakulteta u Ljubljani
koji su mi pomogli u prevazilaenju svih laboratorijskih problema i koji su svojom
ljubaznou i gostoprimstvom svakako doprineli da mi deo izrade teze koji se odvijao na
Biotehnickom fakultetu u Ljubljani ostane u prelepom seanju.
Zahvaljujem se kolegama Prof. dr Milou Kaleziu, Doc. dr Ani Ivanovi, dr
Ljiljani Tomovi i mr Imreu Krizmaniu na razumevanju i peuzimanju dela nastavnih i
drugih obaveza za vreme izrade disertacije.
Takoe se zahvaljujem mr Tamari Karan nidari na korisnim sugestijama
vezanim za tehniku obradu teksta, a mr Biljani Stojkovi za pomo pri tumaenju
pojedinih rezultata.
Posebno bih se zahvalio svojim roditeljima, bratu i naravno supruzi Katarini, za
pruenu podrku, moralnu potporu i sva odricanja koja su bila neminovna prilikom
izrade disertacije. Najlepe vam hvala.
Saa Mari

IV

Izvod

Izvod
Za rasvetljavanje filogeografije populacija potone pastrmke (Salmo trutta) na
podruju Republike Srbije, sekvencioniran je 5' kraj kontrolnog regiona mtDNA u duini
od 561 bp i dobijene sekvence uporeene su sa poznatim sekvencama iz prethodnih
istraivanja na drugim teritorijama. U analizu je ukljuena 101 jedinka poreklom iz
gornjih tokova reka crnomorskog, egejskog i jadranskog sliva. Sekvencioniranjem je
identifikovano petnaest haplotipova, od kojih se etrnaest smatra autohtonim i oni
pripadaju dunavskoj i jadranskoj liniji, dok samo jedan haplotip (ATcs1), pronaen kod
dve jedinke poreklom iz dve poribljavane reke, pripada atlantskoj liniji koja je
komercijalizovana i najee koriena za poribljavanje. Autohtoni haplotipovi odlikuju
se izrazitom geografskom distribucijom: dunavski haplotipovi su strogo ogranieni na
reke dunavskog sliva, dok jadranski haplotipovi dominiraju u rekama egejskog i
jadranskog sliva; najvei deo ukupne molekularne varijanse (69%) pripisan je upravo
razlikama izmeu slivova. Filogenetskom rekonstrukcijom, koja je dopunjena sa est
novih haplotipova, po prvi put opisanih u ovom radu, podrano je stanovite o
ancestralnoj poziciji dunavske linije unutar kompleksa potone pastrmke, kao i naglaeno
postojanje posebne farioides (Ad+) klade otkrivene unutar jadransko-mediteranskemarmoratus filogenetske grupe. Dobijeni rezultati potvrdili su naa oekivanja o
postojanju visokog genetikog diverziteta balkanskih populacija potone pastrmke, to
zahteva dalja istraivanja koja bi trebala da obuhvate pastrmske populacije iz celog
regiona.

VI

Sadraj

Sadraj
Zahvalnica................................................................................................. III
Izvod ......................................................................................................... IV
Abstract .......................................................................................................V
Sadraj....................................................................................................... VI
Skraenice i simboli................................................................................VIII
1.

UVOD ......................................................................................................... 1

1.1.
1.2.
1.2.1.
1.2.2.
1.2.3.
1.2.4.
1.2.5.
1.2.5.1.
1.2.5.2.
1.2.5.2.1.
1.2.5.2.2.
1.2.5.2.2.1.
1.2.5.2.2.1.1.
1.2.5.2.2.2.
1.2.5.2.2.2.1.
1.2.5.2.2.2.2.
1.2.5.2.2.2.3.
1.2.6.
1.3.

Uvodne napomene ...................................................................................... 1

Pregled lterature .......................................................................................... 3
Uopteno o Salmonidama ........................................................................... 3
Karakteristike familije Salmonidae............................................................. 4
Klasifikacija i filogenetski odnosi unutar familije Salmonidae .................. 5
Salmo trutta (Linnaeus, 1758) - potona pastrmka................................... 12
Metode razlikovanja ribljih populacija ..................................................... 21
Morfoloke metode razlikovanja ribljih populacija .................................. 21
Genetike metode razlikovanja ribljih populacija .................................... 22
Alozimi ..................................................................................................... 23
Savremeni genetiki markeri .................................................................... 24
Ponavljajua DNA .................................................................................... 25
Mikrosateliti.............................................................................................. 25
Mitohondrijalna DNA............................................................................... 27
Osobine mitohondrijalne DNA ................................................................. 28
Mitohondrijska DNA kao genetski marker............................................... 31
Upotreba mtDNA za prouavanje vrsta i populacija salmonida............... 32
Ugroenost potone pastrmke (Salmo trutta) u Evropi ............................ 35
Ciljevi rada................................................................................................ 38

2.

MATERIAL I METODE.......................................................................... 39

2.1.
2.1.1.
2.1.2.
2.1.3.
2.1.3.1.
2.1.3.2.
2.1.3.3.
2.1.3.4.
2.1.3.5.
2.1.4.
2.2.
2.2.1.
2.2.1.1.
2.2.1.2.
2.2.1.3.

Materijal.................................................................................................... 39
Prikupljanje i uvanje uzoraka.................................................................. 39
Raspored lokaliteta i brojnost analiziranih uzoraka.................................. 40
Hemikalije................................................................................................. 42
Priprenljeni setovi hemikalija ................................................................... 42
Enzimi ....................................................................................................... 42
Poetni oligonuklotidi (prajmeri).............................................................. 43
Markeri...................................................................................................... 43
Puferi......................................................................................................... 43
Laboratorijska oprema .............................................................................. 43
Metode ...................................................................................................... 44
Izolacija DNA ........................................................................................... 44
Fenolna ekstrakcija ................................................................................... 44
Wizard Genomic DNA Purification Kit ................................................. 45
Jet quick tissue DNA spin kit/250 ............................................................ 45

VII

Sadraj

2.2.2.
2.2.3.
2.2.4.
2.2.5.
2.2.5.1.
2.2.5.2.
2.2.5.3.
2.2.5.4.
2.2.6.

Provera uspenosti izolacije DNA ............................................................ 45

Lanana reakcija polimeraze (PCR) ......................................................... 46
Restrikciona analiza kontrolnog regiona mtDNA..................................... 48
Sekvencioniranje mitohondrijalne DNA................................................... 48
Izolacija fragmenata DNA iz agaroznog gela ........................................... 48
Priprema reakcije za automatski sekvenator............................................. 49
Priprema DNA fragmenata za sekvencioniranje....................................... 50
Sekvencioniranje DNA fragmenata .......................................................... 50
Programska analiza kontrolnog regiona mtDNA...................................... 51

3.

REZULTATI............................................................................................. 53

3.1.
3.2.
3.2.1.

Analiza kontrolnog regiona mtDNA upotrebom RFLP tehnike ............... 53

Analiza sekvencioniranja kontrolnog regiona mtDNA............................. 54
Uporeivanje sekvenci kontrolnog regiona mtDNA pronaenih
haplotipova na teritoriji Srbije sa ve poznatim haplotipovima potone
pastrmke iz svih filogenetskih linija ......................................................... 63

4.

DISKUSIJA .............................................................................................. 71

4.1.
4.2.
4.3.
4.3.1.
4.3.2.
4.3.3.
4.3.4.
4.3.5.

Analiza kontrolnog regiona mtDNA......................................................... 72

Paleozoogeografska razmatranja, sa osvrtom na kolonizaciju Evrope
potonom pastrmkom ............................................................................... 81
Konzervacija genetike raznovrsnosti populacija potone pastrmke ....... 95
Specifinosti konzervacije potone pastrmke ........................................... 95
Status ugroenosti potone pastrmke u Evropi......................................... 97
Definisanje konzervacionih jedinica......................................................... 98
Krajnja preporuka u konzervaciji potone pastrmke ................................ 99
Konzervacija diverziteta haplotipova u Srbiji i znaaj za ribarstvo ....... 100

5.

ZAKLJUCI........................................................................................... 107

6.

SUMMARY............................................................................................ 111

7.

LITERATURA ....................................................................................... 113

VIII

Skraenice i simboli

Skraenice i simboli
A

adenin

ATP

adenozin trifosfat

bp

bazni par

citozin

ddNTP

2, 3 dideoksinukleozid 5trifosfat

DNA

dezoksiribonukleinska kislina

dNTP

2 deoksinukleozid 5 trifosfat

EDTA

etilen diamino tetraosiretna kislina

eng.

engleski

guanin

kbp

hiljadu baznih parova

mtDNA

mitohondrijska DNA

PCR

polymerase chain reaction

pH

negativni logaritam koncentracije vodonikovih jona

RFLP

restriction fragment lenght polymorphism

RNA

ribonukleinska kislina

rRNA

ribozomalna RNA

SDS

sodium dodecyl sulphate

timin

TAE

rastvor Trisa, acetata u EDTA

Taq DNApolimeraza

DNA polimeraza, izolovana iz Thermus aquaticus

TBE

rastvor Trisa, borata u EDTA

TEN

rastvor Trisa, EDTA u NaCl

Tris

2 amino 2 (hidroksimetil) 1, 3 propandiol

tRNA

transportna RNA

TSR

template suppresion reagent

Uvod

1. UVOD
1.1. UVODNE NAPOMENE
Povoljni prirodni uslovi omoguuju postojanje vie hiljada vodotokova na
teritoriji Srbije. Njihova ukupna duina iznosi 65980 km ili proseno 747 m/km2. U Srbiji
ima samo 11 reka ija duina iznosi preko 200 km, to znai da preovlauju male i
srednje reke duine ispod 100 km (Gavrilovi i Duki, 2002).
Reke Srbije otiu u tri mora, tako da se moe rei da Srbija predstavlja
hidrografski vor Balkana. Najvea povrina teritorije odvodnjava se prema Crnom
(92,46%), a znatno manja povrina ka Jadranskom (5,36%) i Egejskom moru (2,18%).
Morski slivovi Srbije razlikuju se ne samo po veliini nego i hidroloki, to je uzrokovano
specifinim klimatskim prilikama, uslovima oticanja padavina i geolokim sastavom
terena.
Hidroloka raznovrsnost na podruju Srbije u pogledu broja, veliine, geografskog
poloaja i oticanja reka uslovila je i raznovrsnost ivog sveta koji je vezan za vodena
stanita. U planinskim vodama koje preovlauju po broju u odnosu na ravniarske
nalazimo idealne uslove za ivot pastrmskih vrsta riba. Prirodna nepovezanost morskih
slivova i geotektonski dogaaji uslovili su da danas na podruju Srbije ive izolovane,
lokalno specifine populacije potone pastrmke (Salmo trutta).
U poslednjih 20 godina mnogo je raeno na utvrivanju genetikog identiteta
populacija potone pastrmke na podruju Evrope (Ferguson i Fleming, 1983; Krieg i
Guyomard, 1985; Ferguson, 1989; Karakousis i Triantaphyllidis 1990; Phillips i Pleyte,
1991; Bernatchez i sar., 1992; Bernatchez, 1995; 2001; Giuffra i sar., 1994; 1996;
Bernatchez i Osinov, 1995; Riffel i sar., 1995; Apostolidis i sar., 1996; 1996a; 1997;
Garcia-Marin i sar., 1996; 1999; McKay i sar., 1996; Shed'ko i sar., 1996; Oleynik, 1997;
Phillips i Oakley, 1997; Weiss i sar., 2000; 2001; Cortey i Garca-Marn, 2002; Cortey i
sar., 2004). Na osnovu ve poznatih rezultata, predpostavili smo da i populacije na
podruju Srbije zbog duge izolovanosti i specifinosti stanita predstavljaju posebne
evolutivne grane.
Snaan razvoj sportskog ribolova, kao i veoma zastupljen krivolov uz naruavanje
prirodnih uslova stanita doveli su do znaajnog smanjenja brojnosti populacija potone
pastrmke, a pojedine populacije su postale ugroene sa stanovita opstanka. Kao

Uvod

posledica toga dolazi vrlo esto do poribljavanja komercijalnim linijama koje su

prilagoene ribnjakom uzgoju. Najee se radi o linijama alohtonog porekla, koje se
nakon ubacivanja u vodotokove nesmetano ukrtaju sa autohtonim populacijama, to
moe dovesti do ugroavanja genetike specifinosti autohtone populacije. Unoenje
alohtonih populacija moe dovesti i do kompeticije u pogledu osnovnih ivotnih resursa
to moe rezultirati potiskivanjem autohtonih populacija iz njihovih prirodnih stanita.
Pastrmke imaju izrazitu osobinu fenotipske plastinosti, odnosno odgovora na
promenu uslova stanita to esto dovodi do nastanka specifinih ivotnih formi, tako da
se genetiki razliite jedinke fenotipski ne razlikuju i obratno (Bernatchez i sar., 1992).
Fenotipski karakteri mogu biti indikativni (Mari i sar., 2004), ali nisu do kraja pouzdani
za razlikovanje autohtonih od alohtonih populacija, pa je zbog toga neophodno koristiti
precizne molekularno-genetike metode. Na osnovu rezultata dobijenih uz pomo ovih
metoda moe se sa velikom tanou utvrditi autohtonost populacija. Autohtone
populacije su jo uvek sauvane u izvorinim, nepristupanim delovima vodotokova koji
su vrlo esto odvojeni prirodnim barijerama od nizvodnih delova tokova. Autohtone
populacije su retke ali jo uvek postoje, pa, zahvaljujui tome, u budunosti mogu biti
formirana autohtona matina jata (stvaranje matinih jata je skupo, nije uvek praktino za
odravanje i isplati se samo za jata zastupljena u ribolovno atraktivnim vodama i gde
postoje dokazi da nije bilo introdukcije). Autohtono matino jato moe se koristiti za
repopulaciju na onim lokalitetima na kojima je pastrmka gotovo istrebljena, kao i na
ribolovno atraktivnim vodama pod snanim ribolovnim pritiskom.
Kao marker za utvrivanje genetike varijabilnosti populacija potone pastrmke u
ovom radu koristili smo kontrolni region mitohondrijalne DNA, koji je, zbog svoje
hipervarijabilnosti, dobar genetiki marker. Zbog naina nasleivanja, mtDNA se koristi
za utvrivanje filogenetskih odnosa izmeu rodova, vrsta i niih taksonomskih jedinica.
Ovaj tip istraivanja spada u filogeografske studije pomou kojih se moe utvrditi
geografski raspored evolutivnih linija, kao i geografski procesi koji su uticali na taj
raspored, sa posebnim osvrtom na razliitost, kako izmeu srodnih vrsta, tako i unutar
vrste (Avise, 1998; Hewitt, 2001).

Uvod

1.2. PREGLED LITERATURE

1.2.1. UOPTENO O SALMONIDAMA
Salmoniformes je relativno brojan red primitivnih Euteleostei koji obuhvata dva
podreda: Osmeroidei i Salmonoidei (Johnson i Patterson, 1996).
U okviru podreda Osmeroidei nalazi se porodica Osmeridae sa est rodova. Vrste
ove porodice uglavnom su ograniene na severne delove Atlantika i Pacifika. To su ribe
male veliine sa adipoznim perajem. ive u obalnim zonama odakle mnoge ulaze u reke
gde se mreste. U nekim delovima areala dostiu veliku brojnost, tako da su i ekonomski
vane ribe.
Podred Salmonoidei ukljuuje anadromne i potamodromne grupe, koje vei deo
ivotnog ciklusa provode u morima i ije migracije po spektakularnosti nalikuju
migracijama jegulja. Zaviajno ponaanje ovih riba je veoma izraeno. Salmonidnim
ribama pripadaju i grupe koje su iskljuivo slatkovodne (npr. Hucho, Salmothymus,
Salvethymus). Kod salmonidnih riba iza dorzalnog peraja postoji dobro razvijeno
adipozno peraje. Kod anadromnih salmonidnih riba primarna metamorfoza se dogaa
tokom nizvodnih migracija. Sekundarna metamorfoza se odvija tokom uzvodnih
migracija pred period mresta. Kod pripadnika roda Salmo i nekih drugih rodova dolazi do
"regresivne metamorfoze", gubljenja morfolokih karakteristika nastalih sekundarnom
metamorfozom tokom njihovih nizvodnih migracija posle reprodukcije. Kada naredni put
ove ribe krenu da se mreste, kod njih se ponavlja ciklus morfolokih promena i njihovog
gubljenja (Saunders i Schom, 1985).
Salmonide imaju cirkumpolarno rasprostranjenje i karakteristine su za severnu
Zemljinu hemisferu (Slika 1). Naseljavaju podruja Severnog ledenog mora i severnog
dela Atlantika i Pacifika, reke i mora Evrope, zapadne Azije i Severne Amerike (Lagler,
1977). Zbog njihovog komercijalnog znaaja introdukovane su i u vode june Amerike,
Australije i Novog Zelanda (Wheeler, 1992).

Slika 1. Podruje rasprostranjenja Salmonida (Maitland, 1995) modifikovano.

3

Uvod

Na osnovu palentolokih dokaza utvrena je pojava salmonidnih vrsta jo poetkom

tercijara u eocenu, dok su krajem tercijara i poetkom kvartara bile iroko rasprostranjene
(Mitrovi i Pavlovi, 1980). Meu naunicima postoje nesuglasice oko pradomovine
salmonida. Neki smatraju da salmonide vode poreklo iz slatkih voda (Neave, 1958;
Vladykov, 1963), ali ima i onih koji veruju da je more njihovo prvobitno stanite (Schmidt,
1947).

1.2.2. KARAKTERISTIKE FAMILIJE SALMONIDAE

Jedna od osnovnih zajednikih karakteristika svih vrsta riba iz familije
Salmonidae je postojanje masnog ili adipoznog peraja, koje se nalazi izmeu lenog i
repnog peraja. Celo telo riba iz ove familije je, izuzev glave, prekriveno sitnim krljutima.
Bona linija je jasno uoljiva. Leno peraje je kratko. Dentalne, gornjeviline i
meuviline kosti salmonidnih vrsta riba su nazubljene, a od kostiju gornje vilice
najsnanije je nazubljen vomer. Kod salmonidnih vrsta on je razliito nazubljen, pa oblik
i nazubljenost vomera (kao i broj pilorinih nastavaka koji varira izmeu 17 i 210)
predstavlja vaan taksonomski karakter, koji slui za identifikaciju riba iz ove familije.
Kako su one izraziti predatori, eludac im je prilagoen varenju hrane ivotinjskog
porekla - irok je i miiav.
Lea i bokovi salmonidnih vrsta su prekriveni crnim i/ili crvenim pegama, a kod
nekih vrsta i raznim tipovima pruga i ara.
Sve salmonidne vrste obitavaju iskljuivo u hladnim, bistrim i nezagaenim
potocima ili rekama brzog toka, koje su bogate rastvorenim kiseonikom (O2) ili u
planinskim jezerima ije se temperature vode kreu oko 10oC i koje, ni u najtoplije doba
godine, ne prelaze 18oC (maksimalno 20oC). To su sve tzv. reofilne vrste riba,
vretenastog oblika tela, prilagoene ivotu u brzim renim tokovima.
Sve vrste iz familije Salmonidae mreste se iskljuivo u slatkoj vodi, i to u
izvorinim delovima potoka ili reka u kojima obitavaju ili pak, u priobalnim delovima
jezera, u kojima ive na peskovitom, ljunkovitom ili kamenitom dnu navedenih vodenih
biotopa. Sazrevanje gonada riba iz ove familije nastupa u kasnim jesenjim danima, od
novembra do januara - ree od oktobra do februara - izuzev mladice (Hucho hucho),
mekousne pastrmke (Salmothymus obtusirostris) i lipljana (Thymallus), koje se mreste u
prolenim mesecima (mart - april). Relativna plodnost (RF predstavlja broj jaja na 1 kg

Uvod

telesne teine) salmonidnih vrsta riba relativno je mala i kree se od oko 1500 jaja - ikre
(kod potone pastrmke) do oko 12000 jaja (kod mladice) u odnosu na 1 kg telesne teine.
Veliina riba iz familije Salmonidae je neujednaena. Dok vrste iz roda Salmo,
Salvelinus i Salmothymus u potocima i manjim reicama narastu otprilike do 30 ili 40 cm
totalne duine i izmeu 0,30 kg i 1 kg mase tela (nekada i neto vie), one iz veih, dubljih
reka ili jezera narastu znatno vie, ak i preko 22 kg, a mladica i preko 50 kg (Aganovi,
1979).

1.2.3. KLASIFIKACIJA I FILOGENETSKI ODNOSI UNUTAR FAMILIJE SALMONIDAE

Klasifikacija porodice Salmonidae je esto menjana, tako da je vrlo teko dati
precizan broj rodova u okviru podfamilije Salmoninae. Broj rodova, u zavisnosti od
autora, kree se izmeu 5 i 10 (Nelsen, 1984). Prema klasifikaciji Starley-a i Smith-a
(1993) broj rodova je 8, a prema najnovijoj klasifikaciji salmonida po ITISu (eng.
Integrated Taxonomic Information Sistem, 30. 03. 2004.), broj rodova u okviru
podfamilije Salmoninae je 7.

Superordo: Protacanthopterygii
Ordo: Salmoniformes
Familia: Salmonidae
Subfamilia: Corregoninae (ozimice)
Subfamilia: Thymalinae (lipljani)
Subfamilia: Salmoninae
Genus: Brachymystax, (lenok)
Genus: Hucho, (mladica)
Genus: Oncorhynchus, (pacifiki lososi i pacifike pastrmke)
Genus: Parahucho
Genus: Salmo, (atlantski losos i pastrmka)
Genus: Salvelinus, (zlatovice)
Genus: Salvethymus

Uvod

Porodica Salmonidae obuhvata tri podporodice: Thymallinae, Coregoninae i

Salmoninae (Shaposhnikova, 1975). Ovakva podela porodice Salmonidae na tri
podporodice je opte prihvaena. Prema morfologiji rodovi podporodice Salmoninae su
noviji i napredniji oblici u odnosu na rodove podporodica Thymallinae i Coregoninae, za
koje se smatra da su evolutivno stariji (Stearley i Smith, 1993; Slika 2).
Slika 2. Prikaz odnosa meu rodovima porodice Salmonidae na osnovu morfolokih
istraivanja (Starley i Smith, 1993).

Mnogo vea neslaganja meu autorima moemo sresti pri klasifikaciji rodova
unutar podporodice Salmoninae.
Autori se uglavnom slau oko filogenetskog statusa najbolje prouenih rodova
(Hucho, Salvelinus, Salmo, Oncorhynchus), za koje se smatra da predstavljaju naprednije
salmonide. To se posebno odnosi na rodove Oncorhynchus i Salmo. Ostali rodovi:
Brachymystax, Salmothymus, Acantholingua i Platysalmo, koji su slabije proueni,
smatraju se morfoloki primitivnijim i njihovo filogenetsko mesto jo uvek je potpuno
nejasno (Stearley i Smith, 1993; Osinov, 1999; Phillips i Oakley, 1997).

Uvod

Slika 3.Prikaz etiri filogenetske hipoteze date na osnovu morfolokih analiza od strane
razliitih autora (za odnose izmeu rodova Brachymystax, Hucho i Salvelinus) (1) Norden
(1961), (2) Kendall i Behnke (1984), (3) Dorofeeva (1989) i (4) Stearley i Smith (1993).
(1)

Thymallus

(2)
Thymallus

Brachymystax

Brachymystax

Hucho

Hucho

Salvleinus

Salvelinus
Salmo

Salmo

Oncorhynchus

Oncorhynchus

(3)

Thymullus

(4)

Thymallus

Brachymystax

Brachymystax

Hucho

Acantholingua

Parahucho

Salmothymus

Salvelinus

Hucho

Salmothymus
Salmo

Salvelinus

Oncorhynchus

Oncorhynchus

Salmo

Prema prvoj hipotezi, Norden (1961) smatra da svaki od rodova ima monofiletsko
poreklo (Slika 3-1). Kendall i Behnke (1984), prema drugoj hipotezi, smatraju da rodovi
Brachymystax, Hucho i Salvelinus vode poreklo od zajednike monofiletske grupe (Slika
3-2). Dorofeyeva (1989), prema treoj hipotezi, smatra da rodovi Brachymystax, Hucho i
Parahucho vode poreklo od jedne zajednike monofiletske grupe, a Salvelinus od druge
(Slika 3-3). Stearley i Smith (1993), prema etvrtoj hipotezi, smatraju da rodovi Hucho i
Salvelinus vode poreklo od jedne monofiletske grupe, Salmothymus i Acantholingua od
druge, a Brachymystax od tree (Slika 3-4).
Intergeneriki odnosi u podporodici Salmoninae znatno su izmenjeni nakon
uvoenja molekularnih tehnika (Slika 4). Dobijanjem novih rezultata koji su bili razliiti
u odnosu na rezultate dobijene morfolokim analizama, bilo je neophodno izvriti
reklasifikaciju rodova u okviru podporodice. Dobijeni rezultati bili su pre svega znaajni
za

utvrivanje

taksonomske

pozicije

problematinih

rodova

(Brachymystax,

Salmothymus, Acantholingua i Platysalmo).

Uvod

Predstavnici rodova Parahucho i Salvethymus (ITIS, 2004), na osnovu genetikih

istraivanja, svrstani su u rodove Hucho i Salvelinus (Phillips i Oakley, 1997).
Oakley i Phillips (1999) su sekvencionirali gen hormona rasta (GH2C) i dobili
rezultate na osnovu kojih je rod Brachymystax predstavljen kao izvedeniji predstavnik
roda Hucho. Samim tim je odbaena hipoteza o rodu Brachymystax kao primitivnijem
(arhainom) rodu podporodice Salmoninae.
Sistematsko mesto roda Acantholingua je takoe izmenjeno nakon rezultata koje
su dobili Phillips i sar., (2000), sekvencioniranjem gena hormona rasta (GH2C), gena na
ribozomalnoj RNA (ITS1) i citohroma b na mitohondrijalnoj DNA. Na osnovu dobijenih
rezultata, rod Acantholingua filogenetski je najblii rodu Salmo.
Slika 4. Reklasifikacija rodova podfamilije Salmoninae bazirana na molekularnim
podacima (mtDNA, GH2C i ITS1).

Thymallus

Thymallus

Brachymystax

Salmothymus

Acantholingua

Hucho

Salmothymus

Brachymystax

Hucho

Salvelinus

Salvelinus

Acantholingua

Salmo

Salmo

Oncorhynchus

Oncorhynchus

Sistematsko mesto roda Salmothymus takoe je bilo diskutabilno dok nisu uraene
analize nuklearne DNA i sekvencioniranja kontrolnog regiona i citohroma b
mitohondrijalne DNA (Slika 5). Na osnovu dobijenih rezultata, rod Salmothymus, isto kao
i rod Acantholingua, filogenetski je najblii rodu Salmo (Snoj i sar., 2002).

Uvod

Slika 5. Intergeneriko stablo porodice Salmonidae, uraeno na osnovu analiza nuklearne

DNA i sekvencioniranja kontrolnog regiona i citohroma b mtDNA.

Coregonus lavaretus
Coregonus albula

Thymallus thymallus

Thymallus arcticus
Salvelinus alpinus

Brachymystax lenok

Salvelinus fontinalis

Oncorhynchus keta

Salmo trutta
Acantholingua
ohridana
Salmothymus
obtusirostris

Salmo
salar

Oncorhynchus mykiss

0.1

Rodovi Salmothymus, Acantholingua i Salmo ine posebnu grupu u okviru

intergenerikog stabla, to govori o njihovim srodnikim vezama.
Dalja istraivanja ila su u pravcu utvrivanja tanog poloaja roda Salmothymus i
Acantholingua unutar grupe Salmo (Slika 6). Istraivanja su vrena ispitivanjem LDHC1* i ITS1 gena nuklearne DNA i kontrolnog regiona mtDNA (Snoj i sar., 2002; Snoj,
2003). U analizama se kao veoma bitan pokazao LDH-C1* gen koji je sinapomorfna
odlika rodova Salmothymus, Acantholingua i Salmo, to ga ini validnim genetikim
markerom za utvrivanje filogenetskih odnosa ovih rodova.

Uvod

Slika 6. Filogenetski odnosi unutar grupe Salmo, dobijeni na osnovu sekvencioniranja

LDH-C1* i ITS1 gena nuklearne DNA, kontrolnog regiona i citohroma b mtDNA. Da
dunavska, At atlantska, Ma marmoratus i Ad jadranska linija.

Salvelinus fontinalis
Oncorhynchus mykiss
Salmo salar
Salmo obtusirostris

100

Acantholingua ohridana
100

Da

94

At

Ma
81
Ad

0.01

Salmo trutta/ marmoratus

complex

Na osnovu dobijenih rezultata (Snoj i sar., 2002; Snoj, 2003), autori su zakljuili
da unutar grupe Salmo postoje tri podgrupe: Salmo salar, Salmo trutta kompleks koji
ukljuuje i Salmo marmoratus i trea podgrupa koju ine Acantholingua ohridana i
Salmothymus obtusirostris. Autori takoe smatraju da su vrste iz tree podgrupe
sestrinske i da predstavljaju evolutivni prelaz izmeu Salmo salar i Salmo trutta
kompleksa, pri emu su znatno blie kompleksu Salmo trutta.
Autori su na osnovu dobijenih rezultata predloili reklasifikaciju roda
Salmothymus kao zasebnog roda, i predlau svrstavanje vrsta istog unutar roda Salmo.
Sunik i sar. (2004) na osnovu rezultata sekvencioniranja mtDNA zakljuuju da
vrste Salmo marmoratus i Salmo (Platysalmo) platycephalus ulaze u sastav filogenetskog
kompleksa Salmo trutta (Slika 7).

10

Uvod

Slika 7. Filogenetski odnosi unutar grupe Salmo, sa posebnim akcentom na poloaj vrste
Salmo platycephalus, dobijeni na osnovu sekvencioniranja ITS1 gena nuklearne DNA,
kontrolnog regiona i citohroma b mtDNA (Sunik i sar., 2004). Ma marmoratus, Me
mediteranska, Ad jadranska, At atlantska i Da dunavska linija.

Utvrivanje preciznih filogenetskih odnosa rodova i vrsta unutar porodice

Salmonidae je veoma bitno zbog njihove zatite, jer je poznato da su mnoge vrste iz ove
porodice procenjene kao ugroene (Crivelli, 1996).
Veliki broj autora se slae da postojee nedoumice u vezi filogenije rodova i vrsta
porodice Salmonidae mogu biti razreene samo kombinovanjem rezultata morfolokih i
molekularnih analiza (Delling, 2003; Bernatchez i sar., 1992).

11

Uvod

1.2.4. SALMO TRUTTA (LINNAEUS, 1758) POTONA PASTRMKA

Pastrmka kao autohtona salmonidna vrsta naseljava vode Evroazije i severne
Afrike. Rasprostranjena je na podruju od severne Norveke i severoistonog dela Rusije
na severu do planine Atlas u severnoj Africi na jugu, i od Islanda na zapadu do Aralskog
mora na istoku (Behnke, 1986; Elliott, 1994). Tokom prolog veka pastrmku su naselili u
24 zemlje izvan Evrope, i to u preostali deo Azije i Afrike, zatim u Australiju, Severnu i
Junu Ameriku (Laikre i sar., 1999).
Kod ove vrste zubi su rasporeeni na vomeru, vilicama, jeziku i na nepcu (Pov i
Sket, 1990). Zubi na vomeru su rasporeeni u dva reda i zadravaju se tokom celog
ivota. U gornjoj vilici postoje mnogobrojni zubi usmereni unazad. Ovi zubi slue samo
za pridravanje plena. Krljuti na telu su sitne, glava je bez krljuti. Branhiospina na
prvom krnom luku ima od 18 - 24. Pilorinih nastavaka ima od 40 - 100, proseno
65,38 (Vukovi i Ivanovi, 1971). Diploidan broj hromozoma iznosi 84, mada je
primeeno znatno variranje meu intraspecijskim formama. Po bokovima, leima,
krnim poklopcima i lenom peraju nalaze se brojne tamne, crvene i/ili narandaste pege
(Pov i sar., 1996). Boja tela veoma varira i zavisi od osobina stanita. Duina je obino
oko 40 cm, teina do 800 gr.
Potona pastrmka naseljava hladne vode i to obino gornje tokove reka umereno
kontinentalnog klimata, mada se moe nai i u ravniarskim rekama borealne zone, kao i
u jezerima sa istom i hladnom vodom. Polni dimorfizam je izraen u doba mresta: enke
imaju zaobljen trbuh i crven nabubreli polni otvor, dok su mujaci uskog trbuha i nemaju
nabubreli polni otvor, ali se odlikuju veoma razvijenom donjom vilicom u obliku kuke.
Mresti se krajem jeseni i poetkom zime - od novembra do januara. RF enke iznosi do
2000 jaja na kg telesne teine. Ikra se odlae na kamenitom dnu sa brzim tokom vode.
Prenik jaja je veliki i iznosi 4.5 do 5 mm. Inkubacioni period traje, zavisno od
temperature vode, od 60 do 90 dana. Larve izvaljene u januaru ili februaru imaju veliku
umananu kesicu, koja im omoguuje ishranu, ali oteava kretanje. Aktivan ivot larvi,
odnosno njihov izlazak iz skrovita, nastaje sa troenjem i smanjivanjem umanane
kesice na 1/3 njene veliine. U prirodnim ploditima mla ostaje do poetka jeseni, kada
naraste do 10 cm duine. Ona se kasnije nizvodno seli u dublje i mirnije vode u potrazi za
hranom. Polnu zrelost dostiu u 2 - 3 godini. U prvoj godini jedinke narastu 10 do 14 cm.
Ove ribe imaju juvenilni kolorit, tzv. "mladalako ruho", istaknuto sa desetak crnih

12

Uvod

vertikalnih mrlja na bokovima tela. Sa porastom mlai nestaju ova obeleja. Totalna
duina dvogodinjih jedinki moe dostii 20 do 25 cm, a teina 150 do 200 g (Jevti,
1989). Rastu dosta sporo. U akumulacionom jezeru Lokvara (blizu Delnica), koje pripada
dunavskom slivu, ulovljena je 1968. godine potona pastrmka duine 124 cm i teine od
25.5 kg, stara 15 ili 16 godina (Paur, 1969).
Potona pastrmka se hrani razliitim organizmima: ribama, larvama vodenih
insekata, ikrom drugih riba, insektima koji lete nad povrinom vode i padaju na vodu,
raiima i drugim beskimenjacima (Aganovi, 1979).
Od uvoenja binomijalne nomenklature do danas, opisana je, na osnovu
morfologije, 1931 vrsta evropskih salmonida. Ovako veliki broj vrsta javlja se kao
posledica nedovoljnog poznavanja pravila nomenklature i morfologije riba, kao i primene
razliitih koncepata vrste. U poslednjih dvesta godina dato je 57 naunih imena za
potonu pastrmku Salmo trutta sensu stricto (Kottelat, 1997).
Pastrmka je izuzetno prilagodljiva razliitim uslovima stanita spram kojih
pokazuje visok nivo fenotipske plastinosti. Zbog toga danas postoji veliki broj
geografski specifinih populacija, sa karakteristinim morfolokim odlikama, i to je
glavni razlog zato je za jednu vrstu dato toliko naunih imena.
Postoje tri razliita ekoloka oblika koje potona pastrmka razvija u zavisnosti od
uslova stanita:
Salmo trutta forma fario reni oblik (Slike 10, 11, 12 i 13)
Salmo trutta forma lacustris jezerski oblik (Slika 8)
Salmo trutta forma trutta morski oblik (Slika 9)
Morski i jezerski oblik predstavljaju migratorne populacije, dok reni oblik uvek
naseljava reno stanite u okviru koga moe preduzimati manje ili vee migratorne
pokrete. Morska forma ivi i hrani se u moru, kada postane polno zrela migrira u reke na
mrest, a nakon mresta mladi se vraaju u more. Jezerska forma naseljava jezera, a na
mrest, kao i morska forma, migrira u reke, ili pak u plie delove jezera (Elliott, 1994).
Migratorne i stalne populacije mogu istovremeno naseljavati neku reku i pojedine studije
pokazuju da se mogu nesmetano ukrtati (Hindar i sar., 1991), mada mehanizam
nasleivanja migratornosti/stacionarnosti jo uvek nije poznat.

13

Uvod

Na osnovu rezultata dobijenih sekvencioniranjem mtDNA utvreno je da razliiti

ekoloki oblici nisu genetiki uslovljeni, a samim tim ne moraju predstavljati
monofiletske grupe (Ryman 1983; Bernatchez i sar., 1992; Cross i sar., 1992).
Jezerska forma zbog uslova stanita moe narasti i preko 20 kg, na bokovima tela
dominiraju crne krupne take, crvene su vrlo retke ili ih uopte nema.
Slika 8. Salmo trutta forma lacustris jezerski oblik

Slika 9. Salmo trutta forma trutta morski oblik

Morska forma je veoma slina atlantskom lososu. Po bokovima tela ima veliki
broj crnih piknji nepravilnog oblika. Prvi o njoj je pisao Chiereghini (1818) i dao joj ime
Salmo cenerinus, a posle njega Kolombatovi (1890) koji ju je preimenovao u Trutta
adriatica. Snoj i sar. (2002) su, na osnovu rezultata dobijenih sekvencioniranjem mtDNA,
utvrdili da morska forma pripada atlantskoj liniji, pri emu se smatra da su analizirani
uzorci iz severnog Jadrana alohtonog (ribnjakog) porekla.

14

Uvod

Na

osnovu

genetikih

analiza

(RFLP

(Restriction

Fragment

Length

Polymorphism), alozimski polimorfizam, sekvenciranje mtDNA) koje su raene u

poslednjih 20 godina, dolo se do zakljuka da pastrmke odreenog geografskog podruja
pokazuju znaajne specifine slinosti i na genetikom nivou. Utvrene genetike
slinosti se povezuju iskljuivo sa geografskim podrujima (basenima) i nemaju nikakve
veze sa ekolokim formama (Guyomard i Krieg, 1983; Bernatchez i sar., 1992; Giuffra i
sar., 1996; Largiader i Scholl, 1996; Garca-Marn i Pla, 1996; Garca-Marn i sar., 1999;
Vollestad i Hindar, 1997; Berrebi i sar., 2000).
Bernatchez i sar. (1992) su se bavili utvrivanjem nukleotidnog redosleda unutar
640 bp dugog kontrolnog regiona mtDNA. U analizu su ukljuili sve tri ekoloke forme
(renu, jezersku i morsku), glavaticu (Salmo marmoratus), gardsku (Salmo carpio) i
korzikansku pastrmku (Salmo macrostigma). U analizu su ukljuene, geografski
posmatrano, ukupno 24 populacije pastrmki iz atlantskog, dunavskog, sredozemnog i
jadranskog sliva. Cilj je bio da se na osnovu dobijenih rezultata utvrde filogenetski odnosi
morfoloki i geografski razliitih populacija pastrmki u Evropi. Autori su utvrdili 21
polimorfno mesto i ukupno 12 haplotipova (haploidni genotip genetika varijanta) koje
su po obradi podataka razvrstali u pet filogenetskih grupa linija, koje su se uglavnom
poklapale sa specifinim geografskim poreklom uzorka:
1. jadranska linija (Ad) (Slika 10)
2. sredozemna (mediteranska) linija (Me) (Slika 11)
3. dunavska linija (Da) (Slika 12)
4. atlantska linija (At) (Slika 13)
5. marmoratus linija (Ma) (Slika 14)
Populacije potone pastrmke koje pripadaju istoj liniji poseduju neke zajednike
morfoloke osobine.
Karakteristike spoljanjeg izgleda mediteranske i jadranske linije su veliki broj
sitnih crvenih i crnih taaka koje su nepravilno rasporeene po celom telu, kao i etiri
iroka tamna pojasa, koji kao obrui obavijaju telo i to jedan u nivou glave, dva u nivou
trupa i jedan u nivou repa. irina pojaseva je individualna (Odak, 2004).

