ATLAS

ANATOMII

DR N. MED. TREYOR WESTON

bpis treci
WSTP

10

Rozdzia 1
BUDOWA CIAA
Narzdy wewntrzne
Ukady organizmu
Bony
Komrki i chromosomy
Metabolizm
Homeostaza

12
13
16
17
18
20
21

Rozdzia 2
UKAD KOSTNY I SKRA
Koci i chrzstka
Stawy i wizada
Skra

22
23
30
33

Rozdzia 3
UKAD MINIOWY
Minie
cigna

36
37
41

Rozdzia 4
UKAD NERWOWY
Komrki nerwowe
Obwodowy ukad nerwowy
Orodkowy ukad nerwowy
Oko

Ucho
Receptory wchowe i smakowe
Receptory dotykowe
Mowa
L Koordynacja ruchw
I|L
f Rozdzia 5

UKAD WYDZIELANIA
WEWNTRZNEGO
Hormony
Gruczoy dokrewne

42
43
44
46
50
54
57
60
61
64

66
67
70

Rozdzia 6
UKAD ODDECHOWY
Nos
Gardo
Puca
Oddychanie

80
82
84

Rozdzia 7
UKAD KRWIONONY
Krew
Serce
Naczynia krwionone
Krenie krwi

86
87
90
92
94

Rozdzia 8
UKAD LIMFATYCZNY
Naczynia limfatyczne
Tkanki i narzdy

96
97
98

78
79

Rozdzia 9
UKAD TRAWIENNY
Trawienie
Jama ustna
Przeyk i odek
Jelito cienkie
Wtroba

102
103
106
111
113
116

Rozdzia 10
UKADY WYDALNICZE
Wydalanie
Jelito grube
Nerki
Pcherz moczowy
Gruczoy potowe

120
121
123
126
128
129

Rozdzia 11
UKAD ROZRODCZY
Narzdy rozrodcze
Menstruacja
Zapodnienie i rozmnaanie

130
131
140
142

SOWNIK

148

INDEKS

154

Wstp

W czasach wspczesnych w znacznym stopniu wzrasta

ludzka wiedza o dziaaniu komputerw czy te budowie
samochodw, w mniejszym za o procesach zachodzcych
w ich organizmach. Prawie kady z nas zdoby wyksztacenie, ktre pozwala pracowa na swoje utrzymanie. Umiemy take mio i sensownie spdza wolny czas. Dlatego
tym bardziej zaskakujcy jest fakt, jak niewielu z nas zna
zasady funkcjonowania wasnego organizmu lub potrafi
okreli rodzaj wystpujcych w nim zaburze. Taki stan
rzeczy jest nie tylko zadziwiajcy, ale i niepokojcy.
Dzisiaj czciej ni kiedykolwiek nasze zdrowie (a moe
nawet ycie) spoczywa w naszych rkach. Moliwoci lekarzy s nieporwnywalnie wiksze ni kilka lat temu,
lecz ich dziaanie bdzie skuteczne tylko wtedy, gdy pacjenci bd dysponowali podstawow wiedz dotyczc funkcjonowania poszczeglnych czci ciaa.
Dziki znajomoci wasnego organizmu mona szybko rozpozna stan chorobowy i zasign fachowej porady.
Gwnym celem ATLASU ANATOMII jest wprowadzenie w medyczne zagadnienia, ale przede
wszystkim poprawienie stanu wiedzy w tej
dziedzinie. Ksika ta powinna znale si
w domu kadej odpowiedzialnej osoby,
ktra dba nie tylko o zdrowie wasne, ale take o zdrowie najbliszych.
Opublikowanie ATLASU ANATOMII
r zbiego si w czasie ze wzrastajcym
zainteresowaniem spoeczestwa zaV
gadnieniami medycznymi. Zaczyna ono
dostrzega, jak istotna jest relacja pomidzy lekarzem a pacjentem. Ich wsppraca przyniesie najlepsze rezultaty tylko wtedy, gdy pacjent bdzie
mia podstawy wiedzy medycznej.
ATLAS ANATOMII to nie tylko cenny

informator w rodzinnej bibliotece. Ksika ta moe by take wykorzystana

w szkoach, gdy obejmuje swoim zakresem nie tylko anatomi, ale take zagadnienia fizjologiczne dotyczce funkcjonowania rnych czci ludzkiego ciaa.
Wiedza w niej zawarta jest wyczerpujca, lecz bez zbdnych uproszcze. Zastosowana terminologia odpowiada tej, jak
posuguj si lekarze i pielgniarki.
Na sukces wydawniczy ATLASU ANATOMII
wpyn midzy innymi fakt, e bardzo
zoone procesy s opisane w taki sposb, aby
czytelnik nie zgubi si w gszczu fachowych
poj. Jednoczenie podane fakty s tak opracowane, by zadowoli najbardziej wybrednego odbiorc.
Kolejn rzecz wart podkrelenia s wspaniae ilustracje ludzkiego ciaa. Kada z nich
to mae dzieo sztuki dokonale uzupeniajce
opisywan struktur ludzkiego organizmu.
Dobrze pamitam zafascynowanie, jakie
ogarno mnie, kiedy jako student medycyny zaczem odkrywa nieznany, wspaniay wiat ludzkiego wntrza. Poznawanie tej dziedziny wiedzy jest jak niekoczca si podr, podczas
ktrej cigle ogarnia nas zdumienie i oczarowanie".
W tak wdrwk moemy wyruszy teraz w towarzystwie tej ksiki.

/? /
Trevor Weston, doktor nauk medycznych

Rozdzia 1

BUDO W A CIAA

Anatomia czowieka zajmuje si

budow wielu zrnicowanych
narzdw. Wikszo z nich moe by
zgrupowana w rne ukady. Narzdy
danego ukadu wsppracuj
z towarzyszcymi im strukturami
i peni w organizmie okrelon
funkcj. Zdrowie czowieka
i zachowanie wewntrznej rwnowagi
jego organizmu w cigle zmieniajcych
si warunkach zaley od wszystkich
ukadw, a take od mikroskopijnych
komrek, ktre s podstawowymi
skadnikami tkanek i narzdw.

Krta
yta szyjna
wewntrzna

Opucna

Prawe ptuco

Serce

ebro

Jama klatki piersiowej rozciga si

od podstawy szyi a po przepon, ktra
oddziela j od jamy brzusznej. ebra chroni
przed uszkodzeniami narzdy klatki
piersiowej, m.in. serce i puca.

Mostek

Przepona

Przeyk

BUDOWA CIAA/13

Narzdy wewntrzne
Ludzki organizm jest niezwykle zoon
struktur. Anatomia zajmuje si opisem
poszczeglnych czci ciaa i ich miejscem
w organizmie. Rozszerzeniem anatomii
jest fizjologia, ktra odpowiada na pytanie, jak dane elementy funkcjonuj. Budowa okrelonego narzdu czy te ukadu w duej mierze zaley od funkcji, jak
spenia on w organizmie. Wynika z tego,
e anatomia i fizjologia s z sob cile
powizane. Opisujc budow jakiego narzdu, np. odka, nie sposb pomin
roli, jak odgrywa - w tym przypadku
bdzie to trawienie pokarmu.
Okrelony narzd stanowi rnic si
od pozostaych jednostk, zbudowan
z rnych tkanek i speniajc specyficzne funkcje. Nauk anatomii trzeba wic
rozpocz od przyjrzenia si poszczeglnym elementom ludzkiego organizmu.
Przed przystpieniem do szczegw naley zwrci uwag na gwne narzdy,
ktre znajduj si w trzech duych jamach ciaa: w czaszce, klatce piersiowej
i brzuchu.

Skra
Czaszka
(ko)

|<rg i
Krgi szyjne Jszczytowyl
Iobrotowy

- Tchawica

Rdze krgowy

Grasica

Naczynia
krwionone pucne

Jam czaszki wypeniaj delikatne tkanki

mzgu, ktre s chronione przez powok
zwan opon tward (poniej). W dolnej
czci czaszki znajduje si otwr wielki,
przez ktry przechodzi rdze krgowy dajcy
podstaw dla pnia mzgu.

Oskrzele patowe

Oskrzeliki

Kora mzgowa
(zewntrzna warstwa mzg

14/BUDOWA CIAA

Przepona

Wtroba

Ttnica nerkowa
yta nerkowa

Aorta brzuszna

Koniec usunitego
przewodu pokarmowego
(odbytnica)
Ttnica biodrowa
zewntrzna
ya biodrowa ze'
Pcherz moczowy

Wntrze jamy brzusznej kobiety

z pominiciem przewodu pokarmowego.
Tu znajduj si prawie wszystkie narzdy
pciowe eskie, zajmujc stosunkowo
niewielk powierzchni. Naley zwrci
uwag na rozmiary macicy w stosunku
do wtroby.

Jama czaszki

Czaszka skada si z dwch czci: z jamy

czaszki, w ktrej znajduje si mzg, oraz
twarzoczaszki, ktra jest podstaw dla
oczu, nosa i ust.
Jam czaszki niemal cakowicie wypenia mzgowie, ktrego rozwj wpywa na
jej ksztat. Pocztkowo koci czaszki s
poczone bonami, ktre umoliwiaj ich
przemieszczanie. Pomidzy 18. a 24. miesicem ycia bony stopniowo s zastpowane tkank kostn, a ostatecznie czaszka stanie si sztywna.

Mzg skada si z delikatnej, galaretowatej substancji, ktra atwo moe ulec

uszkodzeniu. Chroni go koci czaszki
oraz otaczajca go niezwykle mocna bona zwana opon tward. W przypadku
urazu mzgu i wystpienia obrzku okrywajca od zewntrz tkanka kostna poprzez ucisk moe spowodowa dalsze jego uszkodzenie. Czaszka zawiera te mniejsze przestrzenie, jak jama nosowa, i znacznie mniejsze od niej - jamy powietrzne,
zwane zatokami obocznymi nosa. Szczki
zazwyczaj s rozpatrywane jako oddzielne
struktury. W podstawie czaszki znajduje
si szereg otworw, przez ktre przechodz nerwy, ttnice i yy. Najwikszy z nich,
zwany otworem wielkim, jest miejscem
przejcia rdzenia krgowego.
Jama klatki piersiowej
Klatka piersiowa jest konstrukcj kostn, w rodku ktrej znajduj si najwaniejsze narzdy ciaa: puca i serce.

Podstawow funkcj tych narzdw jest

dostarczanie tlenu z powietrza do tkanek.
Proces ten jest niezbdny dla funkcjonowania organizmu. ebra s zlokalizowane tu pod powierzchni skry klatki
piersiowej i warstw mini powierzchownych. Ukad eber ksztatem przypomina
dzwon cakowicie otaczajcy puca i serce. Od tyu ebra cz si z krgosupem,
a gruba blaszka miniowa - przepona oddziela zawarto klatki piersiowej od
brzucha.
Pomidzy ebrami znajduj si warstwy mini midzyebrowych. ciana klatki piersiowej jest wic zbudowana z uminionego worka w ksztacie dzwonu, opartego na kostnym rusztowaniu utworzonym przez ebra. Dziki moliwociom
rozszerzania si cian klatki piersiowej
przy skurczu mini wdechowych i nastpnie biernego ich powrotu do pooenia wyjciowego powietrze jest zasysane
i wypychane na zewntrz poprzez tchawic, ktra z klatki piersiowej przechodzi
do szyi.
Jama klatki piersiowej jest czciowo
wycielona bon zwan opucn. Podobne bony otaczaj puca i serce. Podranienie opucnej powoduje stan zapalny - zapalenie opucnej.
Wntrze klatki piersiowej w wikszoci
wypeniaj puca - prawe i lewe, ktre
cz si z tchawic za pomoc oskrzeli.
Oskrzele kadego puca rozgazia si
nastpnie w ksztacie gazi drzewa. Przez
te najmniejsze kanaliki powietrze jest
przenoszone do pcherzykw pucnych,
gdzie nastpuje wymiana gazw. Tlen
z powietrza przedostaje si do krwi, natomiast dwutlenek wgla, bdcy zbdnym
produktem procesw zachodzcych w organizmie, jest z niej wydalany i wydychany do atmosfery. Serce jest pooone
z przodu, pomidzy dwoma pucami,
i otoczone dwuwarstwowym workiem
zwanym osierdziem. Krew z organizmu
dostaje si do serca przez jego prawy
przedsionek, a nastpnie przez praw
komor jest przepompowywana do puc.
Z puc krew bogata w tlen wraca do
lewego przedsionka, z ktrego wpywa do
lewej komory. Z lewej komory jest toczona do aorty, bdcej gwn ttnic ciaa.
Oprcz serca i puc w klatce piersiowej
znajduje si przeyk, przez ktry pokarm
przedostaje si z jamy ustnej i garda do
odka pooonego tu pod przepon.
W grnej czci klatki piersiowej przed
tchawic znajduje si gruczo zwany grasic, ktry jest gwnym organem uczestniczcym w procesach odpornociowych
ustroju.
Grasica ronie do okresu dojrzewania
pciowego, kiedy to moe siga nawet do
przepony. W pniejszym okresie stopniowo zanika, a jej tkanka limfatyczna
jest zastpowana tkank tuszczow.
Jama brzuszna
Brzuch to najwiksza jama w organizmie,
ktra rozciga si od przepony a po
okolice pachwinowe. Od tyu ogranicza
j krgosup, a od gry przepona. Przednia cz jest pokryta grub warstw

BUDOWA CIAA/15
mini, ktre mona wyczu pod naciskiem. W brzuchu znajduje si wiele organw oglnie zwanych trzewiami. Prawie cay przewd pokarmowy, poczwszy
od odka, a koczc na prostnicy (czyli
odbytnicy), znajduje si wewntrz jamy
brzusznej. Funkcj ukadu pokarmowego
jest trawienie pokarmu oraz wydalanie
nie strawionych resztek. W procesie trawienia pokarm jest rozkadany na czynniki podstawowe, ktre mog by absorbowane przez krew i rozprowadzane do
wszystkich czci ciaa. Niepotrzebne
produkty przemiany materii s usuwane z organizmu. Wan rol w procesie
trawienia odgrywaj gruczoy: wtroba
i trzustka. Wszystkie narzdy wewntrzne otacza ogromna sie naczy krwiononych.
Z tyu przewodu pokarmowego s umiejscowione nerki. Kada z nich za pomoc
moczowodu jest poczona z pcherzem,
ktry znajduje si w dolnej czci jamy
brzusznej, w jamie miednicy. W pcherzu
gromadzi si mocz, ktry jest wydalany
na zewntrz. Z ukadem moczowym cile
powizany jest ukad rozrodczy. W przypadku kobiety prawie wszystkie gwne
narzdy pciowe mieszcz si wewntrz
brzucha, a waciwie w jamie miednicy.
U mczyzny cz narzdw pciowych
znajduje si na zewntrz.
Niewiarygodne wydaje si, e tak wiele
wanych organw zgrupowanych jest na
stosunkowo maej powierzchni. W jamie
brzusznej znajduje si okoo 7 metrw
jelit. Utrzymanie organw wewntrznych
w staej pozycji jest moliwe dziki tkance, zwanej krezk, za pomoc ktrej s
one przyczepione do otrzewnej ciennej bony wycieajcej jam brzuszn.
Otrzewna trzewna okrywa kady organ
znajdujcy si wewntrzotrzewnowo.
Otacza wtrob, odek, jelita, ledzion, pcherzyk ciowy, wyrostek robaczkowy, prawie ca macic i jajowody.
Dziki otrzewnej poszczeglne struktury
wewntrz jamy brzusznej mog si swobodnie przemieszcza. Bona okrywajca organy nosi nazw otrzewnej trzewnej, natomiast bona wycieajca jam
brzuszn jest zwana otrzewn cienn.
Trzecim rodzajem otrzewnej jest otrzewna krezkowa tworzca krezki mocujce
narzdy i doprowadzajce do nich naczynia i nerwy. Ze wzgldu na bardzo silne
unerwienie otrzewnej ciennej kady uraz
lub jej stan zapalny jest odczuwany w postaci ostrego blu. Otrzewna trzewna nie
jest tak wraliwa. Bl moe wystpi tylko w przypadku, kiedy dojdzie do rozcignicia lub rozdcia jelita. Bl pochodzcy z otrzewnej ciennej jest atwy do
zlokalizowania, natomiast bl z otrzewnej trzewnej ma charakter rozlany i trudno ustali miejsce, z ktrego pochodzi.

Po prawej: Przekrj strzakowy jamy

brzusznej. Diagram ukazuje wszystkie typy
otrzewnej: trzewna, cienn i krezkow.

Pooenie otrzewnej
Wtroba
Ttnice
Otrzewna trzewna
Otrzewna cienna
yta wrotna wtroby
yta gwna dolna

Nerka prawa

Krgi krgosupa

Powyej po lewej: Przekrj

poprzeczny jamy brzusznej

ukazujcy powizania pomidzy
rnymi narzdami.
ledziona
Siec mniejsza

Aorta brzuszna

Zawarto jamy brzusznej

Ift.
Przepona

Wtroba

Aorta brzuszna
Krezka
jelita cienkiego
Sie wiksza

Jelito cienkie
Otrzewna trzewna

Odbytnica
Macica
Pcherz moczowy
Spojenie onowe

Ukady organizmu
Aby zrozumie, w jaki sposb rne narzdy s z sob powizane, naley przyjrze si
poszczeglnym ukadom. Okrelony ukad
stanowi zgrupowanie organw, ktre z sob wsppracuj. Jednym z najbardziej znanych jest ukad trawienny. Ponadto w organizmie wyrniamy: ukad kostny, skr, ukad miniowy, ukad chonny, ukad
krenia, ukad oddechowy, ukad wydalniczy, ukad wewntrzwydzielniczy i ukad
rozrodczy. Kady z nich jest oddzielnie
omwiony w nastpnych rozdziaach. Poszczeglne narzdy w obrbie danego ukadu
s zgrupowane razem nie tylko dlatego, e
si z sob cz, ale rwnie dlatego, e

s zbudowane z podobnej tkanki. Wyrniamy cztery gwne rodzaje tkanek, a kady narzd skada si przynajmniej z jednej
z nich.
Tkanka nabonkowa, zwana nabonkiem,
jest tkank pokrywajc lub te wycieajc narzdy ciaa. Wiele z nich wydziela substancje takie jak hormony.
Tkanka miniowa ma zdolno kurczenia si, dziki czemu moliwy jest ruch caego ciaa, podobnie jak i narzdw wewntrznych. Serce prawie w caoci jest
zbudowane z tkanki miniowej.
Tkanka czna, ktra obejmuje koci
i cigna, czy, podtrzymuje oraz wype-

Ukad

Gwne narzdy i struktury

Kostny

Wszystkie koci ciaa, chrzstki, stawy i wizada, ktre je z sob

cz

Miniowy

Minie ciaa - niektre z nich dziaaj pod wpywem naszej

wiadomoci (minie szkieletowe lub prkowane), inne pracuj
niezalenie od naszej woli (minie gadkie)

Nerwowy

Mzg, rdze krgowy, narzdy zmysw (oczy, narzdy suchu

i rwnowagi, kubki smakowe, receptory wchu i dotyku), nerwy

Wydzielania
wewntrznego

Gruczoy wytwarzajce hormony: przysadka mzgowa, tarczyca,

przytarczyce, nadnercza, trzustka, grasica, czci jder i jajnikw,
niewielkie obszary tkanek w jelitach

Oddechowy

Puca, oskrzela (kanay prowadzce do puc), tchawica, gardo,

krta, nos, przepona

nia struktury ciaa. Moe wystpowa w postaci lunej, pomidzy lub wewntrz innych
tkanek lub w postaci zbitej. Zarwno cigna, jak i wizada s przykadem zbitej
tkanki cznej.
Tkanka nerwowa jest spotykana tylko
w obrbie ukadu nerwowego. Dziki tej
tkance zapewniona jest szybka komunikacja i kontrola, a czynnoci ciaa s
skoordynowane. Tkanka nerwowa jest zbudowana z komrek tworzcych wypustki. Inne tkanki, takie jak np. tkanka czna, wsppracuj z tkank nerwow, jednak adna z nich nie przenika do jej
wntrza.

Ukad moczowy

Krenia

Serce, ttnice, yy, naczynia wosowate, krew

Limfatyczny

Narzdy biorce udzia w kreniu limfy oraz czynnociach obronnych organizmu, m.in.: wzy chonne, naczynia chonne, ledziona, migdaki, grudki chonne, grasica

Trawienny

Jama ustna, zby, jzyk, gruczoy linowe, gardo, przeyk, odek,

jelito cienkie, wtroba, pcherzyk ciowy, trzustka

Wydalniczy

Narzdy i gruczoy, ktre bior udzia w wydalaniu z organizmu

zbdnych produktw przemiany materii: gruczoy potowe, ukad
moczowy (nerki, moczowody, pcherz, cewka moczowa) oraz
jelito grube, wydalajce nie strawione resztki pokarmu

Rozrodczy

Mski: jdra, prcie, gruczo krokowy, nasieniowody, pcherzyki

nasienne, cewka moczowa, gruczoy opuszkowo-cowkowe
eski: jajniki, jajowody, macica, pochwa, srom
Mskie i eskie hormony rozrodcze wpywajce na rozwj pciowy oraz wtrne cechy pciowe

BUDOWA CIAA /17

Bony
Niektre bony luzowe, zwaszcza te
wycieajce drogi oddechowe, maj komrki zaopatrzone w wosowate rzski.
Rzski, wykonujc ruch w jedn stron,
przesuwaj zanieczyszczenia (np. kurz)
w kierunku garda, skd po odkaszleniu
s usuwane na zewntrz organizmu.
Bony wycieajce jelita s pofadowane w ksztacie palczastych wypustek, zwanych kosmkami, ktre znacznie zwikszaj powierzchni wchaniania skadnikw odywczych.
Bony luzowe s spotykane rwnie
w ukadzie rozrodczym. Macica jest wycielona luzwk, ktra kadego miesica ulega zuszczeniu i wydaleniu podczas menstruacji.
Bony maziowe wystpuj w obrbie
ruchomych staww, maj ksztat woreczkw wypenionych pynem maziowym.
cigna, bdce mocnymi pasmami tkanek, ktre cz minie z koci, posiadaj pochewk zbudowan z bony maziowej. Bony surowicze okrywaj narz-

dy klatki piersiowej i brzucha, chronic je

przed chorobami oraz zmniejszajc tarcie
pomidzy ssiednimi organami. W jamie
klatki piersiowej spotykamy dwie bony surowicze. Wszystkie narzdy jamy
brzusznej okrywa bona surowicza otrzewna. W pierwszej fazie ycia kadego organizmu bony speniaj specyficzn funkcj. Pd rozwijajcy si w macicy jest
otoczony boniastym workiem, zwanym
workiem owodniowym, ktry jest wypeniony pynem. W pynnym rodowisku
pd jest znacznie mniej naraony na
uszkodzenia. Worek owodniowy wraz z oyskiem zostaje wydalony na zewntrz
tu po urodzeniu dziecka.

Bona surowicza, zwana opucn (kolor

purpurowy), zapobiega tarciu pomidzy
pucami a ebrami.

Opony (kolor pomaraczowy) okrywaj

delikatn tkank mzgu i oddzielaj go
od twardych koci czaszki.

Bona luzowa wyciea drogi oddechowe.

Rzski (kolor czerwony) zapobiegaj
przedostaniu si zanieczyszcze do puc.

Kosmki bony luzowej wycieajcej jelito

cienkie (kolor rowy) zwikszaj
powierzchni wchaniania skadnikw
pokarmowych.

Bona luzowa (kolor czerwony)

wycieajca macic umoliwia odywianie
i rozwj zarodka.

Bona luzowa (kolor czerwony)

wycieajca torebk stawow wydziela
pyn, ktry smaruje stawy i uatwia ich ruch.

Bony s warstwami tkanek, ktre pokrywaj, wycieaj lub te oddzielaj

struktury organizmu. Wyrniamy pi
gwnych typw bon.
Bony luzowe wycieaj gwnie wntrza kanaw, np. przewodu pokarmowego. Powierzchni staww i cigien pokrywaj bony maziowe. Bony surowicze
otaczaj narzdy klatki piersiowej i brzucha. Mzg i rdze krgowy okrywa specjalny rodzaj bon zwanych oponami.
Kada z milionw komrek budujcych nasze ciao, a take mikroskopijnie
mae organelle, ktre znajduj si w ich
wntrzu, s otoczone lub przedzielone
jakim typem bon.
Jak sama nazwa wskazuje, bony luzowe posiadaj wyspecjalizowane komrki,
ktre wydzielaj luz. Wrd wielu jego
funkcji jest rwnie zwalczanie infekcji
(zawiera przeciwciaa speniajce funkcj
ochronn), a take utrzymywanie wilgoci
w naszych gardach, nozdrzach i w przewodzie pokarmowym.

Komrki i chromosomy
Ciao kadego dorosego osobnika jest
zbudowane z ponad stu milionw komrek. rednica tych mikroskopijnych
struktur wynosi rednio jedn setn milimetra. adna komrka nie jest w stanie
sama funkcjonowa poza organizmem
(z wyjtkiem sztucznej hodowli w laboratoryjnych warunkach).
Komrki organizmu rni si rozmiarem, ksztatem oraz struktur w zalenoci od funkcji, jak speniaj. Komrki
miniowe s dugie i wskie. Maj zdolno kurczenia si i rozkurczania, dziki
czemu organizm moe si porusza. Jest
wiele komrek nerwowych, ktre s take
dugie i wskie, ale ich rola polega na
przekazywaniu impulsw. Okrge, czerwone krwinki transportuj tlen i dwutlenek wgla, a koliste komrki trzustki
produkuj hormon zwany insulin.
Wszystkie komrki organizmu, pomimo rnic w funkcjonowaniu, s zbudowane w podobny sposb. Kada jest
otoczona bon, a jej wntrze wypenia
galaretowata substancja zwana cytoplazm, w ktrej osadzone jest jdro posiadajce chromosomy.
W cytoplazmie, zawierajcej od 70 do
80 procent wody, zachodz liczne procesy
chemiczne. Znajduje si w niej rwnie
wiele drobnych struktur zwanych organellami. Kada z nich spenia odmienn
i wan funkcj.
Bona komrkowa jest porowata i skada si z trzech warstw: biaka, tuszczu
i biaka. Substancje, ktre przedostaj si
do wntrza lub na zewntrz komrki,
zostaj rozpuszczone w tuszczach lub te
przechodz przez porowat, pprzepuszczaln bon.

Bony niektrych komrek s zaopatrzone we woskowate rzski. W jamie

nosowej rzski te wychwytuj czsteczki
kurzu. Potrafi rwnie porusza si w t
sam stron, mog wic unosi substancje
w okrelonym kierunku.
Cytoplazma wszystkich komrek zawiera mikroskopijne organy - mitochondria. Ich zadaniem jest przetwarzanie tlenu
i skadnikw pokarmowych w energi niezbdn do wszystkich procesw zachodzcych w komrce. Mitochondria produkuj
energi dziki kompleksom biakowym enzymom. Ich funkcj jest przyspieszanie reakcji chemicznych. Najwicej mitochondriw wystpuje w komrkach miniowych.
W cytoplazmie znajduj si rwnie
mikroskopijne lizosomy. Zawieraj enzymy, dziki ktrym wykorzystuj obecne w komrce skadniki pokarmowe. Najwicej lizosomw maj komrki wtroby.
Substancje wytworzone przez komrk, a potrzebne w innej czci organizmu
(np. hormony), gromadz si w strukturach zwanych aparatami Golgiego.
Wiele komrek ma ca sie drobnych
kanalikw, ktre speniaj rol ich wewntrznego szkieletu". Wszystkie komrki
zawieraj reticulum endoplazmatyczne,
bdce systemem bon wypeniajcych
cytoplazm.
Wzdu reticulum s rozsiane sferyczne
struktury zwane rybosomami. Organelle
kontroluj syntez biaek koniecznych do
ycia wszystkich komrek. Biaka s niezbdne jako materia budulcowy. Stanowi take cz enzymw aktywizujcych procesy chemiczne oraz bior udzia

Budowa komrki
Cytoplazma - galaretowata
substancja w ktrej s
zawieszone drobne struktury
zwane organellami
Mitochondriumwytwarza energi na
potrzeby komrki

Jderkowytwarza biaka
niezbdne do
podziau komrki
Jdro-zawiera
informacje
genetyczne
(w chromosomach)
Bona jdrowa

Reticulum endoplazmatyczne - system kanalikw

pomidzy jdrem a cian
komrki
Rybosom - wytwarza
biaka na potrzeby
komrki
Lizosom gromadzi enzymy

Pory-umoliwiaj
przenikanie substancji
do wntrza i na
zewntrz komrki
Bona komrkowa

w wytwarzaniu zoonych czstek, takich

jak hormony.
Chromosomy
Kade jdro komrkowe zawiera informacje genetyczne zakodowane w zwizku
chemicznym, zwanym kwasem dezoksyrybonukleinowym (DNA), ktry wchodzi w skad chromosomw. Kady chromosom posiada tysice genw. Gen zawiera informacj dotyczc syntezy okrelonego biaka. Dane biako moe mie
niewielki wpyw na komrk, podobnie
jak i na zoon struktur organizmu.
Jednak od jednego biaka moe zalee,
czy kto ma piwne, czy niebieskie oczy,
krcone lub proste wosy, normaln albo
albinotyczn skr.
Z wyjtkiem dojrzaych czerwonych
krwinek, ktre trac chromosomy w kocowej fazie procesu ich formowania,
a take komrek rozrodczych (jajeczka
i plemniki) zawierajcych poow materiau genetycznego, kada komrka czowieka ma 46 chromosomw zgrupowanych w 23 pary. Jeden chromosom z kadej pary pochodzi od matki, a drugi
od ojca. Komrki rozrodcze (jajeczka
i plemniki) maj tylko poow liczby
chromosomw, dziki czemu w chwili
zapodnienia nowy osobnik bdzie mia
waciw ich liczb.
Geny wpywaj na ksztatowanie nowego organizmu ludzkiego ju od momentu zapodnienia. Chromosomy ojca
determinuj pe. W zalenoci od ich
ksztatu wyrniamy chromosomy X i Y.
Jajeczko zawiera tylko chromosom X.
Mskie komrki rozrodcze posiadaj
chromosom X albo Y. Jeeli plemnik
zawierajcy chromosom X zapodni jajeczko z chromosomem X, urodzi si
dziewczynka. W wyniku poczenia jajeczka z plemnikiem zawierajcym chromosom Y urodzi si chopiec.
Podzia komrki
DNA zawarty w chromosomach oprcz
tego, e zawiera kod genetyczny, ma
rwnie moliwoci replikacyjne. Dziki
temu komrki ulegaj podwojeniu, a informacja jest przekazywana z jednego pokolenia na drugie.
Proces podziau komrki, w czasie ktrego nastpuje jej podwojenie, jest nazywany mitoz. Zapodnione jajeczko ulega
takim podziaom, co w konsekwencji daje
moliwo powstania dorosego organizmu. Zuyte komrki s zastpowane nowymi.
Chromosomy komrki, ktra nie ulega
podziaowi, s niewidoczne. W chwili
zbliania si podziau, chromosomy staj
si krtsze oraz grubsze, uwidaczniaj si
jako parzyste struktury, ktre nastpnie
rozdzielaj si. Kada potowa przesuwa
si do przeciwlegego kraca komrki.
W kocowym etapie podziaowi ulega
cytoplazma i formuj si bony dwch

BUDOWA CIAA/19

Najbardziej istotne rnice pomidzy

dwoma typami podziau komrki s
przedstawione powyej w duym
powikszeniu. W czasie mejozy (sekwencja
grna) chromosomy ulegaj podwojeniu,
ukadaj si w pary i splataj. Nastpuje
podzia i chromosomy odsuwaj si od
siebie, dajc nowe komrki rozrodcze.
Zawieraj one poow informacji
genetycznej koniecznej do powstania
nowego organizmu. Druga poowa zostaje
uzupeniona w chwili zapodnienia.
W procesie mitozy (dolna sekwencja) pary
chromosomw dziel si na dwie identyczne
czci, nastpnie poowy przemieszczaj si
do przeciwlegych kocw komrki.
W wyniku rwnego podziau kada nowa
komrka zawiera kompletn informacj
genetyczn niezbdn przy powielaniu si
czy zastpowaniu istniejcych komrek
organizmu. Ilustracja (po prawej)
przedstawia szczegow budow
chromosomu.

nowo powstaych komrek. Kada z nich

posiada waciw liczb chromosomw.
Codziennie wiele komrek zamiera, ale
dziki procesowi mitozy s one zastpowane innymi. W zalenoci od typu
komrki podziay nastpuj z rnym
nateniem. Komrki nerwowe, w tym te,
z ktrych zbudowany jest mzg, nie maj
moliwoci replikacji. Komrki wtroby,

' Chromosomy w jdrze

Struktura
chromosomu zbudowanego
ze spltanych nici DNA

chromosomu
w znacznym
powikszeniu

Odcinki DNA
s zwane genami.
Kady z genw _
zawiera informacj
o budowie biaka

Pojedyncza ni DNA

naskrka i krwi ulegaj cakowitej wymianie kilka razy w roku.

Komrki zawierajce poow liczby
chromosomw powstaj w wyniku innego podziau - zwanego mejoz. W pierwszym etapie mejozy chromosomy ulegaj pogrubieniu i podziaowi, podobnie
jak w mitozie. Nastpnie ukadaj si
w pary w taki sposb, e chromosom ojca
znajduje si obok chromosomu matki. Po
spleceniu si z sob nastpuje kolejny ich
podzia. Kady nowy chromosom posiada zarwno geny ojca, jak i matki. Nowo
powstae komrki ulegaj jeszcze jednemu podziaowi, dajc komrki rozrodcze
zawierajce poow waciwej czowiekowi liczby chromosomw (23). Wymiana
materiau genetycznego, ktra nastpuje
w czasie mejozy, sprawia, e dzieci nie s
cakowicie podobne do swoich rodzicw.
Kade z nich, z wyjtkiem bliniakw
jednojajowych, posiada jedyn w swoim
rodzaju struktur kodu genetycznego.

Metabolizm
Zoone procesy, ktre umoliwiaj normalne funkcjonowanie naszego organizmu, s skutecznie stymulowane przez
enzymy i hormony. Enzym wpywa na
chemiczn konwersj, dziki czemu niezbdne substancje staj si dostpne dla
komrek. Hormony z kolei s odpowiedzialne za przebieg wzrostu czy wykorzystanie zapasw energii.
Metabolizm to wszystkie reakcje chemiczne zachodzce wewntrz organizmu,
w wyniku ktrych jest moliwe jego funkcjonowanie, wzrost, a take reprodukcja.
Na metabolizm skadaj si cakowicie
odmienne, lecz uzupeniajce si procesy katabolizm i anabolizm. Katabolizm polega na rozkadzie wglowodanw, tuszczw i biaek, a take wielu zbdnych produktw, np. martwych komrek lub tkanek. W wyniku tego powstaje energia
umoliwiajca poruszanie si mini, przy
czym, cz jest tracona w postaci ciepa.
Anabolizm obejmuje procesy budowy.
Skadniki pokarmowe przyswojone przez
organizm i zgromadzone w postaci energii s wykorzystywane podczas wzrostu,
reprodukcji lub w procesach obronnych
przeciwko infekcjom i chorobom. U rozwi-

jajcego si dziecka lub nastolatka potencja pochodzcy z rozkadu pokarmu zostaje cakowicie wykorzystany do procesw
wzrostu. W przypadku dorosego czowieka nie wykorzystana energia powoduje odkadanie si tuszczu. Nadmierne wydatkowanie energii objawia si utrat wagi ciaa.
Rozkad wglowodanw
Energia jest niezbdna do ycia. Znaczna
jej cz pochodzi z rozkadu zoonych
wglowodanw (wystpujcych w takich
produktach, jak chleb, ziemniaki) na cukry
proste. Najczciej spotykane cukry proste,
jakie otrzymujemy z poywienia, to: glukoza, fruktoza i galaktoza. Cukry najpierw s
transportowane do wtroby, gdzie fruktoza
i galaktoza ulegaj przeksztaceniu w glukoz (zobacz Rozdzia 9, strona 104).
Komrki uzyskuj energi z rozkadu
glukozy na substancj zwan kwasem pirogronowym. Potencja uwolniony w czasie tego procesu jest tymczasowo gromadzony w postaci wysokoenergetycznego
zwizku ATP.
Rozkad tuszczw i biaek
Tuszcze i biaka stanowi wan cz

spoywanego pokarmu. W przypadku

dostarczania organizmowi maej iloci
wglowodanw jako rdo energii mog
by wykorzystane tuszcze i biaka.
Kiedy wglowodanowe zapasy energii
wyczerpi si, czsteczki tuszczu s rozkadane na glicerol i kwasy tuszczowe, ktre
nastpnie oddzielnie ulegaj procesom katabolizmu. W wtrobie glicerol zostaje przeksztacony w glukoz i w ten sposb wkracza
na drog metabolizmu tego cukru.
Biaka zawarte w diecie s rozkadane
na aminokwasy, konieczne do procesu
wzrostu, a take enzymy, ktre aktywizuj kady proces metaboliczny zachodzcy w komrce.
Przyczyn wielu zakce metabolizmu
jest niedobr enzymw. W rezultacie moe doj do akumulacji szkodliwych dla
organizmu substancji.
Zaburzenia w produkcji hormonw to
kolejna czsto spotykana przyczyna nieprawidowoci w procesach metabolicznych. Niewydolno trzustki, ktra wytwarza zbyt mae iloci insuliny, nazywana jest cukrzyc. Insulina jest niezbdnym
hormonem umoliwiajcym komrkom
absorbowanie i rozkad glukozy.

Sposoby wykorzystania pokarmu przez organizm

iaka

QQ

W procesach metabolizmu z kadego pokarmu

powstaj produkty, ktre musz by wydalona.

W,koi

Wglowodany

1 v^lh.l U, \u

BUDOWA CIAA/21

Homeostaza
W celu utrzymania wewntrznej rwnowagi organizm ludzki wymaga cigego
nadzoru. Jest to warunek zachowania zdrowia w nieustannie zmieniajcym si rodowisku. Stan takiej rwnowagi jest okrelany jako homeostaza. Kady z wielu
mechanizmw wzajemnego oddziaywania rodowiska na nasz organizm moe
by postrzegany jako oddzielny system
kontroli, speniajcy okrelon funkcj.
Zebrane w cao formuj jeden, oglny
system odpowiedzialny za prawidowe
funkcjonowanie naszego organizmu.
Wszystkie komrki ciaa znajduj si
w rodowisku pynnym. Pyn dostarcza
im skadnikw pokarmowych oraz odprowadza zbdne produkty. Aby komrki mogy prawidowo funkcjonowa, waciwoci pynu zewntrzkomrkowego musz by stae. Homeostaza jest zatem
stanem koordynacji utrzymujcym normalne funkcjonowanie organizmu do
chwili, kiedy dziaanie jednego lub kilku
jego systemw ulegnie zachwianiu. Rezultatem zaburzenia rwnowagi jest stan
chorobowy.
Zdrowy organizm, dziki mechanizmom adaptacyjnym i odpornociowym,
moe zwalczy chorob. W przypadku
ataku choroby organizm jest osabiony
i nie moe si broni. Podatno organizmu na gryp w znacznym stopniu zaley
od jego odpornoci. Tumaczy to, dlaczego nie kady, kto zetknie si z chorob, od
razu ulega zaraeniu. Stan homeostazy
atwiej jest wytumaczy, posugujc si
terminami technicznymi. Wiele procesw
organizmu reguluje mechanizm ujemnego sprzenia zwrotnego. Efekt kocowy
ogranicza lub hamuje specyficzny proces
i w ten sposb zachowana jest kontrola.
Przykadem takich zjawisk jest termostat normujcy prac systemu ogrzewania.
Jeeli temperatura w pokoju spada poniej ustalonej wartoci, obwd elektryczny termostatu zamyka si. Powoduje to
wczenie bojlera oraz pompy i obieg
gorcej wody w systemie zostaje wznowiony. Kiedy wymagana temperatura
ustali si, termostat przerywa obwd.
W przeciwiestwie do centralnego ogrzewania organizm jest wyposaony w system bezpieczestwa. Polega on na tym, e
kilka rnych mechanizmw wykonuje
podobne zadania. Ich sposb dziaania
jest jednak odmienny.
Kilka tysicy systemw kontrolnych
istniejcych w organizmie czowieka reguluje waciwie wszystkie jego funkcje.
Ukad nerwowy i wewntrznego wydzielania peni najwaniejsz rol w procesach kontrolnych. Obydwa ukady s cile powizane, a ich funkcjonowanie jest
wzajemnie uzalenione. Z tego wzgldu
s czasem rozpatrywane jako jeden wsplny ukad nerwowo-hormonalny.
W utrzymaniu stanu homeostazy szczeglne znaczenie odgrywa autonomiczny
system nerwowy. Kieruje on w sposb

Kiedy nastpi odwodnienie organizmu,

podwzgrze odnotowuje zmian poziomu
wody we krwi. Podwzgrze pobudza tylny
pat przysadki mzgowej, ktry uwalnia
hormon antydiuretyczny (ADH). Powoduje
on zmniejszenie wydalania wody przez nerki
i pcherz moczowy. Nadnercza rwnie
s pobudzane i zwikszaj wytwarzanie
aldosteronu, ktry hamuje utrat soli,
a tym samym wody z nerek. Dostarczenie
organizmowi wody w iloci gaszcej
pragnienie uzupenia jej
zapas. Podwzgrze rejestruje
t zmian i wpywa hamujco
na wytwarzanie ADH
i aldosteronu.

