TMMOB

MADEN MHENDSLER ODASI

BOR ALITAYI
EDTRLER
mit Ragp NC
smail Fatih ZKAN

19 ARALIK 2014 - ANKARA

ATO MECLS SALONU

TMMOB MADEN MHENDSLER ODASI

44. DNEM YNETM KURULU
Bakan

Ayhan YKSEL

II. Bakan

Hseyin Can DOAN

Yazman

Necmi ERGN

Sayman

Mehmet ZYURT

ye

Emre DEMR

ye

Mehmet ZAMAN

ye

Emra ERGZELOLU KARATA

BOR ALITAYI DZENLEME KURULU

Bakan Muammer CAL

ETBANK Eski Genel Mdr

ye

Ayhan YKSEL

Maden Mhendisleri Odas Bakan

ye

mit Ragp NC

ET PAZARLAMA Eski Genel Mdr

ye

Ayen ERTEN

Maden Mhendisleri Odas

Tm Haklar Sakldr. TMMOB Maden Mhendisleri Odasnn yazl izni olmakszn bu kitap ya da kitabn bir ksm herhangi bir biimde yaynlanamaz.
ISBN: 978-605-01-0707-4
Teknik Hazrlk : Maden Mhendisleri Odas
Bask

Tel / Fax

: NKA Kat rn ml. Matb. Yay. Ltd. ti.

Byk Sanayi 1. Cad. 80/32 skitler/ANKARA
: 312 384 26 85 / 312 341 64 08

steme Adresi : TMMOB Maden Mhendisleri Odas

Selanik Caddesi No: 19/4 Kzlay / ANKARA

Tel

: 0312 425 10 80 Faks : 0312 417 52 90

nternet Adresi : www.maden.org.tr

E-Posta

: maden@maden.org.tr

BOR ALITAYI PROGRAM

AILI

09.30-10.15

1. OTURUM

10.15-11.15

TRKYENN BOR SERVEN

MODERATR Tacidar SEYHAN 22.23. Dnemler Adana Milletvekili

Bor Madenlerinin
1970lerdeki Durumu

Murat TURAN

Bor Madenlerinin
1980lerdeki Durumu

Asm KUTLUATA

Kreselleme Dneminde
Bor

Akn SZK

AY ARASI

11.15-11.30

2. OTURUM

11.30-12.45

20.21.22.23. Dnemler Maden

Mhendisleri Odas Ynetim
Kurulu Bakan
33.34.35.36. Dnemler Maden
Mhendisleri Odas Ynetim
Kurulu Bakan
Petrol- Sendikas

SANAYNN TUZU BOR

MODERATR lker ERTEM Maden Mhendisleri Odas

Bor rnlerinin Kullanm

mit Ragp NC
Alanlar ve Gnmz
Teknolojilerinde Bor
22. Yzyl Enerji Sisteminde Dr. Serdar ERKAN
Bor
Etimaden Ar-Ge almalar Dr. Murat BLEN
Bor rnleri Potansiyel
Ayen ERTEN
Geliim Alanlar
Bor Salk ve evre
Prof. Dr. Yaln DUYDU


YEMEK ARASI 12.45-13.45

3. OTURUM

14.00-17.00

ET PAZARLAMA Eski Genel

Mdr
ERDES Teknoloji
ET MADEN Teknoloji
Gelitirme Daire Bakan
Maden Mhendisleri Odas
A.. Eczaclk Fakltesi

BOR POLTKALARI VE STRATEJS

MODERATR Muammer CAL ETBANK Eski Genel Mdr

Dr. Erdemir KARAKA ETKB Eski Mstear

Prof. Dr. Nusret BULUTU T Kimya Metalurji Fakltesi
Dr. Sedat SRDEM BOREN Grup Koordinatr V.
Dr. Orhan YILMAZ ET MADEN letmeleri Genel Mdr

Ayhan YKSEL Maden Mhendisleri Odas Bakan

FORUM
17.00-18.30



KOKTEYL
18.30-20.00

NDEKLER
SUNU................................................................................................................... 7
AILI KONUMALARI..................................................................................... 11
SAYIN MUAMMER CALIN AILI KONUMASI................................... 12
SAYIN AYHAN YKSELN AILI KONUMASI:...................................... 16
SAYIN KEMAL DERMENDERELNN AILI KONUMASI............. 22

I. OTURUM
TRKYENN BOR SERVEN..............................................................25
BOR MADENLERNN 1970LERDEK DURUMU: Murat TURAN......... 27
BOR MADENLERNN 1980LERDEK DURUMU: Asm KUTLUATA.... 32
KRESELLEME DNEMNDE BOR: Akn SZK................................. 35

II. OTURUM
SANAYNN TUZU BOR...........................................................................45
BOR RNLERNN KULLANIM ALANLARI ve
GNMZ TEKNOLOJLERNDE BOR: mit Ragp NC................... 47
22. YZYIL ENERJ SSTEMNDE BOR: Dr. Serdar ERKAN................... 58
ET MADEN AR-GE ALIMALARI: Dr. Murat BLEN............................. 64
BOR RNLER POTANSYEL GELM ALANLARI: Ayen ERTEN.... 68
BOR SALIK VE EVRE: Prof.Dr. Yaln DUYDU..................................... 107

III. OTURUM
BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL.................................... 117
Dr. Erdemir KARAKA..................................................................................... 118
Prof. Dr. Nusret BULUTU............................................................................... 120
Dr. Orhan YILMAZ............................................................................................ 131
Dr. Sedat SRDEM............................................................................................. 136
Ayhan YKSEL.................................................................................................... 143

FORUM............................................................................................153
BOR ALITAYI SONU BLDRGES.................................................169

SUNU

Bilindii zere Dnya zerinde bulunan doal kaynaklarnn dengesiz bir ekilde dalm olmas, bu kaynaklar zerindeki uluslararas aras ekimeyi de beraberinde getirmitir. Doal kaynaklara sahiplik lkelerin stratejik konumlarn
da ortaya kartmaktadr. Madencilik ve madencilik ile ilgili politikalar gelecek
nesillerin haklarn da kollayacak biimde tayin edilmelidir. ayet bir lke kendi
kaynaklarnn yurt iinde ilenmesine ynelik politikalar gelitirip uygulayamyorsa; bu lke sanayilemi lkelere ucuz hammadde salamakla kalr, dier bir
deyimle lke zenginliklerini yurt dna aktarmaktan baka bir ey yapamaz.
21.yzyln en nemli yer alt kaynaklarndan biri olarak tanmlanan bor madenine olan talep ve bor rnlerinin kullanm gn getike artmaktadr. Dnyada birka lkede bulunmas, yeni teknolojilerle birlikte kullanm alanlarnn
eitlenmesi, zellikle enerji ve savunma sanayinde n plana kmas stratejik
olma zelliini de beraberinde getirmektedir. Ekonomilerin kresellemesi, iktisadi kalknma iin stratejik doal kaynaklar ve enerji kaynaklarna olan ihtiyac
nemli lde arttrmtr. Dolaysyla 21. yzylda kreselleen dnyada lkelerin ihtiya duyduu enerji kaynaklarn temin edebilmesi veya sahip olduklar
kaynaklar koruyabilmesi ancak ulusal enerji stratejilerinin olmasyla mmkndr. Bu nedenle, enerji kaynaklar uluslararas ilikilerin younluunu ve eklini
daha fazla belirleyen bir nitelik kazanmtr. Bu balamda Trkiye, stratejik nemi olan bor madenini taktiksel bir ngryle planlanmal ve iletmelidir.
Bor madeni gnmzde endstride, tarmda ve teknolojide ok youn kullanlan
bir maden zellii tamaktadr. Trkiye`de bu madene sahip olan bir lke olarak
karlatrmal stnlk avantajn elinde bulundurmaktadr. Ancak uluslararas
aktrler ve Trkiye`nin iinde bulunduu siyasal koullar bu madenleri egemen
lke olarak kullanma ansn vermemektedir. Oysa Trkiye`nin bor madeni ve
bor rnleri piyasasndan, sahip olduu bor madeni rezervlerine uygun oranda
pay almas gerekmektedir. Trkiye`nin, bata rezerv asndan Dnyada lider
olduu bor madeni olmak zere, tm doal kaynaklarndan daha fazla yararlanmas ve elindeki bu stratejik hammadde kaynaklar ile ilgili gelecee dnk
stratejiler retmesi iin doal kaynak ulusalcl stratejisini sistemli bir biimde
uygulamaldr. Bir lkede doal kaynak ulusalclnn amac; bu yolla lkenin
doal sermayesini ileyip bunu ekonomik, toplumsal ve insani sermayeye evir-

mek; kalknmay bu tarzda gerekletirmek ve daha yksek bir gelir dzeyi salamaktr. Bu nedenle; kalknma modellerini, ncelikle z kaynaklarna dayandran ve eksiklerini d kaynaklarla destekleyebilen lkeler; kalknma srecini
istikrarl ve gvenli bir ekilde aabilmektedirler.
Trkiye Dnya bor madeni rezervinin %73`ne sahiptir. Bu zellii ile Dnya
ham bor madeni retiminde birinci srada yer almaktadr. te yandan, tek bana Dnya bor talebini 500 yl karlayabilmesi sz konusudur. Dnya bor madeni
rezervinin %7`sine sahip olduu yazlp izilen ABD`de ise yakn gelecekte bor
rezervlerinin tkenmesi ile kar karyadr. Rio Tinto irketinin 2013 yl faaliyet raporlarndaki verilere gre 1999 ylnda 29,4 milyon ton olan B2O3 rezervi,
12 milyon ton B2O3 dzeyine inmitir, bu da gsteriyor ki ABD rezervleri artk
sonlanmtr. Bu balamda Trkiye stratejik nemi olan bor madenini taktiksel
bir ngryle planlanmal ve iletmelidir. lkemizin sahip olduu yksek bor
rezervinin stratejik bir nem kazanmas, bu rezervlerden elde edilecek faydann
ykseltilmesi ile mmkndr. Trkiyeden bor rnleri alan lkeler, bundan
katma deeri yksek bor rnleri retmekte ve bu rnleri ileri teknolojik rnlerin retilmesinde kullanarak, rettikleri katma deeri yksek teknolojik rnlerini Trkiyenin de dhil olduu pazarlara satmaktadr. Dolaysyla Trkiyede
bulunan bor madeni hammadde olarak yabanc lkelere satlmakta ve bu durum
da kaynak aktarmna neden olmaktadr. Oysa dier lkeler iin hammadde
kayna olan bata bor madenlerimiz olmak zere dier madenlerimizin Dnya
pazarnda hak ettii konumu ele geirebilmesi, Trkiyenin ancak katma deeri
yksek eitlendirilmi rnleri reten teknolojileri gelitirilmesi ve bunlarn
ileri teknolojik rnlerin retilmesinde kullanmas ile mmkndr.
Sanayileen bir Trkiyenin deerlendirecei maden kaynaklar mevcuttur. lkemizin gelimesinde, doal kaynaklarmzn ekonomik katksn verimli ekilde salayacak ciddi, tutarl bir sanayi, teknoloji, enerji ve bunlara bal olarak
madencilik politikasnn uygulanmasna ihtiya vardr. Sahip olduumuz yksek miktar ve kalitedeki bor rezervlerinden salanacak faydann en st dzeye karlabilmesi iin katma deerleri daha yksek rnlere ynelmek ve lkemizde
ileri teknoloji sanayileri kurmak byk nem tamaktadr. Byk rezervlere sahip olmak kendi bana bir anlam ifade etmemektedir, asl olan bu rezervlerden
salanacak faydann en st seviyeye kartlabilmesinin artlarn oluturmaktr.
1978 ylna kadar yerli ve yabanc zel irketler eliyle iletilen bor madenleri, bu
tarihte 2172 sayl Kanun ile ETBANKa (bugnk ET MADEN) devredilmitir.
1983 ylnda ise, 2840 sayl Kanun ile bor tuzlarnn aranmas ve iletilmesinin
devlet eliyle yaplaca hkme balanmtr. 2004 ylnda 3213 sayl Maden Kanununun 49. Maddesinde yaplan bir deiiklik ile Kanunun yrrlk tarihinden
nce bulunmu ve sonra bulunacak bor madenlerinin aranmas ve iletilmesi 2840
sayl Kanun hkmlerine tbidir denilerek bor madenlerinin yasal yaps tamamlanmtr.

Odamz yllardr srarla vurgulamtr,

Bor Madenleri zelletirilemez,

Borlar Tek Elden Ynetilmelidir,

AR-GE Faaliyetlerine nem Verilmelidir,

lkemizde Bor Sanayileri Kurulmaldr,

Bor Master Plan Yaplmaldr,

Ciddi Bir Madencilik Politikas Uygulanmaldr.

Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnca hazrlanan ve Bakanlar Kurulu tarafndan imzalanarak 5 Mart 2012 tarihinde Babakanla iletilen 2840 sayl Kanunda deiiklik yaplmas Babakann imzasyla Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna gnderilmitir. 2840 sayl Kanunda yaplmak istenen bu deiiklik ile
bor, toryum ve uranyum madenlerinin retiminin zel sektrce yaplmasnn
nnde hibir engel kalmayacaktr. Bu tasar yasalarsa, madencilikte bir zelletirme yntemi olan iletme hakknn devredilmesinin bor madenimiz iin
yolu alacak ve yllardr yaplamayan borlarn zelletirilmesi baarlacaktr.
Hkmet yetkililerinden gelen tm aksi iddialara karn ve gerekesi ne olursa
olsun bu deiiklik, 2840 sayl Kanunla Devlet eliyle iletilmesi gereken bor madeninin zelletirilmesi demektir.
Odamzca, 19 Aralk 2014 tarihinde dzenlenmi olan Bor altaynda bor
madenlerimizin dn bugn ele alnm ve Dnyadaki gelimeler nda lkemizde yaplmas gerekenler kamuoyu ile paylalmtr. altaymzn dzenlenmesinde emei geen dzenleme kuruluna, odamz alanlarna, tm yelerimize ve katlanlara teekkr ederiz.
Sayglarmzla,
TMMOB
MADEN MHENDSLER ODASI
YNETM KURULU

10

AILI KONUMALARI

Hicran YAMAN: Hepinizi sayg ve sevgi ile selamlyoruz. Maden Mhendisleri Odas tarafndan dzenlenen Bor altayna ho geldiniz. altayda emei
geen herkese teekkrlerimizi sunarz. ncelikle getiimiz gnlerde Somada
Ermenekte ve dier madenlerde maden kazalarnda hayatn kaybeden ok kymetli meslektalarmza ve iilerimize Allahtan rahmet diliyoruz. altaymza gemeden nce sizleri Ulu nder ATATRK ve hayatn kaybeden btn
emektar meslektalarmz ve iilerimiz iin bir dakikalk sayg duruu ve ardndan stiklal Marna davet ediyorum.
imdi eski ETBANK Ynetim Kurulu Bakan ve Genel Mdr, eski Babakanlk Devlet Planlama Tekilat Koordinasyon Bakan Sayn Muammer CAL
al konumasn yapmak zere krsye davet ediyorum.

11

ALITAY BAKANI
SAYIN MUAMMER CALIN AILI KONUMASI

Sayn Misafirler, Sayn Milletvekilim,

Hanmefendiler, Beyefendiler, Deerli Meslektalarm,
Bu altay ziyaretiniz ile onurlandrdnz iin teekkr ederim. Ho geldiniz.
Umarm teknik konular arlkl olan bu gn sklmadan geirirsiniz.
Esiz dahi Gazi Mustafa Kemal ATATRK bir vesile ile yapt syleide yrtlen Kurtulu Sava iin Biz burada Dnyann en hakl davas iin mcadele
ediyoruz demi. imdi biz de burada buna benzer bir ruh ile lkemizdeki bor
minerallerinin, Dnya pazarnda almas gereken yer iin mcadele ettik ve ediyoruz. Bu da bizim en hakl mcadelemizdir.
lkemizdeki bor mineralleri yataklar, Dnya rezervlerin %72sini oluturmu,
kalite bakmndan olabilecek en yksek oran haiz, iletmecilik asndan en
uygun jeolojik yapda olumu, her eit bor minerali bulunan bu rezervlerden
azami fayday salamamza yllarca engel olunmak istendi. Bu engeller ksmen
ald fakat engellemeler ekil deitirerek devam ediyor. Tekrar ediyorum, bu
engellemeler ekil deitirerek devam ediyor.
1970li yllardan beri zamann Maden Mhendisleri Odas yneticileri, ETBANKn cefakr mhendisleri ve Enerji ve Tabi Kaynaklar Bakanl yetkilileri
bu mcadelenin iinde olmutur ve bugn ET MADENin bulunduu konuma
ulalmasn salamlardr.

12

AILI KONUMALARI

Bu mcadelenin ilk adm bor mineralleri yataklarna ait iletme ruhsatlarnn

ETBANKa verilmesiyle atlmtr. Bunu Sayn Deniz BAYKAL salamtr. O
gne kadar tonu 50 dolar civarnda olan kolemanit ihracat fiyat bir hafta ierisinde 200-250 dolara frlamtr. Buradan anlalacana gre daha nce farkl
firmalar tarafndan yaplan ihracatta rekabet mant ile fiyat krlmtr. Demek
ki kolemanitin tek elden karlmas ve ihracatn tek elden yaplmas gerekmektedir.
Bundan sonra ETBANK kolemaniti tvenan olarak belirtilen bedelden ihra
edilmeye balanmtr. Yani ihracat 4 kat artmtr. kinci aama tvenan ve
konsantre olarak yaplan retimden rafine bor rnlerine gei olmutur. kinci
admn oluumunu nlemek iin, baz mihraklar akl ve mantn almayaca
lde giriimlerde bulunmutur. O sralar ben, Krka Boraks letmesi mdr
idim. Amerikadan genel mdr yardmclarndan birisinin hocas olan bir mineraloji profesr iletmeyi ziyarete geldi ve ben bu ziyareti garipsedim ve ak
iletme sahasna girmesine izin vermedim. Adamn can sklmasn diye Eskiehirdeki lle ta rezervini grmesini nerdim. Dnyada benzeri bulunmayan lleta antiyesine elini kolunu sallayarak gitti. Daha sonra Genel Mdrlk bana
misafire yardmc olmam syledi ve ben de hocay ak iletmeye kardm. Lleta yataklarna eli bo giden adam ak iletmeye iki fotoraf makinesi ile kt.
Adam etkilemek iin iilere hemen oray kazmalarn syledim o blge doal
Boraks olan tinkann kristalize olduu yani hemen hemen saf olarak bulunduu
nokta idi. O sralar dekapaj yeni balad iin rezervinin yaps grnmyordu.
O akam hoca bana, yurtdnda okumu olmamdan dolay, Gney Afrikada
i teklif etti. nk Krkada her gn bir gelime oluyor ve bu mineralin ihra
edilmesi kendi rnlerinin aleyhine ortam yaratacakt.
Bu sre yani tvenan rnden rafine rne gei sreci, 1-2 yl srebilecek iken
geciktirilmi ve 10 yl sonra sonlanmtr. Bu sonlandrma; yani rafine borakspentahidratn Krkada kurulmas rahmetli Orhan SORGUun Genel Mdrl ve Sayn Sleyman DEMRELin Babakanl dneminde olmutur.
Krkada ylda 160.000 ton retim kapasitesi ile balayan, be sulu ilk rafine boraks tesisine zaman ierisinde aksaklklar giderilerek yenileri eklenmi ve bugn
ylda 840.000 tonluk retime ulalmtr. O zaman 80 milyon dolar olan ihra
ise 2013te 800 milyon dolar bulmutur. Btn engellemeleri ETBANKn elemanlar am, teknoloji genilemi ve 150 yllk birikime sahip rakip firmay
geride brakabilmitir.
Birinci rafine bor tesisi yaplrken, tesisin almayacan bildiren raporlar yazdrlm, tesis iin gerekli makinelerin getirilmesi engellenmi, tesisin montaj
esnasnda yanl balantlar yaptrlmtr.
Bu skntlar amak iin fedakrca alanlara sayglarm sunuyor ve vefat edenlere Allahtan rahmet diliyorum.

13

BOR ALITAYI 2014

zniniz ile sizi 1970 ylna gtrmek istiyorum. Sodyum tuzu ad ile ruhsat alnm, tinkal rezervinin bulunduu Seyidgazinin bir ky olan Krkaya Austos
aynda antiye mdr olarak tayin edildim. Yanmda Almanyadan gelen eim
ve 2 yandaki kzm vard. Maden sahasnda ise 1 baraka, 1 jeneratr bulunuyordu. 1 ay sonra ise Sayn Sedat LBAI teknik mdr yardmcs olarak tayin edildi. letmede elektrik, telefon, lojman ve ime suyu dahi yoktu. iler ile beraber
toplam 50 kadar insan nce lojman yapt, souk ubat aynda telefon direkleri dikildi, TEK elektrii getirdi ve bu arada ak maden ocandan muntazam retim
yapld ve konsantratr tesisi bitirildi. Bu sre 4 yl almtr. Emei geenlere
burada teekkr ediyor ve hayatta olanlar sayg ile selamlyorum.
Hanmefendiler, Beyefendiler,
Bugn Trkiye 100 dolarlk ihracat iin 156 dolarlk ithalat yapmaktadr ve ksa
vade de scak paraya enjekte edilerek ekonomi ark dndrlmektedir.
Dier yandan maden rnlerinin ihracatnda ithal edilmesi gereken hibir kalem yoktur. Bu endstrinin ihracat dorudan kazan hanesine yazlabilecek
trdendir. Ayrca maden retiminin katma deer katsays bire karlk yedi
ile dokuz arasnda deimektedir. Bu sektr maalesef ocaklarda meydana gelen
lm haberleri vesilesi ile basnda ve dolays ile kamuoyunda kendinden bahsettirmektedir. Bu kazalarn byk lde ihmalden, teknoloji yoksunluundan
ve tedbirsizlikten olutuunda tarafmzca bilinmektedir. Kazalardan sonra are
olarak i saatlerin azaltlmas, erken emeklilik, cret zamm gibi hususlar ele
alnmaktadr. Baylar ve bayanlar bu nlemler yaray iyiletirmez. O yaradan kan
akmaya devam edecektir.
Bor minerallerinin hak ettii lde kazanlmasnn nc aamas ise zel bor
rnleri ile bora dayal sanayi rnleri yatrmlarn balatmak ve bora dayal sanayii tevik etmek olacaktr. Bunlarn ticari hacminin 60 milyar olduu sylenmektedir.
Bu ekilde karlan rafine rnlerinin Trkiyede deerlendirilmesi mmkn
olacak ve rafine bor rnleri ihracat dardaki dalgalanmalardan daha az etkilenecektir. imdi byk lde inin almlarna bamlyz.
Bu yatrmlar, zel bor rnleri ve bora dayal sanayi rnleri balklar altnda
toplanabilir. inko borat, sodyum bor hidrit, bor karbr, bor nitrr, disodyum
oktaborat tetrahidrat, amonyum penta borat zel bor rnlerini oluturur.
Bora dayal sanayi rnleri olarak da; tekstil fiberglas, borosilikat camlar, sr sra, sabun, deterjan belirtilebilir. Bu yatrmlarn yaplmas halinde tonu 400-700
dolar olarak ihracat yaplan rnler, farkl rn olarak tonu bin dolarla ifade
eden deerleri bulabilecektir.
Yeni bir sayfa amak isteyen gen giriimcilerin bu konulara younlamalarn
bekliyoruz. Kat satarak para kazanmak bir devamllk arz etmez. Yeni konulara
ynelmek ve var olan bir deerin devamllk salayarak yatrma dntrmek

14

AILI KONUMALARI

hem kendileri ve hem de lke iin yapabilecek en kutsal hizmettir.

zniniz ile konunun bir baka boyutuna deineceim. Basndan rendiimize
gre, Birlemi Milletler iklim uzmanlar, petrol ve doalgaz gibi fosil yaktlarn
kullanmna 90 yl iin de son verilmemesi halinde Dnyann geri dnlmez
biimde zarar grecei uyarsnda bulunmutur.
Bu nedenle 2100 ylna kadar fosil yaktlarn kullanmna son verilmesi gerektii
vurgulanm, bu grler Birlemi Milletlere bal hkmetler aras iklim deiiklii (IPCC) raporunda dile getirilmitir.
Dier yandan Sayn TABAKOLU, KURTULU ve TRE tarafndan kaleme
alnan bir yazda, Bor minerali petrol doalgaz kadar STRATEJK NEME sahiptir denilmi ve hidrojen taycs olan bor hidrrn sat fiyatnn, toz halinde imdilik 50 dolar/kg olduu belirtilmi. Ancak baz aratrmaclarn nmzdeki 5 ylda fiyatn 1 dolar/kg hatta 0,55 dolar/kg gerileceini ne srdklerine
deinilmitir. Bylece bor hidrrn fosil yaktlarn yerine geebilecei belirtilmektedir. Sodyum bor hidrrn zeltilerinden hidrojen retim avantajlar ise
u ekilde sralanmtr:
- Sodyum bor hidrr zeltilerinin uzun sre kararldr.
- Sodyum bor hidrr zeltileri yanmaz.
- Sodyum hidrrn volmetrik ve gravimetrik hidrojen depolama kapasitesi
yksektir.
- Hidrojen retim hz kolaylkla kontrol edilebilir.
- Reaksiyon yan rn sodyummetaborat geri dnmldr.
Bu bilgiler bor mineralleri zerinde daha ok durulmas gerektiini ve gelitirilmesi iin her dzeyde tevik edilmesinin nemini vurgulamaktadr ve tekrardan
diyorum ki BOR MNERALLER STRATEJK BR ZELLE SAHPTR.
Gen meslektalarm, sizlerin her biri prlanta deerindedir. Temennim bu prlantalar fark eden, ileyen ve gelitiren yneticilerin emrinde almanzdr. Beni
dinleme nezaketinde bulunan herkese sayg ve sevgi ile kucaklyor, teekkr ediyorum.
Hicran YAMAN: Yine al konumasn yapmas iin Maden Mhendisleri
Odas Bakan Sayn Ayhan YKSELi krsye davet ediyorum.

15

ODA BAKANIMIZ SAYIN AYHAN YKSELN

AILI KONUMASI:

Sayn Vekillerim,
Sayn Genel Mdrlerim,
Saygdeer Bakanlarm, Meslektalarm,
Deerli Konuklar ve Basn Mensuplar,
Yarn 20 Aralk 2014 Odamzn kuruluunun 60. yldnm olup dolu dolu 60
onurlu yln onurunu ve gururunu yaamaktayz. Odamzn kuruluunun 60.
yl nedeniyle ynetim kurulumuz tarafndan dzenlenen Bor altayna ho
geldiniz. Hepinizi Ynetim Kurulu ve ahsm adna sayg ile selamlyorum.
Saygdeer Konuklar;
Bilindii zere Dnya zerinde bulunan doal kaynaklarnn dengesiz bir ekilde dalm olmas, bu kaynaklar zerindeki uluslararas aras ekimeyi de beraberinde getirmitir. Doal kaynaklar lkelerin stratejik konumlarn da ortaya
kartmaktadr.
Bor, stratejik bir madendir. Bor minerallerinin, son derece zel kimyasal yaplar
nedeniyle, hammadde, rafine rn ve nihai rn eklinde, byk ounluunda
alternatifsiz olmak zere, saysz kullanm alan mevcuttur. Bor mineralleri, ilave
edildikleri malzemelerin katma deerlerini olaanst ykseltmekte, bu nedenle
sanayinin tuzu olarak adlandrlmaktadrlar. Gelien teknolojiler, bor kullanmn ve bor minerallerine olan bamll artrmaktadr. Hammadde, yar ma-

16

AILI KONUMALARI

mul ve mamul madde olarak, cam, porselen, seramik, fiber glass, metalurji, elektronik, tp, enerji, tarm, havaclk, savunma gibi ok farkl sektrlerde kullanlan
bor mineralleri sanayinin vazgeilmez hammaddelerindendir. zellikle uak ve
uzay sanayilerinde, yap eleman ve yakt olarak kullanmlar sz konusudur. Bor
minerallerinin, dier yaktlarla karlatrldnda yksek younlukta enerjiye
sahip olmalar nedeniyle, yakt olarak da kullanmlar konusunda yaplan aratrmalar btn hzyla srdrlmektedir ve uygulamalar da gnmzde ortaya
konmaktadr.
lkemizin, bata rezerv asndan Dnyada lider olduu bor madeni olmak zere, tm doal kaynaklarndan daha fazla yararlanmas ve elindeki bu stratejik
hammadde kaynaklar ile ilgili gelecee dnk stratejiler retmesi ve sistemli bir
ekilde uygulamas gerekmektedir. Bu stratejinin amac; lkenin doal sermayesini ileyip bunu ekonomik, toplumsal ve insani sermayeye evirmek; kalknmay bu tarzda gerekletirmek ve daha yksek bir gelir dzeyi salamak olmaldr. Bu nedenle; kalknma modellerini, ncelikle z kaynaklarna dayandran ve
eksiklerini d kaynaklarla destekleyebilen lkeler; kalknma srecini istikrarl
ve gvenli bir ekilde aabilmektedirler. Trkiyeden bor alan lkeler, bundan
katma deeri yksek bor rnleri retmekte ve bu rnleri ileri teknolojik rnlerin retilmesinde kullanarak, rettikleri katma deeri yksek teknolojik rnlerini Trkiyenin de dhil olduu pazarlara satmaktadr. Dolaysyla Trkiyede
bulunan bor madeni yabanc lkelere satlmakta ve bu durum da kaynak aktarmna neden olmaktadr. Oysa dier lkeler iin hammadde kayna olan bor
madenlerinin Dnya pazarnda hak ettii konumu ele geirebilmesi, Trkiyenin
ancak katma deeri yksek eitlendirilmi bor rnleri reten teknolojileri gelitirilmesi ve bunlarn ileri teknolojik rnlerin retilmesinde kullanmas ile
mmkndr.
Trkiye Dnya bor madeni rezervinin %72sine sahiptir. Bu zellii ile Dnya
ham bor madeni retiminde birinci srada yer almaktadr. te yandan, tek bana Dnya bor talebini 500 yl karlayabilmesi sz konusudur. Dnya bor madeni
rezervinin %7sine sahip olduu yazlp izilen ABD ise yakn gelecekte bor rezervlerinin tkenmesi ile kar karyadr. z olarak 2020li yllarda Trkiyenin
bor rezervleri ve retim potansiyeli karsnda pazar belirleme asndan karsnda lobiler dnda herhangi bir uluslararas irket kalmayacaktr. Bu balamda
Trkiye stratejik nemi olan bor madenini taktiksel bir ngryle planlanmal
ve iletmelidir. lkemizin sahip olduu yksek bor rezervinin stratejik bir nem
kazanmas, bu rezervlerden elde edilecek ulusal faydann ykseltilmesi ile mmkndr.
Saygdeer Katlmclar;
2172 sayl Kanun ile retme, iletme ve pazarlama tekelinin elde edildii 36 yldan bugne kadar devlet kamu eli ile zerine den grevi yerine getirmi, pazarda belli bir noktaya ulam ve ham-rafine ve kimyasal bor rnleri retimi

17

BOR ALITAYI 2014

konusunda ulamas gereken noktaya yaklamtr. inde bulunduumuz Dnya birinci bor trevleri piyasasnn bugn iin toplam 2-2,5 milyar Amerikan
Dolar olduu dnlebilir. Trkiyenin bugn iin bu pazardaki pay 2013 yl
itibari ile 850 milyon dolar civarnda seyretmektedir. Bor Madenlerini ileten
ET MADEN altn yumurtlayan bir tavuktur.
Kamu tekelinden vazgeilmesi durumunda zel firmalarn daha rasyonel alaca ve kazancn artaca varsaym hi bir ekilde doru deildir, nk bor
iletmeciliinde ortalama maliyetler ve ortalama sat fiyatlar arasndaki oran
kamu lehine ok iyi bir orandadr. zel sektr iletmeciliinin bu oran yani kar
payn arttrmak iin iilikten ksma yani emek smrs yapma dnda yapabilecei herhangi bir ey yoktur nk taeronlama yntemi ile iilik maliyetleri %8 seviyelerine kadar drlmtr.
Bor zelletirildii takdirde zel irketler arasndaki rekabet 1978 ncesinde olduu gibi fiyatlarn ve toplam lke kazancnn 10 kat dmesine neden olacaktr.
Kald ki, yerli madencilik irketlerinin uluslararas maden tekellerinin karsnda tutunabilecek gleri bulunmadndan, bor rezervlerinin ksa srede sz konusu tekellerin eline gemesi de kanlmazdr.
Bor konusunun Trkiyede bir tabu haline getirildiinden bahsedilerek, bu yzden borlu sanayilerin geliiminin devlet tarafndan engellendiini savunanlar
ille de bor madenlerinin zelletirilmesini, eski sahipleri ise ruhsatlarnn geri
iade edilmesini isteye gelmilerdir. Dnyadaki en byk bor rezervine sahip
lke olmamza ramen 1980 ncesine kadar dizginlerimiz hep yabanclarn elinde kalm, hep onlarn oynadklar oyunlarda bize verilen roller stlenilmitir.
21. yzyln banda yine ayn durumdayz deien bir ey yok. midimiz Bor
madenlerimizin zel sektr m devlet sektr m iletsin? konusundaki ksr
tartmalarn bize deil yabanclara yarad herkes tarafndan bir kez daha anlamasdr. Konu borlarn zelletirilip zelletirilmemesi noktasnda tkatlmas
yerine, Trkiyede bor teknolojilerinin ve sanayinin geliiminin nasl salanaca olmaldr.
Bor mineralleri; ok yaygn kullanlan ileri teknoloji hammaddesi olmas nedeniyle, ulusal sanayimizin gelitirilmesinde lokomotif olabilecek zellikte bir
hammaddedir. Ulusal sanayimizle effaf ibirlikleri yaplarak, bor madenlerinin
ekirdek sanayi olduu u rnlerin retilmesi ve dolaysyla daha fazla katma
deer yaratlmas lkemiz asndan yararl grlmektedir. Borlara dayal, yeni
rn ve teknolojilerin retilmesi iin; daha fazla AR-GE almasnn desteklenmesi ve borlar iin zel bir TEKNOKENTin kurulmas lkemize daha fazla
katma deer yaratlmas iin acil ihtiya grlmektedir. Ulusal sanayimizle gelitirilecek gereki, bilimsel ve teknolojiye dayal Ulusal Bor Politikalar iin daha
fazla zaman kaybedilmemelidir. Dolaysyla; bor rnlerinde bulularn artrlmas ve teknolojik inovasyonlarn gelitirilmesi iin gerekli tevik verilmelidir.

18

AILI KONUMALARI

leri teknoloji malzemelerinin pek ou ya bor esasldr ya da bor katkldr. Sz

konusu malzemelerin retimiyle elde edilen katma deer ham veya rafine bor
tuzlarnn fiyatn yer yer 10a, 100e ve hatta 1000e katlamaktadr. Bor cevheri,
konsantresi veya rafine rnleri satarak zengin lke olamayacamz apaktr.
Trkiyede pek ok bor u rnnn retim ifrelerinin zlebilmesi iin devlet
mlkiyetindeki bor madenlerinin devlet eliyle karlp satlmasyla salanlan
kamu gelirlerinin nemli bir ksmnn bor u rnlerine ynelik aratrma-gelitirme projelerine aktarlmas, katma deeri yksek rnler ihra edebilmenin
en rasyonel n adm olacaktr.
Deerli Konuklar;
Sonu olarak;

Gelien teknolojiler, bugn sanayinin tuzu olarak adlandrlan borun kullanmn ve bamlln artrmakta ve borun stratejik mineral olma zellii
giderek daha da belirginlemektedir.

lkemizin gelimesinde, doal kaynaklarmzn ekonomik katksn verimli

ekilde salayacak ciddi, tutarl bir sanayi, teknoloji, enerji ve bunlara bal
olarak madencilik politikasnn uygulanmasna ihtiya vardr.

Byk rezervlere sahip olmak kendi bana bir anlam ifade etmemektedir,
asl olan bu rezervlerden salanacak faydann en st seviyeye kartlabilmesinin artlarn oluturmaktr. Bu noktada, sahip olduumuz yksek miktar
ve kalitedeki rezervlerden salanacak faydann en st dzeye karlabilmesi
iin katma deerleri daha yksek rnlere ynelmek ve lkemizde borlu sanayileri kurmak byk nem tamaktadr. ABD, Avrupa, Japonya, in gibi
lkeler iin bor stratejik bir neme sahiptir. O halde, Trkiye bu g odaklarnn duyarlln iyi analiz edip, strateji ve taktiklerini planlarken ortak
karlar erevesinde kendi karlarn koruyan en uygun kesiim alanlarn
bulup uygulamaya koymak durumundadr.

Gelimek ve refah seviyesini ykseltmek iin, Trkiyenin ulusal inovasyon

konusunda yetkinlemesinden baka zm yoktur.

Hidrojen taycs olmasnn yan sra ve bir enerji hammaddesi olan bor
madenleri, 1950 ylndan bu yana zerinde en youn alma yaplan madendir. Bu balamda, hidrojen taycs, enerji hammaddesi ve fzyon reaktrlerinde yakt olarak kullanm hususlarnda gelimi lke laboratuarlarnda
birok alma yrtlen bor madeninin, 22. yzylda nemi daha da artacaktr. Bu konuda niversitelerin almasn hzlandrmak gerekmektedir.

1978 ylna kadar yerli ve yabanc zel irketler eliyle iletilen bor madenleri, bu
tarihte 2172 sayl Kanun ile ETBANKa (bugn ET MADEN) devredilmitir.
1983 ylnda ise,2840 sayl Kanun ile bor tuzlarnn aranmas ve iletilmesinin
devlet eliyle yaplaca hkme balanmtr. 2004 ylnda 3213 sayl Maden Kanununun 49. Maddesinde yaplan bir deiiklik ile Kanunun yrrlk tarihin-

19

BOR ALITAYI 2014

den nce bulunmu ve sonra bulunacak bor madenlerinin aranmas ve iletilmesi

2840 sayl Kanun hkmlerine tbidir denilerek bor madenlerinin yasal yaps
tamamlanmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnca hazrlanan ve Bakanlar Kurulu tarafndan imzalanarak 5 Mart 2012 tarihinde Babakanla iletilen
2840 sayl Kanunda deiiklik yaplmas Babakann imzasyla Trkiye Byk
Millet Meclisi Bakanlna gnderilmitir. 2840 sayl Kanunda yaplmak istenen bu deiiklik ile bor, toryum ve uranyum madenlerinin retiminin zel
sektrce yaplmasnn nnde hibir engel kalmayacaktr. Bu tasar yasalarsa,
madencilikte bir zelletirme yntemi olan iletme hakknn devredilmesinin
bor madenimiz iin yolu alacak ve yllardr yaplamayan borlarn zelletirilmesi baarlacaktr. Hkmet yetkililerinden gelen tm aksi iddialara karn ve
gerekesi ne olursa olsun bu deiiklik, 2840 sayl Kanunla devlet eliyle iletilmesi gereken bor madeninin zelletirilmesi demektir. 1800li yllarn sonlarndan itibaren bor madenleri zerinde oynanan oyunlar bugnde srmektedir.
Halen yrrlkte olan 2840 sayl Kanun ve Maden Kanununun 49. maddesinde
belirtilen koullar erevesinde ruhsat hakk kamu kuruluumuz olan ET MADENe ait olan bor rezervleri zerinde yllardr oyun oynanmak istenmektedir.
Ancak, sivil toplum rgtlerimizin ve kamuoyunun duyarll sayesinde henz
istediklerine ulaamayan belli kesimlerin vazgemedikleri bu talepleri ile ilgili
olarak 2840 sayl Kanunda yaplmas istenilen deiikliklerin bir kanun teklifi
olarak TBMM bakanlnda bekledii unutulmamaldr.
Devlete iletilen bor madenlerinin zelletirilerek paralanmas rekabeti douracak ve bu paralara sahip olacak irketlerin Dnya pazarlarnda gemite olduu gibi birbirleri ile rekabete girmeleri sonucu sat fiyatlarnda nemli dler
grlecektir. Bu anlamda lkemizin bor ihracat gelirleri de ayn lde gerileyecektir. Her hangi bir tasar ile ad ne olursa olsun bir eklide bor fabrikalarn
ve madenleri ile ilgili 2840 sayl Kanunda deiiklik yapmak, nc ahslara
ilettirmek, lkemizin bu deerli kaynann iletme, retim ve pazarlama hakknn u veya bu ekilde farkl irket isimleri ve kimlikleri ardnda ulus tesi sermaye tarafndan kullanlmasn ve kontrol edilmesini kanlmaz bir son olarak
karmza getirecektir.
zellikle borlar, kar pay ok yksek madenlerimiz olduundan gnlk ve dar
erevede ele alnmamal, lkemiz ve ulusumuzun karlar n planda tutulmaldr. Bu balamda bor madenlerimiz basit oyunlara alet edilmemeli ve borlarn
zelletirilmesi kesinlikle dnlmemelidir. 2840 sayl Kanundaki Bor Madenleri Devlete iletilecektir hkm asla deitirilmemelidir. Ruhsatlar, fiyatlar belirleme ve pazar politikalar kamuda kalmakla birlikte yine de zel sektr
ile ibirlii yapmaya atlak aramak zelletirmenin ve kaynaklar aktarmann
bir dier biimi olacandan bu yollara msaade edilmemelidir.
Saygdeer Katlmclar, Deerli Konuklar,
TMMOB ve Birliimize bal 24 Oda ile birlikte MADEN MHENDSLER

20

AILI KONUMALARI

ODASI olarak 60 yldr olduu gibi bundan sonra da dorular, doru bildiklerimizi ve inandklarmz sylemeye devam edeceiz. 2840 sayl Kanunda yaplmak istenen deiikliklere ve oynanan oyunlara kar nasl mcadele ettiysek
TMMOBu paralama yasasna kar da ayn mcadeleyi vermekten geri kalmayacaz.
Daima bilimden, emekten, halktan ve hukuktan yana olacamz ve bu alanda
mcadele edeceimizi bir kez daha deklere etmenin mutluluunu ve onurunu yaarken altaymzn lkemize, sektrmze, mesleimize ve meslektalarmza
katk salamas dileiyle altaymzn dzenlenmesinde emei geen dzenleme
kuruluna, odamz alanlarna ve tm yelerimize teekkr ederim. Sayglarmla.
Hicran YAMAN: Yine al konumasn yapmas iin Cumhuriyet Halk Partisi Edirne Milletvekili, Maden Mhendisi, Sayn Kemal DERMENDERELY
davet ediyorum.

21

EDRNE MLLETVEKL KEMAL DERMENDERELNN

AILI KONUMASI

Sayn Bakan, Mesleimizin Deerli Duayenleri, Deerli Katlmclar, hepinizi

sayg ile selamlyorum. 2014 yl madencilik meslei iin maalesef tarihe de sanyorum kara yllardan biri olarak yazlacak. Birok ey ok st ste geldi. isinden, ivereninden, brokratndan, siyasetisine kadar herkes madencilikten
korkar hale geldi. Oysa biraz nce iki deerli konumacnn da ifade ettii gibi
bizim kendi z kaynaklarmza dayal byme stratejimizin en temel oda olan
bu sektr bizim yeniden ayaa kaldrmamz eski, hatrlyorum, Sayn CAL
ETBANKn cokulu byk yatrmlar yapt dnemi anlatt gibi dier sektrlerde, ite kmrde, ayn ekilde byk projelerin hayata geirdii yllar
yaamamz dilerim. Bu noktada ben arkadalarmla da konuuyorum, sektrn biraz soukkanlla ihtiyac olduunu dnyorum. Hep birlikte panik
yapmamamz gerektiini dnyorum. Yine en bata yneticiler olmak zere
hepimizin yaadmz olaylara daha soukkanl yaklama, eksiklerimizi hzla
giderme ynnde sektr sarp sarmalama ve sektre motivasyon salama grevimizin olduunu dnyorum. Burada da tabi yaadmz olaylarn detayna
girmek istemiyorum ama en temel sorunlar yani bir alan insanlarmzn eitim konusu, iki i gvenlii kltrnn gelimemi olmas, bunu gelitirmemiz
ok nemli, nc bir konu sektrn bir kabuk deitirmeye ihtiyac olduunu
dnyorum. Yani, konuda birok sektre tevik veriliyor. Bizim gerek i gvenlii nlemlerinin alnmas gerek ise madencilikte teknolojinin yenilenmesi
anlamnda, bunu ben mecliste de dillendiriyorum, madencin nnn almas
gerekiyor. Arkada yani gmrk vergisi mi almayacaksn? Alma! KDV mi alma-

22

AILI KONUMALARI

yacaksn? Alma! TV mi almayacaksn? Alma! Yeter ki sektrde bir kabuk deiikliine, yeni bir srece girme konusunda biraz nce de yine hocamz anlatt,
ne byk mcadelelerle gelinen bu noktada, sektr skntl sreten bir kabuk
deiiklii ile yeni bir ataa geirmemiz gerektiini dnyorum.
Deerli Arkadalar, bugn Bor altay nedeni ile buradayz. Her iki konumac
da olaanst detayl bordaki imknlarmz ve bu yapacamz bor sektrnde yaplmas gerekenleri gayet net olarak ortaya koydular. Ben de buraya km
iken biraz birka bilgiyi de paylamak istiyorum. Politikaclar mikrofonu bulunca byle konuurlar. Dn mecliste bte vesilesiyle patent enstits zerine bir
konuma yapmtm, daha nce de bor enstits zerine bir konuma yapmtm.
imdi bizim iyi niyetlerle kurulmu bor enstitmz yani burada tam sylenenleri
ileriye gtrmek zere o niyetler ile kurulmu yani bor rnlerimizden u rn
ite bordan u elde edilecek bunlar ticari rne dntrlp daha yksek katma deerleri elde edeceimiz rnler elde etmeye ynelik, bu amala kurulmu
enstitmz. Fakat enstitye ayrlan bte ok minicik yani daha nce 9 milyon
olarak belirlenmiti bakyorum bu sene 11 milyon ayrlm. Ya zaten bunun birou da personel giderlerine gidiyor. Ama br taraftan bordan para kazanan
ET MADEN hazineye yzlerce milyon dolar transfer yapyor. Onu da sordum
Nereye gidiyor bu para yani ET MADENin verdii vergiler ite devlet haklar
fonlar nereye gidiyor? diye. Sonuta bteye gidiyor, farkl yerlerde kullanlyor.
Hlbuki bu sektr ierisinde hem byle kendi kendini retme imknmz var
iken onu maalesef deerlendirmiyoruz ama yine hocam sz etti. Yani o da Krkaya gelen Amerikal profesrn Gney Afrikadan i teklifi yapt gibi bu sefer
de farkl argmanlarla bu iler oyalanyor. BOREN bildiim kadar ile 8-9 patent
retmi ve bunlarn rnleri de yeterince ticarilememi bilgisi var bende yani
sanyorum bu altay sresince de daha geni bilgilere sahip olacaz.
Bir konu bor ile ilgili olarak ok nemli gerekten, biraz nce denildii gibi, Trkiyenin elinde olan doal kaynaklarndan da faydalanarak bir AR-GEyi gelitirme ihtiyac AR-GE ile yeni u rnler veya yeni teknolojiler yeni rnler retme
ihtiyac tabi ok nemli. Yani bizim diyorum, Rusya gibi, Suudi Arabistan gibi
bizleri abad edecek yeralt zenginliklerimiz yok. Esas itibari ile en byk zenginliimiz gelimi insan gcmz. Dn de syledim mesela 2012 ylnda 4500
patent bavurusu olmu, yerli patentten sz ediyorum. 2013te bu biraz dm,
ayn yerde de seyredermiiz. Ama bizim kategorimizde olarak grdmz lkelerde, mesela Gney Korede, 138 bin patent bavurusu 223 bine km, bir
ylda, 2013 ylnda. Arkadalar inde 415.000den 650.000e km. imdi biz
diyoruz, 2023de Dnyann ilk 10 ekonomisi arasna gireceiz diyoruz. Ben
bizim nmzdeki 17. ekonomiyiz 16. ve 15. ekonomilerin AR-GEye yapt harcamalara bakyorum, bizim 5 mislimiz. Yani biz nasl, nereden, ne bulacaz da
byk bir srama yapacaz? Aslnda srama yapacamz konularn banda
da ite kayna bizde olan gerekten borda yapacamz bor rnleri ile ilgili
AR-GE faaliyetleri ve bunlarn sadece 4.000 tane olmas patentin nemli deil,

23

BOR ALITAYI 2014

nemli olan da bunlarn rn haline dnmesini salayacak tevikleri alt yapy oluturmamz. Bu anlamda da cari amz var diyor isek, efendim da
bamllmz her gn artyor diyor isek, bunlarn giderilmesinde en nemli
katky salayacak bor rnmzn zerinde yaplacak almalarda belki bugn deil ama nmzdeki dnemlerde nmzdeki 10 yllarda, bize ok daha
nefes aldracak bir alt yapy oluturacaktr. Ben de bu altayn bu anlamda
ok faydal olacan ve yeni bir soluk getireceini bor ile ilgili gelecek vizyonda
yeni bir soluk getireceine inanyor bu duygu ve dnceler ile hepinizi sayg ile
selamlyorum.

24

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

MODERATR
Tacidar SEYHAN
22.23. Dnem Adana Milletvekili
Murat TURAN
20.21.22.23.Dnem
Maden Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu Bakan
Bor Madenlerinin 1970lerdeki Durumu
Asm KUTLUATA
33.34.35.36. Dnem
Maden Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu Bakan
Bor Madenlerinin 1980lerdeki Durumu
Akn SZK
Petrol- Sendikas
Kreselleme Dneminde Bor

25

BOR ALITAYI 2014

Hicran YAMAN: altaymz oturumdan olumaktadr. Birinci oturumumuzun konusu Trkiyenin Bor Serveni 22. ve 23. dnem Adana milletvekili
Sayn Tacidar Seyhan moderatrlk yapmak zere birinci oturumumuza davet
ediyorum.
altay konumaclarmzdan 20-23. dnemler aras Maden Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu Bakan Sayn Murat TURAN davet ediyorum.
Konumaclarmzdan 33-36. dnemler aras Maden Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu Bakan Sayn Asm KUTLUATAy davet ediyorum.
Konumaclarmzdan Petrol- Sendikas Ynetiminden Sayn Akn SZK
davet ediyorum.
Tacidar SEYHAN: Sayn Bakan, Sayn Milletvekilim, ok Deerli Oda Temsilcileri, Siyasi Parti Temsilcilerimiz, Sendika Temsilcilerimiz, Bor altaymza
ho geldiniz. Bylesine nemli bir konuda hepiniz destek vermek zere burada
bizimle berabersiniz. Bu fedakrln hepimiz iin lkemizin geleceinde ocuklarmza brakaca ada bir Trkiyeye katk vereceinize inanyorum. Bu nedenle buraya katlan btn arkadalarma en iten duygularmla selamlyorum,
ho geldiniz diyorum.
Deerli arkadalarm sremiz ksa ben bu kendi iimde bulduum bu serveni
ok uzun anlatmak isterim ama bu ksa srede bir giri konumasn ksa tutarak
anlatmak istiyorum. Yine de deerli arkadalarm bilindii zere bunu bakanmz da syledi ilk kamulatrma Sayn Deniz BAYKAL dneminde geldi, 50 dolarlarn altna dmt tonu ve giderek dmeye devam ediyordu dnebiliyor
musunuz? Yani 1 kilo maden ihra edeceinize ayn paraya 5 kilo maden ihra
edildii bir yere geliyorsunuz Trkiyede siyasilerin kl bile kprdamyor. Kendi
kaynaklarna bu kadar kr bakmak ne siyasete ne de bir kamu kuruluuna yakmazd ve gereken yapld. O dnemdeki arkadalarmza teekkr ediyorum.
Ben meseleye yle bakyorum deerli arkadalar, madende nemli olan srdrebilirlik. Srdrebilirlikte tek amacmz bizden sonra ocuklarmzn hakk olan
madenleri verimli doal kaynaklar kendi ierisinde ileyerek u rne dntren aklc bilime dayal bir maden politikasn aktifletirmektir. Biz bunu yapabildik mi? Zannediyorum dnemim ierisinde zellikle 22.dnemde bir Maden
Kanunu geldi nme, byk bir zelletirme abas vard, her taraftan sarlm
kuatlmt. Birka neden sylyorlar deniliyordu ki arkadalarm da bunu cevaplayacak. Bu bor madenine e deer bir maden bulunursa elimizdeki bor madenlerini satacak yer bulamayz, ikame maden bizim korkumuzdur diyorlard,
zelletirme taraftarlar. Bizim nmz an ikame bir maden kmadan bunu
zelletirelim ve Avrupaya satalm. kinci nemli savunmalar deerli arkadalar diyorlard ki Borun %73 bizde, Amerikann pay ok dk ama Dnyada
bor piyasasn Amerika Birleik Devletleri tutuyor. Arkadalarm bunu cevaplayacaklar ama yine de ben sylemek istiyorum deerli arkadalar, bor piyasasn

26

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

deil Dnyay ele geiriyorlar zaten. nemli olan sizin kendi kaynaklarnz verimli kullanp ona sahip karak srdrlebilir madencilik ve yaama anlayn
hkim klan bir irade ile siyasi olarak buna sarlmanz biz de yle yaptk. Buradaki deerli arkadalarm ierisinde altklarm vardr. O dnemin maden odas
bakan ve ynetim kurulu yeleri ok ciddi katk verdi, Petrol- ok ciddi katk
verdi deerli arkadalarm ve bunun dnda birok sendikadan nemli destek aldk. Bu sendikac arkadalarmzdan da bir ksm burada, Kamu-Sene bal sendikalar da ok ciddi destek verdiler ve zelletirmeden 2005 ylnda kurtardk.
Deniliyordu ki kanunda bugne kadar bulunmu madenleri 2840 kapsamna
alalm, arkadalar srada bulunmu 10 ayr bor madeni sahas vard. Bunlar
devlete bildirilecek ve kanun onu iermedii iin zel sektr vastas ile satlacaktr. Oraya bir bulunmu olan ya da bulunacak olan ibaresini ekletmek iin
inann biz 6 ay boyunca uratk, hep beraber. Partide de ok ciddi almalar
da yaplyordu Cumhuriyet Halk Partisi de meseleye ok ciddi bakt. Burada o
komisyona gayret veren deerli oda ve sendika temsilcilerimiz var, Sayn Necdet
PAMR var, ok deerli katklar olmutur, ona ok teekkr ediyorum. Sayn
mit Ragp NC var Ayen ERTEN Hanm var, hep birlikte altk, hepimiz
lke iin altk. Eer borlarn kamuda kalmas konusunda byk bir gnah
ilendi ise bunda bizim katkmz olmutur. nsann gnahndan gurur duyaca
bir dnem var ise ben o dnemdeyim. Hepinize geldiiniz iin teekkr ediyorum. Srasyla konumaclarmza 15er dakikalk sre vereceim. Bu srenin bitiminde 2er dakikalk tamamlama konumalar yapacaklar, zamanmz kalrsa
6-7 dakikalk soru cevap blmn de sremiz ksa olduu iin aktif tutmak
istiyorum. Solumda da deerli arkadalarmz var.
Sayn Murat TURAN 21. 22. ve 23. dnemler Maden Mhendisleri Odas Bakanlmz yapt. Ben dnemsel olarak deerli arkadam Asm KUTLUATAdan
nce olduu iin ilk sz Sayn Murat TURANa vermek istiyorum. Buyurun
efendim.
Murat TURAN: Teekkr ederim Sayn Bakan. Deerli izleyenler, her konuda
olduu gibi, sektrmzn gemiini yeterince irdeleyip deerlendirmezsek, gelecek iin alacamz kararlarn salkl olabileceini syleyemeyiz. Burada znel bir konuyu BOR madenini tartacaz. mit ediyorum ki bu altayda bor
madenleri zerinde yaratlan sis perdesi kaldrlr ve dorular ortaya konarak
olumlu sonular alnr.
altay oturumlarnda konu farkl boyutlar ile ele alnacandan ben burada
sadece 70li yllardan sz edeceim. Bir baka ifade ile borun lke gndemine ve
kamuoyunun bilgi ve ilgisine sunulduu yllardan sz edeceim. 1970 yl Mays
ay ve Maden Mhendisleri Odasnn NEDEN BOR isimli zel yayn. Bu yayn
bor madenini dar bir ereveden karp bu maden zerinde oynanan oyunlar,
geni halk kitlelerinin bilgisine sunan ilk almayd. Elbette 70 yl ncelerinde
de bor ile ilgili almalar ve gelimeler olmutur.

27

BOR ALITAYI 2014

Bor madenlerinin bugnk seviyeye gelmesine abalaryla katk koyan birok

isimsiz kahramandan sz edebiliriz. zellikle benim birebir altm ve ahit
olduum ve u anda aramzda olmayan Sayn Tahsin YALABIK, Sayn Kadri
YERSEL, Sayn Muammer AKSOYa topluluumuz adna minnet ve kranlarm arz etmek isterim. simlere fazla girmek baz dostlarmz ve isimsiz kahramanlarmz krabilir. Bu nedenle ksa kesmek istiyorum. Ancak bu konuda
Maden Mhendisleri Odasn ve Odann 1969-1970 yllar ynetimi bata olmak
zere tm ynetimini sayg ile anmadan gemek hakszlk olur inancndaym.
Evet, imdi 1978li yllara dnelim: Dnya piyasasnda birbiri ile alabildiine krc rekabet iinde olan yerli bor reticileri var. sim sayalm. ETBANK, ayak
Madencilik, Yakal Madencilik, Yrcal Madencilik vs. Dier tarafta Rio Tinto,
Borax Consalidated, Trk Borax. 1800l yllardan gnmze uzanan bor serveninin ierisinde hep bu isimlerle karlaacaz. Ykc rekabeti ortadan kaldrmak amacyla Bakanlk bor reticileri ile bir toplant dzenlemi ve bir konsorsiyum oluturarak borlarn tek elden pazarlanmas nerisini getirmi ama ne yazk
ki Bakanln bu nerisi kabul grmemitir. 1978 ylndaki 2172 sayl Devletletirilme Yasas (Aslnda sz konusu olan devletletirme olmayp, devletin vermi
olduu iletme hakknn geri alnmasdr) dneminden balayarak gnmze
kadar belirli evrelerce eletirilmi gereke olarak da devletin zel sektrden ald bor sahalarna ihtiyacnn olmad, zaten toplan rezervin %85inin devlet
elinde olduu ifade edilerek yaplan uygulamann zel sektr dmanl olduu
ifade edilmitir. Nedense geri almaya neden olan ykc rekabet hep gz ard edilmitir. rnein ETBANKn 52
dolara antlama yapt yabanc
bir firmaya bor reticisi yerli bir
firma giderek 48 dolar teklif ettii ve srekli fiyatlarn krld
dikkate alnmamtr.
1978 yl Ocak aynda Enerji ve
Tabii Kaynaklar Bakan Sayn
Deniz BAYKALdan aldmz
bir yaz ile Odamz kurulacak
komisyona davet edilmi ve
Odamz 22 Ocak 1978 ylnda bu
almann iinde grev almtr.
Komisyon greve baladnda Odamz kapsam belirtilmesi
gereini dile getirmi, iletme
hakknn geri alnnda snrlarn aklkla belirtilmesinde
yarar olaca savyla siyasi erkin
komisyonca bu konuda aydnla-

28

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

tlmasnn yararl olaca

ifade edilmitir. Yaplan
grmede zellikle kmr sahalarnda kaosa
meydan vermemek iin
kk kmr sahalarnn
dikkate alnmamas zellikle termik santral talepleri iin havza madenciliine esas olacak alanlarn
dikkate alnmas gerei
kararlatrlmt. Sonuta Ocak aynda komisyon
almalarna balam
ve sanrm 45 gnlk bir
srede almalarn bitirerek raporunu ETKBna
sunmutur.
Komisyon
almalar
srasnda
meydana gelen gelimeler
ilgin, ilgin olduu kadar da dndrcdr.
rnein 1978 ylna kadar ortalama 40-50 dolar arasnda seyreden bor fiyatlar komisyon almaya balaynca 78 dolara kt. Bu arada ngiltere Kraliesi
ELZABETin Trkiye ziyareti ok ilginti. Bu ziyaretin Borax Consolidated ile
baka ifade ile Borax ile ilgili olabilir miydi? Perde gerisinde neler vard bilemiyoruz. Komisyon raporu Bakanla verildiinde bor fiyat 120 dolar, Trkiye
Byk Millet Meclisine geldiinde ise 245 dolara k neyin iaretiydi? Sonuta
2172 sayl Yasa knca bor fiyat 300 dolar amt.
Evet. Amaca ulalmt. Yaplmas gereken geri alma esas olan Bor, Kmr, Demir sahalarnn sratle ve planl bir ekilde uygulamaya konmasyd. Komisyon
geri almn nasl yaplacan tartrken 28 adet komisyonun kurulmasna ve
bu komisyonlarda madeni geri alacak kamu kurumu temsilcisinin (ETBANK,
TK, TD), ruhsat sahibinin veya temsilcisinin, Ticaret veya Sanayi Odas, Maliye temsilcisinin bulunmas kararlatrlm, bamsz kii olarak da niversite
nerilmiti. Ben komisyonda Oda temsilcisi Maden Mhendisi bulunmasnn
yararl olacan nermitim. Sayn Muammer AKSOYun neriyi desteklemesiyle Oda temsilcisi komisyonda grev almtr. Nitekim almalar srasnda
Oda temsilcisinin ne kadar doru bir karar olduu kantlanmtr. 28 uygulama
komisyonunun yan sra ETKBnda komisyon almalarn deerlendirecek bir
de st komisyon vard. Sonu olarak; 16 bor sahasndan 9u geri alnd ve bu 9
bor sahas iin 38 milyon, 238 kmr sahasnn 85i geri alnd ve bunlar iin 440
milyon, 117 demir sahasnn 84 geri alnarak bunlar iin 74 milyon olmak ze-

29

BOR ALITAYI 2014

re toplam 552 milyon para dendi. denen bu para iletmecilerin yapm olduu
yatrmn karl olarak hesapland. Bilindii gibi Anayasamzn 130.maddesi
gerei madenler devletin hkm ve tasarrufu altnda bulunduundan rezervler
dikkate alnmam ve rezerv iin para denmemitir.
Balangta da deindiim gibi bu bir devletletirme operasyonu deildi. Olay
devlete verilmi olan iletme hakknn geri alnmasyd. Oysa madenlerimizde
bundan nce 3 devletletirme operasyonu daha yaplmt. Bunlar srasyla ylece sralayabiliriz.

lk devletletirme ya da milliletirme operasyonu 11 Mays 1936 tarihinde

Ergani Bakr Madeni hisselerinin yabanclardan geri alnmas yani Ergani
Bakrn devletletirilmesi

kinci olarak Ereli Kmrleri hisse senetlerinin 31 Mart 1940 tarihinde

Zonguldak havzasndaki geri kalan hisselerin tmnn alnarak Zonguldak
havzasnn tamamen devletletirilmesi olaydr.