15

Uvod

Slika 10. Jadranska linija potone pastrmke

Slika 11. Sredozemska (mediteranska) linija potone pastrmke

Dunavska linija ima krupnije crvene i crne take podjednako zastupljene i

ravnomerno rasporeene po celom telu.
Slika 12. Dunavska linija potone pastrmke

Atlantska domestifikovana linija ima karakteristinu crnu pigmentaciju koja

preovladava nad crvenom i nalazi se uglavnom na trupnom delu neposredno iza glave
(Giuffra i sar., 1996).

16

Uvod

Slika 13. Atlantska linija potone pastrmke

Marmoratus linija (glavatica), ima karakteristine mramorne are po kojima je i

dobila ime. Osnovna boja tela je maslinasto zelena ili braonkasta, a are se nalaze na
leima i bokovima tela i neto su tamnije od osnovne boje. Pojedini primerci mogu imati i
etiri iroka tamna pojasa.
Slika 14. Marmoratus linija potone pastrmke

Prema teoriji molekularnog sata, gde razlika u sekvenci nukleotida od 1% do 2%

predstavlja milion godina (Smith, 1992; Bernatchez, 2001) smatra se da su se pre
priblino 10 miliona godina od zajednikog pretka razdvojile dve vrste, losos (Salmo
salar) i pastrmka (Salmo trutta). Bernatchez (2001) smatra da se razdvajanje pastrmskih
filogenetskih linija od zajednike predake populacije dogodilo se u periodu od pre 0,5 do
2 miliona godina, to ukazuje da su veoma znaajnu ulogu pri formiranju filogeografskih
linija imale klimatske promene koje su se desile tokom pleistocenskih glacijacija (700
10 (14) hiljada godina). Poslednja velika pomeranja unutar linija desila su se po
poslednjoj glacijaciji (pre oko 20000 14000 godina).

17

Uvod

Poto je atlantski basen najdue bio izloen uticaju ledenog doba smatra se da je
atlantska linija imala najskoriju demografsku ekspanziju koja se dogodila pre 26000
13000 godina, to se poklapa sa poetkom kraja poslednje glacijacije (pre oko 18000
godina). Dunavska linija imala je stariju najznaajniju demografsku ekspanziju mnogo
pre At linije, poto na nju ledena doba nisu posebno uticala i to pre 300000 150000
godina, to se poklapa sa najznaajnjim interkonekcijama (Crno more, Kaspijsko i
Aralsko jezero) i irenjem mora (pre oko 28000 godina). Vreme demografske ekspanzije
unutar jadranske linije najverovatnije se desilo izmeu At i Da linije, pre 77000 135000.
Smatra se da ledeno doba nije imalo uticaja na mediteransku i marmoratus liniju
(Bernatchez i sar., 1992; Bernatchez, 2001).

Slika 15. Geografska distribucija pet glavnih mtDNA evolutivnih linija potone pastrmke
u Evropi (Bernatchez, 2001).

- atlantska linija,

- dunavska linija,

- mediteranska linija

- jadranska linija

- marmoratus linija

18

Uvod

Pet filogenetskih linija koje je opisao Bernatchez i sar. (1992), grupa naunika koja
je udruena u konzorcijum TROUTCONCERN (Laikre i sar., 1999) objedinila je u tri
grupe:

pastrmke mediteransko jadranskog regiona

pastrmke crnomorskog, kaspijskog i aralskog basena

pastrmke atlantskog regiona

Mediteransko jadranski region predstavlja oblast u kojoj Salmo trutta complex

pokazuje najveu fenotipsku raznolikost (Behnke, 1968). Nekoliko oblika potone
pastrmke sa promenljivim taksonomskim statusom, u zavisnosti od autora, karakteristino
je upravo za ovaj region, a posebno za oblast Balkana i Turske (S. macrostigma, S.
dentex, S peristericus, S. marmoratus, S. carpio, S. obtusirostris, S pelagonicus, S.
farioides, S. macedonicus, S. lumi, S. letnica). Popisi navodnih vrsta ili podvrsta mogu se
pronai kod Behnke (1965; 1968); Banarescu i sar. (1971); Economidis i Banarescu
(1991); Kottelat (1997); i Dorofeeva (1998). Genetike studije zasnovane na jedarnoj i
mitohondrijalnoj DNA pokazuju visok nivo genetike raznovrsnosti (kvantitativno (npr.
veliki broj razliitih haplotipova), ali ne i kvaltativno (sa malim meusobnim razlikama))
izmeu populacija potone pastrmke ovog regiona. Kao rezultat genetikih analiza
utvrena su samo dva jasno razliita entiteta: mediteranske populacije potone pastrmke
(Salmo trutta) i glavatica (Salmo marmoratus). Primena novih molekularnih tehnika nije
potvrdila taksonomski poloaj populacija fenotipski karakteristinih za Balkansko
poluostrvo, u sistemu klasifikacije zasnovanom na fenotipskim karakteristikama koje su
pod uticajem kompleksa biogeografskih faktora (Karakousis i Triantaphyllidis, 1990;
Apostolidis i sar., 1997). Patarnello i sar. (1994) su na osnovu sekvencioniranja delova
mtDNA otkrili izuzetno nisku stopu genetikih razlika kod populacija koje su fenotipski
veoma razliite (Salmo macrostigma, Salmo carpio i Salmo fibreni).
Crnomorski, kaspijski i aralski basen predstavljaju vie od 50% ukupne teritorije
koju naseljava potona pastrmka u Evropi. Iako se radi o izuzetno velikoj teritoriji, broj
genetiki analiziranih populacija je svega desetak i to sa teritorije biveg Sovjetskog
Saveza (Bernatchez i sar., 1992; Bernatchez i Osinov, 1995; Riffel i sar., 1995; Largiadr
i Scholl, 1995; Osinov i Bernatchez, 1996). Sekvencioniranjem mtDNA unutar ovog
regiona pronaene su dve od pet filogenetskih linija: dunavska i atlantska. Dunavska

19

Uvod

linija znaajno preovlauje, dok je svega nekoliko jedinki odreeno kao pripadnici
atlantske linije. Autori smatraju da nije mogue sa sigurnou zakljuiti da li je prisustvo
atlantske linije posledica prirodne kolonizacije ili introdukcije (Osinov i Bernatchez,
1996).
Na bazi morfolokih i ekolokih razlika, populacije crnomorskog, kaspijskog i
aralskog basena bile su klasifikovane u posebne taksone (Berg, 1948). Populacije
crnomorskog basena su prepoznate kao Salmo trutta labrax, kaspijskog basena kao Salmo
trutta caspius, a populacije aralskog basena kao Salmo trutta oxianus. Posebna
ekofenotipska forma iz jezera Sevan (kaspijski basen) prepoznata je kao posebna podvrsta
Salmo trutta ischchan. Kombinacijom dobijenih rezultata analize alozima i mtDNA,
Bernatchez i Osinov (1995) i Osinov i Bernatchez (1996), smatraju da se ne moe dati
podrka za predhodno iznetu taksonomsku originalnost.
Iako je obraeno vrlo malo uzoraka dunavske linije iz crnomorskog, kaspijskog i
aralskog basena, utvren je visok nivo genetike diferencijacije populacija (Bernatchez i
Osinov, 1995; Osinov i Bernatchez, 1996).
Atlantska filogeografska linija naseljava reke atlantskog basena od Islanda i
Norveke na severu do Iberijskog poluostrva i Atlas planine u Maroku na jugu, takoe
naseljava reke sliva Baltikog i Severnog mora. Na osnovu genetikih rezultata dolo se
do zakljuaka da su populacije atlantske linije prilino homogene i da je nivo genetike
diferencijacije manji u odnosu na mediteranske i dunavske populacije. Utvrene su
znaajne razlike na osnovu analize nuklearne i mtDNA izmeu junih iberijskih i
severnih populacija (Moran i sar., 1995; Antunes i sar., 1999; Bouza i sar., 1999; GarcaMarn i sar., 1999; Weiss i sar., 2000). Utvrene razlike smatraju se posledicom
neistovremenog naseljavanja severnih delova atlantskog basena nakon poslednje
glacijacije. Na bazi diskontinuiteta u uestalosti alela LDH-C1*(=LDH-5*)100 i *90
Ferguson i Fleming (1983) smatraju da su Velika Britanija i Irska rekolonizovane u
postglacijalnom periodu sa dve grupe potone pastrmke. Prva rekolonizaciona grupa
nazvana je ancestralna i odlikovala se prisustvom LDH-C1*100 alela, dok je druga
rekolonizaciona grupa nazvana moderna i odlikovala se prisustvom alela LDH-C*90.
Hamilton i sar. (1989), na osnovu dopunskih analiza, proiruju hipotezu o dve nezavisne
rekolonizacije na preostali deo severo-zapadne Evrope potonom pastrmkom. Filogenija
mtDNA haplotipova i njihov geografski raspored sugeriu da je postglacijalna
rekolonizacija severo-zapadne Evrope bila znatno sloenija; pretpostavlja se da je bilo
20

Uvod

vie od dve rekolonizacije, kako je prethodno predloeno (Hynes i sar., 1996; GarcaMarn i sar., 1999). Atlantska linija je pronaena i u dunavskom slivu, ali nema podataka
da li se radi o prirodnom ili vetakom procesu (Duftner i sar., 2003). Bernatchez i sar.
(1992), smatraju da je mogue da se radi o prirodnoj kolonizaciji, koja se mogla desiti u
periodu interglacijacija. Osim u dunavskom, atlantska linija je pronaena u
mediteranskom basenu, to se smatralo posledicom ovekove aktivnosti (Poteaux i sar.,
1998). Meutim, na Siciliji su nedavno pronaene autohtone populacije atlantske linije
koje najverovatnije vode poreklo iz severne Afrike (usmeno saoptenje Ale Snoj).

1.2.5. METODE RAZLIKOVANJA RIBLJIH POPULACIJA

Metode razlikovanja ribljih populacija podeljene su u dve osnovne grupe:
1. Morfoloke metode
2. Genetike metode

1.2.5.1. Morfoloke metode razlikovanja ribljih populacija

Morfometrija i meristika su najee primenjivane morfoloke metode. Ove
metode se koriste pre svega zbog lake primene i ekonomskih razloga. Ako se odabere
pravi set karaktera i ako se pravilno izvre analize, dobijeni rezultati e biti bez sumnje
validni.
Morfometrija jeste oblast biolokih istraivanja u kojoj se kvantitativnim
analizama opisuje forma (oblik i veliina) nekog morfolokog entiteta, bia ili
pojedinane karakteristike (Oxnard, 1978). Osnovu ovakvih analiza ini statistiki pristup
obradi geometrijskih informacija o istraivanom morfolokom objektu. Morfometrijske
karakteristike koje se najee koriste u razmatranju veliine i oblika tela jesu rastojanja
izmeu anatomskih taaka smetenih na longitudinalnoj osi (opte duinske
karakteristike), dorzo-ventralnoj osi (karakteristike visine) i osi koja povezuje levu i
desnu stranu tela (karakteristike irine). U cilju to tanijeg odreenja oblika morfolokih
struktura koriste se i takve karakteristike koje predstavljaju udaljenost izmeu anatomskih
taaka postavljenih na neortogonalnim (kosim) osama, iji su uglovi manji ili vei od
pravog u odnosu na pomenute ose (Sttraus i Bookstein, 1982; Bookstein i sar., 1985).
Morfoloka istraivanja, kako ona koja se bave spoljanjom morfologijom, tako i

21

Uvod

osteoloka, esto su izvor podataka za analizu filogenetskih odnosa pojedinih vrsta riba
(Klykanov, 1975; Shaposhnikova, 1975), bez obzira na nivo klasifikacije. Zadatak takvih
istraivanja je utvrivanje stanja karakteristika i njihove uestalosti u istraivanim
taksonima. Time se utvruje status pojedinih stanja karakteristika u filogenetskom smislu,
tj. jesu li stanja predaka (pleziomorfna) ili izvedena (apomorfna) (Hennig, 1966), a i
rekonstruiu filogenetski odnosi na osnovu ocene stanja tih karakteristika.
Meristike osobine imaju jednostavniju naslednu osnovu u odnosu na
morfometrijske, pa su stoga lake za analizu ribljih populacija. Meristiki karakteri su
diskretni ili brojivi i u meristikim analizama ribljih populacija najee se koriste
karakteri kao to su: broj bica (tvrdih i mekih) u perajima, broj krljuti u bonoj liniji,
broj pilorinih nastavaka, broj kimenih prljenova, broj branhiospina i dr. (Alegria Hernandez, 1985)

1.2.5.2. Genetike metode razlikovanja ribljih populacija

Kao rezultat brzog razvoja molekularne genetike u poslednjih 20 godina, danas
imamo nekoliko laboratorijskih tehnika koje su upotrebljive za akumulaciju genetikih
podataka na populacijama potone pastrmke, kao i za druge vrste. Upotrebu molekularnih
metoda pratio je nastanak molekularne sistematike koja se bavi analizom strukture
makromolekula, na osnovu dobijenih rezultata rekonstruie evoluciju gena i organizama, a
samim tim i objanjava genetiku raznovrsnost (Moritz i Hillis, 1996). Genetika
raznovrsnost populacija moe se utvrditi korienjem molekularnih markera koji
predstavljaju sekvencu na molekulu DNA ili proteinu koja se moe lako detektovati i ije
je nasleivanje mogue pratiti (Ford-Lloyd, 1996). Polimorfizam na molekulu DNA javlja
se kao posledica mutacija koje se manifestuju kao supstitucije, a ree kao insercije ili
delecije, ili pak greaka prilikom replikacije. Izuavanje polimorfizma je omogueno
otkriem DNA tehnika, na prvom mestu lanane reakcije polimeraze, a nakon toga
primene restrikcionih endonukleaza koje seku molekul DNA na fragmente odreene
duine (Ryman i Utter, 1987).
Najee koriene metode molekularne genetike u ispitivanju varijabilnosti
ribljih populacija su alozimi i noviji genetiki markeri kao to su ponavljajue sekvence
jedarne DNA mikrosateliti i mitohondrijska DNA.

22

Uvod

Upotrebom razliitih genetikih markera, kako mitohondrijskih tako i jedarnih,

selektivno neutralnih lokusa (mikrosatelita), kao i lokusa koji su pod uticajem selekcije
(pojedini alozimi), moemo najlake utvrditi genetiku strukturu populacije. to vie
markera upotrebljavamo, dobijamo potpuniju sliku genetikog polimorfizama (Berrebi i
sar., 1999).

1.2.5.2.1. Alozimi
Do pred kraj prologa veka iroko primenjivana metoda za utvrivanje genetike
raznovrsnosti u molekularnoj genetici bila je elektroforeza alelskih varijanti proteina
(alozima) (Aebersold i sar., 1987; Utter i sar., 1987; Morizot i Schmidt, 1990; May,
1992). Upotreba alozima omoguava utvrivanje alelskih varijanti, to se moe iskoristiti
za ocenjivanje genetike varijabilnosti prirodnih populacija, praenje protoka gena,
reavanje problema hibridizacije, kao i za utvrivanje filogenetskih odnosa (Ferguson i
Masson, 1981; Murphy i sar., 1996). Mada su danas razvijene mnoge savremenije
tehnike, alozimska elektroforeza je jo uvek cenjena i vrlo korisna metoda za utvrivanje
znaajnog nivoa genetike varijabilnosti na populacijama potone pastrmke, pre svega
zbog svoje niske cene u poreenju sa drugim savremenim molekularnim metodama i zbog
relativno lake upotrebe(Ferguson, 1989). Posebna prednost je u tome to postoji veliki
broj dostupnih podataka o alozimskoj varijabilnosti, to omoguava uporeivanje uzoraka
iz populacija koje poseduju znaajnu vremensku i prostornu udaljenost. Osim prednosti
koje ima upotreba alozimskih markera, postoje i odreene mane na koje ukazuju
Gyllensten i Wilson (1987) i Billington i Hebert (1991). Smatra se da su alozimski
markeri pod uticajem selekcije, da zbog degeneracije genetikog koda ne pokazuju realni
nivo polimorfizma, esto se nalaze na vrlo malom kodirajuem delu genoma tako da ih je
vrlo teko detektovati elektroforezom i razliite genetike varijante mogu imati istu
mobilnost na gelu. Lewontin (1974), smatra da je elektroforezom mogue utvrditi samo
treinu svih aminokiselinskih supstitucija, koje u stvari predstavljaju refleksiju
nukleotidnih supstitucija. Iz svega reenog zakljuuje se da na osnovu rezultata
elektroforetske analize nije uvek pouzdano donositi zakljuke o genotipskoj
varijabilnosti. U dananje vreme ovoj metodi pripisuju jo jednu veliku zamerku, a to je
rtvovanje ivotinja koje je neophodno da bi se dolo do vee koliine tkiva koju ova
metoda zahteva.

23

Uvod

U poslednjih 30 godina prologa veka uraen je veliki broj alozimskih analiza na

pastrmskim populacijama iz razliitih geografskih podruja Evrope. Prve analize su
uraene na pastrmskim populacijama atlantskog podruja, i utvren je nizak nivo
genetike varijabilnosti. Homogenost populacija ovog podruja objanjava se veoma
dugim zadravanjem leda u severnim delovima atlantskog basena za vreme poslednje
glacijacije. Kao rezultat toga dolazi do znatnog suavanja areala, migracija severnih
populacija ka jugu i ujedinjenja sa tamonjim populacijama (Allendorf i sar., 1976;
Ryman i sar., 1979; Crozier i Ferguson, 1986; Hansen i sar., 1993). Sline alozimske
analize raene su na utvrivanju dijagnostikih alela izmeu atlantskih i mediteranskih
populacija, (Apostolidis i sar., 1996; Garca-Marn i sar., 1991) kao i na utvrivanju
genetike varijabilnosti unutar mediteranskih pastrmskih populacija (Guyomard i Krieg,
1983). Osinov (1984; 1989) je radio alozimske analize izmeu populacija crnomorskog i
kaspijskog basena i uoio je odreeni nivo genetike varijabilnosti. Vei broj autora je
pokuao da, na osnovu alozimskih analiza, tj utvrivanja alelskih varijanti koje su
karakteristine samo za ovu vrstu (Giuffra i sar., 1996), odredi sistematski status glavatice
(Salmo marmoratus). Na osnovu dobijenih rezultata autori odreuju glavaticu kao
samostalnu, prvobitnu i u odnosu na potonu pastrmku parapatrinu vrstu (Berrebi i sar.,
2000).

1.2.5.2.2. Savremeni genetiki markeri

Relativno skoranji razvoj novih i visoko varijabilnih genetikih markera kao to
je materinski nasleena mitohondrijalna DNA (Avise, 1994) i hipervarijabilni mini- i
mikrosateliti (Estoup i Angers, 1998; Goldstein i Schltterer, 1998), pruili su nova
saznanja u ispitivanju varijabilnosti populacija potone pastrmke, koja nisu bila dostupna
primenom samo alozimskih tehnika.

24

Uvod

1.2.5.2.2.1. Ponavljajua DNA

Ponavljajuu DNA nalazimo u dva oblika:

rasprena ponavljajua DNA

tandemski ponavljajua DNA

Rasprenu ponavljajuu DNA delimo prema broju ponavljanja na:

duge rasute elemente (LINE) koji su dui od 1000 baza

kratke rasute elemente (SINEs) koji su krai od 500 baza

Tandemski ponavljajua DNA je sinonim za satelite, kod kojih se ponovljivost

tandemskih jedinica kree izmeu 103 i 107 ponavljanja po lokusu. Kada je broj
ponavljanja tandemskih jedinica znatno manji (do 100 po lokusu), koristimo termine
minisateliti i mikrosateliti.

1.2.5.2.2.1.1. Mikrosateliti
Mikrosateliti su otkriveni kod svih do sada prouavanih eukariota, kod kojih su
ravnomerno rasporeeni po celom genomu, ali su uglavnom ogranieni na euhromatin.
Pronaeni su kako u kodirajuim tako i u nekodirajuim regionima, manji broj ih se
nalazi na telomernim i centromernim regijama (Tautz i sar., 1986; Tautz, 1993).
Uestalost pojave mikrosatelita je najmanje jednom na svakih 10 kb. Pronaeni su takoe
kod pojedinih eubakterija i prokariota, ali sa manjom uestalou (Tautz, 1989).
Mikrosateliti predstavljaju jednostavne nukleotidne nizove koji se sastoje iz ponovljenih
osnovnih motiva, dugih od 1 6 baznih parova (bp), koji se unutar lokusa ponavljaju od 5
pa do preko 100 puta (Stallings i sar., 1991). Mikrosateliti kimenjaka najee se javljaju
kao di-, tri- , i tetranukleotidne replike, sastavljene iz svih moguih kombinacija
nukleotida u osnovnom motivu (Tautz, 1989). Najee ponavljajui motiv je CA, a posle
njega AG, AAC, AAG i AAT (Glenn, 1995). Mikrosateliti sadre veliki broj replika
osnovnog motiva i veoma su podloni mutacijama (10-3 do 10-4 po lokusu u generaciji
kod dinukleotidnih mikrosatelita) koje se javljaju zbog greaka pri replikaciji DNA, to se
izuzetno odraava u duinskom polimorfizmu (Amos i sar., 1993). Stopa mutacija
mikrosatelita razlikuje se izmeu replika sa razliitim osnovnim motivom, izmeu
razliitih lokusa sa replikama istog motiva i izmeu alela istog lokusa (Schltterer, 1998).
Stopa polimorfizma je uglavnom srazmerna broju replika osnovnog motiva. Kod

25

Uvod

korienja mikrosatelita kao markera kod kojih razlikujemo alele na osnovu razliitog
broja ponavljanja osnovnog motiva moe se javiti problem u neslaganju duine
mikrosatelitskih fragmenata i njihovog nukleotidnog redosleda. Angeres i sar. (1995) su
analizirali nukleotidni redosled mikrosatelitnih alela jednoga lokusa kod dvanaest
salmonidnih vrsta i zakljuili su da pojedini mikrosatelitni aleli kod razliitih vrsta mogu
imati jednaku duinu, ali razliit nukleotidni redosled. Autori upozoravaju da se zakljuci
o evolutivnim odnosima ne mogu izvoditi iskljuivo na osnovu duine mikrosatelitnih
alela, jer razliite mutacije vrlo lako mogu rezultirati jednakom konanom duinom alela.
Za mikrosatelite se jo uvek ne zna nain nastanka, odnosno njihova evolucija, zbog ega
se i ne mogu koristiti kao filogenetski markeri.
Mikrosateliti su veoma informativni kao genetiki markeri iz vie razloga: zbog
visoke stope genetike varijabilnosti, jednostavnog kodominantnog mendelistikog
nasleivanja, sauvanosti mikrosatelitskih lokusa meu srodnim vrstama. Spadaju u grupu
neutralnih genetikih markera jer nisu podloni jakom selekcionom pritisku (Queller i sar.,
1993; Dowling i sar., 1996; Goldstein i Pollock, 1997). Jednostavno se mogu izolovati iz
materijala koji ne zahteva rtvovanje ivotinja (krvi, dlake, slina, izmeta (Constable i sar.,
1995), krljuti (Miller i Kapuscinski, 1996), i arheolokog materijala (Bruford i sar., 1998).
Pri analizama moemo upotrebiti veliki broj lokusa, a jednostavna optimizacija lanane
reakcije polimeraze omoguava amplifikaciju vie razliitih lokusa u jednoj reakciji (Jug,
2002).
Zbog svih predhodno nabrojanih osobina mikrosateliti imaju veoma iroku
upotrebu. Koriste se za utvrivanje genetike varijabilnosti i populacione strukture u
okviru mnogo kraih geografskih udaljenosti nego to je to ranije bilo mogue (Estoup i
sar., 1998). Koriste se pri utvrivanju porekla i srodnikih odnosa izmeu jedinki
(Marshall i sar., 1998; Queller i sar., 1993; Hansen i sar., 1997; Fontaine i Dodson, 1999),
koriste ih pri kartiranju gena (Weissenbach i sar., 1992; Hearne i sar., 1992), kao i pri
proceni efektivne veliine populacije (Edwards i sar., 1992). Veoma znaajnu ulogu
mikrosateliti imaju pri analizama muzejskog materijala (krljuti), jer na taj nain moemo
dobiti podatke o genetikoj strukturi populacije za dugi vremenski period (Nielsen i sar.,
1997; 1999a; b; Miller i Kapuscinski, 1997; Tessier i Bernatchez, 1999).
Mikrosatelitski markeri poinju intezivnije da se koriste u izuavanju salmonidnih
populacija poetkom devedesetih godina prologa veka. Ovi markeri su se pokazali kao
znatno uspeniji u odnosu na alozimske. Alozimski markeri se mogu koristiti za
razlikovanje populacija izmeu basena (dunavski, mediteranski, atlantski), dok se
26

Uvod

mikrosateliti koriste za utvrivanje mikrogeografskih diferencijacija izmeu nedavno

razdvojenih populacija. Brunner i sar. (1998) i Angers i sar. (1995) su preko
mikrosatelitskih markera utvrdili visok nivo interpopulacione raznolikosti na izolovanim
populacijama roda Salvelinus. Rezultati ovih ispitivanja se mogu iskoristiti za ouvanje
bioloke raznovrsnosti. Mikrosateliti se koriste za utvrivanje stepena introdukcije
neautohtonih populacija u neki vodotok, kao i za praenje dinamike obnavljanja
autohtonih populacija (Hansen i sar., 2000; Poteaux i sar., 1999). Estoup i sar. (1993) su
preliminarno objavili pregled polimorfizama mikrosatelitskih lokusa kod geografski
izolovanih populacija potone pastrmke, a neto kasnije pronaeni su i mikrosatelitski
markeri za razlikovanje glavatice (Salmo marmoratus) od ostalih pastrmskih linija (Snoj i
sar., 1997; Sunik i sar., 1997).

1.2.5.2.2.2. Mitohondrijalna DNA

Mitohondrije su semiautonomne elijske organele koje su zbog posedovanja
sopstvene DNA (mitohondrijalna DNA mtDNA), sposobne za autonomnu replikaciju
DNA, kao i za transkripciju i translaciju genetike informacije u proteine. Mitohondrije
su prisutne u svim elijama kimenjaka osim u eritrocitima sisara. Slinost izmeu
mtDNA i bakterijske DNA navodi na sumnju da su mitohondrije evolutivni potomci
slobodno iveih bakterija koje su postale subcelularne organele. U procesu integracije u
eliju izgubile su mnoge svoje gene ili su ovi preneeni u jedarni genom. Dananja
mitohondrijalna DNA predstavlja samo deo nekada znatno veeg genoma, iji su geni
gusto rasporeeni jedan uz drugi bez umetnutih introna, osim u kontrolnom regionu koji
predstavlja jedinu regulatornu sekvencu unutar genoma mtDNA (Harison, 1989).
Mitohondrijalna DNA je prvi put konstatovana kod abnormalnih fibroblasta pileta i u
kinetoplastima tripanozoma. Biofizika istraivanja su pokazala da se mtDNA razlikuje
od nukleusne po mnogim osobinama, pa i po baznom sastavu (GrozdanoviRadovanovi, 2000). Ispitivanja mtDNA na razliitim ivotinjskim taksonima pokazala
su da postoje varijacije du sekvence, kako u redosledu nukleotida, tako i u veliini gena
(Harrison, 1989).

27

Uvod

1.2.5.2.2.2.1. Osobine mitohondrijalne DNA

Mitohondrijalna DNA predstavlja vaan genetiki marker koji se koristi za
utvrivanje genetike strukture populacije, taksonomskih razmatranja, filogenetskih
odnosa, ukrtanja, introgresije i praenja procesa nastanka novih vrsta. Osnovne osobine
mtDNA zbog kojih se i pokazala kao veoma dobar genetiki marker su: jednostavna
organizacija, materinsko nasleivanje, odsustvo rekombinacija i srazmerno visoka stopa
mutacija (Avise i sar., 1987; Avise, 1994).
Mitohondrijska DNA kimenjaka je zatvoreni kruni molekul, veliine izmeu 14
26 kb (Billington i Herbert, 1991), a kod salmonida je utvrena duina od 16670 bp
(Berg i Ferris, 1984). mtDNA predstavlja znaajan deo genoma koji ini do 1% ukupne
elijske mase DNA (Cables, 2001). Najvei deo mitohondrijskog genoma ine kodogene
regije, sastavljene iz ukupno 37 gena, od kojih su dva za kodiranje ribozomalne RNA, 22
gena koji kodiraju tRNA i 13 gena za kodiranje polipeptida angaovanih u transportu
elektrona i oksidativnoj fosforilaciji (Avise, 1994; Curole i Kocher, 1999). Na mtDNA
kodiraju se sledei proteini: citohrom b, tri podjedinice citohrom oksidaze, dve
podjedinice ATP sintetaze i sedam podjedinica NADH dehidrogenaze (Gillham, 1994;
Montoya i sar., 1983). Pri prevoenju specifinog genskog koda u mitohondrijske
proteine uestvuju molekuli rRNA i tRNA, kodirani sa mtDNA. Pored 37 gena na
mtDNA nalazi se i kontrolna regija (eng. D-loop region) duine oko 1000 bp sa
sekvencama koje imaju ulogu u regulaciji replikacije i transkripcije. Procesi replikacije i
translacije su potpuno autonomni u odnosu na iste procese u jedarnoj DNA (Borst i
Grivell, 1981). Ako razmotrimo nukleotidni raspored mtDNA kod razliitih kimenjaka,
moemo utvrditi da su organizacija i poloaj gena veoma dobro ouvani tokom evolucije,
kao da postoje razlike u genetskom kodu, to se moe iskoristiti pri filogenetskim
studijama (Curole i Kocher, 1999).

28

Uvod

Slika 16. Raspored gena na mtDNA, sa prikazom restrikcijskih mesta za pojedine

endonukleaze kod atlantskog lososa (Salmo salar).

Molekuli mtDNA su prisutni sa oko 1000 kopija u somatskim elijama, zrele jajne
elije poseduju oko milion a spermatozoidi oko 50 kopija. Mitohondrijska DNA se kod
najveeg broja ivotinja nasleuje po materinskoj liniji, mada ima nekih primera
biparentalnog nasleivanja kod beskimenjaka (Hoeh i sar., 1991). Kod materinskog
nasleivanja samo enski deo populacije prenosi mtDNA na potomstvo, zbog toga to pri
oploenju jajne elije obino dolazi do razgradnje mitohondrija prispelih iz spermatozoida
(Harrison, 1989). Zbog haploidnosti mitohondrijalnog genoma efektivna veliina
populacije za mtDNA iznosi samo jednu etvrtinu jedarne DNA (Birky, 1983). Poto se
mtDNA jednostrano nasleuje, izmeu molekula obino ne dolazi do rekombinacija, kao
to je sluaj sa jedarnom DNA, to znai da se mtDNA nepromenjena prenosi sa roditelja
na potomstvo. Pojava kada potomstvo u svim svojim elijama ima isti haplotip mtDNA
naziva se homoplazmija, meutim moe se dogoditi da u jednom organizmu postoje
razliiti haplotipovi mtDNA, gde se ovakva pojava naziva heteroplazmija, vrlo je retka i
prisutna samo u nekim generacijama (Avise, 2000). Heteroplazmija do sada nije zabeleena
kod salmonida, ali kod nekih drugih vrsta riba jeste, i javlja se kao posledica biparentalnog
nasleivanja ili pak mutacionih promena na delu molekula mtDNA u organizmu
(Lightowlers i sar., 1997).

29

Uvod

Mitohondrijsku DNA karakterie vrlo visok stepen mutacija, to je veoma

znaajno pri njenoj upotrebi kao genetskog markera. Utvreno je da stepen supstitucija
iznosi 5,7 x 10-8 za pojedinano nukleotidno mesto za godinu dana, to znai da mtDNA
akumulira 2 4% mutacija na milion godina (Brown i sar., 1982; Lewin, 2000). Smatra
se da je uzrok visoke stope mutacija mtDNA njena intenzivnija dinamika i mogunost
replikacije za 5 10 puta bre u odnosu na jedarnu DNA, a samim tim je i stepen zamene
nukleotida za 5 10 puta vei nego kod jedarne DNA (Brown i sar., 1979). Na visok
stepen mutacija u mtDNA utiu sledei razlozi: neefikasnost mehanizama popravke
(Tomkinson i Linn, 1986; Lopez i sar., 1997), visoke koncentracije mutagenih materija
(superoksidni radikali, O-2), koji nastaju pri visokoj metabolikoj aktivnosti mitohondrija
(Li i Grauer, 1991; Lopez i sar., 1997), nepouzdanost procesa replikacije DNA (Li i
Grauer, 1991), slabiji selekcioni pritisak u odreenim regijama, koji zajedno sa
klonalnom selekcijom vrlo brzo dovodi do fiksacije mutacija (Cann i sar., 1984). Izmeu
evolutivno udaljenih linija utvrene su razlike u stepenu supstitucija istog gena. Kao
najznaajniji razlog za razliite stope mutacija su oteenja DNA koja nastaju kao
posledica sporednih produkata metabolizma (Martin, 1999). Na osnovu rezultata
restrikcije i sekvenciranja mtDNA utvreno je da frekvencija mutacija nije ista du celog
genoma. Najniu frekvenciju mutacija na genomu mtDNA imaju regije koje kodiraju
rRNA molekule (Ferris i Berg, 1988). Kontrolna regija predstavlja najvarijabilniji deo
mtDNA, koji zbog manjeg funkcionalnog pritiska poseduje najvie mutacija posebno na
3'- i 5'-kraju, a to su regije genoma koji nose zapise za tRNAPro i tRNAPhe.
Najkonzervativniji deo kontrolne regije je centralni deo koji broji oko 300 bp i odgovoran
je za poetak replikacije, i ovaj deo poseduje veliki broj citozinskih i guaninskih baza
(Shedlock i sar., 1992). U kontrolnoj regiji roda Salmo javljaju se uglavnom takaste
mutacije u obliku supstitucija (tranzicije i transverzije), dok su insercije i delecije vrlo
retke.
Nesklad u relativnoj stopi evolucije izmeu mtDNA i jedarne DNA je jasan dokaz
da su genomi u razliitim subelijskim strukturama unutar organizama pod razliitom
kontrolom i pod razliitim evolutivnim pritiskom, koji se razlikuje izmeu taksona (Brown
i sar., 1979).

30

Uvod

1.2.5.2.2.2.2. Mitohondrijska DNA kao genetski marker

Zbog svojih osobina pomenutih u predhodnom poglavlju mtDNA se koristi kao
genetski marker pri filogenetskim studijama, zbog materinskog jednostranog nasleivanja
koristi se za rekonstrukciju evolutivnih dogaaja ukljuujui migracije, introdukcije i
efekat uskih grla populacija. mtDNA se pokazala kao dobar marker za praenje
efikasnosti uvoenja novih linija u akvakulturu, kao i za praenje delovanja uvedenih
linija na autohtone populacije (Li i Grauer, 1991). Zahvaljujui mogunosti izolaovanja
mtDNA ak i iz fosilnog materijala, omogueno nam je uporeivanje izumrlih populacija
sa dananjim. U ovoj studiji koristili smo mtDNA kao marker pomou koga je mogue
pratiti intraspecijsku genetiku varijabilnost izmeu geografski odvojenih populacija,
odnosno populacija koje pripadaju istom ili razliitim morskim slivovima.
Iako je utvrivanje odnosa meu srodnim vrstama na osnovu mtDNA u velikom
broju sluajeva u skladu sa morfolokim, alozimskim i drugim molekularnim metodama,
povremeno dolazi do neslaganja dobijenih rezultata (Harrison, 1989).
Giuffra i sar. (1996) su uporeivali rezultate dobijene upotrebom tri najee
koriena genetska markera: alozimi, mtDNA i mikrosateliti. Na osnovu rezultata
interpopulacionog polimorfizma pastrmki za odgovarajui markerski sistem dobijena su
filogenetska stabla koja su se meusobno razlikovala, pa je i ocena filogenetskih odnosa
meu populacijama pastrmki (morfolokim oblicima) razliita. Kao razlozi zavisnosti
rezultata od vrste molekularnih podataka navode se: razliite evolutivne stope, razliite
stope homoplazije kod razliitih markera, prisustvo introgresije meu lokusima usled
nepotpune reproduktivne izolacije populacija. Razliiti naini nasleivanja i evolucija
mitohondrijskih i jedarnih gena, teoretski moe dovesti do nesklada u rezultatima
korienjem ova dva markerska sistema (Bernatchez i sar., 1992)
Vrlo je malo studija u kojima su se uporedno pratile morfoloke osobine i
genetiki polimorfizam. Bernatchez i sar. (1992) i Giuffra i sar. (1994) su pokuali
utvrditi povezanost izmeu haplotipova mtDNA i morfoloki diferenciranih populacija
pastrmki. Kao rezultat dobili su da su se morfoloki veoma sline populacije
rasporeivale u vrlo razliite evolutivne linije. Patarnello i sar. (1994) su, tokom
istraivanja, utvrdili da su relativno male razlike na nivou mtDNA povezane sa relativno
velikim fenotipskim razlikama.

31

Uvod

Pored svih pozitivnih osobina koje poseduje mtDNA kao genetiki marker,
postoje i neke negativne. Maternalno nasleivanje mtDNA onemoguava korienje ovog
markera pri razlikovanju hibrida u populacijama gde je eventualno dolo do introdukcije.
U tim sluajevima se preporuuje korienje informativnijih markera preko kojih
moemo pratiti i maternalno i paternalno nasleivanje. Takoe, pri analizama vrlo
srodnih jedinki, upotreba mtDNA kao genetikog markera se ne preporuuje zbog njene
premale varijabilnosti za tu vrstu studija.
Kako se mtDNA nasleuje kao jedan gen, treba biti posebno oprezan pri
donoenju zakljuaka na nivou itave populacije, jer se evolucija pojedinanog gena
moe razlikovati od evolutivnog proseka celog genoma. Upotreba iskljuivo mtDNA kao
genetskog markera nosi sa sobom rizik od netane rekonstrukcije filogenije (Zhang i
Hewitt, 2003).
Veina autora se slae da je za utvrivanje to tanijih filogenetskih odnosa
izmeu taksona potrebno ukljuiti to vie genetikih sistema, i dobijene rezultate
uporediti sa rezultatima morfolokih analiza.