Ukad limbiczny

Sklepienie

Nadnercze
Nerka

Pcherz moczowy -

niezaleny prac serca, puc, odka, jelit, pcherza moczowego, narzdw rozrodczych.
Ukad wewntrznego wydzielania znacznie wolniej reaguje na okrelon sytuacj. Efekty jego dziaania s jednak
trwalsze. Reakcje autonomicznego ukadu nerwowego s szybkie, a czas ich
trwania zaley od sytuacji. Oba ukady
mog funkcjonowa oddzielnie lub te
wsppracowa. Regulowanie zawartoci
wody w organizmie jest przykadem wykorzystania kilku systemw w celu utrzymania homeostazy.
Zawarto wody w organizmie wynosi
70 procent. Niektre tkanki, jak np. istota
szara mzgu, maj wysz zawarto wody (do 85 procent), inne, jak warstwy
odoonego tuszczu, tylko 25 procent.
Woda jest podstawowym skadnikiem
krwi (80 procent). W pewnych okolicznociach poziom wody w organizmie ulega zmniejszeniu. Odpowiednie mechanizmy sygnalizuj ubytek i potrzeb uzupenienia niedoboru. Pojawia si uczucie
pragnienia. Ilo wody, jak naley wypi, aby zaspokoi potrzeby organizmu,
zaley od poziomu ubytku. Gwny orodek kontroli powodujcy uczucie pragnienia znajduje si w mzgu. Tak zwane
podwzgrze kieruje autonomicznym sys-

temem nerwowym. Okrelone komrki

nerwowe tego gruczou reaguj na zawarto wody we krwi. Jeeli poziom wody
we krwi w stosunku do zawartoci soli
i innych substancji obniy si, komrki te
ulegaj pobudzeniu. Rozpoczyna si wydzielanie hormonw hamujcych wydalanie wody przez nerki (zobacz strona 126)
i pojawia si powizane z tym uczucie
pragnienia.

Rozdzia 2

UKADKOSTNY
ISKRA

Szkielet podtrzymujcy ludzkie ciao jest

arcydzieem architektury. Budowla ta
charakteryzuje si du
wytrzymaoci, a dziki stawom
i wizadom jest bardzo mobilna.
Kada ko ma okrelony ksztat,
zalenie od jej specyficznej funkcji.
Tam, gdzie jest wymagana wiksza
elastyczno, ko zostaa zastpiona
chrzstk. Ciao od zewntrz pokrywa
skra. Jest to najwikszy organ
ludzkiego ciaa. Skra nie tylko chroni
przed uszkodzeniem wewntrzne
struktury, ale te bierze udzia
w regulowaniu temperatury ciaa.

Po prawej: Zarwno kobieta, jak

i mczyzna maj tak sam liczb koci,
czyli okoo 206. Szkielet eski z reguy jest
mniejszy i lejszy. Miednica kobiety jest
szersza, a ksztatem przypomina d,
co nadaje jej biodrom charakterystyczny
ksztat. Dziki tym przystosowaniom moe
pomieci rozwijajcy si w okresie ciy
pd. Ramiona kobiety s stosunkowo
wskie. W przypadku mczyzny proporcje
s odwrotne - ma on szerokie barki i wskie
biodra.

UKAD KOSTNY I SKRA/23

Koci i chrzstka
Szkielet przecitnie zbudowanej dorosej
osoby skada si z okoo 206 koci. Zewntrzna warstwa kadej koci jest gruba
i twarda, wewntrzna - zwana szpikiem mikka i delikatna. Koci s mocne i pomimo podtrzymywania znacznych ciarw nie ulegaj zamaniom czy te deformacjom. S poczone stawami, a przyczepione do nich minie wprawiaj ukad
szkieletowy w ruch. Koci tworz struktur, ktra chroni delikatne narzdy ciaa, jednoczenie zachowujc wszechstronne moliwoci ruchowe. Dodatkowo szkielet jest rusztowaniem podtrzymujcym
cae ciao.
Koci, podobnie jak wszystkie organy
ciaa, s zbudowane z komrek. Komrki
te i twarda, zbita substancja midzykomrkowa przesycona solami mineralnymi, tworz tkank kostn. Prawie dwie
trzecie skadu koci stanowi sole mineralne, ktre nadaj jej twardo i sztywno. Pozostaa cz koci jest utworzona z wkien kolagenowych. Kady z tych
elementw wzmacnia swoj wytrzymao dziki waciwociom drugiego skadnika. W rezultacie takiego poczenia
ko jest struktur tward, a zarazem
stosunkowo elastyczn.
Rozwj koci
W pierwszym etapie powstawania koci
s pene. Dopiero pniej w ich wntrzu
powstaje jama. Proces ten jedynie nie-

Szczka

znacznie zmniejsza ich wytrzymao,

a w duym stopniu redukuje wag. Rozwizanie to (stworzone przez natur) jest
powszechnie stosowane w budownictwie.
W jamie szpikowej koci znajduje si
szpik, w ktrym zachodzi wytwarzanie
komrek krwi.
Szkielet nowo narodzonego dziecka ma
wicej koci ni dorosa osoba. W chwili
urodzenia drobn struktur tworzy okoo
350 koci. Z biegiem czasu niektre z nich
zrastaj si z sob. Proces mona przeledzi na przykadzie czaszki. W czasie
porodu musi ona przej przez wski
kana. Gdyby czaszka noworodka bya
tak sztywna jak u dorosego, nie zmieciaby si w otworze miednicy. Dziki
obecnoci ciemiczek pomidzy poszczeglnymi czciami czaszki noworodka
moe si ona dostosowa do ksztatu
kanau porodowego. Ciemiczka stopniowo zanikaj po porodzie.

Poniej: Twarz, zbudowana z 14 koci,

chroni delikatne narzdy zmysw
z receptorami wzroku, suchu i smaku.
Koci te podtrzymuj rwnie minie
twarzy, umoliwiajc ruch w czasie
mwienia, ucia czy te wyraania emocji.

24/UKAD KOSTNY I SKRA

gwnie w czasie wzrostu, ale trwa przez
cae ycie.

Nie skostniae, boniaste miejsca midzy

komi to tak zwane ciemiczka.
Umoliwiaj przesuwanie si koci czaszki
w czasie porodu.
Szkielet dziecka jest zbudowany nie
tylko z koci, ale rwnie z chrzstki,
ktra jest znacznie bardziej elastyczna.
Wraz ze wzrostem ulega ona stopniowej
zamianie w ko. Jest to proces kostnienia, ktry trwa a do zakoczenia
wzrostu.
Wzrost odbywa si poprzez wyduanie koci koczyn grnych, dolnych
i tuowia. Koci dugie koczyn maj
przy swoich kocach tak zwane pytki
wzrostowe, gdzie zachodz procesy wzrostu. Pytka wzrostowa jest zbudowana
w wikszym stopniu z chrzstki ni z koci. Z tego powodu miejsca te s niewidoczne na zdjciach rentgenowskich.
Jeeli pytka wzrostowa ulegnie skostnieniu, dalszy przyrost koci na dugo
jest niemoliwy. Kostnienie pytek wzrostowych we wszystkich kociach ludzkiego organizmu odbywa si wedug okrelonej kolejnoci. Ostateczny ksztat szkieletu zostaje uformowany w wieku okoo
20 lat.
W czasie rozwoju czowieka zachodz
znaczne zmiany proporcji w szkielecie.
Dugo gowy u szeciotygodniowego
podu jest taka sama, jak dugo jego
ciaa. Gowa noworodka jest wci nieproporcjonalnie dua w stosunku do reszty ciaa. rodek ciaa uleg jednak przesuniciu z brody na ppek. Linia dzielca
ciao na poowy u dorosego czowieka
przebiega na wysokoci spojenia onowego lub tu nad genitaliami.
Szkielet kobiety jest lejszy oraz mniejszy ni mczyzny. Jej miednica jest proporcjonalnie szersza, aby w okresie ciy
moga zmieci rosncy pd. Mczyzna
ma szersze ramiona, a jego klatka piersiowa jest wiksza, jednak zarwno mczyzna, jak i kobieta maj tak sam
liczb eber.
Bardzo wan cech koci jest ich zdolno osigania odpowiedniego ksztatu.
Cecha ta ma wyjtkowo due znaczenie
w przypadku koci dugich, stanowicych
podpor koczyn. Ich koce s szersze.
Jest to niezmiernie wane, gdy zwiksza
ich masywno w miejscach pocze.
Proces ksztatowania koci odbywa si

Ksztaty i rozmiary koci

Istnieje kilka rnych typw koci. Kady
z nich spenia okrelone funkcje. Koci
dugie koczyn maj ksztat cylindrw
zawierajcych w rodku istot gbczast
koci. Oglne zasady budowy koci krtkich, wystpujcych np. w nadgarstku, s
takie same jak koci dugich. S jednak
bardziej masywne i dziki temu posiadaj
due moliwoci ruchowe bez utraty wytrzymaoci. Koci paskie s zbudowane
z dwch warstw tkanki kostnej zbitej,
pomidzy ktrymi znajduje si trzecia
warstwa - gbczasta. Paski ksztat powoduje, e speniaj rol ochronn (jak
w czaszce) lub te stanowi paszczyzny,
do ktrych s przyczepione minie (np.
opatki). Koci ronoksztatne najczciej
maj wygld nieregularnej bryy, a ich
ksztat zaley od spenianej funkcji. Spe-

cyficzna budowa krgw, ktre skadaj

si na krgosup, daje im du wytrzymao, a jednoczenie zapewnia wystarczajc powierzchni wewntrz dla rdzenia
krgowego. Puste jamy, charakterystyczne dla koci tworzcych twarz, czyni je
lekkimi.
Chrzstka
Chrzstka jest jedn z tkanek, z ktrych
zbudowany jest szkielet. Cechuje j stao konsystencji, niewielka twardo
oraz sprysto. Wystpuje we wszystkich strategicznych punktach szkieletu,
gdzie konieczna jest obecno materiau
charakteryzujcego si takimi cechami.
U dorosego czowieka wystpuje gwnie
w okolicach staww, pokrywajc koce
koci.
Struktura chrzstki w obrbie caego
szkieletu nie jest taka sama. Jej budowa
jest uzaleniona od funkcji spenianej
w ustroju.

Budowa koci dugiej

Naczynia
krwionone
nasady koci

Linia nasadowa
(pozostao po pytce wzrostowej)

Okostna

Ko
gbczasta

Ukad osteonw

Osteocyty (komrki kostne)

UKAD KOSTNY I SKORA/25

Pozycja chrzstki w krtani

W krtani struktury chrzstkowe nie

tylko speniaj rol podtrzymujc, ale
rwnie bior udzia w procesie wytwarzania gosu. Kontroluj ilo powietrza przechodzcego przez krta,
wpywajc na wysoko wydawanego
dwiku.

Cikie lub szybkie oddechy

Nagonia (chrzstka sprysta)
Fad
przedsionkowy i gosowy -

Chrzstka
nalewko
wata
Chrzstka
rcieniowata

Crzstka tarczowata (jabko Adama)

Krta Tchawica -

Powyej: Struktury podtrzymujce krta

s zbudowane z chrzstki. Nagoni tworzy
chrzstka sprysta, a pozostae trzy organy,
zwane chrzstk tarczowata,
piercieniowat i nalewkowat,
s zbudowane z chrzstki szklistej.
Struny gosowe s zbudowane
z elastycznych wkien.

Wytwarzanie dwiku wysokiego

Poniej: Komrki chrzstki szklistej obecne

w pytce wzrostowej dziel si, przesuwaj
w d koci i buduj zwapniaa substancj
midzykomrkow. Nastpnie komrki te
zamieraj, pozostawiajc woln luk.
Osteoblasty, aby zapeni t przestrze,
wytwarzaj ko, ktra zajmuje miejsce
istoty midzykomrkowej.

Kady rodzaj chrzstki skada si z istoty

midzykomrkowej, w ktrej s osadzone komrki oraz wkna biakowe, zbudowane z kolagenu lub elastyny. Podzia
chrzstki zaley od rodzaju wkien. Cech wspln wszystkich typw chrzstki
jest brak naczy krwiononych. Skadniki pokarmowe przenikaj do niej przez
okrywajc j bon zwan ochrzstn.
Bony wycieajce stawy wytwarzaj ma.
Ze wzgldu na rne waciwoci fizyczne, chrzstki dzieli si na chrzstk szklist, wknist oraz spryst.
Chrzstka szklista
Chrzstka szklista jest niebieskobia,
pprzeroczyst tkank. W porwnaniu
z pozostaymi typami zawiera najmniej
komrek i wkien. Wszystkie wkna
wchodzce w jej skad s utworzone z kolagenu.
Z chrzstki szklistej zbudowany jest
szkielet podu. Jej ogromne moliwoci
rozwoju pozwalaj okoo 45-centymetrowemu noworodkowi osign wzrost
dorosej osoby. W chwili zakoczenia
procesw wzrostu chrzstka szklista wystpuje na zakoczeniach koci w obrbie
staww w postaci bardzo cienkiej warstwy (1-2 milimetry). Ten typ chrzstki spotykamy w drogach oddechowych.
Z niej uformowany jest koniec nosa,
a take twarde, ale spryste chrzstki
budujce otaczajce tchawic i prowadzce do puc oskrzela. Chrzstka szklista stanowi przeduenie kocw eber
i czy je z mostkiem. W ten sposb bierze
udzia w oddychaniu, umoliwiajc ruchy klatki piersiowej.

Chrzstka wknista
Chrzstka wknista charakteryzuje si
obecnoci wielu grubych pczkw twardych wkien kolagenowych. Dziki takiej budowie ten typ chrzstki jest elastyczny, ale rwnie wytrzymay. Obie cechy s bardzo podane, gdy tkanka
wknista jest niezbdna pomidzy krgami krgosupa. Kady krg jest oddzielony od ssiedniego krkiem zbudowanym z tej chrzstki. Obecno krkw midzy krgowych znacznie ogranicza
wstrzsy krgosupa, a take umoliwia utrzymanie wyprostowanej postawy
ciaa.
Krgosup jest zbudowany z szeregu
maych koci, zwanych krgami; ich nazwa jest uzaleniona od pozycji w szkielecie. Krgi s oddzielone od siebie krkami midzykrgowymi, podobnymi do
baniek z galarety.
Kady krek midzykrgowy stanowi
struktur, wewntrz ktrej znajduje si
galaretowaty, gsty pyn, a z zewntrz
jest okryty chrzstk wknist. Cz
chrzestna, ktrej powierzchnia jest sma-

Okres wyduania si koci

Zwapniaa
substancja
midzykomrl

26/UKAD KOSTNY I SKORA

Koci koczyny grnej skadaj si z koci
ramiennej oraz koci promieniowej
i okciowej, ktre tworz doln cz
koczyny zwan przedramieniem. Grn
i doln cz koczyny czy z sob okie.
Nazwa ta dotyczy stawu zawiasowego
czcego ko ramienn z koci okciow
i stawu kulistego czcego ko ramienn
z koci promieniow.

Ko ramienn

Ko promieniowa

Wizado
pierscieniowate

Krgosup jest zbudowany z szeregu maych

koci, zwanych krgami; ich nazwa zaley
od pozycji w szkielecie. Ilustracja
przedstawia odcinek ldwiowy krgosupa.
Krgi s oddzielone od siebie krkami
midzykrgowymi, podobnymi do baniek
z galarety.

Ko okciowa

rowana, zapobiega cieraniu si koci

krgosupa podczas ruchu. Pyn spenia
rol amortyzatora wstrzsw.
Chrzstka wknista tworzy rwnie
mocne poczenie pomidzy koci a wizadem. Z grubej warstwy chrzstki wknistej zbudowane jest spojenie onowe,
ktre czy obie koci miedniczne. U kobiety chrzstka ta ma szczeglne znaczenie. Hormony wydzielane w okresie ciy
powoduj rozlunienie jej struktur, dziki
czemu gowa dziecka moe przej przez
kana rodny.
Chrzstka sprysta
Chrzstka sprysta jest zbudowana,
oprcz wkien kolagenowych, rwnie
z wkien elastyny. Ich obecno nadaje jej charakterystyczny ty kolor.
Chrzstka sprysta jest plastyczna, ale
wytrzymaa. Z jej komrek zbudowana
jest nagonia, ktra zamyka wlot do
drg oddechowych w chwili przeykania
pokarmu.
Chrzstka sprysta tworzy rwnie
elastyczn cz maowiny usznej oraz
stanowi konstrukcj podtrzymujc ciany kanau prowadzcego do ucha rodkowego i trbki Eustachiusza, ktra czy kade ucho z grn czci garda.
Chrzstka sprysta wystpuje take w krtani, gdzie wraz z chrzstk szklist tworzy
struktury podtrzymujce i biorce udzia
w wytwarzaniu gosu.
Budowa szkieletu
Budowa kadej czci szkieletu jest uzaleniona od funkcji spenianej w organizmie. Zadaniem czaszki jest ochrona mzgu, a take narzdw wzroku i suchu.
Z 29 koci czaszki 14 z nich formuje

rusztowanie dla oczu, nosa i jamy ustnej.

Dokadniejsze przyjrzenie si czaszce pozwala zauway, w jaki sposb najdelikatniejsze organy s chronione przez jej
koci. Gbokie oczodoy znajdujce si
pod czoem osaniaj gaki oczne. Podobnie narzd wchu jest schowany wysoko
za nozdrzami przednimi.
Charakterystyczn cech czaszki s due rozmiary uchwy. Ko ta jest ruchoma i wraz ze szczkami stanowi doskonay mechanizm rozgniatania pokarmu.
W tym procesie bior udzia rwnie
zby. Dua efektywno mechanizmu nie
jest tak atwo zauwaalna, kiedy twarz
pokryjemy miniami, nerwami i skr.
Cz czaszki tworzca twarz jest masywniejsza w okolicach oczu i nosa, dziki
czemu koci twarzy zachowuj sta pozycj.
Krgosup jest zbudowany z serii maych koci zwanych krgami, ksztatem przypominajcych szpulki nici. Stanowi centraln o szkieletu. Konstrukcja ta jest niezwykle mocna, poniewa
tworz j mae odcinki, a jednoczenie
posiada due moliwoci ruchowe. Czowiek moe wykona skon i dotkn
palcw u ng i wanie dziki krgosupowi zachowuje wyprostowan postaw ciaa. Krgi tworzce krgosup ochraniaj rwnie delikatny rdze krgowy,
ktry przebiega ich rodkiem. W kocowej, dolnej czci krgosupa znajduje
si ko ogonowa. U niektrych zwierzt,
takich jak kot czy pies, ta cz krgosupa jest znacznie dusza ni u czowieka i tworzy wyrany ogon.
Szkielet klatki piersiowej tworz ebra
ograniczajce j po bokach, krgosup z tyu oraz mostek umieszczony z przodu.

Krek
midzykrgow

Krgi ldwiowe

UKAD KOSTNY I SKRA/27

Szkielet klatki piersiowej od przodu
Udzia eber w oddychaniu

Rkoje mostka
I
Trzon
>
mostka

opatka

opatka
Puco

Zebro

Chrzstka
ebrowa

Misie
piersiowy
mniejszy

, Minie
midzyebrowe
wewntrzne
Wyrostek
mieczykowaty
Misie najszerszy
grzbietu
r Wtroba
Misie
zbaty
i , .. i
przedni
odek

Wyrostek
mieczykowaty
Minie midzyebrowe zewntrzne

1 Wdech

Szkielet klatki piersiowej od tylu

Obojczyk

Krgosup

ebra unosz si
iwysuwaj do przodu

--

Minie
midzyebrowe
zewntrzne
kurcz si

Minie
midzyebrowe
wewntrzne
kurcz si

Zebro

Klatk piersiow tworz ebra, ktre ochraniaj

wane organy: puca, serce, wtrob i odek.
Dziki chrzstce ebrowej klatka piersiowa
moe rozszerza si i kurczy podczas
oddychania. ebra zbudowane w caoci z koci
byyby zbyt sztywne. W sytuacji, kiedy organizm
ma zwikszone zapotrzebowanie na tlen
(np. w czasie cikiego treningu fizycznego),
minie midzyebrowe zewntrzne kurcz si.
Umoliwia to przesunicie mostka do przodu
i zwikszenie obwodu klatki piersiowej.
Wydechowi towarzyszy rozlunienie tych
mini. Przy silnym wydechu minie
midzyebrowe wewntrzne kurcz si,
powodujc zmniejszenie obwodu klatki
piersiowej.

28/UKAD KOSTNY I SKORA

ebra s poczone z krgosupem w sposb umoliwiajcy ruch w czasie oddychania. Z mostkiem wikszo eber czy si stawowo. Dwa najniej pooone
ebra (jedenaste i dwunaste) s powizane tylko z krgosupem, gdy s zbyt
krtkie i nie dochodz do mostka. S to
tak zwane ebra wolne, ktre nie bior
udziau w oddychaniu. Zebra pierwsze s
cile poczone z obojczykiem i tworz
podstaw szyi. Przez to miejsce przebiega kilka duych nerww i naczy krwiononych prowadzcych do koczyn grnych. Gwnym zadaniem szkieletu klatki piersiowej jest ochrona serca i puc,
ktre znajduj si w jej wntrzu. Skutki
uszkodzenia tych organw mogyby by
bardzo grone.

Koci koczyny dolnej s najduszymi

i najciszymi w catym szkielecie. Ko
udowa czy si poprzez panewk stawu
biodrowego z koci miedniczn. Panewka
jest skierowana na zewntrz, tak wic
koczyny dolne s oddalone od linii
rodkowej ciaa, co umoliwia utrzymanie
rwnowagi i chodzenie.

Budowa nadgarstka i rki

Ko czworoboczna
wiksza

Ko czworoboczna
mniejsza
Ko gwkowata
Ko haczykowata

Kogrochowata

Koci koczyny dolnej

i obrczy miednicznej

Ko trjgraniasta

Ko okciowa

Ko promieniowa

Ko ksiycowata
Ko deczkowata
Ko biodrowa
Ko krzyowa

Ko udowa

Kykie
przyrodkowy
koci udowej

Kostka
przyrodkowa

Kostka boczna
Stp

skokowa

Koczyny i miednica

Ramiona cz si z centraln osi_k^gosupa za pomoc obrczy-ktTnlEyngrnych, ktr tworz opatka i obojczyk.

Masywna ko grnej czci koczyny
zwana jest koci ramienn. czy si
w okciu z dwiema komi przedramienia:
koci promieniow i koci okciow.
Rka jest zbudowana z nadgarstka, rdrcza i palcw. Dziki temu moemy
apa przedmioty i wykonywa mnstwo
skomplikowanych ruchw, w czasie ktrych kada z wielu czci rki porusza si
w inny sposb. Ruchy te s jednak w duym stopniu skoordynowane.
Koczyny dolne s poczone z krgosupem miednic zbudowan z bardzo
twardych koci. Piercie miednicy skada si z dwch cikich, masywnych koci
miednicznych, czcych si w czci tylnej koci krzyow. Zakrzywiony grny
brzeg koci biodrowych jest z atwoci
wyczuwalny pod skr. Pionowo ustawione stawy krzyowo-biodrowe s wzmocnione wknami i wieloma krzyujcymi
si wizadami. Powierzchnie tych koci
idealnie do siebie pasuj, co zwiksza
stabilno poczenia. W zewntrznej dolnej czci koci miednicznej znajduje
si zagbienie, zwane panewk, ktrego
ksztat jest dopasowany do gowy koci
udowej, najduszej koci szkieletu. Po-

niej panewki ko miedniczn ulega zakrzywieniu, jednoczenie wysuwajc si

do przodu. Ta cz koci miednicznej
jest nazywana koci onow.
Tylny i dolny odcinek obrczy miednicznej tworz koci kulszowe, ktre formuj podstaw poladkw. W przedniej
czci miednicy dwie koci onowe poczone chrzstk tworz spojenie onowe.
Jest ono dodatkowo wzmocnione wizadami. Inne wizada cz koci kulszowe
z krzyow, zwikszajc stabilno miednicy.
Koci podudzia to ko piszczelowa
i znacznie ciesza strzaka. Stopa jest
zbudowana z koci stepu, rdstopia i palcw, ktrych lokalizacja i wzajemne poczenia s bardzo precyzyjne. Dziki temu moemy, nie tracc rwnowagi, zarwno pewnie i wygodnie sta, jak chodzi lub biega.

UKAD KOSTNY I SKORA/29

Po lewej: Rka ma czternacie paliczkw

(koci palcw). Kady palec posiada trzy
paliczki, z wyjtkiem kciuka, ktry ma ich
dwa. Ruch koci jest moliwy dziki stawom
i miniom.

Paliczek

Po lewej: Nadgarstek jest utworzony

co najmniej z omiu oddzielnych koci,
zwanych komi nadgarstka, uoonych
w dwa rzdy. Koci nadgarstka s pooone
pomidzy komi rdrcza a komi
przedramienia - koci promieniow
i okciow. Ko grochowata jest jedyn
z koci nadgarstka, ktr mona wyczu
pod skr.

Paliczki rodkowe
Paliczki blisze

Paliczki dalsze

Piszczel

Elastyczno ludzkiej stopy

wypywa z jej
skomplikowanej budowy
anatomicznej. Ze wzgldu
na przenoszenie ciaru ciaa
paliczki stopy s szersze
i bardziej paskie
w porwnaniu z paliczkami
rki. Ich ksztat uatwia
utrzymanie rwnowagi.

Ko pitowa
Paliczki

Ko szecienna

Koci rdstopia

Koci stopy

Stawy i wizadta
Koci szkieletu cz si z sob za pomoc staww. Poczenia musz by solidne, powinny jednak zachowa du
swobod ruchu. Dziki stawom szkielet czowieka jest konstrukcj niezwykle
sprawn.
Poczenia koci dzielimy na dwa gwne typy: ruchome (stawy) i stae (wizozrosty, chrzstkozrosty i kociozrosty).
Stawy, czyli poczenia ruchome, s wycielone bon maziow, dziki czemu
koci poczone stawem mog wykonywa ruch w szerokim zakresie. Ruch pocze wknistych koci ogranicza tkanka wknista.
Oprcz staww i wizozrostw w szkielecie wystpuj poczenia chrzstkozrostowe. Dua elastyczno chrzstki umoliwia szeroki zakres ruchw bez obecnoci
maziwki. Poczenia chrzstkowe wystpuj m.in. pomidzy ebrami a mostkiem.
Stawy
Podzia staww mona przeprowadzi
w zalenoci od zakresu ruchw koci.
Stawy zawiasowe (obecne m.in. w okciu
i kolanie) s stawami jednoosiowymi i pozwalaj na ruch zginania i prostowania.
Stawy paskie, ktrych nazwa jest zwizana z pask lub prawie pask powierzchni koci wystpujcych w takim poczeniu, umoliwiaj nieznaczne przesunicia
w wielu kierunkach. Poczenia takie wystpuj w krgosupie, nadgarstku i pomidzy komi stepu.
Specyficznym stawem jednoosiowym
jest staw rubowy wystpujcy w szyi

u podstawy czaszki. Ruchy wykonywane

w tym stawie to ruchy obrotowe w obydwu kierunkach. Ten typ poczenia umoliwia odwracanie gowy. Praca polegajca
na przykrcaniu rub jest moliwa ze
wzgldu na staw obrotowy wystpujcy
w okciu. Poczenia pozwalajce na ruch
we wszystkich kierunkach, jak np. staw
ramienny, to tak zwane stawy kuliste.
Stawy pomidzy paliczkami palcw s
typowym przykadem staww zawiasowych. Zakoczenia koci s pokryte tward, elastyczn chrzstk stawow. Twarda bona otacza cay staw, tworzc torebk stawow, chronic go przed niepodanymi ruchami i utrzymujc koci
w okrelonym pooeniu. Wntrze torebki stawowej jest wycielone maziwk.
Warstwa tkanki maziowej jest czasami
bardzo cienka. Wydziela pyn zwany mazi stawow, ktry nawila stawy i zapobiega ich wyschniciu. W okrelonych
warunkach staw moe funkcjonowa bez
mazi stawowej, nie ulegajc uszkodzeniu.
Do takiej sytuacji dochodzi podczas reumatoidalnego zapalenia staww. Stan
nieprawidowego funkcjonowania warstwy maziowej musi by jednak krtkotrway. Zdrowa bona maziowa jest niezwykle wana w utrzymaniu stawu w dobrej kondycji.

Staw kolanowy

Staw kolanowy jest bardzo skomplikowanym stawem zawiasowym. Gadko

zaokrglone kykcie koci udowej spoczywaj w zagbieniu koci piszczelowej. W obrbie stawu, pomidzy koci udow a piszczel znajduj si dwa
pasma chrzstki (kotki). Ich funkcj
jest zwikszenie stabilnoci bez ograniczenia sprystoci. Ta cz stawu kolanowego najczciej ulega uszkodzeniu podczas sportowych wyczynw, co
czsto koczy si operacj. Kolano pozbawione kotek moe nadal funkcjonowa, jednak jest bardziej naraone
na urazy. W pniejszym okresie ycia moe doj do zmian zwyrodnieniowych stawu.
Powierzchnie stawowe s smarowane
mazi stawow. W obrbie stawu znajduj si take tak zwane kaletki wypenione
mazi, chronice staw przed uszkodzeniami.
Stabilno i wytrzymao poczenia
stawowego zapewniaj pasma warstwy
wknistej zwane wizadami. W prawidowo funkcjonujcym stawie kolanowym
wizada wystpuj po obu jego stronach oraz w rodku. Ruchy stawu kolanowego odbywaj si dziki miniom
uda i podudzia.

Dua liczba staww znajduje si w rce.

atwo jest zaobserwowa, w jaki
sposb, w przypadku ostrego
reumatoidalnego zapalenia staww,
moe doj do trwaych znieksztace
palcw i nadgarstka.

Przekrj rki z zaznaczeniem staww

Koci rdrcza

Staw
promieniowo-nadgarstkowy

Patoek bliszy
~>JStaw midzypaliczkowy
"m
I
Staw
' ^ ^ r - | midzypaliczkowy

Paliczek dalszy

UKAD KOSTNY I SKORA/31

Staw kolanowy

Kaletka
nadrzepkowa

Lkotki
(czsto
uszkadzane
podczas
wyczynw
sportowych)

Wizadlo rzepki
Chrzstka

Piszczel

Strzaka

Minie z przodu uda odpowiadaj za

prostowanie kolana, a minie z tyu za
jego zginanie. S przyczepione od gry do koci miednicznej, a take wierzchoka koci udowej. W kierunku kolana
nastpuje ich kondensacja w formie wknistego cigna, ktre jest przyczepione do koci piszczelowej (patrz Rozdzia 3).
Aby cigno znajdujce si z przodu
nie ocierao si w czasie ruchu o staw,
jest zronite z koci zwan rzepk,
lec do przodu od kykci koci udowej.
cigno przebiega w rowku wycieanym
chrzstk i jest smarowane mazi stawow. Rol amortyzatorw wstrzsw
rzepki peni kolejne kaletki, ktre znajduj si w okolicy tej koci.
Kolano ma szczeglnie wan funkcj
w czasie procesu chodzenia. Wykonanie
kadego kroku wie si z ugiciem kolana, dziki czemu noga moe by przeniesiona do przodu. Przemieszczanie si na
sztywnych nogach wymagaoby odsuwania ich na zewntrz i jednoczesnego odchylania miednicy.
Poczenia nieruchome
Poczenia nieruchome wystpuj w krgosupie, w czaszce, a take pomidzy
niektrymi komi miednicy. W poczeniach tych brak maziwki, a czenie
koci odbywa si przez tward tkank
wknist. W zalenoci od jej rodzaju
poczenia s nieruchome lub posiadaj ograniczon moliwo ruchu. Wyjtek to poczenia koci w krgosupie,

Po lewej: Koci, wizada i chrzstka stawu

kolanowego ukazane od przodu.
Po prawej: Przekrj strzakowy stawu
kolanowego z uwzgldnieniem
szczegowej budowy, m.in. kaletek
i bony maziowej.
ktre s na tyle elastyczne, e umoliwiaj pewien zakres ruchu. Zachowuj jednoczenie funkcj ochronn dla rdzenia
krgowego.

Wizada

Koci poczone stawem s wprawiane

w ruch za pomoc mini, ktre s do nich
przyczepione nierozcigliwymi cignami. Wizada mog by w niewielkim stopniu rozcigliwe, a ich funkcj jest wzmocnienie poczenia stawowego. Ograniczaj moliwoci ruchowe staww. W przypadku braku wizada koci bardzo atwo
mogyby ulec przemieszczeniu.
Wizada s obecne rwnie w jamie
brzusznej. Utrzymuj we wzgldnie staej
pozycji takie narzdy, jak wtroba czy
macica, rwnoczenie umoliwiajc im
przemieszczanie w niewielkim zakresie.
Ma to due znaczenie przy zmianie pozycji ciaa, a take w czasie jedzenia, trawienia czy te ciy. Wizada wystpuj
rwnie w okolicy klatki piersiowej. Podtrzymuj piersi i zapobiegaj ich obwiniciu.
Obecno wizade czsto uwiadamiamy sobie dopiero w chwili ich uszkodze-

nia. Nacignicie lub przerwanie wizada

moe okaza si tak bolesne, jak zamanie koci.
Budowa
Wizada stanowi pewn form tkanki
cznej. Zbudowane s gwnie z twardego biaka zwanego kolagenem oraz sprystej, tawej elastyny. W przypadku
wikszoci wizade tkanka ta wystpuje
w postaci wknistych wizek.
Pczki wkien przebiegaj w okrelonych kierunkach, w zalenoci od rodzaju
ruchu, jaki ograniczaj. W wizadach
o ksztacie cylindrycznym przebiegajcych wzdu pnia krgosupa wkna s
uoone podunie i kontroluj jego rozciganie. Inne wizada, ktrych funkcj
jest ograniczenie przemieszczania si koci
na boki, przybieraj posta paskiej obrczy, w ktrej wkna wzajemnie si z sob
krzyuj.
Pomidzy wknami znajduj si wyspecjalizowane komrki zwane fibroblastami. Komrki te wytwarzaj nowe wkna kolagenowe lub regeneruj ewentualne uszkodzenia. Wizki wkien s osadzone w tkance, przez ktr przebiegaj
naczynia krwionone, limfatyczne oraz
nerwy.

32/UKAD KOSTNY I SKRA

Wizada cz si z komi stawu za
pomoc wkien, ktre penetruj zewntrzn warstw koci zwan okostn.
W okostnej przebiega sie naczy krwiononych i nerww. Umoliwia ona dostarczenie koci skadnikw pokarmowych oraz stanowi miejsce przyczepu dla
wizade i mini. Ewentualne uszkodzenie wizade jest zwizane z uszkodzeniem
okostnej, poniewa wizada silnie w ni
wrastaj.
Rnym typom staww wystpujcym
w organizmie towarzysz wyspecjalizowane wizada. W przypadku wikszych
staww, takich jak kolanowy, biodrowy,
okciowy, czy te pocze pomidzy paliczkami palcw lub w krgosupie, torebki stawowe s szczeglnie grube, co
Kady ruch trenujcego sportowca jest
uzaleniony od wspdziaania staww,
mini, cigien i wizade. Poniej
przedstawione s najwaniejsze wizada
barku w fazie ruchu. Ilustracja poniej
(na prawo) ukazuje wizada okcia
wykonujcego ruch olimpijczyka Daleya
Thompsona.

bardzo wzmacnia poczenia. Wewntrz

lub na zewntrz torebki stawowej znajduj si rwnie wizada. Speniaj indywidualn rol ograniczajc okrelony
rodzaj ruchu. S to wizada poboczne.
Rola wizade
Rnorodno ruchw, jakie moe wykona organizm, zaley od uksztatowania
powierzchni koci tworzcych staw, a take jego wizade. W przypadku niektrych staww najwiksze znaczenie odgrywaj koci. W stawie okciowym ko
okciowa, tworzca doln cz tego poczenia, jest pksiycowato wycita.
Taki ksztat panewki umoliwia jedynie
proste ruchy do przodu i do tyu. W tym
przypadku wizada zapobiegaj jedynie
bocznym wahaniom. Z kolei wyspecjalizowane wizado piercieniowate otacza
jak konierz ko promieniow, czc j
z koci okciow. Poczenie umoliwia
ruch rotacyjny koci.
W stawie kolanowym aden ksztat tworzcych go koci nie ogranicza ruchw.
Pomimo to, e kolano jest rwnie stawem zawiasowym, ruchy s kontrolowane przez wyspecjalizowane wizada krzyowe. Zapobiegaj one wysuwaniu si

Wizado i
kruczo-oMjczykows-

Wizado
kruczo-ramienn

koci piszczelowej ze stawu kolanowego

do tyu lub przodu oraz hamuj ruch
obracania goleni do wewntrz.
Koci stawu s wprawiane w ruch dziki temu, e jedne minie kurcz si, a inne rozkurczaj. Wizada ograniczaj prac mini, zapobiegajc nieprawidowym
ruchom.
Wizada nie maj moliwoci kurczenia si. Funkcjonuj zatem jako statyczne struktury organizmu, chocia w nieznacznym stopniu mog ulec rozcigniciu w czasie pracy stawu. Kiedy zachodzi taka sytuacja napicie wizada
wzrasta do chwili, gdy dalszy ruch jest
niemoliwy.
Istniej take wizada, ktrych przeciwlege koce s przyczepione do tej samej koci i aden ruch nie ma na nie
wpywu. Utrzymuj one w staej pozycji
oraz ochraniaj takie struktury, jak naczynia krwionone czy nerwy.

UKAD KOSTNY I SKORA/33

Budowa skry

Ziarnistoci barwnikowe

uski martwej skry

(keratyna)

Receptor blowy

Melanocyt
odyga (trzon) wosa

- Naskrek

Gruczo ojowy

Misie prostujcy wos - Skra waciwa

Mieszek wosowy
Gruczo apokrynowy
Cebulka wtosa

'

Woniczki ylne
i ttnicze

Kolagen i wkna
elastyczne

Podskrna
tkanka tuszczowa

Kolba Krausego
(receptor odczuwania zimna)

Skra
Powierzchni organizmu oddziela od
iwiata zewntrznego ochronna powoka
[wsplna. Stanowi mocn, a zarazem elastyczn powok nieprzepuszczaln dla
wikszoci substancji rozpuszczalnych
i gazowych. Chroni organizm przed niekorzystnym promieniowaniem sonecznym, a take przed inwazj flory bakteryjnej. Skra odgrywa przewodni rol
iw termoregulacji - zatrzymuje lub oddaje
ciepo w miar potrzeb organizmu.

