Dilin Dillendirdii

Ahmet NAM*

u almada dil-dnce-anlam ba stne, nce Batda felsefe alannda

yaplan baz tartmalar dillendirerek, kendi hayatmzdan devirmeye abaladm grlerimi ortaya koyacam.
***
Batan beri dnen insanda dil duyarll eksik olmamtr. Kadim Yunandan
rnek vermek gerekirse Eflatun Kratlos diyalounda adlarn nesnenin hakikatini
yanstp yanstmadn tartm. Bir cisme ya da kimseye verilen ad bir uzlam
sonucu mudur? Yoksa nesnenin ya da kiinin ad, ad olduu varln zelliklerine uygun olarak m ortaya kar? Sorunu biraz daha amak iin farkl rnekler
zerinden konuyu tartalm. rnein, elmaya elma adn verdiimizde, birisi kp da ona neden elma diyorsunuz, onun ad rnein, melma olmal diyebilir
mi? Adlarla ad olduklar varlklar arasnda zorunlu bir iliki var mdr? amzda
genellikle bu sorunun yant olumsuzdur. Adlar uzlamlarla verilir. Uzlamlarn
altnda metafizik bir gereklilik var mdr? Bu can alc bir soru. Adlarnn yakt
insanlar vardr, adlarnn yakmad insanlar vardr. Belki adlandrma ahlak diye
bir ahlaktan sz edebiliriz. Admza yakmalyz. rnein admz rfansa irfan
sahibi olmak gerekmez mi? Admza yakmak bir ahlak zorunluluu deil midir?
Deiik kltrlerin dillerini tandka ad vermenin toplumsal, antropolojik uzlamlarla gerekletiini gzlemleyebiliriz.
Aristoteles azmzdan kan konuma sesi, yaz, zihin, gereklik drtgenini
sorgular, Peri Hermneiasta. Yzyllar boyu kendi dillerinin yapsn atmaya alan dilciler, etkili konuma, doru dnme zerine odaklanan mantklar, ilahi
metinleri anlama, yorumlama abas iinde olan ilahiyatlar, dil (sz, yaz), dnce (zihin, zne, akl, benlik, bilin), gereklik (nesne, olgu, olay, dnya, duyu
verileri, evren) kavramlarnn tek tek kendilerini ve aralarndaki ilikileri aydnlatmaya almlar.
*

20

Prof. Dr., ODT, Felsefe Blm.

T r k D i l i

Ahmet NAM

Aristoteles ve onun yolunda yryenler genellikle dille gereklik ba konusunda pek skntya dmemiler. Dilin gereklikten soyutlanm, kendi bana bir
varlk olabilecei Bat dncesinde zellikle on sekizinci yzyldan sonra ortaya
km. Alman dncesinde Humboldt (Hamann, Herder) ile balayan dilin dnceyi, dnyay kavrama biimini etkileyebilecei sav sonralar yirminci yzyln
balarnda Wolf-Sapir Sav diye adlandrlan grle vurguland. Descartes ne diyordu? Ak ve seik dnmeliyiz. Peki, ak ve seik dnce ak ve seik bir
dil gerektirmez miydi? Uzunca saylabilecek bir sre insanlar, sahip olduklar dille
dncelerini birbirlerinden ayramadlar. Kantla doruuna varan aydnlanma dncesi btn akll insanlarn ayn biimde dndn ngryordu. Batda
yirminci yzyln ilk eyreinde kendini etkin bir biimde ortaya koyan fenomenoloji akm bile, bilincin ileyiinde dilin etkisini yeterince nemsemiyordu.
Yaylmac Bat kltr, misyonerlerin ve farkl kltrlere gnderdikleri antropologlarn almalaryla kendi dillerinin dndaki dillerle ortaya kan dnme ve
yaama biimlerinin farkllklarn gzlemledi. Dilin alglama, kavrama gcmz
etkilediini anlad. Diyelim ki ormanda yzyllardr yaayan bir kltrn diliyle
konuuyorsunuz. Yeil rengin birok tonuna ait szckleriniz olduu iin yeilin
dier kltrlerin dillerinde eksik olan tonlarn alglayabiliyorsunuz. Bedevinin dili,
dier kltrlerdeki insanlarn ilk bakta alglayamadklar rnein deveyle ilgili
birok ayrnty alglayabilecek dil varlna sahip olabilir.
yle bir sorgulama yaand Bat dncesinde yirminci yzyln balarnda:
Bilimin alar boyu yaad krizleri atlatp ilerlemesinde dilin katks neydi?
rnein iki bin be yz yldr felsefede ilerleme grnmezken nasl oluyordu
da bilim, Aristotelesten Newtona, Newtondan Kuantum mekaniine, Einsteinn grelilik kuramna doru
giderek geree yaklaan gelimeler gsteriyordu?
On dokuzuncu yzyln sonlarna doru Newton
fiziinin hem atom alt dnyada, mikrokozmosta hem
de gk cisimlerini kuatan makrokozmosta yaad
ar skntlar (anomaliler) sonucu ortadan kalkmakta oluu, Bat dncesini ar bir kltr bunalmna
sokmutu. Daha nceleri Aristoteles fiziinin yzyllar boyu sren tartmalarla yerini Newton fiziine brakmasnda felsefenin nemli katklar olmutu. Kant,
ortaya koyduu yaptlarla Newton fiziinin yaamdaki
yerini gsterebilmi, bir anlamda dnsel temellerini
atabilmiti. Saf Akln Eletirisi ile bu yeni fizie uygun
bilgi teorisini, Pratik Akln Eletirisi ile bu fizie yakan ahlak, Yarg Gcnn Eletirisi ile de bu fiziin ortaya kard dnyann gzellik ve sanat kuramlarn ortaya koymaya almt. Newton fizii ile yaanacak
bir hayatn bilgi, ahlak ve estetik adan temellerini nermeye abalamt. Oysa

