The Journal of Academic Social Science Studies

International Journal of Social Science

Doi number:http://dx.doi.org/10.9761/JASSS2158
Number: 26 , p. 123-141, Summer II 2014

RESMSEL ANLATIM BAKIMINDAN ACABL

MAHLUKAT, TERCME- MFTAH CFRL-CAM VE
AHVL- KIYMET ESERLERNDEK MTOLOJK
UNSURLAR
THE MYTHOLOGICAL ELEMENTS IN ACABL MAHLUKAT,
TERCME- MFTAH CFRL-CAM AND AHVL- KIYMET OPUSSES
IN PICTORAL EXPRESSION
Do. Dr. Yksel GEBAKAN
nn niversitesi Gzel Sanatlar ve Tasarm Fakltesi
zet
nsann evresini tanma, anlama ve ayn zamanda dntrme yaklam,
Onun yaratlnn bir gerei olarak deerlendirilmektedir. Yaam boyunca doast
glklerle karlaan insan, hayat boyunca bir mcadele sreci yaar. Bu mcadele
srecinde, sorunlara zm bulmakta zorluklarla karlamasnn bir sonucu olarak,
btn bu gerekleen olaylar Tanrlarla zdeletirir, bilinmezliklerin hepsini bir
ynyle metafizik leme tar. Yaplan bu zdeletirmeler sonrasnda da saysz
sylenceler retme yoluna gider. Bu durum, onun iin belki de en kolay yol olarak
grlmektedir. Bu yolla insan, yaam karsndaki aresizliini salam temeller zerine
oturtarak, bir ekilde kendine teselli kaynaklar yaratr. Kaynan Orta Asyann corafi,
iklimsel ve kltrel unsurlarndan ve Anadoluda yaam olan medeniyetlerin
kltrnden alan zengin Trk Mitolojisi de, benzer kayglarn bir neticesi olarak tecelli
etmitir. Trk Mitolojisine has bu zenginlik zellikle resim sanatnda kendini gstermi,
her geen zaman diliminde byyerek, olgunlaarak ve etkileime girerek gelime
gstermitir. ok nceki tarihsel dnemlere ait mitolojik unsurlarda, slamiyetin kabul
ile, bir gerileme yaandndan bahsedilse de, slami dnemde de kendine has mitolojik
zellikler grmek mmkndr. zellikle yazlan baz minyatr kitaplar bunlarla ilgili
birok grseli ortaya koymaktadr. Yaplan bu almada, bahsedilen kaynaklar arasnda
nemli bir yere sahip olan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl-Cami ve Ahvl-i
Kymet eserlerindeki mitolojik unsurlar hakknda bilgi verilmitir.
Anahtar Kelimeler: Mitoloji, Minyatr Resmi, Resim ve Mitoloji
Abstract
The approach of recognition, understanding and conversion at the same time
for humans is interpreted as a requirement for His being. Running across to
supernatural difficulties human, lives a period of struggle along his life. At this period of
struggle as a result of facing difficulties while looking for a solution, he consubstantiates
all these events that happened with Gods, carries all of the unknowns into a
metaphysical universe. He goes into a way of producing numberless legends after these
consubstantiates were done. Maybe this situation is seen as the easiest way for himself.

124
Yksel GEBAKAN
With this way, the human creates a source of comfort in a way for himself, putting his
desperation against life on solid basis. The rich Turkish mythology taking its main facts
from the geographical, climatic and cultural facts of Middle Asia and from cultures of
the civilization that lived in Anatolia had been revealed as a result of such concerns. This
richness being just special to Turkish mythology had showed itself at pictorial crafts
which had showed improvements by growing, maturing and interacting at every period
of time. At the mythological facts belonging to former historical terms, it was mentioned
that a regression had been lived through with the acceptance of Islam, it was possible to
see characteristic mythological specialities. Especially a few books written about
miniature paintings had put forward a lot of visuals about these. At this study,the
mythological facts were considered at the opuses of Acaibl Mahlukat, Tercme-i
Miftah Cifrl-Cami and Ahvl-i Kymet has great importance among the resources
mentioned.
Key Words : Mythology, Miniature Paintings, Art and Mythology

GR
En uygar, en gelimi, en deneyci bir
aydnn, bir bilginin bile vazgeemedii
doast inanlar, sylenceleri vardr.
(. Z. Eybolu)
August Comteun durum yasas, tarih boyunca insan dncesinin ne tr deiik
aamalardan geerek rnler verdiini ortaya koymas bakmndan, nemli bir durumu
aklamaktadr. Filozof, insan dncesinin geirdii evreler srecini farkl dneme
ayrmaktadr. lki; insann doast varlklara inand sylence yaratt gerei yle grd
adr. zellikle mitolojinin hakim olduu bu a, bilim ncesi olarak nitelenir. kinci a;
nsan dncesinin zellikle felsefe, evren sorunlarnn bir btn olarak deney d
almalarla aklamaya giritii dnemdir. nc dnem de XVII. yzylda Francis Baconun
tmdengelim yntemi yerine tmevarm yntemini koyarak, aklcl (rasyonalizm) ve
otoriteyi bilgi edinme ve gerei bulmada kullanlacak tek yol olarak reddetmesinin
sonucunda; Galileo, Harvey, Newton, Lavoisler ve Darwin gibi bilim adamlarnn da doaya
dnlmesini, doal olaylarn gzleme ve deneye tabi tutulmasn nerdikleri, deney bilimleri
dnemidir. Filozof, bu dnemleri kesin izgilerle birbirinden ayrmaz, i ie girdiklerini, ilk
dnemde, ilkel de olsa, deney bilimlerinin alanna giren atlmlarn bulunabileceini ileri srer,
nc dnemde de birtakm doast olaylara, deney bilimlerinin verileriyle badamayan
dncelere saplananlarn var olabileceklerini syler (Eybolu, 2007: 33). Yani her ne kadar
pozitif bilimler alannda byk deiimler yaansa da, yeni yeni bilimsel gelimeler ortaya
ksa da; her zaman insan dncesinde bir kmaz ve bunun sonucu olarak da mitlere
sylencelere, uydurma szlere(!)- kar bir meyil vardr. Bilimlerin en gls, en kesini bile
insann i evrenindeki btn boluklar doldurmaya yeterli deildir. Bilim; doay biliyor,
doay kuran zleri tanyor, ayrtryor, birletiriyor da doann yaptn yapamyor. te
burada, bilginin dncesinde yeni bir mitos douyor. Bu sylencenin douunu salayan
tek neden de bilinenin yapay olarak ortaya konamamasdr. Bilim bunu doann yaratc
gc olarak niteliyor (Eybolu, 2007: 34).
Nitekim nsanolu lk alardan itibaren, karlam olduu bu gerekst durumlar
mitoslarla, efsaneler yahut sylencelerle aklama gerei duymutur. Zorluklar zmlemek
iin retilen bu tr efsanelerin ve mitoslarn tmne mitoloji denilmektedir. Mitoloji, toplumlar
iin o kadar nemli bir yere sahiptir ki, zellikle Bat uygarlnn hamuru ve mayasdr (Atan,