[Budowa skry

[Skra skada si z dwch podstawowych

iczci. Zewntrzna, zwana naskrkiem,
'jest zbudowana z kilku warstw komrek.
-Najgbiej pooona jest warstwa rozrodcza, gdzie komrki nieustannie dziel si,
a nastpnie przemieszczaj na powierzchni skry. W miar przesuwania si
ku grze komrki ulegaj spaszczeniu,
a nastpnie tworz zrogowacia warstw
zwan keratyna. Zrogowaciae komrki

ostatecznie ulegaj zuszczeniu jako paskie, ledwo widoczne pytki. Komrka

potrzebuje trzech do czterech tygodni,
aby przemieci si z najniej pooonych
warstw na powierzchni skry.
Zewntrzna ochronna warstwa jest cile poczona z lec pod ni skr waciw. Drobne brodawki skry waciwej
wnikaj w zagbienia naskrka. Poczenie obydwu podstawowych warstw skry
najwyraniej uwidacznia si na opuszkach palcw w postaci linii papilarnych.
Skra waciwa jest zbudowana z pczkw wkien kolagenowych i elastynowych. W tej warstwie skry osadzone s
gruczoy potowe, ojowe i apokrynowe
oraz mieszki wosowe, a take naczynia
krwionone. Nerwy docieraj rwnie do
naskrka. Naczynia krwionone s obecne tylko w skrze waciwej. Wosy i wyprowadzenia gruczow wydostaj si na
powierzchni poprzez kanaliki w skrze
waciwej.

Unerwienie mieszka wosowego,

gruczow potowych i receptorw
skry

Skra jest zbudowana z dwch rnych

warstw komrek: nabonka i skry
waciwej. W obydwu warstwach znajduj
si zakoczenia nerwowe, ktre przekazuj
odczucia blu, ucisku, ciepa czy zimna.
Gruczoy potowe odgrywaj wan rol
w termoregulacji, natomiast gruczoy ojowe
natuszczaj skr i wosy. Gruczoy
apokrynowe rozwijaj si w okresie
osigania dojrzaoci pciowej i s uznawane
za jedn z cech pciowych. Melanocyty,
bdce komrkami produkujcymi barwnik,
mog powodowa powstawanie piegw.
Kady gruczo potowy jest zwinity na
kocu w kbek, a kana wyprowadzajcy
gruczou, ktrego ujcie znajduje si na
powierzchni skry, jest wyoony nabonkiem. Gruczoy potowe znajduj si pod
kontrol ukadu nerwowego. Wydzielanie
potu moe by spowodowane stanem
emocjonalnym lub te potrzeb utraty
ciepa przez organizm (patrz strona 129).

34/UKAD KOSTNY I SKRA

Budowa skalpu
Okostna
Wiotka tkanka czna
Misie naczaszrj
i czepiec
cignisty

Szczegowy przekrj skalpu ukazuje kilka

warstw tworzcych t nietypow cz
skry. Dziki lunej tkance cznej minie
skalpu mog go porusza. Mieszki wosowe
(na powikszeniu po prawej) s
odpowiedzialne za wytwarzanie i wzrost
wosw (na powikszeniu po lewej).

Misie czoowy
Misie potyliczny

Poniej: Paznokie jest

stru ktu r ma rtw, wytwarza n
przez ywe komrki skry,
zlokalizowane w okolicy
korzenia paznokcia. Dziki
silnemu unerwieniu skry
znajdujcej si pod
paznokciem jest on wraliwy
na dotyk.

Trzon paznokcia

Gruczoy ojowe maj ujcie do torebki

wosowej. Zbudowane s z wyspecjalizowanych komrek naskrka, ktre produkuj j skrny. Gruczoy te s najliczniejsze na gowie, twarzy, klatce piersiowej
i plecach. Kontrolowane przez hormony
pciowe natuszczaj wosy oraz skr.
Gruczoy apokrynowe rozwijaj si
w czasie osigania dojrzaoci pciowej.
Wystpuj w skrze dow pachowych,
w okolicach piersi i narzdw pciowych.
Wydzielaj substancje wonne i s uznawane za jedn z cech pciowych. W pocztkowej fazie wydzielaj gst, mlekopodobn substancj.

Zarwno w naskrku, jak i w skrze

waciwej znajduje si sie zakocze nerwowych. Szczeglnie silnie unerwione s
opuszki palcw. Nerwy przekazuj zarwno przyjemne odczucia ciepa i dotyku,
jak i zimna, ucisku, swdzenia oraz blu,
ktry moe wyzwoli odruchy obronne.
Wosy i paznokcie
Zarwno wosy, jak i paznokcie stanowi
specyficzn form keratyny. Paznokcie s
struktur martw, wytwarzan przez ywe komrki skry. Uszkodzony paznokie nie krwawi ani nie boli. Widoczna cz paznokcia zwana jest trzonem
paznokcia, a o jego ksztacie decyduj
czynniki genetyczne. Paznokie jest otoczony z trzech stron fadem skrnym.
Fad ten jest najgbszy od tyu, gdzie
zakrywa korze paznokcia. U podstawy znajduje si biae pole, tak zwany

UKAD KOSTNY I SKORA / 35

obczek, najwyraniej widoczny na kciuku. Obczek jest nieco grubszy ni pozostaa cz, tak e naczynia krwionone
znajdujce si pod nim s niewidoczne.
Paznokie ley na podou, zwanym macierz, utworzonym przez skr waciw. Komrki macierzy dziel si: ich
grna warstwa grubieje i twardnieje,
a w momencie obumierania komrki tej
warstwy tworz paznokie. Zniszczenie
macierzy prowadzi do trwaej utraty paznokcia.
Wos buduj komrki zlokalizowane
w kanale zwanym mieszkiem wosa. Istniej dwa rodzaje wosw. Mikkie i puszyste pokrywaj cae ciao, z wyjtkiem doni i spodniej strony stp. Grube, o okrelonym zabarwieniu, rosn
na gowie, brodzie oraz w okolicy onowej. Zewntrzna, wystajca ponad
skr martwa cz wosa (zwana odyg) jest zbudowana z keratyny. Dzielce si komrki koca korzenia, osadzone w cznotkankowej, unaczynionej
brodawce, powoduj wzrost wosa. Korze znajduje si w zagbieniu skrnym zwanym mieszkiem wosa. W przypadku uszkodzenia korzenia proces podziau zostaje zahamowany i wos moe
nigdy nie odrosn. W obrbie mieszka
znajduje si gruczo ojowy oraz gadkie minie przywosowe. Skurcze tego
minia, zachodzce w chwilach strachu lub zimna, powoduj wyprostowanie wosa i efekt tak zwanej gsiej
skrki".
Dorosy czowiek ma na gowie okoo
120 tysicy wosw. Osoby rude maj
ich troch mniej, a blondyni wicej. Rodzaj wosw zaley od ich struktury.
Delikatny, mikki meszek pokrywa tylko niektre czci ciaa. Dugie wosy
rosn na gowie, krtkie i sztywne two-

rz brwi. Najdelikatniejsze s wosy jasne, natomiast czarne - najgrubsze i najbardziej szorstkie. W zalenoci od ksztatu odygi wyrnia si wosy proste lub
krcone. Proste s w przekroju cylindryczne. Ksztat owalny maj wosy krte
lub pofalowane, a kdzierzawe s spaszczone.
Komrki wytwarzajce keratyn tworzc wosy nale do najszybciej dzielcych si struktur organizmu. W cigu miesica powoduj przyrost wosa
na gowie rednio do 1,25 centymetra.
Wzrost wosw nie zachodzi bez przerwy. Co 5 lub 6 miesicy wos przechodzi
faz spoczynku, podczas ktrej wzrost
zostaje zahamowany. Korze wosa bdcego w fazie spoczynku przybiera
ksztat maczugi i traci swoje normalne
ubarwienie. Okoo 10 procent naszego
owosienia na gowie znajduje si w danej
chwili w spoczynku. To wanie wosy
w fazie spoczynku wydaj si wychodzi
garciami podczas mycia gowy. Mieszki
wosowe nie s uszkodzone i po pewnym okresie rozpoczyna si normalny
wzrost wosa.
Pigmentacja skry
Barwa skry czowieka zaley od czarnego barwnika - melaniny. Moe on
wystpowa take we wosach i tczwce oka. Barwnik jest produkowany przez
komrki zwane melanocytami, ktre s
zlokalizowane w naskrku. Niezalenie od rasy kada ludzka istota ma
w przyblieniu t sam liczb melanocytw.
Ilo wytworzonej przez te komrki
melaniny jest jednak bardzo zrnicowana. U ras ciemnoskrych melanocyty s
wiksze i produkuj wicej barwnika.
Meanina chroni skr przed szkodliwym

promieniowaniem ultrafioletowym. Im
skra jest ciemniejsza, tym mniejsze prawdopodobiestwo poparzenia sonecznego. Zoony proces chemiczny, w czasie ktrego aminokwas tyrozyna ulega
przeksztaceniu w melanin, zachodzi
przy zewntrznej powierzchni kadego
melanocytu. Powstay barwnik przemieszcza si do centrum komrki, gdzie stanowi oson dla bardzo wraliwego jdra.
Dziaanie wiata sonecznego lub sztucznego ultrafioletowego stymuluje wytwarzanie melaniny, jednoczenie powodujc opalenizn. Wyprodukowany barwnik rozprzestrzenia si w skrze, dziki
czemu przybiera ona ciemniejsze zabarwienie.
Reakcje skry wystawionej na dziaanie promieni sonecznych s osobnicze,
jednak kady czowiek, z wyjtkiem albinosw, moe si opali przy odpowiedniej dawce promieniowania. Kolor skry
zaley rwnie od iloci krwi przepywajcej przez naczynia krwionone skry
oraz od naturalnego, tawego zabarwienia naskrka.
Bledniemy ze strachu, poniewa mae
naczynia krwionone zwaj si, natomiast w chwilach zoci wzmoony przepyw krwi sprawia, e gwatownie czerwieniejemy. Siniejemy z zimna, kiedy
krew przepywajca przez naczynia zawiera wicej dwutlenku wgla.

O kolorze skry decyduje ilo

produkowanej melaniny. Granulki barwnika
s wytwarzane w naskrku przez komrki
zwane melanocytami. wiato soneczne
intensyfikuje dziaanie melanocytw.

Normalna reakcja skry

na wiato soneczne

Anatomia paznokcia
Obrbek naskrkowy paznokcia

Korze paznokcia
I (miejsce jego
oywionego wzrostu)

Rozdzia 3

MINIOWY

Kady ruch ludzkiego ciaa,

poczwszy od mrugnicia
powiek po skok wzwy, odbywa si
dziki miniom i cignom.
Moliwo kurczenia si
mini ma decydujce znaczenie
w procesie wprawiania koci
w ruch. Prac mini kieruje
Misie
zoony mechanizm. Nawet
podgrzebieniowy
Misie oby wikszy
najprostszy ruch gow
jest skomplikowanym procesem,
w ktrym bierze udzia mzg,
nerwy i narzdy zmysw.

Misie potyliczny

Misie
czworoboczny
Misie
naramienny

Misie trjglowy
ramienia
Misie najszerszy
grzbietu

Minie proste
nadgarstka i palcowi

Misie poladkowy wielki

Misie brzuchaty ydki

cigno Achillesa

Po prawej: Minie poprzecznie

prkowane umoliwiaj ruch kontrolowany
przez nasz wiadomo. Bior rwnie
udzia w reakcjach odruchowych
organizmu, takich jak np. odruch kolanowy.

UKAD MINIOWY/37

Minie

Misie czoowy
. Misie okrny oka
. Misie okrny ust
Misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy
Misie piersiowy
wikszy

Misie dwugowy
ramienia
Misie skony
zewntrzny brzucha

U czowieka wystpuj trzy rodzaje wkien miniowych. Pierwszy typ to minie szkieletowe. Minie te wraz z ukadem kostnym s odpowiedzialne za wszelkiego rodzaju ruchy uzalenione od naszej woli, jak na przykad wbieganie po
schodach. Bior take udzia w odruchowych reakcjach organizmu. Druga grupa
to minie gadkie (nazwa pochodzi od
ich struktury widocznej pod mikroskopem), ktre s odpowiedzialne za ruchy
narzdw wewntrznych, takich jak jelita
czy pcherz moczowy. Ich praca nie jest
kontrolowana przez nasz wiadomo.
Trzeci rodzaj to misie sercowy, budujcy najwaniejszy narzd organizmu.
Minie szkieletowe zwane s rwnie
poprzecznie prkowanymi. Wynika to
z uoenia formujcych je wkien, ktre
pod mikroskopem daj obraz charakterystycznych prkw. Praca mini jest zwizana z procesem skracania ich dugoci,
a wic kurczeniem. Skurcz musi czasami
nastpi nagle, jak w przypadku mini
ng przy skoku. Okres trwania skurczu
musi by odpowiednio dugi w celu utrzymania ciaa w okrelonej pozycji.
Minie szkieletowe wystpuj w obrbie caego organizmu i stanowi okoo
25 procent jego wagi (nawet u noworodka). Mona je porwna do spryn za-

Misie prosty
brzucha

czepionych w rnych miejscach szkieletu. Pod ich kontrol znajduje si ruch

rnych koci, poczwszy od minia
strzemiczkowego, ktry nadzoruje ruch
filigranowej koci ucha rodkowego tak zwanego strzemiczka - po misie
poladkowy wielki, ktry tworzy poladek i reguluje prac stawu biodrowego.
W przypadku mini gadkich kade
wkno stanowi dug, wrzecionowat
komrk. Praca tych mini nie jest kontrolowana przez nasz wiadomo. Rytmiczne skurcze mini gadkich s podane w procesach trawienia, poniewa
umoliwiaj przesuwanie pokarmu w jelitach.
Misie sercowy budow bardzo przypomina minie szkieletowe, z tym e
wkna tego pierwszego s krtsze i grubsze oraz tworz gstsz sie.

Poniej: Serce jest jedynym narzdem

ustroju zbudowanym z minia sercowego.
Skurcze serca s wywoywane przez bodce,
ktre s wytwarzane przez specyficzne
tkanki znajdujce si wewntrz tego organu.
Impulsy te umoliwiaj przetaczanie krwi
do ttnic.
CGOWA
IZBA
jvsfilARi!". i POONYCH
j B j| !& ) Jm * i* T A A * V ( ^.

T 8-400 KROSNO
(0-13)

Minie zginacz
nadgarstka
i palcw

Lewe uszko

Zastawka aorty

Zastawka dwudzielna

Minie prostowniki
palcw stopy

Misie
brodawkowy

Miniwka
komory

Lewa komora

38 / UKAD MINIOWY
Ruch uzaleniony od naszej woli zostaje
zainicjowany w korze mzgowej, ktra
przesya impuls poprzez rdze krgowy
i nerwy ruchowe do mini szkieletowych,
odpowiedzialnych za wykonanie
okrelonego ruchu. Niektre z tych
impulsw powoduj skurcze mini,
inne hamuj nerwy ruchowe
i wywouj rozlunienie mini
antagonistycznych.

Sposb
zasygnalizowania
ruchu

Misie gadki nie ma tak uporzdkowanej struktury filamentow i wkien

tworzcych skomplikowany ukad geometryczny. Skada si z luno poukadanych, wrzecionowatych komrek. Skurcze minia gadkiego s rwnie uzalenione od pracy filamentw miozynowych
i aktynowych.
Misie sercowy ogldany pod mikroskopem ma budow podobn do minia szkieletowego, jednak jego wkna
wzajemnie si krzyuj, tworzc zwart
sie.

Aktywacja minia
Budowa mini
Minie szkieletowe mona opisa jako
seri rwnolegle uoonych pczkw wkien, ktre cznie tworz okrelon struktur. Najmniejsze z nich to filamenty
zbudowane z biaek: aktyny i miozyny. Stanowi podstawow jednostk robocz minia i s tak mae, e mona
je wyodrbni dopiero przy uyciu mikroskopu elektronowego. Misie kurczy
si, kiedy filamenty zmniejszaj swoj
dugo.
Filamenty s zebrane w pczki zwane
miofibrylami. Pomidzy nimi znajduj
si czstki glikogenu, bdce depozytem energii minia, oraz mitochondria,
w ktrych zachodz przemiany energetyczne.
Miofibryle z kolei s zebrane w wizki
zwane wknami miniowymi. S waciwymi komrkami miniowymi, w ktrych mona wyrni jdra komrkowe.
Kade z wkien jest poczone z nerwem,
ktry pobudza je do dziaania, gdy zachodzi potrzeba. Wkna miniowe s
zgrupowane w wizki otoczone tkank
czn, podobnie jak izolacja otacza y
miedzi w kablu elektrycznym. May misie moe skada si tylko z kilku takich wizek. Duy, jakim jest np. misie
poladkowy wielki, jest zbudowany z setek takich pczkw.
Cay misie otacza tkanka wknista.
rodkowa cz minia nosi nazw brzuca, ktry zwa si przy kocach, przechodzc w przyczepione do koci cigno.

Impuls elektryczny powoduje uwolnienie

acetylocholiny zawartej w pcherzykach
obecnych w pytkowatym zakoczeniu
nerwu. Substancja ta aktywuje misie.

Szczelina
synaptyczna

UKAD MINIOWY / 39
Budowa minia szkieletowego

Naczynia
krwionone
Jdro komrki
miniowej

Wizki wkien
miniowych

Wkno miniowe
(komrka miniowa)
zbudowane z miofibryli

Przed skurczem minia

Miof ibryle zbudowane z filamentw aktynowych
i miozynowych

Po skurczu minia

Ftlamenty
miozynowe

Filamenty aktynowe

Filamenty miozynowe

Misie gadki jest zbudowany z dugich

wrzecionowatych komrek.

Misie sercowy tworz wkna, ktre

regularnie si z sob krzyuj.

W miniu szkieletowym drobniutkie

filamenty, zbudowane z aktyny i miozyny,
tworz pczki zwane miofibrylami, ktre
z kolei zebrane w wizki skadaj si na
wkna miniowe bdce komrkami
miniowymi. Wkna maj jdra
komrkowe i s otoczone tkank czn.

Miozynowe i aktynowe filamenty minia

szkieletowego zachodz za siebie jak zby
dwch grzebieni.

40/UKAD MINIOWY
Zasada dziaania mini

Minie szkieletowe s pobudzane do

dziaania przez nerwy ruchowe powizane z rdzeniem krgowym. Nerwy ruchowe
rozgaziaj si, a ich wkna unerwiaj minie szkieletowe. Kade wkno
dociera do innej komrki miniowej.
Z mzgu poprzez zstpujc drog nerwow przesyany jest impuls elektryczny,
ktry po dotarciu do koca nerwu uwalnia acetylocholin zgromadzon w granulkach. Zwizek ten pokonuje niewielk
odlego pomidzy zakoczeniem nerwu
a miniem i dociera do receptorw minia, powodujc skurcz, ktry utrzymuje
si tak dugo, jak dugo acetylocholina
bdzie w kontakcie z receptorem. Rozlunienie minia nastpuje dziki oddziaywaniu enzymw, ktre neutralizuj acetylocholin.
Mechanizm najprostszej reakcji odruchowej organizmu polega na bezporedniej aktywacji nerww ruchowych. Receptory czuciowe wysyaj impuls prosto
do rdzenia krgowego. Przykadem tego
procesu moe by odruch kolanowy. Lekkie uderzenie wykonane tu pod rzepk
jest zarejestrowane przez receptory jednego ze cigien zwizanych ze stawem
kolanowym. Receptory wysyaj impuls
do rdzenia krgowego i w nim pobudzaj komrki ruchowe. Dalej impuls
pynie przez wkna ruchowe wychodzce z rdzenia do mini uda. W rezultacie misie uda kurczy si byskawicznie, powodujc nagy ruch podudzia do
przodu.
Ruchy mini szkieletowych kontrolowane przez nasz wiadomo s wywoywane przez impulsy przekazywane z mzgu w d rdzenia krgowego. Niektre
z tych impulsw powoduj kurczenie si
okrelonych mini, inne - rozlunienie.
Kurczenie si minia to skomplikowany proces, w czasie ktrego nieustannie powstaj i rozpadaj si szeregi chemicznych wiza pomidzy miozynowymi
i aktynowymi filamentami. Proces ten
wymaga energii, ktra jest uzyskiwana
z przemian zachodzcych w mitochondriach. Energia jest gromadzona, a nastpnie transportowana w postaci wysokoenergetycznego zwizku ATP (adenozynotrjfosforanu). Proces kurczenia
minia rozpoczyna si od uwolnienia
jonw wapniowych, ktre rozchodz si
w obrbie kanalikw - zwanych mikrotubulami - i rozprzestrzeniaj w obrbie
miofibryli.
W kadej chwili kilka komrek danego
minia kurczy si, dziki czemu jest on
w pewnym stopniu napity. Kiedy wystarczajca ilo wkien miniowych skurczy si, cay misie si skrci. W rezultacie zmniejszy si odlego pomidzy
punktami jego przyczepu, a tym samym
koci przemieszcz si w stosunku do
siebie.
Poszczeglne minie mog si tylko
kurczy i nie maj moliwoci wyduania
odlegoci pomidzy punktami przyczepu. W celu wykonania ruchu w przeciwnym kierunku musi zosta pobudzony

inny misie. Przykadem moe by staw

okciowy. Jego zginanie powoduje np.
misie dwugowy ramienia, natomiast
za wyprostowanie jest odpowiedzialny
misie trjgowy umiejscowiony na tylnej stronie ramienia. Minie dwugowy
i trjgowy s nazywane miniami antagonistycznymi ze wzgldu na fakt wykonywania przeciwnej pracy. Minie
gadkie rwnie s poczone z nerwami
ruchowymi, jednak proces pobudzania
zachodzi inaczej ni w przypadku mini
szkieletowych, gdzie nerw ruchowy dociera do kadej komrki miniowej. W miniu gadkim impuls rozchodzi si w postaci fali, pobudzajc kilka komrek.

Misie grzebieniowy
Misie napracz
powizi szerokiej

Misie
przywodziciel krtki

Misie

Misie krawiecki

Powyej: Minie podudzia i stopy.

W czasie chodzenia stopa jest zginana
podeszwowo dziki skurczom silnych
mini podudzia - minia brzuchatego ydkij
i minia paszczkowatego. Minie
oddziauj na staw skokowo-goleniowy,
ktry spenia rol dwigni. W ostatniej
fazie ruchu minie prostowniki
palcw powoduj zgicie grzbietowe
palcw stopy.

Po lewej: W ruchu koczyny dolnej

do przodu bior udzia: misie napracz
powizi szerokiej, ktry czy miednic
z koci udow, oraz misie krawiecki, i
bdcy najduszym miniem w organizmie
czowieka. Wkna tego minia biegn
od obrczy koczyny grnej a do kolana.
Trzy minie przywodziciele - krtki,
wielki i dugi - bior udzia w ruchu cofania
koczyny dolnej do pozycji wyjciowej
*

Falisto tego procesu uatwia np. przesu

wanie pokarmu w jelitach.
Skurcze minia sercowego s wywoane bodcami wytwarzanymi przez specyficzne tkanki znajdujce si wewntra
serca, a nerwy ruchowe nie bior udziah
w tym procesie. Impulsy te z czstotliwo
ci okoo 72 razy na minut powoduj;
skurcze i przepompowywanie krwi.

UKAD MINIOWY/41

cigna
cigna odgrywaj wan rol w wielu
ruchach. Zasadniczo cigno czy aktywny brzusiec minia ze struktur (zazwyczaj jest to ko), ktra ma by wprawiona w ruch. Sia kurczcych si wkien
miniowych koncentruje si i zostaje
przekazana poprzez cigno do punktu
docelowego, tym samym powodujc ruch.
cigna stanowi swego rodzaju przeduenie mini. Zbudowane s z tkanki
cznej, ktra spaja z sob pczki wkien miniowych, a nastpnie przechodzi w bardzo twarde, sztywne pasmo.
Unerwienie cigna jest niewielkie, podobnie mao jest naczy krwiononych.
Brzusiec minia koczy si cignem,
ktre z drugiej strony mocno czy si
z odpowiedni koci. Niektre z jego
wkien waciwie wrastaj w struktur
koci.
Cz cigien ustroju jest zlokalizowana tu pod skr i atwo mona je
wyczu. Przykadem s cigna podkolanowe (kontrolujce proces zginania stawu kolanowego), ktre znajduj si z tyu
kolana. cigna czsto spotykane s w tej
czci ciaa, gdzie duo staww wystpuje
na stosunkowo niewielkiej powierzchni.
Wynika to z faktu, e zajmuj one znacznie mniej miejsca ni minie. W zwizku
z tym caa seria cigien wystpuje zarwno w przedniej, jak i tylnej czci rki
i stopy. Minie przekazujce skurcze tym
cignom s umiejscowione w bliszych
czciach koczyn.
Nietypowe cigno znajduje si w obrbie serca, a jego obecno jest zwizana
z miniem sercowym tworzcym ciany
tego organu. Wkna tego minia s
przytwierdzone do grubych pasm tkanki
cznej wknistej formujcych piercienie i tworzcych swego rodzaju szkielet
serca.

strukturami, s otoczone pochewk. Zabezpieczenie to umoliwia sprawne funkcjonowanie i wykluczenie powstania tarcia. Pochewka cigna stanowi swego
rodzaju rkaw o podwjnej cianie, ktrego zadaniem jest ochrona cigna przez
izolowanie i smarowanie. Dziki pochewce moliwo uszkodzenia cigna jest
znacznie ograniczona. Pomidzy dwoma

warstwami tworzcymi pochewk znajduje si pyn umoliwiajcy swobodne

przesuwanie si dwch warstw wzgldem
siebie.
Organizm czowieka nie jest jednak
w stanie znie nieustannego powtarzania
tych samych ruchw, dlatego te dochodzi do stanw zapalnych. Dzieje si tak,
gdy wystpuje brak okresw spoczynku,

cigna i ich pochewki maziowe

Minie

Pochewki cigna
cigna w okolicy kostek i nadgarstka,
w miejscach gdzie si krzyuj lub znajduj si w bliskim kontakcie z innymi
Powyej: Pochewka cigna zapobiega
ocieraniu si cigna o inne elementy
budowy anatomicznej ciaa. cigno tworz
bony, ktre cz si na kocu minia.

cigna prostownikw

cigna prostownikw

\
\

cigna prostownikw rki umoliwiaj

wyprostowanie palcw.

niezbdnych do uzupenienia zapasw

pynu smarujcego. Niedobr pynu w systemie sprawia, e warstwy pochewki cigna zaczynaj ociera si o siebie i dochodzi do ich podranienia. Kontynuowanie ruchu bdzie zarwno bolesne, jak
i spowoduje objawy w postaci trzeszczenia. W rezultacie moe doj do zapalenia
pochewki cigna. Nage uycie okrelonego zespou mini, bez wczeniejszego
przygotowania, moe zakoczy si wyej
opisanym stanem zapalnym.

Rozdzia 4
Topografia orodkowego
i obwodowego ukadu nerwowego

NERWOWY

Ukad nerwowy jest nieodzowny

dla naszego postrzegania zmysowego,
odczuwania przyjemnoci i blu,
sterowania ruchami oraz dla regulacji
funkcji yciowych, np. oddychania.
Stanowi najwaniejszy, a zarazem
najbardziej zoony system wewntrzny
ciaa ludzkiego, odpowiedzialny
za umiejtno mylenia i mwienia.
Jego cz centraln stanowi mzg
i rdze krgowy, sprawujce najwysz
kontrol nad ca tkank nerwow
w pozostaych czciach ciaa.

Mdek
Nerwy rdzeniowe
szyjne (8 par),
unerwiajce szyj,
koczyny grne
i przepon

Nerwy rdzeniowe
piersiowe (12 par),
unerwiajce tuw
i koczyny grne

Nerwy rdzeniowe
ldwiowe (5 par),
zmierzajce
do koczyn
dolnych oraz
dolnego odcinka
odcinka grzbietu

Nerwy rdzeniowe krzyowe (5 par),

odchodzce do koczyn dolnych i
narzdw pciowych zewntrznych

Nerwy rdzeniowe guziczne

(1 para), unerwiajce okolic
guziczn

Anatomia neuronu (komrki nerwowej)

Poczenie mzgu i rdzenia krgowego

z obwodowym ukadem nerwowym widok od tyu (powyej, po prawej).
Ich wzajemne relacje s niezwykle zoone
(powyej, skrajnie na prawo): nerwy czci
somatycznej cz si z nerwami czci
autonomicznej za porednictwem zwojw,
a ponadto wsplnymi drogami wchodz
i opuszczaj rdze krgowy. Rysunek
wycinka krgosupa (skrajnie na prawo)
pokazuje, jak doskonale chroniony jest
rdze. Ilustracja po prawej przedstawia
neuron w osonce mielinowej. Wze
Ranviera wspomaga przekazywanie
impulsw elektrycznych.

Zakoczenie |
nerwowe
Osonka mielinowa

UKAD NERWOWY/43

Komrki nerwowe
czuciowe
ukadu
somatycznego
(przenosz
bodce do
orodkowego
ukadu
nerwowego) I

Zalenoci pomidzy somatycznym

i autonomicznym ukadem nerwowym
Rdze krgowy
Trzon krgu

Korzenie przednie nerww

rdzeniowych (przenosz
impulsy z orodkoweogo
kadu nerwowego)

Nerwy ukadu
somatycznego

Korze przedni i tylny, wkna

biegn do i od rdzenia
krgowego.
'

Pocztek nerwu
trzewnego (wsplczulnego)

Przekrj przez k
Zwj przykrgowy (ciaa
komrkowe) ukadu
wspczulnego

Wyrostek kolczysty

Korze tylny (czuciowy)

Korze przedni (ruchowy)

Zwj wspczulny
przykrgowy

Dendryty (odgazienia nerwowe)

Pyn mzgowo-rdzeniowy

Czynne czci ukadu nerwowego stanowi miliony nawzajem z sob poczonych komrek nerwowych zwanych neuronami. Ich funkcjonowanie jest w pewnym sensie zblione do przewodw
w skomplikowanych urzdzeniach elektrycznych: odbieraj bodce na jednym
kracu ukadu nerwowego i przesyaj do
innego, gdzie s przekazywane dalszym
neuronom albo wywouj reakcje czynnociowe (np. skurcz wkien miniowych).
Ze wzgldu na swe funkcje neurony
dziel si na trzy typy: neurony czuciowe,
przenoszce informacje z narzdw zmysw do orodkowego ukadu nerwowego, neurony porednie, przetwarzajce
odebran informacj, oraz neurony ruchowe (efektorowe), ktre powoduj ruchy dowolne i mimowolne.
Budowa neuronu
Neurony s zrnicowane pod wzgldem wielkoci i ksztatu, ale wszystkie
maj t sam podstawow struktur.
Podobnie jak wszystkie komrki, zawieraj jdro zawieszone w bakowatym
ciele komrkowym (perykarionie). Na
obwodzie od ciaa komrkowego odchodzi pewna liczba wypustek tworzcych
drzewkowate rozgazienia. S to dendryty. Obok nich z ciaa komrkowego
wyrasta te dusza wypustka osiowa
zwana neurytem lub aksonem - gwny
kabel przewodzcy" neuronu. Na kocu rozpada si on na wiele gazek,
z ktrych kada jest zakoczona kilkoma niewielkimi guzkami.
Kady taki guzek znajduje si w duej bliskoci dendrytu innego neuronu,
ale nie dotyka go. Miejsce styku nosi
nazw synapsy. Impulsy s przekazywane przez synaps za porednictwem zwizkw chemicznych zwanych przekanikami lub mediatorami (neurotransmiterami).
Kady neuron jest otoczony cienk, pprzepuszczaln bon komrkow, ktra
odgrywa wan rol w przekazywaniu
bodcw. Bodce s wywoywane przez
pobudzenie jednego lub wicej dendrytw,
po czym s przenoszone do ciaa komrkowego. Nastpnie zostaj wysane z ciaa
komrkowego wzdu neurytu. Dla przyspieszenia transmisji bodcw wiele aksonw posiada osonk mielinow.
Dotarszy do zakocze guzkowatych,
w pewnych okolicznociach bodziec moe
przeskoczy przez synaps do dendrytu
przylegego neuronu i w ten sposb kontynuowa wdrwk.
Neurony nie s jedynym typem komrek spotykanych w ukadzie nerwowym.
W orodkowym ukadzie w duych ilociach wystpuj neurogleje (albo gleje),
a w ukadzie obwodowym znale mona
komrki Schwanna. Obydwa typy komrek cz, chroni i odywiaj, a take
wspomagaj neurony.

Obwodowy ukad nerwowy

Podstawowym budulcem obwodowego
ukadu nerwowego s nerwy. cz ukad
orodkowy ze wszystkimi innymi czciami ciaa oraz ze zwojami, czyli skupiskami komrek nerwowych, rozsianymi
po ukadzie nerwowym.
Nerw skada si z wizki wkien czuciowych i ruchowych wraz z tkank czn i naczyniami krwiononymi. Gwne
nerwy, w liczbie 43, maj swj pocztek
w orodkowym ukadzie nerwowym: 12 par
odchodzi z podstawy mzgu (nerwy czaszkowe), a 31 par powstaje z korzeni pochodzcych z rdzenia krgowego (nerwy
rdzeniowe).
Nerwy czaszkowe unerwiaj narzdy
zmysw i minie gowy, chocia jeden z najwaniejszych nerww czaszkowych nerw bdny - swym obszarem
dziaania obejmuje ukad trawienny, serce oraz oskrzela. Niektre nerwy czaszkowe, np. nerw wzrokowy prowadzcy
do oka, zawieraj jedynie wkna czuciowe, inne, np. nerw odwodzcy, maj tylko
wkna ruchowe.
Nerwy rdzeniowe s rozmieszczone przy
rdzeniu odcinkowo i zawsze zawieraj
wkna czuciowe, ruchowe i wspczulne.
Unerwiaj cae ciao poniej szyi. Kady nerw rdzeniowy jest przyczepiony do
rdzenia krgowego dwoma korzeniami,
z ktrych jeden tworz wkna czuciowe,
natomiast drugi - ruchowe. Zaraz za
korzeniami wkna czuciowe i ruchowe
cz si, tworzc razem nerw, mimo e
dziaaj cakowicie niezalenie od siebie
- jak dwa przewody w kablu elektrycznym. (Nerwy czaszkowe rwnie s przyczepione do podstawy mzgu za pomoc
korzeni, jednak wkna czuciowe i ruchowe czsto tworz tam osobne nerwy.)
Wkrtce po opuszczeniu otworu midzykrgowego kady nerw rozgazia si
kolejno na liczne, coraz mniejsze gazie,
tworzc siatk promieniujc na cae ciao.
Wkna ruchowe i czuciowe s jedynie
czci skadow neuronw ruchowych
i czuciowych. W obwodowym ukadzie
nerwowym wkna te to nic wicej, jak
najdusze wypustki odpowiednich neuronw. Przykadowo - neuryty neuronu
ruchowego w rdzeniu krgowym mog
cign si nieprzerwanie a do minia
w stopie.
Ukad somatyczny i autonomiczny
Obwodowy ukad nerwowy dzieli si na
dwie czci: somatyczny ukad nerwowy
bdcy pod nasz wiadom kontrol
oraz ukad autonomiczny (wegetatywny)
zawiadujcy czynnociami niezalenymi
od woli.
Ukad somatyczny peni podwjn rol. Po pierwsze - odbiera od narzdw
zmysw (np. oka wyposaonego w specjalne komrki receptorowe) informacje
o rodowisku zewntrznym. Impulsy pochodzce z receptorw s nastpnie przenoszone do orodkowego ukadu nerwo-

go za porednictwem wkien czuciowych.

Po drugie - ma za zadanie przesya
wknami ruchowymi bodce z orodkowego ukadu nerwowego do mini szkieletowych, pobudzajc je do ruchu.
Ukad autonomiczny jest zwizany
z niezalenym od naszej woli oddziaywaniem na czynnoci narzdw wewntrznych, jak: serce, puca, odek, jelita,
pcherz, narzdy pciowe i naczynia
krwionone. Skada si w caoci z nerww ruchowych zorganizowanych w system przekanikw wiodcych od rdzenia
krgowego do poszczeglnych mini gadkich i gruczow.
Ukad nerwowy autonomiczny dzieli
si na dwie czci: wspczuln (sympatyczn) i przywspczuln (parasympatyczn). Kada z nich wykorzystuje inny typ
przekanika elektrochemicznego w miejscu, gdzie wkno nerwowe dociera do
narzdu wykonawczego. Ponadto kada
jest zbudowana w inny sposb i inaczej
oddziauje na narzd, ktremu suy.
Np. nerw przywspczulny unerwiajcy
oskrzele prowadzce do puc sprawia, e
ulega ono obkurczeniu. Nerwy wspczulne prowadzce do tego samego obszaru

powoduj rozszerzanie si tych samych

struktur.
Cao ukadu autonomicznego jest
sterowana przez obszar mzgu zwany
podwzgrzem, ktre jest czci midzymzgowia. Podwzgrze otrzymuje informacje na temat zakce, np. w skadzie
chemicznym ustroju, i tak dostosowuje
ukad autonomiczny do zaistniaych warunkw, by przywrci stan rwnowagi
w organizmie. Jeeli, np. w wyniku wysiku, opada poziom tlenu, podwzgrze nakazuje autonomicznemu ukadowi nerwowemu wzmoenie tempa pracy serca,
a przez to dostarczenie wikszej iloci
utlenowanej krwi.

Poniej: Diagram pokazuje, jak obwodowy

ukad nerwowy kontroluje czynnoci serca.
Gdy nerwy czuciowe nadsyaj wiadomo
do orodka kardioregulacyjnego w rdzeniu
przeduonym, system wspczulny lub
przywspczulny dostosowuje odpowiednio
rytm serca. Gwnym nerwem
przywspczulnym jest nerw bdny,
hamujcy tempo uderze serca.

