N AUN IASPEKTIVIKTIM O LO G IJE

Viktimologija je specifina i respektabilna akademska nauna

disciplina, nova grana nauke o rtvi. Dakle, centralno
usmjerenje i preokupacija je rtva sa serioznim i temeljnim
izuavanjem linosti rtve, svim njenim aktivnostima u
interakciji u mehanizmu stradanja viktimizaciji. Ovako
definisan pojam rtve je fokusiran na posljedice zloina sa
svim elementima koji ine njegov mozaik.

Sa stanovita krivinopravne zatite pod rtvom se

podrazumijeva
kategorija
kao
individualan
fenomen
odreene linosti. Meutim, postoje i kolektivne pa i
apstraktne rtve.

Eklatantan
primjer
su
masovne
rtve
u
krenju
meunarodnog humanitarnog prava (npr. u ratu), ali i
drugim, u irokim razmjerama, antisocijalnim pojavama
(prostitucija, narkomanija i sl.) ili rtve zbog pojave i irenja
veoma opakih zaraznih bolesti pravih morija (na primjer
AIDS, kao direktna posljedica seksualne nastranosti).

 Utemeljivaem moderne viktimologije smatra se Hans

von Hentig (1887-974) s univerziteta Yale, koji se jo

1941. godine pojavljuje s prvencem (Primjedbe o
interakciji izmeu poinioca i rtve), a 1948.g. veoma
zapaenim djelom iz ove oblasti, Zloinac i njegova
rtva, dao je svojevrsni peat ovoj nauci.
Znaajno ime je izraelski pragmatiar, viktimolog,

ugledni jeruzalemski advokat Beniamin Mendelsohn.

Naravno, bitno je spomenuti imena kao to su H. J.
Schneider, Kirchov (Njemaka), E. A. Fattah
(Montreal), K. Miyazawa i J. Dussich (Tokio), J.
Freeman (Engleska), S. ben David (Izrael), Z.
eparovi (Hrvatska), V. Nikoli-Ristanovi (Srbija) i
mnogi drugi irom svijeta.

Pojam idefi
nicija viktim ologije

Viktimologija kao iroka, sadrajna, raznovrsna, interdisciplinarna,

nauna grana o svim vrstama rtava, istrauje uzroke, nain postanka i
odvijanja procesa i mehanizma viktimizacije, te posljedicama koje
nastaju.

Ovako sveobuhvatno definisana viktimologija nosi naziv i opta

viktimologija, dok je, u uem smislu, nazvana specijalna ili kriminalna
viktimologija iskljuivo preokupirana rtvama kao posljedicom izvrenog
zloina (krimena). Osim zloina, u tu kategoriju spada i zloupotreba
moi, pa se ovaj inovirani vid discipline zove novom viktimologijom.

Danas se u optu viktimologiju, kao uzroni inioci modaliteta rtava i

generalno nesrea, svrstavaju i povrede ljudskih prava, toliko prisutne u
savremenom drutvu.

Etimoloki posmatrano viktimologija, kao zapaena i veoma znaajna

drutvena grana nauke, ima dva sasvim razliita gnoseoloka znaenja.
Ona kao takva, s jedne strane oznaava rtvu kao ivo bie, koje se u
okviru religiozno-ritualnog postupka rtvuje odreenom boanstvu (H. J.
Schneider). Opet, sa stanovita krivinopravne nauke, jedna osoba,
grupa ili organizacija izazvana agresivnim ponaanjem drugih, naruava
moralni i pravni poredak, ozbiljno ga povreujui ili destruirajui. Prema
tome, i s ovog aspekta, viktimologija je jasno definisana kao nauka o
rtvama zloina.

Meutim, definisati rtvu zloina je vrlo teko. esto

postoje sporna pa i kontradiktorna pitanja, ako se rtva
striktno stavlja u okviru KZ-a, koji zatiuje odreeno
pravno dobro. rtva, kao takva, ne smije strogo da se
personalizuje. Uostalom, osim individualiteta, postoje
kolektivne, pa ak i nacionalne rtve (itavi narodi), kao
apstraktne rtve koje se teko definiu.

U svakodnevnom ivotu, rtve su vrlo este u deliktima

protiv javnog reda i mira, a imaju pri tom obiljeje
apstraktne rtve. Primjeri te vrste su brojni i vrlo esti:
opijanje na javnim mjestima, sanitarni propusti,
ekshibicionizam i voajerizam, vratolomna vonja
automobilom, ili vonja bez vozake dozvole i sl. U svim
nabrojanim sluajevima neminovno se pojavljuju rtve,
jer doktrinarno pravilo u krivinom pravu je injenica da
ne postoji kanjivo djelo bez rtve.

Temeljne determinante u viktimologiji

Viktimologija, iako samostalna, dobrim se dijelom oslanja na

kriminologiju, s kojom se meusobno proima i nadopunjava
(specijalna ili kriminalna viktimologija). Stoga se rtva i faktori rizika
koji je uslovljavaju i uobliavaju, posmatraju kroz prizmu biolokih,
psiholokih i socijalnih viktimogenih komponenti.

Tako, bioloki faktori ispoljavaju posebnu dimenziju u ivotnom dobu

rtve djeca i starci zatim polu, somatskom habitusu, itd.
Istovremeno novija otkria daju biolokim iniocima jo vei znaaj
(genetski uslovljen Kajinov sindrom; poseban znaaj ima otkrie
endorfina i enkefalina) itd.

Psiholoki faktori, opet, izviru iz mentalnog sklopa linosti,

ispoljavajui se agresivnou, jaim nabojem mrnje, drskou,
bezobzirnou, ili pak flegmatinou, povodljivou, zaostalou,
mazohistikim tendencijama itd.

Socijalni faktori imaju poseban znaaj, i kao takve ih je neophodno

apostrofirati, budui da izgrauju, obogauju i sadrajno oblikuju
linost, a to su: obrazovanje, stepen opte kulture, izvajanost vlastite
linosti, formiranost autohtonog bia, kao i tenje da se prikloni
odreenom civilizacijskom krugu. Primitivizam, nisko obrazovanje,
odnosno obrazovna zaputenost, te siromaan intelektualni
koeficijent, blokiraju i onemoguavaju takvu osobu da spozna sve
potencijalne opasnosti, koje vrebaju ovjeka u ivotu.

Razvojni put viktimologije

Poev od zaetaka kriminologije, u 19 vijeku, naroito se istie

pozitivistika kola Cesara Lombrosa (18351909) i Enrika
Ferria (1856-1929).

Osnovna karakteristika ovog kriminolokog pravca bila je

fokusiranost na poinioca rtve, odnosno njegovu linost.

rtve su za predstavnike klasinog i pozitivistikog pravca

smatrane
statikim,
pasivnim,
odnosno
stereotipnim
pojmovima. Kao takve i po tom shvatanju, rtve ne proizvode
nikakve dinamike i kriminogene aktivnosti, to u sutini i biu
samog zloina predstavlja nekritian i nauci odbojan stav.

Stoga se pozitivistikom smjeru estoko suprotstavio slavni

kriminolog njemakog porijekla, Hans von Hentig, u svom
radu Primjedbe o interakciji izmeu poinioca i rtve (1941).
Ovaj svjetski ugledni kriminolog zasnovao je nauno savrenu,
dinamiku koncepciju u genezi zloina. Po Hentigu rtva
zloina nije pasivni objekt, nego postaje aktivni subjekt u
procesu kriminaliziranja

Hans von Hentig je pionir moderne i nauno postulirane viktimologije,

koji je svojim radom prvencem, podstakao i druge istraivae da mu se
pridrue.

Nedugo potom, 1947. godine, poznati advokat iz Jeruzalema, viktimolog

Beniamin Mendelsohn, u referatu Novi biopsihosocijalni horizont
viktimologije, u Bukuretu, svjetskoj javnosti skrenuo je panju na novu
nauku o rtvi. Na taj nain zaivjela je znaajna nauna oblast
viktimologija.

Henri Elleberger 1954. godine (Kanada) interpretira racionalni odnos

poinilac rtva.

O kriminogenim karakteristikama, odnosno zloinu proisteklom iz odnosa

poinioca i rtve dao je validno objanjenje Hans Schulz (1956). O
restituciji rtve i ublaavanju tete prva se poela zalagati Sara Margery
Fry iz Engleske, 1957. godine, tako da se nezaobilazno konstituie
zakonska obaveza o adekvatnoj materijalnoj odteti rtve.

Kad je pitanju aktivniji odnos drutva prema rtvi, injenica je da je u

narednom periodu snano ojaavalo zakonodavstvo, a posebno zakonska
regulativa drutva prema rtvama zloina.

Na Internacionalnom simpozijumu u Bostonu (1976) usvojene su

znaajne odluke, ne samo o pomoi (odteti) rtvama, nego i o
preventivnim mjerama koje se moraju preduzimati protiv zloina da do
rtava uopte i ne doe. Dato je i mnogo vie prostora o aktivnoj ulozi
rtve zloina u krivinom postupku.

Zadaci viktimologije

Dominantna uloga viktimologije je spreavanje ili znatno

umanjenje nastanka rtava. Kako bi se postigao taj eljeni
cilj, neophodno je svestrano istraivanje, kako poinioca
tako i rtve, njihov meuodnos i interakcija, kao i sve
pogodujue okolnosti koje djeluju katalizirajue u realizaciji
viktimizacije. Stoga, iz navedenog, proizilaze determinante
koje na uvjerljiv nain dovode do realizacije viktimizacije:

otkrivanje viktimogenih uzroka,

istraivanje rizika rtava,

ispitivanje i dokazivanje viktimogene predispozicije,

fenomenoloke odlike poinilac rtva: starost, pol,

profesija, obrazovanje, moralnost, itd.

prevencija postajanja rtvom metodika prosuivanja i

otkrivanja latentnih i potencijalnih rtava, razobliavanje
opasnih situacija i njihova izolacija,

restitucija posljedica kriminogeno/viktimogenih

saniranje fizikih i psihikih oteenja.

ataka:

 Poseban znaaj i neprocjenjivi zadaci viktimologije su u

sigurnijem i znatno lakem otkrivanju poinioca zloina

(zaobilazni put). Nita manje nije naglaena njena
uloga u izricanju presude i odmjeravanju kazne. Na taj
nain se sagledava aktivni ili pasivni doprinos rtve u
genezi zloina in tempore criminis.
U

integralnom pogledu, sa stanovita triparticije

(trihotomije),
po
uoavanju
Tome
ivanovia,
viktimoloki principi, uz ostale, imae i preventivni
znaaj kako bi se eventualno preduprijedio zloin ili
znatno ublaio njegov stepen.

Zatim, viktimologija kao interdisciplinarna grana, ima

integralan pristup zloinu, pa kao takva i veoma

primijenjena uz ostale discipline, dovodi i do
sveobuhvatnog istraivanja kriminalnog djela.

Sutinske viktimoloke postavke

Hans von Hentig je, u prvobitnom svom radu, istakao tijesnu

povezanost i uzajamnost izmeu poinioca i rtve. Nasuprot
ovom, isto kriminogenom relacionom odnosu, Beniamin
Mendelsohn pojam rtve, odnosno viktimologije, podvodi pod
opti fenomen, ime sve rtve stavlja u istu ravan.

Prema tome, poinilac i rtva, na ovaj nain, sasvim su

samostalni i stoje nevezano kao fenomeni jedan pored drugog.
U tome je posebno dosljedan Hans Gopinger, koji kriminalitet
i viktimitet posmatra kao statike veliine. U tom kontekstu, on
i kriminalizaciju (proces nastajanja poinioca) i viktimizaciju
(proces postajanja rtvom) sagledava kao socijalne interakcije.
U tom smislu su i rtve i poinioci subjekti zloina. Meutim,
Hans von Hentig unosi u relacije poinioca i rtve
komplementarne komponente i blisku uzajamnost, jer i u samoj
nesrei (rtvovanju) postoje aktivnosti i doprinosi linosti rtve.

U sagledavanju i procjenjivanju ko je rtva, a ko poinilac,

naravno, odreuje se u toku procesuiranja, odnosno
isljeivanja procesa kriminalizacije, kojom prilikom se markira
poinilac, ali odreuje i rtva.

Utilitarnost viktimolokih principa

Viktimologija kao grana nauke ima prije svega ulogu i

zadatke da istrauje meuodnose poinioca i rtve

zloina, kao i sve one inioce u okolnostima u kojima je
izvren zloin.
U procesu viktimizacije kao da postoji neko pravilo - ko

je ranije postao rtva zloina, mnogo je skloniji da

kasnije poini zloin. Kao da je rtva dobila neki
podsticaj. Opet, u drugim prilikama, na osnovu linih
crta, obiljeja, socijalnog profila rtve i njenih psiholokih
karakteristika, vrlo lako se moe pretpostaviti, u visokoj
incidenciji, koja e osoba biti rtva ili recidivantna rtva.
Prognostiki se moe utvrditi prevencija potencijalne
rtve, te preduzeti mjere da se opasnost izbjegne.
U procesuiranju rtva ima izvjesna prioritetna prava, bilo

u pogledu zahtjevnosti kazne ili obaveze. rtva ima

pravo zatite u istranom i krivinom postupku, kako bi
se preduprijedila sekundarna viktimizacija.

Klasifikacija rtava

iroka je lepeza raznovrsnost i brojnost rtava, ali i

njihovih izvrilaca. rtve, bez obzira na njihovu
specifinu fenomenologiju, posljedica su nasilnog
kriminaliteta. Stoga se i posmatraju nerazdvojno, u
sprezi kriminoloko-viktimolokog koncepta, uz osobene
situacione okolnosti. Svim rtvama je, gotovo redovno,
zajedniko obiljeje nasilje i vrlo esta antisocijalnost.

S tim u vezi, dolazi do punog izraaja izraz tip. Naime,

tip je kompleks vie meusobno povezanih, vrlo bliskih i
slinih
obiljeja,
crta,
identinih
ili
analognih
signifikantnosti, tako da iz pojma tipa proizilazi
karakteristini profil rtve.

Pod rtvom se, kao fenomenom u irem smislu,

podrazumijeva i definie osoba koja strada i trpi ozbiljna
oteenja, bez obzira koji su uzroci u pitanju. Dakle, rtve
od prirodnih kataklizmi: zemljotresi, poplave, poari,
odroni i zatrpavanje, ali i rtve iji uzroci imaju obiljeje
inkriminacije (kriminoloka, krivinopravna).

Od tipologija posebno se istie Tipologija Hansa von

Hentiga (1948), koja je jedna od prvih istaknutih
tipologija, a ima fenomenoloko obiljeje s jedanaest
kategorija:
djeaci (obiljeje im je neiskustvo),
ene (zbog njihove njenosti, slabanosti),
starci (degenerativne promjene, demencija),
duevno bolesni i oteeni (debilnost, etilizam, droga),
doseljenici (imigranti),
manjine neadaptibilne osobe,
glupi, normalni,
depresivni,
pohotni,
usamljenice i
duevno veoma slomljene osobe.

Tipologija Beniamina Mendelsohna (1956)

Ova tipologija ima za osnovnu crtu stepen krivice same rtve.

Dakle, u pitanju je interpretivna tipologija, budui da je
kriterij krivica jedno metafiziko, nedefinisano i iracionalno
obiljeje. Prema tome, razlikujemo pet tipova rtava:

1) Potpuno neduna rtva je idealna rtva

(edomorstvo, djeca, nesvjesne osobe);
2) rtva neznatno kriva i rtva na osnovu nesvjesnosti
(ena koja namjerno izaziva pobaaj, pa podlegne);
3) rtva ekvivalentno kriva kao i poinilac (teko oboljela
osoba se ubija; nesretno zaljubljeni vre duplo samoubistvo);
4) rtve koja je vie kriva od poinioca, koja ima dva
podtipa:
provocirajua rtva (ubistvo na mah; afektivno ubistvo) i
neoprezna rtva;
5) Ekskluzivna krivica rtve (eklatantan primjer je nuna
odbrana).

Tipologija Ezzata Fattaha (1967)

Razlikuje pet kategorija rtava:

1)rtva koja ne uestvuje, s dva obiljeja:

stav ignorisanja i gnuanja prema djelu,
manjkavi doprinos djela u krenju prava;
2)Latentna ili predisponirana rtva, zbog naroite
prijemivosti ee postaje rtva. Takoe, ona znatno vie
naginje recidivizmu (rtva u povraaju);
3) rtva koja provocira, igra aktivnu ulogu na taj nain to
podstie poinioca da kri pravo. Ova vrsta rtve svojim
postupcima izaziva zloin.
4)rtva koja uestvuje, sudjeluje u injenju zloina samim
tim to uzima pozitivan stav prema zloinu, omoguavajui
ili olakavajui delikt.
5)Pogrena rtva je osoba koja nije stvarna; obino postaje
rtva zbog svojih postupaka.

Tipologija Thorstena Sellina i Marvina Wolfgana

(1964)
Ima pet kategorija:

1 ) Primarno postajanje rtvom koja je neposredno

napadnuta, povrijeena u situaciji licem u lice (ili joj je
pokradeno vlasnitvo).
2) Sekundarno postajanje rtvom se odnosi na institucije,
kao to su sistemi: eljeznice, pote, galerije, banke, itd.
3) rtva kao kolektivitet s komercijalnim naglaskom, kao
dinaminim pojmom sekundarnog postajanja rtvom.
4) Tercijarno postajanje rtvom odnosi se na zlodjela protiv
javnog reda, socijalne stabilnosti (harmonije), te protiv
drave i poretka.
5)Kategorija uzajamnog postajanja rtvom, u kojoj akteri
uzajamno usaglaavaju aktivnosti oko istog cilja, npr.
brakolomstvo, zavoenje maloljetnika.

Tipologija Roya Lamborna

Odreuje est stepeni kojim rtva doprinosi poinjenom

zloinu:
ukljuivanje rtve u aktivnosti oko izvrenja zloina;

pasivizacija i ravnodunost prema zloincu, to mu

olakava da izvri djelo;

provokativnost rtve; izazivajui poinioca navodi ga da

izvri zloin;

direktne napadake aktivnosti rtve, s namjerom da

povrijedi kasnijeg poinioca, bez nekog stvarnog povoda i
ekvivalentnog uea (povreivanje ili ubistvo iz afekta,
odnosno na mah);

pristanak i podjednake aktivnosti rtve i poinioca (razne

vrste perverznosti);

inicijativa i podsticaj rtve za usmjerenim zloinom (elja i

zahtjev za kriminalnim abortusom, eutanazijom i sl.).

Meuodnos poinioca i rtve

U jednom obimnom istraivanju u Njemakoj, kojim je
obuhvaeno 10.147 rtava kriminalnih djela, detaljno su
istraivane i klasifikovane rtve sa svojom zastupljenou
prevalentnou.
Meuodnos poinilac rtva, s poznanstvom i prisnijim vezama:
ubistva

84,0 %

pokuaj ubistva
silovanje

78,0 %

47,8 %

seksualno zlostavljanje djece 48,0 %

pljaka 25,0 %
teke fizike povrede sa smrtnim ishodom 37,5 %
teke fizike povrede

45,0 %

zlostavljanje tienika

100,0 %

U zajednikom domainstvu je ivjelo 16% kod ubistva i 8% kod

pokuaja ubistva.

Poinilac i rtva dolaze iz istog kruga poznanika kod 37%

ubistava, 35% kod pokuaja ubistva i 92% kod zlostavljanja
tienika.

Obim i domet viktimizacije

Kako bi se sagledala dimenzija viktimizacije, neophodno

je precizno definisati pojam rtve. Osim toga, prilikom

identifikacije rtava, koje se definiu u skladu s
nacionalnim ili internacionalnim standardima, moi e
se na taj nain preciznije odrediti profil rtve:

poloaj ena,

poloaj djece i omladine,

starije osobe,

linosti nepovoljnijeg socijalnog poloaja,

manjinske grupe, itd.

Prilikom

odreivanja
predmeta
rtve
i
oblika
viktimizacije, teite treba da se stavi na tri znaajne
komponente: pravo na ivot, pravo na slobodu i pravo
na bezbjednost.

 Viktimizacija moe biti namjerna ili nenamjerna, kao i

svjesna i nesvjesna viktimizacija. Tako je, npr., gotovo

sve i jedna saobraajna nesrea nenamjeran akt,
odnosno akcidens. Ili teko, nekad i smrtonosno
povreivanje, koje se ini prisvjesnim djelovanjem i,
naravno, s namjerom da se postigne povreda kao takva.
Viktimizacija je esto individualna pojava, ali moe

poprimiti razmjere kolektivnog stradanja.

Poseban

problem iskrsava pri odluivanju o to

pravinijoj potrebi rtava, kao i to efikasnijem nainu
pristupa rtvama. Ovdje se posebno apostrofira uloga
drave pri ostvarivanju prava rtve u njenoj restituciji.
Negativne tendencije se ispoljavaju i u tome to drava
ili njene nadlene institucije nedosljedno primjenjuju
zakon. Ograniavajui momenat su veliki trokovi
viktimizacije, koji sputavaju mnoge drave da budu
dosljedne u sprovoenju zakonitosti. Ono se ogleda u
neadekvatnosti pruanja pomoi i nemogunosti rtava
da pristupe krivinom postupku.

Upravo

su ovo primjeri spomenute dvostruke

viktimizacije, u koju se ubraja drutvena (dravna)

 Autentinost pravde i naknada tete rtvama

Daleko serioznije i dosljednije mora se pristupiti pravdi i

odteti za rtve. Sudska praksa je takva pa je, naravno, njene
postupke potrebno to hitnije ispraviti, jer je prilino
insuficijentna i neprecizna kada se radi o naknadi tete. I kad se
sanira ovaj vid restitucije sud postupa aproksimativno, ne
uputajui se u preciznije odreivanje tete i adekvatne
(pravine) naknade. U vezi s tim postoji vie modaliteta procjene
i naknade tete, a uvodie se i novi, te usavravati postojei, sve
s ciljem da se rtve to optimalnije zadovolje.