1.2.5.2.2.2.3. Upotreba mtDNA za prouavanje vrsta i populacija salmonida

Tokom osamdesetih godina prologa veka veina analiza mtDNA na salmonidama
zasnivala se na utvrivanju inter- i intraspecijskog polimorfizma korienjem
restrikcionih endonukleaza (RFLP tehnika).
Berg i Ferris (1984) prvi su analizirali mitohondrijalni genom kod salmonida
upotrebom restrikcionih enzima na etiri vrste iz porodice Salmonidae: pacifiki losos
(Oncorhynchus tchawitcha), duiasta pastrmka (Oncorhynchus mykiss), potona
pastrmka (Salmo trutta) i potona zlatovica (Salvelinus fontinalis). Autori su procenili
duinu genoma mtDNA na 16670 bp, i utvrdili su filogenetske odnose za date vrste, pri
emu su zakljuili da su pacifiki losos i duiasta pastrmka filogenetski blie u odnosu
na potonu pastrmku. Autori su utvrdili da se intraspecijski polimorfizam mtDNA kod
salmonida kree od 0,1 do 2%, to je uoeno i kod veine drugih grupa kimenjaka, dok
su razlike izmeu vrsta od 3 do 14%.
Gyllesten i Wilson (1988) su radili slina istraivanja kao i Berg i Ferris (1984). U
analizu su ukljuili populacije potone pastrmke iz razliitih geografskih podruja,
atlantskog lososa (Salmo salar), dve vrste iz roda Oncorhynchus (Oncorhynchus mykiss i

32

Uvod

Oncorhynchus clarki) i potonu zlatovicu. Restrikcionom analizom cele mtDNA utvrdili

su bliske srodnike veze izmeu populacija potone pastrmke i atlantskog lososa na
jednoj strani i vrsta roda Oncorhynchus na drugoj strani.
Taylor i sar. (1999) su vrili ispitivanja na 47 populacija vrste Salvelinus
confluentus, koristei RFLP tehniku, i konstatovali su veoma malu varijabilnost
mtDNA, sa divergencijom od 1,2%. Brunner i sar. (1998) su, kao i njihovi prethodnici,
upotrebili RFLP tehniku, na dva regiona mtDNA vrste Salvelinus alpinus iz 12 jezera
alpske regije, i potvrdili su vrlo malu genetiku varijabilnost i nediferenciranost
populacija. Malu varijabilnost su objasnili posledicom nedavne diferencijacije populacija
iz jedne iste grupe, verovatno po zavretku ledenog doba.
Poetkom devedesetih godina prologa veka poinje se sa utvrivanjem redosleda
nukleotida (sekvencioniranjem) vezanim za posebne regione na mtDNA.
Shedlock i sar. (1992) su uradili prva detaljnija istraivanja kontrolnog regiona
kod salmonida. Sekvencionirali su ceo kontrolni region kod 6 vrsta iz roda
Oncorhynchus, atlantskog lososa i arktikog lipljana (Thymallus arcticus). Zakljuili su
da su delovi kontrolnog regiona koji su kod drugih kimenjaka vaili za konzervativne,
takoe ouvani i kod salmonida, kao i da su razliiti delovi kontrolnog regiona pod
razliitim selekcionim pritiskom.
Bernatchez i sar. (1992) radili su na utvrivanju nukleotidnog redosleda unutar
640 bp dugog kontrolnog regiona mtDNA (strana 15). U analizu su ukljuene geografski
posmatrano ukupno 24 populacije pastrmki iz atlantskog, dunavskog, sredozemnog i
jadranskog sliva. Na osnovu dobijenih rezultata autori su utvrene haplotipove razvrstali
u pet filogenetskih grupa - linija: sredozemna (mediteranska), jadranska, dunavska,
atlantska i marmoratus linija. Autori zakljuuju da, na osnovu dobijenih rezultata,
pastrmka predstavlja jednu od najbolje genetiki struktuiranih vrsta koju su prouavali.
Giuffra i sar. (1994) su sekvencionirali 5'- deo kontrolnog regiona, fragment gena
za citohrom b i gen za ATP-aznu podjedinicu VI, na populacijama pastrmki
severnoitalijanskih voda. Analizirali su devet geografski razliitih populacija potone
pastrmke, osam geografski razliitih populacija glavatice i gardsku pastrmku. Na osnovu
dobijenih rezultata potvruju pet filogenetskih grupa koje su utvrdili Bernatchez i sar.
(1992).
Apostolidis i sar. (1996a) bavili su se prouavanjem varijabilnosti istih delova
mtDNA na 11 grkih populacija potone pastrmke, na atlantskoj i populaciji ohridske
pastrmke. Sekvencioniranjem kontrolnog regiona pronaeno je 10 haplotipova sa
33

Uvod

interpopulacionim polimorfizmom od 0,32% do 2,31%. Autori zakljuuju da je

interpopulacioni polimorfizam haplotipova kod pastrmki veoma visok.
Phillips i sar. (2000) su se bavili utvrivanjem sistematskog poloaja vrste
Acantholingua ohridana, izmeu ostalog i sekvencioniranjem gena za citohrom b, dok su
se istim problemima vezanim za vrstu Salmothymus obtusirostris bavili Snoj i sar. (2002),
sekvencioniranjem kontrolnog regiona i citohroma b. Na osnovu dobijenih rezultata
utvreno je da obe vrste poseduju specifine mtDNA haplotipove koji ne spadaju u
prethodno pomenute linije.
Weiss i sar. (2000), sekvencioniranjem 5' kraja kontrolnog regiona mtDNA na
sedam portugalskih populacija potone pastrmke, pronalaze pet novih haplotipova u
okviru At linije, koji su se razlikovali od opteg severnog At1 haplotipa za dva do tri
mutaciona koraka. Na osnovu dobijenih rezultata predlau re-evaluaciju postglacijalne
rekolonizacije severne Evrope, za koju se, do objavljivanja ovih rezultata, smatralo da je
rekolonizovana iz dva glavna glacijalna refugijuma (jugozapadnog atlantskog i pontokaspijskog).
Weiss i sar. (2001) sekvencionirali su 5' kraj kontrolnog regiona mtDNA na 27
populacija potone pastrmke u Austriji. Sve analizirane populacije pripadale su
dunavskom slivu, mada je 44% analiziranih jedinki imalo haplotipove iz At linije.
Pronalazak tako visokog procenta haplotipova At linije u dunavskom slivu otvorio je
pitanje eventualne prirodne kolonizacije, mada je poznato da je u Austriji bilo
poribljavanja upravo materijalom At linije.
Surez i sar. (2001) sekvencionirali su ceo kontrolni region mtDNA populacija
potone pastrmke Iberijskog poluostrva i severne Afrike. Na osnovu rezultata identifikuju
etiri glavne grupe haplotipova na Iberijskom poluostrvu: atlantsku, Duero, mediteransku
i andaluzijsku. Na osnovu opisane etiti iberijske grupe, poveavaju broj do tada poznatih
pet glavnih evropskih mtDNA grupa na est: 1. Atlantska grupa koja ukljuuje dva
razliita grozda - juno evropski i severno atlantski; 2. Endemina grupa ograniena na
Duero basen Iberijskog poluostrva; 3. Jadransko Andaluzijska grupa koja ukljuuje
Jadransko Jonske populacije u Mediteranu i Andaluzijske populacije na jugu Iberijskog
poluostrva; 4. Mediteranska grupa koja je rasprostranjena od jugo-zapadnog basena
Iberijskog poluostrva do Jonskog basena; 5. Dunavska grupa koja je rasprostranjena u
basenu Crnog mora, Kaspijskog i Aralskog jezera; 6. marmoratus grupa ograniena na
basen Jadranskog mora.

34

Uvod

Sunik i sar. (2004), na osnovu rezultata sekvencioniranja kontrolnog regiona i

citohroma b mtDNA, zakljuuju da vrste Salmo marmoratus i Salmo (Platysalmo)
platycephalus ulaze u sastav filogenetskog kompleksa Salmo trutta, s tim da Salmo
marmoratus spada u liniju marmoratus, to je istakao i Bernatchez i sar. (1992), a Salmo
platycephalus u jadransku liniju.
Cortey i sar. (2004), sekvencioniranjem celog kontrolnog regiona mtDNA, opisuju
filogenetske odnose populacija potone pastrmke u mediteranskom basenu Iberijskog
poluostrva sa osvrtom na istorijsku biogeografiju. U filogenetsku analizu ukljuuju svih
pet glavnih mtDNA linija, i zakljuuju da je dunavska linija najancestralnija.
Nilsson i sar. (2001) utvruju, na osnovu polimorfizma mtDNA, dve glavne linije
atlantskog lososa (Salmo salar) - severnoameriku i evropsku.

1.2.6. UGROENOST POTONE PASTRMKE (SALMO TRUTTA) U EVROPI

Potona pastrmka predstavlja jednu od najbolje prouenih slatkovodnih vrsta riba.
Dosadanje analize pokazuju da je veliki deo intraspecijske varijabilnosti potone
pastrmke izgubljen, a da je preostali deo veoma ugroen (Laikre i sar., 1999).
Veliki broj populacija potone pastrmke ugroen je razliitim tipovima ljudskih
aktivnosti, koje mogu biti podeljene u tri opte kategorije: degradacija stanita, ribolov i
poribljavanje (Allendorf, 1988; Laikre i Ryman, 1996; Laikre i sar., 1999).
Degradacija stanita moe biti direktna i indirektna. Direktna degradacija
podrazumeva fizike promene stanita, na primer, podizanje hidroelektrana koje mogu
spreavati migracije pri mrestu, ili pak regulacija renog korita. Indirektna degradacija
podrazumeva promenu hemijskih svojstava vode kroz razne vidove zagaenja (kisele
kie, isputanje hemijskih materija u vodotokove i dr.). Degradacija stanita takoe
ukljuuje i promenu sastava ribljih zajednica (introdukcija egzotinih ribljih vrsta ili
istrebljenje postojeih vrsta sa kojima je potona pastrmka prirodno koegzistirala).
Ribolov, kako komercijalni tako i sportski, dovodi do smanjenja brojnosti, do
opadanja intrapopulacionog genetikog diverziteta, a samim tim i do opadanja vijabilnosti
populacija.
Poribljavanje materijalom iz vetakog mresta ili prenoenje jedinki sa drugih
lokaliteta sve je ea praksa upravljanja vodama. Do poribljavanja najee dolazi zbog
smanjenja brojnosti autohtonih populacija, to je uglavnom rezultat prevelikog ribolovnog

35

Uvod

optereenja. Poribljavanje predstavlja naroito ozbiljnu pretnju otkako se posmatra kao

blagotvoran nain da se pomogne autohtonim populacijama, ali u stvarnosti veoma esto
dovodi do izumiranja lokalnih autohtonih genskih fondova (Ryman i Utter, 1987;
Allendorf i Leary, 1988; Ferguson, 1989; Hindar i sar., 1991a; Waples, 1991; Taylor,
1991; Leary i sar., 1993; Hansen i Loeschcke, 1994; Ryman i sar., 1995; Allendorf i
Waples, 1996).
Glavni ugroavajui faktori po populacije potone pastrmske u Srbiji su: preveliko
ribolovno optereenje, degradacija stanita i poribljavanje.
Najznaajniji ugroavajui faktor predstavlja preveliko ribolovno optereenje,
koje ukljuuje ne samo legalan ribolov, ve na prvom mestu krivolov. Glavni razlog
izuzetno velikog ribolovnog pritiska je nedovoljno i neprofesionalno sprovoenje
ribolovne kontrole do 2003 godine, kao i neprimenjivanje legislativno regulisanih
zatitnih mera u ribarstvu.
Drugi po znaaju ugroavajui faktor predstavlja direktna degradacija stanita u
vidu formiranja vodozahvata za potrebe elektroprivrede (Boica, Vrla, Vlasina), za
vodosnabdevanje (Lopatnica, Mlava), za industrijska i rudarska postrojenja (Resava,
sokobanjska Moravica, Lopatnica), kao i izgradnja fabrika flairane vode (Vrla) primeri
su samo ilustracija i sigurno su daleko brojniji, ali i o tome nema sreenih i dostupnih
podataka. Socio-ekonomski aspekti korienja vode ovih reka kao resursa su nepobitno
vani, ali reenje problema do kojih to korienje dovodi, pre svega problema po
ouvanje autohtonog diverziteta pastrmke u Srbiji, i pored kako-tako zakonom propisane
obaveze (Anonimno 1994; 2004) nije adekvatno u administrativno-upravljakoj praksi
sektora zatite ivotne sredine i zatite prirode. Indirektna degradacija stanita svodi se na
eventualno zagaenje raznim vrstama hemikalija koje se koriste u poljoprivredi. Zbog sve
manje naseljenosti brdsko-planinskih krajeva kao i ekstenzivne poljoprivrede, ovaj tip
degradacije stanita ne predstavlja posebno znaajan ugroavajui faktor po pastrmske
populacije.
Trei po znaaju faktor ugroavanja populacija potone pastrmke je poribljavanje.
Ova aktivnost jo uvek nije uzela previe maha, i do sada su poribljavane samo ribolovno
atraktivne vode, koje trpe veliki ribolovni pritisak. Evidencije o izvrenim
poribljavanjima na teritoriji Srbije uglavnom ne postoje, ali je poznato da je materijal za
poribljavanje nabavljan irom bive Jugoslavije, ne vodei rauna ak ni o poribljavanju
materijalom koji pripada barem istom slivnom podruju, a kamoli o poribljavanju
materijalom autohtonog porekla, poznate genetike strukture. Postoje negativna iskustva
36

Uvod

u drugim dravama (Slovenija) gde se vrilo poribljavanje neautohtonim linijama. U Sou

je uneena potona pastrmka (za koju se smatra da nije autohtona za sliv pomenute reke)
atlantske i dunavske linije, koja se nesmetano ukrtala sa marmoratus linijom dajui
plodne hibride i pretei da vremenom moe doi do potpunog unitenja genetike
originalnosti marmoratus linije.
Degradacija stanita, ribolov i poribljavanje mogu biti okida za tri glavna procesa
koji dovode do smanjenja ili gubljenja intraspecijske raznolikosti, a to su: izumiranje
lokalnih populacija, hibridizacija i gubitak genetike varijabilnosti unutar populacije
(Ryman i sar., 1995a; Laikre i Ryman, 1996). Ovi procesi se mogu odraziti na razliite
hijerarhijske nivoe intraspecijske genetike raznolikosti, na primer, izmeu alela unutar
individue, izmeu individua unutar populacije, izmeu populacija unutar geografskog
regiona. Genetika raznolikost na bilo kom hijerarhijskom nivou bie smanjena ako
specifini aleli, genotipovi ili genski fondovi populacija prestanu da egzistiraju ili ako je
njihov integritet ugroen hibridizacijom. Znaaj genetike raznolikosti ogleda se u boljem
prilagoavanju na sredinske promene.
Izumiranje lokalnih populacija moe rezultirati potpunim gubitkom pojedinih
alela ili alelskih kombinacija. Degradacija stanita je glavni uzrok izumiranja lokalnih
populacija. Preteran izlov i nepromiljeno poribljavanje takoe mogu dovesti do istih
rezultata (Laikre i sar., 1999). Nepromiljeno poribljavanje dovee, na prvom mestu, do
introgresivne hibidizacije, a na drugom mestu i do kompeticije za osnovne ivotne
resurse.
Dve najosnovnije preporuke genetike konzervacije svode se na maksimalno
obraanje panje ka ouvanju ekosistema i na utvrivanje genetike strukture populacije,
kao i minimalne vijabilne veliine populacije. Moemo zakljuiti da praktino vrlo malo
znamo o ekonomskoj, ekolokoj i evolutivnoj vrednosti pojedinih gena i populacija.
Stoga fokus genetike konzervacije mora biti usmeren na ispitivanje genetikog
diverziteta izmeu i unutar populacija unutar svake vrste (Frankel, 1970; 1974; Ryman i
Sthl, 1980; Utter, 1981; Meffe, 1986; Ryman, 1991).

37

Uvod

1.3. CILJEVI RADA

U okviru ovoga rada postavljeni su sledei ciljevi:
Utvrditi genetiku raznovrsnost populacija potone pastrmke na teritoriji
Republike Srbije, upotrebom molekularno genetikih metoda.
Pronaene genetike varijante (haplotipove) uporediti sa ve poznatim i
razvrstati ih u postojee filogeografske linije (Bernatchez, 1992).
Na osnovu dobijenih rezultata i korienjem postojeih, rekonstruisati
evolutivnu istoriju potone pastrmke na teritoriji Republike Srbije.
Utvrditi ugroavajuce faktore i efekte njihovog delovanja na autohtone
populacije
Dati predlog mera zatite autohtonih populacija.

38

Materijal i metode

2. MATERIJAL I METODE
2.1. MATERIJAL
2.1.1. PRIKUPLJANJE I UVANJE UZORAKA
Uzorci potone pastrmke koji su analizirani u ovom radu sakupljeni su u periodu
od juna 1997. do juna 2004. godine. Sakupljanje materijala je vreno na 35 lokaliteta u
okviru sva tri morska sliva (crnomorskog, egejskog i jadranskog) na teritoriji Republike
Srbije. Najvei broj analiziranih jedinki prikupljen je elektroribolovom koji se obavljao
uz pomo elektroagregata marke Suzuki Bosch, snage 2100W, izlazne struje 220V DC,
frekvencije 40 Hz i jaine u zavisnosti od osobina vode, maksimalno 8.5 A. Manji broj
analiziranih jedinki prikupljen je udiarskim alatom koji se koristi u rekreativnom
ribolovu.
Nakon izlova, jedinkama je odseen deo analnog peraja (oko 0.5 cm2) koje ima
mogunost regeneracije, i sauvan u 96% etanolu, a jedinke su vraene nazad u vodu.
Svaki uzorak je sauvan u posebnoj epruveti sa obeleenim rednim brojem i nazivom
lokaliteta. Deli uzorkovanog peraja dalje je korien za molekularne analize.
Slika 17. Nain uzimanja uzoraka (odsecanje analnog peraja i odlaganje u etanol).

39

Materijal i metode

2.1.2. RASPORED LOKALITETA I BROJNOST ANALIZIRANIH UZORAKA

Tabela 1. Pregled analiziranih uzoraka po morskim slivovima, lokalitetima i vrsti
molekularnih analiza mtDNA.
Lokaliteti
Sliv Crnog mora
1. Zmajevac
2. Gradac
3. Godljevaa
4. Crni potok
5. Trudovaka reka
6. Bresnika reka
7. Brevina
8. Joanica
9. Prolomska reka
10. Reka
11. Vratna
12. Resava
13. Buk
14. Radovanjska reka
15. Golema reka
16. Studenaka reka
17. Dojkinaka reka
18. Rosomaka reka
19. Jerma
20. Vlasina
21. Depska reka
22. Vrla
23. Jelanika reka

Sliv Egejskog mora

24. Dejanov potok
25. Lisina
26. Boica
27. Ljubata
28. Brankovaka reka
29. Tripunica
30. Tisova reka
31. erenaka reka

Sliv Jadranskog mora

32. Prizrenska Bistrica
33. Peka Bistrica
34. Bogska reka
35. Alagina reka

Ukupno

N
3
3
6
7
3
3
3
3
3
3
2
6
7
3
3
3
2
3
4
2
1
3
3
79
6
2
8
2
7
5
7
7
44
11
13
3
3
30
153

Analizirani broj uzoraka po lokalitetu

Sekvencioniranje
RFLP
3
3
2
4
2
5
3
3
3
3
3
3
2
2
4
2
5
3
3
3
2
3
4
2
1
3
3
61
18
3
3
2
2
6
2
2
5
5
2
5
2
5
20
24
6
5
8
5
3
3
20
10
101
52

40

Materijal i metode

Slika 18. Prostorni raspored analiziranih lokaliteta na teritoriji Republike Srbije (broj i
naziv lokaliteta iz tabele odgovara broju i poloaju lokaliteta na karti).

Sliv Crnog mora

Sliv Egejskog mora

Sliv Jadranskog mora

41

Materijal i metode

2.1.3. HEMIKALIJE
agaroza
amonijum acetat
borna kiselina
EDTA
etidijum bromid
etanol 96% i 70%
fenol
formamid
hlorovodonina kiselina
izoamil-alkohol
kalijum acetat
kalijum hlorid
siretna kiselina
magnezijum sulfat
mineralno ulje
natrijum acetat
natrijum hlorid
Na-dodecil sulfat (SDS)
natrijum hidroksid
magnezijum hlorid
Tris-baza
TSR
voda za elijske kulture

FMC
Sigma
Sigma
Sigma
Sigma
Merck
Fluka
Applied Biosystems
Merck
Merck - Alkaloid
Kemika
Kemika
Merck- Alkaloid
Merck
Sigma
Merck - Alkaloid
Merck
Merck
Merck
Merck - Alkaloid
GATC
Applied Biosystems
Sigma

2.1.3.1. Pripremljeni setovi hemikalija

DNA sequencing Kit, Big DyeTM Terminator
Cycle Sequencing v2.0 Ready Reaction

Perkin Elmer

Wizard Genomic DNA Purification Kit

Jet quik tissue DNA spin kit/250

Perkin Elmer
Genomed

2.1.3.2. Enzimi
endonukleaze AluI
rekombinantna Taq DNA-polimeraza
proteinaza-K
RNA-za

Fermentas
Fermentas
Life Technologies
Fermentas

42

Materijal i metode

2.1.3.3. Poetni oligonukleotidi (prajmeri)

Tabela 2. Poetni oligonukleotidi koji su korieni pri amplifikaciji celog kontrolnog
regiona mtDNA (28Riba i cytR).
Oznaka
28Riba
cytR

Nukleotidni redosled
CACCCTTAACTCCCAAAGCTAAG
GTGTTATGCTTTAGTTAAGC

Referenca
Snoj i sar., 2000.
Bernatchez i
Danzmann, 1993.

2.1.3.4. Markeri
100 bp

Fermentas

1 kbp

Fermentas

sadri fragmente DNA koji su dugi

80, 100, 200, 300, 400, 500, 600,
700, 800, 900 i 1031 bp
sadri fragmente DNA koji su dugi
250, 500, 700 bp, 1, 1.5, 2, 2.5, 3,
3.5, 4, 5, 6, 8 i 10 kbp

2.1.3.5. Puferi
amplifikacijski pufer
50 x pufer TAE
10 x pufer TBE
pufer TEN

0,25% bromfenol plavo

0,25% ksilen cianol
30% glicerol
2 M tris acetat
0,1 M EDTA (pH 8,0)
0,5 M Tris baza
0,5 M borna kiselina
10 mM EDTA (pH 8,3)
1 M Tris-HCl
0,5 M EDTA
2 M NaCl

2.1.4. LABORATORIJSKA OPREMA

ABI PRISMTM 310
ABI PRISMTM 3100
automatske pipete (10-1000 l)
centrifuga 5417C
vakumski koncentrator
Gel Doc 1000
inkubator
kadice za elektroforezu
mealica (vortex)
magnetna mealica
mikroprocesorski vodeni termostat
UV transiluminator

Perkin Elmer
Perkin Elmer
Gilson
Eppendorf
Eppendorf
BioRad
Tehtnica, Eppendorf
Pharmacia
Retsch
Tehtnica
MJ Research
Camag

43

Materijal i metode

2.2. METODE
2.2.1. IZOLACIJA DNA
DNA je izolovana iz tkiva analnog peraja na tri razliita naina. Bez obzira na koji
je nain vrena izolacija, prvo je odseeni deo tkiva analnog peraja (oko 2mm2), opran
destilovanom vodom od alkohola i nakon toga je prenet u posudicu (eppendorf) od 1,5
ml.

2.2.1.1. Fenolna ekstrakcija

Nakon pranja i prenoenja dela tkiva analnog peraja u posudicu od 1,5 ml, dodato
je 200 l TEN pufera, 7 l 10% SDS i 5 l proteinaze - K. Sadraj posudice je promean
obrtanjem, nakon toga posudica je stavljena na inkubiranje preko noi na 37oC.
Nakom inkubacije, dobijeni lizat je preien fenolnom ekstrakcijom. Lizat
(sadraj bez skeletnih elemenata peraja) prenet je u novu posudicu od 1,5 ml i dodato je
300 l fenola, hloroforma i izoamil alkohola (25:24:1). Sadraj posudice je promean i
centrifugiran 5 min na 10000g.
Posle centrifugiranja, u posudici je uoena gornja i donju frakcija. Gornja frakcija
u kojoj je rastopljena DNA odpipetirana je u novu posudicu, vodei rauna da ne doe do
uzimanja dela belog taloga donje frakcije u kome se nalaze proteini.
U sledeem koraku dodato je 300 l hloroforma i izoamil alkohola (24:1), sadraj
je promean i centrifugiran 5 min na 10000g.
Po centrifugiranju, gornja frakcija je odpipetirana u novu posudicu, u koju je
dodat 2,5 puta vei volumen 96% etanola ohlaenog na 20oC, da bi dolo do obaranja
genomske DNA. Sadraj posudice je promean obrtanjem iste nekoliko puta, dok nisu
primeene bele niti DNA.
Uzorak je stavljen da se inkubira 1h na 20oC. Nakon ovog vremena izvreno je
centrifugiranje uzorka 10 min na 10000 g.
Po centrifugiranju, iz posudice je odpipetiran supernatant i dobijeni talog DNA
osuen je na vazduhu.
DNA je rastopljena u 20 l vode za elijske kulture (Sigma), i sauvana u
friideru na + 4oC.

44

Materijal i metode

2.2.1.2. Wizard Genomic DNA Purification Kit

Druga metoda izolacije DNA je izolacija uz pomo specijalizovanog kita Wizard
Genomic DNA Purification Kit. Izolacija je uraena pratei uputstva proizvoaa,
koristei protokol za izolaciju DNA iz mijeg repa.

2.2.1.3. Jet quick tissue DNA spin kit/250

Trea metoda izolacije DNA je izolacija uz pomo specijalizovanog kita firme
Genomed, Jet quik tissue DNA spin kit/250. Izolacija je uraena pratei uputstva
proizvoaa, koristei protokol za izolaciju DNA iz ivotinjskih tkiva.

2.2.2. PROVERA USPENOSTI IZOLACIJE DNA

Provera uspenosti izolacije DNA, kao i odreivanje duine PCR, RFLP
produkata, te izolacija fragmenata DNA za sekvencioniranje, moe se obaviti
elektroforezom na agaroznom gelu, zahvaljujui tome to se molekuli DNA mogu kretati
u elektrinom polju. Brzina kretanja zavisi od veliine fragmenta DNA, gustine medijuma
i jaine struje.
Provera izolacije DNA je izvrena na 1% agaroznom gelu. Agarozni gel je
napravljen od agaroze i 0,5 x TBE pufera. Smea agaroze i pufera zagrejana je u
mikrotalasnoj penici do take kljuanja, a nakon toga smea je ohlaena u vodenom
kupatilu na elektromagnetnoj mealici. Dok se smea hladila, u nju je dodato 0,5 l
etidijum bromida. Nakon hlaenja, gel je nasut u modele za elektroforezu i ostavljen oko
30 min da se stegne. Posle stezanja gela, modeli sa gelom preneti su u kadice za
elektroforezu u kojima se nalazio 0,5 x TBE pufer.
Pre nanoenja na gel, uzorku DNA (4 l) dodat je amplifikacijski pufer (0,25%
brom fenol plavo, 0,25% ksilen cianol i 30% glicerol). Smea DNA i pufera
odpipetirana je u rupice na gelu.
U 0,5 x TBE puferu, pri naponu od 120 V, elektroforeza je trajala oko 30 min. Za
to vreme etidijum bromid se interkalirao izmeu baza DNA i fluorescirao pri emitovanoj
svetlosti talasne duine 302 nm, to je omoguilo vizuelizaciju gelova po elektroforezi
pomou UV transiluminatora.

45

Materijal i metode

Slika 19. Provera izolacije DNA na agaroznom gelu

DNA

Kada je utvreno da je koncentracija izolovane DNA dobra, napravljena je radna

koncentracija tako to je osnovna razblaena 10 x dodavanjem Sigma vode. Dobijeno
razblaenje (10 - 50 ng/l) korieno je dalje za pripremu PCR reakcije.

2.2.3. LANANA REAKCIJA POLIMERAZE (PCR)

Lanana reakcija sinteze DNA pomou DNA polimeraze u in vitro uslovima je
metoda za amplifikaciju nukleinskih kiselina. PCR (eng. Polymerase Chain Reaction) je
otkrio Karl Mullis 1985 godine (Saiki i sar., 1988). Pomou ove metode moe se
umnoiti eljeni segment DNA u velikom broju kopija.
Lananom reakcijom polimeraze umnoen je kontrolni region (D-loop)
mtDNA duine oko 1100 bp. Reakcija je tekla u tri koraka na razliitim
temperaturama. U prvom koraku, pri visokoj temperaturi dolazi do denaturacije
dvolananog molekula uzorake DNA. Sniavanjem temperature u drugom koraku,
poetni oligonukleotidi naleu uz komplementarna mesta na jednolananom molekulu
uzorake DNA. U treem koraku uz prisustvo enzima polimeraze sintetizuje se
komplementarni lanac DNA izmeu poetnih oligonukleotida.
Tabela 3. Sastav reakcijske smese zapremine od 20 l:
10,8 l
2 l
1,2 l
1 l
1 l
1 l
1 l
2 l

vode (Sigma)
10 x pufera PCR (Fermentas)
2 mM smee dNTP (dATP, dCTP, dGTP, dTTP)
25 mM MgCl2
10 pmol/l poetnog oligonukleotida (28Riba)
10 pmol/l poetnog oligonukleotida (cytR)
Taq DNA polimeraze 5 U/l
uzorake DNA

20 l

46

Materijal i metode

Pripremljena PCR reakcija stavljena je u PCR mainu MJ Research PTC - 100

(mikroprocesorsko vodeni termostat) na temperaturno - vremenski program 28RCYTR,
koji poinje denaturacijskim korakom (5 min na 95oC) i zavrava se korakom sinteze
komplementarnog lanca DNA (5 min na 72oC).
Tabela 4. Opis temperaturno vremenskog programa 28RCYTR
Ime programa

Denaturacija

28RCYTR

95oC, 45 s

Vezivanje poetnih
oligonukleotida

52oC, 45 s

Sinteza komplementarnog
lanca

72oC, 45 s

Broj ciklusa

32

Nakon zavretka PCR reakcije, izvrena je provera kvaliteta i duine PCR

produkata na 1,5% agaroznom gelu u 0,5 x TBE puferu. Duina fragmenata je utvrena
koristei markere od 100 bp ili 1kb. (Priprema gela je ista kao u poglavlju 2.2.2.).
Slika 20. Provera PCR produkta na agaroznom gelu

47

Materijal i metode

2.2.4. RESTRIKCIONA ANALIZA KONTROLNOG REGIONA MTDNA

(TEHNIKA RFLP RESTRICTION FRAGMENT LENGTH POLYMORPHISM)
U restrikcionoj analizi tretiran je PCR produkt endonukleazom Alu I, koja ree
kontrolni region mtDNA na prepoznatljivoj sekvenci ag/ct, na fragmente karakteristine
duine za linije potone pastrmke koji su oekivani na analiziranom podruju.
U posudici od 0,5 ml pripremljena je restrikciona reakcija zapremine 20 l koja
sadri:
5 l PCR produkt
2 l odgovarajueg restrikcionog pufera
0,5 l (5 U) endonukleaze
12,5 l vode (Sigma)
Napravljena reakcija je inkubirana 3h na temperaturi od 37oC. Po zavrenoj
inkubaciji naneti su reakcija (uzorci) i marker (100 bp) na 1,5% agarozni gel u 0,5 x
TBE puferu. Nakon toga otpoeta je elektroforeza 5 min na 80 V, a nakon toga jo 10
min na 120 V. Rezultati restrikcije provereni su po elektroforezi pomou UV
transiluminatora.

2.2.5. SEKVENCIONIRANJE MITOHONDRIJALNE DNA

Sekvencioniranje je metoda kojom se utvruje redosled nuleotida na fragmentu
DNA odreene duine. Za sekvencioniranje i analizu fragmenata mtDNA
upotrebljavani su automatski sekvenatori ABI PRISMTM 310 (sa jednom kapilarom) i
ABI PRISMTM 3100 (sa 16 kapilara).

2.2.5.1. Izolacija fragmenata DNA iz agaroznog gela

Nakon elektroforeze PCR produkata na agaroznom gelu (Slika 20), odmah
ispod fragmenata DNA skalpelom su izrezane rupice pravougaonog oblika, koje su
napunjene 0.5 x TAE puferom. Nastavljena je elektroforeza ali na 200 V u trajanju
od 2 x 1 min. Za to vreme DNA fragmenti su eluirali u pufer, koji je odpipetiran u
posudice od 1,5 ml. Da bi DNA bila oborena, u posudice je dodat 6M NaCl i 96%
etanol ohlaen na -20oC (8 l 6M NaCl / 50 l 0,5 x TAE i 2,5 x volumen etanola).
Obaranje je trajalo preko noi na -20 oC ili 1h na -70 oC. Nakon obaranja
(inkubacije) uzorci su centrifugirani 25 min na 20000 g, alkohol je odpipetiran i

48

Materijal i metode

talog DNA osuen na vazduhu. Posle suenja talog je rastopljen u 20 l vode

(Sigma).
Svrha izolacije fragmenata DNA iz agaroznog gela je odstranjivanje ostataka
poetnih nukleotida i dNTP-a koji se nisu ugradili u PCR produkt, kao i drugih
neistoa.
Uspenost

izolacije

fragmenata

iz

agaroznog

gela

moe

se

proveriti

spektrofotometrijski ili na 1,5 % agaroznom gelu u 0,5 x TBE puferu. (Priprema gela je
ista kao u poglavlju 2.2.2.).
Slika 21. Provera izolacije DNA fragmenata iz agaroznog gela

2.2.5.2. Priprema reakcije za automatski sekvenator

Sekvencijska reakcija je imala volumen od 15l. U specijalne posudice
prilagoene PCR maini odpipetirano je od 3 6 l preienog PCR produkta iz
agaroznog gela, 4,5 l razblaenog rastvora BigDye, 0,3 l poetnog oligonukleotida i do
15 l dosuta je voda (Sigma).
Tabela 5. Nukleotidni redosled poetnih nukleotida korienih za sekvencioniranje
segmenata kontrolnog regiona.
Oznaka
28Riba
vHF-F
RCSB3-F

Nukleotidni redosled
CACCCTTAACTCCCAAAGCTAAG
TCCGTCTTTACCCACCAACT
AAGCCGGGCGTTCTCTTATATGC

Referenca
Snoj i sar., 2000.
Snoj i sar., 2002.
Snoj i sar., 2002.

49

Materijal i metode

Pripremljena sekvencijska reakcija stavljena je u PCR mainu MJ Research PTC 100 (mikroprocesorsko vodeni termostat) na temperaturno - vremenski program HEL2
koji poinje denaturacijskim korakom (5 min na 96oC).
Tabela 6. Opis temperaturno vremenskog programa HEL2
Ime programa

Denaturacija

HEL2

95oC, 30 s

Vezivanje poetnih
oligonukleotida

50oC, 15 s

Sinteza komplementarnog
lanca

60oC, 4 min

Broj ciklusa

35

2.2.5.3. Priprema DNA fragmenata za sekvencioniranje

Produkt sekvencijske reakcije (15 l) odpipetiran je u posudicu od 1,5 ml u kojoj
je predhodno pomean 2 l Na acetata (3 M, pH 4,6) i 50 l 96% etanola ohlaenog na
-20oC. Rastvor je dobro promean na Vortexu i inkubiran na ledu 10 min. Nakon toga
usledilo je centrifugiranje u trajanju od 25 min na 20800 g. Po centrifugiranju odpipetiran
je supernatant, a talog koji se nalazio uz zid posudice prosuen je na vazduhu. Potom je
talog rastvoren u 15 l rastvora Template Suppression Reagent, dobro je sve promeano
na Vortexu i nekoliko sekundi centrifugirano. Rastvorena DNA je denaturisana 3 min na
95oC, posle toga je rastvor ohlaen na ledu i prenet u posebne posudice za
sekvencioniranje koje su stavljene u automatski sekvenator na utvrivanje redosleda
nukleotida.

2.2.5.4. Sekvencioniranje DNA fragmenata

Sekvencijska reakcija u kojoj se nalazi DNA iji se nukleotidni raspored eli
utvrditi na sekvenatoru, sadri jedan poetni oligonukleotid, smeu nukleotida koji sadre
i dideoksiribonukleozid trifosfate (ddNTP) sa fluorescirajuom molekularnom grupom.
Polimeraza takoe ulazi u sastav reakcije, i njena funkcija je da sintetizuje
komplementarni lanac uzorakoj DNA vezujui iza poetnog obine nukleotide sve dok
se ne ugradi prvi ddNTP. Jednolanani molekuli DNA koji sade (ddNTP) na svome
kraju, putuju kroz elektrino polje i rasporeuju se po duini. Svetlost odreene talasne
duine koju emituje laser pada na fluorescirajue grupe molekula DNA i menja svoju
prvobitnu talasnu duinu, to belei detektor. Poto postoje etiri razliite fluorescirajue
grupe za svaki od etiri molekula ddNTP, moemo na osnovu talasne duine
fluorescirajue svetlosti utvrditi nukleotidni raspored uzorake DNA.
50

Materijal i metode

2.2.6. PROGRAMSKA ANALIZA KONTROLNOG REGIONA MTDNA

Za utvrivanje greaka i polimorfnih mesta na 5`- kraju kontrolnog regiona
mtDNA (561 bp) upotrebljen je program Chromas 2.23 Technelysium Pty. Ltd..
Uporeivanje dobijenih sekvenci sa sekvencama koje postoje u bazi podataka GenBank
uraeno je u programu Clustal_X (Thompson i sar., 1997).
Filogenetska stabla nacrtana su koristei dve vrste metoda za obradu
genetikih podataka. Neighbour-Joining (NJ) spada u nediskretne metode (metode
distanci) koje za oblikovanje filogenetskog stabla koriste matrice parnih distanci.
Parne distance izmeu pojedinih haplotipova izraunate su koristei Kimura-2
parametarsku metodu. Neighbour-Joining (NJ) se drugaije naziva metoda
pridruivanja suseda, koja za formiranje filogenetskog stabla koristi uzastopno
pridruivanje operacionalno taksonomskih jedinica (suseda) u parove, tako da
smanjuje ukupnu duinu grana za svaki nivo grupisanja. Duina grananja se utvruje
po dodavanju pojedinih operacionalno taksonomskih jedinica. Metoda NJ koriena
je iz genetikog programskog paketa MEGA3 (Kumar i sar., 2004) sa potporom
formiranja vorita od 10000 bootstrap ponavljanja i programskog paketa PAUP
(Swofford, 2000) sa 1000 bootstrap ponavljanja.
Maximum parsimony (MP) metoda najvee tedljivosti - spada u grupu
diskretnih metoda (Character State metode) koje formiraju filogenetsko stablo ne
uzimajui u obzir distance izmeu polimorfnih mesta ve ostale promene na
sekvencama tipa supstitucija, insercija i delecija. Kod ove metode primenjen je
heuristiki princip sa TBR (Tree Branch Replications) zamenom grana kako bi se
pronaao put do najkraeg stabla. Drugim reima, Maximum parsimony je
karakter zasnovana metoda koja izvodi konanu sliku filogenetskog stabla
minimizacijom ukupnog broja evolutivnih koraka potrebnih za objanjavanje
dotinog seta podataka. Ova metoda u prvoj fazi formira konsenzus stablo sa
voritima koja se javljaju u najmanje 50% sluajeva (Majority Rule 50% Consensus
Tree), a u drugoj fazi dodaje bootstrap vrednosti nakon 1000 ponavljanja. Metoda
MP koriena je iz programskog paketa PAUP (Swofford, 2000).
Upotrebom statistikog parsimony kriterijuma u programu TCS 1.3 (Clement i
sar., 2000) slikovito su prikazani, u obliku mree, osnovni filogenetski odnosi
analiziranih haplotipova.

51

Materijal i metode

Genetika varijabilnost utvrena je korienjem analize molekularne varijanse

(AMOVA testa) iz programskog paketa ARLEQUIN (Schneider i sar., 2000) na tri
hijerarhijska nivoa: izmeu slivova, izmeu populacija unutar slivova i unitar populacija.
Znaajnost komponenti varijanse i -statistike testirana je viestrukim permutacijama
(1000) originalnog seta podataka.
Da bi se dobila ira filogenetska slika, haplotipovi pronaeni u Srbiji analizirani
su skupa sa nekoliko ve pronaenih haplotipova sa drugih teritorija iz razliitih mtDNA
linija.

52

Rezultati

3. REZULTATI
3.1. ANALIZA KONTROLNOG REGIONA mtDNA UPOTREBOM RFLP
TEHNIKE (Restriction Fragment Length Polimorphism)
Upotrebom RFLP tehnike odnosno restrikcionog enzima Alu I dobijeni su
preliminarni rezultati zastupljenosti osnovnih mtDNA linija potone pastrmke unutar sva
tri sliva na teritoriji Srbije. Restrikcioni enzim Alu I rezao je kontrolni region mtDNA
duine oko 1100 bp na fragmente karakteristine duine za dva razliita restrikciona
profila.
Kontrolni region uzoraka iz crnomorskog sliva restrikcioni enzim Alu I je rezao na
etiri mesta formirajui pet fragmenata duine 464, 311, 252, 37 i 4 bp (Slika 22a), dok je
uzorke iz egejskog i jadranskog sliva isti enzim rezao na tri mesta formirajui etiri
fragmenta duine 563, 464, 37 i 4 bp (Slika 22b). Fragmenti od 4 i 37 bp vrlo su kratki i
ne mogu se uoiti na gelu.

