UNIVERZITET U ZENICI

PRAVNI FAKULTET

VRSTE RTAVA
( seminarski rad-viktimologija )

Aida Kasimovi
Fatima Roa
Elma Krehmi
Zekija Topalovi
Emina ehi

ZENICA, 2015. godina

SADRAJ

1. Pojam i definicija viktimologije.......................................................................3

2. Razvojni put viktimologije...............................................................................4
3. Klasifikacija rtava...........................................................................................5
4. Vrste rtava.......................................................................................................7
4.1. Idealna rtva..............................................................................................7
4.2.rtva sauesnik...........................................................................................8
4.3.Pasivna rtva..............................................................................................8
4.4.rtva koja prua otpor................................................................................9
5. Posebne vrste rtava.......................................................................................11
5.1.Djeca........................................................................................................11
5.2.ene..........................................................................................................12
5.3.rtve rasistiki motivisanog kriminaliteta...............................................13
5.4.rtve zloina iz mrnje.............................................................................13
5.5.Stari..........................................................................................................14
5.6.Osobe sa invaliditetom.............................................................................16
5.7.Putnici......................................................................................................17
5.8.Trgovina ljudima......................................................................................18

1. POJAM I DEFINICIJA VIKTIMOLOGIJE

Viktimologija kao iroka, sadrajna, raznovrsna, interdisciplinarna, nauna grana o svim
vrstama rtava, istrauje uzroke, nain postanka i odvijanja procesa i mehanizma viktimizacije,
te posljedicama koje nastaju. Ovako sveobuhvatno definisana viktimologija nosi naziv i opta
viktimologija, dok je, u uem smislu, nazvana specijalna ili kriminalna viktimologija
2

iskljuivo preokupirana rtvama kao posljedicom izvrenog zloina (krimena). Osim zloina,
u tu kategoriju spada i zloupotreba moi, pa se ovaj inovirani vid discipline zove novom
viktimologijom. Danas se u optu viktimologiju, kao uzroni inioci modaliteta rtava i
generalno nesrea, svrstavaju i povrede ljudskih prava, toliko prisutne u savremenom drutvu.
Etimoloki posmatrano viktimologija, kao zapaena i veoma znaajna drutvena grana nauke,
ima dva sasvim razliita znaenja. Ona kao takva, s jedne strane oznaava rtvu kao ivo bie,
koje se u okviru religiozno-ritualnog postupka rtvuje odreenom boanstvu (H. J. Schneider).
Opet, sa stanovita krivinopravne nauke,

jedna osoba, grupa ili organizacija izazvana

agresivnim ponaanjem drugih, naruava moralni i pravni poredak, ozbiljno ga povreujui ili
destruirajui. Prema tome, i s ovog aspekta, viktimologija je jasno definisana kao nauka o
rtvama zloina. Meutim, definisati rtvu zloina je vrlo teko. esto postoje sporna pa i
kontradiktorna pitanja, ako se rtva striktno stavlja u okviru KZ-a, koji zatiuje odreeno
pravno dobro. rtva, kao takva, ne smije strogo da se personalizuje. Uostalom, osim
individualiteta, postoje kolektivne, pa ak i nacionalne rtve (itavi narodi), kao apstraktne
rtve koje se teko definiu. U svakodnevnom ivotu, rtve su vrlo este u deliktima protiv
javnog reda i mira, a imaju pri tom obiljeje apstraktne rtve. Primjeri te vrste su brojni i vrlo
esti: opijanje na javnim mjestima, sanitarni propusti, egzibicionizam i voajerizam, vratolomna
vonja automobilom, ili vonja bez vozake dozvole i sl. U svim nabrojanim sluajevima
neminovno se pojavljuju rtve, jer doktrinarno pravilo u krivinom pravu je injenica da ne
postoji kanjivo djelo bez rtve.

2. RAZVOJNI PUT VIKTIMOLOGIJE

Poev od zaetaka kriminologije, u 19 vijeku, naroito se istie pozitivistika kola Cesara
Lombrosa (18351909) i Enrika Ferria (1856-1929). Osnovna karakteristika ovog
kriminolokog pravca bila je fokusiranost na poinioca rtve, odnosno njegovu linost. rtve
su za predstavnike klasinog i pozitivistikog pravca smatrane statikim, pasivnim, odnosno
stereotipnim pojmovima. Kao takve i po tom shvatanju, rtve ne proizvode nikakve

dinamike i kriminogene aktivnosti, to u sutini i biu samog zloina predstavlja nekritian i

nauci odbojan stav.
Stoga se pozitivistikom smjeru estoko suprotstavio slavni kriminolog njemakog porijekla,
Hans von Hentig, u svom radu Primjedbe o interakciji izmeu poinioca i rtve (1941). Ovaj
svjetski ugledni kriminolog zasnovao je nauno savrenu, dinamiku koncepciju u genezi
zloina. Po Hentigu rtva zloina nije pasivni objekt, nego postaje aktivni subjekt u procesu
kriminaliziranja Hans von Hentig je pionir moderne i nauno postulirane viktimologije,
koji je svojim radom prvencem, podstakao i druge istraivae da mu se pridrue.
Nedugo potom, 1947. godine, poznati advokat iz Jeruzalema, viktimolog Beniamin
Mendelsohn, u referatu Novi biopsihosocijalni horizont viktimologije, u Bukuretu,
svjetskoj javnosti skrenuo je panju na novu nauku o rtvi. Na taj nain zaivjela je znaajna
nauna oblast viktimologija.
Henri Elleberger 1954. godine (Kanada) interpretira racionalni odnos poinilac rtva. O
kriminogenim karakteristikama, odnosno zloinu proisteklom iz odnosa poinioca i rtve dao
je validno objanjenje Hans Schulz (1956). O restituciji rtve i ublaavanju tete prva se
poela zalagati Sara Margery Fry iz Engleske, 1957. godine, tako da se nezaobilazno
konstituie zakonska obaveza o adekvatnoj materijalnoj odteti rtve.
Kad je pitanju aktivniji odnos drutva prema rtvi, injenica je da je u narednom periodu
snano ojaavalo zakonodavstvo, a posebno zakonska regulativa drutva prema rtvama
zloina. Na Internacionalnom simpozijumu u Bostonu (1976) usvojene su znaajne odluke, ne
samo o pomoi (odteti) rtvama, nego i o preventivnim mjerama koje se moraju preduzimati
protiv zloina da do rtava uopte i ne doe. Dato je i mnogo vie prostora o aktivnoj ulozi
rtve zloina u krivinom postupku.