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

125

2011: 13). Mitoloji, ok eski zamanlarda gelmi ve yaam olan uluslarn inandklar Tanrlarn,
kahramanlarn, perilerin, devlerin hayat ve maceralarndan bahseden Mitler (Mythe) ve
hikyelerdir. Ayn zamanda mitoloji; gerek hayata uymayan bu efsanevi hikyelerin,
masallarn nasl doduunu ve gelitiini, nasl gzelletiini, ifade ettikleri anlam, inanc ve
bu alanda yetien bilginlerin dncelerini bildiren bir ilimdir (Can, 2012: 17). Mitolojinin ana
omurgasn oluturan Mitler, kimi zaman gereklerden yola karak oluturulmu, kimi zaman
anlalamayan, aklanamayan ve doal olarak korkulan doa olaylarn ortaya karmak iin
yaratlmlardr. Her ne kadar biraz abartl, biraz gerek d grnseler de, gerek
yaanmlklarn bir ekilde yorumlanm hali olarak deerlendirilirler. Aslnda Mitler, evrenin
bilinmezliine kar, gven ve dayanak saladklar iin inanlr ve sevilirken; onlarn,
gereklikleri ve gerekd durumlar ise tezatlklar ortaya koymaktadr. Uzun bir sre masal ve
sylence olarak kabul grm olan Troya Sava ve Homerosun Destanlarnn, Schliemannn
sarslmaz inanc ve inad ile gerek olduklar anlald (Urundul, 2012: 15). Hangi mitolojik
olayn gerek ya da gerek d olduu ise gizemini korumay devaml taze tutacaktr.
Kelime olarak Mitoloji, eski Yunanca mythos ve logos kelimelerinin bir araya
gelmesiyle olumutur. Mitos, yk, sylence, doast olay, us ilkelerini aan olay,
sylenen, duyulan szdr. Logos ise bilim gibi karl ieren bir addr. Bunu, Heredot
tarihi deeri olmayan gvenilmez sz, Platon ise gereklerle ilikisiz, uydurma, bo ve
gln bir masal olarak niteler. Logos iin onya filozoflar insanda dnce, doada
kanundur derler. Dnya zerinde hkim bir yapya sahip olmasnn bir neticesi olarak Avrupa merkezli bak asnn da bir sonucu olarak- mitoloji dendiinde akla daima Yunan
mitolojisiyle ilgili unsurlar gelir (Kaya, 2011: 12). XX. yzyln nemli din bilimci ve
felsefecilerinden Mircea Eliade mitolojinin tanmn yle zetliyor: Bana gre en geni
kapsaml olduu iin en az kusurlu olan tanm, mitin kutsal bir yky anlatmasdr. En eski
zamanda balangtaki masallara zg zamanda olup bitmi bir olay anlatr. Bir baka
deyile mit, doast varlklarn baarlar sayesinde, ister eksiksiz olarak btn gereklik, yani
Kozmos olsun, isterse onun yalnzca bir paras olsun, bir gerekliin yaama nasl getiini
anlatr (Eliade, 2001: 13).
Kukusuz mitoloji ile ilgili olarak en ok dnenler, Yunan filozoflar olmutur.
Nitekim mitolojilerin nasl doduklar ile ilgili ilk fikir yrten kii de zaten M. IV. yzylda
yaayan Yunan filozofu Evhemerostur. Filozof, halk tarafndan uydurulan mitlerde tarihi
gereklik bulurken, tam olduu bu gerekliin neticesi olarak da, konunun nemini ortaya
koymaya almtr. Mitlerde daha nceki dnemlerde yaam krallarn, kahramanlarn
tanrlatrlarak anlatldn ileri srerken, mitoloji ile dinsellik arasnda zorunlu bir ilikiyi de
ortaya koymutur. Ortaya konulan bu iliki krallar yceltmeye ynelik bir tavr olarak
deerlendirilir. O, Mitolojinin bahsettii tanrlarda bile ok eski zamanlarda gelmi, yaam
krallarn ve tannm insanlarn faziletlerini veya ktlklerini seziyordu. Bu gr ok
sonralar, XIX. yzyl ngiliz filozofu, Herbert Spencer tarafndan kabul edilmitir. Bu fikri ilk
Hristiyan din bilginleri de benimsemilerdir. Bylece puta tapanlarn tapndklar tanrlarn
insanst birer kuvvet ve tapnmaya deer birer tanr deil, baya insan olduklarna halk
inandrarak Hristiyanl yaymlardr (Can, 2012: 18). lk a filozoflarndan Sofistler ve
Neoplatonistler, mitleri ahlak ve ruh gerekliklerinin birer sembol olarak grmlerdir. Platon
ve daha sonra Epikryenler, devlet dininin doast inanlarn bozulmam tutmak ve tarihi
gerekleri halktan saklamak iin mitlerin kullanldn belirterek onlar reddetmilerdir. Aristo;
mitleri, kanun koyucularn halk ynetebilmek, onlar iyiye ynlendirebilmek iin

126
Yksel GEBAKAN
uydurduklarn syler. MS. II. yzyln banda Aelius Theon, mitin, hakikatten bahseden
uydurma bir aklama olduunu yazmtr. III. yzylda, Plotinos ve Porphyrios, mitlerin,
felsefi ve dnceler, gelenek ve dinin inanlarn sembol olduklarn belirtmilerdir. XVII ve
XVIII. yzylda mitler, dinsel geleneklerin ekillerini deitirmi birer inantan baka bir ey
deildir. diye kabul edilir (Kaya, 2011: 12).
Toplumlar iin yaamn ortak ynleri beraberinde ortak mitolojilerin de olumasna
sebebiyet vermitir. Bundan dolaydr ki, birok olay eski uygarlklarn mitolojilerinden ortak
bir zellik olarak grlmektedir. rnein evrenin yaratl, ilk insan ve treyi, Tufan, Maher
ve Kyamet, Ahiret, Kurban, mitoloji yaratklar, gk cisimleri mitolojisi gibi konular; a, yer,
snr tanmadan evrensel olarak dnyann her yerinde dikkate alnan konular olmutur. Tam
olduklar evrenselliklerinin bir neticesi olarak bu konular, zellikle Avrupa edebiyat ve sanat
eserlerine kaynak oluturmutur (And, 2012: 13). Ayn zelliklere sahip olan bir unsur corafya
ve toplum farkllklarna gre deiik adlarla anlmtr. Msrda sis; Smerlerde Humbaba
veya Kumbaba; Elmllarda Ambinini; Suriyede Kombabos ve Atargatis; Gneyde Hubel ve
Kbele; randa Anahita; Kennlerde Anat, Astarte; Mezopotamyada tar; Kapadokyada Ma;
Sakaryallarda Berekyntia; Hititlerde Kubaba, Kupapa, Kibele veya Hepat; Egede Diana,
Afrodit, Athena; Giritte Rea; Frigyada The; Romada Magna Mater, Magna Dium, Metar
Deum, Magna dea ve Vens zde bereket tanralardr; ama ayn tanra her bir toplumda
farkl bir adla tanmlanmtr. Bu silsile zamanla Kibele-Ana Tanra kltn oluturmutur.
Her blgede kutsal kabul edilen ve bu klte bal olarak tanralar adna kurulmu
tapnaklarda bereket ve verimlilii artrmak iin zellikle havann ve suyun snd, topran
yeillendii, bitkinin filizlendii, srlerin yavrulad bahar aylar ile hasadn derildii gz
dnemlerinde ibadet, kutsama ve kurban trenlerinden oluan, gnlerce sren, kral ve
kralienin katld kapsaml kran yinleri yaplmtr (Akarpnar, 2000: 31). Farkl
topluluklar arasndaki bu konu benzerlikleri artc bir durum gstermektedir. rnein Frigya
Kral Midasn Kulaklar efsanesi, bir hkmdarn kulaklarnn eekkulana dnmesiyle
cezalandrlmasna ve utan verici durumun gizlenmesinin, her eye karn baarlamamasnn,
pek ok kltrde rastlanlan bir olay olduu grlmektedir. rnein Fas, ran, Hindistan gibi...
Trk kavimlerinden Krgzlarn lkesi Krgzistanda bunun tpatp benzeri, bir rnei vardr1.
Ancak unu da ortaya koymak gerekir ki, ayn konu olmasna ramen her toplum, o
konuyu, kendi kltrel dinamiklerini dikkate alarak ekillendirmi, ona kendinden olan bir
eyler katarak karakterize etmitir. Bu anlay Osmanlda yle zmsenmitir ki, Hz. Adem ve
Havvadan balayp btn peygamberler Osmanl gibi giyinmiler, Hz. Adem ile Havvay ve
13 ikizini gsteren minyatrde hepsi Osmanl gibi gsterilmitir. Hz. sa da yle (And, 2012:
11). Misyonerler Hristiyanl yaymak iin Afrikaya gittiklerinde Hz. sann zenci olduunu
belirtmilerdir. Kutlamalarda yer altna girme-yeryzne kma, lp-dirilme ve kurban
ritelleri ayn ortak zellikleri tamaktadr. Aratrmaclar bu ritelleri Smerde nanna;
Smilerde tar ve Tammuz; Babil ve Suriyede Adonis; Bat Asya Frygyada Attis ve Kibele;
Bu mitos tam bir kken mitosu olarak, Krgzistandaki Isk Gln oluumunu aklyordu. Gl bir
hann bir trl ocuu olmaz. Yerini alacak bir olan ocuu zlemi duyarken, kars bir olan dourur;
ancak ocuk eekkulaklaryla doar. Adn Yeni Bey koyarlar ve babasnn yerini alr, han olur. Kulaklarn
hep saklar. Onu tra eden berberleri de grdklerini kimseye sylemesin diye ldrrler. Zeki, gen bir
berber gelir ve Hann en gvendii arkada olur, Han onu ba vezir yapar. Bir gn ahin avnda berberin
ahini Hannkinden daha hzl uunca berber dayanamaz ve kendi ahininin eekkulakl Hannkinden
daha iyi olduunu barr (And, 2012: 28).
1