Slika 22. Restrikcija kontrolnog regiona mtDNA sa endonukleazom Alu I. Uzorci sa

lokaliteta crnomorskog sliva oznaeni su sledeim brojevima: 1. Resava, 2.
Godljevaa, 3. Buk, 4. Crni potok, 5. Brevina i 9. Gradac. Uzorak broj 6. Boica,
pripada egejskom slivu, a uzorci 7. Peka Bistrica i 8. Prizrenska Bistrica pripadaju
jadranskom slivu. Poslednja kolona desno na obe slike predstavlja marker od 1 kbp.
a)

b)

53

Rezultati

3.2.

ANALIZA SEKVENCIONIRANJA KONTROLNOG REGIONA

mtDNA
Analiza sekvencioniranja kontrolnog regiona mtDNA uraena je na ukupno 101

uzorku iz sva tri sliva, pri emu je iz crnomorskg sliva sekvencioniran 61 uzorak, a iz
egejskog i jadranskog sliva po 20 uzoraka (Tabela 1). Sekvencioniranjem je utvren
nukleotidni redosled kontrolnog regiona mtDNA u duini od 561 bp, poevi od 5 kraja
do mesta poli T koje se nalazi oko polovine ukupne duine kontrolnog regiona.
Na osnovu dobijenih rezultata sekvencioniranja identifikovano je ukupno 18
polimorfnih mesta (Tabela 10) na osnovu kojih je u sva tri sliva pronaeno 15 razliitih
haplotipova koji pripadaju Da dunavskoj (8 haplotipova), junoj1 (6 haplotipova) i At
atlantskoj filogenetskoj grupi (1 haplotip) (Tabela 9). Od 15 pronaenih haplotipova 6
je novih za nauku, i to 3 dunavska i 3 jadranska (dva iz egejskog i jedan iz jadranskog
sliva). Haplotip Ad+Prz koji je pronaen u Prizrenskoj Bistrici kao autohtoni, zajedno sa
naknadno analiziranim haplotipovima iz Rijeke Crnojevia Ad+RC i iz Neretve Ad+N
formira potpuno novu, do sada nepoznatu liniju, kojoj je dodeljena oznaka Ad+ i ime
farioides. Novo otkrivena linija je geografski ograniena na reke jadranskog sliva jugozapadnog Balkana.
Pronaeni dunavski (Da) i juni jadransko egejski (Ad i Ad+) haplotipovi
pokazuju izrazitu geografsku pravilnost u distribuciji. Da haplotipovi bili su striktno
ogranieni na dunavski sliv, dok su juni haplotipovi bili dominantni u jadransko
egejskom slivu, sa izuzetkom pet jedinki koje su bile pronaene u dunavskom slivu (4
jedinke su pronaene u Jermi i 1 u Vrli, i sve pripadaju haplotipu ADcs1). Genetika
segmentacija primeena je i izmeu junih haplotipova. Prostorni raspored 5 od 6
pronaenih haplotipova bio je striktno povezan sa jadranskim ili egejskim slivom, samo
je haplotip Ad+Prz bio ravnomerno rasporeen u oba sliva (Tabela 9).
Radi kompletnije i preciznije slike o evolutivnoj istoriji 15 pronaenih
haplotipova potone pastrmke na teritoriji Srbije, analizirano je jo 8 haplotipova, pre
svega iz linija koje nisu autohtone za istraivano podruje (At, Ma, Me po dva haplotipa
za svaku liniju), kao i dva Ad+ haplotipa (Crna Gora i Bosna i Hercegovina) (Tabela 13).

Juna grupa obuhvata haplotipove 1Ad i novo opisane 2Ad+ linije (1, 2 pronaeni su na analiziranom
podruju), kao i haplotpove koji su naknadno ukljueni u analizu iz Ma i Me linije.

54

Rezultati

Tabela 9. Prikaz pronaenih haplotipova po lokalitetima i njihova frekvenca. Haplotipovi koji su obeleeni zvezdicom (*) pronaeni su po prvi put, dok haplotip
obeleen znakom + pripada novo opisanoj Ad+ (farioides) liniji.
Dunavski haplotipovi
Juni haplotipovi (Ad i Ad+)
Atlantski haplotip
Lokaliteti
N
Da1 Da2 Da23b Da*Vl Da*D Da22 Da-s6 Da*Vr ADcs1 ADcs11 Ad*Pe Ad*Ti Ad*Bo Ad+Prz

Dunavski sliv
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.

Zmajevac
Gradac
Godljevaa
Crni potok
Trudovaka reka
Bresnika reka
Brevina
Joanica
Prolomska reka
Reka
Vratna
Resava
Buk
Radovanjska reka
Golema reka
Studenaka reka
Dojkinaka reka
Rosomaka reka
Jerma
Vlasina
Depska reka
Vrla
Jelanika reka
% hapl. unutar sliva

Egejski sliv
24.
25.
26.
27.
28.
29.
30.
31.

Dejanov potok
Lisina
Boica
Ljubata
Brankovaka reka
Tripunica
Tisova reka
erenaka reka
% hapl. unutar sliva

Jadranski sliv
32.
33.
34.
35.

61
3
3
2
2
3
3
3
3
3
3
2
2
2
3
3
3
2
3
4
2
1
3
3

1
1
2
2
3
3
3
3
3
2
2
1
2

2
1

1
2
1
1

3
3
2
2

1
4
2
1

3
59

20
3
2
2
2
2
5
2
2

1
1

2
1
2
2

1
5
2
2
20

15
20
6
8
3
3

Prizrenska Bistrica
Peka Bistrica
Bogska reka
Alagina reka
% hapl. unutar sliva
Ukupno
101
% hapl. u ukupnom uzorku

At1

35

25

36
35

5
5

5
5

2
2

1
1

1
1

3
3

2
2

8
8

4
3
3
50
10
10

4
20
4
4

4
4

7
7

30
11
11

2
2

55

Rezultati

Iz prethodne tabele moe se videti da je sa 35 lokaliteta iz sva tri sliva

identifikovano ukupno 15 haplotipova. Na 23 lokaliteta crnomorskog sliva pronaeno je
10 haplotipova od kojih je 8 autohtono za crnomorski sliv. Od tih 8, tri su nova za nauku:
Da*Vl (Vlasina), Da*D (Depska) i Da*Vr (Vrla)), pet je bilo ve poznato od ranije
Da1, Da2, Da-s6, Da23b i Da22, a dva pronaena haplotipa ADcs1 (jadranski) i At1
(atlantski) nisu autohtona za ovo slivno podruje.

Slika 23. Brojana i procentualna zastupljenost haplotipova crnomorskog sliva.

5, 8%

Da1
Da2
Da*Vr
Da*Vl
Da*D

5, 8%
3, 5%

1, 2%

1, 2%
1, 2%
2, 3%
2, 3%
5, 8%

36, 59%

Da22
Da-s6
Da23b
ADcs1
At1

Brojano i procentualno najzastupljeniji haplotip crnomorskog sliva je Da1, koji

je identifikovan na 16 od 23 analizirana lokaliteta i predstavlja 59% zastupljenosti svih
pronaenih dunavskih haplotipova. Posle Da1 haplotipa, sa po 8% u ukupnoj
zastupljenosti uestvuju haplotipovi Da2 (pronaen na 4 lokaliteta), Da23b (pronaen na
3 lokaliteta) i ADcs1 (pronaen na 2 lokaliteta). Sa 5% zastupljen je haplotip Da-s6
(pronaen na 1 lokalitetu), sa po 3% haplotipovi Da23b i Da*Vl (pronaeni na po 1
lokalitetu). Sa po 2% zastupljeni su haplotipovi Da*D, Da22 i At1 (svaki je pronaen na
posebnom lokalitetu).

56

Rezultati

U egejskom slivu, na 8 analiziranih lokaliteta pronaeno je 5 haplotipova od kojih

su dva: Ad*Bo (sliv Boice) i Ad*Ti (Tisova i erenaka reka) nova za nauku, dok su
haplotipovi ADcs1, Ad+Prz, At1poznati od ranije.

Slika 24. Brojana i procentualna zastupljenost haplotipova egejskog sliva.

1, 5%

3, 15%

7, 35%
5, 25%
4, 20%

ADcs1
Ad+Prz
Ad*Ti
Ad*Bo
At1

Brojano i procentualno najzastupljeniji haplotip egejskog sliva je Ad*Bo, koji je

idetifikovan na 4 od 5 analiziranih lokaliteta u slivu reke Dragovitice i predstavlja 35%
zastupljenosti svih haplotipova pronaenih na ovom slivnom podruju. U slivu iste reke
sa 15% zastupljen je haplotip ADcs1 (pronaen na 3 lokaliteta) i haplotip At1 sa 5%
(pronaen na 1 lokalitetu). U slivu reke Vardar koja pripada istom slivnom podruju
obraene su leve i desne pritoke. U levoj pritoci pronaen je haplotip Ad+Prz (pronaen
na jednom lokalitetu - Pinja), koji predstavlja 25% ukupne zastupljenosti haplotipova
ovog sliva, a od desnih pritoka obraena su dva lokaliteta (Tisova i erenaka reka) na
kojima je pronaen haplotip Ad*Ti koji uestvuje sa 20% u ukupnoj zastupljenosti.

U jadranskom slivu na 4 analizirana lokaliteta pronaena su 3 haplotipa, od kojih

je jedan novi za nauku Ad*Pe (Peka Bistrica), a dva su ve poznata od ranije Ad+Prz i
ADcs11.
Slika 25. Brojana i procentualna zastupljenost haplotipova jadranskog sliva.
4, 20%
ADcs11
Ad+Prz
10, 50%

Ad*Pe

6, 30%

Brojano i procentualno najzastupljeniji haplotip jadranskog sliva je ADcs11, koji

je identifikovan na sva 3 obraena lokaliteta u slivu Peke Bistrice i zastupljen je sa 50%.
Novi haplotip Ad*Pe koji je pronaen samo u Pekoj Bistrici zastupljen je sa 20%, a

57

Rezultati

haplotip Ad+Prz koji je pronaen u Prizrenskoj Bistrici sa 30% u ukupnom broju svih
haplotipova na slivnom podruju.

Slika 26. Brojana i procentualna zastupljenost svih pronaenih haplotipova na

analiziranom podruju.
Da1
Da2

2, 2%

Da23b

4, 4%

Da*Vl
Da*D

7, 7%
4, 4%

36, 35%

Da22
Da-s6
Da*Vr

11, 11%

ADcs1
10, 10%

5, 5%
8, 8%

5, 5%

2, 2%
3, 3%

2, 2%
1, 1%

ADcs11
Ad+Prz
Ad*Ti
Ad*Bo
Ad*Pe
At1

1, 1%

Procentualne vrednosti zastupljenosti haplotipova u ukupnom uzorku uglavnom se

slau sa brojanim vrednostima zbog broja analiziranih jedinki (101 jedinka). Po
brojnosti, u ukupnom uzorku dominira haplotip Da1 (36 jedinki), a prate ga Ad+Prz (11
jedinki) i ADcs11 (10 jedinki), ADcs1 (8 jedinki), Ad*Bo (7 jedinki), dok su ostali
haplotipovi zastupljeni sa pet i manje jedinki.

58

Rezultati

Slika 27. Sekvenca 5 kraja kontrolnog regiona mtDNA (561bp), najbrojnijeg haplotipa Da1 na analiziranom podruju. Broj i zvezdica (*) iznad
sekvence pokazuju varijabilna nukleotidna mesta izmeu analiziranih haplotipova (pronaenih i naknadno ukljuenih) iz svih pet glavnih linija
(Bernatchez i sar., 1992).

2
26
61
80
*
*
*
*
ACTTTTCAGC TATGTACAAT AACAAATGTT GTACCTTGCT AACCCAATGT TATACTACAT CTATGTATAA TATTACATAT

80

113
126
146
*
*
*
TATGTATTTA CCCATATATA TAATATAGCA TG-TGAGTAG TACATCATAT GTATTATCAA CATTAGTGAA TTTAACCCCT

160

178
196
228
235 236
*
*
*
**
CATACATCAG CACTAACTCA AGGTTTACAT AAAGCAAAAC ACGTGATAAT AACCAACTAA GTTGTCTTAA CCCGAGTAAT

240

243
262 263
*
**
TGTTATATCA ATAAAACTCC AGCTAACACG GGCTCCGTCT TTACCCACCA ACTTTCAGCA TCAGTCCTGC TTAATGTAGT

320

387 389 390

* **
AAGAACCGAC CAACGATATA TCAGTAGGCA TACTCTTATT GATGGTCAGG GACAGATATC GTATTAGGTC GCATCTCGTG

400

403
*
AATTATTCCT GGCATTTGGT TCCTATATCA AGGGCTATCC TTAAGAAACC ACCCCCTGAA AGCCGAATGT AAAGCATCTG

480

484
530
542 543 548
*
*
**
*
GTTAATGGTG TCAATCTTAT TGCCCGTTAC CCACCAAGCC GGGCGTTCTC TTATATGCAT AACGTTCTCT TTTTTTTTTT

560

TT

59

Rezultati

Tabela 10. Polimorfna mesta na 5 kraju kontrolnog regiona mtDNA za 15 haplotipova

pronaenih na teritoriji Srbije. Polimorfna mesta analiziranih haplotipova predstavljena su
u odnosu na haplotip At1, gde crtica ( - ) predstavlja ponovljeni nukleotid iz pvog reda, a
kosa crta ( / ) deleciju.
Haplotipovi
At1
Da2
Da23b
Da*Vl
Da22
Da1
Da-s6
Da*D
Da*Vr
ADcs1
ADcs11
Ad*Pe
Ad*Ti
Ad*Bo
Ad+Prz

2
T
C
C
C
C
C
C
C
C
-

Polimorfna mesta
26 61 80 126 146 228 235 236 262 387 389 390 403 530 542 543 548
T C T C
G
T
A
T
G
G
C
T
T
T
G
G
C
A G
G
T
C
C
A
C
T
A A
G
G
T
C
C
A
C
T
A G
G
T
C
A
C
T
A T
G
T
C
C
A
C
T
A G
T
C
C
A
C
T
G G
T
C
C
A
C
T
A T G
T
C
C
A G
G
T
C
C C
T
C
C
C - C
C
T
C
C
C C
A
T
C
C
C C
T
C
C
C
C
T
C
C
C T
T
T
C
C
-

Kod mutacija haplotipova pronaenih u Srbiji tranzicije su zabeleene u 12

sluajeva (polimorfna mesta obeleena crnom bojom), transverzije u 4 (polimorfna mesta
obeleena crvenom bojom), a na 2 polimorfna mesta (obeleena plavom bojom), zbog
specifinih mutacija na obeleenim pozicijama, a karakteristinih za pojedine haplotipove,
moe se rei da postoji kombinacija tranzicija i transverzija za dato mesto. Haplotip Das6 ima tranziciju na poziciji broj 26, u odnosu na sve ostale dunavske haplotipove (AG).
Na istoj poziciji postoji transverzija izmeu dunavskih i ostalih haplotipova (At i junih).
Na poziciji broj 235 postoji oigledna tranzicija izmeu prva tri dunavska (Da2, Da23b i
Da*Vl) i svih ostalih haplotipova (GA), osim u sluaju haplotipa Da22 koji ima
transverziju na toj poziciji u odnosu na sve druge haplotipove (Tabela 10).
U Da liniji pronaena su tri nova haplotipa (Da*Vl, Da*D and Da*Vr), koji se
karakteriu mutacionim dogaajima na sledeim pozicijama: Da*Vl 390 (T), haplotip
Da*D 61 (T), 530 (T), 542 (G), i 548 (C), haplotip Da*Vr 228 (G), i 543 (G), dok su
polimorfizmi na pozicijama 530, 542, i 548 isti kao i kod haplotipa Da*D.
U Ad liniji prvi put su opisana tri haplotipa Ad*Bo, Ad*Pe i Ad*Ti koja se
karakteriu mutacionim dogaajima na sledeim pozicijama: Ad*Bo 26 (T), Ad*Pe 387
(A) i Ad*Ti 543 (C) (Tabela 10).

60

Rezultati

Srodniki

odnosi

izmeu

pojedinih

1,05
1,05
1,23
1,23
1,23
1,05
1,23

ADcs1
10
11
11
10
9
9
7
6
5

0,88
1,05
1,05
1,05
0,70
1,05

parova

0,18
0,18
0,18
0,18
0,35

11
12
12
11
10
10
8
7
6
1

11
12
12
11
10
10
8
7
6
1
2

9
10
10
9
8
8
6
7
6
1
2
2

0,35
0,35
0,35
0,53

haplotipova

0,35
0,35
0,53

0,35
0,53

odreivani

Ad+Prz

0,53
1,23
1,23
1,41
1,41
1,05
1,23
1,41

10
11
9
10
9
9
7
6

Ad*Bo

0,88
1,05
1,59
1,59
1,76
1,76
1,41
1,59
1,76

At1

6
7
7
6
5
6
3

Ad*Ti

0,18
0,70
0,88
1,59
1,59
1,76
1,76
1,41
1,59
1,76

5
6
6
5
4
5

Ad*Pe

0,18
0,35
0,88
1,05
1,76
1,76
1,94
1,94
1,59
1,76
1,94

2
3
3
2
1

ADcs11

1
2
2
1

Da*Vr

0,35
0,35
0,53
1,05
1,23
1,59
1,94
2,12
2,12
1,76
1,94
2,12

1
2
2

Da*D

0,35
0,35
0,35
0,53
1,05
1,23
1,94
1,94
2,12
2,12
1,76
1,94
2,12

Da1

1
2

Da22

Da-s6

0,18
0,18
0,18
0,18
0,35
0,88
1,05
1,76
1,76
1,94
1,94
1,59
1,76
1,94

Da*Vl

Da2
Da23b
Da*Vl
Da22
Da1
Da-s6
Da*D
Da*Vr
At1
ADcs1
ADcs11
Ad*Pe
Ad*Ti
Ad*Bo
Ad+Prz

Da23b

Haplotipovi

Da2

Tabela 11. Procentualne vrednosti divergencija izmeu parova haplotipova (ispod

dijagonale), i broj polimorfnih mesta izmeu njih na analiziranom fragmentu kontrolnog
regiona mtDNA(iznad dijagonale).

10
11
11
10
9
9
7
6
4
1
2
2
2

11
12
12
11
10
10
8
7
6
2
3
3
3
3

0,53

su

uporeivanjem haplotipova putem dvoparametarskog Kimura modela sa odnosom

tranzicije/transverzije = 2. Procentualne vrednosti distanci za haplotipove pronaene u
Srbiji kreu se od 0,18% do 2,12% (X= 1.2

SD

= 0.68 ). to se tie razlika u

polimorfnim mestima, haplotipovi se meu sobom razlikuju za od 1 do 12 supstitucija.

Genetika divergencija unutar Da linije je znatno izraenija i za oko tri puta vea (0,6%
od unutar grupne srednje genetike distance) u poreenju sa divergencijom unutar
june grupe linija (Ad i Ad+).
Tabela 12. Rezultati AMOVA testa.
Izvori
varijabilnosti
Izmeu slivova
Izmeu populacija
unutar slivova
Unutar populacija
Ukupno

Sume
kvadrata
165.779

Komponente
varijanse
2.80100

Procenat
varijabilnosti
68.80

0.72965 (sc)

32

93.851

0.92690

22.77

0.91565 (st)

66
100

22.667
282.297

0.34343
4.07133

8.43
100

0.68798 (ct)

df

- statistika

Vrednosti statistike AMOVA testa pokazuju da je genetika divergencija

povezana sa geografskim rasporedom odnosno hidrolokim paternom (68.80% od ukupne
varijabilnosti izmeu slivova, CT = 0.68798, p < 0.001). Rezultati ukazuju da je visok
nivo populacione strukturiranosti ( ST = 0. 91565, p < 0.001) u ukupnom uzorku (sve
61

Rezultati

lokalne populacije) posledica velike razliitosti haplotipova izmeu populacija unutar

razliitih slivova. Svaka lokalna populacija predstavljena je najee sa jednim ili retko sa
dva ili tri haplotipa, to je rezultiralo visokim vrednostima za oba ST i SC statistika
parametra ( SC = 0.72965, p < 0.001).

Utvrivanje stepena srodnosti izmeu pronaenih haplotipova na teritoriji Srbije

predstavljeno je filogenetskim stablom koje je uraeno po metodi "Neighbour-Joining"
(NJ), koja spada u metode distanci. Filogenetsko stablo napravljeno je i po metodi
"Minimum evolution" (ME), ali se ono nije bitno razlikovalo od stabla napravljenog
predhodnom (NJ) metodom.

Slika 28. Filogenetsko stablo haplotipova pronaenih na teritoriji Srbije, uraeno na

osnovu sekvenci 5' kraja kontrolnog regiona mtDNA metodom "Neighbour-Joining" (NJ)
u programu "MEGA 3". Brojevi uz vorita predstavljaju procentualne vrednosti
ponavljanja grananja u 10000 ponavljanja. Kao "outgroup" ukljuene su dve vrste Salmo
ohridanus i Salmo salar.
Na osnovu dobijenog stabla evidentno je da su dunavski i juni (Ad i Ad+)
egejski i jadranski haplotipovi monofiletske grupe, a da se izmeu njih nalazi At1
haplotip koji pripada atlantskoj liniji.

62

Rezultati

3.2.1. UPOREIVANJE SEKVENCI KONTROLNOG REGIONA mtDNA PRONAENIH

HAPLOTIPOVA
NA
TERITORIJI
SRBIJE SA VE POZNATIM
HAPLOTIPOVIMA POTONE PASTRMKE IZ SVIH FILOGENETSKIH LINIJA

Da bi se dobila kompletnija slika filogenetskih odnosa, u dalju analizu, osim

haplotipova pronaenih u Srbiji, ukljueno je jo osam haplotipova iz etiri filogenetske
linije: atlantske, mediteranske, marmoratus i farioides (Ad+). Iz dunavske linije nisu
ukljueni dodatni haplotipovi jer je pronaen veliki broj razliitih haplotipova na teritoriji
Srbije.
Iz atlantske linije analizirana su jo dva haplotipa iz Austrije ije su sekvence za
kontrolni region mtDNA preuzete iz Banke gena: At-11a (AY185 578) i At-10 (AY185
577). Iz farioides linije analizirana su jo dva haplotipa ije sekvence nisu do sada
objavljene u Banci gena (Ad+N Neretva i Ad+RC-Rijeka Crnojevia; usmeno
saoptenje Ale Snoj). Iz mediteranske linije analizirana su dva haplotipa ije su sekvence
zavedene u Banci gena: MEcs1 (AY 836350) i MEcs7 (AY 836356) (panija). Iz
marmoratus linije analizirana su dva haplotipa iz Slovenije: MAcs1 (AY 836365) i Ma-s2
ija cela sekvenca jo nije objavljena (usmeno saoptenje Ale Snoj).
Kao "outgroup" analizirane su dve vrste ije su sekvence zavedene u Banci gena
Salmo ohridanus (AY260 512) i Salmo salar (U12143).

63

Rezultati

Tabela 13. Polimorfna mesta na 5 kraju kontrolnog regiona mtDNA za 15 pronaenih haplotipova na teritoriji Srbije (levo ravnanje), kojima je
prikljueno jo 8 haplotipova iz atlantske, farioides, marmoratus i mediteranske linije (desno ravnanje). Polimorfna mesta analiziranih haplotipova
predstavljena su u odnosu na haplotip At1, gde crtica ( - ) predstavlja ponovljeni nukleotid iz pvog reda a kosa crta ( / ) deleciju. Nomenklatura
haplotipova data je po (Bernatchez, 2001), (Duftner i sar., 2003), (Cortey i sar., 2004) i (Razpet i sar., u tampi).

Imena haplotipova
u Srbiji

van Srbije

At1
At11a
At10
Da2
Da23b
Da*Vl
Da22
Da1
Da-s6
Da*D
Da*Vr
ADcs1
ADcs11
Ad*Pe
Ad*Ti
Ad*Bo
Ad+Prz
Ad+N
Ad+RC
MAcs1
Ma-s2
MEcs1
MEcs7
64

2
T
C
C
C
C
C
C
C
C
-

26
T
A
A
A
A
A
G
A
A
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C

61
C
T
-

80 113 126
T /
C
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
/
C /
/
/
/
/
T
/
T
/
T
- A
- A
/
/
-

Polimorfna mesta
146 178 196 228 235 236 243 262 263 387 389
G T A T A T T G C G C
C
A
G G
T
A
G G
T
G G
T
T G
T
G
T
G
T
G
T
G
G
T
C
T
C
T
C
A T
C
T
C
T
T
T
C T
T
T
T
A
T
A T
T
A
C
T
A
C
T

390
T
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C

403 484 530

T A T
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C
C T
-

542
G
A
A
A
A
A
A
-

543 548
G C
C T
C T
C T
C T
C T
C T
C
C
-

Rezultati

U prethodnoj tabeli uporeena su polimorfna mesta na 5 kraju kontrolnog regiona

mtDNA haplotipova pronaenih u Srbiji sa jo osam haplotipova koji pripadaju
atlantskoj, farioides, mediteranskoj i marmoratus liniji, a nisu pronaeni na analiziranom
podruju. Iz tabele se moe videti da haplotipovi svake linije poseduju nukleotidne
sinapomorfizme na odreenim pozicijama.
Analizirani haplotipovi atlantske linije poseduju dva sinapomorfizma na
pozicijama 389 (C) i 390 (T).
Haplotipovi dunavske linije poseduju vei broj sinapomorfizama i to na
pozicijama: 2 (C), 26 (A) sa izuzetkom Da-s6 koji poseduje tranziciju (AG), pozicija
236 (G), pozicija 530 (C) sa izuzecima Da*D i Da*Vr koji poseduju tranziciju (CT),
pozicija 542 (A) sa izuzecima Da*D i Da*Vr koji poseduju tranziciju (AG), pozicija
543 (C) sa izuzetkom Da*Vr koji poseduje transverziju (CG) i pozicija 548 (T) sa
izuzecima Da*D i Da*Vr koji poseduju tranziciju (TC). Poslednja etiri polimorfizma
kod haplotipa Da*D i Da*Vr zajednika su za najvei broj haplotipova koji pripadaju
drugim linijama (At, Ad, Ad+ Ma i Me) (Tabela 13).
Haplotipovi Ad i Ad+ linije poseduju takve sinapomorfizme da se mogu jasno
razlikovati. Zajedniki sinapomorfizam za najvei broj haplotipova obe grupe je prisustvo
(C) na poziciji broj 26, a to su svi prikazani haplotipovi izuzev Ad*Bo i Ad+RC koji na
istoj poziciji imaju tranziciju (CT). Sinapomorfizam bitan za prvu grupu (Ad) je na
poziciji 262 (C). U drugu grupu (Ad+) spadaju haplotipovi koji na poziciji 126 i 262
imaju (T), a to su Ad+Priz, Ad+N i Ad+RC.
Haplotipovi linije marmoratus (Ma) poseduju sinapomorfizam koji se ogleda u
prisustvu insercije na poziciji 113 (A) i prisustvu (A) na poziciji 262.
Haplotipovi mediteranske (Me) linije poseduju sinapomorfizme na pozicijama 146
(A) i 196 (C).
Haplotipovi iz Ad+ grupe, i iz Ma i Me linije pokazuju po dva interkladna
sinapomorfizma po kojima se razlikuju, to ukazuje na slinu dubinu divergencije ovih
klada (Tabela 13).

65

Rezultati

Slika 29. Filogenetsko stablo haplotipova pronaenih na teritoriji Srbije uz dodatak 8

haplotipova iz atlantske, farioides, marmoratus i mediteranske linije, sa dva "outgroup"
haplotipa Salmo ohridanus i Salmo salar, uraeno na osnovu sekvenci 5' kraja kontrolnog
regiona mtDNA metodom "Neighbour-Joining" (NJ) u programu "MEGA 3". Brojevi uz
vorita predstavljaju procentualne vrednosti ponavljanja grananja u 10000 ponavljanja.

Na osnovu dobijenog stabla evidentno je da su haplotipovi grupisani u ve

poznate linije (dunavsku, atlantsku, mediteransku, marmoratus i jadransku) i novu Ad+
(farioides) liniju, pri emu su haplotipovi Da i At linije posebno grupisani u odnosu na
ostale juno evropske haplotipove (Me, Ma, Ad i Ad+). U okviru Ad linije grupisani
su sledei haplotipovi: Ad*Bo, Ad*Pe, Ad*Ti, ADcs1 i Adcs11, dok Ad+ grupu ine tri
haplotipa: Ad+Prz, Ad+N i Ad+RC.

66

Rezultati

Slika 30. Filogenetsko stablo haplotipova pronaenih na teritoriji Srbije uz dodatak 8

haplotipova iz atlantske, farioides, marmoratus i mediteranske linije, sa dva "outgroup"
haplotipa Salmo ohridanus i Salmo salar. Stablo je uraeno u programu "PAUP 4" na
osnovu sekvenci 5' kraja kontrolnog regiona mtDNA metodom "Maximum parsimony
(MP) Majority role consensus 50%". Brojevi uz vorita predstavljaju procentualne
vrednosti ("bootstrap") ponavljanja grananja u 1000 ponavljanja. Vrednosti iznad grana
date su za "MP Majority role consensus 50%", prva vrednost ispod grana predstavlja MP
"bootstrap" i druga vrednost ispod grana predstavlja NJ "bootstrap".

67

Rezultati

Stablo koje je dobijeno metodom "MP Majority rule consensus 50%", vrlo je
slino stablima koja su dobijena korienjem metoda MP i NJ u programu "PAUP 4"
zato je upotrebljeno jedno stablo da se prikau rezultati za sve tri metode. Dobijeno
stablo, prema poloaju haplotipova i rasporedu u filogenetske linije, veoma je slino
stablu dobijenom u programu "MEGA 3" metodom "Neighbour-Joining" (NJ) (slika 29).
Konsensus stablo takoe prikazuje jasno razdvajanje dve glavne klade (Da i At klada plus
juno evropska klada). Ukljuivanjem dva "outgroup" haplotipa Salmo ohridanus i
Salmo salar omogueno je utvrivanje statistike znaajnosti prvog grananja koje se
pokazalo kao vrlo znaajno. Unutranja topologija u okviru dve glavne grupe (Da i At
plus juno evropska) bila je podrana neto niim "bootstrap" vrednostima, to
posebno vai za haplotip Ad*Bo, koji na ovom stablu zauzima ancestralni poloaj u
odnosu na ostale juno evropske haplotipove, ali bez podrke za MP analizu i sa
niskom "bootstrap"vrednou za NJ analizu. Grupisanje u okviru juno evropske
grupe haplotipova u Ad, Ma i Me i dopunsku Ad+ grupu (Ad+Prz, Ad+N i Ad+RC) isto
je kao i pri NJ analizi u programu "MEGA 3" (Slika, 29). Haplotipovi Da*D i Da*Vr
zauzimaju na svim filogenetskim stablima bazalni poloaj unutar Da linije, to je i
statistiki podrano.

68

Rezultati

Slika 31. Kladogram (mrea) haplotipova pronaenih na

lokalitetima sva tri sliva na teritoriji Srbije, uz dodatak
haplotipova koji su naknadno ukljueni u analizu (crveni
krugovi iste veliine). Veliina krugova haplotipova
pronaenih

na

teritoriji

Srbije

odgovara

njihovoj

frekvenci, a dvobojnost oznaava da je haplotip pronaen

na dva slivna podruja. Haplotipovi pronaeni u
dunavskom slivu oznaeni su razliitim nijansama zelene
boje, u egejskom nijansama ute i u jadranskom razliitim
nijansama plave boje. Svaka linija koja uestvuje u
povezivanju haplotipova predstavlja jedan mutacioni
korak po algoritmu programa TCS, a crni krugovi
predstavljaju teoretski nedostajue haplotipove.

69

Rezultati

Na osnovu kladograma (mree) haplotipova (Slika 31) uoava se grupisanje

haplotipova u odgovarajue linije. Preko broja algoritamskih mutacionih koraka (spojnih
linija) mogue je utvrditi taan broj polimorfizama (mutacija) izmeu haplotipova koji
pripadaju istoj liniji.
Na osnovu kladograma mogu se utvrditi genealoki odnosi izmeu haplotipova.
Posmatranjem kladograma u celini, centralnu poziciju zauzima haplotip Da*Vr koji je
priblino podjednako udaljen od Da ( 5 mutacionih koraka), At ( 5 mutacionih koraka)i
june klade ( 6 mutacionih koraka). Unutar Da klade centralnu poziciju zauzima
haplotip Da1 koji se od hapotipova Da-s6, Da22 i Da2 razlikuje za jedan mutacioni korak,
dok se od haplotipova Da23b i Da*Vl razlikuje za dva mutaciona koraka. Najudaljeniji
haplotipovi u okviru Da linije su Da*D i Da*Vr koji se razlikuju od centralnog haplotipa
za 4 odnosno 5 mutacionih koraka. Unutar linija koje pripadaju junoj kladi (Ad, Ad+,
Ma i Me) haplotip ADcs1 zauzima centralno mesto. Ostali Ad haplotipovi razlikuju se od
centralnog ADcs1 haplotipa za jedan mutacioni korak, dok se haplotipovi iz Ma, Me i
Ad+Prz linija razlikuju od centralnog za 2 mutaciona koraka.

Na osnovu rezultata dobijenih analizama iskljuivo na haplotipovima koji su

pronaeni na teritoriji Srbije (Slike 22b i 28) nije se moglo uoiti jasno razdvajanje unutar
jadranske linije. Meutim, dopunskim ukljuivanjem u filogenetsku analizu haplotipova
Ad+N i Ad+RC, koji su sa haplotipom Ad+Prz formirali na filogenetskim stablima novu
grupu, statistiki visoko znaajnu (Slika 29 i 30), kao i posebnu grupu na kladogramu
haplotipova (Slika 31), omoguen je uvid u razdvajanje prvobitne Ad linije i novo
otkrivene Ad+ (farioides) linije.

70

Diskusija

4. DISKUSIJA
Bernatchez i sar. (1992) smatraju da, bez obzira na izuzetno veliki broj rezultata
koji su dobijeni u poslednjih 20 godina, za rasvetljavanje filogeografske strukture
populacija potone pastrmke jo uvek nedostaju rezultati sa vrlo znaajnih geografskih
podruja kao to su severna Afrika i istona Evropa. Kottelat (1997) naglaava da je
veliki problem u reavanju taksonomije pastrmskih populacija Balkanskog poluostrva
upravo nedostatak informacija sa podruja republika bive Jugoslavije. Poseban znaaj u
izuavanju balkanskih pastrmskih populacija je upravo u tome to se smatra da je
Balkansko poluostrvo, pored Apeninskog i Iberijskog, bilo refugijalni centar, a samim tim
i centar diverziteta za vreme glacijacija (Hewitt, 1996; 1999).
U najblioj okolini Srbije samo na teritoriji Austrije, Slovenije i Grke utvrena je
genetika diferenciranost pastrmskh populacija (Duftner i sar., 2003; Snoj i sar., 2004;
Apostolidis i sar., 1996; 1996a; 1997). Poslednjih godina sakupljan je materijal iz Bosne i
Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore, ali rezultati jo nisu objavljeni.
Ako se uporede rezultati istraivanja sa pomenutih teritorija, kao i rezultati koje je
objavio Bernatchez (1992), sa rezultatima koji su dobijeni na teritoriji Srbije (101
jedinka/15 haplotipova), uoava se vrlo slian diverzitet haplotipova. Bernatchez i sar.
(1992) pronali su, analizom 310 bp kontrolnog regiona mtDNA, 12 haplotipova na 154
analizirane jedinke iz 24 populacije zapadne Evrope. Duftner i sar. (2003) su na teritoriji
Austrije opisali 16 haplotipova iz uzorka od 123 jedinke sa 20 lokaliteta (crnomorski
sliv), analizom kompletnog kontrolnog regiona mtDNA, gde 7 haplotipova pripada
atlantskoj liniji, iju autohtonost na analiziranom podruju tek treba utvrditi. Apostolidis i
sar. (1997) su za teritoriju Grke opisali 10 haplotipova iz uzorka od 76 jedinki sa 12
lokaliteta (egejski, jonski i jadranski sliv), analizom kontrolnog regiona mtDNA u duini
od 310 bp. Snoj i sar. (2004) su na teritoriji Slovenije opisali 12 haplotipova iz uzorka od
364 jedinke sa 20 lokaliteta (crnomorski i jadranski sliv), analizom kontrolnog regiona
mtDNA u duini od 420 bp.
Analizom celog kontrolnog regiona mtDNA i obradom veeg broja uzoraka sa
lokaliteta na teritoriji Kosova i Metohije (razvoe slivova), verovatno bi genetiki
diverzitet pastrmskih populacija na teritoriji Srbije bio vei od prikazanog.

71

Diskusija

4.1.

ANALIZA KONTROLNOG REGIONA mtDNA

Na osnovu rezultata RFLP tehnike, korienjem restrikcionog enzima Alu I

dobijena je prva informacija o zastupljenosti mtDNA linija potone pastrmke na

analiziranom podruju. Upotrebom enzima Alu I dobijene su dve razliite duine
fragmenata, koje su odgovarale haplotipovima Da i Ad linije. Da haplotipovi pronaeni
su na analiziranim lokalitetima crnomorskog sliva, dok su Ad haplotipovi pronaeni na
lokalitetima jadranskog i egejskog sliva. Ranija istraivanja su pokazala da su u egejskom
slivu najzastupljeniji haplotipovi Ad linije (Apostolidis i sar., 1996a; 1997). Enzim Alu I
ne moe razdvojiti haplotipove Da i At, kao ni Ad i novo opisane Ad+ (farioides) linije,
jer imaju potpuno ista restrikciona mesta.
Sekvenciranjem dela kontrolnog regiona mtDNA dobijen je precizan pregled (koji
restrikciona analiza nije mogla pruiti) pronaenih haplotipova na analiziranom podruju,
koji je omoguio detekciju genetikog diverziteta potone pastrmke u okviru tri ve
poznate mtDNA linije (Da, Ad i At) kao i etvrte nove Ad+, koje naseljavaju gornje
tokove reka odreenih slivova na teritoriji Srbije. Haplotipovi Da, i junih linija su
generalno autohtoni za lokalitete crnomorskog odnosno jadranskog i egejskog sliva, dok
je At haplotip alohtonog porekla za analizirano podruje.
Ako se uporede rezultati istraivanja iz crnomorskog sliva na teritoriji Srbije sa
dobijenim rezultatima iz uzvodnog dela istog sliva (Slovenija i Austrija) uoava se da je
diverzitet haplotipova veoma slian. U crnomorskom slivu Srbije pronaeno je 8
haplotipova naspram 7 Da haplotipova iz Slovenije (Snoj i sar., 2004) i 8 Da haplotipova
iz Austrije (od 5' kraja do poli T bloka kontrolnog regiona mtDNA) (Duftner i sar., 2003).
Najuestaliji haplotip u okviru sva tri analizirana podruja je Da1. Od zajednikih
haplotipova koji se sreu u Srbiji i u uzvodnim delovima crnomorskog sliva, osim
haplotipa Da1 pronaeni su Da2, Da22, Da23b haplotipovi sa vrlo slinim uestalostima
u okviru analiziranih podruja. Haplotipovi Da22 i Da23b su vrlo retki i svaki je, osim u
Srbiji, pronaen na malom broju lokaliteta (Da22 u Sloveniji i u Austriji (na po 2
lokaliteta), Da23b u Austriji (1 lokalitet/1 primerak)). Haplotip Da22 je jedini u Da liniji
koji na poziciji 235 poseduje transverziju GT, dok haplotip Da23b poseduje tranziciju
GA na poziciji 146, to je karakteristika najveeg broja mediteranskih i vrlo malog
broja atlantskih haplotipova. Da23b haplotip pronaen je na tri lokaliteta u Istonoj Srbiji

72

Diskusija

(Reka, Vratna i Radovanjska reka - pritoka Timoka), a to su reke koje imaju neposrednu
komunikaciju sa Dunavom. Isti haplotip pronaen je u Austriji na lokalitetu Lohnbach
koji je takoe u neposrednoj vezi sa Dunavom.
Od haplotipova koji su pronaeni nizvodno i istonije (basen Crnog mora,
Kaspijskog i Aralskog jezera), sa visokom uestalou se takoe javlja haplotip Da1,
neto ree Da2, i Da-s6 (jedini Da haplotip koji na poziciji 26 poseduje tranziciju AG).
Da-s6 haplotip je veoma redak i pripada posebnim ekofenotipskim formama iz jezera
Sevan (Jermenija, sliv - Kaspijskog jezera), prepoznatim kao posebna vrsta Salmo
ischchan. Behnke (1986) je dao hipotezu da se radi o pastrmci izvedenoj od primitivnog
pretka svih ostalih populacija potone pastrmke. Bernatchez i Osinov (1995) i Osinov i
Bernatchez (1996) odbacuju pomenutu hipotezu na osnovu kombinovanih rezultata
alozima i mitohondrijalnih markera i zakljuuju da Salmo ischchan predstavlja
morfoloki i ekoloki jedinstvenu formu pastrmki koja se razvila relativno skoro i pripada
istoj evolutivnoj liniji kao i ostale pastrmke iz basena Crnog mora, Kaspijskog i Aralskog
jezera. Pronalazak haplotipa Da-s6 na teritoriji Srbije u Studenakoj reci (sliv Visoice i
Niave) predstavlja prvi nalaz ovog haplotipa van jezera Sevan, to daje potvrdu gore
izneenim tvrdnjama Bernatchez i Osinov (1995) i Osinov i Bernatchez (1996).
Slika 32. Pastrmke kod kojih je pronaen haplotip Da-s6.

