BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM KAVRAMLAR DNYADAN RNEKLER TRKYEDE DURUM VE IKARIMLAR

Editr Mahmut Kiper

Ankara, 2013

TTGV, 2013

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

KAVRAMLAR DNYADAN RNEKLER TRKYEDE DURUM VE IKARIMLAR

Editr Mahmut KPER Tasarm ve Dizgi TEKAF Ajans Kapak Tasarm TEKAF Ajans Bask Afar MAtbaaclk 1. Bask Ocak, 2013

Yayn No TTGV-T/2013/001 ISBN: 978-975-95878-7-1 Yaynn telif haklar TTGVye aittir. Kitrabn tm ya da bir blm TTGVnin ve yazarn izni olmadan kopya edilemez. Ancak kaynak gstermek kayd ile alnt yaplabilir. Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV Cyberpark, Cyberplaza B-Blok Kat: 5-6 Bilkent 06800 Ankara www.ttgv.org.tr

Bilimin gc ile lider gc ile lider bir bir Bilimin Bilimin gc Trkiyeye doruile lider bir Trkiyeye doru

Trkiyeye doru nsan iiniin doay kefetmek, doann ifrelerine hkmetmek bilim nsan doay kefetmek, doann ifrelerine hkmetmek nsan iin doay kefetmek, doann ifrelerine hkmetmek bilim ve teknolojinin geliiminde nemli bir ilgi oda ve ilham kayna bilim ve teknolojinin geliiminde nemli bir ve ilham ve teknolojinin geliiminde nemli bir ilgi ilgi oda oda ve ilham kayna olmutur. Uan canllar gzleyen ve sorgulayan insan, bilimin olmutur. Uan canllar gzleyen ve sorgulayan insan, bilimin kayna olmutur. Uan canllar gzleyen ve sorgulayan insan, rehberliinderehberliinde gelien teknolojiye hkmetmi, yeni ulam aralar gelien teknolojiye yeni ulam aralar bilimin rehberliinde gelien teknolojiyehkmetmi, hkmetmi, yeni ula iletopluluklarn farkl insan topluluklarn yaknlatrarak fikirlerin ok daha ile farkl insan yaknlatrarak fikirlerin ok daha hzl hzl m aralar ile farkl insan yaknlatrarak fikirlerin yayld, yeni ve topluluklarn farkl deer rettii bir etkileim ortamn olutur yayld, yeni ve farkl deer rettii bir etkileim ortamn olutur may baarmtr. Su tutmayan yzeylerin gelitirilmesinden, ok daha hzl yayld, yeni ve farkl deer rettii bir etkile may baarmtr. Su tutmayan yzeylerin gelitirilmesinden, yk- ykkapasiteli yeni nesil veri depolama sistemlerinin tasarlanmasim kapasiteli ortamnsek oluturmay baarmtr. Su tutmayan yzeylerin sek yeni nesil veri depolama sistemlerinin tasarlanmas na kadar pek ok uygulama ile doa insana esin kayna olmaya na kadar pekdevam ok uygulama ile doa insana esin kayna olmaya gelitirilmesinden, yksek kapasiteli yeni nesil veri depolama etmektedir. devam etmektedir. sistemlerinin tasarlanmasna kadar pek ok uygulama ile doa Son yzylda gelien teknolojik olanaklar, insann gzlem ve inceinsana esin kayna olmaya devam etmektedir.

yetisinde de nemli gelimelere ortam salamtr. Bugn Son yzylda leme gelien teknolojik olanaklar, insann gzlem ve ince - bilim, yaamn ifrelerini anlamak konusunda nemli mesafeler leme yetisinde de nemli gelimelere ortam salamtr. Bugn bi-kat etmi; yaplan almalarn sonucunda gelitirilen zmler, a aan yenilikler olarak pazara ulam rnlere dnmeye balamtr. yzylda gelien teknolojik olanaklar, insann gzlem ve inceleme yetisinde de nemli gelim,Son yaamn ifrelerini anlamak konusunda nemli mesafeler kat etmi; yaplan almalarn sonucun Yaamn mekaniklerine dair bilgimiz arttka, daha zor problemlere ynelmek de mmkn olacaktr. limelere ortam salamtr. Bugn bilim, yaamn ifrelerini anlamak konusunda nemli mesada gelitirilen zmler, a aan yenilikler olarak pazara ulam rnlere dnmeye balamtr. Bugn bata evre, salk, gda, enerji, tarm olmak zere pek ok alanda insanlk olarak kar karya feler kat etmi; yaplan dair almalarn sonucunda gelitirilen zmler, a sunmaktadr. aan yenilikler olarak Yaamn mekaniklerine bilgimiz arttka, daha zor problemlere ynelmek de mmkn olacaktr. bulunduumuz problemlerin zmnde biyoteknoloji alan ciddi frsatlar rnein saBugn bata evre, salk, gda, enerji, tarm olmak zere pek ok alanda insanlk olarak kar karya pazara ulam rnlere dnmeye balamtr. Yaamn mekaniklerine dair bilgimiz arttka, lanan gelimeler ile kaltmsal kronik salk problemlerinin zmnde ciddi mesafeler kaydedilmek tedir. Sunduklar potansiyel ile biyoteknoloji alannn pek ok dal bugn stratejik yetkinlik olarak bulunduumuz problemlerin zmnde biyoteknoloji alan ciddi frsatlar sunmaktadr. rnein sa daha zor problemlere ynelmek de mmkn olacaktr. Bugn bata evre, salk,bir gda, enerji, tanitelendirilmektedir. lanan gelimeler ile kaltmsal kronik salk problemlerinin zmnde ciddi mesafeler kaydedilmek rm olmak zere pek ok alanda insanlk olarak kar karya bulunduumuz problemlerin ztedir. Sunduklar potansiyel ile biyoteknoloji alannn pek ok dal bugn stratejik bir yetkinlik olarak mnde biyoteknoloji ciddi frsatlar sunmaktadr. rnein salanan gelimeler ile kaltmsal Elimizdeki alan olanaklarn geliimindeki ba dndrc hza paralel olarak, biyoteknoloji alanndaki alnitelendirilmektedir. malarn tm insanln ortak faydas ve deerlerine uygun etik ereveler ierisinde yrtlmesine dair

kronik salk problemlerinin zmnde ciddi mesafeler kaydedilmektedir. Sunduklar potansikurum ve kurallarn da oluturulmasna ihtiya bulunmaktadr. Bu srete toplumun ilgili tm paydayel ile biyoteknoloji alannn pek ok dal bugn stratejik bir yetkinlik olarak nitelendirilmektedir. Elimizdeki olanaklarn geliimindeki ba dndrc hza oluturmas paralel olarak, alanndaki allarnn entelektel standartlarda gl bir diyalog frsatbiyoteknoloji ve tehditlerin birlikte ynetilmesi malarn tm insanln ortaktamaktadr. faydas ve deerlerine uygun etik ereveler ierisinde yrtlmesine asndan nem Keza, fikri mlkiyet haklarnn korunmasnn dzenlenmesi de bykdair yatrmlar gerektiren biyoteknoloji alannda fayda ve maliyet dengesinin gzetilebilmesi asndan nem kurum ve kurallarn da oluturulmasna ihtiya bulunmaktadr. Bu srete toplumun ilgili tm payda Elimizdeki olanaklarn geliimindeki ba dndrc hza paralel olarak, biyoteknoloji alanntamaktadr. larnn entelektel standartlarda gl bir diyalog oluturmas frsat ve tehditlerin birlikte ynetilmesi daki almalarn tm insanln ortak faydas ve deerlerine uygun etik ereveler ierisinde asndan nemdair tamaktadr. Keza, fikri mlkiyet haklarnn korunmasnn dzenlenmesi de byk yayrtlmesine kurum ve kurallarn da oluturulmasna bulunmaktadr. Bu srete Biyoteknoloji sektr nemli ve kapsaml kaynaklara ihtiyaihtiya duymaktadr. Bilgiye dayal bir sektr olatrmlar gerektiren biyoteknoloji alannda fayda ve maliyet dengesinin gzetilebilmesi asndan nem rak tm bata yksek nitelikli uzman insan kayna olmak zere, ihtiya duyulan kaynaklarn gelitirilmesi toplumun ilgili paydalarnn entelektel standartlarda gl bir diyalog oluturmas frsat tamaktadr. ve ynetilmesinde ciddi bir koordinasyon ihtiyac bulunmaktadr. Dnyada biyoteknoloji sektr, dier ve tehditlerin birlikte ynetilmesi asndan nem tamaktadr. Keza, fikri mlkiyet haklarnn koklasik sektrlerden farkl olarak yksek vasflarda istihdam yaratan, arlkl yksek Ar-Ge younluu runmasnn dzenlenmesi de yatrmlar gerektiren biyoteknoloji alannda fayda olan kk iletmelerden oluan, aratrma merkezleri, niversiteler Bilgiye ve hastaneler ile ive iemaliyet faaliyet Biyoteknoloji sektr nemli vebyk kapsaml kaynaklara ihtiya duymaktadr. dayal bir sektr olagsteren bir sektr profili sunmaktadr. Sektrn bu zellii, sektrn ynlendirilmesinde zgn ve uzdengesinin gzetilebilmesi asndan nem tamaktadr. rak bata yksek nitelikli uzman insan kayna olmak zere, ihtiya duyulan kaynaklarn gelitirilmesi man politika aralarna ihtiya dourmaktadr. Farkl sektr paydalarnn yakn ve koordineli alma ve ynetilmesinde ciddi bir koordinasyon ihtiyac bulunmaktadr. Dnyada biyoteknoloji sektr, dier sn gerektiren sz konusu aralarn etkin iletilmesi ise, bir sektrel inovasyon sisteminin gelitirilmesi klasik sektrlerden farklolacaktr. olarak yksek vasflarda istihdam yaratan, arlkl yksek rol Ar-Ge younluu Biyoteknoloji sektr nemli kapsaml kaynaklara ihtiya duymaktadr. dayal bir ile mmkn Buve almann sektrel inovasyon sisteminin oluumunda Bilgiye oynayacak farkl olan kk iletmelerden oluan, aratrma merkezleri, niversiteler ve hastaneler ile i ie faaliyet tecrbeleri bir araya getirmesi asndan nemli bir adm olduunu dnyorum. sektr olarak bata yksek nitelikli uzman insan kayna olmak zere, ihtiya duyulan kaynaklagsteren bir sektr profili sunmaktadr. Sektrn bu zellii, sektrn ynlendirilmesinde zgn ve uzrn gelitirilmesi ve ynetilmesinde ciddi bir koordinasyon ihtiyac bulunmaktadr. Dnyada biyoSon dnemde gl Ar-Ge ve teknoloji vizyonu ile kresel seviyede yakn dikkat ve eken Trkiyenin, biyo-man politika aralarna ihtiya dourmaktadr. Farkl sektr paydalarnn koordineli alma teknoloji sektr, dier klasik sektrlerden farkl olarak yksek vasflarda istihdam yaratan, arteknoloji gibi olduka karmak bir sektrel inovasyon sistemini tasarlayarak baaryla uygulamaya sn gerektiren sz konusu aralarn etkin iletilmesi ise, bir sektrel inovasyon sisteminin gelitirilmesi lklmmkn yksek Ar-Ge younluu olan kk iletmelerden oluan, aratrma merkezleri, niversiteler geirmesi elbette ki nemli bir aama olacaktr. Bu srete oluacak entelektel sermayenin, Ar-Ge ve ile olacaktr. Bu almann sektrel inovasyon sisteminin oluumunda rol oynayacak farkl inovasyon konularnda bulunduu blge iin Trkiyenin entelektel bir merkez olmasna nemli katk ve hastaneler ile i ie faaliyet gsteren bir sektr profili sunmaktadr. Sektrn bu zellii, sektecrbeleri bir araya getirmesi asndan nemli bir adm olduunu dnyorum. salayacan dnyorum. Bu ve benzeri almalarn say ve nitelik olarak artmasnn bu anlamda trn ynlendirilmesinde zgn ve uzman politika aralarna ihtiya dourmaktadr. Farkl sektr da desteklenmesi gerektiine inanyorum. Son dnemde yakn gl Ar-Ge ve teknoloji vizyonu ile kresel seviyede dikkat eken Trkiyenin, biyopaydalarnn ve koordineli almasn gerektiren sz konusu aralarn etkin iletilmesi teknoloji gibi olduka karmak bir sektrel inovasyon sistemini tasarlayarak baaryla uygulamaya Reha DENEME ise, bir sektrel inovasyon sisteminin gelitirilmesi ile mmkn olacaktr. Bu almann sektrel AK Parti Ankara Milletvekili geirmesi ki nemli bir aamarol olacaktr. Bu srete oluacak entelektel Ar-Ge ve inovasyonelbette sisteminin oluumunda oynayacak farkl tecrbeleri bir arayasermayenin, getirmesi asndan inovasyon konularnda bulunduu blge iin Trkiyenin entelektel bir merkez olmasna nemli katk nemli bir adm olduunu dnyorum. salayacan dnyorum. Bu ve benzeri almalarn say ve nitelik olarak artmasnn bu anlamda da desteklenmesi gerektiine inanyorum. Son dnemde gl Ar-Ge ve teknoloji vizyonu ile kresel seviyede dikkat eken Trkiyenin,

Bilimin gcn ortak faydaya gcn ortak faydaya Bilimin ynlendirmek iin ynlendirmek iin ... ...
Geride braktmz 20. yzyl teknolojinin geliimi ve yaygnGeride braktmz 20. yzyl teknolojinin geliimi ve yaygnlamas asndan insanlk tarihinin verimli yzyl olmutur. Teknoloji lamas asndan insanlk en tarihinin en verimli yzyl olmutur. toplumlar ihtiyalar eitlendirmi, yaam kalitesi Teknoloji zenginletirmi, toplumlar zenginletirmi, ihtiyalar eitlendirmi, beklentilerini arttrmtr. Ulam ve iletiim imkanlarndaki gelime yaam kalitesi beklentilerini arttrmtr. Ulam ve iletiim imler sadece yeniliklerin yaylmna deil, bulac hastalklar bata kanlarndaki gelimeler sadece yeniliklerin yaylmna deil, buolmak zere insan varl iin yeni tehditlerin de daha grnr hale lac hastalklar bata olmak zere insan varl iin yeni tehdit gelmesine neden olmutur. lerin de daha grnr hale gelmesine neden olmutur.
Biyoteknoloji alan yaadmz yzylda yaygn farkndaln gitBiyoteknoloji alan yaadmz yzylda yaygn farkndaln tike artt devasa problemlerin bazlarna uygun zmler vaad gittike artt devasa problemlerin bazlarna uygun zmler etmektedir. Cohen ve Boyerin 1972 ylnda rekombinant DNA vaad etmektedir. Cohen ve Boyerin 1972 ylnda rekombinant tekniini bulmasyla son bulan ve biyoteknoloji endstrisinin DNA tekniini bulmasyla son bulan ve biyoteknoloji endstrisidouuna yol aan Biyolojik Aratrmalar Yzylnda gerekletirnin douuna yol aan Biyolojik Aratrmalar Yzylnda gerekletirilen hcre, kaltm ve DNA ile ilen hcre, kaltm ve DNA ile ilgili temel bilime ynelik almalar bu endstrinin kuramsal temelini ilgili temel bilime ynelik almalar bu endstrinin kuramsal temelini oluturmutur. Bu kuramsal oluturmutur. Bu kuramsal temelden edinilen teknik bilgiler ile, ABDde 1970lerin ikinci yarsnda temelden edinilen teknik bilgiler ile, ABDde 1970lerin ikinci yarsnda biyoteknoloji endstrisinin biyoteknoloji endstrisinin temelleri atlm ve 2000lere gelindiinde biyoteknoloji endstrisi bata temelleri atlm vesektrleri 2000lere gelindiinde biyoteknoloji endstrisi bata salk, tarm, ve evre seksalk, tarm, evre olmak zere dier sektrler iin vaad ettii teknoloji yaylm salaya trleri olmak zere dier sektrler iin vaad ettii teknoloji yaylm ve salayaca arpan etkisi ca arpan etkisi ile 21. yyn en nemli endstrilerinden biri olarak alglanmaya balanmtr. Bununla ile 21. yyn en nemli endstrilerinden biri olarak balanmtr. Bununla birlikte bibirlikte biyoteknoloji alannn sermaye ve bilgi youn alglanmaya bir alan olmas, alann geliiminin desteklenme yoteknoloji alannn sermaye ve bilgi youn bir alan olmas, alann geliiminin desteklenmesinde sinde daha karmak politika zmlerinin gelitirilmesini gerekli klmaktadr. la sektrndeki gncel daha karmak politika zmlerinin gelitirilmesini gerekli klmaktadr. la sektrndeki gncel tartmalar bu ihtiyaca gzel bir rnek tekil etmektedir. Sektrn karmak yaps, sektre zel gelimi ve uzmanlam aktrlerin yer alaca sektrel bir inovasyon sistemini gerektirmektedir. Sektrel inovasyon sistemleri erevesinde, Sektrn karmak yaps, sektre zel gelimi ve uzmanlam aktrlerin her yer sektre alaca gre sekfarkllk gsteren bilgisistemini ve teknoloji altyaps, ilikiler, ayaplar, oyuncular(aktrler), destekler trel bir inovasyon gerektirmektedir. Sektrel inovasyon sistemleri kurumlar, erevesinde, her ve ilgili dzenleyici mevzuat gz nne alnp ekillendirilerek sektrlerin geliim dinamikleri sistem sektre gre farkllk gsteren bilgi ve teknoloji altyaps, ilikiler, ayaplar, oyuncular(aktrler), yaklamyla analiz edilmeye Sektrel inovasyon yaklam, farkl sektrlerin sektrlerin kurumlar, destekler ve ilgili allmaktadr. dzenleyici mevzuat gz nne sistemi alnp ekillendirilerek farkl yapsal zelliklere sahip olduu gereine uygun olarak, belirtilen dinamikleri gz nne almakta geliim dinamikleri sistem yaklamyla analiz edilmeye allmaktadr. Sektrel inovasyon sisve genel geer zmler yerine, politika yapclar iin ilgili sektr zelinde kritik hususlar belirterek temi yaklam, farkl sektrlerin farkl yapsal zelliklere sahip olduu gereine uygun olarak, zmler sunabilmektedir. belirtilen dinamikleri gz nne almakta ve genel geer zmler yerine, politika yapclar iin lkemizde gl bir biyoteknoloji kapasitesi bulunmasna karn, bugne kadar bu kapasitenin farkl bileenlerini temsil eden paydalar ortak bir hedefte birletirecek sektrel inovasyon sistemi kurgusu lkemizdeFarkl gl bir biyoteknoloji kapasitesi bulunmasna karn, bugne kadar bu kapasigelimemitir. paydalarn biyoteknoloji alanndaki bilgi ve tecrbelerini bir araya getirerek bu tenin farkl bileenlerini temsil eden paydalar ortak birdeerli hedefte birletirecek sektrel inovasyon ynde nemli bir adm tekil edebilecek bu almann bir frsat olduunu dnyorum. sistemi kurgusu gelimemitir. Farkl paydalarn biyoteknoloji alanndaki bilgi ve tecrbelerini Kukusuz bu almaya katk salayan tm uzmanlar srdrlebilir bir sosyal sermayenin ekirdeini bir araya getirerek ynde nemliyaplandrlacak bir adm tekil yeni edebilecek bu almann bir frsat oluturmaktadr. Bu bu sermaye zerine almalarn, lkemizde deerli etkin bir biyote olduunu dnyorum. Kukusuz bu almaya katk salayan tm uzmanlar srdrlebilir bir knoloji sektrnn geliimini desteklemesini ve ynlendirmesini diliyorum.

tartmalar bu ihtiyaca gzel bir rnek tekil etmektedir.

ilgili sektr zelinde kritik hususlar belirterek zmler sunabilmektedir.

sosyal sermayenin ekirdeini oluturmaktadr. Bu sermaye zerine yaplandrlacak yeni al-

malarn, lkemizde etkin yapclar bir biyoteknoloji sektrnn geliimini desteklemesini veokumalarn ynlendirme Bu dncelerle, politika bata olmak zere ilgili tm paydalarn bu kitab ve sini diliyorum. kullanmalarn tavsiye ederim. almalarnda
Emrehan HALICI M. Emrehan HALICI politika yapclar bata olmak zere ilgili tm paydalarn bu kitab okumalaBu dncelerle, TBMM 24.Dnem Ankara Milletvekili rn ve almalarnda kullanmalarn tavsiye ederim. Ankara Milletvekili CHP Genel Bakan Yardmcs

Emrehan HALICI TBMM Ankara Milletvekili CHP Genel Bakan Yardmcs

NDEKLER Sunu nsz BLM-1 KAVRAMSAL EREVE VE BYOEKONOM Ksm-1 Sektrel novasyon Sistemi SEKTREL NOVASYON SSTEM Giri Sektrel novasyon Sistemi in Kavramsal ereve Sektrel novasyon Sisteminin Balca Yap Talar ve Dinamikleri 1- Bilgi Temeli ve Teknolojiler 2- Aktrler ve Ayaplar 3- Kurumlar ve Kurumsal Sistemler 4- Sektrel Dzenleme ve Destekler Sektrel novasyon Stratejilerinde Dier Kritik Faktrler Tarihsel Geliim Perspektifinden Farkl Sektrler iin Temel Dinamikler Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Trkiyede Sektrel novasyon Stratejileri Kapsamndaki Baz almalar Sonu ve Baz karmlar Kaynaklar Ksm-2 Biyoteknoloji: Tanm ve Kapsam Biyoteknoloji: Tanm ve Kapsam Kapsam 1. Tp 2. Gda, Tarm ve Hayvanclk 3. evre 4. Endstri (Kimya, Enerji, vb.) 5. Nanobiyoteknoloji 6. Sentetik Biyoteknoloji Biyoteknolojide Kullanlan Teknik ve Aralar 1. Hcreler ve Biyolojik Molekller 2. Biyolojik Teknikler 3. Biyoenformatik 4. Teknolojik Prosesler Sonu ve neriler Kaynaklar Ksm-3 Biyoekonomi BYOEKONOM 1. Giri 2. Biyoekonominin nemi 2.1. Nfus art, demografik eilim ve gelir deiimi 2.2. klim deiiklii ve enerji talebinde art 2.3. Gda ve su talebinde art 2.4. Salk hizmeti talebi ve maliyetlerinde art 3. Biyoekonominin Bileenleri ve Kresel Eilimler 3.1. Salk 3.2. Tarm 1 3 5 7 8 8 9 11 11 13 14 15 15 18 21 23 25 28 31 32 33 33 34 35 36 36 37 37 37 38 40 40 40 42 43 44 44 46 46 47 47 47 48 49 49

Ksm-3 rlanda Biyoteknoloji novasyon Sistemi RLANDA BYOTEKNOLOJ NOVASYON SSTEM 1. GR 2. RLANDA BYOTEKNOLOJ PROGRAMLARININ KISA TARHES VE TEMEL ZELLKLER 3. RLANDA BYOTEKNOLOJ SEKTR NOVASYON SSTEM a. Enterprise Ireland b. Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrl (EIBio) c. Biyoinkbatrler d. rlanda Bilim Vakf (Science Foundation Ireland- SFI) e. rlanda Endstriyel Kalknma Kurumu (IDA) f. NOVAUCD, novasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi (NOVAUCD Innovation and Technology Transfer Centre) g. UCD Conway Biyomolekler ve Biyomedikal Aratrma Enstits h. rlanda Biyoendstri Birlii (Irish Bioindustry Association IBIA) i. Ulusal Biyomedikal Mhendislik Bilimi Merkezi (NCBES) j. Ulusal Tan Merkezi Biyoinkubatr (The National Diagnostics Centre Bio Incubator, NDC) k. Yenileyici Tp Enstits (The Regenerative Medicine Institute, REMEDI) l. rlanda Ulusal Gen Vektr Laboratuvar(National Gene Vector Laboratory of Ireland) 4. SONU VE BAZI IKARIMLAR KAYNAKLAR: Ksaltmalar Dizini Ksm-4 srail Biyoteknoloji Sektr novasyon Politikalar SRAL BYOTEKNOLOJ SEKTR NOVASYON POLTKALARI srail Hakknda srailin Bilim, Teknoloji ve novasyon (BTI) Politikas srailin Ekonomisi srailde Biyoteknolojinin Douu srailde Yaam Bilimleri Sektr Medikal Cihazlar Biyoteknoloji Farmastikler ( lalar) ve Biyolojik Kkenli Farmastikler (Biyofarma) Tarmsal Biyoteknoloji Salkta Biliim Teknolojileri Yaam Bilimleri Firmalar srail Yaam Bilimleri Finansman Kaynaklar srail Biyoteknoloji Sektr Aktrleri niversite ve Aratrma Merkezleri Teknoloji Transfer Yaplanmalar/Firmalar Teknoloji Tabanl Kulukalk Ayaps Kme Yaplanmalar Reglasyonlar Kamu Kurumlar ve Destek Programlar Risk Sermayesi Uluslararas Firmalar Disiplinleraras likiler Fuar ve Konferanslar srail Biyoteknoloji Sektr novasyon Sistemi Analiz zeti Kaynaka

97 98 98 98 102 102 103 104 104 105 105 108 109 109 111 111 112 112 114 115 117 118 118 118 119 119 119 121 121 122 123 123 123 124 124 124 125 125 125 125 126 127 127 128 128 128 130

BLM-3 TRKYEDE DURUM Ksm-1 Salk Biyoteknolojisi: Trkiyede Durum SALIK BYOTEKNOLOJS : TRKYEDE DURUM 1. Rejeneratif (Yenileyici) Tp 1.1. Biyomalzemeler 1.2. Rekombinant yiletirici Proteinler 1.3. Hcresel Tedaviler 2. Biyoteknolojik Teraptikler-Biyofarmastikler 3. Diyagnostikler 3.1. Trkiyedeki in Vitro Diaygnostik Pazarnn Durumu 4. Genel Deerlendirmeler ve neriler Kaynaka Ksm-2 Trkiyede Endstriyel Biyoteknoloji TRKYEDE ENDSTRYEL BYOTEKNOLOJ 1. Giri 2. Trkiyede Endstriyel Biyoteknolojinin Tarihesi 3. Trkiyede Endstriyel Biyoteknoloji Uygulamalar 4. Endstriyel Biyoteknolojinin Ana Sorunlar 5. Genel Deerlendirme Ksm-3 Agrobiyoteknoloji ve Trkiyedeki Durumu AGROBYOTEKNOLOJ VE TRKYEDEK DURUMU GR 1. BTKSEL RETMDE BYOTEKNOLOJ a) Tarmda Girdi Olarak ve Besin Elementlerinin Artrlmasnda b) Biyolojik Azot Fiksasyonunda Organik Kaynak Olarak c) Bitki Byme Faktr Hormonlarn retilmesi: d) Fosfor Yarayllnn Artrlmasnda e) Bitkisel retimde Zararl ve Hastalk ve Yabanc Ot Mcadelesi f) Doku Kltrnde Kullanm 2. HAYVANCILIK BYOTEKNOLOJS A. HAYVAN ISLAHINDA BYOTEKNOLOJ B. HAYVAN SALIINDA BYOTEKNOLOJ C. TRANSGEN TEKNOLOJS LE LA RETM GENEL DEERLENDRME 3. GIDA BYOTEKNOLOJS VE TRKYEDEK GELMELER Kaynaklar Ksm-4 Trkiyede Biyoenformatik Bilgi ve Teknoloji Altyaps TRKYEDE BYOENFORMATK BLG VE TEKNOLOJ ALTYAPISI 1. Biyoenformatik Tanm ve Uygulama Alanlar 2. Biyoenformatik Alanndaki Aktrler a.Akademik Programlar ve Biyoenformatik Eitimi b. Biyoenformatik Hizmeti Veren irketler AG Biyoinformatik Teknogiriim Ltd. ti. HGM Biyoinformatik Ltd. ti. R-Genetik Ltd. ti. GENformatik Ltd. ti. DONE GENETK Ltd. ti.

131 133 134 137 138 139 139 141 145 147 150 152 153 154 154 154 157 168 170 173 174 174 174 176 180 180 181 182 187 187 188 191 193 193 203 200 205 206 206 206 206 208 209 209 209 210 210

3. Durum Deerlendirmesi BLM-4 BAARILI UYGULAMALARDAK ORTAK BULGULAR VE TRKYE N IKARIMLAR Ksm-1 Baarl Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Trkiye altay ktlar Program Katlmclar: Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Yaptalar I - BLG ALTYAPISI VE TEKNOLOJLER Aklama ve rnekler Bilgi Altyaps ve Teknolojiler - altay Bulgular: II - AKTRLER VE BRL AYAPILARI Aktrler ve birlii Ayaplar - altay Bulgular: III - KURUMSAL YAPILAR, DZENLEMELER, DESTEKLER Kurumsal Yaplar, Dzenlemeler, Destekler altay Bulgular: IV - DER FAKTRLER Dier Faktrler - altay Bulgular: Ksm-2 Trkiye iin karmlar TRKYE N BULGULAR VE IKARIMLAR

211 213 215 216 217 217 217 217 218 219 220 221 222 223 223 225 226

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

1 1

Sunu Sunu
Yakn gemite yaanan kriz, insanmz Yakn gemite yaanan kriz, insanmzve ve gezegenimiz gezegenimiz iin, yeni verimlilik verimlilik snrlarn snrlarnzorlamaya zorlamaya ve somut katma deer yayeni ve somut katma deer yarat ratmaya odakl bir dnemin habercisi. Bu dnemde lkelerin maya odakl bir dnemin habercisi. Bu dnemde lkelerin rekabet rekabet gcn, takm oyunu, ve yenile gcn, oklu alanoklu takmalan oyunu, bilimsel ve bilimsel yenileimci ibirlii, imci ibirlii, yaratc yksek katma deeri talebin merkezine yaratc yksek katma deeri talebin merkezine gmme becerileri gmme becerileri belirleyecek. belirleyecek. oklu alanlarn ierisinde Biyoteknoloji, etkileim ve katma oklu alanlarn ierisinde Biyoteknoloji, etkileim ve katma alanlarn ierisinde Biyoteknoloji, etkileim ve katma de deer yaratma potansiyeli en yksek alanlardan biri olarak n deer yaratma potansiyeli en yksek alanlardan biri olarak n pla er yaratma potansiyeli en yksek alanlardan biri olarak n plana kyor. 1950 ve 60larda, bugn iin olduka kstl bir na kyor. 1950 ve 60larda, bugnile iin olduka kstl bir teknoloji teknoloji saylabilecek X-nlar ksmen aydnlatlm molesaylabilecek X-nlar ile ksmen molekler yaplarn kler yaplarn ardnda gizli DNAaydnlatlm ifresinin zm ve gnm ze uzanan tetikledii uygulamalar deerler, bugnn ardnda gizli DNA ifresinin zmve vekatma gnmze uzanan tetikleileri uygulamalar teknolojileri ile biyoteknoloji alannda snrlarn ve ardndaalannda yatan potansiyelin dii ve katma deerler, bugnn zorlanacak ileri teknolojileri ile biyoteknoloji zorlanacak nemli bir snrlarn ve gstergesi. ardnda yatan potansiyelin nemli bir gstergesi. Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV olarak, Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi aTrkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV olarak, Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV olarak, Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi almas erevesinde, yurt iinden ve dndan ok sayda deerli bilim insanmzn biyoteknoalmas erevesinde, yurt iinden ve dndanok oksayda saydadeerli deerli bilim bilim insanmzn biyoteknolojiye lmas erevesinde, yurt iinden ve dndan lojiye k tutmalarna arac olmaktan onur duyuyoruz. Bu almann, lkemizin rekabet gcn k tutmalarna arac olmaktan onur duyuyoruz. Bu almann, lkemizin rekabet gcn arttrma arttrma yolunda, birey, firma ve kurumlarmzn yenileimci katma deer abalarna katkda buyolunda, ve kurumlarmzn kurumlarmzn yenileimci yenileimcikatma katmadeer deerabalarna abalarnakatkda katkdabulunacana bulunacana inbirey, firma ve ina lunacana inanyoruz.
anyoruz. nyoruz.

larna Ynetim Kurulu olarak derin sayg ve kranlarmz sunuyoruz. rna Ynetim Kurulu olarak derin sayg ve kranlarmz sunuyoruz.

almaya ok byk katklarda bulunan deerli bilim insanlarmza ve TTGVnin deerli alanalmaya byk katklarda bulunan deerli biliminsanlarmza insanlarmza ve TTGVnin deerli alanok byk katklarda deerli bilim ve TTGVnin deerli alanla larna Ynetim Kurulu olarak derinbulunan sayg ve kranlarmz sunuyoruz. Cengiz ULTAV TTGV Cengiz ULTAV Ynetim TTGV Kurulu Bakan
Ynetim Kurulu Bakan

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

3 3

nsz nsz
Etkileri ve ve nclk ettii bulular bakmndan Etkileri nclk ettii bulular bakmndan19.asr 19.asr buhar buhar a, 20.asr 20.asr elektrik a olarak tanmlarsak bir ngrde a, elektrik a olarak tanmlarsak bir ngrde bulunbulunmak iin okolmakla erken olmakla birlikte21. asr enformasmak iin ok erken birlikte 21. asr enformasyon-iletiim yon-iletiim ve biyoteknoloji a olarak anlacak gibi grnve biyoteknoloji a olarak anlacak gibi grnmektedir. mektedir.
Biyoteknoloji, 21.yzyl iin en nemli aratr iin dnyann dnyannyeni yenive nemli araBiyoteknoloji, 21.yzyl iin dnyann yeni veve enen nemli aratr ma alanlarndan biri kabul edilmektedir. Fizik, kimya, matematik trma alanlarndan biri kabul edilmektedir. ma alanlarndan biri kabul edilmektedir.Fizik, Fizik,kimya, kimya, matemagibi bilimlerden, mhendislik vesosyal sosyal bilimler ve uygu temel bilimlerden, mhendislik ve bilimler ve uygula tik gibi temel bilimlerden, mhendislik ve sosyal bilimler ve uylamalarna kadar geni bir spektrumun ilgi alanna giren disiplin malarna kadar geni bir spektrumun ilgi alanna giren bu gulamalarna kadar geni bir spektrumun ilgi alanna giren bu temel ve uygulamal bilimlerin de en fazla i ie olduu ve birve uygulamal bilimlerin de en fazla ie olduu veolduu birlikte disiplin temel ve uygulamal bilimlerin dei en fazla i ie likte alt sektrlerdendir. Bu youn ve derin aratrma odakl alt sektrlerdendir. Bu youn ve derin aratrma odakl alan ve birlikte alt sektrlerdendir. Bu youn ve derin aratrma alan iin en ksa tanm dorudan isme yansmtr: Biyoteknoloji. odakl endorudan ksa tanm dorudan ismeBiyoteknoloji. yansmtr: Biyo iin en alan ksa iin tanm isme yansmtr: Byteknoloji. Bylece biyolojik sistemlerin teknolojik uygulamalar ya biyoloji ve teknolojinin ok Bylece biyolojik sistemlerin teknolojik uygulamalar ya biyoloji da biyoloji ve da teknolojinin ok deiik kombi lece biyolojik sistemlerin teknolojik uygulamalar ya da ve teknolojinin ok deiik kombinas deiik kombinasyonlarnn en ksa ekilde ifade edilmesi mmkn olmutur. nasyonlarnn en ksa ekilde ifade edilmesi mmkn olmutur. yonlarnn en ksa ekilde ifade edilmesi mmkn olmutur.

Bugn bir bir endstri kolu ya ya da sektr olarak olaanst byklkte bir ekonomik bykle ula endstri kolu yada dasektr sektr olarak olaanst byklkte bir ekonomik bykle ulBugn endstri kolu olarak olaanst byklkte bir ekonomik bykle ula m olan ve bu bykln ivmesel olarak artmasnn beklendii biyoteknolojiyi daha geni bir am olan ve bu bykln ivmesel olarak artmasnn beklendii biyoteknolojiyi daha geni bir m olan ve bu bykln ivmesel olarak artmasnn beklendii biyoteknolojiyi daha geni bir pencepencereden evre, ormanclk, enerji, ormanclk, salk, tarm, hayvanclk, gda, su gibi hemen tm organiz alanlar pencereden ormanclk, hayvanclk, gda, su gibi hemen tm alanlarda orreden evre, evre, enerji,enerji, salk,salk, tarm, tarm, hayvanclk, gda, su gibi hemen tm alanlarda da organizmalar ve hcrelerin genetik ve molekler seviyede izolasyonu ve/veya maniplasyonu ganizmalar ve hcrelerin genetik ve molekler seviyede izolasyonu ve/veya maniplasyonu ile spesifik malar ve hcrelerin genetik ve molekler seviyede izolasyonu ve/veya maniplasyonu ile spesifik rn ile spesifik rn ya da proses gelitirme uygulamalar olarak tanmlamak mmkndr. rn da proses gelitirme uygulamalar olarak tanmlamak mmkndr. ya daya proses gelitirme uygulamalar olarak tanmlamak mmkndr. En genel erevede biyoteknoloji; Salk, Agro ve Endstriyel olarak temel kola ayrlEn genel erevede biyoteknoloji; Salk, Agro ve Endstriyel olarak temel kola ayrlmak maktadr. Kukusuz bunlarn her birinin iinde ve kesiim alanlarnda da nemli alt dallar mevtadr. Kukusuz bunlarn her birinin iinde ve kesiim alanlarnda da nemli alt dallar mevcuttur. cuttur.
Sosyal, ekonomik, ekolojik ve etik nemineparalel paralel olarak olarak biyoteknoloji, bilim, teknoloji Sosyal, ekonomik, ekolojik ve etik nemine biyoteknoloji,lkelerin lkelerin bilim, teknove sanayi politikalarnda ok nemli bir yer bulmakta buna bal olarak da hemen her lke aratrma, loji ve sanayi politikalarnda ok nemli bir yer bulmakta buna bal olarak da hemen her lke teknoloji gelitirme ve inovasyon ajandalarnda bu sektre zel bir amaktadr. Bu amala da aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon ajandalarnda bu sektre zel bir yer amaktadr. Bu gelitirme ve inovasyon ajandalarnda bu sektre zel bir yeryer amaktadr. Bu amala da pek amala pek ok lke kendilerine zel Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi pek ok da lke kendilerine Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi tasarlamaya ve tasarlamaya uygulamaya ok lke kendilerine zelzel Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi tasarlamaya ve uygulamaya ave uygulamaya almaktadr. almaktadr. lmaktadr.

lkemizde bubu amal strateji ve abalara destek olmak ve girdi salamak amacyla TTGV tarafn amal strateji ve abalara destek olmak ve girdi salamak amacyla TTGV tarafndan lkemizde bu amal strateji ve abalara destek olmak ve girdi salamak amacyla TTGV tarafndan bir proje olarak ele alnan elinizdeki bu yayn 4 blmden olumaktadr. Kavramsal ereve bir proje olarak ele alnan elinizdeki bu yayn 4 blmden olumaktadr. Kavramsal ereve ve Bi dan bir proje olarak ele alnan elinizdeki bu yayn 4 blmden olumaktadr. Kavramsal ereve ve ve Biyoekonomi balkl ilk blmde; Sektrel novasyon Sisteminin kavramsal deerlendir yoekonomi balkl ilk ilk blmde; Sektrel novasyon Sisteminin kavramsal deerlendirmesi Mahmut Biyoekonomi balkl blmde; Sektrel novasyon Sisteminin kavramsal deerlendirmesi Mahmesi Mahmut Kiper; Biyoteknoloji Sektr Tanm ve Kapsamnn genel bir aklamas Prof. Kiper; Biyoteknoloji Sektr Tanm ve Kapsamnn genel bir aklamas Prof.Prof. Dr. Hseyin AvniAvni kmut Kiper; Biyoteknoloji Sektr Tanm ve Kapsamnn genel bir aklamas Dr. Hseyin Dr. Hseyin Avni ktem, Do. Dr. Fsun Eyidoan, Dr. Remziye Ylmaz, Dr. Tufan z, Prof. Dr. tem, Do. Dr. Fsun Eyidoan, Dr. z, Prof. Prof.Dr. Dr. Meral Ycel Biyoektem, Do. Dr. Fsun Eyidoan, Dr.Remziye RemziyeYlmaz, Ylmaz, Dr. Tufan z, Meral Ycel veve Biyoeko Meral Ycel ve Biyoekonomi ksm da Selin Arslanhan Memi, Bilgi Aslankut tarafndan kaleme konomi ksm Selin Arslanhan Memi, Bilgi Aslankut tarafndan kaleme alnmtr. nomi ksm dada Selin Arslanhan Memi, Bilgi Aslankut tarafndan kaleme alnmtr. alnmtr.
Dnyadan rnekler balkl Blmde bu alanda baarlgelime gelimeve/veya ve/veya giriimleri giriimleri olduu olduu Dnyadan rnekler balkl 2. 2. Blmde bu alanda baarl bilinen baz lkelerin biyoteknoloji sektr inovasyon sistemleri incelenmitir. Bu blmde Prof. Dr. bilinen baz lkelerin biyoteknoloji sektr inovasyon sistemleri incelenmitir. Bu blmde Prof. Banu Onaral ABD, Prof. Dr. Nesrin Hasrc in, Dr. A. Hakan zdemir, Seda lmez akar Prof. Dr. Nesrin Hasrc in, Dr. A. Hakan zdemir, Seda lmez akar rlanda Dr. Banu Onaral ABD, Prof. Dr. Nesrin Hasrc in, Dr. A. Hakan zdemir, Seda lmez akar rlanda ve Deniz Bayhanda srailinbiyoteknoloji biyoteknoloji geliimlerinin ve nemli ynlerini ve Deniz Bayhanda srailin biyoteknoloji geliimlerinin ve politikalarnn nemli ynlerini ortaya koyrlanda ve Deniz Bayhanda srailin geliimlerinin vepolitikalarnn politikalarnn nemli ynle ortaya koymulardr. rini ortaya koymulardr. mulardr.

nc Blmde Biyoteknolojinin balca kollar olan Salk, nc Blmde Biyoteknolojinin balca kollar olan Salk,Endstriyel Endstriyel ve ve Agro Agro biyoteknoloji biyoteknoloji alanlar ile ilenemli nemli bir kesiim alan olarak ne kan Biyoenformasyon konularnda Trkiyenin alanlar bir kesiim alan olarak ne kan Biyoenformasyon konularnda Trkiyenin durumu durumu ortaya konulmaya allmtr. ortaya konulmaya allmtr.

Bu kapsamda; Mete zgrbz, Op. Dr. Nuri Hnkar Kutlu, Prof. Dr. Emir Baki Denkba, Yrd. Do. Dr. Memed Duman, Uz. Kimyager Cem Bayram Trkiyede Salk Biyoteknolojisi; Prof. Fazilet Vardar Sukan, Dr. Esra mamolu, Erdin kizolu Trkiyede Endstriyel Biyoteknoloji; Prof.Dr. Fikrettin ahin, Prof. Dr. Sezen Arat, Prof. Dr. Metin Turan, Prof. Dr. Ahmet Eitken, Prof. Dr. Osman Sad, Do. Dr. Zlal Kesmen, Dr. Emel zkan nal Trkiyede Agrobiyoteknoloji ve Yrd. Do. Dr. Yeim Aydn Sonda Trkiyede Biyoenformatik erevelerindeki durumumuzu aktarmlardr. Baarl Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Trkiye iin karmlar balkl drdnc blmn ilk ksmnda, blmle ayn isimde 23 Kasm 2012de yaplan altayda ortaya kan bulgulara, 2. ksmda ise bu altayn ilk aamasnda kitap yazarlarnca yaplan sunumlarda ve altayda ortaya kan nermeler dikkate alnarak Trkiye in karmlara yer verilmitir. Blm yazarlarna ve bahsedilen altay katlmclarna teekkr ediyoruz. Onlarn iten katlm ve deerli katklar ile bu yayn ortaya kt. lkemizin Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi strateji ve abalarnda fayda salamasn umduumuz bu kitabn alanda alma yapacaklar iin de yararl bir kaynak olmasn diliyoruz. Sayglarmzla, Mahmut KPER Editr

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Kavramlar, Dnyadan rnekler, Trkiyede Durum ve karmlar

BLM-1 KAVRAMSAL EREVE VE BYOEKONOM

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

Blm-1 Ksm-1 Sektrel novasyon Sistemi

Mahmut KPER
Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV

SEKTREL NOVASYON SSTEM

Giri Son eyrek asrlk dnemde inovasyon kavramna yaklam, dorusal model erevesindeki analizlerden evrimsel modele ve sistem odaklla doru evrilmitir. kinci nesil inovasyon teorileri olarak adlandrlabilecek sistem yaklam yeni teknolojilerin olumasnn dinamiklerini aratrmann yannda yeni teknolojilerin yaylmna ve aktrler tarafndan paylamna da odaklanmaktadr. nk, inovasyon farkl aktrlerin birbirleriyle kurduklar etkileimin sonucu olarak ortaya kmaktadr. Sistem yaklamna gre, inovasyonun baars sadece firmalarn ve firma d kurumlarn nasl hareket ettiklerine deil, btn aktrlerin bilgi paylam ayaplar oluturacak ekilde birlikte nasl hareket ettiine baldr(Geels, 2004). novasyon sistemi yaklamnn ortaya kmasnda nemli bir yere sahip olan Lundvalla gre de aktrlerin renme srelerinde etkileim ile renme nemli bir yer tutar (Lundvall, 2008). novasyon teorileri ve bunlara bal olarak hayata geirilen sistemler, giderek artan bir ivmeyle ve karmaklkla firma veya giriimci mikro leinden balayp, en uta reglasyonlar, kurumlar, insan kaynaklar, hkmet programlar vb. stratejileri ieren makro sisteme dek uzanr olmutur. Firma baznda (mikro lekte) bir rn, sre ya da hizmetin kavram gelitirmeden sat-pazarlama ve sat sonras hizmetlere kadar olan her bir aamasnda katma deerin nasl ortaya ktnn lmn ve iyiletirilmesini amalayan Deer Zinciri Analizi iin ok deerli modeller M.Porterla balayarak gelitirilmitir. (Porter,1985) novasyona dayal kalknma literatrnde az gelimi ya da gelimekte olan lkelerde firmalarn kurumsal Ar-Ge yetkinlii dzeylerinde ve sahip olduklar patent saylarnda nemli byklklere rastlanmad arlkla vurgulanmaktadr. Buna da bal olarak firmalarn teknolojik ve inovasyon faaliyetlerinin lmne ynelik almalar arlk kazanmakta ve lkelerin ekonomik kalknmasnda inovasyon yapan firma saysnn art nemli bir parametre olarak ele alnmaktadr. (OECD/EUROSTAT 2005). Mikro seviyede firmalarn daha inovatif olmas ve teknolojik yetkinliklerinin gelitirilmesine ynelik lm ve destek sistemleri giderek art gsterirken, makro lekte de ulusal sistemlerle aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon eko-sistemi oluturulmaya allmaktadr. Bu kapsamda Ulusal novasyon Sistemi (ULS) perspektifini, giderek artan karmaklktaki bilim ve teknolojik yenilikleri salayan aktrler, davranlar ve aklar aklamaya ve oluturmaya alan bir sistem btn olarak deerlendirmek doru olacaktr. Bu aklamalar nda Ulusal novasyon Sistemini; kk ya da byk, kamu ya da zel firmalarn, niversitelerin ve kamu kurumlarnn bilim ve teknoloji retimini amalayarak etkiletii ulusal snr ve kurum, kurulu ve firmalar aras bu etkileim ile ortaya kan yeni bilim ve teknolojik gelimelerin reglasyonu, finansman, korunmasn amalayan teknik, ticari, yasal, sosyal ve finansal ereve olarak tanmlamak mmkndr. (Ulusal novasyon Sistemi iin bkz. Freeman,1987; Lundvall,1988; Lundvall,1992; Nelson,1993) Mikro ve makro lek arasndaki olduka byk akln giderilmesine ve balar oluturulmasna olanak verecek ekilde, ara seviyede de (mezo lek) baz inovasyon sistemleri gereksinimi ve buna bal Blgesel novasyon Sistemi stratejileri ve abalar ne km, bylece blgesel lekte inovasyon politika ve planlar da olduka geni uygulama alan bulmutur. (Blgesel novasyon Sistemi iin bkz. Cooke ve arkadalar,1997; Braczyk ve arkadalar,1998) Bunlar destekler nitelikte, 2000lere girerken inovasyon sistemleri ailesine katlan Sektrel novasyon Sistemi; belli bir sektrn yapsnn ve snrlarnn; aktrlerinin ve bunlarn birbirleriyle etkileimlerinin; renme, inovasyon ve retim srelerinin; sektrn dnm dinamiklerinin ;

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

sektrdeki firmalarn ya da sektrde uluslararas rekabeti olan lkelerin performans farkllklarna neden olan faktrlerin daha iyi anlalmasna ynelik sunduu kavramsal ereve ile giderek nem kazanan ve ncelikli ya da kritik sektrler iin teknoloji politikalarnn gelitirilebilmesinin nn aan stratejiler tasarlanmasna olanak salayan yapsyla ulusal politikalarn nemli bir unsuru olarak ne kmaktadr. (Sektrel novasyon Sistemi iin bkz.Breschi Malerba,1997; Malerba,2002; Malerba,2003; Malerba ,2004a) Bu kavramsal ereve tm sektrlerin benzer olduu ve makro politikalarla dzenlenip desteklenebileceini savunan yaklamlarn sakncal ynlerini ortaya koymas, nemli bulunan her bir sektr iin kritik temel unsurlar erevesinde sektrel inovasyon sistemi tasarlanmasnn gerekliliini gstermesi bakmndan da nemlidir. Sektrel novasyon Sistemi in Kavramsal ereve Sektr kavram imalat sreleri penceresinden en genel ekilde temel bilgilerin paylalarak mevcut ya da ileride olumas beklenen talepler iin ilgili rn, sre ve servis gruplar erevesinde btnlemi faaliyetler btn olarak tanmlanmaktadr. ktisat bak asndan ise sektr terimini bir ekonominin ortak ve birletirilebilen niteliklere sahip ve dier faaliyetlerden yaltlarak incelenebilen blm olarak kavramak mmkn grnmektedir. Her geen gn daha da popler bir kavram olmaya balayan ve bir nceki blmde deinildii gibi deiik seviyelerde ska karmza kan inovasyon sistemini ise fikirlerin fark yaratacak ve ekonomik bir deer kazandracak ekilde rn, proses ya da servislere dnmesini salamak zere ihtiya duyulan bilgi ve teknolojilerin kiiler, firmalar, kurumlar arasnda akn kolaylatran ve ilgili aktrler arasnda bu amal etkileimi mmkn klan paralar btn olarak tanmlamak yanl olmayacaktr. Bu iki tanmdan hareketle sektrel inovasyon sistemini; bir ekonominin ortak ve birletirilebilen niteliklere sahip bir blmnn ihtiya duyduu ya da ileride duymasnn planland rnleri, sreleri ve/veya servisleri yksek katma deerli ve rekabeti nitelikler tayacak ekilde tasarlamak, retmek ve satmak zere gerekli bilgi ve teknoloji setlerinin olumasn ve ilgili aktrler arasndaki etkileimle kresel lekte pazar faaliyetlerine dnmesini salayacak ekilde birbiriyle ilikilendirilebilecek paralar btn olarak aklayabiliriz. Sektrel sistem analizlerinin gelimesinde, sektrleri inovasyonun kaynana gre snflandran Pavitt (1984) nemli bir yere sahiptir. Pavitt (1984) ngilterede 19451979 yllar arasnda gerekleen yaklak 200 adet nemli inovasyonu inceleyerek, endstrileri yeni teknolojilerin gelimesine neden olan faktrlerin niteliine ve niceliine dier bir deyile teknolojik yeniliin baskn kaynana gre ana balk altnda snflandrmtr. 1. Bilim Temelli Endstriler (Science-based Industries) 2. Tedariki Egemen Endstriler (Supplier-dominated Industries) 3. retim Youn Endstriler. Bu endstriler de lek Youn Endstriler (Scale-intensive Industries) ve Uzmanlam Tedarikiler (Specialised Supplier) olmak zere ikiye ayrlmtr. Bu yaklamla yenilik ierisinde bilginin nerede biriktii ve kullanld belirlenmeye ve balantlar hem kullanclar hem de tedarikilerin faydaland yenilik arpan ile ifade edilmeye allmtr. Pavitt bu yaklamna 1994 ylnda beinci bir sektr olarak, hizmetler sektrn ieren, enformasyon youn endstrileri eklemitir (Tablo1). OECD de Pavittten ok kk lde fark gsteren be endstrili bir snflandrma kullanmaktadr. OECDnin snflandrmasna gre sektrler;

10
BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM 10

10

masyon youn endstrileri eklemitir (Tablo1). OECD de Pavittten ok kk lde fark gsteren be endstrili bir snflandrma kullanmaktadr. OECDnin snflandrmasna greeklinde sektrler; kaynak-youn, igc youn, uzmanlam uzmanlam tedarikiler, lek-youn ve kaynak-youn, igc youn, tedarikiler, lek-youn ve bilim-temelli bilim-temelli eklinde kaynak-youn, igc-youn, uzmanlam tedarikiler, lek-youn ve bilim-temelli eklinde ayrlmaktadr. ayrlmaktadr. ayrlmaktadr.
Firma Kategorileri
Arz - Baskn Tipik ekirdek Sektrler Teknolojik Birikimin Temel Kaynaklar
Tarm, ev yapm, zel hizmetler, geleneksel imalat

lek - Youn
elik, cam, otomobil, dayankl tketim mallar

Bilgi - Youn
Finans, Perakendecilik, Yaynclk, seyahat

Bilim - Temelli
Elektronik Malzemeler, Kimya Sanayisi

Uzmanlam Tedarikiler
Sermaye mallar, Aralar, Yazlm

Tedarikiler

retim Mhendislii

Yazlm ve Sistem Mhendislii

Birleik Ar&Ge Corporate R&D

Dizayn ve Gelitirme, Gelimi Kullanclar Gelimi Kullanclardan renme (Learning from advanced users)

Teknoloji Transferinin Ana Kanallar

Tehizat ve ilgili dier hizmetlerin satn alnmas

Tehizat satn alnmas ve Know - how licensing

Tehizat satn alnmas ve Yazlm

Tersine Mhendislik, tecrbeli bilim adamlar ve mhendislerin kiralanmas

Kaynak:Pavitt,1994(Polatta O.,irketlerde novasyon Sisteminin Geliimi,2009dan alnmtr)

Tablo-1 novasyon Tablo-1 novasyon Kaynana Kaynana Gre Gre Sektrel Sektrel Snflandrma Snflandrma Tablo-1 novasyon Kaynana Gre Sisteminin Sektrel Snflandrma Kaynak:Pavitt,1994(Polatta O.,irketlerde novasyon Geliimi,2009dan Kaynak:Pavitt,1994(Polatta O.,irketlerde novasyon Sisteminin Geliimi,2009dan alnmtr) alnmtr)

Pavittin yaklam sektrlerin sektrlerininovasyonu inovasyonuoluturan oluturan dinamiklerinin farkl olduu faaliPavittin yaklam dinamiklerinin farkl olduu ve ve bu bu faaliyet Pavittin yaklam sektrlerin inovasyonu oluturan dinamiklerinin farkl olduu ve olan bu faaliyet yetlerin arttrlmas sektre zg teknoloji politikalarnn gelitirilmesi gerektiine vur- lerin arttrlmas iiniin sektre zg teknoloji politikalarnn gelitirilmesi gerektiine olan vurgusu lerin arttrlmas iin sektre zg teknoloji politikalarnn gelitirilmesi gerektiine olan vurgusu gusu nedeniyle sektrel inovasyon sistemi tartmalarna kaynaklk etmitir. nedeniyle sektrel inovasyon sistemi tartmalarna kaynaklk etmitir.

nedeniyle sektrel inovasyon sistemi tartmalarna kaynaklk etmitir.

Sektrel analize stratejik stratejikynetim ynetimbak bak asndan yaklaan Porter (1990), Uluslarn RekaSektrel analize asndan yaklaan Porter (1990), Uluslarn Rekabet beti stnlkleri almasyla neden baz lkelerde belirli sektrlerin uluslararas lekteRekabet baar Sektrel analize stratejik ynetim bak asndan yaklaan Porteruluslararas (1990), Uluslarn i stnlkleri almasyla neden baz lkelerde belirli sektrlerin lekte baar gsterdii sorusunu sormakta ve gelimi gelimi on lke lke balamnda balamnda (ABD, ngiltere, Japonya, Alman i stnlkleri almasyla neden baz lkelerde belirli sektrlerin uluslararas lekte baar gsterdii sorusunu sormakta ve on (ABD, ngiltere, Japonya, Alman ya, talya, G.Kore, Singapur, Singapur, svire, Danimarka) rnek zerinde alarak ya, talya, G.Kore, sve, svire,on Danimarka) rnek sektrler sektrler zerinde Japonya, alarak genel genel gsterdii sorusunu sormaktasve, ve gelimi lke balamnda (ABD, ngiltere, Almanbelirleyici faktrlere ulamaya almaktadr. Portere gre uluslarn rekabeti stnlklerini ortak belirleyici faktrlere ulamaya almaktadr. Portere gre uluslarn zerinde rekabeti alarak stnlklerini ya,ortak talya, G.Kore, Singapur, sve, svire, Danimarka) rnek sektrler genel oluturan drt faktr ve bir gelerek uluslarn rekabeti stnlklerini be oluturan drtfaktrlere faktr vardr vardr ve bu bu faktrler faktrler bir araya araya gelerekgre uluslarn rekabeti stnlklerini beortak belirleyici ulamaya almaktadr. Portere uluslarn rekabeti stnlklerini lirleyen elmas olutururlar. Bu drt faktr lirleyen drt elmas olutururlar. Bu drt faktr unlardr. unlardr. oluturan faktr vardr ve bu faktrler bir araya gelerek uluslarn rekabeti stnlklerini be-

lirleyen elmas olutururlar. Bu drt faktr unlardr.

1. 1. Faktr FaktrDonanm, Donanm, 2. 2. Talep TalepKoullar, Koullar, 3. 3. Benzer Benzerve veTedariki TedarikiEndstriler, Endstriler, 4. 4. Firma FirmaStratejisi StratejisiYaps YapsVe VeRekabet. Rekabet.

1. Faktr Donanm, 2. Talep Koullar,

3. Benzer ve Tedariki Endstriler,

Sektrel Sektrel novasyon novasyon Sistemi Sistemi yaklam yaklam 1987 1987 ylnda ylnda talyada talyada Universit Universit Bocconiye Bocconiye bal bal olarak olarak kurulan kurulan Centre Centre for for Research Research on on Innovation Innovation and and Internationalization Internationalization (CESPRI), (CESPRI), bnyesindeki bnyesindeki Sektrel novasyon Sistemi yaklam 1987 ylnda talyada Universit Bocconiye bal olarak almalarla gelimitir. Bu nc alma bu kurum bnyesinde alan Brechi veve Maler almalarla gelimitir. Bukonudaki konudaki nc alma bu kurum bnyesinde alan Brechi Makurulan Centre for Research on Innovation and Internationalization (CESPRI), bnyesindeki bann ortak almasdr. Breschi Malerba (1997)dan lerbann ortak almasdr. Breschi Malerba (1997)dansonra sonraMalerba Malerba literatrn literatrn olumasnda olumasnda almalarla gelimitir. Bu konudaki nc alma bu kurum bnyesinde alan Brechi ve Mave belirleyici katklar (Malerba,2002; Malerba,2003; Malerba,2004a). Bu ve gelimesinde gelimesinde belirleyici katklar yapmtr yapmtr (Malerba,2002; Malerba,2003; Malerba,2004a). Bu lerbann ortak almasdr. Breschi Malerba (1997)dan sonra Malerba literatrn olumasnda konudaki ilk nemli nemli derleme derleme alma alma Malerbann Malerbann editrlnde editrlnde 2004 2004 ylnda ylnda baslmtr. baslmtr. alma konudaki ilk alma ve kapsamnda gelimesinde belirleyici katklar yapmtr (Malerba,2002; Malerba,2003; Malerba,2004a). Avrupa Birlii lkelerinde alt sektr ila, takm kapsamnda Avrupa Birlii lkelerinde alt temel temel sektr (kimya, (kimya, ila, telekomnikasyon, telekomnikasyon, takmBu konudaki ilk nemli derleme alma Malerbann editrlnde 2004 ylnda baslmtr. alma tezghlar, yazlm ve hizmetler) sektrel inovasyon sistemi perspektifinden analiz edilmektedir tezghlar, yazlm ve hizmetler) sektrel inovasyon sistemi perspektifinden analiz edilmektedir kapsamnda Avrupa Birlii lkelerinde alt temel sektr (kimya, ila,bir telekomnikasyon, takm (Malerba Bu almaya gre Sektrel Sektrel novasyon Sistemi; belirli kullanma (Malerba 2004b). 2004b).Bu almaya gre novasyon Sistemi; belirli bir kullanma ynelik ynelik rn rn grubu bu gelitirmeye, retmeye, pazarlamaya aktrlerin piyasa ve tezghlar, yazlm ve hizmetler) sektrel inovasyon sistemi ynelik perspektifinden grubu ile, ile, bu rnleri rnleri gelitirmeye, retmeye, pazarlamaya ynelik aktrlerin analiz piyasa edilmektedir ve piyasa piyasa

4. Firma Stratejisi Yaps Ve Rekabet.

(Malerba 2004b). Bu almaya gre Sektrel novasyon Sistemi; belirli bir kullanma ynelik rn grubu ile, bu rnleri gelitirmeye, retmeye, pazarlamaya ynelik aktrlerin piyasa ve piyasa

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

11

d etkileiminden oluan bir btnsel yap olarak tanmlanmaktadr. Sektrel sistem yaklamnn temel avantaj; sektrn yapsnn ve snrlarnn; aktrlerinin ve bunlarn birbirleriye etkileimlerinin; renme, inovasyon ve retim srelerinin; sektrn dnm dinamiklerinin; sektrdeki firmalarn ya da bir sektrde uluslararas rekabeti olan lkelerin performans farkllklarna neden olan faktrlerin daha iyi anlalmasna ynelik sunduu kavramsal erevedir. Sektrel novasyon Sisteminin Balca Yap Talar ve Dinamikleri ou lkenin ilerleme deneyimlerine baknca, ndekilere yetime stratejilerinde nc sektrlerin ortaya knn ve bunlarn gelitirilip bytlmesinin dorudan ya da dolayl olduka nemli etkileri olduu grlmektedir(Malerba 2002). Bu nedenle gelime ile ilgili problemlerin analizinde sektrel sistemlerin irdelenmesi olduka retici ve yararl sonular vermektedir. Gelimekte olan lkelerdeki sektrel sistemlere bilgi, teknolojik yetkinlikler, aktrler ve bunlar arasndaki etkileim ve ibirlii ayaplar, ilgili sektre dair politika ve stratejilerin oluumu ve uygulanmas da dahil kurumsal yaplanmalar gibi eitli boyutlardan baklnca hemen her boyutun gelimi lkelerdeki ayn sektre dair sistem yaklamndan nemli farkllklar ve zayflklar gsterdii gzlenmektedir (Malerba, 2005) Franco Malerbaya gre sektrel inovasyon sistem erevesi o sektrn doasna, yapsna, organizasyonuna ve inovasyon ve retim dinamiklerine odaklanmaldr. Malerba, sektrn inovasyon yap talar olarak bilgi temeli ve teknolojileri, aktrleri( fimalar ve alandaki dier kurulular), ibirlii ayaplarn, politikalar/stratejileri ve bunlarn oluumu ve uygulanmasndan sorumlu kurumsal yaplar ne karmaktadr(Malerba 2002, 2005). Bu erevede Malerba, sektrel inovasyon sisteminde temel yap ta saymaktadr. Bunlar, 1. Bilgi altyaps ve teknolojiler, 2. Aktrler ve ayaplar, 3. Kurumlar . Bu yap talarna ilave olarak, bir ok literatrde o sektrdeki inovasyon sisteminin geliiminde olduka belirleyici olan balca dzenlemeler ve destekler de temel yap talarndan biri olarak deerlendirilmektedir. Malerba bu yap talar arasndaki etkileimden ve bunlarn eevriminden sektrel inovasyon sisteminin ortaya kacan ve/veya gelieceini belirtmektedir. Bu yaptalarna daha yakndan bakmak yararl grlmektedir. 1- Bilgi Temeli ve Teknolojiler Evrimsel inovasyon literatrne gre bilgi temeli ve renme sreleri inovasyon prosesinin temelini oluturur. Dahas bilgi ve renme sreleri bilgi kmeleri ve zellikleri bakmndan sektrden sektre deiiklik gsterir(Malerba & Orsenigo, 2000). Baz sektrlerde bilim, bilginin temel ve gdleyici kayna olurken, kimilerinde yaparak renme bilginin artmasnn temel dinamii konumundadr. Baz sektrlerde niversiteler bilginin temel oda olurken, bazlarnda firmalar bilgi retiminde olduka baskn durumdadr. novasyon sistemleri perspektifinden bilginin olumas iin gerekli temel boyut unlardr: eriilebilirlik, frsat ve biriktirilebilirlik.

12

Bilgi temeli, teknolojiler ve renme prosesleri sektrel inovasyon sisteminin konfigrasyonunun belirlenmesinde, onun snrlarnn tanmlanmasnda ve geliiminin modellenmesinde en nemli unsurlardandr. Bilindii gibi, ulusal politikalarda yetime (catch up) terminolojisi daha ok ileri lkelerle gelir, verimlilik gibi unsurlardaki an kapanmasna gnderme yapmak iin kullanlr (Fagerberg-Godinho,2005). Literatrde yetimeyi mmkn klan unsurlarn en banda bilimsel bilgi temelli renme ve rendiklerini fark yaratacak ekilde uygulayabilme yetkinlii gelmektedir(Bell and Pavitt, 1993, Kim, 1997; 1999, Lall, 2001). Aykut Gker, Bilgiye Dayal Ekonomi ve Trkiye Asndan Durum balkl almasnda gnmzde ekonomilerin temel dayana ile ilgili bilginin ynlendirdii ekonomi (knowledge-driven economy) vurgusuna dikkat ekerek, bilginin bu ekonomilerdeki baat rolnn iyi ileyebilmesi iin, bilgiye abuk, kolay ve ucuza ulaabilmenin nemine deinmektedir. Gkere gre, bu adan bilginin yaynm (difzyon) ve dalm son derece nemlidir. Bilginin etkin olarak yaynmndaysa, yeni unsurlarca zmsenmesi merkezi role sahiptir ve yaynmn kendisi kadar nemlidir. zmseme srecinde rtl (zmni; tacit) bilgi belirleyici rol oynar. Kodlanm bilgiyi belli biimlerde kaydedilmi olarak (saysal, ya da bilimsel makale ve patent bavurularnda olduu gibi, yazl biimde) bulmak mmknken, rtl bilgi, insanlarn beyinlerinde ya da organizasyonlarn i srelerinde sakldr. Bilginin ekonomilerdeki bu ynlendiriciliine bal olarak kresel i ve pazar ortamlarnda; teknolojilerin daha karmaklamas, teknoloji ve rn yaam dngsnn ksalmas, yeni ve gl rakipler kmas, pazarn daha talepkar mterilerden olumas ve tasarmdan rnn mteriye ulamasna kadar ki deer zincirinde gzlenen youn ibirlii alar ve ilikileri gibi unsurlarn yol at nemli gelimeler grlmektedir. Dnyada hakim olan bu bilgi odakl yeni yaklamlarn ve bunlarn teknoloji politikalarn etkileyen ana unsurlarnn deerlendirilmesi sektrel inovasyon sistemleri iin doru politika ve kurgularn yaplmas bakmndan da byk nem tamaktadr. Tm bu gelimelere bal olarak bilginin retim ve ekonomik faaliyetlerdeki baat konumu yeni boyutlar kazanmakta ve yeni rn ve yeni i modellerini hzla yaamn her alanna tamaktadr. Gelimelere bakldnda, temel bilimlerin teknoloji ve retime ynelik dorudan etkisi giderek daha belirginlemekte, bilginin korunmasn amalayan patent gibi fikri haklarda olaanst bir art ve niteliklerinde de farkllklar grlmektedir. Tm bunlar tek tek olgular olarak deil, bilgi ekonomisinin tmleik sisteminin nemli yaptalar olarak deerlendirmek doru olacaktr. Bylesi bir yetkinlikten bahsederken ok eskilerden bu yana teknoloji transferi kavramnn odakta olduu grlmektedir. Eskilerde bu sre arlkla gelimi lkelerden teknolojinin transferi ve mmkn olduunca yerli firmalarca imitasyonu stratejilerine dayanrken rekabeti sermaye unsurlarnn sermaye bykl, retim altyaps gibi fiziksel varlklardan entelektel sermaye olarak zetlenebilecek fiziksel olmayan varlklara doru evrilmesiyle farkl bir teknoloji edinme evrimine dnmtr. Bu kapsamda teknolojinin dier aralarla kombine ekilde kullanlmak zere transferi, kendine mal edilmesi ve yaylm gibi pek ok stratejik srecin sonucunda edinilen gml bilgi setinden sz etmek yanl olmaz. Artk temel teknoloji yetkinlik evrim basamaklar olarak sayabileceimiz; Gereksinim duyulan teknoloji tanm ve edinebilme (transfer edebilme), Kopyalama ve tekrarlar, Yaratc kopyalama, Tasarm yetenei kazanma, Teknolojiyi zmseme,

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

13

Teknoloji Gelitirme, Teknoloji retme, Teknoloji sat srelerinin mikro lekte (firma baznda), mezo seviyede (sektrel bazda) ya da makro seviyede (ulusal lekte) tasarlanp, ynetilmesi byk nem tamaktadr. zetle, dnyada zellikle son eyrekte yaanan bilgi retimindeki hzl deiim, rekabet unsurlarndaki radikal bakalama, ibirlii ayaplarnda gzlenen evrim ile bu unsurlarn tetikledii karmak ve kompleks yaplarn sonucu olarak ulusal ya da birok lkenin yer ald blgesel yeni teknoloji retme ve gelitirme sistemi; temel aratrmalardan balayarak toplumsal denetim ve refaha kadar uzanan farkl bir bilgi deer zinciri yaratmtr. Bu deiim ekonomilerin de biimlendirici ana unsuru olmutur. Gelimeler artk dorudan bilginin retimi, yaynm ve kullanmna baldr. Bilgi ise arlkla aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon srelerinden domaktadr. Bu sistemde; eskinin dorusal inovasyon yaklamnda grlen sral ve uzun zaman alan dolayl ilikiler a yerine daha hzl sonu alnan ve tm taraflarn dorudan etkiletii sreler arlkl olmaktadr. Bu gelimelere bal olarak da kme, emsiye vb. isimlerle anlamlandrlmaya allan ibirlii ayaplar ve ak inovasyon gibi sistem ve kavramlarn giderek ne kmaya balad gzlenmektedir. Yaam giderek artan ekilde deitirip yeniden dzenleyen en nemli ara durumundaki aratrma, teknoloji retme ve gelitirme ile bunlarn sonularnn ekonomiye kazandrlmas olarak adlandrabileceimiz yenilikilik (inovasyon) kapsamndaki gelimeler ayn zamanda zellikle son eyrekte yaanan bilgi retiminde yaanan hzl deiimi besleyen en nemli unsur konumundadr. Bilgi ve bilgiye dayal teknolojilerle ilgili bu aklamalar nda temel aratrmalardan balayarak bilgi retim silsilesi, bundan beslenen teknoloji gelitirme sreleri, yaynm, ticariletirme ve sonularn lm ve bu bilgi zonunda bilgiyi ekonomik deere dntrmenin kritik aktrleri olan firmalarn teknolojik yetkinliklerine gre pozisyonlanmalar ile ilgili bir iliki matrisi ekil-1de sunulmaktadr. Sektrel novasyon Sistemleri iin kritik olan unsur, bu bilgi ve teknoloji uzaynda o sektrn nasl, hangi bileenlerle hangi derinlikte ilikili olacak ekilde konumlandrlmasnn hedeflendiidir.
(nsan Kaynaklar, Reglasyonlar, I ortam vb. ) Temel Aratrmalar
Sonular, zleme, Etki Deerlendirme, Geri besleme Uygulamal Aratrma

EVRESEL FAKTRLER

Geleneksel Firmalar
(Byk. KOS)

Ticarileme

BLG DEER ZNCR

tir m e li

Teknoloji Edinimi zmseme Teknoloji retebilen Firmalar

Ge
Gelitirme Yaynm Bir st Seviyede retme Teknoloji Takip Edebilen Firmalar (Byk. KOS) Teknoloji Ynetimi Birikim (Byk. KOS)

ekil-1 Bilgi Zonu Kaynak: Kiper, M., Technology Transfer and the Knowledge Economy. inde: Designing Public Procurement Policies How to Foster Technology Transfer and Industrialization in the Global Economy, Springer Verlag, 2011

14

2- Aktrler ve Ayaplar Herhangi bir inovasyon sistemi, birbiriyle etkileimli olarak pazar ve pazar d faaliyetleri yrten ve dzenleyen ok sayda aktr kapsamaktadr. Bu aktrler tketiciler, giriimciler veya bilim adamlar gibi gerek kiilerden ve firmalar, kamu kurumlar, emsiye rgtleri gibi kurumsal yaplar ya da tzel varlklardan olumaktadr ve birbirleriyle olduka karmak iliki ve balantlarla etkilemektedir. Tm bu aktrler pazar iinde ve pazar dnda iletiim, deiim, ibirlii amal ilikileri ynetmeye ve bundan yararlar salamaya ve kendi misyonlar dorultusunda deer retmeye alrlar. Kukusuz, bilginin ekonomik deere dnmesinde firmalar ok nemli bir rol oynarlar. Bir nceki ksmda bahsedilen yetime stratejilerinde de anahtar konumdadrlar. Yetime srelerinin en nemli aamalarndan biri olan tekrar kopyalama fazndan yaratc kopyalama fazna ve buradan da radikal inovasyonaamasna geilmesi iin gerekli olan yetkinlik oluturma ve absorpsiyon kapasitesi oluturma gibi tamamlayc niteliklerin firmalar tarafndan edinilmesi istenir (Kim,1997). Tayvan geliiminde etkili olan firmalarn orijinal para reticisi (OEM) konumundan orijinal tasarm reticisi (ODM) ve buradan da orijinal marka reticisi (OBM) ya da Korede gzlenen orijinal para reticisi (OEM) konumundan orijinal marka reticisi (OBM) konumuna ulamalar kukusuz sadece firmalarn tek balarna stesinden gelebilecekleri gelime basamaklar deildir (Mathews,2002 ve Lee,2005). Ancak, stratejiler, destekler ve dier aktrlerin abalar ile varlmak istenen ana hedeflerden biri byk irketlerin ve KOBlerin yetkinlik biriktirerek kresel bazda rekabeti ve daha fazla ekonomik deer retmelerine dayanmaktadr. Ayn ekilde ilk balarda yabanc yatrm ve lisans gibi aralarla teknoloji edinme srelerinden zamanla yerli Ar-Ge kapasitesinin artrlarak teknolojik yetkinlik edinilmesi iin firmalarn dier aktrlerle ibirlii ve etkileimine doru evrilmeleri lke gelimilik dzeyinde kritik rol oynamaktadr. Sektrel novasyon Sistemi perspektifinden firmalarn renme sreleri, yetkinlik alanlar ve organizasyon yaplar, deerleri, beklentileri, amalar olduka belirleyici olmaktadr Talep tarafnda etkili olan kullanclar ve mteriler, rn kalitesinde olduka belirleyici olan tedarikiler yannda zellikle sektrn ihtiya duyduu nitelikli insan kayna yetitirmede ve ArGe srelerinde kritik nemde olan niversiteler ile dier aratrma kurumlar ve laboratuarlar, finansal yaplar ve sektrel sistemlerin oluumunda ve geliiminde etkili olan ilgili kamu kurumlar nemli dier aktrler olarak saylabilir. Bunlardan her birinin rol ve nemi sektrden sektre deiiklik gstermektedir. Tm bu aktrler arasndaki pazara ynelik ya da pazarn dnda, formal ya da informal etkileim, iliki ve ibirlii alar sektrlerin geliiminde ok nemli bir rol oynamaktadr. Genellikle, bu ibirlii alar yetkinlik, bilgi ve uzmanlama iin tamamlayc entegrasyon srelerine eriimi ve buralardan fayda edinilmesini mmkn klar (Lundvall,1993; Edquist 1997). Dahas, fimalar aras ve niversite ve aratrma kurumlar ile ibirlikleri en nemli inovasyon kaynaklar olarak deerlendirilmektedir (Nelson-Rosenberg,1993). 3- Kurumlar ve Kurumsal Sistemler Aktrlerin hareketleri, birbirleri ile etkileimi ve farkl konular kavraylarnda kurumlar ve onlarla ilgili kanunlar, kurallar, standartlar, normlar, alkanlklar, kltrel davranlar gibi unsurlar olduka belirleyici olmaktadr. Aslnda bu yap ve oluumlara bir inovasyon sisteminin erevesini belirleyen ana unsurlar olarak da baklabilir. Bu kapsamda aktrler arasndaki ilikilerde dzenleyici ve balayc olan szlemeler gibi daha kat dzenlemelerden, sze dayal hukuksal bir boyut tamayan toplumsal alkanlklara kadar ok deiik formal ya da informal uygulamadan bah-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

15

setmek mmkndr. Yine bu kapsamda fikri haklar hukuku gibi o sektr de ilgilendiren genel ya da ulusal/kresel dzenlemeler ya da sektre zel finansal kurumlar ya da sadece o sektr ilgilendiren alma yasalar gibi unsurlar saylabilir. Bu tr kurumsal yap ve sistemlerin yaratt eko-sistem o sektrn geliiminde ya da baarsnda ok belirleyici rol oynar. Buna da bal olarak her lkede baz sektrler arlk kazanrken dierleri ekonomilerde daha az etkili olurlar. 4- Sektrel Dzenleme ve Destekler Sektre zel hkmet programlar ve destekleri pek ok yn ile sektrn yn ve geliiminde kritik neme sahiptir. Bebek sanayilerin geliimi iin zel destekleme politikalar ve stratejileri gelitirme yaklam ok eskilerden beri uygulana gelen ve bu gn gelimi diye adlandrlan hemen tm lkelerin gelime dnemlerinde mutlaka bavurduklar bir sistemdir. rnein Japonya, Kore ve Tayvann yar iletken ve bilgisayar donanm alanlarn destekleme yaklamlar, Brezilyann yazlm ve uak endstrilerine zel program ve destekler salamas bu konuda verilebilecek rneklerden sadece birkan oluturmaktadr. Sonu olarak, her lkenin sektrel ncelikleri ve sektrlerde ele aldklar ana bileenler farkl olmakla birlikte yukarda saylan drt temel yap ta ile ilgili yaplanlar ve bunlarn birbirleri ile etkileimi, birbirini tamamlayan zellikleri ile sektrn ve bileenlerinin eevrimi sektrel inovasyon sistemi kurgusunun temelini oluturmaktadr. Tm bu unsurlarn olduka dinamik olduu ve sektrel sistemlerin blgesel, ulusal ve kresel boyutlar da dikkate alndnda bir sistem tasarm yaparken ne denli karmak ve zor bileenlerle uramak gerektii daha iyi anlalacaktr. Sektrel novasyon Stratejilerinde Dier Kritik Faktrler Almanyann 19. Yzylda sanayi devriminin gelimi lkesi ngiltereyi yakalama politikalarnda kimya endstrisine zel bir nem vermesi, sektr nceliklendirmesi ve sektrel inovasyon sisteminin nemi iin verilebilecek ilk ve deerli rneklerdendir(Murmann, 2003). Japonyann 1970lerde otomotiv ve elektronik sektrlerine(Goto and Odagiri, 1993), Korenin 1980lerde yine otomotiv ve elektronik(Lee and Lim,2001) sektrlerine, Tayvann 1990larda elektronik sektrne verdii ncelik (Amsden and Chu, 2003) ve bu sektrlerin liderliinde kalknma politikalar ulusal lekte olduu kadar sektrel inovasyon politikalar asndan da nemli dersler ierir. Kukusuz zamanla kresel bazda ne kan ya da ulusal nceliklerde yer alan sektrler deiiklik gstermekte hatta sektr tanm ve ereveleri de deimektedir. Bu deiimde endstrilerin ve ierdikleri teknolojilerin yaam dngs yannda, inovasyon sistem ve politikalarndaki yeni yaklamlar da olduka belirleyici olmaktadr. Gerekten de uluslararas rekabetilikte artk nemli olan belli sektrlerin varlndan ok o alandaki kritik teknolojilerdeki yetkinlik dzeyidir. Daha geni erevede ise belirleyici olan retilen rnler dizisi deil, o lkenin genelde ve sektr zelinde bilim-teknoloji ve sanayi sistemini ki buna inovasyon sistemi de diyebiliriz- nasl kurup altrddr. Ancak doru kurulup salkl bir harmonizasyonla iletilen deiik seviyelerdeki inovasyon sistemleri teknoekonomik paradigma deiimleriyle atba giden ekonomideki yapsal deiimleri olanakl klabilmektedir. Gerek sanayi devrimi ile gelimelerini tamamlam olan ngiltere ve Almanyadan esinlenerek nemli ilerlemeler salayan bata skandinav lkeleri olmak zere dier baz Kta Avrupa lkeleri, gerekse de Japonyann geliiminden esinlenerek nemli atlmlar gerekletiren Gney Kore, Singapur, Tayvan ve son dnemin parlayan yldz in gibi baz Asya lkelerinin geliiminde ilk ksmlarda sz edilen makro, mezo ve mikro seviyelerde inovasyon yetkinlik sistemlerini zgn ve salkl kurma baarlarnn byk etkisi vardr.

16

zetle Sektrlerin bir lkede ortaya k, gelime ve byme srelerinde baz ortak faktrler mevcuttur. Bunlarn banda yerel firmalarn renme yetenekleri ve yetkinlik dzeyleri gelmektedir. Dier faktrler olarak da sektre dair aktif hkmet politikalar ve programlar, sektrn gereksinim duyduu yetkin ve yeterli insan kaynann varl, sektrel giriimcilik ve dinamik KOBlerin yannda anahtar durumda olan yeterli sayda byk iletmenin mevcudiyeti saylabilir. Bu faktrleri destekler nitelikte nceki blmlerde yap talar olarak belirtilen unsurlar yani gelime ve bymeyi tetikleyecek inovasyon ve kapasite oluturma sistemleri ile sektr iin gerekli/ilgili kurum ve kurulularn varl (niversiteler, kamu Ar-Ge ve finansman amallar da dahil) byk nem tamaktadr. Yukarda saylan tm bu faktrler arasndaki ilikiler olduka karmak ve kaotik zellikler gsterir. nceki ksmlarda yer verilen ekil-1:Bilgi Zonundaki elemanlarn farkl seviyelerdeki (makro, mezo ve mikro leklerde) greceli ekilsel ilikisi aada sunulmaktadr.
Makro TEMEL ARATIRMA Mezo Mikro Teknoloji Yaratan Firmalar Geleneksel Firmalar

Uygulamal Aratrmal Kavram Gelitirme, TT tasarm, tasarm dorulama, prototip, pilot tesis, deneme retim, patent ve lisans Sat sonras STF

Gelitirme

Teknoloji Edinme zmseme Gelitirme Biriktirme Yaynm (Yatay- Dikey Transferler) Bir stdzeyde tekrar retme

Ticarileme rn Gelitirme Sonular zleme/ Etki Deerlendirme / Geri Besleme EVRESEL FAKTRLER ( nsan kaynaklar, regulasyonlar, i ortam vb. ) nnovasyon Paketleme

ekil-2 Bilgi Zonu Elemanlar Arasndaki Temel likiler Kaynak: Kiper, M., Technology Transfer and the Knowledge Economy. inde: Designing Public Procurement Policies How to Foster Technology Transfer and Industrialization in the Global Economy, Springer Verlag, 2011

Bu gsterimde daha nceki blmlerde de belirtildii gibi makro seviye ulusal ve/veya ulus st, mezo lek blgesel ve/veya sektrel, mikro lek firma seviyesi olarak ele alnmtr. Kukusuz, bilgi zonundaki ana unsurlarn pozisyonlandrlmas ve birbirleriyle ilikisi ekildeki gibi kesin izgilerle belirlenmi deildir. Ancak, inovasyon sistemlerine bakldnda temel aratrmalar, zellikle yatay yaygnlatrma sreleri ve ulusal politikalar etkileyen merkezi lme-izleme- etki deerlendirme faaliyetlerini makro lekte, sektrel perspektifte etkili aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon (ATG) sistemleri iin nemli bir aama olan uygulamal aratrma ve blgesel ve sektrel bazdaki baz yatay/dikey yaygnlatrma sreleri, izleme ve etki deerlendirme almalarn mezo seviyede ve bunlarn ktlarnn firma leinde sahiplenilmesi ya da kullanlmasn da mikro lekte deerlendirmek mmkn grnmektedir. Kukusuz ATG fazlar ve bunlarn balca aktrleri arasnda olduka kompleks teknik, sosyal

TEKNOLOJ YNETM

Teknoloji Takipisi Firmalar

AR-GE SRELERI

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

17

ve politik ilikiler ve etkileimler mevcuttur. lave olarak aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon ile ilgili her bir aamada, pazara k sresinde, yaygnlatrma srelerinde tm bu fazlar arasnda ok eitli interaktif ve dinamik aklar olmaktadr. Ayrca ATG faaliyetlerinin ok farkl disiplinlerden niversiteler, kamu kurumlar, emsiye rgtler, byk ve kk firmalar vb. ok sayda aktrlerin iinde yer ald hiper ibirlii alarnda gerekletirildii dnldnde ekil-2deki gibi ematik bir ilikiler matrisinin temel fonksiyonlarn ve ilikilerin anlalmas bakmndan yararl olabilecei dnlmektedir. Gerekten de inovasyon ve inovasyonu besleyecek deiik leklerdeki planlamalar en nemli gndemlerden biri haline gelmitir. lk balarda rn ve retim sreleri olarak snflandrlan inovasyonun, nemine parallel ekilde pek ok tr kmtr. Organizasyonel, servis, pazarlama bunlardan balcalardr. Yeni eilimle, nemini hep koruyaca grlen teknolojik inovasyon dnda dier inovasyon trlerinin i modeli ad altnda toplanmas giderek kabul grmektedir. Bu adan bakldnda 19. Yzylda Almanyann yetime ve gelime srelerinde ok etkili olan MaxPlanck, Helmholtz, Fraunhofer gibi temel bilimlerden pazara yakn aratrmalara kadar tm bilgi deer zonunu kapsayan deiik tr ve yaplardaki Ar-Ge kurumlarnn oluumu, 20.yzyln hemen banda ABDde Fordla gelien seri retim modeli, 1970lerde Japonyada grlen Kanban, Tam Zamanl retim gibi sistemler ve yakn zamanda ortaya kan Orijinal Ekipman reticisi (OEM) odakl entegrasyon ayaps lkelerin yetkinlik gelitirmelerine olanak salayan parlak i modelleri olarak deerlendirilmektedir. (Hobday, 1995). Literatrde ve ATG faaliyetlerinde giderek nem kazanan bir baka inovasyon tr de pek ok yerde teknoloji fzyonu olarak da tanmlanan apraz inovasyondur. Nitekim, Hyun Joung No and Yongtae Park, tekno-paradigmann; retici firmalardan dnen firmalara (Ar-Ge youn), tek bir i dinamiinden oklu teknoloji tabanlla, rekabet stnl iin kendi alannda Ar-Ge faaliyeti zihniyetinden sistematik Ar-Ge yaklamna, lineer ve arza dayal teknoloji gelitirme eiliminden talebe dayal karmak teknoloji gelitirme faaliyetlerine evrildiini belirtirler ve bu deiiklii kamlayan ana unsurlardan biri olarak da bir ok gelimenin anahtar haline gelmi olan teknoloji fzyonunu adres olarak gsterirler. Bir inovasyon tr olarak teknoloji fzyonunu, en az iki ya da daha ok bilinen teknolojinin, hibrid teknoloji eklinde ok yeni ve ilerleme salayan fonksiyon(lar)a nclk eden bir yenilik ortaya karmas olarak tanmlamak mmkndr. Hatta, bir sektrde bilinen bir teknolojinin baka bir sektre fzyonunu da bu kapsamda deerlendirmek yanl olmaz. lkelerin de bu inovasyon modelini zellikle sektrel inovasyon stratejilerine yanstmaya alt grlmektedir. rnein, Japon yksek teknoloji konseptinde difzyon-temelli tanmlamaya zel bir yer verilmektedir. Bu tanmlamada ise; biyoteknoloji,yeni malzeme ve fotovoltaik hcreler (a duyarl elemanlar) gibi yeni ykselen teknolojiler ile robot, bilgisayar ve telekomnikasyon gibi geni lde yaylm ancak katmadeer potansiyeli fazla olan teknolojiler yksek teknoloji olarak kabul edilmekte ve sektrler arasndaki teknolojik aklarn nemi devaml olarak aklda bulundurularak, fzyon teknolojilere arlk verilmeye allmaktadr. Japonya, fzyonu sadece teknolojiler arasnda deil, farkl inovasyon trleri arasnda da rnein teknoloji ve i modeli erevesinde de ele almaya almaktadr. Sz edilen Japon yksek teknoloji konsepti hem Ar-Ge younluunu hem de sistem oryantasyonunu iermektedir. Bu yaklam, bireysel teknolojiler yerine birok teknolojiden oluan bir teknoloji paketini ne karmaktadr. Bylece izole olmu Ar-Ge ve bamsz Ar-Ge youn mnferit teknolojiler dlanmakta, mikroelektronik, biyoteknoloji ve yeni malzeme endstrilerini ieren yeni ekonomik altyap tesisleri oluumu ve gl bir biimde sistem oryantasyonu olan yksek teknolojiler zerinde odaklanlmaktadr. Japonya bu tanmlamayla, potansiyel uzun dalga ykselmeleri ile ilikili ekirdek teknolojilere doru yneleceinin iaretlerini vermektedir.

18

Grld gibi zellikle gelimi lkelerin strateji belgeleri oluturulurken dnyada gelecee ilikin senaryolarn yani gelecek nasl ekillenecek ve bu kapsamda ne kmas beklenen temel yaklam, sektr, teknoloji, i modeli vb. unsurlarn birlikte dikkate alnd grlmektedir. Bu erevede, 20. yzylda baarlanlar otomobil, uak vb. rn veya proses odaklyken, 21. yzylda beklenen gelimelerin sistem temelli olaca ngrlmektedir. Gelecei etkileyecek almalar olarak ne karlan ve hemen tm uluslarn planlarnda yer verdikleri yenilenebilir enerji sistemleri, terre kar gvenlik sistemleri, sanal gereklik sistemleri, kiiye zel renme sistemleri, salk sistemleri gibi konulara baknca bu ngrnn olduka anlaml olduu sonucuna varmak mmkndr. Bu konu birka nedenle ok nemlidir. Birincisi; sistem yaklam, disiplinler aras bir zellik gsterir. Yani rnein gndemde olan yeni nesil otomobiller iin hibrit bir motor sisteminden bahsedeceksek, bunlar ancak kimyaclarn, makinecilerin, elektrikilerin, malzemecilerin ksacas bir sr disiplinin hatta sosyal bilimcilerin bir araya gelmesiyle mmkn olacaktr. Bylesi bir yaklamn temel eitim sisteminden, aratrma ve ynetim sistemlerine kadar pek ok konuda yeni gelimelere yol aacan belirtmekte yarar grlmektedir. kinci olarak, bir sistem yaklamndan onlarca teknoloji, yzlerce, binlerce rn retmek mmkndr. Bu nedenle Japonya rneinde de grld gibi zellikle gelimi lke strateji belgelerinde belirtilen bu sistem yaklamnn ok ne ktn ve buna gre kurgular yapld gzlenmektedir. zellikle gelimi lke strateji ve planlarna bakldnda bilim, teknoloji ve sanayinin artk birbirinden ok etkilenen ve birbirine nemli girdiler salayan sreler olmas nedeniyle ve giderek aralarndaki sarmal ilikinin glenmesine bal olarak olabildiince birlikte ele alnd grlmektedir. Tm bu gelimelerin bir sonucu olarak ortaya kan en nemli problemlerden biri de giderek artan belirsizliklerdir. Belirsizlik ynetiminde en kritik faktrlerden biri tanml ve kontroll iliki ve sistemler tasarmdr. ekil-2deki gibi inovasyon sistemi ana bileenleri ve bunlarn iliki matrisi bu adan da yararl olabilecektir. Lundvall, her bir sektr zelinde uygulanan bir stilin dier baka bir stilden daha baarl sonular verdiine ama bu baarnn dnemselliine deinmektedir. zellikle radikal teknolojik deiim dnemlerinde baary getiren stil ya da strateji setleri baarszla dnebilmektedir. Bu srelerde belirsizlik daha da fazlalamakta ve her seviyede nemli tehditler ba gstermektedir (Lundvall, 1998). Bu noktada baz sektrlerdeki kritik deiimlere tarihsel bir sreten bakmak yararl olacaktr. Tarihsel Geliim Perspektifinden Farkl Sektrler iin Temel Dinamikler Sektrler arasnda pek ok ynden byk farkllklar olmas, makro bir politika kurgusu altnda tm sektrlerin benzer dzenleme ve genel bir emsiye altnda desteklenebileceini savunan yaklamlar geerli klmamaktadr. novasyon sistemleri asndan bakldnda da sektrlerin geliiminde etki eden faktrler bakmndan olduka farkl kulvarlar gzlenmektedir. rnein ila endstrisi ile makina imalat sektr bu adan bir karlatrldnda, ila endstrisinin bilgi temeli ve renme proseslerinde inovasyon sreleri ve inovasyon faaliyetlerinin gerekletirildii organizasyonlarn ok etkili olduu grlmektedir. 1945lere gelene kadar yaklak 100 yl bu endstride kimyasallarn arlnda, byk bilimsel aratrmalarn yaygn olmad ve daha ok lisansl retimlerin youn olduu bir yap gzlenmektedir. 1945den, 1980lere kadar ise doal rnlerden ve kimyasallardan tretilen baz bileiklerin sektrde belirleyici olduu bir dnem yaanmtr. Bu dnem daha kurumsal

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

19

ve byk Ar-Ge projelerinin nn am ve 1980lerden gnmze kadar da, belirli aralklarla, byk ve yaratc irketlerin Ar-Ge faaliyeti sonucunda gelitirdikleri ve retimine baladklar ilalarla kresel lekte ok byk paralar kazandklar bir gelime yaanmtr. Bu gelimede ve sektrdeki dnmde molekler genetik ve rDNA teknolojilerinin ortaya kmasnn byk etkisi olmu ve Ar-Ge faaliyetlerinde de uzmanlalm ve jenerik olmak zere iki ana Ar-Ge rejimi ok belirleyici rol oynamtr. Gnmzde bu alanda byk firmalarn her biri tarafndan yaplan Ar-Ge harcamalar pek ok gelimekte olan lke Ar-Ge harcamasndan daha byk rakamlara ulam olmakla birlikte, hibir firmann ila alanndaki byk aratrma uzayndaki altgruplarn bir ka dnda kontrol salayamad ve inovasyonun giderek artan ekilde bilimsel yetkinlie ve niversite ve dier bilimsel kurumlarla ibirliindeki baarya dayand belirtilmektedir. (McKelvey,Orsenigo,Pammolli 2004; Henderson, Orsenigo,Pisano 1999). Makine imalat sektrne bakldnda radikal deil, daha ok artml ve sistemik inovasyon geliimi gzlenmektedir. Uygulama konusundaki bilgi ok nemlidir ve reticinin kullanc ve mteri ile ibirlii gelimelerde nemli bir yer tutmaktadr. Bilgi temeli arlkla makine retim yerlerindeki yetkin uzmanlarda birikmekte ve bu birikim hem imalat srelerinde teknik kalifikasyon dzeyinde hem de tasarm mhendislii seviyesinde gereklemektedir. Tasarm mhendislii bata olmak zere birikimler niversitede kazanlan formasyon yannda firmada uzun yllar bu konuda deneyim kazanmakla da olumakta ve usta-rak ilikisine dayal i eitimler makine imalat sektrnde olduka etkili olmaktadr. Bu alanda alan kk firmalarda Ar-Ge sreleri daha ok rn gelitirme ya da iyiletirme amal kk projelerle yrtlmekte ve firmalar aras ve niversitelerle Ar-Ge ibirliklerine pek rastlanmamaktadr. Yakn zamana kadar sadece mekanik konusuna dayanan bilgi temeli artk mekanik, mikroelektronik ve enformasyon youn disiplinlere doru kaym ve disiplinler aras ve sistem odakl bu gelimelere paralel ekilde formal ve proje ynetimine dayal Ar-Ge almalar arlk kazanmaya balamtr. Son rnlerde modler ve standart para yaklamlar ne kar olmutur. Anahtar rol, lazer, malzeme, lm ve kontrol gibi farkl teknolojik alanlardan doru gelen bileen ya da tamamlayc para gruplarndan (komponent) kaynaklanan bilgi aklarna ve bu alt bileenlerde uzmanlaan ana tedarikilere kaymaktadr. Gnmzde artk byk makina imalatlar, farkl lkelerdeki retim yerlerinde zel bilgi kaynaklar ve tedarikileri ile uluslar aras bir yaklamla operasyonlarn srdrmektedirler. (Wengel ve Shapira,2004; Mowery ve Nelson,1999). Franco Malerba, yukardaki ila ve makine imalat sektrleri ile ilgili sektrel inovasyon sistemlerinde belirleyici olan temel unsurlar ve farkllklara dair aklamalarn da alnd Catch up in different sectoral systems: some introductory remarks,2006 balkl almasnda deiik yazarlara atflarda bulunarak kimya, bilgisayar, yar iletken ve yazlm bata olmak zere dier baz sektrel inovasyon yaklamlarnda ki temel zellik ve birbirlerinden farkllklara da deinmektedir. Bu kapsamda kimya sektrnn byk firmalar etrafnda ekillendii ve inovasyon kaynaklarnn uzun dnemlere dayal almalarla elde edildii vurgulanmaktadr. Bu zelliklere de bal olarak byk Ar-Ge bteli almalar gerektii, lek ekonomisine dayal bu sektrdeki teknik ilerlemelerin birikimli olduu aklanmaktadr. Byk firma leklerine paralel byk Ar-Ge departmanlar kurulduu ve niversitelerle giderek daha yakn ve derin ilikiler gelitirildii gzlenmektedir. 1920lerde polimer kimyasnn da ortaya kmasyla birlikte pazarda segmentasyon daha da nem kazanm ve bu alanda byk kimya irketleri ile dikey entegrasyon iinde uzmanlam mhendislik firmalar olumaya balamtr. Tm bu gelimelerin sonularndan olarak yeni disiplinler ortaya km, bilginin bu displinlere gre ayrmas ile yeni kimya teknolojileri ve bunlarn transferi prosesleri nem kazanm ve bu kapsamda lisans saylarnda byk artlar gzlenmitir.

20

Bilgisayar sektrne gelince, bu sektrn evriminde farkl rnlerin gelitirilmesi ve bu srelerde farkl aktr ve ibirlii alarnn fonksiyonlar belirleyici rol oynamtr. Bu sektrde ana bilgisayarlar bu alanda birikime dayal teknik stnle sahip byk firmalarca gelitirilmi ve sunulmutur. 1960 ve 1970lerde IBM rneinde olduu gibi ilikiler de bu ana firma ile dikine entegrasyon trnde olmu ve IBM bu byk bilgisayarlara dair hem komponentlerin ve hem de sistemlerin gelitirilmesi, retimi, pazarlamas, sat ve datm gibi tm prosesleri kendisi stlenmitir. Minibilgisayarlarn piyasaya sunulmas ile birlikte bu sektrde komponent ve sistemler baznda ihtisaslama grlmeye balanm ve buna bal yeni firmalarn giri ve byme sreci yaanmtr. Benzer bir sre yakn zamanda mikrobilgisayarlarn piyasaya sunulmasnda da gereklemitir. Ancak bu dnemde rekabet farkl platformlar reten uzmanlam firma gruplar arasnda younlamtr. Her bir platform farkl firmalar arasnda blnm teknik liderliklerle karakterize olmaya balam ve inovasyon faaliyetlerinde giderek merkezi yapdan evreye doru yaylma artmtr. Bylece, gidiatta tek firmann belirleyici olmas olduka glemitir. Yakn zamanda bu alanda modlerlik ve balantllk ile yerel gelime ve yerel geri besleme, ibirlii ayaplarnn oluumunda ne kan zellikler olmaya balamtr(Bresnahan-Greenstien1999; Bresnahan-Malerba,1999). Yar iletken sektr; kk reticilerden, dikey entegrasyonlu byk retim yaplarna kadar deien bir yelpazede olduka farkl aktrlerle karakterize edilmektedir. Bu sektrn evrimleme srecinde aktrler dnemden dneme ve lkeden lkeye nemli farkllklar gstermitir. ABDde yeni firmalar ve uzmanlam reticiler sektrn biimlenmesinde etkili aktrler olurken, Avrupa ve Japonyada dikey entegrasyonla byk reticiler ana aktrler olmutur. Bu sektrde belirleyici konumdaki aktrlerden biri de savunma kurum ve kurululardr. ABD, dierlerine gre teknoloji odakl yeni firmalarn giriini tevik eden tavryla bu alanda inovasyonun geliimine daha fazla katk koymutur. zellikle 1970lerde Japonyada Uluslararas Ticaret ve Endstri Bakanl (MITI) uygulad zel destek yaklamyla bu alandaki Japon byk iletmelerinin geliimine n ayak olmu ve zellikle hafza devreleri alt sektrnde ABD ile arann kapanmasnda belirleyici ve baarl bir rol oynamtr. Yazlm sektr hem kresel oyuncular ve hem de yerel reticilerin uzmanlamasyla nemli gelimeler yaamtr. Ayrca, deien bilgi temeli ile byk yazlm platformlar gelitirenler yannda uzmanlam alt yazlm salayclarnn gelimesi de mmkn olmutur. Bununla birlikte yazlm sektrndeki platform projelerini firma leinde kritik uygulamalara dntrerek, iletmelere yararl klacak ekilde datmlarn salayacak irketler olumadan bu sektrn inovasyon sisteminin eksik kalaca sylenmektedir. Mevcut durumda, bu alandaki pek ok uygulamann iletmelerin kendi bnyelerinde platformun paras olarak retildii ya da bu amal pazarlardan saland belirtilmektedir(Steinmueller, 2004). Sektrden sektre farkllk gsteren unsurlardan biri de kresel ve/veya uluslararas reglasyon, spesifikasyon, standart ve direktiflerdir. rnein ila sektrnde ulusal salk sistemi ve reglasyonlar teknik deiiklikler ve inovasyon faaliyetleri bakmndan en nemli belirleyicilerdendir. Hatta baz durumlarda inovasyonu engelleyen ya da ilerlemesini bloke eden etmen durumundadr. Fikri haklar ve bu kapsamda da zellikle patent, uygunluk sreleri ve inovasyonun getirileri bakmndan kritik rol oynar. Yazlm sektrnde standartlar ve standart belirleyiciler ok etkilidir. Bununla birlikte giderek ne kan ak kaynak yazlmlar ile ilgili gelimeler, yeni datm metodlar ve ibirliine dayal gelitirme faaliyetleri gibi sreleriyle nemli bir yenilik alan olarak ortaya kmaktadr. Makina imalat sektrnde blgesel bazda insan kaynaklar ve blgesel baz kurumlar (yerel bankalar gibi) alt alanlarda uluslararas rekabetilik bakmndan deerli girdiler olmaktadr. Telekomnikasyon sektrnde kresel lekte gzlenen zelletirme, liberalizasyon,

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

21

reglasyon ve standartlar sektrn organizasyon yaplar ve performansnda anahtar rol oynamtr. Sonu olarak, sektrel inovasyon sistemleri tasarlanrken o sektre ilikin kresel lekteki mevcut ve gelecekte beklenen temel eilimler ve dinamikler deerlendirilerek zgn stratejilerin gelitirilmesi gerekmektedir. Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Biyoteknolojinin olduka geni kapsama alannda genetik, biyokimya, mikrobiyoloji, immnoloji, viroloji gibi salk ve tp bilimine giren konular yannda tarm, hayvanclk, ekoloji, hcre biyolojisi ve biyo istatistik gibi ok sayda disiplini saymak mmkndr. Bugn bir endstri kolu ya da sektr olarak olaanst byklkte bir ekonomik bykle ulam olan ve bu bykln ivmesel olarak artmasnn beklendii biyoteknolojiyi daha geni bir erevede evre, enerji, ormanclk, salk, tarm, hayvanclk, gda, su gibi hemen tm alanlarda organizmalar ve hcrelerin genetik ve molekler seviyede izolasyonu ve/veya maniplasyonu ile spesifik rn ya da proses gelitirme uygulamalar olarak tanmlamak mmkndr. Biyoteknolojinin kapsamn belirlemek pek kolay grnmemekle birlikte temel altdallar olarak; biyokimya, medikal biyoteknoloji, farmakoloji ve farmogenetik, mikrobiyoloji, molekler biyoloji, molekler modelleme ve ila tasarm, hcre biyolojisi, immnoloji ve immnoteknoloji, endstriyel biyoteknoloji, biyoproses ve kontrol sistemleri, biyoenformatik, biyometrik, biyoelektronik, genetik, gen analizi ve klonlama, genmhendislii, DNA teknolojisi, adli tp bilimi gibi pek ok disiplini saymak mmkndr ve her geen gn yeni biyoteknoloji alanlar ortaya kmaktadr. En genel erevede biyoteknolojiyi salk, tarmsal ve endstriyel olarak temel kola ayrmak mmkndr. Kukusuz bunlarn kesiim alanlarnda da nemli alt dallar mevcuttur.

ekil-3 Biyoteknoloji ve novasyon Sistemi erevesi Kaynak: Malezya Biyoteknoloji Odak Alanlar (BiotechCorp,2006 Report) emasndan esinlenerek gelitirilmitir.