Dvije su vrste modela pomaganja rtvama:

policijska pomo i

pomo lokalne drutvene zajednice.

Policijski pristup je sasvim jasan i proizilazi iz njene zakonske

obaveze.

Lokalna drutvena zajednica vri zbrinjavanje rtve, omoguava

joj zdravstvenu zatitu, materijalnu brigu i sl. Meutim, institucije
koje su zaduene da rtvama pruaju pomo, povrno su upuene
u boli i patnji koje rtve podnose, pa je upravo to razlog to ni
pomo nije na visini.

 Naknada tete ima posebne ciljeve - da je nadoknadi

i da uini satisfakciju samoj rtvi. Tim postupkom e se

postii i in zastraivanja zajednice.
Odteta ima poseban znaaj u prilikama zloupotrebe

moi. Ovaj vid viktimizacije znatno je ei u odnosu

na kolektivne rtve.
Zaista su brojni primjeri, u svakodnevnom ivotu,

stradanja bilo koje vrste i kategorije. Sve to navodi na

neophodnost da drutvena zajednica uvede stroe
mjera, u bilo kojem segmentu, to e imati odraza na
prevenciju stradanja. To se posebno odnosi na rizina
zanimanja, ali i mnoge druge pogibeljne situacije.

Profil i elementi odgovornosti rtve

Pitanje penoloke uloge rtve je dosta zanemareno, a dugo vremena

ranije, kao takvo, nije ni uzimano u obzir. U tom pogledu samo se pratilo i
analiziralo ponaanje poinioca u toku istrage, a i prije toga, neposredno
nakon izvrenog krivinog djela. Glavno teite penologije stavlja se na
uspjenu resocijalizaciju (i rtve i poinioca), vodei pri tome rauna da se
otklone konfliktuozne situacije u odnosu na rtvu. Taj se nain najuspjenije
postie nadoknadom tete, te to optimalnije i zadovoljavajue restitucije.

Sve dok viktimologija nije postala znaajna i pragmatina disciplina,

pojam odgovornosti rtve bila je nepoznata kategorija. Unazad 2-3 decenije
sve je vie u ii interesovanja istranog postupka i rtva, gotovo isto koliko i
poinilac.

Aksiom koji se mora prihvatiti i anticipirati sa svom ozbiljnou stoji u

injenici da, ukoliko svi zloinci nisu krivi, ni sve rtve nisu nevine!
(Schneider).

Prema tome, istraujui zloin, isti znaaj pridaje se rtvi koliko i

poiniocu, kao i njeno mjesto u mozaiku zloina. Istrauje se ponaanje i
aktivnosti rtve, njene predradnje, te kasnije aktivnosti, sve u kontekstu
kauzaliteta izvrenog zloina. Prema Mendelsohnovoj tipologiji, ranije
spomenutoj, postoje razliite gradacije uloge rtava, od potpuno nevine, pa
sve
do
njene
ekskluzivne
krivice.

ISTR A IVA N JE RTAVA ZLO IN A

Kriminoloki aspekti rtava

U Otavi (Kanada) od 9. do 13. septembra 1984. godine odran je

pripremni sastanak za Sedmi kongres UN s dalekosenim pozitivnim
pomacima. Na tom sastanku donesen je nacrt Deklaracije koja e biti,
godinu dana kasnije, usvojena na spomenutom kongresu u Milanu. Naime,
predmet kongresa o prevenciji kriminaliteta, posveen je irokoj oblasti
rtve zloina. Svestrano su obuhvaene sve vrste rtava zloina, s
njihovim specifinim komponentama, izmeu ostalog:

rtve klasinog kriminaliteta,

rtve zloupotrebe moi,

masovne viktimizacije,

torture u totalitarnim reimima,

grubo krenje ljudskih prava,

proganjanje etnikih manjina,

teki privredni prestupi,

postojanje iroke lepeze rtava, poev od cijelih drutvenih zajednica kao

potencijalnih rtava,

prevencija kriminaliteta i saniranje rtve,

neophodnost izrade specijalne Magne carte za rtve.

S viktimolokog aspekta od izuzetnog je znaaja studiozan,

seriozan i nauno validan pristup i temeljita analiza odvijanja
kriminalnog djela. Tako se postie da se cjelovito sagledaju
svi elementi koji imaju udjela, npr. pri zloinakom ubistvu.
Ovo je nekad od presudnog uticaja da do zloina uopte i ne
doe.

Naime, detaljnim i preciznim uvidom, na osnovu empirijskih

spoznaja, u bit zloina i sve odrednice koje ga oblikuju, rtva
zloina ima mogunost da sve inkriminirajue inioce
paralizuje i zaustavi izvrenje zloina.

Posebno je interesantno napomenuti da latentna, odnosno

potencijalna rtva, mora da bude upuena i inventivna, te da
prepozna sve opasne komponente u viktimogenoj situaciji,
pa e zahvaljujui tome s lakoom eskivirati viktimizaciju.
Inae, da bi se uspjeno djelovalo obavezno je da se
potencijalna rtva detaljno upozna s elementarnim naelima
viktimologije, odnosno prijetee viktimizacije, te iskustvima
kriminogeno/viktimogene kazuistike, psihodinamike kojom
se postaje rtva kod mnogih i estih delikata, ali i
antisocijalnih ispada i stradanja.

Krucijalne komponente istraivanja rtava

Ankete o viktimizaciji i zloinu koji je izaziva i modelira, zatim detaljno
ispitivanje rtve kao subjekta u procesu kriminalizacije, rtva kao takva
izbija u prvi plan i u centru je panje kriminalista. Upravo, takvim
postupkom otkrivaju se tamne brojke, latentni zloini, neotkriveni delikti.

Posveujui znaaj viktimolokim postupcima, nauno istraivanje

zloina dovedeno je do savrenstva. Jer, ispitivanje rtve pomae da se
daleko vie stekne uvida u procese u kojima se postaje rtva, kao i u
psihodinamike situacije djela. Osim toga, konfrontiraju se injenice i
saznanja od oba aktera poinioca i rtve, i dovode se u meusobni
uzajamni odnos i interakciju kod sljedeih delikata: pljaka, razbojnitvo,
ubistvo, silovanje, ucjene, prevare itd.

S tim u vezi, glavne poente u istraivanju rtve odnose se na glavne

odrednice: relacija poinilac rtva, tipovi rtve, recidivantne rtve, rizik
rtve, potencijalne rtve, kriteriji zloinaca prilikom odabira rtve itd.
Od 1966. godine u SAD Komisija predsjednika Sjedinjenih Drava za
krivino pravo i upravu sudstva otpoela je sa sistematinim praenjem
i prikupljanjem rtava svih vrsta zloina. Tako je, u 1975. godini, utvreno
40, 5 miliona viktimiziranja. To je, zaista, alarmantno pa i katastrofalno
stanje za jednu demokratsku i vodeu dravu u svijetu.

UZAJAMNOST VIKTIMOLOGIJE I DRUGIH NAUNIH

DISCIPLINA

Kako je fenomen rtve u tijesnoj vezi s fenomenom zloina, to je i

razumljivo da se pored viktimologije rtvom bave prvenstveno
nauke iji je predmet istraivanja zloin u svim svojim aspektima.
Tu su na prvom mjestu kriminologija i krivino pravo, zatim
krivino procesno pravo, kriminalistika, i forenzika medicina.
Naravno, rtvi se posveuje izuzetna panja i sa stanovita nekih
drugih nauka, kao to su sociologija, psihologija i druge, no ovdje
vezu viktimologije s tim naukama neemo posebno izlagati.

Kriminologija kao tradicionalna nauna disciplina i pretea

mnogih savremenih nauka s podruja izuavanja kriminaliteta za
cilj svog izuavanja ima etioloko i fenomenoloko rasvjetljavanje
zloina. Kako su linost poinioca i krivino djelo, odnosno zloin,
centralni pojmovi u kriminologiji, to se ova nauka u svom
teorijskom odrazu nalazi u najneposrednijoj vezi s viktimologijom.

Krivino pravo kao i kriminologija za svoj predmet izuavanja

ima linost izvrioca i krivino djelo, ali s pravnog stajalita. Kao
takvo iznimno je vano za viktimologiju s obzirom da se u okviru
ove grane prava propisuju krivina djela i sankcije za njih, te
uslovi pod kojima one treba da se primijene na poinioca.

 Predmet kriminalistike jesu takoe krivino djelo i

njegov poinilac, i to s aspekta spreavanja, otkrivanja i

razjanjavanja krivinog djela, te otkrivanja odnosno
utvrivanja
njegova
poinioca.
Veza
izmeu
kriminalistike i viktimologije ogleda se u naroitoj sprezi
i u okrilju medicinske kriminalistike. Jer, niti jedna od
navedenih disciplina ne bavi se u tolikom obimu
rtvama koliko forenzika medicina, odnosno
medicinska kriminalistika.
Iz

do sada iznesenog proizilazi ta je predmet

istraivanja, kao i osnovna preokupacija viktimologije.
Stoga je znaajno naglasiti da na ravni istraivanja
krivinog djela i poinioca rtva nita ne zaostaje,
tavie nekad je i znaajnija. Danas, u modernom
posmatranju zloina, njegovom istraivanju pristupa se
u kontekstu trihotomnog posmatranja: crimen, poinilac
i rtva.

Viktimogena dispozicija
Viktimogena dispozicija je predestiniranost da neko

postane rtva. Naglaeno je da nema zloina bez dva

aktera: poinioca i rtve, naravno, uz pogodujue
situacione okolnosti.
Glavni faktori koji utiu na nastajanje rtve usko su

povezani s prethodnim razvojem linosti koja potie iz

porodice s dramatinim sukobima i zbivanjima. Mora se,
pri tome, naglasiti da su sva negativna zbivanja u
porodici, kao to su konflikti, razvod, kruta i hladna
emocionalna atmosfera presudni u formiranju linosti.
Upravo, rizici da se postane rtva su brojni, a svode se

na:

bioloke,

psiholoke,

socijalne, i

situacione okolnosti

Prema iskustvu i rezultatima istraivanja, od biolokih

faktora najei su: dob vrlo mlade i stare osobe, zatim
pol - npr. mlade ene su rtve seksualnih delikata, a
stare su rtve kraa, imovinskih delikata, padova,
utopljenja. Somatski oboljele osobe su najee rtve
alkoholizma, AIDS-a, narkomanije i slino.

Psiholoki faktori su uslovljeni irokim spektrom psihikih

devijantnosti i poremeaja: agresivnost, flegmatinost,
neurednost, debilnost, povuenost itd.

Socijalni faktori koji utiu da se ee postane rtva su:

neadaptibilnost
imigranata,
sudar
subkultura
(akulturacioni stres), ranije osuivani, odgojno zaputeni,
nizak obrazovni nivo, rizine profesije: zlatari, mesari,
biznismeni, zatim veoma ugledni naunici, politiari, itd.

Predisponiranost da se postane rtva je specifian

socijalni i mentalni poloaj, koji olakava i podstie
nastanak rtve.

Interakcija rtve i poinioca

Odnos rtva poinilac je dinamina i stepenovana

interakcija, koja se meusobno ispreplie i uzajamno
djeluje. Predstavlja socijalnu zavjesu, to u mnogim
empirijsko-viktimolokim istraivanjima znai da su se
rtva i poinilac meusobno poznavali, bili poznanici, pa i u
bliskim odnosima.

Interesantno i vrlo signifikantno je kod ubistva i pokuaja

ubistva da su se rtva i poinilac u vrlo visokom procentu
dobro poznavali, tavie iz kruga su prijatelja ili roaka.
Ubijanje je iznenadno, fulminantno, drastino i bez
predradnji. Pri tome je alkoholisano stanje zastupljeno u
64% sluajeva pa i vie, to na impresivan nain upuuje
na njegov krimino-viktimogeni efekat. Dolo se, takoe, do
podataka da je gotovo polovina rtava (47%) ranije bila
osuivana. rtva je, prema tome, predodreena da bude
ubijena, jer svojim ponaanjem i aktivnostima stvara takav
ambijent, koji predestinira homicidogenu rezultantu.

Sasvim je pogreno tumaenje da duevno oboljeli poinioci

ubijaju bez ikakvog smisla i svrhe, kao rezultat tekog duevnog
rastrojstva. Meutim, od izuzetnog su znaaja motivi duevno
poremeenih da poine takvo djelo. A motivi su sadrani u prisnim
i bliskim odnosima. Predznak prijetee opasnosti nasluuje se i
uvia u bliskom okruenju poinioca. Dakle, nije u pitanju samo
rastrojstvo i potpuno neznanje i disolucija linosti, pa iz tih razloga
i neuraunljivost. U biti je od presudnog znaaja socijalni odnos, a
ne sama duevna bolest

I u sluajevima jednostrane akcije, ipak su prevladavale situacije u

kojima je poinilac poznavao rtvu. Tako je, u istraivanju 51
sluaja ubistva zbog pljake, u Austriji, Ezzat Abdel Fattah doao
do konstatacije da su zloinci razliito motivisani, pa su i naini na
koji su izvrena djela, kao i zloinake pripreme, bili razliiti.

Stoga je rtve svrstao u tri grupe:

rtve koje je izabrao poinilac. Egzistencijalni status rtve je

motivacioni inilac da se poini ubistvo;

rtva poinilac se nalazi u viktimogenoj situaciji, pa je kao takva

ranije odreena (odabrana rtva);

rtva je sluajno markirana, pa kao takva poiniocu nepoznata.

(Pljaka trai bilo koju rtvu; u stvari, koja se prva pojavi.)

Na osnovu iznesenog, moe se tvrditi da e se razbojnitvo

izvriti nad ljudima koje poinilac dobro poznaje i sa kojima
odrava bliske odnose. rtve su takvog profila linosti, koja
ih unaprijed determinie za ubistvo. Obino se radi o starim
ljudima, dobrostojeim, koji imaju vee svote novca, ili
vrijedne stvari. rtve su fiziki slabane i psihiki
izmijenjene (dementne, depresivne, dekoncentrisane ),
tako da su vrlo lagan plijen.

Alkohol je veoma znaajan viktimogeni inilac, koji rtvu

dovodi u pasivno stanje, pa postaje neoprezna, neotporna,
nekritina i u vrlo opasnoj situaciji.

Odreene profesije postaju naroito rizine: taksisti,

blagajnici, zlatari, biznismeni itd., predodreene su da
budu rtve razbojnitva.

Potpuno zanemarivanje djece i potresne porodine drame

imaju estog odraza na pojavu djeijih rtava. Djeca iz
takvih porodica su bogomdana da postanu rtve; od 188
djevojaka njih 70 (37%) je aktivno uestvovalo u aktu
silovanja.

Geneza viktimizacije

Prilikom seksualnih ubistava veoma je znaajna uloga

rtve u socijalnim i psihodinamikim relacijama. Misli se
na poseban oblik nagonskog poinioca sadistiki
orijentisanog zloinca. Ovdje se on uzima za model,
budui da je i sam kolebljiv i uplaen od vlastitog djela.
Njega stimulie dranje rtve, koja se pomirila sa
sudbinom, pa se i ne brani ozbiljno (prototip mazohizma).
Takvo postupanje rtve u zloincu sadisti izaziva snane
impulse da napada, a istovremeno mu iezava strah.

Inae, strah od zloina i postajanje rtvom je od posebne

vanosti, budui da stoje u uskoj vezi. Tu postoji zaarani
krug, jer s jedne strane postajanje rtvom poveava
strah, a znatno umanjuje povjerenje u institucije sistema:
policiju, sud itd. S druge strane, strah od zloina dovodi
do obeshrabrenosti i opadanja morala, to poveava i
podstie postupak postajanja rtvom.

Recipronost sociuma i zloina

Mnogobrojna istraivanja su jasno ukazala na injenicu da se

gro kriminalaca regrutuje iz donjeg sloja, a taj najnii sloj
socijalne stratifikacije trpi najee od tekih zloina, nasilnog
tipa. Time se krug zatvara. Upravo iz ovog najnieg sloja, koji
najvie trpi nasilje, ljudi su s pravom i najvie zabrinuti.

Ankete i ispitivanja koja su vrena meu stanovnitvom su

ukazala da 51 % gradskog i 55 % seoskog stanovnitva
zahtijeva intenzivniji i znatno brojniji rad policije, uz mnogo
ee patroliranje i energinu primjenu savremenih policijskih
metoda.

Oko 40% stanovnika SR Njemake osjeaju nesigurnost i strah,

osobito nou kada se nau na ulici. To je posebno naglaeno
kod osoba starijih od 60 godina i vrlo niskog socijalnog nivoa
graanstva. Slobodna izjanjavanja graana su, u pogledu
stvaranja sigurnosnog nivoa drutva, svrsishodna i utemeljena.
Tako se je, preko 60% ispitanika, zauzimalo za represivne mjere,
smatrajui da je kaznena politika preblaga i kazne vrlo niske
(58%). Mnogi graani su jedinstveni (78%) u miljenju da ima
premalo policije, a 68% da su policajci loe nagraeni (plaeni).

Odnos rtve prema zloinu

Indikativno je da se navede i podvue injenica da, ako se pljakau prui

otpor, onda e realizacija pljake uspjeti samo u 32% sluajeva. Meutim,
ako je izostalo suprotstavljanje onda je pljakaki prepad uspio u 81%
sluajeva (Michaele J. Hindelang, 1976). rtve u 74% sluajeva ne pruaju
nikakav otpor.

Postavlja se ozbiljno pitanje da li se rtva treba braniti ili ne, na koje je teko
dati jasan odgovor. U okviru psihodinamike zloinakog djela, pitanje da li
treba odbrambeno nastupiti, zavisi neposredno od linosti poinioca, kao i
od njegove kriminalne energije, zatim od snage linosti rtve, spoljanjih
okolnosti, prisustva osoba koje bi bile voljne priskoiti u pomo itd. Stoga,
sve zavisi od interpersonalnih odnosa rtve i napadaa. Ako je rtva troma,
pasivna i straljiva, a usto osjeajno nesigurna, to vodi pogrenoj reakciji. Za
odbranu je od vanosti da je napadnuta osoba sabrana, hladnokrvna, da
vlada sobom, pa e lako procijeniti snagu poinioca i kriminalnu odlunost.

Uzima se za primjer zloin silovanja. Kako su pokazala empirijskoviktimoloka istraivanja, 68% potencijalnih rtava koje su energino pruale
otpor uspijevale su da sprijee nasilje. To su postizale sljedeim postupcima
odbrane:

pobjegle supoiniocu

24%

branile su se fiziki 18 %

vritale su

verbalno su sprijeile nasilje

15 %
10 %

 Ako se napadau jasno i odluno stavi do znanja da e

rtva bez pogovora braniti svoje dostojanstvo i da je

spremna na sva rtvovanja, postoji mogunost da e
biti sprijeena viktimizacija.
Meutim,

ako je potencijalna rtva uplaena,

slomljena, pasivna, slabana, to e na napadaapoinioca djelovati stimuliue, kao signal da krene u
odlunu akciju. Ako je poinilac naglaeno agresivna
linost, energina, odluna i snana, onda e odbrana
rtve razbjesniti poinioca i podstaknuti ga na odluniji
napad.

Stoga, rtva mora biti hrabra, ali smirena i razborita,

pa e tano prosuivati situaciju. Ne smije da bude

krajnje pasivna, niti neprijatno i snano odbojna, jer
tako moe izazvati strahovitu reakciju poinioca, koji
izbezumljen kree u napad na sve ili nita, i ne moe
da vlada sobom.

Nasilniki kriminalitet i rtve

Nasilje je oblik drutvenog ponaanja, kao to su i sva druga.

Redovno ga prati primjena fizike sile, s obiljejem estoke
reakcije linosti. Nasilje nije samo individualna, ono je jo vie
drutvena reakcija, odnosno pojava. Na pojam i kategoriju
nasilja ne smije se gledati samo u okvirima legaliteta, odnosno
na ravni krivinopravnih posmatranja. Kao fenomen nasilje se
nalazi u ii interesovanja i u kontekstu ambijenta u kojima se
epizode nasilja odigravaju.

U istraivanjima pod okriljem naunih opservacija, u ii

interesovanja nalazi se meuodnos frustracije i agresije. Tako se
dolo do zakljuka da se u svijesti svaki neuspjeh transformie,
ali ne u svrsishodnu i konstruktivnu akciju, s ciljem pozitivne
restitucije, ve se pretvara (na istom nivou) u osvetniki in. To
je donekle i razumljivo u onim sluajevima kad se sasvim
neoekivano, neshvatljivo i bez povoda samovoljno na neku
osobu izvri napad, ona e refleksoloki odgovoriti nasiljem.

Kako su pokazala posmatranja, opseg nasilnikog ispoljavanja u

zavisnosti je od teine napada. Dakle, intenzitet nasilnitva, kao
odgovor napadnute osobe, direktno je reciproan stepenu njene
ugroenosti.

Od nasilja i njegova ispoljavanja mnogo su interesantnije

meuradnje, situacije koje prethode nasilju i svi oni elementi
koji nasilje modeliraju.

Agresivnost je redovna pojava, prisutna kod svih zloinaca,

ali se izdvaja poseban kriminalni tip, bioloki markiran
povienom afektivnom razdraljivou s tendencijom
motornog pranjenja. Uz to se radi o duevnom siromatvu,
to uslovljava nedostatak inhibitornih socijalnih osjeanja s
neminovnom sklonou napada na ljude u okolini u kojoj ive
(strast napadanja!). Takve osobe su u stalnom (hroninom)
stanju napetosti i razdraljivosti, te pri neznatnom povodu
eksplodiraju i neprijateljski djeluju protiv drugih ljudi.

Kada je rije o agresivnosti, posebno crtama agresivne

prirode, istie A. Adler, najee susreemo sujetu. Moe se
rei, kako naglaava ovaj eminentni psihoanalitiar, da
sujete ima u svakom ovjeku pa makar u najmanjoj mjeri,
dobro je larvirana, ali pree li dozvoljenu granicu postaje
veoma opasna. Druga karakterna crta je ljubomora, koja nije
nita drugo nego oblik tenje za moi. U agresivnih ljudi
esto se nalaze karakterne crte patolokog naboja mrnje.