3. KLASIFIKACIJA RTAVA
iroka je lepeza raznovrsnost i brojnost rtava, ali i njihovih izvrilaca. rtve, bez obzira
na njihovu specifinu fenomenologiju, posljedica su nasilnog kriminaliteta. Stoga se i
posmatraju nerazdvojno, u sprezi kriminoloko-viktimolokog koncepta, uz osobene
situacione okolnosti. Svim rtvama je, gotovo redovno, zajedniko obiljeje nasilje i vrlo
esta antisocijalnost. S tim u vezi, dolazi do punog izraaja izraz tip. Naime, tip je kompleks
4

vie meusobno povezanih, vrlo bliskih i slinih obiljeja, crta, identinih ili analognih
signifikantnosti, tako da iz pojma tipa proizilazi karakteristini profil rtve. Pod rtvom se,
kao fenomenom u irem smislu, podrazumijeva i definie osoba koja strada i trpi ozbiljna
oteenja, bez obzira koji su uzroci u pitanju. Dakle, rtve od prirodnih kataklizmi:
zemljotresi, poplave, poari, odroni i zatrpavanje, ali i rtve iji uzroci imaju obiljeje
inkriminacije (kriminoloka, krivinopravna).
3.1 Tipologija Hansa von Hentiga (1948), koja je jedna od prvih istaknutih tipologija, a ima
fenomenoloko obiljeje s jedanaest kategorija: 1. djeaci (obiljeje im je neiskustvo),
2. ene (zbog njihove njenosti, slabanosti), 3. starci (degenerativne promjene,
demencija), 4. duevno bolesni i oteeni (debilnost, etilizam, droga), 5. doseljenici
(imigranti), 6. manjine neadaptibilne osobe, 7. glupi, normalni, 8. depresivni, 9.
pohotni, 10. usamljenice i 11, duevno veoma slomljene osobe.

3.2 Tipologija Beniamina Mendelsohna (1956)

Ova tipologija ima za osnovnu crtu stepen krivice same rtve. Dakle, u pitanju je
interpretivna tipologija, budui da je kriterij krivica jedno metafiziko, nedefinisano i
iracionalno obiljeje. Prema tome, razlikujemo pet tipova rtava: 1) Potpuno neduna rtva
je idealna rtva (edomorstvo, djeca, nesvjesne osobe); 2) rtva neznatno kriva i rtva
na osnovu nesvjesnosti (ena koja namjerno izaziva pobaaj, pa podlegne);

3) rtva

ekvivalentno kriva kao i poinilac (teko oboljela osoba se ubija; nesretno zaljubljeni vre
duplo samoubistvo); 4) rtve koja je vie kriva od poinioca, koja ima dva podtipa:
provocirajua rtva (ubistvo na mah; afektivno ubistvo) i neoprezna rtva; 5) Ekskluzivna
krivica rtve (eklatantan primjer je nuna odbrana).

3.3 Tipologija Ezzata Fattaha (1967)

Razlikuje pet kategorija rtava: 1. rtva koja ne uestvuje, s dva obiljeja:
ignorisanja i gnuanja prema djelu, -manjkavi doprinos djela u krenju prava;

-stav
2.

Latentna ili predisponirana rtva, zbog naroite prijemivosti ee postaje rtva. Takoe,
ona znatno vie naginje recidivizmu (rtva u povraaju); 3. rtva koja provocira, igra
aktivnu ulogu na taj nain to podstie poinioca da kri pravo. Ova vrsta rtve svojim
5

postupcima izaziva zloin. 4. rtva koja uestvuje, sudjeluje u injenju zloina samim
tim to uzima pozitivan stav prema zloinu, omoguavajui ili olakavajui delikt. 5)
Pogrena rtva je osoba koja nije stvarna; obino postaje rtva zbog svojih postupaka.

3.4 Tipologija Thorstena Sellina i Marvina Wolfgana (1964)

Ima pet kategorija:

1. Primarno postajanje rtvom koja je neposredno napadnuta, povrijeena u situaciji

licem u lice (ili joj je pokradeno vlasnitvo). 2. Sekundarno postajanje rtvom se odnosi na
institucije, kao to su sistemi: eljeznice, pote, galerije, banke, itd. 3. rtva kao kolektivitet
s komercijalnim naglaskom, kao dinaminim pojmom sekundarnog postajanja rtvom. 4.
Tercijarno postajanje rtvom odnosi se na zlodjela protiv javnog reda, socijalne stabilnosti
(harmonije), te protiv drave i poretka. 5. Kategorija uzajamnog postajanja rtvom, u kojoj
akteri uzajamno usaglaavaju aktivnosti oko istog cilja, npr. brakolomstvo, zavoenje
maloljetnika.