22

Sosyal, ekonomik ve ekolojik nemine paralel olarak biyoteknoloji sektr lkelerin inovasyon politikalarnda da ok nemli bir yer bulmakta ve hemen her lke bu sektr iin zel bir sektrel inovasyon sistemi tasarlamaya ve uygulamaya almaktadr. Herhangi bir sektrel inovasyon sisteminin yap talar olan Bilgi Altyaps ve Teknolojiler, Aktrler ve Ayaplar, Dzenlemeler ve Destekler ile Kurumsal Yaplar unsurlar ile yukarda saylan temel biyoteknoloji alanlar, onlarn balca alt dallar ve biyoenformatik gibi nemli kesiim kollarn birlikte ele almaya alan ematik bir gsterim ekil-3de sunulmaktadr. Biyoteknolojinin giderek genileyen kapsam ve alt alanlar, lkelerin ve uzmanlarn bak alarndaki ve nceliklendirmelerindeki yaklam farkllklar gibi nedenlerle biyoteknoloji erevesi henz kesin ve zerinde mutabakata varlm ekilde tanmlanamamakla birlikte, ekil-3deki Biyoteknoloji ve novasyon Sistemi erevesi denemesinin, bu alann ve olas strateji ve politika yaklamlarnda ele alnmas gereken temel unsurlarn kavranmasnda yardmc olaca dnlmektedir. Biyoteknoloji ile ilgili sektrel inovasyon sistemi yaklamlarnda bu alann ancak bilimsel temelli faaliyetlerle geliebilecei ve bunun iin de zellikle niversite ve kamu aratrma ve test kurumlarnn gcyle dorudan ilikili olduu belirtilmektedir (Niosi,2011) Genel olarak biyoteknolojiyi ila retimi, tarm gibi bir endstri dal olarak deil bir ok endstride kullanlabilecek teknoloji setleri bakyla deerlendirmek doru olacaktr. Bu alanda yaplan aratrma sonularndan doan teknolojilerin yaygn kullanm alanlar bulunmaktadr. Kukusuz, biyoteknoloji ile ilgili bir konuda baarl olmak iin lkenin temel aratrmalardan balayan bir aratrma, teknoloji gelitirme ve inovasyon (ATG) kapasitesinden balayarak, aratrma sonularn absorbe edebilecek yetkinlikte gl sanayi yapsna kadar olduka geni ve kompleks sistemler btnne gereksinimi vardr. Bu nedenle lkeler ok geni bir spektrumu olan biyoteknolojide rekabeti olabilecekleri alan ya da alt dallar belirleyerek, glerini bu konulara younlatrmaktadrlar. Biyoteknolojinin her hangi bir alannda kritik bykle ulalabilmesi iin aada belirtilen u kurumsal yetkinliklerin oluturulmas gerektii belirtilmektedir (Bartholomew,1997): Temel Aratrmalarla ilgili ulusal fonlarn seviyesi ve kapsam Alanda nemli yabanc aratrma kurumlar ile ilikiler Temel bilimler ve dier bilimsel alanlarda ulusal eitim seviyesi Aratrma enstitlerinin aratrmalarn ticariletirme yetenekleri niversite ve sanayi arasnda uzmanlarn hareketlilii Risk sermayesi pazar bykl Teknoloji yaynmnda hkmetlerin ve kurumlarnn baars lgili alanlarda teknoloji biriktirme dzeyi Biyoteknoloji ile ilgili kimi alanlarda baarl olmu lkeler incelendiinde yukardaki kurumsal yetkinliklere ek olarak biyoteknoloji inovasyon sistemlerinde aadaki u yaplarda da belli bir yeterlilie sahip olduklar grlmektedir:

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

23

Dnyada sz sahibi aratrmaclara sahip, ileri konularda teknolojiler gelitirebilen niversiteler ve bnyelerinde yldz akademisyenler, Aktif ve baarl risk sermayesi yaplar Hzl ve baarl patent ofisleri Gelimelere ayak uydurabilen dzenleme kurumlar leri biyoteknoloji konularnda ibirlikleri Kamu test ve aratrma laboratuarlar Biyoteknoloji rnlerine duyarl, bilinli tketiciler leri tarm uygulamalarna yatkn iftiler Biyoteknoloji alannda ok sayda ileri teknoloji KOBleri Gelimeleri hzl test edip uygunluk verebilen salk ve deerlendirme kurumlar Bilim parklar, blgeleri Sonu olarak, nemi ve yaratt ekonomik byklk nedeniyle biyoekonomi; hzla eitlenen alanlarna atanan renklerin yol at biyorenkler (medikal biyoteknoloji krmz, endstriyel biyoteknoloji beyaz, agrobiyoteknoloji yeil, marin biyoteknoloji mavi, biyoterrizm siyah, evresel biyoteknoloji gri, biyopatent mor, biyoenformatik altn rengi vb.), canllar ve evre iin yaratt etkiler bakmndan biyogvenlik gibi kendi ekosistemini ve terminolojilerini yaratma yolunda dev admlar atmakta olan biyoteknoloji alannda hemen her lke kendi ulusal stratejilerini ve buna uygun sektrel inovasyon sistemini kurmak ve glendirmek peindedir. Saylanlardan da grlecei gibi bu sistem, kompleks, evrimsel ve gelecein planlanmasnda gemi birikimlerden de azami yararlanlmasn (path dependent) gzeten olduka zor bir alandr. lave olarak, ilgili tm aktrlerin bir arada almasn gerekli klan zellikler gstermektedir. Bunlar yapabilenler mesafe kat ederken, geride kalanlarla ilerleyenler arasndaki ara giderek almaktadr. Bu alanda geride kalanlar biyogvenlik gibi kritik unsurlarda da telafisi g bedeller beklemektedir. Trkiyede Sektrel novasyon Stratejileri Kapsamndaki Baz almalar Sektrel novasyon Sistemi odakllktan daha ok sektrel makro politika ve planlama yaklamna daha yakn olsa da DPTnin ilk sekizinde 5 yllk, 2007-2013 kapsayan 9. ile birlikte 7 yllk Kalknma Planlar erevesinde oluturulan sektrel zel ihtisas komisyon raporlar gerek ierdii planlama yaklamyla ve gerekse de komisyonlarn oluumunda gzetilen katlmclk anlayyla nemli bulunmaktadr ve bu kapsamda akla gelen ilk almalardr. imdilerde bu grevi DPTnin yerine kurulan Kalknma Bakanl yapmaktadr. Katlmc tekniklerle ve sektrel inovasyon strateji kurgusu erevesine daha uygun bir ierikle gerekletirilen bir dier deerli proje de TBTAK koordinasyonu ile 2003de gerekletirilen Vizyon 2023 almasdr. Bu kapsamda nemli alanlar olarak belirlenen Bilgi ve letiim, Enerji ve Doal Kaynaklar, Savunma-Havaclk ve Uzay, Salk ve la, Tarm ve Gda, Makine ve Malzeme, Ulatrma ve Turizm, Kimya, Tekstil ve naat ve Altyap olmak zere bir ok balkta farkl aktrlerden katlmclarla oluturulan panellerde bu alanlar iin stratejik teknolojiler ve teknoloji

24

yol haritalar karlmtr. Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri de stratejik teknoloji alanlar iine alnm ve bu erevede; Yksek lekli Platform Teknolojileri:Yapsal ve levsel Genombilim, Transkripteomiks, Proteomiks ve Metabolomiks, Rekombinant DNA Teknolojileri, Hcre Tedavisi ve Kk Hcre Teknolojileri, la Tarama ve Tasarm Teknolojileri, Teraptik Protein retim Teknolojileri ve Kontroll Salm Sistemleri nemli konu balklar olarak ne karlmtr. Yapld dnem itibariyle lkelerin Bilim-Teknoloji politikalarn belirlemede olduka yaygn ekilde kullandklar popler bir mekanizma olan Teknoloji ngr Stratejisi yaklam ile yaplan bu almada her bir Panel, Delfi anketi sonularn da kullanarak almalarn tamamlam ve lkemizin bilim ve teknoloji geleceinin belirlenmesinde ncelikli grlen toplam 94 teknolojik faaliyet konusu iin hazrladklar yol haritalarn da kapsayan raporlarn 24 Temmuz 2003 tarihinde TBTAKa sunmulardr. Bu alma, belirlenen teknolojik ncelikler baz alnarak, lkemiz iin stratejik neme sahip teknoloji alanlarn ve bu teknoloji alanlarnda yetkinleebilmeye ilikin hedefleri ve bu hedeflere ulaabilmeyi salayacak politika ve stratejilerin belirlenmesini amalayan olduka nemli bir proje olmasna ramen, akibeti benzer dokmanlardan ok farkl olmamtr. Trkiyede ayrca deiik kurum ve kurulularca deiik sektrlere ynelik ok fazla sayda raporlar ve almalar yaynlanm ancak bu dokmanlar da genellikle ok doru tesbit ve neriler iermesine ramen yaygn ekilde uygulama ya da dikkate alnma ans bulamamlardr. Kitabn ana temasn oluturan biyoteknoloji alannda; TBA-TBTAK-TTGVnin 1996 ylnda hazrlam olduu Genetik-Gen Mhendislii-Biyoteknoloji Alanna Ynelik Politikalar alma Grubu Raporu ve bu rapordaki Do.Dr.Glay zcengizin hazrlam olduu Trkiyede Biyoteknolojide Gelimeler: Bilimsel Altyap ksm ile TSAD ve Rekabet Forumu ortak almas olarak Prof. Hveyda Baaa ve Prof. Dilek etindamar tarafndan yazlan ve TSAD tarafndan Aralk 2000de baslan Uluslar aras rekabet Stratejileri: Biyoteknoloji ile ayn yazarlarca yine ayn iki kurum ibirlii ile Haziran 2006da yaynlanan Trkiyede Biyoteknoloji birlikleri kitab bu kapsamda anlabilecek deerli almalardandr. Son dnemde bu kapsamda en nemli alma, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlnca 20112014 dnemi iin oluturulan Trkiye Sanayi Strateji Belgesi odakl bir program erevesinde gerekletirilen farkl sektrlere ynelik Sektr Strateji Belgeleri ve bunlarn gerekletirilmesi hedefiyle ve ilgili tm kurum ve kurulularn katlm ve katklaryla srdrlen ve periyodik toplantlarla gelimelerin takip edilmeye alld uygulama, izleme ve deerlendirme faaliyetleridir. Bu belgelerde, eksiklii nemli lde hissedilen ATG amal altyaplarn ve ibirliklerinin kurulmasna dair de pek ok eylem plannn olmas bu abalar daha da nemli bir hale getirmektedir. Sektrel inovasyon stratejisi oluturulurken yaplmas gereken nemli almalardan biri de o sektrn deer zinciri dikkate alnarak (kavram gelitirmeden sat-pazarlama faaliyetlerine kadar olan sre) o lke iin kritik olabilecek rn ve/veya servis gruplar iin (rnein ihracat ve ithalat deerleri yksek olanlar) ortak para ve sistemlerin, yksek katma deerli para ve sistemlerin, tasarm, tasarm dorulama ve retim yetkinliklerinin ve ilgili ynetim teknolojilerinin belirlenmesidir. Bu kapsamda teknolojik yetkinlik parametrelerinin doru ve kresel lekte rekabetilik esaslar dikkate alnarak ortaya karlabilmesi de nem arzeder. Bu tr bir alma, ilgili verilerin eldesinden, bu verilerin yorumlanmasna kadar kompleks, dinamik ve zel uzmanlklar isteyen bir yetkinlik deerlendirme metodolojisi tasarlanmasn gerektirir. Tlay Akarsoy Altayn 2003 ylnda Otomotiv alan iin baz ana reticileri de katarak yapt alma ve gelitirdii Sektrel Teknolojik Durum Deerlendirme Modeli dnda bu tr

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

25

sektrel tabanl dinamik teknoloji haritas karlmasna ilikin fazla bir abaya lkemizde rastlanmamaktadr. Sonu ve Baz karmlar Bu almada da bir ok kez deinildii gibi, ou lkenin kalknma deneyimlerinde nc sektrlerin oluumunun ve zel bir ekilde desteklenerek geliimlerinin salanmasnn ndekileri yakalama ve kresel rekabetilik politikalarnda kritik bir rol oynad bilinmektedir. Bundan dolay kalknma stratejilerinin odanda duran yetime unsurunu kavrayabilmek iin sektrel perspektifle yaplan analizler ana problem konularnn renilmesini olanakl klmaktadr (Malerba 2002). Nasl ki tm sektrleri benzer sanp, makro politikalarla yaplacak genel dzenlemelerle sektrlerin toptanc bir yaklamla desteklenebileceini savunmak artk geerli deilse, bir sektr iin baka bir lkenin baarl olmu stratejisini alp, kopyalayarak o sektrde ulusal bazda nemli gelimeler beklemek de mmkn deildir. Bata kltrel ve yerel zellikler, durumlar, normlar ve deerler olmak zere organizasyonel, ynetsel ve kurumsal alkanlklar da dikkate alndnda baka lkelerden alnt replika programlarn baar ans pek olmayacaktr. Her lkenin o sektr iin kendine zel inovasyon stratejisi gelitirmesi gerekmektedir. Bununla birlikte sektrel lek de dahil hemen her seviyedeki inovasyon sistem tasarmlarnda ele alnmas gereken kritik temel baz ortak unsurlar bulunmaktadr. Kukusuz bu ortak unsurlar bir nceki paragrafta aklanan yerel ve sektre zel durum ve hedefler dikkate alnarak ele alnmaldr. Bunlarn banda, artk gelimelerin ve tm unsurlarn evrimsel zellikler tadnn anlalmas ve kabul gelmektedir. novasyon bakmndan evrimsel deiim, sistemlerin zaman iinde kendi kendine srekli dnmnn bir sonucu olarak ve arlkla deerli yeniliklerin ortaya kmas ve bu yeniliklerden elde tutulabilenlerin belirleyici olduu sre ya da sreler eklinde gereklemektedir. Ve genellikle birbirini takip eden u fazla karakterize edilmektedir: yeni nesil deerli yeniliklerin ortaya kmas-seme/adaptasyon- yeniliklerin eitlenmesi ve bunlardan kendine mal edilebilenler(Foster ve Metcalfe, 2001). Bu erevede, evrimsel deiimlere ayak uydurabilecek dinamiklikte bir uygun politika karmas tasarm nem kazanmaktadr. Bu politika karmasnda da zellikle bizim gibi genellikle dardan bilgi ve teknoloji ithal eden lkeler iin yukarda belirtilen temel fazlar yani; sindirme ve zmseme kapasitesini ardndan asimilasyonunu dier bir deyile kendimize mal etmeyi ve ardndan bilgi ve teknolojiyi daha ileri gtrme ve gelitirme srelerini planlayan ve hedefleyen stratejilere arlk verilmesi beklenmektedir. lave olarak, bilginin ekonomik deere dntrlmesi yani inovasyon becerisi kazanma ve inovasyona olan talebi uyarc politikalarn da dikkate alnm olmas gerekmektedir. Bu politikalara nasl ilerlik kazandrldna ilikin hemen tm lkelerin arlk verdii AR-GEye dayal yerli tedarik politikalarnn anlaml bir rnek olabilecei dnlmektedir. lkemizde de epey gecikmeyle de olsa savunma sanayi ile balayan teknoloji tabann ve aktrleraras ibirliini gelitirecek ekilde kendi sanayi ve aratrma kurulularmzdan daha ok yararlanma ve giderek bu yndeki gelimeleri ivmelendirme stratejisi bu ynde umut vermektedir. Kritik bir husus da yetkin insan kaynaklar planlamasdr. Buna uluslar aras ilikilerin giderek hz kazanmasyla yabanc insan kaynaklarn ve beyin gn tersine evirmeyi de dahil etmek gerekir.

26

Bylesi inovasyon sistemleri iin nemli bir unsur da ilerlik kazandrma srelerinde ilgili aktrlerin motivasyonu yani sistemin hayata geirilmesi ve iletilmesi ile ilikili kurumlarda ve aktrlerde stratejilere dair bilinirlik, sorumlu hissetme, sisteme entegre olabilme iin yaratlan istektir ve baarnn n koullarndan saylmaldr. Kurumsal entegrasyon olarak adlandrlan srelerde grev alacak kurumlar olabildiince ayn emsiye altnda toplamaya almak, bu stratejilerde temel hedeflerdendir. Benzer ekilde dzenlemelerde entegrasyonun da arlk kazand grlmektedir. Bir baka deyile dnyada esnek emsiye dzenlemeler giderek yaygn hale gelmektedir. Sonu olarak hemen tm inovasyon sistem tasarmlarnda bu amala olumu ya da olumas istenen bir ekosistemden bahsetmek ve bu ekosistemin de genel olarak insan kaynaklar salayclar, finansman salayclar, bilim ve teknoloji salayclar, teknoloji kullanclar, son kullanclar ile politika yapclardan olutuunu belirtmek yanl olmayacaktr. Ayrca, baarl bir ekosistem iin gerekli olan unsurlarn sosyal ve kltrel olgulardan ok etkilendii ve evrimsel zellikler gsterdiini tekrar hatrlamak yararl olacaktr. Buna bal olarak hedeflenen deiimlerin uzun zamanlar alaca ve biimlendirmede kritik bir unsur olan devlet desteklerinin baar iin yeterli bir unsur olarak deil, destekleyici bir unsur olarak grlmesi ve buna bal olarak politika ve uygulamalarn politika yapclarca sil batan yaplmamas, uzun soluklu ve srekli olmas baar ansn artran unsurlardandr. Unutulmamaldr ki; dk teknolojiden yksek teknolojiye direk srama mmkn deildir ve uzun dnemli, kararl ve planl yaklamlar gerektirir. Bu kapsamda, sektrel inovasyon stratejilerinde Trkiyenin mevcut durumda ekonomisinin dayand ana sektrlerden olan geleneksel tekstil, geleneksel seramik, demir-elik gibi alanlarda geleneksel retim sistemleri ve dk katma deerli rnlerden bu sektrlerde daha yksek katmadeer salayacak yapsal ve fonksiyonel rnlere doru evrilmeyi salamak zere seviye ykseltme (upgrading) stratejileri iin mekanizmalar gelitirilmesinin de sektrel inovasyon stratejilerinde nemli bir hedef olarak dikkate alnmas yararl grlmektedir. Stratejilerin baarlar uygulamaya, baarl uygulamalar da lme,izleme ve deerlendirmeye baldr. Bu nedenle, inovasyon stratejileri seviyesinden, ilerlik kazandrma aamalarna inilmesinde ve uygulamalarn kalitesinin artmasnda izleme ve etki deerlendirme sistemlerinin varl kritik bir eik olarak grlmelidir. novasyon strateji belgelerinde ska karlalan katmadeer terminolojisinden neyin kastedildii ve bu unsurun nasl ele alnaca iyi tanmlanmaldr. Bu noktada da deer zinciri analizlerinin dnyadaki bu tr sistemlerde nemle ele alnd grlmektedir. rnein, varlklar deer zinciri perspektifinden bir analiz yaplnca 20.yzyln balca retim unsurlar olan fiziksel sermayenin yani emek, sermaye gibi unsurlarn yerine 21. Yzylda entelektel sermaye olarak adlandrabilecek unsurlarn ok ne kt grlmektedir. Entelektel sermaye bileenleri olarak da insan sermayesi, sahip olunan fikri mlkiyet haklar ve bunlarn sreleri, sosyal sermaye yani iliki alar, marka, mteri sadakati gibi deerler saylmaktadr. Bilindii gibi bilgiye dayal teknoloji yani teknolojinin gcn ve deerini bilgiden almas yaklam ekonomipolitiin ana eksenlerinden birini oluturmaktadr. Kresel deer zincirine bu adan bakld zaman ise karmza; Temel aratrmalar, Uygulamal aratrmalar, Entegrasyon ve gelitirme, retim ve imalat, Uygunluk deerlendirme(test ve validasyon) gibi Bilgi Deer Zinciri olarak adlandrabilecek bir sreler btn kmaktadr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

27

Ya da retim Deer Zinciri olarak tanmlanabilecek fikirden balayarak kavramsallatrma, spesifikasyonlarn belirlenmesi, fizibilite, projelendirme, tasarm ve tasarm dorulama, prototipleme, retim sreleri, tantm-sat-pazarlama, sat sonras hizmetler ve destek hizmetleri gibi pek ok aamann analizi nemli grlmelidir. Ksaca, farkl deer zincirlerinin her bir bileeninin nasl ele alnd ve hangilerinde derinlik kazanlmak istendii bu tr strateji belgelerinin ana ruhunu oluturmaktadr. nk deer zinciri analizleri o lkenin mevcut konumundan vizyon olarak ortaya koyduu gelecee nasl gideceinin kavramsal yap talarn barndrmaktadr. Dnyada hakim olan yeni yaklamlara baknca artk ileri teknolojili, karmak ve zgn rnlere ynelik gelimelerin belirleyici olaca anlalmaktadr. Baz konulardaki ilerlemeleri toplumsal beklenti ve pazar ynlendirir. Bunlar pazar ekmeli (market pull) ya da pazar ynlendirmeli (market led) olarak adlandrmak mmkndr. Baz alanlarda ise toplum ya da pazarn gelimelerle ilgili ok byk beklenti ve ynlendirmesi yoktur. Ancak, potansiyeli grp, teknolojik gelimeler salanarak pazar oluturulmaya allr. Bu kapsamdaki almalara ise teknoloji itmeli (technology push) demek yanl olmaz. Gelecek iin yaplan tahminlerde bu ikinci kategori ar basmakla birlikte, bu kitabn ana konusu olan biyoteknoloji ile ilgili gelimelerde toplumsal talep ve beklentilerin olduka belirleyici olaca grlmektedir. Herhangi bir sektr ekillendirilirken, yenilie dayal geliim refleksiyle byyen, olabildiince geni bir ekilde ulusal sanayiyi harekete geirebilen, e zamanl olarak da ulusal ve uluslar st bilim ve teknoloji tabanyla etkileebilen ve sonular itibariyle de dnyadaki mevcut ya da gelecekteki yeniliklere gre konumlanacak ekilde kresel sistemle uyumlu ama kresel lekte rekabet stnln hedefleyen bir vizyon konulmaldr. Bu vizyon iin gerekenlerin banda da zaman, aba ve ortak akl gibi tersinir olmayan yani yerine konulmas pek mmkn grnmeyen nemli deerlerin geldii hep aklda bulundurulmaldr. Unutmamalyz ki, uluslarn bilim-teknoloji ve sanayi politikalar ve modelleri; ekonomik byme ve kalknma karakteri ve stratejisi yannda dnya ilikilerindeki yerini ve gcn de belirler olmutur. Biyoteknolojiye zel bir sektrel novasyon Sistemine de bu adan baklmasnn gerekli olduu dnlmektedir.

28

KAYNAKLAR:
1 Akarsoy T., (2004), Sektrel Teknolojik Durum Deerlendirme Modeli iinde Teknoloji, TMMOB 50 .Yl Yaynlar. 2 Amsden A., Chu W. (2003), Beyond Late Development, MIT press. 3 Antonelli C.,(1995),The Economics of Localized Technological Change and Industrial Dynamics, Kluwer Academc Pub. ,Netherland 4 Bartholomew S.,(1997), National Systems of biotechnology innovation:complex inter-dependence in the global system, Journal of International Business Studies, 28(2),241-267 5 Baaa H.,etindamar D., (2006), Trkiyede Biyoteknoloji birlikleri, TSAD-REF 6 Baaa H.,etindamar D.,(2002),Uluslar aras rekabet Stratejileri: Biyoteknoloji, TSAD-REF 7 Bell M. and K, Pavitt (1993), Technological accumulation and industrial growth, Industrial and corporate Change 2(2) 8 Braczyk, H-J, Cooke, PN & Heidenreich, M (1998), Regional nnovation Systems: The Role Of Governances In A Globalized World, UCL Press, London. 9 Breschi, S., Malerba, F. (1997), Sectoral Innovation Systems: Technological Regimes, Schumpeterian Dynamics, and Spatial Boundaries, in C Edquist (ed.), Systems Of nnovation: Technologies, nstitutions, And Organizations, Pinter, London, pp. 130-56. 10 Bresnahan T. and Greenstein S.,(2001), The economic contribution of information technology: towards comparative and user studies, Journal of Evolutionary Economics, 11: 95-118. 11 Bresnahan T. and Malerba F., (1999), Industrial dynamics and the evolution of firms and nations competitive capabilities in the world computer industry, in Mowery D. and Nelson R. (eds), The Sources ofIndustrial Leadership, Cambridge University Press, Cambridge. 12 Chang Y., and Chen M., (2004), Comparing Approaches to Systems of Innovations: The Knowledge Perspective, Technology in Society, 26, pp. 17-37. 13 Cooke PN., Gmez Uranga M., Etxebarria G. (1997), Regional nnovation Systems: Institutional And Organisational Dimensions, Research Policy, vol. 26, no. 4, pp. 47591. 14 Edquist C. (ed) (1997), Systems of Innovation: Technologies Institutions and Organizations, London: Pinter. 15 Fagerberg Srholec (2005) Catching Up: What are The Critical Factors For Success? Background Paper For The UNIDO. 16 Foster, J. and Metcalfe, J.S. (2001), Modern Evolutionary Economic Perspectives: An Overview. In Foster and Metcalfe (eds.) Frontiers of Evolutionary Economics. Competition, self-organization and innovation policy. Cheltenham: Edward Elgar; 1-16. 17 Freeman C. (1987), Technology policy and economic performance: lessons from Japan, F. Pinter, London. 18 Geels, F.W.,(2004), From sectoral systems of innovation to socio-technical systems: insights about dynamics and change from sociology and institutional theory Research Policy 33, pp. 897-920. 19 Gker A., (2000) Bilgiye Dayal Ekonomi ve Trkiye Asndan Durum, ODT Verimlilik Topluluu Sunumu. 20 Henderson R., Orsenigo L. and Pisano G. (1999), The pharmaceutical industry and the revolution in molecular biology, in Mowery D. and Nelson R. (eds.), The sources of industrial leadership, Cambridge University Press, Cambridge, pp. 267-312 21 Hobday M. (1995), Innovation in East Asia: the Challenge to Japan, Edward Elgar, Aldershot. 22 Hyun Joung N., ve Yongtae P., (2009), Trajectory patterns of technology fusion: Trend analysis taxonomical grouping in nanobiotechnology , Elsevier. and

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

29

23 Kim L. (1997), Imitation to Innovation: the Dynamics of Koreas Technological Learning, Harvard Business School Press, Boston. 24 Kim L. (1999), Learning and Innovation in Economics Development, Edward Elgar, Cheltenham. 25 Kiper, M.,(2010), Dnyada ve Trkiyede niversite Sanayi birlii, TTGV Yayn. 26 Kiper, M.,(2011),Technology Transfer and the Knowledge Economy. inde: Designing Public Procurement Policies How to Foster Technology Transfer and Industrialization in the Global Economy, Springer Verlag. 27 Lall S. (2001), Competitiveness Technology and Skills Cheltenham, Elgar. 28 Lee K. (2005), Making a Technological Catch-up: Barriers and Opportunities, Journal of Technology Management. 29 Lee K., Lim C. (2001), Technological Regimes, Catching-up and Leapfrogging: the Findings from Korean Industries, Research Policy, 30, 459-483. 30 Lundvall, B. . (1988) Innovation as an Interactive Process: from User-Producer Interaction to theNational System of Innovation, in Dosi, G. et al. (eds.), Technical Change and Economic Theory,London: Pinter, pp. 349-369. 31 Lundvall, B. A. (ed.) (1992), National Systems of Innovation: Towards a Theory of 32 Innovation and Interactive Learning, London: Pinter Publishers. 33 Lundvall B.A. (1993), National Systems of Innovation, Frances Pinter, London. 34 Lundvall B.A. (1998), The Globalising Learning Economy : Implications for Innovation Policy VBN, Aalborg University 35 Lundvall B.A. (2008), Higher education and development Annual World Bank Conference on Development Economics. 36 Malaysian Biotechnology Corporation [BiotechCorp] Report (2006). 37 Mathews J. A. (2002), Competitive Advantage of the Late-comer Firms: a Resources Based Account of Industrial Catch-up Strategies, Asia Pacific Journal of Management, vol. 19, no4, pp. 467-488. 38 McKelvey M., Orsenigo L., Pammolli F., (2004), Pharmaceuticals Analyzed through the Lens of a Sectoral Innovation System in Malerba F. (ed.), Sectoral Systems of Innovation. Concepts, Issues and Analyses of six major Sectors in Europe, Cambridge University Press, Cambridge. 39 Murmann P., (2003), Knowledge and competitive advantages Cambridge University Press. 40 Malerba F., (2002), Sectoral Systems of Innovation and Production, Research Policy, 31: 247-264. 41 Malerba F.,(2002), New Challenges for Sectoral System of Innovation, DRUID Summer Conference, Denmark. 42 Malerba, F., (2003), Sectoral System and Innovation and Technology Policy, Revista Brasileirce de Inovucao, 2, pp. 329-374. 43 Malerba, F., (2004a), Sectoral system of Innovation Basic Concepts in Malerba Franco (Ed) (2004) Sectoral system of Innovation :Concepts Issues and Analyses Six Major Sector in Europe , Cambridge Unv. Press ,UK. 44 Malerba, Franco (Ed), (2004b) Sectoral system of Innovation: Concepts Issues and Analyses Six Major Sector in Europe , Cambridge Unv. Press ,UK. 45 Malerba F. (2005), Sectoral systems of Innovation: a framework for linking innovation to the knowledge base, structure, and dynamics of sectors, Economics of Innovation and New Technology, 14 (1-2), 6382. 46 Malerba F. (2006) Catch up in different sectoral systems: some introductory remarks, Globelics India Conference

30

47 Malerba F. and Orsenigo L. (2000), Knowledge, innovative activities and industry evolution, Industrial and Corporate Change, 9: 289-314. 48 Malerba F., OrsenigoL.,(2002)Innovation and market structure in the dynamics of the pharmaceutical industry and biotechnology: towards a history friendly modelIndustrial and Corporate Change. 49 Metcalfe S. (1998), Evolutionary economics and creative destruction, Routledge, London 50 Mowery, D., Nelson, R., (1999), The Sources of Industrial Leadership, Cambridge University Press. 51 Munoz F.F., Encinar M.I.,(2008) Sectoral System of Innovation: A Proposal On Its Microfoundations, DRUID Conference, Denmark 52 Nelson R.(1993), National Innovation Systems: a comparative study, Oxford University Press, Oxford. 53 Nelson R. (1994), The coevolution of technology, industrial structure and supporting institutions, Industrial and Corporate Change, 3: 47-64. 54 Nelson R. (1995), Recent evolutionary theorizing about economic change, Journal of Economic Literature, 33: 48-90. 55 Nelson R. and Rosenberg N. (1993), Technical innovation and national systems in Nelson R. (ed.), National Innovation Systems Oxford University Press, Oxford. 56 Niosi J.(2011), Complexity and path dependence in biotechnology innovation systems, Industrial and Corporate, volume 20, Number 6, pp.1795-1826 57 Odagiri H., Goto A. (1993), The Japanese System of Innovation: Past, Present and Future, in Nelson R. (ed), National Innovation Systems. A Comparative Analysis, Oxford University Press, pp. 76-114. 58 OECD & EUROSTAT (2005), Oslo Manual. Guidelines for collecting and interpreting innovation data. 59 zcengiz G., (1996), Trkiye iin Molekler Biyoloji-Gen Teknolojisi-Biyoteknoloji Alanna Ynelik Politika nerisi .TBA-TBTAK-TTGV Bilim-Teknoloji-Sanayi Tartmalar Platformu Genetik-Gen Mhendislii-Biyoteknoloji Alanna Ynelik Politikalar alma Grubu Raporu, 60 Pavitt K., (1984) Sectoral patterns of innovation: Towards a taxonomy and a theory, Research Policy, 13: 343-374. 61 Polatta Ouz, irketlerde novasyon Sisteminin Geliimi, Mesleki Yeterlilik Tezi, Maliye Bakanl, 2009 62 Porter, M.E. (1985) Competitive Advantage,Free Press, New York, 63 Porter, M.E. (1990) The Competitive Advantage of Nations, Free Press, New York 64 Rosenberg N. (1982), Inside the Black Box, Cambridge University Press, Cambridge 65 Steinmueller E., (2004), The European Software Sectoral System of Innovation in Malerba F. (ed.), Sectoral Systems of Innovation. Concepts, Issues and Analyses of six major Sectors in Europe, Cambridge University Press, Cambridge. 66 TBTAK Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Stratejisi Vizyon 2023 Projesi, Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Strateji Grubu Raporu 2004, Ankara 67 Wengel J., Shapira P., (2004), Machine Tools: the remarking of a traditional Sectoral Innovation System in Malerba F. (ed.), Sectoral Systems of Innovation. Concepts, Issues and Analyses of six major Sectors in Europe, Cambridge University Press, Cambridge.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

31

Blm-1 Ksm-2 Biyoteknoloji: Tanm ve Kapsam

Orta Dou Teknik niversitesi, Biyolojik Bilimler Blm NANObiz Tic. Ltd. ti.

Prof. Dr. Hseyin Avni KTEM

Bakent niversitesi Eitim Fakltesi

Do. Dr. Fsun EYDOAN Dr. Remziye YILMAZ

Orta Dou Teknik niversitesi, Merkezi Laboratuvar, Molekler Biyoloji Biyoteknoloji AR-GE Merkezi

Orta Dou Teknik niversitesi, Biyolojik Bilimler Blm

Dr. Tufan Z

Orta Dou Teknik niversitesi, Biyolojik Bilimler Blm ODT, Merkezi Laboratuvar, Molekler Biyoloji Biyoteknoloji AR-GE Merkezi

Prof. Dr. Meral YCEL

32

Biyoteknoloji: Tanm ve Kapsam

Biyolojik srelerin insan yaamnda kullanm ok eski bir tarihe sahiptir. Balangta farknda olmakszn kullanlan bu sreler temel biyolojik bilimlerde ortaya kan gelimeler ve bunlara paralel bilimsel ve teknolojik yeniliklerle daha kontroll olarak uygulanmaya balamtr. Yirminci yzyln sonlarnda ve yirmibirinci yzyln balarnda biyoteknoloji, genom bilimi, rekombinant DNA teknolojisi gibi uygulamalarla daha da hzl geliim gstermitir. Genellikle baz hcrelerin byk lekte retiminin g olmas, doal kaynaklarn kullanmnn snrl olmas, doal kaynaklardan izole edilen bir rnn kontaminasyon riski tamas ve maliyet gibi faktrler biyoteknolojinin geliimine duyulan ihtiyac arttrmtr. lk defa, Karl Ereky tarafndan kullanlan biyoteknoloji teriminin o zamanki tanm ve kapsam, gnmze kadar gelien modern tekniklerin bu alana uygulanmas ile, nemli lde deiikliklere uramtr. Karl Ereky, biyoteknolojiyi Biyoteknolojik sistemler yardmyla hammaddelerin yeni rnlere dntrld ilemlerdir eklinde tanmlamtr. O yllarda biyoteknolojik sistemler herhangi bir deiiklie uratlmadan kullanld iin bu tanm, o zamanki geleneksel biyoteknolojik uygulamalar iin geerliydi. Ancak molekler dzeyde balayan almalarla biyoteknolojinin kapsam genileyerek bir ok adan farkl tanmlanan modern biyoteknoloji ortaya kmtr. Birlemi Milletler Biyolojik eitlilik Konvansiyonuna gre biyoteknoloji rnlerin ya da srelerin retimi veya modifikasyonu iin biyolojik sistemlerin veya canl organizmalarn kullanld teknolojik uygulamalar olarak tanmlanmaktadr. Dier bir anlatmla biyoteknoloji Belirli bir kullanma ynelik olarak, rn ve sreler gelitirmek veya varolanlar deitirmek iin, biyolojik sistemler, yaayan organizmalar veya trevlerini kullanan her trl teknolojik uygulama olarak tanmlanmaktadr. Gnmzdeki biyoteknolojik almalarda genetik, mikrobiyoloji, hayvan doku kltr, molekler biyoloji, biyokimya, embriyoloji, hcre biyolojisi gibi biyolojik bilimlerin yan sra kimya mhendislii, biyoproses mhendislii, biyoenformatik gibi farkl alanlarn bilgileri ve yntemleri kullanlr. Tarihsel evrime gre biyoteknoloji temel dneme ayrlmaktadr. Bunlar, 1. Geleneksel Biyoteknoloji: Karl Erekynin tanmlad biyoteknoloji kapsamnda, biyolojik sistemler (genellikle bakteri, maya, mantar) hibir modifikasyona uratlmadan kullanlmaktayd. Stn peynir veya yourda evrilmesi, bira ya da arap fermentasyonu gibi ilemler biyoteknolojinin gemiten bugne kullanlan yaygn uygulamalarndan bazlardr. Bu dnem fermantasyon teknolojisine ynelik retimi kapsamaktadr. 2. Ara Dnem: 1940-1975 yllar arasn kapsayan bu dnemde, biyolojik sistemlerin endstride kullanm alanlar geniletilmi ve baz kk tekniklerin ilavesiyle de retim gelitirilmi ve artrlmtr. Bu ara dnem ierisinde antibiyotik, enzim, protein, karbonhidrat, organik asitler, alkol vb. maddeler fazlaca retilmitir. Bu ara dnem de birincisi gibi fermentasyon teknolojisine dayanmaktadr. 3. Modern Biyoteknoloji: Modern biyoteknoloji kapsamnda organizmann yaam iin gerekli btn bilgilerin topland ve kodland genom kitaplnn kurulmas ve arzu edilen genin izolasyonu, nkleotit dizisinin saptanmas ve bu dizilerde deiiklikler yaplmas veya baka organizmalara aktarlmas, gen reglasyonunun saptanmas, hibrit hcreler elde edilmesi mmkndr. Bu teknikler yardmyla biyoteknolojik alar, proteinler, enzimler, antibiyotikler, hormonlar, sitokininler, monoklonal antikorlar, tehis koruma ve tedavi aratrmalarnda kullanlan tan maddeleri ve kimyasallarn retilmesi gerekletirilmektedir. Modern biyoteknoloji yenilikilie (inovasyon) ak, yksek byme potansiyeline sahip bir teknolojidir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

33

Kapsam Trkiye 9. Be Yllk Kalknma Plannda aratrma ve gelitirmeye dayal retim yeteneini glendirmek amacyla ncelikli alan olarak belirtilen biyoteknoloji, yeni nesil aratrma teknolojilerinin ya da yntemlerinin kullanld eitli sektr veya uygulama alanlarn kapsamaktadr. Biyoteknolojinin salk, gda, tarm ve hayvanclk, evre, endstri gibi sektrlerde yer almaya balamas ile birlikte bu sektrleri alt yap, personel nitelii, aratrma ve gelitirme olanaklarnn kullanm, elde edilen rn nitelii ve miktar gibi konularda deitirdii grlmektedir. Geleneksel olarak sralayabilecegimiz sektrlerin yan sra hormon, antibiyotik ve baz dier ila aktif maddesi olan kimyasallar, rekombinant protein ve proenzimlerin retimi, artk ve atk maddelerin yeni enerji kaynaklarna dntrlmesi gibi zel konu balklar alt sektrler olarak sralanabilir. Bu sektrlerin tm, verimlilik ve inovasyon asndan bugn biyoteknolojiyi ve biyoteknolojinin gerektirdii aratrma teknolojileri ya da yntemlerini gz ard edememektedirler. ekil 1de verilmeye allan biyoteknoloji kavramsal modelinden de anlalaca zere biyoteknolojinin kapsad sektrlerin temelinde alt alan saymak olasdr (ekil 1).

ekil 1. Biyoteknoloji kavramsal modeli. ekil 1. Biyoteknoloji kavramsal modeli.

1. Tp 1.

Tp

Biyoteknoloji tp alannda, yeni tan teknikleri ile yeni alar da dahil olmak zere yeni tp alannda, yeni tan ile nemli yeni alar da dahilsahiptir. olmak zere ilalarn ilalarBiyoteknoloji n retimi aray nn sreklili i teknikleri nedeniyle bir yere Bu yeni alandaki bilgi retimi araynn sreklilii nedeniyle nemli bir yere sahiptir. Bu alandaki bilgi kaynaklar kaynaklar incelendi inde, otizm gibi spesifik olarak bir hastal k iin geli tirilmi olan; ince kanser hastal n kayna na ve trlerine gre edebilen ya da okolan; zel kanser metobolik rahats zlklar lendiinde, otizm gibi spesifik olarak birtest hastalk iin gelitirilmi hastaln kayna - n tan sn ve yapabilen oklu gen test panellerinin kullan m yayg nlamtr. Mikrodizi ya da e na trlerine gre test edebilen ya da ok zel metobolik rahatszlklarn tansn yapabilen zamanl polimeraz zincir reaksiyon teknikleri kullanlarak tan ve tedavi iin genetik test oklu gen test panellerinin kullanm yaygnlamtr. Mikrodizi ya da e zamanl polimeraz zincir panellerinin uygulanmas, elde edilen bilginin ynetimi ve buna bal olarak kiiye zel tedavi reaksiyon kullanlarak tan ve tedavi iin genetik test panellerinin elde dan manlteknikleri nn yaplmas tbbi genetik klinikleri ve tp alan nda alanuygulanmas, nitelikli personelin edilen bilginin ynetimi ve buna bal olarak kiiye zel tedavi danmanlnn yaplmas tbbi nemini ortaya koymaktadr. Yakn bir gelecekte biyoteknolojik ilalarn dnya ila pazarnn %50'sine sahip olacan bugnden sylemek mmkndr. rnein, diyaliz hastalarnda ortaya kan ve eitli organlarda kalsifikasyon ve kemiklerde ciddi hasara yol aan hiperfosfateminin tedavisinde hcre kltr ve rekombinant DNA teknikleri araclnda retilen bir ila kullanlmaktadr. te yandan nadir grlen genetik hastalklar, ocuklarda insan byme hormonu eksiklii

genetik klinikleri ve tp alannda alan nitelikli personelin nemini ortaya koymaktadr.

34

Yakn bir gelecekte biyoteknolojik ilalarn dnya ila pazarnn %50sine sahip olacan bugnden sylemek mmkndr. rnein, diyaliz hastalarnda ortaya kan ve eitli organlarda kalsifikasyon ve kemiklerde ciddi hasara yol aan hiperfosfateminin tedavisinde hcre kltr ve rekombinant DNA teknikleri araclnda retilen bir ila kullanlmaktadr. te yandan nadir grlen genetik hastalklar, ocuklarda insan byme hormonu eksiklii tedavisi, osteoartrit ve baklk bozukluklar gibi says daha da arttrlabilecek hastalk tedavilerinde biyoteknolojik ilalarn kullanld grlmektedir. Bu ilalar, zorlu aamalar ieren bir gelitirme sreci sonunda elde edilmesine karn, kimyasal yntemlerle elde edilen ilalar tarafndan tedavi edilemeyen birok hastalk iin tedavi imkan salamakta ve tedavi maliyetlerinin dmesini salamaktadr. Tbbi biyoteknoloji altnda sz edilebilecek baka bir balk olan gen terapisi, hastalklara neden olan mutasyona uram genlerin tedavisini temel almaktadr. zellikle otoimmn rahatszlklar ve kanser gibi hastalklarn tedavisi iin youn almalarn olduu gen terapisinde viral vektrler, lipozomlar ya da plazmidler normal bireylerden alnan genleri hasta bireyin hcre ve dokularna tamakta kullanlmaktadr. rnein eker hastal tedavisi adenovirsler kullanlarak fare karacierinde gen terapisi yntemiyle pankreatik hormonlarn retilebildii bugn kantlanmtr. alma ilkeleri hedef hcreye kendi genlerini yerletirmek olan adenovirsler gibi tayclar sayesinde mutasyona uram genlerin yerini normal genler alabilmektedir. nsan genom projesi gibi aratrmalarla bir bireyin tm gen diziliminin ortaya karlabildii gnmzde mutasyona uram genlerin belirlenip dzeltilmesi yoluyla kiiye zel tedavilerin de yine gen terapisinin amalarndan olduu grlmektedir. Alar, insanda aktif bakl uyararak enfeksiyonlara kar koruma salayan biyolojik maddelerdir. Alar ile kazanlan bu bakln mekanizmasnn anlalmas ile konvansiyonel alarn yan sra rekombinant antijenleri, rekombinant canl organizmalar veya sentetik peptidler gibi maddeleri ieren biyoteknolojik alarn youn kullanm kazand grlmektedir. Konvansiyonel alara gre riskleri ve yararlar tartlan biyoteknolojik alar tetanoz, difteri, hepatit A ve B, grip, menenjit, kzamk, kzamkk, kabakulak gibi hastalklarn nlenmesinde veya egzema gibi deri lezyonlar bulunan hastalklarn tedavisinde uygulama alan bulabilmektedir. Bugn geni populasyonlara ksa zamanda ve kolayca ulatrlabilecek nitelikte genetik yaps deitirilmi meyve ve sebze alardan sz etmek de mmkndr. Bilginin youn olarak kullanld hizmet sektrlerinden biri olarak deerlendirilen ve lkemizde 2012 ylnn ilk yarsnda genel istihdamn % 5,6sn kapsayan salk alannda zellikle tedavi giderleri srekli artmaktadr. Kii bana den salk harcamalarnn gayri safi yurtii harcamalara orannn % 7-8e kadar ykseldii grlmektedir. Bu balamda biyoteknolojinin, hastalk kontrol ve tedavisinde kullanlan ilalarn, tan ve saptama kitlerinin, alarn ve gen terapisi ile ilgili rnlerin retimi ve bu alanda hizmet verecek zel kurulularn kurulmas gibi balklar altnda tp alannda verimlilii ve yeniden retimi arttrma olanaklar bulunmaktadr. 2. Gda, Tarm ve Hayvanclk Tm canllarn deien evre koullarna uyum salamak iin doal olarak kendini gelitirmek gibi bir yetenei vardr. Bununla birlikte herhangi bir saptanabilir iyileme elde edilmesi yzlerce yl srebilir. nsanlk bu nedenle ihtiya duyduu gda, bitki ve hayvanlar gelitirmek ve retmek iin eitli geleneksel ve modern biyoteknolojik aralar kullanarak ihtiyalarn karlamay renmitir. rnlerin ya da srelerin retimi veya modifikasyonu iin biyolojik sistemlerin kullanld teknolojik uygulamalar ieren tarmsal biyoteknoloji bu noktada karmza kmaktadr. Tarmsal biyoteknoloji temel olarak gda biyoteknolojisi ile bitkisel ve hayvansal biyoteknolojiyi kapsamaktadr. Bitki biyoteknolojisi bir dizi geleneksel ve modern biyoteknoloji teknik ve aralarn kullanan konvansiyonel bitki slah, doku kltr ve oaltm, molekler slah ve markr yardml selek-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

35

siyon (marker assisted selection), genetik mhendislii ve genetik yaps deitirilmi bitkiler, molekler tan gibi alt aratrma alanlarn iermektedir. 2011 ylnda kresel dzeyde % 4,9 olarak gerekleen enflasyon oran ile birlikte son yllarda dnya genelinde tarmsal retimde yaanan sorunlar gda fiyatlarnn artmasna yol amtr. Tarmsal emtia fiyatlarnda gzlenen artlar ilenmi gda fiyatlar ve dolaysyla enflasyon zerinde yukar ynl risk oluturmaktadr. Gda gvenilirlii konusunda belirsizlii artran bu gelimeler gda biyoteknolojisinin konu ile ilgili zm nerilerini gittike daha fazla nemli klmaktadr. Gda biyoteknolojisinden sz ederken 8 bin yldan fazla bir sredir biyoteknolojinin ekmek, allkoll iecekler, sirke, peynir ve yourt gibi baz fermente rnlerin retimi iin kullanld vurgulanmaldr. Biyoteknoloji, bugn hala retim srelerini iyiletirmek ve maliyetlerini drmek amacyla gda sektrn nemli dzeyde etkilemeye devam etmektedir. Gda kalitesi ve beslenme deerinin arttrlmas, gda gvenlii ve gda kaynaklarnn zenginletirilmesi gibi gda endstrisinin temel sorunlarnda olduu gibi biyoteknoloji tek bana retim teknikleri, hammadde ve yeni son rn eldesinde de zmler retebilmektedir. Bugn gda biyoteknolojisi, Genetik yaps deitirilmi bitkiden (msr veya soya gibi) veya bu bitkiden retilmi gda bileeninden oluan/ieren (msr unu, soya ya, soya proteini gibi) gdalar, Gda retimlerinde genetik yaps deitirilmi mikroorganizma kullanm veya gda katk maddesi/teknik yardmc madde retiminde genetik yaps deitirilmi mikroorganizma kullanlmasn (genetik yaps deitirilmi Aspegillus niger veya Kluyveromyces lactisin rettii kimozin (rennet) enzimi) ayr kategorilerde incelemektedir. Rekombinant DNA teknikleri ve klonlama gibi tekniklerle biyoteknoloji hayvanclk alannda da etkin rol almaya balamtr. Biyoteknoloji bu sektrde hayvan sal alannda iyiletirme ve yeni hayvansal rnlerin retimi gibi ekonomik deeri yksek olan yeni olanaklar salamaktadr. Ayrca transgenik hayvan almalar muhtelif rekombinant proteinlerin byk lekte retimleri asnda da potansiyel tayan uygulamalar arasndadr. 3. evre Kresel dzeyde kamuoyunun ve basnn salk ve tarm alannda biyoteknoloji konusundaki tartmalar srerken evre biyoteknolojisinde gelimelerin geleneksel retim srelerini deitirmesi dikkat ekicidir. Bugn bir retim srecinin devamll, evre biyoteknolojisi uygulamalarnn bu endstriyel retim prosesinde ne kadar ve nasl kullanldna baldr. evre biyoteknolojisi uygulamalar yenilenebilir enerji kaynaklar kullanmn arttrmak, kirlilik seviyeleri dk olan prosesleri dizayn etmek, toksik atklarn azaltld veya geri dnmlerinin planland ve artklarn yeniden retime katld retim srelerini gelitirmeyi amalamaktadr. Toksik atklarn artm ve kirlilik kontrol amacyla mikroorganizmalarn ve bunlardan elde edilen enzimlerin kullanm esasna dayanan uzun sreli artm prosesleri olarak tanmlanabilecek biyoremediasyon evre kirliliinin bertarafnda ve nlenmesinde etkili bir biyoteknolojik yaklam olarak nem kazanmaktadr. rnein bir fungus kat endstrisinde toksik bileenlerin artlmas amacyla kullanlmaktadr. Yine geni alana yaylm olan petrol ve petrol trevleri, gazolin, tetrakloretilen (TCE) ve klorlu aromatik hidrokarbonlar gibi organik ya da inorganik bileiklerin mikroorganizmalar tarafndan kolayca detoksifikasyona uratlmas biyoremediasyon dahilinde deerlendirilmektedir. Mikroorganizmalarn yan sra baz bitkilerden de artma ilemlerinde faydalanlmaktadr. rnein ar metalleri depolayarak uzaklatran bitkilerin kullanm olanaklar zerine almalar devam etmektedir.

32

dir. Mikroorganizmalarn yan sra baz bitkilerden de artma ilemlerinde faydalanlmaktadr. rnein ar metalleri depolayarak uzaklatran bitkilerin kullanm olanaklar zerine almalar devam etmektedir. 4. Endstri (Kimya, Enerji, vb.) 4. Endstri (Kimya, Enerji, vb.) Endstriyel biyoteknolojiden faydalanan faydalanansektrler sektrlerarasnda arasnda yukarda aklanan salk, gda yukarda aklanan salk, gda ve Endstriyel biyoteknolojiden faydalanan sektrler arasnda yukarda aklananBugn salk, gda ve ve hayvancln yan sra kimya, tekstil enerji gibi endstrileri de saymak mmkndr. hayvancln yan sra kimya, tekstil veve enerji gibi endstrileri de saymak mmkndr. hayvancln yan sra kimya, tekstil ve enerji gibi endstrileri de saymak mmkndr. Bugn kimkimya endstrisi yeni bileikler elde etmek, retim srecinde artk ve atklar azaltmak ve kimyasal ya endstrisi yeni bileikler elde etmek, retim srecinde artk ve atklar azaltmak ve kimyasal saflk saflk dzeyi yksek rnler/bileenler retmek amacyla biyoteknoloji teknik ve aralarn youn dzeyi yksek rnler/bileenler retmek amacyla biyoteknoloji teknik ve aralarn youn olarak olarak kullanmaktadr. kullanmaktadr. rnein rnein plastik plastik retimindeki retimindeki petrol petrol kullanmnn kullanmnn azaltlmas amacyla msr kullanmaktadr. rnein plastik yeil retimindeki kullanmnn azaltlmas amacyla ya da soya gibi yenilenebilir bitkilerden plastikpetrol retimi, kat retiminde hamur ileme msr s- ya da soya gibi bitkilerden plastik retimi,kuma kat retiminde ileme srasnda rasnda toksik atk yenilenebilir ve artklarn bertaraf tekstil endstrisinde retiminde baz boyalarn ve yeil tekstil endstrisinde kuma retimindehamur toksik etkilerini ortadan kaldrmak iin enzimlerin kullanm says kolayca arttrlabilecek nemli toksik atk ve artklarn bertaraf ve tekstil endstrisinde kuma retiminde baz boyalarn toksik etkiuygulama rneklerinden bazlardr (Tablo1). yllarda ise zellikle yenilenebilir nemli enerji kay lerini ortadan kaldrmak iin enzimlerin kullanm says arttrlabilecek uygulama r(Tablo1). Son Son yllarda isekolayca naklar (biyo yaktlar) konusunda biyoteknoloji ierikli youn (biyo yaktlar) konusunda biyoteknoloji ierikli youn aratrma-gelitirme aratrma-geliirme neklerinden bazlardr (Tablo1). Son yllarda ise zellikle yenilenebilir enttttttjifaaliyetlerinin kaynaklar (biyo olduu gzlenmektedir. yaktlar) gzlenmektedir. konusunda biyoteknoloji ierikli youn aratrma-geliirme faaliyetlerinin olduu gzlenmektedir.
36 36

Sektr baznda endstriyel biyoteknoloji uygulama rnekleri

Biyohidrojen Biyoteknolojik la Otomobil endstrisi iin biyopolimer retimi Yeil plastik Deri sanayiinde yalarn uzaklatrlmas Antibiyotik retimi Kimyasal/biyolojik sava ajanlarnn dekontaminasyonu zel tekstil uygulamalar Metal rafineri Yksek fruktoz ierikli msr urubu retimi Kiral bileenlerin sentezi Tekstilde kullanlacak sentetik lifler Gda aroma bileikleri Biyoetanol Biyopolimerlerin paket retimi A retimi Selloz ve kat aartma Enzim retimi Vitamin retimi Tekstil endstrisi amur susuzlatrma

Tablo 1. Biyoteknoloji uygulama rnekleri Tablo 1. Biyoteknoloji uygulama rnekleri

Tablo 1. Biyoteknoloji uygulama rnekleri

5. Nanobiyoteknoloji 5. Nanobiyoteknoloji Nanobiyoteknoloji, boyutlarda lme, retim ve yaplarn oluturulmas nano (10-9) lme, retim ve ilevli ilevli yaplarn lme, retim ve ilevli yaplarn oluturulmas amaNanobiyoteknoloji, nanoboyutlarda (10-9) boyutlarda amacylacyla kullanlan teknik biyoteknoloji ile ibirliinin sonucudur. Nanobiyoteknoloji, ve aralarn biyoteknoloji ile ibirliinin sonucudur. kullanlan teknik ve aralarn biyoteknoloji ile ibirliinin sonucudur. Nanobiyoteknoloji, nano nano lekte yaplarn ve bileenlerin kimyasal/biyolojikzellikleri zellikleri ve sonuta oluan lekte yaplarn ve bileenlerindeien deien kimyasal/biyolojik ve sonuta oluan sistemlerle sistemlerle ilgilenir. Nano lekte belli bir ileve yap unsurlarn kontroll bir e-retmek, ilgilenir. Nano sahip yaplar ve yap unsurlarn kontroll ilgilenir. Nano lekte belli bir ileve sahip yaplar ve yap unsurlarn kontroll bir ekilde kilde retmek, bu yap ve yap unsurlarnn zelliklerini ve ilevlerini belirleyecek ve aralar bu yap ve yap unsurlarnn zelliklerini ve ilevlerini belirleyecek teknik teknik ve aralar gelitirmek, bu gelitirmek, bu teknik ve aralar uygulamada kullanlr hale getirmek nanobilim ve nanobiyotek teknik ve aralar uygulamada kullanlr hale getirmek nanobilim ve nanobiyoteknolojinin amacdr. nolojinin amacdr. biyoteknoloji kapsamndaki sektrler iin verimli ve yeni uyamacdr. Nanobiyoteknoloji Nanobiyoteknoloji biyoteknoloji kapsamndaki sektrler Nanobiyoteknoloji biyoteknoloji kapsamndaki sektrler iin verimliiin ve yeni uygulama alanlar tagulama alanlar tanmlad gibi var olan uygulama alanlarnn teknolojik boyutunu daha hassas nmlad gibi var olan uygulama alanlarnn teknolojik boyutunu daha hassas ve esnek hale getive esnek hale getirerek deitirmitir. deitirmitir. Molekler Molekler tan tan snrlarn snrlarn genileten bu teknoloji kullanlarak rerek deitirmitir. Molekler tan snrlarn genileten bu teknoloji kullanlarak retilen biyoipler retilen biyoipler ve biyosensrler bugn youn olarak kullanlmaktadr. Belli bir maddenin varve biyosensrler bugn youn olarak kullanlmaktadr. Belli bir maddenin varln veya aktivitesini ln veya aktivitesini len bir ok biyolojik testin yerini iaretlenmi nano lekte partikller kulbirlmler ok biyolojik testin yerini iaretlenmi nano lekte partikller kullanlarak yaplan lmler lanlarak len yaplan almaktadr. almaktadr. rnein rnein zel zel nanopartikller nanopartikller eklenmi eklenmi ksa DNA paralar almaktadr. rnein zel nanopartikller eklenmi ksa DNA paralar genetik modifiye organizma genetik modifiye organizma varln belirleyecek spesifik bir genetik dizi veya enfeksiyon ya da varln belirleyecek spesifik bir genetik dizi veya enfeksiyon ya da kontaminasyonu saptayacak bir kontaminasyonu saptayacak bir mikroorganizma tespiti iin kullanlabilir. Biyolojik grntleme ve ila salnm uygulamalarndaki potansiyelleri nedeniyle farkl materyallerle kaplanm kuantum noktacklar nanobiyoteknolojik adan son yllarda byk ilgi grmektedir. grmektedir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

37

Nanobiyoteknoloji rn olan ve zellikle paketleme endstrisinde kullanlan biyofilm, hcrelerin birbirine ve/ya da bulunduklar yzeye yaptklar bir mikroorganizma kmesidir. Birbirine bal bu hcreler genellikle kendilerince retilen hcre d polimerik bir maddenin (DNA, protein, polisakkaritler) iine gmldrler. Bir yandan var olan tan/tehis yntemlerini daha hzl ve hassas hale getiren nanobiyoteknoloji, dier yandan tm endstrinin dikkatini eken ilevsel biyonano yaplar gelitirmelisine izin vermektedir. 6. Sentetik Biyoteknoloji Sentetik biyoteknoloji yeni bir DNA dizisi, biyolojik ara veya sistemi tasarlayp retilebilir veya varolan bu dizi, ara ve sitemlerden yeniden yararlanm iin varolan yeniden tasarlayp oluturabilir. Bu kapasitesi nedeniyle bata rekombinant protein retiminden olduka faydalanan ila endstrisi gibi bir ok sektr etkilemektedir. Bu teknoloji ile bir DNA dizisinin hzlca fiziksel olarak oluturulmas ve istenilen proteinin retimi olasdr. Bylece, oluturulan bu sentetik genler ile geleneksel klonlama yntemlerinin snrlar almaktadr. Molekler biyoloji ve mhendislik teknik ve aralarna birlikte sahip olan sentetik biyoteknoloji elde ettii rnlerin ve srelerin verimli ve yararl bir ekilde kullanlabileceini ngrmektedir. Tasarm ve mhendislik yetenei olan sentetik biyoteknolojinin yeniliki rn ve hizmetleri nmzdeki on yl iinde enerji, gda, salk gibi sektrlerde de hzla yer alacaktr. Biyoteknolojide Kullanlan Teknik ve Aralar Biyoteknolojinin salk, endstri, tarm ve evre gibi yukarda verilen kapsamlardaki uygulamalar iin kullanlan temel teknik ve aralar; biyolojik molekller ve teknikleri, teknolojik prosesleri ve biliim teknolojilerine dayal biyoenformatii iermektedir. Burada, biyoteknolojide sklkla kullanlan bu teknik ve aralar ve ilgili temel kavramlar zetlenmektedir.. 1. Hcreler ve Biyolojik Molekller Biyoteknoloji canl organizmalar, hcreler ve DNA, RNA ve protein gibi biyolojik molekller ile bunlarn retim yetilerini kullanan teknik ve teknolojilerin toplamdr. Tm yaayan organizmalarn temel yapta olan hcreler ok byk eitlilik gstermesinin yansra son derece benzerdir. Hcresel bilginin saklanmasn ve devamlln salayan DNA, belirli prosesleri gerekletiren protein ve enzimler ile bu proteinlerin retimini salayan mekanizmalar tm hcrelerde ayndr ya da son derece byk benzerlikler gstermektedir. Hcresel dzeyde olan bu benzerlik ve btnlk biyoteknolojinin temel dayanaklarndan biridir. Tek hcreli organizmalar dier bir deyile mikrobiyal hcreler biyoteknolojinin en nemli aralarndandr. Gnmzde penisilin ve streptomisin gibi nemli antibiyotikler, yourt, peynir ve bira gibi gda rnleri, inslin, eitli biyopolimerler ve daha birok rn mikroorganizmalar kullanlarak retilmektedir. Mikroorganizmalara ait hcrelerin yansra eitli bitki ve hayvan hcreleri de biyoteknolojide ve eitli uygulamalarnda kullanlmaktadr. Biyolojik molekller arasnda DNA ve proteinler biyoteknolojik uygulamalarda kullanlan en nemli aralardr. Hcre ekirdeklerinde bulunan ve kaltsal bilgiyi tayan DNA, deoksiribonkleotitlerden oluan ve genetik bilgiyi eker fosfat omurgas zerinde adenin, guanin, sitozin ve timin bazlar ve bunlarn dizilii ile kodlayan bir makromolekldr. Bazlar arasndaki hibridizasyon ift zincirli sarmal DNA yapsn oluturur. DNA dizisi zerinde proteinleri kodlayan belirli blgeler gen olarak isimlendirilmektedir. Bir proteinin kodlanmas ve sentezi srasnda ncelikle tek zincirli bir molekl olan RNA hcre ekirdeinde gen dizisi kullanlarak sentezlenir ve ekirdek dna kan RNA tad dizi bilgisi ile hcre sitoplazmasnda protein sentezinde kullanlr. Yaptalar

38

olan amino asitlerin zincirler halinde bir araya getirilmesi ile sentezlenen proteinler hcre iinde hemen hemen tm yaamsal olaylar gerekletiren molekllerdir. Tm hcreler ayn genetik dili konutuklar iin DNA biyoteknolojinin temellerinden biri haline gelmitir. Bu zellik bir ok biyoteknolojik rn, protein ve enzimin retiminde kullanlmaktadr. rnein insan insulin geni mayaya aktarlarak tek hcreli bir organizma olan mayann insulin hormonunu sentezlemesi salanmtr. Hatta bilim insanlar son yllarda insulinin bitki hcreleri kullanlarak retimini gerekletirmilerdir. Bilimsel gelimeler, teknolojiler ve DNA gibi biyolojik molekller nemli birok rnn ucuz, hzl ve gvenilir ekillerde retimine olanak salamtr. Proteinler biyoteknolojik rnler olabildii gibi dier rnlerin hzl ve ucuz retiminde kullanlan aralar da olabilmektedir. Tbbi biyoteknoloji uygulamalarnda biyoteknolojik yntemlerle retilen nemli rnlerden bazlar monoklonal antikorlar ve teraptik ilalardr. eitli antikorlar, alar ve hormonlarn yansra lipaz, proteaz ve izomeraz gibi enzimler gda, endstri ve evre gibi sektrlerde nemli uygulamalara sahip biyoteknolojik rnlerdir. Bu enzimler eitli endstriyel proseslerin dk scaklk ve basnlarda gereklemesine olanak salayarak retim maliyetlerini drmektedir. Biyoteknolojinin aralarndan olan biyolojik molekller arasnda saylabilecek dier nemli bir grup aptamerler, sentetik enzim ve proteinleri kapsar. DNAnn yapta olan nkleik asitlerden oluan aptamerler protein, karbonhidrat ya da hcre gibi farkl hedeflere yksek etkinlik ve zgnlkte balanabilen DNA ve RNA moleklleridir. Bu zgn oligonkleotitlerin hedeflerine yksek etkinlikte balanmasnn sebebi hibridizasyon deil, baz dizilerine bal oluturduklar boyutlu yaplardr. Aptamerler zeptomolar (10-21 molar) gibi ok dk konsantrasyonlardaki hedef moleklleri alglayabilecek hassasiyete sahiptirler. Son yllarda aptamerler, sentezleme hz ve kolayll, elverisiz evresel koullara dayankll, hedef grubunun eitlilii ve raf mrnn uzunluu bakmlarndan biyolojik alglama, hastalk tehisi, gda teknolojileri ya da savunma sanayilerinde kullanlan nemli biyoteknolojik aralar olmulardr. Dier yandan protein mhendislii, biyoenformatik ve sentetik biyoteknoloji gibi aralar ile gelitirilen sentetik enzim ve proteinler, normal artlarda gerekletirilemeyen biyolojik proseslerin ve sistemlerin kurgulanmasna ve inasna olanak salamaktadr. 2. Biyolojik Teknikler Modern biyoteknolojinin temellerini oluturan en nemli tekniklerden biri rekombinant DNA teknolojisidir. Bu teknoloji DNA molekllerinin bir araya getirilmesi, laboratuvar koullarnda modifikasyonu ve canl organizmalara aktarlmas dolays ile canllarn genetik modifikasyonlarn kapsamaktadr. Molekler biyolojinin eitli tekniklerini kullanan rekombinant DNA teknolojisiyle deiiklie uratlm canllara transgenik (genetii deitirilmi) organizma denmektedir. nsanolu binlerce yldr bitki ve hayvanlarn evcilletirilmesi srasnda bir ok organizmann genetik yapsnda modifikasyonlar yapmtr. Ancak rekombinant DNA teknolojisi ile bu genetik deiiklikler tek bir gen ya da gen blgesi kullanlarak yaplabilmekte ve beklenmedik sonular en aza indirilerek istenen zellikler hzl, en hassas ve doru ekillerde elde edilebilmektedir. Rekombinat DNA teknolojisi ve molekler klonlama olarak adlandrlan genlerin eitli molekler biyoloji ara ve teknikleriyle izolasyon, modifikasyon ve oaltm, biyoteknolojinin uygulama alanlarnda ska kullanlmaktadr. Gnmzde rekombinant DNA teknolojisi farmastik ilalar, proteinler, antibiyotikler ve alarn retiminde, tarmda verimin arttrlmasnda ve maliyetlerin drlmesinde, gda kalitesinin arttrlmasnda ve gda katk maddelerinin retiminde, su, hava

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

39

ve toprakta evresel kirliliin azaltlmasnda, biyolojik rnlerin hzl ve gvenilir yollarla retiminde ve eitli hastalklara ynelik gen tedavilerinde kullanlmaktadr. Canl hcre ya da organizmalarn ve hcre ii mekanizma ve molekler bileenlerin kullanld biyolojik prosesler biyoteknolojinin en eski aralarndandr. En youn kullanlan canl hcreler maya ve bakteri hcreleri, biyolojik molekller ise DNA ve enzimlerdir. Biyolojik proseslerden biri olan mikrobiyal fermantasyon geleneksel biyoteknolojik yntemler ile binlerce yldr ekmek, bira ve arap yapmnda kullanlmaktadr. Gnmzde ise mikrobiyal fermantasyon; antibiyotikler, alar, vitaminler, pestisitler, biyolojik olarak yklabilen plastikler ve polimerler, gda katk maddeleri ve biyoyaktlar gibi biyolojik bir ok rnn eldesinde kullanlmaktadr. Biyolojik proseslerin ya da biyoproseslerin biyoteknolojide kullanm beraberinde biyomhendisliin gelimesini salamtr. Biyomhendislik biyolojik teknikler ve mhendislik ilkelerinin canl sistemlere uyguland ve biyoproseslerin kullanld ve biyolojik maddelerin retildii alanlarda karlalan sorunlarn zmn aratran bir bilim daldr. Protein mhendislii, enzim ve proteinlerin modifikasyonuyla bu biyolojik molekllerin zelliklerinin gelitirilmesi ve iyiletirilmesini amalayan bir teknolojidir. Kimya, tekstil, kat ve enerji gibi endstriyel sektrler ile gda ve salk sektrlerinde kullanm alan bulan protein ve enzimler protein mhendisliiyle gelitirilmekte dolays ile biyoproseslerde maliyetlerin drlmesi, evreye duyarl proseslerin gelitirilmesi ve biyoteknolojik uygulama alanlarnn arttrlmas salanmaktadr. Mikrodizi teknolojileri ile hibridizasyona dayal DNA ipleri, nkleik asit ve protein mikrodizileri biyoteknolojinin son yllarda gelitirilen en nemli aralarndandr. Nkleotit bazlar arasndaki hibridizasyona dayal olan mikrodizi teknii ayn anda bir genomda bulunan tm genler ve bunlarn ifade edilmi rnleri olan RNA seviyelerinin kantitatif analizine izin verir. Kat bir yzey zerine sabitlenmi, prob olarak adlandrlan nkleotit dizileri ile iaretlenmi, solsyon iindeki hedef diziler arasndaki hibridizasyon, florasan boyalar, nanoparacklar ya da enzim reaksiyonlar gibi eitli tekniklerle saysallatrlr. Ayrca mikrodizi platformlarnda, kat yzeye sabitlenen probun yksek zgnlkte balanma gsteren aptamerler ile deitirilmesiyle aptamer tabanl bir sistem oluturulabilmektedir. Bylece mikrodizi platformlar, nkleik asit dizilerinin yansra protein ve hcrelerin belirlenmesinde de kullanlabilmektedir. Sonu olarak gvenilir, hassas, dk maliyetli ve pratik rnlere dnme potansiyeline sahip ip formatnda nkleik asit ve aptamer bazl biyosensr platformlar oluturulmaktadr. Bu platformlar genotiplendirme, tek nkleotit deiim analizleri, mutasyon analizleri, gen reglasyon aratrmalar ile eitli tehis ve teraptik uygulamalarda kullanm alanlar bulmutur. Doal olarak nano boyutlarda olan DNA, protein hatta ya moleklleri nanobiyoteknolojinin eitli uygulamalarnda omurga ya da mekanik bir iskele olarak kullanlmaktadr. DNA ve RNA gibi biyolojik molekllerin belirli, bilinen dzenler iinde yksek atom balama potansiyellerinin yansra yksek hacimli bilgi tayabilme zellikleri de kullanlmaktadr. rnein bilgisayarlarda bulunan mikroilemciler ve mikrodevreler, nanoilemcilere ve nanodevrelere doru evrimletike geleneksel elektrik devreler ve silikon bileenler yerine DNA zincir ve moleklleri kullanlacaktr. Bu uygulamalar hem saklanan ve ilem gren bilgi miktarlarn hem de ilem hzlarn son derece arttracak ve silikon ilemcilerin limitlerini ortadan kaldrma potansiyeline sahiptirler.. Mikroakkan sistemler ve mikrofabrikasyon; biyoteknoloji ve nanoteknolojide uygulanan nemli teknikler arasnda yer almaktadr. Son yllarda mikro ya da nano boyutlarda tasarlanan ve retilen ipler ve sensrler ya da daha geni tanmla mikro-elektro-mekanik sistemlerin (MEMS), mikroakkan uygulamalar ile birletirilmesi zellikle biyoteknoloji, genetik mhendislii, tp, savunma, evre, orman ve tarm endstrisindeki ihtiyalar dorultusunda bir ok yeni mikrosistemle-

40

rin gelitirilmesine olanak salamtr. Mikropompalar, mikrokapakklar ve mikrokartrclar gibi elemanlar olan mikrototalanaliz sistemleri (TAS), kimyasal ya da biyolojik analiz mikro-laboratuvarlar (lab-on-a-chip) ve mikro-plastik kart sistemleri bu mikroakkan sistemlerinden bazlardr. 3. Biyoenformatik Biyoteknolojinin son yllarda hzla nem kazanan aralarndan biri olan biyoenformatik, biyolojik bilginin bilgisayarlar ve istatistiksel teknikler kullanlarak analiz edilmesidir. Bu bilimsel disiplin biyolojik ve biyoteknolojik aratrmalar ve rn elde etmeye ynelik uygulamalar iyiletirmek ve hzlandrmak iin bilgisayar veri tabanlar ve algoritmalar gelitirmeyi ve onlardan yarar salamay amalamaktadr. Biyoenformatik, molekler biyoloji ve biliim teknolojilerinin tek bir disiplinde birlemesiyle olumu bir alandr. Bu alann nihai hedefi yeni biyolojik keiflere olanak salamak ve biyolojide evrensel bir bak as yaratmaktr. Biyoenformatikte adet alt disiplin bulunmaktadr ve bunlar yle sralanabilir: yksek hacimli veri gruplar arasndaki ilikileri belirleyecek yeni algoritmalarn ve istatistiklerin gelitirilmesi, nkleotit ve amino asit dizilimleri ve protein yaplar gibi eitli verilerin saklanmas, eriime almas ve ayn zamanda hzl analizi ve yorumlanmas, farkl trde bilginin ynetimi ve bu bilgiye etkili eriime olanak salayacak aralarn gelitirilmesi ve uygunlanmas. Biyoteknoloji retim srelerinin gelitirilmesinde, rnlerin tasarlanmasnda ve benzer eitli alanlarda uygulanabilen modellemelerde biyoenformatik aralar kullanmaktadr. zellikle son yllarda bir ok organizmann genom DNA dizilerinin belirlenmesi, mikrodizi gibi yksek hacimli deneysel platformlarn gelitirilmesi ve bunlar kullanlarak elde edilen verilerin tm aratrma ve gelitirme sektrlerine almas ile biyoteknolojik uygulamalarda biyoenformatie duyulan ihtiya artmtr. lerleyen yllarda bu ihtiyacn katlanarak artaca ve paralel olarak biyoenformatiin salad imkan ve zmlerin de geliecei dnlmektedir. 4. Teknolojik Prosesler Biyoteknoloji biyolojik molekl ve tekniklerin yan sra kimya, fizik, matematik gibi temel bilimleri ve kimya mhendislii, elektrik ve elektronik, bilgisayar, metalurji, yazlm ve endstri mhendislii gibi mhendislik alanlarn da kullanr. retim srelerinin gelitirilmesi ve tasarlanmasnda kimya mhendisliinin, gerekli elektronik ara ve tekniklerin gelitirilmesinde elektronik mhendisliinin, rnlerin tasarlanmasnda kimya, fizik ve metalurji mhendisliinin ve tm proseslerin girdi, kt ve etkileri ile dnldnde endstri mhendisliinin kullanm verilebilecek rneklerden sadece birkadr. Sonu ve neriler Bir teknolojiden kresel dzeyde gelecee dnk beklentiler genellikle farkl rekabet deikenleri ile llebilir. Verimlilik, inovasyon, yeni i yaratma olanaklar, srdrlebilirlik gibi anahtar kelimelerle tanmlanabilecek bu deikenler dk i maliyetleri, bilginin nemi ve paylam, alt yap, personel nitelii, aratrma ve gelitirme olanaklarnn kullanm, elde edilen rn nitelii ve miktar gibi etkenlere baldr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

41

Biyoteknolojinin, hzla gelimesi, birok sektrde uygulama alan bulmas ve temel olarak yaam bilim teknik ve aralarnn tamamn kullanabilmesi gibi zellikleri ile nmzdeki srete kresel ekonomi zerinde yaygn etkileri olmas beklenmektedir. Bu etkileri hzlandrmak ve verimliliini artrmak iin dnyada reticiler, tedarikiler, niversiteler, ticaret birlikler ve ilgili devlet kurulularnn da yer ald biyoteknoloji alannda birbirleriyle balantl irketler ve ilgili kurumlardan meydana gelen biyokmeler oluturulmaya balanmtr. Kmelenmenin salad i birlii ile aratrmaclarn sektrle ilgili ileri teknoloji bilgileri ve deneyimi ile aratrma gelitirme faaliyetleri sonunda ortaya kan rnlerin retimi kolaylaacaktr. Biyoteknoloji sektrndeki biyokmelerin gelimesi ve son kullancya ynelik rnlerin elde edilmesi ve ticarilemesi dier sektrlerin gelimesine imkn salayacaktr. Bunun yan sra gelimi ve gelimekte olan lkeler bu alanda aratrma ve inovasyonu desteklemek ve gelimeyi dinamik bir yapya kavuturmak iin strateji planlar yapmakta ve uygulamaktadr. Biyolojik molekller ve teknikleri kullanan, yeni teknolojik prosesler yaratabilen biyoteknoloji kapsad salk, gda, tarm ve hayvanclk, evre, endstri gibi alanlarda biyoteknolojik rn retmeye odakl veya inovasyona dnk firmalar zellikle desteklenmektedir. Trkiye biyoteknoloji alanndaki resmi politikasn; olas beklenmeyen etkilere kar biyolojik eitlilik, insan ve hayvan salnn korunmasnn temel ilke olmasn benimsemekle birlikte ulusal gereksinimler dorultusunda imdi ve gelecek iin modern biyoteknoloji ve elde edilen rnlerden yararlanlmas olarak aklamtr. Bunun yan sra ulusal biyoteknoloji stratejisinin biyokmelenme ve inovasyonun desteklenmesi, projelere ynelik destekler, nitelikli eleman temini olduu bildirilmitir. Trkiyede biyoteknoloji alannda aratrma, gelitirme almalarnn ve inovasyonun desteklenerek dinamik bir yapya kavuturulmas nem tamaktadr. ncelikli neme sahip biyoteknolojik rnlerin belirlenmesi ve retimine ynelik etkin ve dinamik proje desteklerinin salanarak, aratrmac ve sanayici ibirliinin kurulmas da byk nem tamaktadr. Ayrca bir ok bilimsel disiplini iinde barndran biyoteknoloji sektrnde ihtiya duyulan nitelikli ve deneyimli eleman saysnn artrlmasna ynelik nlemlerin alnmas son kullancya ynelik rnlerin retimine kolaylk salayacaktr. Biyoteknoloji konusunda ulusal nitelikte btnleik bir strateji hayata geirilmesi ve aratrma ktlarnn ticarilemesinin desteklenmesi, biyoteknoloji alannda yeni irketlerin kurulmasna ve mevcut irketlerin patent ve faydal model retmesine neden olacaktr. Bylece biyoteknoloji kapsamndaki sektrlerin rekabet gc ve kapasitesi hzla artacaktr. Burada en nemli hususlardan biri zel sektrn Biyoteknoloji alanndaki Ar-Ge faaliyetleri konusunda ilgisinin arttrlmas ve Ar-Ge faaliyetlerine girmesidir. Bu amala zel sektrn Ar-Ge faaliyetlerine zendirilmesi konusundaki desteklerin Avrupa Birlii seviyesine ekilmesi (%120 destek) byk nem tamaktadr. Dikkat ekilmesi gereken bir dier husus ise, yerli mal Biyoteknoloji rnlerinin alm ve tketiminde ulusal tevik ve destek sistemlerinin gelitirilmesi ve son kullanclarn bu rnlerin tketimi konusunda zendirilmeleri ve bilinlendirilmeleri husunda nlemlerin gelitirilmesi ve uygulamaya konulmasdr.

42

KAYNAKLAR:
1 Bhopale GM ve Nanda RK (2005) Recombinant DNA expression products for human therapeutic use. Current Science 89(4): 614-622. 2 Boothe J, Nykiforuk C, Shen Y, Zaplachinski S, Szarka S, Kuhlman P, Murray E, Morck D, Moloney MM (2010) Seed-based expression systems for plant molecular farming. Plant Biotechnology Journal 8(5): 588-606. 3 Bucko M, Mislovicova D, Nahalka J, Vikartovska A, Sefcovicova J, Katrlik J, Tkac J, Gemeiner P, Lacik I, Stefuca V, Polakovic M, Rosenberg M, Rebros M, Smogrovicova D, Svitel J (2012) Immobilization in biotechnology and biorecognition: from macro- to nanoscale systems. Chemical Papers 66(11): 983998. 4 Carstoiu D, Dyck EV, Glenn B, Littlehales C, Massey A, Strickland D (2007) The guide to biotechnology. The Biotechnology Industry Organization (BIO) 1-140. 5 Cooke P (2002) Biotechnology clusters as regional, sectoral innovation systems. International Regional Science Review 25(1): 8-37. 6 DaSilva EJ (2004) The colors of biotechnology: Science, development and humankind. Electron. J. Biotechnol. vol. 7 no.3. 7 DPT (2006) Dokuzuncu Be Yllk Kalknma Plan (2007-2013) Biyoteknoloji ve Biogvenlik zel htisas Komisyonu Raporu Ankara. 8 Glover D (2012) Biotechnology and agricultural development. Transgenic cotton, rural institutions and resource-poor farmers, Journal of Agrarian Change 12(4): 616-619. 9 Gurevich Vsevolod V, Gurevich Eugenia V (2012) Synthetic biology with surgical precision: Targeted reengineering of signaling proteins. Cellular Signalling 24(10): 1899-1908. 10 Hong KK ve Nielsen J (2012) Metabolic engineering of Saccharomyces cerevisiae: a key cell factory platform for future biorefineries. Cellular and Molecular Life Sciences 69(16): 2671-2690. 11 Lin Haiying (2012) Cross-sector alliances for corporate social responsibility partner heterogeneity moderates environmental strategy outcomes Journal of Business Ethics 110(2): 219-229. 12 Lipshutz RJ, Fodor SPA, Gingeras TR, Lockhart DJ (1999) High density synthetic oligonucleotide arrays. Nat. Genet. 21: 20-24. 13 Loveridge D, Dewick P, Randles S (2008) Converging technologies at the nanoscale: The making of a new world. Technology Analysis & Strategic Management 20(1): 29-43. 14 Niosi J, Hanel P, Reid S (2012) The international diffusion of biotechnology: The arrival of developing countries, Journal of Evolutionary Economics 22(4): 767-783. 15 Nykiforuk CL, Boothe JG, Murray EW, Keon RG, Goren HJ, Markley NA, Moloney MM (2006) Transgenic expression and recovery of biologically active recombinant human insulin from Arabidopsis thaliana seeds. Plant Biotechnology Journal 4(1): 77-85. 16 Toumey C (2012) Lessons from before and after nanotech. Nature Nanotechnology 7: 611-612. 17 TTGV (2006) rlanda Biyoteknoloji alma Gezisi Raporu. 18 TSAD (2000) Rekabet Stratejileri Dizisi Uluslararas Rekabet Stratejileri: Biyoteknoloji. 19 Zarogouldis P, Karamanos NK, Porpodis K, Domvri K, Huang H, Hohenforst-Schimdt W, Goldberg EP, Zarogoulidis K (2012) Vectors for inhaled gene therapy in lung cancer. Application for nano oncology and safety of bio nanotechnology. International Journal of Molecular Sciences 13(9): 10828-10862.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

43

Blm-1 Ksm-3 Biyoekonomi

Selin ARSLANHAN MEM Bilgi ASLANKUT

Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf TEPAV

1. Giri
Trkiye ekonomisi, 1980lerden itibaren hzl bir dnm srecine girmi, dnyann 17. byk ekonomisi konumuna gelmitir. Bu dnmn arkasndaki nedenler arasnda, uygulamaya konulan yapsal reformlar, artan verimlilik ve zel sektrn ekonomi iindeki BYOEKONOM pay ve rn deseninin eitlenmesi ne kmaktadr. Trkiyenin zellikle 2001den sonraki 1. Giri byme performans her ne kadar olduka etkileyici olsa da, kii ba gelirin halen AB ortalamasnn yars, ABDninkinin de drtte biri kadar olmas, 2023 hedeflerine ulalmas Trkiye ekonomisi, 1980lerden itibaren hzl bir dnm srecine girmi, dnyann 17. biin ekonominin ihtiyac olan Bu dn m srecinin halen tamamlanmad uygulamaya anlamna yk ekonomisi konumuna gelmitir. dnmn arkasndaki nedenler arasnda, gelmektedir. reformlar, artan verimlilik ve zel sektrn ekonomi iindeki pay ve rn desenikonulan yapsal
44

nin eitlenmesi ne kmaktadr. Trkiyenin zellikle 2001den sonraki byme performans her Trkiye son dnemde retim s ve ihracat kompozisyonunda geirdi i dei imle, dk ne kadar olduka etkileyici olsa yap da, kii ba gelirin halen AB ortalamasnn yars, ABDninkinin de drtte biri kadar olmas, 2023 hedeflerine ulalmas iin ekonominin ihtiyac olan teknolojilibiryapdanortateknolojilibiryapyageiyapmtr.Fakatileriteknolojidnm payhala srecinin halen tamamlanmad anlamna gelmektedir.

ok dktr (ekil 1). nmzdeki dnem hedeflerine ulaabilmesi ve kresel pazarlarda rekabet gcn arttrabilmesi iin ve retim vekompozisyonunda ihracatta ileri teknolojili deiimle, rnlerin pay n Trkiye son dnemde retim yaps ihracat geirdii dk teknolojili bir yapdan arttrmas kritiktir. orta teknolojili bir yapya gei yapmtr. Fakat ileri teknoloji pay hala ok
dktr (ekil 1). nmzdeki dnem hedeflerine ulaabilmesi ve kresel pazarlarda rekabet gcn iin retim ve ihracatta ileri teknolojili rnlerin arttrmas kritiktir. ekil1:arttrabilmesi Trkiyehracat nn Teknoloji Seviyesine Gre Evrimi(1990 2010)payn
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0%
24,1% 19,2% 3,7% 22,2% 2,7% 8,8% 6,7% 5,2% 35,1% 38,5% 59,0% 55,6% 52,8% 42,4% 37,9% 18,0% 19,5% 14,3% 15,8% 18,5%

Kaynaadayal Dkteknoloji Ortateknoloji leriteknoloji

1990

1995

2000

2005

2010

Kaynak:UNCOMTRADE ve TEPAV hesaplamalar ekil 1: Trkiye hracatnn Teknoloji Seviyesine Gre Evrimi (1990-2010)
Kaynak: UN COMTRADE ve TEPAV hesaplamalar

Trkiyeekonomisiningeirdiiyapsaldnmincelendiinde,sektrlerinmilligeliriindeki Trkiye ekonomisinin geirdii yapsal dnm incelendiinde, sektrlerin milli gelir iindeki pay nn deiimi nemli bir eilime iaret etmektedir. Tarm sektrnn hem istihdam hem paynn nemli bir eilime iaret etmektedir. Tarm sektrnn hem istihdam hem de katma dede katma de erdeki pay azalrken, hizmetler sektrnn paynsektrnn n artt, imalat sektrnn erdeki pay azalrken, hizmetler sektrnn paynn artt, imalat de 2000li yllarda ivme kaybettii gzlenmektedir (ekil 2). Katma deeri malat sektrnn ekonomik byme de 2000li yllarda ivmekaybetti i gzlenmektedir (ekil 2). Katma deeri malat sektrnn iindeki paynn azalmas, olduka dndrcdr. Trkiye ihracatnn corafi dalmna bakl ekonomik byme iindeki paynn azalmas, olduka dndrcdr. Trkiye ihracat nn- dnda, son 10 ylda Avrupadaki lkelerin pay azalrken, MENA (Middle East and North Africa rafi da lm na bak ldnda, son 10 ylda artm Avrupadaki lkelerin pay azal rken, MENA co Ortadou ve Kuzey Afrika) lkelerinin paynn olduu gzlenmektedir (ekil 3). 2000
ylnda Trk firmalarnn yapt toplam ihracatn yzde 13lk blmnn MENA lkelerine yaplrken bu oran 2011 ylnda yzde 26ya kmtr. Ayn dnemde AB lkelerinin yap ise yzde 2 63ten yzde 56ya gerilemitir. Bu durum, bir yandan Trk firmalarnn MENA lkelerinde artan talep koullarn frsata evirdiini gsterirken, dier yandan katma deeri yksek, kaliteli rn talebi grece daha fazla ve standartlarla korunan AB pazarna ynelimin de azaldn bir iaretidir.

Trk firmalar Trk firmalar nn MENA nn MENA lkelerinde lkelerinde artan artan talep ko talep ullar ko n ullar frsata n fevirdi rsata evirdi ini gsterirken, ini gsterirken, dier yandan dier yandan katma katma deeride yksek, eri yksek, kalitelikaliteli rn talebi rn talebi grecegrece daha fazla daha ve fazla standartlarla ve standartlarla korunan korunan AB pazar ABna pazar ynelimin na ynelimin de azald de azald n bir i naretidir bir iaretidir . .
BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

ekil 2:Milli ekil 2: Gelirin Milli Gelirin Sektrel Sektrel Dalm Da lm (%, 1995-2011) (%, 1995-2011)

ekil 3: ekil Trkiye 3: Trkiye hracat hracat nn Co n rafi n Co Da rafi lm Da lm 45 (1970-2011) (1970-2011)
Dier DiMENA er MENA Avrupa Avrupa

Tarm Tarm Hizmetler Hizmetler malat malat 70 60 50 40 30 20 10 0 70 60 50 40 30 20 10 0 1970 1980 1970 1990 1980 2000 1990 2007 2000 2010 2007 2011 2010 2011
ekil 2: Milli Gelirin Sektrel Dalm Kaynak:Kaynak: World Development World Development Indicators Indicators (%, 1995-2011) Kaynak: World Development Indicators ekil 3: Trkiye hracatnn Corafi Dalm Kaynak:Kaynak: UN Comtrade UN Comtrade (1970-2011) Kaynak: UN Comtrade

56% 56% 56% 63% 56% 66% 67% 63% 67% 66% 76% 69% 76% 69% 13% 13% 27% 26% 27% 26% 18% 18% 18% 18% 22% 22% 9% 9%

Firmalar Firmalar n kulland n kulland bilgi ve bilgi teknolojinin ve teknolojinin artan bir hzla bir ve hzla srekli ve srekli olarak olarak yenilenmesi yenilenmesi Firmalarn kulland bilgi ve teknolojinin artan birartan hzla ve srekli olarak yenilenmesi gerektii bir dnyada rekabet gcnn artrmak iin art, firmalarn teknolojiye yatrm yaparak gerekti gerekti i bir dnyada i bir dnyada rekabet rekabet gcnn gcnn arttemel rmak artiin rmak temel iin temel art, firmalar art, firmalar n teknolojiye n teknolojiye yat rm yatrye mnilikilik kapasitesinin gelitirilmesidir. Yenilikilik ve AR-GE faaliyetleri son yllarda Trk firmalar yaparak yaparak yenilikilik yenilikilik kapasitesinin kapasitesinin gelitirilmesidir. gelitirilmesidir. Yenilikilik Yenilikilik ve AR-GE ve AR-GE faaliyetleri faaliyetleri son son iin daha fazla nem kazanmsa bu faaliyetlerin boyutu nitelii, henz istenilen seviyeye yllarda yTrk llarda firmalar Trk firmalar iin daha iinda, fazla daha nem fazla nem kazanm kazanm sa da, sa buve da, faaliyetlerin bu faaliyetlerin boyutu boyutu ve niteli ve i, nitelii, ulaamamtr. malat sektrnde faaliyet gsteren birok firma, basit veya orta dzeyli teknolohenz henz istenilen istenilen seviyeye seviyeye ulaamam ula amam tr. malat tr. malat sektrnde sektrnde faaliyet faaliyet gsteren gsteren birok birok firma, firma, jik altyap ile snrl kalmtr. zel sektrm AR-GE harcamalarn artrmasn kolaylatracak ve basit basit veya orta veya dzeyli orta dzeyli teknolojik teknolojik altyap altyap ile s n ile rl s kalm n rl t kalm r. zel t r. sektrm zel sektrm AR-GE AR-GE tevik edecek tedbirlerin alnmas, kadar AR-GE faaliyetlerinin ticarilemesine olanak salayacak harcamalar n art rmas n art n rmas kolayla n kolayla telverili racak tve racak teortamn vik ve te edecek viksalanmas, edecek tedbirlerin tedbirlerin al nmas al,nmas kadar , kadar AR-GE AR-GE yasal,harcamalar kurumsal ve ekonomik adan bir bu nedenle nemlidir. faaliyetlerinin faaliyetlerinin ticarileticarile mesine mesine olanakolanak salayacak salayacak yasal, kurumsal yasal, kurumsal ve ekonomik ve ekonomik adana elveri danelveri li li Hem ihracat, hem de byme performans asndan bakldnda, demir-elik ve metal rn bir ortam bir ortam n sa lanmas n sa lanmas , bu nedenle , bu nedenle nemlidir. nemlidir. biyoekonomi, Trkiye iin de bu anlamda bir frsat yaratabilir mi diye bakmak faydal leri sektrlerinin imalatta Trkiyenin yldz sektrleri olduu gzlenmektedir (ekil 4). Yldz sek olacaktr. Hem ihracat, Hem sektrn ihracat, hem de hem byme de iindeki byme performans performans asndan olmas asbak ndan ldbak nda, ld demir-elik nda, hzla demir-elik ve metal ve olmas metal tr tanmlamas, dnya hem arl hem de arl artmakta ile ilikilidir. Trkiyenin ekonomik dnmn klmas hzlandrabilmesi rnleri rnleri sektrlerinin sektrlerinin imalatta imalatta Trkiyenin Trkiyenin yldz srdrlebilir sektrleri yldz sektrleri oldu u oldu gzlenmektedir u ve gzlenmektedir (ekil 4). (ekil iin 4). ileri teknolojili yldz sektrlere ihtiyac vardr. Dnyada byyen biyoekonomi, Trkiye iin de bu Yldz sektr Yldz sektr tanmlamas tanmlamas , sektrn , sektrn dnya dnya iindeki iindeki hem ahem rlaolmas rl olmas hem de hem arl de ah rl zla hzla ekil bir 4: Sektrlerin hracat Performans anlamda frsat yaratabilir mi diye bakmak faydal olacaktr. artmakta artmakta olmasolmas ile ilikilidir. ile ilikilidir. Trkiyenin Trkiyenin ekonomik ekonomik dnmn dnmn srdrlebilir srdrlebilir klmask ve lmas ve hzland h rabilmesi zlandrabilmesi iin ileri iin teknolojili ileri teknolojili yldz y sektrlere ldz sektrlere ihtiyacihtiyac vardr.vard Dnyada r. Dnyada byyen byyen 14,00%
12,00% CAGR 2006-2011 (%) 10,00% 8,00% 6,00% 4,00% 2,00% 0,00% 0,00% 1,00% 2,00% 3,00% 4,00% 5,00% 6,00% Trkiye'nin dnya ihracatndaki pay (2011) ekil 4: Sektrlerin hracat Performans Kaynak: UN Comtrade Kaynak: UN Comtrade Elektrik-Elektronik Metal rnler

Muhtelif rnler Petrol ve petrol rnleri Metal olmayan mineraller Otomotiv

Demir-elik

3
Sebze ve Meyve Tekstil

Giyim

46

2. Biyoekonominin nemi 2050 itibariyle dnya nfusunun 9,3 milyara ulamas ve 65 ya zeri nfus paynn dnyada yzde 16 olmas beklenmektedir. Ayrca kii bana gelir seviyesinde beklenen art ile birlikte sosyal kreselleme etkileri de daha fazla hissedilecektir. Bu deiimlerin etkisiyle yaam sresi ve kalitesini arttran salk hizmetlerine talep artaca gibi, gda, yem, temiz su, enerji, barnma ve giyim iin malzeme gibi doal kaynak taleplerinde de art olacaktr. Doal kaynak kst, son dnemde fazlasyla hissedilmeye balam, iklim deiiklii gibi faktrlerin de etkisiyle dnyadaki ekosistemlerin srdrlebilirlii olduka zorlamtr. Gelinen bu noktada, sadece salkta deil, enerji, gda gibi yaamn tm alanlarndaki etkisiyle 21. yzyl, Yaam Bilimlerinin yzyldr. htiyalarn zmne ynelik retilen inovatif sre, rn ve hizmetler ekonomileri dorudan etkilemekte ve bilgi ve inovasyon temelli yeni ekonomilerin en nemli bileenlerinden birisinin Yaam Bilimleri olmas beklenmektedir. 21. yzyl ile hem ekonomilerin yaplar ve byme stratejilerinin deitii hem de kresel problemlerdeki deiimin belirginletii farkl bir dnem balamtr. Bilgi temelli sektrlerin n problemler ileekonomiler, kar ile kar kar yad nfus r. kar nmzdeki yad r. nmzdeki dnemdednemde biyoekonomiyi etkilemeye etkilemeye devam devam plana problemler kt yeni art, yalanma, hastalkbiyoekonomiyi yaplarndaki deiim, doal kayedecek e edecek ilimler e a ilimler a da detayland a a da detayland r lmaktad r r. lmaktad Nfus ve r. Nfus gelir seviyesi ve gelir trendlerinin seviyesi trendlerinin en fazla en fazla naklara talepteki art gibi trendlerin de etkisiyle ciddi sosyal, ekonomik ve evresel problemler ile tarm gibi tar ana nmzdeki m retimde gibi ana retimde kullan lan kullan biyoteknoloji biyoekonomiyi lan biyoteknoloji iin nemli iin olmas nemli beklenirken, olmas beklenirken, demografik demografik kar karyadr. dnemde etkilemeye devam edecek eilimler aadeiimin dei sa imin lkta biyoteknolojide, salNfus kta biyoteknolojide, iklim de iklim iikli de i ve iikli evresel i ve deiimlerin degibi i endstriyel imlerin endstriyelkullada detaylandrlmaktadr. ve gelir seviyesi trendlerinin enevresel fazla tarm ana retimde biyoteknolojide biyoteknolojide etkili olmas etkili beklenmektedir olmas beklenirken, beklenmektedir nlan biyoteknoloji iin nemli olmas demografik deiimin salkta biyoteknolojide, iklim deiiklii ve evresel deiimlerin endstriyel biyoteknolojide etkili olmas beklenmektedir
2.1. Nfus 2.1. art Nfus , demografik art, demografik eilim ve e gelir ilim de ve gelir iimi deiimi

2.1. Nfus art, demografik eilim vebir gelir deiimi Dnyada Dnyada birok lkede birok byk lkede bir byk demografik demografik gei sreci geiya sreci anmaktad yaanmaktad r. Demografik r. Demografik Dnyada birok lkede byk bir demografik gei sreci yaanmaktadr. Demografik tarafndan taraf yap ndan lan projeksiyonlara yaplan projeksiyonlara gre 2050 gre y l 2050 nda dnya ylnda nfusunun dnya nfusunun 9,3 milyara 9,3 milyara deiim artk gelimekte olan lkelerin temel meselelerindendir. Milletler tarafndan ykselmesi ykselmesi beklenmektedir beklenmektedir (ekil de 5).( Toplam ekil 5). nfus Toplam artnfus nn art yzde nBirlemi n 97si yzde geli97si mekte geli olan mekte olan yaplan projeksiyonlara gre 2050 ylnda dnya nfusunun 9,3 milyara ykselmesi beklenmektedir lkelerden lkelerden kaynaklanmaktad kaynaklanmaktad r. Azalanr. do Azalan urganl do k oranlar urganlknedeniyle oranlar nedeniyle 2050 sonras 2050 nda sonras dnya nda dnya (ekil nfusunda 5). Toplam nfus artnn 97si gelimekte olan lkelerden kaynaklanmaktadr. nfusunda nce dura nce anldura k hemen yzde anlk sonras hemen nda sonras ise azalma nda isegrlmesi azalma grlmesi beklenmektedir. beklenmektedir. Artan Artan Azalan dourganlk oranlar nedeniyle 2050 sonrasnda dnya nfusunda nce duraanlk hemen yaam beklentisi yaam beklentisi ve azalan ve do azalan urganl do koranlar urganlk n oranlar n etkisi n ile n etkisi yal nfus ile yapay l nfus artmaktad pay artmaktad r. r. sonrasnda ise azalma grlmesi beklenmektedir. Artan yaam beklentisi ve azalan dourganlk 2050 ylnda 2050 65 yya lnda zeri 65 ya nfus zeri pay nfus nn dnyada paynn dnyada yzde 16yzde olmas16 beklenmektedir olmas beklenmektedir (ekil 5). (ekil 5). oranlarnn etkisi ile yal nfus pay artmaktadr. 2050 ylnda 65 ya zeri nfus paynn dnyada Nfus ve Nfus demografik ve demografik deiime de eki olarak ime ek kiolarak i bana ki gelir i baseviyesinde na gelir seviyesinde beklenenbeklenen greli artgreli n artn yzde 16 olmas beklenmektedir (ekil 5). Nfus ve demografik deiime ek olarak kii bana nmzdeki nmzdeki dnemdednemde biyoekonomiyi biyoekonomiyi etkileyenetkileyen temel faktrlerden temel faktrlerden olaca tahmin olaca tahmin gelir seviyesinde beklenen greli artn nmzdeki dnemde biyoekonomiyi etkileyen temel edilmektedir edilmektedir (ekil 6). ( Ykselen ekil 6). Ykselen gelir seviyesi gelirve seviyesi sosyal ve kreselle sosyal kreselle menin etkisiyle menin daha etkisiyle kaliteli daha kaliteli faktrlerden olaca tahmin edilmektedir (ekil 6). Ykselen gelir seviyesi ve sosyal kreselleve etkili sa ve letkili k hizmetlerine salk hizmetlerine talep artaca talep gibi, artaca gda, gibi, yem, gda, temiz yem, su,temiz enerji, su, bar enerji, nma ve bargiyim nma ve giyim menin etkisiyle daha kaliteli ve etkili salk hizmetlerine talep artaca gibi, gda, yem, temiz su, iin malzeme iin malzeme gibi doal gibi kaynak doal taleplerinde kaynak taleplerinde de nemli de art nemli lar olaca art lar tahmin olacaedilmektedir. tahmin edilmektedir. enerji, barnma ve giyim iin malzeme gibi doal kaynak taleplerinde de nemli artlar olaca tahmin edilmektedir. ekil 5. Nfus ekil ve 5.65 Nfus zeri ve ya 65 yzdesi zeri ya projeksiyonlar yzdesi projeksiyonlar ekil 6. Ki iekil ba6. naKi gelir i ba projeksiyonu na gelir projeksiyonu
18,00 16,00 14,00 12,00 10,00 8,00 6,00 4,00 2,00 0,00 18,00 16,00 7,3 6,9 14,00 12,00 10,00 8,00 8,3 7,6 6,00 4,00 2,00 0,00 9,3 8,9 9,1 8,6 8,9 8,3 8,6 8,0 8,3 7,7 8,0 7,7 7,3 16,2 6,9 15,2 14,3 14,3 13,1 13,1 11,7 11,7 10,5 10,5 9,4 9,4 8,3 7,6

deiim art de k iim geliart mekte k geliolan mekte lkelerin olan lkelerin de temel de meselelerindendir. temel meselelerindendir. Birlemi Birle Milletler mi Milletler

Milyonlar

16,2 8 15,2 6 4 2 0 Nfus

2050

Milyonlar
0

9,1 10

9,3

10 8 6 4
2010 2

2050

2020

2020

2010

2010 2015 2020 2010 2025 2015 2030 2020 2035 2025 2040 2030 2045 2035 2050 2040 2045 2050 65 ve zeri ya 65 nfus ve zeri payya (%) nfus pay (%) Nfus

10000 0

20000 10000

30000 20000

40000 30000

40000

Kii Bana GSYH-Dnya Kii Bana ortalama GSYH-Dnya ortalama

ekil 5. Nfus ve 65 zeri yaBirimi yzdesi projeksiyonlarKaynak: OECD ekil 6. Kii bana gelir projeksiyonu Kaynak: UN Kaynak: statistik UN Birimi statistik Kaynak: OECD Kaynak: UN statistik Birimi Kaynak: OECD

2.2.

klim 2.2. de klim iikli de i ve iikli enerji i ve talebinde enerji talebinde art art

nemli politika nemlide politika iimleri de ve iimleri alternatif ve alternatif kaynak kullan kaynak mlar kullan nn gerekle mlarnngerekle medii bir medi dnyada i bir dnyada

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

47

2.2. klim deiiklii ve enerji talebinde art nemli politika deiimleri ve alternatif kaynak kullanmlarnn gereklemedii bir dnyada 2030 ylnda fosil yaktlara olan talebin yzde 44 artm olaca beklenmektedir.01 Fosil yakt talebi ve dolaysyla tketiminin artmas durumunda da sera gaz emisyonlarnn artmaya devam edecei ve daha da ciddi bir hal alaca tahmin edilmektedir. Doal kaynak kst ve iklim deiiklii gibi faktrlerin de etkisiyle dnyadaki ekosistemlerin srdrlebilirlii gittike zorlamaktadr. OECD 2050 evre Tahmin Raporuna gre 2050 ylnda bugne gre drt kat daha byk bir dnya ekonomisinin yzde 80 daha fazla enerji tketmesi beklenmektedir. Daha etkili politikalar benimsenmedii takdirde, kresel enerji bileimi iinde fosil enerjinin pay hala yzde 85 civarnda olmaya devam edecektir. Ayrca daha fazla sorunlar getiren iklim deiikliklerinin kalc bir hal almas muhtemel olup, esas olarak enerji balantl CO2 emisyonlarnn yzde 70 artmas nedeniyle kresel sera gaz emisyonlarnn yzde 50 orannda artmas ngrlmektedir.02 2.3. Gda ve su talebinde art BM Gda ve Tarm rgt (FAO), 2050de nfusun gda ihtiyacnn yeterli ekilde karlanmasnn salanmas iin yzde 70 daha fazla gda rnleri retilmesi gerektiini tahmin etmektedir.02 Artan nfus beraberinde gda ve ayrca hayvan yemi ihtiyacn getirmektedir. Dnya nfus artnn byk ksm az gelimi ve gelimekte olan lkelerden kaynaklanmakta ve bu art karsnda gda yetersizlii problemleri ile kar karya kalma endiesi domaktadr. Artan dier bir nemli ihtiya temiz sudur. OECD raporuna gre03, kresel politikalar deimezse dnyay karanlk bir tablo beklemektedir. Raporda kresel su ihtiyacnn yzde 55 artaca belirtilirken 2050de dnya nfusunun yzde 40nn su sknts ekecei vurgulanmaktadr. Giderek kstl hale gelen su kaynaklarna talep hzla arttka, tarmda kullanlan su miktar kstlanmakta ve dnya gda gvenlii tehlikeye girmektedir. Dnya nfusunun 1950de 2,5 milyardan bugn 6,5 milyara gelmesiyle, sulanan alan iki, ekilen su katna kmtr. Mevcut retim deseninde bir deiiklik olmazsa tarmda kullanlan su 2050de yzde 70-90 artacaktr. Tarmda kullanlan su miktar bugn 7130 km3 olup, 2050de yaklak iki katna 12000-13500 km3e kaca ngrlmektedir.04 2.4. Salk hizmeti talebi ve maliyetlerinde art Yalanan nfus, evresel etkiler, genetik faktrler gibi durumlarn da etkisiyle hastalk yaplar deimekte ve salk hizmetlerine talebin nitelii de farkllamaktadr. Bulac hastalklarn grlme skl azalrken kardiyovaskler hastalklar, kanser, diyabet gibi hastalklar ieren Bulac olmayan hastalklar grubu dnyada birincil lm nedenini oluturmaktadr. Bu grupta yer alan kronik hastalklarn prevalans her geen gn artmaktadr. Kronik hastalklar hastaneye bavuru nedenlerinin dolaysyla harcamalarn yaklak yzde 70ini oluturmaktadr.05 Kronik hastalklar 60 zeri ya grubunda daha sk grlmekte ve bu nedenle yal nfusun art ile birlikte yaygnln daha da hzlanmas beklenmektedir. Hzla artan hastalklardan olan kanser, kardiyovaskler hastalklar, diyabet, solunum hastalklar en yksek tedavi maliyetine sahip 10 hastalk ierisinde yer almaktadr. Bu hastalklarn art tedavi maliyetlerine nemli bir yk getirmektedir. Trkiyede de artan kanser vakalarnn nmzdeki yllarda demografik deiimin de etkisiyle hzlanmas ve bu artn ila harcamalarndaki ykseliin temelini oluturmas beklenmektedir. Bunlarn yan sra sosyal kresellemenin de etkisiyle salkta talep nitelii deimektedir. Sosyal kreselleme ile birlikte daha kaliteli salk hizmeti talebi artmaktadr. Kiilerin gelir dzeyi
01 02 03 04 05 OECD, The Bioeconomy to 2030, 2009. BM Gda ve Tarm rgt (FAO). OECD 2050 evre Tahmin Raporu, 2011. Cakmak, B. Ve Gkalp Z. 2011. klim Deiiklii ve Etkin Su Kullanm Tarm Bilimleri Aratrma Dergisi 4 (1). World Health Organization, 2011.

46

yal kreselleme ile birlikte daha kaliteli salk hizmeti talebi artmaktadr. Kiilerin gelir dzeyi arttka salk hizmetlerinden beklentileri de farkllamakta ve talep yaps deimektedir.06 Yaam bekarttka salk hizmetlerinden beklentileri de farkllamakta ve talep yaps deimektedir.06 Yalentisinin artmas ile birlikte uzun dnemli bakm hizmetlerine olan talepte de art gzlenmektedir. am beklentisinin artmas ile birlikte uzun dnemli bakm hizmetlerine olan talepte de art gzBuna ilikin bir yaplanma ihtiyac sz konusudur. OECD raporunda07 btn OECD lkelerinin uzun lenmektedir. Buna ilikin bir yaplanma ihtiyac sz konusudur. OECD raporunda07 btn OECD dnemli bakm sistemi ve bu sisteme ait finansman mekanizmas tasarm ihtiyac vurgulanmaktadr. lkelerinin uzun dnemli bakm sistemi ve bu sisteme ait finansman mekanizmas tasarm ihtiyac Farkl lkelerde ynelik almalar durumda olup, bu konudaki ihtiyacn vurgulanmaktadr. Farklbuna lkelerde buna ynelik younlam almalar younlam durumda olup, bu konu- zel sektr yatrmlar ile karlanmasna ilikin almalar vardr. daki ihtiyacn zel sektr yatrmlar ile karlanmasna ilikin almalar vardr. 3. Biyoekonominin Bileenleri ve Kresel Eilimler 3. Biyoekonominin Bileenleri ve Kresel Eilimler Biyoekonomi, biyolojik kaynaklar reten ve kullanan ekonomik faaliyetleri kapsamaktadr. BiyoBiyoekonomi, biyolojik kaynaklar reten ve kullanan ekonomik faaliyetleri kapsamaktadr. teknoloji, dnyann kar karya kald birok salk, doal kaynak ve ekosistemlerin srdrlebilirBiyoteknoloji, dnyann kar karya kald birok salk, doal kaynak ve ekosistemlerin srliine ilikin soruna teknolojik zmler sunmakta ve farkl endstrilerdeki kullanmlar ile verimlilik drlebilirliine ilikin soruna teknolojik zmler sunmakta ve farkl endstrilerdeki kullanmlar artna katk salamaktadr. Bu nedenle artan ihtiyalar ve kaynaklarn srdrlebilirliindeki kstile verimlilik artna katk salamaktadr. Bu nedenle artan ihtiyalar ve kaynaklarn srdrlebilirlar ile birlikle biyoekonomideki bymenin nmzdeki yllarda daha da hzlanmas beklenmektedir. liindeki kstlar ile birlikle biyoekonomideki bymenin nmzdeki yllarda daha da hzlanmas Birok lke biyoteknolojiyi ekonomikekonomik byme ve kresel rekabet gc kazanmada olarak grbeklenmektedir. Birok lke biyoteknolojiyi byme ve kresel rekabet gc frsat kazan mektedir. in ve Hindistan gibi byk biyoteknoloji yatrmlarnn yapld lkelerin yan sra Endo mada frsat olarak grmektedir. in ve Hindistan gibi byk biyoteknoloji yatrmlarnn yapld Brezilya gibi lkelerde biyoteknolojide ve inovasyon kapasitelerini gelitrmeye lkelerin nezya, yan sra Endonezya, Brezilya gibi lkelerde Ar-Ge biyoteknolojide Ar-Ge ve inovasyon kapasi- ynelik giriimlerde bulunmaktadr. Malezyann 2005 ylnda GSYHs iindeki biyoteknoloji sfra telerini gelitirmeye ynelik giriimlerde bulunmaktadr. Malezyann 2005 ylnda GSYHs pay iinde - yakn7 ken, 2010 ylnda yzde 2,5 olmutur. Tablo 1de baz lkelerin GSYH iindeki biyoteknoloji ki biyoteknoloji pay sfra yaknken, 2010 ylnda yzde 2,5 olmutur.7 Tablo 1de baz lkelerin payna ilikin tahminleri verilmektedir. GSYH iindeki biyoteknoloji payna ilikin tahminleri verilmektedir.
lke 2010 Biyoteknoloji Gelirleri 2010 Byme tahmini 2020 Hedef Biyoteknoloji Gelirleri

48

Malezya in ABD Hindistan Avrupa

2.5% 2.5% >2% 0.240.40% <1.0%

25% 20% 1015% 20% 5%

10% 58% NA 1.6% (2015) NA

Tablo 1. GSYH erisinde Biyoteknoloji Gelirlerinin Pay Gelirlerinin Pay Tablo 1. GSYH erisinde Biyoteknoloji Kaynak: Biodesic
Kaynak: Biodesic

Biyoekonomiyi ayrtrabilmek ve llebilir haline getirmek olduka zor olsa da, son yl-olsa da, Biyoekonomiyi ayrtrabilmek ve veri llebilir veri haline getirmek olduka zor larda yaplan baz almalarda bykle ilikin veriler yer almaktadr. Avrupada ise The Euro son yllarda yaplan baz almalarda bykle ilikin veriler yer almaktadr. Avrupada ise pean Bioeconomy in 2030 raporuna gre aada da grld gibi biyoekonominin toplam AB The European Bioeconomy in 2030 raporuna gre aada da grld gibi biyoekonomiGSYHsi nin iindeki pay yzde 17, toplam istihdam iindeki pay yzde 9dur. iindeki pay yzde 9dur.08 toplam AB GSYHsi iindeki pay yzde 17, toplam istihdam

06 Arslanhan, S. 2012. Biyoekonomiye Doru: Trkiye Bu Srecin Neresinde TEPAV Politika Notu. http://www.tepav.org.tr/upload/files/1328686209-6. Biyoekonomiye_Dogru_Turkiye_Bu_Surecin_Neresinde.pdf 07 OECD, Help Wanted? Providing and Paying for Long-Term Care. 2011. 06 Arslanhan, 2012. Biyoekonomiye Bu Srecin Neresinde TEPAV Politika Notu. http://www.tepav.org.tr/upload/ 08 S. The European Bioeconomy Doru: in 2030, Trkiye 2010. European Knowledge-Based-Bioeconomy (KBBE).

files/1328686209-6.Biyoekonomiye_Dogru_Turkiye_Bu_Surecin_Neresinde.pdf 07 OECD, Help Wanted? Providing and Paying for Long-Term Care. 2011. 08 The European Bioeconomy in 2030, 2010. European Knowledge-Based-Bioeconomy (KBBE).