Regulacja pracy serca

Ukad nerwowy
przywspczulny (hamuje prac serca)

Ukad nerwowy wspczulny

(przyspiesza rytm serca)

Wkna czuciowe

UKAD NERWOWY/45

Obwodowy ukad nerwowy

31 par
nerww
rdzeniowych

Nerwy
rdzeniowej

Obszar ciaa unerwiony przez

nerwy rdzeniowe szyjne
Obszar ciaa unerwiony przez
nerwy rdzeniowe piersiowe
Obszar ciaa unerwiony przez
nerwy rdzeniowe ldwiowe
Obszar ciaa unerwiony przez
nerwy rdzeniowe krzyowe

Obszary ciaa kontrolowane przez nerwy rdzeniowe

Orodkowy ukad nerwowy

Obwodowy ukad nerwowy dziaa wycznie jako przekanik bodcw zmysowych i ruchowych pomidzy ukadem
orodkowym a miniami, gruczoami
i narzdami zmysw. Nie odgrywa adnej roli w odczytywaniu impulsw czuciowych czy wysyaniu bodcw ruchowych.
Obie czynnoci, obok wielu innych, wykonuje orodkowy ukad nerwowy.
Centrum przetwarzania informacji caego ukadu nerwowego stanowi mzg
i rdze krgowy. Otrzymuj dane za
porednictwem wkien czuciowych biegncych od narzdw zmysw i receporw, filtruj je i analizuj, nastpnie za,
poprzez wkna ruchowe, wysyaj sygnay wywoujce odpowiednie reakcje
w miniach i gruczoach.
Czynnoci analityczne i przetwarzajce
mog by stosunkowo proste w przypadku niektrych funkcji rdzenia krgowego, jednak dekodowanie mzgowe jest
zazwyczaj procesem bardzo zoonym, angaujcym do pracy tysice rnych neuronw. Chocia wiele neuronw czuciowych koczy si, a wiele ruchowych zaczyna w mzgu, wikszo jego komrek
nerwowych to neurony poredniczce, ktrych zadaniem jest filtrowanie, analizowanie i przechowywanie informacji.
Dla prawidowego funkcjonowania cay orodkowy ukad nerwowy wymaga
staych i obfitych dostaw krwi bogatej
w tlen i substancje odywcze. Ukad jest
ponadto chroniony przez osony dwojakiego rodzaju. Pierwsz z nich jest
ko - czaszka mieszczca w rodku
mzg - oraz krgosup otaczajcy rdze
krgowy. Na drug oson skadaj si
trzy bony z tkanki wknistej, zwane
oponami. Okrywaj cay mzg, a take
rdze krgowy.
Pyn mzgowo-rdzeniowy to przejrzysta, wodnista ciecz opywajca opony

Oglny podzia mzgu

Obszar sprawujcy kontrol nad ruchami ciaa

t ciemieniowy
Pat czoowy

Ptat skroniowy

i rdze krgowy oraz wypeniajca komory mzgowe. Pyn dziaa jako amortyzator chronicy wan tkank mzgu przed
urazami.
Pyn jest nieustannie wytwarzany
z krwi w komorach mzgowych przez wyspecjalizowane komrki splotu naczyniwkowego. Komory te, w przeciwie-

Droga zstpujca
(odmzgowa)

Drogi nerwowe
wstpujce
(domzgowe)

Korze tylny (czuciowy)

Istota szara

Istota biaa
Opona mikka

Korze przedni (ruchowy)

Pyn mzgowordzeniowy
Pajeczynwka

Opona twarda

Para nerww rdzeniowych

Ptat potyliczny

stwie do komr sercowych, zostay ponumerowane kolejno od pooonych najwyej w kierunku do dou. Najwiksze s
komory I i II (nazywane rwnie bocznymi).
Pyn mzgowo-rdzeniowy wypywa
z komr bocznych malekimi otworami
midzykomorowymi i wpywa do komory
III, nastpnie za jeszcze wszym kanaem - wodocigiem mzgu - przedostaje si do nieco szerszej komory IV.
Std wydostaje si przez otwory w dachu komory ku wypenionym pynem
przestrzeniom (zbiornikom) wok pnia
u podstawy mzgu, po czym opywa gr
mzg (pkule mzgowe) i zostaje resorbowany do krwi ylnej przez specjalne
wyrostki, zwane ziarnistociami pajczynwki, pooone na oponie pajczej, jednej z trzech opon.
Rdze krgowy
Rdze krgowy to, oglnie ujmujc, cylindryczny sup z tkanki nerwowej o dugoci okoo 40 centymetrw, ktry biegnie

Przekrj poprzeczny przez rdze pokazuje

do- i odmzgowe drogi czuciowe i ruchowe,
ktrymi s przekazywane bodce. Czynnoci
odruchowe s efektem przejcia impulsu
przez neuron wstawkowy.

UKAD NERWOWY / 47
Wewntrzna budowa mzgu

bie informacje poprzez synaps midzy

neuronami obwodowymi i rdzeniowymi.
Drug funkcj rdzenia krgowego jest
kierowanie prostymi odruchami. Umoliwiaj to neurony, ktrych wkna cign si na niewielkich odlegociach w gr
i w d rdzenia, oraz neurony poredniczce, ktre przekazuj informacje bezporednio z komrek nerwowych czuciowych do ruchowych.
Jeli na przykad przypadkiem pooymy rk na gorcej pycie kuchennej,
receptory blu znajdujce si w skrze
wysyaj wiadomo wknami czuciowymi do rdzenia krgowego. Cz bodcw jest natychmiast przekazywana do
neuronw ruchowych kontrolujcych ruchy rk i minie doni i w tej chwili
szybko i bezwiednie cofamy rk. Kolejna cz impulsw wdruje w gr
wzdu rdzenia i jest przekazywana przez
neurony poredniczce do neuronw ruchowych odpowiedzialnych za ruchy
szyi. W ten sposb gowa automatycznie
zwraca si w kierunku przyczyny blu.

Ciato migdaowate
Ciao suteczkowate
Twr siatkowaty

Po lewej: Przekrj ukazujcy gwne

struktury mzgu. Ukad limbiczny
(powikszenie) umiejscowiony m.in.
we wzgrzu jest przede wszystkim zwizany
z pamici, nauk i emocjami.

Ukad limbiczny

wewntrz krgosupa od mzgu do dolnego odcinka grzbietu. Zbudowany jest

ze skupienia neuronw i wizek wkien
nerwowych. Istota szara - nazwa stosowana na okrelenie skupienia komrek
nerwowych - w przekroju poprzecznym
ma ksztat litery H z rogami (supami)
przednimi i tylnymi odchodzcymi z kadej poowy. W obrbie supw przednich
znajduje si wiele neuronw ruchowych,
podczas gdy rogi tylne zawieraj ciaa
komrkowe neuronw czuciowych i poredniczcych.
Istota szara jest otoczona istot bia podzielon na trzy sznury. W jej
skad wchodz wkna zstpujce i wstpujce, za pomoc ktrych rdze krgowy i mzg komunikuj si w obu kierunkach. Drogi zstpujce wysyaj impulsy
ruchowe z mzgu do obwodowego ukadu nerwowego, natomiast drogi wstpujce przekazuj bodce czuciowe do
mzgu.
Czynnoci rdzenia krgowego
Rdze krgowy peni dwie zasadnicze
funkcje. Po pierwsze - dziaa jako dwukierunkowy system przekaniczy komunikujcy mzg z obwodowym ukadem
nerwowym. Jest to moliwe za spraw
neuronw czuciowych i ruchowych, ktrych wkna cign si dugimi wizkami z rnych partii mzgu. Biegn one
na odcinkach o rnej dugoci wzdu
rdzenia krgowego, by na przeciwlegych
kocach spotka si z wknami lub ciaami komrkowymi neuronw czuciowych
lub ruchowych, nalecych do obwodowego ukadu nerwowego. Przekazuj so-

Poloenie jder podstawy

Mzgowie

48/UKAD NERWOWY
Pozostae impulsy id a do mzgu i tam
wywouj uwiadomione wraenie gorca
i blu.

Mzgowie

Mzgowie mona podzieli na trzy rne

regiony: tyomzgowie, rdmzgowie
i przodomzgowie. W kadym z tych obszarw mona z kolei wyrni odrbne
obszary odpowiedzialne za cakowicie rne czynnoci organizmu, wszystkie komunikujce si za pomoc misternej siatki pocze z pozostaymi czciami mzgowia.
Najwikszym skadnikiem tyomzgowia jest mdek. Jest to narzd zwizany gwnie z czynnociami ruchowymi.
Wysya sygnay, ktre steruj napiciem
mini koniecznym dla utrzymania pionowej postawy ciaa i rwnowagi. Wspdziaa rwnie z obszarami ruchowymi
mzgu w celu koordynacji ruchw.
Pie mzgu czcy mzgowie z rdzeniem krgowym obejmuje cz tyomzgowia, cao rdmzgowia i cz przodomzgowia. To wanie w pniu mzgu
gromadz si i krzyuj wszystkie informacje przybywajce do mzgu i opuszczajce go, jako e lew poow naszego
ciaa zawiaduje prawa strona mzgu i na
odwrt.

Rnorodne struktury mzgowia w tym rdze przeduony i most oraz

ukad siatkowaty aktywujcy (twr siatkowaty rdmzgowia) - s odpowiedzialne za waciwe czynnoci yciowe. Steruj
prac serca, cinieniem krwi, przeykaniem, kaszlem, oddychaniem i wiadomoci.
Kontrola stopnia wiadomoci jest jedn z najwaniejszych funkcji mzgu. Zalew nadchodzcych z otoczenia informacji jest przesiewany przez twr siatkowaty. On te decyduje, ktre bodce
s na tyle wane, by powiadamia o nich
kor mzgow. Drogi nerwowe prowadzce z caego organizmu przechodz
przez twr siatkowaty, czc si z nim
za pomoc odgazie wkien nerwowych,
i nieustannie karmi go strumieniem impulsw elektrycznych powstajcych w komrkach nerwowych. Takie dziaanie pobudza twr siatkowaty do wystrzeliwania" impulsw do rych celw w mzgu,
tzn. waciwych im orodkw, gdzie s
zbierane, kojarzone i gdzie zapocztkowuj odpowiednie reakcje. Jeli sia napdowa tworu siatkowatego ulegnie osabieniu lub jeli zostanie on wyczony,
kora mzgowa przechodzi w stan bezczynnoci, co powoduje utrat wiadomoci.

Kontrola snu
-

Kora mzgu
Niepokojce
myli

Sygnay 2 mzgu

Bodce wzrokowe

Orodek snu i czuwania

(aktywujcy ukad siatkowaty)
Bodce pobudzajce
mzg do czuwania

Monotonia
Ciepo
Bodce wstpujce z rdzenia krgowego
Impulsy aktywujce rdze krgowy

Te skaniaj
do snu

Bl i inne dolegliwoci fizyczne

Te pobudzaj nas do czuwania

Lekki sen

Najwiksz czci caego mzgowia jest

pooone w przodomzgowiu kresomzgowie. Mzg czowieka, bdcy na znacznie wyszym poziomie rozwoju ewolucyjnego ni mzg zwierzt, jest narzdem
fundamentalnym dla funkcji mylenia,
pamici, wiadomoci i wyszych procesw umysowych. Pozostae czci mzgowia nadsyaj tu wszelkie informacje
w celu podjcia decyzji.
Kresomzgowie jest podzielone na
dwie rwne czci, tzw. pkule mzgowe.
cz si z sob za pomoc grubego
pczka wkien nerwowych, zwanego ciaem modzelowatym lub spoidem wielkim
mzgu. Chocia kada pkula jest lustrzanym odbiciem drugiej, posiadaj one
cakowicie odmienne funkcje, a porozumiewaj si midzy sob gwnie za porednictwem ciaa modzelowatego.
W rodku pkul mzgowych mieszcz
si skupienia istoty szarej (komrek nerwowych) noszce miano jder podstawy mzgu. Stanowi one zoony system koordynacji czynnoci mini, ktry pozwala ciau wykonywa pewne typy ruchw w sposb swobodny i automatyczny. Zjawisko to zaobserwowa
mona np. podczas koysania ramion
w trakcie marszu, w mimice twarzy i uoeniu koczyn przed wstawaniem lub
chodzeniem.
Podwzgrze ley u podstawy mzgu,
pod obiema pkulami mzgowymi. Znajduje si bezporednio pod innym wanym
narzdem przodomzgowia, a mianowicie wzgrzem, bdcym stacj przekanikow midzy rdzeniem krgowym a pkulami mzgowymi.
Podwzgrze jest w rzeczywistoci skupieniem wyspecjalizowanych orodkw
nerwowych, poczonych z innymi wanymi obszarami mzgu, a take z przysadk mzgow. W tym rejonie mzgu odbywa si regulacja tak wanych czynnoci, jak jedzenie, sen i utrzymanie ciepoty ciaa. Podwzgrze jest rwnie cile
powizane z ukadem dokrewnym, czyli
ukadem wydzielania wewntrznego (patrz
Rozdzia 5).
Podwzgrze jest wyposaone w drogi
nerwowe czce si z ukadem limbicznym (rbkowym), cile powizanym
z orodkami wchowymi mzgowia. Ta
cz mzgu komunikuje si rwnie

Pie mzgu

Alkohol i leki nasenne

Senno

Mzg i podwzgrze

Gboki sen

Oczy zamknite Czuwanie

Orodek snu i czuwania jest pooony

w pniu mzgowym. Stymulowany przez
informacje m.in. o wraeniach zmysowych,
przekazuje je dalej do kory mzgowej,
ktra decyduje o zapadaniu w sen
lub pozostawaniu w stanie czuwania.
Orodek snu reaguje rwnie na impulsy
odkorowe, w efekcie czego, gdy nachodz
nas niepokojce myli, przewracamy si
z boku na bok, nie mogc zasn.
Podobnie spokj, ciepo, niektre rodki
farmakologiczne, nawet monotonia,
sprawiaj, e ogarnia nas senno.
Fale mzgowe zmieniaj si w zalenoci
od stanu pobudzenia: sennoci, snu
lub czuwania.

UKAD NERWOWY/49
Powstawanie dreszczy

z obszarami zawiadujcymi pozostaymi

zmysami, zachowaniem oraz organizacj
pamici.

Orodek termoregulacyjny
podwzgorza

Kierunek
minie
i skra

Wzrost
aktywnoci
tarczycy i
przyspieszeni^
metabolizmu

Kora mzgowa
Kora mzgowa jest grub na trzy milimetry, pofadowan warstw istoty szarej, otulajcej kresomzgowie od zewntrz.
U ludzi osigna takie rozmiary, e musiaa si wielokrotnie zawin, by zmieci
si w puszce czaszki. Rozprostowana
miaaby powierzchni okoo trzydziestokrotnie wiksz ni w formie zoonej.
Pomidzy fadami kory istniej liczne
gbokie bruzdy dzielce kad z pkul
na pi obszarw zwanych patami. Kady pat spenia co najmniej jedno konkretne zadanie. Paty skroniowe s zwizane
ze suchem oraz wchem, paty ciemieniowe z dotykiem i smakiem, paty potyliczne ze wzrokiem, paty czoowe za z ruchem, mow i zoonymi operacjami mylowymi. Gboko, w szczelinie bocznej
mzgu ley ukryty pity pat zwany wysp.
W kadym pacie znajduje si specjalny wycinek przeznaczony do odbierania
bodcw czuciowych z jednego obszaru
ciaa. Przykadowo w pacie ciemieniowym istnieje maleki kawaeczek przeznaczony wycznie do odbioru impulsw dotykowych nadsyanych z kolana
i wikszy kawaek zarezerwowany dla
kciuka. Wyjania to, dlaczego niektre
czci ciaa, jak np. kciuk, s bardziej
wraliwe od innych, np. kolan. T sam
zasad stosuje si do innych orodkw
zmysowych kory, a take orodkw ruchowych.
Zatem to wanie w korze mzgowej
informacje nadsyane ze wszystkich piciu zmysw - wzroku, suchu, powonienia, dotyku i smaku - ulegaj analizie i przetworzeniu, tak by inne czci
ciaa mogy w razie potrzeby odpowiednio na nie zareagowa. Ponadto korowe
orodki przedruchowe i ruchowe wsppracuj z innymi obszarami ukadu nerwowego orodkowego i obwodowego w celu koordynacji ruchw, niezbdnej dla
wykonywania wszelkich wiadomych czynnoci.

Minie zaczynaj si na
przemian szybko kurczy
rozkurcza

epfzywtosowe I
kurci siej powodujc j
,jefniejsiwosw J
Obnia
produkcja potu

Bodce hormonalne

Proces powstawania dreszczy. Zjawiskiem

dreszczy kieruj cztery mechanizmy.
Podwzgrze odbiera sygnay o obnieniu
temperatury i wysya impuls do tarczycy,
nakazujc jej przyspieszenie metabolizmu.
Minie caego ciaa zaczynaj na przemian
kurczy si i rozkurcza, wytwarzajc w ten
sposb ciepo. Wwczas nerwy przekazuj
do skry bodce powodujce zwanie si
porw, zapobiegajc tym samym
uchodzeniu ciepa z ciaa.

Oko
W celu wyjanienia mechanizmu dziaania oka czsto porwnuje sieje do aparatu fotograficznego najwyszej klasy. Aby
jednak w peni poj, jak to si dzieje, e
wiat zewntrzny jest widoczny wewntrz
niewielkiej komory w rodku gaki ocznej, naley zacz od podstaw.
Najlepiej przyj, e wiato to pewnego rodzaju nonik informacji. Bez wzgldu na rdo rozchodzi si we wszystkich
kierunkach i odbija od przedmiotw, pozwalajc w ten sposb je zobaczy.
Naley tutaj rwnie wspomnie, e
chocia zazwyczaj wiato porusza si po
prostej drodze, moe ulega zaamaniu
przechodzc przez niektre substancje,
np. odpowiednio uksztatowane soczewki
aparatu lub soczewki tkankowe w oku
ludzkim.
Co wicej, stopie zaamania mona precyzyjnie regulowa poprzez zmiany krzywizn soczewki. Promienie wiata mog zosta zaamane do rodka,
czyli skupione, przez co otrzymamy pomniejszone, lecz wierne obrazy przedmiotw.
Rogwka
Kiedy promie wiata wpada do oka,
pierwsz przeszkod, na jak napotyka,
jest okrge, przezroczyste okno" - zwane rogwk - jedna z dwch soczewek
ocznych. Rogwka jest siln soczewk
o staej ogniskowej. Moc optyczna rogwki stanowi okoo dwch trzecich cakowitej mocy optycznej oka, cho ma
zaledwie p milimetra gruboci w czci rodkowej i milimetr w miejscach zejcia si z biakiem oka zwanym twardwk.
Rogwka skada si z piciu warstw.
Zewntrzn warstw o gruboci piciu komrek stanowi nabonek przedni, ktry odpowiada powoce skrnej.
Pod nim ley elastyczna, wknista warstwa Bowmana, nastpnie twarda (najgrubsza) warstwa zrbowa zbudowana
z kolagenu. Zrby zapobiegaj infekcjom rogwki, gdy s siedliskiem rnych typw antygenw zwalczajcych
zakaenia; podejrzewa si rwnie, e
zrb pomaga pokonywa zapalenia rogwki.
Nastpn po zrbie warstw jest rdbonek o gruboci zaledwie jednej komrki. Ta cienka powoka dba o to, by
rogwka bya stale przezroczysta, i zapewnia zrwnowaony poziom wody napywajcej od oka do rogwki. Jej komrki nie maj zdolnoci regeneracyjnych,
dlatego uszkodzenia lub choroby rdbonka gro trwaym kalectwem oka.
Ostatnia, sprysta warstwa nosi nazw
blaszki granicznej tylnej lub bony Descemeta.
Nabonek jest pokryty warstw cieczy
zowej. Bez ez rogwka byaby pozbawiona ochrony przed drobnoustrojami
bakteryjnymi, zanieczyszczeniami i ku-

Komora przednia

Tczwka
Soczewka

Obwdka rzskowa
Misie
rzskowy

rzem. Ciecz zowa stanowi rwnie warstw optyczn - w wypadku jej braku
nabonek traci przezroczysto i matowieje.
Po przejciu przez rogwk promie
wiata wpada do jedej z dwch komr
wewntrznych oka, okrelanej w terminologii medycznej komor przedni. Wypeniona jest ona wodnist ciecz, bdc
w cigym obiegu.
Bona naczyniowa
Bona naczyniowa to nazwa uywana na
okrelenie obszaru obejmujcego trzy oddzielne struktury pooone w centrum
gaki ocznej: naczyniwk, ciao rzskowe i tczwk, ktre cznie bywaj nazywane warstw naczyniow.

Naczyniwka to cienka bona wycieajca przestrze pomidzy zewntrzn,

ochronn twardwk a siatkwk. Jest
wypeniona naczyniami krwiononymi
i tworzy drobn siatk, obejmujc swym
zasigiem niemal ca gak oczn. W jej
skad wchodz tkanki pomocnicze zawierajce zmienn ilo barwnika; zapobiega
to wielokrotnym odbiciom wiata w tylnej czci oka, zakcajcym nasze postrzeganie.
Ciao rzskowe to piercieniowate zgrubienie powstae z fragmentu bony naczyniowej. Zadaniem tego narzdu jest akomodacja soczewki (poprzez ruchy minia
rzskowego), pozwalajca uzyska ostry
obraz przedmiotw, oraz produkcja cieczy wodnistej - pynu krcego w komo-

UKAD NERWOWY / 51
naszej woli. W wietle przymionym renica rozszerza si. Stan podniecenia, strachu oraz przyjmowanie niektrych farmaceutykw rwnie powoduj zmian
rednicy renicy.
Tu za tczwk pooona jest mikka,
elastyczna, przezroczysta soczewka. Jest
to stosunkowo mao istotny narzd, gdy
wikszo promieni ulega skupieniu ju
wczeniej - na rogwce.

Budowa oka

Ciao szkliste i siatkwka

- Naczynia krwionone siatkwki

Komora wewntrzna

Nerw wzrokowy

Doek rodkowy

yta rodkowa siatkwki

Ttnica rodkowa siatkwki

Tarcza nerwu wzrokowego

Za soczewk znajduje si gwna, wewntrzna komora oka.

Wypeniona jest substancj - zwan
ciaem szklistym - majc galaretowat
konsystencj, ktra sprawia, e pod palcami oko zdaje si by twarde i gumowate. Przez rodek oka przebiega kana
ciaa szklistego - pozostao przewodu,
ktrym prowadzia ttnica w czasie rozwoju podowego.
Wewntrzna krzywizna gaki w czci
cigncej si ku tyowi jest wycielona
wiatoczu powok zwan siatkwk.
W istocie tworz j dwa typy komrek
wiatoczuych, ze wzgldu na swj
ksztat noszce nazw prcikw i czopkw.
Prciki s wraliwe na wiato o niskiej intensywnoci i nie posiadaj zdolnoci interpretacji barw, ktre s odczytywane tylko przez czopki. Te ostatnie
s rwnie odpowiedzialne za czytelno
obrazu. Ich najwiksza koncentracja wystpuje w tylnej czci oka zwanej do-

U gry: Przekrj pionowy przez gak oczn

czowieka z ukazaniem nerwu wzrokowego.
Powyej: Powikszona fotografia tarczy
nerwu wzrokowego - miejsca wychodzenia
z siatkwki nerwu wzrokowego.

Ukrwienie bony naczyniowej

Naczyniwka

Tczwka

ri

- Siatkwka

Po prawej: Przekrj przez gak oczn (przy

..odwinitej" do tyu twardwce) ukazuje
naczynia krwionone naczyniwki.

rach oka pomidzy soczewk a wewntrzn powierzchni rogwki.

Do ciaa rzskowego przyczepiony jest
trzeci wyspecjalizowany narzd - tczwka, tworzca cian przedni komory
tylnej. Jest to cz oka, ktrej zabarwienie stanowi o kolorze oczu. Funkcjonuje na zasadzie przysony w aparacie
fotograficznym: jej wkna miniowe
rozszerzaj lub zwaj renic, decydujc o iloci i intensywnoci wiata docierajcego do siatkwki.
Jeli na siatkwk padnie zbyt silne
wiato, renica zwa si niezalenie od

Rogwka

renica

Nerw wzrokowy

Twardwka
Siatka ttnic i y naczyniwki

52 / UKAD NERWOWY
O s t r o widzenia
Mechanizm widzenia

Soczewka
Rogwkd

Misie rzskowy
Obwdka rzskowa

Obraz na siatkwce

Obraz na siatkwce oka lewego

Obraz na
siatkwce oka prawego

Powyej: Promienie wiata odbite od

przedmiotu umieszczonego blisko oka
rozchodz si pod duym ktem, wic
powierzchnia soczewki wysklepia si
(u gry), by atwiej byo je skupi. Promienie
biegnce od dalszego przedmiotu s prawie
rwnolege i ich skupienie wymaga
mniejszej pracy soczewki (powyej).
kiem rodkowym, ktry ley w obrbie
tzw. plamki. Jest to te miejsce ogniskowania przez soczewk najostrzejszych
obrazw, a zatem obszar najlepszego widzenia.
W partiach otaczajcych doek rodkowy siatkwka rwnie odbiera ostre
obrazy, jednak im bliej jej kracw, tym
bardziej mamy do czynienia z tzw. widzeniem obwodowym, polegajcym na tym,
e przedmioty znajdujce si na obrzeach postrzegamy poowicznie. Widzenie
rodkowe i obwodowe cznie daj kompletny obraz wiata zewntrznego.
Nerw wzrokowy
Kada wiatoczua komrka w siatkwce jest poczona za pomoc nerwu z mzgiem, gdzie informacje o wzorach, kolorach i ksztatach s przetwarzane. Wszystkie wkna nerwowe zbiegaj si w tyle
oka i tworz jeden gwny kabel", czyli
Po prawej: Pola widzenia oka lewego
i prawego nieznacznie si rni. Kade
z nich jest podzielone na poow praw
i lew. Kiedy promienie wiata padaj
na siatkwki oczu, poowy zamieniaj si
stronami, a obraz zostaje odwrcony.
Nastpnie wdruj wzdu nerwu
wzrokowego do skrzyowania nerww
wzrokowych. Wszystkie informacje
pochodzce z bocznej poowy pola widzenia
kadego oka s przekazywane wzdu drg
wzrokowych poprzez ciao kolankowate
boczne i promienisto wzrokow do
okolicy wzrokowej kory mzgowej po tej
samej stronie. Pniej obrazy nakadaj si
na siebie i zostaj zinterpretowane przez
mzg.

Ski/v/ov\..irnr nerww wzrokowych

Ciao kolankowarai.boczr1

mzgowej

UKAD NERWOWY/53
Ruchy gaki ocznej

Po prawej: Gak oczn porusza sze

gwnych mini. Misie (a) obraca j od
nosa w kierunku do boku; (b) w kierunku do
nosa; (c) obraca j w gr, a (d) w d; (e)
porusza oko w d i na zewntrz, a (f) w gr i na zewntrz.
nerw wzrokowy. Biegnie on od gaki oczon od gaki ocznej poprzez tunel kostny
w czaszce i wyania si wewntrz czaszki
tu pod mzgowiem, w okolicach przysadki mzgowej. Tu docza do niego drugi
nerw wzrokowy.
Nerwy z obu stron krzyuj si nastpnie z sob, przez co cz informacji
z lewego oka przechodzi do prawej poowy mzgu i odwrotnie. Nerwy od skroniowej strony siatkwki nie krzyuj si
i pozostaj po tej samej stronie mzgu,
podczas gdy wkna od tej strony oka,
ktra ,,widzi" najwicej, biegn do przeciwnych stron mzgu.
Nerw wzrokowy to nic innego jak wizka wkien nerwowych przenoszcych niewielkie impulsy elektryczne po cieniutkich kablach, izolowanych osonk mielinow. W rodku gwnego kabla biegnie
grubsza ttnica, cignca si przez ca jego dugo. Nosi nazw ttnicy rodkowej siatkwki. Dochodzi do tylnej strony
oka, po czym rozgazia si, pokrywajc
ca powierzchni siatkwki coraz drobniejszymi naczyniami. Odpowiadajca jej
ya rodkowa siatkwki wstpuje do
nerwu wzrokowego i docza do ttnicy,
zebrawszy uprzednio krew z siatkwki.
Nerwy opuszczajce siatkwk nale
do typu czuciowych. W przeciwiestwie
do ruchowch, nerwy wzrokowe po drodze do mzgu tworz wicej ni jedno
przeczenie. Pierwsze z nich ley zaraz za
miejscem wymiany informacji, zwanym
skrzyowaniem nerww wzrokowych i ulokowanym w pobliu przysadki mzgowej. Tu za punktem skrzyowania znajduje si pierwsze przeczenie, rodzaj
stacji komrkowej", zwane ciaem kolankowym bocznym. Impulsy z prawej i lewej strony s std czciowo ponownie
przekazywane z jednej strony na drug.

Krtkowzroczno

%\
-V

Funkcja tego przeczenia wie si z reakcjami odruchowymi renicy.

Od ciaa kolankowego bocznego wkna nerwowe rozchodz si wachlarzowato po obu stronach i wok pata skroniowego, tworzc promienisto wzrokow.
Potem lekko zakrcaj i spotykaj si,
by przej przez punkt gwnej wymiany - torebk wewntrzn, gdzie dochodzi
do koncentracji wszelkich informacji czuciowych i ruchowych, dotyczcych wszystkich czci ciaa. Stamtd nerwy zdaj
ku tylnej stronie mzgowia do okolicy
wzrokowej kory mzgowej.

Poniej: Najczciej spotykan przyczyn

krtkowzrocznoci (1) jest wyduenie
gaki ocznej w poziomie, w wyniku czego
promienie wiata po zaamaniu rzucaj
obraz przed siatkwk. Wad koryguje si
soczewk wkls. W przypadku
nadwzrocznoci (zwanej potocznie
dalekowzrocznoci) gaka oczna jest
zbyt krtka", tak e obraz powstaje
poza ni. Soczewka wypuka pozwala
ogniskowa promienie na siatkwce.
(Obraz odwrcony powstay na siatkwce
zostaje zinterpretowany przez mzg jako
prosty.)

Nadwzroczno

Ucho
Ucho nie tylko suy nam jako narzd zmysu suchu, ale rwnie jako
narzd rwnowagi. Jest to organ niezwykle zoony, dzielcy si na trzy zasadnicze czci: ucho zewntrzne, zbierajce dwiki jak antena radaru; ucho
rodkowe z przypominajcymi mechanizm dwigniowy kosteczkami suchowymi, ktre wzmacniaj odbierane
dwiki; ucho wewntrzne, przetwarzajce drgania akustyczne w impulsy elektryczne oraz ustalajce aktualn pozycj
gowy.
Otrzymane bodce s przekazywane
do mzgu za porednictwem pary biegncych rwnolegle nerww: przedsionkowego i limakowego - pierwszy z nich
jest odpowiedzialny za zmys rwnowagi,
drugi za za dwiki. Funkcja ucha zewntrznego i rodkowego ma zwizek
gwnie ze suchem, natomiast elementy struktury ucha wewntrznego interpretujce pozycj gowy i odczytujce
dwiki s od siebie odseparowane, mimo e znajduj si razem w jednym narzdzie.

Such

To, co syszymy, to fale akustyczne wytwarzane przez drgania czsteczek powietrza. Wielko i natenie fal decyduje
o gonoci dwikw, mierzonej w decybelach (dB). Ilo drga lub cykli przypadajcych na sekund to czstotliwo
dwiku: im wicej wibracji, tym wyszy
dwik. Czstotliwo wyraa si w cyklach na sekund lub hercach (Hz).
Zakres dwikw syszanych przez osoby mode zamyka si w przedziale od 20
do 20000 Hz, chocia ucho najbardziej
jest wyczulone na dwiki mieszczce si
w rodkowej czci przedziau, tj. od 500
do 4 000 Hz. Zdolno syszenia wysokich
dwikw sabnie z wiekiem lub w nastpstwie dugiego przebywania w ponadnormatywnym haasie. W celu pomiaru utraty suchu zostay opracowane midzynarodowe normy poziomu suchu. Indywidualny poziom suchu to wyraona w decybelach rnica midzy najsabszym syszanym pojedynczym dwikiem a tonem
standardowym wytwarzanym w specjalnym urzdzeniu zwanym audiometrem.

Ucho spenia rol odbiornika (ucho

zewntrzne), wzmacniacza (ucho rodkowe) oraz przekanika (ucho wewntrzne).
Odbiornik stanowi misista cz ucha maowina. W jej rodku znajduje si
przewd suchowy zewntrzny prowadzcy do bony bbenkowej. Ze cian przewodu wydzielana jest woskowina - substancja majca za zadanie zapobiega
wysuszeniu i uszczeniu si skry.
Wzmacniacz tworzy system dwigienek
z trzech kosteczek suchowych. W ich
skad wchodz: moteczek, przyczepiony
do bony bbenkowej, strzemiczko, poczone z uchem wewntrznym, oraz kowadeko, niewielka kosteczka suca jako cznik pomidzy pozostaymi dwoma. Cay mechanizm wzmacnia drgania
bony bbenkowej dwudziestokrotnie.
Od jamy bbenkowej do jamy garda
prowadzi trbka suchowa, zwana trbk
W odpowiedzi na drgania rdchtonki
i blaszki podstawnej wosowate receptory
wysyaj informacje do mzgu
za porednictwem pobliskiego nerwu.

Budowa ucha
Ucho zewntrzne
_L

Ucho rodkowe

Ucho wewntrzne

Okienko limaka

Trbka suchowa (Eustachiusza)

Ucho zewntrzne odbiera

dwiki, ucho rodkowe je
wzmacnia, za ucho
wewntrzne przesya
impulsy do mzgu.

Narzd limakowy (Cortiego) z zakoczeniami nerww suchowych

UKAD NERWOWY / 55
Uoenie i budowa wyrostkw sutkowatych

Po lewej: Wyrostki sutkowate to twory

kostne lezce za uchem. Poczone s
z uchem rodkowym i przypuszcza si,
e pomagaj utrzyma gow w pozycji
rwnowagi na szyi.
Eustachiusza, ktrej wylot znajduje si za
nozdrzami tylnymi i ktra ma za zadanie
wyrwnanie cinienia powietrza po obu
stronach bony bbenkowej. Jej dziaanie
moemy zaobserwowa, np. zjedajc
gwatownie wind: przytkanie uszu jest
spowodowane niewielkimi ruchami bony
bbenkowej, wywoanymi zmianami cinienia w uchu rodkowym.
Cz przekanikowa ucha jest bardziej
skomplikowana. Narzd suchu i rwnowagi tworz wspln jam wypenion pynem, przekazujcym od ucha rodkowego do receptora suchu zmiany cinienia
wywieranego przez fale dwikowe.
Cz suchowa jest ulokowana w jednym kocu jamy i tworzy zwinity twr
przypominajcy wygldem muszl limaka. Na caej dugoci limaka cignie si
cienka bona - blaszka podstawna, doprowadzajca tysice malekich wkienek nerwowych do nerwu limakowego.

Moteczek ucha
rodkowego

Komrki sutkowe
(powietrzne)

Bona
bbenkowa
Gardo

Trbka Eustachiusza

Fale dwikowe dochodzce przez przewd

suchowy zewntrzny wprawiaj bon
bbenkow w drgania. Wibracje te s
przenoszone przez kosteczki suchowe,
ktre wzmacniaj cinienie fal akustycznych
i przekazuj drgania okienku owalnemu
przesaniajcemu wejcie do ucha
wewntrznego. Rwnoczesne, pulsujce
ruchy bony zamykajcej okienko okrge
wyrwnuj cinienie wewntrz ucha
wewntrznego. Fale powstae w pynie
(przychonce) przenosz si na schody
przedsionka i dalej na schody bbenka,
wprawiajc w wibracje rozdzielajc je
blaszk podstawna. Bona ta jest
wyposaona we wosowate komrki rzsate
(suchowe), stanowice zasadnicz cz
narzdu limakowego (Cortiego);
wzbudzaj one impulsy nerwowe,
zmierzajce nerwem limakowym do mzgu.

Kosteczki suchowe

Moteczek

Syszenie dwikw

Strzemiaczko

limak

Kowadeko

Fale akustyczne
Schody bbenka
Bona bbenkowa

Okienko limaka

Schody przedsionka

Woski komrek
receptorowych

56/UKAD NERWOWY
Utrzymanie rwnowagi ciata

Podczas ruchw ciaa pyn rdchonkowy

wypeniajcy kanay pkoliste powoduje
uginanie si woskw komrek nerwowych
w masie galaretowatej. Woski te cz si
z nerwem przedsionkowym, ktry ostrzega
mzg o koniecznoci przywrcenia ciau
rwnowagi.

Przewody
pkoliste

Pyn

srodchlfllowy

Ucho wewntrzne

Trbka suchowa
(Eustachiusza)

Zmiany wysokoci lub gonoci dwikw s wychwytywane przez drobne komrki rzskowe rozmieszczone na blaszce
podstawnej dziki temu, e cinienie fal
akustycznych jest przekazywane przez
rdchonk przepywajc tam i z powrotem przez limak. Impulsy pynce nerwem limakowym dochodz do wyspecjalizowanego obszaru kory mzgowej
zwanego orodkiem suchowym.
Sposb, w jaki fale akustyczne s kodowane jako impulsy elektryczne, a nastpnie dekodowane, nie jest w peni
wyjaniony. Obecnie obowizujca teoria
gosi, e komrki narzdu Cortiego dokonuj pomiaru cinienia fal w rdchonce
i zamieniaj je w bodce elektryczne. Nie
mona te mie pewnoci co do tego, jak
ucho rozrnia wysoko dwikw od
ich gonoci.
Zmys rwnowagi
Ucho, jako narzd rwnowagi, jest odpowiedzialne za nieustann kontrol pozycji i ruchw gowy. Prawidowa kontrola dokadnego pooenia gowy gwarantuje utrzymanie ciaa czowieka w stanie rwnowagi.
Delikatne narzdy rwnowagi, dobrze
chronione przez koci czaszki, le w najgbszej czci ucha, adekwatnie nazwanej uchem wewntrznym. Znajduje si
tam labirynt rurek wypenionych pynem, kada na innym poziomie i w in-

nej paszczynie. Spord wszystkich

struktur trzy s zwizane ze zmysem
rwnowagi: agiewka, woreczek i przewody pkoliste.
agiewka i woreczek su jako detektor pooenia gowy. Powierzchnie obu
tych jam s wycielone warstw komrek,
pokrytych galaretowat substancj, noszc miano bony kamyczkowej ze
wzgldu na osadzone w niej drobne kamyczki bdnikowe - skupienia krysztaw zwizkw wapnia.
Gdy ciao znajduje si w pozycji pionowej, pod wpywem przycigania ziemskiego kamyczki naciskaj na woski komrek nerwowych w substancji galaretowatej. Woski wysyaj wwczas do mzgu impulsy nerwowe z wiadomoci pozycja pionowa".
Kiedy pochylimy gow w przd, w ty
lub w bok, kamyczki napieraj na woski,
zginajc je w innym kierunku. W tym
momencie zostaje wysana inna informacja do mzgu, ktry, w miar koniecznoci, moe wysa rozkaz miniom, by
odpowiednio dopasoway pozycj caego
ciaa.
agiewka pracuje rwnie wtedy, gdy
ciao porusza si do przodu lub do tyu. Jeli np. dziecko zaczyna biec, sia bezwadnoci odrzuca kamyczki w ty,
jak gdyby przy upadku do przodu. Z chwil, gdy taka informacja dotrze do mzgu, wysya on sygna do mini, nakazu-

jc im pochylenie ciaa w przd i powrt do stanu rwnowagi. Caa operacja

przebiega odwrotnie w przypadku, gdy
np. dziecko zachwieje si do tyu na
krzele.
Rozpoczynanie i koczenie ruchu
Od agiewki odchodz trzy przewody
pkoliste wypenione ciecz. U podstawy kadego z nich znajduje si owalna
galaretowata baka. W bakach s ukryte zakoczenia woskw zmysowych,
ktre uginaj si w rezultacie poruszenia
gow i ruchw pynu w przewodach.
Przewody pkoliste odbieraj informacje o tym, kiedy gowa rozpoczyna
i zaprzestaje wykonywania ruchw, co
ma szczeglne znaczenie w przypadku
drobnych, szybkich ruchw.
Kiedy gowa zaczyna si porusza w jedn stron, pyn w przewodach pozostaje
z reguy nieruchomy, napierajc jedynie
na woski zmysowe, ktre wysyaj do
mzgu sygna do rozpoczcia dziaa.
Kiedy jednak gowa przestaje si rusza, zwaszcza gdy zatrzymuje si po
kilkakrotnych obrotach, pyn faluje wewntrz przewodw pkolistych jeszcze
przez niemal minut lub duej, wywoujc zawroty gowy.
Orodek kontroli
Obszarem mzgowia w najwikszym stopniu odpowiedzialnym za czynnoci mini zmierzajce do utrzymania rwnowagi ciaa jest mdek. Niepoledni
rol odgrywaj tu rwnie oczy, gdy
dostarczaj istotnych informacji o fizycznej relacji pomidzy ciaem a otoczeniem.
Kiedy gowa zaczyna porusza si np.
w lewo, ruch pynu w przewodach pkolistych powoduje skierowanie wzroku
w prawo. Mechanizm rwnowagi sprawia, e oczy nastpnie wracaj w lew
stron, by zaj pozycj stosown do
pozycji gowy.
Taki ruch oczu tumaczy czciowo,
dlaczego wielu ludzi ma mdoci przy
prbach czytania podczas podry rodkami lokomocji, np. autobusem lub samochodem. Czytanie przeciwstawia si
owym naturalnym ruchom oczu, co prowokuje napady nudnoci i wymioty,
okrelane jako choroba lokomocyjna.
Uczenie si rwnowagi
Jest to dugi proces, zabierajcy prawie
dwa pierwsze lata ycia i jeszcze kolejny
rok potrzebny do dokadnego opanowania sztuki stania na jednej nodze. Zanim
osigniemy doskona rwnowag, zarwno mzg, jak i minie musz by tak
rozwinite, by zapewni waciw si
i koordynacj ruchw.