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

127

Eski Msrda Osiris; Kennlerde Baol ve Mot; Hititlerde Telepinu; Ege ve Trakyada Demeter
ve Persefone mitlerine balamaktadrlar (Akarpnar, 2000: 32). Paan dinlerde kutsal olarak
kabul edilen yerlerin semavi dinlerde de ayn deeri gstermesi sadece konu olarak bir
benzerlikle yetinilmediini, hatta ayn meknlarn bile farkl inanlarda ortak deerlerle
kutsand/kullanld grlmektedir. Nitekim Lord Steven Runciman, Suriyede bir kazyla
ilgilenmi. Yabanc bir irket demiryolu dyormu. Bir yerde yolun zerinde bir evliya
yatrn ykmak gerekmi. Kyller raz olmamlar ama yatr biraz teye gtrmekle kylleri
raz etmiler. Kaznca Mslman yatrn altnda bir Hristiyan azizeyle ilgili kalntlar, biraz
daha kaznca da ok tanrl dinlere ait buluntular km. Dar bir yerde inanlarn katmanlat
grlm. Bogaziindeki Ya Tepesindeki mescit, yatr ve tekkenin Tevrat Peygamberi Hz.
Yaya ait olduuna inanlr. Buras nce Zeus Suna idi. Bizans dneminde ise Hagios
Mikael Kilisesi oldu. Osmanllar da buray mescit ve tekke yaptlar. Aslnda pek ok kilisenin
camiye, mescide evrilmesi olaynda yalnzca bina olarak deil, burayla ilgili inanlarn,
sylenceleri de birlikte el deitirdii grlmektedir (And, 2012: 32).
Sadece slamn deil Musevilik ve Hristiyanlk gibi tek tanrl ve tek kitapl dier
dinlerin de ilk bakta mitoloji ile elitii sylenebilir. Ancak bu dinde birlik, teklik olmakla
birlikte, bir de eitlilik vardr. Tek Tanr, Tek Kitap ve bunun yannda Tanrnn buyruklar,
temel ilkeleri, ibadet gibi konularda bir birlik vardr. eitlilie gelince; her lkenin kendi
kltr, ardl olduu ve daha nce ayn topraklarda yaam olan uluslarn kltr, slama
gemeden nceki dinler gibi etkilerle slam, her ulusta yeni boyutlar, uygulamalar kazanr,
zenginleir. rnein Afrikada Mslman olan halkn dini nce animizimdi. Hindistanda ve
Gneydou Asyada Hinduculuk bata olmak zere, Asyann bu blgelerinde Budizm,
Konfysclk, intoculuk, Taoculuk gibi dini ve felsefi akmlar grlr. Bu toplumlar
Mslman olduktan sonra nceye ait olan bu inanlarndan birden bire uzaklamamlardr
(And, 2012: 25). Osmanlda; nce Trklerin Orta Asyadaki inanlar, slamdan nceki
inanlar ve uygulamalar, sonra bu topraklar zerinde daha nce yaam uluslarn,
toplumlarn inanlar, bunun dnda Bizans gibi ada uygarlklarn, Osmanl-slam kltr
zerinde byk katks grlr. Bu kltr iinde ise mitolojik eler ok gldr: slamda
evliyalardan baka toplumun deer verdii fiziktesi gler atfettii ulu kiiler de vardr. ok
sayda evliyalarn yatrlar, trbeleri bir eit tapnm yeri gibidir. Halk inancnda bunlarn
mucizeleri, kerametleri, doast gleri ile mum dikilen, aput balanan dilek yerleri, umut
kapsdr (And, 2012: 26). Bunlarla ilgili olarak halkn dimana yerlemi olan tm unsurlar,
mitolojik gstergelere sahiptir.
Baz yazarlar slami dnemdeki mitolojik grsellerin meydana gelii ile ilgili eitli
varsaymlarda bulunmaktadrlar. Her ne kadar farkl yaklamlar sz konusu olsa da, u nemli
bir gerek olarak grlmektedir ki, slami dnmelerde de ok zengin bir mitolojik gemi
yaanmtr. slamiyetin kabulnden sonraki mitolojik grnmlerde kullanlan canllarn
ekillendirilmesinde, inan sisteminin etkin olduu grlmektedir. Nitekim mitolojik
resimlerde tasvir edilen canllardaki uzuv eitlilii ve farkll bazen tasvir yasann bir
uzants olarak deerlendirilmitir. Bazlarnca resim sanat insan ve hayvan azalarnn
tamamn gstermemek artyla msamaha ile karlanaca sylenmi ise de bunun da bu
ekilde herkes tarafndan iyiye yorulaca kanaati tereddd mucip olmutur. Canl
mahluklarn azalarnn resim veya heykelde tamamen olmamas dncesi kyamet gnde
bunlara ruh frme teklif edildii zaman aslna benzemedii iddiasna yol amak iindir
(Aksel, 2011: 233). Bu uzuvlarn tam olmama aylay dier taraftan da uzuvlarn

128
Yksel GEBAKAN
deitirilmesine ve gerek grnmlerinden uzaklatrlmasna sebebiyet vermitir. Bu
sebepten Mslmanlar arasnda yar insan, yar hayvan, yar iek, yar ku gibi resimlere fazla
nem verilmi, bunlar hallar, kilimleri, yazmalar, yemenileri ve eyay sslemitir. Mehur
ifte kartallar camilere kadar girmi, iek bal kular, insan bal hayvanlar, ifte melekler,
hem insan, hem hayvan evreler, birka hayvan azas bir arada bulunan Dabbelarzlar suretin
suret olduunu belli etmemek, gnaha girmemek iin dnlen, yaplan kaamakl yollardr.
Bunlara bazen kutsal veya tlsml ekiller diye baklr, masallar ve efsanelere hatta dini eserlere
dahi sokulurdu (Aksel, 2011: 234).
Mitolojik unsurlarn youn bir ekilde kullanld minyatrler, gnmzde, dnyann
birok mzesinde gemie ait tarihi bir vesika niteliinde tehir edilmekte, izleyicilere farkl
dnemlerin inan sistemi/dnce biimiyle ilgili olarak bilgi vermektedir. zellikle Acaibl
Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl-Cami ve Ahvl-i Kymet gibi eserler bu alanda nemli bir
yere sahiptir. almann bu blmnde bu eserlerde yer alan mitolojik unsurlar hakknda
bilgi verilmektedir.
ACABL MAHLUKAT, TERCME- MFTAH CFRL-CAM VE AHVL-
KIYMET ESERLERNDEK MTOLOJK UNSURLAR
1.
ACABL MAHLUKAT: slam dnyasnda H. IV. asrdan itibaren hadis
ilmiyle megul olan bilim adamlar, dier trlerden de eserler vermeye balamlardr. Bu eseler
arasnda Acaibl-bldn2, Acibl-Hind, Turfetl-acib, srl-bild, Acibd-dny ve
Acib'l-mahlkat gibi isimlerle ortaya kan corafya ve seyahatle ilgili olanlar da
bulunmaktadr. Yazlan bu eserlerden; ayetlerden, hadislerden ve mspet ilimlerden
faydalanarak, zellikle gerekst grnmler arz eden varlklar hakknda bilgi veren
Acib'l-mahlkatlar ok tutulmutur. Bu eserlerin konusu ierisine, kainatta duyulan ve
bulunan her ey, her varlk kimi zaman gerek grnmleriyle kimi zaman da gerekilik d
yaklamlaryla ve yorumlaryla girmitir. Bu eserlerin oluturulmasnda; gezilerek elde edilen
bilgi ve bulgulardan, okunanlar, duyulanlar ve kitaplarda bulunan bilgilerden ve grsellerden
oluan birok kaynaktan yararlanlmtr (http://acaibulmahlukat.blogcu.com/acaibulmahlukat-1-rukneddin-ahmed-dr-bekir sarikaya/9669207).
Acaib kelimesi Arapa hayret etmek, amak, yadrgamak anlamna gelmektedir. Bu
kelime allmn dnda olan, hayretler iinde brakan garip eyler olarak deerlendirilir ki,
bu bile eserin tam olduu gerekd grnmler ve mitolojik unsurlar hakknda ipucu
vermektedir. Mahlukat kelimesi ise Arapa yaratklar, yaratlm eyler anlamna
gelmektedir. Acib'l-mahlkat ise Yaratlm olan eylerin insanlar hayret iinde brakan
gariplikleri anlamna gelmektedir. nemli gerekst mitolojik imgelerin kullanld eserler
arasnda yer alan Acibl-mahlkt, tuhaf yaratklar konu edinmi, var olan ve olmayan
masalms (fantastik) hayvanlar betimleyerek onlarla ilgili dsel ve gerek bilgiler vermitir.
Acib'l-mahlkatn ilk defa ran edebiyatnda ortaya kt ve Abdurrahman es-Sf
tarafndan 984te yazlp Addddevleye sunulduu bilinmektedir. Bu eserden ok bir ekilde
Addddevleden bahsedilmesi bunun delili olarak gsterilmektedir. Daha sonraki yzyllarda
slam dnem ran edebiyatnn ilk melliflerinden biri olan Ebl Meyyed-i Belh, kara ve denizlerdeki
olaan st varlk ve olaylar anlatt Acibl Bldn adl eserini Samnlerden Nuh bin Mansura (976997)
ithaf
etti
(http://acaibulmahlukat.blogcu.com/acaibul-mahlukat-1-rukneddin-ahmed-dr-bekir
sarikaya/9669207).
2