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

Biyoeko Biyoeko onomiyi onomiyiayr ayr r r trabilme trabilme k kve velle lle ebilir ebilirveri verihaline halinegetirm getirm mek mekolduk olduk a azor zorolsa olsada, da,son son Avrupada Avrupada ise ise The The yy llarda llarda yap yap lan lan baz baz zzal al mala mala rda rda bykl bykl e e iliili kin kin veriler v veriler v yer yer a almaktad almaktad a r. r. nominin nominin Europea Europea omy omy inin 203 203 an an Bioecon Bioecon 30 30 raporu raporu na na gre gre a aa a da da da da g rld g rld gi ibi gi ibibiyoeko biyoeko 88 toplam toplam iindeki iindeki pa ay pa ay yzde yzde 17 7, 17 7, toplam toplam ist ist tihdam tihdam iind iind deki deki pay pay y zde y zde 9dur. 9dur. AB AB GSYHsi GSYHsi
ekil ekil 7.7. B Biyoekonom Biyoekonom B inin inin toplam toplam GSY GSY H H ve ve isti isti ihdam ihdam iinde iinde ee pay pay
Top Top plam plam AB AB GSYH GSYH i iinde iinde i Biyoeko Biyoeko nomi nomi pay pay Toplam Toplam istihd istihd dam dam iinde iinde Biyo Biyo oekonomi oekonomi pay pay

49

17 7% 17 7% Biyoekono Biyoekono omi omi DiDi er er 83% 83% 91% 91%

9 9% 9% 9 Biyoekon Biyoekon nomi nomi DiDi er er

Kaynak: Kaynak: E European European E Kno Kno owledge-Based owledge-Based d-Bioeconomy d-Bioeconomy y (KBBE), y (KBBE), 2010 2010 0 0 ve istihdam ekil 7. European Biyoekonominin toplam GSYH iinde pay Kaynak: Knowledge-Based-Bioeconomy (KBBE), 2010

ekil 7. Biyoekonominin toplam GSYH ve istihdam iinde pay

Biyolojik sre ve organizmalar reten/kullanan birok sektr kapsayan biyoekonomi trendtrendler trendler riri a aa a da da se ektrel se ektrel olar olar rak rak detaylan detaylan nd nd rlmaktad rlmaktad dd r. r. sektr kapsayan biyoekonomi trendsre ve organizmalar reten/kullanan birok leri Biyolojik aada sektrel olarak detaylandrlmaktadr. leri aada sektrel olarak detaylandrlmaktadr. 3.1. 3.1. . . Sa Sa l l k k 3.1. Salk Biyoeko Biyoeko onominin onominin en n en n nemli nemli bil bil lele enlerinde enlerinde en en birisi birisi sa sa l kt lkt r. r. Biyot Biyot teknoloji teknoloji s s relerinin relerinin kullan k kullan k m m 3.1. Salk ile ileke ke fedilen ffedilen f enve/v ve/v veya veyaretile retile en enilalarda ilalarda an anelde eldeed ed ilen ilengelir gelirve vBiyoteknoloji v dolay ve dolay ssile ilebiyoeko biyoeko onomiye onomiye kullanm Biyoekonominin nemli bileenlerinden birisi salktr. srelerinin Biyoekonominin en nemli birisi kullanm katk katk ssher h her h geen geen g gn gn g hilalardan h zla bileenlerinden zla ar ar tmaktad tmaktad r. r. yakla ysalktr. yakla y kk yar yar ynakl ynakl dsrelerinin d r r ve ve Bu Bu gelirin gelirin Biyoteknoloji ssABD ABD kay kay 2010da 2010da ile kefedilen ve/veya retilen elde edilen gelir ve dolays ile biyoekonomiye katks her 99 ile kefedilen ve/veya retilen ilalardan elde edilen gelir ve bu dolays ile k biyoekonomiye katks her yy llarda llarda bu ve ve ABD kay kay ynakl ynakl k k ss m m yakla yakla kk 75 5 75 5 milyar milyar dol dol ard ard r. r. Son Son tip tip biyolojik biyolojik k ilalar ilalar nn patent patent geen gnABD hzla artmaktadr. Bu gelirin yaklak yars ABD kaynakldr ve 2010da ABD kaynakl 09 geen gnruhsat hzla artmaktadr. Bu gelirin yaklak yars ABD kaynakldr ve 2010da ABD kaynakl ve 2010d 2010d rular rular nn nn bavuru ruhsat ba vurular vurular nda nda da daart art ana anagelmi gelmi ve aa toplam toplamo onay o onay ba ba vu vu lar larmeyda meyda ksm yaklak 75ba milyar dolardr. Son yllarda bu tip biyolojik ilalarn patent ve ruhsat 09 6 6bu tip biyolojik ilalarn patent ve ruhsat bavuruksm yaklak 75 milyar dolardr. Son yllarda yzde yzde 2 28ini 28ini 2 biyolo biyolo ojik ojik ilalar ilalar ol lu ol lu turmu turmu tu ur. tu ur. larnda da artlar meydana gelmi ve 2010da toplam onay bavurularnn yzde 28ini biyolojik larndaoluturmutur. da artlar meydana gelmi ve 2010da toplam onay bavurularnn yzde 28ini biyolojik ilalar ilalar oluturmutur. genetik genetik tes tes tleri, tleri, ilalar ilalar kt kt m m zda, zda, Sa Sa l kta lkta aa biyotekno biyotekno loji loji uygulam uygulam malar malar na na ba ba stler, stler, tan tan ki ki r,r, tan tan ve ve Salkta biyoteknoloji uygulamalarna baktmzda, genetik testler, tan kitleri, ilalar, tan ve ve Salkta biyoteknoloji uygulamalarna baktmzda, genetik testler, ilalar, pozisyonlar pozisyonlar gn gn ya ya yg yg nla nla mak mak ktad ktad r. r. Teda Teda avi avi ekiller ekiller riri ve ve kom kom rr da da hh zla zlatan de de i kitleri, imek mek kte kte olup olup tan tedavi aralar, aralar, doku mhendislii uygulamalar karmza kmakta ve kullanmlar her geen geen gn gn tedavi doku mhendislii uygulamalar karmza kmakta ve kullanmlar her gnm gnm zde zde birok birok kk tedavi tedavi biy biy yolojik yolojik sre sre lerin lerin kulla kulla nn m m ile ile re re etilen etilen prote prote einlere, einlere, ant ant tikorlara, tikorlara, yaygnlamaktadr. ekilleri ve kompozisyonlar dada hzla deimekte olup biryaygnlamaktadr. Tedavi ekilleri ve kompozisyonlar hzla deimekte olup gnmzde a a lara lara d dayanmakta dayanmakta d Tedavi ad ad r. r.Gene Gene etik etik test test uyg uyg gulanabilen gulanabilen hastal hastal kk sa ay sa ay s s1993te 1993te en en 2008e 2008e kadar k kadar kgnmzde 17 17 ok tedavi biyolojik srelerin kullanm ile retilen proteinlere, antikorlara, alara dayanmaktadr. birok tedavi biyolojik srelerin kullanm ile retilen proteinlere, antikorlara, alara dayanmak nn gen-ila gen-ila ilii kadar kadar az az kat kat arta arta arak arak 1700e 1700e ula ula m m tr. tr. Tan Tan mlana mlana likileri kileri ise ise 1990da 1990da yo yo kk denecek denecek Genetik test uygulanabilen hastalk says 1993ten 2008e kadar 17 kat artarak 1700e ulamtr. 2hastalk 2 tadr. Genetik test uygulanabilen says 1993ten 2008e kadar 17 kat artarak 1700e 07de 07de 510 510 aa km km tr. tr. Bu erken erken tan tan ya iken iken 20 20 Bu tr tr uy ygulamalar uy ygulamalar yya y olanak olanak s sa s sa layarak layarak hastan h hastan h nn Tanmlanan gen-ila ilikileri ise 1990da yok denecek kadar az iken 2007de 510a kmtr. ulamtr. Tanmlanan gen-ila ilikileri ise 1990da yok denecek kadar az iken 2007de 510a k kalitesini kalitesini k ar rtt ar rtt rd rd ve ve t tedavi tedavi t srec srec cini cini kk saltt saltt gibi, gibi, tedav tedav vivi maliyetle maliyetle erini erini d d rm rm mekte mekte ve ve ya ya am am Bu tr uygulamalar erken tanya olanak salayarak hastann yaam kalitesini arttrd ve tedakmtr.2 Bu tr uygulamalar erken tanya olanak salayarak hastann yaam kalitesini arttrd kanser, sa sa l k lkhizmetlerind h hizmetlerind h de deverimlil verimlil ikikart art nnsa s sa slamakta lamakta dd r. r.Kardiy Kardiy yovaskler yovasklerhastal hastal klar, klar,kanser, vi srecini ksaltt gibi, tedavi drmekte ve salk verimlilik artve tedavi srecini ksaltt gibi,maliyetlerini tedavi maliyetlerini drmekte vehizmetlerinde salk hizmetlerinde verimli n salamaktadr. Kardiyovaskler hastalklar, kanser, diyabet gibi tedavi maliyetleri en yksek 8 8 lik artn salamaktadr. Kardiyovaskler hastalklar, kanser, diyabet gibi tedavi maliyetleri en The The Eu Eu ropean ropean Bioec Bioec conomy conomy inin 203 203 30, 30, 2010. 2010. Eur Eur ropean ropean Knowl Knowl edge-Based-B edge-Based-B Bioeconomy Bioeconomy (K KBBE). (K KBBE). 9 9 hastalklarn dnyada giderek artmas ve kronik birincil lm nedeni olmas olmas bu tr Biodesic Biodesic 2011 2011 Bioecono Bioecono omy omy Update Update htt htt tp://www.biode tp://www.biode esic.com/librar esic.com/librar ry/Biodesic_201 ry/Biodesic_201 11_Bioeconomy 11_Bioeconomy y_Update.pdf y_Update.pdf yksek hastalklarn dnyada giderek artmas ve hastalklarn kronik hastalklarn birincil lm nedeni 10 10 zmlerin nemini daha da arttrmaktadr. Deien hastalk yaplaryaplar ve salk nitelii bu tr zmlerin nemini daha da arttrmaktadr. Deien hastalk ve hizmetleri salk hizmetleri 88 ile birlikte artan salk hizmetleri talebi,talebi, harcamalar da arttrmaktadr. Bu da sektrde maliyetin nitelii ile birlikte artan salk hizmetleri harcamalar da arttrmaktadr. Bu da sektrde malikontrol ve verimlilik araylarn beraberinde getirmektedir. Yeni biyoteknoloji uygulamalar ile yetin kontrol ve verimlilik araylarn beraberinde getirmektedir. Yeni biyoteknoloji uygulamalar gelitirilen rn ve hizmetler, ileride karlalabilecek maliyetlerin nlenmesini ve verimlilik artn ile gelitirilen rn ve hizmetler, ileride karlalabilecek maliyetlerin nlenmesini ve verimlilik 11 salamakta da nemlidir. artn salamakta da nemlidir.11 3.2. Tarm 3.2. Tarm Biyoteknolojinin tarmda, tarmda, kullanlabilir kullanlabilir tarm tarm alanlarnn alanlarnn arttrlmas, arttrlmas, tarmda tarmda kullanlan kullanlan su su gibi gibi Biyoteknolojinin kaynaklarn etkin etkin kullanmnn kullanmnn salanmas, salanmas, evreye evreye uyumlu uyumlu ekilde ekilde bitkisel bitkisel zararllarn zararllarn kontrol kontrol alt altkaynaklarn na alnarak alnarak kimyasallarn kimyasallarn kullanmnn kullanmnn azaltlmas azaltlmas gibi gibi uygulamalar uygulamalar vardr. vardr. Artan Artan dnya dnya nfusunun nfusunun na byk ksm ksm az az gelimi gelimi ve ve gelimekte gelimekte olan olan lkelerden lkelerden kaynaklanmakta kaynaklanmakta ve ve bu bu art art karsnda karsnda byk gda yetersizlii yetersizlii problemleri problemleri ile ile kar kar karya karya kalma kalma endiesi endiesi domaktadr. domaktadr. Biyoteknoloji Biyoteknoloji uygula uygulagda 09 Bioeconomy Update Update http://www.biodesic.com/library/Biodesic_2011_Bioeconomy_Update.pdf http://www.biodesic.com/library/Biodesic_2011_Bioeconomy_Update.pdf 09 Biodesic Biodesic 2011 2011 Bioeconomy 10 World Health Organization, 2011. 2011. 11 TUSIAD, Trkiyenin Avrupa Avrupa Birlii Birlii yelik yelik Srecinde. Srecinde.Salkta Salktanovasyon, novasyon,2011 2011

Biyoloji Biyoloji k ksre sreve e ve eorganizm organizm alar alar rete rete en/kullanan en/kullananbirok birokse se ktr ktrkaps kaps sayan sayanbiyoe biyoe ekonomi ekonomi

Kaynak: European Knowledge-Based-Bioeconomy (KBBE), 2010

isli isli iuygula i uygula akta akta ve ve kul kul tedavi tedavi a aralar aralar a , dok , dok ku ku mhend mhend amalar amalar kar kar m m za za km km lan lan mlar mlar he er he er geen geen

50

malarnn tarmda yeni bir dnem balatarak kompozisyonu gelitirilen rnlerin besin yetersizliine are olabilecei dnlmektedir.12 Modern biyoteknoloji srelerinin retimde kullanld tarm rnlerinin kresel ekonomiye yapt katk da her geen gn artmaktadr. 2010 ylnda genetii deitirilmi tarm rnlerinden elde edilen gelir ABDde 110 milyar dolar olup kresel gelirlerin yaklak yarsn oluturmaktadr. Son yllarda tarmda biyoteknolojiden kaynakl gelirlerin byk ksm rnden gelmektedir. Bunlar; msr, soya ve pamuk olup eker pancarnda da art gzlenmektedir.13 3.3. Sanayi ve Enerji Endstriyel biyoteknoloji uygulamalar biyomalzeme, biyoenzim, biyoyakt, biyosensr almalar ve retimlerini kapsamaktadr. Bu uygulamalar biyoekonominin son yllarda en hzl byyen alanlar olup nmzdeki yllarda da bu endstriyel biyoteknoloji alanlarnda alan firma saysnda nemli artlar beklenmektedir. Fakat salk ve tarmdakine gre ekonomiye katklarna ilikin veri elde etmek daha zordur. ABDdeki endstriyel biyoteknoloji gelirlerinin 2010da 115 milyar dolar olduu yaplan anket almalarna dayal olarak tahmin edilmektedir.13 Deterjan, tekstil, kat gibi endstriler iin biyoenzim retiminin yaygnlat, ABD, talya, Fransa, in, Brezilya gibi lkelerde de biyoplastik retiminin artt grlmektedir. Ayrca evresel uygulamalara bakldnda biyosensrlerin ve biyoremediasyonun nemi gittike artarken, enerji kst ve kullanlan enerji kaynaklarnn iklim deiikliine ciddi etkisi nedeniyle yenilenebilir biyoyaktlar da kritik bir gndem oluturmaktadr. 4. Trkiyede Biyoekonomi Biyoteknolojide niversiteler ve aratrma merkezleri tarafndan yrtlen temel aratrmalar olduka nemli olduu gibi, bir lkenin biyoteknolojide kresel etkiye sahip olabilmesi bu aratrmalarn inovatif sre, rn ve/veya hizmete dntrlmesi ve ticariletirilmesine baldr. Bu da, lkenin biyoteknoloji sektr odakl politikalar, kamu destek mekanizmalar, yasal dzenlemeleri ve fikri mlkiyet haklar yaps ile yakn ilikilidir. Ayrca sektrn geliiminde etkili olan ve gelimenin balamas ile birlikte hzla artan birleme ve satn almalar, byk yabanc irketlerin kk yerli irketler ile yapt ibirlii anlamalar gibi durumlar iin de lkenin yatrm ortam ve sektre ilikin dzenlemeleri nem tamaktadr.14 Trkiyede ise 7. Kalknma Plan ile kurulan Biyoteknoloji htisas Komisyonu oluturulmas ile balayan abalar var olmakla birlikte henz biyoteknoloji spesifik bir yol haritas oluturulamamtr. Dnyada, ABD biyoteknoloji sektrnn lideri olarak grlmekle birlikte son yllarda rlanda, srail, Singapur, Gney Kore, in, Hindistan gibi lkelerde sektr hzla bymektedir. 2000 ylndan itibaren gelimi lkelerin biyoteknoloji pazarlar yllk yzde 17 byrken, Asyadaki gelimekte olan lkelerde bu byme yzde 36 olmutur.15 Bu lkelerde, biyoteknolojinin stratejik sektr olarak belirlenip biyoteknoloji spesifik programlar ve giriim sermayesi fonlar gibi finansal sistemler tasarland grlmektedir. Ayn zamanda biyoteknolojinin hzla gelitii lkelerde nitelikli igc yetitirilmesine ynelik zel eitim programlarnn younlatrld, yasal dzenlemelerin kolaylatrc ekilde yaplandrld dikkat ekmektedir. 16, 17, 18, 19
12 OECD, Accessing Agricultural Biotechnology in Emerging Economies, 2003. 13 Biodesic 2011 Bioeconomy Update http://www.biodesic.com/library/Biodesic_2011_Bioeconomy_Update.pdf 14 Arslanhan, S. 2012. Biyoekonomiye Doru: Trkiye Bu Srecin Neresinde TEPAV Politika Notu. http://www.tepav.org.tr/upload/ files/1328686209-6.Biyoekonomiye_Dogru_Turkiye_Bu_Surecin_Neresinde.pdf 15 TUSAD, Uluslar aras Rekabet Stratejileri: Trkiyede Biyoteknoloji birlikleri, 2006. 16 THORSTEINSDOTTIR, H.; QUACH, U.; DAAR, A.S., and SINGER, P.A. (2004). Conclusions: promoting biotechnology innovation in developing countries. Nature Biotechnology. Vol. 22

GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER

49

yaplandrld dikkat ekmektedir. BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

16,17,18,19

51

Trkiyein 2023te dahil olmak istedii dnyann ilk 10 ekonomisinde biyoteknolojinin durumuTrkiyein 2023te dahil olmak istedii dnyann ilk 10 ekonomisinde biyoteknolojinin na baktmzda, ila ve biyomedikal sektrleri nemli ileri teknoloji sektrlerindenduru olduu fakat muna baktmzda, ila ve biyomedikal sektrleri nemli teknoloji sektrlerinden olduu Trkiyenin bu sektrlerin toplam ihracatndan aldileri payn ancak binde 1e ulaabildii grlmekfakat Trkiyenin bu Trkiyenin sektrlerin biyoteknoloji, toplam ihracatndan ald paynpatent ancak binde 1e ulaabildii tedir. Ayrca ila ve biyomedikal saylarndaki (USPTO) yetersizlik grlmektedir. Ayrca Trkiyenin biyoteknoloji, ila ve biyomedikal patent saylarndaki (USPTO) dikkat ekicidir (Tablo 2). yetersizlik dikkat ekicidir (Tablo 2).
Nominal GSMH (milyar USD) Dnyadaki toplam Dnya ila ihracatndan ald pay (%) Dnya medikal ihracatndan pay (%) ald biyoteknoloji patentlerinden alnan pay(%)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

ABD in Japonya Almanya Fransa ngiltere Brezilya talya Hindistan Kanada Rusya spanya Meksika Kore Avustralya Hollanda Trkiye Endonezya svire Polonya

14582 5879 5498 3310 2560 2246 2088 2051 1730 1574 1480 1407 1040 1014 925 783 735 707 524 469

41,54 2,32 10,91 7,26 4,54 4,06 0,38 1,59 0,93 2,92 0,52 1,62 0,10 3,24 1,88 2,63 0,02 0,01 1,95 0,17

8,4% 1,2% 0,8% 15,0% 7,2% 7,0% 0,3% 4,1% 1,8% 1,2% 0,1% 2,6% 0,4% 0,2% 0,8% 3,4% 0,1% 0,1% 11,5% 0,5%

24,7% 4,1% 4,6% 13,3% 3,4% 2,7% 0,2% 2,0% 0,5% 0,7% 0,0% 0,5% 4,9% 1,2% 0,4% 8,5% 0,1% 0,1% 3,0% 0,4%

Tablo 2. Dnyann ilk 20 Ekonomisinde Biyoteknoloji Kaynak: WDI, ITC ve OECD Patent Veritaban

Tablo 2. Dnyann ilk 20 Ekonomisinde Biyoteknoloji Kaynak: WDI, ITC ve OECD Patent Veritaban

Trkiyede zellikle son 10 ylda biyoteknolojide akademik almalar younlam, niversiTrkiyede zellikle son ylda biyoteknolojide akademik almalar younlam, niversiteler telerde alan Molekler Biyoloji ve10 Genetik blmleri says artmtr. Ayn zamanda zel sektr de alan Molekler Biyoloji ve Genetik blmleri says artmtr. Ayn zamanda zel sektrde de bir de de bir hareketlenme olmu, teknoparklarda giriimciler tarafndan kurulan biyoteknoloji firma hareketlenme olmu, teknoparklarda giriimciler kurulan biyoteknoloji firma saysnda da saysnda da art yaanmtr. Firma saysnda yaanan tarafndan arta ramen 2012 ylnda 96 olan biyo teknoloji 16 srelerini kullanan firma says dier birok lkelerin olduka altndadr (ekil 8). Ayn THORSTEINSDOTTIR, H.; QUACH, U.; DAAR, A.S., and SINGER, P.A. (2004). Conclusions: promoting biotechnology innovation in developing countries. Nature Biotechnology. 22 zamanda ekil 9daki Vol. biyoteknoloji patentlerinin dalmndan da grld zere Trkiyenin 17 TAE-SUN, M. (2009). The biotechnology research and development supported by the Korea science and engineering foundation, New Biotechnology, Vol 25. biyoteknolojideki mevcut durumu olduka yetersizdir. 18 LEE, J.; and PARK, C. (2006). Research and development linkages in a national innovation system: Factors affecting success and failure in Korea. Technovation, Vol 26, Issue 9, p.1045-1054. 19 M. TTGV, rlanda Biyoteknoloji alma Gezisi Raporu, 2006. 17 TAE-SUN, (2009). The biotechnology research and development supported by the Korea science and engineering foundation, New Biotechnology, Vol 25. 18 LEE, J.; and PARK, C. (2006). Research and development linkages in a national innovation system: Factors affecting success and failure in Korea. Technovation, Vol 26, Issue 9, p.1045-1054. 19 TTGV, rlanda Biyoteknoloji alma Gezisi Raporu, 2006.

ekil 8. Biyoteknoloj B i Firma Says, 2012

700 00 600 00 ekil500 8.00 B Biyoteknoloj i Firma Says, 2012 400 00 700 00 300 00 600 00 200 00 500 00 100 00 400 00 0 300 00
200 00 100 00 0

Kaynak: Biotechgate.co B om

ekil 8. Biyoteknoloji Firma Says, 2012 Kaynak: Biotechgate.co B om ekil 9. Dnyadaki D Biyoteknoloji Patentlerini n lkelere Da D lm (%), 2007-09 2 Kaynak: Biotechgate.com
ekil D Biyoteknoloji Patentlerinin lkelere Da D lm (%), 2007-09 2 % 9. Dnyadaki
50 40 30 20 10
10 % 50 40 30 20

0,0

Kaynak: O Key Biot technology In dicators, 201 1 1 Patentlerinin lkelere Dalm (%), 2007-09 ekil 9. Dnyadaki Biyoteknoloji Kaynak: OECD O OECD Key Biot technology In dicators, 201

lkenin patentlerinin dnyadaki toplam biyoteknoloji iindeki paynn, lkenin lkeninbiyoteknoloji biyotekno lojipatentle patentle erinindny dny yadaki topla am biyotekn noloji iinde eki pay n , lkenin biyotekno loji erinin yadaki topla am biyotekn noloji iinde eki pay n n, ,n, lkenin lkenin toplam patentlerin nin dnyad dnyad aki toplam patentler iindeki pa ay na oran olarak hes saplanan biyotoplam patentlerinin dnyadaki toplam patentler iindeki payna oran olarak hesaplanan nin aki toplam patentler iindeki pa ay na oran olarak hes saplanan patentlerin toplam biyoteknolojide avurulmu vurulmu gc ile lk na d e nolojide a teknoloji kelerin ki i ba en GSYHlar r birlikte teknolojide aa vurulmu teknoloji gc ile ile lkelerin kii den GSYHlar birlikte de a gc lk ba na d e a uu teknoloji kelerin ki ibana en GSYHlar r birlikte biyotek de erle ndirildi ind de Trkiyed de biyotekn nolojiye ili kin k ve dola y s yla kre esel biyoeko onomiye erlendirildiinde Trkiyede biyoteknolojiye ilikin ve dolaysyla kresel biyoekonomiye yaplan de Trkiyed de biyotekn nolojiye ilikin k ve dolaysyla kre esel biyoeko onomiye ind deerlendirildi yaplan katk . daki ye etersizlik da aha da dikka at ekici ha edir (GSY ekil 0). 20 ekil 10 Biyotekno lojide A a Vurulmu Teknoloji Gc G le gelmekte ve Ki(ekil i Ba na YH,1 2010 katkdaki yetersizlik daha da dikkat ekici hale gelmektedir 10). katk daki ye etersizlik da aha da dikka at ekici hale edir ( ekil 10). gelmekte yaplan

20 Biyoteknolojide aa vurulmu teknoloji gc, lkenin biyoteknoloji patentlerinin dnyadaki toplam biyoteknoloji iindeki paynn, lkenin toplam patentlerinin dnyadaki toplam patentler iindeki paynayap oran solarak ve hesaplanmtr. Trkiye, , geti imiz otuz yll k srede e retim ihracat k kompozisyo onundaki deiim mlerle birlik kte kapsam ml bir ekonomik dn nm geirmitir. n nmzdeki dnem hedeflerine ulaab bilmesi ve kresel k paza arlarda reka abet gcn arttrabilm mesi iin r retim ve ihracatnda yksek teknolojili rnleri in payn arttrmas gerekmektedir. Nfus art, yalanm etkisiyle artan ma, kaynakl larn yeters sizlii gibi faktrlerin f a ihtiyalara cevap p olarak

ABD ABD Japonya Japonya Almanya Almanya Fransa Fransa ngiltere ngiltere G.Kore G.Kore Kanada Kanada Hollanda Hollanda in in svire svire Avustralya Avustralya Danimarka a a a Danimarka a a a spanya spanya srail srail talya talya Belika Belika sve sve Hindistan Hindistan Avusturya Avusturya Singapur Singapur Finlandiya Finlandiya Rusya Rusya Yeni Zelanda Yeni Zelanda Brezilya Brezilya rlanda rlanda Norve Norve Gney Afrika Gney Afrika Plonya Plonya Portekiz Portekiz Macaristan Macaristanili ili Meksika Meksika ek Cum. zlanda ek Cum. Arjantin zlanda Yunanistan Arjantin Slovenya Yunanistan Estonya Slovenya Lit Litvanya Estonya Lit Trkiye Litvanya Lksemburg Trkiye Endonezya Lksemburg Romanya Endonezya Slovakya Romanya Slovakya

Kaynak: O 10. Key OECD Biot tech Indicator rs, WDIVurulmu ekil Biyoteknolojide Aa

5. Sonu S

Belika Belika sve sve Hindistan Hindistan Avusturya Avusturya Singapur Singapur Finlandiya Finlandiya Rusya Rusya Yeni Zelanda Yeni Zelanda Brezilya Brezilya rlanda rlanda Norve Norve Gney Afrika Gney Afrika Plonya Pl Plonya Pl Portekiz Portekiz Macaristan Macaristan ili ili Meksika Meksika ek Cum. ek Cum. zlanda zlanda Arjantin Arjantin Yunanistan Yunanistan Slovenya Slovenya Estonya Estonya Litvanya Litvanya Trkiye Trkiye Lksemburg Lksemburg Endonezya Endonezya Romanya Romanya Slovakya Slovakya

89 MalezyaMalezya 89 ek Cumhuriyeti 90 ek Cumhuriyeti 90 96 Trkiye Trkiye 96 Finlandiya 111 Finlandiya 111 119 Norve Norve 119 Avustralya 153 Avustralya 153 Macaristan 156 Macaristan 156 Japonya 214 Japonya 214 srail 229 srail 229 Polonya 243 Polonya 243 rlanda 245 rlanda 245 Belika 265 Belika 265 Avusturya 267 Avusturya 267 Danimarka 404 Danimarka 404 Gney Kore 428 Gney Kore 428 Hindista 724 Hindista 724 Hollanda 788 Hollanda 788 F Fransa 810 F Fransa 810 spanya 1002 spanya talya 1002 1358 talya sve 1358 1503 sve svire 1503 1756 svire Kanada1756 1800 Kanadangiltere1800 2014 ngiltereAlmanya 2014 2196 Almanya ABD 2196 6630 ABD
1,5 1,0 1,5 0,5 1,0 0,0 0,5

Kaynak: OECD Key Biotechnology Indicators, 2011

6630

52

12

12

Teknoloji Gc ve Kii Bana GSYH, 201020 Kaynak: OECD Key Biotech Indicators, WDI

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

53

5. Sonu Trkiye, getiimiz otuz yllk srede retim yaps ve ihracat kompozisyonundaki deiimlerle birlikte kapsaml bir ekonomik dnm geirmitir. nmzdeki dnem hedeflerine ulaabilmesi ve kresel pazarlarda rekabet gcn arttrabilmesi iin retim ve ihracatnda yksek teknolojili rnlerin payn arttrmas gerekmektedir. Nfus art, yalanma, kaynaklarn yetersizlii gibi faktrlerin etkisiyle artan ihtiyalara cevap olarak kullanm birok alanda hzla yaygnlaan biyoteknoloji uygulamalar, dnyada byyen bir biyoekonomi oluturmutur. Bu bymenin farknda olan ve yol haritalarn buna gre ekillendiren gerek gelimi gerekse baz gelimekte olan lkelerde, biyoteknolojinin ekonomiye etkisi hissedilebilir derecede artmaktadr. Trkiye, biyolojik kaynaklar ve genetik eitlilik asndan birok lkeden daha byk bir zenginlie sahiptir. Ayn zamanda kendi ihtiyalar ve byyen pazarnn yan sra, corafi konumu itibariyle salk ve ila talebinin artt pazarlara yaknlk asndan kritik bir konumdadr. Bunlar kullanabilmek ve byyen biyoekonomide bir yer bulabilmek ise eitli politika ve uygulamalar gerektirmektedir. Biyoteknoloji spesifik finansal mekanizmalar oluturmak, yol haritalar tasarlamak, yasal dzenlemeleri yaplandrmak, gerekli insan kayna alt yapsn gelitirmek ve fikri mlkiyet haklarn dzenlemek bunlardan bazlardr. Trkiyenin byyen biyoekonomide kendine ni alanlar yaratabilmesi kritiktir. Gelimi ve gelimekte olan birok lkenin, biyoteknolojiyi stratejik alan olarak belirleyerek Ar-Ge ve retim yatrmlarn ekmeyi baard ve her geen gn rekabetin artt bir ortamda, Trkiyenin yaam bilimleri politikasn ve bu sektrlerdeki stratejisini kapsaml analizler sonucu belirlemesi ve rekabet gc elde edebilecei odak alanlara ynelmesi kritiktir. Bu nedenle, 2023 hedeflerine ynelik strateji ve yol haritas tasarlanrken kresel eilimler ile birlikte alt sektrlerin ve deer zinciri aamalarnn analiz edilmesi, buradan odak alan ve aamalarn seilerek yatrm potansiyelinin ortaya konmas nem tamaktadr. Ksa, orta ve uzun vadede hangi alt sektrler ve deer zinciri aamalarna odaklanlmas gerektiinin analizler sonucu ortaya konmas ve biyoekonomide kresel bir oyuncu olabilecei ni alanlarn yaratlmas kritik neme sahiptir. Yol haritalar, tevik programlar ve ibirliklerinin de bu alanlara gre tasarlanmas ve yasal dzenlemelerin yaplandrlmas 2023 hedeflerinin gerekletirilebilmesi asndan da anlaml olacaktr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

55

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Kavramlar, Dnyadan rnekler, Trkiyede Durum ve karmlar

BLM-2 DNYADAN RNEKLER

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

57

Blm-2 Ksm-1 ABD Biyoteknoloji Sektr novasyon Strateji Bileenleri

Prof. Dr. Banu ONARAL

Drexel niversitesi Biyomedikal Mhendislik, Biyomedikal Bilim ve Salk Sistemleri Fakltesi, ABD

58

ABD BYOTEKNOLOJ SEKTR NOVASYON STRATEJ BLEENLER

zet Bu blm, yenileim (inovasyon) akmna genel bir bakla balyor, biyomedikal ar-ge almalarm srdrdm Amerika Birleik Devletlerinin (ABD) yenileim ortamnn doasn bir uygulamac asndan irdeliyor. Bu gerein ardnda yatan tarihsel, sosyal ve ekonomik koullara deiniyor, ABDde salk ve savunma sektrleri arasndaki youn ilikiyi vurguluyor. Son on ylda yaratcl azalan ve etkin teknoloji aktarm yetenek ve hzn yitirme tehlikesi ile karlaan ABDnde ivedilikle aranan areler ve alnan tedbirlerden bahsettikten sonra, biyoteknoloji destekleri iin lkedeki stratejik baz kurumsal yaplar, biyoteknoloji alt sektrlerine ilikin aklamalar ve bu alandaki baz iyi rnek saylabilecek ibirlii ayaplar hakknda bilgiler sunuluyor. Son ksm ise Trkiyede son yllarda yaygnlaan yenileim seferberliine odaklanyor. Bu blmde Trkiyenin bilgi ana ayak uydurabilmesi ve dnyayla ezamanl hareket edebilmesi iin nemli grdm unsurlar ele alyor, ABD rneinden alnabilecek baz derslerin bu hamleye katksn ileri sryorum. Dnyay sarm olan beyin amzn yenileime dayal kalknmamza etkisini, kurulmakta olan bilgi ve bilim kprlerinin glendirilmesi icin atlmas gereken admlar paylayorum. stnde durduum kavramlarn iki lke arasnda srdrlebilir yenileim kprleri kurulmasna yardmc olacan ne sryorum. Yaam bilim ve biyoteknoloji sektr iin geerli olan inovasyon sisteminin dier sektrlere de uyarlanabilecei ve nerilen yaklam ve karmlarn yararl olacan umuyorum. Giri Bilgi, bilim ve teknolojiye dayal zmlerin toplumsal yarar ve ekonomik deere dnmesini yenileim (inovasyon) szcyle ifade ediyoruz. Yenileimi, toplumlar tehdit eden tm glere kar en etkin savunma yntemi olarak da dnebiliriz. Hatta salk, gda, enerji, evre, savunma ve gvenlik gibi yksek ncelikli toplumsal gereksinimlere en etkin cevap veren yaklam olarak alglayabiliriz. Demek ki yenileimi, toplumsal kalknmann zn oluturan, modern ekonominin temelini salamlatran, rekabet gcmz artran ve ulusal bamszlmz salayan akm olarak irdelememiz de mmkndr. Salk sanayiinin toplumsal yenileimdeki roln, bu geni bak asndan incelediimiz taktirde, toplumun her kesimiyle ilikilendirebiliriz. Nitekim bat ekonomilerinde ve zellikle Amerika Birleik Devletlerinde Savunma Bakanl ve savunma sanayii, biyomedikal bilim ve teknoloji eitimine kapsaml destek salayan ve aratrma-gelitirmeye (ar-ge) geni apl yatrm yapan nemli ve gl bir sektr olarak kabul edilmektedir. Birinci Dnya Harbinden itibaren bilim ve teknolojinin toplumsal kalknmadaki nemi vurgulanm, uzun vadeli yksek eitim ve ar-ge programlar kamu ve sanayii tarafndan desteklenmistir. Savunma, havaclk ve uzay ar-gesinden doan ift veya cok kullanml teknolojik czmlerin zel sektre aktarmyla yeni biyomedikal sanayi domu ve glenmitir. rnein biyoteknoloji ve biyomedikal giriimde nc kabul edilen Boston kenti, Amerikan savunma sanayii yatrmlarnn evre niversitelerini, zel sektr ve yerel idareleri glendirmesiyle bugnk konumuna ulam, yaadm ve altm Philadelphia gibi edeer eitim ve zel sektr yapsna sahip fakat savunma sanayi fonlarn deerlendirememi yreleri geride brakmtr. Son yllarda bu birikimlerini etkin ve doru zamanl stratejileriyle bir ok kere katlam, bilgi ekonomisinin frsat ve nimetlerinden azami oranda yararlanabilen bir kresel ekim merkezine dnmtr. Kresel rekabete ramen halen en nitelikli bilim-insanlarn, giriimcileri ve yatrmclar cezbetmekte ilk sralar korumaktadr. Bu ykseli izgisinde savunma sanayiinin akademik, zel ve dier kamu sektrleriyle ortaklk ve paydalklara ak olmas kritik bir etken olarak ortaya kmaktadr. Trkiyenin nitelikli insan ve yeralt zenginlikleri, ekonomik gc ve jeopolitik konumu, kresel

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

59

rekabet asndan incelendiinde, kritik dnm noktasna yaklatmz grmekteyiz. Stratejik alanlarda akademik, zel, kamu ve sivil toplum kaynaklarmz birletirip, heyecan verici ve evrensel kstaslar barndran byk hedef projelerine girimeye hazrlanyoruz. TBITAK tarafndan derlenen Vizyon 2023 belgesinde vurgulanan Bilim, teknoloji ve yenilikte yetkinlemi, reten, net katma deerini kendi beyin gcne gre arttrabilen bir Trkiye uzgrsn yakalayabileceimize inanyoruz21. Bu balamda, Trkiyede dier sektrlerlere kyasla daha olgunlam olan savunma sanayinin farkl bilgi ve bilim ncleriyle giriebilecei etkileim dzeninin oynayaca birletirici veya tamamlayc roln, kurulabilecek ortaklklar ve paydalklarn, salkta filizlenmekte olan yenileim hareketlerini olumlu yne itme gcne sahip olduu ortaya kyor. Yenileim kavramlarn aada ksaca gzden geirdikten sonra, ABDnin yenileim srecini zetliyorum. Trkiyede yaygnlamakta olan yenileim hareketi ile ilgili gzlemlerimi paylayor, yurtdnda alan bilim insanlarmzn bu akma kazandrabilecekleri hz ve ivmeyi vurguluyorum. Temel Yenileim Kavramlar Bilgi anda Aslolan nsan: Geride brakmakta olduumuz sanayi a, sermaye, teknoloji ve igc ynetimine dayanmaktayd. Bilgi anin ana eksenleri ise beyin gc ve bilgi paylamndan oluuyor22. Bilginin ak, yaylmas, kullanm ve tketimi bu yeni inovasyon an tanmlyor. Toplumun her kesiminde etkisi giderek artyor. Yenileim sreleri kurumlarken, yaam tarzmz, toplumsal alt ve styaplarmz, kurumsal dzenlerimiz ve zellikle dnya grmz sratle deiiyor23. Yenileimde Olay Ortam: Yenileim Ekosistemleri kavramyla andmz zengin etkileim ortamlar bilgi toplumunun oyun sahasn oluturuyor. Bireyleri yaratc ve retken klmak iin gerekli kaynaklar tmlemi ekilde sunuyor. Hzla ilerlemekte olan biliim, iletiim ve ulam teknolojilerini azami derecede kullanyor. Bu nedenle bilgi ve insan dolam artk zaman ve mekan tanmyor; denizler ar, ktalar aras ibirlikleri ve gbirlikleri oluuyor. Bilgi ve bilimle donanm bireyler, yeniliki fikirlerini ve bu fikirlerden doan zmleri, ayaplar, gbirlikleri ve dier ortaklklar sayesinde paylayor, pekitiriyor, olgunlatryor ve hayata geiriyor. zm bekleyen byk hedefler etrafnda fiziksel veya sanal olarak birleen beyin gc etkin ibirlikleri kurabiliyor. Bireyler arasndaki etkileimde sakl olan deer, zendirici stratejiler, politikalar ve yasal dzenlemeler sayesinde ekonomik sonulara sratle dnyor. Kresel ekim Merkezleri: Bilgi ann zkayna olan bilim insanlar, zgn fikirlerini ak ve etkin bir ekilde paylaabildikleri ekim merkezlerine, corafya gzetmeksizin yneliyorlar. Fikirlerinin yeniliki zmlere dnmesinde kendi yetilerini tamamlayan i insanlarna, giriimcilere, hukukulara, risk ynetiminde deneyimli bilirkiilere, yatrmclara ve dier kaynaklara kolayca eriebildikleri yre ve kurumlar tercih ediyorlar. Yeniliki bilim insanlarn ve giriimcileri risk atlmlarna gnllendiren yerel, yresel veya ulusal ortamlarn balca zellii, allagelmi nleyici, kstlayc ve cezalandrc politikalar yerine ynlendirici, destekleyici, zendirici ve dllendirici yaklamlar benimsemeleridir. ounlukla gelimi lkelerde bulunmakla beraber, beyin gcnn toplumsal kalknmadaki nemini idrak eden gelimekte olan lkeler de sratle uluslararasi bilgi kentleri kurmaktalar. Corafya kstlamas tanmayan teknoloji blgeleri, bilim kentleri ve benzer ekim noktalar Brezilya, in, Hindistan, Singapur, Tayvan veya Gney Kore gibi lkelerde, hatta Orta-Douda, petrol sermayesinin finansmanyla, hzla ykseliyor24, 25.
21 Ulusal novasyon Giriimi: www.ref.sabanciuniv.edu 22 Margeret Pugh Omara (2005). Cities of Knowledge: Cold War Science and the Search for the Next Silicon Valley. Princeton University Press. 23 John Kao (2007). Innovation Nation. Free Press:A Division of Simon & Schuster, Inc. 24 Hao Xin (2009). China-Help Wanted: 2000 Leading Lights to Inject a Spirit of Innovation. Science, vol. 25, pp 534-536. 25 Stephen Glain (2009). Desert Advance. Prism Magazine, January 2009, pp 38-41.

60

Yenileim Kltr: Bilginin akkanl, gerek sektrler aras, gerekse kresel ibirlikler i ve gbirliklerine yol ayor. zel sektrde rekabet ncesi, savunma sanayiinde gizlilik ncesi olarak tanmladmz aamada, niversiteler, zel ve kamu kurulular, meslek, sektr veya sivil toplum rgtleri arasndaki snrlar eriyor. Yenileim kltr diyebileceimiz, farkl sektrden bireyleri ve kurumlar buluturan bu melez alma ve yaam ekli modern hayata damgasn vuruyor. Ayn hedefi benimseyen ve baarl sonuca farkl yetenek, yetkinlik, kaynak, sermaye gibi deerleri katanlarn birlikteliinden mucizeler doacana inan sonsuz. ne kan rneklerden biri olan Fusionopolis, Singapurda daha nce yaam bilim cazibe merkezi olarak kurulmu olan Biopolisin, giriimcilik ve risk yatrm ve yneticilii asndan tamamlayc bir rol oynamak zere yeniden tasarlanmas sonucu Kasm 2008 de iletmeye ald. Risk Paylam ve Yenileimin Finansman: Yenileim ortamlarnda yeeren yksek riskli/yksek kazanml fikirler, ticarileme srecine bilimsel ve teknolojik olarak kendilerini kantlayarak balyor. E zamanl olarak, fikri haklar, mevzuat engelleri, prototipleme, rn tasarm ve retime dnm aamalar, i gelitirme ve pazara giri stratejileriyle snanarak riskin azalmas salanyor. Elbirlii ile ortaya kan i plan sayesinde risk eiini aabilen zmler, toplumun gereksinim duyduu rn, hizmet, sre veya dier zmlere dnmek zere hzla ticarileme srecine giriyor. Genellikle ekosistemin niversite, teknopark veya ar-ge merkezi ayanda doan ve n kantlanma basamaklarn baaryla aan fikirler, kurulu irketler veya kamu kurumlarna sunuluyor. Bu aamada lisanslanmayan veya baka bir ekilde sahiplenilmeyenler, giriimcilerin kurduklar balang firmalarnn temelini tekil ediyor, firma fidanlklarnda ekonomik kalknma ajanslarnn ve i meleklerinin giriim sermaye yatrmlaryla filizleniyorlar. Bu serpilme sreci rn veya firmalarn riskini asgariye indirecek deneme ve almalara odaklanyor. Gelecein endstrisinin temelini oluturan bu filiz firmalar ortaklklar kurarak byme yolunu seiyor veya risk itahn tatmin edebilecekleri sektr irketlerine sat iin pazarlanyor. Yenileimin Harc Bilim: zellikle biyoteknolojilerde yeniliki zmleri besleyen ve filizlendiren toprak temel ve uygulamal yaam ve doa bilimlerinden oluuyor. Bilim daarcn pekitiren insan ve fiziksel altyapya yaplacak uzun vadeli, kapsaml, srekli ve stratejik yatrm zellikle ykselen ekonomilerde vurgulanmas gereken bir ncelik. Aada inceleyeceimiz ABD rneinde de grlecei gibi yenileimin olmazsa olmaz bilim. Amerika Birleik Devletlerinde Yenileim Amerika Birleik Devletlerinin ekonomik sper gcne bilim ve teknoloji rzgarlarn arkasna alarak eritii biliniyor. Daha yakndan incelediimiz taktirde, asl sihirli forml, Amerikan toplumunun giriimci ruhunu ve risk alma gdsn bilim ve teknolojiye dayanan yenileim iradesiyle birletirebilmi olduunda buluyoruz26. Dier yandan, aada ksaca deindiim gibi, bilim ve teknolojiyi her trl i ve d tehditlere kar bir savunma yntemi olarak benimsemeleri de, bugnk ar-ge yaplanmasnn ardnda yatan gerek olarak karmza kyor. Son yarm asrda dnyann her kesinden gelen bilim insanlarn ve giriimcileri cezbetmesi ve kucaklamasnn dier lkeleri imrendiren birok baar yksnn temelinde yattn gryoruz. Bilime dayal kalknmay arlk merkezine oturtmu olan bu dzenin artk toplumun genlerine ilemi olduunun farkna varyoruz. ABDde endstri devrimi ngiltereyle ezamanl olarak 18. yzyln ortalarnda balam ve ilk niversitelerin kurulmasyla paralel gelimitir. Bamszln kazand 1776 ylndan itibaren byyen ekonomik gcn eitime ve bilime yatrm yaparak pekitirmitir. 19. Yzyln son eyreinden itibaren, zellikle Sava srasnda, teknolojinin savunmadaki nemini kavrayan ABD, o devirde kurulan eyalet niversitelerine toprak hibe ederek benzeri grlmemi bir akade26 Carl Schramm (2006). The Entrepreneurial Imperative: How Americas Economic Miracle Will Reshape the World. Kauffman Foundation.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

61

mik seferberlik tetiklemitir. Bu dalgay ayn yzyln sonralarnda ok sayda zel niversitenin (Stanford niversitesi1881, Drexel niversitesi1891, Rensselaer Politeknik Enstits1894 vb.) kurulmas takip etmitir. 100 yl akn bir sre nce yaanan bu sre, lkemizde 90l yllardan itibaren saylar artan devlet ve vakf niversitelerinin ard ardna kurulmasn andran ilgin bir tarih sayfasdr. Dikkat eken husus yeni niversitelerin kurucularnn pek ounun bilgi ve bilimin toplumsal refaha dneceine inanm giriimcilerden olumasdr. Birinci Dnya Harbinde bilim ve teknolojinin savunmada neminin ne kmasndan ders alan ABD Cumhurbakan Franklin D. Roosevelt ilk Bilim Danma Kurulunu 1933de kurmutur. Bu kurul Byk Buhrana (Great Depression) bilime yatrm yaparak cevap verilmesini ileri srm fakat neri yasalatrlamamtr27. kinci Dnya Harbinin kazanlmasnda bilim ve teknolojinin oynad can alc rol28, 1945 ylnda Vannevar Bushun ABD Cumhurbakanna sunduu Bilim, Sonsuz Snr adl raporla29 (Science, the Endless Frontier), ABD devlet politikalarnda temel ve uygulamal bilimlerin nemini perinlemi, 1950 ylnda almaya balayan Ulusal Bilim Kurumu (National Science Foundation) gibi akademik ve zel sektre aratrma ve gelitirme fonu salayan eitli kurumlarn temellerinin atlmasna neden olmutur. 1958 ylnda Sovyetler Birliinin Sputnik uydusunu baaryla uzaya frlatmas ABDnin uzayda stnln kaybetme tela iinde, Savunma leri Aratrma Proje Ajansn (Defense Advanced Research Projects Agency DARPA) kurmasn tetiklemitir. DARPA bilimsel ve teknolojik srprizleri ngrmek, hatta bilimsel srprizler yaratabilecek yksek riskli/yksek kazanml ar-ge takmlarn ve projeleri mimlemek ve sratle karar verip ie girimek iin gerekli evik yapda kurulmutur. Internet ve GPS dahil olmak zere bugn yaammzn ayrlmaz paras olan zmlerin pek ou DARPA fonlaryla yola kmtr. Son ekonomik krizde de bilime yaplan yatrm [American Recovery and Reinvestment Act 2009] allagelmi boyutlar dahi amtr30. Dier bir bak asndan, ABDnin ekonomik baars ie girime iradesini, stratejik ncelikler erevesinde planlanm, uzun vadeli ve yeterli kapsamda yatrmlarla, tutarl ve kararl bir ekilde desteklemesi, bilim, teknoloji ve giriimcilii zendiren, destekleyen ve dllendiren politika ve yasal dzenlemeleri hzla hayata geirebilmesinde sakldr. Amerikan toplumunun merkeziyeti yaklamlara direnci, serbest dzene yatknl zaman iinde ok sesli ve zengin ierikli bir yksek eitim, bilim ve teknoloji ar-ge alt ve styapsnn evrimine neden olmutur. Dank ve datk grntsne ramen ar-ge ilev, ynetim, standardizasyon-kalite, lme, izleme, denetim, dzenleme veya finansmann yklenmi olan federal, eyalet veya yerel sektr ve meslek kurum ve rgtlerin birbirlerini tamamlayc grevleri yklendiklerini ve byk hedefler, zellikle tehditler veya srprizler karsnda disiplinler aras, bir ok kurum ve sektr paydalarndan oluan uyumlu gbirlikleri kurabildiklerini izliyoruz. Duruma ayak uydurabilen esnek ve evik rgtlenme kabiliyetini, deneyimlerle evrilmi ynetiim (governance) yntemlerinde ve kurumlarn srekli kendini yenileyebilen ve hakketme kstaslarna dayanan kadrolarnda arayabiliriz. Dier can alc husus ise bu ekosistemi oluturan tm kurum, kurulu ve rgtlerin bilimsel izleme, lme, denetleme ve deerlendirme kstas, lt ve gsterge standartlarn benimsemi olmalar, bu nedenlerle uyum iinde hareket edebilmeleridir.
27 Matt Mahoney (2009). The Great Depression Occasioned A Battle Over Federal Funding of Science. Technology Review, July-August 2009, pp 88. 28 Richard-Rhodes (1995), Making the Atomic Bomb, Simon & Schuster 29 Vannevar Bush (1945) Science, The Endless Frontier: http://www.nsf.gov/about/history/vbush1945.htm ; Vannevar Bush (ed edition June 11, 1999) Endless-Frontier, MIT Press 30 Jeffrey Mervis (2009). Amid the Gloom, Researchers Prepare for a Boom in Funding. Science, vol 323, pp. 1274-76

62

Amerikan kltrnn risk alan ve yenilgiye urayan bireye gsterdii hogry de unutmamalyz. Son yarm asrda, imrendirici yenileim yklerine imza atmasnn ve bilim-insanlarnn ve giriimcilerin ekim merkezi olmasnn en nemli nedeni, giriim sermayesini beceriyle kullanabilen ve deerlendirebilen bir neslin yetimesi ve risk yatrmlarnn kurumsallam bir sektr haline gelmi olmasdr. Yenileimin finansman konusunda ABD kresel anlamda en etkin ve yetkin kua yetitirmitir. Biyoteknoloji ve salk sektrne odaklandmzda, bu alann ABD ekonomisinin stratejik elerinden birini oluturduunu gryoruz. 18. Yzyldan itibaren salk eitimine ve hizmetlerine, 19. Yzyln bandan itibaren yaam bilim, teknoloji ve tbbn kesitii alanlara yaplan uzun soluklu yatrmlar 1950lerden itibaren byk bir ivme kazanm ve ABDnin kresel nderliini salamtr. Gnmzde ABD biyoteknoloji sektr istatistikleri dier lkeleri glgede brakmaktadr. [Select USA-The Biotechnology Industry in the United States; The Health and Medical Technology Industry in the United States: http://selectusa.commerce.gov/] Amerika Birleik Devletlerinde Yenileim Hzn Kesen Koullar ve nlemler Yarm asr akn srecin 2000li yllarda yavalamas ve ekonomik gstergelerin ABDnin kresel rekabette mesafe kaybettiine iaret etmesiyle, Ulusal Yenileim Giriimi (National Innovation Initiative), Rekabet Konseyi (Council on Competitiveness) ve benzer rgt ve kurumlar devreye girmitir. Halen yenileimi olumsuz etkileyen yapsal engeller ve kstlamalar gzden geiriliyor ve areler aranyor. rnein, disiplinler aras ve kurumlar aras ortaklklar ve sektrler aras paydalklar zendiren ar-ge fonlar hzla artyor. Fikir haklar ve mlkiyetleri gibi yenileimin hassas dengelerini koruyan yasalar bilgi toplumunun artlarna gre tekrar ele alnyor31. niversitelerin ve aratrma merkezlerinin 1980de kan bir kanun sayesinde devlet fonlaryla gelitirilen teknolojilerin fikri mlkiyetine sahip kmasyla kurulan Teknoloji Aktarm Ofislerinin giriimci yapya kavumalar iin eitli modeller deneniyor32. niversiteler ve aratrma kurumlarnda yaplan bulularn hzla ticaretleebilmesi iin farkl z yetenek ve yetkinlikleri birlikte almaya zendiren programlar devlet33 ve zel vakflar34 tarafndan destekleniyor. Grld gibi yenileim seferberliiyle Amerikan toplumu, kaybetmekte olduu stnln tekrar kazanmak iin azimle alyor. Bu balamda son yllarda hazrlanan bir ok rapor tedbirler ngryor ve zmler irdeliyor. zellikle etkin teknoloji aktarm ile ilgili nerilerin ivedilikle ilevselletirmeleri ve uygulanmalar sanayi ve meslek rgtleri ve kamu kurulular tarafndan dillendiriliyor. Biyomedikal bilim ve mhendislik derneklerini emsiyesi altnda toplayan Amerikan Medikal ve Biyolojik Mhendisler Enstitsnn Eyll 2011 tarihli raporundan alntlarla can alc baz konular zetliyebiliriz. [A Call to Action: Defining the Industry-Academic Relationships for Effective Technology Transfer in Medical and Biological Engineering, June 13-14, 2011, Palo Alto, CA - American Institute for Medical and Biological Engineering Report dated September 13, 2011] Haziran 2011de Amerikan Medikal ve Biyolojik Mhendislik Enstits (AIMBE), Kaliforniya, Palo Altoda Bir Eylem ars: Medikal ve Biyolojik Mhendislikte Etkili Teknoloji Transferi iin Sanayi-Akademi likilerini Tanmlamak balkl toplantya ev sahiplii yapt. Toplant, sanayi ve akademi liderlerinden yaklak eit sayda temsilciye ek olarak hkmetten de temsilcilerin olduu 80 katlmcy bir araya getirdi. Amalar arasnda a) medikal ve biyolojik mhendislik alannda31 32 33 34 Robert J Kuntz (2009). Paradigm Lost: http://www.prism-magazine.org/jan09/last_word.cfm Carl Schramm (2006) Five universities You can Do Business With. Inc Magazine, Feb 2006. National Institutes of Health - Clinical Translational Science Award: www.nih.gov, www.ctsaweb.org Coulter Translational Research Partnership Program: www.whcf.org

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

63

ki teknoloji transferindeki engelleri tehis etmek ve b) niversitelerden i sektrne ve son olarak da hastalara ulaan verimli, etkili ve przsz bir inovasyon sreci yaratmak iin en iyi uygulamalar belirlemek bulunuyordu. Teknoloji transferi sreleri, projelerin belirlenmesi ve akademik laboratuarlardaki bulularn tannmasyla balar. niversitelerde teknoloji transferi aratrmacdan teknoloji transfer ofisine ve muhtemelen oradan patent korumaya ve nihayetinde kurumsal veya bir balang firmann lisanlamasna doru akar. Ancak, bilimsel aratrmaclarn laboratuardan hastaya gidi olgusuna genellikle aina olmasna ramen niversite inovasyonunu elde tutmak kolay deildir. ncelikleri aratrma olan akademisyenlerin, faklte bulularnn ticarilemesini ve lisanslanmasn kolaylatrmas gereken teknoloji transfer ofislerinin ve bir yandan rekabet koullarnda karll gzetirken br yandan yeni bir rnn yaratlmasna (inovasyona) yn vermesi gereken sanayinin misyonlar ve grevleri arasnda byk farkllklar vardr. Farkl grevler, srdrlebilir ve hevesli ortaklklar sekteye uratan engellere, farkl beklentilere ve yanl anlamalara neden olur. Sonu olarak fikirlerin ticarilemesi yavalar veya tamamen durur. Akademideki ve sanayideki btn taraflar arasndaki iletiimi ve anlay gelitirmek toplantnn odak noktasyd. Sanayi, niversitelerle fikri mlkiyet (FM) satn almann tesinde bir etkileim iinde olmakla ilgilenir. Ayrca her ne kadar akademik kuruluun kurallar bu denli yakn ve erken bir balantya engel olsa da sanayi, inovasyonun balang aamalarnda kavramlar gelitirmek zere bireysel aratrmaclarla ortaklk yapmaya ihtiya duyar. Sanayi ekonomisi, hasta, ynetmelik ve tazminat asndan fizibilite ve risk dahil olmak zere potansiyel inovasyonun btn ynlerinin deerlendirmesini ynetmek zere kendini btnyle sorumlu ve donanml grmektedir. Bunu en iyi ekilde yapmak iin sanayi bu srete faklte yelerine daha fazla erimeyi ve onlarn da srece daha fazla dahil olmalarn arzular. Ancak sanayinin akademiyle etkileimi aratrmann balang aamasndan biti aamasna kadar teknoloji transferine, sponsorlu aratrmalar iin hukuki ilikilere, balang giriimlerine, i gc gelitirmeye (stajlar, kariyer ofisi, mezunlarn ie alm) ve danma kurullarna uzanmaktadr. nerilerden biri, niversite bnyesinde sanayi, yatrm topluluklar, teknoloji transfer ofisleri ve aratrmaclar arasnda bir balant noktas grevi grecek, novasyon Birimi de denen bir Sanayi Programlar Ofisi kurmak olmutur. Bu novasyon Birimleri projelere niversite iindeki ve dndaki karmak ilikilerde rehberlik edecektir. Sanayi asndan, iyi iletiim akademiyle, zellikle faklte yeleriyle ve teknoloji transferi (TT) ofisleriyle ilikileri gelitirmenin anahtardr. Sanayi, ilikileri srecin erken evrelerinde kurmann ve engeller ktnda ilikileri dzeltmeyi kolaylatrmas asndan karlkl gven oluturmann nemini bilmektedir. Akademi ve sanayi arasndaki mzakerelerde ekimeli noktalar; deerlendirme, fikri mlkiyet (FM), patent ylmas, tazminat, lisans haklar ve kar atmalarnda ortaya kabilir. Sanayi ve belirli akademik kurumlar arasndaki iletiimi ve etkili ortaklklar tevik etmek iin, sanayi ile niversitelerin bilim insanlar ve rencileri arasnda daha dzenli bir etkileimin olmas iyi bir ilk admdr. Bu amal olas formatlar; forumlar, danma kurullar, ilgili bilim insanlar, sanayi gnleri, internet yaynlar, sosyal medya kanallar ya da birlikte yenen le yemekleri gibi basit etkinlikler dahi olabilir. Bu birlikteliklere teknoloji transferinde genel olarak eksiklii hissedilen bir konu olan klinik ihtiyalar yakndan bilen klinik katlmclar da dahil etmelidir. Esas zorluklardan biri teknoloji transferi iin bir baar ls belirleme ihtiyacdr. niversitelerde teknoloji transferinin kritik yan TT ofislerinin nasl lleceidir. Ama yukarda anlan forum, llerin sadece TT ofisiyle snrl tutulmasndan ziyade bir btn olarak akademik kurumla ilgilenmesi gerektiine karar verdi. Fikri mlkiyetin uyarlanmas veya etkisi, nihai ticarileme, yatrmn geri dn (YGD), patentler, yaynlar, lisanslar, balang aamasndaki irketler, renciler zerindeki etki ve istihdam yaratma, kullanlabilecek salam llere bu forumda verilen rneklerdi.

64

Medikal ve biyolojik inovasyon ekosistemlerini etkileyen esas konular olarak birbiriyle ilikili iki konu birka kez gndeme geldi. lk olarak, FDAnn dzenleme sreci herkes tarafndan genel olarak git gide daha kat, effaf olmayan ve ortaya kan yeni teknolojilerle ilgili hasta karyla hasta riskini dengeleyen kurallar ak olmayan bir sre olarak tarif edildi ve sonu olarak bunlarn hastalarn medikal inovasyonlara eriimini yavalataca hatta durdurabilecei vurguland. Teknolojinin artan salk maliyetlerine yol atna dair yaygnlaan kamu algs da bununla ilgiliydi. altay katlmclar teknolojinin nasl bakm kalitesini arttrarak maliyetleri drme sorununun zmndeki esas unsur olduuyla ilgili daha net bir aklama yapma zorunluluunda olunduunu iddetle hissettiler. Gelenek, corafya, devlet politikalar ve sermayeye eriim gibi birok etken TT ofislerini etkilediinden teknoloji transferi iin her kuruma uygun bir standart mevcut deildir. Ne var ki, sra d frsatlar da mevcuttur. En iyi TT ofisleri, rollerini inovasyonun nndeki engelleri kaldrmak olarak grenlerdir. niversitelerdeki baarl TT ofisleri; en baarl teknoloji transferi ilikisi uygulamalarn bir araya getirir, yayar ve bu bilgiyi inovasyonu ve daha iyi teknoloji transferini yrten kamu politikalarn, dzenlemelerini ve fonlarn savunmak ve desteklemek iin kullanr. Dolaysyla irketlerin, stratejik karlarnn farknda olan niversitelerle yakn iliki kurmalar doaldr. ABDde Biyoteknoloji Alann Srkleyen Balca Kurumlar ABDde genelde aratrma ekosistemine ve zelde de biyoteknoloji sektrndeki ar-ge ve inovasyon srelerine en nemli destekleri salayan kurulularla ilgili ksa bir bilgi aada sunulmaktadr. Ulusal Salk Enstits (NIH) http://www.nih.gov/ Ulusal Salk Enstitsnn grevi yaayan sistemlerin doas ve davranyla ilgili temel bilgileri aratrmak ve bu bilgileri sal iyiletirmek, yaam sresini uzatmak ve hastalklar ve fiziksel engellerin ykn azaltmak iin uygulamaktr. Ulusal Salk Kurumunun kkleri 1887ye, ABD Kamu Sal Servisinin (ABD KSS) nceli Deniz Hastanesi Servisinin (DHS) iinde tek odal bir laboratuarn kurulduu zamana kadar gider. DHS, deniz tccarlarna salk hizmeti vermek zere 1798de kuruldu. 1880lerde DHS salgn hastalklar nlemek iin Kongre tarafndan, gelen gemilerdeki yolcular bulac hastalklarn, zellikle kolera ve sarhumma gibi korkun hastalklarn, klinik belirtileri iin muayene etmekle grevlendirildi. Gnmzde bu kurulu tarafndan salk alanndaki almalara ylda yaklak 30 milyar ABD dolar destek salanmaktadr Kurumun amalar: Nihai olarak sal koruma ve iyiletirmenin bir temeli olarak ana yaratc keifleri, yeniliki aratrma stratejilerini ve onlarn uygulamalarn tevik etmek; lkenin hastalklar nleme kapasitesini gvence altna alacak bilim insan kaynan ve fiziksel kaynaklar gelitirmek, korumak ve yenilemek; lkenin ekonomik refahn arttracak tptaki ve ilgili bilimlerdeki bilgi tabann geniletmek ve aratrmaya yaplan kamu yatrmndan srekli yksek verimlilik elde edilmesini salamak ve

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

65

Bilimin yrtlmesinde en st dzey bilimsel btnlemenin, kamuya hesap verme zorunluunun ve sosyal sorumluluun rneini tekil etmek ve bunlar tevik etmek. Ulusal Salk Enstits bu amalar gerekletirirken, insan hastalklarnn nedenleri, tehisi, nlenmesi ve tedavisi; insann bymesi ve gelimesi; evreyi kirletici maddelerin biyolojik etkileri; zihinsel, bamllk yaratan ve fiziksel rahatszlklar anlama; tp ktphanelerinin gelitirilmesi ve desteklenmesi ve tbbi ktphanecilerin ve dier salk bilgisi uzmanlarnn eitimi dahil olmak zere, tp ve salk alannda bilgi toplanmas, yaymlanmas ve alverii iin programlar ynetme; alanlarnda aratrma yaparak veya bu aratrmalar destekleyerek, lkenin saln iyiletirmeye ynelik programlara liderlik eder, onlara yn gsterir. Ulusal Bilim Kurumu (NSF) http://www.nsf.gov/ Ulusal Bilim Kurumu (UBK) 1950de Kongre tarafndan bilimin gelimesini desteklemek; ulusal sal, zenginlii ve refah gelitirmek; ulusal savunmay gvence altna almak iin oluturuldu. 2010 yl iin 6.9 milyar dolarlk btesiyle, o yl iin Amerikann yksek okullarnda ve niversitelerinde yrtlen btn federal destekli temel aratrmalarn %20sini finanse etmitir. UBK, matematik, bilgisayar bilimi ve sosyal bilimlerde federal destein ana kaynadr. Birleik Devletlerin bilimsel keiflerde ve yeni teknolojilerin geliimindeki liderliini korumakla grevlendirilmi olan UBK, bu misyonuna uygun ekilde Nobel dl Sahipleri de dahil olmak zere binlerce sekin bilim insanna ve mhendise, r aan aratrmalar yapmalar iin fon salamtr. Savunma leri Aratrma Projeleri Birimi (DARPA) http://www.darpa.mil/ DARPA, ABD ulusal gvenliine gelecek stratejik baskn nlemek ve ABD ordusunun teknolojik stnln koruyarak ABDnin dmanlarna kar stratejik basknlara hazr olmas amacyla 1958de kuruldu. Grevini yerine getirmek iin Birim, hem temel aratrmayla bilgiyi geniletmek hem de uygulamal aratrmayla mevcut pratik sorunlar zen yeniliki teknolojiler gelitirmek iin ok disiplinli yaklamlara destek salamaktadr. DARPAnn destekledii bilimsel aratrmalar, biyoloji, tp, bilgisayar bilimi, kimya, fizik, mhendislik, matematik, malzeme bilimleri, sosyal bilimler, nrobilimler ve daha birok alanda laboratuar almalarndan geni apl teknoloji gsterimlerinin (demo) yaratlmasna uzanan ok geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Savunma Bakanlnn (DoD) ana inovasyon makinesi olarak DARPA sre asndan sonlu ancak kalc devrimsel deiiklik yaratan projeleri stlenmektedir. ABD Biyoteknoloji Sektr ABD dnyada biyoteknoloji rnlerinin en byk pazar ve nde gelen tketicisidir. Bu sanayide 1300n zerinde firmaya ev sahiplii yapmaktadr. Ernst and Youngn bir anketine gre ABD,

66

dnyada bu alandaki teknoloji firmalarnda alan i gcnn %60ndan fazlasna istihdam salamaktadr ve dnyadaki aratrma-gelitirmenin %70ine ev sahiplii yapmaktadr. 2008de ABDde biyolojik bilim aratrma ve gelitirme faaliyetleri iin 32 milyar dolar harcanmtr (kaynak: Battelle/BIO State Bioscience Initiatives, Mays 2010). ABDde 1,3 milyonu dorudan biyolojik bilimlerle ilgili olan 5,5 milyondan fazla bilim insan, mhendis ve teknisyen vardr ve buna ek olarak 5,8 milyon alan da biyoteknoloji ile ilgili sektrlerde almaktadr. Kk ve orta lekli giriimler, niversiteler ve aratrma enstitleri iin ABDde bu alandaki i frsatlar yaygndr. Salanan devlet destei hacmi ve sreklilii, dnyann en byk bilimsel tabannn olumasna kaynaklk etmi, ayn zamanda biyomedikal ve dier biyoteknoloji ar-ge ve ticarileme giriimleri iin rekabeti bir ortam salamtr. Biyoteknoloji Alt Sektrleri Medikal Biyoteknoloji: Biyoteknoloji endstrisinin en byk bileenidir. Salk hizmetleri alanna ek olarak, medikal ekipmanlar ve dier rnler endstrisi, ila ve alar bu alanda saylabilecek balca bileenlerdir. a) Salk Hizmetleri Birleik Devletler dnyann en byk salk hizmetleri pazarna sahiptir ve bu pazar ABD ekonomisinin nemli bir ksmn oluturur. 2010da salk hizmetleri endstrisi yaklak 1,75 trilyon dolarlk bir gelir elde etti, 14 milyon kiiye yani ABD i gcnn %9una istihdam salad. ABD i statistikleri Brosu 2008 ve 2018 yllar arasnda bu endstrideki bymenin 3,2 milyon yeni i salayacan tahmin ediyor. Evdeki salk hizmetleri ve tehis laboratuarlarndaki istihdamn nmzdeki 10 yl en yksek hzda (%40a kadar) artmas bekleniyor. Endstri, uzmanlam hekimler, hemireler ve teknisyenlerden oluan ok yetenekli ve iyi eitimli i gcyle destekleniyor ve hastalara tbbi bakmda seenekler sunan gl bir zel sektr salk sigortas endstrisini arkasna alyor. Ayrca salk hizmetleri endstrisi ve biyoeczaclk ve tbbi cihaz endstrileri arasndaki balantlar byme ve inovasyon iin ilave kaynaklar temsil ediyor. Salk Hizmetleri alannn alt bileenleri olarak u servisler ne kmaktadr: Akademik tp merkezleri: Birleik Devletler, uzmanlam klinik bakm salayan ve salk uzmanlar iin eitim kurumu grevi gren yzlerce akademik tp merkezine sahiptir. Bu merkezler ounlukla en gelimi tedavileri sunar ve yerel yaam bilimleri grubunun dayanak noktas olarak rol alr. Birok akademik tp merkezinin, Ulusal Salk Ensititlerinden ve uluslararas ortaklklardan salanan yllk 20 milyar dolar aan fonlarla desteklenen nemli aratrma gndemleri de vardr. Hemirelik ve evde bakm hizmetleri: Hemirelik ve evde bakm hizmetlerine 2010da yaklak 190 milyar dolar harcanmtr. ABDde, yaklak 1,7 milyon yatakl ve %80i aan doluluk oranyla 16000 bakm evi vardr. Genellikle her endstride olduu gibi hizmetler hem kar amal hem kar amac gtmeyen modellerle yrtlmektedir. Hastenede yatan hasta bakm: 2010 yl boyunca hastaneler 809 milyar dolar aan bir gelir

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

67

elde ettiini aklamtr. lke, 1000den fazlas zel bir hastalk veya hasta zerinde uzmanlam olmak zere 5000den fazla hastaneyi barndrmaktadr. Bunlarn ou kar amac gtmeyen kurulular olmakla birlikte Hospital Corporation of America, Tenet Healthcare Corporation ve Universal Health Services gibi zincirlerde yatrm frsatlar da mevcuttur. Geen on yl boyunca yllk gelir art dzenli olarak %5i gemitir. Gezici bakm: 2010 ylnda, doktor ve di hekimi hizmeti ve tan laboratuarlarn ieren ayakta tedavi hizmetlerine 750 milyar dolar harcanmtr. b)lalar: Bu alan en fazla aratrma yaplan endstrilerden biridir. nemli rn alanlar biyolojik ilalar, alar ve in vitro tanlardr. Aratrma ve gelitirme iin esas hedefler kanserler, bulac hastalklar, otoimmn durumlar, HIV/AIDS ve etkili tedavisi bulunmayan dier hastalklar iin tedavilerdir. Biyoteknolojiyle gelitirilmi ilalar 2010da 67milyar dolar deerindeydi (Kaynak: IMS Health) ve bugn klinik test srelerinde veya Gda ve la Kurumunda onay bekleyen yeni ilalarn drtte birini oluturarak eczaclk sektrnn byyen bir bileeni oldu. Birleik Devletler salk hizmetlerinde dnya lideri ve r aan tehisler ve tedavilerde ncdr. ABD hastaneleri, akademik tp merkezleri, klinikler ve laboratuarlar teknolojik olarak gelimi bakm salar ve biyomedikal inovasyon iin bir platform oluturur. c)Tbbi Cihazlar ve Dier rnler: Birleik Devletler medikal teknolojilerin retiminde dnyaya liderlik etmektedir, ayn zamanda endstrinin en byk tketicisidir. Pazar 2010da kresel medikal teknoloji endstrisinin %40n temsil eden 100 milyar dolar aan bir deer gstermitir. ABDnin Ticaret Bakanlnn (DoC) belirledii anahtar rn kategorilerindeki medikal teknoloji ihracat 2010 ylnda, 32,73 milyar dolar deerindeki ithalat aarak yaklak 39,09 milyar dolar deerinde olmutur. Pazara giren yeni ve yeniliki teknolojilerle ABD medikal teknolojisi gelecekteki gelimesi asndan iyi bir rekabet gcne ve gl bir konuma sahiptir. ABD medikal cihaz irketleri, bulular ve yksek teknoloji rnleriyle byk lde kresel irketler olarak kabul edilirler. Medikal cihazlar iin aratrma ve gelitirme yatrmlar 1990larda 2 kattan fazla artm ve yurt iindeki aratrma ve gelitirme yatrm hala btn ABD reticilerinin ortalamasnn iki kat fazla olmay srdrmektedir. Birleik Devletler ayrca medikal teknoloji endstrisinin dayand, mikroelektronik, telekomnikasyon, enstrmantasyon, biyoteknoloji ve yazlm gelitirmeyi ieren birok endstride de rekabet avantajna sahiptir. Medikal cihaz sektr, nanoteknoloji ve mikro-elektro-mekanik sistemler gibi Birleik Devletlerde gelitirilen yeni nesil malzemeler, retim sreleri ve teknolojilerden yararlanmaya devam etmektedir. Tarm Biyoteknolojisi: Msr, soya faslyesi, pamuk ve kanola gibi biyotek tarm rnleri anahtar rnlerdir. Tarmsal Biyoteknoloji Uygulamalar iin Uluslararas Hizmetler Enstitsne (ISAAA) gre Birleik Devletler dnyadaki biyoteknoloji rnlerinin yarsndan fazlasna sahiptir ve 2008de toplanm biyoteknoloji tarm rnlerinin kresel deeri 130 milyar dolardr. Bu miktarn her yl %10-15 orannda artmas beklenmektedir. Aratrma ve gelitirmenin esas hedefleri yeni biyoteknoloji rnleri, kurakla kar dayankllk gibi yeni zellikleri olan rnler, ileri zellii olan rnler ve biyoteknolojik hayvansal rnler (rnein somon) yaratmaktr. Biyoteknoloji rnleri pazar, ABDde sadece

68

2008 ylnda 2 milyar dolarn zerinde bir ihracatla, tarmsal biyoteknoloji endstrisinin en hzl byyen bileenidir. Endstriyel Biyoteknoloji: Bu alt sektrdeki anahtar rnler dier sanayi sektrleriyle de kesien ok sayda sanayi uygulamasn kapsar. Balca rn kategorileri nanoteknoloji, enzimler ve biyoyaktlardr. ounlukla msr temelli ABD etanolnn retimi dzenli olarak artmaktadr. Yenilenebilir Yaktlar Birliine (YYB) gre, 200 ABD etanol rafinerisi 2009da, 2008 ylna gre %34lk bir art gstererek, 10,6 milyar galonluk etanol retmitir. YYB, kapasitenin 2010da gda dndaki tarm rnlerinden retilen sellozik etanol retecek yeni tesisler de dahil olmak zere 11,9 milyar galona kacan tahmin etmektedir. ABDdeki etanol talebindeki esas etmenlerden biri Yenilenebilir Yakt Standarddr. 2004te Amerika stihdam Yaratma Yasas kapsamnda oluturulan Hacimsel Etanol Gider Vergisi (HEGV) petrol irketilerini ekonomik nedenlerle etanol benzinle kartrmaya tevik etmitir. ABD biyodizel endstrisi de yllk 2,6 milyar galonluk -2000deki retim kapasitesinin 350 kat - retim kapasitesiyle hzl bir byme kat etmitir. Biyodizel Kurulu biyodizel retim hacminin yakn zamanda, 2010da kurulacak veya geniletilecek 30 fabrikayla iki katna kacan tahmin etmektedir. Blgesel novasyon birliinde yi Uygulamar: ABD dnyada en ok sayda yenileime odakl kme ve benzeri ibirlii ayapsna sahip lkedir. Aada aklanan inovasyon odakl blgesel ortaklk rnekleri ve iyi uygulamalarn birou kendine zg modeller yaratm ve nemli inovasyon sonular elde etmilerdir. (Kaynak: Kutner S., Onarak B., Health Innovation Partnership - Philadelphia Region Road Map and Action Plan-HIP-PR July, 2012) 1. Kurumsal birlii Komitesi (KK) Yatrm, inovasyon ve fikir gelitiren 11 niversitenin blgesel ortaklk rnei olan ve merkezi Midwestte bulunan Kurumsal birlii Komitesi (KK), Chicago niversitesinin de iinde bulunduu 13 ye niversiteden oluan bir konsorsiyumdur. Yarm yzyldan uzun bir sredir bu birinci snf aratrma kurumlar akademik misyonlarn ilerletmi, renciler ve retim yeleri iin esiz frsatlar yaratm ve tecrbelerini paylaarak, kamps kaynaklarn gelitirerek ve yeniliki programlarla ibirlii yaparak kamu yararna hizmet etmilerdir. Bu programlardan bazlar unlardr: Ktphane Giriimleri Merkezi, Teknoloji birlikleri, Satn Alma ve Lisanslama, Liderlik Gelitirme, Ortak Dersler, Kresel birlikleri. KK ye niversiteleri unlardr: Chicago niversitesi, Illinois niversitesi, Indiana niversitesi, Iowa niversitesi, Michigan niversitesi, Michigan Devlet niversitesi, Minnesota niversitesi, Nebraska-Lincoln niversitesi, Northwestern niversitesi, Ohio Devlet niversitesi, Pennsylvania Devlet niversitesi, Purdue niversitesi ve Wisconsin-Madison niversitesi. 2010-11 dneminde ibirliklerinin konsorsiyum yelerine 18 milyon dolarlk getirisi olmutur. http://www.cic.net/Home.aspx 2. Tp ve Yeniliki Teknolojileri Tmletirme Merkezi (CIMIT/TYTTM) Boston blgesinde tbbi cihazlar odakl benzersiz ve etkili bir konsorsiyum olarak nitelenebilecek olan TYTTM, teknoloji aktarm, rne dnebilir aratrma, tp, bilim ve mhendislikte birinci snf uzmanlar arasnda disiplinler aras ibirliini endstri, vakflar ve hkmetin gereksi-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

69

nimlerine uygun ve uyum iinde yrten bir merkezdir. Yeniliki salk zmlerini ilerletmek iin gelitirilmi, nde gelen eitim hastanelerinin ve niversitelerinin kar amac gtmeyen konsorsiyumudur. TYTTM hasta bakmn gelitirmek iin yeni cihazlara, prosedrlere ve yeniliki zmlere odaklanmtr. Hastanelerin, aratrma laboratuarlarnn ve mhendislik fakltelerinin bir a olan TYTTM, kurumlar aras ibirliini salayan bir altyap olarak varln srdrmektedir. Sadece klinisyenleri, mhendisleri ve bilim insanlarn bir araya getirmeye odaklanan; onlar ibirliine ve nemli salk sorunlarna yeniliki teknolojik zmler bulmaya tevik eden ve kavramdan uygulamaya kadar (Bul, Finanse Et, Kolaylatr) yol boyunca her admda onlar destekleyen ve onlara ynderlik yapan ilk rgttr. TYTTM yeleri: Beth Israel Deaconess Tp Merkezi, Boston Tp Merkezi, Boston niversitesi, Brigham Kadn Hastanesi, Boston ocuk Hastanesi, Charles Stark Draper Laboratuar, Harvard Tp Okulu, Massachusetts Genel Hastanesi, Massachusetts Teknoloji Enstits, Newton-Wellesley Hastanesi, Northeastern niversitesi, Partners Salk, VA Boston Salk Sistemi. TYTTMin balca ortaklar Savunma Bakanl (Desteki), Teletp ve leri Teknoloji Aratrma Merkezidir ( Orta). TYTTMin modelini Manchesterda uygulayan bir ubesi (MIMIT) ve Singapurda bir anlamas vardr (A*STAR). 1988de balangcndan 2006ya kadar fon salanan 362 projeden ok deerli sonular alnmtr. http://www.cimit.org/about.html 3. TM - Tedavi novasyon Merkezleri (Pfizer) Bu merkez, biyoloji tabanl ilalar alannda blgesel ve ulusal dzeylerde akademi-endstri ibirlii iin bir kazan-kazan inovasyon modeli zellii gstermektedir. Tedavi novasyon Merkezleri (TM), Pfizer Inc. bnyesinde yeni oluturulmu, temel bilimin biyoloji tabanl ilalara dnmn hzlandrmak iin Akademik Tp Merkezleri (ATMler) ile Pfizer arasnda kresel ortaklklar kurulmasna adanm bir aratrma birimidir. Tedavi novasyon Merkezlerinin temel bir unsuru Pfizerin, Pfizer bilim insanlarnn bir dizi hastal hedef alan yeni biyolojikler bulmak iin niversite aratrmaclaryla yan yana almalarna izin veren her ortak blgede yerel merkezler kurma vaadidir. Her merkez, liderlik edecek ve her programn baarsn keif ve erken aama klinik gelimeyle deerlendirecek Pfizer ve Akademik Tp Merkezi (ATM) temsilcilerinden oluan bir Ortaklaa Ynetim Kurulu (OYK) tarafndan ynetilir. OYK programn ilerleyiinde genel sorumluluk sahibidir. Yksek kalite projeler semek, zaman akn ve kilometretalarn denetlemek, potansiyel kar atmalarnn ynetimini denetlemek ve nde gelen aratrmaclar programa cezbetmek gibi grevleri vardr. Karar verme srecinde eit sz hakkna sahip olan Pfizer gl bir ortaklk ve iletiim stratejisi kurmay amalar. Baarl projeler, Pfizern klinik ncesi ve klinik geliim programlarna fon salad, yayn haklarnn yannda eit fikri mlkiyet hakk verdii risk sermayesi destekli biyoteknoloji balang firma kurma modelini izler. Baarl firmalar OYK tarafndan belirlenen artlara uygun ekilde ilerlerse Pfizer patent creti ve lisans demelerini yapar. Merkezler en iyi akademik aratrma kurumlarnn yeteneiyle Pfizern ila gelitirme yetenekleri ve aratrma teknolojilerini birletiren yeni bir ak inovasyon programn temsil eder35. 2010dan bu yana TM 20 nder tp merkezi ile ortaklklar kurmu, Boston, New York City (New Yorktaki yedi byk aratrma-tabanl tp merkezinin Pfizerla yapt ortaklk), San Francisco ve San Diegoda projelere tahsis edilmi drt laboratuardaki (300 neri iinden seilmi) 20 ibirlii projesi desteklenmitir. http://www.pfizer.com/research/rd_works/centers_for_therapeutic_innovation.jsp
35 Allarakhia, M., Pfizers Centers for Therapeutic Innovation. (Nisan 2011). Published @CanBiotech Inc. http://www.bioen deavor.net/ CommonData/NewsFiles/Pfizer.pdf

70

la gelitirme alannda denenmi olmasna ramen, TM akademi-sanayi ibirlii ak inovasyon modeli dier biyomedikal teknoloji alanlarna da uyarlanabilir. 4. CONNECT: Bu program, bir niversite tarafndan balatlan ve desteklenen en iyi blgesel ibirlii ve ekonomik gelime uygulamas olarak gsterilmektedir. CONNECT, San Diego Countyde yeniliki teknolojilerin yaam bilimleri rnlerine dnmesini salayan blgesel bir programdr. Bulu yapanlarla giriimcileri, yksek teknolojiye dayal biyomedikal zmlerin ticariletirilmesi iin gerekli kaynaklar buluturan dnyann en baarl rgtlerinden biri olarak kabul edilir. 1985ten bu yana CONNECT 10 milyar dolardan fazla gelir elde eden 3000i akn irketin kuruluuna ve gelimesine yardmc olmutur. CONNECTin baars blgesel sanayi, sermaye kaynaklar, profesyonel servis salayclar ve aratrma rgtleri arasnda gelitirdii esiz ibirlii kltrne dayanr. CONNECT, esasen San Diegoda bulunan California niversitesi (UC)nin bir blm olarak, 1980lerin ortasnda blgede ok az sayda aratrma enstits mevcutken ve henz sanayi yokken kuruldu. O zamandan beri CONNECT San Diego blgesinin dnyann en byk teknoloji ve yaam bilimleri merkezine dnmesine yardmc oldu. CONNECTin program dnyada 50den fazla blgede model alnd. Blgedeki eitli deerleri gelitirerek CONNECT abalarn yeni teknoloji ve yaam bilimleri rnlerinin ticarilemesinin hzlandrlmasna ynlendirdi. Temel hedefine sadk kalmakla beraber, CONNECT rgt ve programlar blgenin ekonomik kalknmasna orantl tarzda evrimini srdrd. 2005te aratrma topluluunun tamamna daha iyi hizmet vermek iin CONNECT California niversitesi (UC) San Diegodan ayrld ve bir meslek rgt olan CONNECT Derneini ve bir yardm vakf olan CONNECT Vakfn kurdu. UC San Diegodan kopmasndan itibaren yelerinin adna i gelitirmekte ve yenileimi srecini hzlandrma iin gerekli eitli programlar ve hizmetleri sunmaktadr. http://www.connect.org/ 5- Salkta Yenilik Ortakl Philadelphia Yresi (HIP-PR) Yukarda aktarlan iyi uygulamalardan esinlenerek Philedelphia Blgesi iin bir stratejik plan ve yol haritas oluturulmutur. Bu alma ile ilgili vizyon, misyon, stratejiler ve ngrlen eylemlerle ilgili bir aklama aada sunulmaktadr. HIP-PR VZYONU: Philedelphia yresini biyomedikal yenilikleri toplumsal yarar ve ekonomik deere dntren nc bir blge olarak gelitirmek. HIP-PR MSYONU: Philedelphia blgesindeki klinik sonular ve biyomedikal aratrmann ticarilemesini azami dzeye getirmek iin gereken kolaylatrc ekosistemi yaratmak. Yukarda sz geen HIP-PR misyonunu gerekletirmek iin gerekli stratejiler ve eylemler aadr:

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM VE NERLER GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR

69 71

STRATEJ 1. BALANTI KUR LETM KUR BRL YAP Yerel/kresel biyomedikal topluluunun yeleri arasndaki iletiimi kolaylatrmak iin sanal bir platform oluturmak ve blgesel deerler ve yeteneklerle ilgili farkndalk yaratmak. Zaman dilimi: Hemen balayabilir-ksa vade. 2. BLGLENDR UYGULA BALAT Yerel akademik/aratrma kurumlarnda rne dnebilir aratrmalarn uygulanmasndaki iyi uygulamalar ve giriimci teknoloji aktarm kltrnn benimsenmesini tevik etmek. Zaman dilimi: Hemen balayabilir-ksa vade. 3. KPRLER Sanayi ve yerel niversiteler/aratrma enstitleri arasndaki ar-ge ve teknoloji ilikilerini/ibirliklerini gelitirmek. Zaman dilimi: orta vade 4. YRESEL VE KRESEL ORTAKLIKLAR Blgesel, ulusal ve uluslararas ortaklklar ve programlar gelitirmek.

EYLEM Eylem 1: Kapsaml bir bilgi altyaps oluturun; rnein Philedelphia blgesindeki biyomedikal deerlerin ve kaynaklarn btn blgesel biyomedikal taraflarnn, akademik/aratrma deerleri vurgulanarak, tek bir formattaki ilgili bilgilerini ieren bir veri taban (HIPortal). Eylem 2: Blgedeki tek bilgi durak noktas ilevi grecek etkileimli bir web sayfas ve topluluun sanal ayap ve platformunu gelitirin. Eylem 3: HIPortal n karlkl balant kurmak, fikir alverii yapmak, bilgi paylamak ve ibirlii iin kullanmn arttracak etkin tantm, sosyal yardm ve farkndalk programlarna katlm.

Eylem 4: Biyomedikal uzmanlar i/giriim deneyimiyle Dnebilir Program Direktrleri olarak niversitelerde/aratrma enstitlerinde buluturan ereveler tasarlanmas. Eylem 5: laboratuardan hastaya inovasyon srecinin her ynn kapsayan Coulter Dnebilir Aratrma Srecinden esinlenen biyomedikal dnebilir aratrma ve giriim konusunda eitim ve danma programlar gelitirilmesi. Eylem 6: Blgesel dnebilir aratrma/ticarileme teknololoji transferi forumu oluturulmas.

Eylem 7: Giriimci teknoloji aktarmna odakl niversite-sanayi forumu oluturulmas. Eylem 8: irketler ve yerel niversiteler/aratrma enstitleri arasnda ortak ar-geyi kolaylatran bir platform gelitirilmesi.

Eylem 9: Ortak projeler iin tohum yatrm frsatlar da dahil olmak zere, giriimci teknoloji aktarm projelerini tevik eden ibirlii erevesi ve sreleri tasarlanmas. Eylem 10: Blgesel kurumlar ve ulusal/uluslaras ortaklar da kapsayan sinerjik projeleri tevik etmek zere uluslararas sempozyumlar ve bulumalar dzenlenmesi.

Zaman dilimi: orta vade

Bu modele gre HIP-PR, Drexel niversitesi tarafndan ynetilen bir platform kuruluu olarak Bu modele gre HIP-PR, Drexeliyi niversitesi tarafndan ynetilen bir platform kuruluu olarak alacaktr. Bilginin, programlarn, uygulamalarn ve fikirlerin karlkl paylalabildii, ilikilen alacaktr. Bilginin, programlarn, iyi uygulamalarn ve fikirlerin karlkl paylalabildii, ilikilen dirildii ve gelitirilebildii kurumlar ve sektrler aras bir ibirlii kava olarak ngrlmektedir. dirildii ve gelitirilebildii kurumlar vevakflar sektrler bir ibirlii kava olarak ngrlmektedir. Farkl niversiteler, kurumlar, irketler, ve aras yatrm firmalarndan seilen yelerden oluan kuFarkl niversiteler, kurumlar, irketler, vakflar ve yatrm firmalarndan seilen yelerden rul ortakl idare edecek ve stratejik plan, ve srelerinden ynetiminden sorumlu olacaktr. oluan kurul ortakl idare edecek ve stratejik plan, ve srelerinden ynetiminden sorumlu olacaktr. Trkiyede Yenileim Seferberlii ve Yurtdndaki Beyin Gcmzn Katks Trkiyede Yenileim Seferberlii ve Yurtdndaki Beyin Gcmzn Katks Dnyann 17. byk ekonomisi olan Trkiyenin kresel yenileim ltlerinde ilk 50 arasna gireDnyann 17. byk ekonomisi olan Trkiyenin kresel yenileim ltlerinde ilk 50 arasmemesi endielendirici bir durum arzetmekle beraber, toplumsal aratrmalar, halkmzn yenileime na girememesi endielendirici bir durum arzetmekle beraber, toplumsal aratrmalar, halkmzn heves ve yatknlnn akranlarmzdan stn olduunu kantlayan umutlu sonular veriyorlar. Ar-ge yenileime heves ve yatknlnn akranlarmzdan stnart olduunu kantlayan umutlu sonular harcamalarnn GSMH iindeki pay hala %1 altnda fakat hz mit verici ve %2 civarnda seyveriyorlar. Ar-ge harcamalarnn GSMH iindeki pay hala %1 altnda fakat art hz mit reden Avrupa ortalamasna doru trmanmas planlanyor. Halk arasnda ve medyada giderek verici artan ve %2 civarnda Avrupa ortalamasna doru trmanmas planlanyor. Halkyerini arasnda ve zmc, olumluseyreden ve yeniliki ifadelerin, soruna odakl aresiz ve ktmser sylemin sratle medyada giderek artan zmc, olumlu ve yeniliki ifadelerin, soruna odakl aresiz ve ktm almas belki de en umut verici yn olarak grlyor. Dier yandan zgn ve zerk sanayinin, topser sylemin yerini sratleegemenliimizin almas belki de vazgeilmez en umut verici yn olarak grlyor. Dier yandan zlumsal kalknma ve ulusal art olduu toplumun her kesiminde kabul gn ve zerk sanayinin, toplumsal kalknma ve ulusal egemenliimizin vazgeilmez art olduu gryor. toplumun her kesiminde kabul gryor.

72

Gl Trkiyeye Doru Yenileim Seferberlii ve Yurtdndaki Beyin Gcmz: Yurdndan izleyebildiimiz kadaryla, son yllarda zenginleen yenileim altyapmz oluturan sivil toplum, meslek ve sektr rgtleri, niversiteler, kamu kurumlar, basn ve yayn organlar yenileim kavramlarnn yaygnlamas iin baarl kampanyalar balatyorlar1, 36, 37. Yenileimin toplumsal kalknmamzn can damar olduu bilinci sratle yerleiyor. Gl Trkiyeye giden yolun rtn ispat etmi, zgn tasarmlar ve yksek kaliteli retimi ile kresel rekabete soyunmu bilgi toplumundan getii artk toplumsal benliimize ilemi durumda. Bu aamay ulusal karlarmz dorultusunda, toplumsal gereklerimizi gznne alarak, sanayi devrinde yaplm yatrmlar ve birikimleri sahiplenerek, kendimize zg yaklamlarla ve kendi uzmanlarmzla gerekletirmenin en salkl ve srdrelebilir yol olduu konusunda hemfikiriz38. Bilgi toplumuna geiimizin gelimi lkelere benzemeyeceinin de bilincindeyiz. Balang noktamzn farkl olmas bize zel strateji ve politikalalar arayp bulmaya zorluyor. Kresellemenin frsatlar kadar tehditlerini de saduyulu ve bilime dayal yntemlerle, ortak aklmzla, tm kaynak ve birikimlerimizi birletirerek lehimize evirmek zorundayz. Bu balamda, yurdnda olumu olan beyin gcmzn bilgi, beceri, yetenek ve deneyim daarcn bu geite azami ekilde deerlendirmemizin bize stratejik avantaj salayaca ortada. Sylemden Eyleme: Demek ki toplumumuz yenileim seferberliine hazr ve bir an evvel sylemden ulusal kapsamda eyleme geme arzusunda. Bu atlm Atamzn En hakiki mrit ilimdir ilkesini benimsemi, bilgi ve bilimle donanm, yetkin, aydn ve ada gen kuamz sayesinde baarya ulaacak. Genlerimizi verimli klacak ortamlar hazrlamak, kurumsal ve yasal engelleri, ksr mevzuat ve brokrasiyi skp atmak, zendirici, dllendirici ve dzenleyici politikalar ivedilikle yerletirmek, zel ve kamu sektrnde birikmi sermayemizi biraraya getirip yenileim seferberliine adamak birincil grevimiz. vg Dolu Cumhuriyet Tarihimiz: Tarihimiz halkmzn mucizeler yaratma yeteneini tm dnyaya ispatlad rneklerle bezenmi. 90 yl nce Kurtulu Savan zaferle noktalayan Mudanya Mtarekesinin imzalanmasnn hemen ardndan byk nderimiz Mustafa Kemal ve silah arkadalar, retmenlerimizle Bursa ark Tiyatrosunda bir araya gelerek eitim seferberliini tetiklemiti. Bu olay ada toplumlar arasnda hakkettiimiz konuma doru ilerlememizin milad saylabilir. Cumhuriyetin ilk on ylnda toplumsal kalknma yolunda ulusal eitim, altyap ve sanayilemede kaydedilen ilerleme efsanelere konu olacabilecek inanlmaz zveri ve baar ykleriyle doludur39. kinci on yl, yani 30lu yllarda, piyasa dinamiklerini gz nnde bulundurarak kurulan Kamu ktisadi Teekkllerinin yan sra Atamzn sanayi neferlerim diye and giriimcilerinin de katklaryla hzlanan sanayi seferberlii benzeri grlmedik bir toplumsal dnm servenine sahne olmutur. Savunma sanayii dahil bir ok sektrde zgn tasarm ve retime dayal endstrinin temelleri atlmtr40. Ekonomi ve sanayide yabanc tekelini bir bir krmak iin byk emek sarfedilmitir. D Gdml Dnem: kinci Dnya Harbinden sonra hzn yitiren kalknma srecimiz, d gdml bir modele srklenmi, savunma sanayimiz dahil olmak zere bir ok sanayi kolumuz yabanc devlet ve irket tekellerinin boyunduruu altna girmi, revatan dm lisanslarla d36 37 38 39 40 Yenileim Dernei: www.yenileim.org novasyon Dernei: www.inovasyondernei.org Mahmut Kiper (2009). retim Ekonomisi in Sanayi ve Teknoloji Politikalar, Dnya Yaynclk. 10. Yl Nutku, Mustafa Kemal Atatrk, Ankara, 29 Ekim 1933 Trk Savunma Sanayii Tarihi (2008). Ed. Aye Akaln, mge Yaynlar.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

73

k katma deerli retim yapmak zorunda kalnm, montaj ve fasona mahkum olunmu veya tamamiyle ortadan kalkmtr41. zellikle Savunma Sanayimizin da gdmllnn sakncalar 1974 Kbrs Buhran ile aa kmtr. 80li yllarda hzlanan Trk Silahl Kuvvetlerini glendirme almalar sonucu 1989 ylnda kurulan Savunma Sanayii Mstearl savunma bilim ve teknolojilerinde yetenek ve bilgi daarc gelitirme ve retimi arttrma sorumluluunu yklenmitir. Ayn yllarda eitim ve bilim dnyamz da benzer bir dnem yaam ve batdan alnan yzeysel modeller toplumsal gereklerimize ve deerlerimize uyarlanmadan kabullenilmitir42. Hazr zmler bilim ve teknolojide zgn katklar yapmann zahmetine, yeni tasarmn kendini kabul ettirme srecinde verilen etin mcadeleye yelenmitir. Bu yllarda hayli biliminsanmz yurtdnda almay tercih etmi, eitim iin gidenlerin byk ksm dnlerini ertelemilerdir. Geride braktmz bu devrin izleri hala retim sistemimizi etkilemekte ve reform arlar giderek artmaktadr43. Kresel sralamalarda sadece be niversitemizin dnyadaki ilk beyz niversiteler listesine girebilmi olmas da yukarda deindiimiz da bamllk devrinin sonulardr. Gerek yksek eitimde kendini ispat etmi niversiteler, gerekse son yllarda hizmete giren vakf ve devlet niversiteleri zgn yaklamlarla, ada akademik kstaslar yakalamaya aba gstermekte ve iyi rneklerin says hzla artmaktadr. Yksek retimde kurumsal yapnn zerklemesine paralel olarak giriilecek yenilikci akademik atlmlar ile kresel konumumuzun sratle iyileecei aktr. Baar yklerimiz: Gerek bilim ve teknoloji gelitirmede gerekse sanayide yukarda bahsettiimiz dnemde uradmz kan kaybna ramen dnyada ses getiren baarlar sergilenmitir. Yurtdndan ilgi ve bazen gpta ile izleyebildiimiz rnekler arasnda Eskiehirde Anadolu niversitesi ve Osman Gazi niversitesinin yrede kmelenmi seramik ve malzeme sektr ve yerel sanayi ve ticaret odalaryla kurduu ibirlii sayesinde sunduu sanayi ar-gesiyle tmlemi endstriyel doktora program, Ortadou Teknik niversitesinin Teknoparknda Savunma Sanayii fonlar ile desteklenen gen firmalarn yabanc medyada konu edilen baars ykleri, Avrupa Birlii tarafndan desteklenen EBLTEM (Ege niversitesi Bilim ve Teknoloji Uygulama ve Aratrma Merkezi) mkemmeliyet merkezini sayabiliriz. Salkta yenileim konusuna odaklanrsak, bir bilim kprs rnei olarak Salk iin zmir temas altnda kurulan NOVZden sz etmek yerinde olabilir. NOVZ, Ege Serbest Blgesi A.., zmir Kalknma Ajans, Ege Blgesi Sanayi Odas ve yresel salk sektrnn Ege ve Dokuzeyll niversiteleri ve zmir Yksek Teknoloji Enstitsnn kurduu konsorsiyumla birlemesi ve Trk Amerikan Biliminsanlar ve Akademisyenleri Dernei (TASSA) yelerinin katlmyla 2009 yl balarndan itibaren almaya balamtr [http://inoviz.ege.edu.tr/]. Program odaklar salk bilim ve teknolojilerinde ar-ge, teknoloji transferi ve uluslar aras yksek lisans ve doktora derecesinden olumaktadr. stanbul Yaam Bilim ve Teknolojileri birlii Platformu NOVTA [http://www.inovita.org/] ve INOVAnkara Salkta Yenilik Hareketi [www.inovankara.com] ise 2011 ylnda hayata gemilerdir. Son yllarda sanayimiz kalite devrimini baaryla gerekletirmi, nc sektrlerimiz ar-geye dayal zgn rnlerle yurtd pazarlarna almaya balamtr. TBTAK, T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl, T.C. Kalknma Bakanl ve T.C. Ekonomi Bakanl farkl alardan yenileimi krkleyen ve birbirlerini tamamlayan ynlendirici ve destekleyici programlar devreye sokarak bu yndeki gelimeleri eitlendirmitir. SAN-TEZ (Sanayi Tezleri), Tekno-Giriim ve BAP (Bilimsel ve Teknolojik birlii Alar ve Platformlar Kurma Giriimi Projeleri) gibi yeniliki kavramlarla ekillenmi programlar akran lkeleri imrendiren dzenlemelere yol amakta, sanayicilerimizin ar-geye dayal ihtiyalarnn, niversite-sanayi ibirlii ile zme kavuturulmasn hedeflemektedir.
41 Fatih Derviolu Nuri Demira: Trkiyenin Havaclk Efsanesi, tken Neriyat A.. 42 Kemal Grz (2008). Yirminci Yzylda Trk Eitim Sistemi, Bankas Yaynlar. 43 stanbul Politikalar Merkezi. Yksek retimde Reform Neden Gereklidir? : www.sabanciuniv.edu

74

Yenileim Seferberlii Gbirlikleri: Kresel rekabette mcadelemiz birbirimizle deil, dnyadaki rakiplerimizledir. Ekonomimiz bir btn olduuna gre, toplumsal kalknmamz salk ve gda, enerji, evre, ulam, savunma ve gvenlik gibi toplumsal nceliklerimize ynlendireceimiz yatrmlarla orantl olacaktr. Ulusal nceliklerimiz ve stratejik karlarmz dorultusunda heyecan verici byk hedef atlmlarn, aklc stratejilerle ve doru politikalarla, tm g ve kaynaklarmz seferber ederek gerekletirebileceimiz aktr. Evrensel lme, izleme, deerlendirme ve denetleme kstaslarn benimseyerek, z kltr ve deerlerimizi dikkate alarak gelitireceimiz hakketme ve liyakata dayal yntemleri kullanarak effaf, ak ve katlmc ynetiim ile biraraya gelebilmemiz mmkndr. Yenileimde kendini ispat etmi lkelerle inovasyon ortaklklarmz eitlik ve ift tarafl etkenlik ilkelerine dayandrarak birikim ve deneyimlerini hzla aktarabilir, karlkl dayanma alar kurabiliriz44. Savunma Ar-Ge Fonlar ve ok Kullanml Teknolojiler: Teknoloji platformlarnn uygulama ayrtetmedii gereini kabul edersek, savunma sanayiini sivil sanayiden soyutlayamayz. Bilgi ve biliminsanlarmzn sanayide dolam sayesinde sektrler aras karlkl beslenme gl bir ekonominin birincil koulu saylabilir. Savunma sanayiinin dier sektrlerde gelien teknolojilere, zellikle ift veya ok kulanma istidad olan zmlere yatrm yapmas yeni sanayi kollarnn kurulmasna yol aabilir ve toplumsal kalknmamza ciddi bir ivme kazandrabilir. zellikle salk ve enerji zmlerinin geri kazanm nemli boyutlara ulaabilir. Yukarda da deindiim gibi savunma sanayi ar-ge yatrmlarnn bir ksmn ok kullanml teknolojilere dorultarak bilime dayal ekonomiye geiimizi hzlandrabiliriz. Bu konuda evik hareket edebilen, yetenek ve zm avcl yapabilen, dier ar-ge destek kurumlarn tamamlayan bir yapnn tercih edilmesi yararl olacaktr. Teknolojinin derin tetkiki (due diligence) ve deerlendirilmesi (assessment), yatrm sermaye ve risk ynetimi ve ticari srdrlebilirlik konularnda deneyimli kadrolarn kurulmas ve yetimesi sadece savunma sanayiinin deil, tm lkenin karnadr. Yeni Kuan Eitimi ve Yenileim Ortamlar: Kalknmann z cevheri olan yeniliki neslin eitimine, yenileim ekosisteminin geni yelpazesini gz nnde bulundurarak destek salamak gerekmektedir. Yeteneklerini pekitiren ve verimliliklerini arttran ortamlarn hazrlanmasnda niversiteler, zel sektr kurumlar, kamu ve yerel ynetimlerle ibirlii yapmaldr. Endie verici bir istatistik, sanayide bamsz ar-ge yapma yetisine sahip, sosyal ve temel bilimlerden uygulamal konulara ve mhendislie kadar uzanan bir spektrum zerinde doktoral veya benzer deneyimli genlerimizin saysnn kresel normlara gre hayli dk olmasdr. Bu an kapatlmas iin,zellikle teknoloji gelitirme ve ynetimi, yenileim hukuku (fikir haklar, i hukuku ve mevzuat vb.) ve finansman konularnda yetkinlik daarcmzn zenginlemesi iin hibir yatrmdan kanmamamz gerekmektedir. Yurdndaki Beyin Gc: Yukarda aranan uzmanlk konularnda eitim grm ve deneyim kazanm pek ok gen veya yetikin yurttamz halen yurtdnda bulunmaktadr. Baz tahminlere gre sadece Kuzey Amerikada yaayan bilim insanlarmzn says 15000i bulmutur. Ayrca eitli kademelerde okuyan geni bir renci kitlemiz bulunmaktadr. Yenileim seferberliinde bu cevherimizi ilemek ve toplumsal kalknmamzda deerlendirmek grevimizdir. Biliminsanlarmzn ve giriimcilerimizin yurtdnda kurduklar dernek ve vakflarla balant kurmak, Ticaret Ataelerimizle ve son yllarda saylar artan Bilim ve Teknoloji Ataeleri ile ilikilerini arttrmak ve
44 B. Onaral. Science Translational Medicine Editorial - Innovation: Emergig Economies, Enduring Partnerships, 31 October 2012. http://stm.sciencemag.org/content/4/158.cover-expansion

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

75

pekitirmek verimli olacaktr. Tayvan, Gney Kore, in ve Hindistan gibi lkeler kalknma hamlelerinde bu cevheri aklc yaklamlarla kullanarak kritik avantaj salamtr. Halen yurtdnda alan bilim insanlarmzn birikim ve deneyimlerinden srdrlebilir bilgi ve bilim kprleri kurarak yararlanmalyz. niversiteler, zel sektr, kamu kurulular ve zellikle TBTAK, T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl, T.C. Kalknma Bakanl, T.C. Ekonomi Bakanl, Trk Odalar ve Borsalar Birlii ile ortaklaa bu beyin gcmze ulamak ve lkemize geri dnlerini kolaylatrmak iin yaplacak fedakarlklar yerinde olacaktr. lk aamada TBTAKn ARBS veya benzer veritaban uluslararas bilgiyi derleyen, konu ve uzmanlk anahtar szckleriyle, meslek aamas ve-veya yreye gre taranabilen bir altyapya dntrlebilir. Bu bilgi ve bilim daarcmza etkin bir ekilde eriebilmemiz, bilim kprlerini yenileim giriimlerinde etkin bir ekilde deerlendirmemiz r aabilir. Davamz: Davamz Trkiyenin kltr ve tarih zenginliklerini, yurtiinde ve yurtdndaki beyim gcmz bilgi, bilim ve yenileimle harmanlyarak ulusal kalknmada deerlendirmektir. Atamzn akl ve bilimden oluan manevi mirasn hakkettiimizi yenileim seferberliinin baarsyla kantlamalyz. Bu yolda sabr, sebat, dayanma gc ve inanla yrmeliyiz ve gelecek kuaklarn adna gelecei yakalamalyz. Hedefimiz yenileimi olumsuz etkileyen tm engelleri kaldran, ABD dahil dnyann dier yrelerinde zlenen yenileim sistemini hzla yerletirip ilevselletiren bir Trkiyedir. (Trkiye ile ilgili tespitler iin Kaynaka: A. Banu Onaral, Kurtulu zzetolu. Yenileim Seferberlii ve Kresel Beyin Gcmz, Savunma Sanayi Gndemi, Ekim 2009 pp 75-82)

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

77

Blm-2 Ksm-2 Biyoteknoloji Alannda in Modeli

Prof. Dr. Nesrin HASIRCI

ODT Kimya Blm, Biyoteknoloji Ana Bilim Dal

78

BYOTEKNOLOJ ALANINDA N MODEL

in Halk Cumhuriyeti, dnyann alan olarak en byk nc (Rusya ve Kanadadan sonra), ve yaklak 1.5 milyar nfusu ile dnyann en kalabalk lkesidir. Dnya nfusunun yaklak altda biri in Halk Cumhuriyetide yaamaktadr. inin yazl tarihi, yaklak 5000 yl geriye uzanr, ancak yaklak 6000 yl ncesine ait ve zerinde ideografik izimlerin olduu tarihi kalntlar da bulunmutur. Bu gn medeniyetimizin en temel basamaklarn tekil eden kt, barut, pusula ve matbaa gibi pek ok buluun kkenleri Antik in medeniyetine dayanr. in, zellikle son 10 yldr istikrarl bir ekilde srdrd kalknma hzyla yzylmzn yeni kresel gc olarak anlmaya balanmtr. Bu yaz inin teknoloji ve zelde de Biyoteknoloji alannda yapt atlmlar ve teknolojik modellemesi konusunda bilgi vermek amacyla hazrlanmtr. in Tarihine Bak: indeki bilimsel ve kltrel geliime girmeden nce onun tarihsel geliimine gz atmakta fayda vardr. 6000 yllk in tarihinde binlerce yl sren hanedanlar ynetimi 1912de son bulur. 1800l yllarn sonlarndan itibaren Cumhuriyeti kurma hareketlerinin iinde aktif olarak rol alan devrimci Sun Yat-sen, 29 Aralk 1911 tarihinde Geici Bakan seilir, 1 Ocak 1912, in Halk Cumhuriyeti nin kurulu gn olarak ilan edilir. Ancak, elinde ordu gc bulunan Yuan Shikai, 12 ubat 1912de Qing Hanedanlnn tahttan ekilmesini salad iin Sun Yat-sen grevini Yuana devreder. Bylece, Yuan, 10 Mart 1912de in Cumhuriyetinin ikinci Geici Bakan olur. 1912-1928 yllar arasnda, merkezi Beijing olan devlet, uluslararas arenada in Cumhuriyeti olarak kabul grr. Ancak, Yuan, 1914 te parlementoyu fesheder ve kendini imparator ilan eder. Bu arada, Yuan hkmetinin monari idaresine kar olan Sun Yat-sen milliyeti gruplar toplayarak Kuomintang (KMT) partisini kurmutur ve Yuan idaresine kar direnebilmek iin Sovyetlerden gelen yardm kabul etmitir. Bylece, 1923lerde inde komnist ideoloji yerlemeye balar ve in Komnist Partisi (KP) kurulur. 1924te, KMT ve KP nin katld il parti kongresinde, Sunun hazrlad Halkn Prensibi (ulusalclk, demokrasi ve kaliteli yaam) kabul edilir. 1925te Sun Yat-sen ldkten sonra, Sunun temenlerinden Chiang Kai-shek, Kuomintang parti lideri olur ve 1928-1949 arasnda ini kontrolnde tutar. Bu dnem in endstrisinin ve modernlemesinin erken basama olarak grlebilir. Ancak, Japonlarla yrtlen savalar, 1937-1945 arasnda ulusun yaplandrlmas ve kalkndrlmas hareketlerini dururur. Bu yllarda, Kuomintang ile in Komnist Partisi arasnda da anlamazlklar balar. Chiang Kai-shek, in Kltrne ve geleneklerine ballk gsteren bir liderdir ve ABDnin yardm ile komnist idareye son vermek ister. Ancak, Mao Zedong liderliinde bulunan komnist inliler Kuomintang kuvvetlerini yenerek lke ynetimini ele geirirler. 1949da, Chiang Kai-shek ve taraftarlar Tayvan adasna geerler. Bu grup, asl in Cumhuriyetinin Tayvan ve civarndaki adalarda kendileri tarafndan temsil edildiini ilan ederler. Kurulduu yllarda bu devlet, Dnya devletlerinin ounluu tarafndan kabul grm olmasna karn daha sonraki yllarda ekonomik dengelerin deimesi neticesinde, 1971 ylnda Birlemi Milletlerden karlr ve yerine in Halk Cumhuriyeti olarak bilinen kta ini kabul edilir. Gnmzde, in Cumhuriyeti (Tayvan) sadece 23 lke tarafndan resmen tannmaktadr, fakat aralarnda Trkiyenin de bulunduu pek ok lke gayr resmi olarak ekonomik ve kltrel ilikilerini srdrmektedir. Tayvan, uluslararas kurululara, in Taypei (Chinese Taipei) ad ile ye olmutur. Nfusunun % 90ndan fazlas Han inlisi olan bu ada ile kta devleti birbirlerine kar silahlanma durumunda olmalarna ramen zellikle 2008lerden sonra iki lke arasnda yo-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

durumunda olmalarna ramen zellikle 2008lerden sonra iki lke arasnda youn ticari ilikiler

79

balamtr. Tayvan'n en fazla mal ihra ettii lke in Halk Cumhuriyetidir. Buna karn, Tayvann baticari mszl k ve tan nma abalar ile BM en yeli i istekleri, inettii Halk lke Cumhuriyeti ndan veto un ilikiler balamtr. Tayvann fazla mal ihra in Halktaraf Cumhuriyetidir. Buna karn, Tayvann bamszlkile vein tannma abalar ile BM yelii istekleri, in Halk Cumhu edilmektedir. in Halk Cumhuriyeti Cumhuriyeti (Tayvan) aras nda, kar lkl yap lan anla malar riyeti tarafndan veto edilmektedir. in Halk Cumhuriyeti ile in Cumhuriyeti (Tayvan) arasnda, sonucu, in haritas nda halen idaresi kesin olmayan blgeler bulunmaktad r. (ekil 1) karlkl yaplan anlamalar sonucu, in belli haritasnda halen idaresi kesin belli olmayan blgeler bulunmaktadr. (ekil 1)

ekil 1: in Halk Cumhuriyeti dari blmler haritas

ekil 1: in Halk Cumhuriyeti dari blmler haritas in Halk Cumhuriyetinin kurucusu Sun Yat-sen (12 Kasm 1866 12 Mart 1925), in Cumhuriyeti tarafndan Milletin babas, ve in Halk Cumhuriyeti tarafndan Demokratik akmn nc atas olarak kabul edilmitir. Hem kta hem ada in halk tarafndan benimsenen ve sevilen Sun Yat-sen, her iki lke tarafndan da lkenin geleceine ekil veren lider olarak kabul edilmektedir. in Halk Cumhuriyetinin kurucusu Sun Yat-senyani (12 Kas m 1866 12 Mart 1925), in Cumhuriyeti Sun Yat-senin hazrlad Halkn prensibi, ulusalclk, demokrasi ve kaliteli yaam prensipleri, in halknn hr, zengin, ve gl bir ulus olmasnda byk rol oynamtr. tarafndan Milletin babas, ve in Halk Cumhuriyeti tarafndan Demokratik akmn nc atas olarak kabul edilmitir. Hem kta hem ada in halk tarafndan benimsenen ve sevilen Sun Yat-sen, Mao Dnemi her iki lke tarafndan da lkenin geleceine ekil veren lider olarak kabul edilmektedir. Sun Yat1949da baa geen komnist lider Mao, lke apnda devrimlere balamtr. 1958de Byk sen in haz rlad Halk n prensibi , yani ulusalc lk, demokrasi ve dndadr kaliteli yaam prensipleri, leri Atlm projesini balatr. Bu proje, Sovyet sanayi modelinin ve bu yzdenin parti iinde muhalefetle karlar. Bu atlm ile, in tarm kollektivize edilecek ve krsal alanda endstri halknn hr, zengin, ve gl bir ulus olmasnda byk rol oynamtr zendirilecektir. Byk leri Atlm hareketi balangta gerekten byk baar gsterir, ancak bu atlm srasnda ok sayda kyl, kalknma uruna tarm yerine elik retimine kaydrlr ve Mao ktlk Dnemi lkede bagsterir. Tahminlere gre lkede 13 milyon kii alk nedeniyle lr. Amalanan elik retimi gereklemitir, ancak retilen elik kalitesi ok dktr ve baka deerler telef olmutur.