LJ

UKAD NERWOWY / 57

Receptory wchowe i smakowe

'owonienie jest chyba najstarszym, a zarazem najmniej poznanym z naszych piciu zmysw. Podczas ewolucji zachowao
boczenie z t czci mzgu, ktra wyspecjalizowaa si jako sortownia naszych
Reakcji emocjonalnych, cile wica zapachy obiektw z przeyciami.
Zmys wchu odgrywa rwnie kluczor
rol w odbieraniu podniet pciowych,
ocia w wyniku ewolucji czowieka ta je;o rola zostaa znacznie osabiona. Obecie powonienie spenia funkcj systemu osItrzegawczego i orodka informacji: ostrzega nas o niebezpieczestwie i gromadzi
:enne wiadomoci o otaczajcym wiecie.
Nie zawsze jestemy wiadomi bliskich
iwizkw powonienia ze zmysem smam. Dopiero przy przezibieniach odkrywamy, e nie tylko przestajemy wyczuwa
tapachy, ale rwnie zanika zdolno
odbierania wrae smakowych.
'owonienie
'odobnie jak w przypadku wielu innych
larzdw, aparat wchowy jest parzysty,
>rzy czym jeden jego obwd dziaa niezaenie od drugiego.
Komrki odbierajce podniety zapa;howe s umieszczone na sklepieniu jamy
losowej, tu pod patami czoowymi mz;owia. Obszar ten, zwany okolic wchov, jest gsto zapeniony milionami maletich komrek wchowych. Kada z nich
wsiada okoo tuzina woskw wnikajsych w warstw bony luzowej. Bona lu:owa dba, by byy stale wilgotne, i dziaa
ako puapka na substancje zapachowe.
Rzski zwikszaj efektywn powierzchli komrki wchowej, a co za tym idzie
rwnie nasz wraliwo na zapachy.
Nie wiadomo dokadnie, jak to si
izieje, e ladowe iloci substancji chemiczrych wywoujce wraenie zapachu pomdzaj do czynnoci komrki wchowe.
Jwaa si jednak, i czsteczki tych subitancji rozpuszczaj si w luzie bony,
wzyklejaj do woskw wchowych, a naitpnie powoduj, e komrki wytwarza impulsy elektryczne.
i Wkna nerwu wchowego biegn jako
pici wchowe i przenosz impulsy poprzez otworki w koci sitowej do dwch
ppuszek wchowych w mzgowiu, gdzie
sgromadzone informacje s przetwarzane
przesyane do kory mzgowej przez
skomplikowany system drogi wchowej.
N korze impulsy zostaj odczytane i fakt
stnienia zapachu dociera do naszej wialomoci.
Dokadny mechanizm molekularny rzIZTY powonieniem jest waciwie nieznaly. Podobnie jak zagadk pozostaje to,
y jaki sposb komrki receptorowe potrai wychwyci tysice rnych woni i wyzu minimalne rnice pomidzy nimi.
o to jest zapach
Vby posiada zapach, substancje musz
vydziela czsteczki zwizkw chemicz-

nych, z ktrych si skadaj. Generalnie

rzecz biorc, s to substancje zoone.
Proste substancje chemiczne - np. sl s bezwonne lub maj saby zapach.
Dopiero gdy czsteczki substancji unosz si w powietrzu w formie lotnej,
mona je wcign w gb nozdrzy, by
osiady w luzie otaczajcym rzski. Znalazszy si tam, czsteczki musz si rozpuci, by aparat wchowy mg stwierdzi ich obecno.
Zwizki chemiczne atwo ulatniajce
si - np. benzyna - s postrzegane zazwyczaj jako silnie wonne, poniewa do
komrek wchowych docieraj w duych
steniach.
Silniej pachn rwnie ciaa mokre.
W miar parowania woda unosi wraz

Substancje lotne rozpuszczaj si w luzie

otaczajcym woski komrek wchowych.
Dochodzi wwczas do reakcji chemicznej
pobudzajcej komrki wchowe do
generowania impulsw elektrycznych.
Bodce przechodz wknami nerwowymi
przez ko sitow do opuszki wchowej.
Tu nastpuje przetwarzanie informacji, ktra
nastpnie jest przekazywana po zoonych
obwodach drogi wchowej do kory
mzgowej. W tym momencie zapach
dochodzi do naszej wiadomoci.

Powonienie

Substancja
lotna (zapach)
Bona stttzowa
pokrywajca ca jam
notow

Okolica wchowa

Opuszka wchowa

3kolica wchowa kory

mzgowej

Nerw wchowy
Pasmo wchowe

Komrki wchowe
(receptory zmysowe)

Komrki nabonkowe
Woski wchowe

58 / UKAD NERWOWY
z sob ich czsteczki. Perfumy s celowo robione jako zwizki zoone, aby
uatwi ulatnianie.
Zapach, emocje i pami
Cz mzgu analizujca bodce nadsyane z komrek odbiorczych w nosie jest
cile powizana z ukadem rbkowym
(limbicznym), czyli tym obszarem mzgowia, ktrego domen s emocje, nastroje i pami. Zwizek midzy tymi
organami wyjania, dlaczego zapachom
nadaje si czsto znaczenie emocjonalne.
Zapach wiosennego deszczu wprawia ludzi w dobry nastrj i wzbudza w nich
energi; moe rwnie przywoywa przyjemne wspomnienia. Wo wieo upieczonego ciasta moe wywoywa nage
uczucie godu, natomiast perfum - wprawia w stan oczekiwania na doznania
seksualne.
Odwrotnie z zapachami nieprzyjemnymi, np. zgniych jaj, ktre dziaaj odpychajco, a nawet wywouj mdoci. S
jednak wyjtki. Szczeglnie ostre zapachy
wielu gatunkw serw pleniowych wabi
ich zagorzaych wielbicieli: im bardziej ser
czu, tym wiksz stanowi atrakcj.
Niektre zapachy powoduj natok
wspomnie dawno zapomnianych okolicznoci i sytuacji. Dzieje si tak dlatego, i ludzie przejawiaj naturaln skonno do pamitania rzeczy, ktre miay specjalne znaczenie emocjonalne, jako
e obszary mzgu odpowiedzialne za
przetwarzanie wspomnie i ich przywoywanie s jednoczenie zespolone z ukadem rbkowym, ktry z kolei komunikuje si z wchowymi orodkami mzgowymi.
Smak
Zmys smaku to najprymitywiejszy ze
zmysw. Jest bardzo ograniczony pod
wzgldem zakresu dozna i wszechstronnoci, a ponadto daje nam mniej
informacji na temat otoczenia ni pozostae zmysy. W istocie wyczn funkcj tego zmysu jest selekcja poywienia i delektowanie si nim, w czym jest
dodatkowo wspomagany przez bardziej
wraliwy zmys powonienia. Powonienie
dodaje kolorytu czterem podstawowym
smakom rozrnianym przez nasze kubki smakowe. W efekcie utrata zdolnoci czucia smaku - bez wzgldu na
przyczyn -jest mniej dotkliwa ni utrata
wchu.
Kubki smakowe
Podobnie jak w przypadku powonienia,
doznania smakowe s wywoywane przez
substancje chemiczne zawarte w poywieniu i napojach. Ich czsteczki s wychwytywane w jamie ustnej i zamieniane
na impulsy nerwowe przesyane za porednictwem nerww do mzgu, gdzie zostaj zdekodowane.
Sercem tego mechanizmu s kubki
smakowe. Caa powierzchnia jzyka jest
gsto usiana drobnymi narolami zwanymi brodawkami. Wewntrz nich kryj si
kubki smakowe. Czowiek dorosy ma
okoo 9000 kubkw, gwnie na grnej

powierzchni jzyka, lecz rwnie na podniebieniu, a nawet w gardle.

Kady kubek jest zbudowany z grupy
komrek receptorowych, zaopatrzonych
w mnstwo cienkich, woskowatych wypustek - woskw smakowych - wystajcych na powierzchni jzyka poprzez otwory smakowe w brodawkach. U podstawy komrka smakowa czy si z siatk wkien nerwowych. Ze wzgldu na
ogromn liczb wzajemnych pocze pomidzy wknami nerwowymi a komrkami nabonka siatka jest istn gmatwanin nerww. Dwie rne wizki nerww tworzce nerw twarzowy i nerw
jzykowo-gardowy przekazuj impulsy
do mzgu.
Kubki smakowe odbieraj jedynie cztery podstawowe smaki: sony, kwany,
sodki i gorzki. Kubki wyczuwajce dany
rodzaj smaku maj swoje miejsce: kubki
odczuwajce smak sodki s ulokowane
na szczycie jzyka, natomiast kubki odbierajce smak sony, kwany i gorzki
pooone s kolejno w kierunku nasady
jzyka.
Cho dokadnie nie wiadomo, w jaki
sposb kubki smakowe reaguj na zwizki chemiczne w poywieniu i jak inicjuj
bodce nerwowe, jedno jest pewne: aby
wyczu te substancje, musz one by
w stanie pynnym. Sucha ywno stanowi nik podniet smakow, a silniejsze
doznania wywouje dopiero po rozpuszczeniu si w linie.
Dzi powszechne jest przekonanie, e
zwizki chemiczne zawarte w jedzeniu
powoduj zmiany potencjau elektrycznego na powierzchni komrek receptorowych, co z kolei prowadzi do generowania impulsw elektrycznych w wknach
nerwowych.
Analiza smaku
Oba nerwy przenoszce bodce smakowe
od jzyka (nerw twarzowy oraz jzykowo-gardowy) kieruj si najpierw ku
wyspecjalizowanym komrkom w pniu
mzgu. Obszar ten stanowi zarazem pierwszy przystanek dla innych dozna nadchodzcych z jamy ustnej. Po wstpnym
przetworzeniu w orodku pnia impulsy
smakowe zostaj przekazane drug wizk wkien nerwowych na przeciwn stron pnia i wstpuj do wzgrza. Tutaj
dochodzi do kolejnego przekazu" polegajcego na dalszej analizie bodcw,
nastpnie za informacja zostaje podana
do tej czci kory mzgowej, ktra bierze
udzia w wiadomym postrzeganiu dozna smakowych.
Kora zajmuje si jednoczenie innymi
wraeniami zmysowymi dochodzcymi
z jzyka - takimi jak faktura czy temperatura. Wraenia te prawdopodobnie ulegaj integracji z podstawowymi
doznaniami smakowymi, stajc si rdem niezwykle subtelnych dozna, dowiadczanych podczas spoywania posikw.
Rezultaty tej analizy, przeprowadzanej
w dolnej partii pata ciemieniowego, s
modyfikowane przez bodce wchowe
i analizowane w ssiednim pacie skronio-

Zmysl smaku
Migdalki podniebienny i jzykowy

Nagonia

Kwany

Rne typy
brodawek

Sony

Sodki
Kada brodawka
zawiera sto do dwustu kubkw smakowych

Brodawki na jzku zwikszaj powierzchni

kontaktow z pokarmem. Z wyjtkiem
brodawek umieszczonych centralnie,
zawieraj liczne kubki smakowe. Kubki
z kolei posiadaj receptory smakowe
rozmieszczone tak, by rne obszary jzyka
byy wraliwe na poszczeglne typy
smakw: sodki, sony, kwany i gorzki.

wym. Wikszo niuansw odczu smakowych jest pochodn wrae zapachowych.

W porwnianiu z innmi doznaniami
zmysowymi (zwaszcza wchu) nasz
zmys smaku nie jest szczeglnie wraliwy. Obliczono, e aby rozpozna smak
substancji w jamie ustnej, komrki receptorowe potrzebuj jej 25 000 razy wicej,
ni aby wyczu jej zapach. Mimo to
kombinacja czterech typw kubkw smakowych reagujcych na podstawowe smaki: sodki, kwany, sony i gorzki zapewnia odbieranie szerokiej gamy wrae.
Analiza w mzgu polega bowiem na
okreleniu wzgldnej mocy smakw podstawowych. Niektre z silniejszych smakw, np. ostry smak potraw pikantnych,
powstaj w wyniku podranienia jzykowych zakocze nerww blowych.

UKAD NERWOWY / 59
Przekrj poprzeczny przez jzyk
*-

Brodawki

Rowek okalajcy
brodawk wypenia
si lin

Kubek smakowy
Kubki smakowe pobudzone przez rozpuszczone czsteczki poywienia

Gdybymy utracili zmys

powonienia, zniknyby
rwnie wszelkie
doznania smakowe.
Ostrygi, podczas
spoywania ktrych
zapach jest absolutnie
niezbdny, by w peni
doceni ich walory,
okazayby si mde
i praktycznie bez smaku.

Receptory
Owinite wok podstawy cienkich woskw skrnych le wolne zakoczenia
nerwowe, ktre reaguj na kade pobudzenie wosa. Owe receptory dotykowe
pod wzgldem struktury s najmniej
skomplikowane ze wszystkich komrek
odbiorczych. Jeli dziaanie bodca przedua si, przestaj wkrtce reagowa.
Receptory wystpujce w wikszych ilociach w partiach skry bezwosowej, np.
na opuszkach palcw lub na wargach,
maj posta malekich krkw. Osadzenie wkien nerwowych wewntrz krkw spowalnia reakcj na nacisk i powoduje nieprzerwane wytwarzanie impulsw, gdy nacisk si utrzymuje. Inne, bardziej zoone pod wzgldem budowy receptory, s utworzone z wielu bon okrconych na cebulk" wok zakocze
nerwowych i s wraliwe na bardziej dugotrway nacisk. Ponadto rodzaj informacji wysyanej przez nie do ukadu nerwowego zmienia si na og pod wpywem temperatury, w jakiej dziaaj. Tumaczy to, dlaczego nasz zmys dotyku
zdaje si by nieco przytpiony w niskiej
temperaturze.
Szlaki nerwowe
Niektre z wkien czucia somatycznego
wchodz do rdzenia krgowego i nie zatrzymujc si, zmierzaj wprost do pnia
mzgu. Steruj gwnie doznaniami wywoanymi bodcami mechanicznymi, zwaszszcza posiadajcymi konkretny punkt nacisku. Std te konieczno wysyania
informacji bezporednio do wyszych orodkw mzgowych, by wraenia miejscowe zostay oszacowane bez ingerencji
analizatorw rdzenia krgowego.
Inne wkna nerwowe - przynoszce
informacje o bardziej rozsianych bodcach dotykowych - wchodz do istoty
szarej rdzenia krgowego i tam napotykaj na siatk komrek analizujcych
wstpnie nadesane informacje. Jest to
ten sam obszar, ktry otrzymuje impulsy
od receptorw blu w skrze i innych
organach. Spotkanie si w rdzeniu krgowym bodcw blowych i czucia somatycznego pozwala na scalenie tych
dwch dozna.
Analiza w rdzeniu krgowym polega na
filtrowaniu wrae, ktre nastpnie s
wysyane w gr do mzgu. Istota szara
rdzenia krgowego suy tutaj jako ukad
bramkujcy, tumicy bodce blu za
porednictwem nadcigajcych do rdzenia niektrych typw impulsw dotykowych, zapobiegajc w ten sposb przedostaniu si nadmiernej iloci bodcw blowych do orodkw blu.
W ten sposb drogi dotykowe prowadzce do mzgu zostaj podzielone na
dwa strumienie: jeden, ktry idzie praktycznie wprost do pnia mzgu, oraz drugi,
ktry zostaje wstpnie przeanalizowany
przez komrki rdzenia krgowego. Dziki temu czowiek zachowuje zdolno po-

dotykowe
strzegania niewielkich nawet rnic midzy doznaniami dotykowymi. Moemy
wic precyzyjnie okreli wielko nacisku i pooenie jego przyczyny. Jeeli jednak bodziec mechaniczny jest zbyt wielki
lub zbyt gwatowny, za spraw poczenia w rdzeniu krgowym zostaj wczone" analizatory blu.
Sortownia wrae zmysowych
Bez wzgldu na to, czy doznania czuciowe
nadchodz ze skry drog bezporedni,
czy te po analizie wstpnej z rdzenia
krgowego, ostatecznie kocz sw drog
w zbitym skupisku istoty szarej wzgrza,
gdzie strzpy informacji z rnego typu
receptorw skrnych zostaj zebrane
i skoordynowane. Pozwala to wyszym
orodkom kory mzgowej na stworzenie
zintegrowanego obrazu dozna czuciowych, ktrych zaczynamy by wwczas

wiadomi. Surowe dane ze wzgrza podlegaj projekcji na wski pasek przedniej

czci pata ciemieniowego.
To pierwszorzdowe pole czuciowe kory mzgowej przetwarza informacje, nastpnie za przekazuje je do pl drugoi trzeciorzdowych. W kolejnych polach
projekcyjnych powstaje peny obraz miejsca, rodzaju i znaczenia wraenia czuciowego, jakim go postrzegamy. Obraz zostaje nastpnie skorelowany ze wspomnieniami wrae z przeszoci, jak rwnie zintegrowany z bodcami wzrokowymi i suchowymi.
Wraenia dotykowe - nie mniej istotne
- s na tym etapie skoordynowane z czuciem gbokim, czyli postrzegan pozycj
koczyn, staww oraz palcw; jest to
niezwykle wane, poniewa pozwala nam
okreli rozmiary i ksztaty przedmiotw,
a take je rozrnia.

Plat ciemieniowy
Kora mzgowa

Receptory dotykowe w skrze

przesyaj impulsy do kory mzgowej
dwoma drogami w rdzeniu
krgowym: jedna przekazuje
wraenia dotykowe miejscowe,
druga przenosi informacje o bardziej
rozsianych (rozproszonych)
bodcach dotykowych.

Szlak bezporedni
bodca precyzyjnego
czucia dotyku

Porednia
droga czucia
rozproszonego
i blu

Rdze krgowy

Wlokna czucia bl
i dotyku spotykaj,
si-analiza wrae

Ciako Paciniego
(nacisk cigy)

Wolne zakoczenia
nerwowe (lekki
dotyk i bl)

UKAD NERWOWY/61

Mowa
Mowa to jedna z najbardziej zoonych
i delikatnych operacji dokonywanych
przez ciao na nasze polecenie. Caoci
mowy - mwieniem i rozumieniem - steruje mzg. To w korze mzgowej istniej
tzw. orodki mowy, gdzie sowa zostaj
odszyfrowane, a wychodzce sygnay i instrukcje kieruj si do setek mini w krtani, gardle i jamie ustnej, ktre bior udzia
w tworzeniu wypowiedzi.
Cay ukad oddechowy i konstrukcja
miniowa od podbrzusza a po nos odgrywaj mniejsz lub wiksz rol w artykulacji dwikw mowy. Najwaniejszymi organami s krta, jzyk, wargi
oraz podniebienie mikkie.

Pooenie i budowa krtani

Gardo

Cz krtaniowa
garda

Krta

Krta czowieka jest skrzyni gosow

wyposaon w struny, ktre wprawione
w drgania wytwarzaj goski. Krta jest
organem niezwykle delikatnym. Peni rwnie mniej skomplikowan funkcj
- jest zaworem bronicym wstpu do
puc.
Podczas jedzenia lub picia krta szczelnie si zamyka, powodujc, e poywienie
i napoje zelizguj si w gb przeyku
wiodcego wprost do odka. Gdy istnieje potrzeba wykonania wdechu lub
wydechu, krta, rzecz jasna, z powrotem
si otwiera.
Krta jest umiejscowiona mniej wicej
w rodkowej czci szyi na szczycie tchawicy. Ley do przodu od czci krtaniowej garda. Zbudowana jest z 3 chrzstek
nieparzystych i 3 parzystych. W jej grnej czci znajduje si nagonia - mikka
klapa" opadajca w d w celu zamknicia wejcia do krtani - otworu czcego doln cz jamy garda z jam
krtani.
Czynnoci nagoni s automatycznie
sterowane przez mzg, czasami jednak
zdarza si, e mechanizm zawodzi, a wtedy pyny lub czsteczki jedzenia wpadaj
do niewaciwego kanau. O ile pokarm
nie jest na tyle duy, by utkwi w przewodzie poniej krtani, mona go wykrztusi
z powrotem.
Struny (fady) gosowe peni funkcj
podobn do ustnika w instrumentach
dtych, np. klarnetu. Kiedy muzyk wtoczy powietrze w ustnik, cienkie czci
drewniane lub plastikowe poczynaj wibrowa, wytwarzajc podstawowy dwik,
ktry nastpnie jest modelowany przez
system rurek i otworw w instrumencie.
Podobnie dzieje si ze strunami gosowymi - drgaj, gdy czowiek wydobywa gos,
a powstay dwik ulega obrbce" w gardle, nosie i jamie ustnej.
Struny gosowe skadaj si z dwch
fadw wygldem przypominajcych wargi, ktre otwieraj si i zamykaj, przepuszczajc przechodzce przez nie powietrze. Jeden koniec przyczepiony jest do
ruchomych chrzstkek nalewkowatych,
natomiast drugi - trwale przymocowany

Ko gnykowa
Kieszonka krtaniowa
Chrzstka tarczowata
(jabko Adama)

Krta

do chrzstki tarczowatej, stanowicej

cz grdyki (tzw. jabko Adama). Chrzstki nalewkowate zmieniaj sw pozycj,
tak e przestrze pomidzy nimi i strunami
(szpara goni) moe przyjmowa ksztat
od rozszerzonej litery V (podczas mwienia po zamknit szczelin w trakcie przeykania). Drgania strun gosowych podczas mwienia powstaj w wyniku zwenia szpary goni podczas wyrzucania powietrza z puc przez krta. Proces ten nosi
nazw fonacji. Gono dwiku jest uwarunkowana si, z jak powietrze jest wyrzucane z puc, a jego wysoko zaley od
dugoci i napicia strun gosowych. Naturalna barwa i tembr gosu s efektem
ksztatu i wielkoci nosa, garda oraz jamy
ustnej: dlatego mczyni, ktrzy na og
posiadaj pokaniejsze krtanie, maj nisze gosy ni kobiety, ktrych krtanie s
mniejszych rozmiarw.
Jama ustna jest cile zwizana z mow,
gdy to ona nadaje form dwikom

Przedni i boczny widok krtani.

Wewntrz krtani schowane s struny
gosowe osadzone na specjalnie
uksztatowanych tworach chrzstkowych.
Powietrze przechodzce podczas wydechu
w ich pobliu wprawia struny w drgania,
co prowadzi do powstania dwiku.
Chrzstki maj zdolno napinania lub
rozluniania strun gosowych, regulujc
w ten sposb wysoko dwikw.

wydobywajcym si z krtani. Artykulacja

spgosek, np. k lub t, polega na nagym
odciciu przez jzyk i podniebienie dopywu powietrza z krtani, natomiast samogoski (np. a lub e) nie wymagaj
przerwania strumienia powietrza, lecz
odpowiedniej pozycji jzyka i zbw.
Poszczeglne dwiki w kadym jzyku
s okrelone przez minimalnie odmienne
ruchy warg, jzyka i uchwy. Zdolno

62 / UKAD NERWOWY
Polecenia wydawane przez
okolic ruchow w korze
mzgowej steruj za pomoc
impulsw nerwowch
wszystkimi skomplikowanymi
czynnociami skadajcymi si
na proces mwienia. Dwiki
wytwarzane przez struny
gosowe przeksztacaj si
w sowa dziki pracy warg,
jzyka, podniebienia
mikkiego oraz ksztatowi ust.

Kora ruchowa wysya szczegowe

instrukcje do warg, jzyka, mini twarzy
i krtani
Orodek czuciowy mowy interpretuje sowa

Orodek ruchowy mowy

(formuuje odpowied)

Pozycja warg jzyka i podniebienia

podczas wypowiadania dwiku L "

Powstawanie dwiku niskiego

Chrzstka tarczowataa

Struny gosowe

w pozycji swobodnej

T~

Chrzstki nalewkowate rozsuwaj si .

i odwodz struny gosowe

Powstawanie dwiku wysokiego

A

Napite struny gosowe

&

osb niesyszcych do czytania z ust dowodzi roli, jak odgrywaj usta w procesie mwienia.
Artykulacja dwikw
Zamiana prostych dwikw wytwarzanych w krtani na zrozumiae sowa odbywa si przy istotnym udziale warg,
jzyka, podniebienia mikkiego i komr
rezonansowych. Do tych ostatnich nale: caa jama ustna, nosowa, gardo (odcinek pomidzy jam ustn a przeykiem)
oraz - w mniejszym stopniu - klatka
piersiowa.
Kontrol nad tymi wszystkimi narzdami moemy sprawowa dziki setkom
niewielkich mini, ktre cile z sob
wspdziaaj z niewiarygodn wrcz szybkoci. W duym uproszczeniu na mow
skadaj si samogoski i spgoski wszystkie samogoski nale do gosek
dwicznych.

Waciwoci rezonacyjne rnych komr w jamie ustnej i ukadzie oddechowym stanowi o indywidualnych cechach
naszego gosu. Przykadowo - wokalizacja tzw. gosek nosowych (m, n, c, ) jest
uzaleniona od swobodnego rezonansu
wjamie nosowej. Na dowd tego sprbujmy powiedzie co, zatkawszy nos efekt komiczny, ktry w ten sposb uzyskamy, udowadnia, e przestrze jamy
nosowej, jedynie kiedy jest wypeniona
powietrzem, gwarantuje naszej mowie
poprawn dykcj i zrozumiao. Ludzie
rni si midzy sob ksztatem nosa,
klatki piersiowej oraz ust, std te bior
si rnice w brzmieniu gosw.
Podczas mwienia rezonuj rwnie
koci czaszki - cz fal akustycznych,
ktre sami wytwarzamy, jest przenoszona
owymi komi, podobnie jak cz jest
wyapywana przez uszy. Zjawisko to jest
nie bez znaczenia, gdy pozwala nam

sysze to, co sami mwimy, a ponadto

tumaczy, dlaczego nasz gos zarejestrowany na tamie magnetofonowej zdaje si
brzmie tak obco - nagrane zostaj bowiem jedynie dwiki przenoszone drog
powietrzn.
Rola mzgu
Mowa i pokrewne jej operacje zazwyczaj
s skoncentrowane w jednej pkuli.
W przypadku osb praworcznych jest to
na og lewa pkula, za u osb leworcznych - prawa. Obszar ten jest podzielony
na orodek ruchowy mowy (Broca), zawiadujcy miniami jamy ustnej i garda,
oraz orodek czuciowy mowy (Wernickego), interpretujcy sygnay dwikowe nadchodzce drogami suchowymi.
W pobliu nich s te umiejscowione
orodki odpowiedzialne za koordynacj:
suchu (dziki ktrym rozumiemy mow
innych), wizji (umoliwiajce rozpozna-

UKAD NERWOWY / 63
Minie poruszajce wargami
Unosi grn
warg

Po lewej: Ruchem warg rzdz pokazane

obok minie. Wargi odgrywaj wan rol
w produkcji mowy - np. wypowiadajc
dwik b najpierw zaciskamy razem wargi,
tak by zatrzyma prd wychodzcego
powietrza, a nastpnie otwieramy je,
wydajc dwik.

i ciga wargi
Pociga w gr
i w bok grn
warg

Wysuwa do przodu doln warg

Obnia warg doln

Poniej: Pooenie jzyka i otaczajcych go

mini. Podobnie jak krta i wargi, rwnie
jzyk bierze udzia w artykulacji mowy-jest
narzdem nieodzownym dla komunikacji
midzyludzkiej. Przyczyn rnicy pomidzy
ostrym, czystym s a niewyranym,
szeleszczcym s, wypowiadanym przez
osob seplenic, naley szuka
w sprawnoci dziaania mini jzyka.

Uoenie jzyka

ie znakw pisarskich) oraz zoonych

ruchw rk (pozwalajce na pisanie, gr
na instrumentach muzycznych itp.).
Rozmowa to operacja niezwykle skomplikowana. Kiedy kto si do nas odzywa,
pierwsz nasz czynnoci jest rozpoznanie mieszaniny nadchodzcych od uszu
bodcw dwikowych dokonujce si
w orodkach suchowych kory mzgowej.
Orodek czuciowy mowy dekoduje sowa,
tak by inne czci mzgu biorce udzia
w procesie rwnie mogy je rozpozna
i sformuowa odpowied. Kiedy odpowied jest wymylona", do akcji wchodz orodek ruchowy mowy i pie mzgowy. Pie mzgowy steruje zarwno
miniami midzyebrowymi, ktre rozszerzaj puca, jak i miniami brzucha,
regulujcymi cinienie powietrza wpywajcego i wypywajcego z puc. Podczas
wydechu powietrza orodki ruchowe mowy daj rwnoczenie strunom gosowym
sygna do wkroczenia w strumie powietrza, ktry wprawia je w wibracje i generuje prosty dwik.
Wielko nacisku wywieranego na puca podczas wydechu reguluje prdko,
z jak powietrze przechodzi przez szpar
goni - im szybszy prd powietrza, tym
goniejszy uzyskany dwik. Podczas
szeptu struny gosowe s rozstawione
szeroko, tak e praktycznie nie drgaj
przy pdzie powietrza, a jedynie powoduj lekkie tarcie. Fizyczn posta sowom
nadaj w gwnej mierze ruchy warg,
jzyka i podniebienia mikkiego, znajdujce si pod nadzorem kory mzgowej.

Gardziel
Brodawki nadajce
grnej powierzchni jzyka
chropowat faktur
Minie podniebienno-jzykowy i
rylcowc-jzykowy pocigaj jzyk
ku grze i tyowi
Misie gnykowo-jzykowy
opuszcza jzyk do pozycji
spoczynku

Kognykowa
,

Misie brdkowo-jzykowy
wysuwa jzyk

Koordynacja ruchw
Zwinne ruchy czoowych gimnastykw
lub lekkoatletw udowadniaj, jak precyzyjnie nasz mzg potrafi sterowa setkami mini tuowia i koczyn. By ruchy
czyy si w logiczn cao, ludzki mzg
w drodze ewolucji wyksztaci zoony
system kontroli i wspomagania, przy ktrym bledn wspczesne komputery.
Dzieci przychodz na wiat wyposaone jedynie w umiejtno reagowania odruchowego. Przykadem odruchw pozostaych u osoby dorosej moe by reakcja
natychmiastowego wycofania rki, gdy
dotkniemy przypadkiem gorcego garnka. Na ten prosty odruch nakadaj si
ruchy kierowane bezporednio przez
mzg. Przy kadej wykonywanej czynnoci pewna grupa mini kurczy si, inna
rozkurcza, a jeszcze inne pozostaj napite, by zapewni stabilno reszcie ciaa.
Proces, w wyniku ktrego mzg synchronizuje ruchy wszystkich mini, by umoliwia niczym nie zakcone przeprowadzanie czynnoci, nosi nazw uzgadniania, czyli koordynacji ruchw.
Mechanizm koordynacji
Dla lepszego zrozumienia zasady dziaania koordynacji przeanalizujmy czynno

znan z ycia codziennego, np. pochylanie si nad stoem w celu signicia po

szklank herbaty. W jaki sposb mzg
steruje t na pozr prost czynnoci?
Zanim szklanka znajdzie si w naszej rce,
zaj musi wiele zdarze.
Po pierwsze musimy najpierw zorientowa si, gdzie znajduj si szklanka
i rka oraz jaka jest pomidzy nimi relacja. Znaczy to, e mzg musi stworzy
sobie map" otoczenia, pozwalajc zaplanowa niezbdne ruchy. Zjawisko to
zwie si postrzeganiem przestrzennym.
Taka mapa orientacyjna powinna zosta teraz odczytana przez mzg, by opracowa strategi wzicia szklanki ze stou
do rki. Taki plan dziaania naley nastpnie przeoy na jzyk szczegowych
polece wydawanych miniom, by kurczyy si we waciwej kolejnoci.
Podczas ruchw zapocztkowanych
przez planujce" partie mzgu nieprzerwany strumie informacji napywa ze
wszystkich nerww czuciowych w miniach i stawach, powiadamiajc mzg
o ich pozycji i etapie skurczu. Wszystkie
te informacje musz by na bieco porzdkowane i przekazywane dalej w celu
aktualizacji mapy i nanoszenia wszelkich

koniecznych poprawek. Aby poruszy rk i podnie szklank, musimy rwnie

pochyli si do przodu. Wymaga to przemieszczenia rodka cikoci ciaa. Cay
dziaajcy na zasadzie odruchu mechanizm rwnowagi musi zosta uruchomiony, powodujc waciwe zmiany w tonusie mini, pozwalajce na wykonanie
ruchu pochylajcego, nakazanego przez
mzg. Oznacza to, e schemat napicia
wszystkich innych mini, nie biorcych
bezporedniego udziau w czynnoci podnoszenia szklanki, musi by stale kontrolowany i koordynowany.
Pierwszy etap koordynacji
Nasze ciao, zanim nauczy si koordynowa wszelkie ruchy zamierzone, musi je
Wysoki poziom koordynacji pracy mini
osigany przez czoowych sportowcw
(takich jak widoczny poniej potkarz), jest
moliwy przy udziale wikszej czci mzgu.
Ruchy oka wspdziaaj ze wzrokowymi
orodkami recepcyjnymi, ktre nastpnie
uzgodniaj ruchy z nerwami i miniami
pozwalajcymi na precyzyjn kontrol
ruchw reszty ciaa i ich koordynacj
w czasie.

UKAD NERWOWY / 65
tJak mzg kieruje siganiem po szklank herbaty
Okolica przedruchowa
W okolicy przedruchowej dokonuje si
rozwizanie problemu i plan dziaania
zostaje przekazany do okolicy ruchowej.

Pat przedni
Postrzeganie przestrzenne
czucie somatyczne

Pat ciemieniowy
Pat ciemieniowy otrzymuje
informacje od narzdw zmysw
pozwalajce skonstruowa map
uoenia ciaa w odniesieniu do
szklanki herbaty. Mzg musi
nastpnie rozwiza problem: jak
poruszy rk i podnie szklank.

Okolica ruchowa
Okolica przedruchowa

emieniowy
czuciowy mowy
potyliczny
bejmujcy okolic
-zrokow

Pat skroniowy z okolicami

suchowymi

Orodek ruchowy mowy

Mdek
Podczas caego ruchu mdek
weryfikuje informacje wysyane do
rki i w miar potrzeb nanosi na nie
poprawki.

Okolica ruchowa
Okolica ruchowa wysya informacje
do mini rki ze wskazwk, jak
podnie szklank.

Mdek
Jdra podstawy mzgu
Pozycja pozostaych czci ciaa
zostaje tak dostosowana,
by umoliwi ruchy rki.
Szklanka zostaje podniesiona

Diagram pokazuje, e nawet najprostsze

wykonywane przez nas czynnoci
w rzeczywistoci skadaj si z licznych
aktw ruchowych, angaujcych do pracy
mzg, nerwy i minie, a wszystko to
odbywa si w przecigu uamka sekundy.

ajpierw przewiczy. Nawet tak zwyke

czynnoci, jak chodzenie stanowiy nie
lada trudno ruchow dla maego dziecka. W miar rozwoju mzgu dziecka
i wzrostu jego powiza z innymi narzdami, pierwotne odruchy, z ktrymi si
rodzimy (np. odruch rozkadania rk
w obliczu zaskoczenia), zostaj stopniowo wypierane przez bardziej zoone sposoby poruszania si.
Pojawiaj si one w wyniku wyostrzenia zmysw dziecka. Zabawka przyciga wzrok niemowlaka, poniewa jej
ostre kolory stanowi silny bodziec dla
orodkw wzrokowych. Nastpnie dziecko odkrywa, e wycignicie rki nie
wystarcza, by dosign przedmiotu i e
naley podej w jego stron. Pierwsze
prby poruszania si nie s koordynowane: koczyny dosownie rozjedaj
si" na wszystkie strony. Pozwala to
jednak wyksztaci si pewnym poczeniom mzgowym, ktre prowadz do
skoordynowanego ju raczkowania. Po
osigniciu tego etapu polecenia wysyane z mzgu do mini mog by sys-

tematycznie ulepszane do chwili, a wszystko, co znajduje si na pododze, jest dla

dziecka dostpne.
Kiedy dziecko odkrywa, e moe si
wyprostowa do pozycji pionowej, mdek musi zacz analizowa nowy zestaw wiadomoci dochodzcych od orodkw rwnowagi w pniu mzgowym.
Chodzenie to kolejna umiejtno, ktrej
pora si nauczy i ktra wymaga wielu
prb i bdw, podczas ktrych mdek,
wspdziaajc z orodkami ruchowymi
kory mzgowej, wypracowuje odpowiednie wzorce komunikowania si z miniami.
Oddzielne etapy kadego aktu ruchowego opanowane w ten sposb zostaj
zaprogramowane w rdzeniu krgowym.
Warunkiem koniecznym dla ich uzgadniania jest logiczny ukad, podobnie jak
orkiestra musi posiada dyrygenta, aby
wszystkie jej instrumenty zgodnie zagray
melodyjny utwr.
Gdy te wzgldnie proste umiejtnoci
zostan opanowane do perfekcji, wzorce
zachowa s kodowane rwnie w mzgu, tak e od tej pory nie wymagaj
koncentracji umysowej - orodki przedruchowe wydaj polecenie Id!" i uruchomiony zostaje odpowiedni schemat
polece, prowadzcy do automatycznego wykonania wielu skomplikowanych
czynnoci. Mdek kontroluje przebieg

akcji, jednak jest to proces coraz bardziej

mimowolny. Jeeli do wyuczonego ukadu ruchw wprowadzamy jakie innowacje (np. zmieniamy uoenie stopy przez
zaoenie butw na wysokich obcasach),
naley przeprogramowa wzorzec, co wymaga pewnej koncentracji uwagi, gdy
okolica ruchowa kory otrzymuje instrukcje zachowania si w nowej sytuacji.
Wysze wspdziaanie
Obejmuje ono uzgadnianie ruchw oka
z wzrokowymi orodkami recepcyjnymi
mzgowia, a nastpnie ruchami pozostaych czci ciaa.
Nie ulega wtpliwoci, i ten typ koordynacji, wymagajcy udziau wikszoci
mzgowia, jest ostatni sprawnoci opanowywan przez dziecko. Stanowi podstaw dla nauki bardziej skomplikowanych ruchw, stosowanych w wielu dyscyplinach sportowych czy innych umiejtnociach, np. grze na instrumentach muzycznych.
Mzgi niektrych ludzi pod wieloma
wzgldami zdaj si by lepiej wyposaone w chwili urodzenia ni mzgi innych.
W duej jednak mierze rnice w opanowaniu bardziej zoonych typw koordynacji ruchowej przez poszczeglne osoby zale od ich zdolnoci koncentracji
podczas budowania wzorcw (programw) ruchowych.

Rozdzia 5

UKAD WYDZIELANIA
WEWNTRZNEGO

Nad wieloma funkcjami naszego organizmu

czuwaj gruczoy wewntrzwydzielnicze,
czyli dokrewne, ktre pomagaj zapewni
harmonijne wspdziaanie rnych narzdw.
Uwalniane przez nie do krwi substancje
chemiczne, zwane hormonami, umoliwiaj
przekazywanie wiadomoci do narzdw
i pobudzaj je do przeprowadzania rozmaitych
procesw yciowych, w tym tak podstawowych,
jak wzrost czy rozmnaanie. Poniewa
fizjologicznie wszystkie hormony cz si
z metabolizmem, ich dziaania s tak
skorelowane, by wsplnie przynosiy
podane efekty.