Trk D i li

21

Dilin Dillendirdii

Newton fiziini sarsan bu bunalmlarn zmnde felsefe ok yetersiz kalmt.

Belli bir adan bakldnda bilim kendi olanaklaryla bu skntlarn stesinden
gelmeyi baarabilmiti.
Neydi felsefenin yetersizlii? Felsefe kendi dilinin farknda deildi. Yzlerce
yldan beri kulland dil eitli belirsizlikler, ok anlamllklar ieriyordu. Byle
bir dille dnlebilir miydi? Bilim olgular saptamada, onlarn modelini, teorisini
yapmada baarl olabiliyordu. nk dili, matematik gibi, iyi tanmlanm, lmlere, gzlemlere, dnceleri iletmede kesinlie uygun bir dildi. Hi ar pazar
diliyle salam, kesin kavramlara imkn veren bir dnme alan alabilir miydi?
Dilini syle arkada! Sana bu dille doru drst dnlp dnlemeyeceini syleyeyim. En salam dnme, bilimsel dnme deil midir? Bu dnmenin de dili matematik deil midir? Var m byle salam, kesin, san dilin? Dilini
dzelt yle gel! Bu dille olgular bilimsel olarak yakalanamaz.
Yukardaki paragrafta biraz karikatrize ederek anlattm gr yirminci yzyln balarnda ou bilim insanlarndan meydana gelen Viyana evresi felsefecileri tarafndan tartlyordu. Gerei kavramak m istiyorsun? Bilimin yntemiyle
dn. Bilimin yntemi ise matematiin dilini kullanr. Olgu-dil ba, gzlemlenebilecek, llebilecek olgularla, matematiksel kesinlie sahip dil ba demektir.
O hlde belirsizlii, ok anlamll ortadan kaldracak bir dil oluturmak gerekir.
Doru dnme doru dille olur.
Bu dil, balarda, Whitehead ve rencisi Russelln ciltlik Principia Mathematicasnda ortaya konan dildi. Saylar teorisinin temellerinin atlmas iin gelitirilmi bir dildi. Yllar sonra, bin dokuz yz yetmilerde lkemizde Modern Mantk
adyla okullarmzda okutulmaya baland. Bilimin nasl matematik gibi salam,
kesin bir dili varsa imdi felsefece dnmenin de modern mantk, dier adyla matematiksel mantk gibi byle gvenilir bir dili olacakt. Bu zlem, ksa bir sre sonra
beklentilere uygun olmayacak biimde skntlarla karlamaya balad. Kimi filozoflar bu dili giderek zenginletirmeye, felsefece dnmeye uygun hle getirmeye
abaladlar. Hl abalyorlar.
Balarda bu dilin ustalarndan biri olan Ludwig Wittgenstein doktora tezi olan
Tractatusta bu dille felsefe yapmann imknlarn aratrd. Bu dilin snrlarn gsterdi. Dilin snrlar dnmenin snrlar idi. O dille dnmeye alrsanz byle
bir sonu kyordu: Dilin iine skyor, kamyordunuz. Susmak zorunda kalyordunuz. Ya bu dille konuacaktnz ya da susacaktnz. rnein iir bir susutu.
Ancak o dilin tand gereklik, o dilin iaret ettii, karl olduu, tekabl ettii
gereklik, gereklikti. Bu dilin dnda, stnde bir dil olamazd. Olsa da o dille
ancak susulurdu ya da samalanrd. Tm metafizik dili, edebiyat dili olgularda
karln bulamad iin bu anlamda sama idi. Bu dille ifade edilemedii iin
anlamszd.