Destruktivna agresija sa aspekta krvnih delikata ima

dalekosean znaaj, budui da se akteri s ovim obiljejem esto
susreu u medicinskoj kriminalistici, ali i ire. Korijeni ove vrste
agresije su, zaista, duboki i iracionalni, a po E. Frommu, nazvana
je malignom i isprepletena je s nekrofilnim karakterom, pa s
pravom zakljuuje da je destruktivna agresija svojstveno obiljeje
patolokog karaktera onih pojedinaca ili grupa, pa ak i naroda,
koje neodoljivo i strasno privlai sve to je mrtvo, neivo ili
ubilako. Njihova stremljenja i udnja su takva i tolika da sve to
se kree smiri, sve to je ivo ubije, sve to pulsira zakoi (E.
Fromm).

Zaetnik i glavni predstavnik shvatanja agresije kao uroenog

fenomena je Sigmund Frojd. Svoju teoriju zasniva na biolokoj
osnovi, na instinktima ivota i smrti. Po njemu, instinkt ivota
objanjava smisao za odravanje jedinke i vrste, a instinkt smrti je
osnovni izvor agresivnosti. Njegova teorija poiva na dvije
suprotstavljene energije. To su libido i destrudo. Razum nastoji da
se oslobodi ove druge energije (instinkt thanatos), a to ini
agresijom.
Frojd
agresiju
smatra
tenjom
ovjeka
za
autodestrukcijom, nesvjesnom eljom za smru, usmjerenom prema
drugim objektima koji tako predstavljaju zamjenu za vlastito bie.
Jedinka se bori s drugim osobama za svoj opstanak, jer je njena
elja za sopstvenom smru blokirana snagama instinkta ivota.

Generalno, po S. Frojdu devijantno ponaanje, a s tim u vezi

i agresivnost, rezultanta je psihikog statusa osobe koje je
utemeljeno u sferi nesvjesnog. Ono je, opet, u tijesnoj vezi
sa strukturom linosti: Id, Ego i Superego. Nesklad, a time i
poremeaj odnosa u strukturi linosti, nastaje u povezanosti
nagona i devijacija, tj. u disharmoninom odnosu Ida i
Superega, to je odlika psihopatije. U ovom klinikom
sindromu dominira Id, ono je hipertrofino, a Ego krljavo,
dok Superego kao da ne postoji.

Drugi psihoanalitiari stavljaju akcenat na druge psiholoke

elemente,
pa
tako
Adler
prilikom
objanjavanja
devijantnosti
poseban
znaaj
pridaje
kompleksu
inferiornosti, a Karl Gustav Jung Edipovom kompleksu.

Uzroci za nasilniko ponaanje i devijantnost dovode se u

neposrednu vezu sa niskom inteligencijom i maloumnosti. U
prilog tome govore komparativna istraivanja. Dakle,
odsustvo inteligencije dovodi do loe percepcije i
neshvatanja znaaja drutvenih normi, a s tim u vezi i
njihovog nepridravanja. Sem toga, niska inteligencija ima
za uobiajenu posljedicu vrlo nisku obrazovnu strukturu.

Zanimljivo je da je za uzrok devijantnosti i nasilnitva

opteprihvaeno gledite Gabriela Tardea, francuskog
kriminologa, koji je uporno dokazivao drutveno porijeklo
zloina, kao zakonomjernog fenomena. U dokazivanju
svojih stavova koristio se primjerima ubistva i
samoubistva. Posebno je interesantno i uvjerljivo
samoubistvo, jer je priznato da je samoubistvo fenomen u
najveem imitacionom stepenu. (Treba se prisjetiti
Geteovog romana Patnje mladog Vertera, koji je izazvao
masovne, u epidemijskim razmjerama samoubilake akte.)

Erich Fromm razlikuje dvije vrste agresivnosti: bioloki

adaptabilnu benignu i bioloki neadaptabilnu malignu
agresiju. U benignu agresiju ubraja reakcije na ugroenost
vitalnih ovjekovih interesa, pa se smatra odbrambenom,
defanzivnom agresijom, sa ciljem da se otkloni ili
neutralizuje prijetnja. Malignom agresijom smatra one
vrste destrukcije koje su izvan motiva odbrane od spoljne
ugroenosti. Dakle, teak patoloki fenomen. Nema
nikakvu drugu svrhu osim uivanja u inu destrukcije

Nasilniki kriminalitet ili sinonim za siledijstvo je najtea forma ove vrste pojavnog
oblika. Izraz siledija nije zakonom odreena niti precizirana kategorija. Stoga je i
teko da se ovaj pojam pravno definie Podrazumijeva osobe koje su kanjavane dva i
vie puta za iste izgrede, a potom su ispoljavale veoma naglaenu drskost i
bezobzirnost, te sklonost recidivizmu.

Nije zanemarljiva grupa ovih osoba sa siledijskim ponaanjem. Tako je samo u

Beogradu od 9.922 prekrioca njih 22% (vie od jedne petine) bilo s manifestnim
siledijskim ispadima. Istraivanje je obavio Institut za kriminoloka i kriminalistika
istraivanja.

U obavljenom multidisciplinarnom istraivanju, citiranih autora, analizom se dolo i

do drugih elemenata koji karakteriu iri i potpuniji pojam siledijstva:

Siledije su lica koja svojim ponaanjima na javnim mjestima kre propise o javnom
redu i miru;

krenje propisa o javnom redu i miru je est, skoro uobiajen nain na koji se
ponaaju siledije;

krenje propisa o javnom redu i miru najee je praeno upotrebom nasilja prema
ljudima i stvarimabezobzirnim i drskim ponaanjem;

siledije su lica kojima je, zbog istog vida krenja propisa, ranije najmanje dva puta
izricana kazna;

u najveem broju sluajeva krenje propisa, kao i bezobzirno i drsko ponaanje

praeni su pretjeranom upotrebom alkohola;

najzad, siledije su lica koja se esto na drzak nain suprotstavljaju dravnim

organima.

Zbog svog kriminalnog ponaanja pred sudom su se pojavljivali etiri i vie puta u
51,6% sluajeva. Dakle, mahom su u pitanju povratnici (recidivisti).

U navedenom istraivanju siledijstva, uraenom u Institutu za

kriminoloka i kriminalistika istraivanja u Beogradu, u psiholokom
pristupu, iroka je lepeza funkcionalnih poremeaja, mahom
neurotskog i psihopatskog karaktera.

Deskriptivno se mogu, u naelu, izraziti kao elementi koji

uslovljavaju antisocijalno ponaanje, su specifini i duboki naponi i
pritisci u samoj osobi, u njenoj situaciji ili u obe, izazivajui u njoj
izvjesne reakcije koje mogu na kraju da se manifestuju kroz
antisocijalno ponaanje Enormna je upotreba alkohola u
siledijskom ponaanju (u oko 90% sluajeva). Sem toga, ispitanici
su mahom vrlo niskog socijalnog statusa; u 88% su nezaposleni, a
70% ovih lica su, sem prekrajnih delikta, vrili i krivina djela.U
tolikom procentu (70%) su bili u alkoholisanom stanju za vrijeme
kad su izvravali prekrajne i krivine radnje.

Na impozantno ispitivanoj grupi (oko 150 lica), veliki procenat je

neurotinog habitusa i s niskim pragom tolerancije na frustracije, a
uz to u veini su sa neurotskim osjeanjem krivice i potrebe za
kanjavanjem (naglaena gria savjesti), preteno su emocionalno
nezrele linosti. Specijalna grupa u ispitivanoj populaciji su
psihopate, kod kojih je izrazito naglaen negativan stav prema
drutvu.

M E U N A R O D N O H U M A N ITA R N O PR AV O

Naunici se ne slau oko toga da li je humanitarno pravo posebna grana

meunarodnog prava ili sastavni dio meunarodnog prava ljudskih prava.
Meutim, nisu sporni glavni elementi modernog humanitarnog prava, pri
emu se panja koncentrie na zatitu pojedinaca. Prema nekim
miljenjima, meunarodno humanitarno pravo (MHP) predstavlja
najureeniju oblast meunarodnog prava oruanih sukoba u tom smislu
to je ta grana prava praktino u potpunosti kodifikovana.

Humanitarno pravo moe da se definie kao ljudskopravna komponenta

prava rata. Izraz MHP, poznato i kao meunarodno pravo oruanih sukoba
ili meunarodno ratno pravo, primjenljivo u oruanim sukobima znai
meunarodna pravila, utvrena ugovorima ili obiajima, koji su
namijenjeni da rijee humanitarne probleme koji direktno proizilaze iz
meunarodnih ili nemeunarodnih oruanih sukoba, a koja, iz
humanitarnih razloga, ograniavaju pravo strana u sukobu da koriste
metode i sredstva ratovanja po njihovom izboru ili tete lica i dobra koja
su, ili koja mogu da budu, pogoena sukobom. Tako shvaeno, ono je
grana ljudskih prava koja se primjenjuje u meunarodnim oruanim
sukobima.

Glavni izvor tog prava, iako nikako i jedini, jesu etiri enevske konvencije
iz 1949. i dva dopunska protokola tim ugovorima iz 1977. godine, koje su
usvojene u enevi 1949. i 1977. godine.

Sve navedene konvencije, odnosno pravila koja se u njima nalaze, ine jedan
podsistem meunarodnog ratnog prava koji se u teoriji naziva MHP oruanih
sukoba. Sam taj naziv ve dovoljno govori o motivima koji su decenijama
pokretali napore da se doe do tih pravila, s ciljem da se dejstva oruanih
sukoba ogranie u korist ublaavanja ljudskih patnji. U ta pravila spadaju i
meunarodni obiaji.

Humanitarno pravo se takoe sastoji od nekih ranijih instrumenata o tom

predmetu, kao i od raznovrsnih pravila obiajnog meunarodnog prava.

Bosna i Hercegovina (BiH) je meu dravama koje su od 1999. godine

ratifikovale vie vanih ugovora iz oblasti MHP, ukljuujui II i IV protokol
Konvencije o zabrani ili ograniavanju upotrebe odreenih vrsta klasinog
oruja za koje se moe smatrati da ima prekomjerne traumatske efekte ili da
djeluje bez razlike u pogledu ciljeva (iz 1980. godine), Fakultativni protokol uz
Konvenciju o pravima djeteta, koji se odnosi na angaovanje djece u
oruanom sukobu (iz 2000. godine), Konvenciju o zabrani upotrebe,
skladitenja, proizvodnje i prometa protivpjeadijskih mina i o njihovom
unitavanju (iz 1997. godine), kao i Rimski statut Meunarodnog krivinog
suda (iz 1998. godine).

Meunarodni obiaji su najkonkretnije iskazani u Martensovoj klauzuli

uvrenoj u preambuli Konvencije o zakonima i obiajima rata na kopnu iz
1907. godine, a ponovo reafirmisanoj u Protokolu I iz 1977. godine. U toj
klauzuli je navedeno da do donoenja kompletnijeg kodeksa ratnog prava
stanovnitvo i zaraene strane ostaju pod zatitom i autoritetom principa
meunarodnog prava koji proizilaze iz prakse ustanovljene meu
civilizovanim narodima, iz razloga ovjenosti i zahtjeva javne svijesti.

enevske konvencije i protokoli

etiri enevske konvencije zakljuene su 1949. godine, a

stupile su na snagu 1950. godine. Radi se o: (1) enevskoj
konvenciji za poboljanje poloaja ranjenika i bolesnika u
oruanim snagama u ratu, od 12. avgusta 1949. godine
(Prva enevska konvencija); (2) enevskoj konvenciji za
poboljanje poloaja ranjenika, bolesnika i brodolomaca
oruanih snaga na moru, od 12. avgusta 1949. godine
(Druga enevska konvencija); (3) enevskoj konvenciji o
postupanju sa ratnim zarobljenicima, od 12. avgusta 1949.
godine (Trea enevska konvencija) i enevskoj konvenciji
o zatiti graanskih lica za vrijeme rata, od 12. avgusta
1949. godine (etvrta enevska konvencija)

Nijedan meunarodni instrument o ljudskim pravima nema

tako velik broj drava ugovornica kao enevske
konvencije. Danas se smatra da su znaajni dijelovi
enevskih
konvencija
stekli
status
obiajnog
meunarodnog prava i tako postali obavezni i za one
drave koje nisu ugovornice tih instrumenata.

Dva dopunska protokola uz enevske konvencije su otvoreni za

potpisivanje 1977. godine.

Protokol I se bavi zatitom rtava meunarodnih oruanih sukoba,

a Protokol II primjenjuje se na nemeunarodne oruane sukobe.
Dopunski protokoli uz enevske konvencije su: Dopunski protokol
uz enevsku konvenciju od 12. avgusta 1949. godine o zatiti
rtava meunarodnih oruanih sukoba, od 8. juna 1977. godine
(Protokol I) i Dopunski protokol uz enevsku konvenciju od 12.
avgusta 1949. godine o zatiti rtava nemeunarodnih oruanih
sukoba, od 8. juna 1977. godine (Protokol II). Do danas je velika
veina drava ugovornica Konvencija ratifikovala oba protokola.

Za razliku od ranije donesenih konvencija, a naroito hakih iz

1907. godine koje su sadrale klauzulu opteg uea, koja je
njihovo dejstvo vezivala samo za ugovorene strane, i to pod
uslovom da se uzajamno prizna ratno stanje, enevske konvencije
ovu klauzulu odbacuju. One svoje dejstvo vezuju ne samo za
sluajeve objavljenog rata ve i svakog drugog oruanog sukoba
koji izbije izmeu dvije ili vie strana ugovornica, pa i u situaciji
ako jedna od njih i nije priznala ratno stanje. Na taj nain,
iskljuena je mogunost njihovog blokiranja, to nije bilo
svojstveno hakim konvencijama

Pored ovih, enevske konvencije se primjenjuju i u svim

sluajevima djelimine ili potpune okupacije teritorije jedne
strane ugovornice, ak i onda ako ta okupacija ne naie ni na
kakav vojniki otpor te strane. U sluaju da jedna strana u
sukobu nije lanica konvencija, sile lanice e ostati vezane
njihovim odredbama i prema toj strani ako ona prihvati i
izvrava te odredbe.

enevske konvencije ostvaruju dejstvo i u miru, to je njihova

znaajna karakteristika. Naravno, u pitanju su samo neke
njihove odredbe, na primjer, ona koja obavezuje drave
ugovornice da i u mirnodopskim uslovima maksimalno vre
njihovu difuziju (irenje saznanja o njima) meu svojim
stanovnitvom. Meu takvim odredbama je i ona koja
dozvoljava dravama lanicama da jo u doba mira na svojoj
teritoriji uspostave zone i mjesta bezbjednosti namijenjene
zatiti odreenih kategorija civila u doba rata, kao i ona koja ih
obavezuje da i u uslovima mira obezbijede prisustvo pravnih
eksperata za meunarodno ratno pravo unutar svojih oruanih
snaga - radi davanja savjeta u primjeni enevskih propisa.
Osnovni smisao ovih odredaba u tome je da se u to veoj mjeri
obezbijedi primjena tih propisa u uslovima oruanih sukoba

Poseban kvalitet konvencija iz 1949. godine jeste i proirivanje

njihovog dejstva na unutranje oruane sukobe, odnosno
graanske rat.

Naime, sve etiri konvencije u takvim okolnostima obezbjeuju

zatitu licima koja ne uestvuju neposredno u neprijateljstvima,
podrazumijevajui tu i pripadnike oruanih snaga koji su poloili
oruje i lica onesposobljena za borbu zbog bolesti, ranjavanja,
liavanja slobode ili bilo kojeg drugog razloga, i to odredbama
samo jednog svog lana (lan 3). Te odredbe su identine
sadrine, zbog ega su u teoriji dobile naziv minijaturna
konvencija. Bitno je da su drave lanice konvencija obavezne da
u sluaju graanskog rata prue navedenim licima onaj minimum
zatite koji je propisan minijaturnom konvencijomove.

U dijelu koji se odnosi na njihovo izvrenje, sve etiri enevske

konvencije propisuju obavezu za drave ugovornice da u doba
mira, ali i za vrijeme rata, vre to ire upoznavanje (difuziju)
sopstvenog stanovnitva s njihovim sadrajem i da prouavanje
njihovih odredaba unesu u programe vojne, a po mogunosti i
civilne nastave, kako bi se s naelima konvencija upoznalo
cjelokupno stanovnitvo i oruane snage, ali i sanitetsko i vjersko
osoblje koje prua zdravstvenu i duhovnu pomo pripadnicima tih
strana.

Ovoj obavezi III i IV enevska konvencija pridodale su jo jednu,

koja glasi: Civilne, vojne, policijske i druge vlasti koje za vrijeme
rata nose odgovornost prema zatienim licima, moraju imati
tekst Konvencije i biti posebno obuene u poznavanju njenih
odredaba.

Potvrujui te odredbe i njihovu osnovnu odredbu (lan 83),

Protokol I ih je proirio uvoenjem novih obaveza za drave
lanice. Jedna od njih nalae im da u miru i u ratu bez odgaanja
preduzmu sve mjere potrebne za izvravanje njihovih obaveza
koje proizilaze iz konvencija i njega samog. U okviru tih mjera,
Protokol poseban akcenat stavlja na donoenje odgovarajuih
uputstava i nareenja o primjeni enevskih propisa, ali i na
obavezu tih drava da nadgledaju njihovo izvravanje u praksi
(lan 80).

Drugu znaajnu novinu predstavlja odredba ovog dopunskog akta

koja obavezuje drave ugovornice da u svako doba, a strane u
sukobu u vrijeme njegovog trajanja, obezbijede prisustvo pravnih
savjetnika na odreenim nivoima svojih oruanih snaga, koji bi
pruali strunu pomo nadlenim vojnim starjeinama u vezi s
primjenom enevskih propisa (lan 82). Kao i kod difuzije, i u
ovom sluaju propisana je obaveza trajnog, odnosno
kontinuiranog karaktera.

Kao jo jednu mjeru obezbjeenja izvrenja enevskih propisa,

Protokol zahtijeva od drava lanica da jedna drugoj to prije,
preko depozitara ili sile zatitnice, dostave svoje zvanine
prevode njegovih odredaba, kao i nacionalnih zakona i
pravilnika koji su usvojeni da bi se obezbijedila njegova
primjena (lan 84). Isti takav zahtjev sadre i sve etiri
konvencije u odnosu na sopstveni tekst.

U toj funkciji je i obaveza za strane u sukobu da prue sve

olakice Meunarodnom komitetu Crvenog krsta (ICRC) u
izvravanju njegove humanitarne misije predviene enevskim
propisima, a koja obezbjeuje zatitu i pomo rtvama sukoba.
Iste takve olakice pruie se i njihovim nacionalnim
organizacijama Crvenog krsta, odnosno Crvenog polumjeseca i
Crvenog lava i sunca, kao i drugim humanitarnim
organizacijama ako su njihove misije u skladu sa enevskim
propisima, odnosno osnovnim principima Crvenog krsta (lan
81).

Ovom odredbom dopunjene su odredbe konvencija koje sadre

takve obaveze u odnosu na predstavnike sile zatitnice,
vjerskih organizacija i drutava za pruanje pomoi.

Drugi vaan segment enevskih propisa predstavljaju odredbe o

suzbijanju njihovih povreda.

Konvencije iz 1949. godine tom pitanju posveuju izvjesnu panju, i to

tako: (a) to putem enumeracije utvruju koje e se njihove povrede
smatrati tekim i (b) to obavezuju drave lanice da u svojim
nacionalnim zakonodavstvima propiu odgovarajue krivine sankcije
protiv lica koja su te povrede uinila ili su naredila da se one uine. Ta
obaveza obuhvata i dunost da se pronau takva lica i da ih se izvede
pred nacionalne sudove, bez obzira na njihovo dravljanstvo.

Kako konvencije ne sadre klauzule o nainu reavanja sporova, taj

nedostatak ublaen je posebnom rezolucijom kojom je dravama
lanicama preporueno da u sluaju spora oko tumaenja ili primjene
tih konvencija, koji ne moe da bude rijeen na drugi nain, pribjegnu
zakljuivanju sporazuma kako bi se taj spor iznio pred Meunarodni
sud pravde u Hagu.

Iz takve formulacije, kao to se vidi, nadlenost ovog suda nije

striktno predviena, ve samo postoji preporuka u tom pogledu, to je
njihov veliki propust. Ni Protokol I nije ispravio ovaj nedostatak, ali je
unio druge novine u ovu materiju. Tako je, za razliku od konvencija
koje se o tome nisu izjanjavale, svoje teke povrede okvalifikovao
kao - ratne zloine, proirujui ovu kvalifikaciju i na teke povrede
konvencija (lan 85).

Obavezujui drave ugovornice da preduzimaju mjere koje su

potrebne za suzbijanje svih povreda enevskih pravila, Protokol je
propisao da e i nepostupanje po ovoj obavezi predstavljati
njihovu povredu. Zbog toga okolnost da je povredu tih pravila
uinio neki potinjeni ne oslobaa odgovornosti njegove
starjeine, ukljuujui i krivinu odgovornost, ako su oni znali da
je povreda uinjena ili da e biti uinjena, a nisu preduzeli
potrebne mere da tu povredu sprijee ili suzbiju (lan 86). Ovde
se, dakle, radi o tzv. omisivnim deliktima, odnosno o deliktima
neinjenja ili proputanja da se uini ono to je pravom propisano
kao obavezno.

U okviru mjera za suzbijanje njihovih povreda, Protokol je

predvidio mogunost da drave ugovornice jedna drugoj prue
pravnu pomo u krivinim stvarima, odnosno u vezi s krivinim
postupkom pokrenutim zbog tekih povreda enevskih pravila.
Takva meusobna pomo treba da obuhvati saradnju o pitanju
ekstradicije, pri emu posebna panja mora da se posveti
zahtjevu drave na ijoj je teritoriji izvrena povreda (lan 88).