Wodr

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 67

Hormony
Hormony to chemiczni posacy" naszego ustroju. Produkowane s w specjalnych gruczoach rozsianych po caym
organizmie, rozprowadzane za - wraz
z krwi do innych komrek somatycznych, zwanych wykonawczymi, gdzie wywouj okrelone skutki. Gruczoy, ktrych gwnym zadaniem jest wytwarzanie
oraz uwalnianie wikszoci hormonw
ustrojowych, to grupa bezprzewodowych
gruczow dokrewnych, zwanych tak, poniewa sw wydzielin wyprowadzaj
ezporednio do krwi, nie za za poredjjjictwem przewodu lub kanau, jak gruoy zewntrzwydzielnicze.
iaanie hormonw
W odrnieniu od nerww dziaanie wiszoci hormonw jest wolniejsze i bardej dugotrwae. Owe powolne" horony bior udzia w podstawowych prosach yciowych, takich jak wzrost czy
zmnaanie. Ujmujc rzecz bardzo ogle, rola hormonw sprowadza si do
nitroli
i regulacji przemian chemicz[
ch w komrkach wykonawczych, m.in.
crelania szybkoci, z jak zuywaj
te substancje pokarmowe i wyzwalaj
lergi, lub decydowania, czy powinny
idukowa mleko, wosy, czy inne prokty metaboliczne.
Wedle klasycznej definicji hormony
:aciwe to te, ktre s wydzielane przez
twne gruczoy dokrewne i ktre swym
iaaniem wywieraj przemony wpyw
cay organizm. Nale do nich m.in.
iulina i hormony pciowe. Ustrj wytwa-

Podwzgrze
(otrzymujce ostrzeenie o stresie
lub niebezpieczestwie)

Rozszerzone renice
Bledniecie twarzy
Spierzchnite usta
Pot

Ptuco
(pobudzajce oddychanie)
Nadnercze
Serce
(podwyszone
cinienie krwi,
przyspieszone
akcja serca i ttno)
Minie
(wzmoenie aktywnoci)
Wtroba
(podwyszony
poziom glukozy
i kwasw
tuszczowych)
odek
(zamknity
w wyniku odcicia
dopywu krwi)

ledziona
(do przodu
od nerki)

Zwenie powierzchniowych
naczy krwiononych
(ograniczony przepyw krwi)

i lewej: Model czsteczki sterydu,

ormony to biaka, pochodne biaka
i sterydy. Do tych ostatnich zaliczaj si
irmony pciowe oraz hormony wydzielane
: kor nadnerczy. Wszystkie sterydy
siadaj t sam struktur czsteczki,
ttada si ona z atomw tlenu, wodoru oraz
gla. Konstrukcja czsteczki jest oparta
|17 atomach wgla uoonych w cztery
czone piercienie. Poszczeglne sterydy
ni si midzy sob jedynie odmienn
frdow odchodzcych od piercieni gazi.

i prawej: Adrenalina, wydzielana przez

|ze nadnerczy, znana jest jako hormon
alki i ucieczki". Oddziauje na ustrj ju
bhwil uwolnienia przez gruczo. Hormony
^wpywaj na cz autonomicznego
adu nerwowego, tak ze w nagej
trzebi organizm czowieka jest gotowy
bo stawi czoo niebezpieczestwu, albo
uci si do ucieczki. Adrenalina jest
varzana nie tylko w obliczu zagroenia
ycznego, ale rwnie w sytuacjach
Iresowych. Zahamowanie jej produkcji
i duszy czas moe mie grone
stpstwa dla caego ustroju.

rza te wiele innych hormonw, tzw.

lokalnych, ktrych oddziaywanie ogranicza si do okolic ich powstawania.
Jednym z przykadw hormonu tkankowego jest sekretyna, produkowana
w dwunastnicy w obecnoci pokarmu.
Hormon ten wdruje z krwi do pobliskiej trzustki i pobudza j do wydzielenia

wodnistych sokw zawierajcych enzymy

(katalizatory chemiczne) niezbdne w procesach trawiennych.
Innym przykadem hormonu tkankowego - neuroprzekanika - jest acetylocholina, porednik w przekazywaniu komrkom miniowym pobudzenia nerwowego z rozkazem skurczu.

68/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Biaka i sterydy
Wszystkie hormony dziaaj w ilociach
ladowych. W niektrych przypadkach
do wypenienia zadania wystarczy jedna
milionowa grama tej substancji.
Pod wzgldem chemicznym istniej dwie
kategorie hormonw: hormony bdce biakami lub pochodnymi biaek oraz hormony
0 budowie pierciennej, czyli sterydowej.
Hormony pciowe i hormony wydzielane
przez zewntrzn cz, czyli kor nadnerczy, nale do kategorii sterydowych.
Insulina z kolei to biako, natomiast
hormony tarczycy wytwarzane s na podstawie biaka i s pochodnymi biakowymi.
Dotarszy do punktu docelowego, hormon moe zacz dziaa jedynie pod
warunkiem znalezienia w bonie komrki
wykonawczej siedliska o odpowiednim
ksztacie. Kiedy osidzie w receptorze
bonowym, przystpuje do wypeniania
swej misji, czyli pobudza wytwarzanie
cAMP (cyklicznego adenozynomonofosforanu). Sdzi si, e dziaanie cAMP
polega na uaktywnianiu enzymw wewntrzkomrkowych dla przeprowadzania konkretnych reakcji i wytwarzania
wymaganych produktw.
Reakcja kadej komrki zaley od jej
skadu chemicznego. Tak wic cAMP,
produkowany pod wpywem obecnoci
insuliny, powoduje przyjcie i spalenie
glukozy przez komrki, podczas gdy glukagon, rwnie wytwarzany w trzustce,
powoduje uwolnienie glukozy z komrek
1 gromadzenie si jej we krwi, gdzie zostaje
zuytkowana jako paliwo dostarczajce
energii dla czynnoci fizycznych.
Po wykonaniu zadania hormony zostaj unieczynnione przez sam komrk
lub odtransportowane do wtroby, gdzie
nastpuje ich dezaktywacja i rozkad, po
czym zostaj albo wydalone, albo wykorzystane jako materia na czsteczki nowych hormonw.
Rola podwzgrza
Podwzgrze stanowi pomost pomidzy
ukadem nerwowym a gruczoami dokrewnymi. Jedn z jego gwnych funkcji jest
przekazywanie impulsw i bodcw na
drodze pomidzy mzgiem i takimi narzdami, jak np. nerki. Niektre z mediatorw chemicznych uwalnianych przez
komrki nerwowe mzgu docieraj do
podwzgrza, zmuszajc je do uwolnienia
hormonw.
Dwa hormony uwalniane przez pat
tylny przysadki - hormon antydiuretyczny (ADH) i oksytocyna - s wydzielane w podwzgrzu pod cis kontrol
bodcw nerwowych. Istnieje rwnie
zwizek komrek nerwowych podwzgrza z funkcjami wydzielniczymi przedniego pata przysadki. Specjalne komrki
nerwowe podwzgrza wydzielaj czynniki uwalniajce, ktre, aby doszo do sekrecji hormonu, musz zadziaa na komrki pata przedniego przysadki.
Wpyw na stany emocjonalne
Silna korelacja mzgu z przysadk w duym stopniu tumaczy, dlaczego istnieje tak zdecydowany zwizek pomidzy

Waniejsze hormony wydzielane w ukadzie dokrewnym

Fioletowy - Hormony przysadki wywierajce bezporedni wpyw na ustrj
Czerwony - Hormony tropowe przysadki (oddziaujce na gruczoy podlege)
ty
HORMON WZROSTU
Pomaraczowy - Produkcja hormonw regulowana przez przysadk
Decyduje o wzrocie ustroju
Brzowy
Szary
PROLAKTYNA
Odpowiedzialna za produkcj mleka
Zielony - Hormony produkowane niezalenie
Niebieski

OKSYTOCYNA
Rozpoczyna akcj porodow
HORMON ANTYDIURETYCZNY
Utrzymuje poziom wody w organizmie

HORMON TARCZYCY
Pobudza wszystkie ukady
do aktywnoci

PARATHORMON
Reguluie gospodark wapniow
ustroiu

ADRENALINA
Mobilizuje ciao do wysiku
fizycznego

KORTYZON
Pomaga przeciwdziaa
stresowi
ALDOSTERON
Kontoroluje poziom sodu we krwi

INSULINA
Obnia poziom cukru
we krwi

ESTROGEN I PROGESTERON
Reguluj cykl menstruacyjny
i utrzymuj ci (Mskie
cechy pciowe znajduj si
pod kontrol testosteronu)

hormonami a emocjami. Wiele kobiet

zauwayo zapewne, e stany przygnbienia lub lku prowadz nierzadko do zakce w cyklu miesiczkowym. Poziom
estrogenu i progesteronu - tych samych
hormonw, ktre zawiaduj menstruacjami, moe mie ogromny wpyw na nastrj kobiety.
Nagy spadek poziomu hormonu, ktry nastpuje tu przed krwawieniem, jest
prawdopodobnie w duej mierze przyczyn objaww, zwanych napiciem przedmenstruacyjnym, podczas gdy wysokie
poziomy hormonw w rodkowej fazie
cyklu mog by wytumaczeniem dobrego samopoczucia kobiet w tym okresie.
I nie jest chyba przypadkiem, e jest to
rwnie czas najwyszej podnoci u kobiet i najwyszej pobudliwoci seksualnej. Poziom hormonw moe jednak ule-

Oprcz sekrecji wasnych hormonw

przysadka mzgowa wywiera ogromny
wpyw na wiele innych gruczow
dokrewnych. Hormony tropowe przysadki
wpywaj na aktywno nadnerczy,
tarczycy i gruczow pciowych.

ga zmianom pod wpywem czynnikw

emocjonalnych.
Uwaa si, e podczas miosnej gry wstpnej, w bezporednim nastpstwie dochodzenia do mzgu bodcw przyjemnociowych, ronie poziom estrogenu i progesteronu. Tymczasem sama myl o akcie
pciowym z osob fizycznie odpychajc
dziaa dosownie jak wycznik", poniewa hamuje produkcj hormonw.
W okresie przekwitania, czyli meno-

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 69

Powikszenie
zrazika gruczoowego

Misie

Dodatkowa tkanka
tuszczowa i gruczoowa

Powikszone pcherzyki
gruczoowe

Przewody mleczne w zwikszonej

liczbie i wielkoci

Po p r a w e j : Za produkcj mleka w gruczole

mlecznym s odpowiedzialne dwa hormony
przysadki mzgowej: prolaktyna pobudzajca pier do wytwarzania mleka,
oraz oksytocyna - powodujca wydzielanie
pokarmu. Sekrecja mleka nastpuje
w warstwie wycieajcej pcherzyki
gruczoowe (powyej). W trakcie karmienia
dziecko ssce brodawk sutkow ciga
mleko w d przewodami mlecznymi.

pauzy, kobieta nierzadko dowiadcza

sporych waha emocjonalnych. Jest to
spowodowane czciowo tym, e jajniki
przestaj reagowa na hormon folikulotropowy i zaprzestaj produkcji estrogenu
oraz progesteronu. Zmiany nastroju mog by rwnie wywoane czynnikami
psychicznymi. Ciekawostk moe by jednak to, e nage wycofanie hormonw
z systemu po porodzie moe mie podobne skutki psychiczne jak menopauza.

Gruczoy dokrewne
Przysadka mzgowa jest gwnodowodzcym" gruczoem ustroju. Nie tylko wytwarza wasne hormony, ale rwnie
wpywa na produkcj hormonaln pozostaych gruczow. Przysadka ley u podstawy mzgu. Jest poczona z podwzgrzem za pomoc lejka zbudowanego
z tkanki nerwowej i cile wspdziaa
z tym obszarem mzgu. Przysadka i podwzgrze wsplnie kontroluj wiele aspektw metabolizmu ustrojowego, a wic rozmaitych procesw chemicznych, ktrych
zadaniem jest zapewnienie sprawnego
funkcjonowania wszystkich czci organizmu.
Budowa i funkcja
Przysadka jest osadzona w ochronnym
zagbieniu zwanym siodem tureckim,
ktre z atwoci da si zobaczy na zdjciach rentgenowskich czaszki. Powikszenie sioda jednoznacznie wskazuje na
zmiany chorobowe przysadki i konieczno przeprowadzenia bada.

Gruczo ten jest podzielony na dwie,

praktycznie niezalene od siebie pod
wzgldem czynnociowym, czci. Tylna
cz, zwana patem tylnym przysadki,
jest poczona z podwzgrzem za pomoc
lejka. Jest zwizana z uwalnianiem tylko
dwch gwnych hormonw, ktre faktycznie s wytwarzane w podwzgrzu.
Stamtd wdruj wyspecjalizowanymi
wknami nerwowymi do pata tylnego
przysadki, ktra uwalnia je w momencie,
gdy podwzgrze otrzyma odpowiednie
dane o stanie organizmu. Pat tylny i podwzgrze stanowi zatem swoisty ukad
scalony.
Przedni pat przysadki wydziela hormony uaktywniajce inne gruczoy w organizmie, a ponadto produkuje jeden lub
dwa hormony oddziaujce wprost na
tkanki. Chocia nie jest poczony bezporednio z podwzgrzem, istnieje midzy nimi relacja funkcjonalna.
Skoro pat przedni nie posiada bezporednich drg nerwowych czcych go

Pooenie i budowa przysadki mzgowej

Ttnice przysadkowe grne

Podwzgrze

Skrzyowanie
nerww
wzrokowych

Ptat

z podwzgrzem, jego dziaanie jest uzalenione od serii czynikw uwalniajcych

i hamujcych, czyli kontrolujcych wydzielanie hormonw. Niektre z tych
czynnikw same s hormonami podwzgrzowymi, dziaajcymi na pooon o par milimetrw dalej przysadk. S przenoszone przez specjaln siatk y zwanych przysadkowym ukadem wrotnym.
Ukad ten rozciga si pomidzy podwzgrzem a przysadk.
Mimo e wikszo polece dotyczcych uwalniania hormonw nadchodzi
z podwzgrza, pat przedni w znacznym
stopniu posiada zdolno samodzielnego
stanowienia o sekrecji. Uwolnienie niektrych hormonw bywa hamowane
przez substancje krce wraz z krwi.
Za przykad moe suy hormon tyreotropowy (TSH), dopingujcy tarczyc
umieszczon w szyi do produkcji jej wasnego hormonu. Uwolnienie TSH przez
przysadk zostaje zahamowane, gdy jego
poziom we krwi jest wysoki. Taki mechanizm, zwany ujemnym sprzeniem zwrotnym, stanowi niezwykle wan zasad
sterowania wieloma hormonami przysadkowymi. Oznacza on, e poziom hormonu obwodowego wyprodukowanego
w gruczole podlegym przysadce nigdy
nie moe przekroczy pewnej wartoci,
gdy ujemne sprzenie zwrotne, dziaajce na przysadk, przerwie produkcj odpowiedniej tropiny, czyli hormonu pobudzajcego wytwarzanie danego hormonu
obwodowego.

tyl ny przy sadki

yy wo!i e

Ciao suteczkowate

Opona
twarda
I
Lejek

Przysadka mzgowa jest podwieszona

od spodu mzgowia. Ostania j zagbienie
w koci zwane siodem tureckim.

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 71

Czynnoci hormonalne przysadki mzgowej
^Naczynia wosowate podwzgnza
jelnicze podwzgrza

Ko

Ttnica podwzgorzowa
Neurohormony podwzgrza przepywaj
wknami nerwowymi

Ukad wrotny przysadki

Oksytocyna:
Odpowiedzialna za
rozpoczcie akcji
porodowej i wydzielanie
mleka

ADH:
Kieruje gospodark
wodn ustroju

Pat przedni przysadk

ya przysadkowa

TSH:
Dopinguje gruczo
>
tarczowy do produkc i

ACTH:
Pobudza wydzielanie
hormonu nadnerczy-

Prolaktyna:
Przyczynia si do
wytwarzania mleka

Hormon wzrostu:
Reguluje wzrostorganizmu

FSHiLH:
Kontroluj produkcj
estrogenu, progesteronu
i testosteronu

Progestron

Estrogen

Testosteron

Hormony przysadkowe

Tylny pat przysadki mzgowej uwalnia

dwa hormony: antydiuretyczny (ADH)
oraz oksytocyn. Wytwarza rwnie wiele
substancji zwanych neurofizynami, ktrych
znaczenie nie zostao do koca poznane.
Nie ma jednak dowodu na to, e dziaaj
one tak, jak prawdziwe" hormony.
ADH jest zwizany z gospodark wodn ustroju. Wpywa na zdolno kanalikw nerkowych do zatrzymywania lub
uwalniania wody. Oznacza to, e tkanka
nerki moe w miar koniecznoci bardziej
lub mniej nasika wod odcigan z moczu opuszczajcego kanaliki. Po sekrecji
AiDH do krwi nerki zatrzymuj wod.
W przypadku braku hormonu wraz z moczem wydalane jest wicej wody z organizmu.
Rola oksytocyny jest mniej jasna. Daje
sygna do rozpoczcia akcji porodowej
i powoduje skurcze macicy. Odgrywa te
istotn rol w pobudzaniu wydzielania
mleka przez gruczo mleczny w procesie
laktacji. Przypuszcza si, e u osobnikw
mskich oksytocyna moe by zwizana
z wywoywaniem orgazmu.

Przedni pat przysadki mzgowej produkuje sze zasadniczych hormonw.

Cztery z nich - hormony tropowe - s
zwizane z kontrol podlegych im gruczow: tarczycy, nadnerczy i gonad (jder u mczyzn i jajnikw u kobiet).
Aktywno gruczou tarczowego jest
wywoana przez TSH, natomiast gruczo
kory nadnerczy pozostaje pod wpywem
hormonu ACTH (adrenokortykotropowego). Oglny poziom hormonu tarczycy
i kortyzonu z kory nadnerczy jest utrzymywany dziki ukadowi regulacyjnemu
(sprzenie zwrotne), ktremu podlega
przysadka, oraz dodatkowym sygnaom
nadchodzcym z podwzgrza, np. w sytuacji stresowej.
Przedni pat przysadki uwalnia rwnie
hormony FSH (folikulostymulin) oraz
LH (hormon luteinizujcy). Okrelane s
one mianem gonadotropin, a wic hormonw regulujcych prac gruczow
pciowych. Pobudzaj sekrecj dwch
gwnych hormonw pciowych: estrogenu i progesteronu, ktre w organizmie
kobiecym sprawuj kontrol nad cyklem
miesiczkowym. W przypadku mczyzn

Cztery z hormonw przysadkowych dziaaj

pobudzajco na inny narzd wytwarzajcy
pokrewny hormon. Cz owego hormonu
powrci do przysadki i na zasadzie
sprzenia zwrotnego dokona regulacji
produkcji. Pozostaa ilo przejdzie przez
podwzgrze, rozpoczynajc wytwarzanie
neurohormonw, ktre powdruj do y
wrotnych i powrc do przysadki,
by kontrolowa uwalnianie rnych
hormonw.
FSH i LH stymuluj wytwarzanie hormonw mskich i nasienia.
Prolaktyna jest jednym z dwch hormonw pata przedniego, ktre wydaj
si oddziaywa bezporednio na tkanki,
bez uprzedniego pobudzania innych gruczow. Podobnie jak gonadotropiny,
prolaktyna czy si blisko z funkcjami
rozrodczymi organizmu. Tak jak gonadotropiny, prolaktyna odgrywa znacznie
bardziej zoon rol w organizmie kobiecym ni w mskim. W rzeczywistoci jej
rola w ustroju mskim nie jest do koca
jasna, chocia wiadomo, e jej nadmiar
prowadzi do zaburze chorobowych.

72/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

U kobiet prolaktyna pobudza wydzielanie mleka. Obecna w duych ilociach
hamuje rwnie owulacj i cykle miesiczkowe. Dlatego te kobiety karmice
piersi maj niewielkie szans na zajcie
w ci (cho z drugiej strony karmienie
nie jest absolutnie niezawodn metod
antykoncepcyjn).
Drugi wspomniany hormon pata przedniego to hormon wzrostu. Jak sugeruje
nazwa, ma on dba o waciwy wzrost
organizmu. Jest niezwykle wany w okresie dziecistwa i dorastania, jednak jego
rola nie zanika w pniejszym okresie ycia - okrela on sposoby przemiany wglowodanw w tkankach somatycznych.
Gruczo tarczowy
Gruczo tarczowy, zwany pospolicie tarczyc, znajduje si w szyi, nieco poniej
krtani. Skada si z dwch patw pooonych na przedniej i bocznych powierzchniach tchawicy. Oba paty poczone s mostem tkankowym zwanym
wzin. Czasami odchodzi od niej dodatkowy rodkowy pat piramidowy. TarPoniej: Rysunek anatomiczny ilustruje
pooenie gruczou tarczowego wzgldem
ssiednich czci garda, jabka Adama
i tchawicy. Na powikszeniu widzimy
wycinek tarczycy z ukazaniem komrek
produkujcych i magazynujcych gwny
hormon - tyroksyn.

czyca osoby dorosej way okoo 20 gramw.

Zadaniem tego gruczou jest produkcja hormonu - tyroksyny. Misz tarczycy, ogldany przez mikroskop, jest
zbudowany z pcherzykw: s to wysepki tkankowe zawierajce skupienia koloidu - substancji biakowej, z ktr wie si hormon tarczycy i od ktrej jest
odszczepiany pod wpywem enzymw.
Trudno jest sprowadzi rol tyroksyny
do jednej czynnoci. Uwolniwszy si
z gruczou, zostaje ona prawdopodobnie
przechwycona z krwi przez komrki somatyczne. Powierzchnia jder owych komrek pokryta jest receptorem reagujcym na obecno hormonu. Ostatecznie
dziaanie hormonu przejawia si w zwikszeniu zuycia energii przez komrk.
Zwiksza on rwnie ilo produkowanego przez ni biaka. Cho dokadna funkcja tyroksyny nie jest znana, wiadomo, e
jest niezbdna dla ycia.
Skadnikiem niezastpionym, jeli chodzi o funkcjonowanie gruczou tarczowego, jest jod. Tarczyca to jedyny narzd
wymagajcy jodu, ktrego kad ilo
bardzo sprawnie wychwytuje z krwi. Niedobr jodu w diecie powoduje zaburzenia
pracy tarczycy i nadmierny rozrost gruczou okrelany mianem wola nagminnego.
Podobnie jak wiele innych gruczow
dokrewnych, tarczyca poddaje si kon-

troli przysadki mzgowej. Wyprodukowany przez przysadk TSH zwiksza

ilo hormonu tarczycy. Stenie wytworzonego TSH wzrasta wraz ze spadkiem
poziomu tyroksyny w ustroju, natomiast
zmniejsza si w przypadku jej wzrostu,
w efekcie czego ilo hormonu tarczycy
we krwi jest wzgldnie staa.
Sama przysadka z kolei pozostaje pod
wpywem podwzgrza - poziom TSH
bdzie wzrasta w miar uwalniania hormonu tropowego TRH (tyreotropiny)
z podwzgrza.
Sytuacja ta ulega dalszym komplikacjom z uwagi na fakt, e hormon tarczycy
wystpuje w dwch wersjach, w zalenoci od zawartej liczby atomw jodu. Hormon uwalniany z tarczycy ma na ogl
form tyroksyny, czyli czterojodotyroniny (T4), skadajcej si z czterech atomw jodu. Najaktywniejszym hormonem
na poziomie komrkowym jest jednake
trjjodotyronina (T3), posiadajca trzy
atomy jodu. Pomimo e tarczyca uwalnia do krwi pewne iloci T3, gwnym
jej produktem jest T4, przeksztacana
w tkankach w T3. Niekiedy dochodzi do
odwrcenia procesu przemiany i T4 zostaje zamieniona w nieczynn pochodn,
zwan odwrcon" T3. Pociga to za
sob obnienie poziomu aktywnoci hormonu tarczycy w tkankach, nawet jeli
jego zawarto we krwi jest wystarczajca.

Gruczo tarczowy
Przekrj przez tarczyc
Lewy i prawy pat tarczycy

Ttnica

Komrki produkujce
tyroksyn
Jama wypeniona koloidem
przechowujcym tyroksyn

Luk aorty
Ttnice tarczowe

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 73

Przytarczyce pomagaj sprawowa kontrol
nad steniem wapnia w ustroju. Grna
para znajduje si za tarczyc. Dola para
natomiast - co ciekawe - moe by ukryta
wewntrz tarczycy (patrz rysunek)
lub w gardle.

Absorbcja wapnia do krwi jest regulowana przez witamin D 3 , ktrej rdem

jest wiato soneczne i niektre pokarmy,
a take hormon wytwarzany przez gruczoy przytarczyczne zwany parathormonem (PTH). Przy zbyt niskim steniu
wapnia przytarczyce wydzielaj zwikszon ilo PTH uwalniajcego wap
z koci, co prowadzi do wzrostu jego
stenia we krwi. Odwrotnie - przy nadpoday wapnia przytarczyce ograniczaj
lub wstrzymuj sekrecj PTH, obniajc
poziom pierwiastka.
Przytarczyce s tak niewielkie, e ledwo
dostrzegalne. Grna para jest umieszczona za gruczoem tarczowym; dolna za
moe by ukryta w utkaniu tarczycy lub
niekiedy po prostu w gbi ciany garda.

Chrzstka tarczowata

Gruczoy przytarczyczne

Gruczoy
przytarczyczne dolne

Tchawica

przytarczyczne
cjorne

W^^
Wspzaleno przysadki i tarczycy
Gruczoy przytarczyczne
Przytarczyce to dwie pary nieduych gruczow usytuowanych za tarczyc. Odgrywaj one gwn rol w sterowaniu
gospodark wapniow ustroju. Wap to
niezwykle istotny pierwiastek: nie tylko
z racji tego, e stanowi gwny budulec
koci i zbw, lecz rwnie z uwagi na
kluczow rol w pracy mini i komrek
nerwowych. Stenie wapnia w organizmie musi by utrzymane w staych granicach, w przeciwnym bowiem wypadku
minie przestaj funkcjonowa i moe
doj do nadmiernej pobudliwoci skurczowej mini, czyli tyczki. To wanie
jest obszar dziaania gruczow przytarczycznych: pilnuj one rwnowagi poziomu wapnia.

Gdy spada poziom hormonu tarczycy (po

lewej), przysadka mzgowa wydziela TSH
(hormon tyreotropowy) pobudzajcy jego
produkcj. Gdy ilo hormonu tarczycy jest
zadowalajca (po prawej), przysadka
wstrzymuje sekrecj TSH.

Hormon tyreotropowy (TSH)

74/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Trzustka

Trzustka to jeden z najwikszych gruczow organizmu, a waciwie dwa zespolone gruczoy. Prawie wszystkie jej
komrki peni funkcj sekrecyjn. Jest
ona gruczoem dokrewnym, ktrego najwaniejszym hormonem jest insulina. Jest
rwnie gruczoem zewntrzwydzielniczym, ktry wydziela do jelit, nie za do
krwi.
Trzustka jest pooona na tylnej cianie
brzucha, przed krgosupem, do przodu
od grnej czci aorty brzusznej i yy
gwnej dolnej. Wok gowy trzustki
okrcona jest dwunastnica. Pozostaa jej
cz skada si z trzonu i ogona, ktry
cignie si w lewo od krgosupa.
Podstawowym skadnikiem trzustki s

zraziki - zgrupowania komrek zewntrzwydzielniczych skupionych wok lepych zakocze krtkich przewodzikw.
Kady przewodzik czy si z przewodzikami biegncymi od innych zrazikw, by
razem doczy do gwnego przewodu
cigncego si rodkiem trzustki. Pomidzy zrazikami odnale mona niewielkie grupy komrek zwane wyspami Langerhansa: stanowi one podstaw drugiego wcielenia" trzustki jako narzdu
dokrewnego wydzielajcego insulin, niezbdn dla ustroju, jako e pomaga ona
utrzyma stay poziom cukru.
Wysepki, tworzce wsplnie tzw. aparat
wysepkowy, produkuj rwnie hormon
o nazwie glukagon, ktrego dziaanie
polega na podnoszeniu poziomu cukru.

Pooenie trzustki

' Punkt, wktoiym przewd ciowy wsplny

i gwny pizewod trzustkowy uchodz
razem do dwunastnicy
Pcherzyk ciowy

odek

Jakie dokadnie znaczenie ma glukagon

dla naszych codziennych czynnoci, nie
wiadomo.
Celem insuliny jest obnianie stenia
cukru we krwi do poziomu normalnego.
Niedobr tego hormonu wywouje cukrzyc - chorob, ktr leczy da si tylko
przez zastrzyki insuliny uzyskiwanej od
zwierzt lub produkowanej sztucznie.
Jeli poziom cukru we krwi zaczyna
przekracza warto progow, aparat wysepkowy odpowiada uwolnieniem insuliny
do krwi. Zaczyna ona wwczas przeciwdziaa skutkom dziaania innych hormonw, np. kortyzonu i adrenaliny, ktre
podwyszaj stenie cukru w krwiobiegu.
Aktywno insuliny powoduje przeniesienie cukru z krwi do komrek somatycznych, gdzie zostaje spalony jako rdo
energii. W przypadku nieobecnoci insuliny w ustroju zanika mechanizm rwnowaenia poziomu cukru, gdy cukier
znajdujcy si we krwi nie moe zosta
przeksztacony w paliwo dla komrek.
Prowadzi to wprost do cukrzycy.
Wyrnia si dwa typy schorzenia zwanego diabetes - moczwka. Typ pierwszy
to diabetes mellitus - moczwka cukrowa, czyli schorzenie, ktre na og rozumie si pod nazw cukrzycy. Typ drugi to
moczwka prosta (diabetes insipidus),
niezwykle rzadko spotykana, wynikajca
z zaburze w czynnociach przysadki mzgowej. Wikszo diabetykw cierpi na
niedobr insuliny wywoany niewydolnoci trzustki, spowodowan uszkodzeniem komrek produkujcych insulin.
Nie wiadomo dokadnie, jak dochodzi do
takiego uszkodzenia, jednak nieustannie
prowadzi si badania nad tym zagadnieniem. Wydaje si, e niektre osoby s
bardziej podatne na rozwj cukrzycy ni
inne oraz e wywoa j moe nawet pojedyncze wydarzenie, np. infekcja.
Rodzaj cukrzycy rozwijajcej si niespodziewanie w nastpstwie bezwzgldnego niedoboru insuliny najczciej dotyczy ludzi modych i dzieci, std te zwana
jest cukrzyc modziecz. Na szczcie
moe ona by opanowana za pomoc
zastrzykw insuliny otrzymywanej z trzustki wi lub byda.
Wikszo diabetykw cierpi na tzw.
cukrzyc typu dorosych. W przypadku
tej odmiany trzustka produkuje co prawda insulin, nierzadko w normalnych ilociach, jednake obnia si wraliwo
tkanek na jej dziaanie, co prowadzi do
wzrostu poziomu cukru we krwi.
Choroba ta czsto idzie w parze z otyoci, zatem czci kuracji jest odpowiednia dieta prowadzca do ograniczenia
zapasw cukru. Zazwyczaj dodatkowym
zabezpieczeniem s rodki farmakologiczne pobudzajce trzustk do wzmoonej produkcji insuliny.
Trzustka peni dwojak funkcj: produkuje
hormony-insulin i glukagon-pozwalajce
utrzyma zrwnowaony poziom cukru
w ustroju, oraz odgrywa wan rol
w procesie trawienia jako gruczo
wydzielajcy do jelita cienkiego enzymy
trawienne.

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO/75

Produkcja insuliny w organizmie
Ttnica ledzionowa transportujca
natlenowan krew

Przewd ciowy
wsplny
yta krezkowa
dolna

Komrki B
wytwarzajce insulin

Komrki A
wydzielajce glukagon

Zraziki produkujce
enzymy trawienne,
odprowadzane do
jelita poprzez
przewd trzustkowy

9
O

Insulina
Glukagon

Rola insuliny

Powyej: Insulina i glukagon powstaj

w wysepkach Langerhansa. Przedostaj si
do yy wrotnej poprzez y ledzionow
i reguluj poziom cukru w ustroju. Niedobr
insuliny wywouje cukrzyc: jej leczenie
polega na uzupenianiu tego niedoboru.

Insulina dziaajca normalnie

Po lewej: W trakcie produkcji insuliny
w trzustce glukoza - niezbdna komrkom
do spalania w przemianie materii - moe
swobodnie gromadzi si w wtrobie.
W wypadku zwikszonego zapotrzebowania
komrek na energi, a co za tym idzie na
glukoz, zostaje ona uwolniona z wtroby,
a insulina umoliwia komrkom jej zuycie.

Tkanki

Przedstawiony powyej podzia cukrzyc na dwa typy jest niestety wielkim

uproszczeniem. W rzeczywistoci oba te
rodzaje wystpuj cznie.
Niektrzy, w tym rwnie dzieci, przewanie cierpi na cukrzyc modziecz,
natomiast pacjenci w podeszym wieku na
og wymagaj iniekcji insulinowych dla
obnienia poziomu cukru.

76/UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO

Gruczoy nadnerczowe

Hormony nadnerczy i ich dziaanie

rdo

Hormon

Dziaanie

Rdze
nadnerczy

Adrenalina

Mobilizuje organizm do wysiku

fizycznego

Noradrenalina

Utrzymuje jednakowe cinienie krwi

Aldosteron

Reguluje wydalanie soli przez nerki

Zapewnia rwnowag sodowo-potasow
w ustroju

Kortyzon

Pobudza wytwarzanie i przechowywanie

glukozy bdcej rdem energii
Bierze udzia w rozkadzie tuszczw
w organizmie
Bierze udzia w przemianie
wglowodanw i biaek

Hormony
pciowe

Uzupeniaj dziaanie hormonw

pciowych wydzielanych przez gonady

Kora
nadnerczy

Gruczoy nadnerczowe albo nadnercza,

jak sama nazwa wskazuje, s umieszczone nad nerkami, pasko spoczywajc na
ich biegunach. Kady gruczo skada si
z dwch wyranie odrbnych czci: rodkowego rdzenia i zewntrznej osony kory. Czci te wydzielaj rne hormony, z ktrych kady ma odmienne zadanie.
Rdze nadnerczy jest miejscem sekrecji
adrenaliny i pokrewnej jej noradrenaliny.
Razem znane s jako hormony walki lub
ucieczki", poniewa przygotowuj ciao
do wykonania dodatkowego wysiku, potrzebnego, by stawi czoo niebezpieczestwu, przezwyciy stres lub wykona
trudne zadanie.
Rdze nadnerczy jest cile zwizany
z ukadem nerwowym, co nie powinno
dziwi zwaywszy, e jest to gruczo odpowiedzialny za mobilizacj organizmu
do dziaa natychmiastowych.
Stresy i zagroenia, w obliczu ktrych
staje wspczesny czowiek, s zarwno
natury fizycznej, jak i psychicznej. Bez
wzgldu jednak na ich rodzaj reakcje
organizmu s zawsze fizyczne. Gwatownie wzrasta produkcja adrenaliny przyspieszajcej i wzmacniajcej bicie serca.
Powoduje to podwyszenie cinienia i rwnoczesne zwenie obwodowych naczy
krwiononych, kierujc gwny strumie
krwi ku sercu - std te nierzadko mwimy, e kto blednie ze strachu". Efektem
dziaania adrenaliny jest ponadto zamiana zmagazynowanego w wtrobie i miniach glikogenu w glukoz - szybki materia energetyczny.
Gdy niebezpieczestwo mija lub znika
przyczyna stresu, produkcja adrenaliny
spada i organizm powraca do normalnego stanu. Jeli jednak zagroenie lub
stres s dugotrwae, lub jeli jestemy
nieustannie w stanie nadpobudzenia emocjonalnego, wzgldnie yjemy pod sta
presj, organizm pozostaje w stanie mobilizacji, co w rezultacie prowadzi moe do
rozwoju zaburze stresopochodnych, np.
nadcinienia ttniczego.
Kora nadnerczy
Okalajca rdze kora nadnerczy wydziela
kilka hormonw znanych jako sterydy
(streoidy), z ktrych najwaniejsze to aldosteron i kortyzon.
Aldosteron: Istniej trzy typy sterydw,
posiadajce trzy cakiem odmienne funkcje fizjologiczne. Pierwsze, zwane hormonami elektrolitw, zwikszaj gromadzenie wody w ustroju. Zasadniczym hormonem tej grupy jest aldosteron, dziaajcy jako przekanik chemiczny w wydawaniu nerkom polecenia ograniczenia iloci
soli wydalanej z moczem.
Sl decyduje o objtoci krwi bdcej
w obiegu, co z kolei odbija si na sprawnoci serca jako pompy toczcej. Kadej
czsteczce soli w organizmie towarzyszy
dua liczba czsteczek wody. Oznacza to,
i utrata duej iloci soli pociga za sob
odwodnienie ustroju, a w nastpstwie
ograniczenie objtoci i cinienia krcej
krwi. Serce napotyka wwczas trudnoci

UKAD WYDZIELANIA WEWNTRZNEGO / 77

Chlorek sodu (sl kuchenna)
jest istotnym skadnikiem
pynu, w ktrym zanurzone s
komrki, a ponadto rzutuje na
ilo krwi bdcej w obiegu.
Nerki utrzymuj poziom
rwnowagi pomidzy iloci
soli wydalanej z moczem lub
z potem a iloci soli
zatrzymywanej w organizmie.
Czynno ta jest kontrolowana
przez hormon nadnerczy aldosteron, ktry nakazuje
nerkom zredukowanie iloci
wydalanej soli w przypadku,
gdy jej poziom w ustroju jest
zbyt niski. Wikszo jonw
sodu znajduje si w pynie
zewntrzkomrkowym.
Utrzymywane s tam za pomoc
ukadu nonikw zwanego
pomp sodowo-potasow.
Usuwa on sd z wntrza
komrki, pozostawiajc w niej
komplementarne jony
potasowe. Taki ukad
potencjaw jest niezbdnym
warunkiem do przekazywania
impulsw nerwowych poprzez
bon komrkow.

Regulacja poziomu soli

Rwnowaga elektrolityczna
w komrce (pompa sodowo-potasowa)

Utrata soli z potem

Potas wchodzcy do
:omrki zrwnowaon1
przez opuszczajcy
j sd

Bona komrkowa
Pyn zewntrzkomrkowy

Torebka ciaka nerkowego

(Bowmana)

Nadnercze
Nerka

Moczowd

Pcherz-

Krew ttnicza

Wchanianie zwrotne
soli w kanalikach
nefronu

Krew ylna

w dotoczeniu wystarczajcej iloci krwi

do tkanek.
Sekrecja aldosteronu jest kontrolowana przez renin - hormon wytwarzany
w nerkach. Ukad ten dziaa niejako na
zasadzie hutawki: przy niskim poziomie
aldosteronu nerki produkuj renin i poziom hormonu zaczyna si podnosi; gdy
jego poziom jest za wysoki, spada stopie
aktywnoci reninotwrczej nerek i stenie aldosteronu we krwi powraca do
normy.
Kortyzon: Hormony cukrowe, spord
ktrych najwaniejszy to kortyzon, s
odpowiedzialne za podnoszenie poziomu
glukozy we krwi. Glukoza stanowi podstawowy surowiec energetyczny organizmu. Gdy zatem zwiksza si zapotrzebowanie energetyczne, jak np. w sytuacjach
stresowych, kortyzon rozpoczyna akcj
przemiany biaek w glukoz.
Kortyzon jest wanym, lecz nie jedynym, hormonem podnoszcym poziom
cukru. Dla kontrastu - funkcjonuje wycznie jeden hormon obniajcy poziom
cukru, tj. insulina. Z uwagi na t nierwnowag, istnieje wiksze prawdopodobiestwo wystpienia niedoboru hor-

monu obniajcego, a wic cukrzycy, ktra leczona jest przez podawanie tabletek
lub zastrzykw insulinowych.
Kortyzon, oprcz tego, e peni kluczow rol w metabolizmie (procesach
przemiany materii niezbdnych dla podtrzymania ycia), jest te nieodzowny dla
ukadu odpornociowego, stanowicego
system obrony ustroju przed zakaeniami
i uszkodzeniami. Jeeli jednak w wyniku
powzitych dziaa medycznych normalny poziom kortyzonu zostanie podwyszony (np. w celu zapobieenia odrzuceniu przeszczepu), odporno na zakaenia obnia si. Organizm sam nie
potrafi produkowa zwikszonych iloci
kortyzonu.
Hormony pciowe: Ostatni grup hormonw powstajcych w nadnerczach s
tzw. androgeny nadnerczowe. Wydziela
je kora nadnerczy, by wspomagay prac hormonw pciowych produkowanych
w jeszcze wikszych ilociach przez gonady - mskie i eskie gruczoy pciowe.
Gwny mski hormon pciowy - obecny rwnie w mniejszych ilociach u kobiet - to testosteron, odpowiedzialny za
zwikszanie masy miniowej. Sterydy ana-

boliczne s sztucznymi pochodnymi m.in.

mskich hormonw pciowych.