Mao, moral ykseltmek ve yeni bir atlm yapmak amacyla ve zellikle kylleri kapitalizme

80

kar uyarmak iin 1962de, Sosyalist Eitim Hareketini balatr. Maonun bykln vurgulayan posterler, etiketler, mzikler kyllere datlr ve sistemin tezlerine dayanan grlerin yaygnlamas iin olaanst propaganda yaplr. Mao ordu tarafndan desteklenen ve halk tarafndan benimsenen bir liderdir ancak parti iinde ayrmalar parti ii yaplm , bilim ve teknolojide saybalamtr. sz atlmlarHem gsterilmi , muhalefeti halka bedava salk hizme durdurmas hem de inand yolda gitmesi iin yeni bir devrim gereklidir. 1966 Kasm aynda, ve Bu toplumun yaamac am standartlar geli tirilmi tir. Kltr Devrimi ni balatr. devrimin Drt Eskiyi (eski dnceler, eski kltr, eski alkanlklar ve eski adetler) yok etmek ve tek tip insan oluturmaktr. inde okullar kapanr, ehirlerde bulunan genler, bilim adamlar ve aydn kiiler kylere tarlalarda almaya gnderilir. Mao'dan Sonra: Karar yetkisi Kzl Muhafzlara verilir. Bu dnemde, len ve ldrlenler ok sayda olmu ve abuk moderleme uruna pek ok eski deer tahrip edilmitir. Olumsuz gelimeler sonucu, Mao, 1969da, Kltr Devriminin sona erdiini Resmi in tarihi ise Kltr Maonun olmak zere ik Maodan sonraaklar. in Komnist Partisi iinde "lmlDevriminin lar" ve "radikaller" 1976da lmyle sona erdiini iddia eder. Gerekten de, 9 Eyll 1976da 72 yanda lene kaRadikalleri; 82 ya ndaki Mao Kitap Zedong'un ei Chian Chin ynetir. Ancak, Babakan dar bu uran iindedir ve dncelerini Kk Krmz balyla yaynlar.

Mao, planlad atlmlar ve hareketler ile, tarm ve sanayinin gelimesinin yan sra, maddi ve manevi deiim ve dnmlerin olumasn ve bunlarn olmas gerektiini vurgulamtr. Program"n demektir. ubat 1978'de , in srekli Milli Kongresi, "Drt Modernizasyon Zira, o, ounluun katld ve rol ald daimi devrim hareketi olmadan kltr devriminin yerprogram ile; Tarm, Endstri, Bilim ve teknoloji ile da, Savunma alanlar nn, 1985'e leemeyeceine inanmtr. Yapt devrimler ile de, sonucu bekledii gibi olmasa yzmilyon larn kitle inisiyatiflerini ayaa kaldrmtr.

bakanln ve hem de Askeri Komite Bakanln ele geirir. Bu, radikallerin mcade

artlara kavuturulmas ngrlmektedir. Fakat, programn maliyeti 600 milyar dola

Mao, modern inin kurucu babas olarakta bilinir. Zira, bu dnemde inde ok olumlu geBu maliyet in'i yabanc sermayeye yneltir. ubat 1978'de in ile Japonya arasnda 60 limeler olmutur. Okul saysn artrarak okur-yazarlk orann ykselttii, kadnlarn statsn ticaret antlamas ve Ayeri ustos 1978'de Bar ve hizmetlerini Dostluk antla mas imzalanr. Ekim artrd, isizlii ve enflasyonu azaltt, barnma ve i salad, salk her yere ulatrd, lkeyi d saldrlardan kurtarp tek ulus olarak toplad, ini gl devlet statsne Xiaoping Japonya'y ziyaret eder. Bylece, in ve Japonya arasndaBu 1937'den beri dev getirdii, ve in halkna eref ve zgven kazandrd iin halk tarafndan ok sevilmektedir. dnemi, inin dnm sresi kabulMao'nun edenler vardr. Gerekten de inde in, byk ilerlemeler hali olarak sona erer. lmnden iki y l sonra bat ya almaya balamtr olmu, ilk hidrojen bombas yaplm (1967), ilk uzay arac Dong Fang Hong indirilmi (1970), ilk itibaren Amerika ile de ticaret anlagsterilmi, malar yapan in,bedava bu lkeden nkleer denizalts yaplm, bilim ve teknolojide saysz atlmlar halka salk de silah satn hizmetleri salanm, ve toplumun yaam standartlar gelitirilmitir. Maodan Sonra:

Bylece, 1978de Deng Xiaoping tarafndan balatlan Ak Kaplar politikas ile in ekonomi modelinden tmyle Pazara ynelik ekonomi ye kayar.

Maodan sonra in Komnist Partisi iinde lmllar ve radikaller olmak zere iki kutup in Halk Cumhuriyeti, yllarda, yapm oldu u atBabakan lmlarla ve politikalarla, dny oluur. Radikalleri; 82 yandaki Mao Zedongun son ei Chian Chin ynetir. Ancak, Hua, hem parti bakanln ve hem de Askeri Komite Bakanln ele geirir. Bu, radikallerin mcaekonomik biri olmu tur. Bulundu u blgede ve tm dnyada, etkisini ask deleyi kaybetmesi demektir. ubat glerinden 1978de, in Milli Kongresi, Drt Modernizasyon Progra mn kabul eder. Bu program ile; Tarm, Bilim ve teknoloji ile Savunma ekonomik alandaEndstri, hissettirmektedir. (ekil 2). 2020'lerdealanlarnn, in Halk Cumhuriyeti'nin 1985e kadar ada artlara kavuturulmas ngrlmektedir. Fakat, programn maliyeti 600 milyar dolar bulmaktadr. Bu maliyet ini olaca yabanc sermayeye yneltir. ubat 1978de in ile zengin ekonomisi ngrlmektedir. Japonya arasnda 60 milyar dolarlk ticaret antlamas ve Austos 1978de Bar ve Dostluk antlamas imzalanr. Ekim 1978de Deng Xiaoping Japonyay ziyaret eder. Bylece, in ve Japonya arasnda 1937den beri devam eden sava hali sona erer. Maonun lmnden iki yl sonra in, batya almaya balamtr. 1978 ylndan itibaren Amerika ile de ticaret anlamalar yapan in, bu lkeden de silah satn almn balatr. Bylece, 1978de Deng Xiaoping tarafndan balatlan Ak Kaplar politikas ile in, Devlet planl ekonomi modelinden tmyle Pazara ynelik ekonomi ye kayar.
ekil 2: inde hzla ilerleyen Ar-Ge almalar

ekil 2: inde hzla ilerleyen Ar-Ge almalar

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

81

in Halk Cumhuriyeti, son yllarda, yapm olduu atlmlarla ve politikalarla, dnyann en nemli ekonomik glerinden biri olmutur. Bulunduu blgede ve tm dnyada, etkisini askeri alandan ok ekonomik alanda hissettirmektedir. (ekil 2). 2020lerde in Halk Cumhuriyetinin dnyann en zengin ekonomisi olaca ngrlmektedir. inde Biyoteknoloji inde biyoteknoloji geliimini, farkl yenilikilik ve ekonomik modeller zerinden incelemek mmkndr. Bunun iin nce yenilikilik modellerinin neler olduuna bakmak gerekir. Yenilikilik Modelleri Yenilikiliin 3 modeli olduu belirtilir. Bunlar; Giriimci Model, birlii Modeli ve Kamu Gelitirici Modeldir. Bu modeller, ayni zamanda ekonomik geliim modelleri ile de ilgilidir. Bunlar da; Pazar Odakl Liberal Model, Dzenleyici Model ve Devlet Merkezli Ekonomi modelleridir. Bu modeller; ekonomik koordinasyon, emek pazar, eitim sistemi, kapital, finans pazar ve Ar-Ge sistemleri asndan farkllk gsterir. Aada bu modeller hakknda ksa bilgi verilecektir. Giriimci Model: Bu model, liberal pazar ile ilikilidir. Ekonomi koordinasyonunu belirleyen balca etmen pazardaki mekanizmalardr. Emek pazarnn esnek olmas, firmalar arasnda i hareketliliini salar. Giriimci Modelde,. fikri mlkiyet haklar ile korumaya alnan yaratclk ve bilimsel zgnlk nemle vurgulanr. Bu model, rekabete dayanan kltrel ve ahlaki deerler ile ekonomik bireycilik ve kazan zerine kurulmutur. hareketlilii, blgedeki frsatlarn bereketlilii ve bunlar grp risk alma atlmna dayanr. Ar-Ge, genelde, aratrmas ok gl olan niversiteler tarafndan yaplr. Ancak belli ve gdml alanlarda Ar-Ge devlet tarafndan desteklenir. rnein, ABDde, niversitelerin yansra, devlet-tarafndan desteklenen salk ve savunma Ar-Ge birimleri bulunmaktadr. Ancak, Devlet programlar, pazarn belirleyecei ani deiim ve yeni alanlara ait aktiviteleri karlayamayabilir. Dolaysyla kurumsal ynetiim zel mlkiyet temeline oturur ve zel sektr kendi Ar-Gesini oluturur. Bu durum, pazardaki sinyallere gre hzla yn deitirmek ve gereksinim duyulan alana kaymak esneklii getirir. leri teknoloji rnlerinde, rekabet gcn artrabilmek ve maksimum etkinlii salamak iin d kaynak veya alt taeron kullanmak olduka yaygndr. ABD, giriimci model iin tipik bir rnektir. birlii Modeli (Kamu-zel Sektr birlii Modeli): Bu model, kural ve kanunlara bal ekonomik aktivitelere dayanr. zel kurulularn sosyal ve ekonomik giriimleri devletin delegasyonu ve anlamalar ile salanr. ve sanayi dernekleri, i ortaklar arasndaki rekabetiliin ayarlanmasn ve firmalar aras ortaklklarn kolaylatrlmasn salayan nemli arabulucu kurumlarlardr. Ekonomik kurumlarn ibirliini oluturduu bu modelde, kararlar, devletsanayi-veii sendikalar arasnda ve farkl karlarn tartld grmeler sonucu oluan anlamalara baldr. Pek ok Avrupa lkesinde (rnein; Almanya, Fransa, svire, ve kuzey Avrupa lkeleri) bu model uygulanr. Kamu ve zel sektr kurumlarnn bir araya geldii bu model, byme hedeflerini vurgulayarak ve kurulu teknolojilerdeki bilgiyi devaml kullanarak, paydalar arasnda uzun sreli ilikileri glendirir. Firmalar arasnda risk paylam yaygndr. Eitim ve teknik destek konularnda, rekabeti kurumlar ile dier sanayi kurulular ve Ticaret Odalar arasnda ibirlii vardr. Kapital pazar, bankalar, firmalar veya ynetim kurullar tarafndan belirlenen kredilere dayanr. Bankalar, dk riskli ve uzun sreli yatrmlara destek verirler, ancak riskli projelere ve yeni giriimcilere yaklamlar tereddtldr. Ar-Ge, genellikle niversite ve aratrma birimlerinde, ve onlarn ortak almalar olarak yrtlr. Devlet, blgesel

82

gereksinimlere uygun olan yenilikilik politikalarn belirleme konusunda ok etkindir. Avrupada AB projeleri erevesinde desteklenen Gate2Growth giriimi ile Avrupada bulunan giriimciler cesaretlendirilmekte, bireysel inovasyon desteklenmekte, bilginin yaylmas ve bilgi ekonomisi alanndaki Avrupann rekabetiliinin artmas salanmaktadr. Kamu Gelitirici Model Gelimekte olan lkelerde, bu model Bat Ekonomisini Yakalamak olarak alglanabilir. Bu model, liberal ve dzenli koordine sistemlerden farkl olarak devlet merkezlidir. Japonya ve Gney Kore ekonomileri bu modeldedir. Kamu gelitirici model, pazarn gereksinimlerinden ziyade, devletin gl otoritesi ile yapt planlara baldr. Byk giriimciler ve sanayiciler desteklenir. Ekonominin ana kayna ihracattr. Ancak, zaman iinde, politikalar deimi, nce ticaret desteklenirken bu durum sanayiye kaym ve daha sonra da inovasyon destekleri ne kmtr. Japonya Devlet liderliinde, Gney Kore ise Devlet organizasyonunda olan sistemlerdir. Bu modelde devlet kapital pazarn kontrol eder. Bankalar devletin elindedir ve krediler byk yatrmclar destekler. Bilginin retildii niversiteler ve ulusal aratrma merkezleri rekabeti deildir. Akademik spin-of firmalar, teknoloji bazl start-up firmalar ve kk lek firmalar azdr. model karlatrlacak olursa, Giriimci Model esnek ve pazar sinyallerine abuk uyum salayabilen bir yapdadr. birliki Model ekonomik istikrar ve dayankl global market ablonu oluturur. Kamu Gelitirici model byme ve endstrileme yolunda belli anahtar sektrleri tanmlar. inde Ar-Ge ve Biyoteknoloji Geliimi inde, modern biyoteknoloji alanndaki atlmlar, Hkmetin, yeni ve yksek teknoloji konularnda uygulamal aratrmalar desteklemek iin karar ald 863 Plan ile olmutur. Bu kararlarn alnmas, 1986 ylnn Mart aynda yani nc aynda olduu iin bu ad verilmitir. 863 Plan erevesinde, Bilim ve Teknoloji Bakanl (BTB), stratejik alanlarda leri Teknoloji (Hi-Tech) Ar-Gesini desteklemitir. lk balarda, Bat lkelerinin rnlerini incele ve kopyala anlay ile balayan almalar artk yaratc ve yeniliki olmaya balam, ve 1986 ylndan itibaren geen 25 yl iinde byk gelime gstermitir. 863 plan, zellikle biyofarmastik ve biyoteknolojik ziraat sektrlerinde yeni ve yksek teknoloji oluumuna ve aratrma rnlerinin pazarlanmasna arlk vermitir inin, Dnya Ticaret rgtne katlm ile teknolojik geliimi byk hzla artmtr. in Bilim ve Teknoloji Bakanlnn 2003 Hazirannnda yaynlad leri Teknoloji rn Katalounda, biyotp, biyomedikal cihaz, yeni malzeme, evre koruma, modern ziraat gibi alanlar da kapsayan 11 teknik alanda 900 den fazla rn listelenmitir. Nfusunun ok byk olmas, ve bu nedenle tek ocuk politikas uygulamas sonucu, hem yalanan halkn salk sorunlar ile baedebilmek hem de artan nfusu doyurabilmak amacyla inin ncelikli alanlar, salk ve ziraat olmutur. in, bu alanlardaki problemlerini biyoteknoloji ile zeceine ve bu yolla halknn gereksinimlerini karlayacana, srdrlebilirlik iin de bunun art olduuna inanmtr. in Ar-Gede yapt aktiviteler ile dnyann en byk ekonomisi olma yolundadr. Satn alma gc paritesi (PPP) olarak deerlendirildiinde, Ar-Geye yapt yatrm, 1996 ylnda 17 Milyar dolar iken 2006 senesinde 136 Milyar dolar olmutur ve ABDden sonra ikinci lke olarak gelmektedir (Tablo 1). inde Ar-Ge yatrm, Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH) yzdesi olarak, 2005 ylnda %1.4 ile Amerika, ngiltere, Almanya, Japonya, svire gibi pek ok lkenin olduka gerisinde bulunmaktadr. Ancak, Ekonomik Kalknma ve birlii rgtnn 2007deki raporuna

in Ar-Gede yapt aktiviteler ile dnyann en byk ekonomisi olma yolundadr. Satn alma gc paritesi (PPP) olarak deerlendirildiinde, Ar-Geye yapt yatrm, 1996 ylnda 17 Milyar dolar iken 2006 senesinde 136 Milyar dolar olmutur ve ABDden sonra ikinci lke olarak gelmektedir (Tablo 1). inde Ar-Ge yatrm, Gayri Safi Yurt i Hasla (GSYH) yzdesi olarak, 2005 ylnda %1.4 ile BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM Amerika, ngiltere, Almanya, Japonya, svire gibi pek ok lkenin olduka gerisinde bulunmaktadr. 83 Ancak, Ekonomik Kalknma ve birlii rgtnn 2007deki raporuna gre (OECD Raporu), Avrupa ve Amerikann Ar-Ge yatrm yzdesi GSYH iinde, hemen hemen sabit iken, inin ki her sene art gre (OECD Raporu), Avrupa ve Amerikann Ar-Ge yatrm yzdesi GSYH iinde, hemen hemen gstermektedir (ekil 3). Bu nedenle, 2020lerde in Halk Cumhuriyetinin dnyann en zengin ekosabit iken, inin ki her sene art gstermektedir (ekil 3). Bu nedenle, 2020lerde in Halk Cumnomisi olaca ngrlmektedir. huriyetinin dnyann en zengin ekonomisi olaca ngrlmektedir.
GSYH SAGP (milyar ABD lke Dolar)-2005 GSYH iinde ArGe Yzdesi, 2005 Ar-Ge SAGP (milyar ABD Dolar)-2005 Ar-Ge SAGP (milyar ABD Dolar)-2007

in Amerika Japonya Almanya

8859.0 12 192.0 3890.0

1.4 2.6 3.2

124.03 319.60 124.48

149.80 335.50 131.29 60.75 Ar-Ge SAGP (milyar ABD 38.06 Dolar)-2007 42.86 149.80 21.88 335.50 11.64 131.29 60.75 7.69 38.06 42.863.10 21.88 11.64 1051.75 7.69 3.10

lke ngiltere
Fransa in Kanada Amerika sve Japonya Almanya srail ngiltere Singapur Fransa Kanada sve Dnya srail Singapur

2388.6 GSYH iinde GSYH SAGP (milyar ABD 1933.3 Ar-Ge Yzdesi, Dolar)-2005 2005 1879.9 8859.0 1.4 1033.9 12 192.0 2.6 3890.0 283.5 3.2 2388.6 2.5 154.5 1933.3 1.9 1879.9 124.3 2.2 1033.9 2.0 283.5 3.9 50 002.0 154.5 4.5 124.3 2.2

Tablo 1. Dnyadaki Ar-Ge Yatrmlar

2.5 Ar-Ge SAGP 1.9 (milyar ABD Dolar)-2005 2.2 124.03 2.0 319.60 3.9 124.48 59.68 4.5 36.72 2.2 41.36 20.66 11.04 2.0 6.95 2.73

59.68 Ar-Ge SAGP (milyar ABD 36.72 Dolar)-2006 41.36 136.30 20.66 328.90 11.04 127.84 60.21 6.95 37.39 2.73 42.10 21.26 11.33 978.34 7.31 2.91

GSYH: i Hasla; SAGP: Paritesi; Dnya Gayri Safi 50 Yurt 002.0 2.0 Satn Alma Gc 978.34

1015.46

1051.75

GSYH: Gayri Safi Yurt i Hasla; SAGP: Satn Alma Gc Paritesi; Tablo 1. Dnyadaki Ar-Ge Yatrmlar

Tablo 1. Dnyadaki Ar-Ge Yatrmlar

Yurtii Milli Hasla iinde Ar-Ge Yzdesi

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0

in

Avrupa

Amerika

Japonya

1990199119921993199419951996199719981999200020012002200320042005

Sene
ekil 3: Belli Belli lkelerde lkelerde ve ve inde inde 1990-2005 1990-2005 y yllar Ar-Ge yat yatrmlar ekil 3: llar arasnda arasnda Ar-Ge rmlar Kaynak: (2007) Kaynak: Duga Duga & & Studt Studt (2006), (2006),OECD OECD (2007)

inde AR-Ge yatrmlarn etkileyen iki faktr vardr. Birinci faktr, gelien bir lke olarak Ar-Ge yatrmlarna arlk vermesi ve teknolojiyi yakalamak istemesidir. Ekonomik geliim; emek youn
inde AR-Ge yatrmlarn etkileyen iki faktr vardr. Birinci faktr, gelien bir lke olarak Ar-Ge yatrmlarna arlk vermesi ve teknolojiyi yakalamak istemesidir. Ekonomik geliim; emek youn iilikten bilgi youn yatrmlara gemitir. Ar-Ge politikalar i kaynakl inovasyon kapasitesinin

84

iilikten bilgi youn yatrmlara gemitir. Ar-Ge politikalar i kaynakl inovasyon kapasitesinin artrlmas ynndedir. Dolaysyla in, fikri mlkiyet haklar kendine ait olan bulu ve rnler istemektedir. Bu patentli bulularn retime gemesi yabanc ortakl yatrmlar yolu ile olabilir. Ar-Geyi etkileyen ikinci faktr; Ar-Gede byk ilerleme olmasna karn, Ar-Ge iin maddi destein srdrlebilirliinin salanabilme zorluudur. Tek destein Devletten gelmesi durumunda srdrl lebilirliinin salanabilm me zorluud dur. Tek de estein Devl letten gelm mesi durumunda bu bu destein uzun sre devam ettirebilmesi zor olabilir. 2000-2005 yllar arasnda, biyoteknoloji in n uzun sre devam d ettirebilmesi zor olabilir. 2000 0-2005 yllar arasnda, bi alannda, alannda, devlet deste 1.8milyar dolar, kurulular o 60 milyon dolar yatrmiyoteknoloji yapmtr. Bitoteknoloji satmdevlet 1.8 milyar dolar, kurulula ar 60 milyon n dolar yatrm yapmtr. . Bitoteknolo oji satmlarnn deeri larnn deeri ise 2.1 milyar dolar olarak verilmitir. 2007 ylnn ilk sekiz aynda ise bu sat deeri iseolarak 2.1 milyar yarHindistan dolar m dolar olarak o verilm mitir. 2007 ylnn olan ilk sekizlkeler aynda ise e bu sat deeri in 30.2 mil 30.2 milyar dolar verilmitir. Gelimekte arasnda ve biyoteknoolarak v erilmi tir. G eli mekte o lan lkeler a aras nda in ve Hindista an biyotekno oloji alan nda a en hzl loji alannda en hzl ilerleyen lkeler olarak yer almaktadr. inin hedefi 2020 ylna kadar Ar-Ge ilerleyen n lkeler olar rak Hasla yer almaktad r. inin n hedefi 202 20 y lna kad dar Ar-Ge yat tkarabilmektir. rmlarn, Gayri G Safi yatrmlarn, Gayri Safi Yurt i (GSYH) iinde %2.5 oranna Ar-Gede alma say s Yurt i Has la (GSY H) iinde % 2.5 oran na karabilme ektir. Ar-Ged de al an el leman ve fir an eleman ve firma says ABDden sonra gelmektedir.
ABDden n sonra gelmektedir.

inde, biyoteknoloji alannda karar verecek olan en st kurul, kordinasyonu salayan Bilim, inde, biyoteknoloj ji alannda karar verec cek olan en n st kurul, , kordinasyo onu salayan Bilim, Teknoloji ve Eitim Devlet Konsl Yrtme Kuruludur. Bilim ve Teknoloji Bakanl (BTB), dier Teknoloj ji ve Eitim Devlet Konsl Yrtm me Kuruludu ur. Bilim ve Teknoloji B Bakanl (BT dier bakanlklar ve kurulular (Eitim Bakanl, Ulusal Doal Bilimler Vakf, TB), in Bilimler Akademisi bakanlklar k ve kurulu ular (Eitim Bakanl, Ulusal U Doal Bilimler Vak kf, in Bilimler Akademis si gibi) ile gibi) ile ibirlii oluturan ok nemli bir bakanlktr. BTB, zirai biyoteknolojiyi gelitirmek amaibirlii oluturan o ok nemli bir b bakanlktr. BTB, zirai biyoteknolojiyi gelitirmek amacyla y Ziraat cyla Ziraat Bakanl; ila biyoteknolojisini gelitirmek iin Gda ve la Ynetimi; yurt dndan Bakanl; ila biyo oteknolojisini i gelitirmek k iin Gda ve la Y netimi; yur rt dndan beyinleri beyinleri ekebilmek iin nsan Kaynaklar Bakanl; yatrmclarn inovasyona gemelerini tevik ekebilm mek iin nsa an Kaynakla r Bakanl ; yatrTm mclar rn kurumlar inovasyona gemeler rini tevik et tmek iin etmek iin Maliye Bakanl ile birlikte alr. arasndaki ak emas ekil 4te Maliye B Bakanl ile r. Tm kuru mlar aras nd daki ak em mas ekil 4te e verilmi tir. birlikte al verilmitir.

ekil 4. Biyoteknoloji alannda Ar-Ge konusunda kurumlar aras i birlii

Yerel ynetimler, yukardan-aaya inovasyon politikalarnn gereklemesine, kurallar kaynaklar ve zellikle maddi katklar ile destek verirler. Ar-Ge alanndaki toplam destein %40n yerel idarelerin karlamas beklenir. Biyoteknoloji programlarnda blgesel idare destei 125 milyon dolardr. Ar-Gede rol alan kol, yatrmc irket, niversite ve aratrma enstitleridir. ArGede irketlerin rol byktr. 2003 yl iin zellikle teknoloji gelitirme ve teknoloji pazarlama konularndaki total Ar-Genin %62si ve total patentlerin %63 yatrmc irketlere aittir. Devletten de en byk destei %60 ile yatrmclar alrken, devletin niversitelere verdii destek %18 de kalmtr (ekil 5). Ar-Genin yaratclar, ABDde daha ziyade kk ve orta lek kurulular iken,

ile yatrmclar alrken, devletin niversitelere verdii destek %18 de kalmtr (ekil 5). Ar-Genin yaratclar, ABDde daha ziyade kk ve orta lek kurulular iken, inde byk ve orta lek
BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

firmalardr. ekil 5, Ar-Ge, temel bilimler, ve uygulamal bilimler alanlarnda, giriimcilerin, aratrma
85

enstitlerinin ve niversitelerin ve de devlet yatrmlarnn paylarn gstermektedir.

inde byk ve orta lek firmalardr. ekil 5, Ar-Ge, temel bilimler, ve uygulamal bilimler alanlarnda, giriimcilerin, aratrma enstitlerinin ve niversitelerin ve de devlet yatrmlarnn paylarn gstermektedir.
70 60 Yatrm yzdeleri 50 40 30 20 10 0 Ar-Ge yatrm Temel bilimler Uygulamal aratrma Devlet destei niversiteler Giriimci Firmalar Aratrma Enstitleri

ekil 5. Kurumlar aras Ar-Ge fonlarnn dalm (2003) Kaynak: OECD (2007)

ekil 5. Kurumlar aras Ar-Ge fonlarnn dalm (2003) 1980lerin ikinci yarsndan sonra, aratrma kalitesini ykseltebilmek amacyla kamu araKaynak: OECD (2007) trma enstitlerinin ou kltlm veya zel irketlere devredilmitir. Bunun yerine, devlet tarafndan, zellikle saygnl bilinen aratrma niversitelerine destek verilmitir. Bugn var olan aratrma niversiteleri ve enstitleri, uygulamal aratrma ve teknoloji transferi konularna younlamlardr ve zellikle doal bilimler ve yksek teknoloji alanlarnda gdml projeler ze1980lerin ikinci yarsndan sonra, aratrma kalitesini ykseltebilmek amacyla kamu aratrma rinde allmaktadr. enstitlerinin ou kltlm veya zel irketlere devredilmitir. Bunun yerine, devlet tarafndan, niversiteler genellikle bilimsel aratrma zerine younlamtr, teknoloji ve pazarlama konularnda aktif deillerdir. Dier taraftan, niversitelerin teknoloji konularnda zellikle saygyeterince nl bilinen ara trma niversitelerine destek verilmitir.ileri Bugn var olan aratrma evrensel boyutta aratrma yrtmesini ve bulular yapmasn bekleyen Devlet, saygnl ve araniversiteleri ve ile enstitleri, uygulamal aratolan rma belli ve teknoloji transferi konularna younla mlardr trma kapasitesi tannan ve st dzeyde niversitelere rnein Beijing ve Tsinghua niversitelerine desteini artrmtr. Ar-Geye verilen bu destekler Dnya apnda ses getirmi ve zellikle doalbilimler ve yksek teknoloji alanlar nda gdml projeler zerinde allmaktad r. ve 2005 senesinde in atf indekslerinde beinci sraya kmtr. Ayrca, aratrmalarn uygulama ynne kaymas sonucu, niversiteler ve teknoparklar iinde yeni kuluka irketler kurulmutur.
in hkmeti, Ar-Geyi hzlandrmak aacyla 1980lerden itibaren pek ok Kvlcm ve Meale programlar hazrlamtr. Bilim ve Teknoloji Bakanlnn (BTB) balatt 863 Program, ulusal yksek teknoloji ve uygulamal bilim zerine younlam bir programdr. Biyoteknoloji, bu programn destek verdii hedefli alanlarn banda gelmekte ve o gnden beri biyoteknolojinin geleceinin ulusun moderlemesinde nemine inanlmakta ve bu dal desteklenmektedir. Biyoteknoloji alann destekleyen dier bir kurulu in Ulusal Doal Bilimler Vakf (NSFC) dr. 1997 senesinde yaplan 973 Program, temel aratrmay desteklemi ve maddi katklar zellikle bilim-politika-sanayi alarna sahip sistemlere datlmtr. 1995te Eitim Bakanl, 211 Projesini kabul etmitir. Bu projenin slogan, 21.Yzylda 100 niversite dir. zellikle en ileri dzeyde aratrma yapan 100 niversiteye daha fazla destek verme karar almtr. 1998 senesinde yaplan 985 Program ile, Dnyann en iyi niversitelerini oluturabilmek amac ile, ilk sralarda bulunan 34 niversiteye zel destekler verilmi, bu say

86
GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLARyllar VE NERLER daha sonra 38 niversite olmutur. 1983-1998 arasnda, in Hkmetinin oluturduu ArGe programlar Tablo 2de gsterilmitir. Program Anahtar Teknolojiler Sene 1983 Konu Endstri ve sosyal yaam iin nemli anahtar teknolojileri desteklemek Ulusal Anahtar Labs Ulusal Doal Bilim Vakf 863 Program Kvlcm Meale 1984 1986 1986 1986 1988 Temel ve uygulamal aratrma Temel ve uygulamal aratrma leri teknoloji Ar-Ge faaliyetlerini desteklemek Teknolojilerin krsal blgelere yaylmas Yeni teknolojilerin pazarlanmas, inkbatrler ve bilim parklar ile giriimcilik destekleri Trman 973 Program 985 Program Kvlcm Meale 1992 1997 1998 2004 2004 Temel aratrma Seilmi alanlarda temel aratrma destekleri leri aratrma niversitelerinin desteklenmesi Teknolojilerin krsal blgelere yaylmas Yeni teknolojilerin pazarlanmas, inkbatrler ve bilim parklar ile giriimcilik destekleri 17 103 bilinmiyor 2057 7131 95 100 929 1475 2899 Toplam Destek (milyar in Yuan) 1498 85

Tablo 2. Tarafndan in Hkmeti Tarafndan Ar-Ge Oluturulan Ar-Ge Programlar Tablo 2. in Hkmeti Oluturulan Programlar Kaynak: Hu ve Jefforson (2004), OECD Raporu (2007)

inde Devlet Destekli Ar-Ge Modeli

Kaynak: Hu ve Jefforson (2004), OECD Raporu (2007)

in hkmeti, 25 yldr ald kararlar ve istikrarl destekler ile inin teknolojik alanda indeson Devlet Destekli Ar-Ge Modeli byk atlm yapmasn ve Dnya apnda sz sahibi olmasn salamtr. Bu blmde, inin in deiik hkmeti, son 25altnda yldr ald kararlar ve istikrarl destekler ile inin teknolojik alanda byapt atlmlar balklar (Ar-Ge konusunda strateji formlasyonu, devlet destek yk atlm yapmasn ve Dnya apnda sz sahibi olmasn salamtr. Bu blmde, inin yapt lerinin egemenlii, aratrmaclarn dier lkelerden geri dnmeleri iin verilen devlet destekleri, aratrmann pazarlanmas, teknoparklarn oluturulmas ve strateji ulusal Ar-Ge geliimi) devlet ele alnacak ve atlmlar deiik balklar altnda (Ar-Ge konusunda formlasyonu, desteklerinin egeincelenecektir. menlii, aratrmaclarn dier lkelerden geri dnmeleri iin verilen devlet destekleri, aratrmann pazarlanmas, teknoparklarn oluturulmas ve ulusal Ar-Ge geliimi) ele alnacak ve incelenecektir. Ar-Ge konusunda Strateji formlasyonu: 2006 ylnda yaynlanan, Orta ve Uzun Vade Bilim konusunda Strateji formlasyonu: 2006 ylnda yaynlanan, Orta Uzun Vade ve Teknoloji Ar-Ge Gelitirme Plan bu alanda nemli bir kilometre ta olmutur. Bu planve zellikle yerli Bilim ve ve i kaynakl kapasite gelitirmenin Ar-Gesi iin vurgulamaktadr. Daha spe- yerli ve Teknoloji Gelitirme Plan bu in alanda nemli birnemini kilometre ta olmutur. Bu plan da zellikle sifik olarak, bu plan, yabanc patentlere ok gvenmemeyi, kendi zgn teknoloji i kaynakl kapasite gelitirmenin infazla Ar-Gesi iin neminilkede vurgulamaktadr. Daha da spesifik olaekirdeklerini gelitirmeyi, Dnya sralamasnda dzey olacak niversite ve aratrma birim rak, bu plan, yabanc patentlere ok fazla st gvenmemeyi, lkede kendi zgn teknoloji ekirdeklerini leri oluturmay hedeflemitir. Buna ynelikst olarak destekler, ilgili kurumlarn Ar-Ge aktivitelerine gelitirmeyi, Dnya sralamasnda dzey olacak niversite ve aratrma birimleri oluturmay ynlendirilmitir. Bu trBuna eitim ve inovasyon sistemleri, niversitelerin sanayi ile iletiime geme hedeflemitir. ynelik olarak destekler, ilgili kurumlarn Ar-Ge aktivitelerine ynlendirilmitir. leri ve bulu yapma kapasitelerini konusunda sanayi cesaretlenmelerini salamtr. in yapma Bu tr eitim ve inovasyonykseltmeleri sistemleri, niversitelerin ile iletiime gemeleri ve bulu adresli patent saysn ykseltebilmek amacyla, bu planda 11 anahtar alan, 8 ileri teknoloji, ve 69 saysn kapasitelerini ykseltmeleri konusunda cesaretlenmelerini salamtr. in adresli patent ncelikli ykseltebilmek konu belirlenmitir. Biyoteknoloji, teknoloji olarak belirlenen iinde tanm amacyla, bu plandaileri 11 anahtar alan, 8 ileri teknoloji, 8 vealann 69 ncelikli konu belirlenmi lanmtr.tir. Bu plan, yabanc teknolojiye gvenmenin getirdii problemleri zellikle iaret etmitir. Biyoteknoloji, ileri teknoloji olarak belirlenen 8 alann iinde tanmlanmtr. Bu plan, yabanc teknolojiye gvenmenin getirdii problemleri zellikle iaret etmitir. rnein, enformasyon ve iletiim teknolojileri (ICT), yeterli yerli bulu olmad iin inde sorunlu bir sektr olmutur. Biyoteknoloji

Biyoteknoloji sektr ise, Orta ve Uzun Vade Bilim ve Teknoloji Gelitirme Plan na dolaysyla yenilikilie ve bululara en yatkn alan olmutur. Bu plan iinde belirlenen biyoteknoloji dallar,
BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

zgn ila hedefleme sistemleri, ila tasarmlar, gen ve protein mhendislii, kk hcre temelli doku mhendislii, sanayi biyoteknolojisi gibi alanlar kapsamtr (Tablo 3).

87

rnein, enformasyon ve iletiim teknolojileri (ICT), yeterli yerli bulu olmad iin inde sorunDevlet Desteklerinin Egemenlii: zellikle biyoteknoloji alannda Ar-Ge iin Devlet destei ok lu bir sektr olmutur. Biyoteknoloji sektr ise, Orta ve Uzun Vade Bilim ve Teknoloji Gelitirme nemlidir. Amerika yenilikilie ve gelimi Avrupa lkelerinde, zel yat rmcolmutur. kapital ve Bu i melekleri destekleri, Plan na dolaysyla ve bululara en yatkn alan plan iinde belirlenen biyoteknoloji dallar, zgn sistemleri, ila tasarmlar, gen ve protein mhendislibiyoteknoloji alanndaki baila langhedefleme irketleri iin byk nem ta maktadr. Ancak, inde biyoteknoloji i, kk hcre temelli doku mhendislii, sanayi biyoteknolojisi gibi alanlar kapsamtr (Tablo 3).
alanndaki destei devlet programlar salamaktadr. zellikle Ar-Geyi desteklemek iin hazrlanan

Devlet Desteklerinin Egemenlii: zellikle alannda iin Devlet destei 863 Program , 2001-2005 yllar aras nda, her biyoteknoloji sene btesinin %20-30 Ar-Ge kadarn biyoteknoloji iin ok nemlidir. Amerika ve gelimi Avrupa lkelerinde, zel yatrmc kapital ve i melekleri destekayrlmtr. Ayrca, in Ulusal Doal Bilimler Vakf (UDBV), btesinin te birini biyoteknoloji iin leri, biyoteknoloji alanndaki balang irketleri iin byk nem tamaktadr. Ancak, inde biayrmtr. Bu destekler, ulusal inovasyon iinde biyoteknolojinin ne zellikle kadar byk nem ta dn yoteknoloji alanndaki destei devlet programlar salamaktadr. Ar-Geyi desteklemek iin gstermektedir. hazrlanan 863 Program, 2001-2005 yllar her sene btesinin %20-30 kadarn Devlet hem yat rmclara ve hem arasnda, de aratrma rnlerini markete sunmalar iin biyoteknoloji iin ayrlmtr. Ayrca, in Ulusal Doal Bilimler Vakf (UDBV), btesinin te biaratrmaclara iin tevik vermitir.Bu Ayr ca yerel idareler, in angay Belediyesi de biyoteknoloji rini biyoteknoloji ayrmtr. destekler, ulusal rne inovasyon iinde biyoteknolojinin ne kadar byk nem tadn gstermektedir. Devlet alan ndaki Ar-Ge ve yat rmlara destek olmu tur. hem yatrmclara ve hem de aratrma rnlerini markete sunmalar iin aratrmaclara tevik vermitir. Ayrca yerel idareler, rnein angay Belediyeside biyoteknoloji alanndaki Ar-Ge ve yatrmlara destek olmutur.
la Hedefleme

Tablo 3. Orta ve uzun vade iin geliimi planlanan stratejik Biyoteknoloji alanlar

Fonksiyonel ve hastala spesifik ila ve gen tasarm, ila hedefleme taranmas ve onaylanmas Analitik ve biyo-enformasyon yardm ile ila tasarm ve metabolizmas, bilgisayar destekli ila tasarm ve sentezi, kimyasal baznda ila ktphanelerinin taranmas Kromozom yaps ve blge hedefli btnleme, protein kodlama genlerinin tasarm ve kontrolu, polipeptid zincir modifikasyonu, protein yaps zm ve byk lek saflatrlmas Terapdik amal klonlama, ynl farkllama, in vitro ortamda fonksiyonel organ retimi, kompleks organlarn oklu hcre tipleri ile tedavisi Fonsiyonel mikroplarn byk lek taranmas, biyokatalizrlerin modifikasyonu ve retimi, endstriyel iletim iin biyodnm ortamlar ve sistemleri

la Tasarm, Hayvan ve Bitki Modelleri

Gen mhendislii, Protein Mhendislii

Kk Hcre Temelli Doku Mhenislii

Yeni jenerasyon Endstriyel Biyoteknoloji

Tablo 3. Orta ve uzun vade iin geliimi planlanan stratejik Biyoteknoloji alanlar

indeki temel bilimlerin gl olmas, zellikle salk biyoteknolojisi ile bitki ve ziraat biyoalannlar nda youn ara trmalar yaplmasna yaplmasna olanak salamolanak tr. inli aratrmaclar, 1965 ylnda teknolojisi alannlarnda youn aratrmalar salamtr. inli aratrmaclar, 1965 ylnda diyabet tedavisinde kullanlan inslini kimyasal olarak in, diyabet tedavisinde kullanlan inslini kimyasal olarak sentezlemi lerdir.sentezlemilerdir. in, gelimekte olan lkegelimekte olan lke sfatyla, nsan Genom Projesinde yer alan tek lkedir. angay ve Beijingde sfatyla, nsan Genom Projesinde yer alan tek lkedir. angay ve Beijingde bulunan genomiks bulunan genomiks enstitleri in iin ok nemli olan pirin gen dizilimini zmlerdir. Ayrca, enstitleri in iin ok nemli olan pirin gen diziliminiSARS zm lerdir. Ayrtedavisine ca, inli ara trmaclar, a, inli aratrmaclar, a, tan ve tedavi sistemleri, hastal ynelik aratrma lar, antikor, gen, kk hcre tedavileri konularnda ok ileri dzey aratrmalar yrtmektedirler. tan ve tedavi sistemleri, SARS hastal tedavisine ynelik aratrmalar, antikor, gen, kk hcre Embriyonik ve olgun kk hcre aratrmalarnn yan sra, hcre programlama aratrmalar da konular nda ok ileri dzey ara trmalar yrtmektedirler. Embriyonik ve olgun kk hcre ileri tedavileri derecede devam etmektedir. 2003 ylnda, Shenzhen SiBono Gen Tech firmas, Gendicine adl ara ilalar ile rekombinant gen terapisi alannda lisans ilk firmadevam olmutur. Gendicine, trmalar nn yan sra, hcre programlama aratrmalar daalan ileri derecede etmektedir. 2003 ba ve boyun kanserinin tedavisine ynelik bir ilatr. Bu ilacn klinik deneyleri 5 yl tutmu, firmaya ylnda, Shenzhen SiBono dolar Gen Tech firmas, Gendicine adl ilalar ile rekombinant gen terapisi maliyeti yaklak 10 milyon olmutur. Bitki biyoteknolojisi alannda hemen hemen tm destek devlet tarafndan salanmaktadr. Bitilatr. Bu ilacn klinik deneyleri 5 yl tutmu, firmaya maliyeti yaklak 10 milyon dolar olmutur. ki ve ziraat biyoteknoloji alannda, genetik oynanm rn retiminde in ilk sralarda yer almaktadr. Toplumun ihtiyacn karlamak, retimi artrmak ve ifinin gelirini ykseltmek amacyla biyoteknolojisi alannda hemen hemen tm destek tarafndan lanmaktad r. Bitki ile ve elde ziraiBitki biyoteknoloji uygulanmaktadr. Bt cotton olarakdevlet adlandrlan ve sa gen mhendislii
ziraat biyoteknoloji alannda, genetik oynanm rn retiminde in ilk sralarda yer almaktadr. Toplumun ihtiyacn karlamak, etimi artrmak ve ifinin gelirini ykseltmek amacyla zirai biyoteknoloji uygulanmaktadr. Bt cotton olarak adlandrlan ve gen mhendislii ile elde edilen alannda lisans alan ilk firma olmutur. Gendicine, ba ve boyun kanserinin tedavisine ynelik bir

indeki temel bilimlerin gl olmas, zellikle salk biyoteknolojisi ile bitki ve ziraat biyoteknolojisi

88

edilen bceklere direnli pamuk retimi byk baar gstermitir ve indeki toplam pamuk retiminin yarsn oluturmaktadr. Bilim ve Teknoloji Bakanl, bitki biyoteknolojisi ile ilgili olarak aratrma enstitlerine yapt yatrm, 1986 ylnda 8 milyon dolar iken 1999 da 48 milyon dolara karmtr. 2000li yllarda bu destein %400 artmas beklenmektedir. Aratrmaclarn geri dnmeleri iin verilen devlet destekleri: inde biyoteknolojinin atlm yapmasnda, devletin baka lkelerde bulunan uzman elemanlarn geri dnmeye tevik etmesi ok etkin olmutur. Yurt dnda bulunan inli renci saysnn 300.000 civarnda olduu ve bunun te birinin biyoteknoloji alannda alt tahmin edilmektedir. Belli konularda uzmanlam inli biyoteknologlarn yurda dnmeleri, kendi aratrmalarn yrtmeleri ve kendi firmalarn kurarak retime gemeleri konusunda devlet byk destek vermitir. Dnenlerin pek ou silikon vadi firmalarnda alan inliler olmu ve oralarda rendikleri teknolojileri lkelerine getirmilerdir. Dn yapanlar tarafndan sadece angayda 1700den fazla firma kurulmutur. Beeijing Genomics Enstits direktr olan Dr. Huanming Yang, Danimarka Fransa ve Amerikada altktan sonra yurda dn yapmtr. in hkmeti, 2009 ylnda Binlerce Yetenek politikas ile zellikle ileri teknoloji alannda alan vatandalarn ekmeye almakta, onlara ift maa gibi avantajlar sunmaktadr. Yetenekleri geri ekmek, zellikle biyoteknoloji gibi fazla elemann bulunmad alan iin ok nemli olmutur. Dier taraftan, geri dnenlerin kendi firmalarn kurmalar ve de srdrebilmeleri iin Devlet tarafndan verilen destekler bazen yetersiz kalmaktadr. Zira, tm destek devletten gelmektedir ve zel sektr destekleri yok denecek kadar azdr. Her eye ramen, inde, biyoteknoloji Ar-Gesinde, devlet destei ile insan kayna oluturma politikas ok nemli bir adm olmutur. Aratrmann pazarlanmas: Aratrma rnlerinin pazara srlmesi de devlet tarafndan desteklenmektedir. Aratrmann rne dnmnde iki yol olabilir. Birincisi, yerli teknolojiyi kullanarak biyoteknoloji irketi kurmadr. Aratrmann ticari rne dnmesi konusunda, 863 Program, kamu ve zel ibirliktelii ve bunun devlet tarafndan desteklenmesini vurgulamtr. rnein, 1986da Biocentury firmas Bt genini bulmutur ve bu gen pirin retiminde kullanlmaktadr. kinci yol, ortak giriimler ile pazara girmektir. rnein, Dnyadaki en byk zirai biyoteknoloji firmas olan Monsanto blgesel tohum firmalar ile ortaklklar kurmutur. Ancak, yabanc teknolojiye balln douraca risklere kar in hkmeti bu tr ok uluslu firmalar kontrol etmektedir. Ynetim, servis alanlarna giri, yatrm boyutu ve paylam, ve prosedrlerin onay konularnda kstlamalar yapmaktadr. rnein, lokal tohum firmalarn koruyabilmek amacyla, devlet belli blgelerde bulunan tohumlarn dier blgelere satn kstlam veya yasaklamtr. Teknoparklarn oluturulmas: inde Teknoparklarn kurulmas, Ar-Ge aktivitelerinin buralarda yaplmasn salamtr. leri ve yeni teknoloji gelitirme blgeleri olarak belirlenen blgelerde teknoparklar kmelenmitir. lkede ulusal dzeyde 53 blge bulunmaktadr. Yatrmlar, lkenin ekonomik dzeyi ile paralellik gsteren ky eridi boyuncadr. Beijing, Jiangsu, Sangay, Guangdong, gibi blgeler bu yatrmlarn yapld yerlerdir. ksmlarda da Chengdu, Chongqing, Wuhan blgeleri aratrma ve inovasyon konusunda ne kan alanlardr. Beijingde kurulan Zhongguancun Bilim Park, aratrmann ticarilemesi ynnde de iletme iermekte ve burada bulunan yedi biyoteknoloji aratrma enstits, ok uluslu yabanc yatrmclara Ar-Ge lerini inde kurmalar konusunda cazip gelmektedir. zellikle Beijing, Shanghai, Guangzhou ve Shenzhen, ana merkez olarak biyoteknoloji konusunda ne kmaktadr. Shenzhende bulunan SiBono, Dnyadaki ilk gen terapi ilacn gelitirmitir. Beijingin gc, akademi ve niversitelerinin ok sayda olmasndan gelmektedir. in Bilim Akademisi, in Medikal Bilim Akademisi, in Geleneksel Tp Akademisi, Beijing niversitesi, Tsinghua niversitesi, in Ziraat niversitesi bunlardan sadece bir kadr. Shanghain gc, Nature, Science, Cell gibi ok iyi dergilerde yayn yapan aratrma enstitleri ve niversitelerden

noloji konusunda ne kmaktadr. Shenzhende bulunan SiBono, Dnyadaki ilk gen terapi ilacn gelitirmitir. Beijingin gc, akademi ve niversitelerinin ok sayda olmasndan gelmektedir. in Bilim Aka89 Tsinghua demisi, in Medikal Bilim Akademisi, in Geleneksel Tp Akademisi, Beijing niversitesi, niversitesi, in Ziraat niversitesi bunlardan sadece bir kadr. Shanghain gc, Nature, Science, Cell gibi ok iyi dergilerde yayn yapan aratrma enstitleri ve niversitelerden gelmektedir. gelmektedir. Guangzhou gney inde medikal aratrmalar alannda ok ileridir, Baiyun ve Gu- Guangzhou gney inde medikal aratrmalar alannda ok ileridir, Baiyun ve Guangzhou Pharmaceuticals angzhou Pharmaceuticals gibi yerel ecza firmalar bulunmaktadr. Biyoteknoloji bilim parklarnn gibi yerel ecza firmalar bulunmaktadr. Biyoteknoloji bilim parklarnn kurulmasnda yerel belediyekurulmasnda yerel belediyelerin rol kritiktir. inde, Ar-Ge park olarak bilinen bu blgelerin lerin rol kritiktir. inde, Ar-Ge park olarak bilinen bu blgelerin retim ve kazan deerleri retim ve kazan deerleri Tablo 5te verilmitir. indeki biyoteknoloji inovasyon sistemi ekil Tablo 6da ematik olarak gsterilmitir. 5te verilmitir. indeki biyoteknoloji inovasyon sistemi ekil 6da ematik olarak gsterilmitir.
BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM Merkezler Beijing Shanghai Guangzhou Shenzhen Changsha Chengdu retim deeri (milyar in Yuan) 19.2 29.3 22.5 26.6 24.2 35.1 Kazan (milyar in Yuan) 2.8 2.7 4.7 2.3 2.6 3.7

Tablo 5. indeki Baz nemli Biyo-Endstri Merkezleri Kaynak: National Development and Commission, Reform Commission, Industry (NDRC-HID), Department 2007 (NDRC-HID), 2007 Kaynak: National Development and Reform High-TechHigh-Tech Industry Department

Tablo 5. indeki Baz nemli Biyo-Endstri Merkezleri

ekil 6. Biyoteknoloji alannda yenilikilik sistemi

ekil Biyote eknoloji alannda yenilik ilik sistemi ekil 6. 6. Biyoteknoloji alannda yenilikilik sistemi

Mali ayarlamalar, insan kaynaklar, proje onay, alan tahsisi, yabanc kapital ekimi, kltrel akMali ayarlamalar, insan kaynaklar, proje onay, alan tahsisi, yabanc kapital ekimi, klt - ama, tivitelerin oluturulmas gibi pek ok konuda yerel belediyeler destek vermektedir. Burada rel aktivitelerin gibi pek ok konuda belediyeler destek vermektedir. Burada ehrin oluturulmas kapasitesini birinci snf bilim parkyerel yapmnda kullanmaktr. Tm destek devlet tarafndan ama, ehrin kapasitesini birinci snf bilim park yapmnda kullanmaktr. Tm destek devlet tarafndan geldii iin, belli konularda, aratrma gelitirme ve sanayi arasnda ok gl balar kurulamamaktadr. Toplumda, Ar-Genin etkisi veya rne dnmde yaylmas zayf kalabilmektedir. Dolaysyla, aratrma ve endstri arasnda balarn glendirilmesi konusunda admlar atlmaktadr. rnein Fudan Zhangjiang, Fudan niversitesinin bir firmasdr. niversite, aratrmac ve teknoloji koymu, blgesel ynetim aratrma sonularnn rne dnmesi iin kapital koymutur.

90

Ulusal Ar-Ge Geliimi: Devletin inovasyona verdii nem ve yapaca politikalar Ar-Genin ynn belirler. inde, aratrma birimlerinin hemen hemen hepsi, enstitler ve firmalar arasnda olmas gereken yatay etkileimlerden ziyade devlet ile dikey etkileim iindedir. zel yatrmc hi risk almamaktadr. Aratrma enstitleri, rnlerini pazara srebilmek iin, bulunduklar teknoparklarn dnda ortak bulmak zorunda kalabilmektedir. Bir ka rnek dnda, niversiteleri, firmalar, aratrma enstitlerini bir yerde toplamak ve bir araya koymak, otomatik olarak byk bir etki oluturamamtr. Baar iin, kurulularn arasnda, inovasyon politikalar ile desteklenen ok sk ba olumal, ve Ar-Ge sonular pazara sunulabilmelidir. inde Devlet Destekli Model Uygulamasnda Karlalan Kstlayc Faktrler Ar-Ge Konusunda Zayf Ynler: Devlet destekli Ar-Ge modelinde ve zellikle biyoteknoloji konusunda desteklenen husus bulu ksm olmakta, ancak retim zincirini oluturma ve pazara kma ksm yeterli destei bulamamaktadr. Teknolojide gllk otomatik olarak sanayide gll getirmemektedir. inin gereksinimi yabanc patentlerden azami faydalanarak retim gcn artrmasdr. zellikle ila sektrnde yeni bir ila gelitirmek iin yatrmc kapitali bulmak ok zordur. 2002 ylnda, angayda tm yatrmc kapitalinin ancak %20si biyoteknoloji alannda olmutur. Giriimciler, biyoteknolojik ila retimine yatrm yapmak konusunda ok ekimser olmaktadr. 2007 ylna kadar, giriimci yatrmlar ile retilen tek rn rhEGF (Shenzhen Watsin Genetech Co.) olmutur. inde, Amerikadaki Genentech ve Amgen gibi nc bayrak firmalar yoktur, onun yerine ok sayda kk teebbs bulunmaktadr. inde 20-30 milyon hepatit B ve hepatit C hastas bulunduu ve dolaysyla ila konusunda in pazarnn potensiyelinin byk olduu bilinmektedir. Ayrca firmalar yatrm iin yaptklar yksek giderleri ila fiyatlarn da yksek tutarak karlamaktadrlar. ekil 7, Zhangjiang High-tech Park iin esas destein devletten geldiini, giriimci firmalarin destek paynn ok kk olduunu gstermektedir.
800 700 in Yuan (Milyon) 600 500 400 300 200 100 0 2001 2002 Yl
ekil 7. Zhangjiang High-Tech Park destekleri

Risk sermayesi Pudong devlet destei Shanghai devlet destei Merkezi devlet destei 2003

ekil 7. Zhangjiang High-Tech Park destekleri

Devlet destekli model, inde insan kaynaklar potensitelini tam olarak ortaya karamam ve i gc cretleri avantajn tam olarak faydaya dndrememitir. Ucuz i gc iyi biDevlet destekli model, inde insan kaynaklar potensitelini tam olarak ortaya karamam ve ve ok i gc lim insanlarnn varl bilimsel ilerlemelere katk yapyorsa da, biyoteknoloji alannda inde hacretleri avantajn tam olarak faydaya dndrememitir. Ucuz i gc ve ok iyi bilim insanlarnn len yetenek gereksinimi vardr. Aratrmaclarn, yatrmclar cezbedilmesi, aratrma alanlarn ynlendirebilmesi, aratrma programlarn deerlendirebilmesi gerekir. in, yetenek havuzunu varl bilimsel ilerlemelere katk yapyorsa da, biyoteknoloji alan nda inde halen yetenek bytebilmek amacyla yurt dndan inli uzmanlarn dnn destekleyen programlar bagereksinimi vardr. Aratrmaclarn, yatrmclar cezbedilmesi, aratrma alanlarn ynlendirebilmesi,
aratrma programlarn deerlendirebilmesi gerekir. in, yetenek havuzunu bytebilmek amacyla yurt dndan inli uzmanlarn dnn destekleyen programlar balatmtr. Yine de, yetimi

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

91

latmtr. Yine de, yetimi elemanlarn ou aratrmac ve bilim insandr. Programlarn, sanayi ynl olmas, rn ve pazarlama basamaklarna da destek vermesi gerekmektedir. Fikri Mlkiyet Haklarnda Zayf Ynler: Bir lkenin inovasyon konusunda yerini patent istatikleri verir. Ekonomi ibirlii ve organizasyonu (OECD) istatiklerine gre, 2004 ylnda biyoteknoloji konusunda en ok patent Amerika (%39), Japonya (%18) ve Almanya (%10)dan olmutur. in sadece %1.4 deerindedir. Ancak, 1995-2003 yllar arasnda, biyoteknoloji patentlerinde en hzl art %50 ile in gstermitir (ekil 8). Amerikann art %2.4tr. indeki patentlerin ounun sahibi yabanc firmalar veya yabanc ortakl olan buluculardr. indeki patentlerin %50si yabancdr.
60 Patent dalm ve byme deerleri (%) 50 40 30 20 10 0 2004 ylnda biyoteknoloji PCT patentlerinin lkelere gre dalm 1995-2003 yllar arasnda biyoteknoloji patentlerinde yllk art

ekil 8. Biyoteknoloji patentlerinde lkelerin paylar art ekil 8. Biyoteknoloji patentlerinde lkelerin paylar ve artve hzlar hzlar

inde, biyoteknoloji alannda, bir taraftan ok byk gelimeler yaanrken dier taraftan yerli Ar-Ge kapasitesinde de eksiklikler olduu grnmektedir. Devlet desteinin byklne inde, biyoteknoloji alannda, biryarsnn taraftan ok byk geli meler yaanrken dier taraftan yerli Ar-Ge karn, biyoteknolojideki bulularn sahibi yabanclardr. Bu da desteklerin, inovasyona kapasitesinde de eksiklikler oldu u grnmektedir. Devlet desteinin byklne karn, geiten ziyade temel aratrmada olduunu gstermektedir. Giriimciler de,temel devlet alm olmalarna ramen, bunu teknoloji gelitirmek ziyade aratdesteinin rmada olduunu%60n gstermektedir. yerine teknolojiyi satn almaya ynlendirmilerdir. Desteklerin byk ksm, fiziksek mekanlarn, devlet desteoluturulmasna inin %60n alm olmalar na ramen, bunu teknoloji gelitirmek kurumlar, yerine bilim parklar Giri veimciler bilimde, kuaklarn harcanmtr. Uluslararas inde buteknolojiyi satn almaya Desteklerin byk ksm , fiziksek mekanlarn, bilim lunan gl bilgi birikimini ve ynlendirmi ucuz i lerdir. gcn kullanarak yeni teknolojilerin gelimesinde ok daha baarl parklar olmaktadrlar. inde fikri mlkiyet haklar (IPR) reglasyonlarnn tam kesinleme ve bilim kuaklar n oluturulmas na harcanm tr. Uluslararas kurumlar, inde bulunan gl mi olmas, Uluslararas firmalarn inde byk yatrmlar geli yapmasna Ancak, bilgi birikimini ve ucuz i gcn kullanarak yeni teknolojilerin mesinde ok engel daha baolmaktadr. arl 2001de Dnya Ticaret rgt (WTO)ne katldktan sonra in, IPR reglasyonlar konusunda olmaktadrlar. inde fikri mlkiyet haklar (IPR) reglasyonlarnn tam kesinlememi olmas, daha dikkatli olmaktadr. Uluslararas firmalarn inde byk yatrmlar yapmasna engel olmaktadr. Ancak, 2001de Dnya Ticaret rgt (WTO)ne katldktan sonra in, IPR reglasyonlar konusunda daha dikkatli Biyoteknoloji Geliimi:
olmaktadr. biyoteknolojideki bulularn yarsnn sahibi yabanclardr. Bu da desteklerin, inovasyona geiten

indeki devlet destekli Biyoteknoloji Ag-Ge modeli statik deildir. Desteklerdeki snrlamalar, firmalar devlet kaynaklar dnda da destek bulmalar iin zorlamaktadr. inde, stn becerideki bilim insanlarna verilen cretlerin Amerikaya gre 5-10 kat ucuz olmas, her trl cihaz ve aletin bulunduu aratrma merkezlerinin bulunmas, ve pahal klinik deneylere gereksinim duyan hasta saysnn ok olmas gibi nedenlerden dolay, uluslararas biyofarmastik firmalar ini kendi laboratuvar aratrmalar iin baz olarak kullanmaya balamtr.

92

inde biyoteknoloji modelinde yeni deiim aadaki gibi aklanabilir: 1) indeki aratrma enstitleri yabanc farmastik firmalar ile, lisans firmada olarak, ila geliimi konusunda ortak almalara balamlardr. in biyoteknoloji firmalar, klinikte kullanlmak zere yeni aday ila bileimleri gelitirme konusunda uzmandr. Genellikle teknolojinin oda, gen terapi ve antikor geliimi ile geleneksel in tbb odakldr. la bulularnda, geleneksel in tbbnda kullanlan aktif bileimlerden yola klmaktadr. in nfusunun ok byk olmas, gelitirdikleri ilalar denemeleri konusunda yabanc firmalara cazip gelmektedir. Fransz Hybrigenics ila firmas, Shanghai Malzeme ve la Enstits ile yapt anlamada, Enstitde yaplan ilalarnn taramasn yapmak zere ortak bir proje imzalamtr. Amerikan Cephalon firmas, Beijing Med-Pharmada bulunan aratrma birimi ile, ar giderici Fentora ilacnn inde denenmesi konusunda anlama yapmtr. Prizer, Glaxo Smith Kline, Novartis, Roche, Merk gibi byk firmalar da, inde aratrma merkezlerini kurmulardr. Pek ok firma, inde salk alannda bulunan firmalar ile ortaklklar kurmutur. Dnya firmalarnn ine gelmesi, biyoteknoloji konusunda hem bilgi hem de maddi destek asndan nemlidir. Ayrca, buralarda alan inliler de ticarileme ve pazarlama konularnda edindikleri tecrbeler ile insan kaynaklarnn kapasitesinin geliimine katk salamaktadr.

2) Biyoteknoloji sektrnde dier bir strateji, birleme ve satn almadr. Uluslararas biyotek firmalar ile ortakla giren in firmalar, onlara, ok ucuza, yksek bilgi dzeyli ve maharetli servis salamaktadr ve bu sonunda irketler satn alma veya birlemeye gidebilir. 2004 ylnda Invitrogen firmas, indeki hizmet kapasitesini idare etmek ve yaymak amacyla, angaydaki BioAsia firmasn satn almtr. inde bulunan baz firmalar Dnyaya almtr. rnein, Beijing Genomics Enstits, tm Dnyaya gen sralamas salamaktadr. Pek ok firma, biyolojik sarf malzemeleri, kimyasallar ve cihazlar konusunda tm Dnyaya hizmet vermektedir. Baz firmalar, ileri teknoloji cihazlar ve yazlmlar retmektedir. 3) Biyoteknoloji sektrnde nc strateji, inin dnya firmalarna retim merkezi olmasdr. Devlet, 2005 ylna kadar geen zamanda, 130 biyofarmastik firmaya yi retim Uygulamalar (GMP) serfifikas vermi ve 20 civarnda biyofarmastik malzemeyi de onaylamtr. indeki biyofarmastik reticiler, fazla retim ve ucuz fiyat ile, uluslararas firmalar iin iyi ortak grnmektedir. Kanadal Dragon firmas ve ngiliz GeneMedix Plc. Firmas, inde retim merkezlerini kurmutur. Ancak, Avrupa ve Amerika pazarlarna giri kurallar ok skdr. Dolaysyla, ihracata ynelik i modeli kurmak halen gtr. in, tekstil ve elektronikte gsterdii baarl ihracat, biyotek sanayi iin henz gsterememektedir. Ar-Ge Modellerinin Karlatrlmas: Ar-Ge iin verilen maddi destek, yatrm, retim, ortaklklar ve evre asndan, Amerika, ngiltere ve in karlatrmas Tablo 6da belirtilmektedir. Amerika ve ngiltere modelleri benzerlikler iermektedir. Dolaysyla, Amerika ve ine bakarsak, Amerikadaki biyoteknoloji firmalar, yeni bir bulu veya keif olan spesifik teknolojiye yatrm yapar. Yatrmc kapitalini ekebilmenin yolu, pazara srlebilecek bir rn karmaktr. Pazara srmeden nce yaplacak olan klinik testler ok byk maddi destek ister. Bu basamakta, baz firmalar ok daha byk devlerce satn alnr, bazlar ise ortadan kaybolur. Amerikadaki pazar alarnn iyilii ve bankalarn verdii bor krediler, Amerikay biyoteknoloji alannda bir numaral oyuncu yapmtr.

mektedir. Dolaysyla, Amerika ve ine bakarsak, Amerikadaki biyoteknoloji firmalar, yeni bir bulu veya keif olan spesifik teknolojiye yatrm yapar. Yatrmc kapitalini ekebilmenin yolu, pazara srlebilecek bir rn karmaktr. Pazara srmeden nce yaplacak olan klinik testler ok byk maddi destek ister. Bu basamakta, baz firmalar ok daha byk devlerce satn alnr, bazlar ise ortadan BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM 93 biyotekkaybolur. Amerikadaki pazar alarnn iyilii ve bankalarn verdii bor krediler, Amerikay noloji alannda bir numaral oyuncu yapmtr.
lke Maddi destek ABD NIH, melekleri, giriimci kapital, borsa, bor finanman Ar-Ge Yatrm (milyar ABD dolar) Sat Hacm (milyar ABD dolar) Ar-Ge ynetimi Ar-Ge mans perforNIH, NSF, Vakflar niversiteler, aratrma enstitleri ve irketler BBSRC, DTI, WT niversiteler, irketler ve az sayda aratrma enstitleri Ar-Ge telii irket boyutlar ibirlikok gl, ortak aratrma, ortak patent, ve ortak yayn Amgen ve Genentech gibi etkin bir ka ok byk irket Ortak aratrma, ortak patent, ve ortak yayn KOBler niversite ve irketler aras zayf iletiim Biocentury, Sinov, Sunway gibi baz biyoteknoloji firmalar Ar-Ge evresi niversiteler, fazla sayda kmeler, ve biyoteknoloji parklar niversiteler, kmeler, ve az sayda biyoteknoloji parklar Vizyon Biyoteknoloji alannda Biyoteknoloji alannda AB iinde bir numara olmak Gl bilim temeli, blgesel idare destekleri Orta dzey giriimcilik bilinci, byk biotek firmalarnn eksiklii 2020 de Dnyada ilk 5 iinde olmak Devlet destei, ucuz yetkin igc Yetersiz finans sistemi, ynetici eksiklii, yetersiz fikri mlkiyet kurallar niversiteler ve Shanghai gibi biyoteknoloji parklar MOST, NSFC niversiteler, aratrma enstitleri ve irketler 56.18 6.02 2.40 28.36 (2004 ylnda) 2.11 (2004 ylnda) 1.8 (2000-2005 aras) ngiltere melekleri, giriimci kapital, borsa in Devlet destei, devlet destekli yatrmc

Dnyada bir numara olmak Gl Ynler Esnek finans sistemi, etkin giriimcilik Snrl Ynler ok esnek finans piyasas

NIH: National Institutes of Health: NSF: National Science Foundation; BBSRC: Biotechnology and Biological Sciences Research Tablo 6. Amerika, ngiltere ve in Council; Biyoteknoloji sektrnn karlatrlmas DTI: Department of Trade and Industry; WT: Wellcome Trust; MOST: Chinese Ministry of Science & Technology; NSFC: National Science Foundation of China; KOB: Kk ve Orta Byklkte NIH: National Institutes of Health: NSF: National Science Foundation; BBSRC: Biotechnology letmeler.

and

Biological Sciences Research Council;

Tablo 6. Amerika, ngiltere ve in Biyoteknoloji sektrnn karlatrlmas

inde, biyoteknoloji, niversiteler ve aratrma enstitlerinde balam veya yurda dn yapan aratrmaclar ile gelimitir. Baz bulular ithal edilmi veya satn alnm, veya firmann teknolojik pay olarak kabul edilmitir. lk maddi destek Devlet destekli aratrma programlarndan gelmitir. Yeni kurulan firmalar iin kuluka destekleride bulunmaktadr. Devlet kuluka firmalar tevik etmektedir. Teknoloji test edildikten sonra onay, lisanslama, fikri mlkiyet haklar, ve patentleme gndeme gelir. Bundan sonras retim basamana geitir. Fakat inde bunu alp retecek yerli famastik firma says ok azdr. Yabanc reticilerin almas iin de uluslararas patentleme yeterli deildir. Borsa yeni balamtr, ve Borsada yatrmclar da, biyoteknoloji gibi risk faktr yksek ve dn uzun sreli olan alanlar yerine, dk riskli ve ksa srede dn

94

olan sektrleri tercih etmektedir. Desteklerin srdrlebilir olmamas ve Ar-Genin kresellemesi, in biyoteknolojisini, yabanc irketler iin almaya ve onlara hizmet vermeye yoluna itmitir. Tablo 7, giriimci, ibirlii, ve Kamu Gelitirici olan model iin in biyoteknolojisini karlatrmaktadr. Giriimci modelde pazarlama ok yksektir ancak devlet kontrolu altndadr. Yurtdndan, cazip tekliflerle, yetenekleri cezbetmeye alr. Teknoloji, zel firmalar veya alt taeron firmalar ile pazara kmaktadr. Ancak, uzun sreli bilim ve teknoloji planlar devlet tarafndan formle edilir. Dolaysyla pazar odakl liberal model ile uyumlu deildir. Kamu Gelitirici modelde de, destein ok byk ksm devletten gelmektedir ve toplum iin uygun rasyonel plan kullanr. birlii modelinde in, daha az dzenlidir ve i kurulularndan fazla etkilenmez. Ancak, blgesel idareler, teknoparklarn kurulmasna mekan, maddi destek ve yaplama yardm salayarak yardm ederler. in modelinde, firmalar ve bankalar arasnda srdrlebilir balar, sanayi kurulular arasnda yatay balar, ve niversite sanayi arasnda geili balar zayftr. Bu bakmlardan, risk paylama ve gven temelli ortaklklar oluamamaktadr. Kamu Gelitirici model olarak bakldnda da, destek devletten gelmektedir, ve bankalar risk almaktan biyotek firmalarna yatrm 94 yapmaktan ekinmektedir.
Model Giriimci Model Esnek i gc pazar zel mlkiyet D kaynak ve taeron kullanm birlii Modeli leri Tekn. Parklarn oluumunda etkin i ortaklklar ve Ticaret odas varl Devletin risk yklenmesi Risk paylam niversite ve Kamu arasnda gl fakat Sanayi ile yatay ve zayf i niversite, Kamu aratrma birimleri ve Sanayi aras gl ibirlii birlii leri Tekn. Parklarn oluumunda blgesel idarelerin etkisi Dzenlenli ve kurall piyasa Yksek maa ve pay vererek yetenek av zel biyoteknoloji firmalarnn pazara girii Szlemeli aratrma kurumlar Daha az dzenli piyasa Teoretik Durum Liberal pazarn gl etkisi indeki Durum Ekonominin Devlet ynetiminde pazara alm

K a m u Gelitirici model

Rasyonel ve mantkl planlama Devlet ve Devlet Bankalar destekli kapital

Strateji oluturmada Devletin etkinlii Bilim ve Tekn. programlarnda etkin Devlet destei Etkin olmayan Kamu mlkiyeti

Devlet kontrollu mlkiyet

Tablo 7. inde Biyoteknolojinin Geliim Modelleri ile Uyumluluu Tablo 7. inde Teorik Biyoteknolojinin Teorik Geliim Modelleri ile Uyumluluu

in olarak devlet devlet destekli destekin modelinin modelinin hibrid hibridolduu olduu sylenebilir. sylenebilir. Kamu Kamu Gelitirici Gelitirici model model benzeri benzeri olarak li bir modeldir. Devlet ayni zamanda i gc hareketliliini de desteklemektedir. Kk biyotek bir modeldir. Devlet ayni zamanda i gc hareketliliini de desteklemektedir. Kk biyotek firmafirmalar birleme yoluna gitmektedir. Genelde, niversite vearasndaki sanayi arasndaki balar zayftr, ve lar birleme yoluna gitmektedir. Genelde, niversite ve sanayi balar zayftr, ve ok gl i kurulular ve yerel pazarlama organizasyonlar azdr. Buna azdr. karn Buna belli blgelerde biyoteknoloji ok gl i kurulular ve yerel pazarlama organizasyonlar karn belli blgelerde odaklar bulunmaktadr. Bunlarda bazlarn aada sayabiliriz. biyoteknoloji odaklar bulunmaktadr. Bunlarda bazlarn aada sayabiliriz. 1) -1) Shenzhen ShenzhenEkonomi EkonomiKua: Kua:Hong HongKong Kongyaknlarnda yaknlarnda1980lerde 1980lerde kurulmu kurulmu ve ve ihracat ihracat ya ya pacak bymtr. Risk Riskalan alangiriimciler, giriimciler, esnek ucuz gc, esnek pacakderecede derecede hzla hzla bymtr. esnek ucuz i i gc, ve ve esnek kurallar nedeniyle 1990larda geri dnen aratrmaclarca zellikle tercih edilmitir. Bilhassa Amerikadan dnen uzmanlar buralara teknolojiyide getirmilerdir. Geri dnenlere, kendi firmalarn kurmalar iin destek, yksek maa, vergi muafiyeti ve irketlerden pay gibi avantajlar salanmtr. Shenzhen teknolojisi pazara yneliktir. Blgesel idare, Shenzhende yeterli

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

95

kurallar nedeniyle 1990larda geri dnen aratrmaclarca zellikle tercih edilmitir. Bilhassa Amerikadan dnen uzmanlar buralara teknolojiyide getirmilerdir. Geri dnenlere, kendi firmalarn kurmalar iin destek, yksek maa, vergi muafiyeti ve irketlerden pay gibi avantajlar salanmtr. Shenzhen teknolojisi pazara yneliktir. Blgesel idare, Shenzhende yeterli niversite olmadn grp, st dzey niversiteleri aratrma enstitlerini Shenzhende kurmalar iin davet etmektedir. Teknoloji, Shenzhene hem dardan hem de ieriden Beijing ve angay gibi byk ehirlerden gelmektedir. 2) Shanghai Zhangjiang Biyotek Oda: angay belediyesi tarafndan kurulmutur. Devlet, Beijingden in nsan Genom Merkezinin ve angaydan in Tp niversitesinin bu blgeye kurulmasn salamtr. 2007ye kadar 30 aratrma enstits, 10 yabanc Ar-Ge merkezi ve 265 kk ve orta boy iletme (KOB) kurulmutur. Devlet desteklerinin srdrlebilir olmamas sonucu pek ok yerli kurulu yabanc firmalar ile anlamtr. Bu kurulular, aratrmalarn, yabanc ortakl ile, ucuz emek ve ok hasta avantajn kullanarak yapmaktadr. 2006 ylnda angay, maddi gereksinimi grerek, zellikle yeni kurulular iin, yatrmclarn desteklerini almtr. Bu fon, 2.5 milyon dolar destei amalamtr. Bu ekilde, ileri teknoloji yatrm amalanarak, kamu ve zel sektr arasnda risk paylam uygulanmtr. 3) Beijing Bilim Park: Beijing, ok iyi niversitelerde bulunan zengin insan kaynaklar, kuvvetli bilim temeli, maddi destekler ve idarenin tevikinden yararlanmaktadr. 1985teki Bilim ve Teknoloji reformundan sonra, teknolojik giriimler balamtr. Kurulularn ou, teebbsclerin kuluka (spin off) firmasdr. Aratrma enstitleri ve kuluka firmalar arasnda balant vardr, ancak aratrma teknolojisinin sata geii zayftr. Baz zel kurulular, niversite veya enstitlerden gelen bir grup bilim adamna aittir. Aratrma ok iyi olduu halde yatrmclk, ynetim ve pazarlama taraf zayftr. Biyoteknoloji pazarlamas, bilimsel, klinik, finans, hukuksal, retim,ynetim pazarlama, ve konular ok farkl alanlarda konularnda a yeti kin ynetim eleman ktl vard r. Belk ki de engibi by k eksik, biy yoteknolojini in pazara yetenekli kiilere gereksinim duyar. ilecek becer ride byk farmastik f irketlerin olmamas o dr. Biyoteknolo oji halen gemesini salayabi
edir ancak o ok hzla ilerle emektedir. inde biyote eknolojik metodlarla ret tilen yeni balang dneminde ok daha ek konomik olm maktadr. An ncak, yurt d pazara ve g te, gei ona ay, lisans, ve patent ilalar zet olarak, in devleti biyoteknoloji alann ncl alan olarak semi bu konuda yaplan durumla arnda sorun kabilmekte edir. Ar-Geye destek vermitir. Yeni kurulan firmalar iin balang fonlar vardr. Ucuz i gc ayr bir avantajdr. Ancak, verilen destekler, aratrmann geii iin olamamaktadr. Ayrca, inde bu ulunan beli ba bpazara l leri-Tek knoloji blgeleri haritayeterli z zerinde belirt tilmitir (ek kil 9) pazarlama ve ynetim konularnda yetikin eleman ktl vardr. Belki de en byk eksik, biyoteknolojinin pazara gemesini salayabilecek beceride byk farmastik irketlerin olmamasdr. Biyoteknoloji halen balang dnemindedir ancak ok hzla ilerlemektedir. inde biyoteknolojik metodlarla retilen yeni ilalar ok daha ekonomik olmaktadr. Ancak, yurt d pazara geite, onay, lisans, ve patent durumlarnda sorun kabilmektedir.

inde bulunan beli bal leri-Teknoloji blgeleri harita zerinde belirtilmitir (ekil 9)

96

KAYNAKLAR:
1) Zhang, F., Cooke, P. and Wu, F. State-sponsored Research and Development: A Case Study of Chinas Biotechnology, Regional Studies, Vol. 45.5, pp. 575595, 2011 2) Wang, K., Zhu, L., Hong, J. and Marinova, D. Analysis on the evolution and governance of the biotechnology industry of China in: MODSIM07 - Land, Water and Environmental Management: Integrated Systems for Sustainability, Christchurch, 10-13 December 2007, http://www.mssanz.org.au/MODSIM07/papers/48_s41/AnalysisOns41_Wang_.pdf 3) Festel, G. Biotechnology in China, Journal of international biotechnology law, JIBL 4: 127-30, 2007 4) Qing Vicky Xia, Analysis of Future Directions and Growth of Biotechnology in China, www.asiabiotech. com, Volume 12 > Number 14 > p:1-6, 2008 5) Li Zhe and Zhu Xinghua, CHINAS BIOTECHNOLOGY INDUSTRY BARRIERS TO OVERCOME AND OPPORTUNITIES TO EXPLOIT, TECH MONITOR, Mar-Apr 2011 6) Chen, Y. and Ely, A. (2011) Health Biotechnology Innovation for Social Sustainability - A Perspective from China, STEPS Working Paper 47, Brighton: STEPS Centre Health Biotechnology Innovation for Social Sustainability - A Perspective from China 7) Yijian Tang, Biotechnology in China, A Guide to the Chinese Biotechnology Industry, 2004
98

KISALTMALAR KISALTMALAR: :
863 plan: Hi-Tech Research and Development Program of China 973 Plan: National Basic Research Program of China CAS: Chinese Academy of Sciences CDC: Center for Disease Control CNCBD: Chinese National Center for Biotechnology Development CNRRI: China National Rice Research Institute MOH: Ministry of Health of China MOST: Chinese Ministry of Science & Technology NNSFC: National Natural Science Foundation of China SFDA: State Food and Drug Administration 863 Plan: inin leri Teknoloji Aratrma ve Gelitirme Plan 973 Plan: in Ulusal Temel Aratrma Plan BA: in Bilim Akademisi HKM: Hastalk Kontrol Merkezi UBGM: in Ulusal Biyoteknoloji Gelitirme Merkezi UPAE: in Ulusal Pirin Aratrma Enstits SB: in Salk Bakanl BTB: in Bilim ve Teknoloji Bakanl UDBV: in Ulusal Doal Bilimler Vakf DGD: Devlet Gda ve la Dairesi

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

97

Blm-2 Ksm-3 rlanda Biyoteknoloji novasyon Sistemi

Dr. A. Hakan ZDEMR Seda LMEZ AKAR

Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV

98

BYOTEKNOLOJ NOVASYON SSTEM

1. GR Biyoteknoloji, rlanda Hkmeti tarafndan rlanda ekonomisinin gelecekteki baarsnda hayati neme sahip ekonomik alanlardan biri olarak deerlendirilmektedir. rlanda, devlet politikas olarak halen retime dayal ve kresel rekabete ok ak olan biyoteknoloji sektrnde salanan gelimeleri, Ar-Ge ve stratejik ticariletirme yetenei ile kalc bir stnle dntrme stratejisini benimsemi ve uygulamaya dntrmtr. zellikle ila, salk, gda ve tarm sektrlerinde gl ve srdrlebilir bir biyoteknoloji yaps kurarak kresel bir oyuncu olmay amalamaktadr. rlanda, kresel ila endstrisi iin nemli bir blgedir. Dnyann en byk 15 ila firmasndan 13nn nemli yatrmlar yapmalar sonucu rlanda ila endstrisi 2000lerin banda dnyann byk ila ihracatlarndan biri konumuna gelmitir. 2002 ylnda 34 Milyar Avroluk bitmi ve ara rnn dnya pazarna satld bilinmektedir. 2006 ylnda, dnyada en ok satlan 10 ilacn 6s, toplamda en ok satlan 25 ilacn 12si rlandada retilmitir. Yine bu yllarda dnyann nde gelen 25 medikal firmasnn 15ini lkeye eken rlandada medikal cihazlar sektr yllk 4 Milyar Avroun zerinde cirosu ile 110 firmada 22.000 alan ve % 10 civarnda yllk byme hzna ulaarak bu ynyle Minnesota ve Massachusettsteki en byk biyomedikal kmeleri ile boy lebilir zellik kazanmtr. rlandann biyoteknoloji abalar, biyomedikal ve biyoteknoloji firmalarnn youn olduu blgelerde, salk bilimleri ve mhendislik fakltelerinin eitim kalitesini artrma, yeni blmler ama faaliyetlerinin yan sra, bilimsel aratrmalarn ticarilemesini salayacak, yeni kurulacak ve mevcut gen biyoteknoloji firmalarn destekleyecek kurumlar ve destek programlar zerine younlam bir ekilde sistemli bir gelime yakalamtr. Her ne kadar lke, Avrupadaki son yllardaki krizden olduka fazla etkilenmi ve zora girmi olsa da zellikle 1987-2007 arasndaki bir dnemde biyoteknoloji alannda gerekletirilen stratejik yaklam ve buna bal byk atlmlar rlanda biyoteknoloji politikalarnn ve bunlara ilerlik kazandrma abalarnn incelenmesini nemli klmaktadr. nk bir inovasyon sistemi iin pek de uzun saylmayacak 15-20 yl gibi bir srede rlanda hkmetinin tespit edilmi olan ulusal ncelik ve hedeflere ulalabilmesi iin yrtt kararl geliim ve lkedeki biyoteknoloji sektrnn son kriz ncesi ulat aama zellikle Biyoteknoloji Sektrel novasyon Stratejisi bakmndan rnek oluturmaktadr. Bu almada da Mays 2006da yaplan bir gezi ile yakndan inceleme frsat bulunan rlanda Biyoteknoloji Sisteminin geliiminin ksa yks anlatlarak genel bir deerlendirmesi yaplmaya allmtr. 2. RLANDA BYOTEKNOLOJ PROGRAMLARININ KISA TARHES VE TEMEL ZELLKLER Biyoteknoloji sektrnn kresel dzeyde erken evreleri yaad ve arlkl olarak temel ve uygulamal aratrma faaliyetlerine younlat 1980ler ve 1990larn banda bugn biyoteknoloji konusunda aama kaydetmi pek ok dier lke gibi, rlanda da bu alanda dikkate alnan bir oyuncu deildi. O dnemlerde rlanda ekonomisinin krizde olmas, altyapnn yetersizlii, vergilerin ykseklii ve yatrm teviklerinin olmamas, enflasyonun ykseklii ve yksek beyin g gibi nedenlerle hkmetin, biyoteknoloji gibi gelecee ynelik bir sektre kaynak aktararak yatrm yapmas pek mmkn grnmyordu.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

99

1990larn banda rlandann yaad hzl ekonomik gelime ile giriimcilik tevik edildi ve retim sektrnde lke tarihinde grlmemi byme yaand. Yaanan ilerlemeler ve AB fonlarnn salad imknlar, rlandann gelecee dnk stratejiler oluturmas iin bir frsat oluturdu; gndem ve ncelikler, kresel seviyede rekabet edebilecek iddial bir ekonominin gelitirilmesi iin politika ve stratejilerin belirlenmesine odakland. Biyoteknoloji politika ve stratejilerinin belirlenmesine ynelik giriimlerden ilki olarak, 1987 ylnda yaplan Ulusal Biyoteknoloji Program ile niversitelerde ticarileebilir biyoteknoloji aratrmalarnn tevik edilmesi ve desteklenmesi ngrlm, bu amala 1988 ylnda rlanda Biyoaratrma Kurumu (BioResearch Ireland- BRI) kurulmutur. Devlet ile niversite arasnda bir ortaklk eklinde kurulan bu aratrma kurumu, mevcut biyoteknoloji projelerinin ticariletirilmesi ve gerekli altyapnn kurulmas iin aratrmalar yapmtr. Ayrca, niversitelerin endstriye ynelik bilgi retmesi ve yeni firmalarn kurulmas iin de almalar yrtmtr. Bu kurum Enterprise Irelandn ats altnda faaliyetlerini srdrmtr. rlandada biyoteknoloji konusunda yatrm yapma fikrinin ortaya kmasnn arkasndaki asl dnm noktas, gelecee ynelik sanayi kalknma plann yaplabilir hale getirmek iin biyoteknoloji sektrnn stratejik bir girdi olmas gerektiini syleyen ve 1996 ylnda yaynlanan Forfas (Giriimcilik, Ticaret ve stihdam Bakanlnn altnda faaliyet gsteren, giriimcilik, ticaret, bilim, teknoloji ve inovasyon konularnda ulusal politika danma kurulu) raporudur (Forfas 1996 21. yzylda rlandadaki Giriimler iin Strateji)(1). Bu raporun yaynlanmasnn ardndan 1990larn sonlarnda rlanda hkmeti bir biyoteknoloji stratejisi gelitirmitir. 1999 ylnda yaynlanan rlandann Teknoloji ngr Raporunda(2) bu strateji bir miktar eletiriye uram (bilim merkezlerine mali adan yeteri kadar destek aktarlmamas eletirilmi) ve mevcut ve yeni kurulacak irketlerin Ar-Ge yeteneklerinin gelitirilmesi nerilerek biyoteknoloji sektrnn geliimi iin bir yol haritas izilmitir. Teknoloji ngr almasnda biyoteknoloji, ileri biliim teknolojileri ve ileri retim teknolojileri lke iin ncelikli teknoloji alan olarak belirlenmitir. 1999 ylnda yaynlanan rlanda Teknoloji ngr Raporunda, biyoendstrinin rlandada baarl olmas iin, devlet, niversite ve sanayi ibirliinin ok gl olmas gerektii ifade edilmitir. Yaplan dier neriler arasnda: nde gelen nemli aratrmalarn desteklenmesi iin kaliteli bir Ar-Ge programnn gelitirilmesi, Yaplan aratrmalarn ticarilemesine odaklanlmas, Yerel sanayinin geliiminin ve yabanc yatrmclarn gelmesinin tevik edilmesi, Geliiminin banda olan biyoteknoloji irketlerine yatrm yapmak amacyla bir balang sermayesi fonunun kurulmas, Farkndal artrmak, bilginin yaylmasn salamak ve biyoteknoloji sektrne ynelik gveni artrmak amacyla iletiim stratejisinin gelitirilmesi yer almaktadr. rlanda hkmeti, biyoteknoloji sektrnn gelimesine engel olarak tespit edilmi iki konu zerinde younlamtr:

100

a. Modern biyoteknoloji konusunda halkn kayglarn gidermek (zellikle genetik mhendislii konusunda), b. rlandada uygun bir bilimsel temel oluturmak (biyoteknoloji konusunda bilgilendirmek amac ile eitli yaynlar hazrlanm ve datlmtr). Teknoloji ngr Raporunun bir sonucu ve Ulusal Kalknma Plannn bir paras olarak, rlandann Teknoloji ngr Fonunu idare etmek amacyla 2000 ylnda rlanda Bilim Vakf (SFI) kurulmutur. Bilim ile uraan kiileri desteklemek, akademik aratrmalarn ticarilemesini salamak ve nitelikli igcnn artmasnda katkda bulunmak amacyla dller veren rlanda Bilim Vakfna rlanda hkmeti 2000-2006 yllar arasna aratrma ve gelitirme iin toplam 648 Milyon Avro tutarnda kaynak ayrmtr. Sadece 2005 ylnda SFInn biyoteknoloji iin ayrd kaynak 170 Milyon Avrodur. SFIn ncelikli olarak destek verdii konular biyoteknoloji ile bilgi ve iletiim teknolojileridir. Genel bir kalknma plan olan ve Avrupa Birlii Yapsal Fonlarndan faydalanmak amacyla hazrlanan 2000-2006 Ulusal Kalknma Plan (NDP), salk hizmetleri, konut, eitim, ulam, krsal kalknma, su ve altyap hizmetleri konularnda yatrmlar yapmay ngrmektedir. Plana gre kaynan % 90 yerel fonlardan karlanacak, geri kalan ise AB fonlar tarafndan desteklenecektir. Ulusal Kalknma Planna gre, hkmet aratrma, teknolojik geliim ve inovasyon iin kullanlmak zere toplam 2,5 Milyar Avro tutarnda kaynak ayrmtr. SFI da fonlarn bu kaynaktan almtr. Planda ayrca niversitelerde aratrma yaplmasn salamak iin bir program da yer alm ve bu programa ayrlan fon da Yksek Eitim Kurumu (HEA) tarafndan ynetilmitir. 2003 ylnda yaynlanan rlandann Bilgi Ekonomisini na Etmek, 2010a kadar Ar-Ge Yatrmlarn Tevik Etmek iin rlandann Hareket Plan (3) raporunda hkmet tarafndan rlandada bilimsel temeli oluturmak iin yaplmas gerekenler ortaya konmutur. Bu raporda biyoteknoloji kmeleri kurmak iin gereken ve halen var olan yetenekler arasnda byk farklar bulunduu, zellikle niversite seviyesinde bilim ile ilgili derslere ve blmlere olan ilginin gittike azald tespit edilmitir. Raporda, niversitelerin kamu kaynaklarn kullanmak yerine daha giriimci zellikler kazanmalar ve kendi kaynaklarn yaratmalar nerilmi ve bu sayede nitelikli eleman arz/ talebi arasndaki farkn kapatlabilecei ifade edilmitir. rlanda biyoteknoloji sektr, bu dnemde SFI, Enterprise Ireland, Yksek Eitim Kurumu (HEA), Salk ve Aratrma Kurulu ve Avrupa Birliinin salad farkl programlardan datlan toplam 1 Milyar Avro tutarndaki fondan yararlanmtr. Fonlarn ounluu, biyoteknoloji konusunda temel ve uygulamal aratrma temelinin oluturulmas iin yatrm ve projelere harcanmtr. Biyoteknoloji sektr, rlandada risk sermayesi fonlarnn yatrm yapmay en fazla tercih ettikleri sektrden biri olsa da, 2003 yl OECD verilerine gre rlandada biyoteknoloji risk sermayesi yatrmlar GSYHnin % 0,001i seviyesinde kalmtr. (Bu oran ayn yl iin lider ABDde % 0,031, Kanadada % 0,026 ve Danimarkada % 0,024 seviyesinde gereklemitir.) 2001 ylndan bu yana Enterprise Irelandnin balang ve risk sermayesi fonlarnn desteklenmesi iin kulland 133 Milyon Avro tutarndaki fonun % 19u yaam bilimlerinde yatrm yapacak fonlara tahsis edilmitir. Enterprise Irelandn balang ve risk sermayesi fonlarna ynelik program, zel risk sermayesi fonlarna sermaye katks salamaktadr. Enterprise Irelandn sermayedar olduu Seroba(4) ve Growcorp(5) biyoteknoloji fonlar, uluslararas risk sermayesi irketlerinin faaliyetlerini rlandaya ekmekte etkin aktrler olmulardr45. Seroba tarafndan ynetilen ve lkenin ilk yaam
45 rlandann ilk giriim sermayesi fonu olan Biyoteknoloji ve Yaam Bilimleri Fonu Enterprise Ireland ve Seroba BioVentures ortakl ile kurmutur.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

101

bilimlerine ynelik fonu olan rlanda Biyobilim Sermayesi Fonu (IBVCF) (IBVCF) 20 20 Milyon bilimlerine ynelik fonu olan rlanda Biyobilim RiskRisk Sermayesi Fonu Milyon Avroluk Avroluk bir kayna, zel bir risk sermayesi irketi olan Growcorp ise Avrupa Biyobilim bir kayna, zel bir risk sermayesi irketi olan Growcorp ise Avrupa Biyobilim Fonunun da desFonunun da destekledii biyoteknoloji sektrne ynelik bir yatrm fonunu ynetmitir. tekledii biyoteknoloji sektrne ynelik bir yatrm fonunu ynetmitir. seviyesindeki Balang seviyesindeki irketlere 1,27 Milyon Avroya kadar destek saBalang layan Growcorp, irketlereayr 1,27 Avroya kadarfon destek salayan Growcorp, ayrca optimizasyonu, ca Milyon strateji optimizasyonu, bulma, takm kurma ve ticarile me strateji konularnda da fon bulma, takm ve ticarileme konularnda da danmanlk hizmeti vermitir. rlanda Risk dan manlkurma k hizmeti vermitir. rlanda Risk Sermayesi Birlii (Irish Venture Capital Association) verilerine gre, yerel olarak yatrlan verilerine her 1 Milyon Avro, 2 olarak Milyon yatrlan Avro Sermayesi Birlii (Irish Venture Capital Association) gre, yerel her 1 tutar nda yabanc yat r m tetiklemi tir (6). Milyon Avro, 2 Milyon Avro tutarnda yabanc yatrm tetiklemitir (6).

zetlemek gerekirse; rlandann bugnk biyoteknoloji programlarnn temeli 1987 ylnda balatlm olan Ulusal Biyoteknoloji Programna dayanmaktadr. Bu tarihte balatlm olan zetlemek gerekirse; bugnk biyoteknoloji temeli 1987 ylnda biyoteknoloji atlmrlandann , yllar boyunca sistematik ve entegre birprogramlarnn ulusal program olarak devam balatlm olan Ulusal Biyoteknoloji Programna dayanmaktadr. tarihte balatlm ettirilmi ve biyoteknoloji sektr, rlanda hkmeti tarafndan geliBu im ve yatrm iin, ileri olan biyoteknoloji atlm, yllar boyunca sistematik ve entegre bir ulusal program olarak bilgi ve ileti im teknolojileri ve ileri retim teknolojileri ile beraber ncelikli sektrdevam olarak ettirilmi belirlenmi tir. 1996 ylnda hkmeti Forfas ve 1999 ylnda geliim rlanda Teknoloji ngr Raporunda ve biyoteknoloji sektr, rlanda tarafndan ve yatrm iin, ileri bilgi ve iletiim biyoteknoloji sektrnn geliim ile yol haritasnncelikli n izilmesi ile stratejik hedeflerin somut teknolojileri ve ileri retim teknolojileri beraber sektr olarak belirlenmitir. 1996 ylnprogramlara ve kurumsal organizasyonlara dn trlmesi sreci ba lamtsektrnn r. Avrupa geliim da Forfas ve 1999 ylnda rlanda Teknoloji ngr Raporunda biyoteknoloji Birliinin yapsal fonlarnn koordinasyon iinde kullanlabilmesi amac ile hazrlanm olan yol haritasnn izilmesi ile stratejik hedeflerin somut programlara ve kurumsal organizasyonlara rlanda Ulusal Kalknma Plan (NDP) biyoteknoloji alannda yaplan almalarda da bir ana dntrlmesi sreci balamtr. Avrupa Birliinin yapsal fonlarnn koordinasyon iinde kullaplan ilevini grm tr. nlabilmesi amac olan rlanda Ulusal Kalknma Plan (NDP)retilen biyoteknoloji rlanda barile ndhazrlanm rd nemli retim kapasitesine ramen aratrma sonucunda bilginin alannda yaplan almalarda da bir ana dayal planilevini grmtr. aktarm ve ticarile mesine olan biyoteknoloji sektrnde geliimin erken aamalarnda saylmaktadr. Nitekim, Ernst&Youngun 2002 ylndaki Global Biyoteknoloji Raporu (7) da rlanday dnya biyoteknoloji 25. sramen raya yerle tirmitir. Ayr ca, 2003 retilen ylnda bilginin rlanda barndrd nemli retimsektrnde kapasitesine aratrma sonucunda rlandada da bulunan biyoteknoloji irketlerinin toplam 972 Milyon ABD Dolar olan sat lar aktarm ve ticarilemesine dayal olan biyoteknoloji sektrnde geliimin erken aamalarnda o ylki ngilteredeki irketlerin toplam 5.759 Milyon ABD Dolar olan satlarnn yannda saylmaktadr. Nitekim, Ernst&Youngun 2002 ylndaki Global Biyoteknoloji Raporu (7) da rlanolduka dk seviyede kalmtr. Ancak, yine o dnemlerdeki OECD 2003 yl verilerine day dnya biyoteknoloji sektrnde 25. yerletirmitir. Ayrca, 2003 ylnda rlandada da gre rlanda, salk uygulamalar nda sraya irketlerin yaptklar Ar-Ge yatr mlarnda %97 ile bulunan biyoteknoloji irketlerinin toplam 972 Milyon ABD Dolar olan satlar o ylki ngilteredeki birinci srada yer almtr.(ekil-1).

irketlerin toplam 5.759 Milyon ABD Dolar olan satlarnn yannda olduka dk seviyede ekil 1: Biyoteknoloji Salk Uygulamalar Alannda 2003 Ar-Ge Yatrmlar Yzdesi
Temel biyoteknoloji firmalar arasnda tm Ar-Ge harcamalar Tm aktif biyoteknoloji firmalar arasnda biyoteknoloji Ar-GE rlanda zlanda ABD (2001) Kanada ngiltere Fransa Belika Almanya in (angay) Avusturalya Norve svire (2004) srail (2002) sve
0 20 40 62 61 60 60 80 100 % 69 72 81 89 88 92

97

87 83

77

68

kalmtr. Ancak, yine o dnemlerdeki OECD 2003 yl verilerine gre rlanda, salk uygulamalarnda irketlerin yaptklar Ar-Ge yatrmlarnda %97 ile birinci srada yer almtr.(ekil-1).
ekil 1: Biyoteknoloji Salk Uygulamalar Alannda 2003 Ar-Ge Yatrmlar Yzdesi

102

3. RLANDA BYOTEKNOLOJ SEKTR NOVASYON SSTEM Biyoteknolojinin stratejik ticarilemesinin desteklenmesi hedefi ile oluturulmu olan rlanda Biyoteknoloji novasyon Sistemi, aratrma ve inovasyon deer sreleri zerinde farkl grevler yerine getiren deiik kurumlarn ortak ve koordinasyon iinde almas ile yrtlmtr. Bu sistemde yer alan ve rlandann biyoteknoloji temel ve uygulama altyapsnn ve kapasitesinin gelitirilmesi, gerekli projelerin desteklenmesi, biyoteknoloji aratrma sonularnn teknoloji transferi veya firmalama yolu ile stratejik ticarilemesi ve mevcut biyoteknoloji firmalarnn birlikte ve aratrma kurumlarnn katlm ile yrtecekleri ortak projelere destek salanmas amacyla yrtlen programlar ve grevli kurumlar aada detaylar ile anlatlmtr. rlandada biyoteknoloji inovasyon sistemini oluturan bu kurumlar arasnda fon salayc kurumlar, biyoinkbatr merkezleri, niversiteler, aratrma merkezleri, enstitler, vakflar ve devlet kurumlar yer almtr. zellikle Enterprise Ireland ve rlanda Bilim Vakf (SFI) bata olmak zere sistem ierisinde yer alan btn kurumlar projeleri farkl safhalarda ve faaliyetlerde desteklemek iin beraber alm ve koordinasyon ve iletiimi salayacak mekanizmalar idame etmiledir. a. Enterprise Ireland Enterprise Ireland (EI), rlandann endstriyel kapasitesinin geliimini desteklemek amac ile kurulmu bir kamu kuruluudur. Kuruluun temel vizyonu, kresel boyutta rekabet edecek rlandal firmalar yaratarak, rlandann dnya pazarlarnda nemli bir oyuncu olmasn salamak ve bu sayede blgesel ve ulusal refah artrmaktr. Enterprise Ireland, rlandada kurulu blgesel ofisler ve dnya zerinde mevcut 30dan fazla uluslararas ofis ile faaliyet gstermektedir. Enterprise Ireland tarafndan sunulan destekler arasnda: Yksek Potansiyele Sahip Giriim Destekleri Firma Bytme Destekleri Aratrma Gelitirme Destekleri Standart Gelitirme Destekleri hracata Ynelik Destekler bulunmaktadr. Biyoteknoloji ile ilgili olarak bahsedilmesi gereken nc bir program olan Biyoendstri Gdml Aratrma Program, Enterprise Ireland ve Irish Bioindustry Associationnn (IBIA), rlandadaki niversiteler ile biyoteknoloji endstrisinin ibirliinde yrtlen stratejik hedefli aratrmalar tevik etmek amac ile ortaklaa gelitirilmitir. 2 Milyon Avroluk ve 1,5 yllk programn genel amac; rlanda biyoteknoloji endstrisinin karlat problemleri en son teknolojileri uygulayarak zme kavuturmak ve sektre katma deer salamak olarak belirtilmitir. Bu program rlandadaki irketlerin stratejik ve yeniliki Ar-Ge almalarn gelitirmek ve desteklemek ynnde aba gstermitir. Programn zel hedefleri unlardr: rlanda biyoendstrisinde Ar-Ge projeleri gerekletirmek, buralardaki Ar-Ge eksikliklerini gidermek,

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

103

niversitelerin, endstrinin Ar-Ge ihtiyalar konusunda farkndalklarn artrmak, niversite-sanayi ibirliini salamak iin platform oluturmak, Sanayi-sanayi ibirliini artrmak ve Ar-Ge frsatlar yaratmak iin tevikler salamak, Sanayiye ynelik teknik yetenekleri olan bilim adamlar yetitirmek, irketlerin iindeki Ar-Ge faaliyetlerinin geliimini desteklemek, Enterprise Ireland ve IBIA, eitli bilim adamlar ve yneticilerden oluan bir danma kurulu kurarak programa danmanlk destei salamlardr. Bu program, rlanda biyoendstrisine retim srelerinin gvenilirliinin artrlmasn salayarak belirgin bir ekonomik avantaj salamak ynnde nemli gelimeler salamtr. Bu programn dier bir nemli yn de niversite ve sanayi arasnda bir sinerji yararak ortak aratrmalar yaplmasna yardmc olmak olmutur. b. Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrl (EIBio) Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrl, Enterprise Ireland bnyesinde ve daha nce kurulmu olan Bioresearch Irelandn46 devam niteliinde, biyoteknoloji aratrma ve gelitirme faaliyetlerinin stratejik dzeyde ticarilemesini desteklemek misyonu ile kurulmutur. Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrl, teknoloji transferleri ve niversite temelli giriimleri destekleyerek, rlandann gda, salk ve yaam bilimleri sektrlerinde kresel seviyede rekabet edebilir yeni rnleri gelitirecek firmalarn ortaya kmasn desteklemeyi hedeflemitir. Bu kapsamda Enterprise Irelandn destek ve faaliyetleri aratrma sonularnn ticariletirilmesini destekleyecek nitelikte olmutur. Destekler, konularnda uzman olan kiilerden oluturulan 5 stratejik proje takm zerinden yrtlmtr. Bunlar: la ve Salk Gda ve Tarm AB Programlar Enterprise Ireland fonlar dnda dier devlet yardmlarnn kullandrlmas Biyo-inkbasyon Bu takmlar, biyoteknoloji aratrmalarnn ticarilemesi srelerinde nemli bir halkay oluturmulardr. Faaliyetler aratrmaclar, giriimcileri, sanayicileri ve biyoteknoloji aratrmalarn kymetlendirebilecek firmalar bir araya getirmek temel hedefini tamtr. Takmlar, faaliyetlerinde ilgili tm dier paydalarla da srekli ibirlii iinde olmulardr. Enterprise Irelandn destek fonlar kapsamnda Biyoteknoloji Direktrlnn kullandrd ticarileme fonunun 3 aamas unlardr:
46 Bioresearch Ireland (BRI), 1988 ylnda devlet ve 5 adet niversite arasnda bir ortaklk olarak kurulmutur. rlanda Biyoteknoloji aratrmalardan elde edilecek sonularn stratejik ticarilemesinde grev stlenmitir. Daha sonra yerini ayn kurum altnda faaliyet gsteren EI Bioya brakmtr.