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

129

yazlan
bu
nshalarn
birok
kez
tercmelerinin
edildii
grlmektedir
(http://acaibulmahlukat.blogcu.com/acaibul-mahlukat-1-rukneddin-ahmed-dr-bekir
sarikaya/9669207).
Tercme edilenler ierisinde nemli bir yere sahip olan ve ilkler arasnda yer alan,
H.852 (M.1448) tarihinde Rkneddin Ahmed tarafndan istinsah (kopya) edilen 326 yaprakl
eser, ok geni bir hacme sahiptir. Bu eser; tarih, corafya, tp, kimya, biyoloji vb. birok alan
kapsayan genel kltr iine alan bir ierik tamaktadr (Sarkaya, 2008: 25). Ancak elebi
Mehmed adna ve Onun emriyle Acib'l-mahlkat kitabn tercme eden Rkneddin hakknda
kaynaklarda ok fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Kendisinin Kur'an, hadis, fkh ve astronomi
alannda bilgili olduunu ve onun iin bu tercme grevinin kendisine verildii, Yldrm
Byezid, elebi Mehmed ve II. Murad zamanlarnda yaad sylenir. Yaplan bu evirilerle
birlikte Trk edebiyat, Acib'l-mahlkat adl trle de tanm olur. Ali b. Abdurrahmann
Kazvinden tercme ettii Acib'l-mahlkat adl eser de yine bu zamanda yazlm ayr bir
eserdir.
Trke Acib'l-mahlkat yazma nshalarnn bulunduu ktphanelerden birka
yle sralanabilir: Ali b. Abdurrahman stanbul niversitesi TY, nr. 524, Rkneddin Ahmed
Sleymaniye Ktp. Nuri Arlasez, nr. 128, Sleymaniye Ktp. Dml Baba, nr. 556, Ali Emiri
Ktp. Trki Tarih nr.897, Bibliotheuqe Natonale TY, nr. 1338 Beyazt Umumi Ktp. Nr. 14124,
Bosna Kads Gnai TBMM Ktp. Nr. 492 Berlin Devlet Ktp. Nr. 3663, Eyyb b. Halil Viyana
Devlet Ktp. Nr. 1440, Hseyin b. Mehmet Efendi
Topkap Saray Mzesi, Hazine nr. 400
Staatbibliothek, Marburg 2562, Rodosizade
stanbul Arkeoloji Mzesi Ktp. Nr. 528, 529
Sleymaniye Ktp. Fatih nr. 4158, Mellifi mechul
British Library 7893, Mellifi mechul
Uppsala ni. Ktp. Nr. 630, Ahmed Bican stanbul ni. Ktp. TY nr. 6797 Sleymaniye Ktp.
Ayasofya 3452 (http://acaibulmahlukat.blogcu.com/acaibul-mahlukat-1-rukneddin-ahmed-drbekir sarikaya/9669207).
Trk edebiyatndaki Acib'l-mahlkt tercmeleri Kazvniden ve ran
edebiyatndaki dier rneklerinden alnarak yaplmtr. Osmanl Trklerinde Ac'ib'1mahlkt'n Trkeye ilk tercmesinin, XV. yzyldan daha eskiye gittii, ikinci tercmenin de
XV. yzyl banda, yani Ahmed Bcan'n tercmesinden nce olduu anlalmtr. Eserle ilgili
olarak tespit edilebilen baz tercmeler unlardr: stanbul niversitesi Ktphanesi'nde kaytl
olan Acib'l-mahlkt Ali b. Abdurrahman tarafndan Kazvninin eserinden tercme
edilmitir. Dier bir tercmenin ad bilinmeyen mtercimi, Rkneddin Ahmed olarak
gsteriliyorsa da eserin stanbul'da bulunan iki nshasnda da bunu teyit edecek bir kayt
yoktur. Yazcolu Ahmed Bcan'n tercmesi Trk edebiyatnda en ok tannan ve belki de en
ok okunan tercmedir. Ahmed Bcan, eserini eyhi Hac Bayrm- Velinin iareti zerine
1453'te kaleme almtr. On yedi fasldan ibaret olan eser, Kazvninin eserinden ziyade Farsa
tercmelere dayanmaktadr. Srr tercmesi Kazvninin tercmesi olan eser, Kitb Aciblmahlkt ve Garibi'l-Mevcdt adn tamaktadr. Kannnin olu ehzade Mustafa'nn
hocaln yapan Srr tercmeye rencisinin istei zerine balam, ancak ehzadenin
ldrlmesi zerine eserini yarm brakmtr. Srrnin nshalar genellikle minyatrldr.
Bosna Kads Mevln Gn tarafnadan 1562 ylnda yaplan tercme, Eyyb b. Hall
tarafndan 1569 ylnda yaplan tercme, Hseyin Efendi b. Mehmed'in 1697'de tamamlad
tercme, 1701 ylnda yaplan Rodoszde tercmesi dier baz tercme rnekleridir
(http://www.uslanmam.com/dini-bilgiler/1304047-acaibu%92l-mahlukat-yazildigi-devrincografya-ve-kozmografya-telakkisine-gore-hazirlanmis-ansiklop.html).