I konano, Protokol utvruje odgovornost strane u sukobu za

povredu enevskih pravila koje su uinili pripadnici njenih
oruanih snaga. Ako je iz tih povreda proizala teta, ta strana
duna je da je plati, odnosno da obeteti rtvu povrede (lan 91).

enevske konvencije i meunarodni oruani sukobi

Glavni cilj enevskih konvencija iz 1949. godine je da ustanove humanitarna

pravila koja bi se primjenjivala na meunarodne oruane sukobe. Tako,
zajedniki lan 2 tih ugovora proglaava da e se ova konvencija
primjenjivati u sluaju objavljenog rata ili svakog drugog oruanog sukoba
koji izbije izmeu dvije ili vie visokih strana ugovornica, ak i ako jedna od
njih ne priznaje ratno stanje.

Da bi se osiguralo da drave ugovornice potuju svoje obaveze, enevske

konvencije predviaju sistem nadzora koji provode tzv. sile zatitnice. Svaka
drava, ugovornica konvencije, ima pravo da odredi neutralnu zemlju da
bude njena sila zatitnica. Funkcije sile zatitnice su da tite interese strana
u sukobu (lan 8 enevskih konvencija I, II, III i lan 9 enevske konvencije
IV).

Ulogu sile zatitnice moe, takoe, obavljati ICRC ili druga slina i
nepristrasna humanitarna organizacija (lan 10 enevskih konvencija I, II i III
i lan 11 enevske konvencije IV). Sile zatitnice ovlaene su da dobijaju
raznovrsne zadatke, na osnovu svake od etiri konvencije. Na primjer, prema
enevskoj konvenciji o ratnim zarobljenicima, sile zatitnice ovlaene su da
mogu posjeivati ratne logore i razgovarati sa zarobljenicima. Te posjete se
ne mogu zabraniti, osim u sluajevima imperativne vojne potrebe, a i tada
samo izuzetno i privremeno (lan 126). Sline odredbe nalaze se u
enevskoj konvenciji o zatiti civilnog stanovnitva koja ovlauje
predstavnike sila zatitnica da posjeuju sva mjesta gdje se nalaze
zatiena lica, naroito mjesta internacije, mjesta zatoenja i mjesta gdje ova
lica rade (lan 143).

Konvencije, takoe, predviaju postupak mirenja koji se moe

primijeniti u sluaju sukoba drava ugovornica o tumaenju ili
primjeni bilo koje od njenih odredaba. Ovaj postupak se moe
pokrenuti na inicijativu sile zatitnice ili jedne od stranaka u
sukobu. Ovdje se uloga zatitnice sastoji u posredovanju, s ciljem
da prui dobre usluge radi rjeavanja spora (lan 11 enevskih
konvencija I, II i III i lan 12 enevske konvencije IV). Meutim,
konvencije ne predviaju obavezni sistem arbitrae ili
presuivanja sporova.

Iskustvo pokazuje da, ni u kojem sluaju, nije lako privoljeti

strane u nekom meunarodnom oruanom sukobu da se sloe
oko imenovanja zatitnica. To je podstaklo drave da se okrenu
ICRC-u, za obavljanje veine zadataka koje enevske konvencije
inae propisuju silama zatitnicama. tavie, u odreenim
okolnostima, konvencije zahtijevaju da se mora odrediti ICRC ili
slina organizacija (enevska konvencija I, lan 10 stav 3). Drugu
glavnu smetnju u implementaciji enevskih konvencija
predstavlja esto odbijanje jedne ili vie drava, strana u
oruanom
sukobu,
da
priznaju
meunarodni
karakter
neprijateljstva. Zauzimanjem takvog stava drava moe, u praksi,
sasvim sprijeiti primjenu zatitnog sistema koji konvencije
uspostavljaju za meunarodne oruane sukobe.

enevske konvencije i unutranji oruani sukobi

Period nakon Drugog svjetskog rata pun je primjera unutranjih oruanih

pobuna. Neke su dosezale ogromne razmjere i ukljuivale organizovane
vojne jedinice i veliki broj boraca na svim stranama.

Kad god ti sukobi nemaju meunarodni karakter, zatitni sistem

enevskih konvencija nije bio primjenljiv, pa bi jedino zajedniki lan 3
konvencija mogao da bude relevantan u takvom sluaju.

Zajedniki lan 3 primjenjuje se u sluaju oruanog sukoba koji nema

meunarodni karakter. Ta odredba zahtijeva da strane u sukobu (vlade i
pobunjenici) postupaju ovjeno sa svim licima koja nisu aktivno
uestvovala u neprijateljstvima, ukljuujui pripadnike oruanih snaga koji
su poloili oruje i lica koja su iskljuena iz borbenog sastava zbog bolesti,
ranjavanja, liavanja slobode ili bilo kojeg drugog razloga... Zabranjeno je
negativno razlikovanje u postupanju koje bi bilo zasnovano na rasi, boji
koe, vjeroispovijesti ili vjerovanju, polu, roenju ili imovinskom stanju ili
bilo kojem drugom slinom kriteriju.

Takoe, lanom 3 zabranjena su sljedea djela: (a) nasilje koje se nanosi

ivotu i fizikom integritetu, posebno sve vrste ubistava, sakaenja,
svireposti i muenja; (b) uzimanje talaca; (c) povrede linog dostojanstva,
naroito uvredljivi i poniavajui postupci; (d) izricanje i izvravanje kazni
bez prethodnog suenja pred redovno ustanovljenim sudom, koji prua
sve pravosudne garancije koje su priznali kao neophodne civilizovani
narodi.

 Protokol I

Naziv ovog instrumenta je Dopunski protokol uz enevske konvencije od

12. avgusta 1949. godine o zatiti rtava meunarodnih oruanih sukoba
(Protokol I). Naziv je, u neku ruku, zbunjujui, jer se Protokol primjenjuje
ne samo na meunarodne oruane sukobe obuhvaene zajednikim
lanom 2 enevskih konvencija, koji su definisani kao sukobi izmeu dvije
ili vie drava ugovornica.

Umjesto toga, lan 1 stav 4 Protokola I odreuje da se on primjenjuje

takoe na oruane sukobe u kojima se narodi bore protiv kolonijalne
dominacije i strane okupacije i protiv rasistikih reima koristei se
pravom naroda na samoopredjeljenje, potvrenim u Povelji Ujedinjenih
nacija i deklaraciji o principima meunarodnog prava koji se tiu
prijateljskih odnosa i saradnji izmeu drava u skladu s Poveljom
Ujedinjenih nacija.

tavie, lan 3a Protokola I proiruje primjenu enevskih konvencija na

oruane sukobe na koje se primjenjuje Protokol. Za dravu ugovornicu
konvencije koja je ratifikovala Protokol I, znaenje meunarodnog
oruanog sukoba, na nain kako je definisano u Konvencijama, proireno
je tako da obuhvata ratove za nacionalno osloboenje, opisane u lanu 1
stav 4. Ovakvo proirenje sadraja pojma meunarodnog oruanog
sukoba navelo je neke zemlje, posebno SAD, da se suprotstave tom
ugovoru. Meutim, istovremeno, SAD smatraju da mnoga od naela,
izraena u Protokolu I, predstavljaju dio obiajnog meunarodnog prava i
da su, kao takva, obavezujua za ovu zemlju.

Protokol I obuhvata irok domen predmeta: on upotpunjuje i proiruje obaveze

ustanovljene u etiri enevske konvencije i srodnim instrumentima
humanitarnog prava i, uopte, nastoji uiniti ratovanje manje brutalnim i
neovjenim. Npr. lan 35 proglaava da pravo strana u sukobu na izbor
metoda i sredstava ratovanja nije neogranieno. On zabranjuje metode
voenja rata koje prouzrokuju suvine povrede ranjavanja ili nepotrebne
patnje, kao i opsena, dugotrajna i ozbiljna oteenja prirodne okoline.
lanom 54 st. 1 i 2 Protokola I stavlja se van zakona iznurivanje stanovnitva
kao metoda ratovanja i zabranjuju napadi, uklanjanje ili unitavanje objekata
koji su neophodni za preivljavanje civilnog stanovnitva.

Inovacija koja zasluuje najveu panju u Odjeljku III Protokola, sadrana je u

lanu 75. Potvrujui i upotpunjavajui garancije iz zajednikog lana 3
enevskih konvencija, on precizira osnovna prava na koja se mogu pozivati
lica koja su u vlasti strane u sukobu. lan 75 predvia human postupak i
sadri iroku klauzulu o nediskriminaciji.

Protokol I predvia osnivanje petnaestolane Meunarodne komisije za

utvrivanje injenica (lan 90). Zadaci Komisije su da istrauje teke
povrede konvencija i Protokola i da olaka, pruajui dobre usluge, ponovno
uspostavljanje potovanja konvencija i ovog protokola (lan 90 stav 2 taka
c)). Ovlaenje Komisije da preduzima takva istraivanja, uslovljeno je
priznavanjem njene nadlenosti od konkretne strane u sukobu (lan 90 stav 2
taka a)). Prvi izbori za lanove Komisije odrani su 1991. godine, odmah
nakon to je potrebnih 20 drava ugovornica Protokola I prihvatilo njenu
nadlenost. Komisija je prvi put zasjedala 1992. godine. lanovi Komisije
biraju se na period od pet godina i djeluju u linom svojstvu.

 Protokol II

Ovaj instrument je mnogo krai od Protokola I, a nazvan je Dopunski

protokol uz enevske konvencije od 12. avgusta 1949. godine o
zatiti rtava nemeunarodnih oruanih sukoba (Protokol II).

Budui da definicija meunarodnih oruanih sukoba, koju usvaja

Protokol I, ukljuuje odreene vrste ratova za nacionalno osloboenje
koje enevske konvencije tretiraju nemeunarodnim po karakteru, ti
unutranji oruani sukobi nisu obuhvaeni Protokolom II.

lan 1 Protokola II jo vie ograniava njegov domaaj i primjenu.

Iako on proglaava da taj instrument razvija i dopunjuje zajedniki
lan 3 enevskih konvencija ne mijenjajui postojee uslove za
njegovu primjenu, on propisuje da se Protokol II primjenjuje na sve
takve oruane sukobe koji nisu obuhvaeni lanom 1 Protokola I i
koji se odvijaju na podruju visoke strane ugovornice, izmeu njenih
oruanih snaga i otpadnikih oruanih snaga ili drugih organizovanih
naoruanih grupa. tavie, Protokol II primjenjuje se na te sukobe
samo kada su otpadnike oruane snage pod odgovornom
komandom i ostvaruju nad dijelom teritorije (visoke strane
ugovornice) takvu kontrolu koja im omoguava da vode neprekidne i
usmjerene vojne operacije i primjenjuju ovaj protokol (lan 1 stav 1).

Protokol II proiruje garancije koje su ustanovljene u zajednikom

lanu 3, te sadri posebne odredbe ija je namjera da se osigura
human postupak prema pojedincima koji su lieni slobode zbog
razloga koji su povezani s oruanim sukobom (lan 5). On
utvruje katalog odredbi o pravinom postupku i druga jemstva
koja su primjenjiva na gonjenje i kanjavanje za krivina djela u
vezi s oruanim sukobom (lan 6).

Protokol sadri poseban odjeljak o zatiti civilnog stanovnitva u

kojem se proglaava, inter alia, da civilno stanovnitvo i pojedina
civilna lica ne smiju da budu predmet napada (lan 13 stav 2).
lanom 13 stav 2 su takoe zabranjeni akti ili prijetnje nasiljem,
iji glavni cilj je irenje straha meu civilnim stanovnitvom.

Protokol II ne sadri odredbu o silama zatitnicama, niti

povjerava posebne zadatke ICRC. Meutim, on predvia da
drutva za pruanje pomoi, smjetena na podruju visoke
strane ugovornice, kao to su organizacije Crvenog krsta, mogu
da ponude pomo da bi se obavile tradicionalni obredi koji
pripadaju rtvi oruanog sukoba (lan 18 stav 1). Protokol II
takoe ne ustanovljava bilo kakvu mjeru implementacije ili
nadzora kojima bi se obezbijedilo potovanje njegovih odredaba.

Humanitarno pravo i ugovori o ljudskim pravima

Meunarodni pakt o graanskim i politikim pravima - MPGPP (lan 4),

Evropska konvencija za zatitu ljudskih prava i osnovnih sloboda - EKLJP
(lan 15) i Amerika konvencija o ljudskim pravima (lan 27) sadre tzv.
derogacijske odredbe. Te odredbe doputaju visokim stranama
ugovornicama da za vrijeme rata, ili drugog ozbiljnog vanrednog stanja,
suspenduju mnoga prava koja ti instrumenti tite. Razliite garancije
ograniavaju vrenje prava derogacije. Dvije od tih garancija su posebno
relevantne.

Prvo, sve klauzule o derogaciji navode posebna osnovna prava koja se ne

mogu suspendovati, ak ni za vrijeme rata ili drugog vanrednog stanja.
Iako tri spomenuta ugovora o ljudskim pravima ne sadre identian
katalog prava koja ne podlijeu derogaciji, oni zabranjuju suspenziju iste
kljune grupe osnovnih prava. Meu njima su pravo na ivot, pravo da se
ne bude podvrgnut muenju ili ropstvu i pravo da se ne bude izloen
primjeni ex post facto zakonima ili kanjavanju.

Drugo, derogacijske klauzule takoe ograniavaju nain na koji drave

mogu koristiti svoje ovlaenje da suspenduju prava koja su podlona
derogaciji. Sve one odreuju, inter alia, da drave, koje pribjegavaju
derogiranju, ne smiju usvojiti mjere koje su nespojive s njihovim ostalim
obavezama po meunarodnom pravu. To ima poseban znaaj za drave koje
su ratifikovale ugovore o humanitarnom pravu i jedan ili vie glavnih instrumenata
o ljudskim pravima.

Meunarodni Crveni krst

Meunarodni Crveni krst je skup mnogobrojnih nacionalnih i

meunarodnih organizacija Crvenog krsta, meusobno vrsto povezanih
prirodom zadataka koje izvravaju i principima na kojima ostvaruju svoju
osnovnu misiju. Neko vrijeme njegova osnovna deviza bila je izraena u
maksimi inter arma caritas - milosre u ratu, dok danas ta maksima glasi
per humanitatem ad pace - putem humanosti ka miru.

Ve skoro vijek i po Meunarodni Crveni krst djeluje na sljedeim

principima: (1) principu humanosti, koji je nastao iz potrebe za pruanjem
pomoi bez diskriminacije ranjenicima na bojnom polju, a kasnije i
ostalim kategorijama rtava rata, odnosno iz potrebe da se sprijei i
olaka patnja ljudi u svim okolnostima; (2) principu nepristrasnosti, koji
ne priznaje bilo kakve razlike meu onima kojima treba da se prui
pomo i olaka patnja; (3) principu neutralnosti, koji znai uzdravanje od
uea u neprijateljstvima i bilo kakvim raspravama politike, rasne,
religiozne ili filozofske prirode, s ciljem da se sauva povjerenje kod svih;
(4) principu nezavisnosti, koji znai autonomiju u vrenju humanitarne
misije; (5) principu dobrovoljnosti, koji se ispoljava u nekoristoljubivom
karakteru pomoi koju prua; (6) principu jedinstva, to znai da u jednoj
zemlji moe da postoji samo jedno drutvo Crvenog krsta, koje treba da
bude otvoreno za svakog i da razvija svoju humanu djelatnost na cijeloj
teritoriji zemlje i (7) principu univerzalnosti, to govori o tome da je
Crveni krst opta institucija u okviru koje sva drutva imaju ista prava i
obavezu da se meusobno pomau.

U ovoj organizaciji najstariji organ je Meunarodni komitet Crvenog

krsta (ICRC), koji je osnovan 1863. godine, a takav naziv zvanino je
dobio 1880. godine. Njegovi lanovi su vajcarski dravljani, zbog ega
on pripada vajcarskom internom pravnom sistemu. To se objanjava
istorijskim okolnostima jer su vajcarska i njeni dravljani bili inicijatori
osnivanja prvih humanitarnih pravila o zatiti rtava rata.

ICRC je privatna humanitarna ustanova, osnovana po zakonima

vajcarske. Budui da obavlja funkcije koje su mu povjerene
enevskim konvencijama i njihovim protokolima, te da je tim
ugovorima priznat njegov specijalni status, pojedini autori tvrde da je
ICRC, iako po svom karakteru nevladin organ, subjekt meunarodnog
prava. Bez obzira da li je karakterizacija ispravna ili nije, oito je da
ICRC ima meunarodni status sui generis kojim se razlikuje od drugih
nevladinih organizacija za ljudska prava. Taj status proizilazi iz
ovlaenja koja mu dodjeljuju humanitarni ugovori i iz povjerenja koje
vlade imaju u njegovu politiku neutralnost i nepristrasnost.

U dosadanjoj praksi, ICRC je esto bio pokreta akcija za

upotpunjavanje pravila ratnog prava, posebno u oblasti humanitarne
zatite rtava rata i inicijator organizovanja meunarodnih konvencija
u vezi s tim. Njegovi mnogobrojni zadaci u vrijeme oruanog sukoba
odreeni su MHP, a jedan od vanijih je obavljanje funkcije sile
zatitnice. On je, takoe, obavezan da intervenie kod zaraenih
strana kako bi se one primorale da potuju humanitarno pravo.

Pored ovog organa, Meunarodni Crveni krst sainjavaju i

nacionalna drutva Crvenog krsta, o ijem osnivanju je takoe
donesena odluka na prvoj konferenciji 1863. godine. Ona postoje
u svim dravama kao nezavisna nacionalna drutva ili
organizacije koje djeluju na osnovu zajedniki utvrenih principa i
pravila. Njihov rad podvrgnut je unutranjim pravnim propisima.

Strukturu Meunarodnog Crvenog krsta ini i Liga drutava

Crvenog krsta, osnovana 1919. godine u enevi, gdje joj je i
sjedite. Ona predstavlja federaciju nacionalnih drutava iji je
zadatak da razvija njihovu saradnju u izvravanju mirnodopskih
zadataka, kao i da organizuje meunarodne akcije pomoi u
sluaju velikih nesrea.

U strukturi Meunarodnog Crvenog krsta znaajan element ini i

Meunarodna konferencija Crvenog krsta. Ona predstavlja skup
nacionalnih meunarodnih organizacija Crvenog krsta, kao i
predstavnika svih drava koje su vezane enevskim
konvencijama. Na tom skupu razmatraju se pitanja od opteg
znaaja, a naroito primjene i daljeg razvoja meunarodnog
humanitarnog (ratnog) prava, a svi zakljuci u vezi s njima
formuliu se u obliku rezolucija koje sadre smjernice za dalji rad.

 Meunarodni krivini tribunali za bivu Jugoslaviju (MKSJ) i

Ruandu

Rezolucijom 827 od 25. maja 1993. godine Savjet bezbjednosti Ujedinjenih

nacija osnovao je Meunarodni tribunal za gonjenje lica koja su odgovorna
za teke povrede MHP uinjene na podruju bive Jugoslavije od 1991.
godine. Godinu kasnije, Savjet bezbjednosti proirio je jurisdikciju
Tribunala na genocid u Ruandi. Tribunal je prvi takav meunarodni
pravosudni organ koji je stvoren nakon osnivanja Nirnberkog i Tokijskog
tribunala za ratne zloine poslije Drugog svjetskog rata.

Statut Nirnberkog suda je postavio materijalne i procesne okvire krivinog

progona i kanjavanja nacistikih voa. Meutim, s istorijskog aspekta
gledano, on je doprinio ostvarivanju mnogo irih i dalekosenijih ciljeva od
ciljeva jednog prostog ad hoc sudskog aranmana. Njegove odredbe o
nadlenosti,
individualnoj
krivinoj
odgovornosti,
supremaciji
meunarodnog prava (lan 8) i druge, ukazuju da se radi o jednom par
exellance dokumentu koji je koncipiran na dubokim zahvatima u teorijska i
praktina iskustva iz prolosti i s jasno izraenom tendencijom postavljanja
standarda u oblasti meunarodnog krivinog prava, pa i ire. Ove iste
ocjene se s pravom mogu izrei i u pogledu praktinog - teorijskog znaaja
rezonovanja i tumaenja koja su iznesena u toku samog sudskog procesa
kao i u presudi kojom je suenje okonano. Generalna skuptina OUN-a je
verifikovala njihovu pravno-politiku teinu kroz kodifikovanje tzv.
Nirnberkih naela koja predstavljaju sublimaciju svih pozitivnih tekovina
ovog procesa.

Statuti dva ad hoc tribunala za bivu Jugoslaviju i Ruandu

predstavljaju veliki napredak u odnosu na Povelju iz Nirnberga. Prvo,
centralno mjesto u statutima zauzimaju ozbiljna krenja enevskih
konvencija i zloin genocida. Drugo, jugoslovenski statut priznaje
zloine protiv ovjenosti za oruane sukobe koji nisu meunarodni,
ne samo za meunarodne ratove, a Statut Ruande argumentovano
priznaje takve zloine ak i u vrijeme mira.

Statut MKSJ dodjeljuje mu jurisdikciju za voenje krivinog postupka

protiv lica koja su odgovorna za teka krenja MHP, uinjena na
podruju bive Jugoslavije od 1991. godine (lan 1).

Znaenje izraza teka krenja humanitarnog prava je precizirano

u narednim odredbama Statuta koje utvruju sljedee zloine: teka
krenja enevskih konvencija iz 1949. godine (lan 2), krenja
zakona i obiaja ratovanja (lan 3), genocid (lan 4) i zloini protiv
ovjenosti (lan 5). U Statutu se nabrajaju pojedinani elementi koji
ine te zloine. Tako su, na primjer, kao zloini protiv ovjenosti
definisani sljedei akti, uinjeni u oruanom sukobu, kako u
meunarodnom tako i u unutranjem, koji su upereni protiv civilnog
stanovnitva: ubistvo, istrebljenje, porobljavanje, deportacija,
zatoenje, muenje, silovanje, proganjanje na politikoj, rasnoj ili
vjerskoj osnovi, kao i ostali neovjeni postupci.