22

T r k D i l i

Ahmet NAM

Setiimiz ya da iine dtmz dil bizi ne kadar geree yaklatrabilir?

Soralm: Geree ancak dille mi gidilir? Dil, kltrel bir yap mdr? Farkl kltrlerin farkl dilleri mi vardr? Btn dillerin dayand ortak bir derin dil var
mdr? rnein, Chomskynin ne srd gibi, btn dillerin ortak yapsn oluturan derin bir yap (deep grammar) var mdr? Gerei arayan, onu yalnzca dille
mi aramak durumundadr? Dil d aray mmkn deil midir?
nce salam bir dil kuralm, gerei yle arayalm dediimizde ancak dilin
gsterdii, delalet ettii gerei bulabiliriz. te o zaman dilin snrlar dncenin
snrlar olur.
Bu dnrlerin ardna dtkleri yetkin dili kurmaktaki ama, gnlk dilin,
kurulmam doal dilin, deyim yerindeyse belalarndan kurtulmakt. Kltrn gemi birikimlerinden, geleneinden arnm, tertemiz sayfa aabileceimiz bir dil
tasarlanmak isteniyor. Bu yetkin, ideal dil, her dnya grnn, metafizik bakn,
ideolojinin stnde, taraf tutmayan bir dil olacakt. Oysa her dil farkna varlan ya
da varlmayan belli bir metafizik zerinde ykselir. Belli bir varlk tasavvuruyla,
belli bir hayat, insan anlayyla ortaya kar. Bunun farkna varmaz da yepyeni bir
dille yepyeni dnceleri kefedeceimiz dncesi ile yola ktmzda tehlikelerle dolu yolun iinde yitip gideriz.
Dilin izin verdii kadar m dnebiliriz? Yoksa dnebildiimiz kadaryla m
dilimizi oluturabiliriz? Nedir dil? Beynimizin, sinir sistemimizin, doal, kltrel,
dnsel evremizle olan ilikimizin sonucu mu oluur dil? Dnebildiimiz iin
mi dilimiz vardr, dilimiz olduu iin mi dnyoruz? Dil dnceden bamsz
olamaz m? Sorularn yantlar hem dil bilimciler hem nrologlar, biyologlar, antropologlar hem de tmnn bir araya geldii ekiplerin uygulamal, deneysel aratrmalaryla bulunmaya allyor. Dil-beden-zihin ba stne dnen, teorik alanda almakta olan dnrlerin de bu sorularn yantlarna katklar oluyor.
Bat dncesinde dil odakl dnme, ideal dil oluturarak gerei aratrmann yannda, dillerin okluuna odaklanarak, Wittgensteinn deyimiyle dil
oyunlar iinde szcklerin kullanmlarndan yola karak anlamlarn yakalama
etkinlikleriyle de gerekleti. Nedir adaletin anlam, rnein? Deiik ortamlarda,
deiik dillerde, deiik zamanlarda adalet szcnn kullanmlarna bakarak
szcn anlamlarn bulmaya alacaz. Anlam kullanmdr. Bu anlayta da
dilin dna kamyoruz. Dilin iinde kalyor anlam. Dil, ideal dil deil, artk;
farkl diller var. Farkl kullanmlar, farkl yaam biimleri, anlam oluturuyor. Dil
yukardan buyurmuyor artk, yaanyor. Yaarken, deneyim iindeyken dil oluuyor.
Yine de dilin dna klamyor; dilin anlam geniliyor, yalnzca. Mimikler, jestler,
el kol hareketleri, baklar; bir anlamyla beden dili de dile dhil oluyor. Bu geni
anlamyla da dil odakl dnme biimi etkinliini srdryor. Dil, gzlemlenebilir
zellikleriyle vurgulanyor. , ancak da yansyan zerinden anlalabiliyor. Dilin
gnlk yaamda ya da mmkn kullanmna bakarak dnya, dnce, insan anlal-