130
Yksel GEBAKAN
Acaib varlklar ortaya koyan bu tr tercme eserler yzyllar sonra ortaya kacak olan
Trk Resim Sanatnn tarihsel geliimi bakmndan nemli ipular vermektedir. ada Trk
Resim Sanatnda gerekstc unsura ait resim almalarnn her ne kadar XX. yzylda
kendini gstermeye balad dnlse de aslnda bu tr almalara ait ilk izlerin ok nceleri
Hun sanatnda kullanlan Grifon, Ejderha, ilgin yaratklar vs. figrleri- ortaya ktn
sylemek yerinde bir yaklam olacaktr. Yaklak olarak be yz yl nceki minyatr
yazmalarnda kullanlan mitolojik ve gerekst unsurlar nceki kaynaklarn farkl bir
tezahr olarak deerlendirilebilir. unu da belirtmek gerekir ki, resim sanatndaki mitolojik
yaratklar ile gerekstc resimler arasnda gerek biimlerin ele aln mant bakmndan,
gerekse tam olduklar fantastik unsurlardan dolay byk benzerlikler bulunmaktadr.
Remzi Kitabevi yaynlarndan kan Srrealizm Sanat Ansiklopedisi adl kitabn yazar Rene
Passeron Bat resim sanatnda gerekst resim anlaynn en nemli nclleri olarak Albrecht
Altdorfer ve Hieronymus Boschu gstermektedir. Her iki sanat da XVI. Yzylda yaam ve
eser retmitir (Passeron, 1982). Dolaysyla Bat resminde de gerekstc resimlerin en erken
olanlar bu sanatlarn almalardr. Halbuki benzer gerekst imgelerin Acibl-mahlkt
gibi minyatr yazmalarnda ok daha erken dnemlerde kullanld grlmektedir. Ayn konu
ve benzer zellikler gsteren hayali fantastik resimler, Bat sanatnda XVI. Yzylda nasl ortaya
kt ise, ayn zellikte, gerek yaamn dna ait izlerin grld resim rnekleri, resimlerin
iki boyutlu olarak minyatr yazmalarnda resimlendii grlmektedir. Minyatr yazmalarnda
k glge ok dikkate alnmam iken Bat resim sanatna ait resimlerde k, glge ve modle ile
formalar ortaya karlmtr. Popler ortaa gelenekleriyle almalar yapan Hieronymus
Bosch, eytan ve canavar figrlerini, dehet imgelerini ska kullanmtr. Gnlk yaam
yakndan gzlemleyip, cehennem ateini ve karanlk zevklerin farknda olmutur. Nasl
minyatr yazmalarndaki konular ele al biimi slami referanslar tayor ise; Boschun
resimleri de Hristiyanlk referanslar tamaktadr. Sanat Hristiyan yanls bir bak asyla
resimlerini ele almtr (Resim 1-2). Bilinaltnn yansmalarn hem minyatr yazmalarndaki
mitolojik unsurlarda hem de Boschun resimlerinde grmek mmkndr. Her ikisinde de
bilinaltnn davurumu sz konusudur. Bu ynyle mitolojik resimler aslnda srrealdir. Akl
ve mantn deersiz kabul edildii, igd ve bilinaltnn nem kazand, ahlaka ve yaama
uygunluun yannda uygunsuzluunun da olduu ortaya konulmutur. Akln geleneklerdeki
sradanln ve alkanlklarn denetiminden uzak tutulduu, bilinen gerekle balarn
koparld ve kendince bir gerek yaratld grlmektedir.
Yazld devrin corafya ve kozmografya telakkisine gre hazrlanm ansiklopedik
bilgiler de veren Acib'l-mahlkat kitaplar, genelde iki trl ekillendirilir. Biri Ahmed etTs'nin (Farsa olan eserini 1175 ylnda Seluklu sultanlarndan Turul bin Arslana ithaf etti)
de kulland ve 10 esas unsur zerine kurulan sistemdir. Farsa yazlan eser baz esas
blmlerden oluurken bu esas blmler de kendi arasnda ksmlara ayrlr. Eserin omurgasn
oluturan esas blmler u balklarda toplanmtr: 1. Gklerde yer alan acaibler. Bu blmde
nce semann yaps ve orada bulunan nran varlklar ele alnr. Uar vaziyette birok farkl
zelliklere sahip yaratk resmedilmitir. Gezegenler ve sabit yldzlar, bur iaretleri ve
melekler, gk kreleri, zaman ve takvim incelemeleri yer alr. 2. Gkle yer arasndaki acaibler.
3. Gkyz ile yeryznden grnen varlklar ile bu varlklarn farkllk yaratan yaplar
stnde durulur ve acaiblikleri anlatlr. Yeryznn varlklar olan dalar, denizler, kayalar,
kymetli talar, ehirler, talar, mescitler, kiliseler, aalar, bitkiler anlatlr. 4. ehirler,
mescidler, kiliseler, sinagoglar. 5. Aalar, bitkiler, ilalar. 6. Kazlm suretler. 7. nsanlar:
nsanlar ve insanlarn yap zellikleri ve farkllklar, insanlar temsilen peygamberler, kabileler

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

131

ve kabilelerin yeryzndeki dalm ve zellikleri sz konusudur. 8. Cinler. Bu cinlerin

zelliklerine sahip olduunu dnd kular ele alndktan sonra drt ayakl kuvvetli
hayvanlar ve kuvvetsiz hayvanlar anlatlr. 9. Kular. 10. Deniz ve kara hayvanlar. Bu son
blmde srngenler, gsz olan bcekler ve sineklerle kitap bitirilir. British Libraryden
tane, Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde ok sayda olmak zere Acaib l-Mahlkatn
ok sayda minyatrl yazmas mevcuttur (And, 2012: 61).
Dier eser ise drt ana sunu, iki makale ve bir hatimeden oluan Kazvini'nin 3 (12041283) kulland sistemdir. Arapa yazlm olan bu eserin ana sunu blmlerinde acibin
izah, mahlkatn taksimi, garib kelimesinin manalar, mevcudatn taksimi bulunur. Eser
doast ve dnyasal nesnelerin eitli blmlerinin ele alnd drt ksmdan olumaktadr:
Birinci makalede ulviyattan yani feleklerden, gezegenlerden, seyyar ve sabit yldzlardan, gk
sakinlerinden bahsedilir. Doast nesneler balamnda gne, ay ve yldzlarn zellik ve
hareketleri ile insanlar zerindeki etkileri zerinde durulur. kinci makale ise sufliyattan
bahseder. Bu sulfiyat ise drt unsur, ate, hava, su kresi, yer kresi; denizler, adalar, kuyular,
otlar, aalar, hayvanlar, insanlar, cinler, devler, kular ve srngenler oluturur. Hatime
ksmnda ise denizlerin ve karalarn acayiplikleri yer alr. Ayn zamanda talar ve bitkiler, altn
ve gm gibi metaller zerinde de durulur. Son ksmda ise insanlar zerinde durulmutur
(Tez, 2008: 12). Eserde ok miktarda mitolojik ve doast yaratk resimlenmitir: Eekbal,
kpek bal, iki bal, fil hortumlu ya da boynuzlu, bayku bal, kaplumbaa kabuklu vb.
yaratklar (Tez, 2008: 13; http://acaibulmahlukat.blogcu.com/acaibul-mahlukat-1-rukneddinahmed-dr-bekir-sarikaya/9669207). Yazarn corafik ve kozmografik eserleri ran ve Trk
edebiyatnda ok sevilmi ve tercme edilmitir.
Mitolojik olarak resmedilen karakterlerden bir tanesi, ilgin grnme sahip bir deniz
canavar olup, Sasani hkmdar Nuirevann huzurunda grlmektedir. Bu yaratn
boynuzlar, iki kolu, insan gibi elleri, iki aya ve bir de ucu ejderha bayla biten kuyruu
vardr. Ba da kz ba gibidir (Resim 3). Bu tr deniz yaratklar Kazvinide pek oktur:
Eekbal, kpek bal, insan bal, iki bal, fil gibi hortumu olan ya da boynuzlu, bayku bal,
kaplumbaa kabuklu vb. figrler ska kullanlmtr (And, 2012: 274). Eserde yer alan dier bir
minyatrde kpek bal, insan gvdeli bir yaratk, uzuvlar belli olmayan ve bir mzik aleti
alan baka bir yaratk ile bir hayvan resmedilmitir. Minyatr resmin genel zelliklerinin
hakim olduu eserde tam bir mitolojik unsur hakimiyeti sz konusudur (Resim 4).
Eserde ejderha ve zmrd- anka kuu en sk kullanlan mitolojik yaratklar
arasnda yer almaktadr (Resim 5-6). Allmn dnda bir ejderha betimi, Acaib lmahlukatn Berlindeki bir XV. yzyl Farsa kopyasnda yer almaktadr. Eserin Dikkate
Deer Deniz Yaratklar balkl blmnde yer alan bu ejderha resminde, pulla kapl bir
beden, kendine zg iri trnakl penelere sahip drt adet ayak, ayrca eitli yerlerinden kan

Kazvininin yaam konusunda her ey bilinmemektedir. Yaygn olarak tannan Acaib el-Mahlukat ve
Garaib el-Mevcudat (acayip Yaratklar ve Garip varlklar) ve Acaib el-Buldan (Garip Beldeler) adlarnda
iki temel eseri vardr. Bunlar, dnemin tm bilim alanlarn, ilgin konular zerine nerilerini ve tarihsel
bilgileri, corafya, etnografya, zooloji, botanik vb. alanlarnda farkl kkenleri ele alan ansiklopedik ve
kark tipte eserlerdir. Geziler ve serven iin dayanaklar ve bakaca pek ok hayret verici eyler, bu
kitaplarn temelini oluturmakta ve onlar allmn dnda ilgin klmaktadr. En ok tannan eseri olan
Acaib el-Mahlukat ve Garaib el-Mevcudat batda Kozmografya olarak da adlandrlr (Tez, 2008: 10).
3

132
Yksel GEBAKAN
drt ylan grlmektedir. Canavar, allmadk derecede iri ve sasz ba, azndan aa doru
uzam iki adet sivri ve kvrk dii, byk ve donuk gzleriyle, cinvri bir yaratk gibi
grlmektedir. Bu resmin eserdeki anlats, corafyac Ebu Abdullah Yakutun (1179-1229)
aktard, ejderha ylan yksne dayanmaktadr (Tez, 2008: 44). Dier taraftan metinde, Zabic
(Cava) Adasnda bir zeb (hrgl Hint sr) yutan ve ejderha diye nitelenen ylan
ejderhadan da sz edilmektedir (Tez, 2008: 47). Mitolojik zelliklerin youn grld
ejderhann derisi bir leoparn renginde, balk gibi pullu, bir balnki gibi iki adet gl kanad,
bir hyk byklnde insan bana benzer kocaman ba, ar byk iki kula, son derece
iri ve yuvarlak iki gz mevcuttur. Boynundan, alt adet baka boyunlar kyormu ve her biri
yirmi arn uzunluundaym ve her bir boyun zerinde bir ylanba bulunuyormu (Tez,
2008: 47).