Regulacja kortyzonowa

Kortyzon jest tak wany dla funkcjonowania organizmu, e jego sekrecja musi
by pod cis kontrol. Mechanizmem
regulujcym jego produkcj - jak rwnie produkcj sterydw -jest przysadka
mzgowa.
Przysadka wydziela hormon ACTH,
pobudzajcy wytwarzanie kortyzonu. Podobnie jak w przypadku aldosteronu i reniny, obie te substancje podlegaj mechanizmowi sprzenia zwrotnego. Gdy zawarto kortyzonu w ustroju jest zbyt
niska, przysadka uwalnia ACTH i jego
poziom wzrasta; jeeli poziom jest zbyt
wysoki, gruczo ogranicza produkcj i stenie kortyzonu maleje.

Rozdzia 6

ODDECHOWY

Tlen jest najwaniejsz substancj

chemiczn, od ktrej zaley ycie
naszego organizmu - jest niezbdny
kadej komrce i kadej tkance, ktre
produkuj energi konieczn dla
podtrzymania ycia. Tlen
wprowadzamy do ustroju wdychajc
powietrze, a uboczne produkty jego
przemiany s usuwane podczas
wydechu. Proces zwany
respiracj, czyli oddychaniem,
angauje do pracy puca
i przepon oraz grne
drogi oddechowe: nos,
jam ustn, gardo,
krta i tchawic.

Jama nosowa

Ucho rodkowi.
Trbka
suchowa prawa

Po prawej: Jama nosowa, przechodzca

w dolnej czci w przedsionek zakoczony
nozdrzami przednimi, jest rozcita pionow
przegrod nosow na dwie poowy: praw
i lew. Kada poowa jest podzielona trzema
maowinami na trzy przewody nosowe,
czce si z tyu z przewodem
nosowo-gardowym. Rysunek pokazuje
pooenie trbki suchowej (Eustachiusza)
wzgldem jamy nosowej.

uchwa

Ujcie gardowe lewej

trbki suchowej

UKAD ODDECHOWY / 79

Nos
Nos oprcz tego, e jest narzdem zmysu
powonienia, suy take jako naturalna
droga przedostawania si powietrza do
organizmu podczas spoczynkowego oddychania. Ponadto chroni przed czynnikami dranicymi: prowokujc kichanie, wyrzuca np. kurz z ustroju, by nie
dopuci do uszkodzenia puc.
Nos zewntrzny skada si czciowo
z koci, a czciowo z chrzstki. Dwie
koci nosowe (po jednej z kadej strony) s wysunite w d, u gry za schodz si midzy oczami, tworzc grzbiet
nosa. Nos jest twardy, cho do pewnego stopnia gitki dziki lecym poniej koci chrzstkom nosa i nozdrzy, ktre jednoczenie decyduj o jego ksztacie.
Wntrze nosa jest podzielone kostno-chrzstn przegrod, biegnc od
przodu ku tyowi, na dwie wskie komory. Przegroda jest pokryta mikk
i delikatn bon luzow, ktra stanowi przeduenie warstwy wycieajcej no-

zdrza. Powierzchnia wewntrzna nozdrzy

jest poronita sztywnymi woskami skierowanymi w d, ktre strzeg wejcia
do nosa. U niektrych osb, zwaszcza mczyzn, czsto s znakomicie widoczne.
Dwie komory oddzielone przez przegrod tworz cznie jam nosow. S
bardzo wskie - maj poniej 6 milimetrw szerokoci. W grnej czci jamy s
umieszczone cienkie blaszki kostne z licznymi, niewielkimi receptorami nerwu wchowego. Podczas przezibienia receptory s pokryte gstym luzem ograniczajcym powonienie, a w konsekwencji take
zmys smaku.

Przewody nosowe

Tylny odcinek jamy nosowej jest podzielony na trzy czci przez trzy fady
kostne zwane maowinami nosowymi.
S one cienkie, o wyduonym ksztacie
i przebiegaj wzdu osi nosa, kierujc
si w tylnej czci w d. Przestrzenie

pomidzy poszczeglnymi maowinami

to przewody nosowe. Wycieane s bon luzow, silnie unaczynion, co pozwala nawila i ogrzewa wdychane powietrze.
Bona wydziela okoo 0,5 litra luzu
dziennie. Pokrywaj j tysice malekich woskw zwanych rzskami. luz
i rzski wychwytuj czsteczki kurzu,
ktre nastpnie s przesuwane dalej i poykane.
Zatoki - przestrzenie w przedniej czci
czaszki - s poczone z wntrzem nosa.
Le za brwiami i w szczkach w trjkcie
utworzonym przez nos i oczy. Zatoki,
niczym amortyzator, zmniejszaj si uderze w twarz.
Od przewodw nosowych odchodz
dwa inne kanay. Kana nosowo-zowy
odprowadza zy z oczu (dlatego te musimy wydmuchiwa nos podczas paczu).
Drugi z nich - trbka suchowa - uchodzi
w cianie garda, do tyu od poczenia
z jam nosow.

Przekrj przez nos

Komrka sitowa -i Maowina
nosowa

Maowina
nosowa
grna

Oczodo
Ko
nosowa Chrzstka
boczna
nosa
Chrzstka
przegrody

Maowina nosowa
dolna

Oczod

Przegroda nosowa
Zatoka szczkowa

Chrzstki skrzydowe mniejsze

Ttnica sitowa przednia

Chrzstki
skrzydowe
wiksze

Ttnica sitowa tylna

Ttnica klinowo-podniebienna

Powyej i po prawej: Ilustracje

pokazujce koci i chrzstki nosa (powyej),
przekrj poprzeczny nosa (powyej
po prawej) oraz wewntrzne unaczynienie
nosa (po prawej).

Przedsionek nosa

Gardo
Gardo to nazwa popularnie stosowana
na okrelenie jamy prowadzcej w gb
ukadu trawiennego i oddechowego. Z reguy przyjmuje si, e gardo rozciga si
od jamy ustnej i nosowej a do przeyku
i tchawicy. W anatomii w obszarze tym
wyrnia si dwie odrbne czci: krta
i jam gardow. Dla naszych potrzeb
cay omawiany obszar podzielimy na trzy
odcinki: jam gardow, krta i tchawic,
ktre wraz z jam ustn i nosow tworz
grne drogi oddechowe.
Gardo spenia rnorakie funkcje.
Najwaniejsz z nich jest przewodzenie
pokarmu do przeyku oraz powietrza do
puc - tym zadaniem obarczona jest nastpnie krta i tchawica. Rola krtani
w oddychaniu jest widoczna w czynnociach strun gosowych: poruszane odpowiednimi miniami mog si zacisn
i odci dopyw powietrza, np. podczas
kaszlu. (Bardziej szczegowe informacje
dotyczce budowy krtani i jej roli w procesie mwienia znale mona na strome
61. Czci garda biorce udzia w trawieniu omwione s w Rozdziale 9.)

Przekrj poprzeczny dolnej czci szyi

Tkanka tuszczowa
Misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy

ya szyjna wewntrzna
Nerw bdny
Ttnica szyjna wsplna

Tarczyca

Tchawica
Minie szyi

Trzon krgu szyjnego

ya szyjna zewntrzna

Rdze krgowy
Wyrostek kolczysty

Budowa przedniej ciany garda

Migdaek gardowy

Przegroda
nosowa

Cz nosowa garda
Jzyczek podniebienia
Migdatek podniebienny

Nagonia

Cie gardziel
Cz krtaniowa garda \?

Jama gardowa

Jama gardowa to przestrze do tyu

od jamy nosowej, ustnej i krtani, cignca
si nieco w gb szyi. Wyoona jest grub
warstw miniow i posiada ksztat zbliony do odwrconego stoka, ktry cignie si okoo 12 centymetrw poniej
podstawy czaszki, gdzie czy si z przeykiem.
Grna, szersza cz jamy gardowej
jest twarda dziki otaczajcym kociom
czaszki, natomiast w odcinku dolnym
i wszym jej minie s przyczepione do
chrzstek krtani. Wewntrzna warstwa
tkankowa okrywajca gardo, bdca
przedueniem warstwy wycieajcej jam ustn, zawiera wiele gruczow luzotwrczych, ktre dbaj o to, by powierzchnia jamy ustnej i gardowej bya podczas jedzenia i mwienia zawsze pokryta
luzem.
Topograficznie i fizjologicznie jama gardowa dzieli si na trzy odcinki. Cz
najwysza - nosowa ley nad poziomem
podniebienia mikkiego i do tyu od nosa.
Jej doln granic wyznacza samo podniebienie mikkie: w chwili przeykania
podnosi si i zamyka cz nosow garda, by zapobiec przedostaniu si poywienia do nosa. Niefortunne skutki awarii
tego mechanizmu koordynujcego mona czasami zaobserwowa podczas kichania.
W czci nosowej znajduj si 3 skupiska tkankowe, szczeglnie widoczne u dzieci, zwane migdakami - trbkowymi

UKAD ODDECHOWY/81
Po lewej: Przekrj poprzeczny
przez gardo.
Poniej po lewej: Gwn
czci jamy gardowej jest
uminiona rura cignca si od
podstawy czaszki po przeyk.
Kanaem tym przechodzi
wszystko, co jemy i wdychamy.
Tu te schodz si drogi
oddechowe i pokarmowe.

Trbka suchowa
czca ucho rodkowe
z gardem
Ujcie gardowe
trbki suchowej

Cz nosowa

Cz ustna

Gardo

Cz krtaniowa

Jabko Adama
Po prawej: Schemat jamy
(chrzstka tarczowata)
gardowej ukazujcy jej
pooenie wzgldem drg
Przeyk
nosowych i ustnych. Gardo
komunikuje si rwnie
z uszami za porednictwem
Tchawica
kanau wyrwnujcego trbki suchowej, ktra
pomaga ujednolici cinienie
powietrza po obu stronach bon bbenkowych.

i gardowym (trzeci migdaek"). Do czci nosowej garda, po obu jej stronach,

uchodzi rwnie trbka suchowa (Eustachiusza) - kana czcy gardo z uchem
rodkowym. Takie rozmieszczenie narzdw bywa przyczyn wielu chorb, gdy
drobnoustroje chorobotwrcze z jamy
ustnej, nosa i garda maj atwy dostp do
uszu. Efektem tego s czste zapalenia
ucha rodkowego.
Odcinek jamy garda znajdujcy si za
jam ustn - cz ustna garda - jest
fragmentem drogi powietrznej czcej
usta z pucami. Skurcze i rozkurcz mini
tego odcinka, znacznie bardziej ruchliwych ni minie czci nosowej, pomagaj nada fizyczny ksztat dwikom wychodzcym z krtani. Wspomagane przez
ruchy jzyka umoliwiaj rwnie wto-

czenie pokarmu do otworu przeyku. Najwaniejszymi organami czci ustnej s

dajce si wielu z nas we znaki migdaki
podniebienne - dwa zgrubienia tkanki,
ktre czsto ponosz win za powikania
chorb garda u dzieci.
Rola najniszej - krtaniowej - czci
garda sprowadza si do udziau w przeykaniu.
Ruchy krtani musz by tak zgrane, by
gwarantoway powietrzu dotarcie do
puc, natomiast pokarmowi - do przeyku. Koordynacja taka jest moliwa
dziki ukadowi nerww zwanemu splotem gardowym. Jego czynnociami zawiaduje nisza cz pnia mzgu, ktra
kojarzy informacje nadchodzce z wyszych orodkw mzgowych - oddechowego i poykania.

Tchawica
Powyej tchawicy do przodu od garda
ley krta, ktra skada si z chrzstek, utrzymujcych drono wiata tego
sprystego narzdu. atwo je wyczu
palcami u nasady szyi. W grnej czci
szyi krta jest pokryta chrzstk tarczowata (jabko Adama). Od tego miejsca
tchawica cignie si w d a do oskrzeli.
Podobnie jak nos, jest wyoona bon
luzow zbudowan z komrek posiadajcych rzski, ktre usuwaj wszelkie zarazki i kurz z powrotem do garda, gdzie
zostaj poknite.

Puca
Wiksz cz klatki piersiowej wypeniaj dwa puca, z ktrych prawe jest
nieco wiksze, poniewa po lewej stronie
cz przestrzeni klatki zajmuje serce.
Kade puco dzieli si na paty prawe
posiada trzy paty: grny, rodkowy i dolny, natomiast lewe puco - dwa: grny
i dolny. Paty s rozdzielone od siebie,
a granice midzy nimi wyznaczaj wgbienia na ich powierzchni, tzw. szczeliny
midzypatowe.
Same puca s niczym wicej jak gst
konstrukcj kratow zoon z rurek.
Najwiksze z nich to oskrzela gwne,
ktre powstaj w wyniku rozgazienia
tchawicy pomidzy pucami. Oskrzele
prawe biegnie do prawego puca, lewe do lewego. Wewntrz puc oskrzela gwne rozwidlaj si na patowe, nastpnie
segmentowe, a te rozgaziaj si na coraz
mniejsze odnogi zwane oskrzelikami. Ich
zakoczenie stanowi pcherzyki pucne.
Rwnolegle do drzewa oskrzelowego
ukad rurek tworz ttnice pucne, ktre wpadaj do puc wraz z oskrzelami.
One rwnie dziel si na mniejsze rurki - naczynia krwionone, biegnce wraz
z oskrzelikami. Wok pcherzykw pucnych tworz siatk naczy wosowatych.
Funkcjonowanie puc
Gdyby puca usun z klatki piersiowej,
skurczyyby si niczym przebity balon.
W stanie rozdtym utrzymuje je napicie powierzchniowe pynu wydzielanego
przez cienk bon okrywajc puca i wewntrzn cian klatki piersiowej - opucn. By lepiej to zrozumie, wyobramy
sobie dwie szklane szyby. Jeli pooymy
je na sobie suche, atwo si rozdzielaj;
jeli jednak je zmoczymy, napicie powierzchniowe wody sprawia, e silnie do
siebie przylegaj. Jedyny sposb na ich
oddzielenie to rozsunicie lizgiem. Na tej
samej zasadzie dziaaj puca: jeli tylko
pomidzy nimi a cian znajdzie si cienka warstwa pynu, pozostaj otwarte".
Rozszerzenie klatki piersiowej powoduje
rozcignicie puc i wpynicie powietrza
do pcherzykw.
Podczas wydechu minie midzyebrowe zewntrzne stopniowo rozkurczaj si.
Gdyby pozwoli im rozkurczy si cakowicie, puca gwatownie odskoczyyby z powrotem, chyba e celowo pozostan puste.
W przypadku przedostania si powietrza
do jamy opucnej (potencjalnej przestrzeni
midzy opucn cienn a pucn) napicie
powierzchniowe maleje i puca zapadaj si
(odma pucna).
Opucna
Wok puc daj si wyrni dwa typy
bony opucnej: wewntrzna, tzw. opucna pucna, oraz zewntrzna, tzw. opucna
cienna. Opucna pucna okrywa ca powierzchni zewntrzn puc, w tym rwnie szczeliny. Opucna cienna wyciea
wewntrzn powierzchni cian klatki pier-

Ttnica szyjna wsplna

Obojczyk
I ebro
Gruczo tarczowy

. Grasica

Puco lewe
" w worku opucnej

Przepona

Osierdzie
otaczajce serce

siowej. Obie blaszki opucnej spotykaj

si wok wnki puca, w miejscu, gdzie
puco czy si z tchawic za pomoc oskrzela gwnego i z sercem za porednictwem
naczy krwiononych pucnych. Na pozostaym obszarze s od siebie oddzielone.
U osb zdrowych obie blaszki opucnej
s w staym kontakcie i przelizguj si po
sobie w miar, jak puca poruszaj si
w rytm oddechu. Rzecz jasna, istnieje
midzy nimi pewna przestrze wolna
zwana jam opucnej. U osb zdrowych
jama opucnej jest minimalna - tylko
taka, by pomieci niewielkie iloci pynu
zwilajcego powierzchnie blaszek, tak
by si po sobie bez trudu przesuway.
Jedna z postaci zapalenia opucnej polega
na wypenieniu jamy nadmiern iloci
pynu - jest to tzw. wysikowe zapalenie
opucnej.
W przeciwiestwie do puc, opucna jest
wyposaona w receptory blu, o czym
najlepiej wiedz cierpicy na zapalenie
opucnej. Kady rodzaj zapalenia sprawia,
e powierzchnia opucnej zostaje pozbawiona pynu, w nastpstwie czego opucna
pucna i cienna ocieraj si o siebie w czasie oddychania, wywoujc bl.

UKAD ODDECHOWY / 83
Budowa puc i zaburzenia

rzele

yta pucna

Naczynia wosowate

W pucu zdrowym (powyej) tlen

z powietrza zostaje przekazany do naczy
wosowatych otaczajcych kady pcherzyk
pucny (po lewej). Do typowych zaburze
pracy puc (powikszenia) nale: zapalenie
puc, w ktrym pcherzyki pucne
wypeniaj si pynem; odma, polegajc
na zapadaniu si cian pcherzykw; astma,
czyli zwenie uminionych cian
oskrzelikw; nowotwr oskrzeli; bronchit,
czyli zapalenie oskrzeli, podczas ktrego
oskrzela wypeniaj si wydzielin luzow.

Oddychanie
Czy to w stanie czuwania, czy podczas
snu, oddychamy rednio 12 razy na minut. W cigu doby wdychamy i wydychamy
ponad 8 tysicy litrw powietrza. W trakcie wytonego wysiku fizycznego tempo
oddychania znacznie ronie, nawet do
80 razy na minut.
Celem wprowadzania powietrza do organizmu, a nastpnie jego usuwania jest
pobranie tlenu niezbdnego dla podtrzymania ycia i pozbycie si z ustroju zbdnego dwutlenku wgla, produktu wewntrznych przemian chemicznych.
Tlen stanowi okoo jednej pitej skadu
wdychanego powietrza, a praca puc, serca i naczy krwiononych jest zwizana
przede wszystkim z dostarczaniem tlenu
z powietrza do wszystkich tkanek, gdzie
jest potrzebny do produkcji energii, ktrej nasz ustrj wymaga dla podtrzymania
funkcji yciowych.
Tak jak samochd spala benzyn przy
udziale tlenu, a kominek ogrzewa pokj
dziki obecnoci i wgla, i tlenu, tak
samo komrki wykorzystuj tlen: spalaj
swoje paliwo - zazwyczaj w postaci cukru - za pomoc tlenu, w celu uzyskania
energii. Produkty kocowe takiej reakcji
chemicznej s identyczne w przypadku
oddychania komrkowego i spalania benzyny, a mianowicie dwutlenek wgla i woda. Jakkolwiek niektre tkanki s zdolne do funkcjonowania przez jaki czas

bez dopywu tlenu, mzg nie moe si

bez niego oby.
Wikszo pracy zwizanej z wdechem
wykonuje przepona - cienki misie
z tkanki wknistej, szczelnie odgradzajcy klatk piersiow od jamy brzusznej.
Grn cz obudowy" mieszczcej serce i puca tworz ebra, natomiast dno
stanowi przepona.
Gdyby spojrze na przepon od gry, zobaczylibymy duy, centralny obszar wknisty, przymocowany wknami
miniowymi do wewntrznej czci dolnych szeciu eber. Podobna jest do soca z promieniami rozchodzcymi si
w kierunku eber, do ktrych jest przymocowana. Przepona ogldana od przodu ma ksztat wysklepionej kopuy, przyczepionej do eber sznurami z mini.
Wkna miniowe przepony kurcz
si podczas wdechu i spaszczaj kopu,
cigajc jej najwyszy punkt centralny
w kierunku jamy brzusznej. Dziki temu
zwiksza si objto puc i powietrze
zostaje wcignite przez nos, gardo,
krta i tchawic. Znalazszy si w pucach, wdruje do pcherzykw pucnych,
gdzie zachodzi wymiana tlenu na dwutlenek wgla. Tlen czy si z hemoglobin krwi, a czerwone ciaka uwalniaj
adunek dwutlenku wgla z powrotem do
pcherzykw, by zosta wypchnity na
zewntrz przez puca. Wydech nastpuje

Przepona

w wyniku prostego rozlunienia mini,

powodujcego uchodzenie powietrza jak
z balonu.
Podobnie jak wszystkie inne minie,
polecenia skurczu lub rozkurczu przepona otrzymuje od ukadu nerwowego.
Nerwy unerwiajce przepon zwane s
lewym i prawym nerwem przeponowym.
Co ciekawe, pochodz z wyszego odcinka rdzenia krgowego, a zatem musz odby dug drog od szyi ku dolnej czci klatki piersiowej. W wyniku urazu lub przebytych chorb moe
doj do uszkodzenia nerww przeponowych.
Tempo oddychania
Czstotliwo oddychania podlega regulacji przez orodek oddechowy mzgu
(rdze przeduony) i jest zalena od
stenia dwutlenku wgla, nie za tlenu we krwi. Mzg reaguje na wzmoon
produkcj dwutlenku wgla, np. podczas
znacznego wysiku fizycznego, i dostosowuje do niej tempo oddychania. Oddechy staj si wtedy gbsze i czstsze,
tak by zaczerpn wicej tlenu. Praca
serca ulega przyspieszeniu, wzmaga si
obieg krwi i usunity zostaje dwutlenek wgla. Po zakoczonym wysiku poziom dwutlenku wgla spada i oddechy
wracaj do normy.
Dowolne modyfikacje czstotliowci
oddychania maj miejsce, np. podczas
piewu, mwienia i jedzenia. Ziewanie,
wzdychanie, kaszlenie i czkawka wymagaj innego rodzaju oddychania. miech
i pacz, w przypadku ktrych po dugich
oddechach nastpuj krtkie spazmatyczne" wydechy, s odmianami rytmu oddechowego wywoanymi przez bodce
emocjonalne.
Wstrzymywanie oddechu, czy to celowe (podczas nurkowania), czy mimowolne (w nastpstwie ataku nerwowego),
rwnie wywouje zakcenia w rytmie
oddechowym. Po kilku pierwszych gbokich oddechach poziom dwutlenku wgla
obnia si, nastpnie oddech zostaje
wstrzymany i zanika pobudzanie mzgu.
Moe to doprowadzi do utraty przytomnoci, a w przypadku nurkowania
nawet do mierci przez utonicie, jeli
pywak nie zdy powrci na powierzchni wody.

Nerwy przeponowe

Przepona
yla gwna dolna
Aorta

Przepona oddziela klatk piersiow od jamy

brzusznej oraz reguluje objto puc
w trakcie wdychania i wydychania
powietrza.

HM
mr

UKAD ODDECHOWY/85
Obieg tlenu w organizmie
Tchawica
Oskrzele

Aorta

Puco
Ttnica pucna

- Zyty pucne

Lewy
przedsionek

Prawy _
przedsionek

Oskrzeliki
Lewa komora

Prawa komora

Pcherzyk pucny

-"^ r Powietrze
/
wpywajce
wypywajce
z pcherzyka

Erytrocyty
niosce tlen
Pcherzyk
pucny

Naczynie wosowate

Strumie tlenu do
komrek

Wntrze pcherzyka
pucnego wypenione
powietrzem
Erytrocyty
przenoszce
dwutlenek wgla

Powyej: Powietrze wdychane przez

tchawic, oskrzela i oskrzeliki dociera do
pcherzykw pucnych, gdzie tlen
z powietrza zostaje przekazany do naczy
wosowatych otaczajcych pcherzyk.
Nasycona tlenem krew pynie do yy
pucnej, a nastpnie do lewej poowy serca.

ktre wtacza j do aorty. Krew okra cae

ciao ttnicami a do naczy wosowatych.
Tlen przenoszony przez czerwone ciaka krwi
zostaje oddany tkankom, w zamian za
produkt przemiany materii - dwutlenek
wgla. Gaz zostaje odtransportowany
z powrotem yami do prawej poowy serca

Dwutlenekwgla
uwalniany z komrek

i na ostanim etapie krew wpywa ttnic

pucn do puca. W pcherzyku powracajca
z obiegu krew oddaje dwutlenek wgla,
ktry nastpnie wydychamy, pobiera za
now porcj tlenu.

Rozdzia 7

KRWIONONY
Ukad krwionony skada si z serca i systemu naczy
krwiononych. Serce, zbudowane prawie w caoci
z tkanki miniowej, jest odpowiedzialne za toczenie
krwi wok ciaa. Krew nie tylko transportuje
substancje odywcze i gazy z jednych czci ciaa do
drugich, ale dziaa rwnie jako rodek komunikacji,
przenoszc informacje chemiczne w postaci hormonw
przebywajcych drog z gruczow dokrewnych do
narzdw i tkanek.

Luk aorty

Lewa ttnica pucna

ya gwna grna
Lewy przedsionek

Zastawka plksiycowata
pnia pucnego

Prawy przedsionek

Zastawka plksiycowata Aorty

Zastawka trjdzielna

Prawa komora
Przegroda
midzykomorowa

Miniwka

Tkanka tuszczowa

Po prawej: Przekrj przez serce

z ukazaniem aorty i jej gazi oraz
waniejszych zastawek, y, przedsionkw
i komr.

Itr>
yla gwna dolna

Aorta

UKAD KRWIONONY / 87

Krew
Krew jest absolutnie niezbdna dla funkcjonowania organizmu. Serce zaczyna j
pompowa przez wewntrzny system ttnic i y ju w okresie ycia podowego
i czyni to a do mierci, dostarczajc
tlenu, pokarmu i innych wanych substancji do tkanek. W zamian zabiera
dwutlenek wgla i inne zbdne produkty
przemiany materii, ktre mogyby by
toksyczne dla ustroju. Krew ma te swj
udzia w zwalczaniu drobnoustrojw
chorobotwrczych, a przez zdolno do
krzepnicia peni wan rol jako element
mechanizmu obronnego organizmu.
Krew jest pynem. Sw przysowiow
gsto zawdzicza obecnoci milionw
komrek, ktrych waciwoci fizjologiczne decyduj o tym, e krew klasyfikuje
si jako tkank, podobnie jak koci czy
minie. Jej skadnikami s: przezroczysty pyn - osocze, w ktrym unosz si
krwinki czerwone (erytrocyty), krwinki
biae (leukocyty) oraz malekie pytki
krwi (trombocyty).
Jak prawie cae ciao ludzkie, osocze
skada si gwnie z wody. Poniewa jest
ciecz, ma zdolno przenikania przez
ciany drobnych naczy krwiononych,
np. woniczek, czyli kapilar. Std te jej
pokrewiestwo z pynem zewntrzkomrkowym, w ktrym s zanurzone wszystkie komrki ciaa. Oznacza to, e zwizki
mineralne i inne substancje mog si
przenosi za porednictwem osocza z komrki do komrki po caym ciele.
Osocze
Osocze jest rodkiem transportujcym
paliwa" ustrojowe - glukoz i podstawowe tuszcze. Z osoczem po ciele rozprowadzane s i inne substancje, np. elazo, wany budulec barwnika wicego
tlen - hemoglobiny, oraz wiele innych.
Dlatego te osocze jest w istocie wodnym
roztworem substancji mineralnych, odywczych i niewielkich iloci innych wanych
zwizkw (np. hormonw) oraz dodatkowo jednego niezwykle istotnego elementu - biaka, ktre stanowi jego zasadniczy skadnik.
W litrze osocza wystpuje okoo 75 gramw biaka dwch gwnych frakcji:
albuminy i globuliny. Albumina jest wytwarzana w wtrobie. Jest nie tylko rdem pokarmu komrek, ale take wywiera cinienie onkotyczne, ktre utrzymuje
pynne skadniki krwi w oysku naczyniowym, zapobiegajc ich ucieczce do
tkanek, a dalej do komrek. Mona przyj, e albumina jest jak krca z krwi
pynna gbka, zatrzymujca niezbdne
iloci wody w krwiobiegu i przeciwdziaajca przeksztaceniu si ciaa w rozmok, galaretowat mas.
Najwaniejszymi globulinami s te,
ktre dziaaj jako przeciwciaa zapobiegajce infekcjom. Niektre globuliny biakowe wraz z krwinkami bior udzia
w procesie krzepnicia krwi.

Pytki krwi

Pytki krwi to najmniejsze komrki ciaa.

Jeden mililitr krwi zawiera okoo 250 milionw pytek, kada za pytka ma rednic okoo 3 mikronw (1 mikron -jedna
tysiczna cz milimetra).
Trombocyty peni jedn podstawow
funkcj: doprowadza do krzepnicia
krwi tamujcego krwawienie. Mechanizm dziaania pytek bardzo intrygu-

je lekarzy, poniewa przybywa dowodw

na to, e mog odgrywa istotn rol
w arteriosklerozie - stwardnieniu ttnic,
chorobie nagminnej w cywilizacji zachodniej.
Trombocyty wystpuj we krwi w takiej obfitoci, e gdziekolwiek doszoby do krwawienia, zawsze w najbliszej
okolicy znajdzie si wystarczajca ich
ilo.

ya szyjna wewntrzna
Ttnice szyjne

Prawa ttnica szyjna

wspln
Ttnica podobojczykowa

ya szyjna wewntrzna
ya gwna grna

Aorta

Pie pucny
yy wtrobowe
yla gwna
dolna
Ttnica ramienna
Nerka

Serce
ya odpromieniowa
Ttnica nerkowa
ya odokciowa
ya nerkowa
Ttnica krezkowa dolna

Ttnica jdrowa
Aorta brzuszna
Ttnice promieniowa
i okciowa
Ttnica
udowa

ya jdrowa

ya odpiszczelowa

yy powierzchowne

Ttnica piszczelowa
przednia

Po lewej: Ukad krwionony jest

zbudowany z naczy
krwiononych i serca, ktrych
funkcje s zwizane z toczeniem
krwi wok ciaa. Drogi cyrkulacji
krwi dziel si na: krenie pucne
(mae), w ktrym krew wdruje
pomidzy sercem a pucami, oraz
krenie wielkie (duy
krwiobieg), prowadzce krew
z serca do kadej czci ciaa
i z powrotem.

88/UKAD KRWIONONY
ciany naczy krwiononych s wyoone gadk warstw komrek rdbonkowych. W przypadku przerwania
rdbonka, a wic krwawienia, skadniki
krwi wchodz w kontakt z innymi czciami ciany naczynia krwiononego. Pod
wpywem zetknicia si trombocyty przylegaj do cian i do siebie nawzajem
(agregacja), korkujc otwr, ktrym wypywa krew. Pozostae ciaka krwi zaczynaj wchodzi pomidzy sob w reakcje w celu wytrcenia fibryny, czyli wknika stanowicego trwalszy rodek zaradczy.
Zdolno krwi do krzepnicia, czyli koagulacji, a co za tym idzie do zapobiegania wykrwawieniu organizmu w przypadku nadwyrenia naczynia, jest wynikiem
poczonych wysikw trombocytw i kilkunastu substancji biochemicznych, zwanych czynnikami krzepliwoci, pord
ktrych najwaniejsz jest protrombina.
Czynniki krzepliwoci s skadnikami
pynnej czci krwi - osocza. Zaburzenia procesu krzepnicia mog by dwojakiego rodzaju: niemono uformowania
si skrzepu oraz zakrzepica, polegajca
na tworzeniu si zakrzepw wewntrz naczy kwiononych.
Krwinki czerwone
Czerwone krwinki su jako noniki tlenu na drodze z puc do tkanek. Po
odtransportowaniu go nie wracaj wolne,
gdy zabieraj dwutlenek wgla, produkt
uboczny dziaalnoci komrek i nios
z powrotem do puc, skd zostaje wydalony. Jest to moliwe dziki zawartym
w erytrocytach milionom czsteczek hemoglobiny.
W pucach tlen wie si bardzo szybko z hemoglobin, nadajc krwinkom
jasnoczerwony kolor, od ktrego wywodzi si ich nazwa. Natleniona krew dociera ttnicami do tkanek. Za pomoc
enzymw zawartych w krwinkach czerwonych dwutlenek wgla i woda (drugi
zbdny produkt przemian komrkowych) cz si z erytrocytami, ktre
zabieraj je yami do puc. Produkcja czerwonych ciaek krwi rozpoczyna
si w pierwszych paru tygodniach od
chwili poczcia. Przez pierwsze trzy miesice cay proces ma miejsce w wtrobie, a dopiero po szeciu miesicach ycia podowego przeniesiony zostaje do
szpiku kostnego, gdzie odbywa si do
koca ycia. Do osignicia dojrzaoci
krwinki czerwone wytwarza szpik we
wszystkich kociach, lecz po okoo 20. roku ycia produkcja erytrocytw zostaje
ograniczona do koci krgosupa, eber
i mostka.
Krwinki czerwone rozpoczynaj yw oi
jako nieregularne, zaokrglone, wielkojdrzaste komrki zwane hemocytobla^tami (komrki macierzyste krwinek). Komrki te przechodz nastpnie mnstwo
szybkich podziaw, podczas ktrych jdro staje si coraz mniejsze, a do cakowitego zaniknicia. Do produkcji erytrocytw ustrj potrzebuje elaza - gwnego skadnika hemoglobiny, witaminy
B 1 2 , kwasu foliowego i biaek.

W trakcie wdrwki w krwiobiegu czerwone krwinki czsto ulegaj zuyciu, std

konieczno ich staego odnawiania. Kady erytrocyt yje przecitnie 120 dni.
Po tym czasie komrki pochodzce ze
szpiku kostnego i ledziony atakuj stare" krwinki. Niektre pozostaoci chemiczne powracaj zaraz do osocza dla
powtrnego wykorzystania, natomiast inne, w tym hemoglobina, s wysyane do
wtroby w celu dokoczenia procesu ich
rozkadu.
Organizm doskonale panuje nad iloci czerwonych krwinek w krwiobiegu, dostosowujc j do swych potrzeb.
W przypadku duych ubytkw krwi, uszkodzenia czci szpiku kostnego lub obPoniej: W przypadku zranienia
z przerwanych naczy krwiononych
zaczyna wypywa krew i trombocyty
(malekie, lepkie ciatka krwi), ktre
podaj w kierunku miejsca urazu,
by zatamowa krwawienie (A). Uwalniaj
si tkankowe czynniki krzepliwoci
i wkraczaj na teren dziaania wraz
z czynnikami osoczowymi (B). Reakcja
trombocytw, obu typw czynnikw
krzepliwoci i innych substancji biorcych
udzia w procesie zmierza ku zamianie
fibrynogenu (rodzaj biaka) w pasma
fibryny, czyli wknika. Fibryna tworzy
galaretowaty konglomerat pokrywajcy
miejsce przerwania cigoci naczynia (C).
Schwytane we pytki krwi i krwinki
wydzielaj surowic (osocze pozbawione
czynnikw krzepliwoci), ktra wspomaga
tworzenie skrzepu (D). Skrzep zapobiega
wtargniciu bakterii i wywizaniu si
zakaenia.

nienia poziomu tlenu docierajcego do

komrek (w nastpstwie niedoczynnoci
serca lub przebywania na duych wysokociach), szpik kostny natychmiast intensyfikuje produkcj erytrocytw. Nawet wytona, codzienna gimnastyka pobudza organizm do wzmoonej produkcji czerwonych krwinek, gdy wzrasta
jego zapotrzebowanie na tlen. Obliczenia liczby krwinek czerwonych pokazuj, e lekkoatleci mog mie nawet
dwa razy wicej czerwonych ciaek krwi
ni osoby prowadzce siedzcy tryb ycia.
Biae ciaka krwi
Biae krwinki - leukocyty - s wiksze
i cakowicie odmienne od krwinek czerwonych. W przeciwiestwie do erytrocytw nie s identyczne i poruszaj si
ruchem pezajcym. Bior czynny udzia
w systemie obrony ustroju przed chorobami. Leukocyty dziel si na trzy kategorie: granulocyty, limfocyty i monocyty.
Granulocyty stanowi 50-75 procent
wszystkich biaych ciaek i rwnie dziel si na trzy grupy. Najliczniejsza z nich
to granulocyty obojtnochonne (neutrofile).
eutrofile przystpuj do pracy w przypadku infekcji bakteryjnej. Wabione
przez substancje chemiczne wydzielane
przez bakterie napywaj" do miejsca
infekcji i zaczynaj je otacza. Jednoczenie zawarte w ich wntrzu ziarnistoci
rozpoczynaj produkcj zwizkw niszczcych zapan w potrzask bakteri. Ropa gromadzca si w miejscu zakaenia
jest wynikiem aktywnoci granulocytw.
Zbudowana jest w wikszoci z martwych
krwinek biaych.
Fibryna (nierozpuszczalna)

Skrzep

UKAD KRWIONONY / 89
Drug grup s granulocyty kwasochonne, zwane eozynofilami, poniewa,
jeli zmiesza krew z barwnikiem kwanym - eozyn, granulki tych granulocytw barwi si na kolor rowy. Stanowi one jedynie 1-4 procent biaych
ciaek i oprcz zwalczania bakterii speniaj drug, nie mniej istotn rol. Jeeli do krwi przedostanie si jakiekolwiek obce biako lub antygen, pojawiaj
si przeciwciaa zwalczajce antygeny
lub neutralizujce skutki ich obecnoci.
Rwnoczenie wyzwalana jest histamina. Eozynofile niweluj szkodliwe dziaanie histaminy, poniewa jej nadmiar
moe wywoywa reakcje uczuleniowe.
Kiedy przeciwciaa pocz si z antygenami, eozynofile usuwaj resztki chemiczne.
Trzeci typ granulocytw - granulocyty
zasadochonne, czyli bazofile - stanowi
mniej ni 1 procent ciaek biaych. Niemniej jednak s niezbdne do ycia jako
producenci heparyny - zwizku zapobiegajcego krzepiciu krwi wewntrz naczy krwiononych.

dakach i wzach chonnych rozrzuconych po caym ciele. Zarwno monocyty,

jak i pytki krwi powstaj w szpiku kostnym. Dugo ycia monocytw wci nie
jest dokadnie znana, poniewa wydaje
si, e cz swego istnienia spdzaj
w tkankach, cz natomiast w osoczu.
Co wicej, organizm ludzki jako nigdy nie
zatrzymujca si linia produkcyjna wymienia miliony trombocytow przecitnie
co 4 dni.
Krwotokw, czy to wewntrznych, czy
zewntrznych, nie naley co prawda lekceway, jednake wbudowany mechanizm samozachowawczy organizmu sprawia, e utrata nawet jednej czwartej objtoci krwi nie grozi powaniejszym
dugotrwaym uszczerbkiem na zdrowiu
(pomimo braku transfuzji). A poniewa
krew niczym dostawca kursuje midzy

tkankami, nie powinno dziwi, e zaburzenia ustrojowe i choroby uwidaczniaj

si w zmianach we krwi. Krew, oprcz
tego, e jest zwierciadem stanu zdrowia
organizmu, sama rwnie moe ulega
rozmaitym schorzeniom dotykajcym
krwinki czerwone, biae, pytki krwi, osocze, z ktrych kade wymaga rozpoznania i odpowiedniej kuracji.