Burada devletletirme operasyonlarnn tarihlerine dikkatinizi ekmek isterim. 1936, 1937 ve 1940. Savatan km bir lke dnn inan ve lksnn
dnda hibir varl yok. Hazine bombo, stne stlk duyunu umumiyeye
olan Osmanl borlarnn tamamn demeyi onur meselesi yapp stlenmi bir
lke yokluk, yoksulluk ierisinde bunu yapabilmektedir. Satmyor, zelletirmiyor, devletletiriyor. Ksacas karlar yok idealler vard. Gnmzde bunlar ok
daha anlaml, anlaml olduu kadar da ibret vericidir.
Yaplan operasyon ve uygulamalarn hi mi yanl ve eksii yoktur? Yaplan almalarnn eletirilecek yanlar yok muydu? Elbette vard. stenen ve arzu edilen
hedeflere varlmt. Ancak btn bunlara ramen zeletirmemizi de yapmalyz.
1. Sahalar alacak kurumlar (ETBANK, TK, TD) hazrlkl deildi ve kendilerini yeni organizasyon iin hazrlayamamlard.
2. Geri alnacak saha iletmecileri ellerinden alnacak sahay adete yamalamlar, bunlar iin bir nlem alnmamt.
3. Siyasi hemen hemen tm gruplar bu uygulamaya kar olduklarn ifade ederek operasyonun salkl yrmesine engel olmulardr.
4. Yasal dzenlemede meyyideler ngrlmediinden sahalar sratle retime
verilememi, bu da retim kayplarna neden olmutur.
5. Btn bunlardan daha nemlisi 1979 sonunda yaplan seimler sonucu iktidar deimi, yeni gelen hkmet balangtan bu yana syledii gibi uygulamalar askya alm ve durdurmutur.
Bu eletiriyi yapmak durumundayz.
1979 yl iktidar deimi ve ilk icraat 19 Kasm 1979 tarihli Babakanlk genelgesi ile Bor letmelerindeki tm uygulamalar durdurulmutur. Babakanln bu

30

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

genelgesi Anayasa mahkemesince durdurulmutur. Arkasndan 10 Ocak 1980 tarihinde Bakanlar Kurulu uygulamann tamamnn durdurulmasna ve sahalarn
eski sahiplerine iadesine karar vermi, bu giriim de Dantayca reddedilmitir.
Sanyorum en azndan u soruyu siyasilerimize sorma hakkna sahibiz.
Bandan beri borlarn devletletirmesine karydnz ve her ortamda iktidara
gelince bu sahalar eski iletmecilerine iade edeceinizi srekli yenilediniz. Peki,
35 yldr (Kimler geldi, kimler geti) neden iade etmediniz? Edemezsiniz nk
ok byk rant var.
yle bir rnekle konuyu amak isterim. Yllar nce ETBANK Genel Mdr
Sayn smail Hakk ARSLAN Beyle (kendisi u an salonda aramzda bulunuyor)
Dnya gazetesinde bir Ekonomik Foruma katlmtk. Ben kendisinden ETBANK olarak ham boru kaa mal ettiklerini sordum. Genel Mdrn verdii
cevap 19 dolard. Yani ETBANK 19 dolar/ton retim maliyetine sahipti. Herhalde zel sektr bunun altnda bir maliyetle retti. imdi dnelim. Bugn 250300 dolar/ton olan sat fiyatl bir mal 19 dolara mal ediyorsunuz ve 50 dolarlk
talep geliyorsa ister ticaretin ister kapitalist modelde olsun %200 karl bu ticaret
rahatlkla yaplr. Ksacas Bor sahalarn zel sektre atnz andan itibaren
karlaacanz manzara bundan te olamaz.
Sayn Bakan ayrlan ksa sreye uyduumu sanyorum. Detaylara girmeden
70li yllar zetle aktarmaya altm. Size ve dinleyenlerimize beni sabrla dinlediiniz iin teekkr ediyorum.
Tacidar SEYHAN: Sayn Murat TURANa ok teekkr ediyorum. Sayn TURAN kamulatrmann ilk kez yaplmadn daha nce de kamuda nemli kamulatrmalar yapldn hatta Trkiyenin kaynaa ihtiyac olduu dnemlerde
dahi stratejik grd alanlarda kamulatrmaya gittiini anlatt ve kamulatrma ncesi 45-50 dolarlar arasnda olan bor rezervinin kamulatrma sonras
sat fiyatnn 300 dolara ulatn maliyetinin ok zerinde kaynann deerlendirildiini syledi. Ve bunun dnda nemli olann kaynaklarn bir an nce
satlmas deil verimli doru yerde, doru alanda kullanlmas olduunu bize
belirtti.
Deerli arkadalarm buradan zannediyorum arkadalarm da bende bunu karmyorum elbette Trkiyede zel sektr olacak, zel sektr alacaktr. Ama o
dnemleri ben hatrlyorum emin olun ben devletten bor alp ham olarak ileyen
bir fabrikaya girdim, devlete bildirimi 5 bin tondu ve istedii 250 bin tondu fakat
gittiimizde fabrikann kapasitesinin 5 bin ton ileme kapasitesinde olduunu
grdk ve ben yurtdnda alm kuyulara borlar stoklayan devletler grdm.
Bu, borun ne kadar stratejik olduunu hissetmemde daha byk bir dnemsel
aama oldu benim iin bu nedenle ben stratejik alanlarda kamunun doru, aratrmaya dnk bunlardan daha fazla yaralanmaya dnk ama ocuklarmz da
gelecei de doru planlayan bir yerde olmasn ok arzu ediyorum. imdi sz

31

BOR ALITAYI 2014

deerli arkadam 33 34 35 ve 36. Dnemlerde Maden Mhendisleri Odas Bakanlmz yapm olan Asm KUTLUATAya veriyorum. Buyurun efendim.
Asm KUTLUATA: Teekkr ederim Bakan, Deerli Meslektalarm, Deerli
Katlmclar, hepinizi sayg ile selamlyorum. Panelimizin bal bor serveni
olarak gemektedir. Bor serveni derken serven kelimesinin szlk anlam;
baa gelen heyecan verici hadise, avantr bir kimsenin bandan geen veya iine atlm olduu heyecanl olay, macera tedricen avantr olarak tanmlanmaktadr. Buradan yola karak, bor zelinde, Trkiyenin madencilik sektrnn de
bir serveni olduunu tartacaz. Bu aslnda madenlerimizin 1800l yllarda
sanayi devrimini karm olan Osmanl mparatorluunun gelimi lkeler karsndaki diz kdr.
Hepimizin bildii gibi sanayi devrimi, 1750-1850li yllar arasnda ngilterede
balyor ve gerekleiyor. 1850li yllarda, sanayilemeyi gerekletiren lkeler
ham madde kaynaklarna sahip olma anlay ile Osmanl mparatorluu da dhil olmak zere az gelimi lkelere ynelmilerdir.
Osmanl mparatorluunda ilk maden kanunu, 1858 ylnda Fransz kanunundan alnan ve 1861de yrrle giren Maden Nizamnamesidir. Bu nizamnamenin yrrle girmesinden ksa bir sre sonra (1865) Fransz bir madenci Trkiyede bor madeni ruhsat alyor. Bu dnem ierisinde Osmanl mparatorluu da
borlanm ve birok kaynan da bu borlara ipotek etmek zorunda kalmtr.
1867, 1886 ve 1901 yllarnda Maden Nizamnameleri (Maden Kanunlar) genellikle gelimi lkelerin istekleri dorultusunda deitiriliyor.
te bu serven bylece balam oluyor. Cumhuriyetin kuruluundan sonra dnemin Trkiye ynetici kadrolar sanayileememenin ar sonular dourduunu gryorlar. Bu dorultuda 17 ubat - 4 Mart 1923de zmir ktisat Kongresi
yaplm, Sanayii Tevik Kanunu karlm ve 1935de yeralt kaynaklarnn rezervlerinin tespit edilmesi amacyla Maden Tetkik Arama Enstits (MTA) ve
tespit edilen rezervlerin iletilmesi amacyla da ETBANK kurulmutur. Fakat
nedense bora dokunulmamtr ve US BORAX 1950lilere kadar lkemizde bor
retimine devam etmitir.
Bor madenlerinin retimi ve pazarlanmas ile ilgili tartmalar 1950lerde balamtr. Murat Abinin de belirttii gibi, Odamz tarafndan karlan 1970 Mays ayndaki dergi Neden Bor gerekten ierik olarak ok nemlidir. Bu sayda
hem bor hem de lkedeki madenciliin serveni en ince detayna kadar anlatlmaktadr.
1980de hkmet tarafndan, 2172 sayl Devlete letilecek Madenler Hakknda Kanun, kanun hkmnde kararname ile durdurulmutu. O zamanlar Odamzn, dier meslek rgtlerinin ve sendikalarn giriimleri ile bu Kanun Hkmnde Kararname iptal ettirildi.
Daha sonra Danma Meclisi tarafndan 13 Haziran 1983 tarihinde karlan

32

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

2840 sayl Yasa ile bor tuzlar devlet eli ile iletilecek madenler arasna alnd.
Bu danma meclisi yelerinden Paa SARIOLU ve Ayhan FIRAT, bor madenlerinin ETBANKn bnyesinde kalmas iin ok mcadele verdiler. O dnem
Odamzn Bakan olan Mustafa KAVRUKun da almalara nemli katklar
olduunu belirtir, kendisini sayg ile yd ederim.
1983 Haziranda 2840 sayl yasa karld ve borlar ETBANKn bnyesinde
kald. 6309 sayl Maden Kanunun yerine, 1985 de 3213 sayl Maden Kanunu
karld. Bu yasann 49. maddesinde, daha nce bulunmu ve sonra bulunacak
bor madenlerinin aranmas ve iletilmesi 2840 sayl Kanun hkmlerine tabidir denildi.
Daha sonra zelletirmenin Trkiyede hzla altyapsnn olutuu 1980li yllarda, borlarn da bu kapsam ierisine alnmas ynnde giriimler oldu. Ancak gerek kamuoyunun gerekse bu konuda duyarl olan kurulularn tepkileri
sonucu borlar devletin uhdesinde kald. 2004de Maden Kanununda deiiklik
yapan 5177 sayl Yasa karlrken bor madenlerinin yasa kapsamndan karlmas gndeme geldi ve o da sonusuz kald. 2010da 3123n baz maddelerini
deitiren, 5995 sayl Yasa almalarnda ve 2012 ylnda 2840n kaldrlmas
ile ilgili bir giriimde bulunulmasna ramen bor madenleri Maden Kanunun 49.
maddesi ve 2840 sayl Yasa kapsamnda yer almaktadr. Ve dorusu da budur.
Neden bor madenlerini zelletirilmesi iin ok srar ediliyor? zel sektrn, bor
sanayinin gelimesinde, bora bal rnlerinin retilmesine ynelik hammadde
temininde bir sknts m var? Herhangi bir sknt olduunu dnmyorum.
Varsa da giderilmelidir. Az nce Murat Abinin syledii gibi bor madeninin tonu,
ortalama 19 dolara mal ediliyor. Bu gerekten, ok dk bir rakam. Yani Trkiyedeki borlar hem ok ucuza mal ediliyor, hem de kaliteli. Bu zellikleri ile Dnya piyasalarnda olduka cazip ve talep de fazla. Herhalde nihai rnleri, teknolojik yatrmlar iin deil de bu rant paylamak iin bu hassasiyeti gsteriyorlar.
Bor madenleri ile ilgili tartmalar 1950ler balam gnmzde de bu serven
devam etmektedir. Stratejik madendir, tm borlarmz der gibi ok da gereki olmayan sylemlerle gnceliini muhafaza ediyor. Bugn Dnya piyasas
1,5 milyar dolarlk bir pazardr. te bu pazarn 700-800 milyon dolarn Trkiye ihra ediyor. Trkiye i piyasaya da 30 milyon dolar dzeyinde bor satyor.
rettiimiz boru lkemizde komik oranda tketiyoruz. Suudi Arabistann petrol karp satmasndan ok da farkl olmadn dnyorum. Sylenenler
Dnya rezervlerinin %72si lkemizde doru bu rakam da 3 milyar tonluk bir
rezervdir. Bunun dnda Dnyada 1 milyar ton rezerv, Amerika Birleik Devletleri, Srbistan, Arjantin, Bolivya, Kazakistan, Hindistan, in ve Rusya gibi
lkelerin elinde olduu bilinmektedir. Dnya ylda 5 milyon ton bor tketiyor.
Bunu da Trkiyenin dnda ki lkelerin rezervine bldmzde, 200 yllk
bir rakam ortaya kyor: yani gerekten Trkiyedeki borlarn dnda Dnyada retilebilir 200 yllk bor var. Ne kadar stratejiktir tartlr. Stratejik maden

33

BOR ALITAYI 2014

kelimesinin anlam Genel olarak Dnyada ya da bir lkede az bulunan, oluum

itibar ile bir blgede, bir lkede younlam, kullanm dier sanayi dallarn
dorudan ilgilendiren, ikame edilme olanaklar az, bir lke ya da bir blge iin
zel ekonomik nem tayan, askeri amalar iin kullanm zellii olan madenler olarak tanmlanabilir. Bor ne kadar bunun iindedir tartlabilir, ama bu
kaynan %72sinin lkemizde olmas ok nemlidir. Bu lkemiz iin her eydir
gibi yaklamn ok da doru bir yaklam olduunu dnmyorum. nemli bir avantaja sahibiz ancak akll politikalarla deerlendirebilirsek ki maalesef
deerlendiremedik/deerlendiremiyoruz. nk gerekenler dier madencilik
alanlarnda da yapld gibi borda da yaplmamtr ite hepimiz biliyoruz.
Az nce Bakanmzn da syledii gibi Soma ve Ermenek kazalar gerekten olmamas gerekli olan kazalardr. Madencilik sektrmzn geldii nokta ok iyi
yer deil. Osmanl mparatorluunda teknik / teknoloji ve mhendis yok, Trkiyede bugn 15 bin maden mhendisi var, birok niversite var: BOREN var,
TBTAK var ama biz hala konsantre cevher ve rafine bor rnlerini ihracat ile
800 milyon dolar elde ediyoruz. Trkiye sanayisi bor madenini hala tketemiyor/kullanamyor. Bu gerekten dnlmesi gereken bir durum. Bundan nceki
sempozyumlarda da dile getirildi ve Trkiye bor rnlerini sanayisinde nasl
kullanabilir? Ancak yllardr fazla bir yol alnd sylenemez. Sanayinin tuzu
olarak nitelendirilen bor, deterjan, cam gibi birok sektrde tketilmektedir. En
son da yakt alannda tketilmesi dorultusunda almalar devam etmektedir.
zlerek belirtmek gerekir ki lkemiz sanayisi bor rnlerini tketecek seviyeye
gelememitir.
BOREN, desteklediimiz fakat Maden Mhendisleri Odas olarak eletirilerimizin de olduu bir kurulutur. Ne kadar destek verildi. Ne kadar patent alnd.
Bu altayda deerlendirilecektir/deerlendirilmelidir. leden sonraki oturumlarda konumalarda dile getirileceine dnyorum. ET MADEN letmelerinin sanayimizin ihtiyac olan hammaddenin karlanmasnda bir sorun
olabileceini dnmyorum. Maalesef Trkiye sanayisi ve Trkiye ekonomisi
borun kendi z kaynaklar kendi sanayisi ierisinde deerlendirecek dzeyde olmadn dnyorum. Sadece ihra ediyoruz ve bu ihracattan elimize geen
kaynak belli. Madenlerin retilmesi madenlerin pazarlanmas madenlerin sanayide kullanlmas Trkiye iin gerekten nemli bir sorun. Bu sadece bor iin
geerli deil, kromda da geerli. Biz hala kromlar konsantre rn olarak ihra
ediyoruz. Bu konuda yeni bir deerlendirmeler yaplmal.
Trkiyedeki madencilik sektr ok ciddi skntlar yayor. Grdm kadaryla bir yerde bir maden bulunduunda gemite o yrenin insan sevinilirdi ama
bugn byk tepkiler olumakta. Bu noktaya neden geldik. evre ile bark ve
yre insann benimsedii retimi nasl gerekletirebiliriz. Bunun ciddi ekilde
tartlmas lazm. Yl ierisinde meydana gelen maden facialarnn yaratt etki
ile denetimler artrlm ve birok maden sahas kapatlmaktadr. Ancak kaza olduunda deil, projeye uygun olmayan retimler yaplyorsa iyi bir denetim ya-

34

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

plarak retime izin verilmemelidir. Geenlerde 68 tane kmr oca kapatld.

Niye 2013 ylnda, 2011 ylnda kapatlmyordu da gnmzde kapatlyor. Byle
bir noktada madenciliin iinde bulunduu durum skntl bir durum bunu hep
beraber madencilik sektrnn bileenleri kamu, kamu iindeki dier kurulular yeniden gzden geirilerek yeni bir anlayla ve ciddi bir bak asyla hareket
etmemiz gerektiine inanyorum szm bitmi, teekkr ederim sa olun.
Tacidar SEYHAN: Sayn KUTLUATAya ok teekkr ediyoruz. Sayn KUTLUATA kamulatrma dnemini hemen hemen benzer niteliklerde anlatt. Toplam
bor pazarnn bir buuk milyar dolar olduunu belitti. Dnya bor pazarnda
700-800 milyon dolarlk ksmnn Trkiyeden ihracat edildiini syledi. eri 30
milyon dolarlk bor satldn Trkiye sanayisinin de boru ilemek istediinde
onlara yeterli miktarda borun verildiini bu konuda bir engel olmadn belirtti.
Ancak tm bunlarn stne bizim iin her eyimiz mantnda olmak yerine
daha fazla zm bulan, sektrde yenilikleri ve atlmlar ihmal etmeden ileriye
gtren bir anlaya sahip olmamz gerektiini belirtti kendisine ok teekkr
ediyorum. Ben de Trkiye sanayisinde borun kullanlmasndan yanaym hatta
AR-GEnin bir tekel gibi kullanlmasndan deil zel sektrde AR-GEnin yaygnlatrlmasndan yanaym hatta ama devlet denetiminden uzaklatrmadan
patent hakkn da devlet iin bir hak kaybetmeye gitmeden bunlarn yaplmas ok nemlidir. Bizim buradaki en byk amacmz bir lkenin kurtuluunu
sadece bir madene balamak deil arkadalar ya da ruhsatlarna el koyarak insanlarn hak gaspn meru saydmzdan deil ama gerekirse lkenin karlar
ocuklarmzn gelecei sz konusuysa bizim seve seve bunlarn daha verimli
retilmesinden yana olacamz btn arkadalarmn da dnd kanaatindeyim. imdi sz deerli arkadam Petrol- Sendikas temsilcimiz Akn
SZKe veriyorum, buyurun efendim.
Akn SZK: Tacidar Beye teekkr ediyorum, hepinizi sayg ve sevgi ile selamlyorum. Ben bugn sunumumda, kreselleme dneminde Trkiyenin bor
servenini anlatmaya alacam. Kreselleme dneminde Trkiyenin bor
servenine damgasn vuran gelimelerin, zel olarak srarl bir ekilde bor madenlerinin yerli ve yabanc sermayeye almas giriimleri olduunu greceiz.
stelik bu giriimler, daha nceki konumalarda bahsedildi, 1978 ylnda bor
madenlerinin kamulatrlmasndan sonra bor madencilii ve bora dayal sanayimizin kamulatrma hamlesi ile ciddi lde gelimesi bir vaka iken yapld.
Bu zelletirme giriimlerinin, 1980li yllardan sonra srekli ve istisnasz bir
ekilde btn hkmetler tarafndan gndeme getirilmi olmasn hepinizin
takdirine brakyorum.
Biliyorsunuz, Trkiyenin kreselleme srecinde Dnya ekonomisi ile entegrasyonunda 24 Ocak Kararlar nemli bir milat oldu. Hemen arkasndan bu kararlarn uygulanmas iin 12 Eyll Darbesi yapld. 24 Ocak Kararlarnn en nemli
unsurlar, yabanc sermayenin tevik edilmesi, d ticarette serbestleme ve daha
nemlisi ekonomide devletin rolnn kltlmesiydi. Kresel piyasalara enteg-

35

BOR ALITAYI 2014

rasyon srecine damgasn vuran ise zelletirme ve serbestletirme politikalar

oldu. Ayn sre, bor varlklarmz iin de sz konusuydu.
1980li yllardan bugne bor varlklarmz asndan sreci karakterize eden iki
olgu vard, bunlarn altn bir kez daha izmek gerekiyor. Konumamn banda
sylemitim, bor madenleri yerli ve yabanc sermayeye almaya alld, bunun
iin ET MADENin (daha nce ETBANK ve ET HOLDNG A.. adyla faaliyet
gsteriyordu) zelletirilmesi iin saysz giriimde bulunuldu. te yandan, bor
madenlerinin 1978 ylnda kamulatrlmasnn ardndan kamu eliyle iletildii
dnemde, retim, yatrm, krllk ve pazar paynda Dnya piyasalarnda ok
hzl bir ekilde ykseldi. Bu durum, bir tezatla iaret ediyor ve borlarda zelletirmenin hibir hakl gerekesinin olmadn gsteriyor.
TMMOBnin 2003 ylnda karm olduu bir rapordan yararlanarak, Petrol-in 2012 ylnda yaynlad raporda da yer verdiim tabloda, kamulatrmadan nce ve sonra bor madenciliinde faaliyetlerde ciddi bir srama olduunu gryoruz. Kamulatrmadan nce Dnyada pazar paymz %11lerdeyken
bugn %40n zerine kt. ET MADENin pazar pay, 2013 ylnda %47 dzeyinde. Ham borun ton fiyat kamulatrmadan nce 50 dolarlar civarndayken,
imdi 300 dolar dolaynda. Rafine rn kamulatrmadan nce retilmiyordu,
kamulatrmadan sonra yaplan yatrmlar ile birlikte ve yerinde retim kararlar ile retime baland, bu rnlerin ton bana fiyat halen 600 dolarn zerinde.
ET MADENin ihracat geliri, o yllardan bugne 10 katna km durumda.
Toplam bor rezervlerimiz, yeni keifler ile beraber 2,5 milyar tona kadar ulat.
imdi u soru sorulabilir, bor madenleri kamulatrlmasyd, devlet eliyle iletilmeseydi, benzer bir geliim bor madenciliimizde yaanr myd? Yaanabilir
diyenler elbette olacaktr ki var. Ama bu noktada zerinde durulmas gereken
ey Dnya bor piyasasnn yaps, nk bor piyasas oligopol piyasa zellii tamaktadr. Yani az retici var, daha az sayda satc var. kincisi Dnyada bor
rezerv sorunu yok. Dier taraftan rafine rn kapasitelerinin artrlmas iin
bamsz ve byk yatrm kararlarnn verilmesi gerekmektedir. imdi bu olguyu yan yana dndmzde u sonu ortaya kyor. Eer bor madenlerimiz
kamusallatrlmasayd, zel sektr yerli ve yabanc sermaye farkl gerekeler ile
benzer yatrmlar yapmayabilirdi. nk Dnyada dediim gibi rezerv sorunu
yok ve pazarn oligopol piyasa zellii nedeniyle farkl fiyat politikalar uygulanp, Trkiyedeki retim zel sektr ve/veya yabanc tekeller tarafndan snrl
tutulabilirdi, yatrm yapmayabilirlerdi.
rnein, 1950li yllarda lkedeki ruhsatlar elinde bulunduran Borax Consolidated Ltd. Trkiyedeki retimi, Dnyann baka yerlerindeki yataklarn kullanlma durumu ile karlarna uygun fiyat ve sat koullar uyarnca nce drm, sonra durdurmutu.
Buradan hepimizin bildii ama sralamak istediim baz gerekler var. Bor madenlerimizin ET MADEN eli ile yani kamu eli ile iletilmesi sonucunda Dnya

36

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

bor pazarnda geldiimiz yerin altn bir kez daha izmek istiyorum.
Trkiye bor rezervlerinde Dnyada %73lk bir pay ile tartmasz ilk sradadr.
Dnya bor retim kapasitesinde Trkiye 1,1 milyon ton (B2O3) ile %45lik bir
retim kapasitesine sahip. Dnya fiili bor retimi 2013 ylnda yaklak 2 milyon
ton (B2O3) gereklemi, Trkiye bu retimin tek bana %47sini gerekletirmitir. Dnya bor pazarnda, %47lik pay ile ET MADEN yine tartmasz lider
durumda. kinci srada RT Borax %25 pay ile ET MADENi izliyor. Gryorsunuz, iki irket dnyada toplam %72 paya sahip. Bu da bor pazarnn niteliini
ortaya koymaya yetiyor.
Kamu elinde ET MADENin hzl bir ykselii olduunu sylemitik, kapasite
ve retim asndan baktmzda, bu grafikte 2000li yllardan itibaren yaanan
ykseli grnyor. 2000li yllarn banda kapasite 570 bin ton dzeylerinden
bugn 2,1 milyon ton dzeyine km durumda. retim hakeza benzer ekilde
srekli artyor. 2013te 1,8 milyon tona kadar ulat. Satlan rnlerin dalmna baktmzda, ilgin ve nemli bir gelime gzleyebiliyoruz. ET MADENin
2000li yllarn hemen bandan itibaren konsantre bor satlarn ciddi lde
drdn gryoruz. Bunun yerine bor kimyasallarnn satn yapyoruz
ve bu rnleri ihra ediyoruz. Bu zel bir gelime, daha nceleri bu ikisi arasndaki makas farklyd tersine alm durumdayd. Bu nedenle, ciddi bir katma
deer kayb yaanyordu, fakat bugn sre tersine dndrlm durumda. 2013
ylnda satlarn iinde konsantre borun pay %5, bor kimyasallarnn oran ise
%95 dzeyinde. Ayn yl ET MADENin sat gelirleri 826 milyon dolara ulat.
Kuruluun sat gelirleri, 2000li yllarn banda 200 milyon dolar seviyesindeydi. Satlarn ierisinde ihracatn pay %97yi buluyor. Son yllarda, Dnya ekonomisindeki durgunluk nedeniyle ihracat sabit kalsa da, normal koullarda bora
olan talep dnyada az da olsa artmaktadr. ET MADENin ihracat da buna paralel olarak ykselmektedir. ET MADENin krllnda da herhangi bir sknt
yok aksine hzl bir ekilde artyor. 2013 ylnda brt kr 429 milyon dolar, Hazineye denen temett de 209 milyar dolar olmutur. 2013 ylnda 2014 ylnda
bunun daha da artt tespit ediliyor.
Bor piyasasnda bor pazarnda ET MADENin en byk rakibi RT Borax. Veriler, 2005 ylndan itibaren ET MADENin Dnya pazarnda liderlii eline geirdiini gsteriyor ve ET MADENin satlar art eilimindeyken RT Boraxn
pay srekli dyor. Hal byleyken, Trkiyede hkmetler bor madenlerini
zelletirmeye alyor!
Bor madenlerine ilikin, 1980li yllardan itibaren gndeme gelen zelletirme
giriimlerini satr balaryla aktarmak istiyorum. 1978de karlan 2172 sayl Yasa uyarnca zel sektrn elindeki 55 bor sahasndan 9u devlete gemi,
7sinin ilemi tamamlanamam ve 39u zerinde hibir ilem yaplmamtr. 24
Ocak Kararlarnn ardndan 5 Haziran 1980 tarihinde alnan Bakanlar Kurulu
Karar ile nceki devletletirme kararlar yrrlkten kaldrlmaya ve ruhsat sa-

37

BOR ALITAYI 2014

halar eski sahiplerine devredilmek istenmitir. TMMOB ve 9 demokratik kitle

rgtnn at dava sonucu Dantayn verdii gr dorultusunda bu karar
1981 ylnda iptal edilmitir. Darbenin ardndan gzden geirilmesi dnlen
yasalardan birisi de 2172 sayl Yasadr. Ancak 1983 ylnda Danma Meclisinde
kabul edilen yasa ile bor sahalar zerindeki devlet kontrol bir kez daha gvenceye alnmtr.
Bilindii gibi, 2840 sayl Bor Tuzlar, Trona ve Asfaltit Madenleri ile Nkleer Enerji Hammaddelerinin letilmesini, Linyit ve Demir Sahalarnn Bazlarnn adesini Dzenleyen Kanun borlarn zel sektre devredilmesi ve/veya
ET MADENin (ETBANK) zelletirilmesinin nndeki temel engeldir. Bu
nedenle dier madenleri de ileten ETBANKn zelletirmeye hazrlanmas iin
ncelikle kuruluun yeniden yaplandrlarak paralanmasn ngren zelletirme Ana Plan 1986 ylnda hazrlanmtr. Bu plan dorultusunda 1993 ylnda
ETBANK bnyesindeki ETBANK Bankaclk Anonim Ortakl ayrtrlarak
Bye devredilmitir. ETBANKn faaliyetlerinin finansal ayan ve desteini
oluturan paras yok edilmitir.
Ardndan, ETBANK Madencilik Genel Mdrl, 4 ubat 1998 tarih ve 23248
sayl Resmi Gazetede yaynlanan Bakanlar Kurulu Karar ile Eti Holding A..
unvan ile yeniden yaplandrlmtr. Holding ats altnda 7 bal ortaklk
oluturulmutur: Eti Bor A.., Eti D Tic. ve Paz. A.., Eti Alminyum A.., Eti
Gm A., Eti Krom A.., Eti Bakr A.., Eti Elektrometalrji A.. Sz konusu
yeniden yaplandrmann gerekesi yle sunuldu: Madenciliin nndeki engellerin alarak, sektre dinamik, retken ve rekabeti bir yap kazandrmak...
Ancak 26 Mays 1999 tarihli Dantay 1. Dairesi Karar ile bu dzenleme, 233
sayl KTler Hakknda Kanun Hkmnde Kararnameye ve kurulan Eti Bor
A..nin sermayesinde bulunan zel ahs hisseleri nedeni ile 2840 sayl Yasaya
aykr bulundu.
1999 ve 2000 yllarnda zel irketlerle uzun vadeli kolemanit sat iin ereve
anlamalar imzaland. Bu anlamalar, 2840 sayl Yasay delme giriimleriydi.
Yasann ilgili maddesinde geen iletme ifadesinin bor cevherlerinin retim
ve zenginletirilmesi aamalar ile snrl olduu iddia edilmekteydi. Bu iddia,
daha sonraki giriimlerde de sk sk dile getirilecekti. Devamnda, 2000 ylnda IMFnin dayatmalar sonucu Eti Holding A..ye bal Eti Krom, Eti Gm,
Eti Bakr ve Eti Metalurji zelletirilmek zere Bye devredildi. Yine IMF ile
hazrlanan ekonomik program dorultusunda 20 Aralk 2000 tarih ve 2000/92
sayl YK Karar ile bnyesinde Eti Bor ile Eti Alminyum kalan Eti Holding
A..nin 6 ay iinde zelletirme kapsamna alnmas ve bunun iin alma balatlmas kararlatrld. YK Karar, 2840 sayl Yasaya ak bir aykrlk tekil
etmekteydi. Nitekim kamuoyunun ve ilgili demokratik kitle rgtlerinin tepkisi
nedeniyle kurum ubat 2001de zelletirme kapsamndan karld. Ayrca Petrol-in at dava, 16 Temmuz 2001de sonuland ve YK Karar iptal edildi.

38

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

2002 ylndan bugne iktidar partisi olan AKP, Kasm 2002 seimleri ncesinde yaynlad seim beyannamesinde kamuya ait btn maden iletmelerinin
aamal olarak zelletirileceini, stratejik nemi haiz madenler iin farkl zelletirme metotlarnn uygulanacan ilan etti. Beyanname, AKP hkmetinin
sonraki yllarda 2840 sayl Yasay dolanmak iin gndeme getirecei bir dizi
zelletirme giriiminin adeta ipucunu veriyordu. 2005 ylnda 3213 sayl Maden Kanununda yaplmak istenen baz deiikliklere borla ilgili baz dzenlemeler eklenerek, zel sermayenin bor madenlerine girmesinin n almak istendi.
Ancak amalarna ulaamadlar. Ayn aylarda, hkmet yetkililerinin Avustralya ziyareti srasnda imzalanan Trkiye Cumhuriyeti ve Avustralya Arasnda
Yatrmlarn Karlkl Teviki ve Korunmasna likin Anlamada potansiyel
yatrmc olarak BHP Billiton irketinin Trkiyenin zmir blgesindeki boratlarn madencilii, ilenmesi, zenginletirilmesi ve pazarlanmasna ilikin uzun
vadeli planlar olduu belirtiliyordu. Bu anlama daha sonra kanunlam ve 19
Haziran 2009da Resmi Gazetede yaynlanmtr. Avustralya merkezli BHP Billiton, 2013 piyasa deeri byklne gre Dnyann en byk maden tekelidir.
Onu Rio Tinto izlemektedir.
2012de ise 2840 sayl Bor Tuzlar, Trona ve Asfaltit Madenleri ile Nkleer
Enerji Hammaddelerinin letilmesini, Linyit ve Demir Sahalarnn Bazlarnn adesini Dzenleyen Kanunda Deiiklik Yaplmasna Dair Kanun Tasars
TBMMye sunuldu. Yasann 2. maddesine Bu madenlerin retimi ve zenginletirilmesi, teknik, ticari ve ekonomik sebeplerle, rnn mlkiyeti ruhsat sahibinde
kalmak zere 4734 sayl Kamu hale Kanunu hkmleri erevesinde ihale edilmek suretiyle nc ahslara grdrlebilirler. Ancak nc ahslara grdrlecek ilerin ihale sresinin yldan fazla olmas durumunda konuya ilikin
talepler Yksek Planlama Kurulu tarafndan karara balanr eklinde bir madde
eklenmek istendi. Burada da zelletirme hizmet alm klf ad altnda gerekletirilmek isteniyordu. zelletirme deil hizmet alm denildi. Yine yasada yer
alan devlet eliyle iletme tanm etrafnda bir tartma yapld. Ama ak bir
ekilde gryoruz ki, zelletirme daresi Bakanl sayfalarna bakldnda,
orada zelletirme yntemlerinden birisi olarak tanmlanan, iletme hakknn
devri yntemiyle, 2012 ylnda karlmaya allan dzenlemenin mantnn
ayn olduu anlalacaktr. Tasar, uzun bir almann ardndan Ekim 2012de
TBMMnin ilgili komisyonunda Bu madenlerin ruhsat sahalar ve rezervleri
Devletin mlkiyetinde kalmak ve elde edilecek rn ve atklarn sat Devlet eliyle
yaplmak kaydyla; dekapaj, cevher karma, krma, eleme, ayklama ve ykama,
paketleme, tahmil-tahliye, nakliye ile temizlik ve benzeri dier iler ihale yoluyla
nc ahslara grdrlebilir eklinde deitirildi. Ancak bu haliyle de sakncal olan dzenleme, halen Meclis gndeminde beklemektedir. O dnem, Petrol- Sendikas, T. Maden-, ESM, Trk Enerji-Sen ve TMMOBye bal odalar,
dzenlemeye kar ortak bir dizi etkinlik gerekletirdi. Kamuoyu oluturmak
iin eitli almalar yaptlar. Bu tasary yasalatramayan hkmet, 2013 ylnda 4734 sayl Kamu hale Kanununa bal ynetmelik deiikliiyle ET MA-

39

BOR ALITAYI 2014

DENde asl i olan krma, eleme, AR-GE faaliyetleri gibi baz iler ihale yoluyla
hizmet almna konu edilmek istendi. Bu giriime kar Petrol-in at davada
Dantay, dzenlemenin 2840 sayl Kanuna aykrlk tadna hkmederek
yrtmeyi durdurdu.
Ve son olarak, 2014 ylnn Ekim aynda, hepimiz hatrlyoruz, Maliye Bakan
Mehmet imek ET MADENe ait asit fabrikalarnn zelletirileceini aklad.
Yine burada bu altayn dzenleyicileri arasnda bulunan Maden Mhendisleri Odas, dier meslek odalar ve sendikalar ile birlikte Petrol-, bir basn aklamas ile net bir ekilde bu zelletirmeye kar olduklarn aklad. Anlalaca
gibi, borlarda zelletirme giriimlerinin srarl bir ekilde srekli gndeme getirildiini gryoruz. Evet, bor madenciliimizde bir takm sorunlar var m olabilir, ama bu sorunlarn zm iin yapacamz tartmalar, zelletirme ya
da hizmet alm laflarn azmza almadan yapmamz gerekiyor. Kamulatrma
ile birlikte ET MADEN ve bor madenciliimiz ykseli iinde, bu nedenle bor
madenlerimizin kamusal niteliinin deitirilmemesi gerekiyor. Beni dinlediiniz iin teekkr ediyorum.
Tacidar SEYHAN: Sayn SZKe teekkr ediyorum hem oransal olarak hem
de rn asndan tarihsel srecini borun bize anlatt. Srekli bor retimindeki
pazar paymzn arttn bize ifade etti. Bugnlerde yine gemite olduu gibi
bir zelletirme abas olduunu ve burada almas gereken konumu Petrol- Sendikasnn da duruunu bizlere ifade etti. Kendisine teekkr ediyoruz. ok ksa
bir tur yapacaz ikier dakikalk tur yapacaz arkadalar ve bitireceiz, bizden
sonraki panel epeyce sarkt. Sayn Murat TURAN ETBANK biliyorsunuz. ETBANK uzun yllar Trkiyeye ok deerli hizmetler verdi. En az 8-10 alanda madencilik faaliyetleri yrtt, bugne gelindiinde de ET MADENin almalar
arlkl olarak bor zerinden devam ediyor. 700-800 milyon dolarlk bir ihracat
sz konusu efendim ETBANK nerede ayn konumunu koruyor mu? 700-800 milyon dolarlar civarndaki bor ihracat yeterli mi artabilir mi? Buyurun
Murat TURAN: Sayn Bakan Deerli zleyiciler, arkadalarmla birlikte bu
oturumda bor servenini aktarmaya altk. Bu blmde borun biraz dna
kp borla birlikte madencilik sektrnn gnmz gereinde irdelemek istiyorum. Madencilik sektrnde devletin TEMEL DREKLERNDEN BR
ETBANKt. Madencilii, Bankacl ve Metalrjisi ile dev bir kurum; 20nin
zerinde iletme ve messesi ile binlerce alan, geri kalm yrelerin umudu,
saygn bir kurulu. Gittii yere refah, istihdam, kltr ve ticari hayat da birlikte
gtren lkemiz madenciliinin medar- iftihar.
Bu aralar ismi ET MADEN olan kurumun 21 iletmesinden kala kala 4 Bor iletmesi kalm. Yani koskoca ETBANK yok olmu.
Alminyum tesisleri, Bakr letmeleri, Ferrokrom letmeleri, Krom letmeleri, Kurun inko letmeleri, Fosfat letmesi, Boksit, Perlit, Kkrt letmeleri,
Civa letmeleri, Mermer letmesi, Volfram letmesi, Eti Gm letmesi... Ne-

40

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

rede bunlar? Neler oldu? Bu soruyu sormak gerekmiyor mu?

Bakyorum da salonda dinleyicilerimiz arasnda 3 eski ETBANK Genel Mdr var. Sayn Erdemir KARAKA, Sayn Muammer CAL, Sayn smail Hakk
ARSLAN Bey. Hogrnze snarak sormak istiyorum. Sayn Genel Mdrler
sizlerin miras braktnz ETBANK bu mu? Bunu iinize sindirebiliyor musunuz? Sanmyorum. Ben de bir ETBANK mensubu olarak bunu kabullenemiyorum.
Organizasyona u anki ETBANK, pardon ET MADEN yine pardon, Bor letmeleri Mdr katlmayacak m bu toplantya? diye sordum. le sonras oturuma katlaca sylendi. Keke burada olsayd da bu soruyu ona sorabilseydim.
Zira o gittii her yerde ET MADENi kara geirdim. Tm zamanlarn en byk karn yapyorum diyor. Ve 2002yi milat gsteriyor ve tm deerlendirmesini bu milada gre yapyor. Kendisine Emetteki yazl ve grsel basnn nnde
bu soruyu sormu ve cevap olarak kendilerinin ve gnmz iktidarnn ynetime gelmesiyle badatrd. Oysa Sayn Orhan YILMAZ 2002 ncesinde ETBANKta Bandrmada alyordu. Yine kendisi de dhil 2002 ncesi ETBANK
alanlar yetersiz ve baarsz ama kendisi ve 2002 sonras ynetimi baarl ve
bu baary da kara endekslemi. Ama ne hikmetse 2172 sayl Yasann bugn
varlan sonucun belirleyici olduunu inkr ediyor. Acaba 2172 sayl Yasa ncesi
artlarnda baarsnn hesabn yapabilmi midir? Sanmyorum. ine gelmez.
Saygdeer izleyiciler; Sizlere bor serveninin 70li yllarn aktarrken, uzun soluklu olan bu urada emei geenleri ksmen ve benim anmsayabildiim lde aktarmaya altm. Doaldr ki benim anmsayabildiim lde aktarmaya
altm. Doaldr ki benim bilmediim veya tanmadm, ondan da te n plana kmam nice isimsiz arkadalarmz vardr. Onlardan zr diliyor ve beni
balamalarn istiyorum.
Sayn Bakan; size ve bu altay organize eden kadirinas Maden Mhendisleri
Odasna meslektalarmn adna teekkr ediyorum. yi ki varsnz.
Beni sabrla dinlediiniz iin teekkr ediyorum. Sa olun.
Tacidar SEYHAN: Sayn Murat TURANa teekkr ediyoruz. Sayn KUTLUATA ne diyorsunuz, bu borlar yine kamu elinde retilmeli mi? ET MADENde
kalmal m? zel sektrn belli hisselerle katlmas borda ki durumumuzda ksmi deiiklikler yapar m? Bu sorulara ltfen cevap verelim.
Asm KUTLUATA: Teekkrler Bakan. Ben, bor madenlerinin mlkiyeti ile
ilgili sorun olduunu dnmyorum. Bu konu yeterince tartld. Ekonomik
olarak her yn ile borlarn kamu elinde, yani ET MADEN iletmelerinin elinde
kalmasnn doru olduunu dnyorum. zel sektrn, ham madde retiminde deil de teknoloji ve sanayide ortak olmasnn doru olduunu dnyorum.
Bu konuyu tartmak gereinin olmadn da dnyorum. Trkiye, sanayileemedii iin biz hala konuyu ham madde, konsantre ve rafine rn boyutlarnda

41

BOR ALITAYI 2014

tartyoruz. Yakn zamanda hkmet yetkilileri, artk inaat sektr ve rant ekonomisinin belli bir noktada durduunu ve sanayileme politikas izlenerek imalat
sektrnn harekete geirilmesinin doru olaca gibi sylemleri dile getirdiler.
Bu dorultuda ciddi politikalar hayata geirilmelidir. Bor madenlerinin retilmesi ve nihai rn olarak kullanm bu anlay ierisinde deerlendirilmelidir.
Bunlar syledikten sonra 2006 ylnda Bor Sempozyumunda ki panelin sonu
bildirgesini Rafine bor ve zel bor rnlerine yatrm olarak bor minerallerine
dayal tesislerin lkemizde bulunmas salanmaldr. Bor rnlerinin ham madde olarak kullanld sanayi alanlarnn gelimesine ynelik yatrmlarna tevik
edilmelidir. Bu sayede katma deere ynelik arta paralel olarak istihdam artacak dolaysyla lkemizin en byk sorunlarndan biri olan isizliin zmdr diye bitirmiiz. Doru da sylemi Odamz. Teekkr ederim.
Tacidar SEYHAN: Sayn KUTLUATAYA teekkr ediyoruz. Sayn SZK bir
mesaj aldm. Deniliyordu ki bin yl yetecek kadar bor sadece Trkiye rezerv
alanlarnda var. kame bir maden karsa bu boru ne yapacaksnz evinize mi
gtreceksiniz diye bir mesaj atm, deerli bir arkadamz ne diyorsunuz?
Akn SZK: Zaten bu, bor madenlerini zelletirilmesi ve yerli/yabanc sermayeye almas iin ska sylenen argmanlardan bir tanesi. Evet, ben de sunumumda bahsetmitim, Dnyada bor rezervleri asndan bir sorun elbette bulunmuyor. Ama bor madenlerinin zelletirilmesiyle birlikte faaliyetlerin hzl
bir ekilde artaca iddias ile bu argmana iaret ediliyor. Sunumumda anlatmaya altm, bor madenleri zelletirildiinde ya da yerli-yabanc sermayeye
getiinde, bu rezervlerin hzl bir ekilde retime dneceinin de herhangi
bir garantisi asla yoktur. nk piyasa oligopol bir piyasa... Trkiyedeki rezervlerin dnda da dnyada bor retimi ve bora dayal sanayi iin gerekli rezervler mevcut, dolaysyla borlar tamamen zelletirilir ya da bu rezervler yabanc
sermayeye alrsa, borlarmz maden tekellerinin insafna brakm oluyoruz.
zelletirmeden sonra zorunlu olarak, retimin artacan hi kimse garanti
edemez. Trkiye tarihinde grdmz gibi, 1950li yllarda bor ruhsatlarn
elinde bulunduran yabanc irketin kararlar ve karlar sonucu, gitgide bor retiminin dt ve sonra durdurulduu bir dnem yaand.
Tacidar SEYHAN: Evet ok teekkr ediyorum. Deerli Arkadalar konumaclarmz oturumu tamamlad. Dier oturuma geeceiz salondan sadece 3 tane
soru alacam rica ediyorum. Her panelde ayn sorunu yayoruz yorum yapacak
zamanmz yok. 2.oturum balayacak 3 net soru kime nedir? Buyurun soru sormak isteyen arkadalarmz var ise salondan soru alalm arkadalar. Evet, fazla
alannz kstladm herhalde. Buyurun adnz alalm, hemen efendim.
Kemal GNAYDIN: Metalurji yksek mhendisiyim. Hibir arkadama soru
sormayacam. Yalnz bor konusunda, Trkiyenin en byk eksiklerinden birisi
eitimdir. Yllardr boru elinde tutan ETBANKn bir ey yapmayyla geldiimiz nokta. Ve bunlarla, stratejik neme sahip, dnyann %73 bizim, bu bir

42

I. OTURUM

TRKYENN BOR SERVEN

anlam ifade etmiyor. Asm arkadamz da syledi, biz ne zaman boru metalurji,
maden, kimya eitiminde ne getiririz, dersleri yok, byle dersler yok. Benim
arkadam Adnan TEKN bor karbr retti niversitede ld, radyasyondan.
Hocamz Feridun PEK ayn ekilde ld, orada da kald her ey. Biran nce bu
altaydan, bu niversitelere borun ve onun retimini aktif hale getirebilecek
ders, uygulamal ders, teknoparklar, niversite-sanayi ilikilerinin kurulmas lazm. Deilse biz bu altaylarmz hi kk grmyorum ama ayn standartta
yapar dururuz. zr dilerim.
Tacidar SEYHAN: ok teekkr ediyorum. ok gzel bir yorum geldii iin bu
soru fikrini iki kk yoruma brakacam. Katk koymak isteyen iki arkadamz daha var m? Bir eyler sylemek isteyen. Bakn bu katlmc demokrasiyi
ok yerde gremezsiniz. Nerede? Buyurun efendim.
brahim KALLOLU: Efendim, ben arkadalara bir soru sormak istiyorum.
brahim KALLOLU, eski Maden Dairesi Bakan, MGEMden. imdi btn
konumalar dinledim, dinledikten sonra baz arkadalarmz bir devletletirmenin dnda zel sektrle yaplabilecek bir anlama gibi bir eyler yapalm
dediler. Mesela alminyum tesislerinde, ETBANKa alminyumu yaptmz
zaman, aluminyum paket halinde geldi. Fakat bu paket halindeki alminyumlar vatanda alarak daha faydal bir ekilde getirdi. Benim dediim ey u,
Bor mevzuunda devlet nereye kadar gidecektir? Neden sonra, nereden sonra
vatandan eline, bunu yapmak isteyen bir zel sektr bulunduu takdirde, Trkiyede ama yani darda deil. Bunu nasl bir yardm ile yapacaktr? Bunu bir
anlatsalar memnun olurum. Teekkr ederim.
Tacidar SEYHAN: Cevaplamak isteyen bir arkadamz var m soruyu? Evet, deerli arkadalar altaymz devam ediyor. Bir sonraki toplantdaki arkadalarmzn konusu, evet son katlmcmz beyefendi olsun. Buyurun efendim. Adnz
alalm ltfen.
KATILIMCI: Buradan edindiim intiba sonucunda bir konuyu arz edeceim.
Ben Zonguldak valilii yaptm, 4 yl ve orada Geliim A.. diye yerel ynetiminler, yani belediye, zel idare, dier kurulular ile ilgili bir anonim irket kurduk,
Sayn Blent ECEVT, rahmetli dneminde. Blgesel Filyos blgesi ve blgenin
kalknmasyla ilgili. imdi buradaki bor dhil MTAnn ve ETBANKn, madencilik sektrnn, bordan dolay rettii maden rnlerinin lke apnda yerel
kaynaklar ile ve eitli organizasyonlar ile retime dntrlmesi, bunu zel
sektr ve kamu sektr birliktelii ierisinde, bir proje haline getirip, Maden
Mhendisleri Odasnca kamuda ve devlette grev alacak siyasi iktidarlara rnek
bir alma eklinde sunulmas mmkndr mdr? Yeni stratejik bir alma
yapp, bunun darya bu kadar ak hale getirilmesi yerine, sanayilemeye dntrlmesi, i pazara ve d pazara pazarlanmas da dhil, rnlerin. Ve Trkiyenin kalknmasnn odak noktasnda olacaktr, kanaatindeyim. Yani yalnz
maden kararak deil, zel sektre, kamu sektrne bu konuda rol tanyacak

43

BOR ALITAYI 2014

bir planlama, stratejik bir plan modelinin Maden Mhendisleri Odasnca ortaya
karlmas kanaatindeyim, arz ederim.
Tacidar SEYHAN: Teekkr ediyorum. Katklarnz iin ok teekkr ederim
deerli arkadalarm. 1.oturumu sonlandryorum sonlandrrken Odalar konusundaki yasal deiiklikten duyduum znty de ifade etmek istiyorum.
Byle bir aba var, mikro Odalar oluturma abalar var. llerde paralayarak
hatta komu ilde bir veya birden fazla Oda kurdurarak Trkiyede ki etkinliini
azaltmak, Oda faaliyetlerini zayflatma abalar var. Bunun demokrasinin nnde en byk engel olduu kanaatindeyim zgr toplumlarda odalar sendikalar
dier demokratik kitle rgtleri ve hatta gl rgtler vazgeilmez unsurlardr.
Demokrasiye de onlar koruyarak sahip kma dileklerimi burada ifade etmek
istiyorum. Hepimize sayg ve sevgilerimi sunuyorum.
Hicran YAMAN: 1. Oturuma katlan konumaclarmza katlm belgelerini
takdim etmek zere Edirne CHP Milletvekili Sayn Kemal DERMENDERELyi davet ediyorum. Ardndan 15 dakikalk ay molas.

44

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

MODERATR
lker ERTEM
Maden Mhendisleri Odas
mit Ragp NC
ET Pazarlama Ve D Ticaret A.. Eski Genel Mdr
Bor rnlerinin Kullanm Alanlar ve Gnmz Teknolojilerinde Bor
Dr. Serdar ERKAN
ERDES Teknoloji Kimya Endstriyel Tasarm Kontrol ve D Tic. Ltd. ti.
22. Yzyl Enerji Sisteminde Bor
Dr. Murat BLEN
ET MADEN letmeleri Genel Mdrl Teknoloji Gelitirme Daire Bk.
ET MADEN letmeleri AR-GE almalar
Ayen ERTEN
Maden Mhendisleri Odas
Bor rnleri Potansiyel Geliim Alanlar
Prof. Dr. Yaln DUYDU
ANKARA NVERSTES Eczaclk Fakltesi
Bor Salk ve evre

45

BOR ALITAYI 2014

Hicran YAMAN: CHP Genel Bakan Sayn Kemal KILIDAROLU,

Ulatrma ve Haberleme Bakan Sayn Ltfi ELVAN,
evre ve ehircilik Bakan Sayn dris GLLCE,
Ekonomi Bakan Sayn Nihat ZEYBEK,
Orman ve Su leri Bakan Sayn Prof. Dr. Veysel EROLU,
CHP Antalya Milletvekili Sayn Deniz BAYKAL,
CHP Mersin Milletvekili Adalet Komisyonu yesi Sayn Ali Rza ZTRK,
AKP zmir Milletvekili Sayn Binali YILDIRIM,
AKP Gaziantep Milletvekili Sanayi Ticaret Enerji Tabii Kaynaklar Bilgi ve Teknoloji Komisyonu Bakan Sayn Halil MAZICIOLU,
TOBB Bakan Sayn M. Rifat HISARCIKLIOLU,
Sayn Blent ECZACIBAI
altaymz kutlayarak baarlar dilemilerdir.
2. oturumumuz almtr. 2.oturumumuzun konusu Sanayinin Tuzu Bor Maden Mhendisleri Odasndan Sayn lker ERTEMi moderatrlk yapmak zere
buraya davet ediyorum. Eti Pazarlama Eski Genel Mdr Sayn mit Ragp NCy buraya davet ediyorum. Erdes Teknolojiden Sayn Dr.Serdar ERKAN buraya davet ediyorum. ET MADEN Teknoloji Gelitirme Dairesi Bakan Sayn Dr.
Murat BLENi buraya davet ediyorum. Maden Mhendisleri Odasndan Sayn
Ayen ERTENi, Ankara niversitesi Eczaclk Fakltesinden Sayn Prof. Dr. Yaln
DUYDUyu buraya davet ediyorum.
lker ERTEM: Sayn Milletvekilim, Sayn Bakanm, Sayn altay Bakanmz,
Deerli Katlmclar, hepinizi sayg ile dostluk ile selamlyorum. 1.oturum da bor
ile ilgili kurumsal geliim tarihi sre Oda Bakanlarmz tarafndan yapld. Sayn Petrol Sendikas zelletirme srecini kreselleme dneminde bizlere aktardlar kendilerine ok teekkr ediyorum. Sayn Muammer CAL konumasnda bir roman iire dntrerek bize aktard kendilerine teekkr ediyorum.
Sayn Ayhan YKSEL Oda Bakanmz 1970li yllardan gnmze Odann bor
konusunda sylediklerini zet biimiyle aktarmak ile kalmad sylenilenlerin
arkasnda olduunu bir kez daha ifade ettiler. 1.oturum baya uzun srd dolaysyla 2.oturumda zaman asndan sknt yaayabiliriz diye dnyorum.
Salnza snarak mevcut zaman kullanmaya alacaz. Bu oturumda bor
minerallerinin endstriyel kullanmnda karlalan sorunlar ve yaanan gerekler aktarlmaya allacak, ben programdaki sraya uygun olarak sz vermek
istiyorum. Birinci sz Sayn mit Ragp NCye veriyorum.

46

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

mit Ragp NC: Teekkr ediyorum. Sayn Bakan, Saygdeer Konuklar,

Sevgili Meslektalarm hepiniz ho geldiniz. 1. oturumda sz edilen rakamlar
vard. Trkiyenin bor rezervleri %73, ABD u kadar Kazakistan bu kadar, Rusya
u kadar diye. Bu rakamlar doru rakamlar deil, hepsi greceli rakam. Niye
greceli derseniz Trkiyenin bor madenleri rakamlar %73 deil Trkiyenin
bilinen bor rezervleri an itibariyle %73. Trkiyenin arama almalar bitmemitir, bu bor madeni iinde geerlidir, aslnda Trkiyenin arama almalar
bittiinde bor rezervlerinin %90lara kt grlecektir. Rakibimiz Rio Tinto
(US BORAXn ana irketi) bor rezervlerinin sonuna geldiini gryoruz. Rio
Tintonun faaliyet raporundan derlediim almada da grdnz zere, 2000
ylnda Rio Tintonun ispatlanm ya da bizim madencilik tabirimiz ile grnr
rezervleri B2O3 baznda 28,1 milyon ton iken 2013 yl sonunda bu miktar 12
milyon tona inmitir.* Mmkn rezervlere baktmzda 7,8 milyon tondan 11
milyon tona km ki halen bunlar grnr rezerve eviremediler. Dnyann
toplam bor rezervi B2O3 1.312.300.000 ton olup** bu rezervin imdilik 955.300.000
tonu lkemizde bulunmaktadr. Ksaca Trkiyenin rezervlerinin gerek kalite,
gerekse byklk asndan baka lkelerin rezervleri ile kyaslama ansnz ve
hakknz yoktur.