Salmo ischchan - jezero Sevan (Jermenija)

Salmo trutta Studenaka reka (Srbija)

73

Diskusija

Tri nova Da haplotipa (Da*Vl, Da*D, Da*Vr) pronaena su na razvou

crnomorskog dunavskog sliva (Juna Morava) i egejskog (Dragovitica/Struma) sliva
(Slika 1). Da*Vl je prvi dunavski haplotip koji na poziciji 390 poseduje tranziciju CT,
to je odlika haplotipova At linije i jednog do sada pronaenog haplotipa Ad linije
(ADcs3) (Cortey i sar., 2004). Haplotip Da*D poseduje novo polimorfno mesto na
poziciji 61 (tranzicija, CT), dok haplotip Da*Vr poseduje novi polimorfizam na
poziciji 228 (transverzija, GT). Haplotipovi Da*D i Da*Vr se znaajno odvajaju od
ostale grupe Da haplotipova (Slika 31) zbog polimorfizama na pozicijama 530 (tranzicija,
CT), 542 (tranzicija, AG), 543 (transverzija, CG, vai samo za Da*Vr, dok Da*D
ima C kao i ostali Da haplotipovi) i 548 (tranzicija, TC) (Tabela 13). Oba haplotipa
imaju na pozicijama 530, 542, 543 i 548 raspored baza karakteristian za pojedine
haplotipove ostalih linija. Za pomenute pozicije postoje sinapomorfizmi izmeu Da*D i
Ad*Ti kao i izmeu Da*Vr i najveeg broja haplotipova svih ostalih linija (At, Ad, Ad+,
Me i Ma). Prema filogenetskom poloaju klada za haplotipove Da*D i Da*Vr, moe se
videti da je njihov poloaj ancestralni u okviru Da linije (Slika 30) i istovremeno da su to
Da haplotipovi koji su najblii haplotipovima svih ostalih linija (Slika 30 i 31). Ovakav
poloaj pomenutih Da haplotipova podrava tvrdnju Cortey i sar. (2004) da, analizom
celog kontrolnog regiona mtDNA, topoloki Da haplotipovi zauzimaju ancestralni poloaj
u odnosu na ostale linije, to se slae sa stanovitem Bernatchez i sar. (1992), Bianco
(1990) i Durand i sar. (2003) da recentna slatkovodna fauna Evrope ima istonjako
poreklo (Azija).
Na lokalitetima Jerma (br. 19) i Vrla (br. 22) koji se nalaze na razvou dunavskog
i egejskog sliva, pronaen je haplotip ADcs1 koji je u Jermi jedini haplotip, a u Vrli je
pronaen zajedno sa novim dunavskim haplotipom Da*Vr. Objanjenje za prisustvo
haplotipa ADcs1 u Jermi je njeno poribljavanje u gornjem delu toka kroz Bugarsku, kao i
njenih desnih pritoka koje izviru takoe na teritoriji Bugarske (usmeno saoptenje Saa
Pani, Pirot). Poribljavanje je izvreno matinim materijalom iz sliva Strume (egejski
sliv) koji pripada Ad liniji. Upravo haplotip ADcs1 pronaen je u rekama sliva
Dragovitice/Struma (Tabela 9), to ide u prilog pomenutom usmenom saoptenju.
Prevoenje voda iz sliva Dragovitice u sliv June Morave za potrebe akumuliranja vode
radi proizvodnje elektrine energije (Ocokolji, 1987), smatra se uzrokom prisustva
haplotipa ADcs1 u Vrli. Prevoenje vode sistemom cevi najverovatnije je omoguilo
prenoenje oploene ikre ili ak mlade ribe iz jednog slivnog podruja u drugo. Iz svega
navedenog, najverovatnije da je haplotip ADcs1 alohtonog porekla za oba lokaliteta.
74

Diskusija

Na lokalitetu Gradac (br. 2) pronaen je haplotip At linije (At1), koji je alohtonog

porekla za deo crnomorskog sliva na teritoriji Srbije. Reka Gradac je vie puta
poribljavana jer trpi veliki ribolovni pritisak, a jedno od poribljavanja vreno je i
materijalom sa Vrela Bune gde se uzgajala potona pastrmka At linije (usmeno saoptenje
Sreten orevi). Materijal koji se koristi za poribljavanje vrlo esto je alohtonog porekla
i pripada komercijalnim linijama kao to je At, pre svega zbog prilagodljivosti
ribnjakom uzgoju. U uzvodnom delu sliva Dunava u zoogeografskoj kontakt zoni
crnomorskog i atlantskog sliva pronaeni su haplotipovi At linije. Poznato je da je u
vodama Austrije, vajcarske i Nemake bilo masovnog poribljavanja upravo materijalom
At linije, ali pojedini autori smatraju da mogunost post-glacijalne kolonizacije gornjih
delova sliva Dunava u oblasti kontakt zone od strane At haplotipova ne moe biti u
potpunosti odbaena (Duftner i sar., 2003).
Bernatchez i Osinov (1995) i Osinov i Bernatchez (1996) smatraju da populacije
Da linije unutar basena Crnog mora i Kaspijskog i Aralskog jezera odlikuje prisutnost
posebnih alela ili mtDNA genotipova, kao i visok nivo genetike diferenciranosti to
treba uzeti u obzir prilikom programa konzervacije. Rezultati dobijeni na pastrmskim
populacijama crnomorskog sliva iz Slovenije, Austrije i Srbije u potpunosti podravaju
stavove pomenutih autora.
Apostolidis i sar. (1997) podelili su vode slivova Grke u dve zone Juno
Jadransko Jonsku zonu i Ponto Egejsku zonu. Analizirani deo jadranskog sliva (Beli
Drim) na teritoriji Srbije pripada po pomenutoj podeli severnom delu Juno Jadransko
Jonske zone. Na ovom delu analizirane teritorije, od tri pronaena haplotipa Ad*Pe je
novi, a dva su ve od ranije poznata: ADcs11 i Ad+Prz (Slika 1; Tabela 10). Haplotip
Ad*Pe je jedinstven po tranziciji (GA) na 387 mestu, koja do sada nije bila opisana i
pronaen je samo u Pekoj Bistrici. Haplotip ADcs11 (Cortey i sar., 2004) ili AD-s7 po
Bernatchez (2001), pronaen je u Pekoj Bistrici ali i njenim pritokama (Tabela 10) i
prvobitno je bio opisan od strane Apostolidis i sar. (1997) u slivu Jonskog mora kao
ADs7r9. To je jedini haplotip koji na poziciji 80 poseduje tranziciju TC.
Haplotip Ad+Prz pronaen je u Mrtvici (pritoka Morae) (usmeno saoptenje Ale
Snoj), ali nije jo zvanino objavljen. Na teritoriji Srbije pronaen je na dva lokaliteta u
jadranskom (Prizrenska Bistrica; br. lok. 32/Beli Drim) i egejskom slivu (Tripunica; br.
lok. 29/Vardar). Haplotip Ad+Prz poseduje tranziciju CT na poziciji 126 i 262 to je
karakteristika samo jo dva poznata haplotipa iz Ad linije, jedan je iz Neretve (Ad+N) a
75

Diskusija

drugi je iz Rijeke Crnojevia (Ad+RC) (usmeno saoptenje Ale Snoj). Haplotip AdN
jedino poseduje C na poziciji 243, dok AdRC haplotip poseduje T na poziciji 26, i to su
dva mesta po kojima se ovi haplotipovi razlikuju od Ad+Prz.
Zbog specifinih sinapomorfizama (pozicije 126 i 262), haplotipovi Ad+Prz,
Ad+N i Ad+RC formiraju posebnu grupu sa visokom bootstrap potporom za sve tri
uraene analize. Ova grupa je pozicionirana kao sestrinska u odnosu na ostale jadranske,
mediteranske i marmoratus haplotipove (Slika 30), pa je zato i oznaena kao nova Ad+
linija. Poto sva tri haplotipa naseljavaju reke u slivu junog Jadrana, i jasno se grupiu
kao i ostale linije sa visokim bootstrap vrednostima, moda moemo predpostaviti da se
radi o Salmo fariodes (Karaman, 1937), za koju je opisano da naseljava pritoke srednjeg i
junog Jadrana (Krka, Neretva, Beli Drim, pritoke Ohridskog i Skadarskog jezera).
Meutim, nalaz istog haplotipa u slivu Vardara (Tripunica) izvan je areala u kome je
opisan, to je najverovatnije posledica poribljavanja.
U Ponto Egejskoj zoni na teritoriji Srbije analizirali smo izvorine delove reka u
slivovima Vardara i Strume.
Na analiziranim lokalitetima pronaeno je pet haplotipa, od kojih su dva nova
(Ad*Ti i Ad*Bo), a tri su ve bila poznata (ADcs1, Ad+Prz i At1) (Slika 1; Tabela 10).
Na lokalitetima Tisova i erenaka reka (br. lok. 30 i 31/desne pritoka Vardara),
pronaen je novi haplotip Ad*Ti koji se za samo jednu transverziju (GC) na poziciji
543 razlikuje od haplotipa ADcs1. U okviru iste zone, samo u levoj pritoci Vardara
(Tripunica) ponaen je haplotip Ad+Prz koji je predhodno pomenut u jadranskom slivu.
Prisustvo Ad+Prz haplotipa u Tripunici najverovatnije je posledica poribljavanja koje je
izvedeno 1978. godine putem mlai koja je nabavljena u Konjicu (Neretva jadranski
sliv). Poto je haplotip Ad+Prz pronaen u slivu Belog Drima i Skadarskog jezera,
najverovatnije ga ima i u slivu Neretve, odakle je prenet u Tripunicu, u kojoj do tada
pastrmke nije bilo (usmeno saoptenje Ribolovako drutvo Trgovite).
U slivu Strume identifikovan je ranije pomenuti haplotip ADcs1 (Cortey i sar.,
2004) ili AD-s1 po Bernatchezu (2001), koji je ve pronaen na vie lokaliteta u okviru
egejskog sliva u Grkoj (Apostolidis i sar., 1997), ali i u slivovima Jadranskog, Jonskog i
Sredozemnog mora, kao i Atlantskog okeana (Bernatchez, 2001). Za ADcs1 haplotip
moe se rei da je jedan od Ad haplotipa sa najirim rasprostranjenjem, to se moe
objasniti njegovom izuzetnom sposobnou kolonizacije. U istom slivu pronaen je novi
haplotip Ad*Bo koji na pozicijama 26 ima timin kao i haplotipovi ADcs16 i Ad+RC, ali
se od prvog razlikuje po citozinu na poziciji 262, a od drugog po citozinu na poziciji 126 i
76

Diskusija

262. Poto se u istom slivu nalaze haplotipovi ADcs1 i Ad*Bo, najverovatnije su oni
naseljeni tokom dve nezavisne kolonizacije, pri emu je haplotip Ad*Bo verovatno
stariji, pre svega zbog njegove topologije na filogenetskom stablu (Slika 30). Prema
neobjavljenim rezultatima najskorijih ispitivanja kraih sekvenci (390 bp) kontrolnog
regiona mtDNA uzoraka iz Rilske reke (sliv Strume) i Arde (sliv Marice), utvreno je
prisustvo haplotipa koji do 390 bp odgovara haplotipu Ad*Bo. Ako ostatak sekvence
bude identian kao kod haplotipa Ad*Bo, ovaj haplotip bie karakteristian za egejski
sliv. Meutim, ista sekvenca kao za Rilsku reku i Ardu pronaena je analizom uzoraka iz
Krke (jadranski sliv), koja je verovatno razliit haplotip od Ad*Bo, to e se,
predpostavljamo, utvrditi buduim sekvencioniranjem jo nedostajuih 170 bp do poli T
bloka. Podudarnost izmeu sekvenci egejskog i jadranskog sliva verovatno je posledica
paralelizma (paralelne sluajne mutacije) na poziciji 26 (Tabela 10) po kojoj se ovaj
haplotip i razlikuje od najrasprostranjenijeg haplotipa jadranske linije ADcs1 (usmeno
saoptenje Ale Snoj).
Ad*Bo haplotip zauzima ancestralni poloaj u odnosu na sve ostale haplotipove
junih mediteranskih linija (Ad, Ad+ (farioides), Me, i Ma) (Slika 30). Haplotip
Ad*Bo se razlikuje od haplotipova Me linije po etiri mutacije, od farioides i Ma
haplotipova po tri, i od svih Ad haplotipova po dve mutacije, izuzev od ADcs1 od koga se
razlikuje po samo jednoj mutaciji (Slika 31). Ancestralni poloaj haplotipa Ad*Bo treba
dokazati i rezultatima drugih DNA analza, ali i analizom drugih tipova kararaktera
(morfoloki), zbog nedetektabilno niskih bootstraping verovatnoa za NJ i MP analize,
i zbog toga to postoje tri druga haplotipa (ADcs11, AD*Pe and Ad*Ti) koja su barem
podjednako udaljena od Ma, Me i drugih Ad haplotipova po broju mutacija (Slika 31).
Vrlo je teko dodeliti taksonomski status nekom od pronaenih egejskih
haplotipova. Karaman (1924) je opisao samo jednu vrstu, Salmo macedonicus, u reci
Treski (sliv Vardara), ije ime je kasnije primenjeno i na potonu pastrmku iz reke
Strume. Posebnu potekou pri reavanju taksonomskih problema predstavlja postojanje
dva haplotipa u slivu Strume (ADcs1 i Ad*Bo) koji se fenotipski razlikuju, to pravi
dodatnu nomenklaturnu komplikaciju.
U slivu Strume na lokalitetu Brankovaka reka (br. 28) pronaen je haplotip At
linije (At1), isti kao i na lokalitetu Gradac u crnomorskom slivu. Haplotipovi At linije
nisu autohtoni za egejski sliv i njihovo prisustvo u Brankovakoj reci najverovatnije je
posledica poribljavanja Dragovitice u delu toka kroz Bugarsku, mada se ne iskljuuju i

77

Diskusija

poribljavanja u Srbiji o kojima nema ni pismenih ni usmenih dokaza, zbog loe

organizovanog administrativno-ribarstvenog upravljanja.
Rezultati istraivanja populacija potone pastrmke na obraenim lokalitetima
egejskog i jadranskog sliva u potpunosti su u skladu sa dosadanjim saznanjima da
mediteransko jadranska oblast predstavlja poseban region Evrope u kome Salmo trutta
kompleks ispoljava najvii fenotipski diverzitet (Behnke 1968), to je praeno takoe
visokom genetikom raznovrsnou, koja je utvrena studijama na jedarnoj i
mitohondrijalnoj DNA (Laikre i sar., 1999). Najvei broj ranijih taksonomskih
klasifikacija bio je zasnovan na fenotipskoj varijabilnosti, to je rezultiralo kompleksnom
biogeografskom strukturom posebno populacija Balkanskog poluostrva, a to nije
potvreno

rezultatima

dobijenim

upotrebom

savremenih

molekularnih

tehnika

(Karakousis i Triantaphyllidis 1990, Apostolidis i sar., 1997).

Generalno, moe se rei da je oekivano velika varijabilnost linija potone pastrmke
Bernatchez (1992) izmeu slivova na teritoriji Srbije (Tabela 12) praena veoma znaajnom
meupopulacionom varijabilnou unutar slivova, to je najverovatnije posledica skoranje
izolacije i lokalne diferencijacije unutar svake od linija.
Evropske populacije potone pastrmke pokazuju biogeografska razgranienja koja
su posluila pri definisanju renih basena i slivova kao diskretnih jedinica (Apostolidis i
sar., 1997; Bernatchez i sar., 1992; Giuffra i sar., 1994). Pripadnost haplotipova
pojedinim linijama (to je uglavnom praeno i pripadnou odreenim renim basenima),
moe se uvideti preko filogenetskih stabala (Slika 29 i 30) uraenih razliitim metodama
(NJ, MP, Majority role consensus 50%), analizom haplotipova iz svih mtDNA linija
(Bernatchez i sar., 1992). Rezultati koji se mogu izdvojiti kao posebno znaajni su:

diferenciranost haplotipova u linije

razdvajanje Da i At klade od klade ostalih junih linija (Ad, Ad+ Ma i Me)

ancestralni poloaj haplotipova Da*D i Da*Vr u Da kladi

formiranje posebne farioides (Ad+) grupe (linije), koja ima potpuno istu znaajnost
kao i grupe ostalih juno evropskih linija

78

Diskusija

U oba sluaja (Slika 29 i 30), dobijeni rezultati su posledica ve pomenutih

sinapomorfizama (Tabela 13). Meutim, striktna interpretacija filogenetskih stabala je da
Da-At klada zauzima sestrinski poloaj u odnosu na ostale juno evropske linije.
Upotrebom pomenutih metoda do sada nije dobijena ovakva topologija stabla, ali moe se
rei da se ona slae sa predloenim evolutivnim modelom Salmo trutta kompleksa, po
kome su najstarija filogeografska razdvajanja povezana sa alopatrikom fragmentacijom
u gornjem i srednjem pleistocenu izmeu tri glavna evropska basena: atlantskog (At
linija), ponto kaspijskog (Da linija) i mediteranskog (Ad, Ma i Me linija). Kasnija
divergencija ili subsegmentacija u mediteranskom basenu dovela je do nastanka Ad, Ma i
Me linija (Bernatchez i sar., 1992; Patarnello i sar., 1994; Snoj i sar., 2002), a rezultati
ove studije promoviu jo jednu liniju (farioides ili Ad+) unutar ovog basena.
Pripadnost haplotipova odreenim linjama kao i broj polimorfizama izmeu njih
moe se utvrditi i preko kladograma (mree) (Slika 31), s tim to utvrivanje broja
mutacija izmeu haplotipova koji pripadaju razliitim linijama preko broja algoritamskih
mutacionih koraka nije potpuno precizno. Rezultati dobijeni na osnovu kladograma
uglavnom se podudaraju sa rezultatima filogenetskih analiza (Slika 29 i 30). Jedina
znaajnija razlika je to su Da haplotipovi na mrei zauzeli ancestralni poloaj u odnosu
na sve ostale haplotipove, dok na filogenetskim stablima (Slika 29 i 30) nije mogue
utvrditi koja je linija u okviru Salmo trutta kompleksa ancestralna. Da i At haplotipovi
ine sestrinsku kladu u odnosu na kladu junih haplotipova, s tim to je u okviru Da i
At klade, At linija zapoela neto kasniju diferencijaciju na haplotipove. U junoj kladi
sve linije (Ad, Ad+, Me i Ma) pokazuju slinu starost (vreme diferencijacije), koje je pri
dobijenoj rezoluciji stabla neto izmeu vremena diferencijacije Da i At haplotipova, to
se podudara i sa tvrdnjom Bernatcheza (2001). Izrazita ancestralnost haplotipa Aa*Bo u
okviru june klade, kao to je ve reeno, tek mora biti ispitana.
Cortey i sar. (2004) sekvencioniranjem celog kontrolnog regiona mtDNA i
upotrebom istih filogenetskih analiza dobija takvu rezoluciju stabla pri kojoj Da linija
zauzima izrazito bazalni poloaj u odnosu na ostale linije, kao to je to sluaj i na naem
kladogramu (Slika 31). Smatramo da bi i naa filogenetska stabla potvrdila ancestralniji
poloaj Da linije sekvencioniranjem celog kontrolnog regiona mtDNA analiziranih uzoraka.
Na osnovu rezultata sekvencioniranja, osim detekcije haplotipova, utvrena je i
varijabilnost unutar 5' kraja nekodirajueg kontrolnog regiona mtDNA. Unutar fragmenta
kontrolnog regiona duine 561 bp pronaeno je 18 polimorfnih mesta, to je u proseku
jedno polimorfno mesto na svakih 31,2 nukleotida. Utvrena varijabilnost unutar
79

Diskusija

kontrolnog regiona mtDNA analiziranih uzoraka neto je manja u odnosu na rezultate

Bernatchez i sar. (1992), koji su analizom fragmenta duine 310 bp pronali 13
polimorfnih mesta, to je u proseku jedno polimorfno mesto na 23,8 nukleotida. Razlog
za manju varijabilnost uzoraka koji su analizirani je neravnomeran raspored polimorfnih
mesta. Najvei broj polimorfnih mesta se upravo nalazi u prvoj treini 5' kraja kontrolnog
regiona, dok se dalje prema sredini njihov broj smanjuje.
Salmonide odlikuje priblino jednaka varijabilnost kodogenih i nekodogenih
regiona molekula mtDNA (Giuffra i sar., 1994), to je razlika u odnosu na ostale
kimenjake, kod kojih je varijabilnost kontrolnog regiona 5 do 15 puta vea od
varijabilnosti u kodirajuim regionima (Aquadro i Greenberg, 1983).
U kontrolnom regionu mtDNA najee se javljaju takaste mutacije, koje
nastaju kao rezultat supstitucija, delecija ili insercija. Do pojave takastih mutacija
najee dolazi usled pogrenog sparivanja nukleotida prilikom replikacije, ili kao
rezultat spontanih mutacija koje nisu vezane sa replikacijom, i koje nastaju najee
zbog nukleotidne depurinizacije i/ili deaminacije (Alberts i sar., 1994). Pogreno
spareni nukleotidi mogu biti uklonjeni pomou posebnog mehanizma koji vri
popravku na DNA, na taj nain to prepoznaje i izrezuje pogreno sparene nukleotide
prilikom polimerizacije i ligacije novog lanca (Lewin, 2000). Mehanizmi za
uklanjanje greaka su efikasni ali nisu stoprocentno sigurni, tako da se neke mutacije
mogu fiksirati i dalje prenositi na potomstvo, to dovodi do genetskih promena
narednih generacija (Snoj, 1997).
U kontrolnom regionu mtDNA kao najee greke pri sparivanju nukleotida
javljaju se supstitucije, dok su delecije i insercije znatno ree. Meu supstitucijama,
tranzicije su mnogo ee u odnosu na transverzije, a meu tranzicijama dominiraju
supstitucije CT (Li i Grauer, 1991), to su i rezultati ovog rada pokazali (Tabela 10).
Transverzije GC su vrlo retke meu supstitucijama, i zbog toga imaju veoma
veliki znaaj pri utvrivanju srodnosti izmeu razliitih sekvenci. Zbog teine
nastanka takve supstitucije, najverovatnije da je veina takvih zamena posledica
viestrukih supstitucija na istom mestu (npr.: GAC). Takav tip supstitucija javlja
se i u rezultatima ovoga rada na tri polimorfna mesta (26, 262, 543). Prema dobijenim
rezultatima, odnos tranzicija i transverzija je 14:7, a broj transverzija je neto povean
zbog polimorfne pozicije (26) na kojoj se javljaju dve transverzije (Tabela 10).
Bernatchez i sar. (1992) dobili su odnos tranzicija i transverzija (17:6) na 12

80

Diskusija

haplotipova potone pastrmke, dok je odnos tranzicija i transverzija na lipljanu

identian sa rezultatima ovoga rada - 14:7 (Sunik, 2001). Za razliku od Salmonida,
kod veine drugih kimenjaka na intraspecijskom nivou preovlauju tranzicije nad
transverzijama (10 do 32 puta), kako u kodirajuim tako i u nekodirajuim regionima
mtDNA (Moritz i sar., 1987).
Snoj (1997) smatra, da to je stepen divergencije izmeu dve nukleotidne
sekvence manji, mogunost da na odreenom mestu doe do vie od jedne supstitucije
gotovo je zanemarljiva i broj uoenih supstitucija izmeu takve dve sekvence trebalo bi
da koincidira sa stvarnim brojem supstitucija. U suprotnom sluaju, kada postoji velika
razlika izmeu sekvenci, uoeni broj razlika je manji od stvarnog, to je posledica
viestrukih supstitucija na istom mestu.

4.2.

PALEOZOOGEOGRAFSKA RAZMATRANJA, SA OSVRTOM NA

KOLONIZACIJU EVROPE POTONOM PASTRMKOM

Da bi se dobio uvid u dananje rasprostranjenje i poreklo slatkovodnih riba

Evrope, samim tim i potone pastrmke, neophodno je izvriti rekonstrukciju
paleogeografskih dogaaja koji su imali veoma znaajan uticaj na hidrografiju Evrope i
Mediterana tokom srednjeg i donjeg miocena, pliocena i pleistocena.
Tokom jure i krede Tetis je bio otvoreno ekvatorijalno more koje je razdvajalo
Evroaziju i Afriku, i spajalo prvobitni Atlantik sa Indopacifikim okeanom. Pomeranjem
Evroazijske i Afrike ploe morski put izmeu pomenutih okeana i Tetisa bio je
redukovan ili prekinut, a kao rezultat toga, tokom gornjeg i srednjeg miocena, formirala
su se dva glavna unutranja basena: Mediteran i Paratetis (Hs i sar., 1977).
Za vreme srednjeg miocena (pre 15 miliona godina) dolazi do orogeneze Alpskog,
Dinarskog, Balkanskog i Pindskog planinskog masiva, to dovodi do formiranja izrazite
barijere izmeu Mediterana i Paratetisa. Kao rezultat formiranja ovakve barijere, dolazi
do preusmeravanja velikog broja bivih centralno evropskih renih slivova u Paratetis,
koji takoe prima slatku vodu sa ireg podruja centralnog Palearktika. Viak vode koji se
javljao u Paratetisu rezultirao je pozitivnim vodnim bilansom to je dovelo do prelivanja
vode u susedna mora Mediterana preko transalpijske, panonske i transegejske veze (Slika

81

Diskusija

33). Analizom sedimenata dna na podruju dananjeg Crnog mora, a predakog

Paratetisa, navodi se da je u periodu 15 5 miliona godina Paratetis bio oligosalino
(boatno) ili ak slatkovodno more. U istom periodu Mediteran je posedovao slanu
vodu i funkcionisao je kao otvoreno more, usled postojanja iroke veze sa Atlantskim
okeanom (Hs, 1978). Pored formiranja prirodnih barijera u vidu pomenutih planinskih
masiva ipak je izmeu Paratetisa i Mediterana postojala komunikacija do kraja miocena.
Slika 33. Rekonstrukcija geografije Mediterana i Paratetisa tokom srednjeg miocena.
Mogue morske veze: A i B - veze Mediterana i Atlantika; C Transalpijska brazda; D
Jadransko - Panonska veza; E Transegejska veza; F Paratetis Baltika veza; G Paratetis Arktika veza (Hs, 1978; modifikovano).

Najvei broj fosilnih ostataka riba iz srednjeg miocena pronaenih u Evropi

predpostavlja se da potie iz Sibira i istone Azije (Banarescu, 1960; 1977). Smatra se da
je kolonizacija Evrope izvrena preko mree renih veza izmeu basena Lene, Jeniseja i
Oba sa Paratetisom, odakle je preko Tauranskih vrata omoguena kolonizacija istone
Evrope, a opadanje saliniteta u Paratetisu praeno je daljom kolonizacijom ka zapadnoj
Evropi i Engleskoj (Bianco, 1990).

82

Diskusija

Krajem miocena (6,1 do 5,1 miliona godina), u tzv. mesinskom periodu, desila su
se dva veoma vana geoloka dogaaja:

1. Znaajno poveanje zapadno Antarktike ledene mase, koje je praeno

opadanjem nivoa svetskog mora.
2. Pribliavanje afrike i evropske ploe, u kombinaciji sa opadanjem nivoa mora,
rezultira izolacijom Mediterana od Atlantika.
Kao posledica navedenih dogaaja, Mediteran postaje evaporativni basen
(McKenzie i Oberhansli, 1985; Cita i McKenzie, 1986), koji zbog izdizanja planinskih
lanaca Alpskog, Dinarskog, Balkanskog i Pindskog masiva gubi vezu i sa Paratetisom
(Slika 34). Od momenta izolacije Mediterana od Paratetisa svaki od basena prolazi kroz
razliitu istoriju koja je uglavnom izazvana razliitim hidrolokim statusom. Isuivanje
Mediterana poznato je kao mesinska kriza saliniteta, koja je trajala oko milion godina
(Slika 35).
Slika 34. Dogaaji koji su doveli do krize saliniteta: razdvajanje Mediterana od Atlantika
i od Paratetisa (Hs, 1978; modifikovano).

Za vreme mesinskog perioda Paratetis je bio boatna ili slatkovodna sredina, iji
se nivo vode poveavao posebno u vlanim periodima, to je uzrokovalo povremeno
povezivanje evropskih renih sistema, a samim tim i mogunost za irenje ili pak
izolaciju slatkovodnih riba.
83

Diskusija

Slika 35. Mesinska kriza saliniteta, uzrok isuivanja Mediterana. (Hs, 1978).

Krajem mesinskog perioda, slatka voda iz Paratetisa prodire u Mediteran koji je

do tada bio suv, pri emu se basen Paratetisa redukuje na mreu jezera (panonski,
dakijski, pontski i kaspijski basen), a voda koja je dospela u Mediteran ispunjava
depresije, takoe formirajui mreu jezera (Hs i sar., 1977; Rgl i Steininger, 1983).
Ovaj dogaaj poznat je kao Lago Mare faza Mediterana i Paratetisa (Slika 36).
Mediteran je bio ispunjen slatkom vodom oko 100 000 godina, do pred sam poetak
pliocena, kada je dolo do otvaranja Gibraltarskog moreuza i ulaska slane vode iz
Atlantika u Mediteran.
Slika 36. Mesinska Lago Mare faza Mediterana i Paratetisa (Hs, 1978; mod.).

Period Lago Mare nesumnjivo je odigrao veoma vanu ulogu u ranom prolasku
primarno slatkovodne faune riba iz Paratetisa u Mediteran, kao i u disrtibuciji pomenute
faune u peri-mediteranske rene sisteme. Potvrdu ovakvom scenariju daju brojni fosilni
ostaci koji potiu iz mesinskog perioda.
84

Diskusija

Morska voda koja iz Atlantika ulazi u Mediteran postepeno poinje da se preliva i

u Paratetis, posebno u njegov zapadni deo (oblast dananjeg Crnog mora, Kaspijskog i
Aralskog jezera), to dovodi do katastrofalnih posledica po specijalizovane zajednice
slatkovodnih riba (Slika 37) (Bianco, 1990).
Slika 37. Ponovno uspostavljanje saliniteta (morskih uslova) u basenima Mediterana i
Paratetisa. Crvene take predstavljaju hipotetike prvobitne reke u kojima je mogla
preiveti primarno slatkovodna fauna riba Paratetisa (Hs, 1978; modifikovano).

Najstariji fosilni ostaci roda Salmo iz podruja Paratetisa pronaeni su u Hrvatskoj

u blizini Samobora (Samoborska Gora). Predpostavlja se da se radi o vrsti Salmo
immigratus (Gorjanovi Kramberger, 1891) koja je zauzimala stratigrafsku poziciju
donjeg Sarmata u okviru centralno-panonskog basena (Anelkovi, 1989). Na osnovu
ovog nalaza moe se zakljuiti da je rod Salmo naseljavao Paratetis jo u srednjem
miocenu, pre oko 13 miliona godina, a verovatno i ranije. Banarescu (1973) smatra da su
predstavnici familije Salmonidae kolonizirali evropske prostore iz voda Sibira, to moe
biti vrlo verovatno poto je Paratetis tokom srednjeg i donjeg miocena bio ispunjen
boatnom ili slatkom vodom i povezan sa istono-sibirskim rekama (Jenisej, Lena i Ob)
(Bianco, 1990). Kasnije irenje Salmonida iz Paratetisa omogueno je ka severu preko
veza sa Baltikom i ka zapadu preko veze sa Rajnom.
Fosilni nalaz vrste Salmo immigratus u panonskom basenu Paratetisa iz srednjeg
miocena moe imati kljunu ulogu za razreenje porekla roda Salmo u evropskim
vodama. Najverovatnije da je Salmo immigratus bio predstavnik istono-azijskih
salmonida koji se naselio u Paratetisu. Kako je postojala miocenska veza Paratetisa i
Baltika, verovatno je deo populacije Salmo immigratus koji je migrirao ka severu bio
85

Diskusija

predaki za atlantskog lososa (Salmo salar), dok je populacija koja je ostala u Paratetisu i
njegovim pritokama bila predaka za evropske pastrmke. Nakon davanja predake osnove
za dve grupe roda Salmo (losos i pastrmka), Salmo immigratus izumire.
Atlantski losos danas naseljava iskljuivo severna mora i obale istonog
Atlantika, i uopte ga nema u dananjim basenima biveg Paratetisa (Crno more,
Kaspijsko i Aralsko jezero), to ukazuje na nastanak lososa upravo u morima severne i
zapadne Evrope. injenice da je Patatetis u Saramatskom katu bio ispunjen uglavnom
boatnom vodom koja po svojim osobinama jako nalikuje vodi dananjih severnih
mora, kao i da su ga naseljavale ribe sa jako irokom ekolokom valencom u odnosu
na salinitet (Anelkovi, 1989), uz pojavu anadromije (zaviajno ponaanje) koja je
karakteristina za lososa, mogu predstavljati dodatne argumente koji idu u prilog
iznetoj hipotezi da je predak lososa (Salmo immigratus) iveo u Paratetisu odakle je
migrirao ka severnim morima za koja predpostavljamo da su i bila mesto njegovog
nastanka, nakon prekida veze preko basena Rone i/ili Rajne sa basenom Atlantika i
njegovih priobalnih mora.
Najstariji fosilni ostaci potone pastrmke pronaeni su na Kavkazu, datiraju sa
poetka pleistocena i procenjuje se da su stari oko 2 miliona godina (Osinov i
Bernatchez, 1996), s tim to se smatra da je potona pastrmka kao vrsta znatno starija.
Poto se radi o fosilnom nalazu iz basena biveg Paratetisa, moe se predpostaviti da
pastrmka vodi poreklo od Salmo immigratus kao jedine vrste roda Salmo koja je
naseljavala Paratetis u doba srednjeg i donjeg miocena. Derzhavin (1934) i Vladimirov
(1944; 1948) smatraju upravo populacije potone pastrmke sa podruja Kavkaza
najprimitivnijim formama, od kojih su irenjem svoga areala nastale sve ostale
populacije pastrmki koje naseljavaju juna mora. Antunes i sar. (2002) analizom
geneologije gena za transferin dolaze do zakljuka da najancestralnije populacije
potone pastrmke naseljavaju pritoke Crnog mora, Kaspijskog i Aralskog jezera. Cortey
i sar. (2004) navode da korienjem filogenetskih metoda NJ i MP, haplotipovi
dunavske linije zauzimaju ancestralni poloaj u odnosu na haplotipove ostalih linija. Iz
svega navedenog moe se uvideti da postoje argumenti koji idu u prilog napred iznetoj
hipotezi o poreklu evropskih pastrmki od pretka koji je naseljavao Paratetis i njegove
pritoke u doba miocena.
Tokom pliocena (5 - 1.8 miliona godina), Paratetis prolazi kroz fazu redukcije svoje
veliine, prvo raspadom na manje pojedinane meusobno povezane basene, da bi kasnije
86

Diskusija

dolo do potpunog isezavanja panonskog i dakijskog basena, ime se uspostavio dananji

sliv Dunava (Hs, 1978). Po zavretku pliocena, od Paratetisa ostaju samo Crno more,
Kaspijsko i Aralsko jezero (Rabrenovi i sar., 2003), to vodi ka znaajnoj izolaciji
pastrmskih populacija Paratetisa.
U drugoj polovini pliocena (3,1 miliona godina) desile su se znaajne
klimatske oscilacije. Globalno pan-okeansko postepeno opadanje temperature
zapoelo je pre oko 2,4 miliona godina, to je nagovetavalo veliko zahlaenje tokom
pleistocena (Rage i Roek, 2003).
Poetkom pleistocena dolazi do formiranja ledenog pokrivaa koji se povremeno
irio (glacijacija) ili povlaio (interglacijacija). U poslednjih 0,9 miliona godina, glacijacije
su se javljale u ciklusima od oko 100 000 godina (Roy i sar., 1996). Analizom genetikih
podataka ivotinjskih populacija Evrope i Severne Amerike, dolo se do zakljuka da
genetika diferencijacija dananjih populacija predstavlja, izmeu ostalog, odraz uslova za
vreme pleistocenskih glacijacija, kao i kolonizacija koje su pratile povlaenje ledenog
pokrivaa (Avise, 1992; Hewitt, 1996; Bernatchez i Wilson, 1998; Taberlet i sar., 1998).
Slatkovodne i anadromne ribe predstavljaju vanu grupu organizama u zoogeografskim
studijama, na osnovu kojih je sugerisano da postoji znaajan glacijalni uticaj na
geografsku distribuciju intraspecijskog genetikog polimorfizma.
Bernatchez (2001) smatra da svih pet mtDNA linija potone pastrmke (Bernatchez,
1992) imaju monofiletsko poreklo, a da su se razvile nezavisno kao rezultat predake
alopatrike fragmentacije. Na osnovu irokog opsega divergencije (1 2% na milion
godina), pretpostavlja se da je do razdvajanja linija od predake populacije dolo u periodu
izmeu 0,5 i 2 miliona godina, to ukazuje da je formiranje glavnih filogeografskih grupa
povezano sa klimatskim promenama, kao i promenama stanita, to se podudara sa
pleistocenskim glacijacijama. Poseban akcenat je stavljen na klimatske promene u
poslednjih 700 000 godina (Anderson i Borns, 1994) koje su verovatno imale znaajan
uticaj u izolaciji nekoliko velikih renih sistema (danas slivova razliitih basena: Rona,
Rajna i Dunav) (Villinger, 1986). Najstarije razdvajanje na linije potone pastrmke
povezano je sa alopatrikom fragmentacijom izmeu tri glavna basena: atlantskog (At
linija), ponto kaspijskog (Da linija) i mediteranskog, s tim da je u mediteranskom
basenu verovatno kasnije dolo do istovremenih fragmentacija koje su dovele do
razdvajanja Me, Ma i Ad linije (Bernatchez, 2001).