Kao prvi sud za ratne zloine istinski meunarodnog karaktera, MKSJ je dao
brojne trajne doprinose meunarodnoj pravdi: stvorio je inovativan sistem
procesnog prava, kombinujui elemente kontinentalne i anglosaksonske
pravne tradicije; u MKSJ-u se nalaze najsavremenije sudnice na svijetu, ija su
struktura i tehnika opremljenost uzeti kao model za druge sline sudnice, kao
to su one u Meunarodnom krivinom sudu i Posebnom sudu za Sijera Leone;
uspostavio je, razvio i odrava efikasan program za rtve i svjedoke;
uspostavio je jedinstven sistem pravne pomoi i doprinio stvaranju grupe
visokokvalifikovanih advokata odbrane koji predstavljaju optuene u
postupcima za ratne zloine pred meunarodnim pravosudnim organima;
uspostavio je bazu podataka koja sadri cjelokupnu sudsku praksu Suda koja
e omoguiti pristup velikom broju odluka i naloga na polju meunarodnog
krivinog prava i sl.

Tokom dosadanjeg postojanja, MKSJ je znaajno uticao i na meunarodno

humanitarno i meunarodno krivino pravo, i to na materijalnom i na
procesnom planu. Na primjer, MKSJ je utvrdio optu zabranu muenja u
meunarodnom pravu od koje se ne moe odstupiti nikakvim meunarodnim
ugovorom, domaim zakonom ili na neki drugi nain; doveo je do znatnog
napretka u razvoju MHP u pogledu pravnog shvatanja i kanjavanja seksualnog
nasilja u ratu; detaljno je razradio kljune elemente zloina genocida, naroito
definiciju mete tog zloina; utvrdio je da porobljavanje i progon predstavljaju
zloine protiv ovjenosti i primijenio modernu doktrinu krivine odgovornosti
nadreenih, tzv. komandnu odgovornost (razjasnio je da za utvrivanje
krivine odgovornosti nije neophodno da postoji formalni odnos nadreenog i
podreenog i otklonio nedoumice u pogledu nivoa znanja koji se zahtijeva kod
nadreenog iji su podreeni poinili zloine ili su se na to spremali).

Meunarodni krivini sud

Podstaknuta snanim intencijama u pravcu konstituisanja stalnog

meunarodnog krivinog suda, Generalna skuptina UN je konano
u decembru 1995. godine donijela odluku o osnivanju Pripremnog
komiteta sa zadatkom da saini nacrt osnivakog akta ovakvog
suda koji bi bio iroko prihvaen u meunarodnoj zajednici. On je
to uinio, tako da je na meunarodnoj diplomatskoj konferenciji,
odranoj polovinom 1998. godine u Rimu, preko stotinu drava
prihvatilo Statut stalnog Meunarodnog krivinog suda, koji je
stupio na snagu 1. jula 2002. godine.

Time je ostvarena skoro jedan vijek stara ideja o potrebi za

institucijom koja je nadlena da sankcionie najtee meunarodne
zloine ije posljedice prevazilaze nacionalne okvire. U njenoj
osnovi bilo je uvjerenje da su oni protivni vitalnim interesima
meunarodne zajednice i da se pravda ne moe zadovoljiti
iskljuivim osloncem na unutranju krivinu jurisdikciju. Ako
izuzmemo sluajeve ad hoc krivinih sudova i njihovu praksu,
meunarodnopravni poredak sve do pojave ovog suda nije bio u
stanju da se uspjeno suprotstavi ovakvim zloinima, osim da ih
propie, a njihovo sankcionisanje prepusti dravama.

Za Statut je glasalo 120 drava, 21 se uzdrala od glasanja, dok je

sedam drava bilo protiv, meu njima su SAD i Kina.

Nadlenost Suda u materijalnom smislu obuhvata zloine

genocida, zloine protiv ovjenosti, ratne zloine i zloine
agresije. Meutim, Sud nee vriti svoju nadlenost u pogledu
zloina agresije sve dok se on blie ne definie i dok se ne
postigne dogovor o uslovima pod kojima e Sud vriti tu
nadlenost.

Isto tako, Statut je predvidio mogunost da se na zahtjev dvije

treine drava lanica ova lista proiri i drugim meunarodnim
zloinima. U vremenskom smislu nadlenost obuhvata samo
one od navedenih zloina koji se budu izvrili nakon to Statut
stupi na snagu. Drugim rijeima, Statut ne djeluje retroaktivno.

U teritorijalnom smislu nadlenost Suda se prostire na podruje

drava lanica, ali i drugih drava na bazi specijalnog ugovora
s njima. Ona se prostire na teritoriju drave koja je prihvatila
njegov statut ili nadlenost, a na kojoj se desio zloin iz
njegove nadlenosti (to ukljuuje i plovilo ili vazduhoplov koji
pripada toj dravi) ili je u pitanju njen dravljanin optuen za
takav zloin. I konano, nadlenost u personalnom smislu
prostire se na bilo koje lice koje je u vrijeme izvrenja zloina
bilo starije od 18 godina.

Sud se sastoji iz vie organa, a to su: (1) Predsjednitvo kojeg ine

predsjednik i dva potpredsjednika koji se biraju apsolutnom
veinom glasova 18 sudija na period od tri godine, s mogunou
reizbora; (2) Vijea kojih ima tri: albeno vijee, sudee vijee i
vijee koje vodi prethodni postupak; (3) Kancelarija tuilatva, kao
nezavisan organ Suda kojim rukovodi tuilac i koja je nadlena za
primanje prijava o krivinim djelima iz nadlenosti Suda, za
sprovoenje istrage i podizanje i zastupanje optunice i (4)
Sekretarijat, koji je odgovoran za administraciju i funkcionisanje
Suda.

Sekretarijatom rukovodi sekretar kojeg biraju sudije apsolutnom

veinom glasova, i to u postupku tajnog glasanja i iji je mandat
pet godina.

Postoji i osoblje Suda koje postavljaju tuilac i sekretar, u skladu s

obavezom da osiguraju najvie standarde efikasnosti, strunosti i
integriteta pri njihovom zapoljavanju, kao i obavezom da vode
rauna da budu zastupljeni glavni pravni sistemi svijeta, pravedna
geografska zastupljenost i odgovarajua zastupljenost polova.

U posebnim situacijama, a na osnovu prijedloga drava lanica,

vladinih i nevladinih organizacija, mogu da budu zaposleni i
eksperti za pojedina pitanja.

Tuilatvo ima status nezavisnog i odvojenog organa i

odgovorno je za primanje prijava i dokaza o zloinima iz
nadlenosti Suda. Tuiocu u radu pomau jedan ili vie
zamjenika tuioca, a svi oni moraju biti lica visokog morala i
najvie strune kompetentnosti i iskustva u svojoj oblasti.
Tuilac se bira tajnim glasanjem i za njegov izbor je potrebna
apsolutna veina Skuptine drava lanica. Zamjenici tuioca
biraju se na isti nain, ali sa liste koju podnosi tuilac. Mandat
tuioca i zamjenika je devet godina, bez prava reizbora.

Statutom je predvieno da Sud nee zamjenjivati nacionalne

sudove, ve e biti komplementaran nacionalnom krivinom
pravosuu. To znai da e on vriti istragu i voditi krivini
postupak samo ako drava lanica nije voljna ili nije u
mogunosti da to uini. Odluku o tome donose sudije.

Drave lanice, kao i Savjet bezbjednosti UN, mogu prijaviti

sluajeve tuiocu radi sprovoenja istrage, ali i tuilac ima
nadlenost da pokrene preliminarnu istragu na osnovu
informacija koje smatra pouzdanim. U istragama i krivinom
gonjenju drave lanice su obavezne da u potpunosti sarauju
sa Sudom.

 Posebnu vrijednost Rimskog statuta imaju njegova

strateka polazita: (a) da su zloini u nadlenosti Suda

opasni po mir i bezbjednost u svijetu i da njihovi
izvrioci ne smiju proi nakanjeno, bez obzira na
njihovu javnu funkciju; (b) da je on nezavisan
meunarodni organ i da su UN samo vaan partner u
ostvarenju njegove misije; (c) da ni jedna statutarna
odredba ne smije da bude protumaena kao pravo bilo
koje drave da se umijea u unutranji oruani konflikt
druge i (d) da ni jedna njegova odredba vezana za
individualnu krivinu odgovornost nee uticati na
odgovornost drave po meunarodnom pravu.
Istovremeno, potvruje se znaaj ciljeva i principa

Povelje UN o odricanju prijetnje i upotrebe sile kao

naina rjeavanja meunarodnih sporova.

NACIONALNA STRUKTURA ZA IMPLEMENTACIJU MHP

Da bi se pravila MHP dosljedno potovala, potrebno je da se preduzme niz mjera

na dravnom nivou. Ove bi mjere trebalo usvojiti ve u vrijeme mira, kako bi se
nacionalno zakonodavstvo moglo primjenjivati od samog poetka oruanih
sukoba. Mjere primjene ukljuuju i usvajanje prava i pravila, uvoenje programa
obrazovanja, identifikaciju, regrutovanje i obuku kvalifikovanog osoblja, pripremu
materijala, uspostavljanje posebnih struktura, planiranje itd.

lan II Ustava BiH u cijelosti je posveen ljudskim pravima i osnovnim

slobodama, kao i obavezi BiH i entiteta da obezbijede najvii standard tih prava i
sloboda, i to kako u ratu tako i u miru. lan II/4 Ustava BiH obezbjeuje svim
licima u BiH, i to bez diskriminacije, po bilo kojem osnovu, da uivaju prava i
slobode koje su navedene u lanu II ovog ustava i u 15 meunarodnih sporazuma
o ljudskim pravima, navedenim u Aneksu I Ustava BiH.

I u aneksu Ustava Federacije BiH navedeni su instrumenti za zatitu ljudskih

prava
koji
imaju
pravnu
snagu
ustavnih
odredbi
(ukupno
22).
Meunarodnopravna zatita i kontrola primjene ljudskih prava, kao pitanje od
univerzalnog znaaja, obezbjeuje se i l. 10-49 Ustava Republike Srpske.

U BiH je opta nadlenost za obezbjeenje potovanja i implementacije

meunarodnih ugovora ureena Zakonom o postupku zakljuivanja i izvravanja
meunarodnih ugovora. Ta nadlenost pripada Savjetu ministara BiH koje je
realizuje preko nadlenih institucija BiH i entiteta. Nadleni organi dravne
uprave prate izvravanje meunarodnih ugovora i o tome obavjetavaju Savjet
ministara BiH. Meunarodne ugovore kojima se stvaraju neposredne obaveze za
BiH, izvravaju nadleni organi dravne uprave u iju nadlenost spadaju pitanja
koja su utvrena tim ugovorima.

Odnos meunarodnog i nacionalnog prava

lanom II/2 Ustava BiH osigurana je direktna primjena prava i

sloboda garantovanih EKLJP, kao i njenim protokolima. Ujedno je
ovim aktima data vea pravna snaga u odnosu na zakonske akte.

Meutim, meunarodno pravo ustanovljava opti princip, sadran

u Bekoj konvenciji o ugovornom pravu iz 1969. godine, da
meunarodni ugovori moraju da se izvravaju u dobroj vjeri, te da
drava ne moe da se poziva na odredbe u svom unutranjem
pravu da bi opravdala svoj propusta da izvri meunarodni ugovor.

Ustav BiH (lan V/3d)) ovlauje Predsjednitvo BiH da vodi

pregovore o meunarodnim ugovorima BiH i njihovom otkazivanju
i, uz pristanak Parlamentarne skuptine, ratifikuje takve ugovore.

Zakljuivanje meunarodnih ugovora regulisano je Zakonom o

postupku zakljuivanja i izvravanja meunarodnih ugovora.

Meunarodne ugovore u ime BiH zakljuuje Predsjednitvo BiH.

Ono moe ovlastiti Savjet ministara BiH i druge nadlene organe
da zakljue odreeni meunarodni ugovor. Ugovore s dravama i
meunarodnim organizacijama, uz saglasnost Parlamentarne
skuptine, mogu da sklapaju i entiteti.

Proceduru pregovaranja i zakljuivanja ugovora zapoinje Savjet

ministara BiH putem inicijative. Inicijativu za pokretanje
postupka mogu da daju institucije BiH, entiteti i kantoni, kao i
druge regionalne i lokalne zajednice, preduzea, nevladine
organizacije i druga pravna lica.

Prijedlog da se pokrene postupak za voenje pregovora radi

zakljuivanja meunarodnog ugovora, iji je sastavni dio osnova
koja mora da sadri sve podatke koje zahtijeva zakon, utvruje
Savjet ministara BiH. Delegaciju koja zastupa BiH u pregovorima
odreuje Predsjednitvo BiH, i nakon zavrenih pregovora
dostavlja Predsjednitvu BiH izvjetaj o pregovorima, a
Ministarstvu inostranih poslova tekst meunarodnog ugovora.
Uz to, s odobrenjem Predsjednitva BiH ili Savjeta ministara BiH,
ova delegacija moe da prihvati klauzulu o privremenoj primjeni
ugovora, ak i prije njegove ratifikacije.

Prijedlog odluke o ratifikaciji meunarodnog ugovora utvruje

Savjet ministara BiH i dostavlja ga Predsjednitvu BiH. O
ratifikaciji konano odluuje Predsjednitvo BiH, i to uz
prethodnu saglasnost Parlamentarne skuptine BiH.

O izvrenju meunarodnih ugovora, preko nadlenih institucija

BiH i entiteta, stara se Savjet ministara BiH.

Mjere nacionalne implementacije MHP

Nacionalne mjere implementacije MHP pokrivaju mnoge njegove aspekte.

Neke od njih imaju poseban znaaj za potovanje MHP i za zatitu rtava
oruanih sukoba. Sutina MHP sadrana je u enevskim konvencijama i
njihovim dodatnim protokolima.

U druge ugovore MHP spadaju i: (1) Haka konvencija o zatiti kulturnih

dobara, iz 1954. godine, koja osigurava zatitu spomenika i umjetnikih
djela od efekata oruanog sukoba i dva protokola. (2) Konvencija o
zabrani usavravanja, proizvodnje i skladitenja bakteriolokog
(biolokog) i toksinog oruja i o njihovom unitavanju, iz 1972. godine,
koja zabranjuje razvoj, proizvodnju, skladitenje i nabavku (na bilo koji
nain) ili zadravanje mikrobiolokih ili drugih biolokih agenasa ili drugih
otrova, izuzev onih koji su namijenjeni u miroljubive svrhe. Takoe je
zabranjena i upotreba oruja, opreme ili sredstava kojima bi se olakala
upotreba tih otrova u oruanom sukobu. (3) Konvencija o zabrani vojne ili
bilo koje neprijateljske upotrebe tehnika koje modifikuju ljudsku okolinu, iz
1976. godine, koja zabranjuje upotrebu tehnika koje modifikuju okolinu.
(4) Konvencija o zabrani razvijanja, proizvodnje, gomilanja i upotrebe
hemijskog oruja i o njihovom unitavanju, od 13. januara 1993. godine.
(5) Konvencija o zabrani upotrebe, proizvodnje, gomilanja i prometa
protivpjeadijskih nagaznih mina, te o njihovom unitenju, iz 1997.
godine, obavezuje drave lanice da ni na koji nain ne upotrebljavaju,
razvijaju, proizvode ili prometuju protivpjeadijskim minama.

U pogledu drugih ugovora MHP, BiH je ratifikovala i: (1) Konvenciju o

spreavanju i kanjavanju zloina genocida od 9. decembra 1948. godine; (2)
Konvenciju o zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanih sukoba s Pravilnikom o
izvravanju Konvencije za zatitu kulturnih dobara u sluaju oruanog sukoba
od 14. maja 1954. godine; (3) Protokol za zatitu kulturnih dobara u sluaju
oruanog sukoba od 14. maja 1954. godine; (4) Konvenciju o nezastarjevanju
ratnih zloina i zloina protiv ovjenosti, od 26. novembra 1968. godine; (5)
Konvenciju o zabrani usavravanja, proizvodnje i stvaranja zaliha
bakteriolokog (biolokog) i toksinog oruja i o njihovom unitavanju, od 10.
aprila 1972. godine; (6) Konvenciju o zabrani ili ograniavanju upotrebe
odreenih vrsta klasinog oruja za koje se moe smatrati da ima prekomjerne
traumatske efekte ili da djeluje bez razlike u pogledu ciljeva, ukljuujui
protokole; Protokol o fragmentima oruja koji se ne mogu otkriti (Protokol I);
Protokol o zabrani ili ograniavanju upotrebe mina, mina iznenaenja i drugih
sredstava (Protokol II) i Protokol o zabrani ili ograniavanju upotrebe zapaljivih
oruja (Protokol III), od 10. oktobra 1980. godine i mnoge druge.

BiH nije ratifikovala: (1) Drugi protokol uz Haku konvenciju, iz 1954. godine, o
zatiti kulturnih dobara u sluaju oruanih sukoba, od 26. marta 1999. godine;
(2) Konvenciju o zabrani vojne ili bilo koje neprijateljske upotrebe tehnika koje
modifikuju ljudsku okolinu, od 10. decembra 1976. godine; (3) Protokol o
eksplozivnim ostacima rata (Protokol V uz Konvenciju iz 1980. godine); (4)
Amandman I na lan 1 Konvencije o zabrani ili ograniavanju upotrebe
odreenih vrsta klasinog oruja koje se moe smatrati uzronicima
prekomjernih traumatskih efekata ili imaju neselektivno djelovanje, od 21.
decembra 2001. godine i (5) Meunarodnu konvenciju protiv regrutovanja,
upotrebe, finansiranja i obuke plaenika, od 4. decembra 1989. godine

Prevodi ugovora MHP

enevske konvencije i njihovi dopunski protokoli moraju se prevesti

na nacionalne jezike drava lanica. Ta obaveza je izriito utvrena u
lanu 48 Prve enevske konvencije, lanu 49 Druge enevske
konvencije, lanu 128 Tree enevske konvencije, lanu 145 etvrte
enevske konvencije i lanu 84 Dopunskog protokola I. To je
neophodni preduslov za efikasno poduavanje i irenje informacija iz
oblasti MHP.

Tu obavezu je BiH ispunila: prevedeni su sve enevske konvencije i

dopunski protokoli, kao i ostali meunarodni ugovori iz oblasti MHP,
kojima je lanica BiH. Prevoenje meunarodnih ugovora je uvijek i
dio procesa ratifikacije, jer svaki takav ugovor mora biti preveden i
objavljen u Slubenom glasniku BiH - Meunarodni ugovori.

Ministarstvo inostranih poslova BiH, u saradnji s Nezavisnim biroom

za humanitarna pitanja, objavilo je 1996. (prvo izdanje) i 1999.
godine (drugo izdanje) publikaciju u kojoj su sadrani meunarodni
dokumenti iz ove oblasti. Prva knjiga pod nazivom Ljudska prava,
sadri odabrane meunarodne dokumente; druga knjiga pod nazivom
Humanitarno pravo sadri enevske konvencije iz 1949. godine i
dopunske protokole iz 1977. godine, a trea knjiga, pod nazivom,
Ljudska prava, sadri odabrane evropske dokumente iz oblasti
ljudskih prava. Knjige sadre zvanine tekstove dokumenata na
engleskom jeziku i u prevodu.

Programi obuke

enevske konvencije i njihovi dopunski protokoli predviaju

obavezu drava visokih strana ugovornica da ire znanja o
njihovim tekstovima, kao i da njihovo prouavanje ukljue u
civilne i vojne programe obuke, kako bi s njima bilo upoznato
cjelokupno stanovnitvo. Prema lanu 6 Dopunskog protokola
I, obavezuju se drave visoke strane ugovornice da, uz pomo
nacionalnih drutava Crvenog krsta, obue kvalifikovano
osoblje da bi se olakala primjena spomenutih konvencija i
Protokola I, a naroito rad sila zatitnica.

Ove obaveze su veoma vane jer, pod uslovom da se

izvravaju, stvaraju povoljne pretpostavke za primjenu
enevskih propisa

Posebnu ulogu u primjeni MHP u BiH ima Drutvo Crvenog

krsta BiH. Prema Zakonu o Drutvu Crvenog krsta BiH, Drutvo
je jedina organizacija Crvenog krsta BiH koja djeluje na cijeloj
teritoriji BiH, a ine ga Crveni krst Federacije BiH i Crveni krst
Republike Srpske, kao i sve njihove organizacije. Drutvo su
priznali ICRC (8. maja 2001. godine), kao i Meunarodna
federacije Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca (7. novembra
2001. godine).

POVREDE MHP

U skladu sa enevskim konvencijama i njihovim Dopunskim

protokolom I, drave visoke strane ugovornice se obavezuju da
usvoje zakonodavstvo za kanjavanje tekih povreda
definisanih u tim dokumentima. Te povrede su definisane u sve
etiri enevske konvencije (lan 50-I, lan 51-II, lan 130-III i
lan 147-IV) i l. 11 i 85 Dopunskog protokola I. Na osnovu
enevskih konvencija i Dopunskog protokola I, teke povrede
se moraju kanjavati na nacionalnom nivou, i to ako su
izvrene u meunarodnom oruanom sukobu i pod uslovom da
su rtve zatiena lica.

ICRC preporuuje da drave usvoje zakonodavstvo neophodno

za kanjavanje tekih povreda enevskih konvencija i
Dopunskog protokola I, bez obzira na prirodu oruanog sukoba
u kojem su izvrene (meunarodni ili nemeunarodni). Na taj
nain e se osigurati i bolje potovanje obaveza koje su
utvrene u zajednikom lanu 3 enevskih konvencija i
Dopunskim protokolom II, primjenljivim u nemeunarodnim
oruanim sukobima.