Trk D i li

23

Dilin Dillendirdii

maya allyor. Bu ideal dil ve ardndan gelen kullanm vurgulu dil anlaylarn
rnein Wittgensteinn felsefe serveninde bulabiliriz.
Bu yazda ama, Anglo-Amerikan ya da Kta felsefesindeki dil anlaylarn
betimlemek deil. Yazmn biraz uzun tuttuum bu giri blmnde Batda dnce odakl bir dil-gereklik anlaylarnn baz noktalarn vurgulayarak kendi anlaym ortaya koyacam.
Dnyoruz, yllarca dndk de, dncede dilin nemini unutuvermiiz.
demek istiyordu, Batl belli bir yorumla. Postmodern dnemde rnein Derrida,
Barthes gibi dnrler dilin dncedeki nemine farkl alardan dikkat ekmeye
altlar. Heidegger, dil varln evidir derken, dili varl kefetmede bir kaynak
olarak gryordu. Nerede arayacaz hakikati? Dilde. Dil, hakikatin rtsn at
yerdir. Dil, ne Anglo-Amerikan felsefecilerinin kurmaya altklar ideal dil ne de
anlamn kullanm olduu dildir. Dil, varl iinde tayandr. Dil yalnzca bilimin
dili deildir artk, iirin dilidir de. Bu dili iiterek adm adm hakikatin perdesi alacaktr.
Burada bir parantez aarak aklama yapmaya gerek var. deal dil ve kullanm
odakl dili dile getirirken gerek szn kullanmtm. Dilin ardna dp dil
odandan baktmzda grdmze gerek (eniyyet, reality, ralit, Realitt,
Wirklichkeit) diyorum. Heideggerin dile duruunda dil, insann kurduu ya da gndelik yaamda kulland dil deildir. iirin bize at bir varlk alann dile getirendir. Burada ontolojik bir kayg sz konusu olduu iin dilde grlen artk gerek
deil, hakikattir (alethia, truth, vrit, wahrheit).
Arayanlar, aratranlar olarak dili kullanan biz deiliz, dili biz konumuyoruz,
dil kendisi dile geliyor, kendisi dilleniyor (Sprache spricht! diyordu Heidegger,
Dil dillenir!).
Dile yle duruyoruz ki dil konumaya balyor. Dilin dillenmesine imkn verecek bir biimde dile yaklamalyz ki dil kendindeki varl aabilsin. Varln
rtsn ama dil zerinden, zellikle de iir dilinden yaplyor. Bu dille adm adm
alan varla doru yrye hakikat yry diyorum. Gerek dille, dilin snrlarnda ulalandr. Heideggerin varl aan diliyle adm adm yrnense hakikattir.
Hakikat yalnz dille amaz kendini, btn sanat yaptlarndan da aabilir kendini.
Doayla aabilir. Hakikat, atka kapanan, kapandka alandr. Has, hasbi insann duruuyla varln sesi duyulabilir. Dil, dillenerek syler, sesi dilden duyulur.
Gerekse, bilimin kendi dili iinde ardnda kotuudur. Proton der, quark der,
momentum der. Gzlemler, hesaplar, aklar, tahmin eder. Hakikat, kendini dile
brakabilenlerin azar azar sesini duyduklardr. Bitimsizdir. Tedricen yaanabilir. iirin sesinden duyulabilir. Gkteki yldzlar yalnzca bilimin konusu deildir, airin
konusudur da. iirle de kavranacak hakikat vardr. iir dilin snrlarnda, ondaki
hakikati amada bir imkn kaynadr.
***