Demek ki ABD rezervlerinin bir problemi var, rezervlerinin sonuna geldiler. Rio
Tinto retimleri iin 13 senede 16 milyon ton rezervinden harcam, geriye kalan
12 milyon ton rezervini de kstl kullanlrsa 10 seneden biraz daha fazla idare
eder ama normal kapasitede giderse 10 senelik bile bir mr olmayan rezervlere sahip olduklar ortaya kyor. Rio Tinto rezervlerinin sonunu grnce ne
* http://www.riotinto.com/annualreport2013/_pdfs/rio-tinto-2013-annual-report.pdf
** http://www.etimaden.gov.tr/d/file/bor-sektor-raporu-2013-docx.pdf

47

BOR ALITAYI 2014

yapt atk barajlarn almaya balad. Atk barajlarnda birikmi %10 ila
%12 arasndaki tenrl kernit atklarn tekrar fabrikalarnda kullanmaya
alyorlar. Bizim atk barajlarmz
u anda dolmaya devam ediyor henz
atk barajlarmzdakileri kullanmaya
balamadk daha ok uzun bir mddette kullanmayz. Yani bizim atk
barajlarmz da rezerv saydmz da
Dnyann en byk hkimiyetinin
bizde olduu aikrdr.
Bor kullanm alanlarna baktmzda birok alanda kullandn gryoruz.
naat, imento, cam, cam elyaf bunlar her tarafta bulabileceimiz bilgiler.*
Bunlar ok vakit harcamamak iin hzl geiyorum grdmz gibi bor hangi
alanlarda kullanlr deil bor hangi alanlarda kullanlmyor sorusunu sormamz
gerek.** Kullanlmad yere ben u ana kadar rastlamadm nereye bir el atsak altndan mutlaka borun iinde olduu bir rn karnza geliyor. Bor birok alanda kullanlmaktadr. Bu alan says bir zamanlar 250 ile ifade ediliyordu. Sonra
450-500 denildi ama u anda bir baka rnekle o alanlar vereceim. Borun ET
MADEN yaynlarndan baktmzda son kullanm itibari ile cam sektr %51,

* http://www.etimaden.gov.tr/bor-urunleri-hakkinda-genel-bilgi-193s.htm
** http://www.erinventures.com/img/boron_blue.jpg

48

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

seramik sektrnde %13, tarmda %14, deterjan %3 ve dierleri %19 olduunu

gryoruz. Bu dierlerinin 2002 ylnda %2 iken, 2013 ylnda %19a gelmesinin
temel sebebi bilhassa elektronik ve otomotiv sanayinde metalurji ve kimya sanayinde ki gelimeler borun bu alanlardaki tketimini hzla ykselmektedir. Evet,
bor pazarna nedir diye baktmzda borun bizimde iimde bulunduumuz ET
MADENin rettii rnler pazar tonaj olarak baktmzda %47si elimizde
olan 2-2,5 milyar dolarlk bir ngr pazar vardr, kald ki bunun da net rakamlar yoktur. Bor pazar ile ilgili net rakamlara bilhassa bor konusunda ulamak
ok zordur. Ama borun bundan sonraki aama dediimiz borun rnsel hale
dnd, iine dhil olduu malzemelerin zelliklerini ve deerlerini arttrd,
daha kimyasal, daha metalrjik ve daha st sanayilerde kullanlan malzemelerin
iine katld pazarlar 100 milyar dolarla ifade etmek yanl olmaz. Hatta bu
malzemelerin ticari kullanmlarnn pazar hacmi televizyon, telefon bilgisayar,
oyuncak, otomobil, tren vs. diye son kullanm rnlerine baktnzda bu rakamlar trilyon dolarlara kadar gider.

Yllara gre bor tketimine baktmzda 1965te 189 bin, 1970te 257 bin olan
bor madeni tketimi 2005te 5 milyon tonu brt olarak bulmutur. 2013te Dnyann 2008 kresel krizinden bu yana yaad finansal krizler nedeni ile 4 milyon 300 bin ton bor tketimi vardr.*,** Bu da Dnyann sanayi geliimini ama srf
* http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/historical-statistics/ds140-boron.pdf
** http://www.etimaden.gov.tr/d/file/bor-sektor-raporu-2013-docx.pdf

49

BOR ALITAYI 2014

sanayi deil, nk 1965te yllarda da 1970li yllarda da Dnyann bir sanayisi

var ama bu sanayinin yannda bilhassa ileri teknoloji ve elektronik sanayinin
gelimesi bor tketimini hzla arttrd. Bu da evimizde srekli seyrettiimiz televizyon kullandmz bilgisayarlar dhil her yere bor girdi. Sar ile gsterdiim
blgede bizimde iinde bulunduumuz rettiimiz rnlerin pazar fiyat 300500 dolardan balyor bilemediniz 1.500 dolara kan bir rn pazardr. Mavi
blgeye getiimizde artk buras kimyasal rnlerin pazar oluyor. Kimyasal
rnler 2.000-.3000 dolardan balayp 100.000 dolarlarn zerine kan rnler
ortaya geliyor. Krmz ile belirttiim blgede borun metalurji rnleri ortaya
kyor, 1.000-1.500 dolardan balyor 1.000.000 dolarlarn zerine kadar kan
rnler var. Son Ekim 2014 ay itibariyle inden ithal ettiimiz bir rnn fiyat
bakn Bor Karbr. Trkiye inden mamul bor rnlerinden alr ama ine yar
mamul bile olmayan bor rnleri satar. Bu rnn zelliklerinden bahsetmeyeceim. 16 bin dolara tonunu ithal ediyor lkemizdeki firma. Alan firma 12 ton
alm, karnza 16 bin dolar gibi bor karbr fiyat ortaya kyor.*
zmir Gediz niversitesinde bir hocamz ikyet ediyor, bu senenin banda.
te Trkiye olarak bordan 500 milyon dolar kazanyoruz yurtdnda bir irket ki ABDli o irket ET MADENin iyi mterisidir, bu irket 6 milyar dolar
ciro yapyor ET MADENden ald borlar kullanarak diyor hocamz. Bu firma Owens Corning**,*** dediimiz ABDli bir fiberglass firmas ve Amerikann en
byk fiberglass firmas Dnyadaki fiberglass pazarn yaklak %35ni kontrol
ediyor. 2013 cirosu 5,2 milyar dolar. Yalnz burada birinci krmz ile iaret ettiim ksma dikkat ederseniz bu firma rettii fiberglas malzemesini 40 bin tane
son kullanm alannda kullanldn sylyor. Bilgisayardan, otomotivden, tenis
raketlerine, bisikletlere kadar yani bir rn 40 bin alanda kullanlan bir rn
yapmak tabi ki bir teknoloji ve bilgi birikimidir. Trkiye bunu yapmad iin
biz burada borlar devlet ya da zel sektr iletsin mi? iletmesin mi? konusunu
tartr haldeyiz.
1940l yllarda borun yakt olarak kullanm gndeme geldi. Hermes projesi dediimiz projelerde bunu bir ekilde yakt olarak kullanmaya altlar. Grdnz gibi bu almalar Rio Tinto kaynakldr,**** yani biz sylemiyoruz nk
biz bunlar syleyince mahallenin delisi diyorlar Trkiyede. u arada oturan bir
arkadamz var o da mahallenin lgn aratrmacs, 2000li yllarda bunu sylediinde ben bile ona lgnsn demitim ama sonra o hakl kt sevgili Mustafa
INKI arkadam. 1950li yllarda gene fzelerde bor yaktlarndan bahsediliyor.
* http://www.asianmetal.com/news/viewNews.am?newsId=1220591
** http://www2.owenscorning.com/acquainted/does/
*** http://investor.owenscorning.com/files/doc_downloads/2014%20OC%20IR%20
Fact%20Sht%20VIEW2.pdf
**** http://www.borax.com/library/articles/news-and-events/news-release/from-missiles-to-medicine

50

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

2006 ylna geldiimizde bir Fransz sunumunda tesadfen internette yakaladm,

bu almada borun fze yakt olarak kullanld almalardan bahsediyor.
Onera projesi diye bir proje. Onera projesi nedir? diye 2006da kefedememitik. Ama 2010 ylna geldiimizde meteor roketi* diye bir roket kt karmza.
Fransa, sve, ngiltere, talya, spanya ve Almanyann ibirliinde havadan havaya sava fzesi olarak imal edilen zel bir fze ve yakt bor. Nerede yaplm
Onera projesinde yaplmtr. Borlu yakt reten firma Bayern-Chemie Alman
firmas.** Demek ki borlu yakt konusunda 1946l ve 1950li yllarda yaplan almalar bir yerlerde birikmi bir yerlerde almalar devam etmi sonra fze yaktnda kullanlr hale gelmi. Bunlar tabi bizim ispatladmz eyler yoksa daha
baka yerlerde kullanldn da sylyoruz da o kadar net bir aklama elimizde
yok. Tabi bu konuda srailin bundan geri duracan dnemiyoruz,*** srailde
bu almalarn ierisinde ve kendi bana yrtyor. O da Gel-Fuel Ramjet
dediimiz bor yaktl fzeler zerine alyor ki belki de imal etmitir.
Bu hepimizin bildii insansz uak predatr dediimiz uak yerden joy-stick ile kumanda ediliyor. Bunun ak bir kesitini buldum NASA sayfalarnda,****
grdmz zere burada klasik jet yaktlarn koyacamz herhangi bir sistem
grnmyor. Bu uan g salaycsnn bataryal bir sistem olmas gerekiyor, yani bunun zerinde pilli bir bataryal bir sistem
olmas gerekiyor. Sonra Protenex diye ABDli bir firmann (ki
bu irket Millennium Cell isimli
Sodyum Bor Hidrrl yakt ve
bataryalar zerine aratrma yapan ABDli teknoloji irketinin
2010 ylnda tm patentlerini
satn alm).***** Web sayfasnda
insansz uaklarda sodyum bor
hidrrl yakt sisteminin kullanldn ve bunun kendisinin
rettiini syleyen bir aklama-

* http://www.mbda-systems.com/products/air-dominance/meteor/26/
** http://www.bayern-chemie.com/ramjet.htm
*** http://www.eucass-proceedings.eu/articles/eucass/pdf/2012/01/eucass2p499.pdf
**** http://www.nasa.gov/centers/dryden/news/X-Press/stories/2005/061705_noaa.html
***** http://www.unmannedsystemstechnology.com/2012/08/protonex-developing-fuel-cells-for-underwater-unmanned-systems/

51

BOR ALITAYI 2014

sn grdk.* Demek ki artk havada uan bu insansz uaklarda borlu yaktlar

kullanlyor. imdi yerden kontroll bu havada uan nesneler arasnda Drone
diye bir eyler kt. 4 tane pervanesi olan helikopter gibi, bunlarda da artk sodyum bor hidrrl bataryalar yani piller kullanlyor. nk normal bildiimiz
klasik lityum polimerli piller bunun havada kalma sresini 15-30 dakikada tutarken bor hidrrl piller bunun havada kalmasn 6 saatte kadar kartyor.** Yine
Amerikada Jadoo Power*** diye bir firma yine bor hidrrl ve amonyum boranl
pillerin daha dorusu bataryalarn tanabilir bataryalarn zerinde alyor. Bu
grevi Amerikan Hava kuvvetlerinden proje olarak alm 2009 ylnda ve retici
firma Jadoo Power olmu.**** te grdmz gibi tanabilir hafif ve uzun mrl bataryalar ile bilhassa Amerikan askerlerinin arazide uzun zamanlar 1 hafta
10 gn geirdiinde zerindeki elektronik aksamn yan sra haberlemesinden
tutun fotoraf makinesine tutun ite suikast teebbs yapacaksa ona kadar kullanlan enerjiyi bu eit sistemlerle retmi Amerikan ordusu bunlar kullanyor.
Bunlarn temelinde de borlu kimyasallar var.
Prof. Dr. smail DUMAN stanbul Teknik niversitesinde metalurji blmnde,***** o da, bir baka lgn diyorum ben ona, o da bor fiberinden bahsediyor. Bor
fiberi Prof. Dr. smail DUMAN tarafndan laboratuvar ortamnda gerekletirildi bunun patentini de aldn biliyorum ve bende merak ediyorum bor fiberi nerelerde kullanlyor grdnz gibi urada Amerika Hava Kuvvetleri envanterinde bulunan uaklar (F-15, F-14, B1 Bomber, Blackhawk, PredatorB UAV, Space
Shuttle, B-52, C-130, F11, Boeing 727, 747, 757) ki bir ksm bizim Hava Kuvvetlerinin envanterinde de var, uzay mekiinin btn gvdesi, gvde elemanlar, btn uaklarn ana gvdeleri, jet uaklarnn cutting edge denilen havay kestii
ksmlar ve Airbuslarn ve byk nakliye uaklarnn kuyruk, yani yn dmeni
ve yine kuyruun iindeki irtifa dmenleri iine bor fiberi denmi alminyumdan yaplyor. Peki, bu bor fiberi teknolojisi ok mu zel, evet ok zel. Prof.
Dr. smail DUMAN bunu zm, laboratuvarlarda bitirmi bilimsel dokmanlarn yaynlam patentini alm. Demek ki bor fiberini Trkiye zm, bundan sonra aama biz uak yapacaz diyoruz hatrlarsnz bugn Trk Kuu diye
bir uak yaptmzdan bahsediyoruz. Gney Koreden paralarn temin edip
burada montajn gerekletirdiimiz bir uak olduu haberleri geiyor basnda
yani baka bir ey deil gibi grnyor Trk Kuu ua keke onu tamamen
kendimiz yapabilsek. Bor fiberi ite byle enteresan bir malzeme, bor fiberinin
zellii sktrma Compression Strength dediimiz sktrma kuvveti ve Stif* http://www.protonex.com/technology/proton-exchange-membrane
** http://www.hes.sg/#!fuel-integrated-fc-systems/c15wk
*** http://www.dtic.mil/ndia/2011power/Session11_12132Pearson.pdf
**** http://www.fuelcelltoday.com/news-archive/2009/january/jadoo-power-receives-military-contract-for-aeromedical-rescue-and-transport
***** http://faculty.itu.edu.tr/iduman/

52

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

fness dediimiz bir anlamda sertlik dayankllk zelliklerinin benzer karbon

kkenli rnlere gre ok daha iyi deerlere sahip olmas onu zel klyor. Bunun
bir de fiyat olmas lazm bunun fiyat da ton olarak satlmyor, metre olarak satyorlar Amerikadaki pazarlarda 4 mil ve 5,6 mil llerinde bir sat fiyat baz
var. 4 mil 1.200 dolardan, 5,6 mil 1.500 dolarlardan balyor fiyat olarak Ocak
2015 ay iin. Bunun tabi ton olarak hesabn yapamyoruz nk ok ince ve
ok mikro bir malzeme ve bunun ne kadarnn ne kadara geldiini bulamadm.
Yine Prof. Dr. smail DUMANdan bahsedeceim, bir ferro bordan bahsediyor ki bunun da laboratuvar almalarn bitirip patentini alm Hoca.* Ferro
bor diyor iine neodyum kattnzda inanlmaz bir mknats ortaya kyor.
Dorudur, bugn lkemizde bor var demir var neodyum da var ET MADENe
ait ruhsatlarda Sivrihisarda, btn bunlar bir araya getirdiimiz zaman ortaya inanlmaz manyet kyor. Bu manyetin zellii ne, Ferrobor burada elektrik
dnmnde elektromanyetik kayplar, elektromanyetik geirgenlik nedeniyle
ortaya kan kayplarn yzde 75-85ini yok ediyor, yani dntrme kayplarn
azaltyor. nk dntrme kayplarnzn ortadan kalkmas demek, enerjinizin yzde 30 orannda artmas demektir. Yani evlere ulaan enerjinin yzde 30
durduu yerde artmas demektir; yeni tesis amadan, yeni santral veya HES yapmadan. ok nemli ve bunun zerinde de Dnya deliler gibi allyor, korkun
bir verimlilik ve korkun bir rn. Peki, bu ferroborlu mknats nerede kullan* http://tbbyayinlari.barobirlik.org.tr/TBBBooks/464.pdf

53

BOR ALITAYI 2014

lyor. Yaklak 1 ay nce Japonlar insanl olarak Maglev tren denemelerini yaptlar, Maglev treni insanl olarak 500 km/saat hz yapt.* Bu tren ve ray sisteminin en byk zellii neodyum, demir, bor madenlerinin kullanlmas, tabi bu
neodyum, demir, bor manyeti sadece buralarda kullanlmyor smail Hocamn
bahsettii gibi beyaz eya da kullanlyor, Ferroborun iine neodyum kattnz zaman inanlmaz kuvvetli mknatslar ortaya kyor. Yani bildiimiz beyaz
eyada, mobilyalarda, oyuncaklarda tandnz mknatslarn yzlerce kat gls yaplyor. Mthi bir manyetik malzeme kyor ortaya. ok kk lekli
mknatslarla ok byk kuvvetler retebiliyorsunuz, manyetik kuvvetler yaratabiliyorsunuz. Bugn Uzak Dou kkenli bir beyaz eya ve elektronik eya firmas eski bizim fral dediimiz solda grdmz stnde bakr tellerle evrili
motor sisteminden vazgeti, yeni bir motor sistemini rnlerinde kullanmaya
balad. Bu yeni motor sisteminin en byk zellii neodyum, demir, bor manyeti olmas, bu neyi getirdi A+++ dediimiz enerji verimlilik sistemlerini getirdi,
sessizlii getirdi, amar makinelerinin yerinde hoplayp zplamasnn engellenmesini getirdi. Bu makineler artk Trkiye de satlyor. lkemizde maazalar
zinciri olan Uzak Doulu bir irketin rettii rnler gamnda Trkiyede de bu
makinelerden var, motoru byle eski motorlar deil, deiti artk. Ferroborun
fiyatna baktmzda bir sene nce tonu 5.000 dolarlar civarndaym 2015 Ekim
ay itibariyle 3.600-3.650 dolar/ton ferroborun fiyat.** Bunun ierisine neodyum
kattnzda o fiyat artyor, dme kadar u kadarck trnanz kadar bir paray 1 dolara satyorlar ka gram gelir bilmiyorum. Ama bu kadar birdenbire
karnza pahallam deeri artm bir malzeme kyor. Neodyum, demir, bor
manyetlerinin gelecei tabi ki ok parlak grdnz gibi 2020li yllarda man-

* http://www.dailymail.co.uk/travel/travel_news/article-2836717/Passengers-breakspontaneous-applause-Japan-s-maglev-train-completes-test-run-reaching-speeds-500kilometres-hour.html
** http://www.metalprices.com/metal/boron/ferroboron-usa

54

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

yet sistemi ierisinde neodyum, demir, bor manyetleri en ne geiyor.*,**

Biliyorsunuz sodyum bor hidrr yakt pilli bir bor mobil ilk rnek yapld lkemizde.*** Bu borun bir baka kullanm alan Trkiye bunu en azndan Tbitak MAM aracl ile BOREN ile birlikte bir eyler becerdi ama devam gelmesi
mit ediliyor inallah gelir. David SCHUBERT Alman asll Amerikan vatanda
Rio Tinto eleman bir alma yapmlar.**** Bu almada diyorlar ki 2050li yllarda dnyada Global olarak 2 milyar fuel cell vehicles (FCV) dediimiz yaktl yani
hidrojen yaktl arabalar olacak bununda arl bor hidrr olacak diyor. Dnyada bunu karlayacak bor rezervlerinin Trkiyede olduunu Rio Tinto sylyor biz sylemiyoruz. Yine bir Alman***** firmas nano bor teknolojili bildiimiz
kapal meknda ortaya koyup elektrie taktmz snma sistemlerinde nano bor
teknolojili sistemler kullanlyor, ayn benzer sistemi bir Trk****** irketide kendi
patentini yaratarak bunu yapm.******* Bunlar hepimizin bildii Dnyann en pahal
(2014 yl iin 128 milyar dolar) marka irketinin sata kt sabah elektronik
marketlerin kaplarnda milyonlarn sraya girdii rnleri. Biliyorsunuz ismi
ok mehur bir cep telefonu sata ktnda sabah Dnyada kapda 10 milyon

* http://www.electronenergy.com/media/amp16708p27.pdf
** http://www.roskill.com/news/4th-baotou-china-rare-earth-industry-forum/at_download/attachment1
*** http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/basin/bulten/2012/122.pdf
**** http://www.hydrogen.energy.gov/pdfs/review10/st043_schubert_2010_o_web.pdf
***** http://fakir.com.tr/i/265/ls-estove-2400
****** http://www.enover.com.tr/
******* http://sosyal.hurriyet.com.tr/yazar/vahap-munyar_44/nano-bor-isitma-ve-sogutmada-en-tasarruflu-ol_28248942?__hrp__

55

BOR ALITAYI 2014

mterisi bekleyen bir telefondu. Bu akll telefonlarn en byk derdi bataryalarn abuk tkenmesi. Dnyann en pahal marka deeri olan irket 2011 yl aralk ay sonunda ABD patent enstitsne patent mracaat yapm* sodyum bor
hidrrl piller ile ilgili. Demek ki nmzdeki srete gibi elektronik cihazlarda
ve akll telefonlarda daha uzun mrl daha dayankl sodyum bor hidrrl pilleri greceiz. Oled** teknolojisi diye bir televizyon kt. Bu yeni oledleri biliyorsunuz kvrlabilen ekranlar biz sadece burada televizyon pazarnda grmtk
internete girince kvrlabilen ekran, kvrlabilen kt haline getirmiler teknolojiyi.***,**** Bunun ierisindeki teknolojide de Pyrolytic Bor Nitrr kullanlyormu
yani iinde borun bir kimyasal rn kullanlan ileri teknolojili bir rn.*****
Son olarak Lockheed Martin firmas ki ABD hava kuvvetleri ile alrlar, bizimde retiminde ortak olduumuz F-35 yeni yzyln uann da yapmcsdr,
Ekim 2014te 1 kamyona sabilen 100 megawatlk g reten nkleer santral
gelitirdiklerini aklad.******,******* Nkleer fzyon mevcut nkleer fizyon reaktrlerinin tersine, hibir nkleer atk sorunu olmadan ve neredeyse sonsuz bir
enerjiye sahip olmak demektir. Enerjinin retilecei materyal de ucuz: Hidrojen
atomlar. Gneimiz ve evrendeki neredeyse btn yldzlar enerjilerini fzyondan salyor. 20-30 milyon derecelik scaklklarda hidrojen ekirdekleri birbirine
yaklayor ve birleiyor, bylece helyum atomuna dnyorlar. Bu birleme srasnda da muazzam bir enerji ortaya kyor; o enerji sayesinde de bugn Dnyada
hayat var, k var. Lockheedin gelitirdii fzyon reaktr (doruysa) sadece
kresel snmadan muzdarip Dnyamz kazanmayacak; ayn zamanda fosil yakt kaynaklarn gvence altna almaya veya onlar ele geirmeye dayal btn
jeostratejiler de kecek ve insanln uzayda gezegenler aras seyahat macerasnn da balangc olacaktr. Lockheed firmas tarafndan tam aklanmamakla
birlikte sz konusu fzyon reaksiyonu Tritium-Deuterium zerine olduu dnlmektedir. Bu tip hidrojen (Tritium, Deuterium) izotoplarna bal fzyon
reaksiyonlarnda aa bir ntron kmakta ve bu ntron yznden gnmz
fizyon reaktrlerindeki kadar ok yksek olmasa da gene de insan ve evre iin
tehlike arz eden radyoaktivite kirlilii olumaktadr. Eer bu fzyon reaksiyonunu bor 11 izotopu ve hidrojen birlemesinden meydana gelirse, herhangi bir
* http://www.patentlyapple.com/patently-apple/2011/12/the-race-is-on-for-next-generation-fuel-cell-powered-devices.html
** http://www.idtechex.com/research/reports/oled-display-forecast-2015-2025-the-riseof-plastic-and-flexible-displays-000426.asp
*** http://www.gizmag.com/lg-display-oled-transparent-flexible/32904/
**** http://www.oled-info.com/lgs-18-flexible-and-transparent-oled-panels-video
***** http://www.idtechex.com/research/reports/oled-display-forecast-2015-2025-the-riseof-plastic-and-flexible-displays-000426.asp
****** http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/27400124.asp
******* http://www.lockheedmartin.com/us/products/compact-fusion.html

56

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

ntron aa kmamakta ve tamamen temiz, insan ve evre iin tehlikesiz bir

reaksiyon meydana gelmektedir.* Bu konu lkemizde aratrmac yazar Mustafa INKI tarafndan 2000 ylnda gndeme getirilmi ancak kimse tarafndan
dikkate alnmamtr.** Grld gibi Lockheed firmasnn 5 yl iinde askeri
10 yl iinde ticari aamasn*** tamamlamay planlad fzyon reaktrleri almasnda borun enerji retimi konusunda yine ok byk nemi ve yeri olacaktr.
Yine bir Rio Tinto almas,**** biz syleyince insanlar yanl alglyor o yzden
Rio Tintonun verilerini kullanyorum. Bu grafikte bor kullanmnn 2050li yllara doru dnyann kii bana den gelir dzeyi arttka dnya bor talebinin
grdnz gibi nerelere ulaacan gsteriyor. Yani nmzdeki sre borunda iinde olduu ileri teknolojili bir a. leri teknoloji malzemelerin ou bor
esasl ya da bor katkldr. ine bor kattmzda rn fiyatn 10a, 100e hatta
1000e katlamaktadr. Tabi bunlar iin ne yapmak lazm AR-GE yapmak lazm,
AR-GE yapmak iin para lazm. ET MADEN yaklak 850 milyon dolar ciro yapyor bunun %42si net kar yani tm kanuni ykmllklerini yerine getirdikten sonra net kar %42si yani yaklak 350 milyon dolar civarnda. Bu 350 milyon
dolarn her sene 100-200 milyon dolarn borlu AR-GElere harcasanz, 10 sene
sonra Dnyann ifrelerini zm olacaksnz ve birok rnde ne geme ans
bulacaksnz. Trkiyede pek ok bor rnnn retim ifrelerinin zlebilmesi iin kamu mlkiyetindeki bor madenlerinin kamu eliyle karlp satlmasyla
salanlan kamu gelirlerinin nemli bir ksmnn ileri teknolojik bor rnlerine
* http://focusfusion.org/index.php/site/article/deuterium_tritium_vs_hydrogen_boron/
** http://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi130/d130_2534.pdf
*** http://www.hurriyet.com.tr/ekonomi/27400124.asp
**** http://www.riotinto.com/documents/201410_RT_Chartbook.pdf

57

BOR ALITAYI 2014

ynelik aratrma-gelitirme projelerine aktarlmas, katma deeri yksek rnler ihra edebilmenin en rasyonel n adm olacaktr. Evet, bor madenleri altn
yumurtlayan bir tavuktur. Bu tavuu kesmek zere elinde baklarla satrlarla
bekleyenler ok, buna karn bor madenlerine sahip kanlara teekkr ederim.
lker ERTEM: mit Beye verdii bilgilerden dolay teekkr ederiz. % 50nin
zerinde rnde yer alan borun seili rnlerine dair bir aktarmda buldular.
Sanyorum bu sanayi ile uraan kiilerin dikkatini ekecektir ve sanayicilerin
de AR-GE almalarna, bor ile ilgili AR-GE almalarna, arlk verdiklerinde
farkl bir noktaya ulama ansmz doacak, diye dnyorum. kinci konumacmz Sayn Dr. Serdar ERKAN size 22. yzyl enerji sisteminde bor ile ilgili
bilgi aktaracak. Buyurun.
Dr. Serdar ERKAN: Teekkr ederim Sayn Bakan, Deerli Katlmclar, altaya ho geldiniz. Ben de kendi bak amdan 22. yzyl enerji sistemde bor
nasl yer alacak? onu size aktarmaya alacam. Sunumda ksaca kendimden
ve yaptm almay bahsettikten sonra enerji anlamnda nasl bor devreye
girebilir? ondan bahsedeceim. Tabi hidrojenden bahsetmek gerekecek, ondan
ok ksa bahsedeceim. Bor ile hidrojen ilikisinden, nasl bir teknolojik yaklam ile bu sistemin iimize yarar enerjiye dntrldnden bahsederek sunumu tamamlayacam.
Ben 2003te lisans derecemi ODT Kimya Mhendisliinden aldktan sonra
yakt pillerine ilgi duyarak sayn hocam Profesr Doktor nci EROLU ile almaya baladm. Yakt pilleri ile ilgili deneyim kazandktan sonra da bu alann
aslnda ok nemli olduunu gelitirilecek rnlerin ok byk bir pazarda yer
alabileceini ama yllardr da bir trl hayata gerekleemediini grdm ve sodyum bor hidrrler ile burada bir gelecek olduunu dnerek almalara yneldim. E zamanl olarak da baz firmalarda altktan sonra doktora sonrasnda

58

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

da kendi firmam kurarak

bu konuda aratrma yapmaya baladm.
Enerji, eitli amalar iin
insanlarn tad boyutlardan, insanlar, ykleri
tayan boyutlara kadar ok
geni bir alanda ihtiyalarmz karlyor. Gnmzde
srekli olarak yanmzda
tamamz gereken bir enerjiye ihtiya bulunmaktadr.
u anki durumda bu ihtiya lityum piller ile salanmaktadr. Lityum piller her
ne kadar eski teknoloji pillerle kyaslandnda yksek enerji younluuna sahip
olsa da gnmzn elektronik gerelerinin enerji ihtiyalarn salamakta yetersiz kalmaktadr. Apple, Samsung gibi mobil teknolojiler gelitiren firmalar yeni
enerji depolar gelitirmek zere almalar yapmaktadr. Apple Inc. firmasnn
gelecein enerji sisteminin bir paras olaca dnlen yakt pilleri zerine patent bavurular olduu bilinmektedir.
Bir baka mobil enerji ihtiyac ise savunma sanayi alannda olumaktadr. ekil
1de baz rnekleri gsterilen, savunma sistemlerinde kullanlan bilgisayarlar,
telsiz sistemleri, eitli yn bulma sistemleri ve Jammerlar, genellikle insanlar tarafndan tanmas gereken ve olduka enerji tketen cihazlardr. Hafif enerjiye
ihtiya duyulmaktadr. Hafiften kastedilen udur; lityum pillerdeki enerji younluu eski pillere gre kyasland zaman ok yksektir ve lityum pil teknolojisi
ilk gelitirildiinde o zamann artlarndaki cihazlar iin olduka yeterli gelmitir. Ancak zaman ierisinde baz alanlarda, baz uygulamalarda yetersiz kalmaya
balamtr. rnein ekil 2de baz rnekleri sunulan, ok gncel ve popler
cihazlar olan quad
kopterler
(dronlar)
ciddi bir ekilde kullanlmaya balanmtr.
stihbarat amal ve
hatta baz kargo irketleri ok hzl tanmas nem arz eden
baz ilalar ok acil
yetitirilmesi iin quad
kopterlerle tamaya
balamtr. Tabi ki bu
aralar yksek miktarda enerji gerektiren ve

59

BOR ALITAYI 2014

ayn zamanda kendi enerjisini de tamasn gerektiren teknolojilerdir.

Predatr var insansz hava aralar, insansz hava aralar da zellikle sessiz
uu modunda alakta uarken elektrik enerjisine ihtiya duymaktadr. Su alt
sistemlerinde de yine mobil enerjiye ihtiya duyulmaktadr. Dolaysyla tayabileceimiz ve enerjiyi mmkn olduu kadar hafif olarak tayabileceimiz yksek younlukta enerjiye ihtiya bulunmaktadr.

Gnmzde tatlar da enerji kullanm olarak elektrie doru kaymaya balamtr. Bisikletler ve scooterlar elektrikli olarak almaktadr (ekil 3).

Kullanma ilk etapta lityum piller girmektedir. Gnmzde btn otomobil irketlerinin elektrikli aralar mevcuttur. Tesla en baarls olmakla birlikte ounlukta 150 kmyi gemeyen menzilleri olan elektrikli otomobiller mevcuttur
(ekil 4).
Bu sorunu aabilmek iin mecburi olarak bir ara gei olarak hibrite doru bir
ynelme bulunmaktadr. ncelikle mevcut petrol sisteminden uzaklamadan

60

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

ikisiyle birlikte bir ekilde menzili artrmak amacn tayan yaklamlar bulunmaktadr. Tabi ki sorunlar alarak retilen bir %100 elektrikli otomobil daha
mantkl olacaktr. Ancak mevcut teknolojide aslnda pili tayan bir ara retilmektedir dolaysyla da yaygnlatrlamamaktadr. Yani menzilimiz ok kk
tm arl pil tekil ediyor ve yaygnlatramyoruz. Tatlarda uzun yllardr
yakt pillerinin kullanld bir yaklam
gndeme geliyor. Btn
otomobil irketlerinin
AR-GE si, prototipleri bulunmakla birlikte
bunlardan Honda ne
kmaktadr. nk
ekil 5te sunulan yakt pilli FC Clarity denilen ara Amerikada
leasing yntemiyle son
kullanc
tarafndan
kullanlmaktadr.
ekil 5. Honda FCX Clarity hidrojen yakt pilli otomobil
Otomobillerde yakt pilinin nemi u ekilde zetlenebilir. Otomobilin batarya ile altrlmas halinde arlk sorunu zlse bile birde arj hz problemi
mevcuttur. u anki teknolojide aldmz benzin, motorin, LPG gibi 5-10 dakika
ierisinde tm enerjimizi depolama imkn bulunmamaktadr. Yakt pilleri hem
elektrik avantajlarndan faydalanrken hem de ok hzl enerji doldurma imknn salamaktadr. Ama burada da yle bir sorun bulunmaktadr. Hidrojen gaznn depoland bir deposu bulunuyor ve ok yksek bir basnta depolanmas
gerekiyor. te sorun burada gelmektedir bu gaz tamak yani yeterli menzile
ulaacak lde tamak skntl olmakta ve yine menzil problemi devreye girmektedir. Bir baka seri retime geen firma Hyundain da Crossover segmentinde bir arac seri retime balam durumdadr ve yine yakt pili ile almaktadr. Yakt pilleri ile alan tatlar daha byk bir lekte otobse kadar da
uygulanabilmektedir. ok kk lekten balayp otobs boyutuna hatta daha
byk leklere kadar giden alanda elektrie ynelme ve birlikte de elektrii retebilecek hidrojene doru bir ynelme bulunmaktadr.
Bu kadar cazip grnen bir alanda en byk problem nedir? Elektrik depolama teknolojisindeki en byk problem arlk ve hacimdir. ekil 6da lityum
piller ile eitli hidrojen depolama teknolojileri karlatrlmaktadr. Piyasada
bulunan olduka st segment 1.2 kw saat elektrik depolama kapasitesine sahip
bir lityum polimer pil 13 kg ve 13.5 litre iken ayn miktar enerji benzin olarak
depolandnda 93 gram ve 100 ml gibi bir karl bulunmaktadr. Bu deeri

61

BOR ALITAYI 2014

verimsel olarak dndmzde %15-20 olarak dntnde, yaklak olarak

500 gram mertebesinde bir arl bulunmaktadr. imdi alternatif dedik hidrojen dedik 350 barlk bir hidrojen deposu 706 gram ve 270 ml diye geiyor ama
tabi oransal hesaplama yaptmzdan aslnda sistem ok byk. Yani bu kadar
arlkta depolamanz mmkn deil yani daha byk bir tanknzn olmas gerekiyor. Oransal olarak byttke bu seviyeye doru inersiniz. 1 kilo wattlk
enerjiyi sodyum bor hidrr olarak kullanmak istediimizde yaklak 170 gramlk bir arla karlk geliyor. Bunu zelti olarak kullandmzda yaklak 300
grama karlk geliyor. Yani sulu zelti olarak dolaysyla yani benzine ok yakn
bir alternatif var burada ve elektrik avantajn hidrojene dntrerek kullanma
imkn var ok yani dikkate alnmas gerekiyor.

ekil 6. 1 kWh enerji ieren yaktlarn, benzin ve LiPo bataryalar ile karlatrlmas
Birinci oturumda da sylendi pazar kk bizim ok byk bir rezervimiz var.
Ama ite btn bu sistem ite otomobilleri dndmz zaman acaba o rezerve yetecek mi diye de tekrar sorgulamak gerekiyor. Pazarn kk olduu,
lke olarak ok byk bir rezervimiz bulunduu, bu nedenle de borun stratejik olmad eklinde eletiriler ve yorumlar yaplmaktadr. Ancak bu durum,
u anki kullanm alanlar ve miktarlar iin geerlidir. Btn hidrojen sistemi,
otomobilleri dndmz zaman, acaba mevcut rezervler yeterli olacak m
diye de tekrar sorgulamak gerekecektir. Dnya bu yne doru gitmektedir. Borun hidrojen depolamak iin birok birleii bulunmaktadr. Bizim firma olarak
zerinde durduumuz bileik ise sodyum bor hidrrdr. Ancak lityum bor hidrrn ve amonyum borann da ok ciddi kullanm bulunmaktadr ve aratrma almalar devam etmektedir. Amonyum boran zerinde bir ngiliz firmas
Cella enerji almaktadr. nsansz hava aralar uygulamalar bulunmaktadr.
Ayrca otomobiller ve otobsler iin de uygulamalar zerinde almalar devam
etmektedir. Gelitirilen paracklar sadece starak hidrojen elde ettiklerini duyurmaktadrlar.

62

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

Bizim firmamzn gelitirdii sistemde ise su ile reaksiyona sokarak hidrojen elde
edilebilmektedir. Teknolojik yaklam u ekildedir, bir kartuunuz ve hidrojen
reten bir reaktrnz bulunmaktadr Sistemde bir de yakt pili bulunmaktadr.
Sodyum bor hidrr katalizr eliinde reaksiyona sokulduunda hidrojen elde
edilmektedir ve bu reaksiyon ok hzl ok baarl kolaylkla yaplabilir bir reaksiyondur. Bu ekilde, yakt pili sisteminin ihtiya duyduu hidrojeni beslemek

Arlk: 541gr (yakt

dolu olarak)
NaBH arl:
4
110gr
ller: 89x66x121
(mm)
Nominal hidrojen
retim debisi: 1 slpm
Depolanan enerji:
0.83 kWh (yakt pilinde dntrlen)
ekil 7. Sodyum borhidrrl hidrojen kartuu prototipi (Hidrogen 100)
ve elektrik elde etmek mmkndr. ekil 7de gsterilen kartu, Bilim Sanayi ve
Teknoloji Bakanl tarafndan desteklenerek firmamz tarafndan retilmi bir
prototiptir. erisinde 110gr sodyum bor hidrr bulunmaktadr. Depolanan sodyum bor hidrr ile kartuta dakikada 1 litre hidrojen retilebilmektedir. Gelitirilen kartu, bir yakt pili sistemine entegre edildiinde rahatlkla 100 watt gcnde bir yakt pilinin ihtiya duyduu hidrojeni salayabilmektedir. Ayrca ok
nemli bir hususunda vurgulanmas gerekmektedir. Bir lityum pilde depolanan
1 kilowatt-saat enerji 2 kilowatt-saat yaplmak istendiinde arlk 13 kgdan 26
kga kmaktadr. Ancak byle bir sistemde 1 kilowatt-saat enerji 2 kilowatt-saat
yaplmak istendiinde, Sodyum borhidrr miktarn 110 gram daha arttrmak
yeterli olmaktadr. Bu ok byk bir avantajdr. Bu teknoloji zellikle askeri ok
kritik uygulamalarda ok ksa srede hayata geirilecektir. Hemen ardndan sivil
uygulamalara da gei salanabilecektir. Dolaysyla burada admlarn zamannda atlmas ve yerimizin salam tutulmas gerekmektedir.
ok ksaca kritik noktalar tekrar belirtmek istiyorum. 22. Yzyl artk petrolden
yava yava kp elektrie doru geilecek bir yzyl olacaktr ve lityum polimer
ve lityum iyon pillerinde artk snrlarna gelinmitir. Bu enerji younluu sevi-

63

BOR ALITAYI 2014

yesi mevcut uygulamalarmza artk yetersiz gelmektedir. Yakt pilleri nemli,

yakt pilleri yava ama emin admlarla ilerlemektedir. Yani ne zaman karamsarla kaplsam bir Amerikadan, bir ngiltere den ya da bir Uzak Doudan, ite
Singapurdan, ticarilemi rnler kmaya balyor. Dnyada firmalar ve yatrmclar yakt pili teknolojisine gerekten byk paralar yatrmaktadrlar. Yakt
pillerinin ihtiya duyaca yakt olan hidrojenin u anki yaygn olarak bilinen
depolama yntemleri ile yetersiz olaca ve hidrojeni de u anki bilinen yntemlerle tayamayacamz ngrlmektedir. Bu nedenle borun kritik nemi ortaya
kmaktadr. Stratejik nemi de buradan gelmektedir.
lker ERTEM: Dr. Serdar ERKAN Beye teekkr ediyoruz. Zaman ok iyi kullandlar. Yreimize su serptiler. BOREN, Tbitak MAM ve niversiteler bor
hidrr konusunda gzel aratrmalar, almalar yapmaktadr. imdi teknolojik
aratrma merkezimiz de bunun ile ilgilenmekte. Umuyoruz ki burada dile getirilmeyen ama sanayicilerimizi yakndan ilgi duyduklar ve altklar benzer
almalar da muhtemelen var. Kendilerine teekkr ederiz. nc olarak bize
Dr. Murat BLEN Bey ET MADEN ve AR-GE almalar hakknda bilgi verecekler. Buyurun.
Dr. Murat BLEN: Deerli Katlmclar sunumuma balamadan nce hepinizi
sayg ile selamlyorum bugn sizlere ET MADEN iletmeleri Teknoloji Gelitirme Daire Bakanlnn borlarla ilgili yapt AR-GE almalar hakknda ksa
bilgiler vereceim. Bugn ki durumumuza baktmzda misyonumuzun retim tesislerimizde karlalan problemleri zme, yeni bor rnleri ile ilgili ve
teknolojiler hakknda aratrma yapma ve teekklmzn yeni stratejisi olarak
endstriye ham madde salamak yerine bor ieren nihai rnleri reten ve kendi
pazarlarn kendisi oluturan bir kurulu olmak yani bordan eyaya gei olarak tarif edebiliriz. Burada hedeflerimiz tabi ki daha ekonomik rnler retmek,
yeni kullanm alanlar bulmak, yeni rn oluturmak ve teknoloji bilgi birikimini oluturmaktr. Burada stratejimiz bor rnlerinin pazarlarnn bymesini
beklemek yerine yeni bor rnlerini ve yeni kullanm alanlar bulmaktr.
Bizden nceki oturumda da Sayn Oturum Bakanna gelen mesajda bugn
Trkiye borunu kullanmazsa Dnyada 300 yl yetecek kadar bor var bu borlar
ikame edilirse bu boru alp eve mi gtreceksiniz diye bir mesaj gelmiti yok
bu boru alp kimse evine gtrmeyecek biz bunlara eer yeni kullanm alanlar amadmz srece hibir zaman bu eve gitmeyecek. Dnya bor pazar 2
milyar dolar bugn itibariyle ET MADEN bu pazarn %50sine sahip durumda
bu pazar bytemezsiniz. Teknik olarak %100 sizin olsa 2 milyar dolar bir
pazara gelirsiniz. Biz 2 milyarlk pazar olan bir konumdan kp eyay yneldik
daha byk pazarlara girebilen ve paraya dnebilen AR-GEleri yapmaya alyoruz. Bugn ksaca teoride deil de uygulamaya dnm olan bor almalar hakknda bilgi vereceim sizlere. Teknoloji Gelitirme Bakanl 3 birimden
olumaktadr. Borlu Temizlik rnleri Birimi bu yeni kurulan bir birimdir, Teknoloji Gelitirme Birimi ve Laboratuvar Birimi olarak faaliyet gstermekteyiz.

64

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

Genel insan portfyne baktmz zaman mhendis ve kimyager alanndan 27

kii alyor. Teknisyen tekniker ve ii olarak da 24 toplam 51 kii ile faaliyet
gsteriyoruz. Devam eden u anda 56 tane faal projemiz var. Yl itibariyle baktmz zaman 2013 ylnda yaklak 5,5 milyon AR-GE harcamamz olmu bu yl
ise Kasm itibariyle 4,2 milyon bir AR-GE harcamamz oldu ksaca birimler hakknda bilgi vereceim. Laboratuvar birimimiz 17.025 yeterlilik belgesine sahip
cevher analizleri, doal silikat analizleri, bor bileikleri analizleri ve dier analizler dhil ylda yaklak 20 bin analiz yapp bunun parametre karl olan 450
bine yakn analiz yapmakta. Merkez Laboratuvar kapsamnda sahip olduumuz
Atomik Absorbsiyon Spektrometresi (AAS), Simultane Termal Analiz Cihaz
(TG-DTA/DSC), X-In Difraktometresi, X-In Floresans (XRF) Spektroskopi
Cihaz gibi gelimi cihazlar ieren geni kapsaml ekipmanlarmz bulunmakta. Haziran 2014 itibariyle 17.025 kapsamna sahiptik daha sonra 4 iletmemizde
bu kapsama aldk bu bize ne getirdi. Bu bize bir kurumsallk algsn oluturdu,
rn ve numune izlemede uluslararas bir standarta sahip olduk.
Devam eden projeler ile devam edecek olursak bunlarn hepsini yazmadk yaklak 56 tane az nce sylediim gibi projelerimiz devam ediyor. Bu projelerin
hangisinde bor hangi pozisyonda olduunu yle ifade edebilirim. Birincisi yeni
rn gelitirmeyle ilgili projelerimiz var bunlar nedir: Borlu Soda retimi, Susuz
Kalsiyum Borat retimi, Metal Floroboratlarn retimi gibi yeni rnleri gelitirmesine ynelik kaynaklar srdryoruz ikincisi ise yeni kullanm alanlarna
ynelik projelerimizi yrtyoruz. Nedir bunlar; Demir-elik Endstrisinde
Bor kullanm, Tarmda Bor Kullanm ve Borlu zeltiler kullanlarak kok kalitesinin arttrlmas ile ilgili yeni kullanm alanlar oluturmutur. Biraz sonra
bunlarn bazlarna detayl bir ekilde deineceim. Birde pilot lekli ekipman
imalat almalarmz var. Bunlar yurtdnda ihlal edilen Prototip Tip Belt Filtre, tici Tip Santrifj gibi tm ekipmanlarn zenginletirilmesiyle ilgili projeler yrtlyor. Pilot lekli tesis yapm ile ilgili projelerimiz var bunlar da
sodyum bor hidrr inko borat retimi, kostik retimi ve Sodyum Bor Hidrr
retimi olarak belirtebiliriz. Yine randman arttrma ile ilgili cevherdeki safszlklarn giderilmesi, reaksiyon mekanizmalarnn incelenmesi, kristalizasyon
mekanizmalarnn incelenmesi gibi projeler de davam ediyor. Ayrca Teknoloji
Gelitirme Projeleri kapsamnda triyaj sistemi optimizasyonu ve Dk Alkali
ve Slfat eren Borik Asit retimi gibi projeler de devam etmektedir.
imdi bu projelerin bazlarna detaylarna gireceim 2012 ylnn 12. aynda yani
2013 ylnn banda Genel Mdrlmzn talimat ile bor katkl deterjan
retilmesi talimat verildi. Biz de bununla ilgili AR-GE almalarmz balattk boraksn temizleme gcnden faydalanarak doal bir deterjan retilmesi ve
boraksn kullanm alann gelitirilmesi ve buna bal olarak da bor retiminin
arttrlmasn hedefledik. Boraks %100 doal olmas koku reten enzimlere inhibe etmesi alkalin tamponlama ve pH kontrolnn olmas su yumuatma gibi
zelliklerinden dolay acaba deterjanda kullanabilir miyiz diye almalar devam

65

BOR ALITAYI 2014

etti. lk bata kendi ellerimiz ile bezleri ve lekelendirmeler yaptk ketap vine ve
bu bezlerin ykama performanslarn inceledik Ege niversitesi ve baz kurumlara bunlarn testlerini yaptrdk. Gazi niversitesi, Salk Bakanl biyosidal
analizler yaptrdk. Sonra baz endstriyel testlerin olduu Zbeyde Hanm Kadn Doum Hastanesinin, Ankara Laundry gibi baz hastanelerde kan lekesinin zerine almalar yaptk. Yaplan deney ve almalar sonucunda boraks
ve sabun ieren doal borlu bir deterjan elde ettik. Bu doal bir deterjan aslnda, daha dorusu borun deterjanda kullanm belki 100 yldr vardr. Fakat bu
%10-15 oranlarnda kullanlyordu. Biz ise %80i boraks olan ve geri kalan doal
sabun olan bir deterjan rettik. Deterjan diyorum daha sonra deterjanda demeyeceiz. Bu elde ettiimiz rn Sizin Tesislerinizde Sizin in rettik slogan
ile piyasaya arz ettik. Bu doal bir temizlik rnyd ve dier deterjanlardan
farkl olarak fosfat iermiyordu. Kire zc zellii vard. Mantar oluumunu engelliyordu yumuatcya ihtiya duyulmuyordu ve en nemlisi petrol trevi
iermiyordu. Bunun ile ilgili 4.000 adet test numunesi ET MADEN alanna datld. Bunlarn geri dnm ile ilgili rn gelitirildi daha nce kendi
elimizle yaptmz lekelendirmeleri uluslararas standartta testler ile yaplmaya
baland. Gnde yaklak 20-30 forml denendi ve geri dnlerde yeni bir rn
gelitirdik ilk srada grdnz esas lekeli bezler ikinci srada ise piyasadaki
en iyi deterjann ykama performans ki matematiksel lde veriliyor zaten 690
civarnda nc srada ise bizim ilk kardmz 640 civarndaki Eti Matikimiz. Geri dnler ve AR-GE almalar sonucunda gelitirdiimiz rn uan
piyasadaki en iyi deterjan ile edeer durumdadr. Deterjanda 6l 12li 18li aktif diye konuuluyor bu aktif orann ne kadar artarsa temizleme gc o kadar
artyor ve kanserojen oran da bir o kadar artyor. 18 aktiflik ieren deterjan en
iyi temizleyen fakat en kanserojendir. Bizim rnmz aktif says nedir? Bizim
rnmzde yzey aktif 0 olarak biz oluturduk. Biz bunu borlu deterjan olarak
adlandrmayalm biz Eti Matik Bor Temizlik rn olarak adlandrdk sonra bu
belge iin TSEK-235 belgesi alnda ve rn ile ilgili beyazlar, renkliler olarak da
yeni formlasyonlarmz hazrland. Eti Matik Temizlik rnn svs ile ilgili
almalar devam ediyor. Bulak deterjan ile ilgili almalar devam ediyor ve
burada 2 milyar dolar bata da sylediimiz gibi bor pazaryd. Bu girdiimiz
deterjan sektrnn Dnya pazar ise 85 milyar dolardr. Eer biz bunun %10nu
alrsak lkemize 8,5 milyar dolar byk bir para kazandrmay hedefliyoruz. Biz
burada bor pazarnn gelimesi yerine kendi pazarmz kendimiz oluturuyoruz.
Dier bir alma demir elik sektrnde pota frn crufunda bor kullanm;
bu projede demir-elik sektrnde tozlaan crufa bor rn ilave edilerek kompakt yapda cruf elde etmek amacyla deneysel almalar gerekletirilmitir.
Pota metalrjisinde oluan ve souduktan sonra tozlaan cruf, fazla slanma ve
skma zellii olmadndan tamada, stoklamada ve evre asndan problem
oluturmaktr. Bu durum iletmelere ek maliyet getirmektedir. Pota frnna bor
rn ilavesi ile crufu kompakt bir yapya kavuturmak ve bu sorunlar en az
seviyeye indirerek demir elik sektrnde bor kullanmn yaygnlatrlmtr.

66

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

Crufun younluu 2 katna karlmtr. (1,36 dan 2, 64 gr/cm3). Proje devreye girdii 2013 sonundan bugne kadar 3.500 ton bor rn kullanlmtr. Bu
sayede insan sal, evre, tama ve stoklama problemi olan bu cruflar slah
edilmitir.
Dier bir sanayi almamz ise TBTAK-MAM ile yrttmz dk alkali, dk slfat ieren borik asit retimi projesidir. zellikle askeri sanayi ve tpta kullanlan, katma deeri yksek bir borik asidin retim almalarna byk
hz kazandrd. Mays aynda inallah birok tesis devreye girecek ve bu nkleer
sanayi ve LCD ekranlarda kullanlacak hale gelecektir. Dier bir almamz ise
hibir yerde uygulamas olmayan bir projedir. Borlu zeltilerde baca gazn tutabilir miyiz? Bugn karbon dioksit tm endstrilerde faaliyetler sonucunda oluan bir gazdr. Bu karbon dioksiti nasl bertaraf edebilirizi dndk. Biz borlu
zeltilerden karbon dioksiti geirerek absorbe ettik ve elde edilen rnde de bor
ve soda oluturduk. Bu deterjan ve cam sanayisinin bir hammaddesidir ve bunu
bir rn olarak bu sektre satmay hedefleyerek almalarmz srdrdk. Bugn 300 ton deneme amal talyada bir firma iin numune hazrladk. mit
Beyin sunumunda da borun bugn kullanm alan %51 cam sanayinde idi. Bu
cam sanayinin %18e gelen ksmna biz bor rn satyoruz eer biz bu projeyi
gerekletirirsek geri kalan %82 dz cam ve konteyner camda bor kullandrm
ve byk bir pazar oluturmu oluyoruz.
Bir dier almamz ise yksek frnlarda kullanlan kk kmrn iyiletirilmesidir. Bu kk kmrn kalitesinde 2 tane unsur var biri CSR dieri CRI unsuru
bunun biri fiziksele dayal dieri de kimyasal reaksiyon ile ilgilidir. Kok kmrnde CSR ve CSI uluslararas bir standard bulunmaktadr. Biz oluturduumuz
bor zeltilerini kok kmrlerinin zerine %2-20 oranlarnda pskrttmz
zaman bu CSR deerlerinde %38 art CRI da ise %35 azalma gsterdi. Bu sanayide %1lik art ile ok nemli rakamlara tekabl eden bir alma olmaktadr.
Bununla ilgili endstriyel almalar bitti pazarlama taktiklerine geeceiz. Son
1-2 alma kald. Son 8 yldr biz yurtdndan hibir ekipman ithal etmemeye
alyoruz. Mevcut ekipmanlar biz 1 milyon liraya yurtdndan getiriyoruz.
Biz yerli sanayicileri destekleyerek bunlarn hepsini 400 bin dolara 450 bin dolara yerli sanayiciye yaptrmaya baladk ve bu son 8 ylda bir ok farkl ekipman,
devasa kristalizatrler yaptk ve bunlarn hepsini yerli sanayicimize kazandrdk.
Bylelikle 150 milyon TL yurt dna kmam oldu. ET MADEN olarak biz 50
milyon TL kar etmi olduk en nemlisi de Trkiyedeki sanayiciler gelimi oldu.
Bizim de bir tane kristalizatrmzn retimini yapan bir firma bugn Dnyann her yerinde kristalizatr retip satan firmalar haline geldi. Burada da 52
tane ekipman yerli ekipmanlar reticilere yaptrm olduk ve yurtdna doru
kn engellemi olduk. Son olarak madencilikte triyaj sistemi vardr. Optik
Ayrc diye tabir ettiimiz ve en son gelitirdiimiz cihaz geen hafta devreye
alm bulunmaktayz. Bu sayede elle ayklamann tamamn ortadan kaldrabilecek bir cihaz gelitirmi olduk. Bu teknoloji ile daha verimli allacak atk oran-

67

BOR ALITAYI 2014

larmz %16lardan %3-4lere indirecek cihazlarmz tesislerimize kazandrm

olduk. Dinlediiniz iin teekkr ederim.
lker ERTEM: Teekkr ederim. Drdnc olarak, Sayn Ayen ERTEN bize bor
rnleri potansiyel geliim alanlar konusunda bilgi aktaracaklar.
Ayen ERTEN: Sevgili Konuklar, Sevgili Dostlar, hepinizi sayg ile selamlyorum. Bu grevi aldktan sonra borlarn geliim alanlarnn neler olabileceini
dnrken; bor rnleriyle ilgili aratrmalarn dnya apnda arttn, hem
Trkiyedeki hocalarmzn almalarn, hem teknolojiye olan ilgisini; yeniliki
kk orta lekli irketlerinde sektre ilgi duymaya baladn ve farkndaln
arttn grdm bu durum tabii ki beni sevindirdi.
Bor rnlerinin sanayi sektrnde ilenmesi ve daha fazla katma deer elde edilmesi hususunda neden yllardr ayn konular, hep kamuyu konuuyoruz ancak
sanayi ynne gelince neden hep ayn noktada duruyoruz diye bakmaya altm. Bu kapsamda; Burada setiim baz lkelerin 2011 ylndaki kii bana sektrel katma deerlerini, sektrel katma deer toplamlarn inceledim. Grafikte
grdmz zere;* 2011 yl OECD rakamlarna gre; bor rnlerinin en ok
girdi verdii st sektr konumundaki ana metal sanayi, kimya, ulam, elektrik
ve elektronik gibi sektrlerde kii bana katma deer asndan ilk 3te Almanya,
Japonya, Kanada, Avustralya ve ABD gibi lkelerdir. Trkiye ise yalnzca tarm
sektrnde 3.srada yer almaktadr (Ne yazk ki gnmzde tarm sektrnn
de geriledii dncesindeyim). Gerekten sz konusu lkeler Trkiyeden ok
ilerideler. Grdmz zere burada sektrel bazda kii bana katma deerlerden Trkiyenin grafikteki mavi ksm (imalat sanayinde) Trkiyenin yeri neredeyse yok. Demek ki biz imalat sanayinde tamamen darya baml bir durumda retime devam ediyoruz. Karma ekonomi niye kurulmu diye sorguluyoruz.
Hep kamuyu yarglyoruz. Ama yeteneklerimizi ticari rnlere dntrme konusunda, bilim ile aramzdaki mesafeyi kapatma konusunda gerekten byk
problemlerimiz var.
Sz konusu lkelerde 2011 yl itibariyle ncelikli** (kilit sektr) sektrlerle ilgili Leontif matris yntemiyle yaptm bir almada; tm lkelerde ana metal sa*

Sektrel bazda kii bana katma deer ($/kii) (OECD,2014)

Kimyasal madde ve rnlerin imalatnda: Trkiye: 131, Almanya: 906, Japonya: 782,
ABD: 725
Ana metal san.&fabrikasyon metal rnlerin imal.: Trkiye: 156, Almanya:1.454,
Japonya: 1.379, Kanada:1.279
Elektronik ve optik rnlerin imalatnda Trkiye: 78; Almanya: 1.388; Japonya: 1.143,
ABD: 1.142
Tarm sektrnde: Trkiye: 837, Kanada: 902, Avustralya: 1.892,
Ulam Aralar: Trkiye: 88, Almanya: 1.494, Kanada: 1.343, Japonya: 1.015

** Kaynak:www.wiod.org,2014

68

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

nayi ve fabrikasyon metal rnleri

imalat, kimyasal madde rnlerin imalat kilit sektr konumunda. Yine elektronik optik rnler
sektr de n plana kmaya balam gzkyor. Tabii bunlarn
hepsinde bor tketilmekte. Hangi
sektrde bor yok dersek tm sektrler / alt sektrlerinde saysz
alanda bor kullanlmakta.
Bor rnleri ve teknolojileri asndan kilit sektr/alt sektrleri
incelediimizde (Tablo 1) ileri
teknoloji alanlar bata olmak
zere; cam, seramik, kimya, nano
malzemeler, kimya, elektrikelektronik, bilgi iletiim teknolojileri, enerji, manyetik soutma
teknolojisi ile soutma sistemleri,
motorlar, savunma sanayi, hcre
yaktlar, nkleer, roketler, uzay
ve havaclk sektr, yap malzemeleri, kompozit veya yapsal
glendiriciler, demir elik, hzl
trenler, otomobiller, deniz tatlar gibi ulam aralar, gda, tarm
olmak zere birok alanda gerek
rn ve gerekse teknoloji anlamnda katma deeri yksek girdi zelliine sahiptir. Bor elementinin zel yaps nedeniyle, bor rnleri ayn zamanda birbirlerinin alternatifi veya bir bor rn/teknolojisi ile yaanan sorunun farkl bir bor
rn/teknolojisi ile zm gelitirilebilmektedir. Benzer ekilde TBTAK
Vizyon 2023* almasnda; Ticari Boratlarda Trkiyede geleneksel sektrlerde
rekabet gc yaratabilecek rnler olarak cam elyaf, borlu alamlar, metalurjik
fluks, borlu cam, alev geciktirici, naylon, gbre, frit, sr, emaye, katalist, deterjan,sabun, yaptrc, zirai ila, imento, korozyon nleyici, ila, kozmetik, deri ,
endstriyel ya, kat katk ve sellzik yaltm saylmaktadr.
Arkadalarm da anlatt, en yksek bor tketim pay cam sektrne aittir (Cam
elyaf + cam yn % 46, Borosilikat Camlar % 10). Bunlar hzl geeceim nk yine bu sektr benzer ekilde gelimeye devam edecek. 2014 ve 2020 ylnda
da en yksek bor tketen sektrler;** fiberglass, borosilikat cam, seramik, tarm
* http://www.tubitak.gov.tr/tubitak_content_files/vizyon2023/mm/Ek2h.pdf
**

Kaynak: www.etimaden.gov.tr; http://ec.europa.eu/enterprise/policies/raw-materials/

69

BOR ALITAYI 2014

ve deterjan sektrlerindeki bor tketimlerinin artarak devam edecei ngrlmtr.