Akti koji predstavljaju teka krenja enevskih konvencija i

Dopunskog protokola I

Teke povrede sadrane u l. 50, 51, 130 i 147 enevskih konvencija obuhvataju
sljedea djela: namjerno ubistvo; muenje ili neovjeno postupanje, ukljuujui
bioloke eksperimente; namjerno prouzrokovanje velikih patnji ili nanoenje ozbiljnih
povreda tijelu ili zdravlju; unitavanje ili prisvajanje imovine koje nije opravdano
vojnim potrebama i koje je izvreno u velikim razmjerama i na nedozvoljen i
samovoljan nain; prisiljavanje ratnog zarobljenika da slui u oruanim snagama
neprijateljske drave ili njegovo liavanje prava da mu bude redovno i nepristrasno
sueno; nezakonita progonstva i preseljenja, kao i protivzakonito zatvaranje i
uzimanje talaca.

Prema lanu 85 Dopunskog protokola I, teke povrede ovog protokola, kada su

izvrene namjerno i izazvale smrt ili ozbiljne fizike ili zdravstvene povrede, su: napad
na civilno stanovnitvo ili pojedina civilna lica; preduzimanje napada bez izbora
ciljeva koji pogaa civilno stanovnitvo ili civilne objekte, sa znanjem da e takav
napad prouzrokovati prekomjerne gubitke ivota, povrede civila ili oteenje civilnih
objekata definisanih u lanu 57 stav 2 taka a) (iii); preduzimanje napada na
graevine i instalacije koje sadre opasne sile sa znanjem da e takav napad
prouzrokovati prekomjerne gubitke ivota, povrede civila ili oteenje civilnih
objekata definisanih u lanu 57 stav 2 taka a) (iii); uzimanje nebranjenih mjesta i
demilitarizovane zone za predmet napada; uzimanje za predmet napada lica, iako se
zna da su ona onesposobljena za borbu; perfidno korienje, krenjem lana 37,
znaka raspoznavanja Crvenog krsta, Crvenog polumjeseca ili Crvenog lava i sunca ili
drugih zatitnih znakova koji su priznati Konvencijama ili Dopunskim protokolom I;
premjetanje dijelova vlastitog civilnog stanovnitva okupacione sile na okupiranu
teritoriju, odnosno deportovanje ili prebacivanje cjelokupnog stanovnitva ili dijelova
stanovnitva s okupirane teritorije unutar te teritorije ili van nje, krenjem lana 49
etvrte konvencije itd.

Drave visoke strane ugovornice enevskih konvencija

obavezale su se da e tragati za licima koja su navodno izvrila
ili naredila da se izvre ratni zloini i da e izvesti sva takva lica,
bez obzira na njihovu nacionalnost, pred sopstvene sudove.

Odredbe enevskih konvencija i Dopunskog protokola I utvruju

da za povrede odgovaraju i pretpostavljeni, ukoliko su znali ili su
imali informacije da je potinjeni izvrio ili da e izvriti povredu i
ako nisu preduzeli sve mogue mjere, u granicama svoje moi,
da sprijee ili suzbiju povredu.

Uz to, odredbe enevskih konvencija i Dopunskog protokola I

reguliu da ratne zloine mogu da izvre ne samo pripadnici
oruanih snaga, nego i civili, i njih mogu goniti ne samo vojni
nego i civilni krivini sudovi; da ratni zloini mogu biti izvreni ne
samo injenjem, nego i neinjenjem ili nepreduzimanjem mjera
pretpostavljenog da sprijei da potinjeni izvre takav zloin, ili
izdavanjem nareenja ije izvrenje predstavlja takav zloin; da
lice koje je izvrilo ratne zloine ima pravo na fer i redovno
suenje, to znai posebno pravo da imaju kvalifikovanog
branioca itd.

Krivina djela protiv ovjenosti i vrijednosti zatienih

meunarodnim pravom (glava XVII Krivinog zakona BiH)

BiH je izvrila ozbiljnu reformu svog krivinopravnog sistema, i to, prije, svega,
donoenjem Krivinog zakona BiH (KZBiH), Krivinog zakona Federacije BiH (KZFBiH),
Krivinog zakona Republike Srpske (KZRS) i Krivinog zakona Brko distrikta BiH
(KZBDBiH).

Glava XVII KZBiH, pod nazivom Krivina djela protiv ovjenosti i vrijednosti zatienih
meunarodnim pravom, spada u cijelosti u nadlenost BiH. Osnov inkriminacija iz ove
glave KZBiH nalazi se u spomenutim meunarodnim ugovorima, a posebno u enevskim
konvencijama iz 1949. godine i Dopunskom protokolu I. Pored toga, zakonodavac se pri
odreivanju veeg broja krivinih djela iz ove glave rukovodio i odredbama l. 2-4 Statuta
Meunarodnog suda za krivino gonjenje lica odgovornih za teka krenja MHP uinjena
na podruju bive Jugoslavije od 1991. godine (lan 2 - teke povrede enevskih
konvencija iz 1949. godine; lan 3 - krenja zakona i obiaja ratovanja i lan 4 - genocid).

Osnov inkriminacija iz ove glave KZ BiH nalazi se, dakle, u navedenim i drugim
meunarodnim konvencijama, poveljama i aktima. Veina krivinih djela ima blanketni
karakter, koja upuuje na primjenu odgovarajuih meunarodnih konvencija i drugih
akata. Sljedea karakteristika veine ovih krivinih djela je da se vre u vidu
organizovanih kriminalnih aktivnosti (npr. genocid, ratni zloini), iako mogu biti uinjena i
od pojedinaca.

Kod veeg broja krivinih djela iz ove grupe posebno zakonsko obiljeje ini vrijeme
izvrenja djela, odnosno posebne okolnosti izvrenja: djela se mogu uiniti samo za
vrijeme rata ili oruanih sukoba (npr. krivino djelo ratni zloin protiv ranjenika i bolesnika
iz lana 174 KZBiH i krivino djelo povrede zakona ili obiaja rata iz lana 179 KZBiH).
Zbog posebne teine ovih krivinih djela, prema odredbama lana 19 KZBiH, krivino
gonjenje i izvrenje kazne ne zastarjeva za krivina djela genocida, zloina protiv
ovjenosti i ratnih zloina, kao ni za ostala krivina djela za koja po meunarodnom
pravu ova zastarjelost ne moe nastupiti.

(1) U 171. lanu KZBiH inkriminisano je krivino djelo genocida, i

to gotovo na identian nain kao u lanu 6 Rimskog statuta.
Osnov za ovu inkriminaciju sadran je u odredbama Konvencije o
spreavanju i kanjavanju zloina genocida. Donoenju ove
konvencije prethodila je Rezolucija o zloinu genocida (donesena
na sjednici Generalne skuptine UN 11. decembra 1946. godine)
u kojoj se, izmeu ostalog, navodi da je genocid zloin po
meunarodnom pravu koji se sastoji u uskraivanju prava na
opstanak itavim ljudskim grupama i koji civilizovani svijet
osuuje i iji glavni uinioci i njihovi sauesnici treba da budu
kanjeni, budui da je kanjavanje takvih zloina stvar od
meunarodnog interesa.

Objekt napada kod ovog krivinog djela su nacionalne, etnike,

rasne ili vjerske grupe, a zatitni objekt je pravo tih grupa na
nesmetan i slobodan ivot. Propisivanjem ovog djela nisu
krivinopravno zatiene pojedine drutvene grupe, kao npr.
politike i sline organizacije. Politikim grupama nije data ova
zatita, jer se smatra da je pripadnost politikoj grupi stvar linog
izbora, da su te grupe promjenljive, a mogue je da budu i
destruktivne snage u drutvu koje ne zasluuju posebnu zatitu.

 Radnja izvrenja djela odreena je alternativno i sastoji

se od razliitih radnji koje su upravljene na potpuno ili

djelimino unitenje naznaenih grupa. Prvu i drugu
grupu radnji (ta. a) i b)) obuhvata usmrivanje
pripadnika grupe ljudi i nanoenje tekih fizikih ozljeda
ili duevnih povreda pripadnicima grupe ljudi, tj. radi se
o izvrenju pojedinih krivinih djela protiv ivota i tijela,
koja u ovom sluaju predstavljaju nain izvrenja
krivinog djela genocida. Trei nain radnje (taka c))
sastoji se u smiljenom nametanju grupi ljudi ili
zajednici takvih ivotnih uslova koji bi mogli da imaju
kao posljedicu potpuno ili djelimino istrebljenje takve
grupe ljudi ili zajednice.
lanom 19 KZBiH predvieno je da krivino gonjenje i

izvrenje kazne za ovo krivino djelo ne zastarjeva. to

se tie ekstradicije, krivino djelo genocida se, prema
odredbama lana VI Konvencije o gonjenju i kanjavanju
zloina genocida, ne smatra politikim krivinim djelom.

(2) Zloini protiv ovjenosti (lan 172 KZBiH). Dosadanje

zakonodavstvo, koje je primjenjivano u BiH, nije poznavalo zloine
protiv ovjenosti kao samostalno krivino djelo. Osnov za sadanju
inkriminaciju je Rimski statut Meunarodnog krivinog suda (lan
7). Za postojanje krivinog djela zloina protiv ovjenosti potrebno
je da su pojedine radnje djela, navedena u stavu l ta. a)-k) lana
172 KZBiH, uinjena u sklopu ireg ili sistemskog napada koji je
usmjeren protiv civilnog stanovnitva, uz znanje o takvom napadu.
Nije neophodno da je uinilac znao za sve karakteristike napada ili
za pojedinosti plana ili politike konkretne drave ili organizacije.

Krivino djelo zloina protiv ovjenosti ima odreene slinosti s

krivinim djelom genocida i krivinim djelom zloina protiv civilnog
stanovnitva. Najvanija razlika izmeu zloina protiv ovjenosti i
genocida ogleda se u tome to se kod zloina protiv ovjenosti ne
trai tzv. genocidna namjera, tj. ne mora se postupati s ciljem da se
potpuno ili djelimino istrijebi neka nacionalna, etnika, rasna ili
vjerska grupa ljudi. Kod zloina protiv ovjenosti radi se o zatiti
individualnih dobara, a kod genocida objekt krivinopravne zatite
jeste egzistencija grupe ljudi koji pripadaju odreenoj naciji,
etnikoj, rasnoj ili vjerskoj grupi, tj. objekt zatite je opte,
kolektivno, odnosno nadindividualno dobro.

(3) Ratni zloin protiv civilnog stanovnitva (lan 173 KZBiH). Zakonske odredbe o
ratnim zloinima temelje se naroito na etiri enevske konvencije o humanizaciji rata
iz 1949. godine i dva dopunska protokola uz ove konvencije iz 1977. godine. Znaajna
su za ove inkriminacije i Pravila o zakonima i obiajima voenja rata, koja su aneks uz
Haku konvenciju iz 1907. godine, kao i Konvencija o zatiti kulturnih dobara u sluaju
oruanog sukoba iz 1954. godine, te brojni drugi meunarodni pravni dokumenti.

Krivino djelo ratnog zloina protiv civilnog stanovnitva sastoji se u preduzimanju

raznovrsnih neovjenih postupaka koji imaju karakter najteih povreda ljudskih prava
i sloboda, i to prema civilnom stanovnitvu za vrijeme rata, oruanog sukoba ili
okupacije, krenjem pravila meunarodnog prava.

Radnja izvrenja djela (stav 1) sastoji se od napada na civilno stanovnitvo, naselja,

pojedino civilno lice ili lica onesposobljena za borbu, napada bez izbora cilja kojim se
pozljeuje civilno stanovnitvo, te od mnogobrojnih alternativno odreenih djelatnosti
koje se mogu sastojati u direktnom napadu na ivot, fiziki integritet i zdravlje civilnog
stanovnitva (npr. ubistva, muenja, neovjeno postupanje, bioloki, medicinski i
drugi nauni eksperimenti, nanoenje velikih patnji, povrede fizikog integriteta i
zdravlja) ili u djelatnostima kojima se civilno stanovnitvo stavlja u teke uslove koji
ugroavaju njegov opstanak (raseljenje ili preseljenje ili prinudno odnarodnjavanje,
prevoenje na drugu vjeru, primjenjivanje mjera terora i zastraivanja, protivzakonito
odvoenje u koncentracione logore ili drugo protivpravno zatvaranje i izgladnjavanje
stanovnitva). Iako je u cjelini posveena zatiti civilnog stanovnitva i pojedinih
kategorija civila, etvrta enevska konvencija nije se odredila prema ovim pojmovima.
Zato je ovaj veliki nedostatak otklonjen Protokolom I koji u lanu 50 definie pojmove
civil i civilno stanovnitvo. Tako se pod pojmom civil podrazumijeva svako lice
koje se nalazi na teritoriji strane u sukobu i koje ne ini dio oruanih snaga u smislu
lana 4A (st. 1, 2, 3 i 6) enevske konvencije o postupanju s ratnim zarobljenicima i
lana 43 Protokola I, dok se pod pojmom civilno stanovnitvo podrazumijevaju sva
lica sa statusom civila u smislu date definicije ovog pojma.

 Za postojanje krivinog djela neophodno je da radnje

izvrenja djela predstavljaju krenje pravila

meunarodnog prava, to ukazuje na blanketni karakter
krivinog djela
Kao

naine radnji izvrenja zakonodavac navodi

izdavanje naredbe drugome da vri naznaene radnje ili
da uinilac sam neposredno izvri te radnje. Naredba ne
mora imati odreenu formu (npr. pismena naredba);
moe se raditi i o usmeno izdatoj zapovjesti. Kod
pojedinih oblika radnje izvrenja u zakonskom opisu
radnji izriito je naznaeno da treba da budu
protivpravne, odnosno nezakonite.

 (4) Ratni zloin protiv ranjenika i bolesnika (lan 174 KZBiH). Prvi akt

meunarodnog karaktera kojim je predviena zatita ranjenika bila je

enevska konvencija iz 1864. godine. Nakon toga donesene su i druge
meunarodne konvencije kojima se predvia zatita ranjenika,
bolesnika i brodolomaca. Potpuna zatita ovih kategorija lica, bez
obzira da li se radi o civilnim ili vojnim licima, kao i zatita sanitetskog
osoblja, osigurana je enevskim konvencijama iz 1949. godine, kao i
protokolima I i II iz 1977. godine.
Krivino djelo se sastoji u nareivanju ili direktnom izvrenju zakonom
predvienih neovjenih postupaka, krenjem pravila meunarodnog
prava
prema
ranjenicima,
bolesnicima,
brodolomnicima
ili
sanitetskom i vjerskom osoblju, i to za vrijeme rata ili oruanog
sukoba. Pod ranjenicima i bolesnicima podrazumijevaju se ranjena i
bolesna lica, odnosno lica kojima je povrijeen fiziki integritet,
odnosno narueno zdravlje. Brodolomnici su lica koja su napustila
brod nakon udesa, havarije i sl., i to s ciljem vlastitog spaavanja.
Sanitetsko osoblje ine ne samo ljekari, ve i ostalo osoblje koje prua
medicinsku i slinu pomo ranjenicima i bolesnicima (npr. medicinske
sestre, medicinski tehniari, anestetiari i sl.), dok pojam vjerskog
osoblja obuhvata vjerske slubenike koji obavljaju vjersku slubu bez
obzira na to kojoj vjerskoj zajednici pripadaju

(5) Ratni zloin protiv ratnih zarobljenika (lan 175 KZBiH). Osnov ove
inkriminacije predstavlja, prije svega, enevska konvencija o
postupanju s ratnim zarobljenicima od 12. avgusta 1949. godine, kao i
Protokol I.

Osnovno pravilo koje potencira Trea enevska konvencija (lan 12

stav 1), a koje je postavljeno jo u Briselskoj deklaraciji, a zatim i u
Hakom pravilniku, jeste da su ratni zarobljenici u vlasti neprijateljske
sile, a ne pojedinih lica ili vojnih jedinica koje su ih zarobile. Zbog toga
je ta sila odgovorna za postupanje prema ovim zatienim licima,
nezavisno od line odgovornosti onih koji se neposredno ophode
prema njima.

To konkretno znai da se s ratnim zarobljenicima mora u svako doba

postupati ovjeno i da e se smatrati tekom povredom Konvencije
svaki uinjen ili nedozvoljeno proputen akt (omisivni delikt) koji
uzrokuje smrt ili dovede u ozbiljnu opasnost zdravlje ratnog
zarobljenika. Takvom povredom smatrae se i podvrgavanje ratnih
zarobljenika fizikom osakaivanju, kao i bilo kakvom medicinskom i
naunom eksperimentisanju, ako to nije opravdano njihovim lijeenjem
i vreno u njihovom interesu.

Ratni zarobljenici, takoe, u svako doba moraju da budu zatieni

protiv svakog akta nasilja ili zastraivanja, kao i uvreda i javne
radoznalosti, dok su mjere represalija prema njima izriito zabranjene
(lan 13).

Krivino djelo se sastoji u davanju nareenja da se izvre ili u

direktnom vrenju zakonom predvienih neovjenih postupaka,
krenjem pravila meunarodnog prava prema ratnim zarobljenicima.
Radnja izvrenja djela, prema nainu izvrenja, moe da se podijeli na
radnju nareivanja odreenih radnji koje ine sadrinu ovog djela i na
direktno izvrenje navedenih radnji.

Za postojanje prvog oblika radnje izvrenja nebitno je da li se naredba

izdaje u odreenom obliku; djelo e postojati i u sluaju usmene
naredbe. Drugi oblik sastoji se u direktnom preduzimanju opisanih
radnji izvrenja. Prema sadrini, radnje izvrenja mogu se podijeliti na
radnje koje su upravljene na povredu ivota i tijela, odnosno fizikog i
duevnog integriteta i zdravlja ratnih zarobljenika (vrenje ubistava,
muenje, neovjena postupanja, bioloki, medicinski ili drugi nauni
eksperimenti, uzimanje tkiva ili organa radi transplantacije, nanoenje
velikih patnji ili povreda fizikog integriteta ili zdravlja ratnih
zarobljenika), na radnje kojima se ratni zarobljenici prisiljavaju na
vrenje slube u oruanim snagama neprijatelja i na radnje koje se
ogledaju u liavanju prava na pravilno i nepristrano suenje.

Za razliku od krivinih djela iz l. 173 i 174 KZ BiH, kod ovog krivinog

djela nije bitno obiljeje djela vrijeme kad se djelo vri; djelo se moe
uiniti i za vrijeme rata ili oruanog sukoba kao i u miru, odnosno
nakon prestanka rata ili oruanog sukoba budui da ratni zarobljenici
po meunarodnom pravu imaju status zatienih lica sve do trenutka
repatrijacije.

(6) Organizovanje grupe ljudi i podstrekivanje na izvrenje krivinih

djela genocida, zloina protiv ovjenosti i ratnih zloina (lan 176
KZBiH). Ovakav vid odgovornosti propisan je i u lanu 4 Statuta
Meunarodnog suda za ratne zloine uinjene na podruju bive
Jugoslavije (odgovornost za udruivanje radi izvrenja genocida i
odgovornost za neposredno javno podsticanje na izvrenje genocida).

Krivino djelo iz ovog lana ima tri oblika: (a) organizovanje grupe radi
vrenja krivinih djela iz l. 171-175 KZBiH, (b) pripadnitvo takvoj
grupi i (c) pozivanje ili podstrekavanje na izvrenje krivinih djela iz l.
171-175 KZBiH. Organizovanje grupe, odnosno stvaranje udruenja, je
djelatnost kojom se organizuje bilo kakav tip zloinakog udruenja,
bilo kakav kolektiv za odreene kriminalne djelatnosti, pri emu samo
organizovanje grupe nije neki formalan in. To je niz razliitih
djelatnosti kojima se stvara odreena zloinaka grupa koja je
sraunata na odreeno trajanje, koja ima minimalan stepen
organizovanosti koji je potreban za zajedniko djelovanje lanova
grupe s odreenim ciljem, u ovom sluaju s ciljem vrenja tano
odreenih krivinih djela.

U stavu 3 predvieno je blae kanjavanje (novana kazna ili kazna

zatvora do tri godine) pripadnika grupe organizovane za vrenje
krivinih djela iz l. 171-175 KZBiH, odnosno data je mogunost
oslobaanja od kazne pripadnika takve grupe koji, prije nego to je
doao u njen sastav ili za nju uinio krivino djelo, otkrije grupu.

(7) Protivpravno ubijanje i ranjavanje neprijatelja (lan 177 KZBiH). Osnov za

ovu inkriminaciju predstavlja Haki pravilnik o zakonima i obiajima rata na
kopnu od 1907. godine, prema kojem je zabranjeno ubijanje i ranjavanje
neprijatelja koji je odbacio oruje, ili nema sredstava za borbu, ili se bezuslovno
predao (lan 23). Odredbe o zatiti neprijatelja koji je onesposobljen za borbu
sadri i Dopunski protokol I. Prema lanu 41 stav 1 Dopunskog protokola I, lice
koje je povrijeeno ili koje u datim uslovima treba da bude priznato kao
onesposobljeno za borbu, ne smije da bude predmet napada.

Krivino djelo iz ovog lana ima tri oblika. U st. 1 i 2 predvieni su sluajevi koji
predstavljaju posebne oblike ubistva, odnosno fizike povrede, dok se djelo iz
stava 3 sastoji u naredbi da u borbi ne smije da bude preivjelih neprijatelja ili
se vodi borba protiv neprijatelja na toj osnovi. Krivino djelo iz stava 1 ini onaj
ko, krei pravila meunarodnog prava za vrijeme rata ili oruanog sukoba,
ubije ili rani neprijatelja koji je odloio oruje, ili se bezuslovno predao, ili nema
sredstava za borbu. U stavu 2 predvien je tei, kvalifikovani oblik krivinog
djela protivpravnog ubijanja i ranjavanja neprijatelja iz stava 1.