24

T r k D i l i

Ahmet NAM

Batdaki serveni dil-anlam-gereklik (hakikat) dzleminde kimi izgilerini

vurgulayarak gzden geirdikten sonra, bizim topraklarmzdan grnen benzer
dzlemdeki serveni kendi gzlklerimden bakarak dile getirmeye abalayacam.
Dil, cann temasdr. Cann cana, canana, varla, bilinene, bilinmeyene, grnene, grnmeyene temasdr; demesi, dokunmas, bir anlamda iliki kurmasdr.
nsan candr. Can, beden, duygu, dnme-anlam verme ve evreden oluur. nsann
evresi hem iinde hem dndadr. nsan kinat hem dnda hem de iinde yaar.
Bir trdr, bir trn bireyidir. Kendi trndeki bireylerle, farkl trden bireylerle
de temas hlindedir. Var olmak, temas hlinde olmaktr. (Hilikle de temas olabilir.
Hi ne gzel bir hattr bizim kltrmzde!) Temasta birey etkilenir, etkiler. Etkileim, cann bedeninde gelimi nrolojik yaps ve belleinin katksyla anlama
ve anlatma zellikleri kazanr. Hayvanda koklama ile ses ya da elektromanyetik titreimle, beden hareketleriyle ortaya kan etkileim, haberleme; bir temas varl
olan insanda anlama ve anlatma zellikleriyle srer. Anlama ve anlatma yatknl
insanda, binlerce yl iinde gnmz dnyasnda eritiimiz dillere doru geliim
gstermi. Balarda belki insanlar basit sesler ve iaretlerle anlatp anlayabiliyorlard. Dil, evrenin onlara dayatt onlarn da evreye atklar sorunlarla yaayan
insanlarn, bu sorunlarn zm iin gelitirdikleri bir eit temas imkn idi. Dille
bir dier insanla temas eder insan. Dille kendisiyle, belleiyle, gemiiyle temas
eder. Konuur, anlatr, anlar. aret koyar, iz brakr, sonunda yazar, anlatr.
Yaz konumann bir baka dzlemde olana temasdr. Konumann izidir, bir
anlamda. Konumann unutulup gitmesinden korkan insan, konumay saklamak istedi. Saklayarak aktarmak istedi. Sesi izgi ile temasa soktu. Dil, tata, kilde, deride,
izginin saklanabilecei deiik zeminlerde kulaktan gze temas etmeye balad.
Dilin temas alan, temas ufku geniledi. Okuma balad. Ses izgiye, izgi sese
temas etti. Anlama ve anlatma gc geliti dillenen insann.
Anlayp anlatma yetisine sahip olan insan, nce konumayla kendini dile getirdi. Konuma, dorudan yaam sorunlarn zmeye ynelikti. Konuma, konuan insanlarn konumlarn belirgin klmaya ynelikti. Dil araclyla insan aidiyet
duygusunu gelitirdi. zg olanla zge olan, kendine ait olanla olmayan dile getirdi, belleine tad. Szckleri somuttu, yaamda kalma kayglar iinde ilikiye girdii nesneleri, durumlar, hlleri gsteriyordu. Dil, insanla, nesneyle temas
hlindeydi. nsanla varln temasnn tarzlarndan biriydi. nsan bedeninin gereksinimlerini yerine getirmeye, gven ve onanma duygularnn yaanmasna katkda
bulunuyordu. nsan henz dilin ona aabilecei dnyalarn kaplarnn farknda deildi. Dilde anlam szcklerin gsterdii nesneler, olaylar, durumlar ve hller, elde
edilen, edilemeyen pratik sonulardan oluuyordu. Bu aamada insann bulduu
anlama yaam anlam diyelim. Nesneleri gsteren adlarn anlamlar yaam anlamdr,
rnein. Bana bir elma ver cmlesinin anlam, istenen elmann verilmesi ya da
verilmemesi ile ilgilidir. Bana gven, sen bendensin cmleleri duygusal rahatlat-