3.4 Tipologija Roya Lamborna

Odreuje est stepeni kojim rtva doprinosi poinjenom zloinu: - ukljuivanje rtve u
aktivnosti oko izvrenja zloina; -pasivizacija i ravnodunost prema zloincu, to mu
olakava da izvri djelo; -provokativnost rtve; izazivajui poinioca navodi ga da izvri
zloin; - direktne napadake aktivnosti rtve, s namjerom da povrijedi kasnijeg poinioca,
bez nekog stvarnog povoda i ekvivalentnog uea (povreivanje ili ubistvo iz afekta,
odnosno na mah); -pristanak i podjednake aktivnosti rtve i poinioca (razne vrste
perverznosti); - inicijativa i podsticaj rtve za usmjerenim zloinom (elja i zahtjev za
kriminalnim abortusom, eutanazijom i sl.).

4. VRSTE RTAVA
4.1.

Idealna rtva

Mnogo ljudi ima jednu optu sliku rtve kriminaliteta. Ta slika se moe okarakterisatiputem
koncepta idealne rtve nevine, bespomone rtve koja nema udela ukrivinom delu.
6

Idealna rtva moe da bude mlada enska osoba rtva silovanja ili starija ena koja je
napadnuta i opljakana. U jednom istraivanju stavova mladih u vezi sa silovanjem, opti stav
je bio da je silovanje pogrean i neprihvatljiv in. Istraivanjem se, meutim, dolo do
podatka da postoje brojne okolnosti koje mogu da daju prostora razliitim tumaenjima ovog
akta. Primeri tih olakavajuih okolnosti bili su: ako devojka (rtva) nije rekla ne na pravi
nain, ako je devojka bila zaljubljena u mladia ak i nakon ovog akta, ako devojka moe da
se smatra kurvom ili ako se devojka nije oseala loe nakon ovog dela. Ako radnja nije
ispunila kriterijume mladih, onda se ona nee tumaiti kao silovanje, a kao rezultat toga, rtva
se nee smatrati rtvom. Norveki kriminolog Nils Christie je opisao idealnu rtvu kao stariju
damu koju je, na putu do bolesne sestre kojoj treba da pomogne, opljakao punoletni
mukarac koji je zavisnik od droge. Prema Christie-ju, idealna rtva ima najmanje est
karakteristika:
rtva je slaba.
rtva je ukljuena u neku aktivnost koju svi cene.
rtva je na putu do mesta kome se ne moe staviti nikakva zamerka.
Uinilac je dominantniji u odnosu na rtvu i moe biti opisan u negativnom
smislu.
Uinilac je rtvi nepoznat i nije ni u kakvom odnosu sa njom.
rtva ima dovoljno uticaja da trai status rtve .

Idealna rtva ima i svoju suprotnost. Primer toga bi bio pijani mladi koji je opljakan
u nekom neuglednom kafiu i od to strane onih sa kojima je tu doao. U ovom sluaju postoji
mogunost da zahtijevamo moralnu odgovornost: nije trebalo da ide u taj kafi, nije trebalo da
se napije, nije trebalo da se drui sa takvim osobama i tako dalje. Ako takva osoba nije
okarakterisana kao rtva uprkos postojanju psiholokih, fizikih ili materijalnih oteenja i
gubitaka, tada on ili ona rizikuju da dobiju manje zatite ili da je ne dobiju uopte, zato to
nisu obuhvaeni standardnim shvatanjem rtve kriminaliteta.
7

4.2.

rtva sauesnik

Percipiranje rtve kriminaliteta kao nevine i slabe je prilino pojednostavljeno i, u mnogim

sluajevima, nema veza sa stvarnou. U nekim sluajevima se kategorije rtva kriminaliteta i
uinilac prepliu, a ponekada mogu da se odnose na istu osobu . U radnjama tzv. ulinog
nasilja, ista sluajnost moe biti determinanta toga ko je rtva, a ko uinilac. Jedan
pokazatelj ovog problema je broj oruja koje radnici hitne pomoi nau na osobama koje kao
pacijenti potrae pomo u sluaju ulinog nasilja. Ovo preplitanje rtve i uinioca je, takoe,
istraivano i pronaeno da postoji u sluaju provalnih kraa. Veliki procenat ukupnog
nasilnikog kriminaliteta je povezan sa upotrebom alkohola. Ovo je posebno tano u
sluajevima nasilja meu nepoznatim osobama, u kojima su esto i rtva i uinilac pod
uticajem alkohola. Provokativno ponaanje rtve ili ponaanje rtve u stanju opijenosti u
vreme izvrenja krivinog dela nije opravdanje za vrenje krivinog dela. Meutim, za
potrebe osiguranja, ponaanje rtve ili nivo opijenosti mogu u nekim sluajevima da poslue
kao osnov za umanjenje ili nedavanje naknade tete . Ponaanje rtve, takoe, moe da utie
na odluku suda. U sluajevima u kojima se smatra da se rtva ponaala provokativno, to moe
da ima uticaja na kvalifikaciju djela i krivinu sankciju.
4.3.