Tei oblik djela odnosi se samo na izvrenje ubistva, a ne i na ranjavanje

neprijatelja. U pitanju su posebni sluajevi kvalifikovanih oblika ubistva. Kod
ovog oblika djela kvalifikatorne okolnosti predstavlja injenica da je ubistvo
izvreno na svirep ili podmukao nain, iz koristoljublja ili drugih niskih pobuda,
odnosno injenica da je ubijeno vie lica. U stavu 3 predvien je poseban oblik
ovog krivinog djela: krivino djelo ini onaj ko, krei pravila meunarodnog
prava za vrijeme rata ili oruanog sukoba, naredi da u borbi ne smije biti
preivjelih pripadnika neprijatelja, ili vodi borbu protiv neprijatelja na tom
principu. Osnov ovog oblika krivinog djela je Haki pravilnik o zakonima i
obiajima rata na kopnu iz 1907. godine

(8) Protivpravno oduzimanje stvari od ubijenih i ranjenih na

ratitu (lan 178 KZBiH). Zabrana oduzimanja imovine
ranjenika ili ubijenih lica na ratitu prvi put je predviena
enevskom konvencijom za poboljanje poloaja ranjenika od
1864. godine. Takve odredbe sadrane su i u enevskim
konvencijama iz 1929. i 1949. godine kojima je predvieno da
se od ranjenih i ubijenih lica na ratitu mogu oduzeti samo
oruje i ostali predmeti naoruanja, dok je zabranjeno
oduzimanje ostalih i drugih predmeta koji pripadaju
ranjenicima, odnosno ubijenima.

Ovo krivino djelo predstavlja poseban oblik krivinog djela

krae. U teoriji je poznato kao moroderstvo, leinarstvo.
Krivino djelo se sastoji u davanju zapovijedi da se
protivpravno oduzimaju stvari od ubijenih ili ranjenih na
ratitu, ili u neposrednom oduzimanju stvari od ubijenih ili
ranjenih.

U stavu 2 predvien je tei oblik ovog krivinog djela kod kojeg

kvalifikatornu okolnost ini nain na koji je izvreno krivino
djelo, tj. injenica da je djelo izvreno na svirep nain.

(9) Povrede zakona ili obiaja rata (lan 179 KZBiH). U ovom lanu
predviena je krivinopravna odgovornost u sluaju nepostupanja
po meunarodnim propisima i pravilima kojima se reguliu
ogranienja u primjeni odreenih borbenih sredstava i naina
borbe.

Krivino djelo iz stava 1 ini onaj ko za vrijeme rata ili oruanog

sukoba naredi da se upotrebe borbena sredstva ili naini borbe koji
su zabranjeni pravilima meunarodnog prava, ili onaj ko sam
upotrebi takva sredstva ili takav nain borbe.

Radnja izvrenja djela je zapovijedanje da se upotrebe, ili

neposredna upotreba, zabranjenih sredstava ili naina borbe,
odnosno drugi vidovi povrede zakona ili obiaja rata.

Povreda zakona i obiaja rata, u smislu ovog lana, podrazumijeva

upotrebu bojnih otrova ili drugih ubojitih sredstava s ciljem da se
izazove nepotrebna patnja; bezobzirno razaranje gradova, naselja
ili sela, ili pustoenje koje nije opravdano vojnim potrebama; napad
ili bombardovanje bilo kojim sredstvima nebranjenih gradova, sela,
nastambi ili zgrada; pljenidba, unitavanje ili namjerno oteenje
ustanova koje su namijenjene vjerskim, dobrotvornim ili
obrazovnim potrebama, nauci i umjetnosti, istorijskih spomenika ili
naunih i umjetnikih djela, kao i pljaka javne ili privatne imovine.

(10) Povreda parlamentara (lan 181 KZBiH). Odredbe o zatiti

parlamentara predviene su Hakim pravilnikom donesenim uz Haku
konvenciju iz 1907. godine.

Krivino djelo se sastoji u povredi nepovredivosti parlamentara i

njegove pratnje za vrijeme rata ili oruanog sukoba, krenjem pravila
meunarodnog prava.

Zakonodavac samo primjera radi navodi odreene radnje koje

predstavljaju povredu nepovredivosti parlamentara ili njegove pratnje,
kao to su: zlostavljanje (razliiti vidovi nanoenja fizikih ili psihikih
patnji bez povrede fizikog integriteta, bez vidljivih tragova na tijelu,
npr. amaranje, upanje za kosu i sl.), vrijeanje i zadravanje
parlamentara i njegove pratnje odnosno spreavanje njihovog povratka,
to predstavlja vidove liavanja i ograniavanja slobode kretanja.

Radnja krivinog djela moe da se sastoji i u drugim radnjama kojima se

vrijea nepovredivost parlamentara, kao to su razni vidovi prinude,
prijetnje i sl.

Izvrilac krivinog djela moe da bude samo uesnik u ratu ili oruanom
sukobu kojeg obavezuju pravila meunarodnog prava. Ukoliko neko
druga lice vrijea, zlostavlja ili zadrava parlamentara i njegovu
pratnju, odnosno spreava njihov povratak ili preduzima neke druge
sline radnje, nee se raditi o ovom krivinom djelu ve, eventualno, o
nekom od krivinih djela protiv ivota i tijela, protiv slobode i prava i sl.

(11) Neopravdano odgaanje povratka ratnih zarobljenika (lan 182 KZBiH).

Osnov ove inkriminacije predstavljaju odredbe l. 109 i 118 Tree enevske
konvencije i lana 85 stav 4 taka b) Dopunskog protokola I.

Krivino djelo ini ko nakon zavretka rata ili oruanog sukoba, krei pravila
meunarodnog prava, naredi ili neopravdano odgodi povratak ratnih
zarobljenika ili civilnih lica, ili uini to djelo.

Radnja izvrenja odreena je alternativno, i to kao neopravdana odgoda

povratka ratnih zarobljenika ili civilnih lica i kao izdavanje naredbe da se odgodi
povratak ratnih zarobljenika ili civilnih lica. Krivino djelo je dovreno izdavanjem
naredbe za neopravdanu odgodu povratka, odnosno preduzimanjem bilo koje
radnje kojom se neopravdano odgaa povratak ratnih zarobljenika ili civilnih lica.

(12) Unitavanje kulturnih, istorijskih i religijskih spomenika (lan 183 KZBiH).

Osnov ove inkriminacije je Konvencija za zatitu kulturnih dobara u sluaju
oruanog sukoba iz 1954. godine i Dopunski protokol I uz enevske konvencije.
Krivino djelo iz ovog lana ima dva oblika; osnovni oblik djela predvien je u
stavu 1, a kvalifikovani u stavu 2.

Krivino djelo iz stava 1 sastoji se u tome to se krenjem pravila

meunarodnog prava za vrijeme rata ili oruanog sukoba unitavaju kulturni,
istorijski ili religijski spomenici i graevine, kao i ustanove namijenjene nauci,
umjetnosti, vaspitanju, humanitarnim ili vjerskim ciljevima. Kao dobra pod
zatitom u Konvenciji se, primjera radi, navode: spomenici arhitekture,
umjetnosti ili istorije, bilo vjerski ili laiki, arheoloka nalazita, skupovi
graevina koji su kao cjelina od istorijskog ili umjetnikog interesa, umjetnika
djela, rukopisi, knjige i drugi predmeti koji su od interesa s gledita umjetnosti,
istorije ili arheologije, naune zbirke, vane zbirke knjiga, arhiva ili reprodukcija
navedenih dobara.

(13) Zloupotreba meunarodnih znakova (lan 184 KZBiH).

Krivino djelo se sastoji u zloupotrebi ili neovlaenom noenju
zastave ili znaka organizacije Ujedinjenih nacija, znakova ili
zastave Crvenog krsta ili znakova koji njima odgovaraju, ili
drugih priznatih meunarodnih znakova kojima se obiljeavaju
odreeni objekti da bi se zatitili od vojnih operacija. Zatita
vojnog saniteta, ranjenika, bolesnika, kao i zatita zastave i
znakova Crvenog krsta detaljno je propisana odredbama
enevske konvencije za poboljanje poloaja ranjenika i
bolesnika u oruanom sukobu u ratu iz 1949. godine i Protokom
I uz enevske konvencije.

Meunarodni znak je zloupotrebljen ako je korien protivno

njegovoj namjeri, dok bi neovlaeno noenje meunarodnog
znaka postojalo npr. kad znak Crvenog krsta nosi lice koje ne
pripada sanitetskom osoblju ili kad se, uopte, ovaj znak stavlja
na lica ili objekte koji nisu predvieni propisima meunarodnog
prava kao zatieni objekti, odnosno zatiena lica. Izvrenje
djela mogue je i u mirnodopskom periodu.

(14) Uzimanje talaca (lan 191 KZBiH). Ovo krivino djelo je

propisano u Meunarodnoj konvenciji protiv uzimanja talaca,
kojom su se drave lanice saglasile da krivino djelo
uzimanja talaca ini svako ko uhvati neko lice (talac) ili ga
dri i prijeti mu da e ga ubiti, povrijediti ili nastaviti da ga
dri, da bi primorao Bosnu i Hercegovinu, odnosno neku
drugu dravu, meunarodnu meuvladinu organizaciju,
fiziko ili pravno lice ili grupu lica, da izvre neki akt ili da se
uzdre od nekog akta kao izriitog ili implicitnog uslova za
osloboenje taoca.

Radnja izvrenja osnovnog oblika krivinog djela uzimanja

talaca, propisanog u stavu 1 lana 191 KZBiH, jeste
oduzimanje ili ograniavanje slobode kretanja ili dranje
nekog lica uz prijetnju da e ga ubiti, povrijediti ili nadalje
zadravati kao taoca. Da bi postojalo krivino djelo uzimanja
talaca, neophodno je da je radnja izvrenja preduzeta s
ciljem da se neka drava ili meunarodna meuvladina
organizacija primora da neto izvri ili ne izvri, i da je to
izriiti ili preutni uslov za oslobaanje taoca.

ZABRANA RETROAKTIVNE PRIMJENE KRIVINOG PRAVA

Jedan od osnovnih principa koji je sadran u meunarodnim

instrumentima za zatitu ljudskih prava je princip
neretroaktivnog djelovanja zakona u krivinom pravu. Tako,
saglasno lanu 7 EKLJP, niko se ne moe smatrati krivim za
krivino djelo nastalo injenjem ili neinjenjem koje nije
predstavljalo krivino djelo u vrijeme izvrenja, prema
domaem ili meunarodnom pravu. Isto tako, izreena kazna
nee biti tea od one koja se primjenjivala u vrijeme
izvrenja krivinog djela.

Zabrana retroaktivne primjene krivinog prava sadrana je u

lanu 3 KZBiH prema kome se krivina djela i krivinopravne
sankcije propisuju samo zakonom, odnosno nikome ne moe
biti izreena kazna ili druga krivinopravna sankcija za djelo
koje, prije nego to je uinjeno, nije bilo zakonom ili
meunarodnim pravom propisano kao krivino djelo i za koje
nije bila zakonom propisana kazna. Iste odredbe sadre i
lan 5 KZFBiH, lan 4 KZRS i lan 5 KZBDBiH.

Do donoenja Zakona o izmjenama i dopunama KZBiH od 29. novembra

2004. godine, kojim je dodat novi lan 4a), postavljeno je pitanje da li bi
bilo odgovarajue i ispravno, pravno gledajui, da Sud BiH primijeni
odredbe o ratnim zloinima (i ire, odredbe o meunarodnim zloinima)
KZBiH iz 2003. godine i na krivina djela koja su poinjena u oruanom
sukobu u periodu od 1992. do 1995. godine. Pri tome, retroaktivna
primjena ovih odredbi nije predstavlja nikakav problem kada je u pitanju
definicija genocida i razliitih kategorija ratnih zloina.

Zloini protiv ovjenosti u meunarodnom pravu su po prvi put

zabranjeni Londonskim sporazumom od 8. avgusta 1945. godine i
sadre Povelju o meunarodnom vojnom sudu u Nirnbergu, kojom su
ovi zloini predvieni lanom 6(c). Od tada je ova kategorija zloina
postala pravilo obiajnog meunarodnog prava. Ovo je bio sluaj 1950ih i 1960-ih, kad je kao posljedica i rezultat primjene Zakona kontrolnog
vijea broj 10 jedan broj sudova i tribunala u Njemakoj i u drugim
zemljama donio zakone o zloinima protiv ovjenosti. To to su
poetkom
1990-ih
zloini
protiv
ovjenosti
bili
zabranjeni
meunarodnim obiajnim pravom, nastalo je na osnovu injenice da je
generalni sekretar Ujedinjenih nacija u svom izvjetaju Savjetu
bezbjednosti, prilikom uspostavljanja Meunarodnog krivinog suda za
bivu Jugoslaviju, naglasio da ovaj sud koji, izmeu ostalog, ima i
jurisdikciju kada su pitanju zloini protiv ovjenosti, treba da provodi
jurisdikciju samo nad zloinima koji su ve predvieni meunarodnim
obiajnim pravom u trenutku osnivanja ovog suda.

U BiH, kao i u velikom broju drugih evropskih zemalja, meunarodna

pravila se automatski primjenjuju, bez bilo kakvog izriitog ad hoc
ugraivanja u domae pravo - kroz neki posebni zakonodavni propis. Iz
ovoga slijedi da su ve 1992. i u narednim godinama zloini protiv
ovjenosti bili zabranjeni kao meunarodni zloini i da su sudovi imali
jurisdikciju nad ovakvim zloinima. Prema tome, Sud BiH moe
primjenjivati lan 172 KZBiH bez ikakvog krenja zabrane na
retroaktivnu primjenu krivinih odredbi.

Na kraju da se posvetimo pitanju da li Sud BiH, u sluaju zloina za

koje novi KZBiH propisuje teu kaznu od one koja je bila predviena
ranijim zakonima, treba da primijeni blau kaznu. Odgovor na ovo
pitanje moe da bude samo potvrdan. Ovaj zakljuak poiva na dva
pravna osnova. Prvo, u meunarodnom pravu postoji opti princip po
kojem kada je jedan zloin predvien u dva sukcesivna propisa, a
jedan od njih namee manje strogu kaznu, ova kazna je ta koja mora
da bude odmjerena po principu favor libertatis (favor rei principu). Kao
drugo, ovaj princip se izriito spominje u lanu 7 stav 1 EKLJP u kojem
se kae da se ne smije odrediti tea kazna od one koja je bila
primjenjivana u vrijeme kada je krivino djelo izvreno. Prema tome,
Sud BiH treba uvijek da primjenjuje laku kaznu, kad god postoji
razlika u duini kazne izmeu stare i nove krivine odredbe. Jasno je
da se retroaktivna primjena krivinog zakona odnosi samo na kaznu, a
ne i na ostale elemente ovog lana.

 UNIVERZALNA JURISDIKCIJA

Sve etiri enevske konvencije propisuju univerzalnu jurisdikciju za

teke povrede (l. 49-I, 50-II, 129-III i 146-IV). S obzirom na taj
princip, drave su dune da tragaju za licima koja su osumnjiena
da su izvrila ili da su naredila da se izvre teke povrede
enevskih konvencija. Isto tako, svaka drava je obavezna da
uinioce, bez obzira na njihovo dravljanstvo i mjesto izvrenja
zloina, izvede pred vlastite sudove ili da ih, prema uslovima
predvienim u njenom vlastitom zakonodavstvu, preda na suenje
drugoj dravi.

MHP ne predvia univerzalnu jurisdikciju za teke povrede izvrene

u nemeunarodnom oruanom sukobu. ICRC preporuuje ovakva
rjeenja, i to zbog efikasne primjene meunarodnog prava.

Prema lanu 11 KZBiH, krivino zakonodavstvo BiH primjenjuje se

prema svakome ko uini krivino djelo na teritoriji BiH. Dalje,
krivino zakonodavstvo se primjenjuje prema svakome ko uini
krivino djelo na domaem brodu, bez obzira gdje se brod nalazio u
vrijeme izvrenja djela, kao i u domaem civilnom vazduhoplovu
dok je u letu ili u domaem vojnom vazduhoplovu, bez obzira gdje
se vazduhoplov nalazio u vrijeme izvrenja krivinog djela.

Krivino zakonodavstvo BiH primjenjuje se i za krivina djela

koja su uinjena van BiH. Naime, u stavu 4 lana 12 KZBiH
sadran je univerzalni princip prema kojem se krivino
zakonodavstvo BiH primjenjuje i prema strancu koji van
teritorije BiH prema stranoj dravi ili strancu izvri krivino
djelo za koje se prema tom zakonodavstvu moe izrei kazna
zatvora od pet godina i tea kazna. Bitno je istai da se tu ne
pravi razlika izmeu meunarodnog i nemeunarodnog
oruanog sukoba.

Princip univerzalne jurisdikcije primjenljiv je u oba sluaja.

Pravni smisao ovog principa univerzalnosti proizilazi iz
meunarodne solidarnosti i potrebe da se sprijee teka
krivina djela uperenih protiv vrijednosti koje su univerzalne i
koje predstavljaju opte interese svih naroda i ija povreda
iritira sve ljude. Takva su i krivina djela protiv MHP (genocid,
ratni zloini, zloini protiv ovjenosti).

NEPREDUZIMANJE MJERA

lan 86 Dopunskog protokola I propisuje odgovornost

nadreenog ako nije preduzeo mjere zbog tekog krenja MHP,
ako je tu povredu uinio potinjeni (kad je nadreeni bio ili
mogao da bude svjestan te povrede, a nije nita preduzeo da
sprijei povredu i da kazni uinioca). Visoke strane ugovornice i
strane u sukobu suzbijae teke povrede i preduzimati mjere
potrebne za suzbijanje svih ostalih povreda Konvencija ili ovog
protokola, a koje su rezultat nepreduzimanja mjera koje je po
dunosti trebalo preduzeti.

injenica da je povredu Konvencija ili ovog protokola izvrio neki

potinjeni, ne oslobaa njegove starjeine krivine ili disciplinske
odgovornosti. Naprotiv, oni e odgovarati, zavisno od sluaja,
ukoliko su znali ili imali informacije koje su im omoguile da
zakljue, po okolnostima koje su vladale u to vrijeme, da je njihov
potinjeni izvrio ili da e izvriti takvu povredu, a nisu preduzeli
sve mogue mjere u granicama svoje moi da sprijee ili suzbiju
povredu.

Osim toga, jedan od osnovnih principa MHP je da podreeno lice

u vojsci ne moe biti osloboeno odgovornosti za teka krenja
MHP ukoliko je postupilo po nareenju pretpostavljenog.

ZAKONSKA OGRANIENJA

enevske konvencije iz 1949. godine i Dopunski protokol I ne sadre

odredbu koja bi se odnosila na vremensko ogranienje za gonjenje za
ratne zloine i zloine protiv ovjenosti. Meutim, Konvencija o
nezastarjevanju ratnih zloina i zloina protiv ovjenosti iz 1968.
godine, obavezuje drave da svojim zakonodavstvom urede pitanja
nezastarjevanja ovih zloina. Ova konvencija ne propisuje
nezastarjevanje za ozbiljne povrede MHP koje su izvrene u
nemeunarodnim oruanim sukobima, ali drave mogu propisati i
nezastarjevanje u pogledu takvih povreda.

KZBiH (lan 19) odreuje nezastarivost krivinog gonjenja i izvrenja

kazne. Osim krivinih djela koja su izriito navedena u ovom lanu,
nezastarivost krivinog gonjenja i nezastarivost izvrenja kazni
odnosi se i na krivina djela za koja po meunarodnom pravu zastara
ne moe da nastupi. Tako, po lanu 1 Konvencije o nezastarjevanju
ratnih zloina i zloina protiv ovjenosti, ne postoji zastara u
pogledu pojedinih zloina, bez obzira na datum kad su uinjeni (ratni
zloini, zloini protiv ovjenosti, bilo da su uinjeni u ratu ili u doba
mira).

lan 29 Rimskog statuta propisuje da krivina djela iz nadlenosti

Meunarodnog krivinog suda ne zastarjevaju (genocid, zloini protiv
ovjenosti, ratni zloini i agresija).

UZAJAMNA POMO

Obaveza meusobne saradnje i pruanja pravne pomoi u krivinim

stvarima predviena je lanom 88 Dopunskog protokola I: visoke
strane ugovornice pruae jedna drugoj, u najveoj mjeri, pomo u
vezi s krivinim i sudskim postupcima koji se odnose na teke povrede
Konvencije i ovog protokola. Pod uslovom da se potuju prava i
obaveze ustanovljeni Konvencijama i lanom 88 stav 1 ovog protokola
i kada to okolnosti dozvole, visoke strane ugovornice saraivae u
pitanju ekstradicije.

Uzajamna pomo u vezi sa krivinim postupcima koji se vode u

pogledu tekih povreda moe da ukljuuje, na primjer, obavjetavanje
i predaju dosijea i dokumenata, dokaza i istrage, potrage, preuzimanje
optube, izvrenje presuda koje su donijeli strani krivini sudovi itd.

U odredbama Zakonao meunarodnoj pravnoj pomoi u krivinim

stvarimasadran je glavni izvor prava za ekstradiciju i meunarodnu
krivinopravnu pomo u uem smislu, koja se obavlja van ugovora, po
odredbama unutranjeg prava nae drave. Prema lanu 8 ovog
zakona, meunarodna pravna pomo obuhvata: (1)opte vidove
pravne pomoi; (2) posebne vidove pravne pomoi;(3) izruenje
osumnjienih, optuenih i osuenih lica;(4) ustupanje i preuzimanje
krivinog gonjenja i (5) priznanje i izvrenje stranih sudskih odluka.

U pravilu, sud nee postupiti po molbi inostranog organa kojom se trai

izvrenje presude inostranog suda. Izuzetno, pravnosnana presuda suda u
odnosu na sankciju bie izvrena ako se ispune dva uslova: prvi uslov za
izvrenje presude inostranog suda je da postoji meunarodni ugovor, a drugi da sud izrekne sankciju u skladu s krivinim zakonodavstvom BiH.

Kvalitetna saradnja zemalja u materiji ekstradicije je jedan od najvanijih

preduslova za efikasno kanjavanje zloina. Taj zahtjev posebno je aktuelan u
odnosu na saradnju zemalja jugoistone Evrope u ispunjavanju njihovih
obaveza prema Meunarodnom krivinom tribunalu u Hagu. Za sprovoenje
postupka ekstradicije nadlean je Sud BiH. Postupak predaje osumnjienih,
odnosno optuenih lica protiv kojih se vodi krivini postupak pred
meunarodnim krivinim sudovima, ureuje se posebnim zakonima: Uredbom
sa zakonskom snagom o izruenju po molbi meunarodnog suda, Zakonom o
izruenju okrivljenih lica po zahtjevu meunarodnog suda i Zakonom o saradnji
Republike Srpske s Meunarodnim krivinim sudom u Hagu.