Resim 1. Hieronymus Bosch, Aziz antoniosun ektikleri, Yak. 1505, Pano zerine Yalboya,
131.5X172 cm. Museu Nacional de Arte Antiga, Lizbon.

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

133

Resim 2. Hieronymus Bosch, Paradise and Hell Panels, Panel zerine Yalboya, 86,5X39,5 cm
(each), Venice, Palazzo Ducale.

Resim 3. Su Yarat, Acaib'l-Mahlkat TSM A. 3632.

Resim 4. Kpek Bal Cin, Acaib'l-Mahlkat. (BL, Or.7315)

134
Yksel GEBAKAN

Resim 5. Simurg, Acaib'l Mahlkat. (BL, Or. 7315)

Resim 6. Yedi Bal Ejder, Acaib'l-Mahlkat. (BL, Add. 7894)

Tercme-i Miftah Cifrl-Cami: Cifr gelecee dair bilgilere deiik yntemlerle ulaldna
inanlan ilmin addr. Hurufilik tarikatnn yaygn olduu XV. yzylda yaam olan
Abdurrahman bin Muhammed bin Ali bin Ahmed el- Bistaminin Arapa yazd (lm 1454),
kyamet ncesi ortaya kacak olaylar kyamet alametlerini resimli olarak anlatan Trke
metinlerin banda gelen ed-Drrl Munazzam fi Srrl-smil-Azam adl cifr kitab, erif bin
Muhammed bin Burhan tarafndan 1597-98 tarihinde III. Mehmedin emriyle Tercme-i Miftah
Cifrl-Cami olarak evrilmitir (Yaman, 2002: 56- 58; Mahir, 2005: 101). Eserin resimli
nshas bilinmektedir. III. Mehmedin saltanat yllarnda (1595-1603) hazrlanan nsha Topkap
Saray Ktphanesinde, I. Ahmedin padiahl zamannda (1603-1617) hazrlanan yazma
stanbul niversitesi Ktphanesinde ve I. Mahmudun padiahl dneminde (1730-1754)
hazrlanan yazma ise Dublin, Chester Beatty Ktphanesinde bulunmaktadr (Yaman, 2002).
Kyametin kopaca dnyann yok olaca, hesap ve hkm gn gelmeden nce, baz
olaylarn ve alametlerin belireceine ilikin iaretler zerine yazlan bu eserin I. Ahmed ve I.
Mahmud dneminde tasvirli nshalar hazrlanmtr (Mahir, 2005: 101). Kabul ve sava
sahnelerinin yan sra dizi halinde padiah portreleri, yaplar ve surlaryla stanbul, Kuds,
Akka, am, Medine, skenderiye, Nil Nehriyle Kahire gibi kentler ve dnya haritas, kyamet
alametinin banda gelen Mehdinin savalar, Deccalin ortaya k, Hz. sann iki melek
eliinde am kentindeki Ak Minareye inii ve Deccal yok etmesi, Hz. sann Eshab- Kehf ile
grmesi, Yecc ve Mecc topluluu ve bunlardan korunmak iin yaplan skender Seddi,
Dabbetl-arz denen kyamet alameti yaratn ortaya k ve bunlarn yan sra toplumsal
olaylar, elenceler ve oyunlar bu eserdeki tasvirlerin konularn oluturur. (Mahir, 2005: 102).
Genel anlamda eserde iki temel konunun ilendiinden bahsetmek mmkndr.
Birincisi; saysal deerlerle yaplan hesaplamalar, ikincisi ise; tasvirlerde vurgulanan kyamet
almetleridir. Tercme-i Cifrl-Caminin baz nshalarnn resim slubu, III. Mehmed devrinin
en nemli nakka, ehnme-i Sultan Mehmed III adl eserin son sayfalarnda adnn da
kaydedildii, Nakka Hasann slubuna benzemektedir (Yaman, 2002: 63, Bac vd, 2006: 197).
Tarihini kesin olarak bilemediimiz bu kyamet kitaplar resimlerinin sluplar yannda resim
programlar ve ikonografileriyle birbirleriyle ok yakn olan bir tr seri retime iaret eder
(Kaplan, 2011: 184).

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

135

Eserde yer alan resimlerde birok mitolojik unsur grmek mmkndr. Hz. sann
birinin krmz dierinin ise mavi kanatlar olan iki melek eliinde am kentindeki Ak
Minareye iniinin resimlenmesi gelecekle ilgili bir ngrde bulunmaktadr. slam inancnda
genel kabul gren bir anlay sal sollu ikier kanad bulunan meleklerle tasvir edilmitir.
slam inancnda ncillerden farkl olarak, Kuran Allahn elisi Meryem olu say Yahudiler
ldrd demelerine karn, gerekte ne ldrdklerini ne de astklarn, onlara sa gibi
gsterilen bir bakasn ldrdklerini, bu konuda bir elikiye denlerin bir kararszlk iinde
olduklarn, Onu Allahn kendi yanna ardn bildirir. Gerek yaamda karlalamayacak
ve gerekst bir grnm arz etmektedir. Minyatr, Hz. sann iki melek eliinde amn
dousundaki bir minareye inecei hadisinden yola klarak tasvir edilmitir. Yorumcular, Hz.
sann bir minarenin tepesine inecei konusunda birlemektedirler (And, 2012: 198). Resimde
gkyz olarak gsterilen zemin gerek gkyz grnmnn renklerini tamamakta, adeta
hayal lemine ait bir grnm arz etmektedir (Resim 7).
slam inancna gre Kyamet alametlerinden birisi de Dabbetl-arzn kdr. Bu olay
Tercme-i Cifrl-Camide yer alan konulardan bir tanesidir. eitli hayvanlardan eleri
zerinde tayan bu canl, gerek yaamda karlalan herhangi bir canlya benzememekte, bir
karm nitelii tamaktadr. Allahn yerden karaca bir canl olarak tasavvur edilmekte ve
insanlarn Allahn ayetlerine inanmadklarn syleyecektir. Kyamet gn kan bu yaratk
eitli kaynaklarda ve minyatrlerde tek bir biimde deil, deiik biimlerde tasarlanmtr.
Ancak yaratn tek para deil de birok canldan alm olduu eleri zerinde barndrm
olmas, tm eserlerdeki ortak zellik olarak grlmektedir. Onun elinde Hz. Sleymann
mhr ile Hz. Musann asas bulunduu, asa ile inananlarn yzlerini parlataca, mhrle
de kfirlerin burunlarn damgalayaca bir hadiste gemektedir. Minyatrdeki grnm tam
anlamyla gerekst/mitolojik bir grnt ortaya koymaktadr. Ba kz badr; iki kanad,
drt aya, iki eli vardr; kula filkuladr; boynuzlar geyiinki gibidir, boynu devekuunun
boynuna benzer, ayaklar deve ayana benzer, elleri ve kollar insannkiler gibidir; derisi pars
derisi gibi beneklidir. Boyu yaklak olarak insanlarnkinin iki katdr (Resim 8). Dier bir
resimde ise Deccalin melekler tarafndan kovalanmas ele alnmaktadr (Resim 9). Bu tasvirde
Deccal ve yannda yer alan ordusunda bulunan askerler ok farkl bir grnme sahiptir.
Deccalle ilgili olarak tam bir tanmlama yaplmamasna ramen Arapa szlklerde yalanc
mesih, bys ve yalanlar ile halk kartran, yalan syleyen, gz boyayan, hak ile batl
kartran anlamlarna gelmektedir (Yaman, 2002: 32).