Pasivna rtva

Kao to e se videti kasnije, mnoge rtve opisuju na koji nain je njima u nekim sluajevima
pripisana krivica za krivino djelo, a ne uiniocu. Silovana ena moe da bude kritikovana
zato to je bila isuvie provokativna, pijana ili zato to je bila na pogrenom mestu. U drugim
sluajevima, status rtve silovanja moe da bude doveden u pitanje zato to je bila suvie
pasivna ili nije pruala dovoljan otpor kako bi pobegla od silovatelja.
Dominantno iskustvo silovanja je pretnja smru. To dovodi do reakcije iji je primarni cilj
preivjeti. Reakcija rtve je usmjerena na odlaganje ina obljube (silovanja) ili na zadobijanje
to manje povreda. Stoga se rtva moe posmatrati kao neko ko se saglaava (daje
pristanak) ili kome mogu nedostajati tragovi fizikog povreivanja nastali prilikom
nasilnikog dogaaja. Strategije preivljavanja mogu biti raznolike ena moe da prua
fiziki otpor, moe da pokua da pria sa silovateljom i odvrati ga od silovanja, ili da ga

iskreno moli. Jo jedna mogua strategija je da bude pasivna ili da u potpunosti blokira
iskustvo. Prema Eriksson-u , jasno je da policija donekle podrava skalu rtava na kojoj
ene koje se smatraju najnevinijim i bespomonim dobijaju najvie poena. Eriksson navodi
da ene koje se ne usuuju da kau da su zlostavljane, ve ute i trpe spadaju u grupu koja
zauzima visoku poziciju na skali rtava. Isto je i sa migrantkinjama i izbeglicama, obzirom da
njima nedostaje mrea socijalne podrke, te zato zavise od svojih mueva ili partnera. Jo
jedna grupa koja zauzima visoku poziciju na skali su trudnice i ene sa djecom. Stoga, da bi
osvojila simpatije i privukla panju, ena treba da bude nevina, a da uinilac fiziki i psihiki
dominantniji u odnosu na nju. Pa ipak, rtva ne sme da bude ni previe pasivna, jer tada
rizikuje da njen kredibilitet bude doveden u pitanje.
4.4.

rtva koja prua otpor

rtva koja eli da podnese krivinu prijavu, koja ne mijenja svoju priu i ima dokumentovane
povrede ne predstavlja veliki problem za policiju ili tuilatvo. Meutim, problemi nastaju
kada rtva prua otpor, odbija da sarauje ili povlai prethodno date iskaze. Pravi sluaj
zlostavljanja ene podrazumeva trezvenu enu koja moe jasno da opie dogaaj, ali da je pri
tome bila potpuno pasivna i dopustila da bude brutalno zlostavljana. Potom bi trebalo da je
voljna da sarauje, da podnese krivinu prijavu protiv mukarca, da ga napusti i da ne mijenja
svoj iskaz tokom sudskog postupka nakon ega ona zapoinje novi ivot sa ovjekom koji je
ne zlostavlja. Naalost, stvarnost rijetko kada izgleda tako. Sluajevi u kojima rtva nije
idealna postavljaju vee zahtjeve pred pravosudni sistem u pogledu profesionalnih koraka
koje treba preduzeti. Provokativno ponaanje rtve ne moe da dovede do situacije u kojoj e
njena formalna prava biti zanemarena ili dovedena u pitanje. Pojedinac/pojedinka ne mora da
bude nevin/a da bi dobio/la pomo i zatitu. injenica da je rtva bila pijana ili da je bila
na neprikladnom mestu ne predstavlja olakavajuu okolnost za uinioca. Kao to se iz
napred izloenog primjeuje, definisati ko je ili ta je rtva kriminaliteta nije uopte
jednostavan zadatak.
Polje je tako iroko da se rtvama kriminaliteta mogu smatrati kako nevini
pojedinci/pojedinke, tako i oni koji su uestvovali u krivinom delu. Stoga pojam rtve
kriminaliteta obuhvata veoma heterogenu grupu, iako se u javnom diskursu rtve kriminaliteta
obino posmatraju kao homogena grupa. Rana viktimoloka istraivanja su napravila ovu
greku kroz primjenu rezultata istraivanja o rtvama silovanja na sve rtve kriminaliteta.
9

Postoji velika opasnost od pokuaja da se kreira stereotip rtve, te da sve rtve karakteriu
sline reakcije bez obzira na njihova lina svojstva ili krivino delo kome su bile izloene. To
moe da vodi stvaranju misaonih struktura, koje mogu da iskrive nau interpretaciju
psiholokih posledica za rtve. Drugim reima, ovi stereotipi kreiraju oekivanja o tome kako
prava rtva treba da reaguje, utiui kako na samu rtvu, tako i na ljude iz njenog
okruenja. rtve koje se ne uklapaju u ovaj stereotip rizikuju da se ne oseaju normalno i/ili
da izazivaju sumnju kod drugih.

5. POSEBNE VRSTE RTAVA

U ovom dijelu e se razmatrati pitanje grupa koje su izuzetno ranjive kada su u pitanju
kriminalitet i posljedice do kojih on dovodi. Primjeri nekih posebno ranjivih grupa su ene,
djeca, mete rasistiki motivisanih krivinih dela i homofobije. Upravo su to grupe koje u
ovom momentu zaokupljaju posebnu panju. Druge ranjive grupe ukljuuju osobe sa
posebnim potrebama, stara lica, putnike i druteno marginalizovane i osuivane kriminalce.
10

Ono to je zajedniko svim ovim grupama je da su one u velikoj mJeri izloene kriminalitetu
upravo zbog toga ko su ili ta su. Tako su one izloene viktimizaciji zbog svojih seksualnih
sklonosti ili boje koe, zbog toga to ne mogu da se odbrane ili zato to ih drugi ne razumiju,
zato to ne mogu da koriste svoja graanska prava i tako dalje. Stoga krivina djela koja se
vre prema ovim grupama nisu usmjerena samo protiv pojedinca/pojedinke, ve i protiv
njegovog/njenog porekla, kulture, nasljea ili identiteta(zloini iz mrnje).
5.1.