Yine AB* raporlarna bor rnlerinin ikame edilebilme durumuna baktmzda;
borosilikat camlarda, tarmda fiberglass da ve ferro bor da bir alternatif olmad
belirtilmi. Ancak, raporda seramik, deterjanlar gibi dier tketim alanlarnda
ksmen de olsa alternatif rnler gelitirilebilir (kullanlabilir) gzkyor. Yine
ABDnin kritik rnlerin** stok durumlarna gre hangi rn hangisinin yerine
kullanlabilir olduuna baktmzda: andrclarda Alminyum oksit yerine
bor karbr, plastik ve yaptrclarda (yangn geciktiricilerde) antimuan yerine bor ve dier bor bileikleri alternatif olarak tercih ediliyor. Uzay ve havaclk
sektrnde berilyum yerine bizim ok da iin iine giremediimiz fiberler, metal matriks kompozitlerin kullanlabilir olduu bilgisi yer almaktadr. Elektro
mknatslarda terbiyum yerine NdFeBor mknatslar, Tungsten yerine bor nitrr
kullanlabilmektedir. Bor rnlerinin birbirlerini ikame etme zellikleri de
farkl alternatifler sunmaktadr. Bu almada ET MADEN tarafndan retilip
pazarlanan kolemanit, leksit, borik asit, pentahidrat, dekahidrat dndaki hem
nemli bor kimyasallar baznda hem bor rnlerini girdi alan sektrler baznda
gelimelere bakmaya altm, bu kapsamda biraz geni bir bak as oldu diyelim (Tablo 1, Tablo 2).
Elementel Bor: nemli bor kimyasallarna baknca, elementel bor olmazsa olmazlardan, birok alana girdi veriyor. Dnya zerinde 51. en ok bulunan element. Yar metal bir durumda, Bor Metali de deniyor. Dnyada kullanlabilir
en ok enerji veren element. Kristal ve amorf olmak zere iki formu var. Amorf
bor kristal bora nazaran ok daha reaktif. Birok alanda kullanlmaktadr. En

files/docs/crm-critical-material-profiles_en.pdf
*

http://ec.europa.eu/enterprise/policies/raw-materials/files/docs/crm-critical-material-profiles_en.pdf

**

Evidence/Data Regarding the Utility of Substitutes for Mitigating Shortfalls (US Strategic and Critical Materials 2013 Report on Stockpile Requirements Office

70

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

ok da bizim imdi hatrlayabileceimiz hava yastklarnda yksek oranda miktarda kullanlyor. Birok sektrde pirotekniklerden balamak zere her alanda
kullanlyor. ABD, in ve Almanya nemli reticilerdir. Elementel borun tm
Dnya retimi yaklak 20 tondur. Trkiyedeki Pavezyum A..nin nano bor
retim hedefi ise yllk 1 tondur. Fiyat ise elementel bor olarak retirsek kilogram 300 ABD Dolar iken, nano bor olarak rettiimizde kilogram 3 bin-4 bin
dolarlara kyor*,**. Nano bor, yksek fiyat nedeniyle; yksek performans istenen sper iletken uygulamalarnda tercih ediliyor. Elementel bor bileiklerinin
250den fazla uygulama alan vardr: andrclar, hava ve uzay aralar iin yap
malzemesi, askeri piroteknikler, ntron absorblayclar, fiek ve roket yakt, hava
yast ateleyicileri, yar iletkenler, sper-sert malzemeler (ReB2, HfB2), sper-iletkenler (MgB2), antiseptikler, alev geciktiriciler, fotoraflk, tekstil, gbre, katalizr, cam sanayi, gne pilleri gibi.
leri seramik ve nano seramikler: Bor karbrleri, bor nitrrleri, dier borrleri ieren ileri seramik ile nano seramikler sektrnn geliimine baktmzda;
2013 ylndaki 9 milyar dolarlk hacmin yllk %6,2 orannda byyerek 2018te
12 milyar dolarla kaca bekleniyor***. Nano teknoloji tabanl rnlerin 2015 ylnda 1 trilyon dolar pazar payna sahip olaca tahmin edilmektedir****.
BOR KARBR (B4C) : Yine bu bor bileiklerinde en nemlilerinden birisi bor
karbr, elmas ve kbik bor nitrrden sonra gelen nc sert malzemedir. Bor
cam, sr, emaye ve frit yapmnda ergitici katk malzemesi olurken borlu seramiklerde (B<C, BN, TiB2, ZrB2) esas malzemedir. Yksek sertlii, dk younluu,
stn mukavemeti (kimyasal direnci, iyi nkleer zellikleri, zor sinterlenmesi)
yksek ergime noktas(2500C) sayesinde hem sivil alandaki zrhlama ve uygulamalar da hem de askeri alandaki zrhlama ve dier uygulamalarda da nemli.
Trkiyede bu konuda nemli gelimeler olmaya balad. Yksek sertlie sahip,
kimyasal ve mekanik korozyona kar mkemmel direnci olan, ok dk younluu (2,5 g/cm3) ile salad mkemmel g/arlk oran ve yksek s dayanmna sahip Bor Karbr zrh plakalarn retmektedir. Binalarda, her trl
kara, hava ve deniz aralarnda, taktik aralar, helikopterler, hafif zrhl aralar; zellikle personel yeleklerinde Bor karbr zrh plakalar zellikle koruma
amacyla tercih edilmektedir. Sivil amal; imalat ve madencilik sektrne ynelik rotor krc ularn zrhlanmas (r: kesici takm ucu imalat). Hem baz
savunma sanayi irketleri hem de TBTAK gibi Kurumlarmzda zrh yapm
*

Acar S., Pavezyum A..

**

Nano bor : 8.000 $ / Kg (http://www.specmaterials.com/pdfs/BoronnanopowderSamplePricing2013.pdf )

Elementel bor ?2014 yl ithalat fiyat : 505 $ / kg (TK)

*** Kaynak: PR Newswire US. 08/26/2014

****

Bilkent UNAM (Bilkent niversitesi Malzeme Bilimi ve Nanoteknoloji Enstits) Sunumu

71

BOR ALITAYI 2014

ile ilgili almalar yapmakta rnein Altay tank gibi. Yine maden, metalurji
ve otomotiv sektrnde anmaya kar ve nkleer uygulamalarda kullanlmakta. rnein madencilik sektrnde maden makinalarnda kesici-delici ularda
anmaya kar kaplamalar eklinde kullanlmaya baland. Grdmz zere
birok alanda bor karbr kullanabiliyoruz, hem askeri alanlar ve sivil alanlar
her yerde var ve birok alanda da kullanlmaya gelimeye devam edecek. Yukardaki ve aadaki ekillerde de grld zere; Trkiyede (rnek Nurol A..)*
Bor Karbr esasl askeri ve sivil kullanm amal zrh plakalarn retmektedir.**
Bor Karbr Takviyeli Yerli Kompozit Zrh retimi kapsamnda; alminyum ve
bor (karbr) bileimi zrh uygulamalar savunma sanayinde nemli yer tutmaktadr.*** Bor alminyum bileiminden, elikten imal edilen zrhn benzerlerinden
3 kat hafif; stelik elikten daha salam olduu ve ayrca dayankllk gerektiren dier alanlarda, kompozitlerde de kullanlaca ngrlmtr.**** Bor Karbr
in, Almanya, Hindistan, Japonya, Ukrayna, ABDde retilmektedir. Roskill
2010 raporuna gre yaklak 60-70 milyon $ aralnda bir pazardan sz edilebilir. Ullmanns 2007 raporuna gre Dnya bor karbr retimi: 3.500 ton/yl
Trkiyede ise zellikle savunma sanayi irketleri tarafndan zrh retim amal
ve ayrca Nevehirde 150-200 ton /yl kapasiteli retim (seramik, refrakter, yzey ileme, yzey kumlama amal) retilmektedir. TK verilerine gre 2014
yl bor karbr ithalat fiyat 132 $/kg ve ihracat fiyat 26 $/kg. Kullanm amacna ynelik farkl kalitelerde bor karbr retilmektedir. Zrh uygulamalarnda
nemli kullanm alanna sahip dier bor rnleri arasnda Titanyum diborr,
Zirkonyum diborr, Hafniyum diborr ve Alminyum-Bor karbor bileimi gibi
rnler yer almaktadr.***** Titanyum diborr (TiB2) anma ve yksek scaklk
ieren uygulamalar iin nem arz eden bir borrdr. TiB2, 3225C gibi yksek
bir ergime noktasna ve 4,52 g/cm3 dk younlua sahiptir. Kesici takmlarda,
anma direnci ekipmanlarnda, zrh yapmnda ve elektrolitik alminyum retiminde katot malzemesi olarak kullanlr. Ntron absorblama zellii bulunduundan, yksek scaklk nkleer reaktrlerde kontrol ubuk malzemesi olarak
kullanlmaktadr. Dier nemli Borrlerden Zirkonyum diborr (ZrB2) sahip
olduu stn zellikler (yksek ergime noktas=3246C, yksek sertlik=2100 kg/
mm2, yksek termal iletkenlik=23-24 W/mK) sayesinde alminyumun elektrokimyasal retiminde katot olarak, andrma paralarnda, kesme takmlarnda,
nozullarda ve baz zrh uygulamalarnda kullanlr. Ayrca yksek oksidasyon
direncine sahip olduundan, geni bir alanda kullanm yeri bulmaktadr. Bilinen
* http://www.nurolteknoloji.com/tr/sektorler/savunma-sanayi.html
**

http://tr.wikipedia.org/wiki/Altay_%28tank%29

***

http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/kurumsal/SSM%20Dergisi/SSM_17.pdf; Sektrle Szl

Grmeler, TK

**** http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S2214914714000890
***** http://www.metalurji.org.tr/dergi/dergi160/d160_2630.pdf

72

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

en fazla kullanm alan pota ve termokupl astar yapmndadr. Hafniyum diborr (HfB2) sahip olduu mukavemet ve termal zelliklerinden tr yksek
hzl aralarnda ICBM s kalkan veya aerodinamik ana kenarlk olarak kullanlmaktadr. Ayrca gnmzde bu borr nkleer reaktr kontrol ubuklarnda
yeni bir malzeme olarak kullanlmaktadr.

BOR NTRR: Bor nitrre gelince bor nitrrde gerekten geliime ak bir bor
bileiklerinden birisi. 3 formu var.* Kbik(cBN),** hekzagonal(hBN),*** amorf bor
nitr. Bor nitrrn nano yaplar da ok retilmeye baland. Bor nitrrn uygulama alanlar ok fazla. zetle gelecein ileri teknoloji rn saylabilir. 1999
ylnda dnya bor nitrr16 retimi 300-350 ton; nemli reticiler ise ABD, Japonya, in ve Almanyadadr. 2000 ylnda standart endstriyel kalite h-BNnin
fiyat 75 120 $/kg iken yksek saflktaki bor nitrrn fiyat ise 200- 400 $/kg
arasnda deimitir.
Kbik Bor Nitrr: Kbik bor nitrr elmastan sonra bilinen ikinci sert malzemedir. ok yksek termal iletkenlii, anmaya kar yksek mukavemeti, sertlii,
kimyasal olarak inertlii, yksek ergime (2.973oC) scaklna sahip olmas gibi
zellikleri kbik bor nitrrn kullanm alann yaygnlatrmaktadr. ok yk* http://en.wikipedia.org/wiki/Boron_nitride
** http://newscenter.lbl.gov/2011/06/28/splitsville-for-boron-nitride-nanotubes/
***

Hekzagonal Bor Nitrr :. hBN, 99% saf , APS: 70 nm 1 lb in plastic bag 108 $ ; 10 lb 990
$ ;hBN, 98%saf , APS: 0.5 micron 1 lb 90 $; 10 lb 810 $ ( *Nuran AY, SSM sunum);
http://www.ssm.gov.tr/anasayfa/hizli/duyurular/etkinlikler/konferanslar/Documents/
BorCalistayi/II.Oturum/Bor%20Esasl%C4%B1%20Seramikler%20%28Bor%20Nitr%C3%BCr%29,%20Prof.Dr.%20Nuran%20AY.pdf

73

BOR ALITAYI 2014

sek sl iletkenlii ve ok yksek scaklklardaki kararll gibi nedenlerle, ok

yksek mukavemete sahip ok yksek scaklk ve ok yksek hzda sert malzemelerin/metallerin ilenmesinde Kbik bor nitrr elmasn yerine kesici olarak kullanlmaktadr. 1.100 1.200 0Cde bile kesme zelliklerini muhafaza etmektedir.
Kbik bor nitrr andrc ve anmaya kar kaplama olarak (rnek: dililerin
kaplanmas amacyla da kullanlyor.) ok yksek hz ve scaklkta kesici ularda
kullanlyor. K-BN kaplamalar* endstride gnmzde yaygn olarak kullanlan
koruyucu kaplamalardan titanyum nitrr (TiN) ve elmas-benzeri-karbon (DLC)
gibi kaplamalardan 2-3 kat daha sert ve 10 kat daha stn anma direnci gstermektedir. Ancak bu yksek potansiyeline karn k-BNn sentezlenmesinde var
olan sorunlar endstriyel uygulamalarda kstlar bulunmaktadr.
Bor Nitrr Nano Malzemeler / Nano Yaplar: Yurt iinde ve yurt dnda bu
rnler ve teknolojileriyle ilgili almalar olduka dikkat ekicidir. Bor Nitrr
Nanotpler** (BNNT) Berkeley Laboratuvarndaki*** almalara gre mukavemet
ynnden grdnz bor nitrr gibi en ykseklerde ve dier benzer alternatif
rnlerle karlatmzda en iyi performans gryoruz. Hepsinde koyu renkli
olan bor nitrr nano tubes. Bor nitrr nano tpler; daha hafif (karbon hari),
daha enerji absorbsiyonu, yksek s rezistans, yksek mukavemet/sertlii(karbon hari), yksek ntron absorpsiyonu gibi zellikleriyle karbon nano tplerden, Kevlar, elik, alminyum ve titanyumdan daha stn zelliklere sahiptirler.
Aadaki grafik ve ekilden de grld zere, oda scaklnda BNNTler

* http://www.biyomedikalciler.com/Konu-Ultra-Sert-Bor-%C4%B0%C3%A7eren-Koruyucu-Kaplamalar.html
** http://etd.lib.metu.edu.tr/upload/12612699/index.pdf
***

74

Science at the Theater: Science Remix in Richmond, CA http://www.youtube.com/watch?v=Gn5jyPtbXKI&feature=youtu.be&t=34m30s

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

ara yaplar iin en yksek mukavemete sahiptirler.*

Bor nitrr nano tubes beyin kanserlerinin tedavisinde (BNCT), topran tuzdan
arndrlma sresini 4 kat kadar hzlandrmakta, Bilkent niversitesi** ve BORTEKin almalarna gre kemik krklarnn iyilemesi %50 daha erken iyilemektedir. Organik Fotovoltaik 21 gne hcrelerinde bor nitrr ultraviyole n
geli frekansna kar termal oklara koruyarak cihazlarn mrn uzatmakta ve
mkemmel effaflk salama artrmaktadr.
Berkeley Laboratuvarndan bilim adamlarnn almalarna gre, karbondaki
aama bor nitre gemi durumda bu alanda (ekildeki bor nitrr nano tubes).
Berkeley Laboratuvarndan R.Whitneye gre pamuk topuna benzeyen bor nitrr
nano tpleri elikten 100 kat daha gl ve 900 dereceye kadar daha dayankl. Binden fazla kullanm alan olan karbon nano tplerin pazardaki yerini bor
nitrr nano tplerinin almas beklenmekte.*** Bor nitrr nano tplerin fiyatna
rnek vermek istersek 40-80 nano boyuttaki rnn 0,5 gram 760 dolar olup
ok deerli bir borrdr.**** Bor nitrr nano tp fiber; en dayankl, en hafif, en iyi
termal iletken, en yksek kimyasal dirence sahip bor nitrr nano tp. Doada
tespit edilebilen en dayankl ba bor nitrr nano tp fibere aittir.
* https://www.jlab.org/FEL/BNNT-CEBAF.pdf
**

Bilkent UNAM almalarna gre, kemik krklar iine enjekte edilerek atlak ve krklara daha hzl iyileme salayan kk hcreye alternatif olabilecek nano yeni bir jel
malzeme gelitirilmi, 2014 (http://www.diyadinnet.com/HABER-76594-kemik-k%C4%B1r%C4%B1klar%C4%B1na-jet-iyile%C5%9Fme-geliyor)

*** http://newscenter.lbl.gov/2014/09/04/berkeley-lab-licenses-boron-nitride-nanotube-technology/
****

BN nanotubes silindirik l <15nm $950 / g 0.5g, Ortalama tane boyutu %99 nano toz.
<150 nm 162.50 $ http://www.sigmaaldrich.com/catalog/product/aldrich/790532?lang=en&region=TR

75

BOR ALITAYI 2014

Nanosheetler: Berkeley laboratuvarnda aratrmaclar tarafndan yaplan bir

almayla 2 boyutlu transistr* modeli retilmi. Ama eer bu sistem endstriyel
boyutta devreye girerse yaklak 100 milyar dolarlk bir elektronik yar iletken
pazar sz konusu. letiim sektrnde yksek performansl elektronik sistemlerin geliimine katk sunacak olan alma da nano bor nitrr nemli katk salamaktadr (Nano sheetlerin zerinde.)
Bu 2 boyutlu transistorde kullanlan malzemeler molibden, grafin ve hekzagonal bor nitrr nano sheets. 2 boyutlu (katmanl) zelliklerinden tr 1 nm
kalnlnda alan transistrler retip, birim alandaki transistor younluu
arttrabiliyor. Bor nitrr yeni nesil transistorlerde yaltkan malzeme olarak (gate
dielectric) kullanlrsa, transistorlerdeki elektron mobilitesi yksek voltajlarda d gstermiyor. Bunun sebebi bor nitrrn atomik olarak dz bir yzeye sahip olmas ve yzeyinde ba yapmam atom bulundurmamas sayesinde
yeni fiziksel mekanizmalarla alan transistrler retebilebilmesi. Dolaysyla,
bu transistr sayesinde dk enerjiyle yksek performans elde edebileceimiz
elektronik sistemler tasarlanabilecei dnlmektedir. (Gnmzde bilgisayar/
telefon gibi elektronik aletlerde kullanlan transistrlerde elektron mobilitesi
yksek voltajlarda der. Bu da daha yava alan ve daha ok enerji harcayan
sistemlere sebep olur.)
Hekzagonal Bor Nitrr: Seramik malzemeler iinde en dk younluklu
olandr (2,27 g/cm3); ok yksek scaklklara dayankldr (inert atmosferde
3.000Cye kadar, hava ortamnda 1.000Cye kadar) ; termal ok direnci yksektir (0-2.000C arasndaki sl oklarna kar dayankldr; yksek scaklklarda refrakter, birok ergimi metal veya cruflar ve ergimi camlar tarafndan
slatlma zellii dktr. Mkemmel elektrik yaltm ve s iletimi zelliine
sahiptir, Mkemmel yalayclk zelliine sahiptir, UV ok iyi yanstr, Kbik
Bor Nitrr retiminde kullanlmaktadr. Hekzagonal bor nitrr elektronikten
*

76

Berkeley Lab,2014 ( http://pubs.acs.org/doi/abs/10.1021/nn501723y)

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

kozmetie yalayclardan yine kaplamalara kadar her yerde hayatmzda. hBN

kaplamalar, cBN retimi, elektronik, yalayclar, kozmetik, scak preslenmi
ktleler, hekzagonal bor nitrr var ok iyi yalayclk, ok iyi s iletimine karn
ok iyi elektriksel yaltm zelliklerine sahip. Savunma sanayinde hBN; namlu,mhimmat, mekanizma ve benzeri yerlerde rzgar trbinlerinde srtnmeyi,
anmay azaltmak iin yalama amal kullanlmakta. ok farkl alanlarda teorik ve pratik uygulama almalar devam ediyor.
hBN Kaplamalar: Tm hareketli paralara uygulanabilmektedir. BORTEK*
tarafndan gelitirilen rnekler yledir; Buzdolab kompresr paralar, iten
yanmal motorlarda krank, eksantrik mili, sekman vb. paralar, senkrome,
ayna mahruti, anzman gibi aktarma organlar kalplar ve hareketli aksamlar,
yataklar, pimler ve civatalar, rzgar trbin dili ve yataklar gibi. Gemilerin su
ile temas eden yzeylerinde biriken kirleticiler geminin yakt tketimini %40a
kadar artrmaktadr. Bortek antifouling suyla temas eden yzeyi temiz olan bir
deniz tat daha az yakt tketerek daha hzl yol almaktadr. evre dostu**. Bortek Cam Filmi 200-300 Nano metre boyutundaki en zararl dalga boyutundaki
UV nlarna kar gelitirilen cam filmidir.
Kompozit hBN kaplama, hareketli elik paralarda srtnme ve zellikle anmay minimize etmek iin gelitirilen bir teknolojidir. Kaplama bnyesinde tad
hekzagonal bor nitrr sayesinde srtnme ve anmay azaltmaktadr. Kompozit
hBN kaplama, krom oran %2den yksek olmayan eliklere uygulanabilmektedir. Kompozit hBN kaplama ile hareketli paralardaki anma neticesinde oluan
mikro pittingler azaltlarak dililerde ve vidalarda vb. paralardaki krlma ve
hasarlanma nlenmektedir. Kompozit hBN kaplama endstride anmaya kar
yaygn kullanlan standart Mangan kaplamayla kyaslandnda anmay %55,4
daha azaltt laboratuar testleri ile tespit edilmitir. Kriko dililerinde dayanm
mrn 18 kat artrm, , metal enjeksiyon kalp pimlerinde anma problemini
zmtr. elik scak dvmede kalp mrm %30; almnyum metal enjeksiyon dkm tezgah pistonlarnn mrn %50 artrd ve, senkrome ve ayna
mahruti dilileri kaplanm ve normal artlara gre mrnn 5 kat artmasna
karn hasarlanmad belirtilmitir.
TRBOLOJ: Srtnmeyi ve anmay azaltma amal yalama almalar. TRBOLOJ ALANINDA r aan nc almalar gerekletiren ABD Argonne Labortauvarndan PROF.DR. Ali ERDEMR ABDde 4 kez R&D dln kazand.
R&D dlleri, her yl dnyada 100 nemli buluun sahibi bilim adamlar ve enstitlere veriliyor. Uygulamal bilimin Nobeli saylan bu dl, teknoloji aratrmalarnn temel yayn saylan R&D dergisi, Dnyann en nemli bilim adamlarndan oluan bir jrinin kararna gre veriyor. Motorsilk*** bu kapsamda gelitirilmi
* http://www.borteknolojileri.com/ , 2014
**

http://www.borteknolojileri.com/urun_koruyucu_malzeme.php

***

http://motorsilkturkey.com/, 2014 ; e-posta

77

BOR ALITAYI 2014

olan ve borik asit kullanlan rnlerden. Motor Silk ve Lubri Silk markal rnlerle srtnmenin azalmasna, arabalarda yakt tasarrufu saland belirtilmektedir. Yakt tasarrufu salanmas emisyonlarn azalmasna da katk yapmaktadr.
Hekzagonal Bor Nitrr : Boronmax rnleri, iten yanmal motorlar, redktrler, rzgar trbinleri aktarma organlarnda verimlilik amal kullanlmakta. (r:
Nano boyutlu Hekzagonal Bor Nitrrl motor ya katks) Boronmax M1002* :
Rzgr trbinlerinde nano boyuttaki hekzagonal bor nitrrle srtnmeyi azaltmak ve ya ssn drmek amacyla almalar yaplm ve ok iyi performans
elde edilmitir. yle ki, 20 sene almas planlanan bir rzgr trbin mrnn
ile 6-7 ylda anmasna ramen nano bor nitrr (boronmax) yalama amal
kullandmzda ok daha iyi performans alnaca ve trbin mrlerinin uzayaca dnlyor. nk mevcut durumda rzgr trbinlerinde ya snd
zaman retim sorunlar ve dolaysyla enerji verimliliinde dler yaanyor.
3 saatten sonra snma nedeniyle trbinin almas durabiliyor ve soutulmas
gerekiyor. Nano boyutlu hekzagonal bor nitrr kullanldnda 3 saatten sonra
yan ss sabitleniyor ve ykselmesi nleniyor; soutma ihtiyac olmuyor. Yan
scaklnda %52 azalma ve 3 saat sonra yan scaklnn sabit kalmas ile trbinin almas devam edildiinden ar snma ve soutma dnemindeki retim
ve enerji kayplar da azalyor. Dolaysyla, hekzagonal nano bor nitrr ile yalama yaplmas srtnmelerin azalmas ve alma performansnn ykseklii
ile rzgr trbinlerin mrn uzatyor, tekrar montaj ve bakm maliyetlerini de
azaltyor. anakkale Seramikteki redktrde Boronmax 1002 ile yaplan testte
%10,27 orannda elektrik tasarrufu saland ve bir hafta iinde fiyatn amorti ettii tespit edilmitir. Boronmax, motor ya katksnn aralarda srtnme
katsaysn %14 azaltarak %5e varan yakt tasarrufu salamaktadr.
Srtnme ve anma kaybnn lkemizde 2004 ylnda 11 milyar dolar olduu
tahmin edilmitir (GNPnin %4)**. Bor nitrr nano yaplarla veya dier borlu
rnlerle ile bunlarn ekonomiye kazandrldklarn dnn yars bile olsa
ok byk bir katkdr ki makine ekipmanlarla ilgili almalara yeni emek verilmeye baland.
inko Borat (Alev Geciktirici/ Duman Bastrc): xZnO.yB2O3.zH2O) : Bor,
kendisinin oksit olmas ve ergime scaklnn yksek olmas nedeniyle yanmaya
kar olduka dayankl olup alev geciktiriciler sektrnde yaygn olarak kullanlmaktadr. inko borat,inko borat-antimon trioksit kombinasyonu ile veya
tek bana da kullanlabilmektedir. inko boratn tketiminde; yanmaya kar
dayanakl sellozik ve plastik malzemeler ile yangn sndrclerin imalat en
ne kan alanlardr. Yksek dehidratasyon scaklna (290 300 oC gibi) sahip olduu iin yksek scaklklara dayankl plastik malzemelerin retiminde)
*

Prof.Dr.Nuran Ay, 2014; http://www.boronmax.com/tr/index.html, Szl grme;

2014.

**

Kaynak: http://www.fen.bilkent.edu.tr/~mb/dokumanlar/Nanoteknoloji_UNAM.pdf

78

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

nemlidir. inko boratlar, kablolarda, yanmaya dayankl boyalarda, kumalarda, elektrik / elektronik paralarda, yanmaya dayankl hal kaplamalarda, otomobil / uak i aksamlarnda, tekstil ve kt endstrisinde, ahap, kt gibi
doal fiberlerde, polimerlerde ve kaplamalarda, zellikle PVC, halojenli polyester
ve naylonlarda, alev geciktirici, duman bastrc ve/veya korozyon geciktirici olarak kullanlmaktadr. Dier alev geciktiricilerle karlatrldnda daha etkili
bir duman bastrc ve dier alev geciktiricilere gre daha ucuzdur. Son yllarda
inko boratn Al(OH)3 ve Mg(OH)2 ile birlikte alev geciktirici olarak kombine
kullanm gittike artmaktadr. inko borat alev geciktirici kullanlmasnn
dnda, mantar, bcek ldrc olarak ahap aksamn korunmasnda, bor silikat ham maddesi ve seramik sanayinde ergime noktas drc (flux) olarak
kullanm alanlar bulunmaktadr.
inko borat alev geciktiriciler hayatmzn her tarafna girmek zorunda. Evlerimizde, i yerlerimizde, arabalarmzda da nk yangn geciktirici yani duman
bastrc alev geciktirici zelliinin olmas ok byk bir avantaj salamakta.
ATH (Almina trihidrat) ile balantl birlikte alternatif olarak artan ekilde
kullanlmaya balanmtr. nk bu iki madde halojen olmayan bir formlasyona sahip olup yanma koullarnda daha az duman ve daha az zehirli madde
kmasn salamaktadr. Tabi ki yangn tamamen yok edemiyoruz/nleyemiyoruz ama inko boratta halojenlerin olmamas dolaysyla byk bir avantaj.
inko borat ile birlikte bor rnlerini (Dier alev geciktiriciler ise borik asit, boraks pentahidrat, boraks deka hidrattr) de kullanabiliyoruz. Tekstilden borulara
kadar her alanda bunu kullanabiliriz. Ayrca bcek ldrc yn de boyalar
ve ahap aksamlar iin nemli bir potansiyel gzkyor. Bunlarn standardnn
gzden geirilmesi gerekiyor. Trkiyede inko boratn polimerlere uygulanabilecei 500 bin dolarlk bir kompozit pazar olduu ifade edilmektedir. Ayrca,
emprenye sanayinde boyalarda ve plastiklerde antifungal ve yangn geciktirici
olarak nemli bir pazar potansiyeli mevcuttur. ET MADENin 10.000 ton /yl
kapasiteli inko borat yatrm devam etmektedir.

SELLOZK YALITIM, RNEK CELLUBOR:*

Bir dier konuda sellozik yaltm Trkiyede dikkate alnmam durumda. Sellozik yaltmda, boraks pentahidrat, borik asit, PVCde inko borat, baryum
metaborat, bor fosfatlar ve amonyum fluoborat, Tekstilde ise boraks ve borik asit
formunda kullanlmaktadr. Yine bir irketin AR-GE almas sonucunda aratrma konularn ortaya kan bir rn Cellubor. Pskrtme sistemi ile yaplyor
ve ok yksek bir performans saland syleniyor. m3 bana %19 orannda
bor (borik asit+boraks) katks var. Is, ses ve yangn yaltmnn nn birlikte
yapabilecei syleniyor. Mantolamaya gre %25 daha fazla yaltm salad dnlyor. Is yaltmnn %70lere kt, hijyenik ve evre dostu rn olduu
belirtilmekte.
* http://www.celluboryalitim.com/index.php?sayfa=sayfalar&s=85

79

BOR ALITAYI 2014

FERRO BOR: Ferro bor gelecein rnlerinden. Ferro bor arlka %17- 24
bor iermektedir* Kompozisyon tketim alanna gre deimekte. Nikel Bor
gibi farkl rnlerde retilmektedir. 1 ton ferro bor retimi iin yaklak 1,4 ton
borik asit kullanlmaktadr.** Ferro bor hem demir-elik sektrnde (Dnya tketimimin yaklak %50si elik retiminde), ayrca yeni gelien srekli manyet
pazarnda ok byk bir yer bulmu durumda. Ayrca, plastisitesi yksek dkme
demir, amorf metaller, bakr ve alminyum retimlerinde de tketilmektedir.
Ferro for retiminde en yksek pay ine aittir (Kap: 2010: 51.000 Ton/yl, Japonya: 14.000 ton/yl). Ferro borun %80i Asya (in ve Japonya), geri kalan Avrupa
ve Amerika tarafndan tketilmekte. Pazarn %70i inin kontrol altndadr.
Ortalama fiyatlar: 3.200 3.600 $/ton (2011:4.000 $/ton), 2011 yl Dnya ferro
bor pazar yaklak 160 milyon ABD $. Maliyetin %40-50s borik asit fiyatlarna
baldr. Trkiyede Asil elik, Erdemir gibi birka firma borlu elik retiminde
kullanmaktadr. Trkiyenin tahmini tketimi 200-250 ton/yl.
BORLU ELK: elie ilave edilen ok dk oranlardaki bor, hem adi karbon
elikleri hem de alaml eliklerin sertleebilirliini arttrmaktadr***. Bor, eliin
sertliini karbr oluturmak suretiyle arttrmakta, dier karbr yapan elementlerle kyaslandnda, elie ayn derecede sertlik kazandrmak iin ok az bor
gerekmektedir. Sertlemeyi artrmak iin eliin iine 5-15 ppm (maximum 30
ppm) bor ilave edilmekte bylece elie ilave edilen dier sertletirici elementlerin (karbon, manganez, krom, molibdenyum vb.) sertletirme derecesini de arttrarak elikte kullanlan pahal alam elementlerin maliyetinde tasarruf salanmaktadr. Mikro alaml eliklere %0.001-0.003 arasnda bor ilave edilmesi ise
bu eliklerin yapsnda gerek duyulan Ni, Cr ve Mo miktarlarn drmektedir.
Ostenitik eliklere % 0,0005 orannda ilave edilen bor, eliin yksek scaklk
mukavemeti ile srtnme mukavemetini iyiletirmektedir. Yksek
hz eliklerinin kesme
performansn arttrmak iin bu eliklere de
bor ilave edilmektedir.
Bor, haddelenmi veya
tavlanm haldeki eliklerde, dier karbr yapclar gibi eliin sertliini arttrmamakta bu
nedenle borla sertleti*

http://www.boronalloy.com/product_en.asp?keyid=44

**

Roskill, 2010; ET MADEN, 2014; Firmalarla szl grmeler, 2014

***

http://www.resqmed.com/BoronSteel1.pdf; ET MADEN; Firmalarla szl grmeler,

2014

80

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

rilmi elikleri ilemek daha kolay olmaktadr. Borlu elikler ilave bir sl ilem
gerektirmemekte bu da bor kullanmnn dier bir avantajn oluturmaktadr.
Borlu elikler, mevcut durumda otomotiv endstrisinde kullanlan en yksek
mukavemetli malzemedir (>1000 MPa).* Borlu elikler dnyada ok byk geliim gstermeye balam. yle ki ppm %1lere kadar deien bor ilavelerine
ramen 34 kat kadar yksek mukavemet gsterdii syleniyor ve arabalarda
zellikle kazalarda gvenlik artrmak amacyla kullanm artmaya balam.
Ultra yksek dayanml elik (Ultra high steel strength -UHSS)** yandaki Volvo
X90 model gvdede grdmz krmz renkli ksmlar borlu elik. Bu otomobillerin gvde arlnn %40 borlu elikten retilmi. Volvonun eski modellerinden 5 kat daha dayankl.*** Ve ayn zamanda retim maliyetinde d ve
ok daha hafif olmasndan dolay nemli oranda yakt tasarrufu da salyor (rnein araba gvdesindeki %30 arlk azalmas %15-20 orannda enerji tasarrufu
salamaktr. Grafikten de grld zere; mukavemet ve performans deimeden, %10-45 arasnda borlu elik kullanlarak arlk 30 kga kadar azaltlabilmektedir. Borlu elik (UHSS) kullanm ile arln %60-70 kga kadar azaltlma
potansiyeli mevcuttur

Volvo (Semcon) raporlarna gre 2014 yl itibariyle arabann arlndaki 60

kglk azalma; CO2 emisyonlarn da km bana 120 gram azaltmaktadr. Borlu
elik tketiminin otomotiv sektrnde kullanmnn artmas ile zellikle askeri alandaki geliimine paralel ferro bor tketiminin gelecekte artaca tahmin
edilmektedir. Demir elik sektrnde tozlaan crufa potada Bor rn ilave
*

Yksek sertlii nedeniyle ilenmesi, kesilmesi vb hususlarda sorunlar yaanmakta, bu

amala yeni teknikler gelitirilmektedir.

**

https://www.stle.org/assets/document/AUHSS_article_from_TLT.pdf

***

h t t p : / / w w w. c o n c e p t c a r z . c o m / a 8 4 0 8 / A L L - N E W- VO LVO - XC 9 0 - T WO %E2%80%98WORLD-FIRSTS%5E-IN-ONE-OF-THE-SAFEST-CARS-IN-THEWORLD.aspx ; https://www.youtube.com/watch?v=SnAVfr7mwsk

81

BOR ALITAYI 2014

edilerek kompakt yapda cruf elde edilmesinin bor rnleri iin nemli bir tketim potansiyel alan olduunu Murat BLEN arkadamz anlatt. Dier taraftan, borlu eliin krlganlk vb sorunlarnn ileri vadede borlu kompozitlerin de
katksyla zlebilecei dnlmektedir.
SERT VE YUMUAK MIKNATISLAR:* Sert ve yumuak manyetik malzemeler iinde bor tabanl alamlar nemli bir yer tutmaktadr. Yumuak manyetik malzemelerde metal camlar olarak bilinen amorf yapdaki Fe-Cu-Nb-Si-B
(FINEMET), Fe-Nb-Zr-B-Cu (NANOPERM), Co-Fe-Nb-Si-B (HITPERM) gibi
malzemeler ticari olarak byk miktarlarda retilir ve kullanlrlar. Sert manyetik malzemelere en nemli rnek kalc mknatslardr.
KALICI MIKNATISLAR (Nd Fe Bor) : zellikle sert manyetik malzemelerde
NdFeB u ana kadar bilinen en stn manyetik zelliklere ve ticari olarak byk
bir pazara sahiptir.** Neodmiyum Demir Bor kalc mknatslar gelecein rnlerinden ve hayatmza girmi durumda. Kalc mknats kullanm alanlar her
yerde evimizdeki eyalar buzdolabmza kadar askeri alandan yine savunma sistemlerine kadar her alana girmi durumda. Elektrikli aralar, otomotiv, enerji,
rzgar trbinleri, askeri alanlar, uzay, MRI cihazlar, bilgi teknolojileri gibi ok
nemli kullanm alanlar var.*** Ankara niversitesi Fizik Mhendislii Blmnden ok deerli Prof. Dr. Yaln ELERMAN Hocamz aramzda sorarsak katklarn alabiliriz. Bir ton Nd Fe Bor mknats retmek**** iin 1 kg bor kullanlyor
(300-330 kg Nd, 600-690 kg Fe, 1 kg bor). Dnya neodmiyum tketimi***** 2010 yl
995 ton iken 2015 ylnda 3.487 tona, 2020 ylnda ise 13.763 tona erimesi beklenmektedir. Ferro borun dier nemli tketim alan olan kalc mknats pazarnda yllk %15 byme beklenmektedir. inde NdFeB mknats retimindeki
artna paralel olarak (hibrit tatlar, rzgar jeneratrleri, elektrikli tatlar, mikro motor endstrilerindeki kullanm dorultusunda) da dk karbon ve ultra
dk karbonlu ferro bora olan talepte art olaca tahmin edilmektedir. 2014
ylnda yaklak 60.000 ton olan kalc mknats pazarnn 2020 ylnda iki katna; 8,5 milyar $ olan kalc mknats pazar deerinin ise 12,5-13 milyar $a kmas beklenmekte. Pazarn %80i in tarafndan kontrol edilmektedir.****** (Dnya
*

Prof.Dr.Yaln Elerman, Bor altay, 2011 (http: // www.ssm.gov.tr , 2011 sunumu,)

** http://www.on5yirmi5.com/haber/bilim-teknoloji/teknoloji-firmalari/4078/turklerden-cigir-acacak-bulus.html
***

Prof.Dr.Yaln Elerman, Ankara niversitesi Fizik Mh.Blm, Manyetik Aratrmalar

Lab, 2014

****

Kaynak: Rare Earth Metals, Big Ideas and Fundamentals Workbook,Etimine

***** Matthew Hart; EVALUATING UNITED STATES AND WORLD CONSUMPTION OF

NEODYMIUM,
DYSPROSIUM, TERBIUM, AND PRASEODYMIUM IN FINAL PRODUCTS, www.
reportlinker.com, 2014
****** Elektrik motoru iin retilen kalc mknats fiyat 100 gr 3800 TL (Prof.Dr.Y.Elerman)

82

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

kalc mknats retimi (2013): 52,9 bin ton (in : 41 bin tonu) Japonya, Avrupa;
Sat Fiyat 200 $/kg.). Kalc Mknatslar: elektrikli aralar, otomotiv (r: Toyota
Prius) yal zrl bisikletleri, tripotor, rzgar, elektrik tribnleri, rzgar santralleri, enerji, endstriyel rnler, bilgisayar, askeri, uzay, iletiim, g reteleri,
elence, gvenlik gibi alanlarda kullanlmaktadr.*
Rzgr Santralleri: Yine rzgar enerjisinde borlu kalc mknatslarn ok byk bir yeri var. Trkiyede potansiyel primer rzgar olarak 20-25 bin MW olarak tahmin edilmektedir.** 5 bin tane 5 MWlk santral yapabiliriz ve bunlarda da
borlu mknats kullanabiliriz. Ama maalesef lkemizde yanl enerji politikalar
var. Grdnz zere yenilebilir kaynaklardan Rzgar ve Gnein pay ok
dk.*** Rzgr Trbini iin 2.500 tane Toyota motor borlu kalc mknats kadar
gerekiyor (birincil rzgrmzda dier bor rnleri de kullanlarak trbin, bunlarn kanat ve dili kutular da retilebilir diye dnlmekte).

TOYOTA HBRD SSTEMLER:****

I. Motor Kalc Borlu Mknats + II. Motor Benzin: Toyota Priusu sordum. alma sistemi nasl diye. nk bu arabada srekli borlu magneti var. ift motorlu. I.Motor borlu mknats, II. Motor benzinle almakta. lk 50 kmde ekilde grlen borlu kalc mknatsl motor kullanlyor. ok sessizmi. 50 kmden

Elerman Y., A Fizik Mh.Blm 2014 (Szl Bilgi)

**

Kaynak : Atamer M., 2014, Rzgar Enerjisi Yatrmclar adamlar Dernei (RESYAD)

***

ETKBl 2020 ylnda; 2012 ylnda %2,4 olan rzgr enerjisinin 2020 ylnda %11,6ya;
gne enerjisinin paynn ise %4,5e kmas ngrlmtr. Buna karn yatrm ve iletme maliyeti olduka yksek olan insan sal asndan yksek risk ieren nkleer,
flora ve faunay yok eden HESlere, doal gaza ve kmre ayrlan pay daha yksektir.

****

Toyota Teknik servis, szl grme, 2014

83

BOR ALITAYI 2014

sonra benzinli sistemle alan ikinci motorda devreye giriyormu ve bu sistem

sayesinde 100 kmde 3,5-4 litre benzin tketimi varm. Normalde bu 1,8de 10
litre imi. ok yksek oranda yakt tasarrufu salyor. ok sessiz alt iin
trafikte fark edilemiyormu. Motor sesine alm halk nasl uyarabiliriz Amerikada alma balatlm. Hibrit sistem alan arabann ilk seri retimi 1997 ylnda balam. Toyota Yaris ve Prius modelinde kullanlmakta. 17 ylda toplam
7 milyondan fazla hibrit otomobil sat gerekletirilmi (Trkiyede 600 adet
satlm).2015 ylnda Toyotann Avrupadaki B ve C segmenti satlar iinde
hibrit satlarnn orannn %50 seviyesinde olmas; 2020 ylnda da Toyotann
tm Avrupa ara satnn %50 sinin hibrit olmas planlanmaktadr.
Dnya otomotiv sanayinin* 2015 ylnda 5,1 trilyon $ amas beklenmektedir.
2011 yl itibariyle, dnya apnda lekte otomotiv sektrnn %40na ABD,
%35ine Japonya sahiptir. Avrupada en nemli otomobil reticileri Almanya,
Fransa, talyadr. Global lekte 85 milyar $lk direk AR-GE yatrm yaplmaktadr. 2017 yl itibariyle global lekte hybrid sistemli otomobillerin 3 milyonu gemesi beklenmektedir. Dnya motorlu ara retimi 2014 yl itibariyle
89.747.430 adet olup 67.525.346 otomobil 22.222.084 adedi ise ticari aratr. Trkiyenin 1.170.445 adet olan toplam retiminin 7333.439u otomobil, 437.006 adedi ise ticari aratr. Yaklak 24 milyon adede yakn in ve 12 milyon adedi ise
ABD retimidir. Global lekte CO2 emisyonlarnn %16s aralardan kaynaklanmaktadr. Trkiyenin de sz konusu sektre borlu rnleri de dikkate alarak
AR-GEye dayal retim yatrmlarn artrmasnda fayda grlmektedir.

MANYETK SOUTMA EVRE DOSTU TEKNOLOJK DEVRM :**

Manyetik Soutma Borlu Sert ve Yumuak Manyetik Malzemeler: Manyetik soutucularda sert ve yumuak malzemeler ayn anda kullanlabilmektedir. Bor
ieren Nd2Fe14B kalc mknats olarak kullanlabilir. Manyetokalorik malzeme,
manyetik soutmann elde edilebilmesi iin manyetokalorik zellik gsteren
malzeme olmazsa olmazdr. stn manyetokalorik zellik gsteren malzemelere bor katklamann bu zelliklerin artmasna yol at biliniyor. Bor ieren
yeni ve stn manyetokalorik zellik gsteren malzemelerin retilmesi nadir yer
elementi asndan tamamen da baml olan Trkiyenin bu problemini zecektir. Manyetik Zrhlama, manyetik soutucuda kullanlan kalc mknatsn
yarataca manyetik alann evresindeki elektronik ekipmanlara zarar vermesini nlemek iin kullanlr. Bu amala bor ieren yumuak manyetik malzemeler
kullanlabilir.
Ankara niversitesindeki ok gzel Manyetik Soutma Laboratuvarndaki a* www.marketline.com
**

84

Prof.Dr.Yaln Elerman, Ankara niversitesi Fizik Mhendislii Blm. & http: //

www.ssm.gov.tr, 2011

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

lmalarndan rnekler bunlar.* niversitesi Manyetik Malzemeler Aratrma

Grubunda manyetik soutma teknolojisi, kalc mknatslar, manyetik sensrler,
nanomanyetizma ve nanoteknoloji konularnda bilimsel aratrmalar yaplmaktadr. Yaplan bu aratrmalar sonucunda, Ankara niversitesi Manyetik Malzemeler Aratrma Grubu laboratuvarlarnda manyetik soutma teknolojisinde
byk bir atlm salayacak ve bugne kadar bilinen malzemelerden ok daha
stn zelliklere sahip malzemeler gelitirilmitir (Ekim 2009). Gelitirilen bu
manyetik malzeme ile ilgili dnya patenti (WIPO), Bosch-Siemens irketi ile birlikte 2012 ylnda alnmtr.
Manyetik Soutma Kullanm Alanlar: Gda koruma teknolojisi (evler, spermarketler, restoranlar ), dondurulmu gda teknolojisi (spermarketler, gda
ileme teknolojileri), klima teknolojisi (evler, alveri merkezleri), gaz svlatrma teknolojisi(hidrojen, doalgaz, propan, amonyak, btan), zirai soutma
teknolojisi (tahl kurutma), endstriyel soutma teknolojisi (eker artma, iki
damtma), atk ayklama ve ileme teknolojisi (kimyasal, nkleer,ziraat); s pompalar; Savunma sanayinde (kk ve sessiz alan sistemler birok alanda kullanm potansiyeline sahiptir): elektronik devrelerin soutulmasnda, uaklarn
s salnmnn indirgenmesinde; gemilerde, uydu sistemlerinde, radarlarda);
askeri uygulamalarda istenilen dayankllk, ucuzluk, tanabilir olma, kompakt
olma gibi zelliklerin hepsine birden sahiptir ve bu yzden askeri alanda soutma amal kullanlan chillerin yerini almaya adaydr.
almalar da hocamn verdii bilgilere gre yksek enerji tasarrufu, yksek verim, evre dostu ve daha ekonomik olan bu teknoloji enerji bamllnn azaltlmasna da katk yapar niteliktedir. Tm sistemlerimizi** dnnce hem iklimlendirme sistemleri hem arabalar, s pompalar, savunma sanayii neredeyse her
* http://bilimakademisi.org/wp-content/uploads/2014/01/ULKEMIZDE-ILK-MANYETIK-SOGUT-UCU-PROTOTIPI-A-KARA-UNIVERSITESI-2.pdf, 2014
** http://bultenler.ankara.edu.tr/dergiler/45/1034/sayi1034.pdf; http://www.ntv.com.tr/arsiv/id/24975399/

85

BOR ALITAYI 2014

alanda hayatmzda ok byk bir yeri olacak diyebiliriz. Modern toplumlarn

temel bamllklarndan biri olan soutma teknolojisi, gnmzde gaz sktrmal kompresr teknolojisine dayanmaktadr. Gaz sktrmal soutucular da
kullanlan hidroflorakarbon (HFC) CO2e gre 3000 kat fazla kresel snma potansiyeline sahiptir. Soutma teknolojisi gda, kimya, ila sanayisinde otomotiv
ve bilgisayar teknolojisinde yaygn olarak kullanlmaktadr. 2008 ylnda Dnya Salk rgtnn yaynlam olduu bir rapora gre, 2010 ylnda yaklak
66 milyon ton CO2e kar gelen hidroflorakarbon emisyonu olacaktr. Bu deer
1995e gre %62 art gstermi olup, bu emisyonun %43ne soutucular neden
olmaktadr Kyoto Protokolnn emisyon artlarn yerine getirmek asndan
dnya apnda uygulamaya deer bir teknolojik yenilik zelliine sahiptir.

Gaz sktrmal soutma teknolojisine gre %50ye varan enerji tasarrufu

salamakta,

Yksek Verim: Yksek COP geleneksel gaz soutmal soutucularda Carnot

verimi %40 iken manyetik soutma teknolojisi ile carnot verimi %70lere kyor.

evre dostu teknolojik yenilik: ok sessiz almakta ve manyetik soutmada gaz kullanlmamakta: Floran iermeyen soutma sistemi nedeniyle Sera gaz etkisi yoktur. Mevcut geleneksel sistemlerde;* gaz sktrmal
kompresr teknolojisinin temel malzemeleri olan kloroflorokarbon (CFC) ve
hidrokloroflorokarbon (HCFC)un evreye yksek oranda zarar vermekte)
(Kyoto Protokol hedeflerine katk salar nitelikte).

Ekonomik:

a) kat faz soutucu,

b) kk sistemlerde kullanlabilme olana,
c) kolay s -dei tokuu, daha az hareketli paraya sahip olmas ve dk iletim frekans nedeni dk maliyet ve dk bakm maliyeti salamas ve daha
uzun kullanm sresine sahip, dk basnta alt iin klimalarda ve ara
soutmalarnda byk neme sahip olup dier alternatif soutma teknolojileri
yannda n plana kyor.

MANYETK SOUTMA KLMA SSTEMLER:**

ASELSAN-REHS niversite-sanayi ibirlii projesi kapsamnda, Prof.Dr Y.
ELERMAN Bakanlndaki proje ekibi tarafndan gelitirilen manyetik soutucu prototipi 50 Watt soutma gcne sahiptir. Dorusal alan bir sistemdir. Bugne kadar gelitirilen dorusal manyetik soutucu prototipleri ile kyaslandnda nemli ar koullara dayankl olmas, kolay tanabilmesi gibi
* http://www.ymf16.gazi.edu.tr/index_dosyalar/CagriliKonusmacilar.pdf
** http://www.eng.ankara.edu.tr/?p=6771

86

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

yukarda saylan avantajla ra sahiptir.* Gelitirilen manyetik soutucu prototipi

iin patent bavurusu yaplmtr. Manyetik Soutma Teknolojisine Dayal Bir
Klima retimi Projesine TBTAK-TEYDEB kapsamnda devam edilmekte,
retilmeye allan soutucunun dner bir sistem olaca ve 500 Wattlk bir soutma gcne sahip olaca ifade edilmektedir. Manyetik soutma teknolojisi ile
ok kkten (birka miliwatt) ok bye (bir ka yz watt) soutucular yapmak mmkn olacaktr. 2013 ylnda** Dnya klima sektr 2012 ylna gre %
6 artarak 91,6 milyar $ ykselmitir. En yksek art %8 ile Amerika ve Asyada
gereklemitir. Split klima sektr 2012 ylna gre 2013 ylnda % 8 byyerek
99 milyon niteye ykselmitir. Chiller pazar 2013 ylnda % 5 nite % 3 deer
baznda artarak 400.000 nite ve 8,5 milyar $ olarak gereklemitir. Chillerin
300.000 nitesi (%74 ve deer olarak %50si) Asya Pasifik pazarna aittir.
Dnya buzdolab pazarnn byyerek 2018 ylnda 38 milyar $ ulaaca tahmin
edilmektedir. Gerek enerji politikalar ve gerekse soutmal sistemde kullanlan
sera gaz etkisi yaratan gazlarn azaltlmasna ynelik mevzuat dzenlemeleri
soutma sistemlerinde manyetik soutmann tercih edilmesi ynnde nemli
avantaj salamaktadr.*** Gelimi lkelerde, ev tipi buzdolaplar tm elektriin
%5 ila %7sini tketir.**** reticiler artk yasalar gerei mmkn olan en yksek
enerji tasarruflu buzdolaplarn retmek zorunda olsa da, geleneksel buzdolaplarnn mutlak tasarrufu yaklak %17dir. Manyetik souma, ultra tasarruflu
buzdolaplarn herkes iin uygun fiyatl hale getirebilir. Dolaysyla, manyetik
soumann dk maliyet ve yksek verimlilik kombinasyonu, herkesin enerji
faturasn drecek ve ayn zamanda ev tipi soutmadan kaynaklanan dolayl
* http://e-gazete.anadolu.edu.tr/ayrinti.php?no=12469
** http://www.achrnews.com/articles/127385-global-ac-market-starting-to-warm-up
*** http://www.reportlinker.com/p0701867-summary/World-Commercial-Refrigeration-Equipment-Focus-report-Freedonia.html
**** http://www.frisbee-project.eu/tr/consumer-articles/156-manyetik.html

87

BOR ALITAYI 2014

sera gaz emisyonlarn azaltacaktr.

Magnezyum Diborr, Speriletkenler:*
Dier bor kimyasal da magnezyum diborr nemli bir bor bileii. Sper iletkenler konusunda nemli bir yeri var. Maglev trenlerinden MRI cihazlarna,
rzgr trbinlere, elektrik motorlarna, sper iletkenlere kadar ok byk bir
yeri olduunu gryoruz. Ayrca ITER ve CERN ve deneneceini rendim, o
da gzel bir umut.
Magnezyum Diborr;

MgB2 sper iletkenlik telin iine konulmakta

1 kg magnezyum diborr retmek iin yarm kg elementel nano bor gerekmekte.

1 kg tel iin 500 mg nano bor kullanlmakta.

CERN, ITER ve Hindistanda fzyon aratrmasnda denenmesi planlanmakta

Tek bir MRI cihaznda 200 km tel, 100 kg nano bor: 100 bin $ x Dnyadaki
60.000 tane MR cihaz

Buzdolabn soutma da kullanlan He gaz rezervleri tkenmekte, helyum

fiyat yksek

Sorunlar: Sentez yntemi farkl, Standart yok, reete gerekli

Sper iletken bobinlerin halen en yaygn kullanm alanlar MRG sistemleri.

MRG sistemleri geleneksel sper iletkenler ile yaplmakta 4.2 K scaklnda
almakta. Bu ise sv helyum kullanmn gerektiriyor. Sv helyum kaynaklarnn giderek azalmas ve bu nedenle sv helyum fiyatnn ykselmesi
maliyetleri ar ykselmekte. Geleneksel sper iletkenler yerine MgB2 sper
iletkenlerin kullanm ile sv helyum kullanma zorunluluu ortadan kalkacak ve kapal devre soutucularla soutma yaplarak helyum kayb nlenecek. Bu sayede MRG cihazlarnn hem ilk sat fiyat hem de iletme maliyeti
ucuzlayacak.

Magnezyum diborrn dier sper iletkenlere gre avantaj ve dezavantajlar ise;

sv helyum yerine sv hidrojen ile soutmann yaplabilmesi, kolay retim yntemi, daha hafif olmas ve daha uzun tel ekilebilmesi (max. 40 km), bileenlerinin ucuz ve kolay bulunabilirlii gibi avantajlarnn yan sra ucuz ve kaliteli
bor temininde yaanan skntlar, tel retim teknolojisindeki teknik problemler,
Ni gibi metal kullanmndan dolay fiyat art ise dezavantajlar arasnda saylabilmektedir. Kuantum kilitlenme sayesinde 2 mmlik sper iletken bir disk ile

88

Kaynak: Dr.Seluk Acar, Pavezyum A.., 2014

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

1 tonluk bir otomobili havaya kaldrabilecei ifade edilmektedir*. Trkiyenin

deprem lkesi olmas nedeniyle arama kurtarma almalarnda ve lojistikte bu
tr sistemlerden yararlanmak iin ilgili paydalarla birlikte AR-GE almas
yapmasnda fayda grlmektedir. MgB2 kullanlabilecei potansiyel uygulama
alanlar, Ulam-Maglev trenleri, Salk MRI Cihazlar, Enerji-Rzgr Trbinleri (>10 MW), Sper iletken mknatslar- ITER, G aktarm sistemleri, Elektrik
motorlar, Arzal akm kesme niteler, vb.
2015 ylnda toplam Dnya apnda 628 milyar dolara ulaaca beklenen global
elektronik para ve sper iletken pazarnn,** 372 milyar dolar sper iletkenlere
aittir. Ayrca sper iletken pazarnn 2012-2020 arasnda yaklak 8 milyar dolara ulaaca dnlmekte. MRI*** cihazlarnda helyum yerine kullanlabilecei
syleniyor. GWEC verilerine gre 2020 ylnda Dnya enerjisinin %3 rzgr
trbinleriyle karlanacak;

ENERJ SEKTR HCRE YAKITLARI HDROJEN DEPOLAMA:

Hcre yaktlarna girmek istemiyorum arkadalarmz ok fazla zerinde durdular. Burada yalnzca sylemek istediim husus Sodyum bor hidrrl**** (veya
dier) hcre yakt pillerinin acil durum planlarna entegre edilmesi faydal olur.
zellikle deprem lkesi olmamz ve ayn zamanda dier tr doal afetlerinde
ska yaanmas nedeniyle Acil Durum Planlarna entegre edilmesi ok byk
nem tamakta. Ayrca, rzgr, dalga ve gne enerjisi gibi yenilenebilir enerji alanlarnda da enerji depolama amal yararlanmamz fayda salayabilir diye
dnyorum.
Sodyum Bor Hidrr (NaBH4): reticileri ABD (Rohm&Hass Company, Chemical Spesiality Busines); Finlandiya (Fine Chemicals, Pulp Chemicals, Kemi* http://www.kuark.org/2014/03/kuantum-levitasyonu-ve-kuantum-kilitlenme/
**

Electronic Component and Semiconductor Industry Market Research & Statistics, www.
reportlinker.com,2014

*** http://projepazari.beun.edu.tr/wp-content/uploads/2014/05/Tesvik-Odulu1.pdf
****

Bor hidrrler, boranlar (BnHn+4 veya BnHn+6 ) ve metal bor hidrrler (MeBH4 ) olmak zere iki ksma ayrlr.

89

BOR ALITAYI 2014

ra Pulp&Paper); - Hollanda (Rohm&Hass Company); Rusya (Aviabor). Dnya

apnda sadece Schlesinger yntemi ile 20.000 ton/yl SBH retilmektedir.
inden alnyor. Fiyat: 20-21 $ /kg; (Dier konumaclarn blmlerinde bu
konu yer almaktadr). Yakt Pillerinin ok yaygn kullanm alanlar vardr. Yakt
Pili iin pazar snrszdr.*
LTYUM BOR HDRR - HDROJEN DEPOLAMA (AB Projesi) : Lityum Bor
Hidrr Gaz olarak depolanmas ngrlmekte. Prototipi retilmi olup bu konu
zerindeki almalara devam edilmektedir. Proje ile hedeflenen malzeme fiyat
<50 Avro /kg). Proje ile hedeflenen sistem fiyat ise 500 Avro /kg H2 depolama.**

CAM SEKTR: BYK PAZAR.