136
Yksel GEBAKAN

Resim 7. ki melek Hz. sa'y gkten bir minarenin stne indiriyorlar. Terceme-i Miftah-i Cifr'l- Cami.
(K, T 6624)
Resim 8. Dabbet'l-arz, Terceme-i Miftah-i Cifr'l-Cami (K, T 6624)

Resim 9. Elleri kll melekler ordusunun Deccal ve ordusunu kovalamas, Terceme-i Miftah-i Cifr'lCami, (K, T 6624).

Ahvl-i Kymet: Sade dz yaz ve Anadolu Trkesiyle kaleme alnm olan ve gnmze iki
nsha olarak gelen eser; kyamet alametleri, maher, melekler ve sonras hayat hakknda
bilgiler iermektedir (Mahir, 2005: 102; Yaman, 2007: 220). Ele alnan konulara bakldnda

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

137

zaten fiziki lemin dnda bir zellik gstermesi gerekst bir durumu da zorunlu hale
getirmektedir. 62 yaprakl mensur bir dini edebiyat rn olarak eser nshalarndan bir tanesi
stanbul Sleymaniye Ktphanesi, M. Hafid Efendi blm 139 numarada kaytldr.
Dierlerinden biri Berlin- Staatsbibliothek Ms. Or. Oct. 1596 numaral yazma birisi de
Philadelphia Free Library, Lewis Ms. O. T6,da resimli yaprak eklindeki tasvirlerdir (Yaman,
2007: 220). Burada bulunan metnin yazar, oaltcs kopyacs ve telif tarihleri net olarak
bilinmemektedir. Metnin tarihiyle ilgili en iyi bilgiyi burada bulunan minyatrler vermektedir.
Bu minyatrler incelendiinde eserin XVI. yzyln sonlarnda yahut XVII. yzyl balarnda
yazlm olaca sonucu kmaktadr. Ayn zamanda sade bir dil yapsna sahip olmas da bu
tezi glendirmektedir (Yldz, 2010). Eser Osmanl halk kltrne, halkn kyamet ve sonras
cennet-cehennem dncelerine dini gereklikten daha ok yer vermektedir. Bunu yaparken de
Osmanl grsel kltrnn korku ve beklentiler bakmndan zenginlemesine de kaynaklk
etmitir (Bac vd, 2006: 197). Ahvl-i Kymet (SK. Hafd Efendi 139, BSB Ms. Or. Oct.1596) gibi
Cifrl- Cami (TSMK, B.373; K, TY. 6624; CBL, 444) ve Flnme (TSMK H. 1703) gibi yazmalar
da, gelecekten haber veren olaylar, Kymet, Kymet Almetleri, Cennet ve Cehennem
tasvirlerine yer vermilerdir (Kaplan, 2011: 175).
Eserin yazld dnem ok manidardr. Osmanl toplumunda da dier toplumlarda
olduu gibi dnyann sonu ve dnya sonras hayat nemsenmi, Hz. Muhammede atfedilen
bir rivayete gre de hicri 1000. ylda kyametin kopaca eklinde bir gr ortaya srlmtr.
Dnem III. Muradn saltanat yllarna (1574-1595) denk gelmektedir. Bu dnemde kyametle
ilgili baz nlemlerin de alnd grlmektedir; ancak kyamet kopmamtr. te eser byle bir
dnemde hazrlanmtr. Her ne kadar eser ilk olarak XIII. Yzyl airlerinden eyyad Hamza
tarafndan manzum olarak ele alnm olsa da, daha sonraki yllarda mensur hale getirilmitir.
Sade ve Anadolu Trkesiyle XVI. yzylda kaleme alnmtr. Eser 36 balk altnda
incelenmitir: Gne ve yldzlar, tvbe kaps, Deccal, Deccalin eei, sa Peygamber, Yecc ve
Mecc, Dabbetl Arz, Meleklerin Ademoullar iin alamas, srafilin sura flemesi, lm
meleinin kendi cann almas, yerlerin ssz kalmas, yer ve gn duman ile dolmas, surun
ekli, Burak, Hz. Muhammedin kabrinden mahere kmas, mahlukatn kabirlerden kmas,
son hesap, ejder yelinin kmas, minberlerin konulmas, Cehennem, Maher, Ademolullarnn
kelebek ve ekirgeye benzemesi, meleklerin ve insanlarn saf tutmalar, Krsler, Alemler,
Cennet ve Cehennemin bulunduu yer, Cehennem, hesap verme, kalemden hesap alma,
gkten amel defterlerinin yamas, Cennet rzgar, Cennet, asilerin Cehenneme srlmeleri,
Cehennemdeki azap eitleri, Cehennem rma, Zakkum aac (Yaman, 2007: 220).
Eserde ilenen en nemli konulardan birisi Maherdir. zelikle Maher gnnde
amel defterinin gelmesi ile ilgili cehennemlik tasvirleri tam anlamyla gerekst/metafizik
unsurlar yanstmaktadr. lmden sonra tm llerin yeniden dirilip hesaba ekildikleri ve
sorgulandklar mahkeme olarak Maher gn amel defterleri datlmaktadr. Bu defterler
melekler tarafndan yazlm olup, ierisinde her insann dnyada iyi ve kt iledii her eyi
yazldr. Defter Ahrette sahibine verilecek ve ona: "Al, kitabn oku!" denilecek ve bylece hi
bir ey gizli kalmayacaktr. Eserde bu konu ile ilgili birok tasvir bulunmaktadr. lenen bu
resimlerde figrler beyaz kyafetli ve Cehennemlikler siyah yzldr.
Eserde, cehennemlikleri cehenneme srkleyen zebanilerin yer ald birok grnt
yer almaktadr. Derin, karanlk bir kuyu, canavar hortumlu betimlenen Cehennemde; kzgn su,
ate, ylan, yan, akrep, zakkum dikenleri ile kapda beki olan gerekst unsurlara sahip olan
Zebaniler bulunmaktadr. Burada bulunan Zebaniler, cehennemlikleri yedi kaps olana

138
Yksel GEBAKAN
cehenneme srklemekte ve atee atmaktadrlar (Yaman, 2007: 230). Ahvl-i Kymet
yazmalarnda bu konu ile ilgili minyatrler bulunmaktadr. Yzleri kapkara olan Zebanilerin
gzleri kedigzlerine benzer olarak gsterilmi ve azlarndan ve burunlarndan alev saarlar,
plak Cehennemlikleri, Cehenneme srklerler (Resim 10-11). Bu garip yaratklarn, vcutlar
benekli, gvdeleri insan, balar yaratk olarak gerekst/mitolojik canllar olarak tasvir
edilmitir. Koyu resmedilen zeminde ate ve duman hleleri bulunmaktadr. Elinde ate grz
bulunan Zebani cehennemlikleri atee atmaktadr. Bu konu ile ilgili Resim 11deki AhvlKymet nshasndaki minyatrde krmz ve mavi renkli Zebaniler plak gnahllar, karanlk
cehennem ateine atmaktadr. Ayn minyatrde alevler ve ylanlar iindeki gnahkrlar,
elindeki grz ile atee iten bir dierinin tasviri grlmektedir. Minyatrde renkler ok canl ve
parlak olarak verilmi ve yzleri ak ve belirgin olarak gsterilen figrlerin kol ve bacak
hareketleri ve ate hreleri ile resimlere bir hareketlilik verilmeye allmtr (Yldz, 2010: 13).
Resim 10da verilen minyatrde de Zebaniler; ylanlar, yanlar, akrepler ve ate dolu
cehenneme gnahllar itmektedir. Allah, cehennemde Celib ve Belib adl iki canavar
yaratmtr. Celib aslan suretli erkek, Belib kurt suretli diidir. Minyatrde Belib ve Celib adl
canavarlar (Zebniler) cehennemliklere eitli ekillerde eziyet etmektedirler. Burada krmz
renkli Zebni Celib, elinde mzrak ile cehennemlikleri ilerken, Belib ise azyla
paralamaktadr (Yaman, 2007: 230). Siyah renkli zemine renkli figrler ilenerek, resmin her
alan doldurulmutur. Bir dier Ahvl-i Kyamet yazmasnda, gri zemin zerinde insanlar ve
zebaniler birlikte tasvir edilmitir. Burada Zebaniler, dier resimlerde oldu gibi, ylanlar,
yanlar, akrepler arasnda gnahllar atee srklemektedirler. Zebaniler bu resimlerde de
gerekst bir grnt ierisinde resmedilmilerdir. Vcutlar insan vcudu eklinde, balar
aslan ya da yrtc bir hayvan bana benzemekte, vcutlar pullu vs (Resim 12-13).
Minyatrlerde yer alan gerekst unsurlar tayan konulardan birisi de Yecc ve
Mecc resimlemeleridir (Resim 14-15). Arap-ran dinsel metinlerinde ad geen efsanevi bir
halk olan Yecc ve Mecc, yar insan yar eytan olarak istilac bir yapya sahiptir. Yeniden
ortaya klar kyamet alameti olarak saylm, ktln ve gnahn simgesi olarak
gsterilmitir. Kuranda Yecc ve Mecc adl bu ulus bask burunlu, yayvan suratl, kk
gzlolarak tanmlanr. ok ksa boylu (bir kar yada biraz daha uzun), ufak vcutlu, sar
benizli, biraz insana benziyor, dileri azlarndan dar kar kulaklarna kadar uzanr,
vcutlar kl iindedir. Yazn ylan, kn ot yiyerek geinirler (Tez, 2008). nsan hayvan aras
farkl grnmlere sahip olan bu yaratklar, Boschun resimlerinde kullanm olduu deiik
canllarla benzerlik gstermektedir.