DJECA

Djeca mogu da budu povrijeena na mnogo naina. Ona mogu da budu fiziki ili psiholoki
zlostavljana, seksualno napastvovana, maltretirana i zapostavljena. Veliki dio krivinih dela
protiv djece vre odrasli iz deijeg neposredog okruenja ponekada, ak, i njihovi zakonski
zastupnici. U nekim sluajevima, prijetnje nisu usmjerene prema djeci, ali su djeca njima ipak
pogoena. Tako se poslednjih godina sve vie ukazuje na poloaj djece koja odrastaju u
nasilnim domovima. Veliki broj djece koja su bila svedoci nasilnih dogaaja, opisuju
svoje osjeanje nemoi i esto pate od posttraumatskog stresa. Mnoga djeca osjeaju i da su
zapostavljena kada ne dobiju pomo uprkos tome to su je traila. Krivina dela protiv djece
su veoma teka obzirom da mogu da imaju odluujui efekatna razvoj i linost djeteta. Dugo
nakon kritinog dogaaja, mnogo djece osea nepoverenje prema spoljnom svetu. Djeci esto
nedostaje sposobnosti da se sami efikasno izbore sa dogaajem. Kada je dijete pogoeno
krivinim delom van svoje kue, ono obino o tome moe da pria sa roditeljima i da dobije
ljubav, brigu i oseaj sigurnosti. Upravo su to faktori koji znaajno poveavaju sposobnost da
se dijete suoi i nosi sa konkretnim dogaajem. Mlaa djeca imaju manje razvijene verbalne
sposobnosti, pa esto imaju tekoa u saoptavanju svoga iskustva drugima. Kao posljedica
toga, njima se ne vjeruje uvek kada ispriaju svoju priu. Djeca, takoe, esto imaju
potekoa u izraavanju svoje ljutnje i sramote odraslima jer se nalaze u odnosu zavisnosti i,
stoga, imaju problem u dovoenju u pitanje autoriteta odraslE
5.2.

ENE

Povrno posmatrano, ini se krajnje pogrenim identifi kovati polovinu svjetske populacije
kao ranjivu grupu. Meutim, krivina dela protiv ena se esto mogu okarakterisati kao
sistematska represija nad enama kao pojedinkama. Ova krivina djela, koja pripadaju
velikom broju razliitih kategorija, esto se deavaju u kui. To mogu da budu krivina dela
11

koja ukljuuju fiziko ili psihiko nasilja, ali i provalu i oteenje imovine. U sluaju mukog
nasilja nad enama, mahom nije u pitanju jedan izolovani dogaaj, koji odreuje tu ranjivost
ene, ve injenica da on esto predstavlja deo sistematskog nasilja usmjerenog ka eni.
Na ovom mjestu primarno govorimo o mukom nasilju prema enama, ali ono isto tako moe
da ukljui i nasilje u homoseksualnim vezama u kojima je jedan partner nasilan prema
drugom. Osnova je ista: neodgovarajue koritenje moi i uspostavljanje kontrole jedne osobe
nad drugom. Ova vrsta kontrole moe da ukljui pojedinana ponaanja koja nisu kriminalitet
sama po sebi, ali koja su usmerena ka ograniavanju slobode ili linog integriteta rtve. To
mogu da budu: manipulacija, verbalno zlostavljanje, ograniavanje slobode, ograniavanje
kontakata sa porodicom i prijateljima, otvaranje linih poruka, prislukivanje telefonskih
razgovora, kontrolisanje i organiavanje koritenja novca ili koritenje drugih lica odraslih i
djece - da bi se poveala saradnja rtve . Muko nasilje prema enama ima tendenciju
eskalacije, kako u pogledu teine, tako i obima, i mogu da prou godine dok rtva ne potrai
pomo. Ovaj vid kriminaliteta se javlja nevezano za drutevni status, primanja, obrazovanje ili
etniko poreklo.

5.3.

RTVE RASISTIKI MOTIVISANOG KRIMINALITETA

Rasistiki motivisan kriminalitet (zloini iz mrnje) je opti pojam kojim se oznaavaju sve
vrste krivinih djela koja se vre zbog rase, boje koe, etnikog ili nacionalnog porijekla
rtve. Pri tome, krivina djela idu od unitavanja imovine i linih stvari do verbalnog i fi
zikog zlostavljanja, pretnje, seksualnog napada, podmetanja poara i ubistva. Rasistiki
motivisanom kriminalitetu mogu da prethode epizode verbalnog i fizikog nasilja, koji ne
moraju nuno da predstavljaju kriminalitet, ali koji mogu da dovedu do mnogo ozbiljnijih
rasistikih progona. Primeri toga su: neprijateljski pogledi, uvrede, grafiti, ostavljanje smea
12