104

Proje fikrinin dorulanmas aamas: Bu aamada, proje fikirlerini gelitirerek, kavramsal olarak ticarileebilir bir rn ortaya koymalarn salamak iin destek salanmtr. Burada beklenen, rnn destek sonunda hemen ticarilemesi deil, ticarileebilmesi iin atlmas gereken admlarn belirlenmesidir. Destek sonunda uygun bir prototipin yaplmas, pazarn tamamen anlalmas ve patentlerin incelenmi olmas beklenmitir. Destek kapsamnda personel, malzeme, ekipman ve seyahat giderleri 90.000 Avroya kadar tamamen hibe eklinde karlanmtr. Teknoloji Gelitirme Aamas: Bu aamada, mevcut teknolojiler kullanarak yeni teknolojiler gelitirmek veya yeni teknolojilerin farkl uygulama alanlarn bulmak zere gerekletirilecek aratrmalara destek salanmtr. Destek kapsamnda, personel, malzeme, ekipman ve seyahat giderleri 400.000 Avroya kadar tamamen hibe eklinde karlanmtr. Gelitirme Aamas: (Ar-Genin Ticarilemesi (CORD)) Bu aamada, kamps firmalar ve akademik giriimciler gibi eitim kurumlar bnyesinde faaliyet gsteren kii veya kurulularn yeni rn veya i fikirleri ortaya karmalar iin destek salanmtr. Pazar aratrmas, rn denemeleri, pazar deerlendirmeleri, ortaklarla balant kurma, maliyet analizi, mali ngr ve tahminler konularnda, toplam masraflarn % 50si 38,000 Avroya kadar desteklenmitir. Biyoendstri konusunda yaplan akademik aratrmalar iin frsatlar belirlemek amacyla EIBio ve rlanda biyoteknoloji sektr temsilcileri, ortak bir almayla Biyoendstri Gdml Aratrma An (Bioindustry-Led Research Networks) kurmulardr. Bir danma kurulu tarafndan ynetilen ve Irish Biotechnology Association tarafndan da desteklenen bu aa sanayiden ve niversitelerden geni bir katlm olmutur. Projenin ilk alt aylk evresinde disiplinler aras ve kurumlar aras almalar ile belirlenen baz konularda yaplabilirlik etd gerekletirilmitir. Sektrn ihtiyalarna gre karlkl olarak belirlenen bu konularda yaplan ett sonucunda yaklak 2 sene srecek 2. faz aratrma - gelitirme almalarna geilmitir. c. Biyoinkbatrler EIBio, eitli niversitelerde toplam 6 adet mevcut binann yenilenerek 20 tane balang seviyesindeki irkete laboratuvar ve ofis imkn salayacak yeterlilikte kuluka merkezlerinin kurulmas iin mali destek salamtr. Bu laboratuvarlarda biyoteknoloji ile ilgili aratrmalarn yaplmas iin gerekli ekipmanlarn kurulmas uygun tesisatn denmi olmas, yani slak zeminlerin hazr olmas gerekmektedir (wet-labs). Bu amala, Enteprise Ireland tarafndan niversitelerde slak zemini hazr laboratuvarlar kurulmas iin 2005 ylna kadar toplam 4 Milyon Avro harcanmtr. niversite ve firma kl firmalardan (spin-off), deniz tesi giriimciler, yabanc giriimciler ve rlandaya ube amak isteyen yabanc firmalara kadar ok geni bir mteri portfyne sahip olan EIBionin biyoinkbatr merkezlerinde profesyonel aratrma ve ticarileme hizmetleri, finansal, hukuki ve pazarlama danmanlklar ve irket kurulumu ile ilgili hizmetler salanmtr. d. rlanda Bilim Vakf (Science Foundation Ireland- SFI) rlanda Bilim Vakf, 2000 ylnda, Endstri Gelitirme Hareketi kapsamnda (Industrial Development Act) rlandann Teknoloji ngr Fonunu ynetmek zere kurulmutur. Teknoloji ngr almasnn tamamlanmasndan sonra da fon faaliyette kalm olup, fon kapsamnda biyoloji, biyoteknoloji, bilgi ve iletiim teknoloji konularnn gelimesi iin alan bilim adamlar ve aratrmaclara proje finansman, burslar ve dller verilmitir. SFI, rlandada aratrma yapacak yabanc aratrmaclara da farkl kapsamlarda hibe aratrma destei salamtr. SFI, yetenek bazn-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

105

da verdii bu dllerle, rlandada bu konularda alan ve baarl bulular gerekletirebilecek aratrmaclar ie almak ve bunlarn baka lkelere gitmesini nlemeyi (beyin gnn nne gemeyi) amalamtr. SFI 20002006 yllar arasnda bu tip aratrmaclara, Teknoloji ngrs fonu kapsamnda 646 Milyon Avrodan fazla destek salamtr. SFI ats altnda biyoteknolojiden sorumlu Biyobilim ve Biyomhendislik Direktrl ok eitli hibe ve dl programn yrtmtr. Bunlardan en nemlisi, yllk 1 ile 5 Milyon Avro arasnda, toplam 10 yl sre ile destek salanan, niversite sanayi ibirliinin desteklenmesi amac ile faaliyet gsteren Bilim, Mhendislik ve Teknoloji Merkezleridir (Centres for Science, Engineering and Technology, CSET). Bugne kadar yaam bilimleri ile ilgili toplam 4 adet merkez SFIdan destek almtr. rlanda iin stratejik nem tayan bu merkezler birer aratrma mkemmellik merkezi olup bu merkezlerde endstri ile stratejik ibirlii yaplmakta ve uluslararas rekabet gcne sahip disiplinler aras almalar yaplmas hedeflenmektedir. 5 yl iinde merkezlere 25 Milyon Avrodan fazla destek salanm olup sadece 2003te 3 biyoteknoloji merkezi desteklenmitir. (Alimentary Pharmabiotic Centre, Biomedical Diagnostics Institute, Regenerative Medicine Institute) e. rlanda Endstriyel Kalknma Kurumu (IDA) IDA, rlanda devletinin yatrm destekleme ajansdr. Dorudan yabanc yatrmlar lkeye ekerek gelimelerini salamak zere kurulmutur. Birok ulusal payda ile ortaklaa hareket ederek rlanday yeniliki ve bilgi tabanl bir ekonomi olarak kresel yatrmclara cazip hale getirmek zere almaktadr. Mali destekler, hibeler, danmanlk hizmetleri ve eitli tevikler veren IDAnn belirledii yatrm iin ncelikli sektrlerin banda ila, biyo-ila ve medikal teknolojiler gelmektedir. IDAnn da fonlar yine Ulusal Kalknma Plan (NDP) kapsamnda salanmaktadr. f. NOVAUCD, novasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi (NOVAUCD Innovation and Technology Transfer Centre) NOVAUCD, novasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi (10), University College Dublindeki (UCD) 2003 ylndan beri faaliyet gstermekte olan bir merkezdir. NOVAUCDnin modern bir inovasyon ve teknoloji transfer merkezine dnmesi rnek bir devlet-zel sektr ibirlii ile gereklemitir. NOVAUCD tarafndan sunulan destek programlarna gerekli tecrbeyi salamak amac bir araya getirilmi alt zel sponsor (AIB Bank, Arthur Cox, Deloitte, Ericsson, Goodbody Stockbrokers, ve Xilinx) planlanan 8000 m2nin 3750 m2sinin tamamland ilk 2 aamay finanse etmilerdir. (10 Milyon Avronun % 75ini). Enterprise Ireland ve UCD, ilk iki aamann tamamlanmas iin geriye kalan tutar ve biyoteknoloji start-up firmalar iin gerekli ofislerin (1 Milyon Avro) kurulmas masraflarn karlamlardr. Bir firma, merkezde faaliyet gstermek istediinde, niversite ve firma arasnda bir ortaklk szlemesi yaplmaktadr. Bu szlemeye gre niversite, firmann % 15 hissesine sahip olmaktadr. niversite, bu % 15 hissenin % 6sn sponsor firmalar arasnda paylatrmakta, sonu olarak her sponsorun faaliyet gsteren firmalarda hissesi bulunmaktadr. Bu hisseler sembolik olup, sponsorlara hibir ekilde ynetime karma ya da firma adna karar verme hakk vermemektedir. Sponsorlarn bu firmalardan pay alma haklar, niversite ile sponsorlar arasnda yaplm olan anlamaya gre 20 yldr. Daha nceden kamps dnda kurulmu olan bir firmann, niversite ve NOVAUCDnin olanaklarndan yararlanmak amacyla merkeze gelmesi durumunda ise firma hisselerinin % 6s NOVAUCDye devredilmektedir. Merkeze sponsor olan firmalar, merkezde bulunan firmalara cretsiz danmanlk destei sa-

106

lamlardr. Normal artlarda yeni kurulmu bir firmann ulaamayaca bu danmanlk hizmeti ile hem firmalarn doru kararlar almas iin yardmc olunmas hem de sponsorlarn firmalarn faaliyetleri hakknda bilgi sahibi olmalar amalanmtr. Merkez, UCD, sponsorlar, sanayi ve Enterprise Ireland temsilcilerinin yer ald bir ynetim kurulu tarafndan ynetilmitir. NOVAUCD, inovasyon ve teknoloji transferini tevik etmek amacyla, UCD bnyesinde temel aratrmalarndan elde edilen fikri mlkiyetleri tespit etmek ve korumak, Bilgi tabanl giriimleri, giriimcileri ve kamps firmalarn korumak, novasyon ve giriimcilik kltrn tevik etmek, niversite-sanayi ibirliini destekleyen gdml aratrmalar tevik etmek grevlerini stlenmitir. NOVAUCD ve onun ncs niversite Endstri Program (The University Industry Programme) ile UCD teknolojisinin ticarilemesi ve yeni firmalarn kurulmas konusunda birok giriim desteklenmitir. NOVAUCDnin en nemli baar yks merkeze 1,5 Milyon Avronun zerinde gelir getiren Deli Dana Hastal (BSE) iin tan testinin gelitirilmesi ve lisanslanmas olmutur. Bu test, UCD ve ad Protherics Ltd. olan bir ngiliz firmasnn 1993 ylnda BSEnin de aralarnda bulunduu bir takm hayvan hastalklarna kar tan testleri ve a gelitirmek zere ortak bir firma (Pharmapro Ltd.) kurmalar ile ticariletirilmitir. BSE ile ilgili aratrmalar UCDde gerekletirilmitir. UCDde yaplan aratrmalar sonucunda bir rlanda firmas olan Enfer Ltd. tarafndan gelitirilen test ile BSE tehisi 14 gnden 3,5 saate indirilmitir. 1999 ylnda bu test Avrupa Komisyonu tarafndan BSE tans iin kullanlacak 3 testten biri olarak kabul edilmitir. NOVAUCD, UCDnin fikri mlkiyetler konusundaki politikasnn oluturulmas ve UCDdeki aratrmalardan elde edilen fikri mlkiyetlerin belirlenmesi, korunmas ve kullanlmas konularnda sorumluluk sahibidir. UCDnin kamps firmalar ve NOVAUCDnin sanayi ve i evrelerindeki mteri firmalar tarafndan kullanlabilir, lisanslanabilir teknolojileri konusunda gittike byyen bir portfy vardr. NOVAUCD teknoloji merkezinde bulunan NOVAUCDnin seminer, eitim danmanlk hizmetlerinden cretsiz olarak faydalanrlarken, firmalar ofis kiras, elektrik ve telefon giderleri iin cret demektedirler. Firmalarn prensip olarak 2 yl 9 ay sonra NOVAUCDden ayrlmalar istenmitir. Fakat biyoteknoloji firmalar merkezde 4 yl kalabilmektedirler. NOVAUCD, ncelii risk tayan giriimlerde olmak zere eitli alanlarda mterilere destek salamtr: 1. Arama Teknolojileri ve Bilgi Ynetimi Veri madencilii, kiiselletirme, akll arama ve sunum 2. Saysal Veri leme Biyometrik gvenlik uygulamalar (Ayak ve parmak izleri, iitsel ve grsel konuma tanmlama) Biyomedikal

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

107

3. Optoelektrik Optik kablolar ile veri iletiimi iin yariletken lazer teknolojileri 4. Nroterapiler Uygulama nroterapiler aratrma gruplar NOVAUCD, giriimcilere ve bilgi tabanl start-up firmalarna, NOVAUCD sponsorlar ve an kullanarak, aadaki konularda danmanlk, seminer, altay ve kiisel eitimlerden oluan youn bir i destei salamtr: Aratrma Teklif ve Kontratlarnn Ticari Deerlendirilmesi Gizlilik Anlamalarn, Malzeme Transfer ve Endstriyel Aratrma Szlemelerinin Hazrlanmas Fikri Mlkiyetlerin Belirlenmesi ve Aklanmas Fikri Mlkiyetlerin Korunmas Plan ve Ticari Planlar Gelitirme Lisans Kaynaklar Lisans Anlamalar Yeni Giriimler Kurma Finans Kaynaklar Merkez bnyesinde fikri mlkiyetler ve ticarileme konularnda eitli eitim ve srekli profesyonel geliim destekleri de salanmtr. NOVAUCD, teknoloji transferinde nc birok uluslararas kuruluun yesidir. (Association for Research and Industry Links (AURIL), The Association of University Technology Managers (AUTM), Licensing Executives Society, (LES), ProTon Europe, UNICA gibi). NOVAUCD, Enterprise Ireland ile yakn ibirlii iinde teknoloji transferini destekleme almalarn yrtm, Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrlnden ticarileme uzmanlar da NOVAUCDnin personeli olarak grev yapmlardr. NOVAUCD tarafndan yrtlen nemli programlardan olan Kamps Firmalar Gelitirme Program (NOVAUCD Campus Company Development Programme - CCDP) 1996 ylnda balamtr. CCDP, akademisyenlerin ve aratrmaclarn youn gnlk programna paralel olarak devam ettirilebilecek ekilde hazrlanm dokuz aylk, yar zamanl bir giriim destek programdr. Program kapsamnda, pratik eitim ve danmanlk hizmetinin beraber sunulduu 10 yarm gnlk seminer, birebir danmanlk hizmetleri ve etkinlikler yer almtr. CCDPnin amac, akademik ve aratrmac giriimcilere, bilgi youn giriimlerin kurulmas ve gelimesi konusunda yardm etmektir. CCDPnin tamamlanmas ile katlmclar hazr bir i planna ve i fikrinin giriime dnmesi iin uygun bir stratejiye sahip olmaktadrlar. Bu program katlmclarn projelerini pazara uygun gereki bir biimde deerlendirmelerini ve start-up firmalarnn kurulmas ve gelimesi konusunda nemli konular belirlemelerine yardmc olmutur. CCDP ayrca katlmclara, UCD, Enterprise Ireland ve NOVAUCD sponsorlarnn olanaklarndan

108

ve uzman tecrbelerinden yararlanma imkn salam ve programn sonunda katlmc projelerden biri dllendirilmitir. g. UCD Conway Biyomolekler ve Biyomedikal Aratrma Enstits UCD Conway Biyomolekler ve Biyomedikal Aratrma Enstits (UCD Conway Institute of Biomolecular and Biomedical Research) UCDdeki en nemli aratrma merkezidir. Enstit, 1999 ylndan beri var olmasna ve niversite kampsnde ve hastanesinde eitli aratrmalar uzun sredir yaplyor olmasna ramen, Enstitsnn yeni binasnn almasn takiben dnyada lider konuma sahip disiplinler aras almalar gerekletirilebilecek niteliklere sahip hale gelmitir. Enstitnn nihai amac rlandann ekonomik geliimine katkda bulunmaktr. Enstit, yaam bilimleri ve biyoteknoloji sektrnde, rlandann dnyada lider konuma gelmesini salayacak teknolojiler yaratmaya ynelik altyap almalarnn kilit bir paras olarak, Klinik problemler konusuna odaklanm disiplinler aras aratrma yapmak, Temel ve klinik bilimler konusunda lisansst eitim vermek, novasyon ve giriimcilii tevik etmek, Bilim ve topluma destek vermek amac ile kurulmutur. Enstit, biyomolekler aratrmalar zerine younlamtr; Yaplan almalar ile hastalklarn nedenlerinin ve sonularnn daha iyi anlalmas, daha basit ve daha gvenilir tehislerin konulabilmesi amalanmaktadr. Enstitde aratrmalar ana balk altnda zetlenebilir: 1. Biyomedikal Aratrmalar Kanser, kardiyovaskler, ateli hastalklar, nrobilimler 2. Translasyonel Fokus Klinik proteomik, genomik, genetik epidemiyoloji, klinik denemeler 3. Temel Teknolojiler Proteomik, genomik, biyoenformatik, hcre grntleme ve elektron mikroskopi, biyolojik NMR Enstit 430 aratrmacy barndrabilecek olanaklara sahiptir. UCD Conway Ensits, Yksek retim Aratrma Program (Programme for Research in Third Level Institutions) kapsamnda Yksek Eitim Kurumundan (Higher Education Authority) ve zel balardan finansman destei almtr. Conwayde yrtlen aratrma program merkezin ats altnda faaliyet gstermektedir: 1. Conway Sentez ve Biyokimya Merkezi (Conway Synthesis and Chemical Biology, CSCB): Biyolojik problemleri inceleyebilmek iin yeni yntemlerin gelitirilmesi ve yeni ilalarn kefini olanakl klacak yeni molekllerin yaratlmas ve anlalmas konusunda almalar yaplmaktadr. 2. Conway Btnleyici Biyoloji (Conway Integrative Biology): Molekllerin hcre, doku ve organlardaki grevleri zerine aratrmalar yaplmaktadr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

109

3. Conway Molekler Tp Merkezi (Conway Molecular Medicine): Hastalklarn molekler dzeyi, nemli rahatszlklarn sebepleri ve insan vcuduna etkileri aratrlmaktadr. Merkezlerde farkl disiplinlerden bilim adamlar ve aratrmaclarn takmlar olarak almalar sonucu diyabet, Alzheimer hastal, kalp ve akcier hastalklar, gs ve prostat kanseri gibi birok hastaln sebep ve sonular zerine nemli bulular yaplmtr. Yksek renim Kurumunun (HEA), Yksek renim Aratrma Program (Programme for Research in Third Level Institutions) kapsamnda 26 Milyon Avro ile desteklenen CSCB, UCD, Trinity College Dublin (TCD) ve The Royal College of Surgeons in Ireland (RCSI) niversitelerinde biyokimya alannda alan 37 aratrmacy bir araya getirmitir. CSCBde, biyokimyasal aratrmalarda moleklden tbba yaklamyla, tasarm, sentez ve analize ynelik aratrmalar yaplmaktadr. Bu kapsamda, UCD Conway Enstitsnde biyoaktif molekl sentezi, sentez, biyosentetik metodoloji, proses gelitirme, analitik kimya, yapsal kimya ve nmerik kimya almalar gerekletirilmektedir. Aratrmalarda kullanlan biyolojik testler, UCD Conway Enstits koordinasyonunda UCDde, TCDde bulunan Dublin Molekler Tp Merkezinde (The Dublin Molecular Medicine Centre, DMMC) ve Royal College of Surgeons in Ireland, (RCSI)da bulunan Biyofarmastik Bilimler Anda (Biopharmaceutical Sciences Network, BSN) yaplmaktadr. NOVAUCD ve Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrl ile yakn iliki iinde alan UCD Conway Enstits, aratrmaclarn profesyonel eitimlerinde devam edebilmeleri iin gerekli destei, kamps irketlerinin olumas ve gelimesi iin gerekli pratik i danmanl ve kuluka olanaklarn salamaktadr. Dublin niversitesindeki bir dier Enstit de Ulusal Biyoproses Aratrma ve Eitim Enstitsdr (National Institute of Bioprocessing Research and Training, NIBRT). Belfield novasyon Parknda 9000 m2lik bir alanda, biyoproses ve biyoretim teknolojisine sahip olacak NIBRT, rlandada hzla gelien biyofarmastik endstrisine destek olacak aratrma ve eitim olanaklar salamtr. h. rlanda Biyoendstri Birlii (Irish Bioindustry Association IBIA) IBIA, rlandadaki biyoteknoloji endstrisinin nde gelen temsil organdr. 1998 ylnda rlanda ve verenler Birlii (Irish Business and Employers Association) ats altnda kurulmu olup, 40 yesi ile rlanda Biyoteknoloji Endstrisini temsil etmektedir. Ana amac, Biyoteknoloji sektrnde alan firmalar, aratrmaclar, devlet kurulular ve enstitleri kapsayan geni bir ye a ile rlandada biyoteknoloji sektrnn gelimesine ynelik faaliyetler yrtmektir. Avrupa Biyoendstri Birlii (The European Association for Bioindustry EUROPABIO) ve Amerikan Biyoteknoloji Endstrisi rgt (BIO) yesi olan IBIA, SFIn kurulmas ve Enterprise Irelandn Biyoteknoloji Stratejisinin belirlenmesi srecinde de aktif katkda bulunmutur. IBIA ayn zamanda biyoteknoloji endstrisini ve niversite evrelerini bir araya getirmek iin dier kurum ve kurulularn destei ile eitli iletiim toplantlar dzenlemitir. i. Ulusal Biyomedikal Mhendislik Bilimi Merkezi (NCBES) Ulusal Biyomedikal Mhendislik Bilimi Merkezi (National Centre for Biyomedical Engineering Science, NCBES), Ulusal Galway Ensitsnn disiplinler aras aratrma merkezidir. Aratrma merkezi 1999 ylnda, 3. Seviye Enstitlerde Aratrma Program (Programme for Research in Third Level Institutions, PRTLI) kapsamnda, rlanda Yksek Eitim Kurumu fonu (HEA) ve zel balarn destei ile kurulmutur. Farkl disiplinlerden bilim adamlarn, mhendisleri, bilgi tek-

110

nolojileri uzmanlarn ve klinik aratrmaclar bir araya getiren aratrma merkezinde zellikle kardiyovaskler hastalklar, ortopedi ve kanser aratrmalar yaplmaktadr. Ulusal Biyomedikal Mhendislik Bilimi Merkezi, rlanda Ulusal niversitesi (NUI, Galway) kampsnde, dnyadaki benzerleri ile rekabet edebilecek ulusal ve uluslararas bir aratrma merkezinin yaratlmas amac ile kurulmutur. Aratrma merkezi zellikle Galwayde niversitenin yaam bilimleri alannda sahip olduu aratrma olanaklar ve Galway yaknnda byk medikal cihaz retici firmalarn varl nedeni ile hzl bir gelime gstermitir. Mhendislik bilimleri, tp ve yaam bilimleri alanlarndan 50nin stnde aratrmacnn alt Ulusal Biyomedikal Mhendislik Bilimi Merkezinde, Biyomedikal Bilimler alannda lisans ve yksek lisans programlar sunulmaktadr. Aratrma merkezinde: Biyomalzemeler ve Doku Mhendislii Biyomekanik Biyofarmastik ve Biyoprosesler Geliim ve reme Gen ve Gen Terapisi Genom Stabilitesi Kanser konularnda aratrmalar yaplmaktadr. Merkez 1999 ylndan beri birok niversite-sanayi ibirliinde yer almtr. 2004 ylnda Galway niversitesi Vakf, firmalarn NCBES veya niversitedeki dier aratrma merkezleri ile ortaklaa alabilecekleri irketlerle Yaknlama Programn (Corporate Affiliate Programme) balatmtr. Roche rlanda, NCBESin almalarn be yl sre ile desteklemek zere programa katlan ilk ye olmutur. Program, endstri ve niversitenin karlkl etkileimlerini, bilgi alveriini; biyoteknoloji endstrisinin NCBES iindeki kaynaklara, insanlara ve hizmetlere ulamn kolaylatrmak amac ile oluturulmutur. NCBES, ayrca Biyomedikal Mhendislii Bilimi Eitim A (Biomedical Engineering Science Training Network, BESTNet47) katks ile niversite yaknnda bulunan medikal cihaz, biyoteknoloji, ve biyofarma firmalarnn Ar-Ge eitimi ve gelitirme programlarna destek verebilmek amac ile oluturulmu bir fona sahiptir. NCBES, Biyomedikal bilimlerde uzaktan eitimi salamak amacyla bir program gelitirmektedir. Eyll 2006da balam olan program, endstrinin ihtiyalar dorultusunda esnek ve inovatif frsatlar yaratacak ekilde hazrlanmtr. NCBES-Endstri ibirliinin gzel bir rnei olarak, dnyann nde gelen ila firmalarndan Bristol-Myers Squibb ve IDA48 (Endstriyel Kalknma Kurumu) NUI Galwaydeki biyoteknoloji aratrmalar iin, DCU (Dublin ehir niversitesi) ile beraber 9,6 Milyon Avroluk yatrm planla47 BESTNet, Bat rlanda da bulunan giriimcilik adr. BESTNet Accel Projesi bir ok firma, Avrupa Sosyal Fonu (European Social Fund) ve rlanda Ulusal Gelitirme Program (National Development Plan) tarafndan desteklenmitir. Skillsnet Services Limited irketi, Accel Programn, Giriim, Ticaret ve Bakanl adna takip etmitir. 48 IDA, Giriim, Ticaret ve stihdam Bakanl bnyesinde rlandann sanayiinin geliimini salamak amacyla kurulmutur.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

111

mtr. NCBESin Biobytes isimli yaynnda, bu yatrmn rlanda hkmetinin stratejik nem tayan Ar-Ge teknolojilerini rlandaya tamak amacnn bir paras olduu ifade edilmitir. j. Ulusal Tan Merkezi Biyoinkubatr (The National Diagnostics Centre Bio Incubator, NDC) Uygulamal biyolojik aratrma ve gelitirme merkezi olarak 1987 ylnda Bioresearch Irelandn bir paras olarak kurulan NDC, 2003ten beri sadece NUI Galway tarafndan ynetilmekte ve fonlarn devletten Enterprise Ireland aracl ile almaktadr. 40 aratrmacnn alt laboratuvarda baklk tans (immunodiagnostics), nkleik asit tabanl tehis ile gen dzenleme ve genlerin farkl dizilimi konularnda aratrmalar yaplmaktadr. Aratrmalar biyo-bilimler ile ilgili yeni teknolojilerin uygulamalarn gelitirme ve yaygnlatrma zerinde younlamtr. Aratrma merkezinde temel biyokimya, mikrobiyoloji, molekler biyoloji teknikleri ve aratrmalarn ticarilemesi konusunda uzmanlam, ou endstri tecrbeli uzmanlar almaktadr. NDCdeki aratrmaclar NUI Galwayden akademisyenler ve dier ulusal ve uluslararas aratrma gruplar ile gl bir ibirlii iinde almalarn srdrmektedirler. NDC, kurulduundan bu yana rlandann biyo-bilim endstrisinin geliiminde nemli rol oynam ve rlandada biyo-bilimler konusunda yaplan aratrmalarn geliimine katkda bulunmutur. NDC, sanayi ile ortaklaa yrtlen baarl almalarla rlandada biyo-bilimler alannda yksek nitelikli teknik personelin bulunduunu ve bu personelin yerel ve uluslararas biyoteknoloji firmalarnda alabileceklerini gstermitir. NDCnin aratrma faaliyetleri, lisans alnabilir ve yeni start-up irketlerinin kurulmasnda temel oluturabilecek yeni rn ve proseslerin geliimine olanak tanmtr. Merkez ayrca, Ar-Ge olanaklar kstl firmalara anlamal aratrma hizmeti sunmu, stlendii eitimci rol ile de lkedeki biyoteknoloji irketleri iin iyi eitilmi eleman ihtiyacn karlamtr. Merkezdeki aratrmaclar, niversite kampsnde aratrma gruplar ile arayz tekil etmek zere birer EIBio temsilcisi olarak grev yapmlardr. k. Yenileyici Tp Enstits (The Regenerative Medicine Institute, REMEDI) REMEDI, gen terapisi ve kk hcre aratrmalar zerine younlam biyomedikal aratrma merkezidir. Aratrma merkezinde, dokular tamir etmek ve yenilemek amacyla gen terapisi ve yetikin kk hcre terapisi teknolojilerinin bir araya getirildii almalar yaplmaktadr. Aratrma merkezinin en nemli zellii, aratrma ve gelitirme programlarnn iki terapi birbirlerini tamamlayacak ekilde gelitirilmesidir. REMEDI, 2003 ylnda NUI Galwayde SFI Bilim, Mhendislik ve Teknoloji Merkezi dl ve zel sektr fonlar ile kurulmutur. Enstit, Biyomedikal Mhendislii Bilimi Ulusal Aratrma Merkezinde (NCBES) bulunmaktadr ve Ulusal Hcre ve Gen Vektr Laboratuvarn (The National Cell and Gene Vector Laboratory) bnyesinde barndrmaktadr. REMEDInin misyonu, doku nakli yerine, dokuya mdahaleyi en aza indiren doku ve organ tamirini/yenilenmesini benimseyen bir yaklam kullanarak, tp iin yeni ve gerekleebilir bir model gelitirmektir. REMEDIde gen terapisi, lentiviral vektrler (gen terapisinde kullanlan ve genetik bilgi tayan viral tayclar), kk hcre terapisi konularnda aratrmalar yaplmaktadr. REMEDI, SFI tarafndan akademik evreleri ve sanayi ibirliini salayan Kamps- Sanayi Ortakl Program (Centres for Science Engineering & Technology - CSET) kapsamnda desteklenmektedir. REMEDI, akademik merkezlerde ve sanayide alan bilim adamlarnn, klinik

112

tedavi uzmanlarnn ve mhendislerin oluturduu bir ibirlii niteliindedir. Bu ok tarafl ibirlii sayesinde bilginin yaylmas salanarak aratrma-gelitirme faaliyetlerinin daha hzl ilerlemesi iin ortam yaratlmtr. REMEDInin sanayide iki adet ibirlii orta da bulunmaktadr. Bunlar, medikal gereler konusunda faaliyet gsteren Medtronic Inc. ve Charles River Laboratuvarlardr. Merkez, bunlarn dnda eitli eitim ve tantm faaliyetleri de gerekletirmitir. zellikle yaplan aratrma programlarnn halka duyurulmas, halkn ilgili konularda (gen aratrmalarnn ahlaki yn gibi) tartmalara katlmnn salanmas, farkndaln arttrlmas, rencilerin biyoteknoloji konularna ynelmeleri iin okullarda bilgilendirmeler yaplmas gibi konularda eitimler ve toplantlar dzenlenmitir. l. rlanda Ulusal Gen Vektr Laboratuvar(National Gene Vector Laboratory of Ireland) rlanda Ulusal Gen Vektr Laboratuvarnda, 250 m2lik bir alanda klinik amal viral vektrler ve hcre terapisi rnleri retilmektedir. Laboratuvar, adenoviral vektrlerin ve yetikin mezenkimal kk hcrelerinin paralel retimine imkn tanyan bir dizi retim ekipmanna sahiptir. rlanda Ulusal Gen Vektr Laboratuvar ayrca, gen terapisini desteklemek amac ile viral vektrlerin aratrma amal retimini de gerekletirmitir. Laboratuvarda adenoviral, retroviral ve lentiviral vektrler retilmitir. 4. SONU VE BAZI IKARIMLAR 70.000 km2lik yzlm ve 4 milyonun biraz stnde nfusuyla 1990larn balarnda yoksulluk ve da g gibi problemlerle uraan rlanda, yapt ekonomik patlama ile 2006da ABnin en zengin lkelerinden biri konumuna ulamtr. Bugn, Avrupay sarsan krizden ok fazla etkilenmi ve zora girmi olsa da rlanda biyoteknoloji sektrnn inovasyon sistemi tasarm, geliimi ve performans deerli ve iyi rnekler iermektedir. Bu nedenle rlanda sektrel inovasyon sisteminin temel direklerini, yaplanlar ve kritik unsurlar ksaca zetlemek yararl grlmektedir. rlanda Biyoteknoloji novasyon Sisteminin temel zelliklerine bakldnda ne kan unsurlar unlardr; rlandann biyoteknoloji sektr kurma almalar halen devam etmektedir. rlanda biyoteknoloji sektrnn dnmn desteklemek iin sektrel bir inovasyon sistemi tasarm gerekletirmi ve buna gre hareket etmeye almtr. novasyon sistemi tasarmna da uygun ekilde, rlandann biyoteknoloji programlar birden fazla kurumun ibirlii ile alan sistemik bir yapdan olumaktadr. rlandann ulusal biyoteknoloji program, kamu kurumlar, bamsz yatrm ve teknoloji gelitirme kurum ve kurulular, aratrma kurumlar, niversiteler, biyoinkbatrler ve biyoteknoloji endstrisinin belirlenmi rol ve sorumluluklar ierisinde yrttkleri bir programdr. rlandann biyoteknoloji programnn temel vizyonu bilimsel almalarn stratejik dzeyde ticarilemesine dayandrlmtr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

113

Kukusuz, bir sektrn geliiminde belki de en nemli aama karar verme aamasdr. Bu aamada lkenin o ana kadar gerekletirdii iler, temel yetenekler ve kaynaklar ortaya konularak lkenin geleceine yn izecek gereki hedefler ve lke ncelikleri ortaya konulur. rlandada bu almalar 1996 ylnda Forfas tarafndan yaynlanan ve 21. yzylda rlandadaki giriimler iin stratejiler nerilen rapor ile balamtr. Bu raporun nda rlanda Hkmeti biyoteknolojinin nemini kavrayarak bir biyoteknoloji stratejisi gelitirmeye karar vermitir. Daha sonra 1999 ylnda yaynlanan rlanda Teknoloji ngr Raporunda da biyoteknoloji, lkenin ncelikli 3 adet teknolojik alanndan biri olarak belirlenmi ve bu sektrn gelimesi iin yaplmas gerekenler ortaya konmutur. Biyoteknoloji sektrnn ihtiyalar belirlendikten sonra bunlarn uygulanmas iin bir plan yaplmasna gereksinim duyulmutur. Bu plan, 2000 ylnda ortaya kan 2000-2006 rlanda Ulusal Kalknma Plannda (NDP) aka belirtilmitir. Hemen her lke geleceini belirlemek iin eitli kalknma planlar ortaya koymaktadr. Burada nemli olan, hem plann gereki ve ihtiyalara ynelik bir ekilde yaplm olmas hem de yaplan plann kararllkla uygulanmasdr. rlanda, lkenin geleceini kendilerinin belirleyebileceklerine olan inanlar ile yazdklar Ulusal Kalknma Plann byk bir kararllkla uygulamaya almtr. novasyon sistemi iin nemli bir dier husus da gerekli kurumlarn oluturulmasdr. rlandada da sektrn geliimi iin ortaya konulan modelde, baz faaliyetlerin yaplmas iin yeni baz kurumlarn oluturulmas ihtiyac domutur. Aslnda mevcut kurumlarn da yapabilecekleri ilerin, daha ziyade sadece belirli bir faaliyeti gerekletirmek iin zellemi kurumlar tarafndan yaplmas dnlmtr. rlandada bunun en iyi rnei SFI (Science Foundation Ireland) olmutur. Bu kurum, Ulusal Kalknma Plan dhilinde kurulmu olup amac, bilim ile uraan kiileri desteklemek, nitelikli igcn arttrmak ve bir bilgi ekonomisi oluturmak iin destekler salamak olmutur. lkede biyoteknolojinin gelimesi iin ncelikle gerekli teknik ve insan kaynaklar altyapsnn oluturulmas gerekmitir. Sektrn geliimi iin belki de en nemli faktr yetimi insan kaynadr. rlanda, eskiden beyin g ile lke dna kaan biyoteknoloji konusunda yetimi bilim adamlarnn lkeye kazandrlmas iin almalarda bulunmutur. Yurtdnda alan bilim adamlar tespit edilerek, lkeye geri dnmeleri ve aratrmalarn rlandada srdrmeleri iin her trl destek verilmitir. Bu sayede bir tersine beyin g salanmtr. Ayrca, yetenekli bilim adamlarnn ve baarl aratrmalarn desteklenmesi almalar ile biyoteknoloji konusunda aratrmalar tevik edilmitir. Sektrn gelimesi iin biyoteknoloji konusunda yeni bilim adamlar yetitirmek de nem kazanan dier bir konu olmutur. Biyoteknolojinin poplerliinin artrlarak rencilerin bu blmleri tercih etmelerinin zendirilmesine allmtr. Biyoteknoloji aratrmalar iin belki de en nemli teknik altyap laboratuvarlardr. Birok niversite ve aratrma kurumuna verilen desteklerle en son teknolojiyi ieren slak zemini hazr laboratuvarlar kurulmutur. Planlanan faaliyetlerin gereklemesi iin gerekli mali kaynak da Ulusal Kalknma Plan ile belirlenmitir. Teknoloji gelitirme ve inovasyon faaliyetleri iin NDP dhilinde toplam 2,5 Milyar Avro kaynak ayrlmtr. Bu bte kapsamnda SFI, HEA, EI gibi kurumlar sektrn gelimesi iin eitli destekler (genellikle hibe veya dl eklinde) salamlardr. Ayrca risk sermayesi gibi farkl destek mekanizmalar gelitirilerek sistemin nakit ihtiyalar karlanmaya allmtr.

114 114

Kurumlar aras koordinasyon ve bilgi aknn salanmas ve bilginin bir yerde ylmasn engellemek ve paylamn artrmak iin btn paydalarn katlabilecei iletiim ve ibirlii alar kurulmutur. zellikle niversiteleri aratrma-gelitirme faaliyetlerinin ierisine sokmak ve niversitede oluan fikirlerin ticarilemesini salamak iin niversite-sanayi ibirlikleri kurulmaya allmtr. nternet zerinde oluturulan portallarla karlkl iletiimi verimli ve etkin bir hale getirmilerdir. Dorudan yabanc yatrm lkeye ekmek iin de dnya leinde faaliyet gsteren kresel ila ve medikal firmalarn rlandada yatrm yapmalar tevik edilmitir. Bu tip yatrmclar lkeye ekerek onlarn bilgi ve tecrbelerinden yararlanlm, onlarn alt projeleri yrtlerek sektrde tecrbe kazanlm ve yeni rnlerin ticarilemesi iin lkeler aras balantlar kurulmutur.

KAYNAKLAR:
Bu blmn yazlmasnda, bir TTGV yayn olan lmez akar, S. ve zdemir, A.H. (2006) 23-26 Mays 2006 rlanda Biyoteknoloji alma Gezisi Raporu, TTGV Yaynlar, Ankara raporundan yararlanlmtr. (1) Forfas (1996) A Strategy for Enterprise in Ireland in the 21st Century (2) Forfas (1999) Technology Foresight Ireland Report (3) Government Publications (2004) Building Irelands Knowledge Economy The Irish Action Plan for Promoting Investment in R&D to 2010 (4) www.seroba.ie (5) www.growcorp.net (6) Gillespie,S. And Henry, C. (2005) Growing Pains in Irish Biotechnology (7) Ernst&Young (2002) Global Biotechnology Report (8) http://www.enterprise-ireland.com/ResearchInnovate/Wireless+Standards+Pilot+Scheme.htm (9) http://www.ndp.ie/viewdoc.asp?DocID=568 (10) http://www.ucd.ie/nova/index.html

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

115

KAYNAKLAR:
Bu blmn yazlmasnda, bir TTGV yayn olan lmez akar, S. ve zdemir, A.H. (2006) 23-26 Mays 2006 rlanda Biyoteknoloji alma Gezisi Raporu, TTGV Yaynlar, Ankara raporundan yararlanlmtr. (1) Forfas (1996) A Strategy for Enterprise in Ireland in the 21st Century (2) Forfas (1999) Technology Foresight Ireland Report (3) Government Publications (2004) Building Irelands Knowledge Economy The Irish Action Plan for Promoting Investment in R&D to 2010 (4) www.seroba.ie (5) www.growcorp.net (6) Gillespie,S. And Henry, C. (2005) Growing Pains in Irish Biotechnology (7) Ernst&Young (2002) Global Biotechnology Report (8) http://www.enterprise-ireland.com/ResearchInnovate/Wireless+Standards+Pilot+Scheme.htm (9) http://www.ndp.ie/viewdoc.asp?DocID=568 (10) http://www.ucd.ie/nova/index.html

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM 116

115

KISALTMALAR DZN
EI OECD FORFAS NDP BRI SFI HEA IDA IBVCF IBIA EIBio NUI DCU TCD UCD CSET NOVAUCD AURIL AUTM LES CCDP CSCB RCSI BSN NIBRT EUROPABIO BIO NCBES PRTLI NDC REMEDI Enterprise Ireland Ekonomik birlii ve Kalknma rgt (Organization for Economic Cooperation and Development) Giriimcilik, Ticaret ve stihdam Bakanlnn altnda faaliyet gsteren, giriimcilik, ticaret, bilim, teknoloji ve inovasyon konularnda ulusal politika danma kurulu rlanda Ulusal Kalknma Plan (National Development Programme) rlanda Biyoaratrma Kurumu (BioResearch Ireland) rlanda Bilim Vakf (Science Foundation Ireland) rlanda Yksek Eitim Kurumu (Higher Education Authority) rlanda Endstriyel Kalknma Kurumu (Industrial Development Authority) rlanda Biyobilim Risk Sermayesi Fonu (The Irish Biosciences Venture Capital Fund) rlanda Biyoendstri Birlii (Irish Bioindustry Association) Enterprise Ireland Biyoteknoloji Direktrli (Enterprise Ireland-Biotechnology Directorate) rlanda Ulusal niversitesi (National University Ireland Galway) Dublin ehir niversitesi (Dublin City University) Dublin Trinity niversitesi (Trinity College Dublin) Dublin Koleji (College Dublin) Bilim, Mhendislik ve Teknoloji Merkezi (Centres for Science Engineering and Technology) Dublin Koleji NOVA novasyon ve Teknoloji Transfer Merkezi Aratrma ve Endstri likileri Birlii (Association for Research and Industry Links) niversite Teknoloji Yneticileri Birlii (The Association of University Technology Managers Lisanslama Uzmanlar Topluluu (Licensing Executives Society) Kamps Firmalar Gelitirme Program (Campus Company Development Programme) Conway Sentez ve Kimyasal Biyoloji (Conway Synthesis and Chemical Biology) rlanda Kraliyet Cerrah Koleji (The Royal College of Surgeons in Ireland) Biyofarmastik Bilimler A (Biopharmaceutical Sciences Network) Ulusal Biyoproses Aratrma ve Eitim Enstits (National Institute of Bioprocessing Research and Training) Avrupa Biyoendstri Birlii (The European Association for Bioindustry) Amerikan Biyoteknoloji Endstrisi rgt (Biotechnology Industry Organisation) Ulusal Biyomedikal Mhendislii Merkezi (National Centre for Biomedical Engineering Science) 3. Seviye Enstitlerde Aratrma Program (Programme for Research in Third Level Institutions) Ulusal Tan Merkezi (The National Diagnostic Centre) Yenileyici Tp Enstits (The Regenerative Medicine Institute)

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

117

Blm-2 Ksm-4 srail Biyoteknoloji Sektr novasyon Politikalar

Deniz BAYHAN
Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf TTGV

118

SRAL BYOTEKNOLOJ SEKTR NOVASYON POLTKALARI

srailin biyoteknoloji sektrndeki inovasyon, gelime ve byme hz kresel bazda olduka ag- resif olarak tanmlanmaktadr. srail hzl byyen ve gelecee ynelik alanlardan biri olarak nemi gittike artan biyoteknoloji ve yaam bilimleri alannda kresel anlamda yaanan bu eilimin nemli oyuncularndan birisidir. lkede Yaam Bilimleri endstrisi kapsamnda ele alnan biyoteknoloji sektrndeki kii bana den start-up says tm lkelerin deerlerinden yksektir. Biyoteknoloji49 alannda yer alan 180 firmann tm akademik deneyim ile sanayi deneyiminin ortakl ile kurulmutur. Bu firmalarda st dzeyde yetimi yetkin insan gc istihdam edilmekte ve ileri dzeyde teknolojik inovasyonlar zerinde allmaktadr. srailin kresel bazda nemli bir oyuncu olma nedenleri lkenin tarihi, politik, ekonomik ve sosyal statsne dayanmaktadr. lkedeki biyoteknoloji alanndaki gelimeler konusunda yaplan analiz almasna50 gre srail biyoteknoloji sektrnn gelecee ynelik potansiyeli inovasyon odakl Ar-Ge kurumlar ve firmalarn varlna ve destek politika ve programlarna dayanmaktadr. srail Hakknda Dou Akdeniz kysnda yer alan srail corafi olarak bir Asya lkesidir. Yzlm 20.325 km2 olup 2012 tahminlerine gre yaklak 8 milyon nfusa sahiptir. Nfusunun 29 olan ya ortalamas ile olduka gen nfusa sahip bir lkedir. GSYIH deeri 242.928 Milyon ABD Dolar ile dnya sralamasnda 50 inci olup, kii bana den GSYIH deeri 31.282 ABD Dolardr (26nc). lkede sanayi devrimi 1958-1965 yllar arasnda gereklemitir. Toplam igcnn % 33,4 sanayi alannda almaktadr. alan nfusun %24 niversite mezunu olup, %12sinin daha st dzey eitim dereceleri bulunmaktadr. srailde altyap standartlar lke iinde olduka farkllk gstermektedir. Telekomnikasyon sektr dnda altyap anlamnda gelimeler olduka dktr. Gelien sanayi sektrlerinin balcalar; ila, optik, yazlm, elektrik malzemesi, elmas iletmecilii, silah sanayisidir. Dnya Bankas kaynaklarna gre sraildeki vergiler OECD, Orta Dou ve Kuzey Afrika lkelerine gre olduka yksek olup, srailde i yapma potansiyeli 2010 yl dnya sralamasnda 83. sradadr. srailde fikri mlkiyet haklar, endstriyel tasarmlar ve patentler yasal olarak tannmakta olup, lke WTO ve WIPO yesidir. srailin Bilim, Teknoloji ve novasyon (BTI) Politikas Yol gsterici birok rapor ve dokman olmasna ramen BTI politikas konusunda srailin dokmante edilmi ulusal bir plan ve stratejisi bulunmamaktadr. Ulusal plan olmamakla birlikte biyoteknoloji, nanoteknoloji ve temiz teknoloji sektrleri ncelikli sektrler olarak tanmlanmtr. Dk teknolojili endstrilerin performanslarn artrc nlemler alnmas da ncelikli alan olarak belirlenmitir. nsan sermayesi kalitesinin gelitirilmesi zel nem verilen alanlardan birisidir. lkenin bilim taban olduka gl olup OECDnin ilk 500 niversitesi listesinin st sralarnda yer almaktadr. srail aratrma ve gelitirmeye GSYHnn %4,7sini ayran bir lke olarak OECD ortalamasnn ve Amerikann nnde yer almaktadr. Ar-Ge harcamalar 2005-10 yllar arasnda da yllk %4,1 byme gstermitir. Ar-Ge harcamalarnn %52si zel sektr tarafndan gerekletirilmektedir. Ar-Ge btesinin %80i KOBlere kullandrlmaktadr.
49 srailde Biyoteknoloji Sektr, Medikal Cihazlar ve la (Farmastik) gibi Yaam Bilimlerinin bir alt bal olup; Doku Mhendislii ve Hre Terapisi, Tan Kitleri, lalar, Biyojenerik, mmn Terapi ve Alar, Biyoenformatik, Kaltmsal ve Proteom Aratrma Alet ve Ekipmanlar, Gen Terapisi ve Molekler Biyoloji, Biyomalzeme ve Plazma rnleri olarak tanmlanmaktadr. 50 Analysis of Israels Biotechnology Cluster by HHL-Leipzig Graduate School of Management, 2009

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

119

Giriimcilik srailde ne kan rekabetilik glerinden birisidir. Giriimcilik sralamasnda srail 140 lke arasnda 1. srada yer almaktadr (IMD Sralamas bu sralamada Trkiye 14. sradadr). Start-up giriimlerini desteklemek srailin BTI politikasnn nemli bir boyutudur. GSYHnn %1i risk sermayesi yatrmlarna ayrlmtr. niversite ve kamu aratrma merkezlerinden zel sektre teknoloji ve bilginin transfer edilmesini salamak zere birok program bulunmaktadr. srailin Ekonomisi Ekonomi son yllarda pozitif bir byme gstermekte, isizlik oranlar d gstermektedir. srailde GSYHnn %64 finans, turizm, eitim, ulatrma, iletiim gibi servis sektr tarafndan yaratlmaktadr. Sanayinin pay %32 olup, istihdamn %16sn salamaktadr. Tarm %2,6lk dk bir paya sahiptir. Dk i pazar bykl ve kstl doal kaynaklar nedeniyle ihracat ve ithalat srail ekonomisinin bel kemiini oluturan nemli unsurlardr. Savunma ve havaclk aralar, uak motorlar, medikal cihazlar, biyolojik kkenli ilalar ve iletiim ekipmanlar gibi ileri/yksek teknoloji rnlerin ihracat toplam ihracatn iinde %26lk bir paya sahiptir. Ticaret yaplan lkelerin banda ABD, Belika, in, svire ve Almanya gelmektedir. srailde Biyoteknolojinin Douu srailde biyoteknoloji endstrisinin douunun clostridium acetobutylicum isimli bakteriden asetonun retildii 1936 yllarna uzand dnlmektedir. Ancak modern biyoteknolojinin geliimi daha uzun yllar almtr. srailde biyoteknoloji faaliyetlerinin %60 medikal ajanlar, tehis, hcre ve doku terapisi zerine younlamtr. Ares-Serono isimli bir sve firmasnn ubeleri olarak 1981 ylnda Biotechnology General ve Interpharm firmalarnn kurulmas, srailde biyoteknoloji sanayinin balangc saylr. 1990lara kadar hastane ve niversitelerde yaplan aratrma almalar dnda srailde biyoteknoloji alannda sadece bu iki firma faaliyet gstermitir. 1990l yllarn bandaki ileri teknoloji dalgas yeni firmalarn kurulmasn salamtr. 1991 ylndan sonra srail biyoteknoloji sektr her yl kurulan yeni firmalarla (start-ups) bymtr. Firmalar Sanayi ve Ticaret Bakanlnn verdii Ar-Ge hibe destekleri ile sektre ekilmilerdir. Hibe desteklere ek olarak devlet biyoteknoloji sektrn ynlendirmek ve Ar-Ge almalarn zendirmek zere 1995 ylnda Ulusal Biyoteknoloji Komitesini oluturmutur. Bu komitede sanayi ve akademi eit oranda temsil edilmilerdir. Ayrca akademisyenlerin firmalarla ortak olarak ni alanlarda rekabet ncesi (ok erken aama) Ar-Ge almalar yapmak zere bir araya gelmelerini desteklemek zere Magnet program uygulamaya konmutur. srail Magnet Program dorudan biyoteknoloji alanna ynelik olmamakla birlikte, sektrde niversite-sanayi inovasyon ibirliinin oluumuna katks olmutur. Yaam bilimleri alannda 1996 yl ncesinde 186 olan firma says, 2012 ylnda 1,000i amtr. Firmalarn %41i son 10 ylda kurulan firmalardr. Son be yln verilerine bakldnda yaam bilimleri alannda bir ylda yaklak olarak 40-45 yeni firma kurulmaktadr. srailde Yaam Bilimleri Sektr Biyoteknoloji ile yaam bilimleri birbiri ile i ie gemi alanlardr. Yaam bilimleri bitkiler, hayvanlar ve insanlarla ilgili tm bilimleri iermektedir, dolaysyla biyoteknoloji yaam biliminin bir parasdr. Rapor kapsamnda srailin biyoteknoloji sektr ve ilikili politikalar incelenirken ncelikli olarak yaam bilimleri sektr esas alnmtr.

 GSYIH Hnn %4,7 si ile Ar-Ge yatrmlarnda n dnya 1.si; 1 Risk sermayesi s p piyasas asndan dny ya 3.s.
122

120

Biyoteknoloji ile ya aam bilimleri birbiri ile i ie ge emi alanlardr. Yaam m bilimleri bitkiler, hayvanl lar ve insa anlarla ilgili tm bilim mleri iermektedir, do olaysyla biyoteknoloji yaam Kk hcre aratrmalarnda nc; biliminin bir paraaratrma r kapsamkalitesi nd da srailin biyoteknolo oji olitikalar sdr. Rapor Bilimsel enstitlerinin bakmndan dnya 1. si;sektr ve ilikili po Nitelikli insan gc bakmndan dnya inceleni irken nceli ikli olarak yaam biliml leri 1.si; sektr esas alnmtr.

g getirme eye balam firmalard dr ve ihraca atlar 2011 ylnda 8,9 M Milyar ABD Dolarna %34 gelir sadece s start-up firm malar iin ekim merk kezifaali de g mi, 2012 yl itibariyle srailde kurulan 1,000in zerindeki yaam bilimleri firmasnn arlkl - il, geli larak tutarl l ve gelece ek vaat ede en i letmel lerin de bu ulunabildi i bir lke oldu o unu ticari o ile yaam bilimleri birbiri ile i ie gemi alanlardr. Yaam bilimleri bitkiler, hayyet Biyoteknoloji alanlar medikal cihazlar, biyoteknoloji ve ilatr (farmastik) (ekil 1). Firmalarn %34 gelir vanlar ve insanlarla ilgili tm bilimleri iermektedir, dolaysyla biyoteknoloji yaam biliminin bir par getirmeye balam firmalardr ve ihracatlar 2011 ylnda 8,9 Milyar ABD Dolarna ulamtr. Bu gsterm mektedir.
srailde Yaam Bilimleri Sektr ulam tr. Bu raka amlar srail in asdr. Rapor kapsamnda srailin biyoteknoloji sektr ve ilikili politikalar incelenirken ncelikli rakamlar srailin sadece start-up firmalar iin ekim merkezi deil, gelimi, ticari olarak tutarl ve olarak yaam bilimleri sektr esas alnmtr. gelecek vaat eden iletmelerin de bulunabildii bir lke olduunu gstermektedir. 2012 yl itibariyle srailde kurulan 1,000in zerindeki yaam bilimleri firmasnn arlkl faaliyet alanlar medikal cihazlar, biyoteknoloji ve ilatr (farmastik) (ekil 1). Firmalarn %34 gelir getirmeye balam firmalardr ve ihracatlar 2011 ylnda 8,9 Milyar ABD Dolarna ulamtr. Bu rakamlar srailin sadece start-up firmalar iin ekim merkezi deil, gelimi, ticari olarak tutarl ve gelecek vaat eden iletmelerin de bulunabildii bir lke olduunu gstermektedir.

Kii bana den medikal cihaz patentlerinde dnya 1.si; biyo-ila patentlerinde dnya 4.s; 2012 yl itibariyle e srailde kurulan k 1,000in zerindeki yaam bilimleri firmasnn arlkl GSYIHnn %4,7 si ile Ar-Ge yatrmlarnda dnya 1.si; faaliyet alanlar m medikal ciha azlar, biyote eknoloji rmastik) (ekil 1). Firmalarn Risk sermayesi piyasas asndan dnya 3.s.ve ilatr (far

ekli 1 sra ailin Yaam Bilimleri Sek ktr Dalm (1000 firma a)

ekli 1 srailin Yaam Bilimleri Sektr Dalm (1000 firma) sektrle erine ev sa ahipli i yap pan bir lk ke konumu undadr. Kaynak: IVC Veritaban 2012 Kaynak: IVC Veritaban 2012 an 2012 Kaynak: IVC Veritaba

lerine ev ev sahiplii yapan bir lke konumundadr. srailin yaam bilimleri patent saysnn tm srail trlerine sahiplii yapan bir lke konumundadr. srailin yaam bilimleri patent saysnn tm patent says iindeki yzdesi dnya lkeleri iinde en yksek srada yer almaktadr (ekil 2). srail patent says iindeki yzdesi dnya lkeleri iinde en yksek srada yer almaktadr (ekil 2).

Bugn srail yaam m bilimleri alan a nda z zellikle biyolojik kke enli ila ve e medikal cihazlar c ekli 1 srailin Yaam Bilimleri Sektr Dalm (1000 firma) sr railin yaam bilimleri i patent saysnn tm srail patent say ys iindeki yzdesi d nya lkele eri iinde en n yksek srada r yer almakta ad r ( ekil 2 ). Bugn srail kkenli ila ve medikal cihazlar sektr Bugn srail yaam yaam bilimleri bilimleri alannda alanndazellikle zelliklebiyolojik biyolojik kkenli ila ve medikal cihazlar sekekil 2. Yaam a Bilimleri Patentleri P (T Toplam Patent indeki Yzdeleri) Y

Verisi K ekilwww Kaynak: w.uspto.gov (2009), ILSI 2010 2. Yaam Bilimleri Patentleri (Toplam Patent indeki Yzdeleri)
Kaynak: www.uspto.gov (2009), ILSI 2010 Verisi

Medikal Cihazlar

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

121

Medikal Cihazlar srail medikal cihazlar sektrnde 448 firma grntleme, medikal lazer, elektro-medikal, tele-hekimlik, ameliyat ekipman, tan kiti ve rehabilitasyon ekipmanlar alanlarnda dnya apnda inovasyon yapmaktadrlar. ABD Patent ve Marka Biriminin 2009 yl verilerine gre srail dnyada kii bana en fazla medikal cihaz patenti olan lkedir. Yutulabilir kameralar, tanabilir kardiyolojik ultrason sistemleri, grme bozukluu olanlar iin gze yerletirilebilir cihazlar trndeki inovatif medikal cihaz rnlerine aada birka rnek verilmitir. Given Imaging firmasnn PillCam isimli yutulabilir bir kamera/hap ile mide ve barsaklar dolarken devaml resimler hatta video grntleri iletiliyor. Hapn grevi bitince de bnyeden atlyor. PillCam gerek ABDde, gerekse Avrupada sertifika alm bir rn, gnmzde de kar getirmeye devam ediyor. 2011 yl kar 181 Milyon ABD Dolar olarak gereklemi. 2012 ylnda Covidien firmas tarafndan 350 Milyon ABD Dolarna satn alnan superDimension firmasnn gelitirdii Elektromanyetik Navigasyon Bronoskopi (ENB) cihaz doktorlarn biyopsi yapmasna ve akcierin uzak blgelerindeki kitleleri tedavi etmesine izin verecek ekilde elektromanyetik navigasyonla gerek zamanl 3 boyutlu BT grntlerini birletiren bir teknolojidir. Medinol firmas 1990l yllarn balarnda kapal hcre yapsna sahip stent tasarm ve gelitirmesi yapmtr. Medinol firmas kalp sondalamas alannda yeni inovasyonlar gelitirmeye devam etmektedir. Medikal cihaz alannda son teknolojiler kullanlarak yrtlmekte olan Ar-Ge almalar iin de aadaki rnekler verilmitir. Hastann karacier fonksiyonlarn test edecek bir cihaz Exalenz firmas tarafndan gelitirilmi ve test edilmitir. Deri altna arsz ila verimi iin NanoPass firmas mikro-enjeksiyon yntemi uygulamas gelitirmitir. Novocure firmas tarafndan 2011 ylnda hastalarn normal aktivitlerini srdrrken kanser terapisi uygulayacak tanabilir bir cihaz gelitirilmitir. Biyoteknoloji Biyoteknoloji alannda 180 firma bulunmaktadr. Firma saysnda yllk olarak yaklak %17 art olmaktadr. Biyoteknoloji firmalarnn faaliyet alan dalm aadaki ekil ile gsterilmektedir. Tan kitleri, biyofarma (ila), doku mhendislii ve hcre terapisi biyoteknoloji alannda en fazla sayda firmann olduu alt sektrlerdir. Bilimsel tabanl biyoteknoloji aratrmalar srailde niversiteler, hastaneler, teknik okullar ve aratrma enstitlerinde yrtlmektedir. srail zellikle kk hcre aratrmalar alannda dnya apnda mkemmeliyet merkezi olarak tannmaktadr ve bu alanda dnyada Amerikadan sonra en ok yayn olan lkedir. Aratrma ve gelitirme almalar arlkl olarak lkenin nde gelen niversite hastanelerinde yrtlmektedir. niversite hastanelerinin yan sra kk hcre alannda almalar yrten aktif 15 firma bulunmaktadr. Firmalardan drd klinik test aamasndadr. Klinik test aamasna yakn olan balca kk hcre almalar arasnda kalbi yeniden altracak ve eker hastalarnda yeniden inslin retimini salayacak almalar rnek olarak verilebilir. Alanda aratrmadan deneme aamasna

122

geilmesinde devletin hibe destekleri ve uluslar aras ibirlikleri ok nemli rol oynamaktadr. srailin kk hcre tedavilerinden ne kan baz rnekler unlardr: Cell Cure firmasnn embriyona ait kk hcreden elde edilen OpRegen rn yalanmaya bal makular dejenerasyonu tedavisinde kullanlmaktadr. Brainstorm firmasnn Cell Therapeutics rn Parkinson tedavisinde kullanlmaktadr. Farmastikler ( lalar) ve Biyolojik Kkenli Farmastikler (Biyofarma) srailde ila sektr 76 kurumsallam firma ve 30,000e yakn istihdam ile yaam bilimlerinin nc byk sektrdr. zellikle kanser, MS ve Alzheimer tedavisi iin kullanlan farmastikler zerinde almalar yrtlmektedir. Merkezi srailde bulunan ve 1901 ylnda kurulmu olan Teva Pharmaceutical Industries firmas bugn yllk 18,3 Milyar ABD Dolar sat ile dnyann en byk jenerik ila reticisidir. srail kkenli jenerik ila reticisi firmalara rnek olarak Taro, Dexcel/Dexxon ve Rafa saylabilir. ekil 2. srail lin Biyotekn noloji Firmalar Alt Sek ktr Krnm (180 firma)

Kaynak: ILSI 20120 ekil 2. srailin Biyoteknoloji Firmalar Alt Sektr Krnm (180 firma)
Kaynak: ILSI 20120

srail biy yolojik kke enli ilalarda da dnya ann nemli lider lkele eri arasnda a saylmakta adr. la srail biyolojik kkenli ilalarda da dnyann nemli lider lkeleri arasnda saylmaktadr. la sektrndeki geliim zellik kle biyotek knoloji alanndaki ge eliime day yanmaktadr. srail sektrndeki geliim zellikle biyoteknoloji alanndaki geliime dayanmaktadr. srail biyofarma biyofarm ma alannda aki yeni pat tent says ve v alanda kurulan yeni i firma says asndan n kresel alanndaki yeni patent says ve alanda kurulan yeni firma says asndan kresel lider konumunlider ko onumundadr. srailin biyofarma sektrnde eki geliimi pazardaki k kresel dev vlerin de dadr. srailin biyofarma sektrndeki geliimi pazardaki kresel devlerin de dikkatini ekmektedikkatin ni ekmekte edir. Alman n Merck Serono firmas 2012 ylnda srailin n Yavne ehrindeki dir. Alman Merck Serono firmas 2012 ylnda srailin Yavne ehrindeki Inter-Lab inkbasyon merInter-La ab inkbasy yon merke ezinde yeni bir ila geli g tirme kulukal k yatrm ya apmtr. kezinde yeni bir ila gelitirme kulukal yatrm yapmtr. Firmann onkoloji, dourganlk, MS Firmann onkoloji, , dourgan nlk, MS ve e endokrin noloji alanlarnda ger rekletirilecek be ve endokrinoloji alanlarnda gerekletirilecek be projeye 13 Milyon ABD Dolar yatrmas beklenprojeye 13 Milyon ABD Dolar yatrmas beklenmektedir. Paza ardaki biyof farma rnlerine ve mektedir. Pazardaki biyofarma rnlerine ve ileri utaki Ar-Ge almalarna u rnekler verilebilir: ileri utaki Ar-Ge a almalarna a u rnekle er verilebilir r:

Hadassah Merkezi tarafndan gelitirilip daha sonra satlan, yu Tp Hadassah Tp Merkez zi taraf ndan n geli tirilip p dahaJohnson&Johnsona sonr ra Johnson& &Johnsona a satlan, murtalk kanser tedavisinde kullanlan kemoterapi ilac; y yumurtal k kanser teda avisinde kullanlan kem moterapi ilac; Teva T firma asnn Weiz zmann Ens stits ile birlikte ge elitirdikleri i, multiple skleroz Teva firmasnn Enstits ile birlikte gelitirdikleri, multiple skleroz tedavisinde t Weizmann tedavisinde e kullan lan Copaxone; kullanlan Copaxone; Hebrew n niversitesin ndeki aratrma sonuc cu ortaya kan ve N Novartis tarafndan g tirilip ticariletirile geli en Alzheime er hastal tedavisinde t e kullanlan Exelon; Hebrew niversitesindeki aratrma ortaya kan ve Novartis Gamida G Cell firmas nn kk sonucu hcre doku trans sferi konusu undaki altarafndan m malar; gelitirilip ticariletirilen Alzheimer hastal tedavisinde kullanlan Exelon; Vaxil V Bio Th herapeutics s firmasnn kanser alar ile ilgili al malar; Mediwound firmasnn enzim reaksiyonla ar ile aktive olacak yank tedavisinde kullanlacak k devrimsel bir jel gelitirme almas m iin Teva firmas il le ibirlii ya apmas.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

123

Gamida Cell firmasnn kk hcre doku transferi konusundaki almalar; Vaxil Bio Therapeutics firmasnn kanser alar ile ilgili almalar; Mediwound firmasnn enzim reaksiyonlar ile aktive olacak yank tedavisinde kullanlacak devrimsel bir jel gelitirme almas iin Teva firmas ile ibirlii yapmas. Tarmsal Biyoteknoloji Tarmda ve bilimsel alandaki gelimeler srailde ekonomik etkileri olan karmak ve verimli bir tarm sistemi olumasn salamtr. srail tarma dayal ekonomiye narenciye ihracat ile balamtr. Bugn srailin tarmsal biyoteknoloji rn ve aratrmalar u alanlarda gereklemektedir: Toksik ieren tarm ilalar kullanmnn biyolojik kontroller ile deitirilmesi, Molekler genetik teknoloji esasl istenilen zellikleri ieren bitki gelitirilmesi, Kmes ve iftlik hayvanlar iin a maddeleri gelitirilmesi.

Salkta Biliim Teknolojileri srail salkta biliim teknolojileri uygulamasnda dnya liderleri arasnda yer almaktadr. En basit merkezlerde bile hasta kaytlar bilgisayar ortamnda ve veri tabannda muhafaza edilmektedir. srailin stn olduu belirtilen alandan biri de uzaktan tedavidir. Bu alanda 70 kadar firma faaliyet gstermektedir. Salkta biliim sektrnn nde gelen firmalar arasnda kurumsal hastane bilgi ynetim sistemi konusunda Roshtov, kablosuz tbbi veri transferi konusunda Medic4All Group, sistem entegrasyonu konusunda eWave firmalar sralanabilir. Yaam Bilimleri Firmalar Yaam bilimleri alannda faaliyet gsteren firmalarn %56s son on ylda kurulmu firmalardr. Yeni kurulan firmalarn %34 gelir getiren firma konumundadr. Firmalarn yaklak %75i 20 alandan daha az alan olan kk firma byklnde olup, byk ounluunun yatrm alan kalp ve damar hastalklar ile ilgilidir. Biyoteknoloji firmalarnn ortalama rn gelitirme sresi 10 yldr ve yeni bir rn piyasaya srmenin maliyeti 800-900 Milyon ABD Dolar olabilmektedir. rn gelitirme sresi, maliyeti ve rnn gelecek baarsndaki belirsizlikler nedeniyle sektr yksek risk tayan bir sektrdr. Klinik deneylerinin baarszlk oran 10 da 8dir. srailde biyoteknoloji rekabetin olduka yksek olduu bir sektrdr. Tm bu faktrler dikkate alndnda finansman ve verimlilik biyoteknoloji firmalar iin kritik nemde bir konudur. Firmalar karllklarn artrmak, risklerini drmek ve finansman sorunlarnn stesinden gelmek iin rn gelitirme srelerini ksaltmak, maliyetlerini azaltmak ve baar oranlarn artrmak zorundadrlar. srailin yaam bilimleri alanndaki firmalarn %16s tohum aamasnda, %10u klinik ncesi aamada, %21i ise klinik aamasndadr. Son yllarda srail yaam bilimleri sektrnde yatrmclarn nemli k ilemleri gerekletirdikleri grlmektedir. Yaklak 60 firma yakn zamanda Tel Aviv Menkul Kymetler Borsasnda halka almtr. 15 kadar srail firmas da (Omrix, Rosetta, XTL gibi) yine yabanc borsalarda, zellikle ABD Borsasnda halka almtr. IVC (Israel Venture Capital) Aratrma Merkezi verileri-

124

ne gre 2009 ylnda yaam bilimleri alannda gerekleen irket birlemeleri ve satn almalarn (mergers & acquisitions) toplam deeri 822 Milyon ABD Dolardr. srail Yaam Bilimleri Finansman Kaynaklar srailde yaam bilimleri alanndaki Ar-Ge faaliyetlerini desteklemek iin birok fon kayna bulunmaktadr. 2010 yl verilerine gre sanayi ve niversite Ar-Ge harcamalarnn toplam yaklak olarak 800 Milyon ABD dolardr. Finansman kaynaklar; kamu almlar, hibe destekler, iki uluslu devlet destekli vakflar, risk sermayesi ve firmalarn kendi kaynaklar.
GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER

Tablo 1. srail Yaam Bilimleri Finansman Kaynaklar Dalm Kaynak: ILSI Veritaban 2010 ve Sanayi Raporlar
Milyon $ 130 130 30 100 400 790 % 16,45 16,45 3,8 12,7 50,6 100

127

Finansman Kayna srail Hkmeti Hibe Destekler ki Uluslu Devlet Destekli Vakflar Risk Sermayesi Firmalarn z Kaynaklar TOPLAM

Tablo 1. srail Yaam Bilimleri Finansman Kaynaklar Dalm Kaynak: ILSI Veritaban 2010 ve Sanayi Raporlar srail Biyoteknoloji Sektr Aktrleri

srail Biyoteknoloji Sektr Aktrleri srail biyoteknoloji sektr biyoteknoloji kmesi olarak da tanmlanmaktadr. Kmede eitli aktrler ve bu aktrler arasnda eitli iliki ekilleri bulunmaktadr. srailin biyoteknoloji sektsrail biyoteknoloji sektr biyoteknoloji olarak daYaam tanmlanmaktadr. eitli akrndeki baarsnn bu kme yaplanmasna bal olduu kmesi belirtilmektedir. bilimleri ya Kmede da trler ve bu aktrler eitli ekilleri bulunmaktadr. srailin biyoteknoloji biyoteknoloji kmelenmesi arlkl arasnda olarak Tel Aviv, iliki Hayfa ve Kuds ehirlerindedir. Nfusun %90 sektrndeki baarsnn bu kme yaplanmasna balolup, olduu belirtilmektedir. Yaam bilimleri ya-da biyoteknoloji birbirinden iki saat araba yolu uzaklnda bulunmakta niversite ve dier endstri kmele kmelenmesi arlkl olarak Tel Aviv, Hayfa ve Kuds ehirlerindedir. Nfusun %90 birbirinden iki rine de yakn mesafededir. Youn bilgi paylam salayan ve firmalar aras sinerji etkisi yaratan saat yolu uzaklnda bulunmakta olup, niversite ve dier endstri kmelerine de yakn mekme yaps ekil 3 araba ile gsterilmektedir. safededir. Youn bilgi paylam salayan ve firmalar aras sinerji etkisi yaratan kme yaps ekil 3 ile gsterilmektedir. niversite ve Aratrma Merkezleri niversite ve Aratrma Merkezleri srailde fonlanan akademik aratrmalarn %50si yaam bilimleri alannda yaplan almalardr. Sektr akademik veya bilimsel faaliyetler ile destekleyen 11 niversite ve aratrma merkezi srailde fonlanan akademik aratrmalarn %50si aratrmalarn yaam bilimleri alanndayapan yaplan almalardr. vardr. Bunlardan en nemli olan srailde biyoteknoloji alanndaki %43n Sektr akademik veya bilimsel faaliyetler ile destekleyen 11 niversite ve aratrma Hebrew niversitesidir. Hebrew niversitesini dnya apnda yaam bilimleri alannda alma merkezi vardr. Bunlardan enokluu nemli olan srailde biyoteknoloji alanndaki aratrmalarn %43n yapan Hebrew yapan bilim adam saysnn ile Weizmann Enstits izlemektedir. niversitesidir. Hebrew niversitesini dnya apnda yaam bilimleri alannda alma yapan bilim adam saysnnyaam okluu ile Weizmann Enstits izlemektedir. nsan kaynaklar asndan bilimleri srailde akademik kariyerin en fazla tercih edildii alanlardan birisidir. 2007 yl istatistiklerine gre niversite rencilerinin %6s yaam bilimlekaynaklar asndan yaam bilimleri srailde akademik kariyerin fazla tercih edildii rinde lisans eitiminsan grmektedir. Yksek lisans yapanlarn %10u, doktora yapanlarn da en %26s birisidir. 2007 yl istatistiklerine gre niversite rencilerinin %6s yaam bilimlerinde yaam bilimleri alanlardan alanndadr. lisans eitimi grmektedir. Yksek lisans yapanlarn %10u, doktora yapanlarn da %26s yaam bilimleri alanndadr. Technion Teknoloji Aratrma Merkezi lkenin uygulamal aratrmalar yapan en byk merkezidir. Biyoila konusunda Ar-Ge faaliyetlerinde bulunan Amerikan meneli Mann Enstits de Technion Teknoloji Merkezi lkenin uygulamal aratrmalar yapan en byk merke100 Milyar ABD Dolar ile bu alandaAratrma ube amtr. Enstitnn faaliyet alan biyoila, medikal zidir. Biyoila konusunda Ar-Ge faaliyetlerinde bulunan Amerikan meneli Mann Enstits de 100 cihazlar ve yaam bilimleri konularnda bilgi birikimini oluturmaktr. Milyar ABD Dolar ile bu alanda ube amtr. Enstitnn faaliyet alan biyoila, medikal cihazlar ve yaam bilimleri konularnda bilgi birikimini oluturmaktr. Teknoloji Transfer Yaplanmalar/Firmalar

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

125

Teknoloji Transfer Yaplanmalar/Firmalar niversite ve aratrma merkezlerinin birou bnyelerinde gelitirdikleri fikri mlkiyetlerin ticarilemesi ve pazarlanmas srecini yrtmek zere kendi teknoloji transfer firmalarn (Yissum, Yeda, Hadasit ve Ramot gibi) kurmulardr. srail niversiteleri dnyada teknoloji transfer ofislerini kuran ilk niversiteler arasnda saylrlar. srailde yedisi niversiteye bal, bei aratrma hastanelerinde olmak zere 12 teknoloji transfer yaplanmas/firmas vardr. Hebrew niversitesinin Yissum teknoloji transfer firmas en byk ve en eskilerdendir, 1964 ylnda kurulmutur. Yissum MIT ve Stanford gibi ok sayda patent retmektedir, 2012 itibar ile karlan patent says 7,000dir. Dnyann nc en ok kar eden teknoloji transfer yaplanmas olarak tannan Yeda Weizmann Enstitsne baldr. Teknoloji transfer yaplar veya firmalar ulusal bir yaplanma olan srail Teknoloji Transfer Ayapsna baldrlar. Teknoloji Tabanl Kulukalk Ayaps Teknoloji tabanl kulukalk ayaps srailde yaam bilimleri alannda Ar-Ge faaliyetlerini en verimli ekilde destekleyen sanal bir start-up makinas olarak tanmlanmaktadr. lke genelinde 24 olan kulukalklarn her biri 8-10 arasnda firmay barndrmaktadr. Kulukalk program kapsamnda firmalara riskin en yksek olduu ilk 2-3 yllk yaam srelerinde 500.000 ABD dolar kadar hibe destek salanmaktadr. 1990 yllarndan beri uygulanmakta olan program kapsamnda 1000 firma kulukalktan mezun olmutur. lk bata devlet tarafndan iletilen kulukalklarn birou zaman iinde zelletirilmitir. Kme Yaplanmalar srailde biyoteknoloji sektrn ekillendiren drt kme yaplanmas bulunmaktadr, bunlar; srail Biyoteknoloji Organizasyonu, BioIsrael, BioJerusalem ve BioNorthdur. Tm bu yaplanmalarn balca faaliyetler alanlar start-uplar desteklemek, potansiyel yatrmclar ile kamu kurumlar ve firmalar arasnda ilikiler kurmak, kme yeleri arasnda iletiim ve ibirliini salamak ve zendirmek olarak saylabilir. 1997 ylnda kurulan BioIsrael, biyoteknoloji ve medikal cihaz firmalar iin nemli bir merkez (hub) olup yurtd stratejik ortaklar ve servis salayclar ile ilgili olarak veri salamaktadr. BioJerusalem Kudste yerleik start-up ve biyogiriimciler iin iletme koluu salayan bir programdr. BioNorth ise lkenin kuzeyinde yer alan biyoteknoloji firmalar ile akademik aratrmaclar arasnda ibirliini salamaktadr. Bu kme yaplanmalarnn yan sra srail yaam bilimleri firmalarn uluslararas arenada tantmak amacyla faaliyet gsteren kar amac gtmeyen srail Yaam Bilimleri Sanayii Birlii (Life Sciences Industries Association in Israel ILSI) isimli bir kurum da bulunmaktadr. Reglasyonlar srailde reglasyonlarn ak ve esnek olmas biyoteknoloji sektrnn gelimesinde nemli katk salamtr. rnein kk hcre alannda srailin nc lkelerden biri olmasnn nemli nedenlerinden biri lkedeki serbest reglasyon ortamdr. Ak bilimsel reglasyonlar ayn zamanda almalarn aratrma safhasndan deneme safhasna gemesine de nclk etmektedir. Ayn zamanda biyoteknolojik aratrmalarn etik sorunlar gibi hassas bir konu ile ilgili olarak srail Ulusal Biyo-Etik Konseyi kurulmutur. Bu kurum biyo-ila ve biyoteknoloji alannda srdrlen bilimsel almalardan kaynaklanan etik konularla ilgili yasal ilemler konusunda gr vermektedir.

126

Kamu Kurumlar ve Destek Programlar srailde hkmet nemli bir aktr olarak kabul edilmektedir. 2000 ylndan itibaren biyoteknoloji ulusal ajandaya girmi ve hibeler, vergi tevikleri, start-up destekleri, Ar-Ge ve teknoloji ticariletirmesi faaliyetlerini destekleyici programlar uygulamaya konmutur. Bioplan 2000 ile biyoteknoloji esasl kulukalklar oluturulmutur. Dorudan faaliyet desteklerinin yan sra evre koullarnekil iyiletirme konusunda projelerini destekleyici almalar yrtlmtr. 3. srail Biyoteknoloji Kmeda Yapaltyap s

Kaynak: Analysis of Israels Biotechnology Cluster, ekil HHL - Leipzig Graduate School ofKme Management, 3. srail Biyoteknoloji Yaps2009 Kaynak: Analysis of Israels Biotechnology Cluster, HHL - Leipzig Graduate School of Management, 2009

Biyoteknoloji sektrnn ulusal ajandaya girmesi ncesinde bir uluslararas danmanlk firmasndan (Monitor) alnan destek ile sektrnn analizi yaplm ve sektr geliimine engel olan ve geliimini salayacak alanlar belirlenmitir. Sektr vizyonu, hedefleri ve destek programlar sz konusu analiz sonular esas alnarak belirlenmitir. Biyoteknoloji sektrne destek veren kamu kurumlarndan en nemlileri unlardr; Bilim ve Teknoloji Bakanl, Uzman Bilim Adam Ofisi Salk Bakanl, Uzman Bilim Adam Ofisi Sanayi ve Ticaret Bakanl ve Kamu Aratrma Merkezleri. Biyoteknoloji sektr Uzman Bilim Adam Ofisi tarafndan aadaki tablodan da grlecei gibi ncelikli sektr olarak tanmlanmtr. Sanayi ve Ticaret Bakanlna bal olan Uzman Bilim Adam Ofisi (Chief Scientists Office CSO) sektrdeki umut vadeden giriimlerin desteklenmesi ve bu giriimlerin ticarileen rnleri zerinden telif alma faaliyetlerini yrtmektedir. Bunun yan sra sz konusu kurulu teknoloji tabanl giriimcilii ve katma deer yaratan Ar-Ge projelerini de tevik etmektedir. Destek btesinin yaklak olarak %50si pazar odakl Ar-Ge projelerine hibe olarak aktarlmaktadr. Devlet hibe destek ile riski paylamakta ve firmalarn sadece ticari olarak baar elde ettikleri rnleri iin geri demede bulunmalar beklenmektedir.

umut vadeden giriimlerin desteklenmesi ve bu giriimlerin ticarileen rnleri zerinden telif alma faaliyetlerini yrtmektedir. Bunun yan sra sz konusu kurulu teknoloji tabanl giriimcilii ve katma deer yaratan Ar-Ge projelerini de tevik etmektedir. Destek btesinin yaklak olarak %50si pazar odakl Ar-Ge projelerine hibe olarak aktarlmaktadr. Devlet hibe destek ile riski paylamakta ve firmalarnSEKTREL sadece ticari olarak baar elde ettikleri rnleri iin geri demede bulunmalar beklen BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM BYOTEKNOLOJ NOVASYON SSTEM 127 127 mektedir.
Sektr Proje esasl hibe destek oranlar Proje sresi Hzlandrlm amortisman Proje bavuru zamanlamas ncelikli Sektrler (Biyoteknoloji) Onayl Ar-Ge btesinin %50si 2 yl 1. yl iin %66 Tm yl iin ak bavuru Dier Sektrler Onayl Ar-Ge btesinin %20-40 aras 1 yl 1. yl iin %33 Belirli bir tarihte ylda bir kez

Tablo 2. Destek Program Kriterleri

Tablo 2. Tablo 2. Destek Destek Program Program Kriterleri Kriterleri

MAGNET ereve ereve program ylndan beri firmalar ileile aratrmaclar birbir araya getirerek reMAGNET program 1994 ylndan beri firmalar aratrmaclar araya getirerek MAGNET ereve program1994 1994 ylndan beri firmalar ile aratrmaclar bir araya getirerek kabet ncesi yeni jenerik teknolojiler gelitirilmesi trndeki projeleri %66lara varan oranlar ile des rekabet ncesi yeni jenerik teknolojiler gelitirilmesi trndeki projeleri %66lara varan oranlar rekabet ncesi yeni jenerik teknolojiler gelitirilmesi trndeki projeleri %66lara varan oranlar ile ile teklemektedir. MAGNET program teknoloji gelitirmenin yan sra srailde sanayi-sanayi ve sana desteklemektedir. MAGNET program teknoloji gelitirmenin yan sra srailde sanayi-sanayi ve desteklemektedir. MAGNET program teknoloji gelitirmenin yan sra srailde sanayi-sanayi ve sanayi-niversite ibirlii kltrnn yerlemesini salamtr. 1995 Ulusal yi-niversite ibirlii kltrnn yerlemesini salamtr. 1995 ylnda kurulankurulan Ulusal Biyoteknoloji sanayi-niversite ibirlii kltrnn yerlemesini salamtr. 1995 ylnda ylnda kurulan Ulusal Biyo Biyoteknoloji Komitesi srailde biyoteknolojinin gelitirilmesi ve tevik edilmesi grevini srdrmekte Komitesi Komitesi srailde biyoteknolojinin gelitirilmesi ve tevik edilmesi grevini srdrmektedir. zellikle teknoloji srailde biyoteknolojinin gelitirilmesi ve tevik edilmesi grevini srdrmek dir. zellikle yabanc yatrmclara nemli avantajlar salayan srail Yatrm Merkezi tarafndan ytedir. zellikle yabanc yatrmclara nemli avantajlar salayan srail Yatrm Merkezi tarafndan rtlen rekabeti birbir hibe program olan Grants Program veve Vergi Otoritesi tarafndan yrtlen yrtlen rekabeti hibe program olan Grants Program Vergi Otoritesi tarafndan yrtvergi indirimi programlar bulunmaktadr. len vergi indirimi programlar bulunmaktadr. Risk Risk Sermayesi Sermayesi srailde zellikle Ar-Ge Ar-Ge faaliyetinde srailde risk risk sermayesi sermayesi zellikle faaliyetinde bulunan bulunan start-up start-up firmalar firmalar iin iin nemli nemli bir bir finansman kayna olarak grlmektedir. Fon byklkleri 10-100 Milyon ABD Dolar finansman kayna olarak grlmektedir. Fon byklkleri 10-100 Milyon ABD Dolar arasnda arasnda deien fazla risk risk sermaye sermaye fonu fonu bulunmaktadr. bulunmaktadr. 2010 deien yirmiden yirmiden fazla 2010 ylnda ylnda yaam yaam bilimleri bilimleri alanndaki alanndaki sermaye art ileri teknoloji sektrlerinin tmndeki sermaye artnn %28i ile ba ba ekmitir. ekmitir. sermaye art ileri teknoloji sektrlerinin tmndeki sermaye artnn %28i ile 2011 yl itibaryla yaam bilimleri alanna yerli ve yabanc firmalar tarafndan yaplan risk serma2011 yl itibaryla yaam bilimleri alanna yerli ve yabanc firmalar tarafndan yaplan risk sermaye yesi bykl 395 Milyon ABD dolar olmutur. Kullanlabilir risk sermayesi bykl asndan si bykl 395 Milyon ABD dolar olmutur. Kullanlabilir risk sermayesi bykl asndan srail nc srada srada yer yer almaktadr. almaktadr. srail srail dnyada dnyada nc srail risk risk sermayesi sermayesi yatrmlarnn yatrmlarnn %63 %63 gibi gibi bir bir oran oranda byk ounluu Avrupa ve ABDnin aksine medikal cihazlar alanna yaplmaktadr. Bu eilim da byk ounluu Avrupa ve ABDnin aksine medikal cihazlar alanna yaplmaktadr. Bu eilim medikal medikal cihaz cihaz alannn alannn daha daha az az fona fona ihtiya ihtiya duyduu, duyduu, daha daha ksa ksa srede srede geri geri dn dn salayaca salayaca ve srail insan kaynaklarna ve altyapsna daha uyumlu olduu kabul edilmektedir. ve srail insan kaynaklarna ve altyapsna daha uyumlu olduu kabul edilmektedir. Avrupa Avrupa ve ve ABDde fonlarn %70i biyo-ila, %30u medikal cihazlar alanna yatrlmaktadr. ABDde fonlarn %70i biyo-ila, %30u medikal cihazlar alanna yatrlmaktadr. 2012 2012 ylnda ylnda srail srail Hkmeti Hkmeti kresel kresel yatrm yatrm ynetim ynetim firmas firmas olan olan ObiMed ObiMed ile ile birlikte birlikte yaam yaam bilimleri risk sermayesi frsatlarnda kullanlmak zere bir yatrm fonu inisiyatifini yrrle koybilimleri risk sermayesi frsatlarnda kullanlmak zere bir yatrm fonu inisiyatifini yrrle koy mutur. 222 Milyon ABD dolar byklndeki fonun 80 Milyon ABD dolar devlet tarafndan mutur. 222 Milyon ABD dolar byklndeki fonun 80 Milyon ABD dolar devlet tarafndan salanmtr. yatrm yapmtr; emboliyi nleyici cihaz geli salanmtr. Fonu Fonu yneten ynetenObiMed ObiMedhlihazrda hlihazrdaiki iki yatrm yapmtr; emboliyi nleyici cihaz getiren Keystone Heart firmas ve kulak tedavisinde kullanlan kpk formlasyonlar gelitiren Otic litiren Keystone Heart firmas ve kulak tedavisinde kullanlan kpk formlasyonlar gelitiren Pharma firmas. Otic Pharma firmas. niversitelerden niversitelerden kan kan projelerin projelerin ticariletirilmesinde ticariletirilmesinde yaanan yaanan zorluklar zorluklar ve ve risk risk sermayesi sermayesi fon fonlarnn bu aamada zm olamamas nedeniyle 2003 ylnda teknoloji transfer ofisleri Teva larnn bu aamada zm olamamas nedeniyle 2003 ylnda teknoloji transfer ofisleri Teva ve ve Hadasit, byk risk risk sermayesi sermayesi firmas firmas ile ile birlikte birlikte BiolineRX BiolineRX firmasn firmasn kurmulardr. kurmulardr. Seilen Hadasit, iki iki byk Seilen en en iyi erken aama projeleri nce BiolineRX firmasna lisans yoluyla devredilmekte, burada iyi erken-aama projeleri nce BiolineRX firmasna lisans yoluyla devredilmekte, burada ikinci ikinci aama aama klinik klinik deneyler deneyler iin iin gelitirilmekte, gelitirilmekte, sonrasnda sonrasnda byk byk bir bir ila ila firmas firmas tarafndan tarafndan ticariletiril ticariletirilmektedir. BiolineRX firmas u ana kadar 900 projeyi gzden geirmitir ve aktif srete mektedir. BiolineRX firmas u ana kadar 900 projeyi gzden geirmitir ve aktif srete olan olan 15 15 proje proje bulunmaktadr. bulunmaktadr. Uluslararas Uluslararas Firmalar Firmalar srailde srailde zellikle zellikle inovasyonun inovasyonun kayna kayna olan olan kk kk biyoteknoloji biyoteknoloji firmalar firmalar yksek yksek maliyetli maliyetli kli klinik deneyleri, dolaysyla yeni tedavi yntemlerini piyasaya srmek iin gerekli olan sermayeye nik deneyleri, dolaysyla yeni tedavi yntemlerini piyasaya srmek iin gerekli olan sermayeye

128

sahip deildirler. Amerika, Kanada ve Almanya gibi lkelerden sraildeki biyoteknoloji sektrne ilgi gsteren birok uluslararas firma bulunmaktadr. Uluslararas firmalar srail firmalarna Johnson&Johnsonda olduu gibi dorudan yatrm yaparak veya Bayer rneinde olduu gibi risk sermayesi yoluyla ortak olmaktadrlar. Baz lkeler de srailde ortak Ar-Ge merkezleri kurma yolunda ibirliine gitmektedirler. BIRD Binational Industrial Research and Development kuruluu bu tr bir ortakla rnektir ve amac endstriyel Ar-Geyi destekleyerek, Amerika ve srailin biyoteknoloji alanndaki geliimini salamaktr. Disiplinleraras likiler Biyoteknoloji ok disiplinli ve geni kapsaml bir bilim dal olduundan disiplinleraras ortak almalar sektrn geliiminde nem tamaktadr. srailin inovatif yaam bilimleri rnleri gelitirmesinde nemli etkenlerden biri de bilgi-iletiim teknolojisi, mikro-elektronik ve ileri malzemeler alanlarna verilen destekler ve bu alanlardaki gelimelerdir. rnein Medinol firmasnn kalp stentleri havaclk endstrisindeki metal ve yaplar konusundaki Ar-Ge faaliyetleri aamasnda renilen prensiplere dayanmaktadr. Fuar ve Konferanslar srail biyoteknoloji sektr iliki yaplanmasnda zel bir yer verilen Biyomed srail ve Uluslar aras Kk Hcre Konferans gibi fuarlar her yl birok sanayiden ve bilim alanndan uzman bir araya getirmektedir. srail Biyoteknoloji Sektr novasyon Sistemi Analiz zeti srail istikrarsz politik ortam, snrl doal kaynaklar, nfusa dayal dk i pazar pay olmasna ramen Biyoteknoloji Sektrnde son 10 ylda nemli gelimeler gstermi ve birok gstergede dnya sralamasnda ilk sralara yerlemitir. Bu gelimenin arkasnda lkenin biyoteknoloji alannda oluturduu ve uygulad sektrel inovasyon sistemi yatmaktadr. Raporda detayl olarak incelenen sistemin ana unsurlar aada zetlenmitir. Alana zel gelecee ynelik ulusal ajanda oluturulmas ve gncellenmesi Akademik ve sanayi tarafnn temsil edildii Ulusal Biyoteknoloji Komitesi Biyoteknolojinin ncelikli Sektr (Preferred Sector) olarak tanmlanm olmas Finansal ve teknolojik inisiyatifleri ieren sektre zel kamu destek programlar niversite esasl teknoloji transfer arayzleri Sektre zel teknoloji tabanl kulukalklar novasyon esasl giriimcilik ruhu Kaliteli niversite ve aratrma merkezleri Nitelikli insan gc Yabanc sermaye yatrmlar ve uluslararas ibirlikleri

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

129

Kmeleme kltr Youn rekabet ortam hracat odakl yaklam Geliime ak bilimsel reglasyon kltr nc aratrma alanlarnda yer alan firmalar Disiplinleraras Ar-Ge kltr Savunma sanayinden aktarlan bilgi ve inovasyonlar Yatrm ortamn kolaylatrc yasal dzenlemeler Risk sermayesi bata olmak zere eitli sermaye kaynaklarnn varl

srailin biyoteknoloji sektrnde elde ettii baary srdrebilmesi iin brokratik srelerin gzden geirmesi, bilim-teknoloji tabanl yaplara yeni i modellerinin ve ynetim sistemlerinin entegre edilmesi, ykselen Asya rekabet gcnn dikkate alnarak yeni ibirlikleri oluturulmas, nanoteknoloji gibi biyoteknoloji alanndaki gelimeleri dorudan etkileyecek teknoloji alanlarnn dikkate alnmas, devletin geleneksel sektrlerle ilgili de nlemler almas ve lkenin altyap yatrmlarna nem vermesi gerektii belirtilmektedir.

130

KAYNAKLAR:
1) Science and Innovation: ISRAEL, STI Outlook 2012, OECD 2) Life Sciences in Israel Brochure, Investment Promotion Center Ministry of Industry, Trade & Labor, www.investinisrael.gov.il, 2012 3) Israeli Life Science Industry, 2001-2010: A Decade of Growth, Israel Advansed Technology Industries ILSI, http://www.ilsi.org.il/industry_profile.asp, 2011 4) A Compherensive Guide to Israels Biotech Industry, http://www.isrealli.org/a-comprehensive-guide-to-israels-biotech-industry/, 2010 5) Analysis of Israels Biotechnology Cluster, HHL - Leipzig Graduate School of Management, submitted by A.Kumar, B.Frster, D.Engel, I.Florev, P.Hahn, S.Zureich, S.Klups, 2009

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

131

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Kavramlar, Dnyadan rnekler, Trkiyede Durum ve karmlar

BLM-3 TRKYEDE DURUM

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

133

Blm-3 Ksm-1 Salk Biyoteknolojisi:Trkiyede Durum

Biyomedikal Teknolojiler Merkezi BYOMEDTEK

Levent Mete ZGRBZ

Op. Dr. Nuri Hnkar KUTLU

Biyomedikal Teknolojiler Merkezi BYOMEDTEK

Hacettepe niversitesi Kimya Blm

Prof. Dr. Emir Baki DENKBA Yrd. Do.Dr. Memed DUMAN Uz. Kimyager Cem BAYRAM

Hacettepe niversitesi Nanoteknoloji ve Nanotp Anabilim Dal

Hacettepe niversitesi Nanoteknoloji ve Nanotp Anabilim Dal

134

SALIK BYOTEKNOLOJS : TRKYEDEK DURUM

Biyoteknoloji, biliim teknolojileri ve nanoteknoloji ile birlikte, dnyada temel ileri teknoloji alanlar ierisinde grlen ve ekonomik ve sosyal yansmalarnn ok nemli boyutlara ulaaca dnlen bir olgu olarak hayatmzda gitgide artan bir yer tutarken, bu olgunun doru anlalmas hatta doru ynetilmesi her geen gn daha zaruri bir hale gelmektedir. Teknoloji rnlerindeki fiyat, dier konvansiyonel rnlerden farkl olarak iilik, enerji gibi maliyetler deil retilen bilginin kalitesi belirledii iin kritik fayday salayan teknolojiyi sunmak pazarda var olmann temel artdr. Biyoteknoloji alannda da bu temel aray karlanmam tbbi ihtiyaca (unmet medical need) cevap verebilecek bir rn fikri ile balar. Bu ihtiyaca bulunabilecek bir zm ise ok byk ounlukla derin bir teknik bilgi altyaps ve akn finans imkanlarnn uygun koullarda biraraya gelmesiyle gerekleir. Bu bir araya gelme, kullanc yani hastalara sunulabilecek baarl biyoteknoloji rnlerini garantilemek iin yeterli olmaz. Doru kurgulanm, verimli alan bir teknoloji ekosisteminin varlnda bile ok sayda projeden kk bir miktarnn baarya ulamas mmkn iken, lkemizde deil shhatli bir ekosistemin varlndan bahsetmek, taraflarn doru bir iletiime gemesinin bile dahi mmkn olamad dnldnde katedilmesi gereken uzun bir mesafe olduu aktr. lkemizin ekonomik adan geliimi dnyada dikkat ekici bir boyuta ulamakta ve zellikle blgemizde ok ekici bir pazar olarak alglanmaktadr. Bu bir avantaj olarak alglanabilecei gibi ayn zamanda nemli bir tehdidi de ierisinde barndrmaktadr. Salk teknolojileri ciddi bilgi ve yatrm gerektiren ve ar/kompleks reglasyon kstlamalar olan alanlar olduundan pazar hakimiyeti ounlukla byk ve ok uluslu firmalarn tekelinde bulunmaktadr. zellikle gelimi lkelerde ekonomik sorunlarn devam ediyor oluu, daralan pazarlar ve klen krlar beraberinde getirmekte ve bu firmalarn daha yksek byme ve krllk grdkleri bir konum olan lkemizde daha aktif olma isteklerini kamlamaktadr. Trkiyede firmalarn nemli bir ksmnn nce ithalat/distribtr olarak i hayatna atld sonrasnda ise edindii sermaye birikimi ve tecrbe ile retime soyunduu dnldnde byk yabanc firmalarn pazarda direkt faaliyet gstermesi bu yolu nemli lde kapatacandan ticari anlamda bir zihniyet deiiklii nmzdeki dnemde zaruri gzkmektedir. Biyoteknoloji bir sektr olarak incelendiinde, ciddi oranda salk/mhendislik ve temel bilimler altyapsna dayandndan tr burada retilen bilginin kalitesi bu bilgiyi ticariletiren firmann da rekabet dzeyini en geni lde etkiler. Bununla beraber ticariletirme tecrbeye dayanan bir olgu olduu gibi bu srecin ilk aamas olan bilimsel bilginin fikre dnmesi de renilen bir sretir ve akademisyen bu alanda tecrbe kazandka rettii bilginin kalitesi de anlaml dzeyde artacaktr. lkemizde ticariletirme veya daha uygun bir ifade ile eviri (translation) akademik platformlarda sk rastlanan bir sre olmad iin akademisyenlerimiz de rekabeti fikirler retme konusunda geerli bir tecrbeye pek sahip deillerdir. Laboratuvardan hastaya ulam srasnda bilimsel bilginin i fikrine dnmesi rekabet iin en temel unsur olmakla birlikte, hem pek ok zellii bir arada bulunduran yksek profilli tekno-yneticiler hem de st dzeyde donanml multidisipliner ekipler olmadan ticariletirme srecinin baarya ulamas genelde mmkn olmaz. Bu tip ekiplerin tek tk de olsa lkemizde olumaya balamas sevindiricidir. Salk alan tketici davran bakmndan dier alanlardan ok farkldr. Daha iyi anlalmas asndan otomotiv ile kyaslarsak; bir otomobil alrken karar verici, kullanc ve deyici ayn kii,

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

135

yani mteri olduu halde biyomedikal rnlerde genellikle mterinin kim olduu tartma konusudur. Bu sektrde ihtiya sahibi hasta iken, karar verici hekim, deyici ise sigorta kurumu olduundan, servis veya rn salayc bu taraf da tatmin etmezse ticari baar salayamaz. Buna ilave olarak otomotivde resmi aralar toplam ara saysnn %2sinden azn olutururken, yani devletin satn alma davranlarna etkisi maksimum %2 iken salkta bu oran %90larn zerindedir. Daha ak bir ifade ile salk teknolojileri iin kamu ak ara en nemli alcdr ve verdii kararlar kesinlikle en st dzeyde tm pazar dinamiklerini belirler. lkemizde sosyal gvenlik kurumu gemiteki gibi direk salk hizmeti sunucusu olmasa da ana deyici olarak hala en temel oyunculardan biridir. SGK, pazar Salk Uygulama Teblii ad verilen bir tebli zerinden kontrol etmektedir. Salk Uygulama Teblii, ksa adyla SUT, salk yardmlar kurumca karlanan genel salk sigortals ve bakmakla ykml olduu kiilerin, kurumca finansman salanan salk hizmetleri, yol, gndelik ve refakati giderlerinden yararlanma esas ve usulleri ile bu hizmetlere ilikin Salk Hizmetleri Fiyatlandrma Komisyonunca belirlenen denecek bedellerinin bildirildii, Resmi Gazetede yaymlanan tebli olarak tanmlanmaktadr. Bir rnn SUTda yaynlanmas onun belirtilen endikasyonlarda kullanm bedelinin kurum tarafndan karlanaca anlamna geldiinden ticari olarak ok byk bir anlam ifade eder. zetle SUT ierisinde yer almayan bir rn SGK tarafndan denmeyeceinden ve bedeli hasta tarafndan karlanacandan (ki baz durumlarda sistem buna da izin vermeyebilir) yaygn olarak kullanm mmkn olamaz. Bir rn, terapi veya teknolojinin geri deme kapsamna alnmas genelde bir klinik/ekonomik fayda/maliyet analizi neticesinde olmaktadr. Gelimi lkelerde bu analiz genelde bamsz HTA (Health Technology Assesment) Salk Teknolojileri Deerlendirme kurulular tarafndan yaplmakla birlikte lkemizde byle bir yap bulunmad gibi bu grevi hangi bakanln ve/veya kurumun stlenecei de tam bir netlik kazanm deildir. Bu konu ila gibi kkl bir alanda nispeten daha almken biyoteknoloji gibi kurallar ok net olmayan gri bir alanda ciddi bir sorun olarak durmaya devam etmektedir. Daha gncel bir dille anlatrsak; salk teknolojileri alannda bir rn ticariletirmek iin bir yatrm yapp bir irket kurdunuz ve uzun yllar ve byk bir emein ardndan rnlerinizi hasta kullanmna sunmay baardnz, yaptnz yatrm geri kazanmak hatta ondan nce irketinizin masraflarn karlayabilmek iin sat yapmanz gerekir. Biyoteknoloji rnleri ucuz deildir ve en basit ilalarn parasnn bile devlete dendii bir ortamda bu ucuz olmayan rnlerin bedelinin hasta tarafndan denmesi pek beklenemez. rnlerinizin bedelinin devlete denip denmeyecei konusunda basit bir takm klavuzlar mevcut olsa da, uygulamada bu konu hala byk lde belirsizdir. nmzdeki yllarda uygulamaya geecei beklenen klavuzlar bulunmaktadr; ancak bu noktada da bu klavuzlarda geen komisyonlarda kimlerin yer alaca bilinmemektedir. Gerek Sosyal Gvenlik Kurumu gerekse Salk Bakanl bu konuda ciddi admlar atmak istemekle birlikte henz zerinde uzlalm bir strateji mevcut deildir. Bu ie soyunan giriimciler riskleri bilmekte ve ona gre uygulama/tedbirler erevesinde davranmaktadrlar; ancak gelitirdiiniz rnn hangi parametreleri saladnda satn alnacan bilememek pek az yatrmcnn kabullenebilecei bir risktir. Trkiyede son yllarda yaanan gelimeler gerekten umut vericidir. Salk reformu tm eksiklerine ramen lkemizdeki salk hizmeti sunumunu nemli oranda gelitirmi ve hasta memnuniyetini olduka iyi noktalara tamtr. Trkiye ylda gerekletirdii 56 milyar dolarlk harcama ile blgede en yksek salk harcamas yapan lke konumundadr. Her yl GSMHsnn %7lik ksmn buna harcamaya devam ederse 2020 ylnda 100 milyar dolarn zerinde bir miktar sala ayracak konuma ulaacaktr. Bu rakamlar byme ve krllkta sknt eken yabanc firmalar iin son derece itah kabartcdr. Trkiye, ila sektr bakmndan dnyada 16. srada yer almakta olup, tbbi cihaz harcamalarnda ise ilk 30 ierisindedir. Derin analizlere ve salam

136

bir stratejiye dayanmasa bile Trkiye salk hizmeti sunumunda en yeni teknolojiliye sahip terapi/ cihaz kullanmnda blgesinde en st, dnya genelinde ise olduka imrenilecek bir performans sergilemektedir. Pazar olarak olduka itah kabartc bir byklkte olmamza karn ayn pozitif konumlanmay aratrma ve yenilikilik asndan sylemek pek mmkn deildir. Her ne kadar Batnn en iyi eitim kurumlar ile yarabilecek niversitelerimiz olduu bir gerekse de genele vurulduunda durumun ok parlak olmad aktr. Dnya Ekonomik Forumu Kresel Rekabetilik Endeksi sralamasna gre Trkiye; novasyon Kapasitesinde 71., Bilimsel aratrma kurumlarnn kalitesinde 89., Ar-Gede niversite endstri birliinde 74., Eitim sistemi kalitesinde 94., Fen Bilimleri ve Matematik eitim kalitesinde 103., Giriim Sermayesi imkannda 82. sradadr. INSEAD Kresel Yenilikilik Endeksinde ise lkemiz 74. srada yer almakta, yine ayn kurumca yaplan incelemede inovasyon altyaps ynnden lkemiz 141 lke ierisinde maalesef 130. srada yer almaktadr. Dier bir deyile Dnyay 20er lkelik liglere ayrrsak Trkiye pazar byklnde 1inci ligde yer alrken bilgi retimi/eitim/inovasyon konuslarnda 4,5 hatta 6nc ligde kendine yer bulabilmektedir. Belki de bu verilerden yola kan Salk Bakanl dier adyla offset alm olarak da adlandrlan kamu garantili alm programn hayata geirmeye almaktadr. Bu programda hedeflenen kamunun satn alma gcn en verimli ekilde kullanarak ila ve tbbi cihaz sanayilerinin teknolojik seviyesini arttrmaktr. lkemizde retilemeyen ve d alm profilimiz ierisinde nemli paya sahip rn gruplar seilerek bunlarn reticilerine Trkiyeye yatrm/teknoloji transferi yapmalar durumunda 3-7 yl kamu garantili alm taahhd verilmesi ve bu yolla bu firmalarnn teknolojilerinin bir ksmn Trk firmalarna aktarmalar hedeflenmektedir. Tm bu almalarn srmesi hem bilgi retiminin hem de i modellerimizin salk teknolojileri alannda gelikin/ileri rnler karmamz iin yeterli olmayndan kaynaklanmaktadr. lerleyen sayfalarda okuyabileceiniz ekilde lkemizde retilen, ticari olarak adlandrabileceimiz, global standartlara ve fikri mlkiyet kurallarna uygun rn says hemen hemen yok denecek dzeydedir. ekirdek biyoteknoloji alan (biyolojikler) ile ilgili retimler gerekten ok zor ve maliyetli olduu iin (u an iin bilinen tek rn Oksapar/Koak Farma) ksa vadede byk bir geliim beklemek ok aklc olmasa da zelikle rekombinant teknik veya monoklonal antibadiler benzeri ana akm alanlarda akademik ve ticari baar mutlaka aranmaldr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

137

Rejeneratif tp ve biyomalzemeler taraf da ileri teknoloji gereksinimleri olmasna ramen doru stratejiler ile yatrm ve baar ansmzn yksek olduu dier bir teknoloji alandr. Diyagnostik rnler son derece dinamik ve rekabeti youn bir alan olmakla birlikte lkemizin baar ans gz ard edilemez. Gen terapileri, biyoinformatik/omics teknolojileri yine gelecek vaat eden ama ksa vadede Trkiyenin aratrma alann zenginletirerek g toplayaca dallar olarak grlmesi gerektiinden, zellikle akademik projelerin giriimcilerle yaknlaarak bir entegre strateji ortaya konmasna imkan verildii takdirde baar ihtimali mutlaka artacaktr. Trkiyedeki durumu incelemeye alacamz bu blmde Biyoteknoloji alan pek ok alt teknoloji ve uygulamay bnyesinde bulunduran ok geni kapsaml bir disiplinler btn olduu iin daha anlalabilir olmak adna bir snflandrmaya gidilerek, nsan vcudunda yenileme (rejenerasyon) salamay hedefleyen madde ve malzemeler ; Rejeneratifler yiletirme hedefinde olanlar ; Teraptikler Tehis alannda kullanlanlar ise ; Diyagnostikler ana balklar altnda incelenmeye allmtr. 1. Rejeneratif (Yenileyici) Tp Joseph Murrayin 1954 ylnda Bostonda ilk baarl bbrek naklini gerekletirmesinin zerinden geen yarm asr akn srede tptaki ilerlemeler ile pek ok hayat kurtarlsa da halen ok sayda sorun zm beklemektedir. Organ nakli bekleyen hasta says son 10 ylda Dnya genelinde ikiye katlanmasna ramen organ balarnn says maalesef ayn dzeylerde kalmtr. Tptaki gelimeler insan mrnn uzamasna ciddi katklarda bulunsa da yalanma gereine bir zm getirememekte, bizler yalandka organ ve dokularmz da gitgide yalanmakta ve yetersiz hale gelmektedir. Yenileyici tbbn nc isimlerinden Anthony Atalann ifadesi ile her 30 saniyede bir doku replasman ile tedavi edilebilecek bir hastann yaamn yitirmekte oluu olduka dndrcdr. Doann en temel olgularndan birisi olan yenilenme olgusuna insan vcudu asndan baktmzda bunu salamamza yardmc olabilecek faktrleri grupta zetlemek mmkndr: 1) Yenilemeyi salayacak hcreler iin (yeni evlerini yani dokuyu ina etmelerine olanak salayan) biyomalzemeler/ doku iskeleleri kullanmak 2) Hcrelerin bymelerini hzlandracak byme faktrleri veya uyarc molekller kullanmak 3) Rejenerasyonu salayacak canl hcreleri devreye sokmak

138

1.1 Biyomalzemeler a) nsan ve Hayvan Kaynakl rnler yiletirici rnlerin akla gelen ilk kayna olarak biyolojik dokularn kullanm yaklak yz yl geen bir sredir tp biliminin ilgi alan olmutur. Ancak bu rnlerin yasal tbbi rnler haline gelmesi ve kullanmnn yaygnlamas son 30 senede gereklemitir. nsan dokularnn elde edilmesi ve kullanm ile ilgili ynetmelik lkemizde yenidir ve 2010 ylnda yaynlam, 2011 ylnda ise uygulamaya girmitir. Buna ramen halen yasa d bir ekilde yurt dndan ithal edilen insan kadavras kaynakl rnler de kullanlmaktadr. Bu amala lkemizde kadavra dokularnn elde edilmesi ve ilenmesi ile elde edilen rnlerin kullanmn tevik eden bir yap mevcut deildir. Evrensel normlara ve yerel yasalarmza uygun olarak doku bankaclnn tevik edilmesi nem tamaktadr. Halen tbbi uygulamalarda en sk tercih edilen rejeneratif rnler kadavra kaynakl rnlerdir ancak elde edilmeleri, ilenmeleri ve kontroll kullanmlar gerekten ok zor ve pahal olduu iin dnya genelinde de kullanm saylar giderek azalmaktadr. Hayvan kaynakl biyolojik rnlerin kullanm ise 1990l yllarda CJD veya dier bilinen ismiyle BSE hastalnn yaygnlamas sonucu giderek azalmtr. Hastaln hayvanlardan insana bulamasnn tespitindeki glkler yasal dzenlemeleri sklatrm ve bu rnleri elde etmek giderek daha pahal hale gelmitir. Hayvan dokularndan elde edilen iyiletirici rnler kozmetik alannda ucuz ve rahat bir ekilde lisanslanmakta ve kullanlmaktadr. Ancak tbbi rn olarak elde edilmeleri pahal ve zordur. lkemizde AB normlarnda yasal dzenlemeleri hazrlanm insan kaynakl dokularn tedavi amal kullanmn salamak amacyla yaplacak yatrmlar tevik etmek nemlidir. Bu durum lkemizin kontrolnde bir blgesel gelimeyi de beraberinde getirebilir. Dnya Salk rgt grne gre Trkiye BSE (Deli Dana hastalna yol aan prionlar) asndan corafi olarak en risklinin bir alt olan 3. Blgede yer aldndan dolay hayvan kaynakl dokularn ilenmesi ve yasal rn haline getirilmeye allmas ok zahmetli ve gereksiz bir ura olacaktr. Bu hayvan kaynakl dokularn ilenmesinin zorunluluk tad bir durum sz konusu ise, dokularn ancak Avusturalya, Yeni Zellanda gibi 1.blge lkelerinden ithal edilerek gerekli ilemleri gerekletirmek reglasyonlara uyum asndan mantkldr, ancak bu da kolay bir sre deildir. b) Sentetik ve Fabrikasyon Doku yiletirici Matriksler Laboratuvarlarda gerekletirilebilecek basit kimyasal yntemlerle doku matrikslerinin elde edilmesi ve bunun tpta kullanm ok eski deildir. Bir insandan dierine veya hayvandan insana bulaabilecek ok ciddi hastalklarn varl ve bunlarn gemi yllarda tespit edilmesi sonucu bilim bu ynde hzla gelime kaydetmitir. Hcresel yntemlerin tedavi etkinliinin saptanmas ve hcrelerin yeterli doku matriksleri bulunmad ortamlarda etkisiz kalmasnn anlalmasndan sonra hcrelerle birlikte kombine kullanlabilecek matrikslerin gelitirilmesi en nemli aratrma konusu olarak tespit edilmitir. Halen en nemli aratrma bteleri bu alana kaydrlm bulunmaktadr. Tm Avrupa ktasnda (ATMP) yalnzca 1, tm dnyada ise 3 rn hcre ile birlikte kullanlabilir kombine rn ruhsatna sahiptir. lkemizde doku matrikslerinin retimi henz ok yeni ve balang aamasndadr. Trkiyede hcresel terapileri kullanmadan rejeneratif tp yaklamlarna ynelik retim yapan tek firma Ankarada bulunan BMT Calsistir ve firmann rnlerinin tedavi prensibi vcut ierisine yerletirildiklerinde iyileme saladktan sonra zamanla bozunarak yerini doal dokuya brakmalardr. BMT

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

139

Calsisin kemik onarm biyomalzemeleri on bine yakn cerrahi operasyonda baaryla kullanlm olmakla beraber, global pazar analizleri incelendiinde 2012 yl sonunda bu alanda 1.2 milyar dolarlk pazar byklne ulalaca grlmektedir ve lkemizde bu sektrde yalnzca bir retici olmas byk bir eksikliktir. Hcre laboratuarlarnn varln srdrmesi ve tbbi uygulamalarda bu matrikslerin retiminin teviki gelecek asndan nemlidir. Doku iyiletirici matrikslerin gelitirilmesi hcresel tedavilerin baars asndan da nemlidir. PLA, PGA, poliretan, vb. gibi kimyasallarn ise tpta kullanm getiimiz 20 ylda yaygnlamtr. Bu tr hidrolizle vcutta bozunabilir matrikslerin yapm ise halen lkemizde gerekletirilememektedir. zetle gerek biyolojik doku matriksleri, gerekse bozunabilir doku matrikslerinin gelitirilmesi iyiletirici tbbi giriimler iin ok nemlidir. Hcresel tedavilerin ilerlemesi ve otolog hcre tedavilerinin daha uygun koullarda yaplmas, vcudun kendi iyiletirici kapasitesinin gelitirilmesi bu tr matrikslerin uygun koullarda ve uluslararas standartlarda retilebilmesine baldr ve bu alann lkemizde desteklenmeye ihtiyac vardr. 1.2) Rekombinant yiletirici Proteinler Halen laboratuvarlarda gelitirilen bu tr proteinlerin tedavide kullanmlar ok yenidir ve uzun vadeli sonular tartmaldr. Ancak rekombinant teknikle retilmi protein ve byme faktrlerinin ok etkili olduu bilinmektedir. nsan vcudundan elde edilebilen ve zenginletirilebilen proteinlerin says fazla deildir ve saflatrlmalar ticari anlamda hemen hemen imkanszdr. Oysa rekombinant teknikle bu tr proteinler etkin ekilde retilebilmektedir. lkemizde rekombinant teknik uygulamalar son derece kstl bir alanda yaplmakta ve ila ve tbbi cihaz alannda ise hi kullanlmamaktadr. Bu nedenle bu teknolojinin lkemize kazandrlmas iin Ar-Ge almalarnn ve sanayinin tevik edilmesi gereklidir. Hcresel yntemlerin tamamlaycs ve bir ileri teknolojik adm olarak bu yntemler henz aratrma aamasnda dahi lkemizde uygulanmamaktadr. Yukarda ksaca zetlemeye altmz rejeneratif tp alannda gelitirilen rn ve rn gruplarnn hemen hi birinin lkemizde kullanma hazr olarak retilememi olmas byk bir eksiklik ve teknolojik geriliktir. lkemizde yalnzca sentetik kemik dokusu iyiletiricileri ticari olarak retilebilmektedir ve baarl sonulara ramen kullanm istenen noktalara ulamamtr. niversitelerimiz tarafndan yaplan baz deneysel uygulamalar ise ticari olmaktan ok uzaktr. Bu nedenle bu alan tbbi teknolojinin gelecek deerlendirilmelerinde mutlaka zel olarak ele alnmaldr. 1.3) Hcresel Tedaviler Rejeneratif tedavi yollarndaki en nemli gelimeler hcresel rnlerin kullanma girmesi ile atlmtr. 90l yllar kkrdak ve kk hcrelerin tedavi amal kullanm aratrmalar ile geirilmi ve 2000 li yllarda da bu rnler poplerite kazanmaya balamtr. lkemiz bu gelimelerden uzak kalmamtr. Kkrdak ve kk hcre laboratuarlarnn kurulmas 2000li yllarn banda gereklemitir. Bu konuda ABDde yllk olarak yaklak 50 milyar USD aratrma amal harcanmaktadr. Ne yazk ki doku iyilemesi konusunun yalnz bana hcreler ile zlebilecei gibi yanl bir kanaat nedeniyle harcanan bu paralarn ou karln bulamamtr. lkemizde de halen niversite kaynakl hcre laboratuarlar almalarn srdrmektedir.