Trk D i li

25

Dilin Dillendirdii

may amalayan cmlelerdir. Birlikte yaamada belli ilevleri vardr, bu ilev onlarn yaam anlamdr.
Konuma ile insan toplumdaki yerini renebiliyor. Toplumla temas salyor.
Bedeniyle, duygularyla, henz yeterince soyutlamalar iermeyen dnceleriyle temas salyor. nsann yalnzca yaam anlam yaad dnemlerde o, henz yeterli
bir soyutlama gcne, yaama pratik uygulamalar aan anlam verme gcne sahip
deildir. Yaam yaam anlamlarla yaadmzda anlam sorunu, yaamn iindeki
uygulamalarla, uzlamlarla, mcadelelerle, atmalarla zlr. nsan hem uzlaan hem de atan bir varlktr. atma ve uzlamann yannda yaam sorunlarn
zebildii srelerde yaamn tadn karabilen dolaysyla dilin tadn karabilen,
dille oyun oynayabilen bir varlktr. Dilin yaam anlamyla yaadmzda, dnce,
yaamla, yaamn sonu alc, i bitirici etkileriyle yorulmutur.
Bedenin varlkla temas, yaam anlamn dnda bir baka anlam duyuruyor
insana. Beden titriyor. Duygular sarslyor. Yaam anlamla yaanan dil zerinden
insan, uzlamlarn, atmalarn, zgln, zgeliin dnda olana alyor. Oyun
oynayan insan gnlk yaamn ve dilin tesi olabileceini seziyor. Yldzlara, dalara, rmaklara, canlara, cananlara bakp rperiyor. Dile rpertisini katyor. Dil rperiyor. Bu rpertiyle insan dilini aryor. Beden, can iindeki yerinden tayor, duygular, gnlk dnceyi ayor, farkl bir anlam kefediyor: iiri! Bedenin ritim
duygusunu, belli bir l iinde arpan kalbini, atan nabzn, bedenindeki mzii,
kinatta iitmeye balad mzii dile dkyor. Bir anlam sramas oluyor: Yaam anlam iir anlamla temas ediyor. Dil farkl ufuklarn amaya balyor, bir can
olan insana. iir, ritmiyle, lsyle, uyayla, bir manzume olarak da duyurabiliyor kendini. Manzume bir ekildir, iir anlama ulaamam, yaam anlam zeksyla
dile getirilmi olandr, iir zentisidir. eklin tesindeki iir anlam, duyan kulaklara,
sezen kalplere sz getiriyor. Yaamn ufuklar geniliyor, deiik ufuklar oluuyor.
Dil yaam iirliyor, iirlenen yaam dili bylyor. iir anlam, dilin imknn iaret
ediyor. Alan yeni kaplar, pencereleri gsteriyor. iir anlam, yaamn yepyeni
anlamlarna iaret ediyor. Szn varln ima ediyor. Yalnzca konuma yok, sz
de var. Dil insana sz veriyor. Szlenmi insan, iirden kutsal olan anlamaya, yaamaya balyor. D gc geliiyor. Dil duyarll, gzeli ve kutsal yakalamasna
yol ayor. Artk aa, bir szckle iaret edilecek bir nesne deildir, yaam anlam
iinde. iir anlamdr o, bir iirdir. Hem aatr hem anlamdr. Szdr. Aala szleniyor insan, iir anlam yaarken. Aac sze buluyor, szle buluturuyor, szle
youruyor. Yaam dilin ardndaki dil, dillenip kendini sunuyor. Dil konumuyor
bu aamada, sylyor. Sz sunuyor, szler sunuyor. Dil insana, cana temas ediyor,
varla temasn insana aktaryor. nsan szleniyor. Tinsel (manevi) olann eiine
geliyor dil. nsanla dnyann, insanla onun gemiinin temas dili zenginletiriyor.
Szn bys akl dzeyinde dncenin soyutlama gcne destek veriyor.
Kavramlarla dnmeye balyor. Soyut dnen insan matematii diline katabi-