na kunom pragu, neugodne albe, pisanje pisama i pozivanje telefonom. To moe da se desi
svakome od malog djeteta do odrasog oveka i bilo gde kod kue ili na poslu. Rasistiki
motivisani kriminalitet moe da pogodi ljude razliitog porekla u bilo kojoj oblasti. Nasilje u
potpunosti zavisi od uinioevih predrasuda u vezi sa bojom koe, rasom, vjerom,
nacionalnim ili etnikim porijeklom onih koji su na meti. Uinilac moe da bude mukarac ili
ena bilo kojih godina, od perioda detinjstva pa sve do starosti. Kriminalitet moe da bude
organizovan ili vie spontan, privremen prema karakteru, sa uiniocem koji djeluje sam.
Iako pojedinci iz uinioevog okruenja ne moraju direktno da podravaju vrenje krivinih
djela, oni mogu da budu sauesnici kroz proputanje da otvoreno reaguju protiv kriminaliteta
neinjenje kao odobravanje kriminaliteta. To se odnosi i na neka krivina dela izvrena
prema enama, kao to je seksualno zlostavljanje. Bez obzira ko je odgovoran i gdje se
deava, rasisitiki motivisan kriminalitet predstavlja dvostruko povreivanje, poto rtva nije
samo rtva krivinog dela, ve i mrnje. To nije samo napad na pojedinca, ve i napad na
porijeklo pojedinca, kulturu i nasljee. Posljedice zloina mogu biti pojaane upravo zbog
injenice da se on deava zbog toga ko je rtva . Rasistiki motivisan kriminalitet proizvodi
ozbiljne i dugorone posledice za rtvu, a akumuliranje posledica brojnih manjih napada
moe da bude ak i traumatinije za rtvu u odnosu na jedan izolovan, vei zloin. Zloin
moe da prouzrokuje potekoe u spavanju, komare, strah, nervozu i nedostatak
koncentracije. rtva moe da se osea demoralisano, depresivno i oajno. Psiholoki stres
esto moe da vodi medicinskom stresu. On moe da utie na rtvino samopotovanje i da
dovede do smanjenja njenog samopouzdanja. Neki pojedinci bivaju toliko traumirani da
postaju nesposobni da vode normalan ivot. U nekim sluajevima rtva moe da se boji da
izlazi napolje sama, posebno tokom veeri i noi. Izbegavanje socijalnih kontakata je, pak,
posebno ozbiljno obzirom da se rtve ve oseaju izolovano. Izolacija je djelimino proizvod
drutva u kome ivimo, a djelimino injenice da rtve ne govore jezik zemlje u kojoj su
primljene.
5.4.

RTVE ZLOINA IZ MRNJE

Pojam homofobija odnosi se na osjeanja osobe ili grupe, koja gaji jaku antipatiju prema
homoseksualcima i homoseksualnosti. Zloini iz mrnje predstavljaju grupu krivinih dela,
kojima je zajedniko to da ukljuuju nasilje prema homoseksualnim, biseksualnim i
transseksualnim mukarcima i enama. Ovi zloini idu od unitavanja imovine, verbalnog i
fizikog zlostavljanja, pretnji i uznemiravanja, do seksualnog i fizikog napada, podmetanja
13

poara i ubistva. Homoseksualni mukarci mogu, takoe, da budu rtve krivinih dela koja
nemaju osnov u homofobiji. U nekim sluajevima, uinilac moe da stekne utisak da
homoseksualci u neto manjem procentu nego opta populacija prijavlju kako zloine iz
mrnje, tako i druga krivina dela. Razlozi neprijavljivanja krivinih djela mogu da budu
opte nepoverenje u policiju ili strah od okrivljavanja ili neverovanja od strane dravnih
organa. Drugi razlog bi mogao da bude strah da e tokom istrage i suenja rtva biti prisiljena
da razotkrije dijelove svog privatnog ivota, koje bi ona radije drala u tajnosti ili barem
daleko od oiju javnosti. Krivino delo zasnovano na seksualnom opredjeljenju nije samo
napad na pojedinca, ve i na njen celokupan ivotni stil. Krivina dela ove vrste mogu da
ostave rtvu sa oseajem straha i beznadenosti, a mogu da dovedu i do smanjanja
samopouzdanja. Homoseksualci, koji nisu direktno pogoeni krivinim delom, su ipak
pogoeni i mogu da ive u strahu od slinog napada. Odbrana od ove vrste kriminaliteta je
ekstremno teka, a njegove posledice bivaju pojaane zbog saznanja da se on deava prosto
zbog toga ko je rtva. Nasilje i pretnje se, takoe, deavaju i unutar homoseksualnih veza.
Meutim, to je u velikoj meri skriven problem, na koji vlasti nikada ne obraaju panju. U
ovakvim nasilnim vezama nije neuobiajeno da, uz neke standardne oblike fizikog,
psihikog i imovinskog nasilja, jedan partner prijeti da e otkriti drugog, tj. da e o njegovoj
homesksulanosti rei njegovim drugovima, kolegama i porodici.
5.5.

STARI

Jednu posebno ranjivu grupu ine stari kao rtve kriminaliteta. Krivina djela protiv starih su
uglavnom skrivena od vlasti, a mogu da se vre kod kue ili u domu za stara lica i drugim
institucijama. Ova krivina djela esto vre roaci ili osobe zaduene za brigu o rtvi.
Krivina djela mogu da budu psiholokog, fizikog, imovinskog ili seksualnog karaktera. Dok
su druge grupe rtava, poput ena i dece, tokom posljednjih godina zaokupile panju, krivina
djela protiv starih su velikim delom ostala nevidljiva u javnom diskursu.
Kljuni razlog za to je injenica da ova krivina djela uglavnom vre pojedinci koji su rtvi
poznati, pa se zato rijetko prijavljuju policiji ili drugim slubama. Meutim, stari nisu
viktimizirani samo od strane poznatih izvrilaca. S obzirom da stari provode daleko vie
vremena kod kue nego to je uobiajeno, oni su posebno ranjivi odreenim vrstama kraa i
prevara, koji se esto nazivaju krivina djela protiv starih. Primjeri krivinih dela protiv
starih mogli bi da budu: pojedinci koji ulaze u kue starih lica pod izgovorom da ele da
14