140

Bu tr yntemlerin geliimi hcrelerin yaamlarn rahata srdrebilecekleri ve reyebilecekleri matrikslerin bulunmasn gerektirmektedir. Konunun bu ekilde ele alnmasndan sonra tm dnyada Ar-Ge btelerinin bu konuya ayrldn grmekteyiz. deal hcre yaam matrikslerinin bulunmas bu tr tedavilerin yaygnlamasn salayacaktr ki bu konu sentetik fabrikasyon rnlerin geliimini gerektirmektedir. Bunlarn yan sra kiinin kendinden alnan hcrelerin basite younlatrlmas ve tekrar ayn kiiye nakli diye zetleyebileceimiz hcre zenginletirme yntemlerinde de hzl gelimeler yaanmaktadr. Kiiden alnan kan, kemik ilii, ya dokusu vb. dokulardaki hcrelerin veya iyiletirme faktrlerinin uzun bir zaman dilimi gerektirmeyen basit metotlarla zenginletirilmesi ve tekrar tedavi amal nakli ucuz ve kolay lisanslanabilen yntemlerdendir. Halen lkemizde retilmeyen bu tr yntemlerin retimi son derece basit ve yasallatrlmas da kolaydr. Hcre terapileri konusunda lkemizde 2000li yllarn ortasndan beri ticariletirme almalarnda nemli ilerlemeler kaydedilmekle birlikte alnacak ciddi bir yolumuz olduu aktr. Bilimsel perspektiften bakldnda Trkiyede rejeneratif tp alannda alan ciddi aratrma gruplar mevcuttur. Ancak dier tbbi teknolojiler gibi bu alandaki rnlerinde insan kullanmna (klinik aratrmalar hari) sunulabilmesi iin ok uzun, maliyetli ve zor bir ticariletirme srecinden gemesi gerekir. Hcre terapileri tm Dnyada gelimekte olan bir alan olduundan kresel anlamda genellemi reglasyon ve standartlar mevcut deildir. Ancak bu gri alan getiimiz 10 yl ierisinde hzla multi milyar dolarlk bir endstriye dnm ve bu dnm beraberinde ar ve zorlu bir ticariletirme srecini zorunlu klmtr. lkemizde ticari anlamda hcresel terapi rnleri gelitiren ve reten irketler mevcuttur. Bunlar Trabzonda kurulu ATICELL, stanbulda kurulu ONKM ve ACIBADEM LABCELL ve ANKARAda kurulu ARS ARTHRO firmalardr. Sz konusu firmalarn ve rnlerin okluu ve eitlilii umut verici olmakla birlikte bir miktar da dndrcdr. rnek olarak nispeten kolay olan Otolog (hastann kendi hcreleri kullanlarak) Kondrosit Transplantasyonu ele alndnda bu terapiyi ABDde bir (Genzyme-FDA/CBER) ve Avrupada bir (Tigenix-EMA/ATMP) firma ticariletirebilmi olmasna karn, 4 Trk firmasnn bu tedaviyle ilgili rnleri rutin klinik kullanma sunmu bulunmalar lkemizde bu alanda pek geerli bir dzenlemenin mevcut bulunmuyor olmasndan kaynaklanmaktadr. Bu getiimiz yllarda bir avantaj gibi grlse de hem zaman zaman hasta gvenliini tehdit etmesi hemde bu tip rnlerin kresel pazarlara sunulamayacak olmas, bu konuda risklerinden dolay doru irdelenmesi gereken bir yatrm ve retim alan dourmaktadr. Allojenik (baka kiilerden alnan) hcre terapi rnleri u an piyasa deerleri milyarlarca dolar ile ifade edilen ok uluslu irketlerin bile rn pipeline larnda yer almazken Trk firmalarnn snrl imkan ve bteleri ile bu rnleri rettiklerini deklare etmeleri de bir miktar dndrcdr. Bu alanda geerli olan 2001/83 EC direktifinin hkmlerini yerine getirerek ATMP belgesi alm bir Trk firmas yoktur ve 30 Aralk 2012 tarihinde bu direktifin doku mhendislii hkmleri de devreye girdikten sonra bu firmalarmzn bu zor ve ar klinik ykmllkleri tamamlamalar gerekecektir. Her ne kadar 1394/2007 reglasyonu ile ATMP lisanslama sreci kk boyutlu irketlerin de yeniliki rnler gelitirebilmesi iin yumuatlsa da Tigenix firmasnn ilk ATMP belgesini 100 milyon Avronun zerinde bir yatrm ile ald dnlrse firmalarmzn iinin pek kolay olduu sylenemez. Btn bu gelimelere ramen gelecekte yenileyici tptan daha geni kullanm alan bulacak ve tm salk endstrisi iin daha nemli bir teknoloji alanndan bahsetmek pek mmkn grnmemektedir. Eer u an yaplan ngrler gerekleirse bu teknolojiyi kullanarak hemen tm hastalklarn tedavisine katk koyulabilecei dnldnden ticari anlamda da yatrmn en youn ekilde odakland alanlarn banda geldii rahatlkla sylenebilir. lkemizin yenileyici biyomalzemeler ve hcrelerin btnlemesinden oluan ATMPler bata olmak zere tm rejeneratif terapiler iin rn gelitirmeye ve ticariletirmeye aklc ve salkl

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

141

bir strateji izleyerek arlk vermesi gelecekte faydalarn hem ekonomik hem de stratejik olarak hissedeceimiz bir karar olacaktr. 2. Biyoteknolojik Teraptikler-Biyofarmastikler Farmastik biyoteknoloji, bir baka deyimle biyofarmastik teknoloji; biyoteknolojik yaklamlar ile tehis ve tedavi edici ajanlarn (ya da teraptiklerin) retiminin gerekletirilmesidir. Sz konusu proseslerin kullanlmasyla elde edilen tedavi edici ajanlar Biyofarmastikler olarak adlandrlmaktadr [1]. Genel olarak biyofarmastikler bata proteinler (ki bunlar teraptik proteinler olarak da adlandrlmaktadr), nkleik asitler (DNA, RNA veya antisens oligonkleotidler) ve bakteri-virs gibi canl organizmalar kapsamaktadr. Biyofarmastikler fonksiyonel zelliklerine gre aada verildii ekilde snflandrlmaktadr. Kan Faktrleri Trombolitik ajanlar Hormonlar Hematopoietik byme faktrleri nterferonlar nterlkinler Alar Monoklonal antibadiler Dier rnler (teraptik enzimler vb) 2000li yllarn balarnda yaplan analizlere ve deerlendirmelere gre biyofarmastikler bu dnemden itibaren artan oranlarda dnya ila pazarnda payn arttrmaya balamtr [2]. Yine bu dnemde yaplan projeksiyon almalarna gre biyofarmastiklerin pazar pay bugn hedeflenen deerlere ulamtr. rnein sz konusu dnemde (2000li yllarn banda) biyofarmastiklerin dnya ila pazarndaki pay yaklak olarak % 10 dolaynda iken bugn yaklak olarak % 20 deerine ulamtr. Trkiye ila pazar ve bu pazarda biyofarmastiklerin yeri ile ilgili olarak yaplan deerlendirmelerde 2000li yllarn banda lkemizdeki biyofarmastik sat rakamlar yaklak olarak 100 milyon dolar dolaynda gereklemi ve 2010 ylna kadar sz konusu rakamlarn ortalama 200-600 milyon dolar arasnda (olas olumsuzluklar ve olumlu gelimelere gre) gerekleecei ngrlmtr. la Enstrisi verenler Sendikas (ES) verilerine gre Trkiye pazarnda yer alan biyoteknolojik rnler (biyofamastikler) ile ilgili olarak 2010-2012 yllar arasndaki deerler izelge 1de sunulmutur [3]. izelgeden de anlalaca gibi 2010 yl verilerine gre biyofarmastiklerin sz konusu hedeflenen rakamlarnn (bir baka deyimle yaklak olarak on yl nce ngrlen rakamlarn) tesine geilmi ve yaklak olarak 1,2 milyar TL (700 milyon dolar) deerini gemitir. Bu deerlerden sz konusu biyoteknolojik rn pazarnn toplam ila pazarnn yaklak olarak % 9luk ksmn oluturduu anlalmaktadr. te yandan gnmzde yaplan projeksiyonlara gre de 2020 ylnda lkemizdeki biyofarmastik sat rakamlarnn 3 milyar dolar deerine ulamas hedeflenmektedir.

144

142

izelge 1. Trkiye pazarnda yer alan biyoteknolojik ve biyobenzer rnler (2010-2012 yllar ES verileri)
Yllar 2010 Biyoteknolojik rn Pazar (bin kutu) Biyoteknolojik rn Pazar (mn TL) Toplam la Pazar (bin kutu) Toplam la Pazar (mn TL) Biyoteknolojik/Toplam Pazar (Pay) Biyobenzer rn Pazar (bin kutu) Biyobenzer rn Pazar (mn TL) Biyobenzer/Bioteknolojik (Pay) 10,851 1,214 1,426,804 13,795 8.80% 17.5 2011 12,300 1,218 1,556,312 13,982 8.71% 96.9 Haziran 2012* 13,225 1,252 1,576,945 13,399 9.3% 132 453.7% 36.2% Deiim 2011/2010 13.4% 0.3% 9.1% 1.4% 2012/2011 7.5% 2.8% 1.3% -4.2%

2.6

14.2

17.2

446.2%

21.1%

0.2%

1.2%

1.4%

*Temmuz Haziran dnemidir. izelge 1. 2011 Trkiye pazarnda2012 yer alan biyoteknolojik ve biyobenzer rnler (2010-2012 yllar ES verileri)
*Temmuz 2011 Haziran 2012 dnemidir.

izelge 1de yer alan bir dier nemli bilgi biyobenzer biyojenerik rn olarak ad- tarafndan rlan ve patent kullanm hakk sresi dolan herhangi ya birda rnn dorudan dier firmalar landrlan ve patent kullanm hakk sresi dolan herhangi bir rnn dorudan dier firmalar retilen formlarn ieren rnlerin ilgili pazardaki byme oranlar ve bu konudaki beklentilerdir. tarafndan retilen formlarn ieren rnlerin ilgili pazardaki byme oranlar ve bu konudaki beklentilerdir.

izelge 1de yer alan bir dier nemli bilgi biyobenzer ya da biyojenerik rn olarak adland-

Gerek biyoteknolojik rn ve gerekse biyobenzer rn baznda lkemizde henz yeni yeni retim hatlar olumakla birlikte sz konusu rakamlarn ksa zamanda hzla bymesi beklenmektedir. BuGerek biyoteknolojik rn ve gerekse biyobenzer rn baznda lkemizde henz yeni yeni nun en nemli iaretlerinden halihazrda lkemizde 4 adet biyobenzer rnbeklen (ithal edilen) bulunretim hatlar olumakla birlikte szbiri konusu rakamlarn ksa zamanda hzla bymesi mektedir. en nemli iaretlerinden biri halihazrda lkemizde sata 4 adet sunmak biyobenzer rn (ithal alm olmas masBunun ve bir firmann biyobenzer rn retmek ve yurtiinde zere ruhsat edilen) bulunmas [4]. ve bir firmann biyobenzer rn ve yurtiinde sata sunmak zere gsterilebilir Ayrca dnya pazarnda yerretmek alan biyoteknolojik rnlerin yaklak olarak % 40nn ruhsat alm olmas gsterilebilir [4]. Ayrca dnya pazarnda yer alan biyoteknolojik rnlerin 2015 ylnda patent kullanm hakk srelerinin dolmas nedeniyle sz konusu rnlerin de biyobenzer yaklak olarak % 40nn 2015 ylnda patent kullanm hakk srelerinin dolmas nedeniyle sz koformlarnn retim ans hedeflenen ulusal byme hzlarna destek verecektir.
nusu rnlerin de biyobenzer formlarnn retim ans hedeflenen ulusal byme hzlarna destek verecektir.

Yukarda sunulan verilerin yan sra Salk Bakanlnn ilgili alandaki ithalat verilerinde yer alan immnolojik ve verilerin dier biyoteknolojik rn deerleri konuya farkl adan Yukarda sunulan yan sra Salk Bakanlnn ilgili alandaki ithalat bakabilme verilerinde ans yer sunmakta[5]. Sz konusu veriler izelge 2 ve 3te sunulmutur. alan dr immnolojik ve dier biyoteknolojik rn deerleri konuya farkl adan bakabilme ans
sunmaktadr [5]. Sz konusu veriler izelge 2 ve 3te sunulmutur.

izelge 2de yer alan ithalat rakamlar incelendiinde toplam biyoteknolojik rn ithalatnda (ki

izelge 2de yer alan rakamlar incelendiinde toplam biyoteknolojik rn anlalmaktadr) ithalatnda bu deerin 2011 yl ithalat iin yaklak olarak on milyon kutunun zerinde olduu inslin (ki bu deerin 2011 yl iin yaklak olarak on milyon kutunun zerinde olduu anlalmakta analoglar toplam ithalatn yaklak % 70ten fazlasyla ba ekmektedir. kinci srada yaklak olarak dr) inslin analoglar toplam ithalatn yaklak %hastalklar 70ten fazlasyla ba ekmektedir. srada tedavisinde % 10luk bir dilimle; bata deiik kanser olmak zere dier pekkinci ok hastalk yaklak olarak % 10luk bir dilimle; bata deiik kanser hastalklar olmak zere dier pek ok kullanlan deiik antikor bazl rnler yer almaktadr. Geriye kalan % 20lik dilim ise deiik kan hastalk tedavisinde kullanlan deiik antikor bazl rnler yer almaktadr. Geriye kalan % 20lik byme vb hormonlar oluturmaktadr. dilimsulandrclar, ise deiik kan sulandrclar, byme vb. hormonlar oluturmaktadr.

GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

145

143

izelge 2. Biyoteknolojik rn ithalat (2011 yl Salk Bakanl verileri)

2011 YILI BYOTEKNOLOJK RN THALAT MKTARI ETKEN MADDE ADI TRASTUZUMAB BEVACIZUMAB RITUXIMAB NFLKSMAB ADALMUMAB ETANERSEPT NTERFERON BETA 1A FLGRASTM LENOGRASTM NTERFERON ALFA 2B NTERFERON ALFA 2A NSLN ASPART PROTAMN NSLN LSPRO NSLN NPH NSLN HUMAN BASE NSLN NPH NSLN HUMAN BASE NSLN NPH NSLN HUMAN BASE NSLN GLARGN NSLN DETEMR NSLN ASPART NSLN LSPRO PROTAMN NSLN GLULSN NSLN NPH BYOSENTETK NSAN NSLN NSLN NPH ZOFAN NSLN DARBEPOETN ALFA EPOETN ALFA EPOETN BETA EPOETN ZETA REKOMBNANT FAKTR VIIA NADROPARN CALSYUM ALTEPLAZ DROTREKOGN ALFA PEG NTERFERON ALFA 2A PEG NTERFERON ALFA 2B 2011 YILI YZDELK PAYI (KUTU) 1.417 0.578 0.366 1.063 0.532 1.089 0.798 1.02 1.157 0.302 1.131 21.087 9.03 2.329 0.204 0 0 2.329 0.0204 13.938 6.854 10.618 3.054 2.115 1.596 0.453 1.139 0.397 1.119 1.292 0.593 0.635 0.081 3.35 0.005 0 1.269 0.293

144

146 146 PALVZUMAB PALVZUMAB SOMATROPN SOMATROPN TERPARATD TERPARATD GLUKAGON HDROKLORR GLUKAGON HDROKLORR FOLLTROPN ALFA FOLLTROPN FOLLTROPN ALFA BETA FOLLTROPN BETA LUTROPN ALFA LUTROPN ALFA RANBZUMAB RANBZUMAB OMALUZMAB OMALUZMAB DORNAZ ALFA DORNAZ ALFA ABATASEPT ABATASEPT Toplam thal Edilen Kutu Says Toplam thal Edilen Kutu Says 0.324 0.324 2.035 2.035 0.092 0.092 0.397 0.397 1.544 1.544 1.36 1.36 0.051 0.051 0.221 0.221 0.128 0.128 0.062 0.062 0.02 0.02 10,234,103 10,234,103

izelge 3. mmnolojik rn ithalat (2010 yl Salk Bakanl verileri) izelge 3. mmnolojik rn ithalat (2010 yl Salk Bakanl verileri)
2010 YILI MMNOLOJK RN THALAT MKTARI 2010 YILI MMNOLOJK RN THALAT MKTARI ETKEN MADDE ADI ETKEN MADDE ADI Hemofilus nfluenza tip b Hemofilus nfluenza tip a b Hepatit A virs ieren Hepatit Hepatit A B virs virs ieren ieren a a Hepatit virs ieren a TetanozB As Tetanoz MenenjitAs as A+C (2 sulu a) Menenjit as A+C (2 sulu a) Konjuge pnmokok as (7 valanl) Konjuge as (7 valanl) Varisella pnmokok virs Varisella virs Kuduz as Kuduz as pneumonia serotip ieren a Streptococcus Streptococcus pneumonia serotip ieren a DTB+IPV+Hib (5li a) DTB+IPV+Hib Kzamk as (5li a) Kzamk as Tetanoz G Serum Tetanoz G Serum DTB+IPV (4l a) DTB+IPV DTB+Hib (4l a) DTB+Hib DT as DT as MMR MMR DTB (3l a) DTB (3l virs a) ieren a nfluenza nfluenza virs ieren a Sar Humma virs Sar YlanHumma serumuvirs Ylan serumu Hepatit A ve B virs ieren a Hepatit A ve B virs ieren a HPV as HPV as Menenjit as A+C+W+Y (4 sulu a) Menenjit as A+C+W+Y (4 sulu a) DBT+IPV+Hib+HepB DBT+IPV+Hib+HepB 0.88

izelge 2. Biyoteknolojik rn ithalat (2011 yl Salk Bakanl verileri)

2011 YILI YZDELK PAYI 2011 YILI(KUTU) YZDELK PAYI 0.09 0.09 7.25 7.25 4.58 4.58 2.37 2.37 0.46 0.46 4.59 4.59 5.39 5.39 1.75 1.75 0.029 0.029 0.54 0.54 (KUTU)

0.88 0.028 0.028 60.95 60.95 0.35 0.35 0.05 0.05 1.2 1.2 2.13 2.13 0.27 0.27

GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

145

147

Rotavirus as Konjuge pnmokok as (10 valanl) Polio as (OPV) DBT+ HepB Tifo as Alerjenler

5.35 1.28

0.0007 0.33

Toplam thal Edilen Kutu Says

4,273,161

izelge 2 ve 3te yer alan verilerden de anlalaca zere lkemizde izelge 3. mmnolojik rn ithalat (2010 yl Salk Bakanl verileri)nemli bir protein ve benzeri bazl teraptik rnlerin yannda alar bata olmak zere nemli bir immnolojik rn (yaklak olarak2 drt kutudan fazla) ithalat gereklemektedir. Bunun en nemli nedeni hi phesiz baizelge ve milyon 3te yer alan verilerden de anlalaca zere lkemizde nemli bir protein ve ta ocuk hastalklar ve dier bulac hastalklarla ilgili olarak mevcut vakalarn okluudur. benzeri bazl teraptik rnlerin yannda alar bata olmak zere nemli bir immnolojik rn Dnya rgt verilerine gre bu konuda sadece lkemizde deil tm dnyada her ylnedeni milyonlarca o(yaklakSalk olarak drt milyon kutudan fazla) ithalat gereklemektedir. Bunun en nemli cuk uygun yaplamadndan hayatn hastalklarla kaybetmektedir. sunulan verilere gre hi phesiz bata alamalar ocuk hastalklar ve dier bulac ilgiliizelge olarak 3te mevcut vakala rn okluudur. Dnya Salk rgt verilerine grern bu konuda sadece lkemizde deil tm lkemizde 2010 yl verilerine gre immnolojik ithalatnn yaklak olarak % 60tan fazlasn grip dnyadaalar, her yl% milyonlarca ocuk uygun alamalar yaplamadndan hayatn kaybetmektedir. 10dan fazlasn hepatit alar ve kalan ksmn da dier a vb rnler oluturmaktadr. izelge 3te sunulan verilere gre lkemizde 2010 yl verilerine gre immnolojik rn ithalatnn 3. Diyagnostikler yaklak olarak % 60tan fazlasn grip alar, % 10dan fazlasn hepatit alar ve kalan ksmn da dier a vb rnler oluturmaktadr. 1950lerin balarnda ift sarmal DNA yapsnn kefedilmesi, genetik mhendislii ve molekler biyoloji alanndaki almalarn bir anda artmasna sebep olmutur. Bu almalarn katks ile yeni 3. Diyagnostikler bir bilim dal olarak beliren ve yaadmz yzyln en nemli devrimlerinden biri olarak kabul edilen biyoteknolojinin tm dnyada olduu gibi lkemizde de salk alanndan endstriye ok 1950lerin balarnda etkisi, ift sarmal DNA yapsnn kefedilmesi, genetik mhendislii ve molekkadar geni bir yelpazede kendinibir hissettirmektedir. Gnmzde biyoteknoloji, yaam bilimlerinden ler biyoloji alanndaki almalarn anda artmasna sebep olmutur. Bu almalarn katks ile ve myeni bir bilim dal olarak beliren yararlanlarak ve yaadmz yzyln en nemli devrimlerinden biri olarak kabul hendislik alanlarndan biyolojik sistemlerden veya genetik yaplar deitirilmi canl edilen biyoteknolojinin etkisi, tm dnyada olduu de salk alanndan endstriye organizmalardan yararl rnleri elde etmekgibi iin lkemizde kullanlan teknolojilerin tm olarak tanmlanabilir. kadar ok geni bir yelpazede kendini hissettirmektedir. Gnmzde biyoteknoloji, yaam bilimotuz yldaalanlarndan biyoteknoloji yararlanlarak alannda kaydedilen gelimeler sayesinde, eitli organizmalarn yan lerinden ve Son mhendislik biyolojik sistemlerden veya genetik yaplar sra canl insanorganizmalardan genomunun byk bir blmnn nsan Genom Projesi ad altnda 2000li yllarn ortadeitirilmi yararl rnleri elde etmek iin kullanlan teknolojilerin tm olarak tanmlanabilir. snda zmlendii bildirilmitir. nsan genomunun zmlenmesi ile genlerin ve ilevlerinin tanmlanmasna gidilmi ve bylece yaam bilimleri, tan, tedavi ve tp alanlarnda kullanlmas ynnde Son otuz ylda biyoteknoloji alannda kaydedilen gelimeler sayesinde, eitli organizmalarn nemli admlar atlmtr. Bu gelimeler geleneksel biyoteknolojinin artk Modern Biyoteknolojiye yan sra dnmesine insan genomunun byk bir blmnn nsan Genom Projesi ad altnda 2000li yllarn ve insanolu iin yepyeni ufuklar amasna sebep olmutur. Gnmzde modern biortasnda zmlendii bildirilmitir. nsan genomunun zmlenmesi ile genlerin ve ilevlerinin yoteknoloji kanser, diyabet, kalp hastalklar ve pek ok bulac hastaln tan ve tedavisinde kullatanmlanmasna gidilmi ve bylece yaam bilimleri, tan, tedavi ve tp alanlarnda kullanlmas nlmaktadr. ynnde nemli admlar atlmtr. Bu gelimeler geleneksel biyoteknolojinin artk Modern Biyoteknolojiye dnmesine ve insanolu iin yepyeni ufuklarmolekler amasna biyoteknoloji sebep olmutur. Gn- in vitro Salk biyoteknolojisi aratrmalar ayn zamanda ve yeniliki mzde modern biyoteknoloji kanser, diyabet, kalp hastalklar ve pek ok bulac hastaln tan diyagnostik metodlar, biyoafinite testlerinin analitik uygulamalarn, iaretleme teknolojilerini, reve tedavisinde kullanlmaktadr. kombinant protein ve genetik olarak modifiye edilmi antibadileri kapsamaktadr. Gnmzde bu aratrmalar daha ok insan sagln, besin maddelerini ve evreyi etkileyen metod ve faktrlere Salk biyoteknolojisi aratrmalar ayn zamanda molekler ve biyoteknoloji ve yeniliki in vitro dayal younlam ekildedir ve temel amalar immnokimya nkleik asit elemesi konseptine diyagnostik metodlar, biyoafinite testlerinin analitik uygulamalarn, iaretleme teknolojilerini, re- son 50 yeni, hzl, etkili, ucuz in vitro tehis ve tan kitlerinin gelitirilmesidir. Modern biyoteknoloji kombinant protein ve genetik olarak modifiye edilmi antibadileri kapsamaktadr. Gnmzde bu Bu tekylda inanlmaz bir hzla gelimi ve bu her alanda olduu gibi salk alanna da yansmtr. aratrmalar daha ok insan sagln, besin maddelerini ve evreyi etkileyen metod ve faktrlere nolojinin gelimesi her trl tan ve tehis yntemini hzlandrd gibi daha kesin sonular almamz younlam ekildedir ve temel amalar immnokimya ve nkleik asit elemesi konseptine dada salamtr. yal yeni, hzl, etkili, ucuz in vitro tehis ve tan kitlerinin gelitirilmesidir. Modern biyoteknoloji son 50 ylda inanlmaz bir bir hzla gelimi ve bu her alanda gibi salk alanna da yansmtr. ok genel tanm yapacak olursak, tehis olduu ve tan faaliyet alannda hastalklar ve anormallikler Bu teknolojinin gelimesi her trl tan ve tehis yntemini hzlandrd gibi daha kesin sonular genellikfarkl biyolojik molekllerin kullanlmas ile saptanmaktadr. Kullanlan biyolojik molekller almamz da salamtr.

146

ok genel bir tanm yapacak olursak, tehis ve tan faaliyet alannda hastalklar ve anormallikler farkl biyolojik molekllerin kullanlmas ile saptanmaktadr. Kullanlan biyolojik molekller genellikle nkleik asitler, proteinler, antibadi ve antikorlar kapsamaktadr. Bu sebepten dolay bu biyolojik molekllerin retilmesi ve ilgili tan kitlerinin gelitirilmesi salk ekonomisinde giderek nem kazanmaktadr. Dnya genelinde ve lkemizde hazrlanan raporlara dayanarak yaygn olarak gzlenen hastalklarn banda kalp-damar hastalklar, diyabet, yksek tansiyon ve kanser gibi kronik hastalklar gelmektedir [6]. Bunlarn yan sra, dier yaygn bir hastalk grubu ise enfeksiyon hastalklardr. Gelien ulatrma teknolojileri ile bu ikinci grup hastalklarn ok ksa bir sre zarfnda byk kitleleri etkileme ihtimali ise dikkat eken en nemli konulardan biridir. Bunun yan sra farkl ideolojik, politik veya maddi kazan salamak amac ile yaplmas muhtemel biyoterrizm hareketleri de yine uluslar tehdit eden konulardan biridir. Yukarda belirtilen tm hastalklar veya biyoterr hareketleri, etkili tan ve tehis kitlerinin olmad veya rutin kontrollerin yaplmad hallerde zamannda fark edilmesi mmkn deildir. te bu sebeplerden dolay kresel salk biyoteknolojisi sektr 2000 ylndan bu yana 10 kat byme gstermi ve gn getike yeni genetik testler, farkl hastalklar ve kanser eitlerini belirlemek iin gelitirilen tan kitleri karmza kmakta ve kullanmlar her geen gn yaygnlamaktadr [7]. Genetik test uygulanabilen hastalk says 1993ten 2008e kadar 17 kat artarak 1700e ulamtr [8]. Bu tr uygulamalarn erken tanya olanak salayarak hastann yaam kalitesini arttrd ve tedavi srecini ksaltt gibi, tedavi maliyetlerini drmekte ve salk hizmetlerinde verimlilik artn salamaktadr. Gnmzde dnyada diyagnostik pazar ounlukla in vitro (organizma dnda, test tp yada laboratuvar iinde) ve in vivo (canl organizma iinde) diyagnostikler olmak zere ikiye ayrlmaktadr. In vivo diyagnostikler daha zel bir pazar olup, General Electric, Philips, Siemens vb. gibi grntleme ve enstrmantasyon teknolojileri konusundaki byk reticileri kapsamaktadr. Kan basnc grntleme cihaz, MRI, X-ray ve CT taramalarnda kullanlan cihazlar in vivo diyagnostikler iin en geerli rneklerdir. In vitro diyagnostikler ise cihazlar (kan, serum, idrar ve doku rnekleri analizatrleri, vb.) ve reaktifler (ilgili ligand seici olarak iaretleyen kimyasallar) olmak zere ikiye ayrlr. Vcuttan alnan rnekler ile yaplan analizlerde kullanlan cihazlar ve reaktifleri be ana ksma ayrabiliriz. Bunlar sras ile; 1- Genel biyokimya analizleri, vcutdaki temel bileiklerin lmleri. (rnein kan kimyas, serum testleri, kolestrol testleri, hzlandrlm glukoz testleri, idrar analizleri, vb.) 2- mmnokimya analizleri, antibadi ve antijen elemesi yardm ile protein miktarn belirleyici testler. (rnein allerjen reaksiyonlar iin olan testler, prostat spesifik antijen (PSA) testi, hepatit testleri, HIV antibadi testi, vb.) 3- Hematoloji ve sitoloji analizleri, kan, kan reten organlar ve kan hcreleri ile ilgili almalar. (rnein CD4 hcrelerinin saym, tam kan saym, koaglasyon testleri, vb.) 4- Mikrobiyoloji ve bulac hastalklarn analizleri, hastalklara sebebiyet veren biyolojik ajanlarn tespiti. (rnein streptokok testleri, idrar kltr yada idrarda bakteri testleri, kanda virus testleri, vb.) 5- Molekler, nkleik asit testleri (NAT) ve proteomik ve matabolomik testleri, hastalklarn veya anormalliklerin olduunu ve/veya olabileceini iaret eden genetik sekanslar belirleyen DNA ve RNA testleri. (rnein ggs kanserindeki HER2/neu fazla ekspresyon testleri, doum ncesi anormallikler belirlenmesi iin yaplan floresans in situ eleme (FISH) test-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

147

leri, HIV viral ykleme testleri, vb.) Dnya genelinde in vitro diyagnostik kit ve cihaz reten firmalar aada belirtilen eit firma trnden birine benzemektedirler. a) Diyagnostik test aratrma ve retim blmne sahip byk ila firmalar, b) retim, datm ve diyagnostik kitlerin ve cihazlarn pazarlamasn yapan diyagnostik firmalar, c) Daha ok spesifik hastalklarn belirlenmesi iin yeni diyagnostik metod veya testlerin gelitirilmesine odaklanm nispeten kk (start-up) biyoteknoloji firmalar. Dnya genelinde 2005 yl satlarndan elde edilen veriler dorultusunda, in vitro diyagnostiin 28.6 milyar dolarlk olduka byk bir pazar olduu tahmin edilmektedir [9]. Bu pastann da en byk pay immnokimya analizleri ve basit kan testleri kapsamaktadr. Dnyada ylda 20 milyardan fazla kan testi yaplmaktadr. lkemizdeki in vitro diyagnostik pazar hakknda yeterince saysal verilerin olmamasna karn, dnya ile ayn ekilde genel biyokimya ve immnokimya analizlerinin en ok kullanlan testler olduu grlmektedir. Bunun yan sra yeni bir eilim olarak, in vitro molekler diyagnostikler ve nkleik asit testleri in vitro diyagnostik pazarndaki paylar hzla bymektedir. Bunun yan sra modern biyoteknoloji metodlar ile bu tr testlerde kullanlan nkleik asit problarnn, biyomolekllerin ve dier kimyasallarn retimi ise bambaka bir pazar yaratm durumdadr. Quintiles, LabCorp, Covance, Roche, Johnson&Johnson, Abbott, Bayer, Bio-Rad ve Beckman&Coulter gnmzde bu pazar domine eden en byk ve nemli oyunculardr. Bu pazarn kullanclarna gelecek olursak, %60 gibi bir oran ile en byk kullanc hastane laboratuvarlardr. Bunu %30 ile zel laboratuvarlar ve geri kalann bamsz doktor muayenehaneleri izlemektedir. 3.1. Trkiyedeki in vitro Diaygnostik Pazarnn Durumu lkemizdeki diyagnostik cihaz ve test kiti pazar hakknda bugne kadar hazrlanm gvenilir bir istatistiksel veri yada kaynak olmadndan dolay, bu rapor sektrn ileri gelen firmalarnn yneticileri ile yaplan rpotajlar ve onlarn salam olduu az saydaki yerli ve yabanc kaynaklar dorultusunda hazrlanmtr. Bu sebeplerden dolay hazrlanan rapor, lkemizdeki diyagnostik cihaz ve test kiti pazarn %100lk bir oranda olmasa bile byk lde yanstmaktadr. Elde edilen bilgiler dorultusunda, lkemizdeki grntleme alanndaki diyagnostik cihazlarn %95i, test kitlerinin ve bu kitler iin gerekli olan cihaz, biyolojik ve kimsayal bileenlerin ise %90na varan ksm yani tm diyagnostik pazarnn hemen hemen tamam ithalat yolu ile karlanmaktadr. Yine kesin veriler olmamakla beraber bu pazarn bykl (in vivo diyagnostik grntleme cihazlar dahil) yaklak 5 milyar TL olarak hesaplanmaktadr. Bu miktarn 1.5 milyar TLlik ksmn diyagnostik test kitleri, geri kalan 3.5 milyar TLlik ksm ise tan ve tehis amal kullanlan cihazlar oluturmaktadr. lkemizde de tm dnya genelinde olduu gibi diyagnostik test kiti pazarnn %80lik ksmn biyokimya ve immnokimya analizleri kapsamaktadr. Molekler ve nkleik asit bazl testler ile proteomik ve metabolomik testleri ise bu pastann %20lik ksmnda bulunmaktadr. Yukarda belirtilen ve tm dnyadaki diyagnostik cihaz ve test kiti pazarn domine eden oyuncular, lkemizde de ayn ekilde bu pazarn en nemli isimleridir. Bunlarn banda Siemens, General Electric, Philips, Roche, Johnson&Johnson, Abbott, Bio-Rad ve Beckman&Coulter gelmektedir. Piyasaya daha ok diyagnostik cihaz ve in vitro test kitleri ile giren bu firmalar ile saylar ok az olan yerli reticilerimiz rekabet edememektedir. Bunun en byk sebebi ise yerli sana-

148

yimizin yeni diyagnostik test kitlerini retebilecek bilgi, mali kapasite ve teknik donanma sahip olmamalardr. Btn bu negatif tabloya ramen saylar ok az olmakla beraber baz yerli firmalar gerek diyagnostik cihaz gerekse in vitro test kiti veya bu kitlerde kullanlan biyolojik ve kimyasal bileenleri lkemizde baar ile retebilmektedirler. Diyagnostik cihaz ve test kiti sektrnde uzun yllardr uzmanlaan TOKRA Medikal Limited irketi, son yllarda retim projelerine ynlenmi ve yapm olduu Ar-Ge almalar sonucunda, lkemizdeki ilk CE belgeli yar ve tam otomatik koaglasyon analizrlerini retmeyi baarmtr. Bugn, Trkiyede yaplan her koaglasyon testinden biri TOKRA medikalin retmi olduu diyagnostik cihazlar ile yaplmaktadr. Mediko Dardanel Tibbi Malzemeler Sanayi Ticaret ve Alaris Medikal ve Elektronik Sistemler Limited irketleri ise diyagnostik sektrndeki da bamll azaltmak amacyla, yerli retim sedimasyon cihazlarn lkemizde retmeye balamlardr. Firmalar rettikleri bu cihazlarn uluslararas piyasada da yer alabilmesi maksad ile gerekli uluslararas standartlarda retimi yapmakta ve bu retimi belgelendirmektedir. lkemizde diyagnostik amal cihaz retimi yapan firmalarn yan sra yine saylar ok az olmakla birlikte baz diyagnostik test kiti ve bu test kitleri iin gerekli olan kimyasal ve biyolojik bileenleri reten kk lekli firmalarda bulunmaktadr. Bu firmalarn retim almalar daha ok biyokimya ve hemogram kan testi analizleri zerine younlamtr. Sektrde bu firmalardan tanesi gerek rn gamlarnn fazlal gerekse Ar-Ge yaplanmalar bakmndan ne kmaktadr. BETAMED kurulduu tarihten itibaren edinmi olduu bilgi ve tecrbeyi Ar-Ge faaliyetlerine dntrmek iin 2007 ylnn sonunda Gordion Diyagnostik irketini kurmutur. Gordion kuruluundan bu yana Ar-Gede klinik biyokimya, klinik HPLC, ndirekt mmnofloresan (IFA) yntemli otoimmn hastalklarla ilgili kit ve reaktifleri, mikro eliza yntemli enfeksiyon hastalklar kitleri reaktifleri ve hcre kltr konusunda almalarn durmakszn srdrmekte ve hz vererek arttrmaktadr. Diasis Diyagnostik Sistemler firmas ise kuruluundan bugne, kilinik kimya ve immunotrbidimetrik testler iin 40tan fazla optimize edilmi reaktifi Trkiye pazarna sunmu ve bunlara ok eitli kalibratr ve kontroller de ilave ederek bu pazarda retimlerine devam etmitir. retimini yaptklar sadece likit, bir veya iki komponentli kimyasal ve biyolojik reaktiflerin btn ak sistem diyagnostik cihazlara olan uyumluluklar ve kullanma hazr rnler olarak piyasada bulunmalar Diasis Diyagnostik Sistemler kuruluunu bu sektrde Trkiyenin nadir Ar-Ge ve retim yapan bir ka firmas iinde yer almasna sebep olmutur. 1989 ylnda kurulan BOME Sanayi rnleri D Ticaret Limited irketi, diyagnostik alannda retim ve yurtii sat faaliyetlerini srdrmektedir. 2004 senesinde kurmu olduklar uluslararas standartlarda retim yapan tesislerde klinik kimya, hematoloji ve mikrobiyoloji alanlarnda hem diyagnostik test kitleri hem de testler iin gerekli olan kimyasal ve biyolojik reaktiflerin retimlerini baaryla yapmaktadrlar. Bunlarn yan sra Ar-Ge blmlerinde gelitirmekte olduklar hzl helikobakter tan kitinin ise ok yakn bir zamanda Trkiye ve uluslararas pazarlarda grlecei tahmin edilmektedir. Diyagnostik cihaz ve test kiti sektrndeki bir baka yerli retici firma ise RTA Laboratuvarlar Biyolojik rnler la ve Makine Sanayi Ticaret Limited irketidir. RTAL, vcut d tan rnlerinin Ar-Gesi ve retimine odaklanm, ayn alanda alan tasarmc, retici ve datclarla ibirlii iinde olan bir firmadr. RTA Laboratuvarlar, zellikle klinik tan ve molekler biyoloji laboratuvarlarna ynelik rnler gelitirmekte ve rn gamlarn dahada artrmay hedeflemektedir. Ar-Ge fa-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

149

aliyetleri arasnda DNA ve RNA izolasyon sistemleri, tan amal molekler ve immnolojik kitlerin gelitirilmesi ve retimi konular yer almaktadr. Hzl tan kitlerinden Rota virs ve helikobakter, klinik mikrobiyoloji testlerinden tberkloz tan kiti ve molekler tan kiti olarakta nkleik asit izolasyon ve gerek zamanl PCR kitleri firmann Trkiye pazarna sunduu diaygnostik test kitlerinin banda gelmektedir. Sonu olarak, lkemizde retim yapan yerli firmalarn ounun diyagnostik test kitlerinin biyokimya ve immnokimya alannda kullanlan kitler ve kitler iin kullanlan kimyasal ve biyolojik reaktifler olduu grlmektedir. Bunun yannda saylar ok az olmakla beraber diyagnostik cihaz alannda ise firmalarn daha ok koaglasyon ve sedimasyon analizrleri konusunda retim yaptklar grlmektedir. Getiimiz yllarda TBTAK tarafndan Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri Strateji Grubunun hazrlad VZYON 2023 Projesi kapsamnda Trkiyenin salkta biyoteknoloji ve gen teknolojileri kapsamndaki somut hedefleri belirlenmitir. Bu hedeflerden birincisi ise KORUMA, TANI ve TEDAVDE GENOMBLM: Hastalklarn Genetik Bileenlerinin Belirlenerek Koruma, Tan ve Tedavide Kullanmnn Yaygnlatrlmasdr. Belirlenen bu hedefin alt hedeflerinden biri ise yerli diyagnostik cihaz ve test kitlerinin retilmesi ve bunlarn blgesel ya da kresel olarak pazarlanabilmesi ve eitli hastalk ve anormalliklerin erken tansnn etkin ve yaygn bir ekilde yaplabilmesidir. Raporda da belirtildii gibi Bu hedef iin teknoloji gelitirme aamalar temel aratrma, evrimsel aratrma, snai aratrma, rekabet ncesi snai gelitirme ve snai gelitirme olup, teknoloji transferi de gerekebilir. Ayrca, hedefe ynelik ve ok katlml (niversite, kamu ve zel sektr) projelerin, bir proje ars formatnda, rekabete ak ve tarafsz deerlendirme kriterleri ile seilip deerlendirildii ulusal programlar uygulanmaldr [10]. 12 Aralk 2005de Sabanc niversitesinde gerekletirilen Biyoteknolojide birlikleri konulu altayda, katlmclarn 2015 yl iin ortak bir vizyon oluturmalar ve bu vizyona ulamak iin ncelikli hedefleri belirlemeleri istenmitir. niversite, sanayi ve ortam salayclarn oluturduklar gruplarn ortak vizyonu Global pazara ynelik katma deer gelitirmek zere eko-sistemini kurmu bir Trkiye eklinde zetlenmi ve bu vizyona ulamak iin yaplmas gereken hedefler her bir grup iin ayr ayr belirtilmitir [11]. Bu hedefleri ksaca zetleyecek olursak; niversitelerin yeni rn ve yntemleri gelitirmesi, akredite olmu referans laboratuarlarn ve uluslararas kurumsal ibirlikleri iin destek mekanizmalarn oluturmas, sanayinin ise Ar-Ge btesi ayrmas, bnyesinde Ar-Ge yapmas ve rn gelitirmesi, ortam salaycnn da lke envanterini, istatistiksel verileri, bilgi alveriini, fikri sermayenin giriime dnmesi iin gerekli dzenlemeleri yapmas gerekmektedir. Belirtilmesi gereken bir baka konu ise, ilerleyen yllarda lkemizin diyagnostik cihaz ve test kiti pazarnda daha ok sz sahibi olabilmesi iin bu sektrdeki yeni eilimleri ve teknolojileri sk skya takip etmesi gerekliliidir. Dnya genelindeki Ar-Ge almalarna ve retim ynelimlerine baktmz zaman, bu pazardaki eilimin giderek artan bir ekilde daha kk ve etkili cihazlarn gelitirilmesi olduunu grmekteyiz. Son zamanlarda geleneksel yntemleri kullanan in vitro diyagnostik cihazlar ve test kitleri yerlerini daha basit, kendi iinde otomasyona sahip ve daha dk maliyetli cihazlara ve kitlere brakmaya balamlardr. Bugn binlerce DNA srasnn analizini tek bir kit zerinde ok ksa bir srede yapabilen DNA mikroipleri bu teknolojik geliimin en gzel rnekleridir. Bunun yan sra biyoipler ve Lab On a Chip (LOC) gibi yeni teknolojik sistemler sayesinde tek bir rnekten DNA, protein glikosakkaritler ve lipidler gibi oklu problar yardm ile ok miktarda yeni bilgilerin alnmas mmkn olmutur. Mikro akkan (TAS) ve mikro elektromekanik sistem (MEMs) teknolojilerinin yar iletken endstrisi ile birlemesi ile gnmzde LOClarn ok farkl eitleri gelitirilmektedir ve gelitirilecektir.

150

te tm bu sebeplerden dolay u anda dnyada diyagnostik cihaz ve test kiti aratrmalarda yaygn olarak kullanlmakta olan mikroip, mikro akkan sistemler, LOC, MEMs ve TAS gibi ok yeni sistemlerin ve barndrdklar teknolojilerin, lkemizde retilmesi ve gelitirilmesi iin gerekli alt yapnn en ksa zamanda hazrlanmasnn ve yatrmlarn yaplmaya balamasnn zorunluluk olduu dnlmektedir. 4. Genel Deerlendirmeler ve neriler Salk alannda yaplan yenilikler gerek bireysel gerek lkeler baznda kaytsz kalnabilen teknolojiler deildir. Bugn herhangi bir grup kansere are olabilecek bir terapi gelitirse bu rn demeyeceim diyen sigorta kurum/kuruluu veya hkmet/bakanlk bulmak g olur. Dolays ile sadece ekonomik deil stratejik nemi de yksek olan salk biyoteknolojisinin nemi iyi anlatlmaldr. Bugn lkemizde ortalama mr 74 yla ulamsa bunda dier medikal teknolojiler ile birlikte biyoteknoloji rnlerininde nemi byktr. AFD Vizyon 2023 belgesinde de ifade edildii gibi biyoteknoloji temelli yeni tedaviler ile 350 milyon hasta iyiletirilmitir ve kiiselletirilmi ila kullanmnn da artmas ile bu saynn artaca dnlmektedir. Bu alanda lkemizin kullanc olaca muhakkaktr, sorulmas gereken soru gelitirici/retici konumuna hangi strateji ve dzenlemeler ile ulaacamz olduundan bu konuda zellikle konuyla ilgilenen bilim ve i insanlarmzn grleri mutlaka dikkate alnmaldr. Amerika Birleik Devletleri dier bir ok alanda da olduu gibi salk teknolojilerini de kelimenin tam anlamyla domine etmektedir. lkemizinde karaca dersler olduunu dnerek aada Price Waterhouse Coopers firmasnn Ocak 2011 tarihinde yaynlad Medical Technology Innovation Scorecard raporundan baz alntlar lkemiz iin atlmas gereken admlar ile de harmanlayarak aktarlmak istenirse zetle aadaki ABDnin alandaki baarsnn anahtar olan 5 ana stun zerinde younlalmaldr ; 1) Gl finansal tevik: ABD salk harcamalar 2009 CDC verilerine gre 2,5 trilyon dolardr. Bu rakam bizim toplam GSMHmzn 3 katndan fazladr. Ancak lkemizinde sala ayrd bte azmsanmayacak boyutdadr ve bu harcamann artarak devam edecei ngrlmektedir. Devlet bu harcamay kesmek niyetinde olmadna gre bu harcamadan bir miktarn retemediimiz teknolojik rnlerin gelitirilmesine ayrmak aklc bir strateji olacaktr. Bu miktar aklc harcanrsa ve zellikle bu i iin ihtiyaca cevap veren zel programlar gelitirilirse baar salanaca kukusuzdur. 2) nder inovasyon kaynaklar: Bu konuda ABDnin liderliinde iki nemli nokta dikkat ekici olmaktadr. Birincisi Dnya Akademik sralamasnda ilk 20 sradaki, niversitelerden 17si Amerikadadr. kinci olarak ise bu niversiteler akademik stnlklerini klinik baarya tamak iin NIH ad verilen ulusal Salk Enstitleri an ve bu kurumun salad yllk 25 milyar dolarn zerindeki proje fonlarn ok iyi kullanmaktadr. lkemizde de zellikle Salk Bakanlmzn sadece klinik Ar-Ge ve almalar destekleyecek bir yap kurmas bu alandaki gelimelerde inanlmaz bir ivme salayacaktr. Ayrca dier teknolojilerin gelimesinde olduu gibi en byk eksiimiz olan insan kayna konusuna da ciddiyetle eilmeli ve modern i yaamnn gerektirdii mltidisipliner tekno-i ekiplerine eldeki tm imkanlar kullanlarak destek olmaya allmaldr. TBTAKn sadece Ar-Ge yapan her firmay desteklemek yerine daha cesur davranarak gdml programlar devreye sokmas sevindiricidir ve kurumumuz bu kararll arttrarak srdrmelidir. Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanlmzda kararl bir admla Sanayi Genel Mdrl bnyesinde la ve Tbbi Cihaz ubesi kurarak bu konuya verdii nemi gstermeye balamtr. Bu ubemizin zellikle Bakanln Ar-Ge Genel Mdrl ile ortak alarak biyoteknoloji iin zel

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

151

destek programlar hazrlanmasna araclk etmesi sektr iin ayr bir ivme salayacaktr. 3) Destekleyici reglasyon sistemi: Tbbi cihaz ve malzemeler insan saln direk olarak ve hayati lde etkiledii iin bunlarn uzun klinik almalar ile dorulanp ciddi bir takm standartlarda retilerek kullanlmas gereklilii hemen herkese malumdur. FDA uzun yllardr gvenli ve uygulanabilir tbbi teknolojik rnler iin dnyann temel referans noktas olma baarsn srdrmtr. Ancak lkemizde yetkili otoriteler yetimi insan gcnn azln da mazeret gstererek maalesef biyoteknoloji benzeri karmak ve ileri alanlarda geerli reglasyon sistem ve kurallar hazrlamaya uzak durmakta ve bu konuyu ertelemektedirler. Oysa bu konu ilgi ve kararllk bekleyen ve sektrn geliimini ciddi oranda engelleyen bir sorun olarak srekli durmakta ve lkemize uzun vadede para kaybettirmektedir. Tekrar etmek gerekirse bir teknolojinin lkemizde retilmemesi onu kullanmadmz veya o alana harcama yapmadmz deil sadece o alandan gelir elde edemediimiz anlamna gelir. Getiimiz yl kurulan la ve Tbbi Cihaz Kurumu ksa zamanda pek ok birikmi sorun ile uramaya alm ve byk bir ksmnda nemli admlar atmsa da biyoteknoloji alannda kendi insan kaynaklarn gelitirmek bata olmak zere yeni almalar balatmas alan asndan mitle beklenen konularn banda yer almaktadr. 4) Daha iyisini talep eden hastalar: ABDde 1960da %47 olan hasta pay bugn %12ye gerilemi olduundan artk hastalarn en son kan mucize tedaviyi talep eder olma alkanln edinmi olmalar pek alacak bir durum deildir. Yeni bir cihaz veya ilacn baarl olabilmesi iin kullanlmas uygulanmak iin gelitirildii endikasyon iin mmkn olan en geni lde kullanlmas gereklidir. Bu ise ancak geri deme listesine girebilmek ile mmkndr. Bu konuda la ve Tbbi Cihaz ve Sosyal Gvenlik Kurumunun bir araya gelerek Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlnnda mutabakat ile geerli bir strateji belgesini SEKTR ile uyum ierisinde hazrlamas ve effaf bir ekilde hangi rn ve teknolojilerin geri deme listelerinde yer alacan deklare etmesi ve bu almalar ileride de kararllkla srdrmesi zaruridir. 5) Destekleyici yatrm ortam: Amerika Birleik Devletlerindeki medikal teknoloji reten firmalarn bu ok ciddi baarsnda lkenin ei benzeri olmayan giriim sermayesi yapsndan olduka faydalanm olduklar aikardr. NVCA verilerine gre sadece 2006 ylnda biyoteknoloji/medikal teknoloji alanna 7.2 milyar dolar giriim sermayesi yatrm yaplmtr. Bu balang dzeyi yatrma sektrde olgunlam firmalarn yatrmlar (yllk 140 milyar dolarn zerinde Ar-Ge harcamas) da eklenince yaplan harcamann sektr dinamik tutmann tesinde her yl yeni bir mini i dnyas yaratacak boyutda olduu dnlebilir. Tarafsz, sonular piyasa dinamikleri ile test edilen bir yatrm yntemi olarak giriim sermayesinin lkemiz iinde zendirilmesi ve devlet kaynaklar ile desteklenmesi ok verimli olacaktr. Unutulmamaldr ki eer lkemizin akademik ve entellektel gcnden gerek anlamda faydalanmak istiyorsak ekonomik gcmz kolay taklit edilebilir web siteleri yerine salam biyoteknoloji irketlerinin kurulumuna aktarmak uzun vadede en iyi yatrmlardan biri olacaktr.

152

KAYNAKLAR:
1. Walsh, G., Biopharmaceuticals: Biochemsitry and Biotechnology, 2nd Ed., John Wiley & Sons Ltd., England, 2003. 2. ztrk M., Altay-Salih A., Erdal-Yldz E., Arsoy Y.E., Trkiye Biyoteknoloji rn Teraptik Protein pazar, Trk Eczaclar Birlii (TEB) Yaynlar, 2005. 3. la Endstrileri verenler Sendikas verileri, 2012. 4. Balc avdar N., Elde Var Bir, FORBES, 44-46, Ekim 2012. 5. Salk Bakanl, Trkiye la ve Tbbi Cihaz Kurumu verileri, 2012. 6. World Health Organization, Report 2011. 7. OECD, The Bioeconomy to 2030, 2009. 8. Population Division of the Department of Economic and Social Affairs Statistics, UN 2011. 9. SS Mehta. Commercializing Successful Biomedical Technologies. Cambridge University Press, New York, 2008. 10. Vizyon 2023 projesi Biyoteknoloji ve gen teknolojileri Strateji grubu raporu TBTAK, 2004. 11. H Baaa ve D etindamar. Uluslararas Rekabet Stratejileri: Trkiyede Biyoteknoloji birlikleri. TSAD Rekabet Stratejileri Dizisi 9.TSAD-T/2006/06-421.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

153

Blm-3 Ksm-2 Trkiyede Endstriyel Biyoteknoloji

Prof. Dr. Fazilet VARDAR SUKAN Dr. Esra MAMOLU Erdin KZOLU
Ege niversitesi, Mhendislik Fakltesi Biyomhendislik Blm

154

Trkiyede Endstriyel Biyoteknoloji

1. Giri OECD 1982de Biyoteknolojiyi, canllar ve/veya onlardan elde edilen biyolojik araclar yardm ile hammaddelerin ilenerek rn ve hizmetlerin retildii proseslere bilim ve mhendislik ilkelerinin uygulanmas olarak tanmlamt. Ancak aradan geen 30 yl iinde biyoteknoloji bir uygulama alan olmaktan karak, biliim ve nanoteknoloji gibi gerek bir jenerik teknoloji kimlii ile sosyo-ekonomik yaamn ortasna oturmutur. Artk gnmzde biyoteknolojilerden yararlanamayan sektr hemen hemen yok gibidir. Gnmzde, artan ve yalanan nfus, azalan doal kaynaklar ve evresel kayglar gibi kresel ve toplumsal sorunlar, tketicilerin tercihlerini de etkileyerek daha srdrlebilir ve daha verimli retim sreleri araylarn tetiklemitir. Avrupa Komisyonu da bu eilimlere paralel olarak, daha geni bir bak asna frsat veren, gda amal kullanm d bitkisel kaynakl hammaddelerin biyoteknolojik teknikler kullanlarak srdrlebilir sreler ile yksek katma deerli rnlere dntrld biyoekonomi kavramn gndeme getirmitir. Ancak geleneksel retim srelerinin ne oranda ve hangi hzla srdrlebilir biyoekonomik srelere dntrlebilecei hem ekonomik hem de teknolojik parametrelere bal olacaktr. Kresel lekte srdrlebilir gelimeyi temel ilke olarak benimsemi olan biyoekonominin ana unsuru vardr; biyoteknolojik bilgi retebilme, yenilenebilir biyoktle ile biyoproseslerden yararlanabilme ve bilgiyle uygulamay btnletirebilme. 2030 ylna kadar sanayideki rnlerin te birinin biyoteknolojik yntemlerle retiliyor olmas ve biyoekonomi cirosunun 300 milyar avroya ulamas beklenmektedir. Doann alet kutusunun endstriyel retimde kullanlmas ile sanayi sektrleri, gemite yalnzca ok karmak yol izleri ile kullanlabilir hale gelebilen ya da hi kullanlamayan hammaddeleri artk kullanabilir duruma gelmektedirler. Enerji verimliliklerinin arttrlabildii, hammadde tketimlerinin azaltlabildii, CO2 emisyonlarnn ve retim maliyetlerinin byk lde drlebildii, biyoekonomi kavram iinde endstriyel biyoteknoloji, farkl sektrlerde ticari deeri olan rnlerin biyolojik aralar ile evre dostu yntemler uygulanarak retilmesi olarak tanmlanabilir. Endstriyel biyoteknolojinin snrlar, rnlerin nitelii ve hangi sektre hizmet verdii dikkate alnarak deil, rn retiminde hangi tekniklerin kullanld baz alnarak izilmelidir. Bu ekilde bakldnda, endstriyel biyoteknolojinin son rn ve ara rn olarak hizmet verdii alanlarn kimya, deterjan, malzeme, plastik, niasta, kat, tekstil, deri, yem, ila aktif maddesi, a, kozmetik, enerji, gda katks ve tarmsal preparatlar olduu aktr. Selloz, bitkisel yalar, tarmsal atklar ve gda d bitkisel/sucul kaynaklar gibi yenilenebilir hammaddeler (biyoktle) kullanlarak kimyasallar (enzimler, aminoasitler ve vitaminler gibi byme faktrleri, etanol, organik asitler, pigmentler gibi), biyobozunur malzemeler, yeni polimerler, biyoyaktlar, temizlik, biyoremediasyon biyokontrol ajan ve mikrobiyal gbre biyopreparatlar, antibiyotikler gibi, ila aktif maddeleri, rekombinant memeli proteinleri, alar, baklk dzenleyiciler ile kozmetik ara girdileri retilebilmektedir. 2. Trkiyede Endstriyel Biyoteknolojinin Tarihesi Dnyada ikinci Dnya Sava ile ticari uygulamalar balayan modern endstriyel biyoteknoloji Trkiyede inili kl uygulamalar ile yaklak 60 yllk gemie sahiptir. Ancak bunlardan ok

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

155

nce de Batdaki rneklerine paralel olarak baz giriimler mevcuttur. lk uygulamalar arasnda 1887de, Alexander Zoeros Paa ve Veteriner Hekimi Hsn Bey stanbulda Dal-kelp Tedavihanesini kurmu ve dnyada 3. kurulu olarak kuduz as retimini gerekletirmi, 1892de ise Hseyin Remzi tarafndan modern bir iek as kuruluu Telkihhane-i ahane almtr. Bunlar; Pendik ve Etlik Veteriner Kontrol Aratrma Enstitlerinde 1898de Moris Nikol, Ali Rza Uur, Nikolaki Mavrolu ve Adil Mustafa ehzadeba tarafndan poliklonal sr vebas serumu (ilk kez retim ve uygulama); 1913de Nikolaki Mavrolu tarafndan Borrel usul iek as retimi; 1925de, koyun iei as, koyun iei serumu, kei iei as, sr vebas as ve serumu; 1928 ylnda iek (Smallpox) as ve 1938 ylnda Semple tipi Kuduz, tifs as ve 1950lerde nfluenza (grip) as ve viral bir a olan ap as retimleri izlemitir. 1950li yllarda, Refik Saydam Hfz- Shha Enstits, beeri alarn retimine balam ve Dnya Salk rgt (DS) tarafndan resmi olarak Ulusal nfluenza Merkezi olarak kabul edilmitir. 1961de Elaz Veteriner Kontrol ve Aratrma Enstitsnde at vebas as retimi, 1968-1987 aras canl virs Newcastle as retimi gerekletirilmitir. 1967de Refik Saydam Hfz- Shha Enstitsnde kuru iek as retimine geilmi ancak 1971de Tifs hastalnn, 1980de iek hastalnn tm dnyadan eradike edilmesi nedeniyle tifs ve iek as retimine son verilmitir. 1967den itibaren ap as retimi Ankarada ap Enstitsnde doku/hcre kltr yntemleri ile (40.000.000 monovalan doz/yl) srdrlmektedir. 1969da da ksa sreli olarak ayn yntemle byk lekli sr vebas as retimi gerekletirilmitir. 1969 ylnda zmit Kseky beldesinde Trk Ticaret Bankas tarafndan melastan sitrik asit retmek amac ile kurulan FRSANn yapm 5 yl srmtr. 1974 ylndan itibaren limon tuzu retmeye balayan ve kendi alannda Trkiyede ve Ortadouda tek olan tesis, ylda 6 bin ton retim ile Trkiyenin ihtiyacnn %40n karlarken, ynetimsel ve ekonomik zorluklar nedeniyle Mart 1999da 144 iinin iine son vererek sahibi olan Trk Ticaret Bankas tarafndan kapatlmtr. Bu tarihlerde Adapazarnda yaklak 30 yldr melastan asetik asit ve etil alkol retimi yapan Asit Sanayi ve Ticaret A.. adl firma da retimini durdurmutur. 1971 ylnda, 9 yerli ila firmas ortakl ile zmitte kurulan ANSA Antibiyotik ve la Hammaddeleri San. A..de fermentasyon ile antibiyotik aktif maddeleri retimine balanmtr. Tesis tamamen yerli mhendislik hizmeti ile yabanc teknoloji transferi yaplmadan kurulmutur. lk retilen antibiyotikler, hammadde olarak niastann kullanld tetrasiklin ve oksitetrasiklin trevleridir. Tesiste 1981 ylnda gentamisin slfat (1990 ylnda durdurulmu), 1988de linkomisin (1992 ylnda durdurulmu), 1994te ise dnyada drt reticiden biri olarak potasyum klavulanat retimine balanmtr. Tesis 1994te % 100 yerli sermaye ile kurulmu DEVA Holdinge ait DEPA A.. adyla faaliyet gstermeye balamtr. Ancak, 2006da Deva Holdingin mlkiyeti, GEM Global Equities Managementn bir giriimi olan EastPharma Ltde gemitir. 2011 ylnda bu tesis kapatlmtr. 1977 ylnda, Trkiyede endstriyel enzimlerin kullanmn teknik destek eliinde, amaca zel formlasyonlar uygulayarak yaygnlatrmak amacyla ORBA BOKMYA A.. kurulmutur. lk pilot tesis 1979 ylnda iletmeye alnm ve ekmek sanayiinde ilk fungal -amilaz kullanm 1980 ylnda ORBAML EL ile balamtr. Kurulu orta lekli bir iletme olup hibir know-how al-

156

madan tmyle Ar-Ge almalar ile tasarlanm ve faaliyete geirilmitir. lerleyen yllarda Ar-Ge almalar; yeni enzimlerin kat fermentasyon yntemleri ile retimi, retici mikroorganizmalarn klasik mutasyon ve gen mhendislii teknikleri kullanlarak gelitirilmeleri konularnda yaplmtr. Kurulu 30 yl akn formlasyon, retim ve uygulama birikimiyle yurtiinde ve yurtdnda gda, tekstil, deri ve yem olmak zere drt ana sanayi koluna enzim salamaktadr. Yeni enzimlerin kat ve derin fermentasyon yntemleri ile retimi, retici mikro-organizmalarn klasik mutasyon ve gen mhendislii teknikleri kullanlarak gelitirilmeleri baz etkinlik alanlarndandr. Deri ve deterjan sektr iin alkalen proteaz retimini kapsayan TTGV destekli bir aratrma projesi yaplm ve retimine balanmtr. Tesis halen aktiftir. 1973te Trkiye Biyoteknoloji sektrnde en byk yatrm olan PAKMAYA (Pak Gda), zmit Ksekyde ilk fabrikasnn devreye girmesiyle ekmek mayas retimine balam, 1986da zmir Kemalpaa, 1990da ise Dzce Cumayeri tesislerini devreye alarak gelimesini srdrmtr. Trkiyede toplam ekmek mayas retim kapasitesi yllk 400.000 ton civardr. Tketimi ise onda biri kadardr. Toplam retimin yarsndan fazlas PAKMAYAnn tesisinde retilmektedir. Son yllarda yurt d yatrmlara ynelen PAKMAYA, Romanyann Pacani ehrinde drdnc maya fabrikasn kurmutur. Bu tesis Romanyann maya ihtiyacnn byk bir blmn karlamakta ve civar lkelere de ihracat yapmaktadr. Kurulduu gnden bu yana srdrd istikrarl bymeyle 250 bin ton ya maya edeerinde bir kapasiteye ulam bulunan Pakmaya, dnyann byk ekmek mayas retim firmalar arasnda yer almaktadr. PAKMAYA, 1988 ylnda kurulan, iki aratrma laboratuvar, bir pilot tesis ve bir evre teknolojisi laboratuvar ieren Pak Biyoteknoloji Aratrma ve Gelitirme Merkezinde istihdam ettii doent, doktor ve yksek lisansl aratrmaclardan oluan uzman bir kadro ile deien tketici talep ve beklentilerini karlayacak, daha kaliteli, daha dayankl rnler gelitirmeyi hedeflemitir. Burada yaplan almalar ile atk sularn, yksek potasyum deriiminde organik sv gbre ve yksek protein ierikli yem katks olarak deerlendirip piyasaya rn olarak sunmu ve evre problemlerini sfr atkla zmlerdir. PAK Gda, Ar-Ge Merkezi, lkede nc olan atk artm tesisleri, muneks ticari markas ile Mustafa Nevzat tarafndan piyasaya srlen ilacn aktif maddesinin ekmek mayasndan retimiyle ve pakmaya okulundan yetien mhendisler ve teknik elemanlar ile PAKMAYA, Trkiyede endstriyel biyoteknolojinin geliimine sektrler st (gda sektr d) byk katklar vermi bir giriimdir. PAKMAYAnn retim tesisleri dnda ikisi Fransz (Amasya ve Adanada LeSaffre ile ortaklaa kurulmu SAFMAYA A.. ve ZMAYA A..), birisi Avustralya (Bandrmada Mauri Maya A..) ortakl ile kurulmu maya retim tesisine ek olarak birde stanbulda kurulmu Trkiye kkenli maya retim tesisi vardr. Maya fabrikalarnn hammaddesi olan melas temininde yeni eker politikasndan dolay sknt yaanmaktadr. 1978 ylnda modern fermentasyon teknolojisi ile sirke retimi yapmak zere kurulan FERSAN A.., yaklak 15.000 ton/yl kapasitesiyle zmirde faaliyetini srdrmektedir. 1982 ylnda Eczacba firmas da stanbul Ayazaa tesislerinde gentamisin retimine balamtr. Ancak Uzakdou kkenli gentamisinle rekabet edilemeyince retimi 1990 ylnda durdurmak zorunda kalmtr. 1982de FAO destei ile kurulmu olan Manisa Tavuk Hastalklar Aratrma ve A retim Enstits, 10 eit kanatl as (Newcastle, IBV HI20, IBDV D78, Marek THV, Marek SBI Bivalan, Marek Liyofilize) ile antijenlerin ve antiserumlarn (IBV HA-HI (M-41), IBV AGP , ND HA-HI, EDS76 HA-HI, AE EST, ILT AGP , Adeno-Celo AGP , IBDV AGP , Reovirus AGP , Marek AGP gibi) retimini

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

157

gerekletirmi, ancak 2004 ylnda ilgili Bakanlk tarafndan faaliyetleri durdurulmutur. 1991 ylnda Adyamanda VETAL Hayvan Sal rnleri A.. Trkiyede ilk kez zel sektr kuruluu olarak a retimini balatmtr. 1994de SFAR adl bir firma erkezkyde modern bir fermentasyon tesisi kurmutur. Rifampisin retimine balamay planlayan tesis retime balayamam, Eczacbana satlmtr. Eczacba zgn Kimyasal rnler San. ve Tic. A.., Eczacba la Grubu iin aktif maddeler retmek zere kurulmutur. Ocak 1999da mevcut rnlerin ve Ar-Ge biriminde gelitirilen yeni sentez rnlerinin retimi iin erkezkyde fermentasyon ve kimyasal retim niteleri bulunan bir tesis satn alan kurulu, 2001de bu tesiste retime balamtr. 2008 ylnda tesis Deva Holdinge satlmtr. 2001 ylndan itibaren, EZC Ya Sanayii ve Biyodizel retim Pazarlama A.. Kocaeli Gebze Dilova mevkiinde be dnmlk arazide konumlandrd tesisi ile biyodizel retimine balamtr. Ar-Ge faaliyetlerine nem veren firma bitkisel atk yalarn toplanmas ve geri kazanlarak biyoelektrie evrilmesi konularnda Ar-Ge projeleri yrtmektedir. 2004 ylnda biyoteknoloji, gda, tarm, ila ve evre sektrlerinde kapsaml akademik ve sinai deneyime sahip ortaklar tarafndan Simbiyotek Biyolojik rnler San. Tic. A.. kurulmutur. Organik ve srdrlebilir tarm ve hayvanclk ile bunlarn devam olan gda sektrlerine ynelen Simbiyotekin hedefi, Trkiyede halen kullanlan ve gelecekte kullanlabilecek mikrobiyolojik rnleri yerel kaynaklarla gelitirmek ve retmektir. 2004 ylnda ilk Biyoetanol tesisi Bursada TARKM (Tarmsal Kimya Teknolojileri San. Ve Tic. A..) tarafndan 40 milyon lt/yl kapasite ile msr ve buday gibi tahllardan retilmeye balanmtr. TARKM yakt alkol 2005 ylnda POA tarafndan kurunsuz benzine %2 orannda katlarak Biyobenzin markas ile piyasaya arz edilmitir. 2007 ylnda KONYA EKER tarafndan umrada alan 84 milyon litre/yl kapasiteli biyoetanol tesisi melastan ve 2010 ylnn Nisan aynda TEZKM A.. tarafndan Adanada alan 36,5 milyon litre/yl kapasiteli tesis ise msr ve tahldan retim yapmaktadr. Trkiye eker Fabrikalar A..ne ait Eskiehir, Erzurum, Turhal ve Malatya tesisleri yllk 66,5 milyon litre biyoetanol retecek kapasitededir. Amasya eker Fabrikas da 20 milyon litre/yl biyoetanol retimi kapasitesine sahiptir. Trkiyedeki biyoetanol retim kapasitesi 190 milyon litre/yl seviyesine ulamtr. Bu tarihsel geliimden de aka grld gibi lkemizde ok eskilere dayanan ciddi bir bilgi birikimi ve deneyim olmasna ramen ynetsel, politik ve ekonomik koullar endstriyel biyoteknolojinin istenilen hzda bymesini ve etkin bir kapasiteye ulamasn engellemilerdir. 3. Trkiyede Endstriyel Biyoteknoloji Uygulamalar Bu tarihsel gelimelere, mevcut alt yap ve bilgi birikimine ramen halen Trkiyede biyoteknoloji sektrnn istenilen dzeyde olmad grlmektedir. Trkiyedeki biyoteknoloji pazar 1999 ylnda 960 milyon dolar olarak kaydedilmitir (TSAD Raporu, 2000). 2030lu yllarda bu saynn 300 milyar avro olaca tahmin edilmektedir. lkemizde her yl ekonomik deeri olmayan milyonlarca ton tarmsal atk elde edilmesi, yenilenebilir ve srdrlebilir doal kaynaklar ierisinde biyoktlenin temel varlklarmzdan olmasna karn biyoteknoloji halen sektrde hak ettii tannrl elde edememitir. rnein, Sanayi ve

158

Ticaret Odalarnn yaplanmasnda nemli yeri olan NACE kodlarna bakldnda, 22-72-1101 Biyoteknoloji ile ilgili Aratrma ve Deneysel Gelitirme Faaliyeti, 41-20-5913 Biyodizel ve Benzeri Biyoyakt malat, 41-20-5302 Uucu Ya malat, 41-20-5906 Peptonlar, Dier Protein Maddeleri ve Trevleri malat, 51-20-1405 am, Terbentin Esans, 51-20-2013 imlenmeyi nleyici ve Bitki Geliimini Dzenleyici rnler ilgili balklar olarak gze arpmaktadr. Ancak bu gruplamalara girmedii halde biyoteknolojik yntemler ile retim yapan birok firmann da var olduu kiisel balantlarmz zerinden bilinmektedir. Trkiyede, biyolojik hammaddelerden mikrobiyal/enzimatik dnm teknikleri ile rnler reten firmalarn endstriyel biyoteknoloji sektrn oluturduu kabul edilirse, yeil kimyasallar (etilalkol, sitrik asit, asetik asit, karboksilik asit), ekmek mayas, starter kltr, biyopreparatlar (biyokontrol ajanlar, biyogbre, biyotemizleyiciler) enzimler (tekstil/deri, deterjan ve kozmetik sanayii), biyomalzemeler (biyoplastikler, biyopolimerler), biyoyaktlar (biyoetanol, biyodizel), evre teknolojileri (biyogaz, biyoremediasyon), doal ara rnler (ila hammaddeleri, kozmetik ara rnleri, uucu bileikler) ve alar ana balklar olarak saylabilir (Tablo 1). Teknoloji Gelitirme Blgelerinde yer alan firmalar dikkate alndnda, aktif 32 Teknoloji Gelitirme Blgesi iinde sadece 19 blgede, adnda bir ekilde biyo ibaresi bulunan 86 firma saptanm, bunlarn biyomedikal, biyoinformatik, veterinerlik, biyoteknoloji, yazlm konularnda altklar ve 48 tanesinin endstriyel biyoteknoloji sektrne hizmet verdii belirlenmitir (Tablo 2). Ancak bunlarn ka tanesinin gerek anlamda aktif olduklar ve/veya tam olarak altklar alanlar konusunda gvenilir bilgilere ulalamad gibi, sadece firma adndan alt alan hakknda bir fikir edinilemeyen firmalarn da mevcut olduu bilinmektedir. Bunlardan, kiisel ilikilerimiz ile saptayabildiklerimiz listeye dahil edilmitir. Teknoloji Blgeleri ynetici irketleri zerinden daha kapsaml bir aratrma ile daha doru bilgilere ulalabilmesi mmkndr. Akademisyenler tarafndan kurulmu 39 spin-off irketinin, ODT Teknokentte Ar-Ge almas yrtt bilinse de, yzde kann biyoteknoloji sektrne hizmet verdii bilgisine ulalamamtr. niversite destei ile kurulan biyoteknoloji alannda 2 adet spin off firma Ege niversitesi bnyesinde yer almaktadr.

52

GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM VE NERLER BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

161 159 159

SEKTR

Kurulu Ad Mustafa Nevzat la Sanayii A.. Metis Biyoteknoloji ve D Tic. Ltd. ti. Talya Bitkisel rnler Tic. San. Ltd. ti. Orba Biokimya San Ve Tic. A.. Didemada Ltd. ti. Manolya Doal ve Aromatik r. Gda San.ve Tic. Ltd. Sti. Glbirlik Pigar Kimya San. Tic. Ltd. ti. la hammaddesi retimi

Faaliyet Alan

Molekler biyoloji reaktifleri, kit ve enzim retimi Aromatik Ya retimi Enzim retimi Buhar distilasyonu ve souk pres ile tbbi ve aromatik bitkisel ya retimi Uucu ya retimi Gl ya retimi Boya ve pigment hammaddeleri , bitki zleri, proteinler, yzey aktif maddeler Kat, plastik, metal ve yap sektrleri iin de boya, kimyasallar Biosolvent Biyoplastik ambalaj la aktif maddesi Valeks (palamut z) retimi Tekstil boya ve kimyasallar Biyopreparatlar Kiisel bakm rnleri ile gliserin, cips ve granl sabun gibi endstriyel rnler Kozmetik ve kremler Biyopreparat ve mikrobiyal gbre retimi Mikrobiyal gbre retimi Mikrobiyal gbre retimi Algal sv organik gbre retimi 3 adet balk as Hayvan alar Hayvan alar Hayvan alar

Kimya

Seta Kimya San. A.. Diper Kimya End. San. Tic. A.. Polinas Plastik San. ve Tic. A.. Bionorm Doal rnler San. ve Tic. Ltd. ti. Ar-Tu Kimya Sanayi ve Ticaret A.. Seta Tekstil rme San. ve Tic. Ltd. ti. Scotmas Tekstil ve Tarm rnleri th.hr.San. ve Tic. Ltd. ti. Dalan Kimya Endstri A.. Nural Kozmetik D Ticaret Ltd. ti. Simbiyotek Biyolojik rnler San. ve Tic. A.. Alternatif Toros Tarm Tic. Ltd. ti

Tarm

hsan Organik Tarm Madencilik ve Gda Mad. San. ve Tic. A.. alar Doal rnler Yeni Enerji Gbre Gda ve Tarm th. hr. San. Tic. Ltd. ti Akuakim Medikal Kimyasal la Yem Katk Hammaddeleri ve Su rnleri San. Tic. Ltd. ti VETAL Hayvan Sal rnleri A.. Dollvet Vet. A, la Biyol. Madde r. San.Tic. A.. Atafen-EgeVet Hayvanclk San. ve Tic. Ltd ti,

A Madde 162

ve

Biyolojik

RTA Laboratuvarlar Tan kiti ve enzim GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER TrkLab A.. Pakmaya Tan kiti Maya retimi, ila hammaddesi

163

zmaya Sanayi A. Ya maya ve sv maya TGB Biyoteknoloji zerine Faaliyet Gsteren Firmalar Mauri Maya Maya retimi

Faaliyet Alan Doku kltr ile fide retimi, Mikoriza gbre Genom aratrmas, viroloji, antibiyotikler Tarmda biyolojik mcadele, Biyoremediasyon Polimer kimyas, biyoinformatik ve yazlm alanlarnda Enzim retimi

Ankafar Tarm ve lati. Salk Mhendislik Danmanlk Biyoteknoloji reRumeli Maya malat Tic. Ltd. Peynir mayas retimi tim Danmanlk San. ve Tic. Ltd. ti. Mayasan Gda San. ve Tic. A.. Mikrobiyal rennet retimi
Gda ntermakArgen A.. Salk ve Laboratuvar Hizmetleri Ltd. ti. Starter Kltr retimi Tat Niasta San. ve Tic. A.. Niasta retimi Biyans Biyolojik rnler Ar-Ge Danmanlk. Ltd. ti. Sunar Msr Entegre Tesisleri San. ve Tic. A.. Niasta retimi Denovo Biyoteknoloji Ar-Ge Danmanlk Eitim Yazlm D Tic. Ltd. ti ve Gda San. ve Tic. A.. Cargill Tarm Niasta retimi

160

Pendik Niasta San. Tic. A.. Biliim Madencilik naat Niasta retimi ndifide Biyoteknoloji Mhendislik DanmanDoku kltr ile fide retimi lk rnler Tarm retim San. ve Tic. Ltd. ti Egert Doal Ltd. ti. Mikroalgal katk maddesi (Spirulina)

Nanobiz Nano-Biyo Teknolojik Sistemler Eitim Biliim Danmanlk ArTarkim San. Ve Tic. A.., Biyoetanol retimi Ge San. ve Tic. Ltd. ti. Tezkim Tarmsal Kimya n. San. Ve Tic. A.. Biyoetanol retimi Neg Biyoteknoloji Ar-Ge San. ve Tic. Ltd. ti. Konya eker San. ve Tic. A.. umra eker Fab. Biyoetanol retimi Nehir Biyoteknoloji Ar-Ge Hiz. Dan. Bil. Paz. San. Tic. Ltd. ti.

ODT Teknokent

Amylum Niasta San. Tic. A.. Niasta retimi Enzim Biyoteknoloji Kimyasal Enzim Ar-Ge Dan. San. ve Tic. Ltd. ti.

Analiz kiti

Tat Niasta San. ve Tic. A..

Niasta retimi Niasta retimi Niasta retimi Niasta retimi Niasta retimi Mikroalgal katk maddesi (Spirulina) Biyoetanol retimi Biyoetanol retimi Biyoetanol retimi Biyoetanol retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi Biyodizel retimi evresel durum tespit, uluslararas standart ve normlara uygun lm hizmetleri Artma teknolojileri Atk Ynetimi Atk Ynetimi Atksu artma ve membran teknolojileri Artma teknolojileri Biyogaz retimi Biyoremediasyon ilemi Anaerobik rtme Biyoremediasyon ilemi

160 160

Sunar Msr Entegre Tesisleri San. ve Tic. A.. Cargill Tarm ve Gda San. ve Tic. A.. Amylum Niasta San. Tic. A.. Pendik Niasta San. Tic. A.. Egert Doal rnler Ltd. ti. Tarkim San. Ve Tic. A.., Tezkim Tarmsal Kimya n. San. Ve Tic. A.. Konya eker San. ve Tic. A.. umra eker Fab. Amasya eker Fabrikas A. Alc Petrol DB Tarmsal Enerji San. ve Tic. A.. Alternatif Yakt Tekn. Ltd. ti. Ege Biyoteknoloji San. ve Tic. A.. Ezici Ya Sanayii ve Biyodizel retim Paz. A..

Enerji

Flamingo Bio-Diesel Akel San. ve Tic. A. AlBiyoBir San. ve Tic. A. Kolza A.. BioTrk Delta Petrol rnleri Ticaret A.. evresel Kimya San. ve Tic. A.. ukobirlik MarmaraBirlik TrakyaBirlik Ekolab Temizleme Sistemleri A.. Genotek evresel Teknolojik rnler San. ve Tic. Hidrotek Artma-naat San. ve Tic. Ltd. ti. sta A..

evre

dor Mhendislik stanbul Gaz ve Akaryakt Tedarik San. Ve Tic. A.. Arta biyogaz tesisleri Magnebac, Platon San. ve Tic. Ltd. ti. Arbiogaz evre Teknolojileri naat San. ve Tic. A.. Kazanc evre Teknii, A..

Tablo 1: Trkiyedeki Endstriyel Biyoteknoloji Firmalar Tablo 1: Trkiyedeki Endstriyel Biyoteknoloji Firmalar

162

EA Teknoloji Biyomedikal Cihazlar Dijital ve Optik Sist. Nanoteknoloji ArGe thalat hracat Taah. San. ve Tic. Ltd. ti. Nano Biyoteknoloji ArGe Salk Med. la Koz. Gda San. ve Tic. Ltd. ti. Sentegen Biyoteknoloji Danmanlk San. ve Tic. Ltd. ti. Nanodev Mhendislik Enerji retim Eitim Danmanlk thalat hracat ve Tic. Ltd. ti. Cihaz tasarm ve retimi Sentetik gen retimi Hayvanclk, ineklerden embriyo elde edilmesi ve transferi

Seluk niversitesi TGB

T Ar Teknokent

kr AtakanMelekler Biyoloji

Biot Hcre Kk Hcre Genetik Biyotek Mad. San. ve Tic. Ltd. ti.

Asm Hayvan ve Vet. Halk Sal Biyo. ArGe ve E. Hizm. San. ve Tic. Ltd. ti. Biyosfer Biyoktle Enerji zmleri Geri Dnm Mak. Mh. San. ve Tic. Ltd. ti. Farmapark ArGe Biyoteknoloji Mak. Kim. Gda San. ve Tic. Ltd. ti. Morlab Biyoteknolojik ArGe Dan. San. ve Tic. Ltd. ti. Kk Biotek Laboratuar Hizmetleri, ArGe projeleri ve Danmanlk KarBiyosit Biyoteknoloji Ar Ge Mhendislik ve Danmanlk Hizmetleri Kimya San. Tic. Ltd. ti. Fitoera Ersan Bekta Mustafa Cce

Diagen Biyoteknolojik Sis. Salk Hiz. ve Otom. San. ve Tic. Molekler genetik alannda problar ve Ltd. ti. kitler Tan kitleri, gdalarda Aflatoksin B1 Rapid Test Kiti

Biyoktle/Biyoenerji uygulamalar

Erciyes Bat niver Akdeniz sitesi Teknokent TGB

Biyopestisit gelistirilmesi

Mersin TGB

Trabzon TGB

Gller Blgesi TGB

Torosgen ArGe BiyoTeknoloji Ltd. ti. Biyokom Biyogaz Kompost Ltd. ti. Koray Limited Proaktifsu Mhendislik Danmanlk Analiz San. ve Tic. Ltd. ti. Ada Mhendislik Ve Yazlm Hizmetleri Tic.Ltd.ti

Organik gbre

Organik atklardan biyogaz ve kompost retimi evre kirlilii analizi ve kontrol, su ve atksu artm ve geri kazanm, Biliim sitemleri, biyometrik sensrler Biyomedikal Biyomedikal mhendislii ArGe Biyomedikal mhendislii ArGe

Gazi Teknopark

Dev Grup Biyomed Ara. Gel. Yaz. Pro. Dan. Et. Tic. Ltd. ti. Furkan Demirsoy FSF Mhensilik Danmanlk Eitim ArGe leri Dzey Biyomed Ara. Gel. Yaz. Proj. Dan. Et. Ltd. ti. Kuantumek Teknoloji Biyomedikal Cz. Dijital Ve Optik Sis. Nanoteknoloji Ara. Gel. ml. hr. Taah. San. Ve Tic. Ltd. ti. R&D Network Ltd. ti Samet DemirBiyomedikal Mhendislik, Aratrma, Gelitirme

Digital ve optik sistemler gelitirilmesi Farmakoekonomi, ila etkilemeleri, Biyomedikal mhendislii ArGe

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

163

Tansel UyarBiyomedikal Mhendislik, Aratrma Gelitirme Yazlm

Hydrotam Yazlm Teknoloji ve San. Ve Tic. Ltd. ti.

Biyomedikal mhendislii ArGe Yenilenebilir enerji teknolojileri, kimyasal teknolojiler, karbon nanotp retimi, hmik asit retimi Yenilebilir enerji Analiz kiti retimi evre sektr iin yazlm

Teknoprom Kmr Enerji ve Kimyasal Tek. ArGe Proje Dan.

Trakya niversitesi Edirne TGB

Tes Termoelektrik Sis. Enerji ArGe retim Paz. Da. Dan. Et.malat San. Ve Tic. Ltd. ti. Nanobiz NanoBiyoteknolojik Sist. Eitim Biliim Danmanlk ArGe San. ve Tic. Ltd. ti. Arteks Boyaclk Tic. ve San. A..

Erzurum Ata Teknokent

Frat TGB

Boya duyarl gne panellerinin retimi iin komponentlerin gelitirilmesi

Mefe Biyomedikal Sist. Yazlm Bil. Hiz. Elektr. Mekatronik Biyomedikal Sist. ArGe Dan. San. ve Tic. Ltd. ti. ErGen Biyoteknolojileri Aryet Hay Gda San. ve Tic. Ltd. ti. Hayvanclk

Pamukkale niversitesi TGB

zlem Day Biyoloji

Ankara niversitesi TGB

Abiyotek Ankara Biyoteknoloji Aratrma San. ve Tic. Ltd. ti Done Genetik Tan Sistemleri Ltd. ti

DNA izolasyon kiti Mikroarray, yeninesil sekans, biyoinformatik

Hibrigen Biyoteknoloji ArGe San. ve Tic. Ltd. ti Ngs Biyoteknoloji ArGe tic. Ltd. ti

stanbul Biyoteknoloji ve Laboratuvar Hiz. Ltd. ti

stanbul niversitesi TGB

Bitki Ekstreleri, Bitki Doku Kltr, Sativa Biyoteknoloji ArGe Dan. San. ve D Tic. Ltd. ti Mikroarray Teknolojisi, Gen Anlatm, Proteom Analizi Suntet Hayvanclk Gda ve Dan. San. ve Tic. Ltd. ti Ebittek Biyoteknoloji ArGe Tic. Ltd. ti Di Biyoteknoloji San. ve Tic. Ltd. ti Bitkilerin doku kltr teknikleri ile oaltlmas, hzl GDOPCR kitleri Genetik tan

Bitki ekstreleri retimi

Bitkilerden antioksidanlar, fonksiyonel gda retimi

Mikroarray kits, molekler genetik ve tan kitleri

Prizma ArGe Hayvanclk Eitim Dan. Veteriner San. ve Tic. Ltd. ti Bsa stanbul teknoloji Medikal Mhendislik Elektronik San. ve Tic. Ltd. ti Esr Biyotek Ltd. ti Insitogen Ltd. ti

Bsa nci Teknoloji Medikal Mhendislik Elektronik San. ve Biyomedikal Tic. Ltd. ti Biyomedikal

Geb Biyoteknoloji ve bitkisel retim San. ve Tic. Ltd. ti

164 164

Nanoyaam Nanobiyoteknoloji ArGe San. ve Tic. Ltd. ti Nanobiyoteknoloji

Boazii niversitesi TGB

NisinONunise Tue atr

Engy evre ve Enerji Teknolojileri Biyoteknoloji ArGe Ltd. ti. evre Teknolojisi n. San. ve Tic. Ltd. ti.

evre, enerji teknolojileri ve biyoteknoloji alan la ve kozmetik alannda Biyomedikal

Novatemed Innoceuticals la Kozmetik Kimya Salk ve Reklam Hizmetleri San. ve Tic. A.. Boazii ArGe Biyomedikal Mhendislik ve Ynetim Danmanl San. ve Tic. Ltd. ti

Atksu artma, geri kazanm, biomembran ve bioktleenerji konular

Bu ekilde incelendiinde kiisel bilgilerimize de Konusunda dayanarak toplamda endstriyel biyoteknoloji Tablo 2. Blgelerinde Biyoteknoloji Konusunda Faaliyet GsterenFirmalar Firmalar Tablo 2. Teknoloji Teknoloji Gelitirme Blgelerinde Biyoteknoloji Faaliyet Gsteren sektrne hizmet veren 116 firma saptanmtr. Ancak bu rakamda da eksikler bulunduu Bu ekilde ekildeincelendiinde incelendiinde kiisel bilgilerimize dayanarak toplamda endstriyel biyotekBu kiisel bilgilerimize de de dayanarak toplamda endstriyel biyoteknoloji grndeyiz. noloji sektrne 116 saptanmtr. firma saptanmtr. bu rakamda da eksikler bulunduu sektrne hizmethizmet veren veren 116 firma AncakAncak bu rakamda da eksikler bulunduu grYenilenebilir hammaddelerden retilen kimyasallar olan yeil kimyasallar dnyadaki kirlilik grndeyiz. ndeyiz. kaynaklar iinde en byk paya sahip sektr olan kimya sektrnde zel bir yere sahiptirler. lkemizde de hammaddelerden kimya sanayi son yllarda yeil retime ynelmitir. OPET A.. biyoyalayc, biyo Yenilenebilir hammaddelerden retilen kimyasallar olan yeil kimyasallar dnyadaki kirlilik Yenilenebilir retilen kimyasallar olan yeil kimyasallar dnyadaki kirlilik kaykaynaklar iinde en byk paya sahip sektr olan kimya sektrnde zel bir sahiptirler. yere sahiptirler. kesme iinde ya ve retimi almalar ile bunlar arasnda rnek olarak saylabilir. Endstrinin naklar enbiyogres byk paya sahip sektr olan kimya sektrnde zel bir yere lke lkemizde de kimya sanayi son yllarda yeil retime ynelmitir. A.. biyoyalayc, bi-amilazlar neredeyse her alannda enzimler arasnda lipazlar, sellazlar, proteazlar ve mizde de kimya sanayi sonkullanlan yllarda yeil retime ynelmitir. OPETOPET A.. biyoyalayc, biyo-kes yo-kesme ya ve biyogres retimi almalar ile bunlar arasnda rnek olarak saylabilir. Endst me ya ve biyogres retimi almalar ile bunlar arasnda rnek olarak saylabilir. Endstrinin gelmektedir. la hari enzimlerden oluan endstriyel biyoteknoloji pazarnn 30 milyon dolar olduu rinin neredeyse her alannda kullanlan enzimler arasnda lipazlar, sellazlar, proteazlar ve amineredeyse her alannda kullanlan enzimler arasnda lipazlar, sellazlar, proteazlar ve amilazlar tahmin edilmektedir (TSAD Raporu, 2006). Tekstil biyoteknolojisinde, enzimatik modifikasyonla lazlar gelmektedir. la hari enzimlerden oluan endstriyel biyoteknoloji pazarnn 30 milyon gelmektedir. la hari enzimlerden oluan endstriyel biyoteknoloji pazarnn 30 milyon dolar ol- dzeye biyomateryallerin veya tekstil rnlerinin fiziksel ve/veya kimyasal zelliklerinin istenilen dolar olduu tahmin edilmektedir (TSAD 2006). biyoteknolojisinde, Tekstil biyoteknolojisinde, enzimatik duu tahmin edilmektedir (TSAD Raporu,Raporu, 2006). Tekstil enzimatik modifigetirilmesi; biyoaartma, biyoapreleme, biyoykama veya ve/veya talanm ykama ve sentetik elyaf modifikasyonla biyomateryallerin veyarnlerinin tekstil rnlerinin fiziksel zelliklerinin kasyonla biyomateryallerin veya tekstil fiziksel ve/veya kimyasalkimyasal zelliklerinin istenilen zellikle enzimlerin tekstil sektrnde modifikasyonlarnda daha yaygn yer edinmektedirler. istenilen dzeye getirilmesi; biyo-aartma, biyo-apreleme, biyoykama veya talanmve ykama ve dzeye getirilmesi; biyo-aartma, biyo-apreleme, biyo-ykama veya talanm-ykama sentetik kullanm gn getike yaygnlamaktadr. Biyoaartma ve hal skme ilemlerinde geleneksel sentetik elyaf modifikasyonlarnda daha yer edinmektedirler. zellikle tekstil enzimlerin tekstil elyaf modifikasyonlarnda daha yaygn yeryaygn edinmektedirler. zellikle enzimlerin sektrnde sektrnde kullanm gn getike yaygnlamaktadr. Biyoaartma ve hal skme ilemlerinde yntem halini almaya balamtr. Mikroorganizmalardan elde edilen tripsin enzimi ham derinin kullanm gn getike yaygnlamaktadr. Biyoaartma ve hal skme ilemlerinde geleneksel geleneksel yntem halini almaya Mikroorganizmalardan balamtr. Mikroorganizmalardan elde edilen tripsin enzimi tylerden temizlenmesini salamaktadr. yntem halini almaya balamtr. elde edilen tripsin enzimi ham derinin ham derinin tylerden temizlenmesini salamaktadr. tylerden temizlenmesini salamaktadr. Enzimler son yllarda kozmetik alanda da ok fazla kullanlmaya balamtr. Kozmetikte enzimler daha ok st derinin soyulmas yani peeling amac ile kullanlan hidrolitik enzimlerdir. Bu enzimlerin Enzimler son son yllarda yllarda kozmetik kozmetik alanda Kozmetikte en enEnzimler alanda da da ok ok fazla fazla kullanlmaya kullanlmaya balamtr. balamtr. Kozmetikte yksek saflkta olmas, olmamas ve genetii deitirilmemi bitkilerden elde zimler daha ok st derinin soyulmas yani amac kullanlan enzimlerdir. Bu edilmesi zimler daha ok st derinintoksik soyulmas yani peeling peeling amac ile ile kullanlan hidrolitik hidrolitik enzimlerdir. Bu enzimlerin yksek saflkta olmas, toksik olmamas ve genetii deitirilmemi bitkilerden elde gerekmektedir. Bu amala kullanlan enzimler: papain, bromelain, fisin, amilaz, tripsin, pepsin ve enzimlerin yksek saflkta olmas, toksik olmamas ve genetii deitirilmemi bitkilerden elde edilmesi gerekmektedir. Bu amala amala kullanlan kullanlan enzimler: enzimler: papain, papain, bromelain, bromelain, fisin, fisin, -amilaz, tripsin, tripsin, rennindir. edilmesi gerekmektedir. Bu -amilaz, pepsin ve ve rennindir. rennindir. pepsin Biyolojik bazl temizleyiciler, evre dostu ve yksek performansl olan biyolojik bazl yzey aktif maddeler, doada paralanamayan ve klor performansl ieren kimyasallara kyasla gda sektrnde Biyolojik korozif, bazltemizleyiciler, temizleyiciler, evre dostu yksek olan biyolojik yzey Biyolojik bazl evre dostu veve yksek performansl olan biyolojik bazlbazl yzey aktif giderek popler olmaktadrlar. Enzimler lekeleri karmak iin amar suyu (klor) aktif maddeler, korozif, doada paralanamayan veieren klor ieren kimyasallara kyasla gda sekt- yerine maddeler, korozif, doada paralanamayan ve klor kimyasallara kyasla gda sektrnde rnde giderek popler olmaktadrlar. Enzimler lekeleri karmak iin suyu amar suyu (klor) yerine kullanlabilirler. Ayrca spor bakteriler ieren preparatlar da son yllarda pazara sunulmaktadr. giderek popler olmaktadrlar. Enzimler lekeleri karmak iin amar (klor) yerine kullanla kullanlabilirler. Ayrca spor bakteriler ieren preparatlar da son yllarda pazara sunulmaktadr. bilirler. Ayrca spor bakteriler ieren preparatlar da son yllarda pazara sunulmaktadr. Fitoplanktonlar deien evresel koullarda yaayabilen milyonlarca tek hcreli organizmadan meydana gelmitir. Kt evresel evre koullarna kar savunma mekanizmas olarak antioksidanlar, Fitoplanktonlar deien koullarda yaayabilen milyonlarca tek hcreli organizma Fitoplanktonlar deien evresel koullarda yaayabilen milyonlarca tek hcreli organizmadan peptitler, vitaminler ve ya asitleri gibi farkl biyomoleklleri sentezlerler. Fitoplanktonlar ve dan meydana gelmitir. Kt evre koullarna kar savunma mekanizmas olarak antioksidan meydana gelmitir. Kt evre koullarna kar savunma mekanizmas olarak antioksidanlar, pepalglerden ok sayda kozmetik rnler veya ara rnler elde edilmektedir. lar, peptitler, vitaminler ve ya asitleri farkl biyomoleklleri sentezlerler. Fitoplanktonlar ve titler, vitaminler ve ya asitleri gibi farklgibi biyomoleklleri sentezlerler. Fitoplanktonlar ve alglerden alglerden ok sayda kozmetik rnler veya ara rnler elde edilmektedir. ok sayda kozmetik rnler veya ara rnler elde edilmektedir. Kitin, kitosan, keratin, lignin, selloz, peptitler ve jelatin gibi Biyopolimerler potansiyel biyomalzemelerdir. Ayrca bakteriyel sreler ile retilen PHA, PBH, PLA ve PGA gibi biyopolimerler Kitin, kitosan, kitosan, keratin, keratin, lignin, lignin, selloz, selloz, peptitler peptitler ve ve jelatin jelatin gibi gibi Biyopolimerler potansiyel biyo biyoKitin, Biyopolimerler potansiyel de dokularla Ayrca uyumluluk ve/veya biyobozunurluk gibi zellikleri ile n plana kmaktadrlar. malzemelerdir. bakteriyel sreler ile retilen retilen PHA, PHA, PBH, PLA ve ve PGA PGA gibi malzemelerdir. Ayrca bakteriyel sreler ile PBH, PLA gibi biyopolimer biyopolimerBiyopolimer almalar arasnda; bitki bazl biyoyapkan malzemeler, antimikrobiyal polimer ler de dokularla ler de dokularla uyumluluk uyumluluk ve/veya ve/veya biyobozunurluk biyobozunurluk gibi gibi zellikleri zellikleri ile ile n n plana plana kmaktadrlar. kmaktadrlar.