87

Diskusija

Razmatranjem pleistocenskih deavanja i globalne geografske slike distribucije i

genetikog diverziteta za svaku od linija, mogue je izvesti zakljuak o hipotetikim
centrima porekla za mtDNA linije potone pastrmke.
Reke u slivu atlantskog basena predstavljaju centar porekla At linije. Meutim,
poto je severni deo atlantskog basena bio pod jakim uticajem irenja ledene kape tokom
pleistocenskih glacijacija, smatra se da je ancestralni centar porekla At linije bio vie juno,
verovatno u obalnim pritokama Iberijskog poluostrva ili ak severne Afrike (Bernatchez,
2001). Utvrivanje centra porekla Da linije je prilino problematino zbog veoma brojnih
interkonekcija, kao i poveanja i smanjenja nivoa Crnog mora, Kaspijskog i Aralskog
jezera za vreme pleistocenskih glacijacija, koje ipak nisu imale toliko izrazit uticaj na
gubitak stanita kao u sluaju At linije (Arkhipov i sar., 1995). Na osnovu kavkaskih
fosilnih ostataka potone pastrmke, smatra se da je ancestralna populacija od koje su
nastale sve ostale populacije Da linije naseljavala pritoke Crnog mora (Bernatchez, 2001).
Karakteristina slika geografske distribucije tri preostale linije (Me, Ma i Ad) znaajno
potkrepljuje realnost poznatih mediteranskih refugijuma: jugozapadni (iberijsko
mediteranski), centralni (jadransko mediteranski) i istoni (balkansko anadolijski)
(Keith, 1998). Me linija je preteno pronalaena u slivu reka zapadnog Mediterana, zbog
ega se pretpostavlja da vodi poreklo upravo iz istog regiona. Ma linija je uglavnom
ograniena na sliv reke Po, ali naseljava i reke jadranskog sliva Slovenije i Bosne i
Hercegovine koje su mogle biti povezane za vreme faza maksimalnih interglacijacija
(Bianco, 1990). Alozimske studije takoe su potvrdile severno jadransko poreklo Ma linije
(Giffura i sar., 1996). Ad linija je predominantna u pritokama istonog Mediterana u
odnosu na Ma i Me liniju, to ukazuje da verovatno vodi porelo iz Balkansko
Anadolijskog refugijuma (Bernatchez, 2001), dok Ad+ linija najverovatnije vodi poreklo iz
refugijuma jugozapadnog Balkana, gde je i danas rasprostranjena.
Na osnovu alozimskih istraivanja utvreno je da je slika geografske distribucije
linija povezana sa postglacijalnim geolokim dogaajima, pri emu je predstavljen model
rekolonizacije deglacijalnih podruja severo-zapadne Evrope od tri preglacijalne linije (I, II
i III). Za vreme povlaenja leda smatra se da je dolo do rekolonizacije uglavnom u
graninim podrujima i to iz tri smera: 1. severo zapadna migracija iz mediteransko
kaspijskog refugijuma (linija III), 2. migracija ka severu iz refugijuma atlantskog sliva
(Iberijsko poluostrvo i juna Francuska - linija II) i 3. severno i istono irenje iz
refugijuma sa sreditem u blizini Engleskog Kanala (Laman - linija I). Rekolonizacija
deglacijalnih podruja severo-zapadne Evrope iz etvrtog mediteranskog refugijuma,
88

Diskusija

smatra se da nije vrena (linija IV) (Garca - Marn i sar., 1999), (Slika 38). Linije I, II i III
odlikuju se razliitim kombinacijama fiksiranih genotipova na lokusima LDH-C* i CK-A1,
koji su danas prisutni u pastrmskim populacijama deglacijalnih podruja, dok linija IV
poseduje alel LDH - A2*100QL, koji odsustvuje kod populacija iz postglacijalno
kolonizovanih regiona. Sadanje populacije koje naseljavaju deglacijalna podruja, smatra
se da predstavljaju meovite ili iste potomke navedene tri migratorne grupe.
Slika 38. Distribucija predpostavljenih glavnih linija (I, II, III i IV) i pravci migracija
populacija potone pastrmke za vreme postglacijalne rekolonizacije za linije I, II i III.
Isprekidana linija predstavlja granicu leda za vreme poslednje glacijacije (pre oko 13 000
godina), (Garca - Marn i sar., 1999 - modifikovano).

Garca - Marn i sar. (1999) i Bernatchez (2001) predlau slian model

rekolonizacije koji se zasniva na brzom, istovremenom irenju populacija potone pastrmke
iz glacijalnih refugijuma, kao to je sugerisao i Hewitt (1999) za druge organizme. Do
rekolonizacije bi dolo irenjem prednjeg ruba populacija migranata na vee distance
koje bi ustanovile kolonije daleko ispred glavnog talasa populacije. Ovi migranti bi se
naglo irili i zauzimali stanita pre ostalih, ime bi njihovi geni postali dominantni u
genofondu novouspostavljene populacije. Ovakav tip rekolonizacije moe dovesti do
pojave velikog stepena homozigotnosti, kao i efekta uskog grla (eng. bottleneck) koji
moe usloviti gubitak genetikog diverziteta (Nei i sar., 1975). Severno atlantski basen
koji naseljava At linija potone pastrmke odlikuje se malim genetikim diverzitetom to
bi se moglo objasniti ovakvom hipotezom o nainu rekolonizacije faune. Prema scenariju,
populacije potone pastrmke koje su ve prisutne u refugijumu datog basena ili
geografskog prostora, bile bi prve koje bi se proirile i zauzele dostupne ekoloke nie,
89

Diskusija

ostavljajui malu verovatnou za osnivanje populacijama koje su preivele glacijacije u

udaljenijim delovima refugijuma. Ovaj proces bi bio jo izrazitiji ako bi vreme
geografske izolacije (i/ili selekcije u razliitim sredinama) bilo prilino znaajno za
akumulaciju genetikih i ekolokih razlika (Bernatchez, 2001). Naseljavanjem novog
podruja populacijama sa prednjeg ruba, populacije koje se nalaze iza njih vrlo malo
mogu uticati na genetiku strukturu populacije na pionirskom podruju - u pitanju je
jednostavno gustina populacije. Kao rezultat ovog naina rekolonizacije desilo bi se da
populacije koje se nalaze iza populacija sa severne granice irenja (u centru ili na jugu
refugijuma) nee biti u mogunosti da brzo napreduju, to znai da se one moraju
povlaiti na druga stanita ili opstati gde jesu. Pomenuti proces, uz fiziku izolaciju i
bioloke faktore, moe biti generator procesa nastanka specifinih genoma i podvrsta u
junim refugijumima (Hewitt, 1993).
Raspored kopna i mora kroz pleistocen postepeno se pribliava dananjem
rasporedu. Meutim, u starijem pleistocenu ima velikih odstupanja od dananjeg izgleda
obalskih linija. Takoe su velika odstupanja u odnosu na dananje stanje bila za vreme
velikih zahlaenja (glacijacija), ukljuujui i ona u mlaem pleistocenu (virm), kada je
usled poveanja kontinentalnih i planinskih lednika smanjena koliina vode u okeanima i
snien nivo mora (Rabrenovi i sar., 2003).
Razmena primarno slatkovodne faune, a samim tim i pastrmskih populacija,
izmeu reka razliitih oblasti, bila je verovatno omoguena opadanjem nivoa mora za
vreme glacijacija (Bianco, 1990). Procene opadanja nivoa mora u Mediteranu su
razliite za odreene faze glacijacija. Za vreme Virm glacijalne faze smatra se da je
nivo Mediterana bio nii za maksimalno 130 m, dok je za vreme Mindel i Ris
glacijalnih faza nivo mora bio za oko 200 m nii u odnosu na dananji nivo (Bianco,
1990; Pielou, 1979). Postoje miljenja da opadanje nivoa mora u Mediteranu za oko
200 m pre oko 250 000 godina, za vreme Ris faze glacijacije (Brown i Gibson, 1983)
uslovljava suavanje Gibraltarskog moreuza na 1/5 dananje irine. Kao posledica
ovih deavanja dolazi do smanjenog dotoka vode u Mediteran iz Atlantika, to izaziva
sekundarnu krizu saliniteta i pad nivoa vode u Mediteranu za oko 500 m, za ta je bilo
potrebno oko 500 godina. Opadanjem nivoa vode u Mediteranu za 500 m moe se
objasniti prisustvo slatkovodnih riba na Rodosu koje su porekom iz Turske, kao i
razmena slatkovodne riblje faune izmeu severo zapadne Afrike i panije (Bianco,
1990). Ovom pojavom se moe objasniti i izuzetna irina areala Ad i Me linije u
90

Diskusija

Mediteranu, koja se najverovatnije javlja kao posledica uspostavljanja veza izmeu

renih slivova razliitih oblasti. Takoe treba pomenuti i rasprostranjenje At linije u
Mediteranu koja je pronaena u istonoj paniji, na severo zapadu Afrike i na
Siciliji (usmeno saoptenje Ale Snoj).
Slika 39. Narandasta i crvena linija du jadranske, jonske i egejske obale prikazuju
snienje mora od 100 m (Virm faza) i 200 m (Ris i Mindel faza), kao i posledice tih
deavanja u razliitim regionima (1 7) (Bianco, 1990 modifikovano).

U regionu 1 (Slika 39), kao posledica povlaenja nivoa mora, dolazi do znaajnog
proirenja reke Po, u regionu 2 dolazi do uspostavljanja veza izmeu dalmatinskih reka, u
regionu 3 dolazi do uspostavljanja transjadranske komunikacije (opadanjem nivoa mora
od najmanje 160 m), u regionu 4 dolazi do uspostavljanja veza izmeu albanskih reka
(Drim Vjose), u regionu 5 dolazi do uspostavljanja veza izmeu reka jonskog sliva
(Taimis Aheron), u regionu 6 dolazi do uspostavljanja veza izmeu reka sa suprotnih
strana Patras - korintskog zaliva, i u regionu 7 dolazi do uspostavljanja slatkovodne veze
izmeu gornjeg dela Egejskog i Crnog mora.
Osim brojnih renih veza koje su se uspostavile opadanjem nivoa mora za vreme
glacijacija i koje su omoguile migriranje pastrmskih populacija, treba pomenuti i brojne
meurene veze, ledene ustave i slatkovodna jezera koje su uspostavljene u doba
interglacijacija otapanjem ledenog pokrivaa u zapadnom Sibiru i istonoj Evropi. Kao
posledica otapanja lednika dolazi do akumulacije i prelivanja vode iz jednog u drugi
91

Diskusija

basen biveg Paratetisa (Aralsko Kaspijsko jezero Crno more), koji je preko Crnog
mora komunicirao sa gornjim delom Egejskog mora. Ceo pomenuti sistem, ukljuujui i
gornji deo Egejskog mora, najverovatnije je posle svake glacijacije interglacijacije
posedovao slatku ili boatnu vodu (Slika 39), (Thunell i Williams, 1983). Kao potvrdu
veze izmeu ponto kaspijskog i mediteranskog basena, imamo nalaz Da haplotipova, za
koje se smatra da su autohtonog porekla u egejskom slivu Grke (Apostolidis i sar.,
1997), i Turske (Bernatchez, 2001). Takoe je postojala komunikacija izmeu ponto
kaspijskog basena i basena Tigrisa i Eufrata (Persijski zaliv), to potvruje pronalazak
dunavskog haplotipa Da25 (Sunik i sar., 2005). Osim pomenutih veza izmeu ponto
kaspijskog basena sa mediteranskim i basenom Indijskog okeana (Persijski zaliv),
postojala je, za vreme razliitih faza glacijacija, veza ponto kaspijskog i atlantskog
basena (Bernatchez, 2001). Veze Kaspijsko jezero Baltik i Kaspijsko jezero Arktik
(Ekman, 1957), kao i veza izmeu gornjeg Dunava i gornje Rajne (Balon, 1968;
Englbrecht i sar., 2000) potvrena je i prisustvom At haplotipova u slivu gornjeg Dunava,
za koje se sumnja da su autohtonog porekla (Weiss i sar., 2001), kao i nalaz jedne
populacije potone pastrmke u pritoci gornje Volge (kaspijski basen), (Osinov i
Bernatchez, 1996). Dananje filogeografske studije (Durand i sar., 1999; Nesbo i sar.,
1999), kao i tradicionalne biogeografske studije (Banarescu, 1990) potvruju ponto
kaspijsko poreklo drugih slatkovodnih riba u atlantskom basenu koje su tu dospele za
vreme pleistocenskih glacijalnih dogaaja.
Kako su postojale pleistocenske veze izmeu basena Crnog mora, Kaspijskog i
Aralskog jezera sa Atlantikom na jednoj i sa Mediteranom i Indijskim okeanom na drugoj
i treoj strani, naa predpostavka da su populacije potone pastrmke iz basena biveg
Paratetisa ancestralne za sve ostale populacije koje naseljavaju severna i juna mora
postaje realna. Realnost ove hipoteze ogleda se u postojanju haplotipova Da*Vr i Da*D
koji su pronaeni u slivu June Morave (Dunav Crno more), koji zauzimaju
ancestralni poloaj u okviru Da klade na filogenetskim stablima (Slika 29 i 30), kao i
haplotipa Da24 koji je pronaen u reci Waldaist u Austriji (dunavski sliv), (Duftner i sar.,
2003). Haplotipovi Da*Vr, Da*D i Da24 imaju poslednja etiri polimorfna mesta 530,
542, 543 i 548 do poly T regiona sinapomorfna sa haplotipovima iz Ad, Ad+ At, Ma i
Ma linije. Kao posledica pomenutih sinapomorfizama, haplotipovi Da*Vr, Da*D
zauzimaju centralni poloaj na kladogramu mrei (Slika 31), (posebno haplotip Da*Vr)
u odnosu na sve haplotipove iz ostalih linija. Haplotip Da*Vr zauzima centralni poloaj i
po procentualnim vrednostima divergencije izmeu haplotipova razliitih linija (Tabela
92

Diskusija

11). Izmeu haplotipa Da*Vr i najbliih haplotipova june i At linije distance se kreu
od 1,05 do 1,23%, dok je vrednost distanci izmeu Da*Vr i Da haplotipova izmeu 0,88 i
1,23%, izuzev haplotipa Da*D koji mu je najblii i distanca izmeu njih je 0,53%. Na
osnovu iznetih injenica moe se zakljuiti da haplotip Da*Vr (kao i njemu najblii
haplotipovi Da24 i Da*D) spadaju u grupu ancestralnih haplotipova ne samo za ostale
Da haplotipove, ve i za haplotipove ostalih linija.
Unutar Da linije prikazana je duboka genetika divergencija, koja prema
genetikoj distanci skoro tri puta pravazilazi genetiku divergenciju izmeu
haplotipova Ad, Me i Ma linija. Duboka divergencija unutar Da linije (Tabela 11), kao
i njena bazalna pozicija na filogenetskom stablu (Cortey i sar., 2004) i na kladogramu
(mrei) haplotipova (Slika 31), sugeriu da Da populacije predstavljaju najstarije
odvojenu liniju iz Salmo trutta kompleksa, a samim tim i ancestralnu za druge
haplotipove (linije) unutar kompleksa.
Haplotipovi koji su pronaeni u slivu Neretve i Skadarskog jezera (Ad+N i
Ad+RC), a koji zajedno sa Ad+Prz formiraju jugo-zapadno balkansku farioides (Ad+)
liniju, verovatno predstavljaju ostatke ancestralnog polimorfizma june klade.
Nakon prihvatanja stanovita o postojanju pet glavnih evolutivnih linija (Da, At,
Ad, Me i Ma) potone pastrmke (Bernatchez i sar., 1992), sumnjalo se u mogunost
postojanja novih linija sline dubine divergencije, jer je smatrano da je distribuciono
podruje Salmo trutta kompleksa bar u pogledu pronalaska novih linija adekvatno
istraeno (Bernatchez, 2001). Meutim, ispostavilo se da pojedini regioni nisu dovoljno
istraeni, i da jo uvek ne postoje podaci za pojedina podruja u okviru prirodnog areala
potone pastrmke. Najnovija detaljna istraivanja populacija potone pastrmke na
Iberijskom poluostrvu otkrila su postojanje bitnih polimorfizama unutar At klade (Surez
i sar., 2001; Weiss i sar., 2000) na osnovu kojih je predloeno opisivanje nove evolutivne
linije Duero (Surez i sar., 2001; Cortey i Garcia-Marin, 2002). Poto Balkansko
poluostrvo, kao i Iberijsko, predstavlja vruu taku biodiverziteta (Krytufek i sar.,
2004), veoma bitnu za post-glacijalnu evoluciju faune i kolonizaciju Evrope, a pri tome je
slabo istraeno, pronalazak Salmo farioides (Ad+) linije u rekama jadranskog sliva jugozapadnog Balkana, s obzirom na sve okolnosti podruja i nedostatka informacija, postaje
sasvim realan.
Dobijeni rezultati nukleotidnih divergencija na kontrolnom regionu mtDNA od
0,18% do 2,12% (Tabela 11), uglavnom se slau sa ocenom Gyllestena i Wilsona (1988)
da je intraspecijska nukleotidna divergencija mtDNA kod Salmonida izmeu 0.1% i 2 %.
93

Diskusija

Primena molekularnog sata na kontrolni region mtDNA veoma je problematina zbog

neprecizne kalibracije koja se po razliitim autorima kree od 0,5% do 2% na milion
godina. Smith (1992) procenjuje stopu mutacija za mtDNA od 1% na milion godina za
Salmonide. Ako bi se vrednosti distanci za haplotipove pronaene na teritoriji Srbije
obraunale po mutacionoj stopi Smita od 1% na milion godina, dobile bi se vrednosti
divergencije izmeu 180 000 i 2,12 miliona godina, to korespondira sa geolokim
epohama kraja pliocena i gotovo celog pleistocena. Iz ovoga proizilazi da su
pleistocenske glacijacije odigrale veoma vanu ulogu u oblikovanju genetikog
diverziteta populacija potone pastrmke. Meutim, treba pomenuti i procenu Apostolidis i
sar. (1997) koji smatraju da se divergencija glavnih mtDNA linija desila od zajednikog
pretka u slino geoloko vreme i to u doba mesinske periode i ranog pliocena, u periodu
od pre 2,5 6 miliona godina. U ovom periodu desila su se dva veoma vana geoloka
dogaaja: 1. dolazi do izolacije Mediterana od Atlantika, kao i od basena Paratetisa (Slika
34), 2. krajem mesinskog perioda Mediteran i Paratetis bivaju redukovani na mreu
povezanih jezera poznatu pod nazivom Lago Mare faza (Slika 36), (Bianco, 1990).
Pomenuti autori smatraju da je Lago Mare faza verovatno odigrala veoma vanu ulogu
u izolaciji pastrmki Mediterana, kao inicijalnih panmiktinih populacija koje su bile
razdvojene u posebnim jezerima, iz kojih su se kasnije irile u peri-mediteranske rene
sisteme (Slika 37). Meutim, postoje miljenja koja odbacuju hipotezu Apostolidis i sar.
(1997) iz sledeeg razloga: poto je u periodu krajem miocena i tokom prvog dela
pliocena klima postala toplija i humidnija, u Mediteranu su vladali tropsko - subtropski
uslovi (Rage, 1997), koji su verovatno spreavali mediteransku ekspanziju salmonidnih
riba sve do pojave zahlaenja krajem pliocena i u pleistocenu (pre oko 2,5 miliona
godina) koje je zahvatilo i ovaj region (Cortey i sar., 2004), to i rezultati ovog rada u
potpunosti podravaju.
Tokom pleistocena javljaju se orogeni pokreti na severnom obodu Mediterana
(Tirensko, Jonsko, Jadransko, Egejsko more, Makedonija, Trakija, Anadolija), to dovodi
do rasedanja u oblasti Makedonije, Skadarskog basena i na junom obodu panonskog
basena (Stevanovi, 1982). Pleistocenski orogeni pokreti, uz uticaj glacijalnih i
interglacijalnih kolebanja nivoa mora, koja su praena uspostavljanjem renih veza, imaju
veoma znaajan uticaj na rasprostranjenje i diverzitet pastrmskih populacija na podruju
Balkanskog poluostrva. Jasno geografsko i filogenetsko razdvajanje Da haplotipova koji
su pronaeni iskljuivo u crnomorskom slivu, od Ad i Ad+ haplotipova koji su kao
94

Diskusija

autohtoni pronaeni u egejskom i jadranskom slivu (u zavisnosti od haplotipa) na teritoriji

Srbije, uz analizu molekularnog sata i geoloke istorije ireg podruja Balkana,
objanjava razvoj pomenutih linija najverovatnije alopatrikom fragmentacijom za vreme
Pleistocena. Veliki diverzitet pronaenih haplotipova u okviru linija na analiziranom
podruju, korenspondira sa fizikom izolacijom kao i biolokim faktorima koji su
doprineli njihovom ogranienom rasprostranjenju.

4.3. KONZERVACIJA GENETIKE RAZNOVRSNOSTI POPULACIJA

POTONE PASTRMKE
4.3.1. SPECIFINOSTI KONZERVACIJE POTONE PASTRMKE
Potona pastrmaka, zbog veoma vanog socio-ekonomskog znaaja, koji se
ogleda ne samo u ekolokoj vrednosti vrste ve i u znaaju za sportski i komercijalni
ribolov, predstavlja veoma ugroenu vrstu sa gledita gubitka intraspecijske genetike
varijabilnosti, najee kao posledice ovekovih aktivnosti (degradacija stanita,
prekomeran izlov, poribljavanje), (Laikre i Ryman 1996).
Specifinost konzervacije potone pastrmke ogleda se u sledeem:
Opsenim genetikim istraivanjima u poslednjih 20 godina na taksonu
koji je poznat kao potona pastrmka otkriven je veoma znaajan nivo
genetike raznovrsnosti, koji se ogleda u postojanju vie evolutivnih linija
(Bernatchez, 1992), kao i daljoj genetikoj diferencijaciji izmeu lokalnih
populacija unutar svake od linija. Veoma znaajan deo genetike
varijabilnosti predstavljen je na meu-populacionom nivou, i to je glavni
razlog to se konzervacione mere, ribarstveno i konzervaciono upravljanje
ovom vrstom, moraju fokusirati na lokalne populacije (Frankel, 1970;
1974; Ryman i Sthl, 1980; Utter, 1981; Meffe, 1986; Ryman, 1991).
Degradacija stanita dovodi do istrebljenja ili redukcije brojnosti lokalnih
populacija, a samim tim i do gubitka znaajnog intraspecijskog diverziteta.
Najvei broj preostalih, pre svega ribolovno atraktivnih, populacija
potone pastrmke veoma su ugroene zbog svoga ekonomskog znaaja,
pre svega zbog aktivnosti kao to su: prekomeran izlov i poribljavanje.

95

Diskusija

Ove aktivnosti se smatraju bezopasnim ili ak korisnim, ali su najee

katastrofalne po genofond autohtonih populacija (Laikre i sar., 1999).
Osnovni faktori ugroenosti populacija potone pastrmke koji dovode do gubitka
genetike varijabilnosti obrazloeni su u poglavlju Uvod (1.2.6.), a mogu se videti i iz
tabele 14.
Tabela 14. Prikaz tri glavne kategorije aktivnosti koje ugroavaju intraspecijsku
varijabilnost potone pastrmke, kao i njihov odnos sa tri glavna procesa koja dovode do
gubitka genetikog diverziteta (Laikre i sar., 1999).
Aktivnost

Ribolov
Poribljavanje
Degradacija
stanita

Izumiranje

Hibridizacija

X
X
X

X
(X)

Gubitak
varijabilnosti
unutar
populacija
X
X
X

Aktivnosti koje utiu na degradaciju stanita kao i na prekomeran izlov,

nesumljivo prouzrokuju i trei vid aktivnosti, a to je poribljavanje. Poribljavanje se
uglavnom smatra glavnom ribarstvenom merom za poveavanje brojnosti pastrmskih
populacija. Odgovarajue izvedeno poribljavanje moe biti razmatrano kao znaajna
mera pruanja prve pomoi populacijama koje su u neposrednoj opasnosti od
izumiranja prouzrokovanog demografskim faktorima. Samo dva tipa poribljavanja mogu
omoguiti dugorona pozitivna reenja:
Poribljavanje iz konzervacionih razloga
Poribljavanje radi ponovnog uspostavljanja populacije (reintrodukcija),
s tim sto se mora imati u vidu da pomenuta poribljavanja mogu biti pozitivna samo uz
utvrivanje i otklanjanje faktora koji su doveli do redukovanja ili izumiranja
populacije. U ostalim sluajevima (najee radi poboljanja ribolova), poribljavanje
predstavlja glavnu pretnju genetikom integritetu populacije (Hindar i sar., 1991a).
Riblja mla koja se koristi za poribljavanje najee je genetiki razliita od
autohtonih populacija, i predstavlja uglavnom domestifikovane - ribnjake populacije.
Rezultati do kojih su doli Apostolidis i sar. (1996a, 1997) pokazuju da je
poribljavanje reke Nestos (egejski sliv) neautohtonim materijalom iz reke Aheloos
(Jonski sliv), radi poboljanja sportskog ribolova, imalo veoma mali doprinos u
poboljanju ribolova. Preko mtDNA markera procenjeno je da je oko 75% autohtone
populacije bilo zamenjeno poribljenom pastrmkom.

96

Diskusija

4.3.2. STATUS UGROENOSTI POTONE PASTRMKE U EVROPI

Znaajan problem koji se javlja pri konzervaciji potone pastrmke vezan je upravo za
taksonomsku konfuziju unutar pomenutog taksona (pogledati Uvod 1. 2. 4). Glavni razlog
pojave taksonomskih problema su nedoumice oko klasifikovanja razliitih morfolokih i/ili
genetikih grupa, koje se prema nekim autorima smatraju vrstama, a prema drugim podvrstama
ili specifinim genetikim formama unutar vrste (Laikre i sar., 1999). Meutim, taksonomska
konfuzija ne sme imati presudan uticaj na odreivanje konzervacionih mera i samog
gazdovanja ovim taksonom. Efikasna konzervacija potone pastrmke moe se realizovati samo
na jedan nain, a to je posveivanje panje genetikim razlikama izmeu populacija, bez obzira
da li ove populacije nazivamo vrste, podvrste ili lokalne populacije.
Eksperti TROUTCONCERN mree sloni su u stavu da se trenutna ugroenost
potone pastrmke ne shvata dovoljno ozbiljno, kao i da je sadanji konzervacioni napor
fokusiran samo na nivo vrste, ne uzimajui pri tome u obzir genetiki diverzitet unutar vrste. U
sluaju da se ovakav trend nastavi, veoma brzo e doi do gubitka dragocenih biolokih resursa
u vidu lokalnih populacija potone pastrmke, koje e izumirati nesluenom brzinom (Laikre i
sar., 1999).
Pored toga to trenutni klasifikacioni sistem ne uzima u obzir intraspecijsku genetiku
strukturu, veoma veliki nedostak koji onemoguava konzervaciju ne samo potone pastrmke
ve i ostalih vrsta riba, jeste to je generalno konzervacioni status do sada ustanovljen za
relativno mali broj taksona riba. Upavo pomenuta dva nedostatka predstavljaju glavnu manu
raznih lista ugroenih ivotinjskih vrsta (Ryman i sar., 1995a; Leidy i Moyle, 1998). Potona
pastrmka nije uvrtena na listu Bernske konvencije, kao ni na Crvenu Listu (IUCN) ugroenih
ivotinjskih vrsta na internacionalnom nivou. Na Crvenoj Listi status ugroenih taksona dobili
su: Salmo carpio, Salmo letnica, i Salmo platycephalus, dok su dva druga taksona Salmo
marmoratus i Salmo dentex uvrtena u kategoriju vrsta sa nedovoljno podataka. Taksoni Salmo
marmoratus i Salmo macrostigma ukljueni su na listu EU Habitat Directive kao vrste od
opteg interesa koje zahtevaju primenu posebnih konzervacionih mera. Eksperti
TROUTCONCERN mree saglasni su da sadanja Crvena Lista u najveem broju sluajeva
neadekvatno procenjuje ugroenost potone pastrmke, iz razloga to se glavni ugroavajui
faktori ne uzimaju sa dovoljnom ozbiljnou.
Allendorf (1988) smatra da Crvena Lista ugroenih riba u velikoj meri reflektuje
geografsku distribuciju ihtiologa, a ne ugroenih vrsta.

97

Diskusija

4.3.3. DEFINISANJE KONZERVACIONIH JEDINICA

Pri svakoj konzervacionoj aktivnosti postavlja se osnovno i krucijalno pitanje: ta
treba da bude predmet bioloke konzervacije? Iz prethodno izneenih stavova jasno je da
konzervacija vrste predstavlja zastareli princip, i da svakako nije dovoljna jer ne uzima u
obzir genetiku varijabilnost izmeu i unutar populacija, koja takoe mora biti sauvana
(Frankel i Soul 1981). U poslednjih 20 godina voene su debate na temu utvrivanja
odgovarajue jedinice za konzervaciju. Najvei broj autora sloio se da konzervacioni
napor treba usmeriti ka nivou evolutivnih linija unutar vrste (Ryder, 1986; Waples,
1991a; 1995; Moritz, 1994; 1995; 1999). Evolutivne linije unutar vrste nazvane su
Evolutionary Significant Units ili ESU. Ovaj princip je prvo bio primenjen na
pacifikom lososu (Waples, 1991a), ali je sugerisano da je primenjiv za bilo koju vrstu
(Ryder, 1986).
Waples (1991a) definie Evolutionary Significant Units kao populaciju ili
grupu populacija koje su sutinski reproduktivno izolovane od drugih konspecijskih
populacionih jedinica, i koje predstavljaju vanu komponentu evolutivnog naslea vrste.
Evolutivno naslee vrste ini genetika varijabilnost kao produkt prolih evolucionih
dogaaja, koja predstavlja osnovu od koje e zavisiti budua evolucija vrste.
U pogledu nivoa minimalne znaajnosti koja bi bila neophodna za dodeljivanje
ESU ne postoji odreeni standard (Nielsen, 1995), tako da odluka ta moe biti smatrano
kao bioloki evolutivno znaajno mora biti reavana od sluaja do sluaja (Waples,
1995). Metode za utvrivanje ESU ukljuuju sakupljanje genetikih i ekolokih podataka,
kao i njihovu analizu fenetikim i kladistikim tehnikama radi utvrivanja hijerarhijskih
genetiko ekolokih odnosa izmeu populacija (Waples, 1991a; 1995; Nielsen, 1995).
Kada se odnosi izmeu populacija utvrde, neophodno je doneti odluku o nivou na koji e
biti fokusiran konzervacioni napor (Dodson i sar., 1998), a to je onaj nivo koji nosi
znaajnu komponentu evolutivnog naslea vrste.
Reavanje pitanja konzervacije od sluaja do sluaja, uvoenjem koncepta ESU,
predstavlja pokuaj da konzervacija ignorie filogenetski (pragmatini) koncept vrste
(Cracraft, 1987), kako bi preskoila taksonomske diskusije.
Trenutno u Evropi nije zauzet jasan stav oko definisanja ESU za potonu
pastrmku.

98

Diskusija

U velikom broju realnih situacija odluka o konzervacionom naporu nee biti

zasnovana iskljuivo na biolokim aspektima, iako su oni primarnog znaaja, jer
izraavaju ugroenost ESU kao osnovne - najnie jedinice bioloke raznovrsnosti.
Ekonomski, socijalni i pravni aspekti su veoma znaajni faktori u ovom procesu. U
sluaju postojanja izrazitih socio-ekonomskih implikacija, bioloki aspekt sam po sebi
nije dovoljan za definisanje ESU. Koncept Operational Conservation Units (OCUs)
uveden je da opie jedinicu konzervacije koja bi bila rezultat interakcije izmeu biolokih
i socio-ekonomskih faktora (Dodson i sar., 1998). Bioloki zahtevi su u velikoj meri
ustanovljeni unutar ESU. Prema tome, OCU predstavlja konstitutivni inilac ESU i
njegovu interakciju sa socio-ekonomskim pitanjima.
Privremena operativna konzervaciona jedinica moe biti definisana u sluaju kada
je neophodno brzo izvriti konzervacione aktivnosti, a jo uvek ne postoji dovoljno
biolokih podataka za opisivanje preciznih evolutivnih odnosa izmeu populacija.

4.3.4. KRAJNJA PREPORUKA U KONZERVACIJI POTONE PASTRMKE

Potona pastrmka predstavlja ekoloki, ekonomski, estetski i nauno izuzetno
vrednu riblju vrstu iji nezadovoljavajui konzervacioni status u evropskim zemljama
poziva na posveivanje dodatne panje i preduzimanje konkretnih mera zatite. Jedan
od glavnih razloga neadekvatne zatite i konzervacije ove vrste u Evropi je generalna
neobavetenost

aspektu

biolokog

diverziteta

koji

predstavlja

genetika

varijabilnost unutar vrste. Zatita iskljuivo vrste nije dovoljna, ve se mora obratiti
panja na postojanje razlika na genetikom nivou unutar i izmeu lokalnih populacija,
koje takoe moraju biti konzervirane. Opti cilj konzervacije biolokog diverziteta na
svim nivoima, od gena do ekosistema, ustanovljen je internacionalno i primenjuje se u
svim dravama (meu kojima je i SCG) koje imaju ratifikovanu Konvenciju o
Biolokom Diverzitetu (Rio de Janeiro 1992). Meutim, pomenute obaveze zatite na
genetikom nivou u najveem broju zemalja jo nisu transformisane u adekvatne
akcije. Prepoznavanje vanosti konzervacije genetikog diverziteta je posebno vano
za vrste kao to je potona pastrmka, koje se karakteriu velikom genetikom
diferenciranou lokalnih populacija. Gubitak lokalnih populacija potone pastrmke
moe rezultirati u iskorenjivanju relativno velikog dela genetike varijabilnosti unutar
vrste (Laikre i sar., 1999).