26

T r k D i l i

Ahmet NAM

liyor. Diline mant, dil bilgisini, olgulara ynelik aklamay, nceden tahminde
bulunmay bilimsel dnmenin bileenleri olarak ne srebiliyor. Sz, destanlar,
efsaneleri, masallar, trkleri douruyor. Sz anlam, youruyor, insan yaamn.
Yaam hayata dnyor.
Hayat, anlam sorgulanan szle yaanan, deerlerin tecrbe edilebildii; insanlarn zgr, zerk olabildii bir yaamdr. Yaamdan hayata k aba ister, sz
duyup yaamay ister. zglk, zgelik odanda dnen insan, bizden olan, bizden olmayan bakyla bakan insan, yaamdan hayata kamyor. Hayat, zgelik ve
zgl aan zgnlkle yaanabiliyor. zgnlk, Bat kltrlerinin diliyle orijinallik, orijine, kaynaa, sze, iire, teye yakn olmakla kazanlr. Yazk ki binlerce
yl ncesinde insann kefedebildii zgnl amzda birok toplum, birok
insan yitirmi grnyor. Dilin szn deil de konumasn duyuyorlar hl.
yle bir an oldu ki yaam anlam iir anlam dourdu. (rperme an, huu an!)
Varln sonsuzluuyla bir anlk temas sonucu, dil, perdelerinden birini kaldrd.
Sonsuz bir ufuk at, bir can olan insana. iir anlam, hem uurla hem ina (Kadim
Yunann poisisi!) ile ilgiliydi. iir anlam sz anlam duyurdu insana. Szn katmanlarndan ieri girdike, sz alannn, sz leminin bitimsiz ufuklarna daldka
sz sylemenin mana ve lezzeti dile yeni bir kap at: Bir edebiyat tr olarak iir,
zaman iinde iirle biimlenen dier edebiyat trleri ortaya kt.
Unutmayalm iir anlam derken, bir edebiyat trndeki iiri kastetmiyorum.
iir, dilden ncedir. ncelikle bedende duyulan bir rpermedir, titremedir, titreimdir. nsann varlkla e titreimidir, tnlamdr. nsan szcklerle cmleler kurabildii dilden nce iiri bedeninde, duygularnda derinden hissetti. Bu his onu
yaamdan hayata karan bir itici g oldu.
Dili etkin biimde kullanma kaygs, gzel, etkileyici, ikna edici konuma, hitap etme teknii olan retorii dourdu. Olumsuz anlamyla retorik, szn deil de,
yaam anlamn snrlar iinde kalan konumann egemen olduu, insanlar konuarak ya da konuma odakl yaz ile ikna edip caydrmaya ynelik, onlar ynetip
ynlendirme amal etkinlikler alan olarak anlalabilir. Szn olduu yerde retorie gerek yoktur. Sz retorik istemez. Manzume, rnein, retorikle gerekletirilir.
Kurnazlkla yazlan, yaant yoksunu edebiyat yaptlar sze ulaamadklar iin
retoriin alan iinde kalrlar.
Sz dile ufuklar at. nsan szle gzelin ardna dt. Hakikati aramaya balad. Dil giderek somuttan soyuta doru gelime iine girdi. Doay, tarihi, kltr
aklamaya alan teoriler retilmeye baland. Hakikat yolculuu, denenen deiik yollara denmi kavramlarla yaplyordu artk. Birlikte yaama kurallar yaam
anlam iinde dnlrken, szn kefiyle yaam anlamn tesindeki deerler, bu
kurallarn olumasnda etkisini gsterdi (rnein Eflatunun idealar!). Doru yaama, yksek yaama deerleri sorguland. Hikmet, sofia, yaam anlam iinde bir