Endstriyel biyoteknoloji ile ilgili olmayanlar

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

165

Biyopolimer almalar arasnda; bitki bazl biyo-yapkan malzemeler, antimikrobiyal polimer kumalar ve apraz-balanm polietilen protez gibi almalar yer almakta, gda, tekstil, boya, kozmetik ve ila sektrlerine hizmet vermektedirler. Tekstil sektr uygulamalar arasnda ayrca, biyoaktif bileiklerin lif yzeyine veya polimerik tekstil rnne immobilizasyonu; biyokompozit elyaf salamlatrmas ve biyo-reine gibi tamamen paralanabilir materyal retimi; biyomedikal, tekstil ve teknik uygulamalarda istenen ekilde kullanlmaya hazr biyo-temelli materyallerin retimi de bulunmaktadr. Biyoteknoloji uygulamalar, evre sektrnde olduu kadar enerji sektrnde de toplam verimlilii (zellikle de kirlilik kontrolnde) artrabilmektedir. Biyodizel, biyoetanol gibi biyoktleden retilmi biyoyaktlar araclyla yenilenebilir kaynaklar yaratlmakta ve biyoslfrzasyon (kkrtten arndrlarak daha temiz kmr ve petrol eldesi) gibi ilemlerle enerji tasarrufu yaplmaktadr. Ayrca daha az zararl yan rn olumas salanmaktadr. Trkiyede biyoyaktlar daha ok atk veya gda d yalardan biyodizel retimi ile gndeme gelmi ve bu alanda 20002005 yllar arasnda ciddi yatrmlar ve almalar yaplmtr. Biyodizel, sv fosil yaktlar ierisinde motorinin yerini alabilecek en nemli yenilenebilir enerji kaynadr. zellikle ayiei ya, soya ya, pamuk ya ve kullanlm bitkisel yalarn da biyodizel retiminde kullanlmas mmkn olabilmektedir. Elde edilen bitkisel veya hayvansal yalarn enzim gibi bir katalizr eliinde ksa zincirli bir alkol (metil alkol veya etil alkol) ile reaksiyonu sonucunda biyodizel aa kar ve yakt olarak kullanlabilir. Trkiye biyodizel ile ilgili ilk almasn ABden nce 1934 ylnda Bitkisel Yalarn Tarm Traktrlerinde Kullanm ad altnda Atatrk Orman iftliinde yapmtr. Trkiyede biyodizel dnyadaki gelimelerin etkisinde 2000li yllarn banda gndeme gelmi ve niversitelerdeki almalar hzla gelimi, 2001 ylnda Sanayi ve Ticaret Bakanlnda Biyodizel alma Grubu oluturulmutur. lk kez biyodizel ve ismi 4.12.2003 tarihinde 5015 sayl Petrol Piyasas Kanununda harmanlanan rnler arasnda yer almtr. Biyodizel sektrndeki vergiler ve devlet tarafndan bu alanda yaplacak yatrmlara bir sbvansiyon uygulanmamas zel sektr tarafndan yaplan yatrmlarn hzn ne yazk ki kesmitir. EPDK tarafndan 55 firmaya biyodizel retim izni verilmi iken bugn yalnz iki firma (EZC Ya ve DB Tarmsal Enerji) tarafndan retim gerekletirilmektedir. Bir tahl ambar olan lkemizde biyoetanol retimi konusundaki yatrmlar biyodizele gre geride kalmtr. Benzine dorudan katk ile kullanlabilen biyoetanol ayrca kimya sanayi girdi hammaddesi olarak da ok byk nem tamaktadr. Trkiyede biyoetanol retimi son yllarda zel sektr tarafndan yaplan yatrmlar sayesinde byk lde artmtr. Halen Trkiye, biyoetanol retiminde dnyadaki ilk 10 lkeden birisidir. 2007 ylnn sonunda Konya eker tarafndan umrada alan 84 milyon litre/yl kapasiteli tesis ve Tezkim A.. tarafndan 2010 ylnn Nisan aynda Adanada alan 36,5 milyon litre/yl kapasiteli tesis ile Trkiyedeki biyoetanol retim kapasitesi 190 milyon litre/yl seviyesine ulamtr. Trkiyede biyoetanol retimi iin kullanlan temel hammadde (substrat) ekerpancardr ve biyoetanol retimi eker sanayine paralel olarak bymektedir. Ancak, gnmzdeki retim potansiyeli biyoetanoln benzin alternatifi veya katks olarak kullanlmas durumunda var olacak talebi karlamaktan ok uzaktr. evresel biyoteknolojinin nemli uygulama alanlarndan biri atk sularn yeniden kullanlabilmesidir. Trkiyenin AB srecinde, gelecek 10 yl iinde evre uyum projeleri iin 75-100 milyar avro yatrm yapmas gerekmektedir. Gnmzde en nemli evre kirlilii etmenlerinden biri petrol ve petrol trevlerinin oluturduu kirliliktir. Biyoremediasyon teknolojisinin uygulanabildii balca atk tipleri; petrol ve trevleri, pestisit ve solventlerdir. Trkiyede bulunan biyoremedias-

166

yon irketlerinin ou ABD irketlerinin Trkiyedeki temsilcileri ve rn satcsdrlar. Ancak bu alanda da biyopreparatlarn retimi son yllarda gndeme gelmitir. Biyogazn gaz motorlarnda kullanlarak elektrik enerjisi retilmesi bu teknolojinin kullanmn artrmtr. Trkiyede az ve yetersiz tesis bulunmaktadr. Dier taraftan Trkiyenin doal gaz kullanmnn % 88,3 biyogazdan temin edilebilir. Organik ve srdrlebilir tarm ve hayvanclk ile bunlarn devam olan gda sektrlerinde doal ve evreye dost maddelerin kullanlmas artarak srmekte, hatta baz durumlarda tek seenek olarak grlmektedir. rnein organik tarmda kimyasal ila kullanm serbest olmad iin zararl organizmalara kar biyolojik savunma (biyokontrol ajanlar) yntemleri kullanmak yegne seenek olarak ortaya kmaktadr. Bunun gibi 2006 ylnda tavukulukta byme faktr olarak antibiyotik kullanm yasakland iin yine doal mikrobiyolojik seenekler (probiyotikler, laktik asit kltrleri) nem kazanmtr. Tarm ve hayvanclkta grlen eitli sorunlarn mikrobiyolojik rnlerle giderilmesinde kullanlan kltrlerin kayna ok nemlidir. Belirli bir iklim ve ekolojik zellikleri olan bir blgede oluan bu sorunlarn ve hastalklarn devas da yine ayn blgede yaamn srdrebilen faydal kltrlerle salanabilir. Bu nedenle yerel kltrlerin izolasyonu, retilmesi ve kullanlmas ile mikrobiyolojik rnlerin performans arttrlabilir. Biyolojik savam; evre etkenlerinin mikrobiyal antagonizma veya konak dayanklln uyarc etkisiyle birlikte bir antagonistin patojenin younluunu ya da hastalk oluturma yeteneini azaltmas olarak tanmlanabilir. Biyolojik kontrol, pestisit kullanm ile ilgili pek ok kaygy ortadan kaldrmas nedeniyle gelecek iin cazip bir alternatif olarak dnlmektedir. Kontrol ajan olarak asetik asit, esansiyal ya, propolis, kitin ve kitosan gibi doal rnler, Bacillus, Pseudomonas gibi mikroorganizmalar ve bunlarn rettikleri metabolitler kullanlmaktadr. Kitosan ve trevleri bitkilerde, ilenmi ve ilenmemi birok rnde koruyucu antifungal, antimikrobiyal insektisidal zelliklere sahiptir. Hasat sonras hastalk kontrolnde kitosan ilavesi patojenlerin degredasyonunu tevik etmektedir. lkemizde biyolojik savam ve biyolojik savam ajanlar ile ilgili yaplan almalarn gemii ok eski deildir. zellikle son 10 yldr bu konuya ilgi artm ve almalar hz kazanmtr. Ancak henz lkemizde ticari olarak retimi yaplan, patentli bir biyolojik savam biyoformlasyonu mevcut deildir. Mikrobiyal Gbre/Bymeyi hzlandrc ajanlarn tarmda kullanlmas 1990l yllardan sonra yaygnlamtr. Son yllarda biyolojik gbrelemenin kapsam genilemi ve serbest yaayan, bitkisel geliimi tevik eden veya biyogbre olarak kullanlan bitki bymesini tevik eden rizobakteriler (PGPR) kullanlmaya balanmtr. Organik gbre olarak kullanlan kompost son yllarda farkl biimlerde de kullanlmaktadr. Mantar yetitirildikten sonra geriye kalan atk mantar kompostu (AMK); gbre olarak, biyogaz retiminde, biyoremediasyon ve lignosellozik enzim geri kazanm amac ile kullanlabilmektedir. Uucu yalar ve aromatik bitki ekstraktlar da antioksidan, antimikrobiyal, antifungal, pestisit ve anti-tmrel zellikleri ile son yllarda gda, kimya, ila ve kozmetik sanayi aktif maddeleri, gda koruyucu ajanlar ve preparatlar olarak nem kazanmaktadrlar. Bata zeytinya olmak zere, badem ya, glya, sla ya, bergamot ya, yasemin ya, kays ya, portakal iei ya, biberiye ya ve baz hayvansal yalar genellikle cildin beslenmesi, nemlendirilmesi ve temizlenmesi iin kozmetik amal kullanlmaktadr. Trkiye Ispartada retilen glleri ilemek zere kurulmu 18 tane firma vardr. Trkiyede gl ya retiminin byk bir ksm Glbirlik tarafndan gerekletirilirken, dier firmalar ise Basmak ve evre Kyleri Kalknma Kooperatifi, Aliky Fabrikas, Yakarren Fabrikas, slamky Fabrikas, Kl Fabrikas, Gneykent Fabrikas, inef iek, P. Roberted Gl Ya Fabrikas, Biolandes Gl

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

167

Ya Fabrikas, Eretin Gl Ya Fabrikas, nller Gl Ya Fabrikas, Rozetta Gl Ya Fabrikas, Grkan Gl Ya Fabrikasdr. Bu firmalarn dnda kylerde kk kapasiteli damtclarda da kmsenmeyecek miktarda gl ya retimi yaplmaktadr. Isparta Sleyman Demirel niversitesinde bu alanda patentli bir sre gelitirilmitir. Bunun yannda, kekik, biberiye, lavanta, defne gibi bitkilerin kltivasyonu ve sperkritik teknolojiler ile dnya standartlarnda kalite ile aktif maddelerin ekstraksiyonu giderek nem kazanmaktadr. Trkiyede son yllarda, glya dndaki uucu ya tesislerinin saysnda da art gzlenmektedir. zellikle Antalya, Manisa, Mersin, Mula ve Hatay illerinde kurulu tesislerde kekik, defne, kr nanesi, biberiye, kimyon, mersin, limon yapra, anason, melissa ve sigala aac gibi aromatik bitkilerden uucu ya retilmektedir. Trkiyede ylda ortalama 1 ton kadar defne ya retilmektedir ve bunun da nemli bir ksm ihra edilmektedir. Kekik lkemizin en nemli yabani aromatik bitkisidir. Son yllarda nemli miktarlarda kekik tarm da yaplmaktadr. Yaklak 4500 hektar alanda, yllk olarak 7000 ton kadar kekik retilmektedir. Trkiyede tarm yaplan dier bir aromatik bitki de lavantadr. Isparta blgesinde 350 hektar alanda lavanta tarm yaplmaktadr. Lavanta dier aromatik bitkilere gre ok daha yksek oranlarda (ortalama %3,56 arasnda) ya iermekte ve ekonomik yaa ulam 1 dekar lavanta tarlasndan 20 kg kadar ya retilebilmektedir. Lavanta ya dnyada ticareti yaplan en nemli yalardan birisidir. Skede byk yatrmla kurulmu TABIA Ltd. ti. buday reymi ya ve biberiye ekstresi, Edremitte kurulmu Kale Naturel Ltd. zeytin yapra (Oleopein) ekstresi retmektedirler. A ve ila etkin maddeleri de, her ne kadar son rnler asndan endstriyel biyoteknoloji olarak dnlmese de, byk aptaki retimlerinde hcre kltr teknikleri ile endstriyel biyoteknoloji yntemleri kullanlmas bakmndan bu grupta deerlendirilebilir. Gnmzde T.C. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlna bal enstitlerde eitli viral, bakteriyel ve paraziter hastalklara kar 20 kadar a ve yine 20 kadar da biyolojik madde (antijen ve poliklonal serum) retilmektedir. Ayrca Adyaman, anl Urfa ve zmirde 3 sanayi kuruluu tarafndan eitli hayvan hastalklarna kar toplam 49 a ve 5 biyolojik madde retimi yaplmaktadr. Beeri alarda ise, birinci jenerasyon a retimleri 1980li yllara kadar yaplm ve Trkiye ihtiyacnn tamam karlanm ardndan a retimindeki yeni teknolojilere yatrm yaplmas yerine ithalat tercih edilmitir. rnein, 1996 ylnda T.C. Salk Bakanl Trkiye Salk Kurumu Refik Saydam Hfzsshha Merkezi Bakanl, eski retim binas GMP (yi retim Uygulamalar Good Manufacturing Practice) kurallarna uygun hale getirilerek, tetanos as retiminde fermentr retimi teknolojisine geilmeye allm, iki adet 300 litrelik fermentr sistemi satn alnmtr. Ancak yeni a retim tesisleri kurulmas ile ilgili proje gerekli ve yeterli bilgi birikimi ile insan gc olmasna karn gereklememitir. Ulusal Kltr Koleksiyonu olmay da ulusal eksikliklerimizden biridir. Bilim adamlarna hzl bir ekilde snr koymakszn doruluu kantlanm kltrler salayan kltr koleksiyonlar ayrca, kullanclarn ihtiyalarna gre emniyetli saklama yerleri, patent depozit olanaklar, tanmlama ve koruma gibi bir dizi bilimsel hizmetleri de salarlar. Trkiyede yerel kaynaklardan izole edilen hibir yere kaytl olmayan ok sayda orta lekli bireysel kltr koleksiyonu ve kstl sayda WDCMye (World Data Centre for Microorganisms) ye olan kltr koleksiyonlar bulunmaktadr: (EGE-MACC) WDCM845 Ege Microalgae Culture Collection,

168

(HUKUK) WDCM765 Culture Collection of Animal Cells, (KUKENS) WDCM101 Centre for Research and Application of Culture Collections of Microorganisms, (MRC) WDCM800 TUBITAK Marmara Research Centre Culture Collection, (MU) WDCM833 Mula University Collection of Microorganisms, (RSKK) WDCM828 Refik Saydam National Type Culture Collection. Ancak gen havuzu olarak ciddi bir zenginlie sahip lkemizde Kltr Koleksiyonu konusunun hakettii boyutta ele alnamam olmas ciddi bir zafiyettir. 4. Endstriyel Biyoteknolojinin Ana Sorunlar Endstriyel biyoteknoloji sektr, halen yeteri kadar nemsenmemi fakat ok byk bir potansiyele sahiptir. Trkiyede endstriyel biyoteknoloji iin nemli zenginlikler bulunmaktadr: Hammadde olarak deerlendirilebilecek zengin doal kaynaklar (endemik tbbi, aromatik bitkiler, gen kaynaklar, yaban hayati zenginlii) ve yenilenebilir enerji kaynaklar potansiyeli, niversitelerde eitli proje almalar sonucunda yerel kaynaklardan izole edilen hibir yere kaytl olmayan ok sayda orta lekli kltr koleksiyonlar Henz geri dndrlemeyecek kadar kirlenmemi ve bozulmam ekosistem, Gelimi ve yeni teknolojilere ak, uyum yetenei yksek, gen ve dinamik nfus ve i pazar potansiyeli, ada dzeyde bilgi birikim ve deneyime sahip aratrc kitlesi, Stratejik bir konum ve corafya. Ancak bilgiye dayal performans gstergeleri olan, milyon kii bana den biyoteknoloji patentleri, biyoteknoloji alanndaki yayn bana den atflar, biyoteknoloji alanndaki Lisans/ Lisansst mezunlar incelendiinde doru ve tatmin edici verilere ulalamad grlmektedir. Dnyadaki biyoteknoloji patentlerinin lkelere gre dalmna bakldnda Trkiyenin olduka yetersiz olduu grlmektedir. 2000-2010 aras yurt ii ve yurt dndan Trkiyeye biyoteknoloji alannda yaplan patent bavurularnn sadece %10u biyoteknoloji sektrndedir ve bavuru says 2291 adettir. Dnya Fikri Mlkiyet Haklar Tekilat (WIPO)na 20012010 aras yaplan toplam 29.925 deposit ve 15.215 rnek teslimi bulunmakta, ancak Trkiyeden hibir teslim kaytlarda gzkmemektedir (http://www.wipo.int/treaties/en/registration/budapest). 2007-09 PCT biyoteknoloji patentlerinde Trkiye pay ise % 0.02dir (OECD, Patent Database, May 2011). Biyoteknoloji sektrnn paydalarndan biri olan akademi incelendiinde 170 niversitenin 30unda Biyomhendislik, Mhendislik ve Doa Bilimleri, Kimya ve Biyoloji Mhendislii, Genetik ve Biyomhendislik, Biyomedikal Mhendislik, Molekler Biyoloji ve Genetik balklar altnda lisans eitimi verilmekte olduu grlmektedir. Bunun yan sra biyoteknoloji ve ilgili alanlarda Lisansst eitim veren yaklak 20 birim bulunduu, Gda, Kimya, evre, Su rnleri ve Ziraat

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

169

Mhendisliinin farkl blmlerinde alt gruplar olduu ve aratrmalar yrtld bilinmektedir. Devlet Aratrma Merkezlerinin 58inde (34 tarmsal, 13 su rnleri ve 11 veteriner - hayvanclk) biyoteknoloji ile ilgili alanlarda almalar yaplmaktadr. ARBS kaynaklarna gre uygulamal alanlardaki aratrclarn %10u, temel bilimlerdeki aratrclarn %15i biyoteknoloji ve ilgili alanlarda almakta ve YK veri tabanna kaytl yaklak 400 tez biyoteknoloji alannda yer almaktadr. Ancak veri tabanlarnda birok tekrarlar, hatalar ve oklu giriler olduu gzlemlenmitir. Anahtar kelimeler, kiisel ilikiler ve dolayl yollardan elde edilen bu veriler sadece genel bir fikir vermektedirler. Yine akademik desteklerden TBTAK-ARDEB Proje destekleri incelendiinde biyoteknolojik konularda arlk verilen balklarn aadaki konularda younlat grmektedir: Enzimlerretim, optimizasyon, karakterizasyon, ayrma-saflatrma, biyotransformasyon, evrebiyobozunurluk, biyoremediasyon, biyobirikim ve biyosorpsiyon, Genetik Mhendisliigen izolasyonu, tanmlanmas, sekanslama, klonlama, genetik bilginin aktarm, Sekonder metabolitler ve yeni bileiklerantimikrobiyal, antitmr, antioksidan zellikler iin tarama ve retim optimizasyonu, Tarmsal biyoteknolojiHcre, kallus ve organ kltr, bitki biyokimyas, mikrooaltm teknikleri, Hcre kltr, doku mhendislii- rejeneratif tp, monoklonal antikor retimi, nrofizyoloji ve kanser molekler biyolojisi, Biyomalzemelerretim, karakterizasyon, fonksiyonel zellikleri iyiletirilmesi, nanopartikller, lipozomlar, biyomekanik, biyoelektrik ve biyomolekler mhendislik, Uygulamalarbiyoyaktlar, biyosensrler, yava salnm, ila hammaddeleri, alar, biyomedikal tan ve terapi. Devlet insan kaynaklar politikasnn bir gstergesi olan TBTAK-BDEB destekleri ise: Nanoteknoloji ve Biyomalzemeler, Alternatif Enerji Teknolojileri, Genetik Hastalklar ve Genetik Tedaviler, Kk Hcre ve Doku Mhendislii, la Etkin Maddesi ve A retimi, Bitki ve Hayvan Genetii ve Teknolojileri alt balklarndadr.

170

niversite-sanayi ilikileri boyutunda da eksiksiz bilgilere ulamak mmkn olmamakla birlikte sektrn Ar-Ge gereksinimleri iin bata TBTAK Marmara Aratrma Merkezi olmak zere, Ege niversitesi AB Mkemmeliyet Merkezi- BIOACE, Ankara ve ukurova niversiteler Biyoteknoloji Uygulama ve Aratrma Merkezleri ve Hacettepe niversitesi BiyoMedikal Teknolojiler Merkezi BYOMEDTEK bilinen balca merkezler arasndadr. 20022010 yllar arasnda gerekletirilen Ar-Ge proje pazarlarnda tantlan projelerin yaklak %20sinin biyoteknoloji ve ilgili alt sektrlerde olduu grlmektedir. niversite sanayi ortak almalarn saptanmasna ynelik bavurulacak veri tabanlarnn banda TBTAK-TEYDEB, TTGV, SANTEZ ve KOSGEB destekleri ile yrtlen projeler gelmektedir. Ancak bu kurumlarn kamuya ak veri tabanlarnda proje adlar ve anahtar kelimeleri bulunmadndan sadece irket isimlerinden yaplan kartmlar yanltc olabilmektedir. TEYDEB proje bavurularn kimya, gda, yaam bilimleri, tarmsal, tekstil gibi ana sektr balklar ile snflandrrken yatay bir sektr olan biyoteknoloji ve onun alt balklar gizli kalmaktadr. Ayrca, itigal alan biyoteknoloji olmamakla birlikte OPETin biyolubrikantlar, TPRAn yeil dizel, Dalan Kimyann algal kaynakl kozmetik katk maddesi, ABKM Su artlandrma irketinin bitkisel bazl soutma suyu artlandrma kimyasal gibi Ar-Ge destei salanm projeleri yrtmekte olduklar kiisel ilikiler zerinden bilinmektedir. Sektre Ar-Ge destei salayan kurumlarn kamuya ak veri tabanlarnda aramaya uygun portallar eklinde bu projeleri duyurmalar hem bu yndeki uygulamalar tevik edici hem de tekrarlar nleyici olarak byk katk salayacaktr. ok ayrntlarna girmeden yaplan incelemelerde bugne kadar desteklenmi SANTEZ desteklerinin ortalama %25inin TBTAK-TEYDEB Ar-Ge desteinin %27sinin (2010) ve KOSGEB Ar-Ge desteinin yaklak %7sinin biyoteknoloji ve ilgili alanlarda olduu saptanmtr. Bu firmalarn yaklak %25i yllk btelerinin %10nunu Ar-Geye ayrmakta (ulusal ortalama % 0,6) ve %60 patent alma gayreti iindedir. 5. Genel Deerlendirme Modern anlam ile biyoteknoloji yaklak 50 yllk bir gemie sahiptir ve son yllarda dev admlarla byk ilerlemeler kaydetmi ve jenerik bir teknoloji olarak tm sektrleri etkiler bir konuma ulamtr. Ancak, bu verilerden de grld gibi Trkiyede biyoteknoloji sektrne ynelik, odakl, planl ve bilinli bir destek mevcut deildir. Genel bir bak as ile biyoteknoloji sektrnn zayf yanlar ve tehditler incelendiinde: Uzun vadeli/stratejik yaklamlarn ve sektrel sanayi politikalarnn eksiklii, Ulusal veri tabanlar yetersizlii, Teknoloji kullanmnda da bamllk, Tarafsz uzman ve kurumlarn eksiklii, denetim yetersizlii, Kurumlar aras egdm ve ibirliinin zayf olmas, bireysel yaklam ve kayglarn baskn olmas, organizasyon ve takm almas eksiklii, Kstl finansal kaynaklarla, gerekli koordinasyon salanmadan yrtlen Ar-Ge faaliyetleri, Modern gereksinimlere cevap veremeyen, yetersiz bir hukuk sistemi, mevzuat eksiklikleri ve dzenlemelerde poplist yaklamlar balca skntlar olarak ortaya kmaktadr. Endstriyel biyoteknolojinin tarihsel geliimine

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

171

bakldnda, birok alanda (antibiyotikler, alar, organik asitler, biyodizel gibi) insan kaynaklar, bilgi birikimi ve teknoloji yatrmlar olarak tam donanml olduumuz retimlerin politik ya da ynetsel kararlarla durdurulduu gzlemlenmektedir. Ancak tm bunlara ramen, her alanda olduu gibi, farkl aktrler ve kurumlar arasnda, akll ynetim ve politikalar ile baarl olabilen ve rekabetiliklerini srdrebilmi bireysel baar rnekleri mevcuttur. rnein, baz enzimlerin (amilaz ve alkalen fosfataz, gibi) retimini yapan ulusal tek irket olan ORBAnn Trkiye biyoteknoloji alannda var olabilmek iin yaratt rnek stratejiden ders almaldr. ORBA, okuluslu irketlerin girmedii zgn rn alanlarn saptayarak ve bu alanlarda gelitirdii yeni teknolojiler ile kendine ait bir pazar oluturarak retimini srdrmekte, Ar-Ge almalarna arlk vermekte ve teknolojisini srekli gelitirmektedir. Sonuta, rettii teknolojiyi yurtdna satmay da baarmtr. Yatrm ve sre gelitirme giderlerinin, iletme giderlerinde salanan tasarruftan daha yksek olmas; gelitirilen zgn retim srelerinin mevcut tesislere entegrasyonunda glklerle karlalmas ile sosyal kabul ve alan teknik personelin yeniden eitim gereksinimlerini ieren sosyolojik engeller dnyada, endstriyel biyoteknolojinin yaygnlamasn engellemektedir. Kurulu iletmelerde biyoteknolojik bir uygulamann geleneksel bir teknoloji ile yer deitirmesi rn kalitesinde ve verimliliinde dikkate deer bir arta neden olabilir, nk pazarda kendini kabul ettirmi rnlerin pazar yerlerini kaybetmemeleri iin srekli iyiletirme ve gelitirmeye gereksinimleri vardr. Yeni rnlerde ise rekabetilik iin piyasaya srlme zaman, kapsaml proses gelitirme ve optimizasyondan daha nemlidir. Yeni teknolojilerin kullanmnn yaygnlamas iin rn farkllamas, dk maliyet, firma stratejisi ve yaps, olumlu yatrm koullar, devlet destei ve destekleyici yasal dzenlemeler gibi ekosistemde iyiletirmeler gereklidir. nk, firmalar iin ekonomik karlar, ekolojik stnlkler ve kayglardan daha nemlidir. Biyolojik bazl rnlere toplumsal talebi arttrmak iin, sosyal kabulleniin artmas ve biyo-tabanl rnlerin stnlklerinin alglanmas amacyla eitim ve iletiim, ksa sreli dk fiyatlarla piyasaya sunum, kamu tedarikinde pozitif ayrmclk, tantc ve ayrc etiketleme (bio-labeling) ve FMH korumalarnda sbvansiyonlar nerilmektedir. Bu bilgilerin altnda, biyoekonominin ulusal dzlemde glenebilmesi iin; Ulusal ve blgesel politikalar gelitirilmesi, Kaynaklarn ve zenginliklerin tespiti iin doru ve etkin veri toplama ve analiz yntemlerinin gelitirilmesi ve uygulanmas, Kapsaml bir yol haritas izilmesi, Hedefe ynelik gdml aratrma ve inovasyonun desteklenmesi, niversite ile sektrler ve aratrma ile pazar arasnda kprler kurarak sinerjiler yaratlmas, Lisans/Lisansst eitimin kalitesinin iyiletirilmesi, Mevcut endstriyel tesislerin biyoteknolojik sreleri kullanmalarnn teviki, Yatrmclar arasnda endstriyel biyoteknoloji sektrnn potansiyeli hakknda farkndaln arttrlmas gereklidir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

173

Blm-3 Ksm-3 Trkiyede Agro-Biyoteknoloji

Yeditepe niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi, Genetik ve Byomhendislik Blm, stanbul

Prof. Dr. Fikrettin AHN,

Namk Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarmsal Biyoteknoloji ve Zootekni Blm, Tekirda

Prof. Dr. Sezen ARAT,

Yeditepe niversitesi, Mhendislik ve Mimarlk Fakltesi, Genetik ve Byomhendislik Blm, stanbul

Prof. Dr. Metin TURAN,

Seluk niversitesi, Ziraat Fakltesi, Bahe Bitkileri Blm, Konya

Prof. Dr. Ahmet ETKEN,

Yldz Teknik niversitesi, Kimya-Metalurji Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, stanbul

Prof. Dr. Osman SADI,

Erciyes niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Gda Mhendislii Blm, Kayseri

Do. Dr. Zlal KESMEN,

Namk Kemal niversitesi, Ziraat Fakltesi, Tarmsal Biyoteknoloji ve Zootekni Blm, Tekirda

Dr. Emel ZKAN NAL,

174

AGROBYOTEKNOLOJ VE TRKYEDEK DURUMU

GR Biyoteknoloji terimi; biyolojik sistemlerin bilim ve mhendislik ilkelerine dayal olarak mal ve hizmet retiminde kullanlmas olarak tanmlanmaktadr. Bu terim yeni bir kavram gibi grnse de aslnda biyoteknolojinin tarihesi ok eski zamanlara kadar ulamaktadr. nsanolunun var olduu gnden gnmze kadar gda olarak tkettikleri yourt, peynir, arap, maya, sirke ve bira gibi pek ok rn birer biyoteknolojik rndr. Biyoteknoloji de bilgi ve iletiim teknolojileri gibi hayatn pek ok ynn etkileyen ve etkisi hzla artarak devam eden bir sre olarak birok sanayi dalnda retim yaps ve rn eililiinde nemli katklar salamaktadr. Agrobiyoteknoloji konusu bitkisel retim, hayvansal retim, gda ve deniz rnleri bal altnda incelenecektir. 1. BTKSEL RETMDE BYOTEKNOLOJ a) Tarmda girdi olarak ve besin elementlerinin artrlmasnda b) Biyolojik azot fiksasyonunda organik kaynak olarak c) Bitki byme faktr hormonlarn retilmesi d) Fosfor yarayllnn artrlmasnda e) Bitkisel retimde zararl, hastalk ve yabanc ot mcadelesinde f) Doku kltr alanlarnda kullanlmaktadr. Tarmsal retim bakmndan biyoteknoloji terimi; verim ve kaliteyi snrlandran parametreleri, etkin, ekonomik ve srdrlebilir olarak zmleyen hcre biyolojisi, doku kltr, molekler biyoloji, genetik, fizyoloji ve biyokimya gibi doa bilimleri yannda mhendislik ve bilgisayar mhendisliinden yararlanarak bitki, hayvan ve mikroorganizmalar gelitirmek, doal olarak var olmayan veya ihtiyacmz kadar retilmeyen yeni ve az bulunun maddeleri elde etmek iin kullanlan teknolojinin tamamdr. Gnmzde gelimi lkeler tarmsal teknolojiyi giderek artan bir ekilde kullamakta olup srdrlebilir daha ekonomik ve nitelikli rnler elde etmektedirler. lkemizde tarmsal retim asndan pek ok avantaja sahip olmas yannda giridi maliyetinin ykseklii, tarmsal alanlarn bilinsiz ve kontrolsz olarak kullanm ve toporafik ve corafik yap nedeniyle giderek verim gc azalan, toprak kalite indeksi dk alanlar olumaktadr. Mevcut teknolojilerle sorunlarn zmne ynelik nemli admlar atlm olsa da uygulama gl, uzun zaman gerektirmesi ve yksek maliyeti nedeniyle etkin olarak uygulama ans bulamamtr. Bu nedenle retilen teknolojinin sahaya aktarlmas snrl dzeylerde kalmtr. Tarmsal adan yetitiricilikte nemli olan yetime ortamnn bitkisel retim iin uygun ve srdrlebilir olmasdr. lkemizde bata organik madde yetersizlii olmak zere arazilerin retim glerine gre kullanlmamas nedeniyle yksek girdi uygulayarak dk miktarlarda rn eldesi nedeniyle ekonomik optimum rn eikleri dnya ortalamasnn ok altnda kalmakta bu durmda reticilerin rekabet gcn ve srdrlebilir retimi snrlandrmaktadr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

175

Bu nedenle tarmsal retimin btn aamalarnda karlalan sorunlarn zmne ynelik nerilerde biyoteknolojik yaklamlarn ortaya konmas elde edilecek rnn kalite ve srdrlebilirlii asndan ok nemli olacaktr. Bitkisel retimde etkin dzeyde rn elde edilmesinde retim srecini etkileyen nitelikli tohum, fide ve fidan materyali retimi bata olmak zere; bitki hastalklarnn tans ve biyolojik mcadele, bitki bymesini snrlandran stres koullar ve tolerans mekanizmalar, bitki besleme ve gbreleme, su ve gbre kullanm etkinlii gibi paremetreleri arasnda var olan dinamik dengenin srdrlebilirliin salanmas olduka nemlidir. Yksek kalite ve yksek verim salayan youn tarm uygulamalar, kimyasal gbrelerin kullanmn gerektirmektedir. Bu durum sadece maliyet ynnden deil, evresel adan da sorunlara neden olmaktadr. Ar kimyasal ila ve gbre kullanmn gerektiren tarm uygulamalar ise retim sistemlerinin srdrlebilirlii ve insan saln tehdit ederek doal kaynaklarn bozulmas ve kirlenmesine sebep olmaktadr. Bu yzden, salkl ve kontroll bymesinde evre ve insan sal iin olumsuz endieleri minimize eden etkili kontrol yntemlerine gerek vardr. Son yllarda bitkisel retimde verim ve kalite parametrelerinin artrlmas, ve zararl ve hastalklarnn biyolojik kontrol iin mikroorganizmalarn kullanlmas sentetik veya kimyasal gbre ve ilalara olan ihtiya azaltmaktadr. Bu nedenle evresel adan uygun olan srdrlebilir tarm uygulamalar zerindeki ilgi giderek artrmaktadr. Srdrlebilir tarm tekniklerinin geliimi ve uygulanmas, biyogbreleme doal ve evresel kirliliin zararl etkilerini azaltmada nemli katklar salamtr (Turan vd 2009, 2012a) Trkiye yeni bir yzylda dnyadaki gelimeleri takip ederek kendi ekonomisine katkda bulunacak teknolojik uygulama alanlarn seerek bu ynde stratejik planlar yapmak ve uygulamak zorundadr. Bu balamda biyoteknolojinin tamamen yeni rnler, retim yntemleri gelitirmek ve dnya nfusundaki artla beraber yaanan beslenme, salk hizmetleri, yaam standartlar evre koullarna ilikin artan sosyal ve ekonomik sorunlarn zmne katkda bulunmas bakmndan olduka nemli katklar salayacaktr. Ksaca biyoteknolojik yntemler tarmda doal kaynaklarn yetersizliinin sonucu oluan gda, enerji ve temel kimyasal madde an kapatma potansiyeli tayan ve tp, endstri, evre ve tarm sektrlerini dorudan ilgilendiren teknolojidir. Bitkilere, byme ve gelimeleri ile ilgili hayatsal faaliyetlerini optimum olarak yrtebilmeleri iin gerekli olan besin elementlerinin salanmas ve alnmasnda rol oynayan mikroorganizmalarn tarmsal retimde kullanlmak zere hazrlanan ticari formlasyonlarna mikrobiyal gbre denir. Mikrobiyal gbreler fungus ve/veya bakteriyel organizmalardan hazrlanr (Nain vd., 2010). Fungal izolatlardan hazrlanan formlasyonlara Mycorhiza, bakteriyel organizmalardan hazrlanan preparatlara ise bakteriyel gbre denir (Singh vd., 2008). Bu organizmalar topraktaki organik atklar paralayarak veya bitki metabolitleri ile beslenerek topran kimyasal ve fiziksel yapsnn dzelmesinde katkda bulunmaktadr. Bu organizmalardan bazlar hormon benzeri metabolitler reterek bitkilerde elik kklenmesini, iek dllenmesini ve bitki geliimini tevik ettii gibi eitli patojenik bakteri ve funguslara kar bitkileri koruduu gzlenmitir (akmak vd., 2009; Kotan vd., 2009; Orhan vd., 2007; Ercili vd., 2004). Bu organizmalarn bazlar, spor oluturma zelliine sahiptirler. Bu nedenle, uygulanma alanlarndaki kt iklim koullarndan ok fazla etkilenmeden toprakta uzun sre canllklarn srdrebilmektedirler. Ayrca ticari preparatlarnn hazrlanmasnda kullanlan fermantasyon ilemi ve uzun sreli depolanma koullarna dayankldrlar. Bilimsel almalar tamamlanan mikrobiyal formulasyonlardan hazrlanan iki adet ticari preparat (Agrobac ve Biodecal), ilk defa Trkiye de T.C. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl, Tarmsal retim ve Gelitirme Genel Mdrl tarafndan 05.04.2010 tarihi itibariyle tescil edilmitir. Bu formlasyonlarn uluslararas arenada da kabuln salamak

176

ve dnyada gelitirilmi dier muadil rnler ile performanslarnn karlatrlabilmesi iin Trkiye ninde ierisinde yer ald 9 farkl lkeden bilim insanlarnn ortaklaa hazrlad ve sunduu bir STREP FP6-FOOD-CT-2006- 036297; Rhizobacteria for reduced fertilizer inputs in wheat Avrupa Birlii 6. ereve Program (FP6) projesi kapsamndada tarla denemeleri tamamlanmtr. Mays 2010 tarihinde Masstock Arable Ltd, Throws Farm, Essex, UKde yaplan son proje toplants ile Rhibac projesinin eitli lkelerde yrtlen aratrma sonular proje taraftar lkelerin bilim insanlarna ve basna sunulmutur (http://www.fwi.co.uk; http://meattradenewsdaily.co.uk; http://www.stackyard.com). ngilterede Masstock Arable Ltd firmas tarafndan basna yaplan aklamada byk tarla parsellerinde test edilen mikrobiyal gbre preparatlarndan en baarls Trkiye tarafndan ticariletirilen Agrobac formlasyonu ierisinde yer alan OSU-142 kodlu bakteri bulunmutur. Sadece azot gbreleri yerine kullandrld taktirde ortalama 50-100kg/ha azot girdisinde azaltma yaparken %7-10 orannda verim art salamtr. Bu sonuca gre OSU-142 ierikli bir biyolojik gbrenin farkl lkelerin toprak koullarnda baar ile alt ve tarmsal retimin olmazsa olmaz girdilerinden kimyasal gbrelerin yerine baarl bir ekilde kullanlabilecei ve market deerinin ise Milyar USA dolar zerinde olaca ortaya konulmutur. Toprak varlnn snrl olmas ve evresel stres faktrlerinin giderek artmas nedeniyle, artan dnya nfusunun, yakn bir gelecekte yeterli dzeyde beslenemeyecei endiesi giderek yaygnlamaktadr. Uluslararas Gda Politikalar Aratrma Enstitsne (IFPRI) gre dnyada gda gvencesinin salanabilmesi ve alk sorununun ortaya kmamas iin nmzdeki 20 yl iinde dnyadaki tahl retiminin 1.7 milyar tondan 2.5 milyar tona karlmas gerektii nerilmektedir. Dnya da tarm yaplan topraklarn artmas szkonusu olamayacana gre bu dzeydeki verim artnn mevcut tarm alanlarndan salanmas gerekmektedir. Dnya nfusunun artna koul olarak gda retimindeki ve kimyasal gbre tketimindeki artlar nemli boyutlara ulamtr. Gelimi lkelerde kii bana tahl retiminde 49 kg, kimyasal gbre tketiminde ise 203 kg art olmasna karn, gelimekte olan lkelerde bu art kii bana tahl retiminde 4.9 kg, kimyasal gbre retiminde ise 615 kg olarak gereklemitir. Baka deyile gelimekle olan lkelerde gelimi lkelere oranla 3 kat daha fazla gbre tketilmi olmasna karn kii bana tahl retiminde salanan art 10 kat daha az olmutur. Dier yandan, gnmzde topraklarn byk bir blm, bitkisel retimi snrlayan ok deiik sorunlara sahip olup, Dnya Tarm rgt FAOya gre dnyada kltr altndaki topraklarn yaklak % 90lk bir blmnde bitkisel retimi snrlayan deiik fiziksel ve kimyasal problemler bulunmakta, yaplan hesaplamalara gre, tm dnyada her 10 dakika bir ilenebilir arazinin 10 hektar kaybolmaktadr. Bunun 5 hektar toprak erozyonu, 3 hektar toprak tuzlanmas, 1 hektar dier toprak degradasyonu ilemleri, 1 hektar da tarm dndaki kullanmlar sonucunda meydana geldii dnldnde, tarmsal alanlarn srdrlebilir olarak kullanm olduka nemlidir. a) Tarmda girdi olarak ve besin elementlerinin artrlmasnda Mikroorganizmalar toprakta bir flora olarak yaarlar. Yaamlarn srdrmek iin toprakta bulunan kompleks organik maddeleri paralayarak karbon kayna olarak kullanrlar. Bu paralanmadan ortaya kan basit yapl organik rnler bitkiler tarafndan besin kayna olarak kullanlrlar. Bitkisel retimde verimliliin artrlmas, topraklarn fiziksel ve kimyasal yapsnn iyiletirilmesini salayan, insan salnn korunmas ve evre kirliliinin nlenmesini amalayan organik gbrelerin kullanmnn gerekli olduu bilinmektedir. Organik gbreler ierisinde son zamanlarda zerinde youn aratrmalar yaplan biyolojik gbreler olduka nemli bir yer tutmaktadr. Tarmsal uygulamalarda yksek oranda verimin salanmas iin, fazla miktarda kimyasal gbreler uygulanmaktadr. Ancak kullanlan mineral gbrelerinde etkinlikleri toprak ve gbre zelliine bal olarak ok snrl dzeylerde kalmakta, bu nedenle ar gbre kullanmna bal olarak hem

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

177

rn kalitesinde azalmaya hem de evre kirliliine neden olmaktadr. Ancak biolojik gbrelerin kullanm tarmsal retimde besin etkinliine dorudan ve dolayl katklar salamaktadr. Dolayl etkileri iinde ile hem toprakta var olan mevcut kaynaklarn etkinliini artrmas ve ilave edilen mineral gbrelerin etkinliklerini artrlmas yer alrken, saladklar organik ve inorganik asitler, hormonlar ve vitaminler ise bitkisel retime dorudan katkda bulunmaktadrlar. Biyolojik gbre olarak kullanlacak mikroorganizmalarn; retilmesinin basit olarak uygulanmas, ucuz olmas, yksek metabolik aktivite gstermesi ve uzun sre depolanma imkn salamas gerekmektedir. Biolojik gbrelerin birden fazla yararl organizma iermesi iin aratrmalar yaplmal ve yeni kombinasyonlarnn oluturulmas ile ilgili almalara arlk verilmelidir. Yaplacak almalarla, evreyle dost olan bu mikroorganizmalarn ve metabolitlerinin, endstriyel olarak byk miktarlarda retilerek tarmda kullanlmas gerek srdrlebilir tarm ve gerekse organik tarm iin olduka nemli bir potansiyeldir. Topraklarn doal yaplarnda bulunan ve toprakta yetien bitki trleri ile simbiyotik ve nonsimbiyotik yaayarak havann serbest azotunu konuku olduu bitkinin hizmetine sunan Rhizobium spp. bakterileri ile azotobakteriler gibi bakterilerin yannda toprak fosforunu elverili hale getiren fosfat zc bakteriler ve mavi-yeil algler vb. mikroorganizmalarn hepsi biyogbre olarak adlandrlmaktadrlar. Biyogbre olarak kullanlan bu mikroorganizmalar bitki gelimesi iin gerekli olan besin elementlerinin dngsnde grev aldklar iin toprak verimliliinin nemli unsurlardrlar. Gerek organik tarm gerekse konvansiyonel tarmda kullanlan organik ve mineral gbrelerin bitki tarafndan etkin bir ekilde alnmasn salayarak, optimum rnn eldesi iin olduka nemlidir. Sz konusu etkiye neden olan bitki kk sisteminde bulunan bitki bymesini tevik edici bakteriler olarak adlandrlan (Plant Growth Promoting Bacteria, PGPR) mikroorganizmalar olarak bilinirler. Biyogbrelerin Trkiyede Kullanm Tarmda biyogbrelerin kullanlmas 1990l yllardan sonra yaygnlamtr. Son yllarda biyolojik gbrelemenin kapsam genilemitir. Toprakta serbest yaayan ve bitkisel geliimi tevik eden rizobakteriler (PGPR) ve biyolojik kontrol ajanlar biyolojik gbreleme amayla kullanlmaya balanmtr. Sz konusu bakteriler Serratia, Pseudomonas, Burkholderia, Agrobacterium, Erwinia, Xanthomonas, Azospirillum, Bacillus, Enterobacter, Rhizobium, Alcanigenes, Arthrobacter, Acetobacter, Acinetobacter, Achromobacter, Aerobacter, Artrobacter, Azotobacter, Clostridium, Klebsiellla, Micrococcus, Rhodobacter, Rhodospirrilum ve Flavobacterium spp trlerine ait sular iermektedir. Ayrca Chaetomium, Trichoderma, Gliocladium, mycorrhizal fungi (ectomycorrhiza ve arbuscular mycorrhizae) Glomus, Aspergillus ve Penicillium trlerine ait fungus izolatlar da biyolojik gbre olarak kullanld aratrmalar yaplmaktadr (Kaewchai vd 2009; Esitken vd. 2003; ahin vd. 2004). En karakteristik endofitik bakteriler Azarcus spp., Gluconacetobacter diazotrophicus ve Herbasprillum seropedicae dir (Rodriguez ve Fraga, 1999). Burkholderia cinsine ait Burkholderia unamae ve Burkholderia tropica bakteri trleri bitki bymesini tevik etme potansiyeline sahip olup deiik bitki trlerine gre rizosferik ve endofitik iliki iinde bulunurlar. Azotobacter, Azospirillum ve Rhizobium gibi PGPRler bitki bymesini dorudan tevik eden metabolitler retebilmekte ve bitki fizyolojisinde deiiklikler meydana getirmektedir. Bu grup iinde Pseudomonaslar byk dikkat toplamlardr. Pseudomonasn pek ok suu tohum ve kklerin byme ve gelimesine yardmc olduu, hzl bymeyi tevik etme, kk salglarnda kemotoksis ve farkl besin kaynaklarn katabolize etme gibi zelliklere sahip olduu belirtilmitir (Rodrguez vd., 2006). PGPRnin imlenme oran, kk bymesi, verim, yaprak alan, klorofil ierii, Mg, N ierii, protein, hidrolik aktivite, kuraa dayanm, srgn ve kk arlklar ve yaprakta absisyon tabakasnn oluumunun gecikmesi suretiyle bitki bymesine fayda salad belirlenmitir (Lucy vd., 2004).

178

Bitki bymesini tevik eden rhizobakteriler toprak ve bitki rizosferinde bulunurlar. Bu mikroorganizmalar srdrlebilir tarm iin potansiyel aralardr. Kk geliimini arttrmakta ve sk sk bitki patojenlerini kontrol altnda tutmaktadrlar. Son birka yl iinde bu alanda belirgin gelimeler olmutur. Bitki hastalklarnn PGPR ile biyokontrol, bitki geliimini tevik etmedeki rolleri, biyogbreleme ve bitki hormonlarnn retimi gibi konular ilgi alanna girmektedir. PGPRler genel olarak bitkide besin elementi orann artran biyogbreler, bitkisel hormon retimiyle bitki bymesini tevik eden fitostimlatrler, organik kirleticileri paralayan rhizoremediatrler ve antibiyotik ve antifungal metabolit retimiyle hastalklar kontrol eden biyopestisitlerler olarak gruplandrlmaktadr. Bitkisel retimde kimyasal gbrelerin retim maliyetleri ve evre saln tehdit eden etkileri nedeniyle biyolojik gbrelere olan ilgi artmaktadr. Tarmsal srdrlebilirliin desteklenmesi, doal kaynaklarn ve evrenin korunmas ve kalitesinin ykseltilmesi iin kimyasal kullanmnn azaltlmas ve biyolojik gbre formlasyonlarnda kullanlabilecek yeni PGPR larn belirlenmesine ynelik kapsaml almalar yaplmaktadr. Farkl bakteri trlere ait sularn izolasyonu, tans, karekterize edilmesi ve biyolojik gbre formlasyonlarnda uygun karmlar hazrlanmaktadr. Bu bakteriler arasndan aktif olan trler etkinlik ve ortam koullarna adapte olabilme zellikleri dikkate alnarak seilmekte, tekli veya oklu tr ieren biyolojik gbrelerde kullanlmak zere saklanmaktadr. Bu bakteriler daha ok Acetobacter, Acinetobacter, Achromobacter, Aereobacter, Agrobacterium, Alcaligenes, Artrobacter, Azoarcus, Azospirillum, Azotobacter, Bacillus, Beijerinckia, Burkholderia, Chromatium, Clostridium, Enterobacter, Erwinia, Flavobacterium, Herbaspirillum, Klebsiella, Microccocus, Paenibacillus, Pseudomonas, Rhizobium, Rhodobacter, Rhodosprilum, Serratia ve Xanthomonas cinslerine aittir. Trkiyede zerinde en yaygn allan bakteriler Bacillus, Paenibacillus, Pseudomonas ve Azospirillum trleridir (akmak vd 2001, 2007). Bitki gelimesini tevik eden bakteriler iki grup olarak snflandrlmaktadr. Birinci grup farkl mekanizmalarla bitki gelimesini dorudan artrrken, ikinci grup fitopatojenlerin zararl etkilerini nlemekte veya azaltmaktadr. Dolayl olarak bitki geliiminin tevik edilmesi, bitki dayankllnn artrlmas veya engelleyici maddelerin salglanmas yoluyla bitki patojenlerinin zararl etkilerinin azaltlmasn kapsar. Dorudan gelimenin tevik edilmesi ise besin elementlerinin almnn kolaylatrlmas veya bakterilerce salglanan bitkisel gelimeye yardmc maddeleri kapsar. Trkiye de yaplan baz almalar da test edilen PGPR sularndan bazlarnn auksin, sitokinin, giberallin ve etilen gibi bitkisel hormonlar reten (akmak vd., 2006; Aslanta vd., 2007), asimbiyotik olarak N fikse eden (ahin vd., 2004, Turan vd 2012 b), bitki enzim aktivitesini artran (akmak vd., 2007, 2009, Turan vd 2012a), topraktaki organik ve inorganik minarelleri zen (Turan vd 2012b); tuz stresinin bitki gelimesi ve beslenmesi zerine olan olumsuz etkilerini azaltan (Yldrm vd., 2008, Yldrm vd. 2011a, b); vitamin, siderofor, antibiyotik, enzim ve antimikrobiyal bileikler reten (Kotan ve ahin, 2002; Akgl ve Mirik 2008) zellikleri olduu saptanmtr. Bitki geliimini tevik edici bakteri etkileri kompleks bir sre olup, bakteri tr ve says, bitki-bakteri kombinasyonu, bitki genotipi, gelime dnemi, hasat tarihi, bitkisel parametreler, toprak tipi, organik madde miktar ve evresel koullara bal olarak deimektedir (ahin vd., 2004; akmak vd., 2006). Bitki geliimini tevik edici bakteri uygulamalar laboratuar, sera ve tarla koullarnda yrtlmekte, ancak tarla denemelerinde nceden tahmin edilemeyen baz koullar bazen uygun sonularn alnmasn zorlatrmaktadr. Toprakta ortaya kan enfeksiyonlar, pH deiimleri, yksek scaklk, yetime periyodunda dk ya ve nem noksanl, besin noksanl gibi uygun olmayan koullarn ortaya kmas bakteri kolonizasyonunu azaltmaktadr (ahin vd., 2004). Bitki geliimini tevik eden bakterilerin etkinlii toprak ve evre faktrlerinden etkilenmektedir. Bakteri alamasnn, su ve scakln uygun olduu sera koullarnda daha fazla olmak zere, salad verim art, mikrobiyal gbrelemenin, maliyet ve kirlilik bakmndan mineral gbrelemeye alternatif olabileceini gstermitir (akmak, 2006 ). Bu konuda yrtlen aratrmalar toplu deerlendirildiinde; PGPR uygulamalar ile kk

GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER

181

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

gstermitir (akmak, 2006 ).

179

Bu konuda yrtlen aratrmalar toplu deerlendirildiinde; PGPR uygulamalar ile kk says, kk uzunluu, gvde gelimesi, hidrolik geirgenlik, bitki besin elementi oran ve says, alm, kk uzunluu, gvde gelimesi, hidrolik geirgenlik, bitki besin elementi oran ve alm, kuru kuru madde, yumru ve dane verimi, yaprak alan indeksi, klorofil oran, imlenme oranmadde, ve enyumru ve dane verimi, yaprak alan indeksi, klorofil oran, imlenme oran ve enzimelde aktivitesi art ile zim aktivitesi art ile yaprak yalanmasnn geciktirilmesi gibi olumlu sonular edilmektedir yaprak yalanmasnn geciktirilmesi gibi olumlu sonular elde edilmektedir (Tablo 1). (Tablo 1).
Bitki . Pancar-arpa . Pancar-arpa . Pancar- arpa Budayarpa . Pancar- arpa Arpa Bacillus, Ralstonia,, Stenotrophomonas spp. eker pancar B. megaterium RC07, B. licheniformis RC08, R. capsulatus RC04, P. polymyxa RC05, P. putida RC06, Bacillus OSU142 P alm, kk ve gvde Arpa Arpa B. Bacillus RC01, (6) Bacillus RC02, (7) Bacillus RC03, (8)Bacillus M13 arlk art licheniformis RC04, Pb. polymyxa RC05, Ps. putida RC06, Bacillus OSU-142 Buday-spanak B. cereus RC18, B. licheniformis RC08, B. megateriu RC07, B. subtilis RC11,OSU-142, Ps. putida RC06, Pbpolymyxa RC05-14 Domates Ahududu Bacillus FS-3 Bacillus OSU-142, Bacillus M3 Mn ierii art Verim, yaprak N, P, K, Ca, ilek Bacillus FS-3, Aspergillus FS9 Fe ierii art Roka 182 Turp Nohut Staphylococcus kloosii EY37, Kocuria erythromyxa EY43 ierii art Rhizobium, B. subtilis OSU-142, B. megaterium Tohum, biomas art Verim, nodul say ve arlk art Kallus oran,oluumu art Verim, yaprak N, P, Ca K, Bacillus M3, Bacillus OSU-142, Microbacterium FS01 Fe, Mn, Cu, Zn ierii Karlda vd., 2007 Elkoca vd., 2008 B. gladii BA-7, Ps. putida BA-8, B. subtilis, MFD-5,B. megaterium M3, Agrobacterium rubi Verim, yaprak alan, kk Dursun vd., 2008 arl, mineral art Kk, gvde arlk, element Yldrm vd., 2008 Gne vd., 2009 Kk-gvde arl, bakteri Canbolat vd., 2006b saysnda art Gvde, yaprak alan, enzim aktivitesi art (G6PD, 6PGD, GR, GST) Kk-gvde arlk, P alm Verim, yaprak N, P, Ca, Fe, Orhan vd., 2006 Turan vd., 2007 akmak vd., 2007 Erken gelime, yaprak, kk ve eker verimi art akmak vd., 2006 Bakteri B. polymxa ve B. megaterium var. phosphaticum B. polymyxa, B. megaterium Bacillus BA-140, Bacillus BA-142, Bacillus M-58, B.pumilis M-13, B. megaterium M3, Ps. putida BA-8 Az. brasilense sp246 ,Bacillus sp. OSU-142 Tek, iki ve l karm Bacillus OSU-140, Bacillus OSU-142, Bacillus M3 A. brasilense, Anthrobacter, Burkholderia spp. Biomass, dane ve N art Turan vd, 2012b Etki/Art Verimde art Verim ve kalitede art Verim,verim komponentleri, kalitede art Verim ve verim ge art Kaynak akmak vd.,1997 akmak vd.,1999 akmak vd., 2001 ztrk vd., 2003

Verimde art, Yaprak, kk, ahin vd., 2004 eker / danen ve sap

Canbolat vd., 2006a

Soya Asma Elma

Bacillus RC01, B. megaterium RC01, Pb. polymyxa RC05 Pseudomonas BA8, Bacillus BA16, OSU 142

Glmser vd., 2007 Kse vd., 2005

Nohut

Rhizobium, B. subtilis OSU-142, B. megaterium Tohum, biomas art Elkoca vd., 2008

180
Soya Asma Elma Bacillus M3, Bacillus OSU-142, Microbacterium FS01 Fe, Mn, Cu, Zn ierii Elma Elma Pseudomonas BA-8, Bacillus OSU-142 Bacillus OSU-142, Bacillus M-3, Burkholderia OSU-7, Pseudomonas BA-8 Kays Kiraz Bacillus OSU 142 P, K, Ca, Mg ierii art Pseudomonas BA-8 Bacillus OSU- 142 Verim, N, P, K, Fe, Mn, Zn Eitken et a., 2006 ierii art Gelime ve verim art Verim, gvde ap, Aslanta vd., 2007 uzunluu art Verim, uzunluk yaprak N, Eitken et al., 2003 Prlak vd., 2007 Bacillus RC01, B. megaterium RC01, Pb. polymyxa RC05 Pseudomonas BA8, Bacillus BA16, OSU 142 Verim, nodul say ve arlk art Kallus oran,oluumu art Verim, yaprak N, P, Ca K, Karlda vd., 2007 Glmser vd., 2007 Kse vd., 2005

1. Trkiyede Biyolojik Gbre Amacyla Yrtlen Baz Aratrmalarda Kullanlan Kullanlan PGPR veve Bitki Trleri Tablo Tablo 1. Trkiyede Biyolojik Gbre Amacyla Yrtlen Baz Aratrmalarda PGPR Bitki Trleri

b) azot fiksasyonunda organik b)Biyolojik Biyolojik azot fiksasyonunda organikkaynak kaynak olarak olarak Toprakta baz organizmalar (Rhizobium (Rhizobium spp.) spp.)baz bazbitkiler bitkiler (Baklagil (Baklagil trlerine trlerine ait Toprakta baz bakteriyel bakteriyel organizmalar ait bitkil bitkier) ile simbiyotik ilikide yaarlar. Bu bitkilerin kk blgelerinde nodl olutururlar ve atmosferdeki ler) ile simbiyotik ilikide yaarlar. Bu bitkilerin kk blgelerinde nodl olutururlar ve atmosferserbest azotu (N2 (N formunda) fikse ederek bitkilerin kullanabilecei ; deki serbest azotu formunda) fikse ederek bitkilerin kullanabileceiforuma foruma (amonyak=NH3 (amonyak=NH3 ; 2 nitrat=NO3-) dntrrler. Bylece bu tr bitkiler yetitikleri ortamda azot ieren gbreler ile nitrat=NO3-) dntrrler. Bylece bu tr bitkiler yetitikleri ortamda azot ieren gbreler ile takvitakviye edilmeye ihtiya duymadklar gibi kendilerinden sonra ayn topraklarda yetitirilecek olan ye edilmeye ihtiya duymadklar gibi kendilerinden sonra ayn topraklarda yetitirilecek olan bitkiler bitkiler iinde azot ynnden zengin bir toprak brakrlar. Buna ilaveten baz bakteriyel organiz iinde azot ynnden zengin bir toprak brakrlar. Buna ilaveten baz bakteriyel organizmalarda topmalarda topraklarda serbest olarak, dk konsantrasyonlarda bulunurlar ve baklagil bitkileri ile raklarda serbest olarak, dk konsantrasyonlarda bulunurlar ve baklagil bitkileri ile simbiyotik ilisimbiyotik ilikide olmadan azot fikse etme kabiliyetine sahiptirler. Bu tr bakterilerin topraktaki kide olmadan azot fikse etme kabiliyetine sahiptirler. Bu tr bakterilerin topraktaki populasyonlarnn populasyonlarnn artrlmas veya olmayan topraklara bulatrlmas ile yetitirilecek bitkilerin azartrlmas veya olmayan topraklara bulatrlmas ile yetitirilecek bitkilerin azotlu gbrelere olan otlu gbrelere olan srekli bamll ortadan kaldrmak mmkndr. Ancak bu bakteriler topraksrekli bamll ortadan kaldrmak mmkndr. Ancak bu bakteriler toprakta serbest yaadklar ta serbest yaadklar iin k sezonlarnda populasyonlarnda tamamen veya ksmen azalma iin k sezonlarnda populasyonlarnda tamamen veya ksmen azalma olur. O nedenle yllk veya olur. O nedenle yllk veya sezonluk uygulamalar ile topraktaki populasyonlar srekli desteklenir. sezonluk uygulamalar ile topraktaki populasyonlar srekli desteklenir. Gnmzde biyogbreleme tm dnyada bitkilere yaplan azot desteinin yaklak %65ini Gnmzde biyogbreleme tm dnyada bitkilere yaplan azot desteinin yaklak %65ini oluoluturduu tahmin edilmektedir. En etkili azot fiske eden bakteri sularnn Rhizobium, Sinorhizoturduu tahmin edilmektedir. En etkili azot fiske eden bakteri sularnn Rhizobium, Sinorhizobium, bium, Mesorhizobium, Bradyrhizobium, Azorhizobium ve Allorhizobium cinslerine ait olduu Mesorhizobium, Bradyrhizobium, Azorhizobium ve Allorhizobium cinslerine ait olduu belirlenmibelirlenmitir. Bu bakterilerin hepsi baklagil bitkileriyle birlikte simbiyoz oluturmaktadrlar. Biyotir. Bu bakterilerin hepsi baklagil bitkileriyle birlikte simbiyoz oluturmaktadrlar. Biyogbrelerin yapgbrelerin yapraktan uygulanmas, azot fiksasyonunun asimilasyon blgesine yakn meydana raktan uygulanmas, azot fiksasyonunun asimilasyon blgesine yakn meydana gelmesi ve uygun gelmesi ve uygun dozlarda kullanm sonucu pek ok bitki patojenlerine antagonist etki oluturdozlarda kullanm sonucu pek ok bitki patojenlerine antagonist etki oluturarak avantaj salamakarak avantaj salamaktadr (Sudhakar vd 2000). tadr (Sudhakar vd 2000). c) Bitki byme faktr hormonlarn retilmesi: c) Bitki byme faktr hormonlarn retilmesi: Bitkilerde kk ve gvde geliim hz bitkinin bymesini regle eden hormonlar ile kontrol Bitkilerde kk ve gvde geliim hz bitkinin bymesini regle eden hormonlar ile kontrol edilir. edilir. Bu hormonlarn miktarndaki art bitkilerde hcre blnmesini ve dolaysiyle bymesinde Bu hormonlarn miktarndaki art bitkilerde hcre blnmesini ve dolaysiyle bymesinde hzlanhzlandrr. Bitkiler ile beraber yaayan baz bakteri strainleri metabolik artk olarak IAA retirler drr. Bitkiler ile beraber yaayan baz bakteri strainleri metabolik artk olarak IAA retirler (Turan vd (Turan vd 2011). Eer bu organizmalar bitkilerin kk blgesinde kolonize olurlar ise bitkilerde 2011). Eer bu hzlandrrlar organizmalar bitkilerin blgesinde kolonize olurlar ise kk geliimini kk geliimini ve indirekt kk olarak bitkinin topraktan iyon ve subitkilerde alm yzey alan artm olur. Bu tr bitkilerde besin elementi eksiklii grlmez. Bu organizmalar bitkilerin toprak st aksamlarna sprey edildiinde daha hzl gvde geliimi, erken iek ve meyveye yatma grlr. Bu tr bakterilerin doadaki konsantrasyonlar ok dk olduu iin mikrobiyal gbreleme ile populasyonlar artrlr. Bu bakteriler tarmda hormon kullanmnn alternatifi olarakta kullanlabilecei ynnde bulgular sz konudur (Tablo 2).

hzlandrrlar ve indirekt olarak bitkinin topraktan iyon ve su alm yzey alan artm olur. Bu tr bitkilerde besin elementi eksiklii grlmez. Bu organizmalar bitkilerin toprak st aksamlarna sprey edildiinde daha hzl gvde geliimi, erken iek ve meyveye yatma grlr. Bu tr bakterilerin doadaki konsantrasyonlar ok dk olduu iin mikrobiyal gbreleme ile populasyonlar artrlr. Bu bakteriler tarmda hormon sz BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM kullanmnn alternatifi olarakta kullanlabilecei ynnde bulgular 181 konudur (Tablo 2).
PGPR Sekonder Metabolit Bitkisel Hormonlar Pseudomonas Rhizobium Rhizobium Pseudomonas Oksinler Gibberalinler Sitokininler Etilen Hcred Enzimler Enterobacter Rhizobium ACC deaminaz Fosfataz Organik asitler Pseudomonas, Rhizobium, Bacillus Glukonik asit, 2-ketoglukonik asit Yzey Faktrleri Pseudomonas Pseudomonas Fillagelinler Lipopolisakkaritler Antibiyotikler Pseudomonas Pyuloteorin, Phenazin Uucu Maddeler Bacillus sp. Bacillus sp. 2R,3R-Butanediol, acetoin 2R,3R-Butanediol, acetoin Arabidopsis thaliana Arabidopsis thaliana Gelimeyi tevik etme Sistemik dayankllk Genel Konak bitkiyi koruma Arabidopsis Turp ve Karanfil Sistemik dayankllk Sistemik dayankllk Genel Organik fosfatlar zme Kanola Msr Etilen retimini azaltma norganik fosfatlar mineralize etme Arabidopsis Pirin Kanola Pueraria lobata Morfogenesis, Gelime dzenleyici Gelimeyi tevik etme Gelimeyi tevik etme Gelimeyi tevik etme Bitki Farkl Bitki Trlerindeki Etki

Tablo 2. PGPR ler tarafndan retilen hormon, enzim, organiketkileri asit ve dier sekonder metabolitlerin farkl bitki metabolitlerin farkl bitki trleri zerindeki trleri zerindeki etkileri

Tablo 2. PGPR ler tarafndan retilen hormon, enzim, organik asit ve dier sekonder

d) Fosfor yarayllnn artrlmasnda Fosfor yarayllnn artrlmasnda Toprakta d) fosfor eksikliinin giderilmesinde fosfor zc mikroorganizmalarn kullanm, srdrlebilir tarm ve evreye dost tarm sisteminde bitkinin fosfor almna nemli derecede etki Toprakta fosfor eksikliinin giderilmesinde fosfor zc mikroorganizmalarn kullanm, srdetmektedir (Narsian and Patel 2000, Turan vd., 2006, 2009, 2012 a,b). rlebilir tarm ve evreye dost tarm sisteminde bitkinin fosfor almna nemli derecede etki etmektedir (Narsian and Patel 2000, Turan vd., 2006, 2009, 2012 a,b). Organik fosfor doal ortamlarda ilenen alanlara gre daha hzl olur ve serbest kalan P miktar daha fazladr. Organik substratlardaki fosforu aa karan enzimler genel olarak fosfatazlar Organik fosfor doal ortamlarda ilenen alanlara gre daha hzl olur ve serbest kalan P miktar olarak bilinir. rnein fitaz enzimi fitik asitten veya onun Ca-Mg tuzlarndan fosfatlar serbest hale daha fazladr. Organik substratlardaki fosforu aa karan enzimler genel olarak fosfatazlar olarak getirir. Aspergillus, Penicillum, Rhizopus,Cuninghamella, Arthrobacter, Streptomyces, Pseudobilinir. rnein fitaz enzimi fitik asitten veya onun Ca-Mg tuzlarndan fosfatlar serbest hale getirir. monas ve Bacillus trleri bu enzimi sentezleyebilme kapasitesine sahiptiler. Aspergillus, Penicillum, Rhizopus,Cuninghamella, Arthrobacter, Streptomyces, Pseudomonas ve Bacillus trleri bu enzimi sentezleyebilme sahiptiler. norganik P: znmez inorganik P bileiklerikapasitesine bitkilere byk lde yaraysz durumdadr. Fakat birok mikroorganizma fosfatlar zerek yaraylln arttrabilir. Bu tr bakteriler ounnorganik P: znmez inorganik P bileikleri bitkilerebyk lde yaraysz durumdadr. Fakat lukla kk yzeyi zerinde yaygndrlar. Pseudomonas, Mycobacterium, Micrococcus, Bacillus, birok mikroorganizma fosfatlar zerekyaraylln arttrabilir. Bu tr bakteriler ounlukla kk Flavobacterium, Penicillum, Sclerotium, Fusarium, Aspergillus gibi birok tr evrimde aktif rol yzeyi zerinde yaygndrlar. Pseudomonas, Mycobacterium, Micrococcus, Bacillus, Flavobacterioynar. Bu mikroorganizmalar Ca3(PO4)2, apatit veya benzeri znmez kayalar ana fosfat kayum,kullanp Penicillum, Sclerotium, Fusarium, Aspergillus gibi birok tr evrimde aktif rol oynar. Bu na olarak yarayl fosforu serbest brakrlar. znmez fosfor bileiklerinin znme - mikrosinde mikroorganizmalarn rettikleri organikasitlerin etkilerinin olduu bilinmektedir (Turan vd., 2006). Fosfor noksanl yada fiksasyonu zellikle toprak pHs yksek, CaCO3 miktarnca zengin topraklarda grlmektedir. Bu topraklarda mevcut fosfor miktarnn yeterli olmas durumunda bile fosfor yarayllnn snrl olmas ve kire miktarndaki fazlalktan dolay fosfor elverililii azalmaktadr. Bu zelliklere sahip byk toprak gruplarnda fosfor yaraylln ve fosfor fiksas

182

yonunu azaltacak nlemlerin alnmas ve buna bal olarak uygun gbre ynetiminin uygulanmas gerekmektedir. Fosfor etkinliini artrmak iin bugne kadar yaplan organik madde dzeyini artrc kltrel nlemler yannda, ahr gbresi, mnavebe, gbre uygulamalar gibi (serpme,ocak usul vs.) pek ok kltrel uygulamalar yaplmaktadr. Ancak bu uygulamalar sonucunda elde edilen sonular bitki ve toprak zelliklerine bal olarak deimekle birlikte arzu edilen seviyelere ulalmamtr. Bu nedenle zellikle son 15 yldr kullanlan temel gbre parametrelerinden zellikle P etkinlik parametrelerinin artrlmas iin farkl yaklamlar ortaya konmutur. Bu yaklamlardan biriside kk rizosfer blgesinde etkin olan baz yararl mikroorganizmalarn biyolojik gbre olarak kullanmdr. Trkiyede en yaygn allan bakteri grubu, azot fikse edici, fosfat zc ve bitkisel hormon retici Bacillus cinsine ait trlerdir (Gne vd 2009; Turan vd 2012b). Bitki ve topraklardan izole edilen baz mikroorganizmalar, organik ve inorganik formda bulunan ortofosfatlar zme yeteneine sahiptirler (Kucey et al. 1989). Bu fosfat zc mikroorganizmalar, hidroksi ve flor apatit ieren Ca-fosfat(Ca3(PO4)2) ve kaya fosfat ile Fe ve Al fosfatlar kolaylkla zebilme yeteneine sahiptirler. Bu kaynaklardan znen fosfor miktar fosfor kayna ile mikroorganizma grubuna bal olarak deiiklik gstermektedir. Yaplan birok aratrmada; inorganik veya organik fosfat zebilen bakterilerin topraa veya bitki tohumlarna inoklasyonu ile bitki bymesinin tevik edildii rapor edilmitir. Ayrca bu mikroorganizmalarn fosfat zc rollerinin yansra, oluturduklar bitki hormonlar, antibiyotikler, sideroforezler (siderophores) gibi faydal metabolitler ile de bymede spesifik bir rol oynadklar belirlenmitir. Tarmda biyogbrelerin kullanmnn bitki geliimine artrc etkisinin belirlenmesi zerinde yaplan almalarda, Esitken vd. (2003, 2006) kays ve kiraz aalarnda, Orhan vd. (2006) ahududu bitkisinde, Prlak vd. (2007) ile Karlda vd. (2007) elma aacnda, Turan vd. (2007) domates bitkisinde, Gne vd. (2009), ilek bitkisinde uygulanan biyogbrelerin verim ve verim parametreleri zerine nemli derecede etki ederek byk oranlarda art salamlardr. e) Bitkisel retimde zararl ve hastalk ve yabanc ot mcadelesi Trkiyede bitkisel retimi snrlayan faktrlerin banda ok eitlilik tayan hastalk ve zararllar gelmektedir. zellikle budayda sar pas, sne ve kml; elma ve armutta ate yankl bu alanda bilinen en tipik rneklerdir. Srdrlebilir kalknma iin evreye duyarl tarmsal tekniklerin benimsenmesi ve uygulanmas byk nem tamaktadr. Ancak, gerek bitki hastalk ve zararllaryla mcadele iin kullanlan kimyasallarn gerekse yksek verim iin kullanlan inorganik gbrelerin genelde evre, zelde biyoeitlilik zerindeki olumsuz etkileri gittike artmaktadr. Ayrca, son yllarda organik tarma olan talebin giderek artyor olmas, bitkisel retimde kimyasal mcadele ilalaryla kimyasal gbrelere alternatif zmlerin oluturulmasn zorunlu klmaktadr. Trkiye sadece bitkisel biyoeitlilii deil mikroorganizma zenginlii asndan da ansl bir konumdadr. Bu itibarla, hastalk ve zararllarn kontrol iin kimyasal mcadele ilalarna alternatif olarak biyolojik mcadele amacyla kullanlabilecek fungus, bakteri ve avc bceklerin zengin flora ve faunamz ierisinden tanmlanarak ticari olarak uygulanabilir hale getirilmesi ncelikle ele alnacak hedefler arasnda yer almaldr. Trkiyenin bitki trlerinin yannda mikroorganizmalar asndan da zengin bir biyolojik eitlilie sahip olmas bunlarn ekonomik yarara dntrlmesi iin nemli bir avantaj oluturmaktadr. Ancak, bu biyoeitlilik tarmsal retimde nemli ekonomik kayplara neden olan hastalk etmeni mikroorganizmalar ve zararl bcekler iin de geerlidir. Ayrca karantina sistemindeki boluklar nedeniyle, lkemize yurt dndan da bir ok hastalk ve zararllar girmitir ve girmek

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

183

tedir. Bu nedenlerle, ok eitli hastalk ve zararllarn tehis ve kontrolnde modern biyoteknolojik yntemlerin kullanlmas ve lke apnda yaygnlatrlmas ncelikle ele alnmaldr. Gnmzde molekler tan, tp ve hayvanclkta olduu kadar, tarm sektrnde de geni uygulama alanlar bulmaktadr. Bilindii gibi bir ok hastalk etmenin belirlenmesinde ELSA, PCR, ve Mikroarray tan sistemleri rutin olarak kullanlmaktadr. lkemizde de yaygn olarak kullanlmakta olan bu tip tan sistemlerinin tamam yurtdndan temin edilmektedir. Bahsi geen tan sistemlerinin lkemizde de retilmesi ekonomik olduu kadar stratejik anlamda da nem tamaktadr. Bu hedef iin, temel ve evrimsel aratrma, teknoloji transferi gereklidir. Snai gelitirme de gerekli olabilir. Tarm rnlerinde yllara, blgelere, iklim koullarna, ekim materyaline, uygulanan tarm teknik ve pratiklerine bal olarak bitki hastalklarndan dolay ortalama verim kayb %25-30 olarak bilinmektedir.Buna ilaveten baz bitki hastalklar tarm rnlerinde nemli derecede kalite kayplarna neden olurlar. Bu hastalklara neden olan patojen etmenler bitkilerin kk, toprak st aksam veya depolanm rnler zerinde bulunur ve enfeksiyon olutururlar. Bu tr patojen mikroorganizmalarn biyolojik mcadelesinde mikrobiyal organizmalar kullanlabilmektedir (Berg 2009; Kotan ve ark., 2009). Bu tr mikroorganizmalar bulunduklar ortamlardaki patojen mikroflora ile rekabet eder ve rettikleri metabolikatklar (antimikrobiyal kimyasallar, sideroforlar, SAR bitki aktivatrleri) ile patojenleri elemine eder ve bitkilerin savunma mekanizmalar tevik edilerek doal dayankllk salarlar. Mikrobiyal gbrelerin bu tr organizmalar iermesi hastalklardan dolay oluacak tarmsal retimde karlalacak verim kayplarn gvence altna alr. Kt evre koullar (don, dolu, rzgar, kuraklk vs.) ve/veya patojenik mikroorganizmalarn (fungus, bakteri, virs, viroid, ve fitoplazma gibi) saldrsna maruz kalan bitkilerin normal hayatsal faaliyetlerindeki bozulma ve buna bal olarak gelien, dorudan veya dolayl zararlanmalar bitki hastal olarak tanmlanmaktadr. Mikroorganizmalardan, bakteri ve fungal etmenlerin birou hasattan sonra depolanm tarm rnleri zerinde ve endstriyel gda rnleri zerinde de mikrobiyal bozulmalar sonucu ilgili rnlerin verim ve kalitelerinde nemli kayplarna neden olurlar. Nitekim, gnmzde tarm rnlerinde grlen verim ve kalite kayplarnn en nemli sebeplerinden biri mikrobiyal etmenlerdir. Food and Agriculture Organization (FAO) tarafndan yaynlanan 1993 yl istatistiklerine gre, her yl dnya tarm rnlerinin en az %12lik bir blm (tarla ve depo artlarnda) patojen mikroorganizmalarn neden olduu bitki hastalklarndan dolay kaybedilmektedir (Anonymous, 1993). Bu oran, az gelimi veya gelimekte olan lkelerde daha da fazladr (Agrios, 1997). Ayrca, baz bitki patojenleri ile bulak tarm rnleriyle beslenen insan ve hayvanlarda gda zehirlenmeleri grlmektedir (Agrios, 1997). Yaplan aratrmalar, bitki hastalklarna % 60-75 orannda fungus ve bakteriler, % 10-15 orannda virus ve viriodler, % 10 orannda ise dier patojenler ve evresel faktrlerin sebep olduunu gstermektedir (Agrios, 1997). Dier taraftan, ilenmi et ve st rnlerindeki mikrabiyal bozulmalar sonucu verim kaybnn %20-45 arasnda olduu tahmin edilmektedir. Dnya da srekli art gsteren insan nfusuna paralel olarak artan gda an karlamak amacyla mevcut tarmsal rnlerin verim kapasitesinin artrlmasnn yansra, bu rnlerin verim ve kalitesini azaltan faktrlerin de mmkn olabildiince asgariye indirilmesinin gereklilii ortaya kmaktadr. Mikrobiyal etmenlere bal olarak tarm rnlerindeki nicelik ve nitelikteki azalmay ortadan kaldrmak iin, etkili mcadele metotlarnn uygulanmas zorunludur. Son yllarda, yaygn olarak kullanlan yntemleri drt ana balk altnda incelenebilir. A- Kimyasal mcadele: Aktif ierikleri farkl olan kimyasal pestisitler kullanlarak, bitkilerin toprak alt ve toprak st aksamnda veya ekim materyalleri (tohum, yumru, soan, elik, vb) zerinde bulunan patojenlerin oalmasn engelleyen veya bu patojenleri yok etmeyi hedefleyen bir mcadele yntemidir. Bu metot ile ksa vadeli uygulamalarda, zellikle fungal bitki hastalklarna kar etkili ve baarl sonular alnabilmektedir. Ancak, virs, viroid ve bakteri gibi birok

184

bitki patojenlerine kar etkili olan kimyasallarn gelitirilememi olmas, srekli olarak kullanlan kimyasallara kar patojenlerin diren kazanmas, kullanlan kimyasallarn uzun vadede insan ve hayvan saln tehdit etmesi, doal dengeyi bozmas ve reticiler iin pahal bir mcadele metodu olmas gibi birok olumsuzluklar da beraberinde getirmektedir. Endstriyel gda rnleri zerinde direkt kimyasal kullanm kabul edilemez. Ancak, bu tr rnlerin retim, ambalajlanma ve depolama ortamlarnn hijyenik artlarnn korunmasnda kimyasallar yaygn olarak kullanlr. B- Dayankl bitki varyetelerinin gelitirilmesi ve kullanlmas: Bitki patojenlerine kar etkili, gvenilir, zararsz ve ekonomik bir zirai mcadele eklidir. Fakat birok patojene kar kullanlabilecek dayankllk genlerinin kaynann bilinmiyor olmas en nemli sorun olarak karmza kmaktadr. Gnmzde klasik slah teknikleri kullanlarak, bilinen dayankllk genlerinin bir bitki varyetesinden dier bir varyeteye aktarlmas, olduka uzun zaman ald gibi, ounlukla baarszlkla sonulanmaktadr. imdiye kadar tek bir patojene kar dayankl bitki varyeteleri gelitirilmesine ramen, ayn anda deiik birok bitki patojenlerine kar dayankl olan bir bitki varyetesi gelitirmek mmkn olamamtr. C- Kltrel mcadele: Patojenik organizmalarn bulak olmad, gda retim, proses nitelerine veya tarm alanlarna yeni patojenlerin bulamasn engellemek veya bulak olan blgelerde patojen populasyonunu bask altna almak iin kullanlan tedbirlerin tamamn ierir. Ak tarm alanlarnda ekim ve dikim iin kullanlan tarm makinelerinin dezenfekte edilmesi, patojenlerden arndrlm tohum kullanlmas, nbetlee ekim ve nadas gibi uygulamalar kltrel mcadele metodu olarak tanmlanr. Ancak, kltrel yntemlerle bitki hastalklarnn kontrol, dier zirai mcadele metotlar gibi tek bana etkili ve baarl deildir. D- Biyolojik ve Biyoteknolojik mcadele: Doal veya genetik yaps deitirilmi mikroorganizmalar (biyokontrol ajanlar = genellikle fungus ve bakteri) ya da onlarn rettikleri metabolitler kullanlarak patojen mikroorganizmalarn ortadan kaldrlmas veya populasyonlarnn bask altna alnmasn amalayan bir tarmsal sava yntemidir. Son yllarda kimyasal mcadelenin insan ve hayvan sal ile evre zerindeki olumsuz etkileri her geen gn daha iyi anlalmaktadr. Buna bal olarak, tarmsal retimde kimyasal pestisitlerin kullanmn azaltan veya yasaklayan yeni tarm politikalarnn (organik tarm ve srdrlebilir tarm ) gelitirilmesi ile, tarmsal sava stratejileri ierisinde biyolojik mcadele olduka fazla ilgi grmeye balamtr. Biyololojik mcadelenin temel prensibi ve hedefi; insan ve evre zerine olumsuz etkileri olmayan, maliyeti dk, geni spektrumlu ve her trl evre artlarnda kullanm imkan olan biyolojik ajanlarn belirlenmesi ve bunlarn ilenmi gda retim birimlerinde, tarla, sera ve depo koullarnda bitki hastalklarnn kontrol edilmesinde veya proses edilmi gdalarn bozulmadan muhafaza edilmesinde kullanlmasdr. Bu nedenle, zellikle gelimi lkelerde biyolojik kontrol ajanlarnn tespiti ve bu ajanlarn deiik evre artlarna adaptasyonu, sera ve tarla artlarnda etkinlikleri, uzun vadeli depolama ve tama artlarna dayankl formulasyonlarn gelitirilmesi zerine ok sayda bilimsel almalar yaplmas dikkat ekmektedir (ahin vd., 2000). lkemizde, organik tarm yapmak veya tarmsal retimde kimyasal kullanmn azaltacak entegre hastalk mcadele programlar oluturmak iin biyolojik sava stratejilerini gelitirmeyi hedefleyen bilimsel almalarn ok fazla olmad dikkat ekmektedir. Biyolojik mcadelenin drt temel prensibi vardr: Biyokontrol organizma ile patojen ve evredeki dier mikrobiyal organizmalar arasndaki ilikiye gre; 1) Antibiyosis, 2) Besin elementleri ve yaama yeri ynnden rekabet, 3) Hiperparazitizm, 4) Konuku bitkilerin sistemik dayankllk mekanizmalarnn tevik edilmesi olarak snflandrlr (Handelsman ve Stabb, 1996). Trkiye de

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

185

bitkisel retimde ekonomik kayplara neden olan hastalk, zararl ve yabanc otlara kar biyolojik mcadele iin ok sayda bilimsel aratrma tamamlanmtr. Ancak bugne kadar gelitirilmi her hangi bir biyolojik mcadele ajan Trkiye de ticari olarak markete sunulamamtr. Trkiye de biyolojik mcadele veya bitki koruma rnlerinin ticariletirilmesinin nndeki en nemli engel ise T.C Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlnn BTK KORUMA RNLERNN RUHSATLANDIRILMASI hakkndaki ynetmenliidir. Bu ynetmenliin 11. Madde g) bendine gre Trkiyede ilk kez ruhsatlandrlacak bitki koruma rn aktif maddesinin Avrupa Birliinde veya G8 lkelerinde ruhsatl olmas gerekir (Resmi Gazete Tarihi: 25.03.2011 Resmi Gazete Says: 27885). Gnmzde bitkisel retimde verim ve kalite kayplarna neden olan zararl, hastalk ve yabanc otlara kar dayankl bitki trlerinin gelitirilmesinde modern biyoteknoloji yntemleri gelitirilmitir. Normal aprazlama veya doal rekombinasyon teknolojileri ile gerekletirilmesi mmkn olmayan, ancak genetik mhendislik veya rekombinant DNA teknolojileri kullanarak genetik yapsnda deiiklik oluturulmu organizmalara (mikroorganizma, bitki veya hayvan) GDO denir. GDO organizmalardan veya bu organizmalarn ilavesi ile elde edilen rnlere ise GYD-Gda/Yem denir. Modern biyoteknoloji yntemleri ile retilen tarm rnlerine Biyoteknolojik (biotech) rn ad verilmektedir. Bitkisel retimde verim ve kaliteyi artrmak, biyotik (patojen veya bcek) veya abiyotik faktrlere (don, tuz, scaklk, kuraklk, ar metaller gibi) dayankl veya toksik artklar metabolize etme yetenei olan bir ok transgenik bitki eidi gelitirilmi ve retim sektrnde yerini almtr (ahin ve Telci, 2010). 2011 yl ISAAA istatistiklerine gre dnyada retilen GDO bitkilerin toplam ekim alan 160 M ha ulamtr. ABD 69 milyon hektar (M ha) GDO bitki retim alan ile dnyadaki en byk ve lider GDO reten lke konumundadr. GDO bitki retiminde retim alanna gre sralamada dier nemli lkeler ise Brezilya (30.3 M ha), Arjantin (23.7 M ha), Hindistan (10.6 M ha), Kanada (10.4 Mha), in (3.9 M ha), Paraguay (2.8 M ha), Pakistan (2,6 M ha), Gney Afrika (2.3 M ha) ve Uruguay (1.3 M ha) dr. retim alan 1M ha dan daha az olan lkeler ise Filipinler, Avustralya, spanya, Meksika, ili, Kolombiya, Almanya, Msr, Bolivya, ek Cumhuriyeti, Honduras, Portekiz, Romanya, Polonya ve svedir (James, 2011). Yine 2011 yl verilerine gre Dnya da 16.7 milyon ifti biyoteknolojik veya transgenetik bitki retimi yapmaktadr. Trkiye de ise biyoteknolojik rnlerin retimi yasaktr. Ancak gda ve yem olarak ihtiya olmas durumunda biyogvenlik kurulunun onay ile yurtdndan ithal edilebilir (BYOGVENLK KANUNU. 5977, 18/3/2010). Tkiyede Biyo Gbre retimi Olarak Mevcut retim TGEM 2011 yl verilerine gre, 2003-2010 yllar arasnda 306 adet firma organik gbre retim, pazarlama ve ithalat izni almtr. Trkiyede organik tarmda kullanlan organik gbrelerin retim miktarlar Tablo 3da verilmitir. Tablo incelendiinde, organik gbre ve zel gbrelerin 188 retiminde yllar itibariyle art olduu grlmektedir. Organomineral gbreler ve toprak dzenleyicilerin retimi azalrken; mikrobiyal gbrelerin retiminin deimedii grlmektedir.
Yllar 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Organik Gbreler 6.348.70 9.820.30 13.958.50 8.234.90 11.493.10 14.225.90 Organomineral Gbreler 772.60 1.098.30 284.70 63.40 58.50 27.90 3.391.10 5.054.50 5.270.20 7.850.40 8.545.50 9.358.80 10.152.80 7.006.00 7.179.00 4.231.00 4.809.40 4.073.70 0.60 0.20 0.50 0.50 0.50 0.70 zel Gbreler Toprak Dzenleyiciler Mikrobiyal Gbre

Tablo 3. Trkiye yllara gre organik gbre retim durumu, ton (BGEM, 2012).
Tablo 3. Trkiye yllara gre organik gbre retim durumu, ton (BGEM, 2012).

Organik tarmda kullanlan organik gbre tketim miktarlar Tablo 4de verilmitir. Buna gre, yllar itibariyla, organik gbre ve zel gbrelerin tarmda kullanm artarken, organomineral gbreler ve toprak dzenleyicilerin organik tarmda kullanma miktarlarnn azald, mikrobiyal gbrelerin kullanm miktarlarnda ise nemli bir deime olmad grlmektedir.

2009 2010 2011

8.234.90 11.493.10 14.225.90

63.40 58.50 27.90

7.850.40 8.545.50 9.358.80

4.231.00 4.809.40 4.073.70

0.50 0.50 0.70

186 3. Trkiye yllara gre organik gbre retim durumu, ton (BGEM, 2012). Tablo

Organik tarmda kullanlan organik gbre tketim miktarlar Tablo 4de verilmitir. Buna gre, Organik tarmda kullanlan organik gbre tketim miktarlar Tablo 4de verilmitir. Buna gre, yllar ve zel gbrelerin tarmda kullanm artarken, organomineral gbreler yllar itibariyla, itibariyla, organik organikgbre gbre ve zel gbrelerin tarmda kullanm artarken, organomineral gbve toprak dzenleyicilerin organik tarmda kullanma miktarlarnn azald, mikrobiyal gbrelerin kulreler ve toprak dzenleyicilerin organik tarmda kullanma miktarlarnn azald, mikrobiyal gbre lanm miktarlarnda ise nemli deime olmad olmad grlmektedir. lerin kullanm miktarlarnda isebir nemli bir deime grlmektedir.
Yllar 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Organik Gbreler 5.224.20 9.979.10 13.945.50 8.320.30 11.591.80 10.694.20 Organomineral Gbreler 925.60 1.169.30 433.30 263 250 131.10 zel Gbreler 1.964.10 5.746.10 5.636.60 7.825.50 6.843.70 9.366.80 Toprak Dzenleyiciler 7.114.80 6.704.10 7.352.20 4.085.70 4.571.00 3.810.90 Mikrobiyal Gbre 0.60 0.20 0.70 0.50 0.50 0.70

Tablo 4. Trkiye yllara gre organik gbre tketim durumu, ton (BGEM, Tablo 4. Trkiye yllara gre organik gbre tketim durumu, 2012). ton (BGEM, 2012).

Organik gbre 55 de verilmitir. Buna gre, organik gbre, organomineral Organik gbreithalat ithalatmiktarlar miktarlarTablo Tablo de verilmitir. Buna gre, organik gbre, organomive toprak dzenleyicilerin ithalatnn giderek azald, zel gbrelerin ise 2006 ylndan gbreler neral gbreler ve toprak dzenleyicilerin ithalatnn giderek azald, zel gbrelerin ise sonra 2006 ithal edilmedii grlmektedir. ylndan sonra ithal edilmedii grlmektedir.
Yllar 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Organik Gbreler 293.40 213.60 123.30 107.80 129.30 209.50 Organomineral Gbreler 206.60 622.10 297.10 99.60 133.70 148.30 18.40 0 0 0 0 0 120.30 239.40 50.60 42.50 55.30 29.50 zel Gbreler Toprak Dzenleyiciler

Tablo 5. Trkiye yllara gre organik gbre italat durumu, ton (BGEM, 2012).
GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR VE NERLER Trkiye organik gbre ihracat durumu Tablo6da

Tablo 5. Trkiye yllara gre organik gbre italat durumu, ton (BGEM, 2012).

Trkiye organik gbre ihracat durumu Tablo6da verilmitir. izelge incelendiinde, organik gb 189 verilmitir. izelge incelendiinde, organik re ihracatnn olduka snrl olduu ve bu durumun yllar itibariyle deimedii grlmektedir. gbre ihracatnn olduka snrl olduu ve bu durumun yllar itibariyle deimedii grlmektedir.
Yllar 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Organik Gbreler 0 0.20 0.30 0 1.60 0.30 Organomineral Gbreler 0 1.40 2.30 0.50 0 0 Toprak Dzenleyiciler 0 3 3.20 0 7.00 13

Tablo 6. Trkiye yllara gre organik gbre ihracat durumu , ton (BGEM, 2012).

Tablo 6. Trkiye yllara gre organik gbre ihracat durumu , ton (BGEM, 2012).

Trkiyede organik tarmda kullanlan organik gbreverilmitir. ve benzeri izelge verim artc girdilerin retim, tTrkiye organik gbre ihracat durumu Tablo6da incelendiinde, organik ketim, ithalat ve ihracat durumu incelendiinde; organik tarmda organik gbre kullanm orannn, gbre ihracatnn olduka snrl olduu ve bu durumun yllar itibariyle deimedii grlmektedir Trkiyede organik tarm sektrnn gelimesine paralel olarak giderek artt ve bu kullanlan organik gbrelerin blmnn yurt ii retimden elde edildii ancak yeterli dzeylere ulamasn -Trkiyedebyk organik tarmda kullanlan organik gbre ve benzeri verim artc girdilerin retim, t da biyoteknolojik olarak biyo gbrelerin retiminin olduka nemli organik olduu grlmektedir. ketim, ithalat ve ihracat durumu incelendiinde; organik tarmda gbre kullanm orannn, Trkiyede organik tarm sektrnn gelimesine paralel olarak giderek artt ve bu kullanlan f) Doku kltrnde kullanm lkemizde 1980li yllarda niversitelerimizde aratrma konular ierisinde girmeye balayan bitki doku kltrleri 1990larn ikinci yarsndan itibaren ticari boyutlara tanmaya balamtr. Gerek dn-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

187

organik gbrelerin byk blmnn yurt ii retimden elde edildii ancak yeterli dzeylere ulamasnda biyoteknolojik olarak biyo gbrelerin retiminin olduka nemli olduu grlmektedir. f) Doku kltrnde kullanm lkemizde 1980li yllarda niversitelerimizde aratrma konular ierisinde girmeye balayan bitki doku kltrleri 1990larn ikinci yarsndan itibaren ticari boyutlara tanmaya balamtr. Gerek dnyada ve gerekse lkemizde yaplan AR-GE almalar ile elde edilen veriler baz firmalar tarafndan ticari amalarla kullanlmtr. Balangta genellikle yabanc irketlerin Trkiye temsilcilii eklinde kurulan firmalara ilave olarak zaman ierisinde tamamen yerli sermayeli yeni firmalar eklenmitir. lk zamanlarda sadece mevcut bilgilerle retim yapmakta olan bu firmalar daha sonra kendi bnyelerinde AR-GE birimleri oluturmular ve bilgi retir olmulardr. Bu ekilde bitki doku kltrleri teknolojisini kullanan firmalar genellikle mikrooaltma ve virsten ari bitki retimi konularnda faaliyet gstermektedir. Bu firmalarn retimde en fazla kullandklar bitki materyali meyve trlerinin analar ve eitleri, ss bitkileri, tbbi-aromatik bitkiler ve patatestir. Meyve trlerinin analarnda zellikle sert ekirdekli meyve trleri nemli bir paya sahiptir. Bu amala retimde en fazla kullanlan sert ekirdekli meyve tr analar GF677, Garnem, Cadaman ve Maxma 14dr. Bunun yan sra armut (OHF333) ve elma gibi dier trlerin analar da retilmektedir. Ayrca muz, zeytin ve mavi yemi gibi trlerin nemli eitleri de doku kltr artlarnda retilmektedir. Yabanc sermayeli firmalardan olan Agromillora-Trkiye zmir Torbalda kurduu tesislerinde zeytin, mavi yemi ve sert ekirdekli meyve trlerinin analarn doku kltr artlarnda retmektedir. amlca Kltr ve Yardm Vakf bnyesinde zmir Dikilide kurulan BAGEM armut ve sert ekirdekli meyve trlerinin analarn, ss bitkileri, muz, patates tohumluu, tbbi-aromatik bitkilerin retimini yapmaktadr. Adanada kurulu olan Beta Fidanclk zellikle sert ekirdekli meyve trleri analarnn retimini yapmaktadr. Adanada kurulu bir dier firma olan Vitroplant yumuak ve sert ekirdekli meyve trlerinin eitlerini ve analarn retmenin yan sra mikro alama yntemini kullanarak doku kltr ortamnda al fidan retimi yapabilmektedir. Adanada kurulu Yaltr firmas ilek konusunda uzmanlam olup zellikle doku kltr artlarnda ilek fidesi retimini yapmaktadr. stanbul-Silivride retim ve AR-GE tesislerini kurmu olan Algen Tarm zellikle sert ekirdekli meyve trleri analarnn retimini yapmaktadr. Krklareli-Lleburgazda kurulmu olan Biotek Tarm sert ekirdekli meyve trleri analar, ss bitkileri ve tbbi-aromatik bitki retimi yapmaktadr. Mersinde kurulu olan Pulp Tarm firmas da deiik meyve trlerinin eit ve analarnn retimini yapmaktadr. Masterplant yabanc ortakl bir firma olup farkl meyve trlerinin eit ve analarn retmektedir. Yine Bursada kurulu olan rgeler Tarm zellikle meyve trlerinin oaltlmas konusunda faaliyet gstermekte olup ana ve eitlerin doku kltr artlarnda retimini yapmaktadr. Samsunda faaliyet gsteren Aksa Tarm arlkl olarak yumuak ve sert ekirdekli meyve trlerinde eit ve ana retmektedir. 2. HAYVANCILIK BYOTEKNOLOJS Dnya ticaretinde biyoteknolojik rnlerin pazar pay hzla artmaktadr. Modern biyoteknoloji yntemleri ile elde edilen rnlerin yaklak %74 ABD, %15 Arjantin, %10 Kanada da retilmektedir. Tketicilerin byk ounluu ise nc dnya lkeleri veya gelimekte olan lkelerdir. Bu nedenle bu teknolojik ve bilimsel gelimeler karsnda salk, evre ve etik bakmdan toplumun bilinlenmesi ve hkmetler tarafndan gerekli yasal dzenlemelerin yaplmas kanlmazdr. Sanayilemi ayn zamanda tarmda ileri olan lkelerle kyaslandnda, lkemizde tarm sektr ierisinde hayvanclk faaliyetlerinin yeri olduka geridir. Kii bana hayvansal rn tketimi gelimi lkelerin olduka altndadr. Et ve et rnlerinin tketim oran %3 ile dier gda gruplar ierisinde en az olandr. Oysa beslenme dengesi bir lkenin refah dzeyinin en nemli gstergesidir. Gdasnn %85ini bitkisel rnlerden salayan Trkiye, gelimi lkeler ile kyaslandnda refah dzeyinde ok alt sralardadr. Corafi yaps ve iklim koullarnn yatknl ile bir hayvanclk

188

lkesi olan Trkiye bu alanda kaybettii mesafeyi ksa srede kapatmak iin modern teknolojileri hayvanclk alannda en ksa zamanda ve en yayn ekilde uygulamaya sokmak durumundadr. A. HAYVAN ISLAHINDA BYOTEKNOLOJ TBTAK Vizyon 2023 Bilim ve Teknoloji ngr projesinde bu alanda belirlenen hedeflerin birinci Hayvan Islahnda Molekler Biyoloji ve Biyoteknolojik Yntemlerin Kullanlmas ile Ekonomik Deeri Yksek Hayvanlarn Gelitirilmesi olarak gemektedir. Alann daha iyi anlalabilmesi ve deerlendirilebilmesi iin aada grld ekilde Hayvan Genetii, Gen Kaynaklarnn Korunmas, reme Biyoteknolojisi olarak 3 alt balkta sunulmutur. 1. Hayvan Genetii Hayvan slah ve retiminin daha karl hale getirilmesi iin yeni teknolojilerin kullanmna ilikin almalar yetersizdir. Trkiyede hayvancln temel problemlerinden biri byk ve kk ba hayvanlarda verim kapasitesi yksek hayvanlarn oransal olarak azldr. lkemizde klasik slah yntemleriyle hayvan retiminde belirli bir mesafe alnm ancak yeterli sayda damzlk seviyesine ulalamamtr. Islah almalarnda bireylerin genetik deeri kendisinin veya akrabalarnn performanslarna gre yaplmakta olup, olduka zahmetli ve zaman gerektiren bir ilemdir. Bu bakmdan klasik hayvan slah yntemlerinin yannda modern biyoteknolojik yntemlerin retim almalarna katlmas zorunludur. Molekler slah almalarna balanabilmesi iin ncelikle kayt sistemlerinin, damzlk deer tahmin tekniklerinin gelitirilmesi ve bunlardan veri tabanlarnn oluturulmas zorunludur. Molekler slah yntemleri; etkili birey ve ebeveyn tayini, verim zellikleri ve hastalklar kontrol eden veya hastalklara direnlii belirleyen genlerin molekler dzeyde tespiti (MAS-marker destekli slah yntemi) gereklidir. Bugn hayvanlarmzn verimlerinin dkl ve hayvanclk alannda kendi materyalimiz yerine yurt dna baml olmamzn sebebi slah almalarna nem vermememiz ve gelien teknolojileri lkeye transfer edemememizdir. iftlik hayvanlarnn genomlar zerinde gerekletirilen ok sayda yeni gelime hayvansal retimi yakn gelecekte deitirecek ve gelitirecektir. Sr, koyun ve domuz gibi bir ok iftlik hayvan iin genetik haritalar gelitirilmitir. Bu haritalar bilim adamlarna ekonomik nemi olan zellikleri etkileyen kromozomal blgelerin tannmasna (Kappes, 1999; Faber ve ark., 2003) ve bu bilgilerin genetik olarak stn hayvanlarn damzlk amacyla seilmesine olanak tanmaktadr. Bu yolla srlarda; boynuz gelimesi, kl rengi, kas hcrelerinin oalmas (muscle hyperplasia), st retimi ve eitli hastalklara kar hassaslk gibi retimi etkileyen zelliklerin kromozom zerinde yer ald blgeler belirlenmitir. Koyunlarda da ayn ekilde kas hcrelerinin hacminin artmas (muscle hypertropy, alnan yemi %30 daha etkin bir ekilde kasa evirme), yumurta ve spermann birlemesi gibi zelliklerin kromozom zerinde yer ald blgeler belirlenmitir. (Kappes, 1999). iftlik hayvanlarnda ekonomik nemi olan zelliklerin bulunduu blgeleri belirlemek iin srlarda 1425, domuzlarda 1250 ve koyunlarda 500 DNA iareti (marker) gelitirilmi ve bunlar kullanlarak kantitatif karakterleri etkileyen genlerin kromozom zerindeki yerleri tespit edilebilmitir. Yaplan almalar sonucunda haritas karlan gen blgeleri toplam srlarda 2850, domuzlarda 1774 ve koyunlarda 1245 dir (Kappes, 1999; Cunnigham, 1999). Son 5-6 yldr ise stn verimli hayvan daha isabetli seebilmek iin 50-700.000 SNP marker tayan chipler gelitirilmi ve kullanma balanmtr. Islah almalarnda bu markerlar, kullanarak hayvansal verim artn srekli ileriye tayan gelimi lkeler hem kendi ihtiyalarn karlamakta hemde tm dnyaya gelitirdikleri damzlklar, spermalarn, dii ve erkek materyalleri hatta onlarn rnlerini pazarlamaktadr. Maalesef lkemizde bu pazarn yllardr deimez mterisi olarak yer almakta milyonlarca dolar yurt dna akmakta, buna karn lke iinde hayvansal rn fiyatlar da gittike artmaktadr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

189

Trkiye de durum: Alann bata gelen aktr T.C. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl koyunlarda 2005 ylnda koyun rklarmzda verim artn salamak amacyla Halk Elinde Kkba Hayvan Islah lkesel Projesi ad altnda byk bir proje balatmtr. Ancak bu proje klasik slah yntemi ile yaplmaktadr. Bakanlk Byk Ba Hayvanlar iin Lalahan Hayvanclk Merkez Aratrma Enstitsnde Biyoteknoloji Laboratuar alt yapsn kurmu, Kk ba hayvanlar iin ise Bandrma Koyunculuk Aratrma Istasyonunda benzer bir laboratuar kurma almalarna henz balamtr. Ancak buralarda yeterli yetimi personel mevcut deildir ve bu nedenle de faaliyete geememilerdir. Ksa srede ok daha iyi sonularn alnmas iin bu slah projesine Modern Biyoteknolojik yntemlerin dahil edilmesi ve DNA markerlar ile slah programnn desteklenmesi gerekmektedir. Benzer almalar byk ba hayvanlarda da uygulanmal ve krmz et ihtiyacnda da bamllk ve et fiyatlarndaki artn nne geilmelidir. Ayn ekilde kanatl sektrnde de damzlk ihtiyacnn yurt iinde salanabilmesi ve hatta ihra edilmesi iin DNA marker destekli slah programlarna geilmelidir. Ayn zamanda bu molekler (ebeveyn tan, MAS kiti) tan kitlerinin yurt iinde gelitirilmesi da bamll azaltacak teknolojinin yaygnlamasn kolaylatracaktr. Yurt iindeki eitli niversitelerde ve aratrma enstitlerinde dank ve kk apl molekler almalar yrm ve halen yrmektedir ancak hibiri ihtiyac karlayacak sonuca ulamam veya nerde ne sonu alnd bilinmedii iin deerlendirilememitir. TBTAK bu yl bu alana zel sektrn ilgisini ekmek iin TEYDEB-1511 programnda Yerli bykba ve kkba hayvan slah balkl bir ar am, bu arya birok biyoteknoloji firmas bavuru yapmtr. Bu alana desteklerin devam etmesi gereklidir. 2. Gen Kaynaklarnn Korunmas ve Tanmlanmas TBTAK Vizyon 2023 Bilim ve Teknoloji ngr projesinde ikinci hedef Yaban ve Evcil Hayvan Gen Kaynaklarmzn Korunmas ve Genetik Olarak Tanmlanmas olarak gemekte hayvan genetik kaynaklarnn muhafaza edildii bir merkez bankas veya enstitnn ve bunlara bal blgesel bankalarn kurulmas, ayrca lke iinde materyal ve bilgi paylamn salayacak bir a sisteminin oluturulmasnn gerei nemle vurgulanmtr. TBA Molekler Yaam Bilimleri ve Teknolojileri ngr Projesinde (2003-2023) ulusal ncelikli teknoloji alan olarak belirlenen Biyoteknoloji ve Gen Teknolojileri alan iinde Biyoeitlilik Koruma Program ncelikli faaliyet alan olarak tespit edilmitir. lk evcilletirme rn olan ata populasyonlarn gnmzde yaayan en yakn temsilcileri olan yerli sr, koyun ve kei rklar sahip olduklar yksek genetik eitlilikleri nedeni ile korunmada ok ncelikli bir yere sahiptirler (Bruford ve ark., 2003). Sr, koyun ve keide yaplan molekler almalar bu trlerin Anadolu zerinden Avrupaya yayldn ok ak bir ekilde gstermitir (Loftus ve ark., 1999; Troy ve ark., 2001, Bruford ve Towsend, 2004, Lenstra ve ark., 2005). Evcilleme merkezinden yaylma esnasnda yaylan gruplarda kaybolmu bir ok kullanlmakta olan veya kullanlmay bekleyen nemli genetik bilgi yerli rklarmzda mevcuttur. Bu rklar ve bilgileri ciddi tehditler altndadr. rnein Avrupa Birlii iin hazrlanan 2004 raporunda (Oskam ve ark., 2004) son 30 ylda koyun populasyonunun %50 orannda azaldn bildirilmektedir. Yetitiricilikte zellikle kltr rklarnn tercih edilmesi yerli rklarn olumsuz olarak etkilenmesine neden olmaktadr. Hayvan gen kaynaklar, varyasyonun herhangi bir ekilde azald durumlarda bu genetik varyasyonu tekrar salayabilmek, blgesel yada zel hat veya rklar ve endemik hayvanlarn sahip olduklar zel genleri saklamak amacyla koruma altna alnmaldr. Yararl ya da ileride yararl olabilecek gen ya da gen kombinasyonlarn saklamak, heterosizin stnlklerinden yarar-

190

lanmak, seleksiyon platosunun stne kmak, gelecee ynelik sigorta kayna olarak kltrel sebeplerden ve aratrma materyali olarak yararlanmak iin hayvan gen kaynaklar korunmas mutlaka gereklidir. In-situ yntem, hayvanlar bulunduklar ortamda canl olarak korumaktr. Ex-situ yntem ise hayvanlar bulunduklar ortam dnda, bir hayvanat bahesinde ya da bir devlet iftliinde canl olarak bulundurmak ya da souk saklama olarak bu hayvanlarn gamet, embriyo, hcre ya da DNAlarn koruma altna almaktr. Souk saklama yntemlerinde molekler genetik ve biyoteknolojik yntemler bulunmaktadr. Souk saklama ile bir poplasyondan en geni anlamda rnek toplama olana olduu gibi, ayn zamanda genetik materyalin uzun bir sre korunmas da salanabilmektedir. Var olan teknoloji ile baz trler (sr, koyun, kei, at, domuz, kanatl) iin souk saklama olana sz konusudur. Spermann soukta saklanmas ile sadece poplasyondaki dii materyal kullanlarak, o poplasyonu birka jenerasyon sonra genetik adan yeniden balangtaki durumuna getirmek olas olabilir. Yine embriyo ve spermann soukta saklanmas ile canl hayvanlardan yararlanlmadan zgn rk yeniden yerine konulabilir. Salkl gamet ve embriyo saklanmas ileride hayvan sal ile ilgili kabilecek sorunlar da ortadan kaldrmaya yararl olacaktr. Molekler genetik tekniklerle koruma altndaki hayvanlarn ebeveyn testi yaplmas saklama ve yetitirme asndan nemlidir. Irklar arasndaki filogenetik ilikilerin belirlenmesi, gen kaynaklarn korunmas srasnda nceliklerin ve stratejilerin belirlenmesi asndan yol gsterici olacaktr. Genetik iaretleyicilerin belirlenmesine ynelik almalar baz zel genlerin varln belirlemek asndan gerekli n bilgileri salayacak ve bunlarn kullanm konusunda almalar yaplmasna olanak salayacaktr. Bu konuda yaplan almalar yava seyretmesine ve pahal olmasna karlk populasyondaki varyasyonun saptanmas ve ender genetik stoklarn oluturulmasna neden olacaktr. Gen haritalamasna ynelik almalar ekonomik adan nemli nicel karakterlerin zerinde byk bir etkisi olan nicel karakter lokuslarn genomik blgelerinin tanmlanmasna olanak salayacaktr. Hayvan gen kaynaklarn korunmasna ynelik transgenik hayvan ve embriyo klonlanmas tekniklerinden de eitli amalarla yararlanma olana sz konusu olabilir. Bunlara ait teknolojiler gelitike yararlanma olanaklar da artacaktr. Trkiye de durum: Bu balamda 2007 ylnda balayan TBTAK Kamu projesi erevesinde T.C. Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl Enstitleri, TBTAK, MAM ve 10 niversitenin katlm ile 30 yerli iftlik hayvan rk molekler olarak karakterize edilmi, reme biyoteknolojisi yntemleri ile bu rklardan elde edilen eitli materyaller dondurularak 2012 ylnda lkemizdeki ilk hayvan gen bankalarnn kurulumu tamamlanmtr. Bu bankalarn devamll salanmal, muhafaza edilen rk ve saklanan materyal says yeni almalar ile artrlmaldr. Bankada saklanan yerli rklarda daha ayrntl genetik almalar yaplarak hastalklara direnlilik, verim, orafi ve iklim koullarna uyumluluk gibi zellikleri tanmlanmaldr. 3. reme Biyoteknolojisi TBTAK Vizyon 2023 Bilim ve Teknoloji ngr projesinde bu alanda belirlenen hedeflerin birinci Hayvan Islahnda Molekler Biyoloji ve Biyoteknolojik Yntemlerin Kullanlmas ile Ekonomik Deeri Yksek Hayvanlarn Gelitirilmesi olarak gemekte, bu hedefe ulamak iin gerekli teknolojiler In vitro ve in vivo embriyo retimi, embriyo transferi, embriyo dondurulmas manipulasyon ve cinsiyet belirleme teknolojileri ile slah edilmi genotiplerin gelitirilmesi ve genetik olarak slah edilmi ve stn niteliklere sahip hayvan srlerinin klonlama teknolojisi ile oaltlmas olarak nerilmektedir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

191

n-vitro ve in-vivo embriyo retimi, embriyo transferi, embriyonun dondurulmas, maniplasyonu, cinsiyetinin belirlenmesi ve ynlendirilmesi teknolojilerinin yaygn kullanm gibi teknikler klasik retim srecini nemli lde ksaltabilmektedir. Bu tekniklerle hayvanlarn verim kapasiteleri ykseltilerek hayvancln lke ekonomisindeki katk pay artrlabilecektir. Hayvancl gelitirmek amacyla, dzgn olarak kaytlarn tutulduu ve yaygn bir suni tohumlama uygulamas yaplan gelimekte olan lkeler iin, ekirdek srlerde MOET uygulamalar salk verilmektedir Bu nedenle molekler slah yntemleri ncelikle lkemiz asndan ekonomik nemi olan hayvan trlerinden balanmak zere, son gnlerde nemi artan ar, ipek bcei, balk gibi dier trlerin yetitiriciliinde kullanlmaldr. Damzlk Sr yetitiriciliinde ve st reticiliinde nemli bir etken olan slah, lkemizde de nemini giderek arttrmaktadr. lkemizin 2011 yl ilk sekiz aylk verilerine baktmzda $7.679.000 ithalat yapt grlmektedir. Yani Trkiye, 2011 yl ilk sekiz aynda 2010 yl rakamlarn getii belirgin olarak grlmektedir. lkemizin sperma ithalat pazarnn srekli bir at gsterdii anlalmaktadr. Yine lkemizin Sperma ithalatnda uygulad vergi oranlarna baktmzda % 0 vergi uygulandn grmekteyiz. Bu veriler de bize lkemizin sperma ithalatn istediini gstermektedir. Gittike artan ihtiya ayn oranda da bamllda artrmaktadr. Trkiye de durum: Son birka yldr lkemizde Boa istasyonlar da bu paralelde gelimektedir. T.C. Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanlna bal Lalahan Hayvanclk Merkez Aratrma Enstits Boa stasyonu, Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Birliine bal Menemen Boa stasyonu ve bunlarn yannda zel sektr boa istasyonlar da faaliyet gstermektedirler. lkemizde yerli boalardan doan damzlk srlarn verimlilik istatistikleri Trkiye Damzlk Sr Yetitiricileri Birlii ve T.C. Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanlnn ortaklaa yrtt Dl Kontrol projesi kapsamnda yeni yeni geliiyor. Dl Kontrol projesi ile Yerli boa spermalarndan doan dii srlarn laktasyonda st verimleri, stn ya, kuru madde, protein ve somatik hcre saylar, snflandrma standartlarna gre fiziksel zellikleri bilinmeye balamtr. Tabii ki bunu Avrupa ve Amerika lkeleri bata olmak zere bir ok lke yllar nce baarm ve denenmi boa spermalarn dnya lkelerine ihra etmeye balamlardr. Hayvanclk alanndaki en nemli hedeflerimizden biri ithalatdaki bu bamllktan kurtulmak iin hem molekler marker teknolojilerini slah programlarna yaygn olarak dahil etmek ve ayn zamanda reme biyoteknolojisinde son gelimeleri takip ederek dl verimini artrmak iin daha iyi sperma dondurma, cinsiyeti belli sperma ve embriyo retimi gibi yntemleri gelitirmek olmaldr. lkemizde klonlama teknolojisi zerine almalar yakn zamanlarda balamtr. stanbul niversitesi Veteriner Fakltesinde 2007 ylnda koyun, TBTAK Marmara Aratrma Merkezinde 2009 ylnda sr baar ile klonlanmtr. zellikle sr klonlamasnda kullanlan materyal gen bankasnda dondurulan hcreler olduu iin bankada saklanan materyal ile gelecekte kaybolan trlerin geri getirilebileceini gstermesi bakmndan nemlidir. Bu teknoloji gelimi lkelerde halen zerinde alld ve yakn bir tarihte iftlik hayvan retim programlarna dahil edilme ihtimali yksek olduundan dolay lkemizde de allmas desteklenmelidir. B. HAYVAN SALIINDA BYOTEKNOLOJ TBTAK Vizyon 2023 Bilim ve Teknoloji ngr projesinde bu alanda belirlenen hedeflerin birinci Biyoteknoloji ve Gen Teknolojilerine Dayal Molekler Tan, Hayvansal la ve Alarn Gelitirilerek Kullanma Sunulmas olarak gemektedir.