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

Resim 10. Cehennem, Ahval-i Kyamet (SK, HAfid Efendi 139)

Resim 11. Cennet ve Cehennem. Ahval-i Kyamet. (SK, Hafid Efendi 139)

Resim 12-13. Zebanilerin, ylanlar, yanlar, akrepler arasnda gnahllar atee srklemesi. Ahval-i
Kyamet BSB Or. Oct. 1596.

139

140
Yksel GEBAKAN

Resim 14. Ellerinde ok ve yay tutan erkek ve dii Yecc-Mecc Ahval-i Kyamet BSB Or. Oct. 1596.
Resim 15. Aalar yiyen, ta tayan, ok atan Yecc-Mecc Ahval-i Kyamet SK Hafid Efendi 139.

SONU
Mitoloji, insann geirdii geliim aamalarn, dnme atlmlarn gsteren bir kant
olarak, genellikle doast olaylar bilimi olarak adlandrlr. Bugn, kavramn daha geni bir
anlam kazand, bilimd bulular, oktanrc dnemlerin inan varlklarn, olaylarn dile
getiren, aratran, aklayan bir alma dal olduu grlyor. Bu alma dalnn ierdii
konularn bilimsel deil, oktanrc dnemlerde yaam insanlarn bulularn, grlerini,
doa olaylarn yorumlay/aklay biimlerini birer insan sorunu olarak ele almasndandr.
Dnya zerinde yaam ya da yaayan, en ilkelinden en gelimiine kadar her toplumun bir
mitolojisi ya da efsanesi vardr: Eskimolar, Afrika Kabileleri, in, Hint, skandinav, Yunan,
Roma, Trk vs. Ancak insanlar tarafndan yaand dnlen efsanelerin uluslararasnda
dolamas, farkl toplumlarn ayn corafyay paylamas, benzer deerlere sahip olmalar
safkan bir mitolojiyi imknsz hale getirmektedir. Kukusuz topluluklar birbirlerinin kltrleri
ierisinde birok unsuru tarih boyunca ortak olarak kullanmlardr. Herhangi bir topluma ait
olduu dnlen bir mitolojik olayn aynsnn ya da bir benzerinin baka toplumlarda da
tasavvur edildii, konu benzerliinin ortaya kt, birok rnekte grlmektedir. Ancak
burada ele alnan konular gerek lemde karlalan olaylara ok benzemedii gibi konularda
ilenen kahramanlar da gerek yaamn bir kiilii deildir. Mitolojik nitelik tayan resimlerde
kullanlan yaratklar, bir gsterge (signe) zellii tadklar iin, grnmlerindeki
farkllklardan ziyade tam olduklar mesaj ve sembollerle n plana kmaktadrlar. Bat
resim sanatnda olduu gibi Trk resim sanatnda da minyatr ve ada resim rneklerimitolojik unsurlar, srreal/gerekst bir grnmle tasvir edilmilerdir. Bat resim sanatnda
boyutlu, modleyi vermeye ynelik, k-glge etkisi dikkate alnarak ilenen mitolojik
konular/yaratklar, Trk resim sanatnda yzeysel, k glge dikkate alnmadan, hacimsiz bir
ekilde minyatrlerle- ortaya konulmaya allmtr. Konu birliktelii/benzerlii ayn

Resimsel Anlatm Bakmndan Acaibl Mahlukat, Tercme-i Miftah Cifrl Cami ve

141

olmasna ramen, benzer biim ve konularn farkl tekniklerle ele alnmas grlmektedir. Bat
resim sanatnda zellikle XVI. yzyln balarnda Hieronymus Bosch ile balayan
fantastik/gerekst yaratklar, Trk resim sanatnda ise kendini arlkl olarak Acaib'l
Mahlkat, Terceme-i Miftah-i Cifr'l-Cami ve Ahval-i Kyamet gibi minyatr yazmalarnda
gstermitir. Bunlar arasnda zellikle dinsel konular nemli bir yere sahiptir. Arlkl olarak
fiziktesi leme ait unsurlar ele alan bu yazmalarn, gemiin dnce dnyas hakknda bilgi
vermelerinin yannda, dneme ait plastik dilin de anlalmas bakmndan nem tamaktadr.
KAYNAKA
AKARPINAR, R. Bahar (2000). Anadoluda ok Tanrl Dinler Dneminde Grlen Bereket
Trenleri, Trkbilig, Nisan 2000.
AKSEL, Malik (2011). Sanat ve Folklor, stanbul: Kap Yaynlar.
AND, Metin (2012). Minyatrlerle Osmanl-slam Mitologyas, stanbul: YKY.
ATAN, Yaar (2011). Akdenizli Tanrlar, stanbul: Evrensel Basm Yayn.
BACI, Serpil, aman Filiz, Renda Gnsel, Tannd Zeren (2006). Osmanl Resim Sanat,
stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
CAN, efik (2012). Klasik Yunan Arkeolojisi, stanbul: tken Yaynlar.
ELADE, Mircea ( 2001). Mitlerin zellikleri, ev. Sema Rifat, stanbul: Simavi Yaynlar.
EYBOLU, smet Zeki (2007). Anadolu Mitolojisi, stanbul: Derin Yaynevi.
KAPLAN, Necla (2011). Osmanl Resim Sanatnda Cehennem Tasvirleri, Mukaddime, Say: 4.
KAYA, Muharrem (2011). Mitolojiden Efsaneye-Trk Mitolojisinin Trkiyedeki Efsanelerde
zleri, stanbul: Balam Yaynlar.
MAHR, Banu (2005). Osmanl Minyatr Sanat, stanbul: Kabalc Yaynevi.
PASSERON, Rene (1982). Srrealizm, stanbul: Remzi Kitabevi.
SARIKAYA, Bekir (2008). Acaibl mahlukatn fiil varl The Journal of Academic Social
Science Studies International Journal of Social Science, Volume 1 Issue 1, p. 25-65,
Winter.
TEZ, Zeki (2008). Mitolojinin Kltrel Tarihi, stanbul: Doruk.
URUNDUL, Eser (2012). Anadolu Mitolojisi, Ankara: Genesis Kitap.
YAMAN, Bahattin (2002). Osmanl Resim Sanatnda Kymet Almetleri; Tercme-i Cifrl
Cmi ve Tasvirli Nshalar (Baslmam doktora tezi ), Hacettepe niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits, Ankara.
YAMAN, Bahattin (2007). Ahvl-i Kymet Yazmalar Resimlerinde Kymet Sonras Hayat,
Edebiyat Fakltesi Dergisi, cilt: 24, Say: 2, s. 217-234.
YILDIZ, Osman (2010). Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic Volume 5/1 Winter, s 106 (105-136).
http://acaibulmahlukat.blogcu.com/acaibul-mahlukat-1-rukneddin-ahmed-dr-bekir
sarikaya/9669207 (Eriim Tarihi 15. 10. 2013)
http://www.uslanmam.com/dini-bilgiler/1304047-acaibu%92l-mahlukat-yazildigi-devrincografya-ve-kozmografya-telakkisine-gore-hazirlanmis-ansiklop.html (Eriim Tarihi
15. 10. 2013)