En fazla bor tketimi, sektrel olarak cam sektrnde, blgesel olarak Asyada
gereklemektedir. Cam endstrisinde kullanlan bor rnleri retilecek camn
cinsine gre deiiklik gstermektedir. Camda en nemli lt saydamlktr.
Dz camda bor kullanlmyor (eser miktarda ilave edilebilmekte). Ancak, dz
cama bor ilavesi konusunda Rusyada AR-GE almalarna ET MADENin talebi ile balanm olup olumlu sonular alnmtr, projeye devam edilmektedir.
Cam sanayi ok byk bir pazar olup cam elyaf izolasyon tipi, tekstil tipi ve
borosilikat camlarn kullanm dnyada ok yaygndr. Dnya cam*** reticilerinin yllk geliri yaklak 75 milyar dolardr. En byk cam ihracatlar Belika,
in, Fransa, Almanya, Japonya ve ABDdir. Trkiyenin cam retimi (iecam)
2,265 milyon $dr. Temperlenmi dz cam pazarnn 2016da 90 milyar dolara
ulamas beklenmektedir. 2011 ylnda gne enerjisi iin yaklak 120 milyon m2
dz cam kullanlmtr. Kompozit sektrnde kullanlan takviye edici cam elyaf
miktarnn %80ini CFCG temsil etmektedir. Cam elyaf tekstil tipi ve yaltm
tipi olmak zere iki eittir. Yaltm tipi cam yn % 4-5 bor oksit ierir.
CAM YN (YALITIM(ZOLASYON) TP CAM ELYAFI): leksit ve boraks pentahidrat, yksek kalite yaltm amal cam yn retimi iin kritik olan
iki temel bor rndr. %4-5 orannda bor oksit (B2O3) ilavesi camn ergime
scakln drmekte, yeniden kristallemeyi nlemekte ve retilen elyaflarn
dayanklln arttrmaktadr. Cam elyaf, kimyasal reaksiyona ve suya direnli,
biyolojik olarak znebilir. Is ve ses yaltm amacyla kullanlmaktadr. Cam
elyafnda boratlarn en nemli rol; nemli lde malzemenin yaltm performansn artrarak kzltesi radyasyon absorbansn artrr. Enerji tketimini
dolaysyla CO2 emisyonlarn azaltmaktadr. naat sektr cam yn tketiminde en nemli sektrdr. Konutlarn, ticari ve endstriyel (%10u)yaplarn yaltmnda, stma, scak ve souk su sistemleri, boru, tank, kazan ve trbin, gemi
ve petrol kuyularnda s ve akustik yaltm amacyla kullanlmaktadr. ABde
*

Fatma Gl Boyac, TBTAK MAM, 2014

**

http://bor4store.hzg.de/, http://www.fch-ju.eu/

*** http://www.glassforeurope.com/en/search.php

90

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

binalarda bina kimlik kartlarna gre retim yaplmakta ve izolasyon rnleri

inaat aamasnda bina inaat malzemeleriyle birlikte direk kullanlmaktadr.
Trkiyenin enerji bamlln azaltmak ve enerji verimliliini en st dzeye
karmak iin acilen sistematik bir yaklamla glendirilmi ve enerji tasarrufu
salayan, evre dostu bina inaatlarna ynelik mevzuat gelitirip uygulamaldr.
AB lkelerinin 2013 yl izolasyon tipi cam elyaf retimi 664 milyon ton olarak
gereklemitir.
zolasyon tipi cam elyaf sektrnn* 2020 ylnda 67,16 milyar dolara ulaaca tahmin edilmektedir. zolasyon tipi cam elyafnn nemli tketim alan olan
plastik sektrndeki tketiminin 2014-2020 arasnda %9,1 orannda artarak
2020 ylnda 26,96 milyar dolara ulamas beklenmektedir. zolasyon tipi cam
elyafnn %50si konutlarda tketilmekte olup konutlardaki tketiminde 20142020 arasnda %10luk art beklenmektedir. Dier binalardaki tketim talebinde ise %7,9 artarak 16 milyar dolara ulamas beklenmektedir. Asya Pasifik
blgesi pazarn %41,8ine sahiptir. Kuzey Amerika blgesinin ise 2014-2020 arasnda %8,1 orannda byyerek 13 milyar dolara ulamas ngrlmekte. Owen
Cornings Corp, Berkshire-Hathaway, Saint Gobain, Certain Teed, Bayer Material
Science, Rockwool International, BASF and Huntsman Corporation Dnya apnda nemli retici irketlerdir.
Navigant Researche gre 2013 ylnda 138,2 milyon m2 olan Dnya konut stoku**
%24 orannda byyerek 171,3 m2ye ulaacaktr.

TEKSTL TP CAM ELYAFI:

Kolemanit ve borik asit; inaat, elektronik, otomotiv, enerji ve spor aletleri sektrlerinde tketilen dayankl plastik ve kompozit malzemelerin yapmnda kullanlan tekstil tipi cam elyaf retimi iin temel bor rnleridir. Bu alanda ok
fazla yokuz. Tekstil tipi cam elyaf, ok ince cam telciklerinden retilen bir maddedir. Kolemanit, Borik Asit kullanlr. Cam elyaf ierii, retilen elyaf trne
bal olarak deiebilmektedir. A, C, D, E, E-CR, R and S, tipleri vardr.
E-glassn iki ayr tketim kompozisyonu;
1. Takviye/glendirici amal retilen cam elyaf (FRP veya RFG) (0-10%
B203)
2. Elektronik devreler ve havaclk uygulamalarnda (bilgisayar, elektronik tip
cam elyafnda (yarn) (5-10% B203). Tekstil tipi cam elyaf (TFG), yksek ekme ve arpma dayanmna sahip, kimyasal reaksiyonlara kar olduka direnli, hafif ve dk maliyetle retilebilen bir malzemedir. Nihai kullanm
* http://globenewswire.com/news-release/2015/01/23/699521/10116736/en/InsulationMarket-Will-Grow-To-Worth-67-16-Billion-By-2020-New-Report-By-Grand-ViewResearch-Inc.html
**

Jul 9, 2014, by Business Wire, www.reportlinker.com, 2014

91

BOR ALITAYI 2014

amalarna gre filament, iplik gibi eitlerde retilmektedir (yarn, roving,

chopped strand, woven and mat textiles and milled fibers).
Dk alkali zelliine sahip E-cam en yaygn tketilen elyaf trdr. Uygulama proseslerindeki dk krlganl nedeniyle Dnyada cam elyaf tketiminin yaklak %90n E-cam oluturmaktadr. E-cam kompozisyonunda %12ye
kadar bor oksit (B203) bulunmakta ve nihai kullanm amalarna gre filament,
iplik gibi eitlerde retilmektedir.
E tipi cam elyaf iki ayr kompozisyonda retiliyor. Birincisi takviye/glendirici amal retilen cam elyaf (FRP veya RFG) tipi cam elyaf; ikincisi ise elektronik devreler ve havaclk uygulamalarnda (bilgisayar, elektronik tip cam elyafnda (yarn) retilmekte. Glendirici / takviye edici amal cam elyaf Trkiyede
iecama bal Cam Elyaf A.. tarafndan retilmektedir. Ancak, arkadalarnda
syledii zere bu tr cam elyafna alternatif olarak Owens Corning Firmas tarafndan borsuz cam elyaf Advantex retilmitir. Takviye/glendirici amal
retilen cam elyafnn alternatifi olmas iin uralan Advantexin uzmanlara gre temperlenmi olsa da mukavemeti borlu cam elyafnn performansna
eriememektedir. Hatta borlu E camn dayanmnn ECR camndan 3 kat daha
yksek olduu sylenmektedir. Dnya toplam cam elyaf retimi 4.5 milyon tondur. Trkiyede Cam Elyaf A.. tarafndan retilmektedir. Dnyada borsuz ECR
cam nedeniyle anti-damping sorunlar yaanmaktadr.
Cam Elyaf ve Kompozitler: Yksek mukavemet deerleri nedeniyle dier malzemelerle (termoplastik resin, jips veya seramik) birletirilerek dayankl, hafif,
korozyona direnli ve esnek tasarma sahip yksek performansl kompozit malzeme retiminde kullanlr. Cam elyaf, bu zellikleri sayesinde birok uygulama alan olan glendirilmi malzemeler ve kompozitlerde kullanlmaktadr.
Bu yksek dayanma sahip plastikler ve kompozitler artan bir oranda metal ve
alamlarn yerini almaktadr. Birok plastik rnde glendirici olarak da kullanlr ve ortaya kan bileik maddelere de (rnein, GRP camla glendirilmi
plastik) halk arasnda Cam elyaf ad verilir. Cam elyaf genellikle polyester
reineleri veya vinil ester reineler ile farkl yntemlerle (el yatrmas, SMC, BMC,
RTM, Fitil sarma, Reine nfzyon gibi) takviye edilerek geleneksel kompozit
CTP paralar elde edilmektedir. Kompozit materyallerin 95%ini tekstil tipi fiber
glass iermektedir. Otomotiv, denizcilik, elektronik, havaclk, savunma, altyap,
inaat ve rzgr enerji sektrlerinde 40.000nin zerinde uygulamas vardr. Deniz botlar, kayak takmlar, yakt tanklar, gemiler, tren vagonlar, at kaplama
malzemeleri (ngl gibi), elektronik devre panolar, otomobil tampon, amurluk,
koltuk ve n panelleri bu malzemelerin kullanld alanlardan bazlardr. Yeil
enerji duyarll artna paralel olarak rzgr pervaneleri retimi, glendirici
cam elyaf tketimi iin hzla gelien bir alandr.
Cam elyaf takviyeli plastik sektr %8 bymektedir. Rzgr trbin kanatlarnda cam elyaf %51 orannda girdi salamaktadr. 1MW Rzgr santral iin 6

92

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

ton cam elyaf tketilmektedir*. Global glendirici fiber pazar retim miktar
4,8 milyon ton ve 12 milyarlk bir pazar olduu ve bunun 4,5 milyon ton (%94)
ve 7 milyar ($)lk miktarnn E, ECR, H, R ve S tipi cam elyaflarna; 0,3 milyon
ton ve 5 milyar dolarlk geri kalan ksmn ise aramid, karbon, UHMPWE tipi st
kalite takviye edici elyaf sektrne aittir. Owens Corninge gre 7 milyar $lk
fiber glass pazarnn dalm u ekildedir: %6 rzgr, %35 inaat (konutlar ve
su tama ve depolama sistemleri), %17 (cihazlar, elektronik, recreation), %14 Endstriyel (Fabrikalar, Madencilik, Offshore platformlar), %28 tama (arabalar,
otobs, kamyon, tren, denizcilik).
KOMPOZTLER: Kompozitler esnek olup mhendislik asndan uygun olan
her yerde kullanlabilir. Yaklak %90 kompozitler fiber glass, polyester veya
vinylester reineden retilmektedir. Kompozitler yaygn olarak glendirilmi
plastikler olarakta bilinmektedir.. Arlk azaltmak iin plastik ve plastik kompozitler veya polimer kompozitler tercih edilmektedir. Otomotiv sektrnde
arl azaltarak enerji verimliliini artrmak iin artan oranda kullanlmaktadr. Otomobilde ortalama 150 kg plastik ve plastik kompozit kullanlmakta
olup arabann toplam arln 10-15% orannda azaltmaktadr. Owens Corning
firmasna gre 800 milyon tonluk global yapsal malzeme sektrnn %1-2sine
karlk gelen 9,2 milyon ton ve 21 milyar dolarlk ksm kompozit malzeme sektrne aittir. Kompozit pazar ok nemli burada, kompozit konusunda daha
fazla yer almamz gerekiyor. Bir rzgr santral iin 6 ton cam elyaf gerekiyor.
Kompozit pazar byk bir milyarlarca dolarlk bir pazar olup yaygn kullanm
potansiyeli vardr. Kompozitler lkemizde henz yerini bulamam, ileri teknoloji firmalar dnda da farkndalk olumam maalesef. Kompozitler esnek olup
mhendislik asndan uygun olan her yerde kullanlabilir. Arlk azaltmak iin
plastik ve plastik kompozitler veya polimer kompozitler tercih edilmektedir.
Trkiyenin demiryolu tamaclnda hzl tren, hava, kara ve deniz aralar iin
borlu fiber glass ve kompozitlerle ilgili sanayi niversite ibirlii kapsamnda
AR-GE almalarn daha fazla yapmasnda fayda grlmektedir. Otomotiv sektrnn cam elyaf ve kompozitler iin cam elyaf veya kompozit uygulamalar
balamnda potansiyel pazar hacmi iin rnek (kald ki otomotiv sektrnde borlu manyetik soutma, motorlar, hcre yakt sistemleri dahil olmak zere tm aksamlarnda kullanlabilme potansiyeli mevcuttur) vermek istersek G8 lkelerinin
kresel lekteki otomotiv sanayi hacmi Toyota hibrit otomobil blmnde de
verildii zere global lekte 5 trilyonun zerinde ve 90 milyon** 2009-2013 arasnda %96 orannda byyerek 728.4 milyar $a ulamtr. 2018 ylnda ise 902,2
milyar $a ulamas beklenmektedir. G8 lkeleri iinde ABD otomotiv endstrisi
229,2 milyar $ ile birinci olup 2016 ylnda ABD 309,2 milyar $a ulamas beklenmektedir. 2016 ylnda Japonya otomotiv sanayinin 204,4 milyar $ ile ikinci
*

Cam Elyaf A.., 2014

** http://www.reportlinker.com/p02453080-summary/Automotive-Manufacturing-Global-Group-of-Eight-G8-Industry-Guide.html

93

BOR ALITAYI 2014

ve Almanyann ise 125,5 milyar $lk hacim ise nc olmas beklenmektedir.

Borlu metal matrix kompozit: Bor, alminyum, magnezyum ve titanyum ile
oluturulmaktadr. Uygulama alanlar: kompresr baklar ve yapsal destekler,
anten yaplar, jet motoru fan baklar gibi. Takviye edici matrix materyallerin
birok eidi var. Bunlarn birounda da bor vardr. ekilde* de grdmz
zere bor fiberin mukavemeti en ykseklerdedir ve bu bize lkemiz kompozit
pazar iin ok ey ifade edebilir. Bu alanda TAInin de belirttii zere uygulamaya dayal AR-GE, karakterizasyon, sertifika gibi almalara ulusal/uluslararas ibirlikleri ile acilen balanarak Trkiye sanayisinin ihtiyac olan yatrmlar
yaplmaldr.

Owens Corninge gre;

1. Global takviye edici fiber pazar 4.8 milyon metrik ton ve 12 milyar $lk
hacme sahiptir (miktar baznda 4,5 milyon tonu %94, deer baznda %58i
7 milyar $);
2. Global Kompozit Malzeme Marketi (pazarn %1-2si) : 9.2 milyon ton ve 21
Milyar $lk deere sahiptir.
3. Global yapsal materyal marketi: 800 milyon tondur.

BOR FBERLER / HAVACILIK VE UZAY SEKTR

Bor fiberleri** tek balarna kompozit saylabilmektedir. Bor fiberlerinde yine
mit arkadamz anlatt. Bor fiberleri yksek mukavemetli alminyum kompo*

http://www.ijetae.com/

**

Bor Fiberinin genel zellikleri; ekme mukavemeti 3.600 MPa, Basma Dayanm (est)
6.900 MPa, sertlik(Knoop) 3.200, younluk 2.57 g/cm3

94

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

zitlerden 3 kat daha gl. Glendirilmi yapsal kompozitler iin bor fiberleri,
satlan bor fiberleri genellikle 100 m veya 142 m apndadrlar. Srekli ince
filamanlar eklinde olan bor lifleri, glendirici yapsal kompozitler iin kendileri kompozittir. zgl arl yaklak 2,6 bor fiberleri 0,10 ila ap 0,15 mm
arasnda deiir. ekme dayanmlar 3.450 MPadr. Elastisite modlleri yaklak 0,5 milyon MPadr. Bor lifleri, balca alminyum veya epoksi matrikslerde
kullanlmaktadr. Tek eksenli bor-alminyum kompozitler, 758 MPa-1378 MPa
zerinde ekme dayanmlarna sahiptirler. Mukavemet-arlk oranlar yksek
mukavemetli alminyum alamlarndan yaklak kat daha fazladr. Bor bileikleri, zel cam yapmnda ve eriyen metallerde oksitsizletirme malzemeleri ve
fluks olarak kullanlmaktadr. Farkl deerlie sahip olan bor silikon ve karbon
gibi bileiklerin oluturulmas iin ok byk bir kapasiteye sahiptir. Bor atomu
merceksi ekle sahiptir ve iki bor atomu karbon gibi davranan ancak ift halka
olarak hareket eden gl bir elektromanyetik ba yapabilir. Bor nitrr ilgili blmde de deinildii zere; bor nitrr nano tplerden retilen bor fiberlerin ok
yksek kullanm potansiyeli mevcuttur. 800 milyon tonluk global yapsal malzeme sektrnn %1-2sine karlk gelen 9,2 milyon ton ve 21 milyar dolarlk ksm
kompozit malzeme sektrne aittir.
Toz metalrjisi ile retilen bor-alminyum yaplar, metal-metal kompozitler ve
zellikle bor fiber kompozit yaplar*. Trkiyede havaclk ve uzay arac sektrnde kullanlabilme potansiyeline sahiptir. Dnya Havaclk sektrnde saf borun en youn olarak kullanld alan bor fiber-kompozitlerdir. Bor fiberlerin dier bilinen tm yapsal fiberlerden fark, dierleri ekme yklerine dayankllk
gsterirken bor fiberlerin basma ykne kar da kullanlabilmesidir. Bor fiber
kompozitler alternatifsiz olarak zellikle havaclk ve uzay sanayiinde kanat ve
gvdelerin basma ykne dayankl olmas gereken yerlerinde kullanlr. Ayrca,
bor alamlar; zellikle sert ve mukavim, anmaya dayankl hafif metal yaplar retilmesinde de bor alamlarndan havaclkta yararlanlmaktadr. Conta,
yaptrc ve yalayc gibi eitli havaclk kimyasallardr. Havaclk sanayi irketleri iin, rnlerinde kullandklar malzemelerin bileenlerin muhteviyatndan ok mekanik ve fiziksel zellikleri nemlidir. Ne yazk ki lkemizde henz
kompozitler yeterince dikkate alnmamtr. Gerekten deer bulmas gereken
bir alan. Havaclk ve uzay sanayicilerimizin (TAI, Kompozit Sanayicileri) ilgilerine teekkr ediyorum. TAIden ilgili uzman arkadalara gre; havaclk sektrmzm bor fiber kompozitlerine ihtiyac olduu, Trkiyede saf bor retim,
bor metalrjisi ve bor fiber retim teknolojileri konusunda yksek yeterlilik ve
teknolojik hazrlk seviyesine sahip olduu dnlmekte. Ve bunun iinde daha
fazla AR-GE almas gerekiyor daha fazla niversite-sanayi ibirlii gerekiyor.
Bunlarn standartlarnn gelitirilmesi uluslararas sertifikalarnn oluturulmas gerekmekte. Yine havaclk iin alminyum borlu retilen kompozit yaplarn Trkiyede projelendirilmesi gerektiini TAIde alan ilgili arkadalar
*

Kaynak: TAI, 2014

95

BOR ALITAYI 2014

dnmekte. Ayrca, karakterizasyon almas yaplmas lazm. Bilgiyi salayp

envanterin oluturulup kompozit ticari hayatmza katacamz dnyorum.
Bu kapsamda TAIde ilgili uzman arkadalarn da belirttii zere; yksek vasfl bor ierikli zel yapsal malzemelerin havaclk ve uzay arac projelerinde
kullanlabilmeleri iin youn, disiplinli ve maliyetli bir gelitirme ve karakterizasyon almas yaplmaldr. Yaplacak alma sonunda malzeme ve uygulama
envanteri karlmal ve teknik spesifikasyonlar ve malzeme teknik veri tabanlar oluturulmaldr. Bu tr almann mali yk ancak devlet destei olduu
takdirde karlanabilecei deerlendirilmektedir.

KISITLAR ENGELLER:
Bor ieren yapsal malzemelerin maliyetlerinin ok yksek oluu, havaclk ve
uzay uygulamalarna kstlamalara sebep olmaktadr.
1. retim maliyetleri, getirdii mekanik ve yapsal avantajlarn yannda ok
yksek kaldndan ticari kayglarn olmad projelerde kullanma uygundur.
2. Her trl malzemenin, havaclk sanayiinde kullanlabilmesi iin gerekli
art, seri retim sonunda elde edilecek malzemenin standart retim rn
olmas, retim srecinin yaplacak niteliklilik almalarnn sonularna
uyumlu tekrarlanabilir zelliklerde rn vermesidir. Hazr ticari havaclk

96

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

sanayi ham maddeleri ve malzemeleri bu sebeple hep sertifikal ve standart

rnlerdir.
3. Sertifika sahibi olmayan rnler ticari ve uluslararas havaclk kurallarnn
uyguland uua elverililik sertifikas alnmas gereken hava aralarnda
hibir ekilde kullanlamaz.
BOROSLKAT CAMLAR: Borosilikat camlar her zaman hayatmzda, nemli
oranda kullanlmaya devam edecekler. Borosilikat camn en nemli zellii termal oklara ve yksek ve dk sya dayanm. %5-30 arasnda bor oksit (B2O3)
ieren borosilikat cam retimi, bor rnlerinin cam sektrndeki en nemli
tketim alanlarndan biridir. Borosilikat camlarn en nemli zellikleri, girdikleri malzemeye termal dk ve yksek scaklklarda oklara dayankllk,
darbelere kar mukavemet, kimyasal etkilere ve izilmeye kar dayanm kazandrmalardr. Bu zelliklerinden dolay borosilikat camlar, optik camlar, kimya tesisleri, ila sektr, mutfak aletleri, frn kaplar, mutfak seramikleri sya
dayankl kaplar, sinyal camlar, otomobil farlar, amar makinesnn pencere

97

BOR ALITAYI 2014

cam, endstriyel cam seramikler, sya direnli transparan camlar ve tpler, laboratuar ekipmanlar, ila ieleri, yksek voltaj izolatrleri, lamba camlar ve
gne enerjisi sistemleri, bilgiiletiim teknolojileri, fiber optikler gibi alanlarda
kullanlmaktadr*. Borosilikat camlar ve alminosilikat camlar arasnda yeralan
almino borosilikat camlarn termal genleme katsays yksektir; ancak bunlar
kimyasallara borosilikat camlardan daha iyi dayanrlar. Bu camlar uzay aralarnn camlarnda kullanlr. Borosilikat cam fiyatlarna rnek vermek istersek; 2
mm Yksek Kalite Borosilikat Cam 16 $/m2 iken. 6 mmlik 16 $/m2dir. 8 mm 3,3
borosilikat float camn fiyat ise (1150*1700) 2.880 $/tondur.
Borosilikat camlar; TFT-LCD (TV ve Tablet), Optik Camlar, Solar Tpler, OLED
(Proses vb) alanlarda hzl geliim gstermitir:
Son yllarda gelime gsteren en nemli bor tketim alanlarndan biri de dz
panel ekran (LCD gibi) camlarn retimidir. Tketicilerin tercihlerinin tpl
televizyonlardan (CRT) dz ince panel televizyonlara kaymas sonucunda dz
panel ekran camlarn retimi ciddi oranlarda art gstermitir.
1. Genel olarak, dz panel ekran camlarnda %11-13 arasnda bor oksit (B2O3)
kullanlmaktadr. Bu camlarda alkali iyonlar likid kristal malzemeye kararak camn TFT zelliklerini olumsuz ynde etkilediinden panel ekran
camlarn retiminde sodyum gibi alkali maddeler istenmemektedir. Bu nedenle, bu camlarda alkali iermeyen borik asit kullanlmaktadr.
2. Mutfak ve laboratuvar eyalarnda kullanlmaktadr. Borcam, Pyrex gibi.
JP Morgan 2013 yl tahminlerine gre 2014 ylnda global LCD TV arz 151.085
bin km2dir**. Bu rakamn 100.226s LCD TV sektrne aittir. 2012 ylnda yaklak 350 milyon m2 olan LCD cam sektrnn yllk global lekte %6, inde
ise %25 orannda artarak 2017 ylnda 480 milyon m2lere ulamas beklenmekte.
LCD pazarnn yaklak %75-80i in tarafndan kontrol edilmektedir.*** 2014 ylnda TFTLCD panel sektr pazar talebi yllk %10,4 byrken arz % 6 orannda bymektedir. Nanomarket 2013 raporuna gre 2013 ylnda 500 milyon $
olan OLED pazarnn 2020 ylnda yaklak 4,750 $ ulamas tahmin edilmekte.
Grafiklerden de grld zere, PMLCD ve TFT LCD pazarndaki byme
azalrken AMOLED pazarnn artaca ancak 2020 yl itibariyle de TFT LCD
sektrnn bymesinin azalaca grlmektedir.

FBER OPTKLER
Bor, ayrca fiber optiklerde kullanlmakta ve bylece k fotonlarnn iletiim
sistemlerinde etkin biimde transferi salanmaktadr. Fiber optikler i ekir*

Dimen Research Borosilicate Glass Research Center, Apr 2014.

** http://nanomarkets.net/oleds
***

98

AGCs New Growth Initiatives,2014

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

dek ve d blm olmak zere iki farkl ksmdan olumaktadr. ekirdek

yksek krlma indisine, d blm ise
dk krlma indisine sahip camdan
retilmektedir. ekirdek, genellikle borosilikat camla ergimi silikattan
olumaktadr. Fiber optik kablolar, iletimi k hzyla yani saniyede 300 bin
kmlik hzla gerekletirirler. Borosilikatlar, kayplar minimuma indirerek
data iletim hzlarna maksimum performans salarlar. ok hzl gelien bir
sektr, dnya apnda* 2011 ylnda 147
milyon km olan optik fiber retiminin 2017 ylnda 204 milyon kmye toplam
fiber, kablo ve donanmlarnn da 3,42 milyar dolardan 2017 ylnda 4,83 milyar
dolara ulaaca beklenmektedir.

GNE ENERJS: Yenilenebilir enerji politikalarnn benimsenmesi gne

enerji sistemlerinin kullanmnn yaygnlamasna dolaysyla da borosilikat cam
tketiminin yksek oranlarda artmasna katk salamaktadr. Bor rnleri ve
borosilikat camlar asndan dier nemli potansiyel sektrlerden birisi de gne
enerjisi ekipmanlar sektrdr. Solar tp ve panel ekran uygulamalar sayesinde borosilikat cam tketimi artmtr. Gne enerjisinden gerek faydalanma ve
gerekse de ekipman retimleri alan lkemizde dikkate alnmam durumdadr.
Camlarda olsun dier sistemlerde olsun gne enerjisi alannda neredeyse yokuz.
Gne enerjisiyle ilgili ekipmanlarda ok ciddi potansiyel var. Bu pazarlar global
lekte bymeye devam edecek. Ancak, btn ekipmanlarla fotovoltaik hcreler olsun dier tm ekipmanlar olsun hepsin de darya bamlyz maalesef.
Ne yazk ki, dnyann** aksine Trkiyenin gne enerjisi yatrm plan olduka
*

http://www.photonics.com/Article.aspx?AID=49953

**

Gne enerjisi : Dnya Gne Enerji Kapasitesi : 20 terawatt olarak tahmin edilmekte.

99

BOR ALITAYI 2014

dktr. Trkiyenin yksek enerji potansiyeline karn 2030 yl Gne Enerji

pay ngrs ise %4,5; 17.500 MWp. Gne enerji s kolektrleri kapasitesinde
in %64, ABD %5,8; Almanya %4,2 iken Trkiye %3,9luk kapasiteye sahiptir
Greenland Solar Collector Systems (2,5-2,8 mm kalnlkta bor cam). Renewables
2014 Global Status Reporta gre Gne enerji sektrnn 2030 ylnda nemli
oranda artaca beklenmekte. Bloomberg New Energy Finance 2014 raporuna
gre gne enerjisi toplam yatrm miktar 214 milyar $dr. Fotovoltaik ekipman
sektr cirosunun 2017 ylnda 10 milyar ABD dolar olmas beklenmekte*. Ayrca, Photovoltaics Market raporuna gre fotovoltaik pazarn dnya apnda 2020
ylnda 345,59 milyar dolara ulamas beklenmektedir.**

2013 Ylnda; Dnya Enerji Sektrnde Top. Yatrm: 1 Trilyon 600 Milyar $ (1.100 Fosili
petrol vb) ; Temiz ve Tkenmez Enerji Yatrmlar :254 Milyar ABD Dolar /yl ; 2035
Birikimli Toplam Yatrm ngrs: 48 Trilyon $ (40 Trilyon Enerji Arz + 8 Trilyon
Enerji Verimlilii), 2013 Dnya Toplam Kurulu G ~6 .500 GW Fotovoltaik Gne
Santrallar : 140 GW, Younlatrlm Gne Sant: 4 GW, Silisyum Kristal Dilim Tabanl
Gne Gzeleri ile Modl retim Kapasitesi ; ~57 GWp/yl , nce Film Gne Gzeleri
ile Modl retim Kapasitesi; ~6 GWp/yl , Dnya Toplam Fotovoltaik Modl retim
Kapasitesi: ~63 GWp/yl , 2013 Yllk FVGS Toplam Kurulum ~39 GW
*

FOTOVOLTAK : (Maliyet : 1 Milyon Avro/ 1 MW) ; Schott Solar Poly 235 235w fotovoltaik gne modl 480$ civarndadr. %25 bor ieren, 220 kw kapasiteli vakum tube
kollektr fiyat 5-25 $ ; SOLAR TP (560 $ / TANE)

**

http://bit.ly/1FRg9vp

100

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

BORLU (BAB) MENTOSU:*,**

DAHA DAYANIKLI, UZUN MRL VE EVRE DOSTU
Dier nemli potansiyel kullanm alan imento sektrnde kolemanit gibi bor
rnlerinin kullanm ile borlu imento. BOREN ile yaplan bir alma sonucunda gelitirilen borlu
imento ok faydal sonular elde edilmi ve
TS 13353 patenti alnmtr.
Kolemanitin imento
retimi esnasnda belirli bir oranda (~%10)
hammadde olarak kullanlmas; dk scaklklarda piirilmesi ile
elde edilen alit iermeyen ; aktif belitli ok dk hidratasyon ssna sahip, nihai
mukavemeti ve durabilitesi yksek ve evre dostu bir imento olarak tanmlanabilmektedir. Kolemanit, imento retiminde kireta yerine kullanlmaktadr.
Kiretann kalsinasyonu sonucu ortaya kan karbondioksit emisyonunu ortadan kaldrmaktadr. 1.050 oCde ergimesi nedeniyle, klinkerin pimesi srasda
sv fazda bulunmaktadr ve stabilizer olarak grev yapmaktadr.

DS TAKK Dai.,2014

**

DS TAKK Dai. Eitim Sunumu, 2014

101

BOR ALITAYI 2014

BAB imentosu ile Portland imentonun Kimyasal Faz Karlatrmas yapldnda; BAB imentosunda C3S (Alit) olumad ve Portland imentosuna gre
Belitin daha aktif ve kararl olduu belirtilmektedir. BAB imentosunun stn
zellikleri su ile olan reaksiyonu sonucunda oluan mikroyapdan kaynaklanmaktadr. zellikle Kapiler Porozite orannn normal Portlanda gre daha dk olumas bu stn zelliklere sahip olmasna neden olmaktadr. BAB imentosunda, daha az su ihtiyac, daha az kire ve yukardaki formlasyondan
da grld zere daha fazla C-S-H oluumu neticesinde daha dk boluk
oran ve daha yksek nihai dayanm ve durabilite elde edilmektedir. Buna karn ; Portland imentosunda daha fazla su ihtiyac, daha fazla kire ve daha az
C-S-H oluumu ile daha fazla boluk oranl yapya sahiptir.
BAB imentosu ile yaplan deneme almalarnda normal yap betonlarnda,
ktle betonda ve beton yolda ok nemli avantajlar elde edilmitir: Enerji tasarrufu, Kireta kullanma gereksiniminin azalmas CO2 emisyonunda azalma
salamas, yksek nihai mukavemet, ok Dk hidratasyon ss, yakt tketiminin azalmas, yksek Dayankllk (Uzun mr) ve Yksek ntron tutma
zellii gibi nemli avantajlara sahiptir. Dezavantajlarnn ise temel sorunlar
olmayp zlebilir olduu dnlmektedir. yle ki; ekonomik (kolemanit
maliyet ve nakliyesi), borlu aktif belit imentosunun beton teknolojisindeki en
olumsuz yan erken mukavemetinin normal Portland imentosuna oranla dk
olmasdr. zellikle ilk 7 gn ve ncesi dayanmlar dk kmaktadr. Bu
nedenle, BAB imentosunun prefabrik beton elemanlarn imalatnda kullanlmas ok uygun deildir. Ancak, gnmz beton teknolojisinde bu tr olumsuzluklar byk lde zlebilmektedir. evre Dostu teknoloji imento, yakt
tketiminin azalmas, kireta kullanma gereksiniminin azalmas ile dolayl
olarak CO2 emisyonlarnn yksek oranda azalmasna katk salyor. yle ki;
Klinker Piirme Scakl 1450 0Cden 1325 0Cye dyor. Dolaysyla, sl enerjiden %10 tasarruf ve 350 ton edeeri petrol tasarrufu salama potansiyeli.
Yine ayn ekilde CO2* emisyonlarnn azalmasna (%30a kadar) byk katks
var. CaCO3n kalsinasyonu ile birlikte hammaddelerin frnda pimesi sonucunda 1 ton klinker elde etmek iin atmosfere yaklak 1 ton CO2 atlmaktadr.
BAB imentosunda bu miktar 700 kga dmektedir. (2008 yl itibariyle 45 milyon ton Klinker retimi e %30 azalma yllk 13,5 milyon Ton daha CO2 emisyonuna edeerdir. 2014 ylnda 62.513.137 ton olan olarak gereklemitir. Dolaysyla 2014 ylndaki klinker retiminde de 18.753.941 milyon Ton daha CO2
emisyonunda edeeri azalma geekleebilecektir.

FZKSEL VE MEKANKSEL ZELLKLER

Yukardaki Tabloda ki fiziksel ve mekaniksel zellikler karlatrldnda; BAB
imentosu normal Portaland imentosuna gre olduka nemli avantaj sala*

102

DS TAKK Dairesi Bakanl, 2014

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

maktadr. Gerekli durumlarda inceliinin artrlmas veya kimyasal katklar ile

erken dayanmn istendii hallerde normal Portland imentosu gibi kullanlabilmesi mmkn grlmektedir.

Erken dayanm dk, fakat 7. Gnden Sonra Daha Yksek Dayanml dr.
leri yalardaki dayanm yksek olduundan imento dozajnda tasarruf
salanr. 90 gnden sonra ayn basn dayanm elde etmek iin BAB imentosu dozaj Portland imentosu dozajndan %20-30 orannda daha azdr.

BAB imentosunda Hidratasyon ss yaklak 60 Cal/g iken Portland imentosunda yaklak 120 Cal/gdr. Dolaysyla BAB imentosunu hidratasyon ss ok dk olduundan ktle betonlarnda n-soutma ve ard-soutma ilemlerinde byk lde tasarruf salanr (n-soutma ihtiyacn
ortadan kaldrmaktadr). Ktle Betonu n ve Ard Soutmasnda Enerji Tasarrufu 30 kWh/m3.

Uucu Kl Kullanmna gerek yoktur.

Ktle betonunda Adiyabatik scaklk art Portland imentosunda yaklak

37 0C iken BAB imentosunda yaklak 17 0Cdir.

103

BOR ALITAYI 2014

Slamp kaybna uramadndan normal Portland imentosuna gre daha

dk slamp deerinde (daha az su ihtiyac) retilebilmesi nemli avantaj
salamaktadr. Dolaysyla, hazr beton Sektrnde Betonun Uzak Mesafelere Tanmasna mkan Veriyor. Daha Az Su htiyac Sonucunda Betonda
Hacim Deiimi (Rtre) Daha Az Oluyor.

Yukardaki tablo da normal Portland imnetonun durabilite zellikleri ile BAB

imentosunun durabilite zellikleri karlatrldnda BAB imentosunun
nemli avantaj salad ortaya kmtr:

Boluk oran ok dk beton yapsna sahip olduundan; dayanm ve durabilitesi yksek beton yapmak mmkn olacaktr. zellikle slfatl ve klorrl ortamlarda durabilitesi ok daha fazladr. P ye gre en az 2 ve/veya 6
Kat Ortam artlarna Bal Olarak Daha Fazla Kullanm mrne Sahiptir.

Durabilitenin (Dayankllk) en nemli parametresi beton geirgenliidir.

Normal Portland imentosu (CEM I 42,5) ile yaplan betona gre en az 3 en
fazla 6 kat daha geirimsiz.

BAB imentosu ile 275 kg/m3 ile ok geirimsizlik salanrken normal Portland imentosu ile geirimsizlik salanabilmesi iin en az 300 kg/m3 Portland imentosu kullanlmas gerekmekte.

Su geirgenlii asndan, imento dozaj BAB imentosuyla %15-30 daha

azdr. Su Geirgenliinde; Ayn lenebilirlikte (15 cm) Ayn Dayanm in
yaklak 40-50 kg/m3 Edeer lenebilirlikte (10 cm) Ayn Dayanm in
Yaklak 50-90 kg/m3 %15-20 imento Tasarrufu

Klor geirgenliinde BAB imento dozaj %20-40 daha azdr. Klorr yonlarna Kar Geirimsizlik; Ayn lenebilirlikte (15 cm) 400 kg/m3 yerine 290
kg/m3 imento; edeer lenebilirlikte (10 cm) 400 kg/m3 yerine 270 kg/m3
imento %27,5-32,5 imento Tasarrufu

Yksek Radyasyon nleyici BETON

KTLE BETON: Ktle beton

iin dk dozajlarda (150 kg/
m3) istenilen beton snf salanmaktadr. Grdnz zere borlu imento yeil ile grdnz; hem normal betonda
hem de baraj gibi ktle beton
da ok iyi sonular vermi. Yandaki tablo da grld zere;
180 kg/m3lk beton testlerinde; BABl imento tek bana
ve uucu kl ile birlikte nemli

104

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

mukavemet salamaktadr. Portland imento+uucu kl birleiminde 90 gnlk

basn dayanm 31,5 MPA iken BAB imentosunda 90 gnlk basn dayanm
38 MPAdr. BAB imentonun da kullanm gerekiyor %15 orannda kullanlan
malzemede azalma olmasna ramen ok fazla beton reticileri buna scak bakmyorlarm maalesef bunlarn bir ekilde tevik edilmesi lazm. Durabilite zellikleri, geirimsizlik zellikleri ok yksek. Ayn ekilde yolda kullanmda da
ok byk bir tasarruf elde edilmi. Potansiyel kullanm alanlar olduka genitir. : Deniz yaplar, baraj gvde betonlar ve baraj nyz kaplamalar, baraj dolu
savaklar ve nehir reglatrleri, kprler, viyadkler, tnel ve galeri kaplamalarnda, beton yollar, nkleer santraller, yksek yaplar, byk kapasiteli su depolar, santral binas inaatnda, rezervuar beton kaplamalarnda, ince kemer ve
beton arlk barajlar gibi ktle betonu kullanlan yaplarda, nyz beton kaplamal barajlarda beton kaplama ve kret duvar imaltlarnda, yksek balaycl
SSB barajlarda ktle betonu ile n-dkml (prekast) panel, galeri kapaklar ve
merdiven betonlar imaltlarnda, olumsuz d etkenlere (donma-zlme, slfat
etkisi, slanma-kuruma vs.) maruz kanal kaplama betonlar dahil tm kanal kaplamalarnda, t kanallar, sifonlar gibi dier yaplarda, geirimsizliin nemli
bir parametre olduu su depolarnda, Artma tesislerinde, Baraj perde, kapak ve
konsolidasyon enjeksiyonlarnda kullanlabilecektir.

Hidratasyon ssnn dk olmas ktle betonlarda ok nemli avantajlar salamaktadr*. Ktle betonu olan tm beton yaplarda kullanlmas ile nemli
mertebelerde teknik ve ekonomik avantajlar salamaktadr. imento dozajnda
nemli oranda azalma salanmaktadr. Ktle betonlarnda termal atlak oluma
riskini byk oranda ortadan kaldrmaktadr. n-soutma ilemlerini ortadan
kaldrdndan soutmada kullanlan enerjide tasarruf salamakta ve bu amala
yaplacak tesis yatrmna ihtiya duyulmamaktadr. Ard soutmada da avantaj
salamas beklenmelidir.
*

Hidratasyon ss ok dk imento snf iin 7 gn iin limit deer = 52,5 cal/g

105

BOR ALITAYI 2014

DERNER BARAJI KTLE BETON DENEMELER

Ekonomik Adan :
Deriner Baraj ktle betonunda C20/25
(P+UK) betonu iin
mevcut durumda toplamda 190 kg/m3 balayc kullanlmaktadr.
Ayn malzemeler ile
BAB imentosu ile 150
veya 160 kg/m3 dozajla
C20/25 betonu salanabilmektedir. 1m3 betonda 30 il 40 kg veya
(%15-%20) imento tasarrufu salamaktadr.
Ktle Beton (Baraj Gvdesi) Betonunun Soutma Maliyeti 30 kWh/
m3 1 ton imento ile yaplan 5 m3 betonun soutulmas iin 5x30=150 kWh, 1
kWh=10 Cent 15 $. Durabilite Asndan Eit Geirimli Beton retmek in 400
kg Portland imentosu Yerine 280 kg Borlu imento toplam tasarruf % 30 salanmakta. Eit Dayanml Beton retmek in 350 kg imento/1m3 Beton Yerine
300 kg imento/1 m3 Beton Yaklak %15 tasarruf salanmakta.
BETON YOL: Tabloya gre; Ordu-Sivas Karayolu zerinde BAB imentosu ve
Portland imentosu ile yaplan Beton yoldan alnan karotlarn Karlatrldnda 350 kg/m3 imento dozajna karn BAB imentonun geirgenlii olduka
dk iken buna karn basn dayanm Portland imentolu Yoldan yksektir.
BAB ile Portland imentolarn Beton Yol Uygulamas ile Betonlarn Karlatrlmas neticesinde; beton Yolda Ayn lenebilirlikte (6-8 cm) En az 350 kg/m3 yerine 300
kg/m3 imento %15 imento Tasarrufu salanabilmektedir.
Sylemek istediim konu u ki daha ok bir araya gelmemiz gerektii ve birbirimizin yaptklarndan daha ok haberdar olmamz gerekiyor.
Ve o haberdar olmamz neticesinde bilgiyi retim ve aratrmaya dntrmemiz gerekiyor.
AR-GE ve inovasyona dayal bir retim sistemi
yaps olmas oluturmalyz. Bunun dnda
tm paydalarla birlikte niversiteler, sanayi

106

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

kurulular, uluslararas irketlerle, bilim merkezleriyle srekli ibirlii iinde

olmamz gerekiyor. Tm sistem dinamiklerini gzden geirerek; laboratuvarlarmz ve insan kaynaklarmz dhil olmak zere btn sistem dhilinde bor
ile birlikte dier sanayilerde tevik edecek ekilde gelitirmemiz gerekiyor. Sayn
Prof. Dr. Bekir Stk AYLI hocamz sayg ve zlemle anyorum. ok teekkr
ediyorum.
SALIK + GVENLK + EVRE = DOAL AKTR TEKNOLOJ DOSTU
BOR: TM ALT ve ST SSTEM DNAMKLER DKKATE ALINARAK; SANAY KURULULARI , NVERSTELER, KOBLER LE DSPLNLERARASI YAPIDA SRDRLEBLR VE ETKN BR YAPIDA; ULUSAL (TM
AKTRLER ); ULUSLAR ARASI (AB, LGL LKE KURUM VE KURULULARI); BLGESEL (LGL PAYDALAR); SEKTREL BLG PAYLAIMINI
AKTVE EDECEK EKLDE AR-GE INOVASYONA DAYALI YENLK BR;
BOR BLG VE YATIRIM GELTRME AI OLUTURULMASI, YAPILAN
TM ALIMALARIN FIRSATLAR LSNDE PAYLAILMASI, YEN
TEVK SSTEMLER GELTRLMES, AKREDTASYON ve STANDARTLAMA SALANMASI, MEVCUT ve YEN MKEMMELYETLK MERKEZLERNN DESTEKLENMES ve GELTRLP ORTAK AA BALANMASINDA FAYDA GRLMEKTEDR. BLM VE TEKNOLOJ LE ARADAK
MESAFELER YOK OLMALI.
lker ERTEM: Sayn Yaln DUYDU bizlere bor, salk ve zehirlilik konusunda
bilgi verecek. Kendilerine teekkr ederiz.
Prof. Dr. Yaln DUYDU: Sayn Bakan teekkr ederim. Ben sabahtan beri yaplan konumalardan ok farkl bir konuya deineceim. O nedenle son konumac olmam nedeniyle hepinizin ok skldn biliyorum aslnda ama konu biraz farkl olunca belki biraz ilgi eker diye dnyorum. imdi tamamen farkl
bir konu dedim. nk u anda Trkiyenin nnde ciddi bir problem var bor
rnlerine zellikle borik asit ve sodyum boratlarn iinde bulunduu veya tek
bana satmak isterseniz de Avrupa Birliine yada dier lkelere satarken tabir
olduumuz belli ynetmelikler var ve bu ynetmeliklerle ilgili de Trkiyenin u
anda ciddi skntlar var. Bu skntlar anlatrken, bu ynetmelik ve skntlarn
salkla ilgisi ne onu da birbirine kombine ederek bu konuyu size aktarmaya alacam. nk bu u anda Trkiyenin nndeki nemli problemlerden bir
tanesi, bor rnlerinin satlmasyla ilgili olarak.
Ben, bu problem nedir size nce onu tanmlayacam. Nasl bir problem var? Bu
problemin zm iin neler yapld bugne kadar ve bundan sonra neler yaplabilir? Bununla ilgili birka tane nerim olacak. imdi hemen problemin tanmlamasna geeceim ama 15 dakika ok ksa bir sre, fazla ynetmeliklere
girmek ansm yok. O nedenle bizi en fazla ilgilendiren ynetmelik bu konu ile
ilgili CLP ynetmelii. Bu bir Avrupa Birlii Ynetmelii ve Borik asit ve sodyum boraltlarn bu ynetmelik kapsamnda Kategori 1B altnda snflandrl-

107

BOR ALITAYI 2014

dn gryoruz, borik asit ve sodyum boratlarn hayvan testlerinde reme ve

geliim toksisitesi gstermesi nedeniyle. reme dediimiz de anlayacamz ey
erkeklerde infertilite yapyor, geliim toksisitesi dediimizde anlamamz gereken
ey de domam ocukta anne rahmindeki fets de geliim bozukluuna, kilo
kaybna ve farkl malformasyonlara neden oluyor. Bu iki etki nedeniyle zellikle
CLP iinde borik asit ve sodyum boratlar Kategori 1B altnda yani insanlarda
reme zerinde toksik olabilecek kimyasal maddelerle birlikte snflandrlyorlar. Bunun getirdii ne, getirdii ticaretde ok nemli nk zellikle kategori
1A ve 1B altnda snflanan kimyasal maddeler iin belli ticari kstlamalar var.
Bu kstlamalar u anda uygulanyor. Bunlara tabiyiz. Ama bunun bir adm tesi
de var. zellikle 1A ve 1B altnda snflandrlan kimyasal maddeler iin bir basamak sonras authorizationdr. Bunu Trkesi, ruhsatlandrma veya yetkilendirme. Yani bunun anlam u; 1A ve 1Bde yer alan kimyasal maddeler yakn bir
sre sonra, bizim borik asit ve sodyum boratlarnda iinde bulunduu bu grup,
authorizationa gidecek, yani Avrupa Birliine iinde borik asitin bulunduu
bir rn satmak istediinizde, Avrupann European Chemical Agencysi var
ECHA diye, buraya bu rn ben satmak istiyorum diye bavuruda bulunup
buradan yetki almanz veya ruhsat almanz gerekiyor bu ruhsat bavurusunda
da zellikle sizin rnnz ile ilgili bir gvenlik deerlendirmesi yapmanz gerekiyor. Bu gvenlik deerlendirmesinin iinde de risk deerlendirmesi var ve
bunu yapmak da okadar da kolay bir i deil. imdi sorun bu, dolaysyla bu da
ticari bir engel olarak karmza kyor. Peki bu sorun nereden kaynaklanyor?
Sorunun kayna u; Hayvan deneylerine baktmzda, borik asit ile yaplan hayvan almalarna baktnzda, zellikle diilerde fets zerinde zellikle de 9.6
miligram/kg dozdan sonrasnda ki biz buna NOAEL diyoruz bu doza, fets de
vcut arlnda azalma ve fetsn 13. kaburga kemiinde ksalma var. Bu fets
zerinde olumsuz etkilerinin olduunu gsteriyor, borik asitin bu dozdan sonra
sanlarda. Erkeklere baktmzda zellikle sanda yaplan testlerde 17,5 miligram/kg zerine ktmzda srasyla u istenmeyen etkileri gryoruz; sperm
retiminde azalma, buna spermatogenez de azalma diyoruz, dorudan doruya
infertilitenin bir gstergesidir. FSH, LH seviyelerinde artma yine infertilite gstergelerinden testosteron seviyesinde azalma ve en son testislerde atrofi (Tablo 1).

108

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

te bu etkilere dayanarak sanlarda yaplan testler sonucunda elde edilen bu

etkilere dayanarak Avrupa Birlii CLP ynetmeliinde borik asit ve sodyum
boratlar Kategori 1B altnda snflandryor. Bu da bizim iin nemli bir problem. Bu snflama 2007 ylnda gerekleti. 2007 ylnda bu snflama yapldnda henz Dnya da borik asit ve sodyum boratlarn maruziyetine bal olarak
insanlarda yaplm bir alma yoktu. Dolaysyla insan verisi yoktu bu snflama yapldnda. Dolaysyla insanlarda gerekten bu etkiler olur mu olmaz m,
o gn soru iaretliydi. ET MADEN letmeleri Genel Mdrl 2007 ylnda
bu snflama olduktan sonra hemen 2008 ylnda byle bir proje balatt. Bu projeyi bizden yapmamz istemiti o dnemde ve o dnemden beri ET MADEN
letmeleri Genel Mdrl ile bu konuda birlikte mcadele ediyoruz ve biz
bu etkilerin insanlarda olup olmadn, olamayacan gstermek iin Bandrma da borik asit fabrikasnda bir alma balatmtk, 2008 ylnda balayan
bir almayd bu. Bandrma borik asit fabrikasn sememizin sebebi zellikle
maruziyetin ok yksek olduu bir yer olmasn istedik, ki ok yksek maruz
kalsnlar bu ok yksek maruziyetde bile hayvanlarda grlen u etkileri grmezsek toplum sal iinde herhangi bir sknt oluturmaz sonucuna varmak
iin yksek maruziyetin olduu bir yer aradk. Biz buna toksikoloji de en kt
durum senaryosu diyoruz veya worst case exposure (scenario) diyoruz. Bu nedenle Bandrma borik asit fabrikas bunun iin ideal bir yerdi. Bandrma borik
asit fabrikasna gittik ve bu projeyi ET MADEN letmeleri Genel Mdrl ve
BORENde desteklediler. 204 ii bu projeye katld ve bu 204 iiden idrar, kan
ve sperm rnekleri alnd. zellikle kan ve sperm rnekleri ok nemli nk
bakmamz gereken kriterler neler, hayvanlarda olumsuz grlen etkilerin insanlarda da bakacamza gre hayvanlarda FSH ve LH arttna gre insanlarda
artm m ona bakmamz lazm, testeron dtne gre insanlarda da dm
m ona bakmamz lazm, sperm konsantrasyonunda azalma yani spermatogenez
de bir inhibisyon olduuna gre sperm motilitesinde (hareketliliinde), sperm
konsantrasyonunda ve sperm morfolojisinde orada alan iilerde olumsuz
bir etkilenme olmu mu, bunlara bakmak gerekiyordu ve biz de bunlara baktk.
Bunun zerine bir parametre daha ekledik. nk son yllarda zellikle infertilitenin nemli gstergelerinden bir tanesi de sperm DNAsnda yksek hasar.
Acaba dedik iilerde sperm almken DNAsna da bakalm sperm DNAsnda

109

BOR ALITAYI 2014

bor maruziyetine bal olarak yksek bir hasar var m? Btn bunlar kontrol
ettik. Kimlerde bu 204 iide. Ama nce bu 204 iiyi maruz kaldklar bor konsantrasyonlarna gre snflandrdk. zellikle kan bor konsantrasyonlar bunlar
(Tablo 2). Dk kan bor konsantrasyonuna sahip kiilere kontrol grubu dedik
sonra srasyla dk, orta ve yksek maruz kalan grup olarak snfladk ve bu
parametrelerin hepsini kontrol ve maruziyet gruplar arasnda kyasladk, yani
gerekten bor maruziyeti byle bir olumsuz etki ortaya karm m diye. Bakn
bunlar testeron LH ve FSH sonular, 204 iinin (ekil 1).

unlar kontrol gruplar her birinde ve dk orta yksek seviyede bora maruz
kalan iiler. Bakn hi birinde sanlarda grld gibi testeronda bir azalma
yok. LH ve FSH da da istatistiksel olarak kontrol grubuna gre en yksek maruz
kalan gruplarda bile art yok. Dolaysyla orada ok yksek seviyede bora maruz kalan iilerde bile sanlarda grlen bu olumsuz etkileri gzlemedik. Dier
taraftan, dier nemli bir konu,
sperm parametreleriydi nk
spermatogenez inhibe oluyordu
sanlarda. Bununla ilgili sperm
konsantrasyonlaryla ilgili yaklak 10-15 parametre var her birinde sre kstl olduu iin hepsini
getirmedim, ama ksaca ortalama sperm konsantrasyonlar deerlerini getirdim buraya. Bakn
kontrol ve maruz kalan gruplar
arasnda hibir anlaml fark yok.
Spermin hareketlilik parametrelerine baktmzda yine kontrol
ve maruz kalan gruplar arasnda
istatistiksel olarak anlaml bir
fark yok. Sperm morfolojilerine baktmzda yine kontrol ve
orta dk yksek maruziyete

110

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

baktmzda aralarnda anlaml bir farkllk yok. Dolaysyla bu parametrelerde

de ve iilerde herhangi bir olumsuz etki gzlenmedi bu yksek borik asit maruziyetine karlk. Bizim iin en enteresan sonu u oldu. Biz sperm DNA hasarna
da bakalm demitik, iyi ki de bakalm demiiz. Bizi ok artan bir sonu kt
ortaya. Bakn u y ekseni DNA hasarn gsteren bir eksen x ekseni de 204
iinin kanlarndaki bor konsantrasyonunu gsteriyor. Bakn ok enteresan bir
sonucu var. ilerin kanlarnda ki bor konsantrasyonu arttka DNA hasar azalyor (ekil 2). Biz olumsuz etkiler var m diye aratrrken burada olumlu bir etki
ile karlatk. Yani borik asitin bu maruziyet seviyelerinde koruyucu etkileri ile
karlatk. Dolaysyla sanlarda gzlediimiz etkilerin hi birini bu yksek seviyede maruz kalan borik asit iilerinin hi birinde gzlemedik.
imdi btn bu alma bittikten sonra, tabi bu almay yapmann bir amac
vard. ET MADEN letmeleri Genel Mdrl bu almalarn sonularna
gre bu snflamaya itiraz emek iin bu almay yaptrd aslnda ve sonular da
itiraz etmeye olduka msait. Biz bu sonular topladk ve ET MADEN letmeleri Genel Mdrlnn nderliinde Varovada bir toplant yapld. Varovaya ECHAya derdimizi anlatmak iin gittik. Burada da Polonya bize yardmc
oldu, bizim nk itiraz dosyasn ECHAya sunabilmek iin bir Avrupa Birlii
yesi olmak gerekiyor. Biz Avrupa Birlii yesi olmadmz iin bunu bizim yerimize Polonya yapt. Polonya Toksikoloji Dernei bizim iin, Trkiye iin, gnll oldu ve bu itiraz ECHAya yapt. ECHAya yaptmz itiraz urada bakn,
borik asit ve sodyum boratlarn kategori 1B altnda H360FD (burada F fertilite
den geliyor D de developmental toxicity den geliyor yani geliim toksisitesini
ifade eden ksaltmalar) uyars ile snflanmasnn uygun olmadn syledik,
bunun yerine Reproductive Category 2 altnda urada grld gibi (ekil 3),
yani u ekilde snflanmasn bakn biz bunun erkeklerde byle etkiler gstermediini gsterdik, insanlarda byle bir etki yok o nedenle bunu byle snflamayalm gelin bunu category 2 altnda uradan fertiliteyi de karalm nk
fertiliteyi gremedik insanlarda ama developmental etkilerle ilgili yani geliim
toksitisesi ile ilgili henz elimizde bir sonu yok onun iin ona bakn itiraz bile
edemedik orada. nk erkeklerde altk kadnlarda almadk borik asit fabrikasnda. yle snflayalm diye teklif gtrdk (ekil 3).