Trk D i li

27

Dilin Dillendirdii

sorun zme becerisi, kurnazlk, yol yordam bilme anlamna gelirken szn bulunuuyla en yksek deerin ne olabilecei sorusuna yant araylarnn alan oldu.
Hikmet sevgisi (felsefe!) olutu. Kutsaln nemi anlald. tenin sesini duyan dinler ortaya kt. iir anlamn at ufukta inan dzenlerinin dili olutu.
yleyse, bir eyin anlam denince farkl dzlemlerdeki ya da alanlardaki
anlamlar anlamalyz. Yaam anlamn younlukta olduu bir anlam alannda bir
dan ya da bahenin anlamyla sz anlamn etkin biimde yaand, kutsaln, estetik ve etik deerlerin yaantmza girdii bir dnyada da ya da bahe farkldr.
Anlamlarn seviyeleri vardr. Dz anlam dilin kendini yaam anlam olarak at
alanda, bu alanlarn szlklerinde dile getirilir. Yaam szle yorulduka hayata
dnr. Hayat, anlam kaynar. Anlamlarn sonsuzluu ise manann kaplarn aar.
Kaygusuz Abdaln buyurduu gibi insan manadr. Onun iin tkenmez. Anlamlar,
manann sonsuzluunun grntleridir. Mana kinattaki yaam enerjisinin kaynadr. Bu enerjinin hayata, kltre, bilime, sanata, dine, dnceye dnmesinin
kaynadr. Btn anlamlar, sonunda manann sonsuzluunu iaret eder.
Bir yorumla Aristotelesi bir bak iinde dilimizdeki szcklerin anlamlarnn
bu szcklere karlk gelen nesneler, olaylar, olgular, oluumlar olduu dnlr.
rnein tabak szcnn anlam nedir diye sorduumuzda, bir nesne olan taba gsteririz. Tabak szcnn anlam bu gsterilen nesne olabilir mi? (Analitik
felsefede zellikle Quinen dile getirdii sorun!) Diyelim ki taban ne ie yaradn bilmeyen bir kltrden gelen (Belki de uzaydan gelen bir yaratk?) birine taba
gstererek tabak dediimizde ne anlar? l diye len birinin cesedini gsterseniz
ne anlar? O nesneye ya da olaya ne dendiini biliyor olmak anlamn bilmek midir?
Taban yaammzdaki yerini, ilevini, kltrmzde oynad rol, tarihini anlar
myz, fiziksel grnn rendiimizde? Anlam yaamn ve hayatn btnn
grmeyi gerektirir.
Kald ki taba parmamzla gsterip buna tabak denir dediimizde de birok belirsizlik ortaya kar. Taban rengine mi, masa zerinde duruuna m, dier
tabaklar arasndaki duruuna m tabak denir? Yalnzca gsterilen nesneye tabak
denir de, gnlk hayatmzda karmza kan trl biim ve renkte dier tabaklara
denmez mi? O nesneyi gsterdiimizde, btn bu neredeyse sonu gelmez aklamalar yapmak gerekiyor. Anlam, ad konan nesneler ya da olaylar iin ortaya kmyor
hemen. Kltr, o nesnenin insanlarn yaam biimlerindeki, hayat tarzlarndaki
yerini anlamak gerekiyor.
Ayrca, adlarn dndaki szcklerin, rnein edatlarn, zamirlerin, balalarn
anlamlar da btn iinde, bir balam iinde ortaya kyor.
Anlam yalnzca dilsel deil. Szle bakp bir szcn, terimin, kavramn
anlamn kavramak her zaman mmkn deil. rnein fizik bilgisi olmayan birine
beta masn szlk zerinden nasl anlatrsnz?

28

T r k D i l i

Ahmet NAM

Hayatn anlam nedir? diye sorulsa rnein, szle mi bakacaz? (Hayat

szc iin bakabiliriz, belki!) Nereden geldik, nereye gidiyoruz, bu dnyada bulunuumuzun anlam nedir?
Anlamla ilgili bu yaznn dnda kalan o kadar ok sorun var ki, tartmas bir
ktphane dolusu kitaba smaz. Bu sorunlara genel bir ereve iinde bakabilmek
iin yorum kanlmaz oluyor. Yaamak yorumlayabilmektir. Gelenekten gelen anlamlar daarcmza alp yaantlarmz yorumlarla yourabilmektir. (Bizim gibi
ezberciliin yaygn olduu toplumlarda kendi gznden grp kendi gnlnden
duymak, toplumun gelecei asndan ok nemlidir.) Yorum, yaanana can katar.
Heyecan katar. Elbette her yorum deil: Can verici yorumlardan sz ediyorum. Kltrmzn mana zenginliini koruyarak gelitirmek, bunun iin de balangcnda
tuhaf, uuk kak gibi grnen yorumlarn stn izmemeliyiz.
Hi unutmam, bir gen profesr arkadala iir yorumu yapyorduk, bir panelde.
Arkada yorumlarm karsnda son derece rahatsz oldu ve azndan karverdi:
At serbest hocam! Benim yorumlarmn cahilliimin bir sonucu olduunu sanyordu. Bylece bu arkadan ne kadar derin bir bilgiye sahip olduunu anlam
oldum.
Yorumlarn bir disiplin, emek, ak ve yaratclk istedii aktr. Dilimiz bizden onu beslememizi istiyor. Mana ebeleri olarak ondaki zenginlii dourtmamz
istiyor. Yaanan bizden yorum bekliyor. Bu kltre can veren yorumlar. Yorumlarn
oulluundan korkmayalm. Mana cumhuriyetinde canmz titreten her yorum
yerini bulsun.
Bilimde, sanatta, edebiyatta, dncede, dinde, can verici yorumlarla hayata
hizmet ederiz. Ezberci, korkak, belledii anlamlarn altnda kalp manann yceliini ve sonsuzluunu duyamayan kltrler, yaadklarna can veremedikleri iin
yaam kokutururlar, tketirler.
Dil, perdelerini aacak iir insanlarn, sz insanlarn bekliyor.

Trk D i li

29