pozajme telefon ili da dobiju au vode, a onda nastavljaju tako to ili kradu predmete ili
prodaju robu ili usluge po daleko veim cijenama. esto ovakvi oblici kriminaliteta dovode
do talasa serijskog kriminaliteta u kome se kriminalac seli iz mjesta u mjesto, ili, pak,
predstavljaju njegov veliki dio, uz vrenje istih ili slinih krivinih djela. Stari su, takoe,
ranjivi i kada je u pitanju kriminalitet na ulici ili pijacama. Uprkos injenici da statistiki
podaci pokazuju da su stari izloeni manjem riziku da budu viktimizirani krivinim djelima na
javnim mjestima nego druge grupe, upravo su stari ti koji se oseaju naroito nervozno i
predisponirano. To moe da izgleda paradoksalno, ali strah moe da bude dobro utemeljen jer
su posledice krivinih djela za stare osobe mnogo vee nego u sluaju mlaih rtava. Bez
obzira na odnos izmeu rtve i uinioca i gde je krivino djelo izvreno, krivina dela protiv
starih esto imaju teke somatske, psiholoke i socijalne posljedice. Krivino djelo tako moe
da rezultira time da se rtva sama izoluje i da ne izlazi napolje u onoj meri u kojoj je to ranije
inila. Mnoge stare osobe, koje su bile prevarene pa su ostale bez novca ili dragocenih stvari,
suoavaju se sa snanim oseajem krivice i sramote. Starim licima je potrebno vie vremena
da zalee fizike povrede, dok psiholoki i emotivni oiljci mogu da ostanu zauvek. Ukoliko
je krivino djelo izvrila rtvi poznata osoba od koje ona i zavisi, oseaj bespomonosti i
ranjivosti moe da se pojaa. Pored fizike slabosti, stari su daleko vie nego druge grupe
izolovani njima nedostaju socijalni kontakti sa osobama sa posla, esto ive sami i imaju
sve manje prijatelja. Uz to, oni su u tom ivotnom stadijumu kada prolaze kroz brojne fizike
i mentalne promene.

5.6.

OSOBE SA INVALIDITETOM

Jo jednu ranjivu grupu ine osobe sa invaliditetom. Krivina djela koja pogaaju osobe
sa fizikom ili intelektualnom onesposobljenou su najveim djelom iste vrste kao i djela
koja pogaaju stara lica. To moe biti bilo ta od napada do prevare, a mogu da budu izvrena
od strane poznatih i nepoznatih lica. Kao i u sluaju krivinih djela koja se vre prema starim
licim, i o krivinim djelima prema osoba sa invaliditetom se malo govorilo u javnosti u
vedskoj.
Uz to, sistem zdravstvene zatite ili krivinopravni sistem ne posjeduju podatke koji bi
govorili o rasprostranjenosti ovih krivinih djela. Meutim, poslednjih godina se uoava
15

poklanjanje sve vee panje krivinim djelima protiv ena sa invaliditetom. Prema Finndahl,
kao izvrioci ovih krivinih djela u najveem broju sluajeva se pojavljuju bliski srodnici.
Krivino djelo se najee izvrava u kui i to od strane roaka, koji se u spoljnom svijetu
predstavljaju kao armantni, sreni i prijatni ljudi. U izvetaju se dalje navodi da je posebno
lako slomiti samopouzdanje ene sa invaliditetom, obzirom da je ona i prije napada bila
tretirana kao graanka drugog reda i oseala se neprihvaenom. Iz tog razloga, krivina dela
protiv osoba sa invaliditetom imaju posebno teke posljedice za rtvu. Zbog invaliditeta, neke
rtve nisu u stanju da interpretiraju upozoravajue znakove koji signaliziraju namjeru drugog
pojedinca da izvri krivino delo. Osobe sa oteenim sluhom ili vidom mogu da dozvole da
im se kriminalac priblii, dok fizika oteenja mogu da budu prepreka da rtva pobegne sa
potencijalno opasnog mesta. Osobe sa intelektualnim oteenjima mogu da budu posebno
nepripremljene za i okirane gubitkom poverenja kao posljedicom krivinog djela. To se
posebno dogaa u sluajevima u kojima krivino djelo podrazumjeva upotrebu fizikog
nasilja ili seksualne eksploatacije i ukoliko je ono izvreno od strane osoblja ili drugog
pacijenta u ustanovi u koju je rtva smjetena i koja vodi brigu o njoj. Ove rtve se esto
suoavaju sa potekoom da kau ta se dogodilo i da sa nekim porazgovaraju o svom
iskustvu. Uz to, oni su suoeni sa rizikom da im se ne vjeruje, posebno u sluajevima kada je
krivino djelo izvrila osoba koja je na poloaju i uiva poverenje, kao to je, na primjer,
doktor.

5.7.

PUTNICI

Osobe koje putuju bivaju izloene riziku da se suoe sa dodatnim problemima kao
posljedicom krivinog dela, koje je izvreno dok su bili daleko od kue. Postratna Evropa se
suoila da ogromnim porastom mobilnosti. Pojedinci mogu da se nau u drugoj zemlji kao
turisti, studenti, iz medicinskih razloga i/ili zbog poslovnih obaveza. Poslednjih godina ova
grupa doivljava ekspanziju sa velikim brojem pojedinaca koji privremeno borave u drugoj
zemlji zbog posla tzv. gostujui radnici. Sve ea putovanja dovode i do porasta broja
krivinih djela protiv osoba izvan njihovih zemalja boravka. Meutim, veoma je teko doi do
saznanja o rasprostranjenosti ovog oblika kriminaliteta. Zvanine statistike u mnogim zeljama
16

ne sadre podatke o krivinim delima protiv putnika. ak ni Ujedinjene nacije i Evropska