99

Diskusija

4.3.5. KONZERVACIJA DIVERZITETA HAPLOTIPOVA U SRBIJI I ZNAAJ ZA RIBARSTVO

Problem konzervacije fonda potone pastrmke veoma je slojevit i stoga veoma
sloen, to se moe zakljuiti iz prethodno iznetih injenica.
Tabela 15. Primeri glavnih aktuelnih pretnji po populacije potone pastrmke u nekim
zemljama Evrope (Laikre i sar., 1999).
Drava

Degradacija stanita

Ribolov

Poribljavanje
Putanje

irenje
Brane

Regulacija
reka

Zagaenje

bolesti

Prekomeran

ribolov

domestifikovanih
Lovokraa

autohtonih

parazita

populacija

Danska

Estonija

Finska

Francuska

Nemaka

Grka

Republika
Irska
Norveka
Portugal

Rusija
panija

vedska

vajcarska

Velika
Britanija

i/ili ne

X
X
X
X

X
X
X

X
X

U razliitim zemljama Evrope, na osnovu molekularno-genetikih studija,

ukazano je na postojanje razliitog broja glavnih evolutivnih linija (Bernatchez, 1992),
kao i preostalih autohtonih populacija, to sugerie da su pojedini prostori mogli sauvati
vei deo preostalog genetikog diverziteta vrste. U zemljama Evope konzervacija
genetikog diverziteta potone pastrmke veoma varira, pre svega iz razloga to su
evolutivni faktori rezultirali u razliitoj koliini i strukturi genetikog diverziteta vrste u
pojedinim zemljama.
100

Diskusija

Ako iz tabele 15. uporedimo glavne ugroavajue faktore po evropske

populacije potone pastrmke, kao i populacije u Srbiji (pogledati Uvod), najvie
slinosti po vrsti i znaaju ugroavajuih aktivnosti nai emo izmeu Grke i
Srbije. U Grkoj najozbiljniju pretnju po populacije potone pastrmke ima preveliko
ribolovno optereenje, koje ukljuuje i sve vidove krivolova (eksplozivna sredstva,
otrovi i razliite klopke). Unitenje stanita je drugi veoma znaajan razlog
ugroenosti, i obuhvata izgradnju brana, regulaciju tokova i izgradnju sistema
kanala, kao i zagaenje poljoprivrednim i kunim otpadnim produktima. Na treem
mestu nalazi se poribljavanje, mada, kao i u najveem broju drugih zemalja, ne
postoji sistematina informacija o stepenu poribljavanja kao i o njegovim efektima
na autohtone populacije (Laikre i sar., 1999). Redosled i znaajnost ugroavajuih
faktora na pastrmske populacije Grke u potpunosti koincidira sa trenutnim stanjem
ugroenosti populacija potone pastrmke u Srbiji.
Kada su nam poznati ugroavajui faktori koji predstavljaju potencijalnu,
ako ne i realnu opasnost da vremenom doe do istrebljenja jedinstvenih pastrmskih
populacija na teritoriji Srbije, neophodno je izvriti uklanjanje negativnih
(ugroavajuih) aktivnosti, kao i administrativno upravljaki odrediti konzervacionu
jedinicu na koju e biti usmeren konzervacioni napor. Ratifikacijom Konvencije o
Biolokom Diverzitetu naa zemlja se obavezala da e primenjivati konzervacione
mere na svim nivoima, od gena do ekosistema, to se u potpunosti slae sa dve
glavne preporuke genetike konzervacije:
1. sauvati to je vie mogue prirodnih ekosistema
2. utvrditi genetiku strukturu populacije
Rezultati ove teze zapoeli su identifikaciju genetikog diverziteta pastrmskih
populacija, predstavljenog sa 15 mtDNA haplotipova u okviru tri evolutivne linije
(Bernatchez i sar., 1992), uzorkovanjem na 35 lokaliteta u okviru sva tri slivna podruja
Republike Srbije. Na osnovu dobijenih rezultata haplotip se moe odrediti za
konzervacionu jedinicu na koju e biti usmeren konzervacioni napor.
Na osnovu saznanja dobijenih na terenu prilikom prikupljanja materijala moe
se rei da je ugroenost populacija potone pastrmke izuzetno velika, i da je
neophodna hitna primena konzervacionih mera u vidu dodeljivanja konzervacionih
statusa, kako stanitu, tako i haplotipovima. Posebna panja mora biti posveena
101

Diskusija

haplotipovima koji su pronaeni po prvi put u okviru areala vrste. Populacije

novopronaenih haplotipova dunavskog sliva (Da*Vl, Da*Vr i Da*D) izuzetno su
malobrojne. U izvorinom delu reke Vlasine na uzorkovanih 100 m toka pronaene su
samo dve ribe i obe su posedovale haplotip Da*Vl, dok je donji deo reke ve
poribljavan neautohtonom pastrmkom. U gornjem delu reke Vrle pronaen je haplotip
Da*Vr koji ve deli stanite sa introdukovanim haplotipom ADcs1, a samo stanite je
ugroeno izgradnjom fabrike vode na obali reke. Haplotip Da*D pronaen je na 1
primerku u Depskoj reci analizom oko 100 m toka. Novi haplotip jadranskog sliva
Ad*Pe, kao i ostali koji su pronaeni u okviru istog slivnog podruja (Ad+Prz i
ADcs11), kao i dela egejskog sliva Ad*Ti (Lepenac sa pritokama), trenutno nisu pod
naim uvidom zbog nemogunosti pristupa pomenutom podruju. Novopronaeni
haplotip Ad*Bo uzorkovan je u slivu Dragovitice i, u odnosu na ostale nove
haplotipove, njegova brojnost je na zavidnom nivou. Meutim, i on je ugroen
poribljavanjem Dragovitice u donjem delu toka kroz Bugarsku materijalom At linije.
Posebno je bitno pomenuti da je na lokalietima Vlasina, Vrla i Boica prisutna
izrazita degradacija stanita, zbog formiranja akumulacionih jezera, dok se iz
Ljubatske reke znaajan deo vode prevodi u sliv June Morave. Takoe, izuzetno
mala brojnost primeena je na ostalim uzorkovanim lokalitetima, izuzev lokaliteta gde
je uzorkovan haplotip Da1.
U Srbiji je do sada, na nacionalnom nivou, jedino populacijama potone pastrmke
u slivu Dragovitice bio dodeljen konzervacioni status na bazi IUCN kriterijuma. Jo pre
utvrivanja novog mtDNA haplotipa (Ad*Bo), iz literaturnih podataka bilo je poznato
da egejski sliv jugo-istone Srbije naseljava vrsta Salmo macedonicus (Karaman, 1924).
Ispitivanjima koja su obavili Mari i sar. (2004), utvrena je i biomasa pastrmskih
populacija sliva Dragovitice koja je iznosila 8,8 kg km-1, to je bilo za oko etiri puta
manje u odnosu na biomasu populacija potone pastrmke u reci Mlavi (istona Srbija).
Populacije potone pastrmke u slivu Dragovitice zbog njihove taksonomske
specifinosti, kao i veoma malog areala na teritoriji Srbije koji naseljavaju, uz utvrenu
malu biomasu, dobile su operativni status Lower Risk (conservation dependent).
Trenutno, ugroenost potone pastrmke pokuava se legislativno regulisati
odreenim zatitnim merama u ribarstvu, kao to su minimalna dozvoljena duina ulova,
period lovostaja u vreme mresta, strogo propisan reim ribolova u pogledu mogunosti i
koliine ulovljenih pastrmki, broja ribolovnih dana tokom sezone, itd. Sve pobrojane

102

Diskusija

mere su veoma dobre, ali one do sada nisu dale pozitivne rezultate u zatiti, pre svega
zbog njihovog nepotpunog sprovoenja.
Za potpunu zatitu pastrmskih populacija neophodno je primeniti sledee
preporuke:
1. Utvrivanje stanja populacije
2. Utvrivanje i otklanjanje ugroavajuih faktora koji su doveli do smanjenja
brojnosti populacije
3. Utvrivanje genetike strukture populacije
4. U sluaju pronalaska novih genetikih varijanti izvriti dodelu konzervacionog
statusa populaciji i stanitu
Na osnovu dobijenih rezultata svi lokaliteti na kojima su pronaeni novi
haplotipovi, kao i lokaliteti na kojima su pronaeni vrlo retki haplotipovi (Tabela
9), trebalo bi da dobiju poseban konzervacioni status kao stanite (odreenu
kategoriju i stepen zatite), uz dodelu konzervacionog statusa na nacionalnom
nivou haplotipovima koji su na datim lokalitetima pronaeni. Iako potona
pastrmka nije uvrtena na Crvenu Listu (IUCN) ugroenih ivotinja na
internacionalnom nivou, pojedine drave su joj dodelile status ugroenih vrsta na
nacionalnom nivou (Grka - Endangered, panija Vulnerable i vedska - Lower
risk, near threatened). Poto su ugroavajui faktori u Grkoj i kod nas vrlo slini,
logino bi bilo da i mi sledimo primer Grke i da bar naim jedinstvenim
populacijama (teritorija ue Srbije) dodelimo istu kategoriju ugroenosti. Pri
dodeljivanju nacionalnog konzervacionog statusa moramo uzeti u obzir i ribolovnu
atraktivnost pomenutih voda, kao i njihov potencijalni socio-ekonomski znaaj.
Vodama koje nisu posebno ribolovno atraktivne u izvorinim delovima (Vrla,
Vlasina i Depska), a koje predstavljaju stanita jedinstvenih genetikih formi
(Da*Vr, Da*Vl i Da*D), treba kao stanitu dodeliti I stepen zatite (od izvorita u
duini od 4 km), a haplotipovima status ugroenosti (Endangered). Reke u slivu
Dragovitice u kojima je pronaen haplotip Ad*Bo (Lisina, Boica, Ljubata i
Brankovaka reka (potencijalno)) koje su ribolovno atraktivne, a samim tim mogu
imati i ekonomski znaaj, moraju dobiti specijalni reim zatite koji bi omoguio
ouvanje genetike jedinstvenosti pastrmskih populacija, kao i odrivi ribolov kao
jedan od izvora prihoda lokalnoj zajednici. Pastrmske populacije koje naseljavaju
103

Diskusija

pomenute reke sliva Dragovitice dobile bi konzervacioni status Lower risk, near
threatened. Izvorini delovi navedenih reka u duini od 4 km morali bi dobiti kao
stanite I stepen zatite, dok bi ostali deo toka pomenutih reka do ua u
Dragoviticu, kao i sama Dragovitica, bio pod II stepenom zatite. Dodela
navedenog konzervacionog statusa uz primenu strogih mera kontrole i upravljanja
(lov po pravilu uhvati-i-pusti uz mogunost noenja jedne ribe preko 40 cm)
obezbedio bi stalnost korienja, posebno ukoliko bi se adekvatnim poribljavanjem
kroz neki period restaurirala genetika struktura populacije priblina originalnoj.
Perspektive haplotipa Ad*Bo u pogledu opstanka bie vrlo optimistine, naroito
ako se obistine sumnje da je areal ovog haplotipa vezan i za ostale reke egejskog
sliva, to e pokazati rezultati buduih istraivanja (Diskusija str. 79).
Rekreativni (sportski) ribolov, koji se u velikom delu areala pastrmke
smatra najelitnijim vidom rekreativnog ribolova, upranjava se intenzivno. Intenzitet
ribolova (a kod nas se pod ovim mora obuhvatiti i krivolov) je veliki, jer je cena
takvog ribolova znatna i donosi upravljaima ili vlasnicima ribolovnih voda na
kojima se vri velike prihode u svetu, a ponegde i kod nas. Ovaj ribarstveno
komercijalni pritisak je pod uslovima kada nije bilo mogue zaokrueno odrediti i
sprovoditi adekvatne konzervacione mere u veem delu areala pastrmke, a posebno
kod nas i u bliem okruenju, snaan ugroavajui faktor po pastrmski (geno)fond.
Kao posledica velikog ribolovnog pritiska, najee se pribegava poribljavanju kao
meri upravljanja pastrmskim fondom, to je uglavnom kontraproduktivno po
originalnost pastrmskih populacija. Kod nas se poribljavanje najee vrilo i vri
onim materijalom koji je u datom trenutku dostupan, bez obzira na injenicu koliko
je odgovarajui, bez skoro bilo kakvih ogranienja i kontrole. Za podruje stare
SFRJ (izuzev Slovenije), a posebno za Srbiju, ne postoji precizno voena evidencija
o poribljavanju pastrmskih reka, osim u nekoliko pojedinanih sluajeva. Zna se da
je materijal za poribljavanje nabavljan iz mrestilita u Ivanjici, Konjicu, Vrelu Bune
i Blagaju, kao i iz Slovenije i sa Ohrida, i da su poribljavanja vrena irom Srbije.
Sreom po pastrmski fond kod nas, ta poribljavanja su uglavnom vrena na
ribolovno atraktivnim vodama: Mlavi, Krupaji, Gradcu, Moravici, Drini i ponegde
drugde, ali su jo preostale vode (koje su bile u fokusu uzorkovanja ove teze) koje
su i / ili ribolovno neatraktivne, i / ili fizikim preprekama odvojene od delova,
obino nizvodnih, koji su ribolovno atraktivni svojom lakom dostupnou ili
veliinom pastrmke u njima (Mari, 2002). Prepoznavanje genetikog identiteta
104

Diskusija

pastrmki omoguava uspostavljanje sistema konzervacije ukljuenog u mere

odrivog ribolovnog korienja pastrmskog fonda i po obimu te aktivnosti, i po
dubini implementacije. Ovakav vid ribarstvenog korienja pastrmskog fonda bie
od znaaja tek kada budemo imali s jedne strane potrebne parametre (stanje
populacije, ribolovno optereenje, genetiku strukturu), a sa druge ureen sistem
proizvodnje autohtonog materijala za poribljavanje, u sluajevima kada je ova mera
neophodna. Da bi se proizvodnja autohtonog materijala za poribljavanje mogla
realizovati, za poetak je neophodno ustanoviti referentnu laboratoriju koja bi se
bavila utvrivanjem genetike strukture populacija, na osnovu koje bi se za
specifine i ugroene populacije formiralo matino jato koje bi sluilo za dobijanje
materijala za poribljavanje. Poto je formiranje referentne laboratorije neophodan
uslov za proveru genetike strukture populacije, a samim tim i za konzervaciju
retkih i ugroenih (autohtonih) populacija, cela procedura morala bi biti i zakonski
regulisana. Ako se u ovom smislu u dogledno vreme ne promeni zakonska
regulativa, i ne omogui utvrivanje genetike strukture populacija, najbolje bi bilo
ne vriti poribljavanja genetiki neproverenim materijalom, ve posebnu panju
obratiti na zatitu ugroenih populacija uz strogu zakonsku primenu zatitnih mera u
ribarstvu, ili pak, ako je neophodno, zabraniti izlov, pa u krajnjem sluaju i ribolov
u periodu neophodnom za oporavak populacije.
Kako oba aspekta konzervacionih i ribarstvenih aktivnosti zasluuju najveu
panju, u sadanjim uslovima, u kojima se ribarstvo kao privredna delatnost kod
nas nalazi (a u okviru nje i rekreativni ribolov), zahtevaju korenite promene i u
zakonskom smislu i u pogledu dosledne implementacije u buduoj ribarstvenoj i
konzervacionoj praksi. Sa zakonske strane, potreba za harmonizacijom naih
ribolovnih propisa i konzervacione prakse sa istima u zemljama EU doprinee
uvoenju pravila primerenijih vremenu i stanju u oblasti koja bi se time regulisala,
dok bi, sa ribarstvene strane, ureenje celog sistema viestruko povealo
produktivnost pastrmskog ribolova i omoguilo upravljaima pastrmskih ribolovnih
voda obavljanje delatnosti koja bi po profitabilnosti bila priblina onoj u zemljama
u kojima je to odgovarajue regulisano. Time bi se jasno pomogli interesi nadlenih
dravnih organa iz oblasti zatite ivotne sredine i ribarstva s jedne strane (kao
propisivaa,

kontrolora

implementatora

zakona)

najrazliitijeg

opsega

ribarstvenih subjekata kao upravljaa pastrmskih ribolovnih voda, to otvara i put

ka odgovoru na pitanje subjekata koji bi trebalo da se oko ove teme (i drugih, ire
105

Diskusija

posmatrano) angauju. Pri tome, uzimajui u obzir broj pastrmskih voda i ribolovni
prtisak, sasvim je izvesno da bi se konzervacione aktivnosti vezane za pastrmski
fond u Srbiji odvijale niskim intenzitetom, ali obavezno konstantno, to bi trebalo
da bude finansijski odriva aktivnost u sklopu ribarstveno-finansijskog obima, dok
bi ribarstvene aktivnosti, pre svega one vezane za zatitu ribljeg fonda u ribarstvu,
trebalo da budu viestruko intenzivirane u praksi. Ovo je pre svega znaajno stoga
sto bi pozitivne efekte ovako ureene odrive ribarstvene i konzervacione prakse
osetili stanovnici ruralnih, trenutno slabo razvijenih i raznovrsnou delatnosti
ogranienih podruja Srbije i to bi, u sklopu ostalih vidova konzervaciono zavisnih
aktivnosti, to moglo predstavljati zamajac njihovom odrivom privrednom razvoju
u celini.

106

Zakljuci

5. ZAKLJUCI
Na osnovu rezultata ove studije utvreno je postojanje tri glavne
filogeografske grupe potone pastrmke na teritoriji Srbije: dunavske (Da),
june (Ad; Ad+) i atlantske (At). U okviru sve tri grupe identifikovano je,
na osnovu 18 polimorfnih mesta, ukupno 15 haplotipova, od kojih je est po
prvi put opisano untar areala vrste. Od est novo opisanih haplotipova, tri su
iz dunavske linije i pronaena su u slivu June Morave (Da*Vl (Vlasina),
Da*Vr (Vrla) i Da*D (Depska reka)), dok su dva od preostala tri koja
pripadaju Ad liniji, pronaena u egejskom slivu (Ad*Bo (sliv Dragovitice) i
Ad*Ti (sliv Lepenca), a jedan je pronaen u jadranskom slivu Ad*Pe (Peka
Bistrica).
Rekonstrukcijom filogenije NJ i MP metodama dobijena je vrlo slina
topologija stabla, pri kojoj haplotipovi pokazuju pripadnost filogenetskim
linijama potone pastrmke. Majority role consensus 50% tree otkriva jasno
razdvajanje sa visokom potporom na dve glavne klade (Da i At klada + juna
klada (Ad, Ad+, Ma i Me)). U junoj kladi haplotip Ad*Bo zauzima
ancestralnu poziciju (Slika 30), ali zbog niskih bootstraping verovatnoa za
NJ i MP analize njegovu ancestralnost tek treba dokazati rezultatima drugih
DNA analiza, ali i analiziranjem drugih tipova kararaktera (morfolokih). U
junoj kladi, pored Ad haplotipova (ADcs1, ADcs11, Ad*Pe i Ad*Ti) koji
nisu jasno grupisani u kladu, javljaju se dve ve poznate podgrupe
(mediteranska i marmoratus) i trea, dopunska, koja je prvi put identifikovana
(Ad+). lanovi Me, Ma i Ad+ klade karakteriu se istim brojem intra- kladnih
sinapomorfizama (pozicije 113 i 262 za Ma, 146 i 196 za Me, 126 i 262 za
Ad+; Tabela 13) to sugerie isti nivo divergencije ovih klada. Novu (Ad+)
kladu ine haplotipovi Ad+Prz, Ad+N i Ad+RC, i ona je statistiki poduprta
istim nivoom verovatnoe kao i ve ustanovljene podgrupe (klade Me i Ma).
Haplotip Ad+Prz pronaen je u Prizrenskoj Bistrici, Mrtvici i Tripunici (u
koju je, kako pretpostavljamo, introdukovan iz Neretve), Ad+N je pronaen u
Neretvi, a Ad+RC u Rijeci Crnojevia. Geografska distribucija pomenutih
haplotipova vezana je za reke jadranskog sliva jugo-zapadnog Balkana i
107

Zakljuci
poklapa se sa distribucijom vrste Salmo farioides (Karaman, 1937), to i
navodi na zakljuak da Ad+ klada ustvari predstavlja Salmo farioides.
Unutar Da klade uoen je veliki nivo genetike divergencije (Tabela
11). Ovaj podatak,

kao i sinapomorfne pozicije (Tabela 13) najbazalnijih

haplotipova Da klade (Da*Vr i Da*D) (Slika 30) i haplotipova iz svih ostalih

linija, ide u prilog stavu da dunavske populacije predstavljaju najstariju
fragmentiranu liniju Salmo trutta kompleksa. Ancestralna pozicija Da linije
prikazana je i sekvencioniranjem celog kontrolnog regiona mtDNA (Cortey i
sar., 2004; Templeton, 2004). Ovakvi rezultati navode na zakljuak da je
potona pastrmka, najverovatnije, poreklom iz Paratetisa, odakle se, preko
pleistocenskih veza, irila iz basena Crnog mora, Kaspijskog i Aralskog jezera
prema Atlantiku na jednoj i Mediteranu na drugoj strani. Prilog ovoj hipotezi
predstavlja pronalazak ekstremno divergentnih haplotipova kao to su Da*Vr i
Da*D, koji zauzimaju intermedijarni poloaj na mrei (Slika 31) izmeu Da,
At i june grupe (Ad, Ad+, Ma i Me) haplotipova, to je posebno
karakteristino za haplotip Da*Vr, ija se centralna pozicija moe uoiti i
preko vrednosti genetikih distanci izmeu pomenutih grupa. Sve navedeno
dodatno potvruje dugo postojanje i ancestralno poreklo Da linije u evoluciji
potone pastrmke.
Na analiziranom podruju, u zavisnosti od sliva, bilo je oekivano
prisustvo autohtonih haplotipova dunavske i Ad linije. Meutim, analizom je
utvreno i prisustvo haplotipa At1 koji pripada atlantskoj liniji. Nalaz
pomenutog haplotipa na dva lokaliteta, Gradac i Brankovaka reka, posledica
je poribljavanja, jer se radi o haplotipu atlantske linije koji preovladava u
ribnjakoj proizvodnji mlai potone pastrmke. Takoe, bitno je pomenuti i
nalaz haplotipa Ad linije ADcs1 na dva lokaliteta unutar dunavskog sliva
(Jerma i Vrla), za koga smatramo da je na ove lokalitete dospeo antropogenom
aktivnou iz sliva Dragovitice (Jerma poribljavanje, Vrla ispumpavanje
vode u sliv June Morave). Izmeu egejskog i jadranskog sliva utvrena je
jasna genetika raspodela haplotipova, koju jedino naruava haplotip Ad+Prz
pronaen u Tripunici (egejski sliv), koji je u ovaj sliv dospeo kao posledica
poribljavanja materijalom iz sliva Neretve.
108

Zakljuci

Visok nivo genetikog diverziteta koji je otkriven opisivanjem nekoliko

novih polimorfizama unutar razliitih linija potone pastrmke, izrazita
divergencija

unutar

dunavskih

populacija

na

teritoriji

Srbije,

kao

pretpostavka postojanja evolutivno zasebne linije (Ad+; Salmo farioides) u

jadranskom slivu, sugeriu da bi u narednom periodu trebalo preduzeti
opsene analize pastrmskih populacija na preostalom delu Balkana (Crna
Gora,

Makedonija,

Albanija,

Bosna

Hercegovina,

Bugarska).

Poto

analizirani prostor Srbije predstavlja samo mali deo Balkanskog poluostrva, za

oekivati je da je genetiki polimorfizam potone pastrmke unutar celog
regiona znatno vei.
Ova studija je pokazala da autohtone populacije jo uvek postoje u
Srbiji, barem u izvorinim delovima reka. Ova informacija je od posebne
vanosti za pravilno gazdovanje u cilju odranja autohtonog genetikog
diverziteta potone pastrmke u Srbiji. Gazdovanje mora prepoznati bioloku
realnost postojanja genetikog diverziteta i pronai odgovarajue strategije na
bazi ove realnosti za efikasnu konzervaciju genetike varijabilnosti (Ryman,
1991).
Poto su novo pronaeni haplotipovi na teritoriji Srbije malobrojni i
pod stalnom su pretnjom ugroavajuih aktivnosti, neophodno im je, na
nacionalnom

nivou,

dodeliti

odgovarajue

konzervacione

statuse.

Novopronaenim haplotipovima (Da*Vr, Da*Vl i Da*D) u vodama koje nisu

ribolovno atraktivne, u izvorinim delovima (Vrla, Vlasina, Depska),
predloena je dodela statusa ugroenosti (Endangered), dok onima koji se
nalaze u ribolovno atraktivnim vodama (reke sliva Dragovitice) u kojima je
pronaen haplotip Ad*Bo predlae se dodela konzervacionog statusa Lower
risk, near threatened, koji bi trebao da zadovolji ouvanje genetike
jedinstvenosti, sa jedne strane, a sa druge odrivi ribolov. Takoe, neophodno
je dodeliti stanitima na kojima su pronaeni novi haplotipovi, a to su gornji
tokovi reka (Vrla, Vlasina, Depska i reke sliva Dragovitice), odgovarajuu
kategoriju i I stepen zatite u prva 4 km toka.

109

Zakljuci
Oba aspekta konzervacionih i ribarstvenih aktivnosti na populacijama
potone pastrmke zahtevaju vrlo brze i korenite promene, kako u zakonskom
smislu, tako i u doslednoj primeni u buduoj konzervacionoj i ribarstvenoj
praksi.

110

Summary

6. SUMMARY
Upon results of this study, the occurrence of three main phylogeographic groups of the brown
trout was confirmed at the territory of Serbia: Danube (Da), southern (Ad; Ad+) and Atlantic (At).
Within all groups, 15 haplotypes based on 18 polymorphic places were identified; six of them were
recorded for the first time. Three new haplotypes belong to Danube group and were found in Juna Morava
drainage (Da*Vl (Vlasina), Da*Vr (Vrla) i Da*D (Depska River)), while within three others, belonging
to Ad group, two were found in Aegean Sea basin (Ad*Bo (Dragovitica River drainage) and Ad*Ti
(Lepenac River drainage); one was found in Adriatic Sea basin Ad*Pe (Peka Bistrica River).
Phylogeny reconstruction based on NJ and MP showed very similar tree topology. 50%
Majority role consensus tree revealed clear division of three main clades with high support level (Da and
At clade + southern clade (Ad, Ad+, Ma and Me). Haplotype Ad*Bo have the ancestral position in the
southern clade (Fig 30), but because of the low bootstrapping probabilities for NJ i MP analyses, this
ancestral state should be additionaly proved with other DNA analyses and analyses of morphologic
characters. Within southern clade, in addition to Ad haplotypes (ADcs1, ADcs11, Ad*Pe i Ad*Ti) that
were not apparently grouped together, the presence of two well known subdivisions was confirmed
(Mediterranean and marmoratus); the third additional subdivision Ad+ was identified for the first time. The
members of the Me, Ma i Ad+ clades are characterized with the same numbers of intra-clade
synapomorphies (positions 113 and 262 for Ma, 146 and 196 for Me, 126 and 262 for Ad+; Table 13); this
suggest the same level of divergence of these clades. The new clade (Ad+) includes haplotypes Ad+Prz,
Ad+N and Ad+RC, and has the same level of support as other (previously known) subdivisions (clades Me
and Ma). Haplotype Ad+Prz was found in Prizrenska Bistrica River, Mrtvica River and Tripunica River
(we think that this haplotype was introduced from the Neretva River into Tripunica River); Ad+N was
found in Neretva River and Ad+RC in Rijeka Crnojevia River. Geographic distribution of those
haplotypes is connected with the rivers of the Adriatic basin of the south-western Balkan peninsula and
corresponds with the distribution of Salmo farioides (Karaman, 1937); this suggests that Ad+ clade
represents Salmo farioides, and could belong to the new line within the southern group.
Strong genetic divergence was found within the Da clade, that was based on the genetic distances
(Table 11). Strong divergence, synapomorphic positions (Table 13) of the most basal haplotypes belonging
to Da clade (Da*Vr and Da*D) (Fig 30), as well as position of the haplotypes of all other lineages, suggest
that Danube populations represent the oldest fragmental line of Salmo trutta complex. Ancestral position of
Da line was also shown by sequencing of the whole mtDNA control region (Cortey at al., 2004;
Templeton, 2004). These results suggest that brown trout originated from the Parathetis and spred from the
111

Summary

Paratethis through the Pleistocene connections from the Black See basin, Caspian and Aral lakes toward the
Atlantic Ocean and Mediterranean See. Extremely divergent haplotypes like Da*Vr and Da*D have
intermediate positions in the network (Fig 31) between Da, At and southern group (Ad, Ad+, Ma i Me)
of haplotypes. That specially accounts for the Da*Vr haplotype, that holds central position judging from its
genetic distances to the rest of haplotypes. All these facts confirm the long term presence and ancestral
origin of Da lineage in evolution of the brown trout.
In spite of expectation that only wild haplotypes of Ad and Da lineages occur in Serbia, the
analyses confirmed presence of haplotype At1 which belongs to Atlantic line. The finding of this haplotype
in two localities, Gradac River and Brankovaka River, is a fisheries-related impact that predomintes in
hatcheries production of brown trout fry for stocking. The occurrence of haplotype ADcs1 of the Ad
lineage in two localities in the Danube River basin (Jerma and Vrla Rivers) could be a consequence of
sotcking and transfer of water from the Dragovistica River drainage, respectively. The clear genetic
dispersion of haplotypes was recorded between basins of Aegean and Adriatic Seas. It was disturbed only
by Ad+Prz haplotype, which occured in Tripusnica River (Aegean Sea basin) after the stocking from the
Neretva River drainage.
Since the territory of Serbia represents only the small part of the Balkan Peninsula, the higher lever
of genetic polymorphism of the brown trout from the whole region of the Balkans (Montenegro,
Macedonia, Albania, Bosnia and Herzegovina, Bulgaria) could be expected, considering the recorded high
level of genetic diversity, finding of new polymorphic places within different lines of the brown trout,
strong divergence within Danube populations in the territory of Serbia, as well as suspected presence of
evolutionary divergent line (Ad+; Salmo farioides) in the Adriatic basin.
This study showed that aboriginal, i.e., populations still exist in Serbia, at least in spring sections of
streams and rivers. This is very important for the conservation of autochthonous genetic diversity of the
brown trout in Serbia. The efficient conservation of existing genetic variability, i.e., diversity, is to be taken
into account in the strategy of fisheries management (Ryman, 1991).
Since the new haplotypes are not very frequent in Serbia and are under the constant threat, proper
conservation status in national legislation is needed. The conservation status of three new haplotypes from
Da group (Da*Vr, Da*Vl and Da*D) in the headwaters of Vrla, Vlasina and Depska Rivers should be
set as EN, whereas for AD*Bo haplotype it should be set as LRnt in particular waters of the Dragovistica
River drainage where some brown trout, attractive for fishing, occur. That would enable both maintenance
of existing genetic uniqueness and sustainable fisheries utilization. However, the first four kilometers of
each of those rivers should be assigned in the highest protection category. Both conservational and fisheries
practice concerning the brown trout are in strong and urgent necessity for changes in legislation, as well as
in consistent and harmonized application.
112

Literatura

7. LITERATURA
Aebersold, P. B., Winans, G. A., Teel, D. J., Milner, G. B., Utter, F. M. 1987. Manual for
starch gel electrophoresis: a method for the detection of genetic variation. NOAA
Technical Report NMFS 61, U.S. Department of Commerce, National Oceanic
and Atmospheric Administration, National Marine Fisheries Service, U.S.A.
Aganovi, M. 1979. Salmonidne vrste riba i njihov izgoj. IGKRO "Svijetlost", Sarajevo.
Alberts, B., Bray, D., Lewis, J., Raff, M., Roberts, K., Watson, J. D. 1994. DNA repair.
V: Molecular biology of the cell. New York, Gerland Publishing, pp. 242-251.
Alegria Hernandez V. 1985. A contribution to the study of heterogeneity of the Adriatic
sardine (Sardina pilchardus Walb.) population. Acta Adriatica, 26: 109-122.
Allendorf, F. W. 1988. Conservation biology of fishes. Conservation Biology, 2: 145-148.
Allendorf, F. W., Leary, R. F. 1988. Conservation and distribution of genetic variation in
a polytypic species, the cutthroat trout. Conservation Biology, 2: 170-184.
Allendorf, F. W., Ryman, N., Stennek, A., Sthl, G. 1976. Genetic variation in
Scandinavian brown trout (Salmo trutta L.): evidence of distinct sympatric
populations. Hereditas, 83: 73-82.
Allendorf, F. W., Waples, R. S. 1996. Conservation and Genetics of Salmonid Fishes. In:
Avise, J. C. & Hamrick, J. L. (eds.) Conservation Genetics. Case Stories from
Nature, Chapman & Hall, New York, pp. 238-280.
Amos, B., Schlterer, C., Tautz, D. 1993. Social structure of pilot whales revealed by
analytical DNA profiling. Science, 260: 670-672.
Anderson, B. G., Borns, H. W. Jr. 1994. The Ice Age world. Scandinavian Univ. Press,
Oslo, Norway.
Anelkovi, S. J. 1989. Tercijarne ribe Jugoslavije stratigrafsko paleontoloko
paleoekoloka studija. Paleontologica Jugoslavica. Jugoslovenska Akademija
Znanosti i Umjetnosti Zagreb, 38: 1-121.
Angeres, B., Bernatchez, L., Angers, A., Desgroseillers, L. 1995. Specific microsatellite
loci for brook charr reveal strong population subdivision on a micrographic scale.
Journal of Fish Biology, 47 (Suppl. A): 177-185.
Anonimni autori. 1994. Zakon o ribarstvu. Slubeni glasnik Republike Srbije, 35, pp.
2342-2346.
Anonimni autori. 2004. Zakon o zatiti ivotne sredine. Slubeni glasnik Republike
Srbije, 135, pp. 29-43.

113

Literatura

Antunes, A., Alexandrino, P., Ferrand, N. 1999. Genetic characterization of Portuguese

brown trout (Salmo trutta L.) and comparison with other European populations.
Ecology of Freshwater Fish, 8: 194-200.
Antunes, A., Templeton, R. A., Guyomard, R., Alexandrino, P. 2002. The role of Nuclear
Genes in Intraspecific Evolutionary Inference: Geneology of the transferin Gene
in the Brown Trout. Molecular Biology and Evolution, 19 (8): 1272-1287.
Apostolidis, A., Karakousis, Y., Triantaphyllidis, C. 1996. Genetic divergence and
phylogenetic relationships among Salmo trutta L. (brown trout) populations from
Greece and other European countries. Heredity, 76: 551-560.
Apostolidis, A., Karakousis, Y., Triantaphyllidis, C. 1996a. Genetic differentiation and
phylogenetic relationships among Greek Salmo trutta L. (brown trout) populations
as revealed by RFLP analysis of PCR amplified mitochondrial DNA segments.
Heredity, 77: 608-618.
Apostolidis, A. P., Triantaphyllidis, C., Kouvatsi, A., Economidis, P.S. 1997.
Mitochondrial DNA sequence variation and phylogeography among Salmo trutta
L (Greek brown trout) populations. Molecular Ecology, 6:531-542.
Aquadro, C. F., Greenberg, B. D. 1983. Human mitochondrial DNA variation and
evolution: analysis of nucleotide sequences from seven individuals. Genetics, 103:
287-312.
Arkhipov, S. A., Ehlers, J., Johnson R. G., Wright H. E. Jr. 1995. Glacial drainages
towards the Mediterranean during middle and late Pleistocene. Boreas, 24: 196206.
Avise, J. C. 1992. Molecular population structure and the biogeographic history of a
regional fauna: a case history with lessons for conservation biology. Oikos, 63:
62-76.
Avise, J. C. 1994. Molecular tools. V: Molecular markers, natural history and evolution.
Chapman & Hall, New York, pp. 44 - 91.
Avise, J. C. 1998. The history of phylogeography: a personal reflection. Molecular
Ecology, 7: 371-379.
Avise, J. C. 2000. Phylogeography. The history and Formation of Species. Harvard
University Press, Cambridge, MA.
Avise, J. C., Arnold, J., Ball, R. M., Bermingham, E., Lamb, T., Neigel J. E. Reeb, C. A.
Saunders, R. C. 1987. Intraspecific phylogeography: The mitochondrial DNA and
bridge between population genetics and systematics. Annual Review of Ecology
and Systematics, 18: 489-522.
Balon, K. E. 1968. Notes to origin and evolution of trouts and salmons with special
reference to the Danubian trouts. Acta Societatis Zoologicae Bohemoslovacae, 32
(1): 1-21.

114

Literatura

Banarescu, P. 1960. Einige Fragen zur Herkunft und Verbreitung der

Ssswasserfishfauna der europisch mediterranen Unterregion. Archiv fuer
Hydrobiologie, 57: 16-134.
Banarescu, P. 1973. Origin and affinities of the freshwater fish fauna of Europe.
Ichthyologia, Beograd 5: 1-8.
Banarescu, P. 1977. Position zoogographique de l'ichthyo faune d'eau douce d'Asie
occidentale. Cybium, 2: 35-55.
Banarescu, P. 1990. Zoogeography of freshwater: general distribution and dispersal of
freshwater animals. Aula Verlag ed. Wiesbaden, 1: 1-511.
Banarescu, P., Blanc, M., Gaudet, J. L., Mureau, J. C. 1971. European inland water fish,
multilingual catalogue. Fish News Books, London, pp. 170.
Behnke, R. J. 1965. A systematic study of the family Salmonidae with special reference
to the genus Salmo. Ph.D. thesis, University of Berkley, California, U.S.A., pp.
273.
Behnke, R. J. 1968. A new subgenus and species of trout, Salmo (Platysalmo)
platycephalus from south central Turkey, with comments on the classification of
the subfamily Salmonidae. Mitteilungen Hamburgisches Zoologisches Museum
und Institut, 66: 1-15.
Behnke, R. J. 1986. Brown trout. Trout, 27: 42-47.
Berg, L. S. 1948. Freshwater fishes of the USSR and adjacent countries. Zoological
Institute Akademy Nauk Moscow USSR 1(27), volume 1. In Russian, English
translation, 1962: Office of Technical Services, Department of Commerce,
Washington, DC.
Berg, W. J., Ferris, S. D. 1984. Restriction endonuclease analysis of salmonid
mitochondrial DNA. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 41:
1041-1047.
Bernatchez, L. 1995. A role for molecular systematics in defining significant evolutionary
units. In Nielsen, J.L. and Powers, D.A. (eds.). Evolution and the aquatic
ecosystem: defining unique units in population conservation. American Fisheries
Society Symposium 17, American Fisheries Society, Bethesda, Maryland, USA,
pp. 114-132.
Bernatchez, L. 2001. The evolutionary history of brown trout (Salmo trutta L.) interred
from phylogenetic, nested clade, and mismatch analyses of mitochondrial DNA
variation. Evolution, 55 (2): 351-379.
Bernatchez, L., Danzmann, R. G. 1993. Congrugence in control - region sequence and
restriction site variation in mitochondrial DNA of brook charr (Salvelinus
fontinalis Mitchill). Molecular Biology and Evolution, 10: 1002-1014.

115

Literatura

Bernatchez, L., Guyomard, R., Bonhomme, F. 1992. DNA sequence variation of the
mitochondrial control region among geographically and morphologically remote
European brown trout Salmo trutta populations. Molecular Ecology, 1: 161-173.
Bernatchez, L., Osinov, A. G. 1995. Genetic diversity of trout (genus Salmo) from its
most eastern native range based on mitochondrial DNA and nuclear gene
variation. Molecular Ecology, 4: 285-297.
Bernatchez, L., Wilson, C. C. 1998. Comparative phylogeography of Nearctic and
Palearctic fishes. Molecular Ecology, 7: 431-452.
Berrebi, P., Pov, M., Jesenek, D., Cattaneo Berrebi, G., Crivelli, A. J. 2000. The
genetic diversity of native, stocked, and hybrid populations of marble trout in
Soa river, Slovenia. Heredity, 85 (3): 277-287.
Bianco, P. G. 1990. Potential role of paleohistory of the Mediterranean and Parathetys
basins on the early dispersal of Euro-Mediterranean freshwater fishes.
Ichthyological Exploration of Freshwaters, 1: 167-184.
Billington, B., Herbert, P. D. N. 1991. Mitochondrial DNA diversity in fishes and its
implications for introductions. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic
Sciences, 48: 80-94.
Birky, C. W. 1983. Relaxed cellular controls and organelle heredity. Science, 222: 468475.
Bookstein, F. L., Chernoff, B. L., Humphries, J. M., Smith, G. R., Strauss, E. R. 1985.
Morphometrics in evolutionary biology. The Academy of Natural Sciences of
Philadelphia, Special Publication, 15 pp. 277.
Borst, P., Grivell, L. A. 1981. Small is beautiful-porterait of a mitochondrial genome.
Nature, 290: 443-444.
Bouza, C., Arias, J., Castro, J., Snchez, L., Martnez, P. 1999. Genetic structure of
brown trout, Salmo trutta L., at the southern limit of the distribution range of the
anadromous form. Molecular Ecology, 8: 1991-2002.
Brown, W. M., George, M., Wilson, A. C. 1979. Rapid evolution of animal mitochondrial
DNA. Proceedings of the National Academy of Sciences USA, 76: 1967-1971.
Brown, J. H., Gibson, A. C. 1983. Biogeography. Mosby, St Louis, Toronto & London,
643 pp.
Brown, W. M., Prager, E. M., Wang, A., Wilson, A. C. 1982. Mitochondrial DNA
sequences of primates: tempo and mode of evolution. Journal of Molecular
Evolution, 18: 225-239.
Bruford, M. W., Ciofi, C., Funk, S. M. 1998. Characteristics of Microsatellites. U:
Molecular Tools for Screening Biodiversity. Chapman & Hall, New York, pp.
202-205.

116

Literatura

Brunner, P. C., Douglas, M. R., Bernatchez, L. 1998. Microsatellite and mitochondrial

DNA assessment of population structure and stocking effects in Arctic charr
Salvelinus alpinus (Teleostei: Salmonidae) from central Alpine lakes. Molecular
Ecology, 7: 209-223.
Cables, L. 2001. Mitochondria. Horsepower.
http://homepages.ihug.co.nz/~lcables/mitochondria.htm
Cann, R. L., Brown, W. M., Wilson, A. C. 1984. Polymorphic sites and the mechanisms
of evolution in human mitochondrial DNA. Genetics, 106: 479-499.
Chiereghini, A. S. 1818. Descrizoine detestacei e depesci she abitano le lagune e golfo
Vento: pp 128.
Cita, M. B., McKenzie, J. A. 1986. The terminal Miocene event. International Geological
Correlation Programme, Messinian Project, 96: 123-143.
Clement, M. Posada, D. Crandall, K. 2000. TCS: A computer program to estimate gene
genealogies. Molecular Ecology, 9(10): 1657-1660
Constable, J. J., Packer, C., Collins, D. A., Pusey, A. E. 1995. Nuclear DNA from primate
dung. Nature, pp. 373-393.
Cortey M., Garca-Marn J. L. 2002. Evidence for phylogeographically informative
seqence variation in the mitochondral control region of Atlantic brown trout.
Journal of Fish Biology, 60: 1058-1063.
Cortey, M., Pla, C., Garca-Marn, J. L. 2004. Historical biogeography of Mediterranean
trout. Molecular Fhylogenetics and Evolution, 33: 831-844.
Cracraft, J. 1987. Species concept and the analogy of evolution. Biology and Phylosophy,
3: 329-346.
Crivelli, A. J. 1996. The freshwater fish endemic to the northern Mediterranean region.
Le Sambuc, Arles, France.
Cross, T. F., Mills, C. P. R., Courcy Williams, M. 1992. An intensive study of allozyme
variation in freshwater resident and anadromous trout, Salmo trutta L., in Western
Ireland. Journal of Fish Biology, 40: 25-32.
Crozier, W. W., Ferguson, A. 1986. Electrophoretic examination of the population
structure of brown trout, Salmo trutta L., from the Lough Neagh catchment,
Northern Irland. Journal of Fish Biology, 28: 459-477.
Curole J. P., Kocher, T. D. 1999. Mitogenomics: digging deeper with complete
mitochondrial genomes. TREE, 14: 394-398.
Delling, B. 2003. Species diversity and phylogeny of Salmo with emphasis on southern
trouts (Teleostei, Salmonidae). Department of Zoology, Stockholm University: pp.
142.
117

Literatura

Derzhavin, A. N. 1934. Freshwater fishes from the south coast of the caspian.
Transactions Azerb. Otd. Zakavkaz. Filiala AN SSR, 7: 91-126.
Dodson, J. J., Gibson, R. J., Cunjak, R. A., Friedland, K. D., Garcia de Leaniz, C., Gross,
M. R., Newburym, R., Nielsen, J. L., Power, M. E., Roy, S. 1998. Elements in the
development of conservation plans for Atlantic salmon (Salmo salar). Canadian
Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 55: 312-323.
Dorofeeva, E. A. 1989. The basic principles of classification and phylogeny of the
salmonid fishes (Salmoniformes, Salmonoidei, Salmonidae). Biology and
Phylogeny of Fishes, (Korovina, V. M., ed.). St. Petersburg: Proceedings of
Zoologikal Institute, USSR Academy of Sciences (in Russian), pp. 5-16.
Dorofeeva, E. D. 1998. Systematics and distribution history of European Salmonid fishes
of the genus Salmo. Journal of Ichthyology, 38: 419-429.
Dowling, T. E., Moritz, C., Palmer, J. D., Riesberg, L. H. 1996. Nucleic AcidsIII:
Analysis of fragments and restriction sites. V. Molecular systematics. Sunderland,
Sinauer, pp. 249-320.
Duftner, N., Weiss, S., Medgyesy, N., Sturmbauer, C. 2003. Enhanced phylogeographic
information about Austrian brown trout populations derived from complete
mitochondrial control region secuences. Journal of Fish Biology, 62: 427-435.
Durand, J. D., Bianco, P. G., Laroche, J., Gilles, A. 2003. Insight into the origin of
endemic Mediterranean ichthyofauna: Phylogeography of Chondrostoma Genus
(Teleostei: Cyprinidae). The Journal of Heredity, 94: 315-328.
Durand, J. J., Persat, H., Bouvet, Y. 1999. Phylogeography and postglacial dispersion of
the chub (Leuciscus cephalus) in Europe. Molecular Ecology., 8: 989-998.
Economidis, P. S., Banarescu, P. M. 1991. The distribution and origins of freshwater
fishes in the Balkan peninsula, especially in Greece. Internationale revue der
gesamten hydrobiologie, 76: 257-283.
Edwards, A., Hammond, H. A., Jin, L., Caskey, C. T., Chakraborty, R. 1992. Genetic
variation at five trimeric and tetrameric tandem repeat loci in four human
population groups. Genomics, 12: 241-253.
Ekman, S. 1957. Zoogeography of the sea. Sidgwic & Jackson, London, pp. 417.
Elliott, J. M. 1994. Quantitative ecology and the brown trout. Oxford Series in Ecology
and Evolution, Oxford University Press, Oxford, Great Britain, 286 pp.
Englbrecht, C. C., Freyhof, J., Nolte, A., Rassmann, K., Schliewen, U., Tautz, D. 2000.
Phylogeography of the bullhead Cottus gobio (Pisces: Teleostei: Cottidae)
suggests a pre-Pleistocene origin of the major central European populations.
Molecular Ecology, 9: 709-722.