192

Hayvancln beklenen dzeyde gelimesi, hayvansal rnlerin kalitesinin iyiletirilmesine ve insanlarn, hayvanlardan geen hastalklardan korunmasna bal olduu kadar, hayvanlarn da uygun koullarda yetitirilmesi ve hastalklardan korunmasna da baldr. Blgemizin sosyo-ekonomik yaps ve komu lkelerle iliki nitelii bir ok egzotik hastalklarn (sr vebas, mavi dil, PPR, ap gibi) blge komularmzdan lkemize bulamasna neden olmaktadr. Hayvanlar arasnda seyreden ve bunlardan insanlara da geebilen salgn ve bulac hayvan hastalklar (brusellozis, salmenollozis ve antraks gibi zoonozlar) insan saln ve lke ekonomisini olumsuz ynde etkiler. Deien evre koullar, iklim deiiklii ve bilinmeyen birok deiken doal ekosistemi bozarak virsler, bakteriler, mantarlar ve dier patojen organizmalarn neden olduklar hastalklarn ok hzl yaylmasna katkda bulunmaktadr. Son yllarda tm dnyada kan ani salgnlar (BSE, ku gribi, domuz gribi) binlerde hayvann imhasna dolays ile ekonomik kayplara sebep olurken insan sal iinde ciddi riskleri beraberinde getirmi ve korku yaratmtr. lkemizde bu duruma maruz kalanlar arasnda olmutur. Kresel snmann dnyay parazitler iin daha iyi bir yer haline getirecei, daha nce karasal iklim blgelerinde grlmeyen tropikal parazit hastalklarnn buralarda yaygnlaaca sylenmektedir. Scaklktaki artlar genellikle deiken scakl (Poikloterm) arakonaklar kullanan parazitlerin gelime srelerini azaltmaya balamtr. Kresel snma hastalk vektr olarak hizmet eden src sinekler veya kenelerin byk ihtimalle yl boyunca canl kalmasn salayarak hayvan hastalklarnn veya Krm-Kongo kanamal atei hastal gibi insan hastalklarnn ortaya kma riskini arttrmaktadr. Deien artlarn oluturduu ortamda seyir deitiren hastalklar, ani salgnlar, beklenmeyen blgelerde ortaya kan hastalklar gelecek iinde risk oluturmaya devam edecektir. lke olarak bu riskleri ngrmek, bunlardan korunmak veya zararlarn en aza indirgeyebilmek iin teknolojilerimizi yenilemek veya hi olmayanlar transfer etmek zorundayz. lkemizde hayvan hastalklaryla yeterli lde mcadele edilememektedir. Bu durum birim hayvandan elde edilen verimin azalmasnda etkin bir faktrdr. Bu sorunlarmzn zm iin hayvan hastalklarnn erken ve hzl tehisi ile zamannda mdahalesine imkan salayan, lke dndan gelebilecek hastalklar ve lke iindeki blgesel yaylmalar nleyen, koruma ve tedavi amal ila, a ve hormon vb. maddelerin fazla kullanmn engelleyen yntem ve teknolojilere ihtiya vardr. Bu amala tehis, tedavi ve alama yntemi gelitirmek ve alamada etkinlik ve kolaylk salamak, kalnt brakmayan ksa srede paralanan ve rnlere gemeyen ila retmek zlmesi gereken nemli teknolojik sorunlar arasnda yer almaktadr. Alarn etkinliini artrmak ve baklk sresini uzatmak amacyla yeni biyoteknolojik yaklamlar (yeni adjuvantlar, rekombinant a teknolojileri, sua veya hayvana uygun alar gelitirme vb) yakndan takip edilmeli ve lkeye aktarlmaldr. Ayrca hayvan hareketlerinin kontrolnde kullanlacak hzl molekler tan yntemleri gelitirilmelidir. Trkiyedeki salgn hastalklarn molekler epidemiyolojik yntemlerle haritalandrlmas, hastalk etkenlerinin molekler ve genetik profilleri kartlarak dalmlarnn tam olarak belirlenmesi, komu lkelerdeki durum gz nne alnarak olas salgnlara kar acil nlem plan ve programlarnn hazrlanmas ve bunlarn uygulanmas gereklidir. kan salgnlarda zellikle etkenin tiplendirmesini, mutasyon analizlerini ksa srede gvenilir olarak belirleyen Modern Biyoteknoloji ile donatlm referans tan laboratuarlarnn kurulmas gereklidir. Trkiye de durum: Gda Tarm ve Hayvanclk Bakanl bu balamda Bornova (zmir) ve Etlik Veteriner Kontrol Aratrma Enstitlerinde referans laboratuarlar tanmlamtr. Bunlarn alt yapsnn glendirilmesi, yetimi eleman istihdamnn salanmas ve niversitelerden konunun uzmanlarndan oluan bir a yaps ile desteklenmeleri gereklidir. Getiimiz yllarda Ankara niversitesi Veteriner Fakltesi Viroloji A.B.D altnda DPT destekli molekler tan laboratuar kurulmutur. Aslnda lkemizde 60 yllk bir gemie sahip olan ve bakanlk enstitlerinde retilen hayvan alar, kurumlarn alt yaplarnn yenilenmesi, eleman yetitirilmesi ve yeni teknolojilerin transferi yerine retim tesislerinin kapatlmas ile bir sre geri gitmitir. Bakanln a retimi ile uraan birka enstits kalmtr (Pendik Veteriner Kontrol Aratrma Enstits, ap Enstits). A re-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

193

ten zel sektr kurulularda mevcuttur. Bunlar VETAL Hayvan Sal rnleri A.. , Dollvet Vet. A, la Biyol. Madde r. San.Tic. A.., Atafen-EgeVet Hayvanclk San. ve Tic. Ltd ti, Akuakim Medikal Kimyasal la Yem Katk Hammaddeleri ve Su rnleri San. Tic. Ltd. ti olarak sralayabiliriz. Hayvan salnda hizmet veren baz biyoteknoloji firmalarda snrlda olsa retim yaptklar web sayfalarndaki bilgilerinden anlalmaktadr. Bunlar Diagen Biyoteknolojik Sis. Salk Hiz. ve Otom. San. ve Tic. Ltd. ti.( hayvan sal tan rnleri retiyoruz), Genox molekler biyoloji ve biyoteknoloji , Er-Gen Biyoteknolojileri Aryet Hay Gda San. ve Tic. Ltd. ti. C. TRANSGEN TEKNOLOJS LE LA RETM Rekombinant protein retimi iin ok farkl sistemler; bakteriler, mayalar, transgenik bitkiler, baculoviruslar, memeli hcreleri ve transgenik hayvanlar kullanlmtr. Ancak, bu retim sistemlerinin bazlarnda post translasyonal modifikasyon sistemleri mevcut olmadndan veya yetersiz olduundan yabanc proteinlerin retimi ya mmkn olamaz veya miktar az olur. rnein, bakterilerde baz post translasyonal modifikasyon sistemleri mevcut olmadndan (zellikle glikolizasyon mekanizmasnn olmay gibi) baz rekombinant proteinlerin retilmesi mmkn deildir. Transgenik hayvanlar (tg) ile memeli hcre sistemleri protein retimi asndan karlatrldnda, bu hayvanlarn miktar asndan drt misli daha fazla retim kapasitesine sahip olduu bilinmektedir. Bu nedenlerden dolay, tg hayvanlar yabanc proteinlerin retimi iin alternatif bir retim sistemi oluturmaktadr. Tg iftlik hayvanlarnn retimi sonucunda ylda bir tona yakn rekombinant protein bu biyoreaktrlerin stnden izole edilebilir. Tbbi neme sahip teraptik proteinlerin kullanmnn salanmas ile milyonlarca insan bunlardan ok daha kolay faydalanacak ve herhangi bir kontaminasyon riski ile kar karya kalmayacaktr. Ayn ekilde hayvan hastalklarnda kullanlan proteinler de bu teknoloji ile retilebilir. Dnyada tg teknoloji kullanlarak baz rekombinant ilalar tg kei ve ineklerin stnden izole edilmi ve tbbi alanda kullanma girmitir (Anti-trombin III vs). Amerikada bulunan Genzyme Transgenik irketi bu teknolojileri kullanarak baz rekombinant proteinleri retmi ve piyasaya sunmutur. Yakn gelecekte bu teknoloji ile retilen rekombinant proteinler ila sanayinde byk bir pazar pay bulacaktr. Trkiye de durum: Bu alanda alan kii says parmakla saylacak kadar azdr. Farkl kurumlarda transgenik hayvan retimi tecrbesi olan bilim insanlar bir araya getirilerek ekirdek bir ekip oluturulabilir. GENEL DEERLENDRME lkemizde Hayvan Biyoteknolojisi 10 yl iinde ok kk admlarla ilerlemi ve nemi son birka yl iinde anlalmaya balamtr. Genellikle niversiteler bnyesinde kurulan Biyoteknoloji Merkezleri, veya merkez laboratuarlarnn ok az hayvan biyoteknolojisi zerinde alma yrtmektedir. Baz kk apl almalar birka niversitenin Veteriner ve Ziraat Fakltelerinin baz blmlerinde, birka niversitenin biyoloji blmnde yrtlmektedir. Hayvan Biyoteknolojisi ad altnda ilk aratrma grubu 2004 ylnda TBTAK, MAMda kurulmutur. ok iyi bir alt yapya sahip olan aratrma grubunda yetimi personel says yetersizdir. Yine 2009 ylnda 8 niversitenin Ziraat Fakltelerinde Tarmsal Biyoteknoloji Blmleri altnda Hayvan Biyoteknolojisi Anabilim Dallar almtr. Ancak bu blmlerin gerekli alt yaps ve yetimi personel says yeterli deildir. Bakanln 58 aratrma enstitsnn sadece iki tanesi modern biyoteknolojiyi hayvanclk iin kullanmak zere dizayn edilmitir. zel sektr kurulularnn pek az bu alana hizmet etmektedir. Bu alanda destek veren kurulular TBTAK, DPT, TTGV, SANTEZ, T.C. Gda Tarm ve Hay-

194

vanclk Bakanl tarafndan desteklenen byk lekli hayvansal biyoteknoloji alanndaki proje says dier sektrlerden ok ok azdr. Genel olarak bakldnda hayvan biyoteknolojisine ynelik yatrmlarn dier sektrlere gre ok geri olduu grlmektedir. Sektrn ihmal edildii, hem yaplan yatrmlarn dklnden, hemde bu alanda yetimi AR-GE personelinin azlndan anlalmaktadr. Bir tarm lkesi olan lkemizde insan gdasnn temelini oluturan hayvansal proteinde bu derece da bamllk kayg vericidir. Hayvan biyoteknolojisinde en nemli problemler; 1. Hayvanclk politikas oluturmada yetersizlik 2. Hkmetlerce oluturulan politikalarda devamszlk 3. Organizasyon yetersizlii 4. Kurumlar aras (niversite, Kamu, zel Sektr) ibirliinin olmamas 5. Dank alt yaplar 6. Alt yaps olan kurumlarda yetimi eleman istihdamnn salanamamas 7. Teknolojilerdeki gelimelerin takip edilmemesi 8. Alanda yetimi kalifiye eleman yetersizlii 9. Alana desteklerin azl Yaplmas gerekenler: 1. lkesel hayvanclk politikalarnn belirlenmesi 2. Blge dzeyinde strateji belirlenmesi 3. Her blgede konunun gerek uzmanlarndan (sadece teorik deil pratik bilgisi olan yani bizzat teknolojileri uygulayan) oluan bir kurulun oluturulmas 4. Mkerrer projeler yerine blge aktrlerinin hepsini ieren ok katlml blgesel projelerin desteklenmesi 5. birlii artrmak iin teknoloji platformlar veya ibirlii alar kurulmas ile blgesel alt yap ve bilgi birikimlerinin bir araya toplanmas 6. Hayvan biyoteknolojisi alannda eleman yetitirilmesi 7. Hayvan biyoteknoloji alanna yatrmlarn artrlmas 8. Kamu, niversite, sanayi ibirliinin zendirilmesi

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

195

3. GIDA BYOTEKNOLOJS VE TRKYEDEK GELMELER Gda biyoteknolojisi, gdalarn kalite, verim ve gvenilirliini artrmak, ilenmesini kolaylatrmak ve ekonomik bir retim gerekletirmek amacyla biyoteknolojik tekniklerin bitkisel ve hayvansal hammadelere ve mikrooorganizmalara uyguland bilimsel bir alandr. Bu alan ekmek, turu ve peynir gibi geleneksel gdalarn retiminde kullanlan fermentasyon ynteminden, genetik mhendislii, genetik manuplasyon ve/veya rekombinant DNA teknolojisi olarak bilinen modern biyoteknolojinin en yeni uygulamalarna kadar birok retim prosesini iine alr. Fermantasyon, gdalarn besin deeri, raf mr ve mikrobiyal gvenilirliini artran, tat, aroma ve tekstr gibi zelliklerini gelitiren mikrobiyal inokulantlarn kulland biyoteknolojik bir prosestir. Spontan olmayan kontroll fermentasyonlarda, fermantasyon ilemini balatmak ve/veya hzlandrmak amacyla, yksek konsantrasyonlarda canl mikroorganizma ieren ve starter kltr olarak adlandrlan inokulantlar gda endstrisinde yaygn olarak kullanlmaktadr. Yeni starter kltr gelitirme ve mevcut starter kltrlerin zelliklerini iyiletirme hem gelimi ve hem de gelimekte olan lkelerin gncel aratrma konular arasndadr. Bu amala son yllarda fermentasyon prosesinin daha iyi anlalmas ve kontrol edilmesi ve bu prosesler iin uygun potansiyel starter kltrlerin belirlenmesi amacyla geleneksel fermente gdalardan izole edilen mikroorganizmalarn molekler yntemler kullanlarak identifikasyon ve karakaterizasyonuna ynelik youn almalar yaplmaktadr. Dier taraftan mevcut starter kltrlere arzu edilen zelliklerin (gdalarn raf mrnn ve duyusal kalitesini artrma, anti mikrobiyal bileenler retme ve antinutrisyonel faktrleri inaktive etme) kazandrlmas iin yaplan almalar da devam etmekte, bu amala klasik mutagenesis, konjugasyon ve hibridizasyon gibi geleneksel yaklamlara ilave olarak rekombinant DNA teknolojisine dayal modern biyoteknolojik yntemlerden de yararlanlabilmektedir. Bugn birok lkede bu yntemler kullanlarak retilen ok sayda transgenik mikroorganizmann gda ve iecek sektrnde starter kltr olarak kullanmna izin verilmitir. Gnmzde geleneksel gda fermantasyonlarnda aktif rol oynayan mikroorganizmalarn dier fonksiyonel zelliklerinden de yararlanmak amacyla youn almalar yaplmaktadr. rnein ekmek, bira, arap ve dier alkoll ieceklerin retiminde gemiten bugne kullanm devam eden mayalarn gnmzde hcre ve ekstraktlarndan, pigmentlerin, probiotik ve tropatiklerin retiminde yararlanlmakta ayrca gda ve yemlere besin takviyesi olarak katlmaktadr. Son yllarda artan salkl yaam bilinci, tketicilerin fonksiyonel gdalara ve zelikle probiyotik rnlere olan talebini artrmtr. Probiyotikler insanlar iin yararl etkilerde bulunan canl mikroorganizmalar olup genellikle gvenli olarak kabul edilirler (GRAS). Probiyotik rnler barsak mikrobiyotasnn dengelenmesine yardm ederek genel saln korunmasna ve baklk sistemini glenmesine katkda bulunurlar. Gittike byyen kresel probiyotik gda pazarnda, probiyotik st rnleri en yksek paya sahiptir. Pazarn potansiyelinin ok yksek olmas bu alanda faaliyet gsteren irketleri yatrm ve yeni rn gelitirme konusunda tevik etmektedir. Trkiyede ise probiyotik st rnleri pazarnda be firma; Danone, Sta, Pnar, lker ve Nestle eitli rnleriyle faaliyet gstermektedir. Probiyotiklerin geliimini seici olarak destekleyen, fermente olabilen fakat sindirilemeyen gda ingredientleri olan prebiyotikler de, gittike byyen fonksiyonel gda pazarnn dier byk kolunu oluturmaktadr. Fonksiyonel gda endstrisi iin potansiyel bir teknoloji durumunda olan enkapslasyon, gda bileenlerinin eitli materyellerle kaplanarak korunmas, stabilizasyonu ve kontroll salnm iin kullanlmaktadr. Gdalarda daha ok tat, aroma ve rengin korunmas, raf mrnn, besin deerinin ve sindirilebilirliinin artrlmas gibi amalarla uygulanan bu teknoloji, son yllarda probiyotik

196

mikroorganizmalarn canllnn korumas ve konak sal zerinde beklenen olumlu etkilerin artrlmas iin de kullanlabilmektedir. Gda formlasyonlarnda yaygn olarak kullanlan enzimler, amino asitler, vitaminler, organik asitler, oklu doymam ya asitleri, baz kompleks karbonhidratlar ve lezzet verici ajanlarn son yllarda GM mikroorganizmalar kullanlarak retimine ynelik youn almalar yaplmaktadr. Gemite bitkisel ve hayvansal kaynaklardan yksek maliyetlerle izole edilen enzimler, gnmzde bakteri ve fungal kaynaklardan byk bir eitlilikte elde edilebilmektedir. Mikrobiyal enzimler aktivitelerinin yksek olmas daha stabil olmalar ve yksek saflkta ve byk lekte retilebilmeleri nedeniyle daha ok tercih edilmektedir. Bu amala birok mikroorganizma suu farkl ekosistemlerden seilerek veya genetik olarak modifiye edilerek eitli enzimlerin retiminde kullanlmaktadr. Peynir yapmnda kullanlan sr kimozini, ABD Gda ve la daresi tarafndan onaylanm, gdalarda kullanmna izin verilen ilk rekombinant enzimi olmutur. Gnmzde mikroorganizmalar tarafndan retilen rekombinant kimozin peynir yapmnda yaygn olarak kullanlmaktadr. Dier taraftan transgenik Aspergillus oryzae tarafndan retilen fosfolipaz enziminin de st endstrisinde yaygn bir kullanlanm bulunmaktadr. Ayrca yksek fruktozlu msr urubu retiminde de genetik modifikasyonla termostabilitesi artrlm -amilazlardan yararlanlmaktadr. Bununla birlikte son yllarda enzim retiminde, kullanlan mikrobiyal sularn verimini artrmak ve toksik metabolit retimini azaltmak veya ortadan kaldrmak iin youn almalar yaplmaktadr. Gnmzde genetik ve protein mhendislerinin ortak almalar ile ekstrem koullarda alabilen, yksek aktiviteye sahip enzimleri dk bir maliyet retmek mmkn olmaktadr. Tat ve aroma bileenleri, organik asitler, vitaminler, baz kompleks karbonhidratlar ve amino asitler, mikroorganizmalarn fermentasyon yolu ile rettikleri metabolitlerdir. Gda endstrisinde yaygn olarak kullanlan bu ingredientler, eitli fermentasyon prosesleri kullanlarak ticari olarak retilebilmektedir. Son yllarda bu ingredientlerin retiminde verim ve kaliteyi artrmak veya alternatif yeni rnler gelitirmek amacyla kullanlan rekombinant DNA teknolojilerinin yannda, metabolik yollarn manupulasyonunu hedef alan metabolik mhendislik uygulamalarndan da yaralanlmaktadr. Bu ekilde aspartam ve thaumatin gibi tatlandrclarn retim verimliliini artrmak veya sukroz ve glukoz vb. eker kaynaklarndan Corynebacterium glutamicum ve Escherichia colinin yksek performansl sular ile glutamat gibi aroma artrclar retmek mmkn olabilmitir. Rekombinant DNA teknolojisi yirmi be yldan daha uzun bir sredir bitkisel ve hayvansal rnlerin kalitatif ve kantitatif kalitesini artrmak amacyla kullanlmaktadr. Bu teknoloji sayesinde, bata tarm, gda ve ila endstrisi olmak zere, birok alanda retici ve tketicilerin ihtiyalarna uygun olarak, hammaddelerin genetik yaplar deitirilmitir. Bununla birlikte rekombinat DNA teknolojisi en geni kullanm alann tarmda bulmutur. Genetii deitirilmi bitkiler zerine yaplan almalarda balangta; hastalklara ve zararllara kar dayankl transgenik eitler gelitirmek, bu hastalk ve zararllarla mcadelede tarm ilac (pestisit ve herbisit) kullanmn azaltmak sureti ile tarmsal retim maliyetlerini ve tarmsal ila kullanmndan dolay kimyasallarn evreye verdii zarar en aza indirmek ve abiyotik stress (kuraklk, souk, tuzluluk vb.) artlarn tolere edebilen bitkiler elde etmek gibi genel amalar hedeflenmitir. Ancak son yllarda elde edilecek rnn renk, tat ve aroma gibi duyusal zelliklerini, besin deerini, ileme veya muhafazaya ilikin zelliklerini iyiletirmek suretiyle rn kalitesini artrmak, bitki bnyesinde koruyucu veya tedavi edici maddeleri retmek gibi daha spesifik amalara ynelik almalar yaplmtr. Hayvansal retimde ise, transgenik hayvan retim teknolojileri kullanlarak, verimin artrlmasnn yannda, bu rnlerin besin deerinin ve ilenme zelliklerinin gelitirilmesi ve gdalar yoluyla hayvanlardan insanlara geebilen zoonoz hastalklarn nlenmesi amacyla youn almalar yaplmtr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

197

Biyoteknolojik aratrmalar ierisinde, bir organizmann geni veya tam genom bilgisine dayal gen ekspresyonu ve bu genlerin birbirleri ve evre ile etkileimini belirlemeyi amalayan genomik aratrmalar, nispeten yeni bir bilimsel alandr. nsan genom dizisinin aydnlatlmasna ynelik almalar beslenme ile insan genomu arasnda karlkl ve dinamik bir etkileim olduunu ortaya koymutur. Nutrigenomik besin gelerinin, gen ekspresyonu dzeyindeki etkilerini ve bunun salk zerindeki etkilerini inceleyen yeni bir bilimsel alan olup kiiye zel beslenme biimi gelitirilerek bireysel ve toplumsal saln korunmas ve kronik hastalk oluumun nlemesini amalamaktadr. Mikrobiyal genomik ise, endstriyel srelerde kullanlan mikroorganizmalarda, deien evre koullarna kar oluan tepkinin birok genin ayn anda ekspresyonu gzlemleyerek genetik dzeyde anlalmasn salamakta ve bylece teknolojik sreleri iyiletirmek iin koullarn optimize edilmesine ynelik bir potansiyel oluturmaktadr. Gda kaynakl patojenler, tm dnyada her zaman toplum sal iin nemli bir tehdit unsuru olmutur. Patojen bakterilerin tespitinde kullanlan geleneksel metotlar uzun zaman almasnn yannda, fenotipik zelliklerin ortaya kmasndaki yetersizlikler ve kltre alnamam canl hcrelerin belirlenmesinin imkansz oluu gibi ciddi dezavantajlara sahiptirler. Geleneksel metotlarda karlalan bu tr zorluklarn stesinden gelmek amacyla polimeraz zincir reaksiyonuna (PCR) dayal alternatif metotlar gelitirilmitir. Patojen mikroorganizmalarn tespitinde PCRa dayal pek ok yntem bulunmakla beraber hz, hassasiyeti, seicilii, hedef mikroorganizmann kantitatif olarak belirlenmesine imkan tanmas ve otomasyona uygun olmas gibi nedenlerle real-time PCR teknii ne kmaktadr. Real-time PCR teknii ve bu teknie dayal test kitleri patojen mikroorganizmalar dnda gdalarda kullanlan hayvansal ve bitkisel kaynakl bileenlerin orijininin belirlenmesi, genetik modifiye organizmalarn ve alerjenlerin tespiti iin de kullanlmaktadr. Mikroarrayler, ok sayda hibrid reseptrlerinden (DNA, proteinler, oligonkleotidler) oluan biyosensrlerdir. Bioip, DNA ip veya DNA mikroarray olarak da adlandrlan mikroarraylere dayal tan ve test kitleri, gdalarn rutin kontrollerinin yannda, kalite ve gvenliinin artrlmas ve retim proseslerinin izlenmesi amacyla yaplacak almalar iin de nemli bir potansiyele sahiptir. Son yllarda biyoteknolojik gelimeler, gda kalitesi ve gvenliinde riske dayal daha etkin bir denetim iin yeni frsatlar salayacak gl transkriptomik yntemler ortaya koymutur. Transkriptomik veya dier -omik stratejilerinin temel prensibi, salk zerinde muhtemel olumsuz etkileri olabilecek kalnt ve kontaminantlarn, genlerin ifadesinde oluturduu spesifik deiikliklerden yola karak anlalmasdr. Birok lkede olduu gibi lkemizde de biyoteknoloji farkl sektrleri nemli ekilde etkilediinden dolay stratejik almalarda ncelikli alanlardan biri olarak gsterilmektedir. Biyolojik kaynaklar ve genetik eitlilik bakmndan olduka zengin bir lke olarak Trkiyenin, biyoteknoloji sektr iin tad bu potansiyeli kullanmas ulusal kalknma iin olduka nemlidir. lkemizin biyoteknoloji ile ilgili aratrmalar niversiteler ve T.C. Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanlna bal Aratrma Enstitleri ve baz bilimsel aratrma kurulularnda yaplmaktadr. zel sektrde de biyoteknolojiye ynelik AR-GE faaliyetleri henz yeni yeni olumaktadr. Trkiyede teknoloji tanml irket listesi mevcut olmad iin biyoteknoloji alannda faaliyet gsteren firmalar bulmak olduka gtr. Firma says ile ilgili gncel ve kesin bir liste bulunmad gibi firma profilleriyle ilgili de yeterli ve dzenli derlenmi bilgi bulunmamaktadr. Gda rnlerinden yourt, peynir, maya, arap ve bira baznda bakldnda biyoteknoloji uygulamalarnn u anki haliyle yaklak 500 milyon dolar dzeyinde olduu dnlmektedir. Teknoparklarda faaliyet gsteren biyoteknoloji firmalar incelendiinde 2010 yl itibari ile 120 biyoteknoloji firmasndan %5 gda alannda faaliyet gsterirken, bu firmalarda yaplan Ar-Ge almalarnn sektrel

teren firmalar bulmak olduka gtr. Firma says ile ilgili gncel ve kesin bir liste bulunmad gibi firma profilleriyle ilgili de yeterli ve dzenli derlenmi bilgi bulunmamaktadr. Gda rnlerinden yourt, peynir, maya, arap ve bira baznda bakldnda biyoteknoloji uygulamalarnn u anki haliyle yaklak 500 milyon dolar dzeyinde olduu dnlmektedir. Teknoparklarda faaliyet gsteren biyo198 teknoloji firmalar incelendiinde 2010 yl itibari ile 120 biyoteknoloji firmasndan %5 gda alannda faaliyet gsterirken, bu firmalarda yaplan Ar-Ge almalarnn sektrel dalm incelelendiinde dalm tarm incelelendiinde tarm vepay gda sektrnn pay gda %9dur. Tablo7de alannda gda biyoteknolojisi ve gda sektrnn %9dur. Tablo7de biyoteknolojisi faaliyet gsteren firalanndamalarn faaliyet listesi gsteren firmalarn listesi verilmitir. verilmitir.
Firma Ad stanbul Biyoteknoloji Biogenecs - Biyoteknoloji A.. Simbiyotek Biyolojik rnler Sanayi Pak Holding zmaya Sanayi A.. Mauri Maya Rumeli Maya malat Tic. Ltd. ti. Mayasan Gda San. ve Tic. A.. ntermak A.. Genoks - Molekler Biyoloji ve Biyoteknoloji Orba Biokimya San Ve Tic. A.. Egert Doal rnler Ltd. ti. Faaliyet Alan Fonksiyonel gda retimi Fonksiyonel gda retimi Maya retimi Maya retimi Maya retimi Maya retimi Peynir mayas retimi Mikrobiyal maya retimi Starter Kltr retimi Gda kalite kontrolne ynelik test kiti -amilaz enzimi Spirulina retimi

Tablo 7: Gdaalannda biyoteknolojisi alannda faaliyet gsteren firmalar Tablo 7: Gda biyoteknolojisi faaliyet gsteren firmalar

Elde edilen veriler gda biyoteknolojisi alannda ncelikle ele alnmas gereken hu-hususlar Elde edilennda, veriler nda, gda biyoteknolojisi alannda ncelikle ele alnmas gereken suslar veve ksa vadede yaplmas olursa; ksa vadede yaplmasgerekenler gerekenler zetlenecek zetlenecek olursa;

Gda biyoteknolojisi konusunda ulusal ve strateji ve ncelikli hedefler belirlenerek niversiteler Gda biyoteknolojisi konusunda ulusal strateji ncelikli hedefler belirlenerek niversi teler ve aratrma merkezleri tarafndan dank ve birbirinden bamsz ekilde yrtlen ve aratrma merkezleri tarafndan dank ve birbirinden bamsz ekilde yrtlen bilimbilimsel almalar, bu ortak strateji ve hedefler dorultusunda hazrlanacak byk sel almalar, bu ortak strateji ve hedefler dorultusunda hazrlanacak bykapl apl projeler projeler kapsamnda organize edilmeli ve kurumlar aras ibirlikleri gelitirilerek ortak al kapsamnda organize edilmeli ve kurumlar aras ibirlikleri gelitirilerek ortak almalara malara ynlendirilmeli ynlendirilmeli
Bilimsel almalar sonucunda elde edilen verilerin rne dntrlmesini salayacak multdisipliner almalar teviksonucunda edilmeli elde edilen verilerin rne dntrlmesini salayacak Bilimsel almalar multdisipliner almalar tevik edilmeli Gda alannda faaliyet gsteren firmalarla niversite ve/veya aratrma merkezleri buluturarak ve biyoteknoloji alanndaki yeni gelimelerin sektrel seviyede uygulanmasna imkan salayacak ibirlikleri oluturulmal Gda alannda faaliyet gsteren firmalarla niversite ve/veya aratrma merkezleri buluturarak ve biyoteknoloji alanndaki yeni gelimelerin sektrel seviyede uygulanmasna imkan Fermentasyon prosesleri ve bu proseslerde aktif rol oynayan fermetatif flora genom, transsalayacak ibirlikleri oluturulmal kriptom ve proteom seviyesinde analiz edilerek bu rnlerde verim ve kalite artna ynelik yeni yaplmal aratrmalar Fermentasyon prosesleri ve bu proseslerde aktif rol oynayan fermetatif flora genom, trans Fonksiyonel gdalar ile ilgili Ar-Ge faaliyetleri yaplarak gelitirilen rnler sanayiye aktarlmal Fermente gdalarn retimininde Trkiye florasna zg sular molekler yntemlerle saptanarak korunmal ve bu mikroorganizmalara ait veri tabanlar oluturulmal Gda kaynakl patojen mikroorganizmalarn virulans faktrleri ve toksik etkileri genom,

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

199

transkriptom ve proteom seviyesinde analiz edilerek, gdalara uygulanan yeni muhafaza teknikleri ve antimikrobiyal bileenlerinin etkileri de bu seviyede deerlendirilerek modellenmeli Gda endstrisinde yaygn olarak kullanlan, starter ktr, enzim vb. mikrobiyal rnlerin ve pazar pay her geen gn artan probiyotik kltrlerin yksek kalite ve verimde retimine ynelik almalar yaplmal Gda ambalaj materyali olarak kullanlabilecek biyopolimerin ve akll ambalajlarn retimine ynelik almalar tevik edilmeli Da baml bir yap gsteren gda katk maddelerinin, retimi tevik edilmeli, yeni ve/veya alternatif gda katk maddelerinin retiminde veya mevcut katk maddelerinin zelliklerinin iyiletirilmesinde, genetik ve protein mhendisliine dayal yntemlerin kullanm artrlmal Bireysel ve toplumsal beslenme stratejilerinin belirlenmesine ynelik olarak nutrigenomik almalar tevik edilmeli, konu koruyucu salk kapsam iinde deerlendirilerek ncelikli olarak ele alnmal Gda kalite ve gvenliinin salanmasna ynelik olarak gda zincirinin tm aamalarnda kullanlabilecek hzl tan kitleri gelitirilmeli Gda biyogvenlik takip sistemi oluturularak hammaddelerinde GMO tespit ve izlemesine ynelik stratejilerinin oluturulmas ve uygulanmas ncelikle ele alnmal Bugn genetik modifiye organizmalar (GMO) ile ilgili aratrmalarn, dank ve birbiriyle irtibat olmayan kk aratrma gruplar tarafndan yrtlmesi, bu alanda yaplan almalarn baarsn azaltmaktadr. Bu nedenle genetik modifiye organizmalarn retimi, tespiti, salk zerine ve evreye olan etkilerinin tm ynyle aratrlaca, yetimi personel ve gerekli alt yapya sahip bir referans merkez oluturulmal retici ve tketicilerin biyoteknoloji, genetik olarak deitirilmi organizma (GDO) ve biyogvenlik konularnda bilinlendirilmesi ve bu konudaki bilgi kirlilii temizlenmeli

200

KAYNAKLAR:
1 Agrios, G. N., 1997, Plant Pathology. Department of Plant Pathology, University of Florida, Academic Press, p635 2 Akgul, D. S. and Mirik, M., 2008. Biocontrol of Phytophthora capsici on pepper plants by Bacillus megaterium strains. Journal of Plant Pathology, 90,29-34 3 Anonymous, 1993, Food and Agricultural Organization (FAO). 1993. Production year book. FAO. Rome. 4 Anonymous 2010. Current status and options for biotechnologies in food processing and in food safety in developing countries. FAO International Technical Conference. Guadalajara, Mexico, 1 4 March 2010 5 Arslanl S. 2010. Trkiye biyoteknoloji sektrnde reel opsiyonlar yntemi ile bir ar-ge projesinin deerlemesi. Yksek lisans tezi. TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi - Sosyal Bilimler Enstits- Ankara. 6 Aslanta, R., akmak, R., Sahin, F., 2007. Effect of plant growth promoting rhizobacteria on young apple tree growth and fruit yield under orchard conditions. Sci. Hortic., 111; 371-377. 7 Baaa H., etindamar D. 2006. Uluslararas Rekabet Stratejileri: Trkiyede Biyoteknoloji birlikleri. TSAD Rekabet Stratejileri Dizisi-9. 8 Berg, G., 2009. Plant-microbe interactions promoting plant growth and health: perspectives for controlled useof microorganisms in agriculture. Applied Microbiology and Biotechnology, 84 , 11-18. 9 Bruford, M. W., Townsend, S.J., 2004. Case studies in the genetics of animal domestication: sheep. In: Zeder M., Decker-Walters D., Bradley D., Smith B.D. (eds.): Documenting Domestication: New Genetic and Archaeological Paradigms, California University Press. 10 Bruford, M. W., Bradley, D .G., Luikart, G., 2003. DNA markers reveal the complexity of livestock domestication. Nature Genetics,; 4, 2-12. 11 BGEM, 2012. Organik tarm istatistikleri. http://www.bugem.gov.tr/bilgi_veri.aspx [25/01/2012] 12 Canbolat, M., Bilen, S, akmak, R., ahin, F., Aydn, A., 2006a. Effect of plant growth promoting rhizobacteria and soil compaction on barley seedling growth, nutrient uptake, soil properties and rhizosphere microflora. Biol Fertil Soils, 42, 350-357. 13 Canbolat, M.Y., Barik, K., akmak, R., ahin, F., 2006b. Effects of Mineral and Biofertilizers on Barley Growth on Compacted Soil. Acta Agric. Scandinavica, Sec. B-Plant Soil Sci., 56,: 324-332. 14 akmak, R., Kantar, F., Oral, E., 1997. Bacillus polymxa ve Bacillus megaterium var. Phosphaticum alamann eker pancar ve arpa verimine etkisi. Trkiye II. Tarla Bitkileri Kongresi, 274 278, 22-25 Eyll, Samsun. 15 akmak, R., Kantar, F., Algur, O.F., 1999. Sugar beet and barley yields in relation to Bacillus polym yxa and Bacillus megaterium var. phosphaticum inoculation. J Plant Nutr Soil Sci,, 162, 437-442. 16 akmak, R., Kantar, F., ahin, F., 2001. Effect of N2-fixing bacterial inoculations on yield of sugar beet and barley. J Plant Nutr Soil Sci, 164, 527-531. 17 akmak, R., Dnmez, F., Aydn, A. and ahin, F., 2006. Growth promotion of plants by plant growth-promoting rhizobacteria under greenhouse and two different field soil conditions. Soil Biol Biochem, 38,1482-1487. 18 akmak, R., Erat, M., Erdoan, ., Dnmez F., 2007. The influence of plant growth-promoting rhizobacteria on growth and enzyme activities in wheat and spinach plants. J Plant Nutr SoilSci, 170, 288-295. 19 akmak, R., Erat, M., Oral, B., Erdogan, U., Sahin, F., 2009. Enzyme activities and growth promotion ofspinach by indole-3-acetic acid-producing rhizobacteria. J. Horticultural Science and Biotechnology 84(4):375-380. 20 Cunningham, E.P. 1999. The Application of Biotechnologies to Enhance Animal Production in Different Farming Systems. Livest. Pro. Sci., 58, 1- 24.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

201

21 de Vos W. M. Advances in genomics for microbial food fermentations and safety. 2001. Curr Opin Biotechnol. 12,493-498. 22 Dursun, A., Ekinci, M., Dnmez, M.F., 2008. Effects of inoculation bacteria on chemical content, yield and growth in rocket (Eruca vesicaria subsp sativa). Asian J. Chem., 20, 3197-3202. 23 Ekinci, M.S., Akyol, ., Karaman, M., zkse, E., 2005. Hayvansal Biyoteknoloji Uygulamalarnda Gncel Gelimeler. KS. Fen ve Mhendislik Dergisi, 8(2). 24 Elkoca, E., Kantar, F., Sahin, F., 2008. Influence of nitrogen fixing and phosphorus solubilizing b a c t e ria on the nodulation, plant growth, and yield of chickpea. J. Plant Nutr., 31,157 171. 25 Ercili, S., Eitken, A., ahin, F., 2004. Application of exogenous IBA and inoculation with Agrobacterium rubistimulate adventitious root formation among stem cuttings of two rose hip genotypes. HortScience39,533-534. 26 Eitken, A., Karlda, H., Ercili, S., Turan, M., Sahin, F. 2003. The effect of spraying a growth promoting bacterium on the yield, growth and nutrient element composition of leaves of apricot (Prunus armeniaca L. cv. Hacihaliloglu), Aus. J. Agric. Res. 54: 377380. Australian J. Agric. Res. 54, 377380 27 Eitken, A., Prlak, L., Turan, M., Sahin, F., 2006. Effects of floral and foliar application of plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on yield, growth and nutrition of sweet cherry. Sci. Hortic., 110: 324327. 28 Faber, D.C., Molina, J.A., Ohlrichs, C.L., Vander Zwaag, D.F., Fere, L.B., 2003. Commercialization of Animal Biotechnology. Theriogenology, 59, 125- 138. 29 Glmser, A., Funda Arslanolu, F., Aslan, D., Erdomu, M., akmak, R., 2007. Bitki geliimini tevik edici bakterilerin soyada (glycine max. (l.) merill) verim ve verim kriterleri zerine etkisi. Trkiye VII. Tarla Bitkileri Kongresi, 25-27 Haziran 2007 Erzurum, 623- 627. 30 Gne, A., Ataolu, N., Turan, M., Eitken, A., Ketterings, Q.M., 2009. Effects of phosphatesolubilizing microorganisms on strawberry yield and nutrient concentrations. J Plant Nutr Soil Sci,173, 385-392. 31 Handelsman, J., and Stabb, E. V., 1996, Biocontrol of soilborne plant pathogens. The Plant Cell, 8, 18551869. 32 Kaewchai, S., Soytong, K., Hyde, K.D. 2009. Mycofungicides and fungal biofertilizers. Fungal Diversity 38, 25-50. 33 Kappes, S.M., 1999. Utilization of Gene Mapping Information in Livestock Animals. Theriogenology, 51, 135-147. 34 Karlda H , Eitken A., Turan M., Sahin F. 2007. Effects of root inoculation of plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on yield, growth and nutrient element contents of leaves of apple. Scientia Horticulturae, 114, 16-20. 35 Kesmen Z. 2010. Genetii deitirilmi bitkilerin kullanm. Modern Biyoteknoloji ve Uygulamalar (Ed. Dndar M., Ba H.). Erciyes niversitesi Yaynlar No:180. 36 Kotan, R. ve Sahin F., 2002. Bitki hastalklar ile biyolojik mcadelede bakteriyel organizmalarn k u l l a nlmas. Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi. 31, 111-119. 37 Kotan, R., Sahin, F., Demirci, E., Eken, C., 2009. Biological Control of the potato dry rot caused by Fusariumspecies using PGPR strains. Biological Control 50,194-108. 38 Kse. C., Guleyuz, M., Sahin, F., Demirtas, I., 2005. Effects of some plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) on graft union of grapevine. J. Sustain. Agric., 26, 139-147. 39 Kucey, R.M.N., H.H. Janzen and M.E. Leggett, 1989. Microbially mediated increases in plant-available phosphorus. Ad. Agron., 42,199228. 40 Kuipers O.P. 1999. Genomics for food biotechnology: prospects of the use of high-throughput technologies for the improvement of food microorganisms. Curr Opin Biotechnol. 10, 511-6. 41 Lenstra, J.A., 2005. Evolutionary and demographic history of sheep and goats suggested by nuclear,

202

mtDNA and Y-chromosome markers. Symposium: The role of biotechnology in Turin, Italy 5-7 March 2005. 42 Loftus, R. T., Erturul, O., Harba ,A. H., El-Barody, M. A. A., MacHugh, D. E., Park, S. D. E., Bradley, D. G., 1999. A microsatellite survey of cattle from a centre of origin the Near East. Molecular Ecology, 8, 3-8. 43 Lucy, M., Reed, E., Glick, B.R., 2004. Application of Free Living Plant Growth-Promoting Rhizobacteria. Antonie van Leeuwenhoek 86 , 1-25. 44 James, C. 2011. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2011. ISAAA Brief No. 43. ISAAA: Ithaca, NY. 45 Nain, L., Rana, A ., Joshi, M., Jadhav, S.D., Kumar, D., Shivay, Y.S., Paul, S., Prasanna, R., 2010. Evaluationof synergistic effects of bacterial and cyanobacterial strains as biofertilizers for wheat. Plant And Soil, 331 , 217-230. 46 Narsian V., Patel, H.H., 2000. Aspergillus aculeatus as a rock phosphate solubilizer. Soil Biol. Biochem., 32, 559-565 47 Orhan, E., Eitken, A., Ercili, S., Turan, M., Sahin, F., 2006. Effects of plant growth promoting r h i z o bacteria (PGPR) on yield, growth and nutrient contents in organically growing raspberry. Sci. Hortic., 111, 38-43. 48 Orhan, E., Eitken, A., Ercisli, S., Sahin, F., 2007. Effects of indole 3-butyric acid (IBA), bacteria and radicletip-cutting on lateral root induction in Pistacia vera. Journal of Horticultural Science & Biotechnology, 82 , 2-4. 49 Oskam, A., Burrell, A., Temel, T., van Berkum, S., Longworth, N. ve Vilchez, I.M., 2004. Turkey in the European Union, Consequences for Agriculture, Food, Rural Areas and Structural Policy. Rural Areas and Structural Policy. Final Report. Wageningen University, 50 ztrk, A., Caglar, O., Sahin, F., 2003. Yield response of wheat and barley to inoculation of plant growth promoting rhizobacteria at various levels of nitrogen fertilization. J Plant Nutr Soil Sci,166, 262-266. 51 ztrk M., Ergven. L. 2002. Trkiyenin Molekler Biyoloji, Genetik ve Biyoteknoloji Altyaps. TBA Yaam Bilimler ve Teknolojileri ngr Raporu. 52 Prlak, L., Turan, M., Sahin, F., Eitken, A., 2007. Floral and foliar application of plant growth promoting rhizobacteria (PGPR) to apples increases yield, growth, and nutrient element contents of leaves. J. Sustain. Agric., 30,145-155. 53 Rodriguez H., Fraga R. 1999. Phosphate solubilizing bacteria and their role in plant growth promotion. Bio- Technol. Adv. 17, 319-339. 54 Rodrguez H, Fraga R, Gonzalez T, Bashan, T., 2006. Genetics of phosphate solubilization and its potential applications for improving plant growth-promoting bacteria. Plant Soil, 287,1521 55 Singh, S., Pandey, A., Palni, L.M.S., 2008. Screening of arbuscular mycorrhizal fungal consortia developedfrom the rhizospheres of natural and cultivated tea plants for growth promotion in tea [Camellia sinensis(L.) O. Kuntze]. Pedobiologia, 52 , 119-125. 56 Sudhakar, P., Chattopadhyay, G.N., Gangwar, S.K., Ghosh, J.K., 2000. Effect of Foliar Application of Azotobacter, Azospirillum and Beijerinckia on Leaf Yield and Quality of Mulberry(Morus Alba). Journal of Agricultural Sci., Cambridge, 134, 227-234. 57 ahin, F., Kotan, R., Demirci, E., Miller, S.A., 2000. Domates ve biber bakteriyel leke hastal ile biyolojiksavata Actigard ve baz antagonistlerin etkinlii. Atatrk niversitesi, Ziraat Fakltesi Derg., 31, 11-16. 58 ahin, F., akmak, R., Kantar, F., 2004. Sugar beet and barley yields in relation to inoculation N2-fixing and phosphate solubilizing bacteria. Plant Soil 265, 123-129. 59 ahin F. ve Telci, D. 2010. Genetik Yaps Deitirilmi Organizmalar (Edt. Dndar M., ve Ba H. In

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

203

Modern Biyoteknoloji ve Uygulamalar). Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri, Trkiye, pp 143-163. 60 TBA 2004.Molekler Yaam Bilim ve Teknolojileri ngr almas Vizyon 2023 projesi Biyoteknoloji ve gen teknolojileri Strateji grubu raporu TBTAK. 61 Troy, C. S., MacHugh, D. E., Bailey, J. F., Magee, D. A., Loftus, R. T., Cunningham, P., Chamberlain, A. T., Sykes, B. C., Bradley, D. G.,2001. Genetic evidence for near-eastern origins of domestic cattle. Nature, 410, 1088-1091. 62 Turan, M., Ataoglu, N., Sahin, F., 2006. Evaluation of the capacity of phosphate solubilizing bacteria and fungion different forms of phosphorus in liquid culture. Journal of Sustainable Agriculture 28, 99-108. 63 Turan, M., Ataoglu, N., Sahin, F., 2007. Effects of Bacillus FS-3 on Growth of Tomato (lycopersicum esculentum L.) Plants and Availability of Phosphorus in Soil. Plant and Soil Environment, 53, 58-64. 64 Turan, M., Gulluce, M., Karadayi, M., Sahin, F., 2011. Role of soil enzymes produced by PGPR strains in wheat growth and nutrient uptake parameters in the field conditions. Current Opinion In Biotechnology, 22, 133-133. 65 Turan, M., Esitken, A., Sahin, F., 2009. Effects of Phosphate Solubilising Microorganism on Soil Phosphorus Fractions. Cahpter 3. Phosphate Solubilising Microbes For Crop Improvement. Editor; Khan M.S and Almas Zaidi Nova Science Publishers, Inc. New York. 66 Turan, M., Esitken, A., Sahin, F., (2012a) Plant Growth Promoting Rhizobacteria as Alleviators for Soil Degradation Chapter 3. Bacteria in Agrobiology: Stress Management. Editor; Dinesh K. Maheshwari, Springer Heidelberg Dordrecht London New York. 67 Turan, M, Gllce M., von Wiren N. 2012b. Yield promotion and phosphorus solubilization by plant growth-promoting rhizobacteria in extensive wheat production in Turkey. Journal of Plan Nutrition and Soil Science 75, 818826 68 Yldrm, E., Turan, M., Dnmez, M.F., 2008. Mitigation of salt stress in radish (Raphanus Sativus l.) by plant growth promoting rhizobacteria. Romanian Biotecnological letters. ,13, 3933-3943 69 Yildirim, E., Karlidag, H., Turan, M., Dursun, A., Goktepe, F., 2011a. Growth, nutrient uptake and yield promotion of broccoli by Plant Growth Promoting Rhizobacteria with manure. HortScience, 46, 932-936. 70 Yildirim, E., Turan, M., Ekinci, M., Dursun, A., akmak, R., 2011b. Plant growth promoting rhizobacteria ameliorate deleterious effect of salt stress on lettuce. Scientific Research and Essays, 6, 4389-4396.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

205

Blm-3 Ksm-4 Trkiyede Biyoenformatik Bilgi ve Teknoloji Altyaps

Yrd. Do. Dr. Yeim AYDIN SON

ODT Enformatik Enstits, Salk Biliim EABD, Biyoenformatik Program

206

Trkiyede Biyoenformatik Bilgi ve Teknoloji Altyaps

1. Biyoenformatik Tanm ve Uygulama Alanlar 2. Biyoenformatik Alanndaki Aktrler a. Akademik Programlar ve Biyoenformatik Eitimi i. Yksek Lisans ve Doktora Programlar ii. Lisans Programlar iii. Konferans, altay, Sertifika Programlar ve Dier Faaliyetler

b. Biyoenformatik Aratrma - Gelitirme ve Hizmeti Veren irketler

3. Durum Deerlendirmesi 1. Biyoenformatik Tanm ve Uygulama Alanlar Biyoenformatik alan bilgisayar bilimleri, istatistik ve biliim teknolojilerinin, molekler biyoloji ve tp alanlarndaki problemlerin zm ve sonularn deerlendirilmesi amacyla kullanlmas, yeni metod ve uygulamalar gelitirilmesi olarak tanmlanmaktadr. lk biyoenformatik almalar, 1960l yllarda bilgisayar uygulamalarnn protein yaplarnn analizi iin kullanlmas ile balamtr. Proteinlerin dizilenmesi, boyutlu yaplarnn grselletirilmesi, protein yap veri tabanlarnn gelitirilmesi ile devam etmitir. 2003de tamamlanan nsan Genom Projesi ve hzla gelien biyolojik bilimler ve teknolojiye paralel olarak biyoenformatik alan da gelimitir. Post-genomik dnemde ise artarak birikmeye devam eden yksek boyutlu molekler biyolojik verinin analizi, anlamlandrlmas, ileri aratrmalar ve uygulamalar iin hipotezler gelitirilmesi biyoenformatik disiplininin balca alma alanlar arasnda yerini almtr. Gnmzde molekler biyoloji verilerinin idaresi ve analizine ynelik veri tabanlarnn oluturulmas, algoritmalarn gelitirilmesi, hesaplamal ve istatistiki yntemlerin ve yaklamlarn oluturulmas biyoenformatik alannn temel amalarndandr. Biyoenformatik aralarnn kullanlmas ila, tbbi diagnostik, tarm gibi birok biyoteknolojik aratrmada gerek kazanlan zaman gerek aklc tasarmlar salamas ile aratrma ve gelitirme btelerini nemli anlamda drmektedir. 2. Biyoenformatik Alanndaki Aktrler a. Akademik Programlar ve Biyoenformatik Eitimi i. Biyoenformatik Yksek Lisans ve Doktora Programlar

Biyoenformatik alannda dnyadaki gelimelere paralel olarak Trkiyede akademik almalar deiik disiplinlerdeki aratrmaclarn katklar ile balam ve sregelmitir. Ancak bu bilim alannn ayr akademik programlar olarak sunulmas son 5 senede gereklemitir. lk kez Orta Dou Teknik niversitesi (ODT) Enformatik Enstits Salk Biliim Ana Bilim Dal altnda Biyoenformatik Yksek Lisans Program kurulmu ve 2009 ylnda renci kabul etmeye balamtr. Programn temel amalar farkl disiplinlerden gelen mezunlara biyoenformatiin teorik ve pratik alanlarnda eitim vermek, akademi, endstri, kamu ve zel sektrdeki di-

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

207

siplinler aras yetimi personel ihtiyacn karlamak ve Biyoenformatik alannda disiplinler aras aratrmay gelitirmek ve desteklemektir. 2012 itibari ile iki tam zamanl retim yesi ve yirminin stnde ilikili retim yesine sahip olan programa , son ylda 25 renci kabul edilmi ve 5 yksek lisans derecesi verilmitir. Program hakkndaki detayl bilgilere http://bi.metu.edu.tr/ adresinden ulalabilir. 2010 ylnda Kadir Has niversitesi Hesaplamal Biyoloji ve Biyoenformatik Yksek Lisans Programn (http://fbe.khas.edu.tr/hesaplamali-biyoloji-ve-bioinformatik-yuksek-lisans/programhakkinda-45.html) balatm, 2011 ylnda Ankara niversitesi Biyoteknoloji Enstits Biyoenformatik Yksek Lisans Program (http://biotek.ankara.edu.tr/egitim/egitim-rehberi/) alm ama ok yeni olan bu programlar retim yesi a ve ilgili renci gibi sorunlarla kar karya olup mezun verecek seviyede aktif hale gelememitir. Trkiyede halen Biyoenformatik alannda doktora derecesi veren bir akademik program bulunmamaktadr. ODT, Ko, Sabanc, zmir Yksek Teknoloji Enstits, Ankara ve Hacettepe niversiteleri gibi kurumlarda Tbbi Biliim, Molekler Biyoloji, Bilgisayar Bilimleri ve statistik Blmlerine bal yksek lisans ve doktora programlarnda Biyoenformatik temelli aratrma ve projeler yrtlmektedir. ODT Tbbi Biliim Doktora Program altnda sunulan Biyoenformatik Alan, rencilere belirlenmi bir eitim program erevesinde Biyoenformatik eitimi almalarna ve aratrmalarn devam ettirmelerine imkan vermektedir. ii. Biyoenformatik Lisans Programlar Biyoenformatik eitiminin lisans seviyesinde salanmasna Trkiyede iki zel niversite nderlik yapmtr. Kadir Has niversitesi 2010 ylnda Biyoenformatik Lisans Programn amtr. Baheehir niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi altnda eitime balayan Genetik ve Biyoenformatik Program ise (http://www.bahcesehir.edu.tr/akademik/genetik) 2011 ylnda ilk rencilerini kabul etmitir. Programlarda biyoenformatik alann temel bilgi, kavram ve teorileri hakknda verilen eitim semeli dersler, aratrma ve uygulama imkanlar ile de desteklenmektedir. Eskiehir Anadolu niversitesi bnyesinde 2012 ylnda kurulan Salk Bilimleri Fakltesi nde 2013-2014 dneminde renci almaya hazrlanan Biyogenetik lisans program mfredatnda da biyoenformatik temel derslerinin yer almas planlanmaktadr. iii. Konferans, altay, Sertifika Programlar ve Dier Faaliyetler HIBIT (Salk Enformatii ve Biyoenformatik zerine Uluslararas Sempozyumu) (http://hibit2012.ii.metu.edu.tr/), ODT Enformatik Enstits Salk Biliimi Ana Bilim Blm tarafndan 2005 den bu yana dzenli olarak dzenlenen uluslararas katlml bir konferansdr. Biyoenformatik arlkl olmak zere, Salk Biliimi, Tbbi Biliim ve Hesaplamal Biyoloji konularnda akademisyenleri ve aratrmaclar bir araya getirmekte ve sregelen almalarn akademik ortamda sunulmasn salamaktadr. Son yldr konferans sunumlar IEEE tarafndan yaynlanmaktadr. HIBIT ats altnda eitli altaylar dzenlenmektedir. Son dnemde birok uluslararas aratrmacnn katlm ile ne kan Translasyonel Biyoenformatik altay HIBIT in iki odak konusunu birletirmekte ve biyoenformatik aratrmalarnn klinik ve tbbi biliimi alanlarna uygulanmas konusunu iermektedir. Ayrca ISCB (Uluslararas Hesaplamal Biyoloji Topluluu) renci Komitesi Trkiye Blgesi Sempozyumu ilk kez HIBIT 2012 erevesinde uydu sempozyum olarak dzenlenmitir (http://www.iscbsc.org/node/475/events). Son yllarda Biyoenformatik konulu sempozyum ve altay saysnda belirgin bir art gzlenmitir. Son bir yl ierisinde yer alan aada sralanan organizasyonlar kendi alanlarnda eksikleri

208

tamamlamay amalamtr. Trkiye Biyoenformatik Topluu bnyesinde Kanser la Aratrmalarnda Biyoenformatik altay 17-18 Ekim 2011 tarihinde Bilkent niversitesinde uluslararas davetli konumaclar ve birok ulusal aratrmacnn katlm ile gereklemitir. (http://www.i-cancer.org/bioinformatics2011 ). TBTAK Strateji altaylar kapsamnda 15-16 Aralk 2011 tarihleri arasnda TSSDEde leri Genom ve Biyoenformatik Strateji Aratrma altay dzenlenmitir. Genomiks anda Kiisel Tan ve Tedavilere lk Adm adl altay 20-21 Ocak 2012 tarihlerinde Boazii niversitesince gerekletirilmi ve Trk nsan Genom Projesi nin ilk yl sonular bu altayda aklanp tartlmtr. (http://turkiyegenomprojesi.boun.edu.tr). 13-16 Eyll 2012 tarihlerinde Anadolu niversitesi Eczaclk Fakltesi tarafndan 1. Uluslararas ngrsel ve Bireye zg Tedavinin Gnmz Modern Tp ve Eczaclk Pratiinde Uygulamalar Sertifika Program (P4 Toplants) baar ile tamamlanmtr. McGill Universitesi tarafndan akreditasyona sahip olan bu sertifika program bireye zg tedavi farkndalnn gelimesine katk salamay ve farmakogenomik ve P4 klinik uygulamasndaki anlamnn tartlmasnn yan sra, biyoetik ve akla kavuturulmas gereken benzer konulara dikkat ekmeyi hedeflemitir (http://p4certificate.anadolu. edu.tr) TBTAK Gen Mhendislii ve Biyoteknoloji Enstits, Biyoenformatik eitim ve aratrmalar alannda aktif kurumlardan biridir. Gebze Yerlekesinde dzenlenen Genom Veri Bankalar ve DNA Dizi Analizi Programlar Uygulamal Eitimi (http://www.mam.gov.tr/urun-hizmet/gmbe-2012-egitim/hgu-biyoinformatik.html) birok aratrmacnn biyoenformatik ile tanp, yntemleri stnde eitimlerine balamasna nclk etmitir. Bilkent niversitesi Molekler Biyoloji ve Bilgisayar Mhendislii Blmlerince desteklenen Bilkent Biyoenformatik Merkezi (http://www.bilkent.edu.tr/~bcbi/index.html) de deiik niversitelerde oluan biyoenformatik aratrma gruplarna bir rnek olarak verilebilir. Bilkent niversitesi retim yelerinin nderlii ile zellikle ODT ve dier niversite kurum ve kurulularndan aratrmaclarn destekleri ile Trkiye nin ilk Biyoenformatik odakl dernei kurulmutur. Faaliyetlerine halen balamam olan dernek, daha ok katlmcya ulap en ksa zamanda alanda Trkiye nin bu konudaki ilk ve halen tek dernei olarak etkin bir kurum olmay planlamaktadr. Trk Biyoinformatik Topluluu (http://tr.wordpress.com/tag/turk-biyoinformatik-grubu ) kurumsal bir kimlii olmasa da Trkiyede biyoenformatik konusu ile ilgilenen ve alanlarn bulutuu en aktif internet kayna olmutur. Bu sitenin yannda az sayda sosyal medya paylam ve kiisel blog sayfalar da bulunmaktadr. b. Biyoenformatik Hizmeti Veren irketler Trkiyede ticari kimlie sahip ve Biyoenformatik konusunda aratrma ve gelitirme yapmay, hizmet vermeyi hedefleyen irket says gnmzde halen ok snrldr. Bu alandaki boluklar biyoteknoloji irketleri ksmen salamaya almtr. 2008 ylnda alanda ki bu byk a deerlendiren AG Biyoinformatik Ltd. ti. Trkiyenin ilk Biyoenformatik irketi olarak anlmaktadr. 2008 ncesine kadar biyoteknoloji irketleri bnyesinde salanan analiz, eitim ve uygulama gelitirme faaliyetlerini halen srdrmektedirler. HGM Biyoinformatik Ltd. ti. de ayn dnemde piyasadaki yerini alm ve kurucular tarafndan gelitirilen mikroarray analiz yazlm ile bu konuda alan akademik evrelere hizmet vermeye balamtr. R-Genetik, GENformatik ve Done Genetik irketleri de yakn tarihlerde kurulmu dier biyenformatik irketleridir. Trkiyede 2012 itibari ile faaliyetlerine devam eden biyoenfroamitk irketlerine ait genel bilgiler aada zetlenmitir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

209

AG Biyoinformatik Teknogiriim Ltd. ti. Kurum Bilgileri: TBTAK desteiyle 2008 ylnda Bilkent niversitesi Ankara Cyberpark Teknoloji Gelitirme Blgesinde faaliyetlerine balamtr. Hizmet alanlar: Biyoinformatik ve biyoistatistiksel veri analizi Deneysel srelerin tasarlanmas ve yrtlmesi Tekli Nkleotid Polimorfizmi (SNP), gen ifadesi (gene expression) ve miRNA (mikroRNA) gibi yksek ilem hacimli deneysel almalar rnler: Biyoenformatik temel ve uygulama eitim programlar letiim: Bilkent niversitesi Cyberpark , Cyberplaza C Blok Kat:3 No:25 ankaya/ANKARA http://www.agbiyoinformatik.com/ HGM Biyoinformatik Ltd. ti. Kurum Bilgileri: 2009 ylnda Web tabanl Mikrodizin fade Profillemesi Analizi balkl projesine ald T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlnn Teknogiriim Sermayesi Destei ile kurulmutur. Hizmet Alanlar: PCR temelli genetik analizler: Filogenetik analizler, Mutasyon analizleri (RFLP, ARMS, SSCP, HA, DHPLC, HRM), DNA dizi analizi Primer tasarm: PCR temelli genetik analizler iin amaca zg primerlerin tasarlanmas Mikrodizin analizleri, Yeni Nesil Sekanslama Yaklamlar Danmanlk ve aratrma proje yazm Biyoenformatik ve biyoistatistik analiz hizmetleri rnler: probeCat ve reformo HGM tarafnda gelitirilen biyoenformatik uygulamalardr. letiim: Ankara niversitesi Teknoloji Gelitirme Blgesi B1-07 Glba/ ANKARA http://www. hgmbiyoinformatik.com.tr R-Genetik Ltd. ti. Kurum Bilgileri: 2012 ylnda Genetik Veri Madenciliinde Kullanlacak Biyoinformatik Analiz Aracnn Gelitirilmesi projesi ile T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlnn Teknogiriim Sermayesi Desteine hak kazanmtr. Hizmet Alanlar: Genetik Veri Analizi ve Uygulamalar

210

Tbbi Karar Destek ve Analiz Sistemleri Veri madencilii, makine renmesi, istatistiki analiz eitim ve danmanl rnler: gelitirme aamasnda letiim: niversiteler Mahallesi, Hacettepe Teknokent. 4. Arge Binas, No:4, ankaya/Ankara http://rgenetik.com/about.html GENformatik Ltd. ti. Kurum Bilgileri: 2012 ylnda p-SNP kit: la Etkinlii Test Kiti projesi ile T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlnn Teknogiriim Sermayesi Desteine hak kazanmtr. Hizmet Alanlar: Proje Bazl Biyoenformatik rn Gelitirme Genomik Biyobelirte Tanmlama ve Analizleri Genomik Diagnostik Aratrma ve Gelitirme Bireye zg Tedavi Uygulamalar ve Eksper Sistem Gelitirme rnler: gelitirme aamasnda letiim: niversiteler Mahallesi, ODT teknopark, Gm Blok No:7, ankaya/Ankara http://www.genformatik.com/ DONE GENETK Ltd. ti. Kurum Bilgileri: DONE Genetik ve Biyoinformatik Limited irketi, genomik bilim dalnda Trkiyeye yeni bir bak as kazandrmak amacn tayan akademisyen ve profesyoneller ile ortak bir platform oluturmak amac ile kurulmutur. Hizmet Alanlar: Biyoinformatik ve biyoistatistiksel veri analizi Tekli Nkleotid Polimorfizmi (SNP), gen ifadesi (gene expression) ve miRNA (mikroRNA) gibi yksek ilem hacimli deneysel almalar Proteomik Analizi Protein ifadelenmesinin ve fonksiyonlarnn tanmlanmas Yeni Nesil Dizi Analizi rnler: Genetik almalarn veri setlerinin analizlerinin yaplabilmesi iin kendi istatistik aralar ile hizmet vermektedir. letiim: stanbul niversitesi Teknokent Hizmet Binas, Kat:2, No: 215 Avclar STANBUL http://www.donegenetik.com.tr/

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

211

3. Durum Deerlendirmesi Biyoenformatik alan dnya biyoteknoloji sektrndeki yerini ok nce alm olmasna ragmen Trkiyede gerek eitim, gerek aratrma, uygulama ve sektrel anlamda yeni gelimekte olan bir bilgi teknolojileri alandr. 1- Akademik alanda Biyoenformatik aratrmalar az sayda da olsa dnya kalite ve standardlar seviyesinde devam etmektedir. 2- Aratrma say ve alanlarnn arttrlmas iin daha ok eitim kurumunda Biyoenformaitk Y.Lisans ve Doktora programlar almaldr. 3- Biyoenformatik alannda doktora yapan renciler deiik programlar altnda eitim grdnden, belli bir biyoenformatik formasyonu almakla beraber, bir akademik programa bal olmadklar iin kendi ilgileri, aratrma konular ve bulunduklar kurumun imkanlar dorultusunda edindikleri eitim ve tecrbeler deiiklik gstermektedir. Ayn retim yesi ile almalarn srdren renciler arasnda bile belirgin altyap farkllklar gzlenebilmektedir. 4- Yksek lisans ve doktora programlarndan mezun olan rencilerimiz eitimlerine devam etmek iin yurt d programlar tercih etmektedirler. Az sayda olan yetimi elemann Trkiyede kalmamas akademik ve endstrideki personel ann devamna sebep olmaktadr. 5- Hali hazrda alm ve renci kabul etmekte olan lisans dzeyinde biyoenformatik eitimi sunan programlar ounlukla yeni faaliyete gemi olduklar iin halen mezun vermemilerdir. Bu programlardan mezun olacak rencilerin yksek lisans progrmalarna bavurmas ve endstrideki pozisyonlarda istihdam edilmesi eitim ve aratrmalarn daha verimli devam etmesini salayacaktr. 6- Akademik programlarn oaltlmas ve olan programlarn gelitirilip aktif hale geirilmesi iin gerekli eitilmi akademik personel istihdam salanmaldr. 7- almalarna yeni balam olan Turkish Bioinformatics Society daha geni tantm yapmal ve Trkiye apnda eitli niversite ve kurumlarda biyoenformatik konusunda alma yapan tm aratrmaclar bnyesine almay amalamaldr. Dernek faaliyetlerinin etkinlii ve aratrmaclarla ortak bir platform oluturabilmesi asndan kuruluunu takiben geen ilk dnemde yaplacak tantm, yelik aktiviteleri ve organizasyonlar nemli bir eik olacaktr. 8- Biyoenformatik hizmeti veren irketler son 5 sene iinde Trkiye Biyoteknoloji ensdstrisi iinde yer almaya balamtr. 9- Biyoenformatik irketlerinin genel bir eilim olarak Teknokentlerde kurulmu olduu tespit edilmitir. 10- Biyoenformatik irketlerinin kurucular ortak ve alanlarnn eitli niversitelerin biyoenformatik, biyoistatistik, bilgisayar mhendislii, biyolojik bilimler ve tbbi genetik blm mezunlar ve akademik alanlarda alanlarndan olumaktadr. 11- Bu giriimlerin nerdeyse tamam TBTAK ve/veya Teknogiriim gibi proje bazl kamu

212

destekleri ile kurulmu ve proje bazl aratrma ve gelitirmeye arlk vererek varlklarn srdrmektedirler. 12- Biyoenformatik odakl irketler aratrma proje destekleri ile kurulmu olsalar da eitim ve analiz hizmetleri ile ek kaynaklar yaratmaktadrlar. 13- u anda kendi gelitirdii rnleri ulusal veya dnya pazarlarna sunmu bir irket bulunmamaktadr. irketlerin bu pazarlarda rakabet edebilir hale gelebilmesi iin proje ve rn gelitirme desteklerinin salanmas ve teviklerin verilmesi gereklidir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

213

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Kavramlar, Dnyadan rnekler, Trkiyede Durum ve karmlar

BLM-4 BAARILI UYGULAMALARDAK ORTAK BULGULAR VE TRKYE N IKARIMLAR

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

215

Blm-4 Ksm-1 Baarl Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Trkiye altay ktlar

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Baarl Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Trkiye altay Tarih: 23 Kasm 2012 Yer: Cyberpark, Fikret Ycel Toplant Salonu, Bilkent Moderatr: Mahmut Kiper

216

Program 09:30 - 10:00 Al ve Tanma 10:00 - 12:30 Kavramlar, Dnyadan rnekler ve Trkiye in karmlar Sunumlar Blm-1 Kavramsal ereve ve Biyoekonomi Sektrel novasyon Sistemi (Mahmut Kiper, TTGV ) Biyoteknoloji: Tanm ve Kapsam (Prof. Hseyin Avni ktem, Biyoteknoloji Dernei) Biyoekonomi (Selin Arslanhan Memi, TEPAV) Blm-2 Dnyadan rnekler in (Prof. Nesrin Hasrc, ODT ) rlanda (Dr. Hakan zdemir, TTGV ) srail (Deniz Bayhan, TTGV ) Blm-3 Trkiyede Durum Salk Biyoteknolojisi (Mete zgrbz, Biyomedikal Teknolojiler Merkezi)) Endstriyel Biyoteknoloji (Prof. Fazilet Vardar Skan, EBLTEM, Ege niv.) Biyoagro (Prof. Dr. Metin Turan, Yeditepe niversitesi) Biyoenformatik (Yrd. Do. Dr. Yeim Aydn Son, ODT)

12:30 - 13:00 Sektrel novasyon Sistemi Yaptalar le lgili karmlar altay Bilgilendirme ( Mahmut Kiper ,TTGV) 13:00 - 14:00 le Yemei 14:00 - 17:00 Sektrel novasyon Sistemi Yaptalar le lgili karmlar altay I. II. III. IV. Bilgi ve Teknoloji Altyaps Aktrler ve birlii A-yaplar Kurumsal Yaplar, Dzenlemeler, Destekler Dier Faktrler

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM VE NERLER GRM SERMAYES: TRKYE N IKARIMLAR

219 217

Katlmclar: Katlmclar:
NO 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 ADI SOYADI Altan KKINAR Burak YILMAZ Burak KOCUKLU Blent GEN Fadile EZEROLU Fazilet VARDAR SUKAN Fsun EYDOAN Glsevim EVSEL Hseyin Avni KTEM lke EREN Levent MERGEN Mete ZGRBZ Metin TURAN Nazife BAYKAL Nesrin HASIRCI Onur BENDER Remziye YILMAZ Sadk EKL Seda ERDOAN Seda KUZUCU Selin ARSLANHAN MEM Serap MEMK Tufan Z Yeim AYDIN SON KURUMU Ankara Salkta Yenilikilik Hareketi (Inovankara) Sentegen Biyoteknoloji Danmanlk Elektronik Biliim San. ve Tic. Ltd. ti. T.C. Orman ve Su leri Bakanl Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl Biyoteknoloji ube Mdrl ODT evre Mhendislii Blm T.C.BilimSanayiTeknolojiBakanl Bilim ve Teknoloji Genel Mdrl Ar-Ge Destekleri Daire Bakanl TC. Ege niversitesi Bilim-Teknoloji Uygulama ve Aratrma Merkezi (EBLTEM) Biyoteknoloji Dernei ODT, TEKPOL ODT, Fen Edebiyat Fakltesi, Biyoloji Blm Trkiye Salk Endstrisi verenleri Sendikas (SES) DELTAMED Yaam Bilimleri ve Plazma Teknolojileri AR-GE Sanayi ve Ticaret A. BYOMEDTEK (Biyomedikal Teknolojiler Merkezi) Yeditepe niversitesi Genetik ve Biyomhendislik Blm ODT Enformatik Enstits ODT, Fen Edebiyat Fakltesi, Kimya Blm Sentegen Biyoteknoloji Danmanlk Elektronik Biliim San. ve Tic. Ltd. ti. Biyoteknoloji Dernei T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl AB ve D likiler Genel Mdrl T.C. Orman ve Su leri Bakanl Doa Koruma ve Milli Parklar Genel Mdrl Biyoteknoloji ube Mdrl T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl AB ve D likiler Genel Mdrl Trkiye Ekonomi Politikalar Aratrma Vakf (TEPAV) Sentegen Biyoteknoloji Danmanlk Elektronik Biliim San. ve Tic. Ltd. ti. Biyoteknoloji Dernei ODT Enformatik Enstits

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Yaptalar I - BLG ALTYAPISI VE TEKNOLOJLER I - BLG ALTYAPISI VE TEKNOLOJLER Aklama ve rnekler Aklama ve rnekler

Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi Yaptalar

Bilgi Kmeleri (Temel Aratrmalar, Uygulamal Ar, Gelitirme ve Entegrasyon, retim, MSTQ Bilgi kmeleri (temel aratrmalar, uygulamal ar, gelitirme ve entegrasyon, retim, mstq konula konularnda), Teknoloji evrimi (teknoloji tanm ve edinebilme (transfer edebilme), Kopyalama rnda), teknoloji evrimi (teknoloji tanm ve edinebilme (transfer edebilme), kopyalama ve tekrarlar, ve tekrarlar, Yaratc kopyalama, Tasarm yetenei kazanma, Teknolojiyi zmseme, Teknoloji yaratc kopyalama, tasarm yetenei kazanma, teknolojiyi zmseme, teknoloji gelitirme, teknoloji Gelitirme, Teknoloji retme, Teknoloji sat) ve Kritik Teknolojilerdeki Yetkinlik Dzeyi. retme, teknoloji sat) ve kritik teknolojilerdeki yetkinlik dzeyi. 1 - Olmas Gerekenler 1 - Olmas gerekenler Cevap aranacak soru: Bilgi deer zinciri ve teknoloji evrimi perspektifinden bakarak biyo-

218

teknoloji alannda bilgi kmeleri oluturmak ve teknoloji yetkinlii kazanmak iin yaplmas gerekenler nelerdir? (r: Biyoteknoloji alanlarnda yetkinlik kazanlmak istenen alanlarn belirlenmesi, Bunlar iin yetenek analizleri ve hedeflerin konulmas, Disiplinler aras zel programlarn almas, Eitim Programlarna Biyoteknoloji ile ilgili zel alanlar eklenmesi) 2 - Gl Ynler Cevap aranacak soru: Trkiyenin biyoteknoloji bilgi altyaps ve teknolojisi konularnda gl ynleri nelerdir? (r: Baz tp alanlarnda dnya ile atba giden ilerlemeler, niversitelerin biyoenformatik ve biyomhendislik blmlerindeki art, Biyoteknoloji alannda baz alt balklarda yetkin aratrma merkezleri.) 3 - Zayf Ynler Cevap aranacak soru: Trkiyenin biyoteknoloji bilgi altyaps ve teknolojisi konularnda zayf ynleri nelerdir? (r: Biyoteknoloji alanndaki temel aratrmalara ayrlan yetersiz kaynak, Biyoenformatik ve Biyoteknoloji alt blmlerinde yetersiz programlar, Biyoteknoloji ile ilgili kritik alanlarda Teknolojik yetkinlik haritalarnn mevcut olmamas.) BLG ALTYAPISI VE TEKNOLOJLER - ALITAY BULGULARI: OLMASI GEREKENLER Bilgi deer zinciri ve teknoloji evrimi perspektifinden bakarak biyoteknoloji alannda bilgi kmeleri oluturmak ve teknoloji yetkinlii kazanmak iin yaplmas gerekenler nelerdir? Yetkin ve yetimi insan gc Gl altyap Yeterli finansal kaynak Rekabet edebilir odak alt sektrlerin seimi Ar-Ge desteklerine ynelik etki deerlendirme sistemleri Belirlenen biyoteknoloji alanlarna zel eitim programlar ncelikli biyoteknoloji alanlarnn belirlenmesi Ulusal biyoteknoloji stratejik hedeflerinin belirlenmesi Ulusal biyoteknoloji koordinasyon sisteminin kurulmas Toplumsal farkndalk almalar Biyoteknolojik rnlerle ilgili salk, emniyet ve gvenlik ile ilgili bilinlendirme faaliyetleri Biyoteknoloji alanna zel veri oluturma ve verilere ulama nceliklendirilmi alanlarda deer zinciri analizleri Klinik tplarn almalarda ve organlarda daha ok yer almas Medya ve dier toplu iletiim aralarnn daha yaygn kullanlmas

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

219

GL YNLER Trkiyenin biyoteknoloji bilgi altyaps ve teknolojisi konularnda gl ynleri nelerdir? ok iyi eitim veren niversitelerin varl Gen nfus Baz konularda iyi yetimi insan kayna Zengin doal kaynaklarmz Byk bir pazarn varl Genlerin bilim ve teknolojiye artan ilgisi Genetik kaynaklarn zenginlii Misyoner retim elemanlarnn okluu Alanla ilgili olmas gereken ou kurumun varl Tedariki ok sayda firmann varl Devletin bu alana ilgisinin artmas ok sayda ulusal ve uluslar aras desteklerin varl Giderek glenen giriimcilik destek politikalar Belirli seviyede bilginin varl Fikri mlkiyet haklarndaki dzenlemelerle ilgili gelimeler ve bu konuda artan bilin

ZAYIF YNLER Trkiyenin biyoteknoloji bilgi altyaps ve teknolojisi konularnda zayf ynleri nelerdir? Ulusal biyoteknoloji strateji plan eksiklii Odak teknolojiklerin belirlenmemi olmas Teviklerin izleme mekanizmalarnn olmamas Kaynaklarn ve desteklerin kritik ktle yaratamamas ok kt eitim veren ok sayda niversitenin mevcudiyeti Verilerin dank olmas, ak olmamas ve ulalamamas Kritik biyoteknoloji alanlarnda veri tabanlarnn olmamas Ulusal biyobankalarn olmamas Bilginin ticarilemesi ve rne dnmesindeki yetersizlikler Aratrmaclarn hammadde tedariinde karlat sorunlar Beyin g ve tersine beyin g iin tevik azl Bilimsel almalarn yeterince patente dnmemesi Karar vericilerin konu hakknda yeterli bilgi ve yetkinlie sahip olmamas, Mevcut sistemlerin liyakat ve etie yeterince nem vermemesi Tarafsz deerlendirme ve denetim mekanizmalarnn eksiklii Biyoteknoloji alannda az sayda sanayi kuruluunun varl ve yetersiz Ar-Ge almalar Hukuki dzenlemelerde yetersizlikler Baarl rneklerin yaygnlatrlmamas Srdrlebilir ve uzun soluklu mekanizmalarn ve destek sistemlerinin olmamas lm-standardizasyon-test ve kalite ile ilgili yetersiz altyap ve bunlarn nemli bir blmnn uluslararas geerlilikte olmamas II - AKTRLER VE BRL AYAPILARI Aklama ve rnekler Tketiciler, giriimciler, bilim adamlar gibi gerek kiiler ve firmalar, niversiteler, kamu ku-

220

rumlar, emsiye rgtleri ve Ulusal ve Uluslar aras birlii Ayaplar, Teknoloji Platformlar, Kmeler, Teknoparklar 1 - Olmas gerekenler Cevap aranacak soru: Olmas gereken balca aktrler ve ibirlii ayaplar nelerdir? (r: OBM, Ar-Ge Konsorsiyumlar, zel Biyoteknoloji Ekonomi Blgeleri) 2 - Gl Ynler Cevap aranacak soru: Trkiyenin bu konuda gl ynleri nelerdir? (r: niversitelerin gl klinik tp blmleri, Biyoteknoloji alt alanlarnda yetkin aratrma merkezleri) 3 - Zayf Ynler Cevap aranacak soru: Trkiyenin bu konuda zayf ynleri nelerdir? (r: OBM bulunmamas, Biyoteknoloji zelinde Kamu Aratrma Enstitlerinin Yetersizlii) AKTRLER VE BRL AYAPILARI - ALITAY BULGULARI: OLMASI GEREKENLER Biyoteknoloji alannda olmas gereken balca aktrler ve ibirlii ayaplar nelerdir? Kar amac gtmeyen zel aratrma merkezleri Melek yatrmclar Aratrmalar fonlayan vakflar, dernekler Toplumun/zenginlerin aratrmaya ba yapma kltr, yaygnl Biyoteknoloji ile ilgili ok amal a yaplar (pazarlama, aratrma, ara rn vb.) Blgesel biyoteknoloji aratrma merkezleri Giriim sermaye fonu Start-up destekleri Biyopatent uzmanlar leyen teknoloji transfer ofisleri Gen tescil ofisleri Bilinli tketici Biyoteknoloji tantm ofisleri Disiplinleraras biyoteknoloji aratrma merkezleri Biyoteknoloji konusunda okul ncesinden balayan bilinlendirme ve tantm ajanslar Disiplinler aras biyoteknoloji aratrma platformlar ok sayda Spin-off ve spin-out Biyoetik st kurulu ve Etik kurullar (sivil) Odak sektrlere ynelik politik dzeyde birimler ve kurumlarn varl Politik dzlemde lobi ve bilgilendirme yaplar Parlementoda biyoteknoloji odakl alma grubu irket ibirlikleri niversite-sanayi-kamu ibirlikleri

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

221

Uluslararas ibirlikleri Yatrmc ve giriimci bulumalar Biyo kmelemeler Ortak laboratuvar ve kullanm alanlar Akredite ve referans laboratuvarlar Biyoteknoloji odaklarnn olumas (zel endstri blgeleri gibi) zellemi alanlarda biyoparklar Yararlanc talepleri ve beklentileri ile ilgili sivil rgtlenmeler Ara rnlerin gelitirilmesinde son kullanclarn da temsil edilmesi

GL YNLER Trkiyenin biyoteknoloji alanndaki aktr ve ibirlii ayaplar ile ilgili gl ynleri nelerdir? Artan giriimcilik ve startup destekleri Blgesel ajanslarn olumas Teknoparklarn varl Giderek artan Spin-of, spin-outlar Etik kurullarn kurulmu olmas

ZAYIF YNLER Trkiyenin biyoteknoloji alanndaki aktr ve ibirlii ayaplar ile ilgili zayf ynleri nelerdir? Kar amac gtmeyen zel aratrma merkezlerinin bulunmamas ok az sayda melek yatrmc Aratrmalar fonlayan vakf ve derneklerin olmamas Toplumun/zenginlerin aratrmaya ba yapmaya alkn olmamas Blgesel aratrma merkezleri saysndaki yetersizlik Akredite laboratuvarlar/referans laboratuvarlarnn azl Giriim sermaye fonu yetersizlii Biyo patent uzmanlarnn saysndaki azlk Fonksiyonel teknoloji transfer ofislerinin ok az olmas Gen tescil ofislerinin olmamas Tketicilerde bilin eksiklii Biyoteknoloji alannda kurumlararas koordinasyon ve senkronizasyon eksiklii Kurumlara olan gven eksiklii Kurumlararas ortak alma zaafiyetleri Biyokmeleme konusunda nitel ve nicel yetersizlikler Alana zel ileri retim teknoloji odakl firma saysndaki azlk

III - KURUMSAL YAPILAR, DZENLEMELER, DESTEKLER Aklama ve rnekler rnek Alt Balklar: FMH, Uygunluk Deerlendirme, Kanun, Ynetmelik, Sektre zel Finans Programlar, Giriimcilik, Kamu Politika ve Programlar, Destek Programlar vb. 1 - Olmas gerekenler Cevap aranacak soru: Biyoteknoloji sektrel inovasyon sisteminde olmas gereken balca

222

kurumsal yaplar, dzenlemeler ve destekler nelerdir? (rnein: Biyoteknoloji Kurumu, zel Biyoteknoloji Ekonomi Blgeleri Yasas) 2 - Gl Ynler Cevap aranacak soru: Kurumsal yaplar, dzenlemeler ve destekler bakmndan Trkiyenin gl ynleri nelerdir? (r: FMHda yeni patent yasas, Patent destekleri ) 3 - Zayf Ynler Cevap aranacak soru: Kurumsal yaplar, dzenlemeler ve destekler bakmndan Trkiyenin zayf ynleri nelerdir? (r: Biyoteknoloji konusuna zel yeterli kurumsal yaplanmann olmamas, Biyoteknoloji gvenlik, emniyet ve salk analizleri amal uluslararas geerli analiz ve belgelendirme sistem eksiklii) KURUMSAL YAPILAR, DZENLEMELER, DESTEKLER ALITAY BULGULARI OLMASI GEREKENLER Biyoteknoloji sektrel inovasyon sisteminde olmas gereken balca kurumsal yaplar, dzenlemeler ve destekler nelerdir? Dzenlemelerin gelimelere ayak uydurabilecek ekilde revizyonlar Kamu tedariinde biyoteknoloji rnlerine pozitif ayrmclk yaplmas Kamu tedariinde kaliteli,gvenli yerli almlarn desteklenmesi Biyoteknoloji ile ilgili dallarn mezunlarnn meslek tanmlarnn yaplmas Salk Sanayi Mstearl kurulmas ve bu yap tarafndan Savunma Sanayi Mstearl benzeri destek yaklamnn tasarlanmas Genetik kaynaklarn korunmas amal yaplarn kurulmas Disiplinler aras eitimler/aratrmalar iin enstitler oluturulmas Disiplinler aras almalara zel destekler salanmas Biyo giriimciler iin eitim/mentr vs. desteklerin tasarlanarak devreye alnmas Kamu ve AB Destek programlarnda bu alana zel ilgi gsterilmesi Temel bilimlerden balayacak byk proje desteklerinin devreye alnmas Tantmda biyoteknolojik avantajlarmzn ne karlmas Biyo kaakln nlenmesi amal dzenlemelerin hayata geirilmesi Hastanedeki salk verilerine ulalabilirlik ile ilgili mevzuatlarn olmas Alana zel r-ge ve retim gelitirme (rt-ge) desteklerinin yrrle geirilmesi Ulusal enstitlerin olmas Soyal hizmet ve rehabilitasyon altyaplarnn olmas Biyoteknoloji alanlarna zel esnek dzenlemeler yaplmas Alana zel reglasyon ve standartizasyon almalarnn hayata geirilmesi Mevcut ar-ge desteklerinde bu alan zel destek arlar yaplmas Biyoteknoloji emsiye kurulularna ynelik desteklerin kurgulanmas

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

223

GL YNLER Kurumsal yaplar, dzenlemeler ve destekler bakmndan Trkiyenin gl ynleri nelerdir? Trkiye Tohum Gen bankasnn oluturulmu olmas Biyo Gvenlik Kurulu ve Kanununun varl ZAYIF YNLER Kurumsal yaplar, dzenlemeler ve destekler bakmndan Trkiyenin zayf ynleri nelerdir? Olmas Gerekenler Ksmnda belirtilen Unsurlarn pek ounun mevcut olmad deerlendirmesi yaplmtr. IV - DER FAKTRLER Aklama ve rnekler 1 - Olmas gerekenler Cevap aranacak sorular: Kurumsal yaplar, destek ve dzenlemeler, aktrler ve bilgi altyaps ve teknolojiler dnda gl bir Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi iin lkemizde daha baka hangi hususlarda gelimeler olmaldr? (rnein: Dier Sektrlerle ilikiler ve Disiplinleraras alma Sistemleri, Fzyon Teknolojileri, Gelecee Ynelik Strateji Dokmanlarnn Varl, Toplumsal Beklenti Analizleri, nsan Kayna Planlamas, Kesiim Alanlarnda Ortak Yaplanmalar - Biyoenformatik gibi) 2 - Gl Ynler Cevap aranacak soru: Dier faktrler alannda Trkiyenin gl ynleri nelerdir? (r: zellikle Biyoenformatie lkemizde de giderek daha fazla nem verilmesi) 3 - Zayf Ynler Cevap aranacak soru: Dier faktrler alannda Trkiyenin zayf ynleri nelerdir? (r: Biyoteknoloji ile ilgili Toplumsal Bilgi ve Aydnlatma sistemleri eksiklii, Ulusal Biyoteknoloji Sektrel novasyon Strateji Dokman olmamas) DER FAKTRLER - ALITAY BULGULARI: OLMASI GEREKENLER Kurumsal yaplar, destek ve dzenlemeler, aktrler ve bilgi altyaps ve teknolojiler dnda gl bir Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi iin lkemizde daha baka hangi hususlarda gelimeler olmaldr? Biyoteknoloji konusunda politik sahiplik Dnyadaki gelimelerle ve gelecee ynelik beklentilerle ilgili ngr ve strateji raporlar oluturulmas, paylalmas ve bunlara gre pozisyon alnmas Biyoteknoloji ngrs almalarnn yaplmas/gncellenmesi

224

Biyoteknolojinin ekonomik ve sosyal etkilerinin incelenmesi ve toplumla paylalmas Alandaki inovasyonu zendirici faliyetler ve yarmalarn oalmas Geleneksel ve lke ekonomisi iin nemli sektrlerde biyoteknoloji uygulamalarn artrlmas iin tevikler tasarlanmas lkeye ve alana zel National Geographics gibi medya iletiim aralarnn devreye alnmas lk ve orta retim ders programlarnda biyoteknoloji ile ilgili konularn arlnn artrlmas Yetenek avcl ve onlara uygun ortamn yaratlmas niversitelerin Temel Bilimlerle ilgili blmlerine ilgiyi artrc yaklamlar Biyoteknoloji firmalar iin ortak ve yeni pazar almalar yaplmas, bu konuda ihracatn tevik edilmesi Biyo gvenlik ile ilgili kurum ve dzenlemelerin etkin hale getirilmesi Biyoteknoloji konularnda yerli rnlerin kullanlmasna ilikin gven ve ilginin artmas amacyla alma ve programlar oluturulmas Toplumda biyoteknoloji ile ilgili teknolojik yeniliklere yatknlk ve talep yaratmaya ynelik tantm projelerinin hayata geirilmesi GL YNLER Dier faktrler alannda Trkiyenin gl ynleri nelerdir? Trkiyenin jeopolitii ve blgedeki nemli pozisyonu Biyoteknoloji alannda inovasyonu zendirici faaliyetlerin / yarmalarn giderek artmas Biyoenformatik alannda lisans ve lisansst blm ve programlarn oalmas T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl tarafndan kabul edilen Trkiye Sanayi Stratejisi Belgesinde (2011-2014 AB yeliine Doru) sanayi sektrlerinde biyoteknolojinin kullanmn destekleyen bir eylemin yer almas, T.C. Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl bnyesinde nanoteknoloji, biyoteknoloji gibi kilit neme sahip teknolojilerde ulusal stratejilerin hazrlanmasna ynelik almalarn balatlm olmas Trkiyenin son dnemlerde dier lkelerle Ar-Ge ibirliklerindeki arta paralel olarak biyoteknoloji alannda gelimi ve gelimekte olan lkelerle ibirlii imkanlarnn artm bulunmas zellikle klinik tp ve baz yaam bilimleri odakl aratrmalarn varl. ZAYIF YNLER Dier faktrler alannda Trkiyenin zayf ynleri nelerdir? Olmas Gerekenler Ksmnda belirtilen unsurlarn pek ounun mevcut olmad deerlendirmesi yaplmtr.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

225

Blm-4 Ksm-2 Trkiye iin karmlar

226

Trkiye in Bulgular ve karmlar

23 Kasm 2012 tarihinde gerekletirilen Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi - Baarl Uygulamalardaki Ortak Bulgular ve Trkiye altaynda yaplan sunumlarda ne karlan unsurlar ve altayda ortaya kan bir nceki blmde sunulan bulgular deerlendirildiinde, Trkiye Biyoteknoloji Sektrel novasyon Sistemi ile ilgili kritik grlen saptamalar ve karmlar aada sunulmaktadr: Pek ok lkede genelde biyoteknoloji sektr, zelde de odak alt sektrleri kurma almalar halen devam etmektedir. Gelimekte olan lkelerde biyoteknoloji sektrnn dnmn desteklemek iin sektrel bir inovasyon sistemi tasarm gerekletirilmekte ve buna gre hareket edilmeye allmaktadr. novasyon sistemi tasarmna da uygun ekilde, biyoteknoloji programlarnn ok sayda kurumun ibirlii ile alan sistemik bir yapdan olutuu gzlenmektedir. Bu kapsamda lkelerin ulusal biyoteknoloji programlar; kamu kurumlar, bamsz yatrm ve teknoloji gelitirme kurum ve kurulular, aratrma kurumlar, niversiteler, biyoinkbatrler ve biyoteknoloji endstrisi iin belirlenmi rol ve sorumluluklar dhilinde kapsaml bir ierikte srdrlmeye allmaktadr. Tahmin edilecei gibi, lke biyoteknoloji programlarnn temel vizyonu, bilimsel almalarn stratejik dzeyde ve kresel lekte ticarilemesine dayandrlmaktadr. lkemizin de en geni erevede konuyu bu ekilde ele almas yararl grlmektedir. Kresel eilimler ve mevcut potansiyeller nda somut analizlere dayal biyoteknoloji alanndaki odak alt sektrlerin deer zinciri yaklam ile rekabet gc elde edilebilecek ekilde seimi ve nceliklendirilmesi, Trkiyenin byyen biyoekonomide kendine ni alanlar yaratabilmesi iin kritik bir gereklilik olarak deerlendirilmektedir. Bir nceki maddenin devam olarak, belirlenen odak alt sektrler iin orta ve uzun vadeli strateji ve yol haritalarnn bu konularda taraf olacak tm kesimlerin katlm ile hazrlanmas ve devreye alnmas dier bir gereklilik olarak ifade edilmektedir. Teviklerin, destek programlarnn ve ibirliklerinin de belirlenen ncelikli alanlara pozitif ayrmclk yapacak ve yol haritalarn mmkn klacak ekilde yeniden yaplandrlmas yararl grlmektedir. Pek ok lkede rnei ve yararlar grlen, tm taraflarn temsil edildii Ulusal Biyoteknoloji Komitesinin kurulmas nemli bulunmaktadr. Yukarda saylan alma ve yaplanmalara da destek salayabilecek ekilde Biyoteknoloji alannda faaliyet gsteren niversiteler, aratrma merkezleri, irketler ve kamu kurumlar arasnda bilgi paylamnn ve ibirlii imkannn olabilecei bir biyoteknoloji portalnn kurulmas deerli ktlar salayabilecektir. Biyoteknoloji alannda, zellikle seilen nceliklere arlk verilen ekilde gelecee ynelik bir ulusal ajanda oluturulmas ve periyodik olarak gncellenmesi pek ok ynyle belirlenen hedeflere uygun sonular verebilecektir. Gelecee ynelik planlamalarda alandaki uluslaras kurulularca ya da gelimi lkelerce yaplan ngr ve strateji raporlarndaki eilim ve deerlendirmelerin dikkate alnmasnn nemli ve gerekli olduu, ancak lkemiz koullarna uyarlanarak tm taraflarca kabul gren ve iselletirilebilen planlamalarn baar ansnn daha yksek olaca deerlendirilmektedir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

227

Planlarn baarsnn uygulamaya, uygulamalarn baarsnn da lme-izleme-deerlendirmeye bal olduu hatrlanarak, deiik seviyelerde yeterli lme ve etki deerlendirme mekanizmalarnn gereklilii aktr. Belirlenen odak alt alanlarda temel aratrmalardan balayarak, teknolojinin dorulanma testlerine kadar giden dngy mmkn klacak niversite, Kamu Aratrma Merkezleri ve Test Yaplarnn kurulmasnn nn aacak destekler ve bu desteklerle hayata geecek biyoteknoloji alannda mkemmeliyet merkezleri ile ihtisas alanlar oluturularak uzmanlar bnyesinde odak almalarn gerekletirilmesi nemli grlmektedir. Biyoteknoloji Sektrne zel teknoloji tabanl kulukalklar, teknoloji transfer ofisleri ve biyopatent yaplar ile bu konularda uzmanlam eleman gereksinimini destekleyecek programlarn tasarlanmas gerekli bulunmaktadr. Alann ihtiya duyaca nitelikli insan gc iin planlama ve niversitelerde programlar almas salanmaldr. Biyoteknoloji konusunda toplumda var olan bilgi ve farkndalk eksikliini ortadan kaldrabilmek iin toplumsal bilinlendirmeye ynelik almalarn arttrlmas ve ilkretimden balayarak eitim mfredatna biyoteknoloji ile ilgili kazanmlarn eklenmesi kltrel gelime iin faydal grlmektedir. lkeler her zaman nc aratrma alannda faaliyet gsteren daha fazla sayda firmaya ihtiya duyar. Dier taraftan pek az lke kresel lekte nc byk firmaya sahiptir. Bu nedenle zellikle odak konularda okuluslu ve/veya yabanc yldz firma ve yatrmlar lkeye ekecek tevikler olmas ve anlamalar yaplmas nemlidir. Yldz firmalarn yatrm yapmas ile lkede ihtiya duyulan teknoloji birikimi ve bylece nc aratrmalar yapabilen start-up saysnn artmas ynnde nemli etkiler yaratlabilecektir. Alana zel kmelemeler ve benzeri ibirlii ayaplar uluslararas ibirliklerini de ierecek ekilde tevik edilmelidir. Biyoteknolojik gelimelerin bilimsel temelli ve temel aratrmalarla yakn ilikisi dikkate alndnda, lkemizde eksiklii hissedilen ve giderek renci tercih sralarnda arkaya den temel bilimler konularna ilgiyi artracak nlemler alnmas kritik bir gereklilik olarak grlmektedir. lave olarak, temel aratrmalara dzenli bir artla daha fazla kaynak ayrlmas da dier nemli bir unsur olarak ne kmaktadr. dari dzenleme ve teknik reglsyonlar gelimeleri engelleyici deil, mmkn klan yaplarda olmaldr. Dzenleyici, destekleyici ve denetleyici kurumlar arasndaki koordinasyon ve senkronizasyon dier unsurlarn nn aan zellikleri nedeniyle st seviyede nemlidir. zellikle teknoloji gelitirme ve ynetimi, yenileim hukuku (fikir haklar, mevzuat vs) ve finansman konularnda yetkinlik daarcmzn zenginlemesi iin gerekli yatrmlar ve destekler yannda, dzenleyici ve denetleyici kurumlarn da benzer bak alarna sahip olmalar nemli grlmektedir. Biyoteknoloji zellii nedeniyle dier sektrlerden daha fazla disiplinler aras ibirlii ve Ar-Ge yaklam gerektirmektedir. Bu amala hem kurumlar aras hem de farkl disiplinleri bir araya getirecek proje desteklerine nem verilmelidir. Biyoteknoloji alannn savunma sanayi gibi ok kullanml ve dier sektrlere srama potansiyeli olan bir alan olduu gz nnde bulundurularak, savunma sektrnde giderek baars kantlanan ok katlml b-

228

yk platform projeleriyle Ar-Geye dayal tedarik yaklamnn bu alanda da benimsenmesi ve bu sistemi destekleyen Savunma Sanayi Mstearl benzeri Salk Sanayi Mstearl oluumu altayda alt izilen neriler arasnda yer almtr. Bu alandaki riskler ve potansiyeller gzetilerek giriim, risk ve benzeri daha ok ve byk hacimde sermaye kaynaklarnn varl gerekli grlmektedir. Genellikle Ar-Ge programlar ile desteklenen basamak bulu ksm olmakta, ancak retim zincirini oluturma ve pazara kma ksm yeterli destei bulamamaktadr. Destek yaklamlarnda deer zinciri analizlerinin yaplarak eksik halkalarn da glendirilmesi gzetilmelidir. lkeler insan kaynaklar kapsamnda yetenek havuzunu bytmektedirler. Ancak yetimi elemanlarn ounun aratrmac ve bilim insanlar olduu, bunlarn da lkelerinde uygun ortamlar bulamadklar zaman yurtdna gittikleri bilinen bir gerektir. Pek az sayda lke beyin gn tersine evirmeyi baarmtr. Beyin gn tersine evirmeyi salayacak programlar tasarlanmas nemli grlmektedir. Sektre Ar-Ge destei salayan kurumlarn desteklenen projeleri kamuya ak veri tabanlarnda aramaya uygun portallar eklinde duyurmalar hem bu yndeki uygulamalar tevik edici, hem de tekrarlar nleyici zellikleriyle byk katk salayabilecektir. Bu ve benzeri veri tabanlarnn olumas ve bunlara ulamn mmkn olmas ok deerli ibirliklerine ve aratrmalara fikir kaynakl da yapabilecektir. Mevcut durumda lkemizdeki nemli sorunlardan olan verilerin ulalabilirlii ile ilgili kural ve sistemlerin gelitirilmesi yararl grlmektedir. Trkiyede baz niversitelerde biyoteknoloji alannda ok yetkin bir eitim verilirken, pek ok niversitede bu alanda olduka yetersiz bir eitimin varl gzlenmektedir. Bu nedenle lisans ve lisanst eitimde kalitenin ykseltilmesi nemle vurgulanmtr. Biyoteknoloji ile ilgili gelimelerin derin bilgi odakll ve bu srelerde niversitelerin rolleri dikkate alnarak, lkeye ve bu konuya zel niversite-sanayi ibirlii sistem ve modellerinin gelitirilmesi ve sabrla desteklenmesinin gereklilii belirtilmitir. Biyoteknoloji alannda uluslararas dzeydeki program, proje ve almalarda Trkiyenin aktif olarak yer almas ve bu kapsamda ikili ve oklu ibirlii anlamalar ile biyoteknoloji projeleri ve faaliyetlerinin yrtlmesi pek ok ynden yararl grlmektedir. Biyoteknoloji alanndaki gelimelerin toplumsal beklentiler ve tketici taleplerinden ok etkilendii aklanarak, bilinli tketiciler ve toplumsal talepler ve daha iyisini talep eden hastalar iin bilinlendirme odaklar ve aralar gelitirilmesinin nemi vurgulanmtr. Biyoteknoloji konusunda farkndalk yaratmak amacyla niversitelerde biyoteknoloji almalarn tevik edecek yarmalarn dzenlenmesi, niversite-sanayi-kamu kesiminin bir araya gelecei bilimsel biyoteknoloji etkinliklerinin dzenlenmesi alann neminin artmasna katkda bulunacaktr. Biyoteknoloji sektr pek ok konuda hayatmz iyiletirecek gelimeler ve umutlar vaat ederken, gelimelerde evre ve insan sal, emniyeti ve gvenlii ile ilgi de pek ok bilinmezi barndrmaktadr. Bu nedenle biyogvenlik ve etik ile ilgili kurumlar ve almalara arlk verilmesi gerekmektedir.

BYOTEKNOLOJ SEKTREL NOVASYON SSTEM

229

Alana ilikin hemen tm sistem ve desteklerde liyakat ve etik hususlarn esas alan uygulamalarn neminin alt izilmitir. Biyoteknolojinin sala ve evreye olan etkisini lme yntemlerinin gelitirilmesi, biyoteknoloji uygulamalarna ynelik risk deerlendirmesi modellerinin oluturulmas ve sz konusu almalarn konuyla ilgili tm paydalarn katlmyla gerekletirilmesi iin sistemlere olan gerekliliin nemi belirtilmitir.