111

BOR ALITAYI 2014

Bu teklif son derece nemli idi. Neden nemli idi, nk zellikle borik asit ve
sodyum boratlar kategori 1B altnda kalmaya devam ederlerse authorization
a gidecek, bundan ka yok. Yani her bir iine koyduumuz rn iin Finlandiyadaki ECHAdan ruhsat alacaksnz. Ama categori 2 altnda snflandrabilirse eer bu durumda borik asit ve sodyum boratlar iin authorizationa
gerek kalmayacak (ekil 3). Dolays ile bu snflama fark Trkiye iin son derece nemli idi, ancak bundan bir sonu alnamad. u anda geldiimiz nokta
u; borik asit ve sodyum boratlar hala categori 1B altnda snflanyor CLPde
dolays ile borik asit ve sodyum boratlarn urada grdnz btn rnleri
etkileniyor, sonuta otorizasyona gidecek. Bu bir sre meselesi yakn bir sre
sonra yetkilendirme istenecek yani borik asit ve sodyum boratlar hangi rn
iine koyuyorsanz onunla ilgili ECHA dan ruhsat alnmas gerekecektir o rn
Avrupa Birliine satabilmek iin. Bu nemli bir ticari engel tabi.
imdi bu aamadan sonra neler nerilebilir, neler yaplabilir bu aamadan sonra.
Bu aamadan sonra zellikle biz bir bor lkesi olduumuza gre salkla ilgili
yaplacak her trl almann lkemizde nnn almas lazm. Salkla ilgili
almalara iddetle ihtiyacmz var. Ama bana gre u anda bulunduumuz konum itibari en nemli konu, geliim toksitesine ynelik ekilomiyolojik almalarn yaplmas lazm, neden nemli bu almalar:
Birincisi; dnyada geliim toksitesi ile ilgili hi bir veri yok, Trkiyede de yok
insanlarla ilgili. Dolays ile biz Varovadaki toplantda zaten geliim toksitesine
itiraz bile edemedik, nk hi veri yok. Dnyada da yok bizde de yok, onun iin
bu almann mutlaka bir an nce yaplmas gerekiyor.
kinci sebep; neden nemli geliim toksitesine ynelik almalar. Authorization yani yetkilendirme gerekletii durumda borik asit ile sodyum boratlarn kullanm izne tabi olacak, buna gre borik asit ve sodyum boratlarn her
rndeki kullanm iin risk deerlendirmesi istenecek bu hi kolay bir i deil.
zellikle epilomiyolojik almalarda elde edilecek kadnlarda gnlk bora maruz kalma
ve bu maruz kalma neticesinde
buna karlk gelecek kan bor
konsantrasyonlar nem kazanacak, bu risk deerlendirmesini yapma srecine gelindiinde (ekil 4). Epidemiyolojik
almalarda gzlenen kan bor
konsantarsyonlarnda geliim
toksitesinin grlp grlmedii konusu nem kazanacak,
bu gibi verilere ihtiyacmz var
zellikle authorizationa git-

112

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

tikten sonra daha da ok ihtiyacmz olacak. Yani sylemek istediim ey u;

zellikle kadnlarn gnlk olarak bora ne kadar maruz kald, bu maruz kalnan miktarn kadnlarda ne kadar kan bor konsantrasyonu oluturduu ve bu
kan bor konsantrasyonlar kadnlarda gerekten geliim toksitesine sebep olacak
seviyede mi deil mi? Bunun mutlaka gsterilmesi gerekiyor (ekil 4).
ncs; Bor yataklar zerinde ya da evresinde yaayan yre halknn salk
riski altnda olup olmadn gstermek de geliim toksitisesine ynelik epidemiyolojik almalarn yaplmas iin bir ncelik arz ediyor. nk zellikle Bigadi ve evresinde yaayan insanlar ime suyu ile yksek miktarda borik asite
maruz kalyorlar, ime sularnda bor konsantrasyonu yrede zaman zaman 20
mg/lt nin zerine kabiliyor. zellikle Osmanca ve skele de. Baktmz zaman Dnya Salk rgtnde ime suyu iin st snr borik asit iin 2,4 mg/
lt, Avrupa Birliindeki st snr 1 mg/lt. Bu koullarda zellikle Bigadi yresinde Osmanca ve skele yresinde yaayan insanlarmz Dnya Salk rgt
standartlarna gre 8,5, Avrupa birlii standartlarna gre de 20 kat fazla ime
suyundan bora maruz kalyorlar. Bunun gvenli olup olmadnn gsterilmesi mutlaka gerekiyor. unu burada syleyeyim yalnz 80li yllarda Bekir Stk
AYLI hocann, siz de adn zikrettiniz, nemli bir almas var Osmanca ve
skele yresinde. Bekir Stk AYLI hocann o yrede yapt alma bir anket
almas. O dnem iin ve o koullarda yaplm en byk almalardan bir
tanesi. Bu almann sonularna bakarak o yredeki insanlarda bu tip etkilerin
olmadn biliyoruz, ancak Avrupa Birlii bu tip epidemiyolojik almalarda
mutlaka biyolojik numune istiyor. Kant olarak, yani kiilerin kannda spermlerinde idrarnda ne kadar bor var, havadan solumu mu? Bu gibi verileri mutlaka
istiyor. Eer siz epidomiyolojik olarak byle bir etkinin olmadn gstermeyi
istiyorsanz. Dolays ile biz Bekir hocann almalarndan orada yle bir sorun olmadn biliyoruz ama bunu bilimsel temelde kantlamak iin bu yeni
almaya orada ihtiya var, biyolojik rneklerinde almann iine katld bir
almaya ihtiya var. Yine ET MADEN letmeleri Genel Mdrl de byle
bir almann ihtiya olduunun farknda dolays ile byle bir almay Austos 2014ten itibaren yine ET MADEN letmeleri Genel Mdrl desteklemi
durumda yine ET MADEN letmeleri Genel Mdrl ile birlikte Bigadite
zellikle Osmanca ve skele yresinde yaayan kadnlarda bu kez zellikle byle
bir almay tekrar balattk yapyoruz, nmzdeki 2 veya 3 ay iinde numuneleri almaya balayacaz inallah yine onlardan da olumlu sonular alrz. Yaplacak olan bu alma, bu konuda ve bu kapsamda Dnyadaki ilk ve tek alma
olacaktr. Dolays ile Dnyaya da bu konuda veri salam olacaz.
Sonu olarak ne syleyebiliriz. Sonu olarak bu gne kadar Trkiye ve inde
yaplm epidemiyolojik almalarda yksek seviyede bora mesleki koullarda maruz kalm olan iilerin reme sistemi zerine herhangi bir toksik etki
gzlenmemitir. Bu durumda gnmzdeki kullanm ve maruz kalma koullar
altnda gerekleecek olan bor maruziyetinin insanlardaki reme sistemi zerin-

113

BOR ALITAYI 2014

de olumsuz bir etkisinin olmas beklenmemektedir, ancak bunu ispatlamamz

gerekiyor.
ok kk bir dip not aslnda konumam bitti ama ok spekle edildii iin yeri
de gelmiken ben o konuya da aklk getirmek istiyorum. zellikle yazl basnda ve sosyal medyada ben zaman zaman bunlar okuyorum borik asidin ve borik
asidin bulunduu rnlerin cilt kanseri yapt baka kanserler yapt ile ilgili
speklasyonlar var. Borik asit kesinlikle kanserojen deildir, ne Avrupa Birlii ne
Dnya kimse zaten bunu iddia etmiyor. Borik asidin kanserojen olduu ile ilgili
speklasyon veya yazlar nereden hangi kaynaktan kyor hibir fikrim yok ama
bu doru bir bilgi deil. Bunu da sylemek isterim. Teekkr ederim.
LKER ERTEM: Sayn DUYDUya zaman ok gzel kulland iin teekkr
ederiz. Katlm belgelerini vermek zere Sayn Enis KSZ krsye davet ediyorum. Bu arada bir bilgilendirmemiz var. Bundan sonraki panel saat 14.30da
balayacak. 14.30da tekrar hep beraber olmamz dilei ile. imdi isterseniz zaman ok kt kullandk, galiba. Sorular yemek srasnda, yazl bir soru olursa
cevaplayalm. Eski Ulatrma Bakan Sayn Enis KSZ altaymza birka
kelime syleyecek.
Prof. Dr. Enis KSZ: Efendim hepinizi en iyi dileklerimle sevgi ve sayglarm ile selamlyorum. Uzatmayacam, ben ufak bir ameliyat olma meselesi dolaysyla sabah gelemedim, dolays ile konuma hakkm kaybettim. Ama iki
cmle syleyeceim. Bugn burada ok az mutlulukla gittiim dnemler oldu
ama galiba en nemlilerini aratmaya geldi. Ben bu ile ilgilendikten sonraki dnemlerde hakikaten Trkiye yani hani derler ya a 50 senede 100 senede atla
daha iyi, iki senede atlam.
Bir ey dikkatimi ekti. Ne dnyorsak, ne biliyorsak birbirimizin kulana
syleyebilme cesaretini, dinleyebilme nezaketini, yaamamz gerekiyor. zldm, ben burada 5-6 tane bakan, 10 tane 20 tane genel mdr grmek istiyordum, o da olur inallah. Bu bakmdan, bir iki ey syleyip bitireceim. Bu
zelletirme meselesinde, benim ynetim kurulunda bulunduum dnemlerde,
tumbalar serbest braktk. 104 dolara sattmz ortalama fiyatn 33 dolara dtn grdk. Ayrca stok birikimleri yaptklar iin, alan iilerimiz byk
bir stok birikimi ile bize yklenmi oldu. Satamadmz senelerde ii grevleri
ve sendika problemleri ortaya kt. Bir ayar istiyor, ince ayar. O bakmdan sanayinin ierisine girdike, nihai mallara girdike, burada ok byk bir teknoloji,
var olu sebebi olacak kadar, bize de katkda bulunacak kadar bir ey gzkyor.
Bir eye dikkati ekmek istiyorum. Bu zelletirme bundan byle bir vatan hainliidir. Bir defa, on defa sylyorum.
Gemite bunu engelleme frsat bulduum iin ve bu konuda arkadalarm ile
de ciddi mcadele yaparak kazandmz iin de hakikaten bahtiyar olduumu
ifade edebilirim, sevincim budur. Bir de bu konularda altrma ve sonra temkinle meseleyi yutturma konusunda kurulmu olan kurulular ve maalesef bunlarn

114

II. OTURUM

SANAYNN TUZU BOR

emrinde bizim vatandalarmz arasndan, dini etnik veya menfaate dayal, kara dayal, insanlarn ne srlmek sureti ile bir bombardman ile soygun yapld ortaya kyor. Bizim yapabileceklerimizi biz satn almak zorunda kalyoruz.
Yani bu dnyann, affedersiniz, en ahmak beyinleri bu milletin ocuklar m?
Bize bunu kabul ettiriyorlar, byle byle. Bu bakmdan, son cmlem, buna da ok
dikkat etmek gerekiyor. Ve hakikaten ok teekkr ediyorum arkadalarma. 3e
eyrek kala buradan ayrlmak zorundaym, zgnm ama bunlar kitaplatrarak datlaca veya yaylaca anlalyor. Galiba yazmak lazm, okuyan olmasa
da yazmak lazm. Teekkr ediyorum dinlediiniz iin.
LKER ERTEM: Biz de eski Ulatrma Bakanmz Sayn Enis KSZ Beye bu
duyarll iin teekkr ediyoruz. Kendisinden katlmclara katlm belgelerini
vermelerini rica ediyoruz. 2. oturumumuzda burada sona ermitir dinlediiniz
iin teekkr ederiz.

115

BOR ALITAYI 2014

116

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE
STRATEJS PANEL

MODERATR
Muammer CAL
ETBANK Eski Genel Mdr
PANELSTLER
Dr. Erdemir KARAKA
ENERJ ve TAB KAYNAKLAR BAKANLII Eski Mstear
Prof. Dr. Nusret BULUTU
T Kimya Metalurji Fakltesi
Dr. Sedat SRDEM
BOREN Grup Koordinatr V.
Dr. Orhan YILMAZ
ET MADEN letmeleri Genel Mdr
Ayhan YKSEL
TMMOB Maden Mhendisleri Odas Bakan

117

BOR ALITAYI 2014

Muammer CAL: Evet imdi yorucu bir leden nce blmnden sonra, hele
gzel dnerleri de yedikten sonra, sizi burada tekrar ciddi konulara ynlenmenizi nasl salayacam dorusu bilemiyorum ama gcm konumaclarn gcnden kaynaklanyor. nk her bir konumac kendi alannda, kendi sahasnda,
gerekten stn performans gstermi baarl insanlar. zellikle Nusret Hoca
bu iin en bandan beri bulunmu, bor konusunda olmu. Sayn Mstearm
Erdemir KARAKA birlikte uzun yllar altk. Tandm mmtaz insanlardan birisidir, Trkiyede. Hem drstl, hem alkanl, hem de kiiliiyle
kendini kabul ettirmi bir meslektamz. imdi izninizle ilk konumay Sayn
Mstear, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl Mstearl yapm, Sayn Dr.
Erdemir KARAKA veriyorum. Buyurun efendim.
Dr. Erdemir KARAKA: Sayn Konuklar, Deerli Arkadalarm, Sevgili Meslektalarm,
Yeralt kaynaklarmzn en nemlilerinden biri olan borun nemi ve zelliinden tr sk sk gndeme gelmesini, kamuoyu bilgilendirme ve bilinlendirilmesi bakmndan ok gerekli gryorum. Bu nedenle bu toplanty dzenledikleri iin Odamz kutluyorum, teekkr ediyorum, katlmaktan onur duyuyorum.
Sabah oturumlarnda bor ve tarihesi hakknda detayl, deerli bilgiler verildi.
Ben bu bilgilerin, aklamalarn da nda bu oturumumuzun konusu olan bor
politikalar ve stratejileri ile ilgili grlerimi sunmak istiyorum. Bilindii gibi
politika ve strateji tespitinde yaplmas gereken ilk ve en nemli i; gereki, objektif bir durum tespiti yapmak, bu konudaki gl ve zayf taraflarmz, frsatlar, tehditleri belirlemektir.
Bor konusundaki en gl olduumuz yn rezervlerimizdir. Rezervimizin miktar olarak bykl Dnya bor piyasasnda lehimize byk bir orantsz g
oluturmaktadr. Bunun yannda cevherlerimizin eitlilii, stn kaliteli ve dk retim maliyetli olular, Dnya bor pazarnn te birini oluturan Avrupaya yaknl da bu konudaki avantajmz en st dzeye karmaktadr. Bir dier gl olduumuz yn ise btn bu rezervlerin ET MADEN A. tarafndan,
tekel olarak iletilmesidir. Bylece geni bir alana yaylm deiik karakterdeki
cevherlerin iletilmesi, ilenmesi rnlerin pazarlanmas iin gerekli organizasyonun, koordinasyonun salanmas mmkn olabilmektedir. Bunlarn yannda
iletme deneyimi, -ileri bor rnleri dnda- retim teknolojileri ve kalifiye igc bakmndan da ET MADEN A..nin Dnyadaki en gl kurululardan
biri olduunu dnyorum.
Zayf noktalarmzn banda herhalde pazarlama amzn rakibimiz kadar gelimi, donanml, mteri portfymzn rezervlerimize kyasla yeterince byk olmay gelmektedir. Bor kimyasallarndaki dzeyimiz yannda ileri bor
rnleri retimindeki yetersizliimiz bir zafiyet olarak grlebilir. Ancak, bu
rnlerin dier bor rnlerine nazaran Dnyadaki pazar paylar maliyet bileimi, sat olanaklar dikkate alndnda bu zafiyeti nemsemiyorum. Bor ko-

118

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

nusunda ET MADEN A..nin tekel oluunu gl ynmz olarak sayarken,

kamu kuruluu oluundan kaynaklanan ynetime mdahale ve snrlamalar olabileceini de zafiyet olarak kabul etmemiz gerekecektir.
Frsatlar konusunda dikkate alnmas gereken en nemli gelime sabahki konumalarda da gndeme getirildii gibi rakiplerimizin rezervlerinin ok azalm
olmasdr. Verilen rakamlara gre ksa bir sre sonra Bor konusunda Dnya tamamen bize muhta kalacaktr.
Bor cevherlerimiz iin yeni tketim alanlarnn bulunmasn bu konudaki nemli frsatlardan biri olarak dnyorum. Bundan 30-40 yl nce bor pazarlamas
konusu konuulurken tketim alanlarnda borun baka maddelerle ikamesi bir
tehdit olarak gndeme gelir ve fiyatlar ykseltmemek, mterileri baka madde
aratrmalarna zorlamamak gerektii sylenirdi. Oysa o gnden bu yana herhangi bir ikame olmad gibi tketim alanlar ok daha artt ve her yl daha da
artmaktadr.
Avrupa Birlii konusundaki son gelimeleri, ilgili bakanln gayretlerini ABne
giriimiz iin bir mit, Dnya bor pazarnn te birini oluturan ve bize ok
yakn olan bu pazarn tamamna hkim olmak iin bir frsat olarak gryorum.
Avrupa Birliine giriimizin bor konusu iin bir frsat olmas kadar girme sresinin uzamasn, srncemede kalmasn bir tehdit olarak gryorum. Tabii ki
bu pazardaki mevcudiyetimiz devam edecektir ancak hak ettiimiz pay alma
frsatmz kullanlmam olacaktr.
Bor konusundaki bir baka tehdit -belki de en nemli tehdit - ise bugnk statnn, bor cevherlerimizin devlet eliyle tek elden iletilmesinin, ileme ve pazarlamasnn deitirilmesidir Bu konudaki baz giriimler, yasal dzenleme hazrlklar endie vericidir.
Btn bu tespit ve deerlendirmeler nda Bor politikalar ve stratejileri tespitinde aadaki hususlarn dikkate alnmasn neriyorum:

En gl ynmz olan rezervimizi deerlendirebilmek iin ok miktarda

bor kullanan yeni tketim alanlar aratrmalyz. Bu konuda ok deerli
kuruluumuz ET MADEN A..nin yapt ve baard bora dayal deterjan
retimi ve bor solsyonlar ile baca gazlarnn tutularak soda retilmesi gibi
aratrmalarn takdirle karlyorum, kutluyorum.

Avrupa Birliine girmemiz iin katkda bulunmal, ok gayret etmeliyiz.

Bor cevherlerimizin devlet tarafndan, tek elden iletilip retilmesine ve

pazarlanmasna devam edilmeli, bu statnn titizlikle korunmas iin aba
sarf etmelidir.

Beni dinlediiniz iin teekkr ediyorum.

Muammer CAL: Mstear Beye ok teekkr ederim. zetlersek, kendileri ok
isabetli bir genel ereve izmilerdir ve ayrca nerileri ile fiilen bu iin iinde

119

BOR ALITAYI 2014

olan arkadalara hem alternatif nermi, hem de yeni giriimde bulunmak iin
fikir vermitir. Kendilerine ok teekkr ederim. imdi ikinci konumac olarak
Sayn Genel Mdr ben dnmtm. Sayn Genel Mdr nezaket gsterdi.
Dedi ki; Nusret Hoca benden daha fazla bor zerinde terlemi, emek vermi ve
onun iin ikinci sray ona verebiliriz dedi. Ben de teekkr ettim kendisine.
imdi Sayn Prof. Dr. Nusret BULUTUyu konumak iin podyuma davet ediyorum. Usul hakknda syleyeyim, isteyen yerinden, isteyen krsden konumasn yapabilir. Teekkr ederim, buyurun efendim.
Prof. Dr. A. Nusret BULUTU: Hepinize ho geldiniz diyorum. Yaklak yarm
saat srecek bu sunumda sizlere, kendi gr amdan, bor endstrimizin yaps,
geliimi, sorunlar ve gelecee ynelik uzun vadeli stratejilerinin ne olmas gerektiini aklayacam.
Gnmzdeki bor cevherlerimizin konumu, yaps ve tenr aada zetlenmitir.

Bor rezervleri asndan dnyann bilinen rezervlerinin en azndan %72sine

sahibiz.

Dnyann bilinmeyenlerine karn bizde bilinen ama henz deklere edilmeyen rezervler de var. Cevher rezervi o kadar yksek ki yeni aramalara gerek
bile duyulmuyor.

Madenlerimiz, Dnyann dier bor oluumlarnn aksine (in, Arjantin, ili

de 3000 4000 m rakml da banda veya kuzey Amerikada lde olduu
gibi) ku umaz kervan gemez yerlerde deil yemyeil tarm alanlar civarndadr. 1987-1988 yllarnda tesislerimizi ziyarete gelen bor alcs Japonlar,
daha nce lleri ve yksek da balarn grdkleri iin armlard. (Bu
avantaj atklar nedeni ile dezavantaj da olabilir.)

B2O3 tenr asndan dnyann en yksek tenrl bor rezervlerine sahibiz.

Kat atklarmzn B2O3 tenr bile rakiplerimizin cevherlerinden daha yksek tenrldr.

Oluan sonu: Kat atk alanlarmz koruma altnda tutulmaldr.

Aadaki resmi Krkadaki cevher yatanda 1988 ylnda ekmitim. Yaklak
%75- 80 boraks dekahidrat ieren (%27-29 B2O3 tenrl) bu tabakal yapl cevher
Dnyann hibir yerinde yok. Ortalama %24 B2O3 tenrl Krka tinkal yatann
yaklak 1/3 bu tip cevherden olumaktadr.

120

Mevcut cevher rezervlerimiz, gnmz talepleri dorultusunda 3-4 asr, artan talepler dorultusunda en azndan 100 yl daha retimin srdrebileceini gstermektedir. Buna varl aklanmayan yataklar dhil deildir.

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

KISA BOR GEMMZ

1. AAMA: RETM RENME
lk kimyasal bor tesisi Bandrmada kuruldu. Tesisi kuran (Daha dorusu kurmaya aday olan tek firma olan) Polonyal firmann bor ile uzaktan yakndan ilgisi (ve de bilgisi) yoktu. Kurduu dk kapasiteli ve kesikli olarak alan boraks
ve borik asit tesisleri retim yapabilen ancak dk verimli yksek enerji harcamal tesislerdi.

Bu tesisler her trl ktlemelere ramen bize retim yapmay retti. Halk
azna gre Dke saa retimi rendik.

Ancak dke saa retimin bedelleri de vard: Bedel evreye (Manyas glne Ku cennetine) zarar vermek idi. krler olsun ki o yllar retimimiz
dkt.

Krkada 1975de kurulan konsantre boraks tesisi ve 1984 de kurulan 1.bor

trevleri tesisinde de dkp samaya devam ettik.

Ancak 1985lerde El atna binen yar yolda inermi zdeyiinin ne kadar

hakl olduu anlald ve kendi teknolojimizi kendimizin gelitirmesi gerektii ortaya kt.

1986da Dnya bor retiminin sadece %24ne sahiptik. Kendi teknolojimizi gelitirmeye baladktan sadece 3-4 yl sonra bu oran %32 ye kt. Bu
ka Trkiye bilinmeyen bir nedenle pazar payn artrd eklinde yorum yapld. Bu arta hocam Prof.Dr. Rait TOLUN ve ben bilimsel ynden
katk verdik.

1984 de hocam Prof. Dr. Rait TOLUNun okuduu bir makaleden esinle-

121

BOR ALITAYI 2014

nerek Acaba bu yntemi boraks retimine uygulayabilir miyiz? demesi

ile bor endstrisine bodoslama girdim. 30 yl akn srece bir daha da kamadm.

O acaba szcklerinden bir yllk aratrma sonucu olduka etkin olan Boraksdeka hidrat retiminde zeltideki znmeyen maddelerin ayrlmas iin pelet floklasyonu teknii gelitirildi.

Bu yntemin uyguland bir tesis Pelet tesisi ad ile Bandrmada kuruldu

ve uzun yllar boyunca alt.

Temel yntemi biz gelitirmitik ama uygulamada bize hi danlmad ve

ortaya mevcut duruma gre ok baarl (verimi %60lardan %85lere karan) herkezi memnun eden kesikli yntem uygulayan retim yntemi kt.

Ben bu tesise yllarca girmedim. nk uygulamaclarca kitap kurdu olarak nitelendirilen bizlere gre ise srekli yntemle beklenen %96lk verime
gre baarsz bir uygulama idi. Kesikli retim tesisi sanrm 2005de kaldrld.

O yllarda (1986) srekli retim yntemini, en azndan bor iin bilmiyorduk.

Srekli yntemle retim iin 1984de kurulan 1. bor trevleri tesisini ise altramyorduk.

1 yl youn deneysel emek sonucu gelitirilen prosesin farkl uygulan kendi amdan beni kzdrmt. Ancak o zamanlar olay retimi yapan mhendisler asndan deerlendirmemitim.

Uzun yllar rettiinin yarsna yaknn kaybeden, stelik bunun farknda

olan bir mhendis olmann ne kadar zor olduunu daha nce dnmemitim.

Ben olaya lkemizde kimyasal proseslerle rafine bor rnlerinin retiminin

balad 1960l yllardan yaklak 25 yl sonra katlmtm.

Gelimenin yaratc dnce deil ekip ii olduunu yllar iinde rendim. 30

yl boyunca bu dnceyi uyguladm.

2. AAMA: UYANI - TEKNOLOJK GELME

Bandrmadaki pelet tesisinin baars kendi teknolojimizi gelitirebileceimiz
cesaretini verdi ve o zamanki ETBANK bu tip aratrmalar ve gerektiinde pilot tesis almalarn destekledi.

122

1987de boraks retiminde tinkal ceherindeki killeri ayrmak iin floklasyon yntemi gelitirildi ve Krkada uygulamaya geildi. Tesis kapasitesi 15.000 t/y dan 4 yl iinde kademe kademe artarak (55, 90, 120 bin ton)
160.000 t/y deerine ulat. Yeterli yatrmla bu sonuca 1 yl iinde de ulaabilirdik. Ancak 10-12 gnlk geri dn sreli olarak hesaplanan bu yatr-

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

m ancak 2 yl sonraki bteye aldrabildik. Bu ara srete kapanan Uluda

volfram tesisinden sklen tiknerlerle retim yapld. Ancak kapasite art
sv atk miktarn da artrd.

1992 de sv atk oluumunu engelleyen Tvenan tinkalde tek kademede boraks pentahidrat prosesi gelitirildi. Ancak uygulama 13-14 yl sonra oldu
ve kurulan tm tesislerde kullanlmaya baland.

Emette borik asit retim tesisi kurulmas ile ilgili uluslararas ihale ilanna
hibir cevap gelmedi. Bu nedenle bu grevi stlendik. Kolemanitten srekli
yntemle borik asit retim prosesi 1 ylda gelitirildi ve 1 yl kadar sren
mhendislik almalar sonucu 100.000 t/y kapasiteli tesis Emette uyguland (Emet 1. Asit borik tesisi). Bu tesis %90-92 verimle altrlmaktadr.
100.000 t/y kapasiteli 2. tesis bu tesisin benzeridir.

1985 2000 yllar arasnda sadece retim prosesleri gelitirilmedi proses

sorunlarnn kaynaklar ve zm yollar da gelitirildi.

Elde edilen deneyimlerle borik asit iin henz uygulanmayan daha yksek verimli retim yntemlerini de gelitirdik.

3. AAMA: RETMN ARTIRILMASI

retmeyi renmitik. Artk bor piyasasnda daha etkin rol oynama, pazar paynn artrlmas yani retimin artrlmas zaman gelmiti. Bu sre 1995li yllarda balam ve giderek hz kazanmtr.

Dnya bor tketimi ylda ortalama %2,5 artmaktadr. Bu art srekli deil
basamakl yapdadr.

2001de yazdm zelletirilmenin glgesindeki borlarmzn durumu

balkl raporumda bu konuya deinmi ve retimi nasl planlamalyz sorusuna cevap aramtm.

Beklentilerim aadaki gibi idi ve yeni kurulan boraks pentahidrat tesisleri

bu beklentiye uymaktadr. Kurulan tesisler parantez iinde gsterilmitir.

250.000 t/y kapasiteli 4.boraks pentahidrat tesisi 2010da tamamlanmtr.

500.000 t/y boraks pentahidrat tesisi 2016da tamamlanacaktr.

123

BOR ALITAYI 2014

Borik asit tesislerinde ise uyuum yoktur. Gerekte 2014 de 300.000 t/yl kapasiteye erien Emet ve Bandrma borik asit tesislerinin zaman zaman retime ara vermesi kapasite fazlalna iaret etmektedir. Ancak lider olmak
istiyorsak kapasite fazlal da gereklidir. Bu fazlalk rakiplerin beklenmeyen
sorunlar nedeni ile retimlerinin dnde nem kazanr ve piyasadaki
boluu doldurur. Byle bir durumla 5-6 yl nce Rusyadaki tesislerin bilmediimiz bir nedenle retim yapamamas srasnda karlalmtr.

4. AAMA: RETMN SRDRLEBLRL

1995li yllara gelindiinde hem boraksta hem borik asitte retim yapmay rendik, retim sorunlarn zdk ve daha iyi zmler iin almalar yapmaya
devam ettik ve retim kapasitesini piyasa gereksinimlerine gre giderek artrdk.
Gnmzde pazar paymz %50lere dayanmtr. Tm sorun bu retimin kendimize zarar vermeden srdrlebilirliidir.

1960-1975li yllarda verimlerimiz dkt ama retimimiz de dkt.

Atklarmz gnmz llerine gre ok azd. Ancak o yllarda bile bilinsiz olarak evreye zarara vermedik mi? Sularn oald ilkbahar aylarnda
atk barajlarnn kapaklarnn almas sadece bir dedikodu mu? Gerekte
Emet ve Bigaditeki konsantre tesislerinden kaynaklanan atk sularn tamam Marmara havzasna gitti.

Teknolojilerimiz gelimeye balad, verimlerimiz artt ama retimimiz daha

ok artt iin atklarmz ve atk sorunlarmz giderek daha da artt.

Kurulan atk barajlarnn nce kademe kademe yksekliklerini artrdk sonra alanlarn genilettik. Gnmzde Krkadaki glet alan 3 km2 kat atk
alan ise 2 km2yi at. Aadaki ekilde Krkada 2014 deki atk alanlar ve
1986-1990 aras atk alanlar verilmitir. En az 1 asr daha alacak bu tesiste

124

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

atklarmz nereye atacaz acaba? stelik bu tesis 2 ayr sulama barajna

sadece bir ka km mesafededir.

Bu atk alanlarnn bamza bela olacan, retimin srdrlebilirliine

nemli bir engel oluturacan hi gndeme getirmedik. Kapal gndemdeki bu konunun ak gndeme alnma zaman gelmitir.

Simav ay Bigadi tesislerinin sadece 360 m uzandan gemekte ve Marmara havzasna gitmektedir. Bigadi deprem riski tayan bir blgededir.
Deprem veya gnmzde skca grlmeye balanan ar ya bu akarsuya
bor salnmna neden olabilir ki bu salnm ayn Marmara denizine kadar
getii her yerde evresel felaket yaratabilir.

Emet ay Hisarck ocann ok yaknndan gemektedir. Bu ay Espey ocana 3 km, borik asit atk barajna 4 km uzaklktadr. Bunlar aydan 200-300
m yksektedir. Emet ay da Marmara havzasna gitmektedir. Emet yksek
deprem riski tayan bir blgededir. Emet 1970de 7,6 byklkte deprem
reten Gedize sadece 35 km mesafededir. 1928 de 6,2 byklkl Emet merkezli deprem de grlmtr. Buna ar ya riskini de katarsak blgenin
Emet ayna bor salnm yapma riski gz ard edilemeyecek seviyededir.

evresel risk asnda imdilik en dk riskli bor tesisleri Bandrmadadr.

zelti atklar szmal bir barajla Bandrma krfezine dearj edilmektedir.
Denize yaplabilen 500 ppm bor dearj limiti karasal dearj limitinin 1000
katdr. Gelecekte dearj limitlerinin drlmesi, kirele kimyasal ktrme
yolu ile bor gidererek evre yasalarna uyan bu tesisi de riskli snfa sokacaktr.

Bor endstrisindeki atk sorunu sadece bize ait deil. En nemli rakibimiz
olan Rusyadaki Dalnegorsk tesislerinde de benzer sorunlar belirlenmitir.
Ancak bu tesis okyanusa sadece 30 km uzaklkta ve deniz seviyesinde 150160 m yksekliktedir. Bu tesisin ak deniz dearj olanaklar vardr.

125

BOR ALITAYI 2014

1960 l yllardaki dk verimli kesikli retim yntemlerinden balayarak

greceli yksek verimli ve yksek kapasiteli srekli retim yntemlerine geebildiimiz sre 30 ylmz ald.

Atk ynetimine atk barajlar yaparak nem vermeye baladk. Ancak bu

barajlar deprem potansiyeli ve gnmz kresel iklim deiiklikleri nedeni
ile tehlike potansiyelinin bykln de artrd.

evreyi daha etkin korumaya balamak iin 30 yl daha zamanmz yok.

Bor ieren atk sularmz Marmara havzasna ularsa besin kaynaklarmz

zarar grr.

Bor rnleri vazgeilmez deildir ama besin kaynaklarnn srekliliinin

salanmas vazgeilmezdir.

Sonular bor endstrisinin mevcut konumu ile srdrlebilirliinin risk altnda

126

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

olduunu gstermektedir. Bu nedenle bor endstrisinin atklarndan kkl zmlerle kurtulmamz gerekmektedir. Bunun iin bor endstrisinin atk yaplarn daha detayl irdelemek gerekir.

BOR TESSLERMZN YAPISI

Bor tesisleri; cevher yatandan madencilik, cevherin gerektiinde eitli yntemlerle zenginletirilmesi, cevherin dorudan veya zenginletirildikten sonra
retimde kullanlmas kademelerinden oluur.

Cevher yata:

Kolemanit: Bigadi, Espey, Hisarck, M.Kemalpaa

Tinkal: Krka
leksit: Bigadi

Cevher zenginletirme tesisleri: Tmnde

Atklarn tehlike potansiyeli orta. Atk sular maksimum 600 ppm (Krkada) bor
ierir.

Kimyasal proses tesisleri: Atklarn tehlike potansiyeli ok yksek. Atk sular 5000- 7000 ppm B ierir.

Boraks pentahidrat: Krka, Bandrma

Boraks dekahidrat: Bandrma, Krka
Borik asit: Emet, Bandrma

Dearj limitleri

Denize dearj: Maksimum 500 ppm B

Karasal dearj: Maksimum 0,5 ppm

Sulama sularndaki 4 ppm B bitkileri ldrr.

127

BOR ALITAYI 2014

Cevher zenginletirme tesislerinde ne yapmalyz?

Soruna zm yolu: Cevherdeki ekonomik deeri olan yan minerallerin ayrlmas (Kullanlabilir kil cevheri yaratlmas) sulu ortamda zenginletirme tekniklerine alternatif kuru ortamda zenginletirme yntemlerin gelitirilmesi:

Uygulanan elle ayklama (Yksek retim kapasitelerine uygun deil, ama

isizlii azaltmaya iyi bir zm!)

On-line olarak llebilir fiziksel zelliklere gre ayklama (rnein renge

gre)

Killerin tabakal yapsn kat/gaz ortamnda deitirmeye ve paralanmasna ynelik zenginletirme teknikleri. Potansiyel adaylar: Organik maddeler
(Glikol, Gliserin, Aseton vs.)

Boraks tesislerinde ne yapmalyz?

Boraks pentahidrat tesislerinde su fazlal vardr. Bu nedenle kat atklar

ancak zayf ana zelti (~%18 Na2B4O7 ierikli) ile ykanabilmektedir. Bu nedenle verim %80 seviyesinde kalmaktadr.

Krkada yllk retim kapasitesi 1 milyon 200 bin tona erimek zeredir.

Bu ylda 210.000 t Na2B4O7 ye edeer borun (43.000 t/y B) sv ve kat atk

alanlarna atlmas demektir.

Bu atk 10 milyar m3 suyu kullanlamaz hale getirme potansiyeline sahiptir.

Verimi su ile de ykayarak %90 a karmak iin ylda yaklak 850.000 t su

buharlatrlmaldr.

Bu buharlama iin ylda 40 milyon $lk (Gelirin yaklak %10u) enerji harcamalyz.

Bu buharlatrma ile yaklak 55 milyon $lk deeri olan 157.000 t boraks

pentahidrat retilebilir.

Zarar var ama karlanamaz deil.

Kendimize sormamz gereken soru: ok kazanmak m? ok risk almak m?

Borik asit tesislerinde ne yapmalyz?

Hammadde: Kolemanit (Tinkal lkemiz iin iyi bir alternatif deil. Yan
rn sodyum slfat retim kapasitesini snrlar.)

Yan rnler: Silikatli minerallerin znmesi ile oluan MgSO4 (Etkin olan
safszlk) ve Na2SO4. Bu yan rnlerin prosesten normal k yoktur. Bunlarn konsantrasyonu arttka rndeki konsantrasyonlar da artar.

128

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

Borik asit iin kullanclar tarafndan belirlenmi slfat snrlamas vardr.

Bu snr giderek dmektedir. 1990l yllara kadar 1000 ppm slfat ieren
rn satlabilirken, bu rakam nce 500 ppm e ve sonra 150 ppm e dmtr. Gelecekteki daha dk snrlamalar iin hazrlkl olmalyz.

rn safl slfat konsantrasyonu artan zeltilerin atlmas ile salanmaktadr. Bu nedenle verim %90-92 seviyesinde kalmaktadr.

zm: Proseste MgSO4 oluumunu mmkn en dk seviyeye ekmek ve

verimi %5-6 artrmak.

H3BO3 retimindeki verim ve safszlk sorunlarn zmenin en iyi yolu, reaksiyonun kil mineralleri ile reaksiyona girmeyen bir asitle yrtlmesidir.
Bu asit kolemanite etki etmesi iin borik asitten daha kuvvetli, ancak kil minerallerine etki etmeyecek kadar da zayf bir asit olmaldr.

Bu temel fikre uyan asitler organik asitlerdir. (Asetik, propionik veya ayn
seriden dier asitler)

Bu asitler tek bana kullanldnda asidin suda znrl yksek kalsiyum tuzu ikinci etapta H2SO4 ile jipse evrilerek serbest asit prosese geri
dndrlebilir. Saf jips retimine de olanak salayan bu proseste gowerit
kmesi ile B2O3 kayp problemi vardr.

Alternatif olarak proseste organik asit - H2SO4 karm kullanlabilir. Bu

durumda zayf organik asitin tampon etkisinden de yararlanlr (pH = 3,5-4)
korozyon sorunu da zlebilir.

Organik asitler varlnda kolemanitin bozunma hz dktr. Jipsin ar

doygunluunun giderilmesi iin gerekli sre (2,5-4 saat) gz nne alndnda dk reaksiyon hz sorun yaratmaz.

Bu proses 8 yllk aratrma sonucu yaklak 7 yl nce gelitirildi. Bu yolla

atk zelti 2/3 orannda azaltlabilmektedir.

Proseslerimizi gelimek iin ne yapmalyz?

Proseslerin gelimesi bilgi birikiminin kullanm ve aratrma potansiyelinin ykseltilmesi ile salanabilir.

lgili kurulular: ET MADEN, BOREN

BOREN: Sadece tketimi artrma potansiyeli olan rnlerin retimine ynelik projeleri destekliyor. evresel etkileri ieren projeler desteklenmiyor.

Etimaden: BORENe kurulu kanunu nedeni ile verdii parann kendi adna
yaplan projelere harcandna inanyor.

BOREN: Bir aratrma kurumudur ve uzun vadeli projelere destek verebilir.

Ancak mevcut sorunlar da grmezlikten gelmemelidir.

129

BOR ALITAYI 2014

ET MADEN: Ticari bir kurulutur ve retim sorunlarn en hzl ekilde

zmesi gerekir.

Atk gletlerin yaps

Atk gletlerindeki zeltiler ortam scaklnda doygundur. (Boraksa, borik asite, leksite, kolemanite)

Gletlerden doal evaporasyonla su buharlarken yamurla da seyrelmektedir. zelti seviyesi yazn derken baharlarda ve kn artar. Meteorolojik
faktrler zelti seviyesini kontrol eder ve net etkiyi belirler.

Bor endstrimizin yer ald blgelerde bu etki dk seviyededir. Gletlerimiz yaklak ayn zelti hacmini korurlar.

Gnmzdeki iklim deiiklii nedeni ile oluan ar ya bu durumu deitirebilmektedir.

Ar ya gletlerimizi tarabilir. Bu yakn geleceimizin riskidir.

evreye zarar vermeden gletlerdeki zeltileri yok etmeliyiz.

Atklar yok edilmesi iin alternatif geri kazanm yntemleri.

Gletlerin yok edilmesi bileenlerine ayrmakla olur. Sadece denize dearjda

kimyasal ktrme yntemleri kullanlabilir.

zeltilerden borun kazanlmas iin uygulanan endstriyel proses solvent

ekstraksiyonu yntemidir. ABD deki Searles glnden 600 m3/h debili zelti ileyen tesis uzun yllar altrlmtr. Bu yntemi gletlerdeki yllarn
birikimini hzla yok etmek iin kullanabiliriz. Teknolojinin gelimesi ile aada ksaca akland gibi yeni teknikler de gelimektedir.

tektik donmal kristalizasyon son yllarda gelitirilen dk enerji harcamal bir yntemdir. Bu yntem zeltiyi bileenlerine (su ve ilgili tuza)
ayrma ve bu yolla at yok etme yntemidir. Ancak bor tuzlar asndan
yntemin aratrlmas gerekir.

Adsorpsiyon yntemi: Suyun adsorptif bir maddeye ortam koullarnda adsorpsiyonu, atk slarla (rnein baca gazlar ile) desorpsiyonuna dayanan
yntemdir. Bu yntemle zeltideki katlar kristalizasyonla retilir. Su ise
atmosfere atlr. Bu yntemin de bor tuzlar asndan aratrlmas gerekir.

Memran prosesi: Bu yntemin uygulanabilmesi iin membranla konsantre

edilen zeltinin scakl ykseltilerek kristalizasyonu nlenmeli ve sonra
scakl drlerek znm madde kristallendirilmelidir. Ancak en az
50oC civarnda alabilen uygun membran henz gelitirilmedii iin bu
yntem gnmzde uygulanamaz.

130

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

ET MADENin irdelenmesi:

Deneyim: Boraks ve borik asit retiminde yaklak 55 yllk iyisi ile kts
ile deneyimlidir. Bu kurulu bir okuldur. Ben de bu okulda deneyim kazandm. En byk gelimeleri retim teknolojileri ve retim sorunlar konusunda aratrma yaptmz, deneyimlerimizi kullanarak kurduumuz tesislerde kazandk. Bu aratrmalar ve bilgi birikimi yeni gelimeleri beraberinde
getirdi.

Deneyimi kullanmama: Son yllardaki yeni tesis kurma ile ilgili ihale ilanlar retimin en dk enerji girdisi ve en yksek verimle yaplmasn salama yolunda. Oysa en iyi bilgi kendisinde. Proses sorumluluunu mteahhitte atmak zm yolu deildir.

Beklenti: i alan mteahhittin bu iin uzmanlarn bularak bu koullar

salayan prosesi tasarlamas ve tesisi kurmas.

Uygulama: i alan mteahhitlerin mevcut tesisleri inceleyerek benzer tesisleri kurmas. Bu uygulama gelimenin nndeki en byk engeldir. Oysa lkemizin bor teknolojisi gelimek zorundadr. Sadece retim debisinde deil
bor teknolojilerinde de liderlie soyunmalyz. Bu aratrma ile olur.

Alternatif proseslerin riski mteahhite deil ancak ET MADENce alnabilir. Gelimi proseslerin projelendirilmesi ya ET MADENce yaplmal veya
istekleri dorultusunda proje firmalarna yaptrlmaldr.

Her yeni proses baz riskler tar. Ancak riskler pilot denemelerle azaltlabilir.

Beni dinlediiniz iin teekkr ederim.

Muammer CAL: Hocama ok teekkr ediyorum. teden beri hepimizin bildii bir isim. Byk katklar olmutur, ET BANKn ve ET MADENin teknolojik
gelimelerine, gerekten byk katklar olmutur. Tabi bir de hocalk damar olduu iin hocann bize hem yanl hem de o yanln nasl dzeltileceini gstermek, anlatmak istemitir. Tabi ki ilgililer, yetkililer bunlar deerlendirecektir.
Kendilerine ok teekkr ederim. Btn bu 45 dakikalk konumay zetlemem
mmkn deil, hepiniz zaten dikkatle dinlediniz, kendilerine teekkr ediyorum. imdi konuma sras Sayn Genel Mdr Beyefendide, buyurun efendim.
Dr. Orhan YILMAZ: Sayn Bakanm, Kymetli Genel Mdrlerimiz. Hepinize
sayglarm sunarak konumama balamak istiyorum.
Ben, ET MADEN olarak uyguladmz stratejiyi, yaptmz ynetimsel operasyonlar, mevcut durumumuzu, ne yapmak istediimizi ve daha iyi olmak iin
neler yaplmas gerektiini sizlerle paylamaya alacam.
ncelikle bir yanl dzeltmek adna unu ifade etmek istiyorum. Varsayalm ki Dnyadaki btn bor rezervlerinin tamam lkemizde yer alyor. Yani
4 milyar ton rezerv.

131

BOR ALITAYI 2014

Peki, Dnya yllk bor tketimi ne kadar?

4 milyon ton, yani rezervin binde biri veya bir baka ifade ile 1000 yl yetecek
rezerv var elimizde.
Peki, Dnya bor pazar ne kadar?
2 milyar dolar.
ET MADEN bu pazarn ne kadarna sahip?
Yarsna. ET MADEN pazarn tamamna tek bana sahip olsa bile bu, 2 milyar
dolar olur.
Peki, elimizde byle byk bir kaynak var ve biz bundan maksimum fayday salamak istiyoruz. O zaman ne yapabilirizi konumak gerekiyor. Burada yaplmas
gereken i deerler zincirini takip etmektir. O da u ekilde olabilir. nce cevher
tabiattan alnyor, ondan sonra konsantre hale getiriliyor. Daha sonra bu konsantreden kimyasal maddeler yaplyor. Bu kimyasal maddeler de baka baka
sektrlere satlyor ve buralarda malzeme haline getiriliyor. rnek vermek gerekirse borik asit ya da borax penta hidrat elyaf yapmnda kullanlyor.
Peki, elyaf sanayinin cirosu ne kadar Dnyada?
10 milyar dolar.
Trkiyede bu sektrden ne kadar pay alyor?
150 milyon dolar.
Elyaftan devam edelim elyaf daha sonra ne oluyor?
Bir sr ey oluyor. Onlardan bir tanesi kompozit malzeme. Kompozit malzemenin Dnyadaki pazar ne kadar?
100 milyar .
Trkiye bu sektrde nasl bir paya sahip?
Cce bile deil.
Konuya bu ekilde bakmak lazm. Yoksa mikro dnrseniz bu kaynaktan, bu
deerden yeteri derecede istifade edemezsiniz. Yoksa tm bor pazarn alsanz
bile elde edeceiniz haslat 2 milyar dolar. Hepsi bu kadar.
Tabloya bu ekilde baktnzda yaplacak ey ok net ortaya kyor. Trkiyenin
ok ciddi bir ekilde malzeme sanayine ve yksek teknoloji rnler retecek sanayiye gemesi, yani akl satmas gerekiyor. u anki mevcut durumda sattnz
ey akl deil mal. Biz ET MADEN olarak tedarikiyiz, birok sayda sektrn
tedarikisiyiz. Biz hibir zaman somutlaamyoruz, soyutuz, yani tketici bizi
grmyor. lk defa biz yaknlarda somutlamaya, hayaletten gereklie doru
dnmeye baladk. Tuttuk dedik ki madem yle, yani bor kimyasallar ne kadar
ok retirseniz o kadar satlabilen bir ey deil, pazarn tketim hz da sizin

132

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

kapasiteniz de snrl; o zaman yn halinde sat mmkn klacak stratejiler

gelitirmek gerekiyor. te yn sat salayabilecek, bizi soyuttan somuta karacak projelerden bir tanesi Etimatik.
Peki, Etimatik nedir?
Etimatik, deterjan olmayan temizlik rndr. Deterjan dediinizde kelime manas petrolden retilen diye balyor. Bunlarn tamam (ou) kanserojen nk
petrol trevi ve fosfat ieriyor. lk defa biz fosfat ve petrol trevi iermeyen bir
temizlik rn yaptk.
Temizlik rnlerinin Dnyadaki pazar payna baktmzda; bu sektrn 150
milyar dolar civarnda olduunu gryoruz. Bizim yaptmz son hamleyi ele
aldmzda iin gerek boyutu biraz daha netleiyor. Bir yanda 2 milyar dolar,
te yanda 150 milyar dolar. Demek ki ne yapp edip somut eyler retmemiz gerekiyor.
Eskiden deterjan sektrnde bor kullanlmyor muydu eklinde bir soru akla gelebilir. Bu konuyu tam bilmeyenler soruyu evet diye cevaplandracaklardr. nk deterjan sektrne sodyum perborat eklinde rn sat yaplyordu. Ancak
burada nemli bir nans fark var. Sodyum perborat miktar olarak 1/3 orannda
bor iermektedir. Bu ekilde retilen deterjann harmannda kullanlan sodyum
perborat miktar ancak %5 civarndadr. Yani deterjandaki bor miktar %5in
1/3 oluyor. Ancak bizim rettiimiz Etimatik %80-85 orannda bor ihtiva ediyor. imdi bu rakamlar gz nnde bulundurup deterjan pazarndan %10 bile
alabilirsek 10-15 milyar dolar ediyor.
Cam sektrne bakalm. Cam sanayinde 60 milyon ton soda tketiliyor. Dnya
bor tketiminin 4 milyon ton olduunu hatrlayalm. Biz, soda ikamesi olacak
bir bor kimyasal rettik. Benim bu sylediim bir aratrma projesi falan deil. Sahada birebir uygulanm ve rn elde edilmi bir durumdur. Baca gaznda
bulunan istenmeyen karbondioksiti tutup bundan borlu soda rettik. ift tarafl
fayda yani. Bir taraftan zararlar bertaraf ediliyor, br taraftan ok byk bir
pazar potansiyeli olan bir rn elde ediliyor. Bylece 4 milyon tonluk pastadan
60 milyon tonluk pastaya ynelmi oluyoruz.
Camdan devam edelim. Dnyada normalde dz camda bor kullanm yok. Biz
Rusyada dz camda bor kullanm ile ilgili bir aratrma projesi yaptk. Elde ettiimiz sonu gayet gzel. Eer dz cam retiminde bor kimyasallar kullanlrsa
retimde kullanlan gazda %10 civarnda tasarruf salanabiliyor. Biz bu aratrma ile bunun tespitini yaptk.
Bu saydklarmn yan sra endstriyel apta onlarca deney gerekletirdik. Bunu
bir pazarlama stratejisi olarak gryoruz, yani teknik pazarlama yapyoruz.
Sanayi tesislerinin retim servisleri var bir de tedarikileri var. Tedarikiler genellikle proses bilmez ve sistemin btnln grmez, sizin temas ettiiniz
insanlar tedariki, tedarikiye teknik bir rn anlatmaya alyorsunuz. En-

133

BOR ALITAYI 2014

dstride retim yapan firmalara yani petrol olmayan, kmr olmayan, bakr
olmayan bir mal yeni bir umut ile satmaya alyorsunuz ve onlar ikna etmeye alyorsunuz. Bor bu kadar zor. Elinizde kmr vardr fiyat drrsnz
satarsnz, bakr vardr satarsnz ama bor sektr byle bir sektr deil. retim
arttka sat da artan bir sektr deil.
Ben bu kurumda 28 yldr alyorum. 10 yldr da Genel Mdrln yapyorum. Benim iin 2004 yl iki adan milattr. Birincisi bu senede Genel Mdrlk grevine balamam, ikincisi ise bor dndaki tm unsurlarn o tarih itibar
ile zelletirilmi olmasdr. Bu adan baktmzda 2004 ylndan bu yana yani
son on sene karmz 30 kat arttrdk. 2004 ylndan 17 milyon ABD Dolar olan
karmzn bu sene 500 milyon ABD Dolar olmasn bekliyoruz. SOnun geen
seneki rakamlarna gre sanayi kurumlar iinde Trkiyenin en ok kar eden 4.
Kurumudur ET MADEN.
Burada ihracat rakamlarna da deinmek gerekiyor. Net ihracat diye bir mefhumu gz nne alrsak Trkiyenin en byk ihracats biziz. Normalde ihracat rakamlar aklanrken yaplan ithalatlardan bahsedilmez. Hlbuki ihracat
ampiyonu denilenlerin ounluu ithalattan arndrlsa ET MADENin ok
arkasna derler. rnein A irketi Trkiyenin en byk ihracats seiliyor
60 milyar dolar ithalat var 6 milyar dolar ihracat var ve tutuluyor mesela ihracat
ampiyonu ilan ediliyor. Peki, 60 milyar dolarlk ithalat ne yapacaz? Bana gre
ihracat ile ilgili istatistikler aklanrken net ihracat mefhumunun da deerlendirilmesi gerekiyor.
Biz yle bir inovatif gelime sergiledik ki, her iki senede bir yeni bir fabrika yapabilecek kabiliyet ve kapasite sahibi olduk. 2000li yllarn banda Krkadaki
iletmemizde 250 bin ton boraks penta retim kapasitemiz varken bugn bu kapasitemiz 1 milyon ton olmutur. Yaknda 500 bin ton kapasiteli yeni fabrikamzda devreye girecek ve buradaki kapasitemiz 1,5 milyon olacak. Hedefimiz tek
kademede 1 milyon retim kapasiteli fabrika yapmak. Ancak, fabrika yapabilmek tek bana bir ey ifade etmiyor. retilen bu rnlerin satlmas gerekiyor.
Bu rnleri hangi sektrlere satacaksnz? Bu nemli. Bana gre bu sektrn en
zor taraf pazarlama bu. Hem pazar oluturacaksnz hem de bu pazar iin retim yapacaksnz. Ancak, bizim gelitirdiimiz Etimatik projesi baarl olursa
on tane ET MADEN kadar yeni katma deer elde etmi oluruz.
Bir baka projemizden bahsetmek istiyorum. Bu da kok kmrnn bor kimyasallar kullanlarak kalitesinin arttrlmas ile ilgili bir projedir. Bir bu projede
baarl olduk ve u anda Rusyada bu amala bu sektre sat da yaptk.
Bir baka konu ferrokromda alan arkadalar da var. Yaknda Gney Afrikada
bol miktarda ferrokrom sanayine bor kimyasal satacaz. Ferrokrom sektrnde de ham madde harmanna bir miktar bor kimyasal eklenirse, %10 civarnda
enerji tasarrufu salanr.