unija nisu poklonile panju ovom posebnom vidu kriminaliteta. U pogledu istraivanja,
primjeuje se da postoji svega nekoliko empirijskih istraivanja kriminaliteta protiv putnika.
Pa ipak, posljednjih godina i ova grupa rtava poela je da privlai panju. U poreenju sa
mnogim drugim grupama, putnici su vie izloeni krivinim djelima i ranjiviji su. Njih je lako
uoiti (posebno turiste), esto nose vredne stvari sa sobom i uglavnom imaju relativno velike
koliine gotovog novca kod sebe. Sa druge strane, rizik da se bude uhapen zbog krivinog
dela protiv turiste (ili drugih putnika) je obino nii u odnosu na situaciju kada je rtva
domai dravljanin. Osnovni razlog za ovaj manji rizik je taj to su to obino manje opasna
krivina djela i to postupak obino ne poinje pre nego to se rtva ne vrati u svoju zemlju ili
nastavi putovanje. Kada se krivino djelo dogodi u inostranstvu, obino za rtvu nastaju
dodatni problemi. U nekim sluajevima rtva ne razumije jezik ili ne zna kome da se obrati za
pomo. Putnici esto ne razumiju svoja prava i obaveze u stranoj zemlji. Ukoliko se, pak,
pokrene postupak, rtva teko dolazi do informacija o postupku, posebno ako vie nije u toj
zemlji. Drutveno marginalizovane osobe i osuena lica,o sobe koje ive na marginama
drutva, kao i oni koji imaju kriminalni dosije, takoe ine ranjivu grupu u sluajevima kada
su izloeni krivinim djelima. Jednim djelom to je zbog toga to njima nedostaje zatita, koju
druge grupe imaju, jer oni rijetko prijavljuju krivina dela vlastima, a dijelom i zato to im
nedostaje jaka socijalna mrea, koju druge grupe imaju, a koja moe da omogui oporavak.

5.8.

TRGOVINA LJUDIMA

U zemljama sa visokom stopom nezaposlenosti, dobro plaen posao sobarice, konobara/

konobarice ili radnika u fabrici deluje veoma privlano za mnoge ljude, posebno za ene i
djecu. Od malih sela u Himalajima do gradova u istonoj Evropi, trgovci ljudima varaju rtve
putem lanih oglasa, kataloga za naruivanje nevjesta i povremenih poznanstava. Kada
jednom dospiju na svoje odredite, rtve bivaju primorane da ive u uslovima koje kontroliu
trgovci i eksploatisane su na razne naine kako bi trgovcima obezbjedile nelegalne prihode.
Mnogim rtvama je ograniena sloboda kretanja, oduzimaju im se putna i druga lina
dokumenta, a, ukoliko nee da sarauju, bivaju izloene prijtnjama ili se prijeti njihovim
17

porodicama. ene i devojice, koje su prisiljene da rade kao prostitutke, ucjenjuju se time da
e trgovci sve ispiati njihovim porodicama, dok djeca zavise od hrane, smjetaja i drugih
osnovnih potreptina za ivot koje im trgovci obezbjeuju. Trgovci esto igraju i na kartu
straha rtve od vlasti rtve se plae da, ako se obrate vlastima u stranoj zemlji, protiv njih
moe da se pokrene postupak ili da budu deportovane. Tokom protekle decenije, trgovina
ljudima, koja moe da bude opisana i kao savremeno ropstvo, biljei enormni rast, kako u
pogledu broja sluajeva, tako i broja rtava, i postala je veoma ozbiljan problem koji pogaa
stanovnitvo i ekonomiju mnogih zemalja tranzita. Trgovina ljudima je nacionalni,
transnacionalni, ali i transkontinentalni fenomen. Kupovina i prodaja ena i djece u cilju
seksualne eksploatacije je veoma lukrativan posao. Za razliku od oruja i droge, ene i deca
mogu da se prodaju vie puta. Faktori koji na globalnom nivou utiu na pojavu trgovine
ljudima su siromatvo, potinjen poloaj i neposedovanje moi ena i djece u mnogim
zemljama, kao i nedostatak potovanja i zatite ljudskih prava i potranja za ljudima koji
mogu da budu eksloatisani na razliite naine. Takoe je poznato da su ljudi ranjiviji kada je u
pitanju trgovina ljudima u situacijama nekih ekstremnih dogaaja, kao to su elementarne
katastrofe ili oruani sukobi, koji prijete opstanku ljudi i razaraju njihovu socijalnu strukturu i
logistiki sistem. To se posebno odnosi na ene i djecu, naroito one koji pripadaju drutveno
marginalizovanim grupama. Ne treba ni pominjati koliko razarajue mogu da budu posljedice
trgovine ljudima po fiziko i psihiko zdravlje rtve, kao i njen pravni, drutveni i ekonomski
poloaj, a koje mogu da traju dui ili krai vremenski period. Socijalne posljedice esto mogu
da budu veoma ozbiljne; one nita manje nisu ozbiljne za ene i devojice koje se prodaju u
cilju seksualne eksploatacije.
Kada se vrate u zemlju porijekla, ove ene esto bivaju odbaene od strane svojih porodica,
te se suoavaju sa rizikom da budu socijalne izgnanice u svojim lokalnim zajednicama. Pored
tekih posljedica za rtve, trgovina ljudima takoe ima i negativne posljedice za drave.
Rasprostranjeno ilegalno trite moe da potkopa ekonomiju zemlje, otea ekonomski razvoj i
oslabi vladavinu prava.
Takoe postoje razlozi zbog kojih se veruje da se, osim za finansiranje nekih, ak i
organizovanijih i teih kriminalnih aktivnosti, ilegalna zarada od trgovine ljudima koristi za
finansiranje razliitih subverzivnih aktivnosti i teroristikih pokreta.

18