118

Literatura

Estoup, A., Angers, B. 1998. Microsatellites and minisatellites for molecular ecology:
Theoretical and empirical considerations. In Carvalho, G.R. (ed.). Advances in
Molecular Ecology. IOS Press, Amsterdam, pp. 55-86.
Estoup, A., Presa, P., Krieg, F., Vaiman, D., Guyomard, R. 1993. (CT)n and (GT)n
microsatellite: a new class of genetic markers for Salmo trutta L. (brown trout).
Heredity, 71: 488-496.
Estoup, A., Rousset, F., Michalakis, Y., Cornuet, J.-M., Adriamanga, M., Guyomard, R.
1998. Comparative analysis of microsatellite and allozyme markers: a case study
investigating microgeographic differentiation in brown trout (Salmo trutta).
Molecular Ecology, 7: 339-353.
Ferguson, A. 1989. Genetic differences among brown trout, Salmo trutta L., stocks and
their importance for the conservation and menagment of the species. Freshwater
Biology, 21: 35 - 46.
Ferguson, A., Fleming, C. C. 1983. Evolutionary and taxonomic significance of protein
variation in the brown trout (Salmo trutta L.) and other salmonid fishes. In Protein
Polymorphism: Adaptive and Taxonomic Significance, Vol. 24 (Oxvord, G. S. &
Rollinson, D., eds) London: Academic Press, pp. 84-99.
Ferguson, A., Mason F. M. 1981. Allozyme evidence for reproductively isolated
sympatric populations of brown trout Salmo trutta L. in Lough Melvin, Ireland.
Journal of Fish Biology, 18: 629-642.
Ferris, S. D., Berg, W. J. 1988. The utility of mitochondrial DNA in fish genetics and
fishery managment. V: Population genetics and fishery management. Seattle,
Washington press, pp. 277-299.
Fontaine, P. M., Dodson, J. J. 1999. An analysis of the distribution of juvenile Atlantic
salmon (Salmo salar) in nature as a function of relatedness using microsatellites.
Molecular Ecology, 8: 189-198.
Ford-Lloyd, G. 1996. Measuring genetic variation using molecular markers. University of
Brimingham, Kevin Painting, IPGRI, Rome.
Frankel, O. H. 1970. Sir William Macleay memorial lecture 1970. Variation - the essence
of life. Proceedings of the Linneana Society of New South Wales 95: 158-169.
Frankel, O. H. 1974. Genetic conservation: our evolutionary responsibility. Genetics, 78:
53-65.
Frankel, O. H., Soul, M. E. 1981. Conservation and evolution. Cambridge University
Press, Cambridge, pp. 327.
Garcia-Marin, J. L., Jorde, P. E., Ryman, N., Utter, F., Pla, C. 1991. Management
implications of genetic differentiation between native and hatchery populations of
brown trout (Salmo trutta) in Spain. Aquaculture, 95: 235-249.

119

Literatura

Garcia-Marin, J. L., Pla C. 1996. Origins and relationships of native populations of brown
trout (Salmo trutta) in Spain. Heredity, 76: 313-323.
Garcia-Marin, J. L., Utter, F. M., Pla, C. 1999. Postglacial colonization of brown trout in
Europe based on distribution of allozyme variants. Heredity, 82: 46-56.
Gavrilovi, LJ., Duki, D. 2002. Reke Srbije. Zavod za ubenike i nastavna sredstva.
Beograd.
Gillham, W. N. 1994. Organelle genome organization and gene content. V: Organelle
genes and genomes. New York, Oxford University Press: 50-91.
Giuffra, E., Bernatchez, L., Guyomard, R. 1994. Mitochondrial control region and protein
coding genes sequence variation among phenotypic forms of brown trout Salmo
trutta from Northern Italy. Molecular Ecology, 3: 161-172.
Giuffra, E., Guyomard, R., Forneris, G. 1996. Phylogenetic relationships and
introgression patterns between incipient parapatric species of Italian brown trout
(Salmo trutta L. complex). Molecular Ecology, 5: 207-220.
Glenn, T. C. 1995. Microsatellite manual, Version 6, Unpubished manuscript, FTP:
onyx.si.edu/protocols/msatmanV#rtf
Goldstein, D. B., Pollock, D. D. 1997. Launching microsatellites: A review of mutation
processes and methods of phylogenetic inference. The Journal of Heredity, 88:
335-342.
Goldstein, D. B., Schltterer, C. 1998. Microsatellites. Evolution and Applications.
Oxford University Press, Oxford, pp. 352.
Gorjanovi Kramberger, D. 1891. Paleoihtioloki pilozi III. Rad Jugoslovenske
Akademije Znanosti i Umjetnosti, Zagreb, 106: 59-129.
Grozdanovi - Radovanovi, J. 2000. Citologija. Zavod za udbenike i nastavna sredstva,
Beograd.
Guyomard, R., Krieg, F. 1983. Electrophoretic variation in six populations of brown trout
(Salmo trutta L.). Canadian Journal of Genetics and Cytology, 25: 403-413.
Gyllensten, U., Wilson, A. C. 1988. Mitochondrial DNA of salmonids. V: Population
genetics and fishery management. Seattle, Washington press, pp. 301-317.
Hamilton, K. E., Ferguson, A., Taggart, J. B., Tomasson, T., Walker, A., Fahy, E. 1989.
Post-glacial colonization of brown trout, Salmo trutta L.: Ldh-5 as a
phylogeographical marker locus. Journal of Fish Biology, 35: 651-664.
Hansen, M. M., Loeschcke, V. 1994. Effects of releasing hatchery-reared brown trout to
wild trout populations. In Loeschcke, V., Tomiuk, J. & Jain, S. K. (eds.).
Conservation Genetics. Birkhuser Verlag, Basel. pp. 273-289

120

Literatura

Hansen, M. M., Loeschcke, V., Rasmussen, G., Simonsen, V. 1993. Genetic

differentiation among Danish brown trout (Salmo trutta) populations. Hereditas,
118: 177-185.
Hansen, M. M., Nielsen, E. E., Mensberg, K.-L.D. 1997. The problem of sampling
families rather than populations: Relatedness among individuals in samples of
juvenile brown trout (Salmo trutta L.). Molecular Ecology, 6: 469-474.
Hansen, M. M., Ruzzante, D. E., Nielsen, E. E., Mensberg, K-L. D. 2000. Microsatellite
and mitochondrial DNA polymorphism reveals life history dependent
interbreeding between hatchery and wild brown trout (Salmo trutta L.) Molecular
Ecology., 9: 583-594.
Harrison, R. G. 1989. Animal mitochondrial DNA as a genetic marker in population and
evotutionary biology. Trends in Ecology and Evolution, 4: 6-11.
Hearne, C. M., Ghosh, S., Todd, J. A. 1992. Microsatellites for linkage of genetic analysis
of genetic traits. Trends in Genetics, 8: 288-294.
Hennig, W. 1966. Phylogenetic systematics. Univ. Illinois Pres, Urbana, pp. 263.
Hewitt, G. M. 1993. Post - glacial distribution and species substructure: lessons from
pollen, insects and hybrid zones. In: Evolutionary Patterns and Processes, 97-123.
Linnean Society Symposium Series 14. Lees, D. R. & Edwards, D. (Eds.).
Academic Press, London.
Hewitt, G. M. 1996. Some genetic consequences of ice ages, and their role in divergence
and speciation. Biological Journal of Linnean Society, 58: 274-276.
Hewitt, G. M. 1999. Post-glacial re-colonization of European biota. Biological Journal of
Linnean Society, 68: 87-112.
Hewitt, G. M. 2001. Speciation, hybrid zones and phylogeography or seeing genes in
space and time. Molecular Ecology, 10: 537-549.
Hindar, K., Jonsson, B., Ryman, N., Sthl, G. 1991. Genetic relationships among
landlocked, resident, and anadromous brown trout, Salmo trutta L. Heredity, 66:
83-91.
Hindar, K., Ryman, N., Utter, F. M. 1991a. Genetic effects of cultured fish on natural fish
populations. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Science, 48: 945-957.
Hoeh, W.R., Blakley, K. H., Brown, W. M. 1991. Heteroplasmy suggests limited
biparental inheritance of Mytilis mitochondrial DNA. Science, 251: 1488-1490.
Hs, K. 1978. When the Black sea was drained. Scientific American, 238: 52-63.
Hs, K., Montadert, L., Bernouilli. D., Cita, M. B., Erikson, A., Garrison, R. E., Kidd, R.
B., Melieres, F., Mller, C., Wright, R. 1977. History of the Mediterranean
salinity crisis. Nature, 267: 399-403.
121

Literatura

Hynes, R. A., Ferguson, A., McCann, M. A. 1996. Variation in mitochondrial DNA and
post-glacial colonisation of north-west Europe by brown trout (Salmo trutta L.).
Journal of Fish Biology, 48: 4-67.
ITIS, 2004. Integrated taxonomic information system. Smithsonian Institution,
Washington D. C. www.itis.usda.gov
Jevti, J. 1989. Ribarstvo. Praktikum. Nauna knjiga, Beograd.
Johnson, G. D. C., & Patterson, C. 1996. Relationshipses of lower euteleostean fishes. In:
Interrelations of Fishes. Stiassny , M. L. J., L. R. Parenti, G. D. Johnson (eds.).
Academic Press, San Diego pp. 251-332.
Jug, T. 2002. Genetska raznolikost soke postrvi (Salmo marmoratus) v Sloveniji.
Magistarsko delo, Medicinska fakulteta, Univerza v Ljubljani.
Karakousis, Y., Triantaphyllidis, C. 1990. Genetic structure and differentiation among
Greek brown trout (Salmo trutta L.) populations. Heredity, 64: 297-304.
Karaman, S. 1924. Pisces Macedoniae. Derzeit am institut Z. Erforschung und
Beksampfung D. Malaria, Trogir (Dalmatien) Split.
Karaman, S. 1937. Beitrag zur Kenntnis der Ssswasserfische Jugoslaviens. Glasnik
Skopskog naunog drutva, 18: 131-139.
Keith, P. 1998. Evolution des peuplements ichtyologiques de France et stratgies de
conservation. Ph. D. diss., Universit de Rennes I, France.
Kendall, A. W., Behnke, R. J. 1984. Salmonidae: developments and relationships. In
Ontogeny and Systematics of Fishes (Moser, H. G., ed.) American Society of
Ichthiologysts and Herpetologists Spetial Publikation, 1: 142-149.
Klykanov, V. A. 1975. Systematic interrelations of the smelts of genera Osmerus
Hypomesus of family Osmeridae. Ichthyologia, 7 (I): 31-40.
Kolombatovi, G. 1890. Notizie ittiologiche. Glasnik prirodnjakog drutva, Zagreb.
Kottelat, M. 1997. European freshwater fishes. An heuristic checklist of the freshwater
fishes of Europe (exclusive of former USSR), with an introduction for nonsystematists and comments on nomenclature and conservation. Biologia, Section
Zoology 52 Suppl. 5: 1-271.
Krieg, F., Guyomard, R. 1985. Population genetics of French brown trout (Salmo trutta
L.): large geographical differentiation of wild populations and high similarity of
domesticated stocks. Gntique, Slection et Evolution, 17: 225-242.
Krytufek B., Reed J. M. 2004. Pattern andProcess in Balakn Biodiversity - an Overview,
in:. Griffiths H.I., Krytufek B., Reed J.M. (Ed), Balkan Biodiversity, Pattern and
Process in the European Hotspot, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, pp.
203-217.

122

Literatura

Kumar, S. Tamura, K. Nei, M. 2004. MEGA3: Integrated software for Molecular

Evolutionary Genetics Analysis and sequence alignment. Briefings in
Bioinformatics, 5: 2 150-164.
Lagler, K. F. 1977. Freshwater fishery biology. Dubuque, WM. C. Brown Company
Publishers, pp.19-35.
Laikre, L., Antunes, A., Apostolidis, A., Berrebi, P., Duguid, A., Ferguson, A., Garcia
Marin, J. L., Guyomard, R., Hansen, M. M., Hindar, K., Koljonen, M. L.,
Largiader, C., Martinez, P., Nielsen, E. E., Palm, S., Ruzzante, D. E., Ryman, N.,
Trianthaphyllidis, C. 1999. Conservation genetic management of brown trout
(Salmo trutta) in Europe. Report by the concerted action on identification,
management and exploitation of genetic resources in the brown trout (Salmo
trutta), "TROUTCONCERT"; EU FAIR CT97-3882. Silkeborg, Danmarks
fiskeriundersrgelser: pp. 91.
Laikre, L., Ryman, N. 1996. Effects on intraspecific biodiversity from harvesting and
enhancing natural populations. Ambio, 25: 504-509.
Largiadr, C. R., Scholl, A. 1996. Genetic introgression between native and introduced
brown trout (Salmo trutta L.) populations in The Rhne River Basin. Molecular
Ecology, 5: 417-426.
Leary, R. F., Allendorf, F. W., Forbes, S. H. 1993. Conservation genetics and bull trout in
the Columbia and Klamath River drainages. Conservation Biology, 7: 856-865.
Leidy, R. A., Moyle, P. B. 1998. Conservation status of the world's fish fauna: an
overview. In Fiedler, P.L. and Kareiva, P.M. (eds.). Conservation Biology for the
coming decade. Second edition. Chapman & Hall, International Thomson
Publishing, USA, pp. 187-227.
Lewin, B. 2000. Genus VII. Oxsfod University Press, University of Oxsfod, Oxsfod,
United Kindom.
Lewontin, R. C. 1974. The genetic basis of evolutionary change. Columbia University
Press, New York.
Li, W. H., Grauer, D. 1991. Fundamentals of Molecular Evolution. Sinauer Associates,
Sunderland, MA.
Lightowlers, R. N., Chinnera, P. F., Turnbull, D. M., Howell, N. 1997. Mammalian
mitochondrial genetics: heredity, heteroplasmy and disease. Trends in genetics,
13: 450-455.
Lopez, J. V., Culver, M., Stephens, J. C., Johnson, W. E., O'Brien, S. J. 1997. Rates of
nuclear and cytoplasmic mitochondrial DNA sequence divergence in mammals.
Molecular Biology and Evolution., 14: 277-286.
Maitland, P. S. 1995. The conservation of freshwater fish: past and present experience.
Biological Conservation, 72: 259-270.

123

Literatura

Mari, S. 2002. Morfoloka varijabilnost pastrmki (subfamilia Salmoninae) znaaj za

bioloku konzervaciju. Magistarski rad, Bioloki fakultet, Univerziteta u
Beogradu.
Mari, S., Hegedi, A., Nikoli, V., Simonovi, P. 2004. Conservation status of two
eastern Balkan endemic fish species in Serbia and a proposal for their protection.
Acta Zoologica Bulgarica 56 (2): 213-222.
Marshall, T. C., Slate, J., Kruuk, L. B., Pemberton, J. B. 1998. Statistical confidence for
likelihood-based paternity inference in natural populations. Molecular Ecology, 7:
639-655.
Martin, A. P. 1999. Substitution rates of organelle and nuclear genes in sharks:
implicating metabolic rate. Molecular Biology and Evolution., 16: 996-1002.
May, B. 1992. Starch gel electrophoresis of allozymes. In Hoelzel, A.R. (ed.). Molecular
Genetic Analysis of Populations. A Practical Approach. IRL Press, Oxford, pp. 127.
McKay, S. J., Devlin, R. H., Smith, M. J. 1996. Phylogeny of Pacific salmon and trout
based on growth hormone type-2 and mitohondrial NADH dehydrogenase subunit
3 DNA sequences. Canadian Journal of Fisheries and Aqatic Sciences, 53: 11561176.
McKenzie, J. A., Oberhansli, H. 1985. Paleoceanography expressions of the Messinian
salinity crisis, p. 99 123. In Hs, K., Weissert, H. J. (eds), South Atlantic
Paleoceanography. Cambridge University Press, Cambridge.
Meffe, G. K. 1986. Conservation genetics and the management of endangered fishes.
Fisheries, 11: 14-23.
Miller, L. M., Kapuscinski, A. R. 1996. Microsatellite DNA Markers Reveal New Levels
of Genetic Variatio in Northen Pike. Transactions of the American Fisheries
Society, 125: 971-977.
Miller, L. M., Kapuscinski, A. R. 1997. Historical analysis of genetic variation reveals
low effective population size in a northern pike (Esox lucius) population.
Genetics, 147: 1249-1258.
Mitrovi, J., Pavlovi, M. 1980. Paleozoogeorafija. Rudarsko geoloki fakultet OOUR
Grupa za regionalnu geologiju i paleontologiju. Beograd.
Montoya, J., Gaines, G. L., Attardi, G. 1983. The pattern of transcription of the human
mitochondrial rRNA genes reveals two overlapping transcription units. Cell, 34:
151-159.
Morn, P., Pends, A. M., Garca-Vsquez, E., Izquierdo, J. I., Lobon-Cervia, J. 1995.
Estimates of gene flow among neighbouring populations of brown trout. Journal
of Fish Biology, 46: 93-602.

124

Literatura

Moritz, C. 1994. Applications of mitochondrial DNA analysis in the conservation: a

critical review. Molecular Ecology, 3: 401-411.
Moritz, C. 1995. Uses of molecular phylogenies for conservation. Philosophical
Transactions of the Royal Society of London. Series B, Biological sciences, 349:
113-118.
Moritz, C. 1999. Conservation units and translocations: strategies for conserving
evolutionary processes. Hereditas, 130: 217-228.
Moritz, C., Dowling, T. E., Brown, W. M. (1987). Evolution of animal mitochondrial
DNA: relevance for population biology and systematics. Annual Review of
Ecology and Systematics, 18: 269-292.
Moritz, C., Hillis, D. M. 1996. Molecular Systematics: Context and Controversis. V:
Molecular systematics. Sunderland, Sinauer, pp. 1-13.
Morizot, D. C., Schmidt, M. E. 1990. Starch gel electrophoresis and histochemical
visualization of proteins. In Whitmore, D.H. (ed.). Electrophoretic and Isoelectric
Focusing Techniques in Fishery Management. CRC Press, Boca Raton, Ann
Arbor, pp. 23-80.
Murphy, R. W., Sites, J. W., Buth, D. G., Haufler, C. H. 1996. Proteins: Isozyme
electrophoresis. V: Molecular systematics. Sunderland, Sinauer, pp. 51-120.
Neave, F. 1958. The origin and speciation of Oncorhynchus. Transaction of the Royal
Society of Canada, Series 3, 52, (5): 25-49.
Nei, M., Maruyama, T., Chakraborty, R. 1975. The bottleneck effect and genetic
variability in populations. Evolution, 29: 1-10.
Nelsen, J. S. 1984. Fishes of the world. Wiley, New York.
Nesbo, C. L., Fossheim, T., Vollestad, L. A., Jakobsen, K. S. 1999. Genetic divergence
and phylogeographic relationships among European perch (Perca fluviatilis)
populations reflect glacial refugia and postglcial colonization. Molecular Ecology,
8: 1387-1404.
Nielsen, E. E., Hansen, M. M., Loeschcke, V. 1997. Analysis of microsatellite DNA from
old scale samples of Atlantic salmon: A comparison of genetic composition over
sixty years. Molecular Ecology, 6: 487-492.
Nielsen, E. E., Hansen, M. M., Loeschcke, V. 1999a. Genetic variation in time and space:
Microsatellite analysis of extinct and extant populations of Atlantic salmon.
Evolution, 53: 261-268.
Nielsen, E. E., Hansen, M. M., Loeschcke, V. 1999b. Analysis of DNA from old scale
samples: Technical aspects, applications and perspectives for conservation.
Hereditas, 130: 265-276.

125

Literatura

Nielsen, J. L. (ed.). 1995. Evolution and the aquatic ecosystem: defining unique units in
population conservation. American Fisheries Society Symposium 17, pp. 435.
Nilsson, J., Gross, R., Asplund, T., Dove, O., Jansson, H., Kelloniemi, J., Kohlmann, K.,
Lytynoja, A., Nielsen, E. E., Paaver, T., Primmer, C. R. Titov, S., Vasemgi, A.,
Veselov, A., st, T., Lumme, J. 2001. Matrilinear phylogeography of atlantic
salmon (Salmo salar L.) in Europe and postglacial colonization of Baltic sea area.
Molecular Ecology, 10: 89-102.
Norden, C. R. 1961. Comparative osteology of representative salmonide fish with
particular reference to the grayling (Thymallus arcticus) and phylogeny. Journal
of the Fisheries Research Board of Canada, 18: 679-791.
Oakley, T. H., Phillips, R. B. 1999. Phylogeny of salmonine fishes based on growth
hormone inrons: Atlantic (Salmo) and Pacific (Oncorhynchus) salmon are not
sister taxa. Molecular Phylogenetics and Evolution, 11: 381-393.
Ocokolji, M. 1987. Visinsko zoniraje voda u slivu Velike Morave i neki aspekti njihove
zatite. Posebna izdanja Srpskog geografskog drutva. Sveska 64, Beograd.
Odak, T. 2004. Molekularno bioloka obiljeja endemske mekousn pastrve
(Salmothymus obtusirostris salontiana). Magistarski rad, Agronomski fakultet,
Sveuilita u Zagrebu.
Oleynik, A. G. 1997 Molecular phylogeny of salmonid fishes: concordance of results
from nuclear and mitohondrial DNA analyses. Genetika, 33: 229-234 (in Russian).
Osinov, A. 1984. Zoogeographical origins of brown trout , Salmo trutta (Salmonidae):
data from biochemical genetic markers. Journal of Ichtyology., 24: 10-23.
Osinov, A. 1989. Brown trout (Salmo trutta L., Salmonidae) in basins of the Black and
Caspian Seas: A population genetic analysis. Genetika, 24: 1523-1534.
Osinov, A. G. 1999. Salmonid fishes of the genera Salmo, Parasalmo, and
Oncorhynchus: genetic divergence, phylogeny, and classification. Journal of
Ichtyology, 39: 571-578.
Osinov, A., Bernatchez, L. 1996. Atlantic and Danubean phylogenetic groupings of
brown trout (Salmo trutta L.) complex: genetic divergence, evolution, and
conservation. Journal of Ichthyology, 36: 762-786.
Oxnard, C. E. 1978. One biologists view of morphometrics. Annual Review of Ecology
and Systematics, 9: 219-241.
Patarnello, T., Bargelloni, L., Caldara, F., Colombo, L. 1994. Cytohrome b and 16 rRNA
sequence variation in the Salmo trutta (Salmonidae, Teleostei) species coplex.
Molecular Phylogenetics and Evolution, 3: 69-74.
Paur, K. 1969. Divovske pastrve u jezeru Lokvare. Ribarstvo Jugoslavije, God. XXIV, 2,
Zagreb.

126

Literatura

Phillips, R. B., Matsuoka, M. P., Konon, I., Reed, K. M. 2000. Phylogenetic analysis of
mitochondrial and nuclear sequences supports inclusion of Acantholingua
ochridana in the genus Salmo. Copeia, 2: 546-550.
Phillips, R. B., Oakley, T. H. 1997. Phylogenetics relationships among the Salmoninae
based on nuklear and mitochondrial DNA sequences. In Molecular Systemaatics
of Fishes (Kocher, T. D. & Stepien, C. A.; eds), Academic Prees, San Diego pp.
145-162.
Phillips, R. B., Plate, K. A. 1991. Nuklear DNA and salmonid phylogenetics. Journal of
Fish Biology, 39 (Suppl. A): 259-275.
Pielou, E. C. 1979. Biogeography. Wiley, New York, pp. 351.
Poteaux, C., Beaudou, D., Berrebi, P. 1998. Temporal variations of genetic introgression
in stocked brown trout populations. Journal of Fish Biology 53: 701-713.
Poteaux, C., Bonhomme, F., Berrebi, P. 1999. Microsatellite polymorphism and genetic
impact of restocking in Mediterranean brown trout (Salmo trutta L.). Heredity, 82:
645-653.
Pov, M., Jesenek, D., Berrebi, P., Crivelli, A. J. 1996. Soka postrv Salmo trutta
marmoratus, Cuvier 1817, v poreju Soe v Sloveniji. Arles, Tour du Valat, pp.
65.
Pov, M., Sket, B. 1990. Nae sladkovodne ribe. Mladinska knjiga, Ljubljana, pp 85-86.
Queller, D. C., Strassmann, J. E., Hughes, C. R. 1993. Microsatellites and kinship. Trends
in Ecology and Evolution., 8: 258-288.
Rabrenovi, D., Kneevi, S., Rundi, Lj. 2003. Istorijska geologija. Rudarsko Geoloki
fakultet Univerziteta u Beogradu, Beograd.
Rage, J. C. 1997. Palaeobiological and palaeogeographical background of the European
herpetofauna. In: Atlas of Amphibians and Reptiles in Europe. Gasc, J. - P.,
Cabela, A., Crnobrnja - Isailovi, J., Dolmen, D., Grossenbacher, K., Haffner, P.,
Lescure, J., Martens, H., Martinez Rica, J. P., Maurin, H., Oliveira, M. E.,
Sofianidou, T. S., Veith, M. & Zuiderwijk, A. (Eds.). Paris: Societas Europaea
Herpetologica and Museum National d'Histoire Naturelle, pp. 23-27.
Rage, J. C., Roek, Z. 2003. Evolution of Anuran assemblages in the Tertiary and
Quaternary of Europe, in the context of palaeoclimate and palaeogeography.
Amphibia-Reptilia, 24: 133-167.
Riffel, M., Storch, V., Schreiber, A. 1995. Allozyme variability of brown trout (Salmo
trutta L.) populations across the Rhenanian-Danubian watershed in southwest
Germany. Heredity, 74: 241-249.

127

Literatura

Rgl, F., Steininger, F. F. 1983. Vom Zerfall der Tethys zu Mediterran und Paratethys. Die
neogene Palogeographie und Palinspastik der zirkum - mediterranen Raumes.
Annalen des Naturhistorischen Museum Wien A 85, 135-163.
Roy, K., Valentine, J. W., Jablonski, D., Kidwell, S. M. 1996. Scales of climatic
variability and time averaging in Pleistocene biotas: implications for ecology and
evolution. Trends in Ecology and Evolution, 11: 458-453.
Ryder, O. A. 1986. Species conservation and systematics: the dilemma of subspecies.
Trends in Ecology and Evolution, 1: 9-10.
Ryman, N. 1983. Patterns of distribution of biochemical genetic variation in salmonids:
differences between species. Aquaculture, 33: 1-21.
Ryman, N. 1991. Conservation genetics considerations in fishery management. Journal of
Fish Biology, 39 (Supplement A): 211 - 224.
Ryman, N., Allendorf, F. W., Sthl, G. 1979. Reproductive isolation with little genetic
divergence in sympatric populations of brown trout (Salmo trutta). Genetics, 92:
247-262.
Ryman, N., Jorde, P. E., Laikre, L. 1995. Supportive breeding and variance effective
population size. Conservation Biology, 9: 1619-1628.
Ryman, N., Sthl, G. 1980. Genetic changes in hatchery stocks of brown trout (Salmo
trutta). Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 37: 82-87.
Ryman, N., Utter, F. (eds.). 1987. Population Genetics and Fishery Management.
Washington Sea Grant Publications/University of Washington Press, Seattle and
London, pp. 420.
Ryman, N., Utter, F., Laikre, L. 1995a. Protection of intraspecific biodiversity of
exploited fishes. Reviews in Fish Biology and Fisheries, 5: 417-446.
Saiki, R., Scharf, S., Faloona, F., Mullis, K. B., Horn, G. T., Erlich, H. A., Arnheim, N.
1988. Enzymatic amplification of b globin genomic sequences and restriction
site analysa for diagnosis of sickle cell anemia. Science, 4: 1350-1354.
Saunders, R. L., Schom, C. B. 1985. Importance of the variation in the life history
parameters of atlantic salmon (Salmo salar). Canadian Journal of Fisheries and
Aquatic Sciencis, 42: 625-618.
Schltterer, C. 1998. Genome evolution: Are microsatellites really simple sequences?.
Current Biology, 8: 132-134
Schmidt, D. Y. 1947. Migrations of Fishes. USSR Academy of Sciences, Leningrad.
Schneider, S. Roessli, D. Excoffier, L. 2000. Arlequin: A software for population genetics
data analysis. Ver 2.000. Genetics and Biometry Lab, Dept. of Anthropology,
University of Geneva.
128

Literatura

Shaposhnikova, G. Ch. 1975. Systematic relation of some representatives of the family

Salmonidae. - Ichthyologia, Vol. 7, No. 1, 61-70.
Shed'ko, S. V., Ginatulina, L. K., Parpura, I. Z., Ermolenko, A. V. 1996. Evolutionary and
taxonomic relationships among Far-Eastern salmonid fishes inferred from
mitichondrial DNA divergence. Journal of Fish Biology, 49: 815-829.
Shedlock, A. M., Parker, J. D., Crispin, D. A., pietsch, T. W., Burmer, G. C. 1992.
Evolution of the salmonid mitochondrial control region. Molecular Phylogenetics
and Evolution, 1: 179-192.
Smith, S. R. 1992. Introgression in fishes: significance for paleontology, cladistics, and
evolutionary rates. Systematic Biology, 41: 41-57.
Snoj, A. 1997. Molekularno bioloka karakterizacija soke postrvi (Salmo marmoratus,
Cuvier 1817). Doktorska disertacija, Biotehnika fakulteta, Univerza v Ljubljani.
Snoj, A. 2003. Molecular phylogeny of arhaic trouts and their taxonomic classification.
3rd congress of the genetics society of Slovenija, Bled. Zbornik saetaka, pp. 7374.
Snoj, A. 2004. Filogenetska struktura postrvi (Salmo trutta L.) v Sloveniji. Ribi, Glasilo
Slovenskog ribitva. Ribika sveza Slovenije, 10: 239-243.
Snoj, A., Jug, T., Melki,. E., Sunik, S., Pohar, J., Dov,. P., Budihna, N. 2000.
Mitochondrial and mirosatellite DNA analysis of marble trout in Slovenia. Journal
of Fish Biology (Quaderni ETP), 29: 5-11.
Snoj, A., Melki,. E., Sunik, S., Muhamedagi, S., Dov, P. 2002. DNA phylogeny
supports revised classification of Salmothymus obtusirostris. Biological Journal of
the Linnean Society, 77: 399-411.
Snoj, A., Pohar, J., Dov, P. 1997. The first microsatellite DNA marker for marble trout,
BFRO001. Journal of Animal Science, 75: 1983.
Stalling, R. L., Ford, A. F., Nelson, D., Torney, D. C., Hildebrand, C. E., Moyzis, R. K.
1991. Evolution and distribution of (GT)n repetitive sequences in Mammalian
genomes. Genomics, 10: 807-815.
Stearley, R. F., Smith, G. R. 1993. Phylogeny of the Pacific trouts and salmons
(Oncorhynchus) and genera of the family Salmonidae. Transactions of the
American Fisheries Society, 122: 122 - 133.
Stevanovi, M. P. 1982. Istorijska geologija. Rudarsko Geoloki fakultet Univerziteta u
Beogradu, Beograd.
Strauss, R. E., Bookstein F. L. 1982. The truss: body form reconstructions in
morphometrics. Systematic Zoology, 31: 113-135.

129

Literatura

Surez J., Bautista J. M., Almodvar A., Machordom A. 2001. Evolution of

mitochondrial control region in Palaeartic brown trout (Salmo trutta) populations:
the biogeographical role of the Iberian Peninsula. Heredity, 87: 198-206.
Sunik, S. 2001. Polimorfizem kromosomske in mitohondrijske DNA lipana (Thymallus
thymallus) in filogenetski odnosi med njegovimi geografsko loenimi
populacijami. Doktorska disertacija, Medicinska fakulteta, Univerza v Ljubljani.
Sunik, S., Schffman, J., Snoj, A. 2004. Phylogenetic position of Salmo (Platisalmo)
platicephalus Behnke 1968 from south central Turkey, evidenced by genetic
data. Journal of Fish Biology, 64: 947-960.
Sunik, S., Schffman, J., Weiss, S. 2005. Genetic verification of native brown trout fom
the Persian Gulf (Catak Cay River, Tigris basin). Journal of Fish Biology, 66: 1-6.
Sunik, S., Snoj, A., Pohar, J., Dov, P. 1997 The microsatellite marker (BFRO 002)
characteristic for different geographically remote brown trout, Salmo trutta L.,
population. Animal Genetics, 28, 5: 372.
Swofford, D. L. 2000. PAUP*, b-VERSION 4.0. Sunderland, MA: Sinauer.
Taberlet, P., Fumagalli, L., Wust - Saucy, A. - G., Cosson, J. - F. 1998. Comparative
phylogeography and postglacial colonization routes in Europe. Molecular
Ecology, 7: 453-464.
Tautz, D. 1989. Hypervariability of simple sequences as a general source for polymorphic
DNA markers. Nucleic Acid Research, 17: 6463-6471.
Tautz, D. 1993. Notes on the definition and nomenclature of tandemly repetitive DNA
sequences. V: DNA fingerprinting: State of the science. Basel, Birkhuser Verlag,
pp. 21-28.
Tautz, D., Trick, M., Dover, G. A. 1986. Cryptic simplicicity in DNA is a major source of
genetic variation. Nature, 322: 652-656.
Taylor, E. B. 1991. A review of local adaptation in Salmonidae, with particular reference
to Pacific and Atlantic salmon. Aquaculture, 98: 185-207.
Taylor, E. B., Pollard, S., Louie, D. 1999. Mitochondrial DNA variation in bull trout
(Salvelinus confluentus) from northwestern North America: implications for
zoogeography and conservation. Molecular Ecology, 8: 1155-1170.
Templeton, A. R. 2004. Using haplotype trees for phylogeographic and species inference
in fish populations. Environmental Biology of Fishes, 69: 7-20.
Tessier, N., Bernatchez, L. 1999. Stability of population structure and genetic diversity
across generations assessed by microsatellites among sympatric populations of
landlocked Atlantic salmon (Salmo salar L.). Molecular Ecology, 8: 169-179.

130

Literatura

Thompson, J. D., Gibson, T. J., Plewniak, F., Jeanmougin, F., Higgins, D. G. 1997. The
Clustal_X windows interface: flexibile strategies for multiple sequence aligment
aided by quality analysis tools. Nucleic Acid Research, 25, 24: 4876-4882.
Thunell, R. C., Williams, D. F. 1983. Paleotemperature and paleosalinity history of the
eastern Mediterranean during the Late Quaternary. Palaeogeography,
Palaeoclimatology, Palaeoecology, 44: 23-39.
Tomkinson, A. E., Linn, S. 1986. Purification and properties of a strand specific
endonuclease from mouse cell mitochondria. Nucleic Acid Research, 14: 95799593.
Utter, F. M. 1981. Biological criteria for definition of species and distinct intraspecific
populations and salmonids under the U.S. Endangered Species Act of 1973.
Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences, 38: 1626-1635.
Utter, F., Aebersold, P., Winans, G. 1987. Interpreting genetic variation detected by
electrophoresis. In Ryman, N. and Utter, F. (eds.) Population Genetics and Fishery
Management. Washington Sea Grant Program/University of Washington Press,
Seattle, USA.
Villinger, E. 1986. Untersuchungen zur Flussgeschichte von Aare-Donau/Alpenrhein und
zur Entwicklung des Malm-Karts in Sudwestdeutschland. Germany.
Vladimirov, V. I. 1944. Brook from of Sevan trout: Salmo ischchan Kessler morpha
alabalach nova. Izv Akademy Nauk Arm. SSR, 3: 61-72.
Vladimirov, V. I. 1948. Brook trout in Armenia and its relationship to other
representatives of the Salmo genus. Transactions sevan Gigrobiology Stantsii., 10:
87-178.
Vladykov, V. D. 1963. A review of salmonid genera and their broad geographical
distribution. Transaction of the Royal Society of Canada, Series IV, Section III, 1:
459-504.
Vollestad, L. A., Hindar, K. 1997. Developmental stability and environmental stress in
Salmo salar (Atlantic salmon). Heredity, 78: 215-222.
Vukovi, T., Ivanovi, B. 1971. Slatkovodne ribe Jugoslavije. Zemaljski muzej BIH,
Sarajevo.
Waples, R. S. 1991. Genetic interactions between hatchery and wild salmonids - lessons
from the Pacific Northwest. Canadian Journal of Fisheries and Aquatic Sciences,
48 (Suppl. 1): 124-133.
Waples, R. S. 1991a. Pacific salmon, Oncorhynchus spp., and the definition of "species"
under the Endangered species Act. US National Marien Fisheries Service, Marine
Fisheries Review, 53: 11-22.
Waples, R. S. 1995. Evolutionary significant units and the conservation of biological
diversity under the endangered species act. American Fisheries Society
Symposium, 17: 8-27.

131

Literatura

Weiss, S., Antunes, A., Schltterer, C., Alexandrino, P. 2000. Mitochondrial haplotype
diversity among Portuguese brown trout Salmo trutta L. populations: relevance to
the post-Pleistocene recolonization of northern Europe. Molecular Ecology, 9:
691-698.
Weiss, S., Schltterer, C., Waidbacher, H., Jungwirth, M. 2001. Haplotype (mtDNA)
diversity of brown trout Salmo trutta in tributaries of the Austrian Danube:
massive introgresion of Atlantic basin fish by man or nature. Molecular
Ecology, 10: 1241-1246.
Weissenbach, J., Gypapy, G., Dib, C., Vignal, A., Morissette, J., Millasseau, P., Vaysseix,
G., Lathrop, M. 1992. A second-generation linkage map of the human genome.
Nature, 359: 794-801.
Wheeler, A. 1992. Freshwater fishes of Britain and Europe. Rainbow Books, London, pp.
54-55.
Zhang, D.-X., Hewitt, G. M. 2003. Nuclear DNA analyses in genetic studies of
populations: practice, problems and prospects. Molecular Ecology, 12: 563-584.

132