134

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

Buralarda bor kimyasallarnn temel ilevi enerji tketimini azaltmasdr. Kastettiim bu sektrler de byk enerji tketen ve enerjiye baml sektrlerdir.
Biraz da bor retim proseslerinden bahsetmek gerekiyor. Biz artk klasik retim
metotlarn terk ediyoruz. yle bir retim metodu gelitiriyoruz ki artk hibir
ekilde yeni atk baraj ve konsantratr yapmak zorunda kalmayacaz. Yeni retim proseslerimizde kalsinasyon metodunu uygulayarak, ta batan kat maddeyi
ayrp yksek kaliteli, yksek tenrl rn reterek prosese balayacaz. Bu teknolojiyi kurum olarak bizzat biz gelitirdik ve patentini kurum adna aldk. Kalsinasyon metodu ile tvenan cevherden %40 kat kil, %40 kat kalsine rn, %20
civarnda yzey ve bnye suyu buharlaarak atklar kat olarak elde edilecektir.
Uygulayacamz proseslerde verim % 95 civarnda olacaktr.
Bir dier husus ise kat kil atklarndan lityum elde edilmesidir. Lityum karbonat
hem pahal bir malzeme hem de lityum pillerinden dolay Dnyada ciddi bir
tketim alan da bulunmaktadr. zellikle otomobillerde bulunan bataryalardan dolay lityum tketimi artmaya da devam ediyor. Lityum karbonatn tonu
u anda 5 bin dolar civarnda. Ancak, bizim en pahal sattmz rn bile 2 bin
dolar civarnda. Kat killerimizde ppm mertebesinde lityum bulunmaktadr. Ancak biz bunlar elde edeceiz. Kalsinasyon yntemi ile hem randmanmz ykselecek, hem baraj yapma gereklilii ortadan kalkacak hem de lityum karbonat
elde etmi olacaz.
Malzemeye odaklanmamz eklinde ifade etmi olduum husus bor kimyasallarnn yn ekilde tketimi asndan ok nemli. imento, demir-elik sektrnde baardmz metalrji sektrnde de baarmamz lazm. Bununla ilgili
almalarmz da var.
Bizim prosesde sahaya uyguladmz bir dier alma ise optik ayklama projesidir. Bildiiniz gibi mevcut klasik proseslerde triyaj ii nemli ve emek youn
bir itir. Her bir konsantratr tesisinde yaklak 200 kii bu ii yapmaktadr. Bu
insanlara ayakta bekleyip nlerinden geen malzeme iinde yabanc olan malzemeyi elleri ayklamaktadrlar. Optik ayrma projesi ile 200 kiinin tam olarak
yapamad ii ok daha yksek bir verimle ve makine eliyle yapmak mmkn ve
biz bunu uygulamaya baladk.
unu ifade etmek istiyorum. Biz u anda yaklak 150 proje zerinde alyoruz
ve bunlarn yaklak 50 tanesi teknoloji gelitirme projesidir. Bunlar aratrma
projesinden ok gelitirme projesi eklindedir. Emek youn sistemden makine ve
otomasyon youn sisteme geiyoruz.
Emet ile ilgili birka sylemek istiyorum. Emet ile ilgili sylenenlere cevap vermem gerekiyor. Emet atk barajlarnn tamam u an membran kapl hocam.
Emet borik asit fabrikasna ait atk baraj komple membran ile kaplanm vaziyette ve oradan herhangi bir szntnn olmas mmkn deildir. Ayrca burada
biz bir proje uyguladk. Bizden daha yksek kotlardan yeralt suyu numunesi

135

BOR ALITAYI 2014

aldk ve B2O3 ile arsenik analizi yaptk ve unu grdk buralardaki sondajlardan
kan konsantrasyon bizden sonraki dere sularndan daha yksek oranda. Bu u
anlama geliyor. Blgede bol miktarda scak yer alt suyu var. Blgenin tabiat da
borlu ve arsenikli ve scak su ile bor ve arsenik temas halinde olduundan bunlar
yeralt sularna gemektedir. Yani tabii bir ekilde bu olmaktadr. Ama buna ramen biz yine barajlarmz membran ile kapladk.
evre ve insan sal duyarllmz asndan bir ey daha yaptk. Belli periyotlarla profesyonel firmalardan i sal ve gvenlii asndan, evreye verdiimiz kat, sv, gaz atklarmz asndan ne durumda olduumuzu tespit ettiriyoruz. Bunu piyasaya ve uzmanlara yaptryoruz.
Yaptmz ve yapacamz operasyonel ilerle ilgili ok daha fazla konuabilirim. Ancak, sizleri daha fazla skmak istemiyorum. Beni dinlediiniz ok teekkr ederim.
Muammer CAL: Sayn Genel Mdre teekkr ediyorum. Biliyor musunuz?
Bir insan bir kiiyi hi kskanmazm, o kii de kendi ocuklar olurmu. Onlarn
baarsyla iftihar edermi. Ben de bu sektrn, bor konusunun, btn mihnetlerini ekmi birisi olarak ve bu gelimeleri balatm birisi olarak, unu syleyebilirim ben Sayn Genel Mdr memnuniyetle ve gururla dinledim ve kesinlikle
iimde hibir ekilde kskanlk duygusunun zerresi yok. Onun iin kendilerini
bu gelimelerden dolay kutluyorum ve daha ileri noktalara gelmesini diliyorum.
imdi bakyorum biraz eylik km gzlere, yorgunluk km. Bir 15 dakika
ay molas vermek istiyorum. Yalnz 15 dakika sonra muhakkak gelin. Bu eyden
sonra, Sayn Bakan ve BOREN yetkilisi konutuktan sonra, at serbest. Her
trl soruyu sorabilirsiniz. Teekkr ederim 15 dakika ara.
Muammer CAL: Dr. Sedat SRDEM sunumunu yapmak zere yerine alyor.
Evet, buyurun efendim, buyurun.
Dr. Sedat SRDEM: Hayat borla gemi insanlarn yannda, bor statlarnn
yannda konumak benim iin biraz zor olacak ama ukalalm balasnlar
bir iki kelam etmeye alacam. ncelikle bu program dzenleyen ve byle
bir frsat bize sunan Maden Mhendisleri Odasna ve Bakanna ok teekkr
ediyorum. Efendim burada BORENin bora yaklamn, bakn, BOREN stratejilerini ve BORENin almalarn sunmaya alacam. Ona gemeden nce
borla alakal biraz bilgi vermek istiyorum msaadelerinizle. Bugn defalarca ifade edilmitir; ET MADENin web sitesinden aldm bir harita zerinden, Bor
rezervlerinin Dnyada dalmn gryorsunuz. Trkiyede %72 oranlarnda.
Trkiye rezervlerinin bu kadar yksek olmasna karn son 10 ylda ki ET MADENin stn almalar ile Dnya pazarnda ancak % 47lik bir paya ulalabilmitir. Baktmz zaman ana bor kimyasallar retimi konusunda bu noktalara
gelmi bir kurulu olan ET MADEN letmeleri Genel Mdrlne bu baarl
almalarndan dolay lkemiz adna ok teekkr ediyoruz. Bor birok alanda
kullanlyor ama zellikle ana kullanm alanlarn yle sralamak mmkn. Bu-

136

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

gn borun en ok kullanld sektr cam sektrdr, bunun ierisinde tabi cam

elyaf, borosilikat camlar, fiberglas, hepsini dnebilirsiniz. Cam sektr Dnyada bor tketiminin, bor pazarnn yardan fazlasn tutmaktadr. 1950 ncesine baktmz zaman bor asndan byle bir sektr yoktu. Bunu unun iin
anlatyorum; bugn mevcut bor rezervleri 1000 yl yetecek kadar gzkse de cam
sektr gibi yeni sektrlerde bor kullanmnn olanakl hale getirilmesiyle stratejik bir madde haline gelebilir. rnein enerji sektrnde, enerji depolama ve
tama arac olarak kullanlma imkn olabilen baz bor bileikleri kullanlmaya
baland anda ki ok yakn zamanda kullanma sunulacana inanyorum, byk bir potansiyeli harekete geirecektir. Tabi burada % 47lik satn neminden
ayrca yle bahsedebiliriz; mesela Suudi Arabistan petrol kaynaklarna sahip
olabilir ancak petrokimya rnlerinin ne kadarn retebiliyor? Yani Sayn Genel Mdrmzn de ifade ettii gibi belki o kaynaklara sahip olmaktan ziyade
onlardan rettiimiz konsantre veya rafine ana bor kimyasallarn elde etmek
daha da nemli.
Onunla birlikte daha ilerisinden bahsedelim; bor u rnleri ok daha kymetli, yaklak 100 milyar dolarlk bir pazardan bahsediyoruz. Tabi ki sadece bor
kimyasallar deil, burada yine Genel Mdrmz bunlardan bahsetti, kullanm
alan yani malzemede kullanm alan ok nemli.
Burada boru farkl klan nedir? Yani bu kadar zerinde konutuumuza gre, bu
kadar deerli olduunu dndmze gre nedir boru farkl klan ey? Bir iki
istisna alan dnda final rn dediimiz, bahsettiimiz tm alanlarda aslnda
bor katk malzemesi olarak kullanlr. Borun katk maddesi olarak kullanm ok
geni, o kadar geni ki bunlarda bir uzmanlk alanndan, borda bir uzmanlk
alanndan, yani bora mahhas bir uzmanlk alanndan sz edemiyorsunuz. uradan bir bakalm isterseniz borun katk maddesi olarak kullanld durumlarda ok eitli etkisinden sz etmek mmkn. Boru sihirli bir denek gibi, her
derde deva ila gibi dnebiliriz. Abartmyoruz gerekten, bor kimi zaman mukavemet arttrcdr, kimi zaman s yaltm salar, kimi zaman alev geciktirici,
duman bastrcdr, kimi zaman antimikrobiyal etken madde, kimi yerde sper
iletken etki gsterir. Kimi yerde kanser nleyici, bazen kat yalayc bazen radyasyon veya savunma zrh, baz yerde enerji tayc-depolayc, baz yerde sl
dayanm arttrc, kimi zaman bitki besleyici, kimi zaman temizlik maddesidir.
Bunlarn tamam ayn bor kimyasal ile elde edilen zellikler deildir, her biri
farkl zelliklerde. Bazen ayn kimyasal da olabilir ama genelde deiik etki iin
deiik bor kimyasallar kullanlr. Her hastala tek bir ila olmad gibi her
ama iin de tek bir bor kimyasal kullanlmaz. Bor nemli bir zellie sahip,
ok farkl etki mekanizmalaryla ok farkl rn formatlar ierisinde ok farkl
zellikler ortaya karabiliyor. Bu da bora deil bor bileiklerinin zelliklerine
vermek gerekir.
BORENden bahsedecek olursak; Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn ilikili
kuruluu olup, Enstitnn merkezi Ankaradadr. Ak ismi Ulusal Bor Aratr-

137

BOR ALITAYI 2014

ma enstits, ksaltlm hali BORENdir. 28 kii toplam kapasitemiz. Bir Enstit

Bakan ile 3 koordinatrlkten teekklz. 9 tane ynetim kurulu yemiz var,
tabi bu bize avantaj salyor. 9 tane ynetim kurulu yemizin farkl kurumlardan
geliyor olmas onlarn alanlarnda uzmanlklar ve tecrbeleriyle bize katklar
byk oluyor. BOREN 2003 ylnda kurulduunda kurulu kanunu gerei birok
grevler verilmi, gerekten ok geni bir yetki ve grev alan var. Program ve
projeler erevesinde hazrladmz stratejik ve teknolojik planmz ile AR-GE,
Teknoloji Gelitirme ve Yntemi, Ekosistemi Gelitirme ve Yntemi, Bilimsel
Ortam Gelitirme ve Yntemi faaliyet planlarmz kapsamnda yer almaktadr.
Kanun gerei bir teknoloji ve strateji planlayc rolmz var; finans, insan kayna ve altyap destekleyici rolmz var; niversite, AR-GE kurulular, sanayi
sektrleri, kamu vb. tm paydalarla ibirlii rolmz var; politika ve teknoloji
uygulayc-gelitirici rolmz var.
Bize verilmi olan bu kadar geni grev alan ile borun geni teknoloji/rn ve
kullanm yelpazesinde kurulmas gereken ibirliklerine baktmz zaman bunlar yapabilmek o kadar da kolay deil tabi. Bunun iin esnek ve dinamik bir
yapya sahip olmanz gerekiyor. Geni bir uzmanlk alannn mobilizasyonu ve
koordinasyonu ile kendi dmzdaki kapasiteyi ynlendirme ve ynetebilme
becerisi gerekiyor. Burada niversiteler var, kamu var, zel sektr var, sanayiciler var, vs. Bor odakl teknolojik frsatlarn deerlendirilmesi noktasnda btn
paydalarmz ile konu zerinde kapsaml ve etkin bir ibirliinin salanmas
gerekiyor.
Peki, BOREN ne ile ilgilenir? BOREN, stratejik ncelik olarak, herhangi bir teknolojik uygulamann; yaygn ve etkin bor kullanm potansiyeli ve/veya bora
dayal rekabet avantaj salama potansiyeli (Teknoloji deeri) ile ilgilenir. Gelitireceimiz teknolojinin yaygn ve etkin bor kullanm salamas nemli, gelitirdiiniz teknoloji hangi alanda olursa olsun bor kullanlacaksa bu bizim iin
ok deerli. Fakat bor kullanm ok az olmasna ramen eer teknolojik deeri
yksek ise bir rekabet avantaj salyorsa, bora dayal bir rekabet avantaj salyorsa, o zaman bu da bizim iin ok nemlidir. Yani miktarn ok veya az olmasndan ziyade ekonomik deer daha nemli. Tabi burada yine rn-teknoloji
gelitirme kapsamnda bu nceliklere uygun olarak; tamamen yeni ve yeniliki
bor rnleri ve kullanm alanlar bizim iin ok nemli. Mevcut bor rnlerine
pazar gelitirerek yeni bor kullanm alanlarnda bulunmas ok nemli, ayrca
lkemizde bor sektr ve bora dayal deer zinciri gelitirmesi noktasnda uygulanabilir (fizibl) olan mevcut rnlerin lkemizde retilmesi de bizim iin
deerli ve nemli.
Demin saydm birok faaliyeti gerekletirebilmemiz iin bir planlama ile bir
yaklam gelitirmemiz gerekiyor demitik. Stratejik yaklamdan bahsettik,
yine BORENin genel bir yaklamdan bahsedelim; burada grdnz balklardan Teknolojik Planlama ve Ynetimi usulnzn olmas gerekir. Teknoloji
planlamas zerinde fazla durmayacam ancak bu bizim iin hem stratejik plan

138

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

gerei hem de doal olarak gncellememiz gereken alan. Teknoloji rotasyonlar

ierisinde bizim iin avantajl alanlar olabiliyor. Burada bor iin teknoloji taksonomisinden, teknoloji hiyerarisinden bahsedebiliriz, burada bor kimyasallarnn teknolojik retim safhalarn grebilirsiniz. Bu teknoloji taksonomisinde
dikkat edilmesi gereken yegne unsur; her teknoloji izgisi iin mevcut teknoloji
ile kyaslandnda maliyet ve/veya performans stnl, avantaj salamas
gerekliliidir. Gelitireceimiz teknolojinin rekabet avantaj salamas gerekir.
Maalesef ou zaman iin bu ksmna bakmadan almalarmz yapyoruz, sonuta i iten gemi oluyor, enerjimizi ve ekonomimizi israf ediyoruz. Malzeme/rn gelitirme noktasnda da benzer skntlar yayoruz. Gelitirdiimiz
malzeme/rn ou zaman kullanlaca yere uygun olmuyor. Siz bir teknoloji/
rn gelitiriyorsunuz o rnle alakal son kullanc kimdir, nedir ondan bihabersiniz.
kinci balmz proje gelitirme; 2013e kadar proje destekleme sistematiimiz ak ar eklinde, pasif bir sreti. Bu ak ar sistemimizde istediiniz
zaman bize proje bavurusunda bulunabiliyordunuz. Bu sistemin etkili olmadn grdk biz. 2013 ylnn banda arl proje destekleme sistemine gei
yaptk. Bu sisteme gei yaparken de bir deiiklik daha yaptk Nusret Hocam
doru sylyor, biz tamamen rne odaklandk. Ne diyoruz arda; yksek ticarileme potansiyeline haiz borlu Malzemeler ve bor Kimyasallarnn Gelitirilmesi konusunda projeler desteklenecektir. Ayn konuda ancak daha ok temel
AR-GE amal olarak, TBTAK ile ibirlii dhilinde arlara kyoruz. Daha
nce hem TBTAKda hem BORENde bor projeleri destekleniyordu. akmalar yaamamak, iki kurumun deerlerini birlikte kullanmak, TBTAKn da
tecrbesinden faydalanmak gibi birka ama gdlemesiyle e zamanl olarak
BOREN-TBTAK ortak arsna kyoruz. TBTAK ile bor arlarna 2012
ylndan itibaren arya kmaya baladk, bu sene ncs tamamlanmak
zereyiz. lk arda 9, ikincisinde 7 tane proje destek karar kt, nc de
aklanmak zere. TBTAK ortak armzda ngrlebilir ticarileme potansiyeli olan rn hedefi olan projeleri desteklemek istiyor, fikri mlkiyet haklarna nem veriyoruz. Onun devamnda biz BORENe gelmesini istiyoruz, hali
hazrda yaplm almalar varsa onlarn rne dntrlmesi ve ticarilemesi
noktasnda BOREN olarak destek vermek istiyoruz. Biz 2013de ktmz armzda 6 tane proje destek karar verdik, 2014 u anda tamamlanmak zere inallah nmzdeki gnlerde tamamlayacaz.
nc balmz birlikleri; biz saydmz bu kadar ii, bu kadar grevi
yerine getirebilmek iin (Sayn Mstearmda yorumunda bor aratrmalarnda izlenmesi gereken stratejiden bahsetmiti) kendi bnyemizde ok byk bir
altyap-laboratuvar, insan kayna oluturmak yerine hali hazrda bu yetkinliklere haiz niversiteler, kamu, sanayi, zel sektrle yapacamz ibirlikleri ile
hedeflerimizi gerekletirmeyi planladk. Biz nerede bir yetkinlik varsa bulup o
kapsamda ibirlikleri yaparak hedeflerimize ulamay planladk. Yaptmz i-

139

BOR ALITAYI 2014

birliklerini anlatacam, aslnda dier balklarmzda ibirlikleri kapsamnda

deerlendirebiliriz ancak onlar farkl balklar altnda olacak. Kimlerle ibirlii
yaptk; TBTAK, Pavezyum Firmas, Bortek Firmas, Eurotek Firmas, Ayta
Firmas, Ostim Teknoloji Merkezi/Metalurji Akda Firmas. Belirttiim gibi
Program Gelitirme bal altnda anlatacam Tarm Bakanl ile yaptmz alma ile niversiteler ve kamu ile oluturduumuz Yetkinlik Merkezleri de ibirlikleri kapsamnda dnlebilir. Onlara birazdan deineceim. Biraz nce TBTAK ile yaptmz ortak ar ibirliinden bahsettik. Pavezyum
firmasna ait desteklediimiz projeler kapsamnda nce elementel bor (%95) retimini gerekletirdik, daha sonra farkl bir yntemle nano elementel bor (%98,5)
ile magnezyum diborr (MgB2)(%95) retimini gerekletirdik. Lisans hakkn
verdik. Devam eden proje kapsamnda da karbon katkl elementel bor ve MgB2
retimi pilot lekte gerekletirilme aamasndadr. En son ziyaret ettiimizde Sayn Dr. Seluk ACAR yle diyordu; dnyada u anda pilot lekte bilinen
(belki retiliyor ancak stratejik olarak bilgi verilmiyor, onlar bilemiyoruz) nano
boyutta elementel bor reticisi yok, bir nano elementel borun fiyatna baktmz
zaman, ok deerli olduunu gryoruz, saflna gre 250.000 $/kg seviyelerine kadar kabilmektedir. Pavezyum rettii elementel boru Roketsana satyor.
MgB2 tozunu da retiyorlar ayn tesiste. Orada rettikleri tozlarn ticarilemesi
noktasnda skntlar var, zellikle MgB2den bahsedeyim; MgB2 biliyorsunuz
dk veya yksek manyetik alan gerektiren uygulamalarda speriletken malzeme olarak kullanlabilmektedir. Ancak bu tozun tel haline getirilmesi lazm.
Bu alan tamamen farkl bir yetkinlik gerektiriyor. Bu balamda tel retimi noktasnda Colombus firmasyla grmeler yaptlar, rnekler gnderdiler, ayrca
manyetik lmler noktasnda da Japonya ile grme halindeler. Bortek firmas
ile alakal biliyorsunuz, Eskiehirde Sayn Prof. Dr. Nuran AY Hocamz hegzagonal bornitrr (h-BN) nano boyutta retti. Hocamz yle diyor; h-BN dnyada
dorudan nano boyutta sentez noktasnda baka reten yok. Bir firma var yurt
dnda onlarda sentez sonras terek nano boyuta getirdiini sylyor.
Tabi desteklediimiz baz projelerin sonularnn uygulanmas noktasnda yaptmz baz ibirlikleri de bulunmakta. Bir plastik firmas olan Eurotec ile termoset ve termoplastikte bor kullanm noktasnda ibirlii yaptk, kayda deer
sonular aldk, iki kat mukavemet grdmz rnler var, bunlardan bazlar ticarilemi durumda. Yakn zamanda Ostim Teknoloji Merkezi ve Metalurji
Akda firmasyla bir ibirlii yaptk. Burada da tabi Ostimin bir yetkinlii var,
Ostime bal birok firma var. Bu firmalardan birisi Metalurji Akda, sl ilem
noktasnda yetkin bir firma. Bu ibirlii kapsamnda daha nce desteklediimiz
bir projenin sonucunda elde ettiimiz ferrobor kaplama ile yzey serletirme ilemini endstride deneme almalar yapyoruz. Ayta firmasyla da ki bunlarda
Trkiye de toz ve levha al retimi konusunda yerli tek firmamz. Bu konuda
da bunlar yetkinler. Burada da biz yine sahip olduumuz bilgi birikimi ve desteklediimiz proje sonularnn paylam ve borun al levhada kullanm ile
endstriyel retimi noktasnda ibirliine gittik. Onlarnda yapt almalarn

140

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

bir ksmnda baarl olduunu bir ksmnda baarsz olduunu grdk.

Yine ok geni bir alanda sraladmz o grev sorumluluunu yerine getirebilmek iin Program Gelitirme sistematii olarak ncelikle stratejik bir yaklam gelitirdik. Bunu realize etmek iin de mekanizmalar kurduk. Bu balamda
Gda Tarm Bakanl ile bir protokol imzaladk. Bilimsel bir heyet oluturduk.
GPS ile Trkiye Toraklar bor Haritasn karttk. Yalnz una dikkat etmek lazm bu belli bir znrlkte yapld, znrlk deitiinde az miktarda deiiklikler grlebilir. Yine de bir fikir verir. bor bitkiler iin essential element
konumunda. Trkiyede sistematik bor kullanm yok, Dnyada var. Tarm
Programna baladmzda 80 milyar dolarlk tarmsal retim potansiyeli vard.
rn verim ve kalitesinde iyiletirmeler yaplarak ekonomiye katk salanabilir.
Biz ok daha ykseini ngrdk ve grdk de ancak brakn %10-20leri %1lik
bir etki yapsanz yaklak 1 milyar dolarlk katkda bulunabilirsiniz. Ancak burada una dikkat etmek lazm her madde gibi bor da yksek miktarlarda, gereinden fazla kullanldnda toksik etki gsterir. Bizim hedefimiz, %10 verim
art olursa ok iyi diyorduk fakat zellikle fndk ve ayda grdk ki %20lerin
zerinde verim art saladk, sadece verim art deil kalite art da saladk.
Biz ay ile alakal sonu ve deerlendirmelerimizi Hocalarmzla birlikte Karadeniz blgesinde sunduk. iftimizi bilinlendirmek iin bunlar yaptk.
lkemizde mevcut ve gelimekte olan teknoloji alt yapsnn, uzmanln ve
know-hown BOREN ihtiyalar ile rttrlmesini, rn gelitirme faaliyetlerinin yaplarak bor rnlerinin ticarilemesini, sektre sunumunu ve rnlerin sreklilik iinde kullanmn ve devamlln salamak amacyla BORENin
idari ve stratejik kontrol altnda farkl kurumlar bnyesinde Yetkinlik Merkezleri oluturduk. Bu balamda 6 tane yetkinlik merkezi kuruldu. Bunlarn
bir tanesi bizim kendi bnyemizde dierleri Atlm, Kahramanmara St
mam, Yeditepe ve stanbul Teknik niversiteleri ile TBTAK MAM bnyesinde, farkl alan ve yetkinliklerde yetkinlik merkezleri kurduk, burada eitli
almalar yaptk, yapyoruz. Zamannz almayaym bunlardan bir tanesinden
bahsedeyim; enerji uygulamalarna ynelik bor ve hidrojen esasl rn ve retim teknolojilerinin gelitirilmesi amacyla TBTAK Marmara Aratrma Merkezine bal Enerji Enstits bnyesinde mevcut laboratuvar altyaps zerinde
BOREN-TBTAK MAM Bor ve Hidrojen Teknolojileri Yetkinlik Merkezi
oluturduk. Sz konusu Merkezde; BOREN destekli 3 ayr proje kapsamnda gelitirilmi olan bor esasl yakt pili sistemlerinin, elektrikli aralarda ve insansz
hava aralarnda menzil artrmaya ynelik ticari konsept/rn gelitirme amacyla halen iki adet proje yrtlmektedir.
ET MADEN stratejik ibirlikleri bunlardan belki de en nemlisini, buraya
aldm. Kanunumuz gerei ET MADENin ihtiyalar dorultusunda ET MADEN ile eitli almalar yaptk veya yaptmz almalar sonular itibaryla
kendileriyle paylatk. Tabi bu almalarmzn tamamndan burada bahsetmemiz mmkn deil, zamanmz yetmez. Onun iin sadece bir tanesinden bahse-

141

BOR ALITAYI 2014

deceim; ET MADEN letmelerinin ihtiyalar dorultusunda, bor cevherlerinin hzl ve yksek verimle robotik-otomatik makinalarda cevher trne gre
ayrlmas ve zenginletirilmesi ve bu konudaki da bamll ortadan kaldracak yerli teknoloji gelitirilmesi amac ile BOREN ve bir zel sektr kuruluu
eit fonu ile ET MADEN egdmnde 2012 ylnda balatlan ve kamu-sanayi
ibirlii zelliine haiz Cevher Zenginletirme Makinesi Gelitirilmesi projesi
baaryla tamamlanmtr. Proje sonucunda gelitirilmi olan cihaz, IR Hiperspektroskobik analiz tekniine dayanmakta olup, bor madenindeki rn ve atklar gerek zamanl pozitif tanma ve ayrma yapabilmektedir. Cihaz teknolojisi,
bor sektrnn yannda dier maden ve maden d sektrlerde de uygulama
alan bulabilecektir. Borun insan salna etkileri ve REACH sreci noktasnda
Yaln Hocam yeterince bilgi verdi, tekrara girmek istemiyorum, burasn geiyorum.
BOREN burs verir mi? sorusuna cevap verelim. Evet BOREN burs verir. Fakat
mutlaka bir proje kapsamnda olmas gerekir. Yani BORENin destekledii bir
proje kapsamnda ve proje aratrmaclardan birisine burs bavurusu yapabilirsiniz, biz de onu deerlendiririz. Bunun dnda da, tabi bursun dnda, yetkinlik merkezleri kapsamnda, proje sresi dahilinde sreli personel destei veriyoruz. Hali hazrda kendi bnyemizdeki yetkinlik merkezimizde 2 sreli personel
altrlmaktadr. Bu almalar/ibirlikleri, proje desteklerimiz kapsamnda 12
adet patent belgesi aldk, ayrca 12 adet patent bavurumuz var. 4 adet bulu iin
patent bavuru almalarmz devam ediyor. 6 rn iin lisans hakk verdik,
ticarileen rnlerimiz var, pilot lekte retimi yaplan rnlerimiz var. Peki,
ben burada bitireyim o zaman, ok teekkr ediyorum katldnz ve sabrla
dinlediiniz iin.
Muammer CAL: Sedat SRDEM Hocamz kafamzdaki BOREN tablosunun
eksikliklerini tamamlad. Yalnz bir kelimenin almasn istiyorum. Yetkinlik
merkezi diyor. Yani yetkinlik merkezi ne demek oluyor? Tartmaya kabul edilecek yer mi? Paray deyecek yer mi? Yaplan almay kontrol edilecek yer mi?
Yani bu yetkinlik merkezi nedir, Sedat bey?
Dr. Sedat SRDEM: Teekkrler Sayn Bakanm. Yetkinlik merkezleri BORENin idari ve stratejik kontrol altnda farkl kurumlar bnyesinde kurulan
merkezlerdir. Bir tanesinden bahsedelim mesela; TBTAK-MAM hidrojen
enerjileri, sodyum bor hidrr ve yakt pili konularnda yetkin. Bu yetkinliin
kullanm anlamnda BOREN ile MAM arasnda imzalanan bir protokol erevesinde yetkinlik merkezi kurduk. Bu balamda konu ile alakal olarak MAM
bize proje tekliflerinde bulunuyor, bu projelere veya yetkinlik merkezine dorudan destek salyoruz.
Muammer CAL: Yani, yetkili, sizin adnza karar verecek birim mi oluyor?
Dr. Sedat SRDEM: Yok biz orada projeleri destekliyoruz, onlar yrtyor projeleri.

142

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

Muammer CAL: Peki, efendim sonra alacaz sorular, sorular sonra da. imdi
ben konu scakken salam aklansn istedim. imdi ya ileri olanlar, ya ileri
olanlar derken, 30 yanda olana gre 40, 40da olana 50, 50de olana 60, 60da
olana da 70 diyebiliriz. Ya ilerde olanlar toplumun hafzalardr. Bende biraz
bu zellii tayan birisiyim. imdi Bor Aratrma Merkezi eyi arkadalarm bilir, beraber altmz arkadalar. Benim balattm bir giriimdir ve benim
projem Krkada yaplmas, ETBANKn bnyesi ierisinde yaplmas ynnde
idi ve Sayn KAPTANOLUda, burada galiba, ODTden ve Glhan ZBAYOLU ile beraber ok gzel bir, derinlemesine, alma yaptk. Fakat benden
sonra, biliyorsunuz ie yeni gelenler eski Genel Mdrlerin yaptklar doru olsa
yerinde kalrlard, gibi ey yaptlar, rafa kaldrdlar. Sonra Hilmi Bey bu eyi kapt, bu fikri benimsedi. Ona da teekkr ederiz ayrca. Ve bu ekilde BORENin
bugnk yapsn Sayn Hilmi GLER dizayn etti. Kendisine teekkr ederiz,
gene kymetli almalar yapmlardr. Evet, imdi sz Ayhan Beye, yani bu hafza olma zelliimin bir sonucu bu aktarm, imdi Sayn Bakana sz veriyorum. Merak ile bekliyorum, bu kadar anlatldktan sonra, ne syleyecek? diye.
Buyurun Sayn Bakan, Ayhan Bey.
Ayhan YKSEL: Sayn Bakan, Deerli Konuklar hepinizi TMMOB Maden
Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu ve ahsm adna sayg ile selamlyorum.
Odamz tarafndan dzenlenen altaymz saat 9.30da balad, iki oturum tamamland ve saat u anda 17.00 sular ve bu saate gelmemize ramen altayda
kararl ve direnli bir kalabalk srarla bizleri dinlemeye devam ediyor. Normal
artlarda kongre ve sempozyumlarda bu oranda bir katlm oran olmaz. u anda
100 kiinin zerindeyiz galiba, sabah 9.30da balayp 17.00 civarnda hala bu kadar insan srarla bizleri dinlemeye devam ediyorsa demek ki altaymz doru
bir ekilde planlanm ve oturumlarda yaplan aklamalar ve bilgilendirmeler
nemli olup umarm yetkililer ve siyasilerde konuya ayn ekilde ilgi gsterirler.

143

BOR ALITAYI 2014

Ancak bugn buraya pek ok siyasiyi ve brokrat davet etmemize ramen salondaki ilgililerden ve yetkililerden baka kimse gelmedi.
Saygdeer konuklar, tm dnyada gelecein yakt ve sanayinin tuzu olarak tanmlanan, Dnya rezervlerinin % 70ine sahip olduumuz bor madenlerimizle
ilgili olarak madencilik politikalarn belirleyen ETBK yetkilileri ve sanayi politikalarn belirleyen Bilim ve Teknoloji Bakanl yetkililerinin konuya gstermi
olduklar ilgisizliklerini hepinizin huzurunda eletiriyorum. Ancak biz Maden
Mhendisleri Odas olarak her zaman olduu gibi zerimize den grevlerimizi
yapmaya devam ediyoruz ve bundan sonra da devam ederek lkemize, lkemiz
madenlerine ve tabi ki bor madenlerimize sahip kmaya, konuyu gndemde tutmaya devam edeceiz.
Deerli katlmclar, biraz nce oturum bakanmz Sayn Muammer CAL Bey
hafzadan, hafzann olmas gerekliliinden ve neminden bahsetti. Evet, hafzamzn olmas gerekiyor. Maden Mhendisleri Odas da Trk Mimar ve Mhendisleri Odalar Birliinin dier odalar gibi 60. ylnda ve 60 yllk hafzaya sahip.
Maden Mhendisleri Odas olarak gemiimize sahip kyoruz ve bu nedenle
hafzamz korumak iin elimizden geleni yapyoruz. Oda Bakan olarak bugn
syleyeceklerim bu hafzann 15-20 dakika ierisinde zetlenmesidir.

Maden Mhendisleri Odas 60 yllk sre ierisinde bor madenleri konusunda

sylenmesi gereken hemen hemen her eyi syledi. Aslnda bugnk altayda
ilk oturumdan bu oturuma kadar ki sylenenlerin hepsini dikkat ile dinlediimizde de odamzn sylediklerinin bir bir gerekletii ve kabul grdn grmekteyiz. Odamz sabahki al konumamda da syledim gibi 60 yldr daima
bilimden, emekten halktan yana olarak dorular doru bildiklerini sylemeye
devam etti. Bizim zmz ne ise szmz de o olmutur. n szmzde sylemi isek son szmzde de ayn sz sylemiizdir.

144

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

1978 ylnda Maden Mhendisleri Odas olarak yapm olduumuz mhendislik

almas sonucunda bor madenlerinin lkemizin genel menfaatleri iin devlet
eliyle iletilmesi gerektiini syledik ve bor madeninin tonu 46 $dan 400 $ civarna ykselmitir. Odamz Ynetimi bugn de ayn syleme devam ediyor ve
liberal politikalarn estirildii madencilik sektrnde bor madenlerinin zelletirilmemesi gerektiini sylyor. Aslnda sabah ki ilk oturumdan itibaren yaplan konumalar da Odamzn grlerini teyit etmitir.
Sunuma balamadan nce vereceim rakamlardan bazlarnn tekrar olmas nedeniyle sizlere tandk gelebileceini ifade etmek itiyorum. nk bu rakamlar
ET MADEN letmeleri Genel Mdrl faaliyetlerinden alnm olup tm katlmclar da ayn belgeden yararland iin baz tekrarlar olacaktr. Bu nedenle
ltfen kusura bakmayn.
Bor madenleri neden tek elden iletmelidir? Bu sorunun cevabnn net olarak
anlalabilmesi iin ilk olarak tek elden iletilmeden nceki dnem ile sonraki
dnem arasnda bir karlatrma yapmamz gerekiyor ki bunu daha iyi anlayabilelim.
Sayn Katlmclar,
1978 tarihinde yrrle giren 2172
sayl Kanun ncesi lkemizde tespit edilmi bor rezervleri 155 milyon ton ve bu rezervlerin Dnya
rezervlerindeki pay ise %16 civarndadr. 1978den sonra bu kararlarla,
detaylar anlatld zere, bu rezerv
miktar 3 milyar tona ykselmitir.
Bu rezervin daha da yksek olduu
konusunda da sylemler de dier
katlmclar tarafndan ifade edilmitir. Bugn iin lkemiz bor rezervlerinin
yaklak %73lere ulat herkes tarafndan kabul edilen bir gerektir. Bu rakamn %90lara kmas da beklenmektedir.
Bor rezervlerimiz 1978 uygulamalar ile bu oranlara ularken dier lkelerin Dnya ierisindeki
pay ne durumda ve nasl deiti?
Sorusunu cevaplayacak olursak
Dnyann dier reticilerinin rezervlerinin en yksek pay %7.6 ile
Rusyada, %6 civarnda bir rakam
ile Amerika Birleik Devletlerindedir. Bu rakamlar zerinden bor
stratejik midir deil midir?, re-

145

BOR ALITAYI 2014

zervin tek elde olmas bir anlam ifade etmekte midir? sorularna cevap bulmak gerekmektedir. Maden Mhendisleri Odas olarak borun stratejikliini bu
adan tanmlyoruz. Eer Dnya rezervlerinin % 73 lkemizde ise, tm Dnyann bor politikalarn, bor retimlerini ve bor ticaretini belirleyenin de biz
olmamz gerekiyor. Bunu yapabildiimiz anda bor stratejik olur ve biz de zerimize deni laykyla yapm oluruz. lkemizin en nemli sorunu da, tartlan
konu da budur.
Tartma konusunu rezerv oranlar ve Dnya bor ticaretinde ki paymz ynnden incelediimizde bakalm karmza nasl bir durum kmaktadr? Dnyada
ki bor tketim miktar bugnk hzyla devam ettii takdirde rakiplerimizin rezervlerinin bitmek zere olduunu bu sabah ki oturumda da belirtildii zere
yaklak 10 yllk bir rezerv olduunu gryoruz. Bu durumun ok iyi deerlendirilmesi gerektiini ve zelletirme taleplerinin de bu nedenden kaynaklandn dnmekte olduumu da sylemeden geemeyeceim.
1978 ylndan bugne bir deerlendirme yaptmzda, rezerv miktarlarndaki
bu deiim 1978 ncesi ve sonras Dnya bor ticaretinde ki paymz nasl etkilemi? Dnya retimindeki paymz %11den %47ye karken Dnyada bor
ticaretindeki paymz 1978 ncesi kaytlarnda net rakam dahi yok, aslnda bilinmiyor desek yanl bile olmaz. Oysa bugnn verilerine baktmzda paymzn
%50lere ktn grmekteyiz.

1978 uygulamalarnn bu gelimelere ek olarak getirdii en nemli konu ise 14-15

dolarlara retilen bor ancak 40-50 dolarlar civarnda bir fiyata satlabiliyordu.
Ancak bu rakam bugn 800 dolarlara ykseldi. Bor madenlerinin zelletirilmesi

146

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

gerektiini syleyenlerin itahn kabartan ikinci husus ise bu sat rakamlardr.

Daha nce, sadece borda deil, Trkiyenin dier metal madenciliinde de olduu gibi genelde retimlerimiz ve ihracatlarmz ham cevher zerinden yaplmakta olduundan dolay Dnya ticaretinde ki paymz hibir zaman olmas
gereken dzeye ulaamad.
1978 uygulamalar nedeniyle bor madenlerimizin tek elden yrtlmesi sonucunda madencilik alannda gerekletirilen gelimelerden sonra devlet tarafndan yaplan yatrmlar sonucunda geen 40 yllk sre ierisinde bor trevli rafine rnlerin artmas sonucunda ihracatmz 85 milyon dolardan 800 milyon
dolara, toplamda sat da yaklak 850 milyon dolara kmtr.
Saygdeer Konuklar;
Dnyada bor tketimi ne kadar?
Bu soruyu cevapladktan sonra sabah oturum bakanna gelen mesaja ben buradan cevap vermek istiyorum. O soruya bir cevap gelmedi.
Dnyann yllk bor tketimi 4 milyon ton. Biraz nce Sayn Genel Mdr de syledi. Dnya rezervinin 3 milyar tonu lkemizde, 1 milyar tonu rakiplerimizde, yllk tketim de 4 milyon. Sylendii dnyann tm tketimini biz karlyor olsak
sayn mstearmn da sabah syledii gibi bin yl yetecek bor madenine sahibiz.
Yllk 4 milyon ton tketim olduuna ve 1000 yl yetecek rezervimiz olduuna
gre 1000 yl ierisinde borun yerine ikame bir rn gelitirildiinde ne yapacaksnz? Cevap aslnda sorunun ierisinde gizli bir ekilde durmaktadr. Sylendii gibi dnyadaki bor retiminin tamamn biz gerekletirecek olsak tketim alanlar ve teknolojileri bu ekilde devam ettii srece hem retebileceimiz,
hem de satabileceimiz miktar 4 milyon tonu gemeyecektir.
Soruda varlmak istendii gibi bor madenlerinin bir ksmn zel sektre verip
retimi arttrarak, 6-7 milyon tona karrsak, nereye satacaz, nasl satacaz,
hangi fiyata satacaz? O zaman bataki tabloya dnlecek ve sat fiyat 40-50
dolarlara decek.
Dnya tketimi artmadan zelletirme sonucu retimi artrarak bin ylda karlacak boru, 20-30 ylda kardmzda talep fazlas retimi ne yapacaz?
Yaln Hocamn dedii gibi insanlara yedirip DNAlarn dzene mi sokacaz?
Sabah ilk oturumda Sayn Mstearmn da ifade ettii gibi bu iddialar, bu talepler, bu politikalar biraz tehdit kokuyor. Bir an nce retelim yerine ikame rn
gelitirilip elimizden gittiinde ne yapacaksnz? sorusunun, politikasn veya
tehdidinin cevab 1978 den itibaren sylediimiz gibi teknolojik yatrmlara, u
rnlere ynelmemiz gerekmektedir. Bor ticaretindeki paymza da baktmzda bor madenleri tek elde toplandktan sonra ticaretteki art gryorsunuz.
Trkiyenin ihracattaki art 850 milyon dolarlara kadar gidiyor, son 10 ylda,
rakiplerimizin ki ise ayn seyirde devam ediyor.

147

BOR ALITAYI 2014

Ancak burada herhalde yeni bir soruyu sormadan da edemeyeceim. Acaba rakibimiz %7 rezervle, Dnya ticaretinde %28 pay nasl elde ediyor? Rezervlerimizi
ve Dnya ticaretindeki paylarmz deerlendirdiimizde bir yerde yanl ya da
eksik yaptmz dnyorum.
Bu yanlln daha iyi anlalabilmesi iin siyasi bir tartmadan rnek vermek
istiyorum. niversite rencisi iken 2 siyaseti bir panel iin davet edilmilerdi.
ktidar ve muhalefetin temsilcisi olan bu siyasiler tartrken iktidar kanad lkemiz ekonomik verilerinin nereden nereye geldiini, ykseli rakamlarn dinleyiciler ile paylatktan sonra muhalefet temsilcisi u cevab verdi. Komum ve
ben ayn cinsiyette ve ayn yata birer ocuk sahibiyiz. Benim ocuum zamanla
kilo alyor, boyu uzuyor zetle gelimeye devam ediyor. Bu adan baktmda
baarlym. nk ocuum byyor. Fakat ayn zamanda komunun ocuunun geliimini incelediimizde benim ocuumdan daha uzun ve gelimi durumda acaba baarlym diyebilir miyim?
Saygdeer Konuklar;
lkemiz bor madenciliinde bu geliim eilimlerini verdiimiz rnee gre deerlendirdiimizde bu imknlara ramen lke baznda madencilik baznda sanayi
teknolojileri baznda, ne kadar gelimiiz yeterli gelimi miyiz, doru yolda myz?

148

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

Bunu grmemiz, bunu tartmamz gerekiyor. Bu tespiti yapabilmemiz iin de

teknoloji ve ticaret zerinden geen rakamlara bakmamz gerekiyor. Tabloda da
grlecei zere; birinci ayra iindeki yer, bugn bizim ET MADEN olarak,
Trkiye olarak, bor retimlerindeki, bor ticaretindeki, yaptmz retimleri
kapsyor. Bunun Dnyadaki pazar yaklak 2 milyar dolar ile 2,5 milyar dolar
arasnda deimektedir. Bu pazarda bizim paymz 850 milyon dolardr. Ama
bor teknolojilerine girdiimizde ise bu rakamlarn 100 milyar dolar ama ihtimali bulunmaktadr. altaymzn ilk iki oturumda da amalanan konu da
hedef de bu idi, dikkatler bu husus zerine younlat.
Biz aslnda madencilik olarak alanda yapmamz gerekenleri yapm durumdayz. Teknolojik alanda geliim salanmas gerekiyor. Bu yzden de teknolojik
yatrmlarmz gelitirmemiz gerekiyor. Bu konuda Sanayi, Bilim ve Teknoloji
Bakanl yetkilileri de ayn dncede olduklarn medya zerinden beyan ediyorlar. Ama lkenin teknolojisini sanayisini gelitirmekle, planlamakla sorumlu
olan kimseler, niyeyse bundan sorumluluk hissetmiyorlar ve eletiriyorlar. Yani
icra makam deil de mazeret makam gibi aklamalarda bulunuyorlar. lke
olarak tablonun sanda gsterilen 100 milyar dolarlk pastann ierisinden neden yeterince pay alamyoruz? Rezervin ok olmas nceki konumaclarn syledii gibi ok anlam ifade etmiyor. Bu sorunun cevab teknolojimizi ve sanayimizi gelitirmemizle verilebilir.
Teknolojinin ve sanayinin geliimi ancak ve ancak bilimsel aratrmalarla salanabilir. Ancak lkemizde ve Dnyann deiik lkelerinde bor konusunda yaplan bilimsel almalarn grafiklerle ifade edildii tabloya baktmzda sahip olduumuz rezerv itibariyle lkemizde bor konusunda pek ok alma yaplmas
gerekirken hi bor olmayan lkelerden dahi az alma yapld grlmektedir.
lkemizde niversiteler, BOREN ve ET MADEN letmeleri tarafndan gerekli
olan bilimsel almalar yaplmad, desteklenmedii, ilgili Bakanlklar tarafndan gerekli politikalar oluturulmadan gerekli hedeflere ulamamz, bu zengin
yer alt kaynaklarmz deerlendirmemiz mmkn deildir.

149

BOR ALITAYI 2014

Aslnda bu sorun lkemizin genel bir sorunu, lke olarak sahip

olduumuz tm sektrlerde benzeri bir inceleme yaptmzda
tabloda grlen lkelerin ounu belki ikili sohbetlerde konusak beenmeyiz, Trkiyeye
gre. Ama teknoloji ihracatnda
baktmzda, en yksek paymz %1,9la 2010 ylnda gereklemi. Meksika neredeyse bizim
8 katmz, Endonezya 5 katmz.
lke olarak teknoloji politikalar
gelitirmemiz gerekiyor.
Maden Mhendisleri Odas olarak bor madenlerimizi her zaman gndemde
tuttuk. Aslnda bunu her zaman sylyorum ve sylemeye de devam edeceim.
Maden Mhendisleri Odas olarak, maden mhendisleri olarak ve madenciler
olarak, aslnda lkemizde biz stmze deni yaptk. Madencilik aramadan
balar, biz aramalarmz yaptk. Rezerv paymz %73lere kadar ktk ki biraz
nce sylendi. Aramalar devam etse belki de daha da bor bulacaz ama o kadar fazla ki artk aramyoruz bile dendi. Arama faaliyetleri baaryla yrtld.
htiyacmz, pazarlayabildiimiz kadar retim de yapabiliyoruz. Madenciliin
ikinci aamasn da gerekletirmi durumdayz, lke olarak. Evet, ETBANK,
ET HOLDNG, ET MADEN letmeleri, silsileden gelecek olursak, bu sre ierisinde, son 36 yllk sre ierisinde, 1. ve 2. bor trevlerinin retimini de gerekletirmiiz. Aslnda bundan sonra biraz nce sylediklerimin yaplmas gerekiyor. Bu lkede teknolojinin gelitirilmesi deitirilmesi gerekiyor, teknolojik
yatrmlarn gelitirilmesi gerekiyor, bilimsel almalarn gelitirilmesi gerekiyor. imdi bunlar syledikten sonra, ne kyor ortaya? Bu rakamlar bize unu
gsteriyor; BOR ALTIN YUMURTLAYAN BR TAVUK GBDR, ZELLETRLMEMELDR. Aslnda Maden Mhendisleri Odas olarak bunu 36 yl
nce de sylemitik. Dediim gibi, 36 yl nce, Maden Mhendisleri Odas, sabah
da anlatld, bor servenine ilikin 1. oturumda, o gnk sre ierisinde gerekli
rol stlendi ve bu politikalar da bugne kadar yrtld ve sylendi. Ancak
nedense bu rakamlarn olmasna karn, hala bu lkede zelletirme tartlyor. zelletirme, ite 1983de 2840 ile perinlendikten sonra, 1985te 3213n
49.maddesi ile bundan sonra bulunacak borlar iin bu delinmeye alld. Ancak
o sre ilemedi. Daha sonra ETBANK, ET HOLDNG altnda yedi paraya
ayrlarak sre yrtlmeye devam ettirildi. Akabinde 2000li yllarn banda
zelletirmeler tekrar gndeme geldi fakat yrtlen mcadele ile bu giriimde
pskrtld. Ancak zelletirme ve rant sevdallarnn bu sevdas hi bitmedi ve
bulduklar her frsatta gndeme getirdiler. 2005 ylnda ite Avusturalyada bir
anlama yapld, eski gazetelerde yaynland, ieriine ulald, 2840 sayl Yasa

150

III. OTURUM

BOR POLTKALARI VE STRATEJS PANEL

farkl bir ekilde delinmeye alld. 2012de baka bir ekilde, taeronlama yasas zerinden ayn ey yaplmaya alld.
Sayn Katlmclar;
Bugn altaymzn 3. oturumda da unu grdk ki bu ii bilen herkes ayn eyi
sylyor. 1978 politikalar ve uygulamalar dorudur olup tek eksii bilimsel alanda yaplacak almalardr, yatrmlardr, o alandaki gelimelerdir.
Ancak ET MADENin byle karl olmas, kamuoyunda byle destek bulmas,
zelletirme politikalarndan kurtulaca anlamna gelmemeli. nk biraz
nce de verdiim tarihlere ve takvime baktmzda srekli olarak frsat geldiinde, zaman geldiinde, bir ekilde kanyor, bir ekilde delinmeye allyor,
kenardan girilmeye allyor. imdi kar eden kurulularn zelletirilmesi bu
lkede ok yaand. Telekomlar, Seyit mer termik santralleri, onlarca kar eden
kurulu, zelletirildi. Bunun zelletirilmemesi iin bugn gereke, oktur ama
hala bunu istiyor, insanlar. imdi, biz burada, buna kar karken, zelletirmeye kar kyoruz. Anlattmz bu veriler bize bunu gsterdi ki; borlarn
zel sektr ve devlet eliyle iletilmesi tartmas bitmitir artk. zelletirme
tartmasn aanlar 15-20 dolara retip 400 dolar elde etmek isteyen rantiye
kesimidir. Aslnda kamuoyunda bu tartma mhendislii bilen, bilimi bilen,
ekonomiyi bilen, hesap eden, herkes tarafndan tamamlanmtr. Odamzn
gemite de syledii gibi; Bor madenleri zelletirilmemeli, borlar tek elden
retilmeli, AR-GE faaliyetleri gelitirilmeli, lkemizde bor sanayileri gelitirilmelidir.

Saygdeer Katlmclar;
Sonu olarak unu sylemek istiyorum ki; lkemizde kresel politikalar btn
hzyla devam ediyor. 2012 ylnda TBMM gndemine gelen ve halen de genel
kurula gelmek iin gerekli koullar bekleyen bor madenlerinin taeronlama
yolu ile gizlice zelletirilmesini salayacak olan taslak bunun en gzel rneidir.

151

BOR ALITAYI 2014

letme yntemlerinin kolayl, fabrikasyon retimleri olmas sebebiyle i kazalar ve ii sal i gvenlii bugnn artlarnda bor madenciliinin bir sorunu olarak grnmeyebilir. Ama bu politikalar, taeronlama, redevans, esnek
alma, kuralsz alma gibi yntemler, bugn madenciliin, sabah da sylendi,
yaad sorunlar gndeme getirdi. Madencilik yaplamaz aamalara geldi. Bu
sorunlarn zm iin ncelikli olarak bu politikalardan vazgemelidir. Bu sadece, bor alannda deil, tm madencilik alannda, belki de dier sanayi alanlarnda da yaama geirilmemelidir. Yoksa Somalar, Ermenekler yaanmaya
devam edecektir.

Saygdeer Katlmclar, Deerli Konuklar;

TMMOB Maden Mhendisleri Odas tarafndan dzenlenen altayn hazrlanmas aamasnda emei geen Yrtme Kurulu Bakan Sayn Muammer CAL
ile Yrtme Kurulu yeleri mit Ragp NC ve Ayen ERTENe, oturumlara
katlarak bilgi birikimlerini bizlerle paylaan deerli Oturum Bakanlarna Ve
Katlmclara ok teekkr ediyor ve hepinizi Odamz Ynetim Kurulu ve ahsm adna sayg ile selamlyorum.

152

FORUM
Muammer CAL: Sayn Bakana teekkr ediyorum. Etraflca bir deerlendirme yapt ve grlerini bildirdi. ok teekkr ederim. Bana bir not verilmiti.
Ben de sz vermitim. imdi 3 kii, 5 dakikalk bir katk koymak istemi.
1. Cam Elyaf A..den birisi. Buradaysa buyursun.
2. Eskiehirden, SAM Aratrma Merkezi, Anadolu niversitesinden, Prof. Dr.
Alpagut KARA
3. Havaclk sektr kompozit reticilerinden, hsan OTABATMAZ.
Buradalar ise kendilerine bu ans vermek istiyorum. Buyurun, kim, sra, hangisinden?
Muammer CAL: Buraya da buyurabilirsiniz, 5 dakika yalnz. nk ileri saatlerdeyiz. Buyurun, nce kendinizi tantn, hangi kurumdan geldiinizi syleyin.
Prof. Dr. Alpagut KARA: Teekkr ediyorum. Prof. Dr. Alpagut KARA, Seramik Aratrma Merkezi AR-GE koordinatr olarak grev yapmaktaym. Sz
verdiiniz iin de teekkr ediyorum. Herhangi bir hazrlkla gelmedim buraya
ama Seramik Aratrma Merkezi olarak, seramik sektr ile zellikle endstriyel seramikler dediimiz, kaplama malzemeleri, salk gereleri ile ilgili, silikat
esasl ham maddeleri kullanan, kil esasl ham maddeleri kullanan, sektrle yakn
diyaloglarmz var. Ayn zamanda Anadolu niversitesi Malzeme Bilimi ve Mhendislii Blm retim yesiyim. Prof. Dr. Nuran AY Hocam da yakndan
tanyorum. Yapm olduklar faaliyetleri yakndan izliyorum. Gemite de ET
MADENle BORENle baz projelerimiz oldu. Hlihazrda da ET MADENle
kk bir projede, ben atk demek istemiyorum aslnda, retim esnasnda kan
yan malzemenin, tekrardan deerlendirilmesi konusunda ufak bir proje de yrtyoruz. Gemite Orhan Bakanla da, 1-2 sene oldu sanrm, bir proje sonular
toplants yapmtk, beraber. Tabi seramik sektr bor (B2O3) ve trevlerini deiik sektrlerde kullanmak istiyor. zellikle frit dediimiz, kaplama malzemelerinin zerine uygulanan cams tabakann ierisinde, bnyede de B2O3n ciddi
anlamda piirim scakln drmeye ynelik etkisi var. Dk miktarlarda
tabii bunlar, %1 gibi. Mevcut retimler sulu sistem yaplyor. Ama kuru sisteme
getiinde zellikle enerjide, ne kadar gnmzde pahal olduunu biliyoruz,
seramik sektrnde den bu enerji maliyetleri %30-35 civarnda. Dk oranlarda da olsa ksa ve orta vadede ben bor ve trevlerinin seramik sektrnde,
endstriyel seramikler dediimiz, belki ok katma deerli rnler deil bunlar
ama bakldnda Trkiyeye yaklak 2 milyar dolarn zerinde i ve d pazarda
girdi salayan bir sektrden bahsediyoruz. Piirim scaklklar olduka yksek
1200-1250 0Clere kadar kan scaklklar sz konusu buralarda. Ben szlerimi
toparlamak da istiyorum. Dediim gibi ok fazla da vaktinizi almak istemiyorum. Ama orta ve uzun vadede, orta vade derken belki nmzdeki 2-3 sene

153

BOR ALITAYI 2014

ierisinde, zellikle sulu sistemden kuru sisteme eer bizim karo firmalar ki
Trkiyenin u anda yaklak 400-450 milyon metre karelik bir retim kapasitesi
var. Bu ciddi bir retim demek. Karoda Avrupada 3. srada Trkiye retici olarak, salk gerelerinde 1.srada. Bir takm teknolojik, retim srelerindeki gelimelerle birlikte bor ve trevlerinin bu sektrlerde ben kullanlabileceine inanyorum. Ama dediim gibi gemite yaptmz almalar, sadece bizim deil,
niversitelerde yaplan almalar, yine eitim kurumlarnda yaplan almalar,
bunlar teyit ediyor, bir takm problemler var retim srelerine ynelik olarak.
Bu problemleri zebildiimiz srece seramik sektrnn, endstriyel seramik
sektrnn bu rnleri daha fazla kullanacana inanyorum ben. Yani sadece
srda deil, fritte deil bnyelerde de kullanlabileceini dnyorum. O konuda da zaten dediim gibi gerek nihai rnler olsun gerekse retim esnasnda
kan yan rnler olsun, atk demek istemiyorum ben onlara, bunun almalarn hali hazrda yapyoruz. nallah da baarl sonular elde ederiz. Daha katma
deerli rnlerin yaplmas konusuna da kesinlikle katlyorum. Zaten orada da
ilgili kurumlarmz AR-GE merkezleri, yetkinlik merkezleri hocalarmzla birlikte gerekli aratrmalar yapyorlar. Teekkr ediyorum.
Muammmer CAL: Teekkr ederim. Sayn KARA, BOREN yetkilisi ve ET
MADEN yetkilisi ile direkt temas kurma imknnz oldu. Dier arkadalar burada m? Cam Elyaf A..den ve havaclk sektrnden, yoklar m? Yoklar. Peki,
imdi sorulara geeceim. Bir de ESANdan bir arkada kendini bana tantmt.
Halen burada m? Ayrld m ESANdan gelen arkada? Evet ayrlm. Efendim,
buradaym. imdi siz bir zahmet raporunuzu vermeden evvel amirlerinize,
mit NC Bey ile burada en nden 2. srada, bir 5 dakika - 10 dakika halvet
olun, olur mu? Btn bu eylerin zeti onda da, isterseniz gelin hemen yanna oturun. Ondan sonra raporunuzu verin. nk sabahtan beri ok youn ve
farkl eyler grld. Raporunuzu mit Bey, o size verecek. imdi sorulara
balyoruz. Sorular srasyla alabilirim ama tebli eklinde olmasn, soru eklinde olsun. nce Sayn Genel Mdr sz almt. Buyurun smail Hakk ARSLAN
Bey, buyurun krsye gein.
smail Hakk ARSLAN: Odamza ve bugn sabahtan bu saatlere kadar bizleri
aydnlatan katlmclara kranlarm arz ediyorum, nce. u elimdeki ey 8 sene
nce 3. Bor Sempozyumunun sonu bildirgesi. O zaman ben bu sonu bildirgesini okuduktan sonra altna yle bir not dmm, acaba 8 sene sonra geldiimiz noktay deerlendirmek iin size okumak istiyorum. Diyor ki bildirge;
Bor sahalarnn mlkiyeti tartmalarn geride brakarak, bakannda dedii
gibi, katma deeri yksek bor kimyasallarnn retimi iin almak her kesim iin ncelikli grevdir. 8 sene nce sylenen sonu bildirgesinin nemli bir
cmlesi bu. Ben o zaman bunun altna yle bir not dmm, o notu da sizlere okumak isterim. Bugn uygulanan ekonomik politikalar milli sanayinin
kurulmasna imkan vermemektedir. Her eyin ithal edildii bir dnemde yerli
hammaddelere dayal sanayiyi gelitirmek olanakszdr. Trkiye kalknmasnn

154

FORUM

modelini serbest piyasa ekonomisi modelinden planl, yerli ham madde kullanmay gerektiren, milli sanayiye dntrmelidir, demiim, 8 sene nce. imdi bu
bildirgeden sonra bir takm ciddi admlarn atldn bu sunulardan anlyoruz, reniyoruz ve ondan da mutluluk duyuyoruz. Ancak 8 sene nce kurulan
bor ET MADEN letmemizin ihracat o zaman ne idi? te 500-600, imdi 800
Dnya pazar ne? 2 milyar dolar. Biz bununla yetinecek bir politika zerinde mi
gayretimizi sarf edeceiz? Yoksa u dediiniz gibi 150 milyar dolarlk bor rn
kullanan, baka ham maddelere geen eye mi gideceiz? Bunun olabilmesi iin
sadece sorumlu ET MADENin olmadn dnyorum. Trkiyedeki sanayinin bu yne evrilmesi gerekiyor ki o da kendisine deni yapacak, dierleri
de. Bunun olabilmesi iin de iin motoru olan kurum, siyasal erki ve dierlerini
organize ederek bir ibirlii ierisinde mahhas projeleri ve admlar atmamz
lazm. zelletirme sonucunda zaten kamunun elinde herhangi bir sanayi kuruluu da kalmad. Dolaysyla bu u rnleri u anda mevcut zel sektr firmalar
retmek zorunda ve BORENin ve dier TBTAKn. Bir de unu sylemek istiyorum, yani BOREN tek bana bir ey deil, ET MADEN tek bana bir ey
deil. Bir Trkiyede yayoruz, Trkiyenin birer ferdiyiz, hepiniz sorumluluk
duymak zorundayz. Dolaysyla bu koordinasyonu kuracak kiilere, sorumlu
mevkilerde bulunduumuzda, gerekli ikaz ve aydnlatma grevini yapmamz
gerektiini vurgulayarak hepinize teekkr ediyorum.
Muammer CAL: Teekkr ederiz, smail Hakk Beyefendi. Bizi hem geriye
hem bugne getirdiniz. TADEV bakan Sevil BECAN hanmefendi sz istedi.
Buyurun mikrofondan m konumak istersiniz, yerinizden mi?
Sevil BECAN: ncellikle TADEVin ne olduunu aktaraym. TADEV Trk Alman Dayanma ve Eitim Vakfdr. Mtevellileri Almanyada eitim grm,
yksek eitim grm, Trkiyeye dnm veya Almanyada i hayatnda olan
kiiler, i insanlar ve artk i adam demiyoruz artk biliyorsunuz, i insanlar ve akademisyenlerdir. Ben Vakfn Bakan olarak bugn iin davet edildim
TMMOB Maden Mhendisleri Odas tarafndan. ok ok teekkr ediyorum.
Gerekten ok gzel bir altayd, ok dolu bir altayd. Bildiklerim ok azd
ama imdi epeyce donanml olduumu hissediyorum. Gelirken biraz bakmtm ama bugnk altaydan sonra epeyce bilgi sahibi oldum.
Muammer CAL: Bir uzman daha kazandk yani, bir uzman daha kazandk.
Sevil BECAN: ok teekkr ediyorum. Tevecch ediyorsunuz. Ben burada belki ufak bir katk veya soru sormak istiyorum. O da Ercan Bey konumasnda,
pardon Erdemir Bey. Sayn Erdemir KARAKA ok gemi tarihlerde Ko Holdingde de almtk kendisiyle. yle bahsetti, dedi ki; tabi konu malum ileri
teknoloji, ileri rnler ve teknoloji ihracatna ok ihtiyacmz var, bor ile ilgili
ok byk bir potansiyele sahibiz bir taraftan ama br taraftan bu iin aratrma gelitirme olduunun da farkndayz. Bu aratrma gelitirme nasl yaplr?
noktasna geldiimizde kendisinin nerisine katlyorum. Burada 1-2-3 kurulu

155

BOR ALITAYI 2014

deil hatta yerli-yabanc deil, enstitlerle ve bu ie gerekten vakit ayran, bu ii

takip eden, aratrma merkezleriyle birlikte alma yapmay ben ok nemsiyorum. Bir tanesini ki bugn ok fazla Sayn SRDEM de ok stnde durmad
ama kompozit malzemelerden bahsetmek istiyorum. Pazar byklnn 25
milyar olduu sylendi. Sonra Genel Mdr onun 130-150 milyar olduundan
bahsetti. imdi benim bildiim Almanyada Aachen niversitesinin ITA Teknoloji Merkezi vardr. ok yakndan tandm ve bazen de zaman zaman ibirlii
yaptmz orada bu o malzemelerle ilgili ok gelimi bir aratrma merkezi var.
rnein bu bilgiyi paylamak isterim, gerekirse yardmc da olmaktan byk
eref duyarm. Orada zellikle havaclk sanayinde, bildiiniz gibi, kaplama malzemelerinde, tp teknolojisinde, inaatta, ok geni alanlarda bu kompozit malzemelerin uygulama alanlar var ve aratrmalar var. Dediim gibi bu aratrma
merkezleri ile irtibatta olmak herhalde sektre yenilik getirecektir. Yardmc olmak iin de seve seve hazrm. Teekkr ediyorum.
Muammer CAL: Teekkr ederiz katlmnz iin baka sz almak isteyen. Buyurun.
Fehmi NL: Fehmi NL, ET MADEN. Sayn YKSEL bir slaytnda yine
bor rnlerinin pazar paynn 100 milyar dolar civarnda olduunu belirtiler.
Byle 100 milyar dolarlk bir bor rn sektr yok. Ya burada bir kavram karmaas var, ya bu rakamlar yanl. Bunlar nerelerden geliyor, hangi kaynaklardan
geliyor? Ben bunlar renmek istiyorum.
Muammer CAL: Evet, ben teden beri 60 milyar dolar biliyordum. Sayn Genel Mdr daha taze bilgilerin banda. Buyurun.
Dr. Orhan YILMAZ: Birisi bu soruyu sorsa da bu konuyu aklasam diye bekliyordum. Kesinlikle burada bir kavram kargaas var. O ok rakaml milyar
dolarlar aslnda borla ilgili deil. Yani bor bunun merkezinde deil. Burada
borlar binde, on binde hatta yz binde birler mertebesindedir. rnein elyaftan
bahsettiimizde iin merkezine borlar koyarsak yani bor olmazsa olmaz dersek ancak kendimizi kandrm oluruz. Elyaf harmanndan kullanlan bor oran
sadece %13. Burada biz borlar deil de elyaf temel alacaz, borlu veya borsuz
Trkiyede elyaf sektrn oluturacaz veya gelitireceiz. Bunu merkeze alp
hareket etmek lazm. Keke Trkiyede byle sektrler gelise de borlar bunlara
bedava bile versek yine kazanl oluruz.
Muammer CAL: Teekkr ederim. Buyurun, Ayhan Bey sz istiyor.
Ayhan YKSEL: Sayn Genel Mdrn cevabn da belirttii zere bu soruyu
bir kii sorsa da bende cevaplasam dncesi ve bu sorunun bir ET MADEN
alan tarafndan sorulmas dikkatimi ekti. Genel Mdrn aklamasndan
da, sorudan da anlalaca zere aslnda yanl anlalan biziz. Benim sylediklerimle Sayn Genel Mdrn syledikleri arasnda bir fark yok.
Sunumumda da ifade ettiim zere tablonun sol taraf ham bor ve rafine bor