Prema odredbama Zakona o ustupanju predmeta Meunarodnog krivinog

suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ) Tuilatvu BiH i korienju dokaza koji su
pribavljeni od Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju u postupcima
pred sudovima u BiH, MKSJ moe da ustupi predmet u kojem je optunica
potvrena, i to saglasno Pravilu 11 Pravilnika o postupku i dokazima MKSJ,
nakon ega tuilac BiH preduzima krivino gonjenje u skladu s takama
optunice MKSJ i injenicama navedenim u optunici. Nakon to prilagodi
optunicu MKSJ u skladu sa Zakonom o krivinom postupku BiH, tuilac tako
prilagoenu optunicu dostavlja Sudu BiH. Opte je pravilo da se dokazi koji su
pribavljeni u skladu sa Statutom i Pravilima o postupku i dokazima MKSJ, mogu
upotrebiti u postupcima pred sudovima u BiH.

SPREAVANJE DRUGIH POVREDA

U skladu sa enevskim konvencijama i Dopunskim protokolom I, drave lanice su

preuzele obavezu da suzbiju povrede koje se ne mogu kvalifikovati kao teke
povrede enevskih konvencija za koje je propisana krivina odgovornost. Svaka
drava moe da propie administrativne ili disciplinske kazne za povrede koje se ne
smatraju tekim povredama.

U KZBiH u takve dodatne inkriminacije, koje nisu dio tekih povreda enevskih
konvencija, niti dio posebnih povreda iz Rimskog statuta, spadaju l. 176
(organizovanje grupe ljudi i podstrekavanje na izvrenje krivinih djela genocida,
zloina protiv ovjenosti i ratnih zloina) i lan 193a (nedozvoljeno oruje i druga
sredstva borbe).

Statutom Meunarodnog vojnog suda, koji je bio sastavni dio Sporazuma

saveznikih vlada o gonjenju i kanjavanju glavnih ratnih zloinaca (zakljuen u
Londonu 1945. godine), utvrena su neka od temeljnih, optih naela
meunarodnog krivinog prava meu kojima je i naelo da su voe, organizatori,
podstrekai ili sauesnici koji su uestvovali u sastavljanju ili izvravanju
zajednikog plana ili zavjere radi izvrenja krivinih djela, odgovorni kao sauesnici
u svim djelima koja su izvrena u ostvarenju zloinakog plana udruivanja.

Sline odredbe predviene su i u lanu 3 Konvencije o spreavanju i kanjavanju

zloina genocida iz 1948. godine kojim je kao krivino djelo predvieno i samo
sporazumijevanje, odnosno zavjera izvrenja genocida, kao i pozivanje i
podsticanje na vrenje genocida. Ova dva akta meunarodnog karaktera
predstavljaju osnov za krivino djelo predvieno u lanu 176 KZBiH. Ovakav vid
odgovornosti propisan je i u lanu 4 Statuta Meunarodnog suda za ratne zloine
izvrene na podruju bive Jugoslavije (odgovornost za udruivanje radi izvrenja
genocida i odgovornost za neposredno javno podsticanje na izvrenje genocida).

Inkriminacija iz lana 193a KZBiH zasniva se uglavnom na Konvenciji o

zabrani usavravanja, proizvodnje i stvaranja zaliha bakteriolokog
(biolokog) i toksinog oruja i o njihovom unitavanju i na Konvenciji o
zabrani razvijanja, proizvodnje, gomilanja i korienja hemijskog oruja i o
njegovu unitenju.

Radnje izvrenja djela iz stava 1 ovog lana su alternativno odreene: izrada,

usavravanje, proizvodnja, nabavljanje, gomilanje, skladitenje, nuenje na
prodaju, kupovina, posredovanje u kupovini ili prodaji, na drugi nain
neposredno ili posredno prenoenje drugome, posjedovanje ili prevoz
hemijskog ili biolokog oruja ili kakvog drugog borbenog sredstva koje je
zabranjeno pravilima meunarodnog prava.

Radnja izvrenja djela iz stava 2 lana 193a KZBiH odreena je, takoe,
alternativno: upotreba hemijskog ili biolokog oruja ili borbenog sredstva
koji su zabranjeni pravilima meunarodnog prava.

Stav 3 odnosi se na iskoriavanje sredstva za kontrolu nereda kao metode

ratovanja, a stav 4 - na nareivanje da se upotrijebi hemijsko ili bioloko
oruje, ili kakva borbena sredstva, ili nain borbe koji su zabranjeni pravilima
meunarodnog prava ili ih sam upotrijebi, i to za vrijeme rata ili oruanog
sukoba.

Na primjer, Treom hakom deklaracijom o zabrani upotrebe tzv. dum-dum

metaka od 29. jula 1899. godine, Konvencijom o zabrani ili ograniavanju
upotrebe odreenih vrsta klasinog oruja za koje se moe smatrati da ima
prekomjerne traumatske efekte ili da djeluju bez razlike u pogledu ciljeva od
10. oktobra 1980. godine, sa dodatnim protokolima.

 KOMPENZACIJA RTVAMA POVREDA MHP

Da bi se u potpunosti primjenjivala pravda, izvrioci zloina (ili drave

nalogodavci), odnosno najteih meunarodnih krivinih djela, moraju da
nadoknade tetu rtvama. Svaka drava u svom unutranjem pravnom poretku
mora da ustanovi procedure kojima rtve povreda MHP mogu da zahtijevaju
kompenzaciju (vidi l. 51, 52, 131 i 148 sve etiri enevske konvencije).
Odgovornost drava sadrana je i u lanu 91 Dopunskog protokola I.

Meunarodna zajednica nema takvih sudova ili drugih efikasnih institucija

kojima bi se rtve genocida i agresije obraale za nadoknadu tete. UN se
koncentriu i angauju svoje resurse samo na kanjavanju ratnih zloinaca i
drava, vrioce tih zloina. Ali, samo izricanje kazni izvriocima zloina ne
zadovoljava u potpunosti pravdu. Pravednost mora da se uspostavi restitucijom,
reparacijom, korekcijom ili satisfakcijom moralne tete.

Visina naknade mora da bude ista kao i gubitak, a ne samo simbolina.

Oteeni mora da dobije onoliko koliko je izgubio, a to se mora oduzeti od
tetnika. Neimovinska teta se nadoknauje po istom principu kao imovinska,
ali je njeno odreivanje mnogo sloenije.

Meunarodni slovenski tribunal (MST), koji osnovan na sveslovenskom kongresu

u Krakovu, Poljska, 2001. godine, bio je prvi pokuaj na meunarodnom planu
da se otkloni jedna ogromna pravna praznina i drastina nepravda prema
nedunim civilnim rtvama rata. On funkcionie kao nevladina institucija i
ostvaruje odnos pravinosti u oblasti civilnopravnih ratnih teta rtava, kao i
pravnih nasljednika rtava meunarodnih zloina i zloina protiv ovjenosti.

 Naela koja se odnose na odtetu rtvama krivinog djela ili njihovim

sukcesorima utvruje i Meunarodni krivini sud, to ukljuuje tri vida

ovakve odtete: restitucija (povraaj u preanje stanje), naknada tete i
rehabilitacija rtve.
Na toj osnovi, ovaj sud moe svakom svojom odlukom, bilo na zahtjev
oteenog, bilo po sopstvenoj inicijativi u izuzetnim okolnostima, da odredi
obim i iznos pretrpljene tete, gubitka ili povrede, te da navede naela
kojima se tom prilikom rukovodio.
Sud moe optuenom kojeg je osudio da direktno naredi da na prikladan
nain obeteti oteenog, a ako je to prikladno, Sud moe da naredi da se
obeteenje izvri posredstvom posebnog fonda. U pitanju je fond predvien
lanom 79 Rimskog statuta, koji se odlukom Skuptine drava lanica formira
u korist rtava krivinih djela iz nadlenosti Meunarodnog krivinog suda.
Sud moe odrediti svojim nalogom da se novac i druga imovinska korist koja
je prikupljena novanim kaznama ili oduzimanjem imovinske koristi
prenesene ovom fondu, a njime se upravlja u skladu sa kriterijima koje
utvruje Skuptina drava lanica (l. 79 st. 2 i 3 Rimskog statuta).
U zakonodavstvu BiH nema posebnih pravila koja ureuju naknadu za rtve
povreda MHP. EKLJP odreuje samo pravo na naknadu tete za svakoga ko je
bio rtva hapenja ili liavanja slobode u suprotnosti s lanom 5 (lan 5 stav
5 EKLJP). Sline odredbe sadre i lan 17 Ustava Republike Srpske i lan 4
Ustava Federacije BiH. Meutim, iako ne postoje posebna pravila o
kompenzaciji za rtve povreda MHP, postoji mogunost da se
takva
kompenzacija obezbijedi po optim pravilima.

ZATITA ZNAKA I NAZIVA CRVENOG KRSTA I CRVENOG POLUMJESECA

Znak Crvenog krsta i Crvenog polumjeseca mora da bude priznat i potovan u svako
doba i tokom trajanja oruanog sukoba, ali i u vrijeme mira. Drave se obavezuju ne
samo da se suzdre od djelovanja koje nije u skladu s preuzetim meunarodnim
obavezama, nego i da usvoje odgovarajue zakonodavstvo koje je neophodno da se
regulie upotreba amblema i zabrani njegovo neovlaeno korienje (zloupotrebe).

U BiH je jo 1992. donesen Zakon o upotrebi i zatiti znaka i naziva Crvenog krsta BiH,
a zatim 2002. godine usvojen Zakon o upotrebi i zatiti znaka Crvenog krsta i naziva
Drutva Crvenog krsta BiH. U Republici Srpskoj vai Zakon o upotrebi i zatiti znaka
Crvenog krsta i naziva Crvenog krsta Republike Srpske.

U miru i ratu znak Crvenog krsta mogu da upotrebljavaju, odnosno njegovim znakom
mogu da budu oznaeni: radnici, zgrade, sredstva i materijal Drutva Crvenog krsta
BiH, kao i osoblje, sredstva i materijal stranih organizacija Crvenog krsta kojima je
dozvoljen rad za vrijeme rata; lica, sanitetske jedinice i ustanove, zgrade, ureaji,
sanitetski materijal te prevozna i prenosna sredstva kopnom, pomorskim i vazdunim
putem, koji pripadaju sanitetskoj slubi oruanih snaga u BiH.

Zatita zastave i znakova Crvenog krsta detaljno je propisana odredbama enevske

konvencije za poboljanje poloaja ranjenika i bolesnika u oruanom sukobu u ratu iz
1949. godine i Protokom broj I. Navedenim aktima propisani su uslovi i nain
korienja zastava i oznake Crvenog krsta, lica koja imaju ovlaenje da nose te
oznake, kao i nain na koji se obiljeavaju objekti tim oznakama. Dopunskim
protokolom broj I detaljno su regulisana prava u vezi s upotrebom drugih
odgovarajuih znakova za sanitetske objekte i sanitetsko osoblje (upotreba svjetlosnih
signala, radio-signala, elektronske identifikacije i dr.).

Osoblje koje radi u svojstvu sanitetskog osoblja mora da ima posebne legitimacije i da nosi traku
sa znakom na lijevoj ruci, koja potvruje njihov zatieni status (legitimacija i traka moraju imati
vodootporni ig).

OSTALE MJERE IMPLEMENTACIJE

U ostale mjere implementacije spadaju: lica liena slobode (ratni i civilni

zarobljenici), ene i djeca, mjere za identifikaciju i zatitu, strukture za
zatitu i pomo, prirodna okolina i vojno planiranje.

Lica liena slobode

MHP sadri osnovne garancije za lica koja su liena slobode zbog oruanog
sukoba. Cilj garancija je da se osigura odgovarajui postupak u sluaju
oruanog sukoba. Pravo na slobodu i sigurnost linosti regulisano je,
izmeu ostalog, lanom 5 EKLJP i Zakonom o krivinom postupku BiH.

Trea enevska konvencija posveena je ratnim zarobljenicima. Neke od

garancija koje su osigurane ovom konvencijom razraene su i u
Dopunskom protokolu I. Posebnu panju treba obratiti na uslove
zatvaranja, krivinu i disciplinsku odgovornost ratnih zarobljenika (l. 82108 Tree enevske konvencije) i lan 75 Dopunskog protokola I, kao i na
pitanja koja se odnose na oslobaanje i repatrijaciju ratnih zarobljenika i
zavretak neprijateljstva (l. 118 i 119 Tree enevske konvencije).

lanom 182 KZBiH neopravdano odgaanje povratka ratnih zarobljenika

sankcionisano je kao krivino djelo i uinilac e biti kanjen kaznom
zatvora od est mjeseci do pet godina.

Prema pravilima MHP, civili mogu da budu zarobljeni tokom trajanja

oruanog sukoba. MHP sadri i odreene garancije za zarobljene civile koje
su definisane u etvrtoj enevskoj konvenciji i razraene u Dopunskom
protokolu I. U BiH nema pravila koja ureuju poloaj civilnih zarobljenika.

ene i djeca

Pravila MHP propisuju posebnu zatitu ena, naroito kad su liene

slobode. Odreen broj normi odnosi se i na zatitu djece (l. 21 i 82108 Tree enevske konvencije i l. 77 i 78 Dopunskog protokola I,
kao i lan 4 Dopunskog protokola II).

U okviru etvrte enevske konvencije, pored odredaba opteg

karaktera, formulisane su posebne odredbe s ciljem da se ena jo
bolje zatiti u uslovima kakve sobom donosi svaki oruani sukob. Pri
tome, ta zatita odnosi se i na enu u optem znaenju tog pojma i
na enu koju karakteriu posebne okolnosti.

U prvom sluaju, zatita se prua svakoj eni koja se nae u vlasti

jedne strane u sukobu, protiv bilo kakvog napada na njenu ast, to
ukljuuje i silovanje, prinuavanje na prostituciju i svaki atak na
njenu stidljivost (lan 27 stav 2). U drugom sluaju, ena se titi
samo u posebnim situacijama, odnosno kada je bremenita, kada se
poraa i kada je majka djece mlae od sedam godina.

BiH je ratifikovala i postala lanica Opcionog protokola Konvencije o

pravima djeteta, o ueu djece u oruanom sukobu iz 2000.
godine, Opcionog protokola Konvencije o eliminisanju svih vidova
diskriminacije ena i Opcionog protokola uz Konvenciju o pravima
djeteta koji se odnosi na prodaju djece, djeiju prostituciju i djeiju
pornografiju iz 2002. godine.

Mjere za identifikaciju i zatitu

S ciljem da se garantuje njihova zatita, drave moraju da

preduzmu mjere koje obezbjeuju identifikaciju medicinskog
osoblja, kao i potovanje vjerskog osoblja. Sline mjere moraju
da se preduzmu i u pogledu medicinskih ustanova, dobara i
transporta, bolnikih brodova i sanitetskih vazduhoplova.

Identifikacija i zatita medicinskog i vjerskog osoblja, kao i

medicinskih institucija, transporta i opreme, regulisani su u BiH
Zakonom o upotrebi znaka Crvenog krsta i naziva Drutvo
Crvenog krsta BiH. Prema tom zakonu, osoblje i institucije (kao
i oprema) ovlaeni su da koriste znak Crvenog krsta kao znak
zatite. Vjersko osoblje ima isto pravo da koristi znak i smatra
se sanitetskim osobljem u pogledu zatite. Ministarstvo
entiteta, nadleno za zdravstvo, na prijedlog Drutva Crvenog
krsta BiH izdaje legitimaciju odreenim licima u sluaju
izbijanja rata i o tome vodi evidenciju.

U pogledu oruanih snaga, svaka drava je obavezna da izda

identifikacione kartice za njihove pripadnike (lan 17 stav 3
Tree enevske konvencije). Te kartice slue i za odreivanje
statusa borca.

Strukture za zatitu i pomo

Ovdje treba, prije svega, spomenuti nacionalna drutva Crvenog krsta

ili Crvenog polumjeseca, koji su sastavni dijelovi ICRC i Crvenog
polumjeseca. Njihova uloga da pomau sanitetskim slubama oruanih
snaga priznata je enevskim konvencijama (lan 26 Prve enevske
konvencije). Saglasno lanu 2 stav 2 Statuta ICRC, svaka drava treba
da ohrabri formiranje nacionalnog drutva na svojoj teritoriji i da
pomae njegov razvoj.

Drutvo Crvenog krsta BiH djeluje kao jedinstveno drutvo.

Angaovano je na obavljanju zadataka iz oblasti pruanja socijalne
pomoi i zdravstvene zatite u sluaju elementarnih nesrea,
epidemija i drugih nesrea, aktivnostima prve pomoi, dobrovoljnog
davanja krvi, slubi traenja i dr.

U enevskoj konvenciji o zatiti graanskih lica za vrijeme rata (IV)

formulisana je odredba koja na dosta uopten nain regulie poloaj
civilne zatite, i to na okupiranoj teritoriji (lan 63). Iako se taj pojam
ne spominje direktno, jasno je da se on odnosi na civilnu zatitu.
Prema toj odredbi, naela koja se odnose na rad Crvenog krsta,
odnosno drugih humanitarnih organizacija na okupiranoj teritoriji,
primenjivae se i na rad i osoblje specijalnih jedinica nevojnog
karaktera koje ve postoje ili koje bi bile stvorene s ciljem da se
obezbijede uslovi za opstanak civilnog stanovnitva odravanjem
osnovnih slubi javne koristi, raspodjelom pomoi i organizacijama za
spasavanje.

Relevantne odredbe kojima se regulie civilna zatita

sadrane su u Dopunskom protokolu I (l. 61-67). To pitanje je
u BiH ureeno u dva zakona: u Federaciji BiH - Zakonom o
spaavanju ljudi i materijalnih dobara od prirodnih i drugih
nesrea i Republici Srpskoj - Zakonom o civilnoj zatiti.

U skladu s lanom 122 Tree enevske konvencije i l. 136139 etvrte enevske konvencije, drave se obavezuju da
formiraju biro nadlean za traenje nestalih lica i sakupljanje
informacija o zatienim licima koja su liena slobode.

Prema Zakonu o Drutvu Crvenog krsta BiH (lan 6), u

djelatnost drutva spada i organizovanje Slube traenja.
Slube traenja postoje i u Federaciji BiH, Republici Srpskoj,
kantonima i optinama. Zakonom o nestalim licima obavezuju
se sve nadlene vlasti u BiH da prue raspoloive informacije
porodicama nestalih i nadlenim institucijama za traenje
nestalih lica. Postoji obaveza da se vodi centralna evidencija
nestalih lica u BiH.

Prva enevska konvencija predvia obavezu drava visokih

strana ugovornica te konvencije da uspostave bolnike zone i
mjesta (lan 23). One se organizuju radi zatite ranjenika i
bolesnika, kao i ugroenih lica, djece, starijih i trudnih ena,
od posljedica neprijateljstava. Prva enevska konvencija

Prirodna okolina

Princip zatite prirodne okoline u vrijeme oruanog sukoba

sadran je lanu 55 Dopunskog protokola I, koji zabranjuje
upotrebu metoda ratovanja koji su namijenjeni ili kod kojih se
moe oekivati da izazovu obimna, dugorona i teka
oteenja i tako utiu na zdravlje i preivljavanje stanovnitva.
Ova odredba je razraena u multilateralnim i bilateralnim
ugovorima.

Tako Konvencija o ovjekovoj okolini iz 1976. godine

obavezuje drave lanice da usvoje mjere primjene koje
smatraju neophodnim. Takoe, u okviru UNESCO-a usvojena
je, 16. novembra 1993. godine, Konvencija o zatiti svjetske
kulturne i prirodne batine.

U KZBiH (lan 173 stav 2 taka c)) kao poseban oblik ratnog
zloina protiv civilnog stanovnitva propisano je dugotrajno
oteenje prirodne okoline velikih razmjera koje moe da teti
zdravlju ili opstanku stanovnitva. Zatiti prirodne okoline
treba da doprinesu i odgovarajua krivina djela sadrana u
entitetskim i KZBDBiH.

 Vojno planiranje

Prema Dopunskom protokolu I, drave treba da utvrde u studiji razvoja,

nabavke i usvajanja novog oruja, da li je njegova upotreba zabranjena
MHP. To je znaajno za nova sredstva i metode ratovanja (lan 36
Dopunskog protokola I). Takoe, drave bi trebalo da izbjegavaju
lociranje vojnih objekata unutar ili blizu gusto naseljenih podruja (lan
58 Dopunskog protokola I)

Proizvodnja oruja i druge vojne opreme u BiH regulisana je Zakonom o

proizvodnji naoruanja i vojne opreme. Od znaaja je i Zakon o kontroli
spoljnotrgovinskog prometa robe i usluga od strateke vanosti za
sigurnost BiH kojim su propisani nain i uslovi pod kojima moe da se
vri izvoz, uvoz i prevoz oruja, vojne opreme, proizvoda dvojne i
posebne namjene, te usluga u vezi s orujem, vojnom opremom,
proizvodima dvojne i posebne namjene.

Odgovarajua krivina djela u KZBiH su neovlaeni promet orujem i

vojnom opremom, te proizvodima dvojne upotrebe (lan 193),
nedozvoljeno oruje i druga sredstva borbe (lan 193a)), neovlaeni
promet hemikalijama (lan 193b)), aktivnosti protivne reimima
propisanim Zakonom o implementaciji Konvencije o zabrani razvijanja,
proizvodnje, gomilanja i korienja hemijskog oruja i o njegovom
unitavanju (lan 193c), neovlaeno pribavljanje i raspolaganje
nuklearnim materijalom (lan 194) i ugroavanje nuklearnog objekta
(lan 194a)).