156

FORUM

rnlerinin retim miktar ve pazar payn gstermektedir. Tablonun dier ksm ise bor rnlerinin katk maddesi olarak kullanldnda retilecek rnlerin
pazar pay olup 100 milyar dolar civarndadr. Sayn Genel Mdr bu ifadelerin
yanl olduunu ifade etmektedir. Ancak yine kendisi Dnya deterjan pazarnn
85 milyar dolar olduunu ve rettikleri ETMATK ile % 10luk pazar payna
ulatklarnda lkenin kazancnn 8,5 milyar dolar olduunu ifade etmektedir.
Sadece bor trevlerinden retilen bir deterjan ile 8,5 milyar dolar elde edildiine
gre tabloda belirtilen dier rnler retildiinde bu pazar neden 100 milyar
dolara kmasn.
Sayn katlmclar benim burada ifade etmek istediim rettiimiz ham bor ve
bor trevlerinden 100 milyar dolar kazanacamz deildir. Benim sylemek istediim bor kullanlan ileri teknoloji rnleri retildiinde mevcut olan pazarn
100 milyar dolara kmasdr.
Aklamay bu ekilde yaptktan sonra bu verinin kayna nedir sorusunu cevaplamak istiyorum. Bu bilginin kaynaklarndan bir tanesi de BOREN eski Bakan
Sayn Erk NGERdir. Sayn Erk NGER 17 Nisan 2009 tarihli HABERTRK Gazetesinde sadece Avrupa iin yle diyor Trkiyenin hemen hemen 200 milyon
Euroluk bir ihracat vard imdi birazck ykseltiyor. Hemen hemen bu miktar
Avrupa ithal ediyor 200 milyon Euroyu bu 2006 diye tahmin ediyorum alyor
baka mamuller haline getiriyor. 89 milyar Euro yani deerini 450-500 arttrmak
suretiyle hem istihdam hem katma deer yaratp ciddi faydalar salyor. Hepinizin de bildii gibi Sayn NGER BORENin kurucu ve ilk Bakan olup kendisinin gazeteye verdii rportajda belirtmi olduu rakam daha da yksektir.
Benim sylediim bu husus sadece bor iin geerli olmayp tm metal madenlerimiz ve endstriyel hammaddelerimiz iin geerli olup lkemizin yapmas
gereken tm sektrlerde ileri teknoloji rnlerine dnk sanayi politikalar ve
retimlerini gerekletirmektir.
Dr. Orhan YILMAZ: Bir hususu da aklamak istiyorum bu ok nemli sanki
Trkiyenin retemedii ama ok para kazanlan kimyasal maddeler var. Ama
bunlar retsek abad oluruz gibi bir anlay var yle bir ey yok arkadalar. Temel
bor kimyasallarnn deeri 2 milyar dolardr. Bordan tretilen mesela bir elyafta
6 tane girdi vardr. 7. girdi ise enerjidir. Burada maliyetin %70i zaten enerjidir.
Kalan %30 ierisinde ki bor miktar da sadece %5tir. U rn bordan retilen ve
ok para kazanlan kimyasallar asla deildir. u anda biz 110 lkeye ihracat yapyoruz. Dnya sanayinin nereye gittiini neler yaptn ok iyi biliyoruz. Burada
alg u; sanki bor kimyasallarn birisi alyor boru daha kymetli kimyasallara
dntryor. Biz onlar yapamyoruz. Hi byle bir ey yok. Bunlar ok kk
miktarl ilerdir. Mesela elementel bor dnyada tketilir. Sat fiyat da 300 bin
dolardr ama yllk tketimi 10 tondur. O kadar, baka bir ey deil. Yani yllk
cirosu 3 milyon dolar. Bor kimyasallar olarak bildiimiz pazar 2 milyar dolardr.
Malzemeye doru gittike byyorsunuz. rnein LCD ekran ierisinde borik

157

BOR ALITAYI 2014

asit vardr. Burada borik asitten gelen maliyet binde bir bile deildir. Cam sanayinde bor kullanlmaktadr, ama cam sanayinin katma deerinin tamamn
bora atfetmek doru deildir. Bu dier rnler iinde geerlidir. Mesela araba
kullanyorum antifriz, antifrizde bor var mdr? Evet, vardr ppm seviyesinde
bor var. Ama ka paradr yani bordan gelen miktar? Antifrizin tm bedelini bora
atfettiiniz zaman bizi yanltan manzaralar kar. Bunu aklamak istiyorum Sayn Bakan
Muammer CAL: Evet, teekkr ederiz. Tabi bor az da olsa o katk, bor katks,
bu rn eer Trkiyede retilmiyorsa, retilmesine de zaten zerinde alyorsunuz, tevik etmek lazmdr. Evet, baka sz isteyen? Buyurun siz, evet buyurun.
Necmi ERGN: Necmi ERGN Maden Mhendisleri Odas Ynetim Kurulu
yesi. imdi sabah ilk oturumda lkemizdeki bor servenini aktaran arkadalarmz hakikaten paradan bahsetmediler. Servenciler para ile itigal ederler, diye
hep dnrdm ama Odamzn bugne kadar gelmesinde emek veren birinci
oturumdaki arkadalara teekkr ediyorum. lke sanayisine borun etkisini bize
anlattlar ama eurolardan dolardan bahsetmediler. Birinci oturumun kaytlarna
baklabilir. Ama ondan sonraki sanayinin tuzu bor oturumu ve uandaki bor
politikalar ve stratejileri oturumu ite trilyon dolardan eurolardan bahsedildi.
Byle bir paramz olduunu ok ak bir ekilde rendik imdi. Zaten bu parann da bize bir faydas olmadn da biliyoruz, yani bugne kadar gelen srete,
zellikle son srelerde. Burada Genel Mdre, Sayn Orhan YILMAZa sorum.
yle ki; kendisi 11 yldr Genel Mdr olduunu ifade etti, 28 yldr bugnk ad ile ET MADENde altn syledi. Bor sanayinin tuzu olan oturumda ETBANKdan bir arkadamz, yani AR-GE almasn anlatlan, ismini
u anda unuttum doktor idi. 4.000 alan olduunu syledi, ET MADENin.
Muhtemelen bu 4.000 alan taeronlar ile birliktedir diye dndm. Buradan
hareket ile unu soruyorum, Sayn Genel Mdr dedi ki 14 ylda ite gelirlerimiz
u kadar arttrdk dedi. Yanlmyorsam 2014 sonu itibari ile de 900 milyon TL ya
da dolar gelirleri olacan ifade etti. Birim zerinden tartma yapmak istemiyorum, her neyse. Ama unu merak ediyorum bu para nereye gidiyor, hakikaten
Sayn Genel Mdr? Hizmet binanz bile sattnz, hizmet binanz yok, u anda.
Onun dnda alanlarnzn alma ortamlar sorunlu, bunu biliyoruz. Tekrar
binadan baka binalara aktarmaya alyorsunuz. Ondan sonra alanlarnzn
ekonomik durumlar asndan ya da lojmanlar asndan, sosyal tesisleri asndan, bir gelime salayamyorsunuz. Hakikaten bu paralar ne yapyorsunuz? Ne
zaman bu tr alanlara doru bu paralar aktarlabilir, bylesi bir ansmz olacak
m? Yoksa siz yani byle 10ar yllk dnemlerde gelen Genel Mdrler olarak
karlarnz ile mi vneceksiniz? Teekkr ediyorum.
Dr. Orhan YILMAZ: ncelikle unu syleyeyim. Burann sahibi ben olduumda orann cret politikalarn belirleme salahiyetim olacak. Devlet memuru olan
her adam bilir ki btn cret politikalar tamamen hkmetlerin kontrolndedir. Ne Genel Mdrlerin, ne Mstearlarn, ne Bakanlarn cret ile ilgili hibir

158

FORUM

ekilde en ufak tahminleri olmaz. Bakanlarn bile olmaz. Dolaysyla bizim yapacamz i para kazanmaktr ve bunu da devletin hazinesine vermektir. u ana
kadar hazineye verdiimiz para 2,5 milyar TLdir. 2,5 milyar TLyi devlet alr yol
yapar hastane yapar ne yaparsa onu yapar. nk benim sonuta onun ondan
sonraki safhasn ynetebilmem iin babakan olmam lazm. Babakansam bu
soru bana sorulabilir aksi takdirde byle bir soru bana sorulamaz, sayglar.
Muammer CAL: Evet baka sorusu olan? Buyurun
Burak BRKAN: yi akamlar, Burak BRKAN, Maden Mhendisi. Sabahki oturumda da akam uan ki oturumda da borun kullanm yeri olarak bir de dz
cam sanayinden bahsedildi. Ben bunu zellikle merak ediyorum ve Sayn Genel
Mdrmzden bir kez daha kullanm yerini tam olarak renmek istiyorum.
nk borcam deil dz cam. iecamn da Dnya devlerinden biri olduu bir
lkede, dz cam retiminden de bahsediliyor. Ve bunun Rusyada uygulandn
sylediniz. Bu konuyla ilgili ben biraz daha detayl bilgi almak istiyorum. Neden
bir de Rusyada uyguland? iecamn retimi ok youndu, srekli bir retim
vard, bundan dolay m acaba burada uygulanmad? Yoksa prosesler farkl, bununla alakal bir ey mi var? Orada ekme cam uygulamas yaplyor, burada
Borcam uygulamas yaplyor, bununla alakal bir ey mi? Bir de ayn eyi ferro
krom iin sylediniz, Gney Afrikada yine yapldn. Bunlarla ilgili olarak ben
sizden biraz bilgi almak istiyorum. Teekkr ederim.
Dr. Orhan YILMAZ: Evet teekkr ediyorum. Niin Rusya? nk Trkiye
iecam yetkililerine bunu teklif ettik. Trkiyedeki ECAM yetkilileri proseslerine mdahale ettirmek istemedikleri iin bu almada Rusyaya yneldik.
Burada daha nemli olan u ki biz dz camda boru kullandk. Aslnda camda
bor uygulamas ok eski ama dz camda bor uygulamasn ilk defa biz yaptk.
Niye Rusyada yaptk o dnemde hem aratrma enstits hem de yannda retim enstits vard. Yani teorik olarak sizin bulduunuz bir eyin sahada uygulama ans yok ise sadece teoride kalyorsunuz. Yani hi kimse bunu referans
olarak kullanamyor. Sizi kimse ciddiye almyor. nce onlar da konuyu ciddiye
almadlar. Israr ettik, laboratuvar apta yaptlar arkasndan endstride pilot, nihayetinde hakiki artlarda rn de yaptlar. Bunun da mellifi benim, bunu da
ak syleyeyim.
Tmdengelim eklinde sylyorum. Borun mademki byle bir enerji tketimini drme fonksiyonu var. Zaten elyaf sanayinde kullanyoruz, elyaf sanayi de
bir nevi cam sanayi demektir. Buna deindik, hatta bununla ilgili Almanyada
sempozyumlar dzenlendi. Bunun yazl belgeleri var ngilizce, Rusa yani
ET MADEN olarak fikrin bizden ktna ve byle bir neticenin geldiine
dair isterseniz veririm. Teknoloji Gelitirme Dairesi Bakan arkadamz Dr.
Murat BLEN burada o syler. Bu konu ferrokrom kullanm iin de geerli,
sizin bir frnnz var. Gelip birisi de diyor ki eer buna bor katarsanz enerji
tasarrufu salarsanz. nsanlar hakl olarak byle bir prosese mdahale et-

159

BOR ALITAYI 2014

tirmiyorlar. Ama dnyadaki sistem farkl. Adamn bir aratrma enstits var.
nce mikro dzeyde o aratrmay yapyor sonra ondan ald datalar ile dnyor sanayide bu uygulamay yapyor. Biz de bunun iin Gney Afrikada en
fazla ferrokromun tketildii yerde bunu teklif ettik. Onu da stelikte Avrupa
Birlii fonlarn kullanmak kaydyla yapyoruz. Burada bizi ilgilendiren taraf bor
tketimini arttrmak. ster Gney Afrikada ister Rusyada ister inde borla
ilgili aldmz datay Dnyann her bir tarafna tevik edeceiz. nallah
Trkiyede de ferrokromcular bunlarla ilgilenirler ve kullanrz tabi teekkr
ederim.
Burak BRKAN: Peki efendim, bu bir maliyette azalma salad m retimde, dz
cam retiminde zellikle? Enerji tasarrufu salad fakat bor katlmas bir maliyet
dne de imkn salad m acaba?
Dr. Orhan YILMAZ: Tabi bu kastettiimiz projelerin tamamnda bir maliyet
eksenini dnyoruz. Yoksa biz bir bilimsel aratrma kuruluu deiliz, biz
niversite deiliz. Biz icrac bir kuruluuz. Paraya taalluk etmeyen hibir konuda
yokuz ve orada unu grdler. Burada ok ciddi bir maliyet avantaj var. nk
cam sanayinde maliyetin ok byk bir ksm enerjidir. Enerjide %10 tasarruf
etmek ok byk bir itir. Bordan gelen maden son derece semboliktir.
Muammer cal: Evet, Sayn TORUN, Sayn Bakan buyurun. Mikrofon istiyor.
Mehmet TORUN: Teekkr ederim. Mehmet Torun, Trk Mimar Mhendis
Odalar Birlii Ynetim Kurulu yesiyim, maden mhendisiyim. Ben iki soru
sormak istiyorum. Biri Orhan Beye, biri BOREN yetkilisi arkadamza. Bundan 6-7 yl nce Avrupa Birlii salk komisyonu Trkiyede retilen borlarn
remede toksik etkisi olduunu, remeyi engelledii ekildeki bir rapor ile birlikte bizim borlarmzn kullanlmamas ynnde bir karar almt, yanl hatrlamyorsam. Ve bunun zerine de biz oda olarak o yllarda bunun gerekten
salk temelli bir itiraz m yoksa politik ve ekonomik itiraz m olduu ynndeki
almalarmz yrterek Ankara niversitesinden rahmetli Bekir Stk AYLI Hocamzn bir raporunu kullanarak bor retilen havzalarda reme orannn
dier yerlerdeki reme oranlarndan az olmadn, 20-30 yllk bir istatistik ki
bilgi zerine hareket ile dolaysyla da bunun bir baka temelli bir itiraz olduunu dile getirerek, bu konuda Cumhurbakan makam bata olmak zere, Enerji
Bakanlna, Salk Bakanlna, ET MADEN letmeleri Genel Mdrlne
bir yaz ile bunun zerine gidilmesi gerektiini sylemitim. Bize o zaman resmi
bir cevap verilmedi ancak siz ortal kartryorsunuz bu nereden kt? eklinde bize yklenilmiti, iyi hatrlyorum, grmelerimizde ama daha sonra bu
resmiyete girdi ve bildiim kadaryla da Trkiye hakkn aramak iin Avrupada
mahkemelere bavurmak durumunda kald. Bu almann sonucunu renmek
istiyorum, birinci sorum Orhan Beye bu anlamda. kinci sorumda BOREN yetkilisine, BOREN kurulurken 2003 ylnda odamz ciddi bir itirazda bulunmutu,
BORENin kurulu amacna. Yani bu BOREN ciddi anlamda bir bor enstits

160

FORUM

olmayacaktr, bir koordinasyon ve finansman merkezi gibi kuruluyor, daha ok

ynetim kuruluna baktmzda politik ve idari atamalarn youn olduunu gryoruz. Bu gelecekte kurulmas dnlen enstitnn de nn kesecektir ve
bu enstit bu halde kurulmamaldr eklinde bir itirazmz vard ve bu yazl
olarak kaytlara gemitir 2003 ylnda. Yl 2014, 10 yl at. BOREN acaba amacna ulat m? BOREN ne amalyordu? Geri dinledik burada baz eyleri ama.
te proje yaptran, takip eden bir kurum olarak gzkyor. Nusret Hocam ok
iyi bir ey syledi. ET MADEN de BORENin kendisine hizmet eden bir kurulu olarak inanyor dedi. Tam cmleyi kuramadm ama inanyorsa sorun yok
tabi ET MADEN mutlu ise sorun yok gibi gzkyor. Ama ben BORENin ET
MADENin parasyla ki parasnn bir blmnn kaynan ET MADENin
gelirinden salyor. Amacna ulam mdr, hedefine ulam mdr? Ben bunu
renmek istiyorum. Teekkr ederim.
Muammer CAL: Evet nce Sedat Beye sz vermek istiyorum nk Orhan Bey
2-3 kere cevap verdi biraz ses telleri dinlensin. Buyurun Sedat Bey
Dr. Sedat SRDEM: Teekkr ederim sayn bakan. ncelikle benim bir soru
sormam lazm size BORENden ne bekliyordunuz, hani kurulmu bir kurulu
itiraz etmenize ramen kurulmu fakat devam etmi, 10 sene gemi ne eksik
kalm? Siz, Enstit olarak benim anlattklarma ramen hala u noktada msnz? Yani Enstit dediiniz yer, anlattm, Borun o ok geni geni teknoloji/
rn ve kullanm yelpazesine ve uzmanlk alanna ramen, hali hazrda bu uzmanlk alanna sahip olan kurum ve kurulular olmasna ramen, yeniden bu
kazanmlar bir ekilde elde etmesi mi gerekir diyorsunuz? Yani biz diyoruz ki
mevcut yetkinlik ve altyapy mobilize edelim, koordine edelim, ynlendirelim,
ynetelim. kincisi hani ben almalar anlattm, bunlar siz grdnz, memnun oldunuz mu olmadnz m? Bu benim karar verebileceim bir ey deil, sizin
karar vermeniz lazm. almalarn ve faaliyetlerin bir ksmn anlattm. Birok
proje, bir sr almalar var, o yetkinlik merkezleri var, ayrntlarna giremedim. Tabi rnlerimiz var, ticarileen rnlerimiz, ticarileme aamasnda olan
rnlerimiz, pilot retimi yaplan rnlerimiz var. Yani siz ne bekliyorsunuz 10
senede 28 kiilik bir kurumdan ne beklerdiniz? Biz hangi noktadayz yani ben
size soraym?
Muammer cal: Hayr, ben izah edeyim. imdi katklarnz iin ok teekkr
ediyoruz. ok canl ve istekli bir takdim yaptnz. imdi Sayn TORUN, zamannda yapt itirazlar dile getirdiler. imdi Sayn TORUN, arkadalarmzn
evkini krmaya hakkmz yok. Gayet gzel alyorlar. imdi bu ticari bir messese deil, bir enstit, takip ediliyorum ama eitli eyler olabilir tabi, yle
olmaldr, byle olmaldr, diye. Galiba cevap vermek istiyorsunuz, Sedat Beyin
sorusuna. Buyurun.
Mehmet TORUN: Karlkl konuup cevap vermek istemiyorum ama benim de
bir sr sorum olabilir. Bu sorularn yant kendilerinde olmas gerekiyor, muha-

161

BOR ALITAYI 2014

tab kendileridir. Zaten biz batan bunun l doduunu sylemitik. tiraz ediyor llk devam ediyor diyor anladm kadaryla, l zerinden de konumaya
ok gerek grmyorum. Teekkr ediyorum.
Muammer CAL: Sedat Bey, siz Sayn TORUNu bir aya veya kahveye veya
le yemeine kuruma davet edin. Orada teke tek izah edin. imdi birinci sorunuz iin sz Sayn Genel Mdre veriyorum.
Dr. Orhan YILMAZ: Sayn TORUNun sorusuna ben biraz deiik bir cevap
vereyim. Bu konu 20 yllk bir konu. Avrupa Birlii yle bir uygulama yapyor. Yani bunu sadece bora yapmyor. Kimyasallar snflandrrken sistemik bir
ekilde aslnda son derece problemli bir ekilde hani u sululuu ispatlanana
kadar herkes masumdur prensibi var ya onlar nce sizi sulu pozisyonuna oturtturuyor arkasndan masumiyetinizi ispatlayn diyor. Yaptklar i u; farelerle
deney yapyorlar. Ar dozda bunlara bor solsyonlar veriyorlar. Birka jenerasyon boyunca reme salklarn takip ediyorlar gryorlar ki farelerin reme
faaliyetleri azalyor. Sanki fare fizyolojisi ile insan fizyolojisi birebir rtyormu gibi ondan aldklar datalarn insanlara uygulamak istiyorlar sonu olarak
diyorlar ki siz borlarn reme salna negatif etki etmediini ispatlayn. u ana
kadar yaplan hibir bilimsel almada borun insanlarn reme salna zararl olduuna dair en ufak kant yok. Hayatn kendisi var, uygulamalar var. in
u anda bor kimyasallarnn en fazla tketildii yer %50 mertebesinde indir.
inliler rememek iin ne yapacaklarn aryorlar bir. kincisi Bat Anadolunun tamam bor cevheri ve buralarda reme ile ilgili de istatistiki bir problem
yok. Bunlar genel, imdi zel olanlara geleyim: Bandrma letmemizde bin ii
zerinde yaptmz kan, sperm, idrar almalar 2 yl boyunca 3 profesr tarafndan takip edildi. Bunlarn verileri 5 adet makale ile dnyaya ilan edildi. Bu
makalelere gre hibir ekilde insan salna zararl bir ey yok. Bu, iin bilimsel
taraf. Hukuki tarafna girelim. Biz bu konuyu hem Almanyada, hem ngilterede mahkemeye verdik. Fakat Avrupa Birlii ok enteresan bir kural koymu,
diyor ki bu Avrupa Birlii gndemine getirmeniz iin ye lke olmalsnz. ye
lke deilseniz siz bunu gndeme bile getiremezsiniz diyor. imdi o zaman ne
yaptk biz de ye lke olan Polonyay bu konuyla ilgili ajite ettik onlarda sadece
ok zararl deil de birazck zararl eklinde bir savla gittiler fakat onlarda sonu
olarak baarl olamadlar. Bu hukuk taraf byle devam ederken hayatn pratii
ne diyor hayatn pratii toplam tketim alannn sadece %10u etkileniyor. Yani
Avrupada tm sektrleri ele aldmzda sektr 100 birim ise bunun 10unda bir
problem var, 90nda bir problem yok. nk yn olarak cam sanayinde bizim
satmz ile alakal hibir kstlama yok sayglar.
Muammer CAL: Evet baka sz almak isteyen var m? Buyurun.
Prof. Dr. Ferhat GL: Prof. Dr. Ferhat GL, Gazi niversitesi Metalurji ve Malzeme Mhendislii blmnde retim yesiyim. Ben ok ksa hemen cevaplanmak zere Bakanma bir ey sormak istiyorum. Bor altay ile ilgili sonu

162

FORUM

raporu yaynlanacak m? O sorunun cevabna gre bir ey sylemek istiyorum

da. Bir kere size teekkr ediyorum. Gerekten hep beraber fedakrlk yapld. Bu
sonu raporunda herhalde bir ileriye dnk hedefler belirtilecektir. Benim tespitimi ben iletmek istiyorum biraz rahatsz da oldum. yle bir ngr sanki yaplyor gibi alglyorum, yanl isem ltfen dzeltin. Biz Trkiye olarak fazla miktarda kullanlan yerlere arlk verelim, miktar olarak, tonaj olarak. ok pahal
olan, ok teknolojik olan, buna karlk da ister istemez az kullanlan sektrleri
biraz ihmal edelim, diye anladm. Ben yle dnyorum yani genel ngrm
bu. Katlanlar ne durumda bilmiyorum. Bendeki bak as bu, byle bir alg
olutu bende. Buna da katlmyorum aka sylemek gerekirse. Tabi ki miktar
olarak artralm ve retim yapan firmay da satta destekleyelim, gerek lkede,
gerek lke dnda. Ancak yle bir gerek var, sz konusu rnle ilgili yle bir
ifade kullanld, denildi ki bor tam merkezde deil, bor ok nemli deil, gibi de
alglayabiliriz, baz ifadelerden. Ben bir rnek vermek istiyorum, mesela borlama tuzu diye bir tuz var. Bu tuzun ierisinde ok az miktarda, %5 orannda,
bor karbr kullanyoruz, kalan rnlerin ortalama fiyat 15 lira 20 lira gibi bir
ey. Biz Gazi niversitesi olarak bu tr almalar yapyoruz, borlama tuzu
yapyoruz. Mesela bu rnn kilosu 100 lira. ok pahal bir rn deil. Netice
uraya gidiyor, rn ham madde olarak yar mamul olarak satldnda 1-2 lira
gibi bir deer algladm ben, bilmiyorum fazla fiyatlar. Burada bile 800 liraya
kartabiliyoruz. Yani benim tavsiyem u olacak, belki en tepedeki teknolojiye
ve rne ulaamayabiliriz. lke olarak buna msait deilizdir. Ancak en azndan unu yapmamz gerekiyor, yaplabilecek bir rnektir benim verdiim rnek,
buna benzer rnekleri uygulamak suretiyle lkeye katma deeri yksek rnler
kazandrmamz gerekiyor, diye inanyorum. Ve raporda da bence buna deinilmeli, diye dnyorum. Yani ben una katlmyorum, biz bunu retiyoruz bol
bol satalm, diye dnmyorum. Bu bizim varlmzdr. Bu varl en yksek
katma deerden lkemize ve Dnyaya satalm diyorum. Siz rn ana madde
olarak satarsanz, dier rnleri retmediiniz zaman o ekilde satacaksnz.
Nihai rn haline getirdiiniz zaman sizin satmanz gereken dier rn dk
fiyata satma gibi zorunluluunuz yok. Kozlar elimizde, ben Trkiyeyi yle gryorum. Sorunuz var m, yani anlalmayan bir ey?
Ayhan YKSEL: Benim konumalarmda da bu husus vard. Ben de Sayn Hocam ile ayn fikirdeyim, akln yolu birdir eer aklnz kullanrsanz.
Prof. Dr. Ferhat GL: Ben sadece raporu size sordum. Genel kan sonucu biraz
yadrgadm. Yani sabahtan beri burada zamanmz harcyoruz. Bu konuda ilgili
makamlarn bize sorusu var ise sadece ahsma deil niversitemizdeki retim
yelerine, bu konuda alan arkadalara sorusu var ise. Ltfen biraz daha bak asn deitirsinler nk ben katlmyorum. En basit rnek, rica ediyorum
yani gcmz bu, kozumuz var bu kozu kullanmyorsak. Baka bir metalde bunun olduunu zannetmiyorum. Yani %72 rakam Trkiye iin gzel bir rakam.
Ltfen raporda buna deinilmesi, u rnlerde biraz iin bastrlmas. Tam tepe-

163

BOR ALITAYI 2014

ye kalm diye bir iddiam yok ama en azndan byle artk 100 lira 1000 lira gibi
bir deere kan rnlere bastralm. U rnlerde biraz almayla tam tepeye
kacak diye diye miktar yok ama en azndan 100 lira 1000 lira gibi deerlere
rnlere ulalabilinir bir zahmet Genel Mdrmde Gazili sayg duyuyorum
size kesinlikle tezat bir ey yok.
Dr. Orhan YILMAZ: imdi ben bunu bir aklamak istiyorum
Prof. Dr. Ferhat GL: Bir zahmet, yani ben hakikaten ey de kaldm. Genel mdrm de Gazilisiniz, ok sayg duyuyoruz.
Dr. Orhan YILMAZ: Saolun
Prof. Dr. Ferhat GL: Kesinlikle tezat bir ey yok ama grdmz uyarmamz gerekir diye katk yapmak istedim. Teekkr ediyorum.
Dr. Orhan YILMAZ: Bu hususu aklamak istiyorum. Bizim imdi mal sattmz sektrlerin hemen hemen hibirinde bor ne stratejiktir ne de ikamesizdir.
Bakn bu ok nemli bir ey yoksa 28 senedir altm ve 10 senedir de Genel
Mdrln yaptm bir kurumun nemini, rettiini aalamak gibi bir
derdim olamaz. Tam tersine hep birlikte alyoruz ama temel felsefeyi yanl
oturtursak, hep beraber yanl yaparz. rnein elyaf sektrnde bizim yapmamz gereken hadise, buradan nasl bir uygulamayla sektre nasl bir avantaj
salarz. Yani yle bir elyaf yapalm ki, tabi ki bordan yapalm ama klasik elyaftan fiziksel kimyasal zellikleri daha iyi olsun arz gvenlii olsun, daha ucuza
olsun. allabilecek konu bu yoksa mikro ilerle urarz. Yani diyelim ki 10
ton bor retimi yaptk kalan ok kymetli mal var. Bu bir ey deil ki yani elyaf
sanayinde milyonlarca ton girdi yaplyor. Bizim dmzda %30 bor rezervi var.
Onlarn ikamesi olarak bizim boru dntrmeye almamz lazm. Byle yanl eylere ynelirsek silahlarmz ne kadar gl olursa olsun hedefi vuramayz.
nk sadece elyafn %13nde bor kullanlyor. Bana bir sektr syleyin ki bor
olmazsa yaplamasn. Byle bir ey yok. Bizim elde ettiimiz bordan bile ppm
mertebesinde yaptmz iler vard. te kanser ilac yaplyor. Kanser ilacnda
ppm mertebesinde alyorsunuz. Buradaki borlar deniz suyundan da elde edebilirsiniz. Yn tketiminden bahsettik yn tketimini artracak sektrler bulmak zorundasnz. AR-GEnin, aratrmann istikameti bu ynde olmas lazm
ve tabi baka rnek aslnda anlattm konumamda ama camdan soda olmazsa
olmazdr. Biz bir AR-GE yaptk bizzat kendimizin yapt bir AR-GEde soda
olmadan da cam rettik, yani 60 milyon tonluk bir ikame politikas oluturduk.
Bahsettiimiz ey 3 ton, 5 ton, 20 ton deil 60 milyon tonun ikamesini oluturuyoruz ve bundan sonras ticarileme, yardmlama, dier sektrlere girme yani
bir ekilde byk meblalara endeksli tutmak lazm tabi ki insanlar alsnlar
bir sr niversitemiz var aratrma kuruluumuz var. Kim ne kadar istiyorsa
zaten onlara veriyoruz yle sektrler var ki kimsenin haberi bile yok. Cam ierisinde ite bilmem ne kadar bor koyuyor adam para kazanyor. O baka bir ey
ama o lkenin ekonomisine byk miktarlarda fayda salayacak bir ey deil.

164

FORUM

Bizim kastettiimiz byk miktarlardr. nk elimizde 3 milyar tondan fazla

rezerv var ki bu da yeni aramalarla 4 milyar tona, 5 milyar tona kacak. Yani ok
rezerv var diye ok tketim olmuyor ki Bizim kastettiimiz ey yn tketime
doru hangi sektrlerde ilerleyelim? Yoksa kalkp mikro bir konuyu alrsak iin
iinden kamayz. Yani bilmiyorum derdimi tam anlatabildim mi?
Prof. Dr. Ferhat GL: Ben bir destek verebilir miyim? unu demek istiyorum.
rnek sizin, yani devletten 100 tr gnderiyoruz Genel Mdrm 100 tr, bize 1
tr borlama tuzu geliyor. Sizin gnlnz raz oluyor mu bu alverie? Benim
deil. Tabi en basiti, orta dzeyde, ok pahal bir ey deil bu, en basiti. Yani
rakamlar nedir? Bilmiyorum, satlan rnlerin. Ben 1 lira gibi dnyorum,
yani bilmiyorum. Bize yaptnz sunuda da ok pahal rn deil ama biz ok
satyoruz diyorsunuz. O zaman biraz emek verelim, yani hakikaten yaplmayacak bir ey deil. Birok arkadamz da bu bahsettiiniz rnek rn yapyor,
yapabiliyor. Dolaysyla benim arz ettiim o, belki ayn noktalarda deiliz ama
ben bir eye dikkat ekmeye alyorum. Yani 100 tr gnderdiiniz rn, yani
her eyi brakn, nakliyesi bile itir yani, gerek yok. Dolaysyla biz burada bunu
retebilsek, biz bunu borlama tuzu diye Dnyaya satarz, elimizdeki boru da
daha yksek fiyata ekebiliriz. uan niye ekemiyoruz? Bunu satmak zorundayz nk. Yani st olarak satyoruz, peynir yapamyoruz. Btn skntmz bu.
En azndan yapacaklarmz konualm derim. Yani sadece hatrlatmak ve katk
vermekti amacm.
Dr. Orhan YILMAZ: Burada hibir sknt yok yani bunlarn yaplmasnda
hibir engel yok. Sadece mteebbis lazm yani bu mteebbis ile olacak bir ey.
nk o zaman klcal damarlara balandnzda yz binlerce (irili ufakl alan
var) bunlar biz bilemeyiz. Yani bu Trkiyenin grevi eyvallah ama ET MADENin grevi byle bir ii olamaz, kaybederiz.
Prof. Dr. Ferhat GL: Size grev olarak addetmiyorum, yanl anlamayn. Ama
Trkiye bunu yapmal.
Ayhan YKSEL: Ben burada bir ey eklemek istiyorum. Biz de sizin dediiniz
eyi sylyoruz Sayn Hocam yanl anlalma olmasn. Yani Trkiye bunu yapmal. Sanayi politikasn bu ynde gelitirmeli ve bunu sadece borda deil dier
alanlarda da yapmal.
Muammer CAL: Zaten konumamda da gen giriimcilere hedef olarak bunu
gstermitim. Efendim, imdi saat ilerledi. Son 3 soru ve bunlar ltfen soru olsun, katk olmasn. Buyurun.
Fehmi NL: Fehmi NL, ben yine sz aldm. Kusura bakmayn ama bir katkda bulunmak istiyorum yine de. unun iin katkda bulunmak istiyorum, oda
yetkililerine teekkr ederim, byle bir Bor altay dzenlediler. Ancak bu Bor
altayndan gerekli faydann salanabilmesi iin bizim zihniyetimizi deitirmemiz lazm. Bu tr toplantlar Trkn Trke propagandas eklinde geiyor.

165

BOR ALITAYI 2014

imdi bu sektrde borun daha ok tketilebilmesi iin, tketim alanlarna ynelebilmesi iin, paydalarn olmas lazm. Burada sanayi tarafnn temsilcilerinin
olmas lazm, cam sanayi yok, elyaf sanayi yok, deterjan sanayi yok.
Muammer CAL: Azizim hepsine davetiye gnderildi. Sonra benim isteimle
bir hanmefendi, Odada, tek tek telefon etti, ltfen gelin diye, fakat ilgi yok.
Teekkr ederim. Arkadaki beyefendiye, buyurun. Yani kimse sizin gibi rahatn
bozup buraya gelmek istemiyor. ESAN bir arkada geldi onu da mit Beyin yanna oturttum. Ana hatlarda eksik bilgileri tamamlasn diye. Buyurun.
Turhan NVER: Turhan NVER, Maden Mhendisi. Sayn Orhan Ylmaz Beye
sorum, imdi lityum karbonat zerine ETBANKn almas olduunu syledi.
Bu almalar ne aamada? Bunu renmek istiyorum. nk Srbistanda bor
karlan yerlerde oradan lityum retiliyor. Byle bir alma ETBANK tarafndan yaplmas, ok nemli bir konu, proje stratejik proje, lityum karbonat 5 bin
dolar/ton piyasada.
Dr. Orhan YILMAZ: Bu bahse konu proje zerinde almaktayz. Birok aama
geilerek ihale edildi. u anda, mteahhit firmalardan teklif alma safhasndayz.
Uygun teklif alnamaz ise biz kendi imknlarmz ile lityum karbonatn nasl
retileceini rendik onlar yapmasa da biz her halkarda yapacaz. Teekkrler.
Muammer CAL: Evet, son bir soru. Buyurun.
lker ERTEM: Adm lker ERTEM, Maden Mhendisiyim. 2014 ylnda BORENe proje bavurusunda bulunuldu mu? Bunlarn deerlendirmesi aamasnda ynetim kurulu yeleriniz yoktu. Bu bir eksiklik deil miydi? Yasa ile kurulmu bir kurumun yaklak 1 seneye yakn sredir organlar tekil edilemiyor.
Burada oturan katlmclarn tamam bu konuya nem verirken siyaseten gerekli
duyarllk gsterilmedi, diye dnyorum. Tabi buna cevap vermek zorunda
deilsiniz. Benim sorum bir eksiklik hissedildi mi, hissedilmedi mi?
Dr. Sedat SRDEM: Teekkr ediyorum, sylediiniz doru yaklak 1 buuk
senedir ynetim kurulu yelerimiz yok. 2014 ylnda 25 adet proje bavurusu
oldu bize. 19 tanesini deerlendirmeye aldk. Bunlardan 9 tanesi ikinci aamaya
geti. Onlarn deerlendirilmesi son aamada, fakat normalde biz armlarmz sonucunda hakemlerimiz deerlendirmelerini tamamladktan sonra bunlar
Enstit Bakanmz teklifiyle ynetim kuruluna sunuyoruz. Son aamada ynetim kurulu deerlendiriyor, ynetim kurulu karar veriyor. Ynetim kurulumuz
ayrlrken proje destekleme sisteminde herhangi bir sknt olumamas iin Bakanla, icra kuruluna byle bir yetki brakt. Dolaysyla biz o yetkiye dayanarak
icra kurulu olarak, bakan ve koordinatrler olarak, en son deerlendirmeyi icra
kurulu olarak biz yapacaz.
Muammer CAL: Kokteyl var arkadalar dalmayn. Kokteyl var bu eyden
sonra. Evet, buyurun.

166

FORUM

lker ERTEM: Yasaya gre eski ynetim kurulu yrtme ya da genel mdrle
yetki verme hakk var m, yasal olarak byle bir ey var m? Yoksa biz yaptk oldu,
eklinde mi?
Dr. Sedat SRDEM: Bilemiyorum, hukuku deilim ben.
Muammer CAL: Peki, teekkr ederiz.
Mustafa GZEL: Mustafa GZEL Maden Mhendisi. Bugnk altay bizler iin de verimli oldu. Bu altayda ortaya kan kesinlikle bir ey varsa o da
AR-GEnin bu eyde eksik olduu. Benim Orhan Beye burada bir sorum var.
Bor satndan elde ettiiniz, finansal paradan, elde ettiiniz gelirden diyeyim,
ne kadarn AR-GEye ayryorsunuz?
Dr. Orhan YILMAZ: ET MADEN letmeleri Genel Mdrl olarak 2013
ylnda yaklak 5 milyon lira, 2014 ylnda da 10 milyon liraya yakn. Ancak
burada bir aklama yapmak gerekir. Kurum gl bir aratrma ve personel alt
yapsna sahiptir. AR-GE de alan personel maalarn kurum btesinden alr,
bu cretler AR-GE harcamalarna dhil deildir. Ayn ekilde saha uygulamalar iin mevcut endstriyel tesislerimiz kullanlr. AR-GE harcamalar, allan
proje kapsamnda mevcut tesislerimize ilave olarak zel ve tamamlayc cihaz-ekipman bedelleri ile ve gerekli kimyasal harcamalarn ierir. Dolaysyla herhangi bir AR-GE almasn ve harcamalarn bizim yaptmz AR-GE alma ve
harcamalar ile kyaslamamak lazm.
Trkiye AR-GE harcamalarnda toplam btesinin %2nin stne kmasn
hedeflemi. Ama u anda %1 in altnda (%0,9) bu bakmdan hedefin gerisinde
gzkyor.
Eer bizim AR-GE harcamalarmza personel parasn da koyarsanz art orada
kuracanz tesisin ilk yatrm giderini de koyarsanz, Trkiye AR-GE harcamalarnn zerinde bir pay ayrlmaktadr.
Mustafa GZEL: Pek tatmin olmadm ama teekkr ediyorum.
Muammer CAL: Teekkr ederim. Sayn Bakann bir duyurusu var. Ayhan
Bey duyuruyu yapacak buyurun.
Ayhan YKSEL: Saygdeer konuklar, TMMOB Maden Mhendisleri Odas
tarafndan dzenlenen BOR ALITAYna katlmnzdan dolay ok teekkr
ediyorum. Hepinizin de bildii gibi Odamz 20 Aralk 1954 ylnda kurulmu
olup bu yl 60. Onur Ylmz kutlamak iin bugn saat 18.30da dzenlediimiz
kokteyle katlmnz bizleri onurlandracaktr. Kokteylimiz Congresium Kongre
Merkezinde gerekletirilecek olup katlmnzdan dolay teekkr ediyorum.
Muammer CAL: imdi bir dakika, ben son sz olarak, bir espri ile kapatmak
istiyorum. imdi iyi bir maden mhendisi nasl olmal, biliyor musunuz? yi bir
maden mhendisi, akl ile dekapaj, gzyle sondaj, eliyle de ihzarat yapabilmelidir. yi akamlar.

167

BOR ALITAYI 2014

168

BOR ALITAYI
SONU BLDRGES
Bor altay TMMOB Maden Mhendisleri Odas tarafndan 19 Aralk 2014
tarihinde, Ankarada, ATO Meclis Salonunda, 250 katlmc ile gerekletirilmitir. altayda bor madenlerimizin dn bugn ele alnarak Dnyadaki gelimeler nda lkemizde ne yaplmas gerektii konusu uzmanlarca deerlendirilmi ve Trkiyenin olmas gereken Bor Politikas Nedir sorusunun cevab
ortaya konmutur.
BOR ALITAY`mzn sabah 1. oturumda Trkiyenin Bor Serveni eski Oda
Bakanlarmz tarafndan 1980 ncesi ve 1980 sonras olarak deerlendirilmi,
TMMOB ve Odamzn lkemizin bor serveninde verdii mcadele anlatlmtr. Sabah 2. oturumda ise Sanayinin Tuzu olan bor madenleri ile ilgili olarak
arlan uzmanlarn sunumlar ile bor madenimizin kullanm alanlarnn
derinlii, AR-GE almalarnn nemi, potansiyel rn gelitirme alanlarnn
deerlendirilmesi ve gelecekteki enerji sistemleri iinde bor madeninin nasl
yer alaca konular deerlendirilmitir. leden sonra 3. oturumda Bor Politikalar ve Stratejisi eski ETBANK Genel Mdrlerinin yan sra, ET MADEN
Genel Mdr, BOREN Bakanl ve niversite ile birlikte Oda Bakanmzn
katld ak oturumda deerlendirilmitir.
Bilindii zere Dnya zerinde bulunan doal kaynaklarnn dengesiz bir ekilde dalm olmas, bu kaynaklar zerindeki uluslararas aras ekimeyi de beraberinde getirmitir. Doal kaynaklar lkelerin stratejik konumlarn da ortaya
kartmaktadr. Madencilik ile ilgili politikalarn gelecek nesillerin haklarnn
da kollanarak tayin edilmesi gerekmektedir. ayet bir lke kendi kaynaklarnn
yurt iinde ilenmesine ynelik politikalar gelitirip uygulayamyorsa; bu lke
sanayilemi lkelere ucuz hammadde salamak, dier bir deyimle lke zenginliklerini gerek deerlerinin ok altnda yurt dna aktarmaya mecburdur.
Bor, stratejik bir madendir. Bor minerallerinin, son derece zel kimyasal yaplar
nedeniyle, hammadde, rafine rn ve nihai rn eklinde, byk ounluunda
alternatifsiz olmak zere, saysz kullanm alan mevcuttur. Bor mineralleri, ilave
edildikleri malzemelerin katma deerlerini olaanst ykseltmekte, bu nedenle
sanayinin tuzu olarak adlandrlmaktadrlar. Gelien teknolojiler, bor kullanmn ve bor minerallerine olan bamll artrmaktadr. Hammadde, yar mamul ve mamul madde olarak, cam, porselen, seramik, fiber glass, metalurji, elektronik, tp, enerji, tarm, havaclk, savunma gibi ok farkl sektrlerde kullanlan
bor mineralleri sanayinin vazgeilmez hammaddelerindendir. zellikle uak ve
uzay sanayilerinde, yap eleman ve yakt olarak kullanmlar sz konusudur. Bor
minerallerinin, dier yaktlarla karlatrldnda yksek younlukta enerjiye
sahip olmalar nedeniyle, yakt olarak da kullanmlar konusunda yaplan ara-

169

BOR ALITAYI 2014

trmalar btn hzyla srdrlmektedir ve uygulamalar da gnmzde ortaya

konmaktadr.
lkemizin, bata rezerv asndan Dnyada lider olduu bor madeni olmak zere, tm doal kaynaklarndan daha fazla yararlanmas ve elindeki bu stratejik
hammadde kaynaklar ile ilgili gelecee dnk stratejiler retmesi iin doal
kaynak ulusalcl stratejisini sistemli bir biimde uygulamaldr. Bir lkede doal kaynak ulusalclnn amac; bu yolla lkenin doal sermayesini ileyip bunu
ekonomik, toplumsal ve insani sermayeye evirmek; kalknmay bu tarzda gerekletirmek ve daha yksek bir gelir dzeyi salamaktr. Bu nedenle; kalknma
modellerini, ncelikle z kaynaklarna dayandran ve eksiklerini d kaynaklarla
destekleyebilen lkeler; kalknma srecini istikrarl ve gvenli bir ekilde aabilmektedirler. Trkiye`den bor alan lkeler, bundan katma deeri yksek bor
rnleri retmekte ve bu rnleri ileri teknolojik rnlerin retilmesinde kullanarak, rettikleri katma deeri yksek teknolojik rnlerini Trkiye`nin de
dhil olduu pazarlara satmaktadr. Dolaysyla Trkiye`de bulunan bor madeni
yabanc lkelere satlmakta ve bu durum da kaynak aktarmna neden olmaktadr. Oysa dier lkeler iin hammadde kayna olan bor madenlerinin Dnya
pazarnda hak ettii konumu ele geirebilmesi, Trkiye`nin ancak katma deeri
yksek eitlendirilmi bor rnleri reten teknolojileri gelitirilmesi ve bunlarn ileri teknolojik rnlerin retilmesinde kullanmas ile mmkndr.
Trkiye Dnya bor madeni rezervinin %72sine sahiptir. Bu zellii ile Dnya
ham bor madeni retiminde birinci srada yer almaktadr. te yandan, tek bana Dnya bor talebini 500 yl karlayabilmesi sz konusudur. Dnya bor madeni
rezervinin %7`sine sahip olduu yazlp izilen ABDde ise yakn gelecekte bor
rezervlerinin tkenmesi ile kar karyadr. Rio Tinto irketinin 2013 yl faaliyet raporlarndaki verilere gre 1999 ylnda 29,4 milyon ton olan B2O3 rezervi, 12
milyon ton B2O3 dzeyine inmitir, bu da gsteriyor ki ABD rezervleri artk sonlanmtr. z olarak 2020`li yllarda Trkiye`nin bor rezervleri ve retim potansiyeli karsnda pazar belirleme asndan karsnda herhangi bir uluslararas
irket (lobiler dnda) kalmayacaktr. Bu balamda Trkiye, stratejik nemi olan
bor madenini taktiksel bir ngryle planlanmal ve iletmelidir. lkemizin sahip olduu yksek bor rezervinin stratejik bir nem kazanmas, bu rezervlerden
elde edilecek ulusal faydann ykseltilmesi ile mmkndr.
2172 sayl Yasa ile retme, iletme ve pazarlama tekelinin elde edildii 36 yldan
bugne kadar devlet kamu eli ile zerine den grevi yerine getirmi, pazarda
belli bir noktaya ulam ve ham-rafine ve kimyasal bor rnleri retimi konusunda ulamas gereken noktaya yaklamtr. inde bulunduumuz Dnya birinci bor trevleri piyasasnn bugn iin toplam 2-2,5 milyar Amerikan Dolar
olduu dnlebilir. Trkiyenin bugn iin bu pazardaki pay 2013 yl itibari
ile 850 milyon dolar civarnda seyretmektedir. ET MADEN (ETBANK) 19782000 yllar arasnda yaklak 400 milyon dolar yatrm yapm, 2,8 milyar dolar
gelir elde etmi, 2001-2013 yllar arasnda 1.175 milyar dolar yatrm harcamas

170

SONU BLDRGES

yapm, 6,2 milyar dolar gelir elde etmi. ET MADEN`in 2013 ylnda devam
eden ve onay bekleyen projeleri toplam 545 milyon dolardr. 2013 yl geliri toplam 826 milyon dolar olan ET MADEN`in FVAK`: %52, NET KAR` : % 42 olmutur. Bor madenlerini ileten ET MADEN Altn Yumurtlayan bir tavuktur.
Kamu tekelinden vazgeilmesi durumunda zel firmalarn daha rasyonel alaca ve kazancn artaca varsaym hi bir ekilde doru deildir, nk bor
iletmeciliinde ortalama maliyetler ve ortalama sat fiyatlar arasndaki oran
kamu lehine ok iyi bir orandadr. zel sektr iletmeciliinin bu oran yani kar
payn arttrmak iin iilikten ksma yani emek smrs yapma dnda yapabilecei herhangi bir ey yoktur. Aksine, zel irketler arasndaki rekabet 1978
ncesinde olduu gibi fiyatlarn ve toplam lke kazancnn 10 kat dmesine
neden olacaktr. Kald ki, yerli madencilik irketlerinin uluslararas maden tekellerinin karsnda tutunabilecek gleri bulunmadndan, bor rezervlerinin
ksa srede sz konusu tekellerin eline gemesi de kanlmazdr. Bor konusunun Trkiye`de bir tabu haline getirildiinden bahsedilerek, bu yzden borlu
sanayilerin geliiminin devlet tarafndan engellendiini savunanlar ille de bor
madenlerinin zelletirilmesini, eski sahipleri ise ruhsatlarnn geri iade edilmesini isteye gelmilerdir. Dnyadaki en byk bor rezervine sahip lke olmamza
ramen 1980 ncesine kadar dizginlerimiz hep yabanclarn elinde kalm, hep
onlarn oynadklar oyunlarda bize verilen rolleri stlenmiiz. 21. yzyln banda gene ayn durumdayz deien bir ey yok. midimiz bor madenlerimizin
zel sektr m devlet sektr m iletsin konusundaki ksr tartmalarn bize
deil yabanclara yarad herkes tarafndan bir kez daha anlalmasdr. Konunun borlarn zelletirilip zelletirilmemesi noktasnda tkatlmas yerine, Trkiyede bor teknolojilerinin ve sanayinin geliiminin nasl salanaca olmaldr.
Bor minerallerinin; ok yaygn kullanlan ileri teknoloji hammaddesi olmas nedeniyle, ulusal sanayimizin gelitirilmesinde lokomotif olabilecek zellikte bir
hammaddedir. Ulusal sanayimizle effaf ibirlikleri yaplarak, bor madenlerinin
ekirdek sanayi olduu u rnlerin retilmesi ve dolaysyla daha fazla katma
deer yaratlmas lkemiz asndan yararl grlmektedir. Borlara dayal, yeni
rn ve teknolojilerin retilmesi iin; daha fazla AR-GE almasnn desteklenmesi ve borlar iin zel bir TEKNOKENT`in kurulmas lkemize daha fazla
katma deer yaratlmas iin acil ihtiya grlmektedir. Ulusal sanayimizle gelitirilecek gereki, bilimsel ve teknolojiye dayal Ulusal Bor Politikalar iin daha
fazla zaman kaybedilmemelidir. Dolaysyla; bor rnlerinde bulularn artrlmas ve teknolojik inovasyonlarn gelitirilmesi iin gerekli tevik verilmelidir.
leri teknoloji malzemelerinin pek ou ya bor esasldr ya da bor katkldr. Sz
konusu malzemelerin retimiyle elde edilen katma deer ham veya rafine bor
tuzlarnn fiyatn yer yer 10`a, 100`e ve hatta 1000`e katlamaktadr. Bor cevheri,
konsantresi veya rafine rnleri satarak zengin lke olamayacamz apaktr.
Trkiyede pek ok bor u rnnn retim ifrelerinin zlebilmesi iin devlet
mlkiyetindeki bor madenlerinin devlet eliyle karlp satlmasyla salanlan

171

BOR ALITAYI 2014

kamu gelirlerinin nemli bir ksmnn bor u rnlerine ynelik aratrma-gelitirme projelerine aktarlmas, katma deeri yksek rnler ihra edebilmenin
en rasyonel n adm olacaktr.
z olarak;

Gelien teknolojiler, bugn sanayinin tuzu olarak adlandrlan borun kullanmn ve bamlln artrmakta ve borun stratejik mineral olma zellii
giderek daha da belirginlemektedir.

lkemizin gelimesinde, doal kaynaklarmzn ekonomik katksn verimli

ekilde salayacak ciddi, tutarl bir sanayi, teknoloji, enerji ve bunlara bal
olarak madencilik politikasnn uygulanmasna ihtiya vardr.

Byk rezervlere sahip olmak kendi bana bir anlam ifade etmemektedir,
asl olan bu rezervlerden salanacak faydann en st seviyeye kartlabilmesinin artlarn oluturmaktr. Bu noktada, sahip olduumuz yksek miktar
ve kalitedeki rezervlerden salanacak faydann en st dzeye karlabilmesi
iin katma deerleri daha yksek rnlere ynelmek ve lkemizde borlu sanayileri kurmak byk nem tamaktadr. ABD, Avrupa, Japonya, in gibi
lkeler iin bor stratejik bir neme sahiptir. O halde, Trkiye bu g odaklarnn duyarlln iyi analiz edip, strateji ve taktiklerini planlarken ortak
karlar erevesinde kendi karlarn koruyan en uygun kesiim alanlarn
bulup uygulamaya koymak durumundadr.

Gelimek ve refah seviyesini ykseltmek iin, Trkiyenin ulusal inovasyon

konusunda yetkinlemesinden baka zm yoktur.

Hidrojen taycs olmasnn yan sra ve bir enerji hammaddesi olan bor
madenleri, 1950 ylndan bu yana zerinde en youn alma yaplan madendir. Bu balamda, hidrojen taycs, enerji hammaddesi ve fzyon reaktrlerinde yakt olarak kullanm hususlarnda gelimi lke laboratuarlarnda
birok alma yrtlen bor madeninin, 22. yzylda nemi daha da artacaktr. Bu konuda niversitelerin almasn hzlandrmak gerekmektedir.

1978 ylna kadar yerli ve yabanc zel irketler eliyle iletilen bor madenleri, bu
tarihte 2172 sayl Kanun ile ETBANKa (bugn ET MADEN) devredilmitir.
1983 ylnda ise, 2840 sayl Kanun ile bor tuzlarnn aranmas ve iletilmesinin
devlet eliyle yaplaca hkme balanmtr. 2004 ylnda 3213 sayl Maden Kanununun 49. maddesinde yaplan bir deiiklik ile Kanunun yrrlk tarihinden nce bulunmu ve sonra bulunacak bor madenlerinin aranmas ve iletilmesi
2840 sayl Kanun hkmlerine tbidir denilerek bor madenlerinin yasal yaps
tamamlanmtr. Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnca hazrlanan ve Bakanlar Kurulu tarafndan imzalanarak 5 Mart 2012 tarihinde Babakanla iletilen
2840 sayl Kanunda deiiklik yaplmas Babakann imzasyla Trkiye Byk
Millet Meclisi Bakanlna gnderilmitir. 2840 sayl Kanunda yaplmak istenen bu deiiklik ile bor, toryum ve uranyum madenlerinin retiminin zel

172

SONU BLDRGES

sektrce yaplmasnn nnde hibir engel kalmayacaktr. Bu tasar yasalarsa,

madencilikte bir zelletirme yntemi olan iletme hakknn devredilmesinin
bor madenimiz iin yolu alacak ve yllardr yaplamayan borlarn zelletirilmesi baarlacaktr. Hkmet yetkililerinden gelen tm aksi iddialara karn
ve gerekesi ne olursa olsun bu deiiklik, 2840 sayl Kanunla devlet eliyle iletilmesi gereken bor madeninin zelletirilmesi demektir. 1800li yllarn sonlarndan itibaren bor madenleri zerinde oynanan oyunlar bugnde srmektedir.
Halen yrrlkte olan 2840 sayl Kanun ve Maden Kanunu`nun 49. maddesinde
belirtilen koullar erevesinde ruhsat hakk kamu kuruluumuz olan ET MADEN`e ait olan bor rezervleri zerinde yllardr oyun oynanmak istenmektedir.
Ancak, sivil toplum rgtlerimizin ve kamuoyunun duyarll sayesinde henz
istediklerine ulaamayan belli kesimlerin vazgemedikleri bu talepleri ile ilgili
olarak 2840 sayl Kanunda yaplmas istenilen deiikliklerin bir kanun teklifi
olarak TBMM Bakanlnda bekledii unutulmamaldr.
Devlete iletilen bor madenlerinin zelletirilerek paralanmas rekabeti douracak ve bu paralara sahip olacak irketlerin Dnya pazarlarnda gemite olduu gibi birbirleri ile rekabete girmeleri sonucu sat fiyatlarnda nemli dler
grlecektir. Bu anlamda lkemizin bor ihracat gelirleri de ayn lde gerileyecektir. Her hangi bir tasar ile ad ne olursa olsun bir eklide bor fabrikalarn
ve madenleri ile ilgili 2840 sayl Kanunda deiiklik yapmak, nc ahslara
ilettirmek, lkemizin bu deerli kaynann iletme, retim ve pazarlama hakknn u veya bu ekilde farkl irket isimleri ve kimlikleri ardnda ulus tesi sermaye tarafndan kullanlmasn ve kontrol edilmesini kanlmaz bir son olarak
karmza getirecektir.
zellikle borlar, kar pay ok yksek madenlerimiz olduundan gnlk ve dar
erevede ele alnmamal, lkemiz ve ulusumuzun karlar n planda tutulmaldr. Bu balamda bor madenlerimiz basit oyunlara alet edilmemeli ve borlarn
zelletirilmesi kesinlikle dnlmemelidir. 2840 sayl Kanundaki Bor Madenleri Devlete letilecektir hkm asla deitirilmemelidir. Ruhsatlar, fiyatlar belirleme ve pazar politikalar kamuda kalmakla birlikte yine de zel sektr
ile ibirlii yapmaya atlak aramak zelletirmenin ve kaynaklar aktarmann
bir dier biimi olacandan bu yollara msaade edilmemelidir.
Kamuoyuna saygyla duyurulur.
TMMOB Maden Mhendisleri Odas
Ynetim Kurulu
Ankara, 19 Aralk 2014

173

BOR ALITAYI 2014

174

Odamz tarafndan 19 Aralk 2014 tarihinde Ankara Ticaret Odas Meclis Salonunda gerekletirilen Bor altay video grntleri blm
halinde internette (YouTube-Video Kanal) yayna almtr.
altay grntlerini alttaki linklerden izleyebilirsiniz.
I. OTURUM - TRKYENN BOR SERVEN
http://youtu.be/Vj5T8JusCFY
II. OTURUM - SANAYNN TUZU BOR
http://youtu.be/RoiTQiVKbdw
III. OTURUM - BOR POLTKALARI VE STRATEJS
http://youtu.be/7h99WCgTQa0

175

176

Turkey
PupilGz Bebei
Trkiyenin

The
World
Dnya
BorBoron
LideriLeader
As
the leading
boron
manufacturer
Borun
dnyadaki
lider
reticisi
of
the world,
wetekstile,
continue
to provide
olarak
camdan
tarmdan
services
the industries
from glass to
seramietokadar
birok sektre
textile,
agriculture
to ceramics...
hizmetfrom
vermeye
devam ediyoruz...
Our
Products
rnlerimiz
BORON
CHEMICALS
BOR KMYASALLARI
Etibor-48
Etibor-48 (Boraks
(Boraks Pentahydrate)
Pentahidrat)
Boric
BorikAcid
Asit
Borax
BoraksDecahydrate
Dekahidrat
Boron
Oxide
Bor Oksit
Etibor-68
Borax)
Etibor-68 (Anhydrous
(Susuz Boraks)
Etidot-67
Etidot-67 (Disodium
(Zirai Bor) Octaborate Tetrahydrate)
BORON
CHEMICALS EQUIVALENT
BOR KMYASALLARI
EDEER
Ground
Colemanite
tlm
Kolemanit
Ground
Ulexite
tlm
leksit
Eticol
Eticol Ceramic
Ceramic
Eticol
Eticol Ecoglass
Ecoglass
Calcinated
Tincal (Compacted)
Kalsine Tinkal
Etimatic
Etimatik
OTHER
PRODUCTS
DER RNLER
Sulphuric
Acid
Slfrik Asit
Zeolite
Zeolit
Calcined
Pyrite
Kalsine Pirit
www.etimaden.gov.tr
www.etimaden.gov.tr

177

178

Turkey Pupil

The World Boron Leader

As the leading boron manufacturer
of the world, we continue to provide
services to the industries from glass to
textile, from agriculture to ceramics...
Our Products
BORON CHEMICALS
Etibor-48 (Boraks Pentahydrate)
Boric Acid
Borax Decahydrate
Boron Oxide
Etibor-68 (Anhydrous Borax)
Etidot-67 (Disodium Octaborate Tetrahydrate)
BORON CHEMICALS EQUIVALENT
Ground Colemanite
Ground Ulexite
Eticol Ceramic
Eticol Ecoglass
Calcinated Tincal (Compacted)
Etimatic
OTHER PRODUCTS
Sulphuric Acid
Zeolite
Calcined Pyrite
www.etimaden.gov.tr

179

180