Produkcja krwinek

Limfocyty
Okoo 25 procent wszystkich biaych ciaek krwi to limfocyty - komrki o gstych, kulistych jdrach. S niezastpione w organizmie ze wzgldu na ochron
immunologiczn, jak mu zapewniaj
dziki produkcji antytoksyn neutralizujcych potencjalnie szkodliwe skutki
dziaania silnych substancji trujcych
lub zwizkw chemicznych wytwarzanych
przez niektre bakterie. Kolejnym wanym zadaniem limfocytw jest produkcja przeciwcia oraz substancji chemicznych, ktre daj komrkom odporno
na infekcje bakteryjne. Ostatni grup
krwinek biaych s monocyty, stanowice do 8 procent oglnej liczby biaych
ciaek. Najwiksze monocyty zawieraj
due jdra, poeraj (fagocytuj) bakterie
i usuwaj szcztki cia obcych.
Czynnoci granulocytw i monocytw
w postpowaniu z bakteriami chorobotwrczymi nosz nazw odpowiedzi zapalnej, przy rozumieniu zapalenia jako
reakcji organizmu na uraz na poziomie
lokalnym. Czynnoci limfocytw w postpowaniu z drobnoustrojami inwazyjnymi i innymi substancjami nosz nazw
odpowiedzi immunologicznej. (Zjawisko
to omwiono szczegowo w Rozdziale
8.) Oba typy reakcji mog by uruchamiane jednoczenie.
Miejsce produkcji biaych ciaek krwi
Szpik kostny jest miejscem produkcji czci biaych krwinek. Powstaj tu wszystkie trzy typy granulocytw. Tworz si
z mieloblastu w wyniku wielokrotnego
podziau. Okres ycia granulocytu wynosi przecitnie 12 godzin, czas efektywnej walki z zakaeniami bakteryjnymi - 2 do 3 godzin. W przypadku wtargnicia bakterii produkcja limfocytw
wzrasta odpowiednio do zapotrzebowania organizmu. yj rednio 200 dni,
a wytwarzane s w grasicy, ledzionie
oraz niektrych innych narzdach: mig-

Wytwarzaniem ciaek krwi w organizmie

zajmuje si wiele narzdw - inne u dzieci,
inne u dorastajcych. Proces ten stabilizuje
si dopiero u dorosych i ma miejsce gwnie
w kociach czaszki, krgosupa, eber,
mostka oraz w kocach wikszych koci. np.
koci ramiennej. Tam szpik kostny produkuje
wszystkie typy krwinek biaych, czerwonych
i pytek krwi. Biae ciaka krwi powstaj tez
w grasicy, ledzionie i wzach chonnych.

Serce
Serce to duy narzd zbudowany z tkanki miniowej, pooony w rodku klatki piersiowej. Cho czsto uwaa si,
e serce znajduje si po lewej stronie,
w istocie jest ulokowane asymetrycznie
na linii rodkowej: wiksza cz jest
przesunita w lewo. Way okoo 340 gramw u mczyzn i nieco mniej u kobiet.
Rzut prawego brzegu serca ley nieco
na prawo od prawego brzegu mostka.
Cz serca na lewo od mostka ma ksztat
zbliony do spaszczonego stoka, ktrego wierzchoek (koniuszek serca) ley tu
pod lewym sutkiem. atwo wyczu pulsowanie towarzyszce kademu skurczowi serca. Nosi ono nazw uderzenia koniuszkowego serca.
Zadaniem serca jest toczenie krwi do
dwch oddzielnych obiegw. Najpierw
pompuje krew do ttnic przez aort, gwn ttnic ciaa. Krew kry przez wszystkie narzdy i tkanki, dostarczajc im
pokarmu i tlenu, po czym wraca do
serca yami, oddawszy uprzednio cay
tlen.
Nastpnie serce wtacza krew do drugiego obiegu, tym razem do puc, by
uzupeni brak tlenu. Natleniona krew
pynie powtrnie do serca.
W sercu daj si wyrni cztery jamy zwizane funkcyjnie z kolejnymi etapami toczenia. Kada z nich ma posta
worka miniowego o cianach zdolnych
do kurczenia si, a przez to do wypychania krwi na zewntrz. Grubo ciany
miniowej jest uzaleniona od tego, ile
pracy dana jama musi wykona. Najgrubsze ciany ma lewa komora, gdy
musi dotoczy krew do najodleglejszych
partii ciaa.
Jamy s uoone parami. Kada posiada cienkocienny przedsionek, do ktrego wpywa krew z y. Kady przedsionek toczy krew przez zastawk do
komory o grubszych cianach, ktra pompuje j do ttnicy.
Oba przedsionki le nad komorami
i s w stosunku do nich nieco przesunite w ty. Obydwa przedsionki i komory ssiaduj z sob, przedzielone jedynie odcinkami ciany zwanymi odpowiednio przegrodami: midzyprzedsionkow
i midzykomorow.

prawego przedsionka, ktry kurczy si

i pompuje krew przez zastawk trjdzieln do prawej komory.
Skurcze prawej komory wyrzucaj
krew do ttnic pucnych przez zastawk pnia pucnego i std przepywa ona
przez puca, gdzie otrzymuje nowy adunek tlenu. Nastpnie powraca do serca
yami pucnymi, gotowa, by zacz ca
drog od pocztku. Opisany proces odbywa si 50-60 razy na minut.

Zastawki

Podobnie do innych pomp, waciwa praca serca jest uzaleniona od szeregu zaworw" w formie zastawek sercowych.
W prawej poowie serca wystpuje zastawka pksiycowat pnia pucnego
i zastawka trjdzielna; po lewej natomiast zastawka pksiycowat aorty
i zastawka dwudzielna. Wszystkie cztery
zastawki otwieraj si i zamykaj automatycznie, wpuszczaj i wypompowuj

Czynnoci toczce serca

ya pucna

Vl

-\

Zyla gwna
dolna

Przedsionki
wypeniaj
si krwi

Zastawka trjdzielna
Przedsionki kurcz
si i krew wpywa
do komr
Zastawka mitralna -

Zastawka pnia
pucnego

Rdze pucny

Aorta

Praca serca

Krew powraca do serca z puc yami

pucnymi z odnowionym zapasem tlenu.
Wpada do lewego przedsionka, ktry
kurczc si, wypycha j przez zastawk
dwudzieln do lewej komory.
Lewa komora rwnie kurczy si i w tym
momencie zastawka dwudzielna zamyka
si, pozwalajc krwi jedynie na wyjcie
przez otwart zastawk pksiycowat
do aorty. Potem krew zmierza do tkanek,
gdzie oddaje tlen.
Z ciaa krew powraca do serca du
y, zwan y gwn doln, natomiast
z gowy y gwn grn. Wpada do

krew z przedsionkw i komr, uniemoliwiajc jej cofnicie.

Zastawki pnia pucnego i aorty maj
zblion budow. Zoone s z trzech
patkw twardej, ale cienkiej tkanki wknistej. Zastawki dwu- i trjdzielna s
bardziej skomplikowane, cho rwnie
podobne do siebie. Zastawka dwudzielna
posiada dwa patki, trjdzielna za - trzy.
Kada z tych zastawek jest pooona w piercieniu ujcia przedsionkowo-komorowego. Kady patek jest przymocowany podstaw do piercienia, natomiast wolnymi brzegami styka si z patkami ssiednimi, przesaniajc wiato
ujcia i zamykajc tym samym zastawk. Owe wolne brzegi i powierzchnie
komorowe patkw s przyczepione rwnie do wielu cienkich sznureczkw strun cignistych - ktre biegn w d
komory i zapobiegaj odskoczeniu zastawki (pod cinieniem krwi) do przedsionka.

Zastawka
aorty

Komory kurcz si
toczc krew do puc
i duego krwiobiegu

Komory rozkurczaj si
i cykl rozpoczyna si
od pocztku

UKAD KRWIONONY/91
Zjawiska elektryczne

Z kadym uderzeniem serca oba przedsionki rwnoczenie si kurcz i zapeniaj komory krwi. Nastpnie kurcz
si obie komory.
Taka kolejno skurczw jest uzaleniona od skomplikowanego zegara" elektrycznego.
Gwn kontrol nad nim sprawuje
wze zatokowo-przedsionkowy pooony w prawym przedsionku. Wysyane
przez niego impulsy powoduj kurczenie
si obu przedsionkw. Obok niego istnieje drugi wze - przedsionkowo-komorowy, ulokowany w miejscu zejcia si
przedsionkw z komorami. Impuls przepywa z wza zatokowo-przedsionkowego do przedsionkowo-komorowego za
porednictwem kurczcej si miniwki
roboczej" przedsionkw.
Wze przedsionkowo-komorowy powoduje opnienie impulsu wywoujcego skurcz i przesya go dalej wizk
wkien przewodzcych w przegrodzie
midzykomorowej zwanej pczkiem Hisa.
Po przejciu przez pczek i jego odnogi,
a nastpnie tzw. wkna Purkinjego, impuls rozchodzi si po miniach komr,
nakazujc im skurcz w chwil po skurczu
przedsionkw.

Zastawki - widok od gry

Zastawka
plksiycowata
pnia pucnego

Pooenie zastawek - widok od przodu

Struny cigniste

Luk aorty

yla gwna
grna

Ttnice pucne

Zastawka
aorty

Lewy przedsionek

Zastawka pnia pucnego

Lewe uszko

Prawy przedsionek

Zastawka
dwudzielna

Lewa komora
Zastawka
trjdzielna

Prawa komora

\
ya gwna
dolna"

Zastawki zapewniaj przepyw krwi przez

serce w jednym tylko kierunku i nie
dopuszczaj do jej cofania si. Zoone s
z dwch lub trzech patkw, ktre zwieraj
si z chwil przepynicia krwi. Zastawka
dwudzielna i pksiycowata aorty kieruj
przepywem krwi natlenionej przez lew
poow serca; zastawka pnia pucnego
i trjdzielna steruj przepywem krwi
odtlenionej przez praw poow.

Naczynia krwionone
Ttnice i yy to dwa typy duych naczy
krwiononych w ciele. Ttnice przypominaj rurki, przez ktre przepywa krew
od serca do tkanek, podczas gdy yy
su jako szlak powrotny.
Gwna komora toczca serca - komora lewa - wyrzuca krew do najwikszej ttnicy naszego ciaa - aorty. Pierwsze gazie odchodz od niej ju zaraz
za sercem. S to tzw. ttnice wiecowe,
zaopatrujce w krew samo serce.
Prawie natychmiast po odejciu od
aorty lewa ttnica wiecowa rozdziela
si na dwie due gazie. Tak wic w rezultacie otrzymujemy trzy ttnice wiecowe praw i dwie gazie lewej. W dalszym swym przebiegu opasuj dokadnie
serce i penetruj je, dostarczajc krew
do kadej jego partii. Pozostae ttnice
transportuj krew do wszystkich czci
ciaa, dzielc si najpierw na odgazienia - ttniczki, nastpnie za na naczynia wosowate zwane woniczkami lub
kapilarami.
Lewa komora jest rdem ogromnego
cinienia, ktre umoliwia wtoczenie
krwi do wszystkich odng siatki naczyniowej. Ucisk wywierany przez mankiet
gumowy stosowany przy pomiarze cinienia jest taki sam jak maksymalna sia
skurczu lewej komory przy kadym uderzeniu serca.
Budowa ttnic
Ttnice musz posiada grube ciany,
by wytrzyma dziaanie wysokiego cinienia wywieranego przez silne skurcze
serca. Od zewntrz ttnica jest otoczona lun powok z tkanki wknistej.
Pod ni znajduje si sprysta warstwa
z tkanki miniowej, stanowica umocnienie naczynia. Dodatkowo pord tkanki
elastycznej (rdbonka) widniej biegnce okrnie wkna miniowe. Na wewntrzn bon skada si warstewka
z komrek gadkich, umoliwiajcych
swobodny przepyw krwi.
Grube elastyczne ciany maj ogromne znaczenie dla funkcjonowania caego
ukadu. Spryste ciany wielkich ttnic
przejmuj na siebie gwn si cinienia
wywoanego skurczem serca, a w przerwach pomidzy kolejnymi skurczami popychaj krew dalej.
Ttno
Kiedy lekarz mierzy puls, stara si wyczu miarowo pracy serca pompujcego krew wok ciaa przez system ttnic.
Sia kadego uderzenia serca jest przenoszona po cianach ttnic, podobnie
jak fala biegnie po tafli jeziora. Spryste ciany ttnic rozszerzaj si, aby
przyj uderzenie czoa fali. W dalszym
etapie skurczu sercowego ciany zapadaj si i w ten sposb przyczyniaj do
swobodnego przepywu krwi przez cay
ukad.

Puls da si wyczu w wielu ttnicach

powierzchniowych. Najczciej wykorzystuje si w tym celu ttnic promieniow
w nadgarstku, tu powyej kciuka. Przyjo si przykada do niej jeden lub
dwa palce, nigdy jednak nie kciuk, ktrego wasne ttno moe wprowadzi nas
w bd.
Ttnica ramienna rwnie posiada atwo wyczuwalne ttno, najlepiej w wewntrznej czci dou okciowego na przedueniu linii maego palca.
Ttno czsto mierzy si na ttnicy szyjnej, okoo 2,5 centymetra poniej kta
uchwy. Mona do tego wykorzysta stetoskop, ktry czasami ujawnia szmer naczyniowy - regularny odgos towarzyszcy kademu uderzeniu serca. Objaw ten
wskazuje na czciow blokad ttnicy,
pomimo e wyczuwalne ttno wydaje si
by cakowicie w normie.
Innymi miejscami pomiaru ttna bywaj: pachwiny, okolica podkolanowa, wewntrzna strona stawu skokowego i powierzchnia grzbietowa stopy.
Naczynia wosowate
Naczynia wosowate (woniczki), mierzce zaledwie osiem tysicznych milimetra,
s niewiele szersze od pojedynczej komrki. Kada kapilara jest zbudowana z bardzo cienkiej warstwy tkanki zwinitej
w rurk i otoczonej rwnie cienk bon.
Wszystkie ciany kapilar s na tyle cienkie, by niektre substancje bez trudu przenikay przez nie z krwi i do krwi. Kontrol nad kapilarami sprawuj minie.
Obok wymiany zwizkw chemicznych
naczynia wosowate skry odgrywaj spec-

ywiczny model siatki naczyniowej mzgu.

Komrki mzgowe pozbawione natlenionej
krwi obumieraj w cigu kilku minut.
jaln rol - pomagaj regulowa ciepot ciaa.
Kiedy jest nam gorco, kapilary skry
rozszerzaj si, umoliwiajc wikszej ni
zazwyczaj iloci krwi dotarcie do skry,
gdzie oddaje ciepo i ulega ostudzeniu.
Majc bardzo cienkie cianki, woniczki s naraone na uszkodzenia, zwaszcza dotyczy to naczy wosowatych skry.
Na skutek przecicia lub zadrapania,
ewentualnie uderzenia, nastpuje wylew
krwi z naczy wosowatych. Sice s
nastpstwem gromadzenia si w skrze
krwi z uszkodzonych kapilar.
Naczynia wosowate mog zosta naruszone rwnie w wyniku poparzenia,
posiadaj jednak w pewnym stopniu zdolno do samoodnawiania si, czyli regeneracji. U osb w podeszym wieku
lub od duszego czasu naduywajcych
alkoholu naczynia wosowate czsto kruszej, pozostawiajc na skrze fioletowa we plamy lub czerwonawe linie.
Przeszedszy przez naczynia wosowate, krew powraca do serca yami.

UKAD KRWIONONY/93
Ttnice wiecowe

yy

yy s podobne do ttnic pod wzgldem

rozmieszczenia w organizmie - ttnice
i yy unaczyniajce dany narzd lub
tkank czsto maj rwnolegy przebieg.
Istniej jednake midzy nimi zasadnicze
rnice. Przykadowo, wiele y jest wyposaonych w zastawki, ktrych ttnice
nie posiadaj. ciany ttnic s zawsze
grubsze ni ciany y tej samej wielkoci,
natomiast ich wiato, czyli przepustowo, s znacznie mniejsze ni odpowiadajcych im y.
yy to rury z tkanki miniowej i wknistej. ciana yy dzieli si na bon
zewntrzn (przydank), bon rodkow
z wkien miniowych i wewntrzn warstw wycieajc - bon wewntrzn.
Warstwa miniowa y jest niezwykle
cienka.

Luk aorty

Kierunek
przepywu krwi
1 Gazie lewej ttnicy
J wiecowej

Po prawej: Ttnice wiecowe zaopatruj

misie sercowy w potrzebny mu tlen
i skadniki pokarmowe. Zasadniczo istniej
trzy ttnice wiecowe: dwa odgazienia
ttnicy wiecowej lewej oraz ttnica
wiecowa prawa.
Poniej: ciany ttnic s zbudowane
z kilku warstw miniowych, ktre
przyspieszaj przepyw krwi w oysku
naczy po kadym uderzeniu serca. Zjawisko
to najlepiej da si zaobserwowa w miejscu
pomiaru pulsu na ttnicy promieniowej
w nadgarstku.

rPrzydanka (btona zewntrzna)

Zewntrzna warstwa sprysta
Zgmacze

Warstwa miniowa (btona rodkowa)

Wewntrzna warstwa sprysta

Warstwa wycielajca
(bona wewntrzna)

Budowa ttnicy

Ttnica promieniowa
(miejsce wyczuwania ttna) _._

Ttnica
midzykostna
przednia

Miejsce badania ttna

Ttnica
okciowa

Mechanizm krenia
krwi w ttnicach
Zastawka sercowa otwarta

Przepyw krwi

Poszerzone ciany ttnicy

Zwenie mini ciany ttnicy

Zastawka sercowa zamknita

Budowa i czynnoci ttnic

^ i _ ^ Krew popchnita
wzdu ttnicy

Krenie krwi
Krew rozpoczyna drog po ustroju w chwili
opuszczenia lewej komory. Na tym etapie jest bogata w tlen, pokarm rozoony
na czsteczki i inne wane substancje,
np. hormony.
Rozdzieliwszy si na ttnice wiecowe,
aorta kieruje si w gr, po czym zakrca
z powrotem w d, tworzc uk aorty. Od
uku odchodz pie ramienno-gowowy,
ttnica szyjna wsplna lewa i lewa ttnica
podobojczykowa. Potem aorta zstpuje
w d klatki piersiowej i jamy brzusznej.
W jamie brzusznej tworz si trzy gwne ttnice, wiodce do jelit i wtroby, oraz
po jednej do obu nerek. Nastpnie aorta
rozwidla si na praw i lew ttnic biodrow wspln, ktre dowo krew do
miednicy i koczyn dolnych.
Z ttnic krew pynie dalej ttniczkami
prowadzcymi do kadego narzdu i tkanki w ustroju, nie wyczajc serca, przechodzcymi nastpnie w rozleg siatk naczy wosowatych.
W naczyniach wosowatych krwinki
pyn gsiego", oddajc cay tlen i pozostae substancje i zabierajc w zamian
dwutlenek wgla i inne zbyteczne produkty przemiany materii.
Gdy ciao znajduje si w stanie spoczynku, krew na og przepywa tzw.
anastomozami, czyli naczyniami wosowatymi o wikszej ni przecitna wielkoci. W przypadku zapotrzebowania na
dodatkowy tlen w danej czci ciaa krew
przepywa niemal wszystkimi dostpnymi
arteriami unaczyniajcymi ten obszar.
Po przejciu przez kapilary krew wkracza do ukadu ylnego. Pocztkowo biegnie naczyniami cienkimi - ykami, ylnymi odpowiednikami ttniczek. Nastpnie wpywa do y mniejszych i zmierza
z powrotem ku sercu yami ju tak duymi, e atwo je dostrzec pod powierzchni skry. Due yy, prcz y gowy
i szyi, posiadaj zastawki, ktre powstrzymuj krew przed cofaniem si do
tkanek. Maj one malekie, pksiycowate listki zachodzce na wiato yy,
pozwalajce na przepyw krwi tylko w jednym kierunku.
yy nadchodzce ze wszystkich zaktkw ciaa ostatecznie cz si w dwa
due naczynia: y gwn grn i doln.
Pierwsza z nich odprowadza krew z gowy, koczyn grnych i szyi, druga za
zbiera krew wracajc z dolnych partii
ciaa. Krew z obu tych y wpada do prawej poowy serca, skd jest toczona do
pnia pucnego (jedynej ttnicy przewodzcej krew odtlenion), kierujc krew
do puc.
W kocowym etapie podry natleniona krew przepywa przez yy pucne (jedyne yy niosce krew natlenion) i zmierza do lewej poowy serca.
Obieg krwi w pucach jest zwany kreniem pucnym (maym), a cyrkulacja po
pozostaych czciach ciaa - krwiobiegiem (kreniem) duym. Ttnicami du-

ego i maego krenia pynie krew w kierunku od serca, a yami duego i maego obiegu - krew powracajca.

Na skrty

Opuciwszy jelita, krew nie pynie bezporednio do serca, lecz jest odcigana do
tzw. wtrobowego ukadu wrotnego y.
Umoliwia on krwi, ktra moe by bogata w przetrawiony pokarm, transport
wprost do wtroby.
Dotarszy z trzustki do wtroby, krew
przepywa pomidzy komrkami wtroby w specjalnych naczyniach wosowatych - tzw. naczyniach zatokowych, po
czym uchodzi do kolejnego ukadu - y
wtrobowych. Te z kolei wiod ostatecz-

nie do yy gwnej dolnej, a potem do

serca. Ukad taki gwarantuje najsprawniejszy sposb dostarczania wtrobie pokarmu, przechodzcego z jelit do systemu
ylnego.
Szczeglne ukady y znajduj si rwnie w kracowych czciach ciaa: doniach, stopach, uszach i nosie. Mona
tam znale bezporednie poczenia pomidzy drobnymi ttnicami i yami,
przez ktre krew moe przedstawa si
bez koniecznoci przepywania przez system woniczek w tkankach. Gwna funkcja tych pocze (anastomoz ttniczoylnych) wie si z kontrol ciepoty
ciaa. Przy ich otwarciu zwiksza si wytracanie ciepa z organizmu.

Ukad ttniczy

Ttnica szyjna wsplna prawa

Luk aorty

Ttnica szyjna wsplna lewa

Ttnica podobojczykowa
Ttnica pucna

Ttnica wiecowa prawa

I

Ttnica raminna
Ga ttnicy wiecowej lewej

Ttnica krezkowa grna

Aorta
Ttnica nerkowa

Ttnica krezkowa
dolna

UKAD KRWIONONY/95
Ukad ylny
Zyla
szyina
wewntrzna
Zyla pucna
Zatoka wiecowa
yla podobojczykowa
yla gwna
grna

Zyla odlokciowa

o 59 procent znajduje si w yach,

15 procent w ttnicach, 5 procent we
woniczkach i pozostae 9 procent w sercu. Podobnie tempo przepywu krwi nie
wszdzie jest jednakowe. Jest ona wyrzucana z serca i pompowana przez aort
z szybkoci 33 centymetrw na sekund,
jednak zanim osignie kapilary, jej prdko obnia si do zaledwie 0,3 centymetra na sekund.
Szybko prdu powrotnego krwi stopniowo wzrasta, tak e docierajc do serca,
porusza si ju z prdkoci 20 centymetrw na sekund.

Regulacja krenia

W dolnej czci mzgu znajduje si obszar

zwany orodkiem naczynio-ruchowym,
ktry steruje kreniem krwi, a zatem i jej
cinieniem. Spord naczy krwiononych, odpowiedzialnymi za kontrol sytuacji s ttniczki, ogniwo porednie pomidzy maymi ttnicami a naczyniami
wosowatymi krwiobiegu. Orodek naczynio-ruchowy otrzymuje informacje
o wysokoci cinienia od nerww czuciowych w aorcie i ttnicach szyjnych,
nastpnie wysya polecenia do ttniczek.

yla wtrobowa

Poniej: Na rysunku yy gbokie koczyny

dolnej zaznaczono kolorem jasnoniebieskim.
Szereg zastawek otwierajcych si
i zamykajcych na zasadzie luzy,
w odpowiedzi na nieustanne zmiany
w cinieniu krcej krwi, zapewnia
nieprzerwany przepyw, przeciwstawiajc
jej ruch sile grawitacji. Przekrj przez
podudzie (rys. dolny) ilustruje relacj
topograficzn midzy yami gbokimi
i powierzchniowymi.
Zyla udowa

Zyla
podkolanowa

Zyla
odpiszczelowa

- yla udowa

Mechanizm zabezpieczenia
przeciwurazowego

W niektrych czciach ciaa, np. w koczynach grnych i dolnych, ttnice i ich

odgazienia biegn parami, tak by mogy
si dublowa i stanowiy drog alternatywn dla krwi na wypadek, gdyby jedna
z pary ulega uszkodzeniu. Zjawisko to
nosi nazw krenia obocznego.
W przypadku zniszczenia ttnicy ga
ssiednia, ktra przejmuje jej rol, poszerza si, przyspieszajc krenie krwi.
Jeli organizm znajduje si w stanie napicia fizycznego (np. podczas ruszania
do biegu), naczynia krwionone w miniach koczyn dolnych rozszerzaj si,
natomiast naczynia narzdw trzewnych
zamykaj, tak by krew kierowaa si tylko do miejsca, gdzie jest najbardziej potrzebna. W trakcie np. poobiedniego odpoczynku odbywa si proces odwrotny,
wspomagany przez wiele pocze omijajcych, czyli anastomoz.
Dystrybucja i przepyw
Krew nie jest rozprowadzana rwnomiernie po caym ciele. W kadym momencie
okoo 12 procent krwi znajduje si w ttnicach i yach krenia pucnego, oko-

- yla odpiszczelowa

- yla odstrzalkowa

- yla podkolanowa

yla piszczelowa przednia

- yla piszczelowa tylna

yla strzakowa

Rozdzia 8

LEiFATYCZNY

Ukad limfatyczny jest drugim,

obok ukadu krwiononego,
systemem naczy przenoszcych
pyny w obrbie ciaa. Naczynia
limfatyczne s odpowiedzialne
za transport nadmiaru pynu,
obcych elementw i innych
substancji z tkanek i komrek
ciaa. Ukad jest zaangaowany
w procesy neutralizacji
potencjalnie szkodliwych czstek.
Przy realizacji tego zadania
wsppracuje cile z krwi,
a szczeglnie z limfocytami krwinkami biaymi, wanymi
dla obrony organizmu przed
chorob.

Po prawej: Ukad limfatyczny tworzy sie

cienkich naczy, ktre zbieraj nadmiar
pynu (limf, chonk) z komrek i tkanek
organizmu i przenosz z powrotem do krwi.
Dwa najwiksze naczynia limfatyczne
(prawy przewd limfatyczny i przewd
piersiowy) uchodz do y w pobliu serca.
Powikszenie pokazuje przekrj wzw
chonnych, bdcych skupieniami tkanki
limfatycznej, rozmieszczonych w rnych
czciach ciaa wzdu naczy
limfatycznych.

Wejcie do prawego 7
przewodu limfatyczncgo

Naczynia limfatyczne

UKAD LIMFATYCZNY / 97

Naczynia limfatyczne
W skad ukadu limfatycznego wchodz
naczynia limfatyczne oraz wysoko wyspecjalizowane tkanki i narzdy, w tym
grasica, ledziona i migdaki.
Drobne naczynia limfatyczne - najdrobniejsze nazywane s woniczkami oplataj cianki y i ttnic. Zbieraj
z tkanek nadmiar pynu nazywanego limf lub chonk. ciany woniczek limfatycznych s cienkie i bardzo przepuszczalne, tak e due czsteczki i czstki - w tym i bakterie, ktre nie mog
przej przez cian woniczek do krwi s transportowane z limf.
W ciankach niektrych naczy limfatycznych wystpuj minie gadkie,
ktre kurczc si rytmicznie w jednym
kierunku, powoduj ruch limfy. Na wewntrznych powierzchniach cianek znajduj si zastawki zapobiegajce wstecznemu ruchowi chonki.
Naczynia limfatyczne mona znale
we wszystkich czciach ludzkiego ciaa,
z wyjtkiem centralnego systemu nerwowego, koci, chrzstek i zbw. Skad
chonki jest zaleny od lokalizacji naczy.
Na przykad w naczyniach drenujcych
koczyny jest zawarty bogaty w biaka
pyn, ktry przesczy si z komrek
i tkanek, podczas gdy chonka jelitowa

jest pena tuszczu, nazywanego mleczem

(ma kolor mlecznobiay), ktry powsta
w przewodzie pokarmowym podczas trawienia.
W rnych miejscach swego przebiegu
naczynia limfatyczne cz si ze skupieniami tkanki limfatycznej, nazywanymi
wzami chonnymi. Std wanie pochodz krwinki biae - limfocyty krce
w organizmie w naczyniach chonnych
i krwiononych. Wzy chonne mona
odnale w tkance otaczajcej due yy.
S wyczuwalne w tych miejscach, gdzie
naczynia przebiegaj pod powierzchni
skry, np. w doach pachowych, pachwinach i na karku.
Bakterie oraz inne obce czstki, ktre
wraz z limf wpywaj do wzw chonnych, zostaj w nich odfiltrowane i zniszczone, a limfa opuszczajca wze chonny jest wzbogacona w limfocyty i przeciwciaa - biakowe substancje odpowiedzialne za unieczynnienie obcych czstek.
Wszystkie naczynia limfatyczne cz
si, tworzc dwa due przewody - przewd piersiowy po stronie lewej oraz prawy przewd chonny - ktre uchodz do
ktw ylnych w pobliu serca.Tak wic
ukad naczy chonnych doprowadza limf z tkanek do krwi.

Rodzaje limfocytw
Limfocyt

Immunoglobuliny
(przeciwciaa)

Komrka szpiku kostnego

Limfocyt T-cytotoksyczny

Limfocyt T-supresyjny
" Limfokiny
Limfocyt T-pomocniczy

Po lewej: Limfocyty s
odpowiedzialne za odporno
organizmu. Chocia s rodzajem
krwinek biaych, odgrywaj take
rol w ukadzie limfatycznym
i mona je znale w wielu
narzdach tego ukadu:
w migdakach oraz ledzionie.

Tkanki i narzdy
ledziona jest integraln czci ukadu
limfatycznego. Jej gwnym zadaniem
jest spenianie roli filtra krwi oraz wytwarzanie przeciwcia. Co wicej - powikszona ledziona, ktr lekarz moe wybada podczas badania palpacyjnego brzucha, czsto sugeruje wystpowanie jakiego schorzenia w organizmie i konieczno wykonania dalszych bada.
ledziona jest pooona tu pod przepon, w grnej czci jamy brzusznej po
lewej stronie. Dugo ledziony wynosi
zwykle okoo 13 centymetrw, a jej o
duga przebiega wzdu 10. ebra. Way
przecitnie okoo 200 gramw u dorosych, a powikszona moe dochodzi a
do dwch i wicej kilogramw.
Ogldana goym okiem wyglda jak
wknista torebka otaczajca czerwon,
bezksztatn mas. Jedyne co mona wyodrbni z tej masy, to drobne ziarnistoci
zwane ciakami Malpighiego, bdce skupiskami limfocytw.
ledziona jest zaopatrywana w krew za
porednictwem ttnicy ledzionowej, ktra jak kada inna dzieli si na mniejsze
ttnice i ttniczki. Te drobne naczynia,
przebiegajc przez miazg ledziony, s
bardzo cile zwizane z tkank limfatyczn, co wicej - w odrnieniu od innych ttniczek nie dziel si, tworzc sieci
woniczek, ale wylewaj krew bezporednio w macierz ledziony.
Niezwyky sposb, w jaki ledziona
zaopatruje si w krew, umoliwia jej wypenianie dwu podstawowych funkcji. Po
pierwsze, przez to, e drobne ttniczki s
jakby owinite tkank limfatyczn, dochodzi do bezporedniego kontaktu tego
ukadu ze wszystkimi obcymi biakami
zawartymi we krwi, co z kolei uruchamia
produkcj przeciwcia. Po drugie, dziki temu, e krew z drobnych ttniczek
jest wylewana wprost do miazgi ledziony, retikulocyty (komrki siateczkowe)
mog dokona oczyszczenia krwi ze
wszystkich zuytych bd starych krwinek.
Funkcje ledziony
ledziona peni funkcj jednego z gwnych filtrw krwi. Makrofagi nie tylko
usuwaj stare i zuyte krwinki, s take
zdolne do wyeliminowania jakiejkolwiek
nieprawidowej komrki. Dotyczy to gwnie erytrocytw (krwinek czerwonych),
jednak w razie koniecznoci ledziona
moe take dokona selekcji krwinek biaych oraz pytek krwi.
Narzd ten jest rwnie odpowiedzialny za usuwanie wszelkiego rodzaju nieprawidowych czstek mogcych pojawi
si we krwi. Dlatego te odgrywa bardzo istotn rol, chociaby w procesie
oczyszczania organizmu z bakterii chorobotwrczych. Poza tym ledziona bierze udzia w wytwarzaniu przeciwcia biaek krcych we krwi, ktre wi
si z obc czstk i unieruchamiajc j,

uatwiaj jej zniszczenie przez krwinki biae zwane fagocytami. Przeciwciaa s wytwarzane w obrbie ciaek Malpighiego.
W pewnych okolicznociach ledziona
moe take przejmowa funkcj wytwarzania nowych krwinek, co nie wystpuje w zdrowym, dorosym organizmie.
Dzieje si tak wtedy, gdy szpik kostny
zostaje zaatakowany przez proces chorobowy. Wtedy to wtroba i ledziona
staj si gwnymi miejscami produkcji
krwinek czerwonych. Co wicej, w yciu
podowym to wanie ledziona wytwarza
znaczn cz krwi podu.
Badanie ledziony
W przypadku normalnych zdrowych ludzi ledziony nie bada si. Istnieje jednak
wiele chorb powodujcych powikszenie tego narzdu, co mona zbada przez
powoki brzuszne. Sposb postpowania
jest prosty - u pacjenta lecego na plecach lekarz zaczyna palpacj (dotykanie,
obmacywanie) od dolnej czci brzucha,
powoli przesuwajc donie w kierunku
lewego grnego rogu. Jako e ledziona
przemieszcza si podczas wykonywania
ruchw oddechowych, prosi si pacjenta

0 wykonanie gbokiego wdechu, tak by

moliwe stao si wyczucie tego ruchu.
Powikszenie ledziony moe take by
wykryte podczas zwykego badania rentgenowskiego albo badania z uyciem izotopw promieniotwrczych.
Grasica
W cigu ostatnich dwudziestu lat stao
si jasne, e grasica spoczywa w centrum
swoistej pajczyny, utworzonej przez wsppracujce z sob tkanki i narzdy ukadu
limfatycznego, odpowiedzialnej za obron immunologiczn ustroju, czyli ochron przed atakiem jakichkolwiek czynnikw chorobotwrczych.
Cigle jeszcze nie wiadomo, w jaki
sposb grasica spenia swoje funkcje, pewne jest jednak, e jest niezbdna dla
prawidowego funkcjonowania ukadu limfatycznego, szczeglnie podczas kilku
pierwszych lat ycia.
Poniej: ledziona znajduje si
w lewym grnym rogu jamy brzusznej,
zaraz pod przepon. W takim pooeniu jest
ona wzgldnie odsonita, dlatego te czsto
dochodzi do jej uszkodzenia w wypadkach
1 czasami musi zosta usunita.

Pooenie ledziony
Przepona

ledziona
Ttnica ledzionowa

Jelito cienkie

UKAD LIMFATYCZNY/99
Rozmiar i pooenie grasicy

Lewy i prawy
pat grasicy

Dziecko
on najwikszy w okresie dojrzewania,
kiedy to moe osiga wag do 45 gramw.
U dziecka grasica jest bardzo dua
w porwnaniu z reszt ciaa i moe siga za mostkiem w d klatki piersio-wej. Powiksza si bardzo szybko a do
7. roku ycia, a nastpnie do okresu dojrzewania wzrost masy narzdu nastpuje
znacznie wolniej.
Po zakoczeniu procesu dojrzewania
obserwuje si zmniejszanie si rozmiarw grasicy, co nazywane jest inwolucjU ludzi starszych jedyn pozostaoci
tkanki grasicy moe by strzpek tkanki
cznej i tuszczu.

U gry: Porwnanie wzgldnych

rozmiarw grasicy u dorosego i dziecka
unaocznia jej wpyw na powstanie ukadu
odpornociowego we wczesnych latach
ycia. W wieku dorosym dochodzi do
rzeczywistego jej zmniejszenia.
Poniej: Mae powikszenie przekroju przez
prawidow grasic pozwala zobaczy jej
budow.
Grasica ley w grnej czci klatki
piersiowej, tu za mostkiem. W organizmie modego dorosego czowieka way
ona okoo 15 gramw i ma par centymetrw dugoci. To proste stwierdzenie odkrywa najbardziej zadziwiajcy fakt dotyczcy tego narzdu. Ot
w odrnieniu od innych organw jest

Budowa i funkcja
W grasicy wystpuje wiele rodzajw limfocytw wanych dla obrony organizmu
przed schorzeniami. Poza tym narzdem
komrki te znale mona we krwi, wzach chonnych, ledzionie i szpiku kostnym. Obserwuje si przemieszczanie si
ich do tkanek w czasie reakcji zapalnych.
Zewntrzna warstwa grasicy - kora zawiera gwnie limfocyty, w odrnieniu od wewntrznej nazywanej rdzeniem, w ktrej poza limfocytami wystpuj te inne komrki typowe dla tego
narzdu.
Obecnie coraz rzadziej poddaje si
w wtpliwo wpyw grasicy na powstawanie i rozwj systemw obronnych we
wczesnych latach ycia. Co wicej - wydaje si ona take odpowiedzialna za
kontrol tych systemw, tak by nie byy
aktywowane przez wasne tkanki ustroju.

W organizmie wyrni mona dwa

gwne typy komrek odpornociowych,
a s nimi dwa rodzaje limfocytw. Limfocyty typu T, zalene od grasicy, s
odpowiedzialne za rozpoznawanie obcych substancji oraz za wiele sposobw
ich atakowania. Inny rodzaj komrek
immunologicznych to limfocyty typu B,
wytwarzajce przeciwciaa dla obcych
substancji.
Metoda, jak posuguje si grasica,
nadzorujc limfocyty T, nie jest dokadnie znana poza jednym wanym mechanizmem. Ot wydaje si, e okoo 95 procent powstaych w grasicy limfocytw
zostaje przez ni sam zniszczonych, zanim jeszcze maj one moliwo opuszczenia tego narzdu. Prawdopodobnie te
podlegajce eliminacji komrki miayby
szans zaatakowania wasnych tkanek
organizmu, grasica za zachowuje wycznie te komrki, ktre niszcz substancje obce i pochodzce z zewntrz.
Grasica wytwarza te hormony oddziaujce zarwno na limfocyty T, jak
i na struktury wewntrzwydzielnicze podwzgrza. Dowodzi to wspzalenoci
ukadu nerwowego, hormonalnego i odpornociowego. Wpyw ukadu wewntrzwydzielniczego na grasic uwidacznia si
rwnie w opnieniu jej inwolucji u kobiet po licznych porodach.

100/UKAD LIMFATYCZNY
Migdaki

Migdaki s czci piercienia tkanki limfatycznej (piercienia Waldeyera),

ktry otacza w gardle wejcie do drg
oddechowych i przewodu pokarmowego.
Jakkolwiek obecne ju u noworodka, s
wtedy wzgldnie mae. Szybkie ich powikszanie przypada na wczesne lata ycia, a po okresie pokwitania migdaki
stopniowo zmniejszaj swoje rozmiary,
nigdy jednak nie zanikaj.
Do dzi nie udao si precyzyjnie ustali funkcji migdakw, pewne jest jedynie,
e maj one znaczcy udzia w formowaniu bariery obronnej ustroju. Zajmuj doskonae pooenie do tego, by poddawa dokadnej analizie poykane poywienie i reagowa na te substancje, ktre
wydaj si by zagroeniem dla organizmu. Odpowied immunologiczn wsptworz powstajce w migdakach limfocyty i dziaajce miejscowo przeciwciaa.
Nieomal kady przeby przynajmniej
raz w swoim yciu zapalenie migdakw
(angin). Mikroorganizmem wywouj-

cym t chorob jest zwykle paciorkowiec

(Streptococcus), jeden z rodzajw bakterii. Do miejscowych objaww procesu
zapalnego zaliczy mona powikszenie
i zaczerwienienie migdakw oraz pojawienie si na ich powierzchni nalotw ropnych. Szczliwie, wikszo zwykych antybiotykw wykazuje w takich
przypadkach skuteczne dziaanie i poprawa nastpuje w drugiej lub trzeciej
dobie kuracji. W celu zagodzenia objaww naley wypija wiksze ni zwykle
iloci pynw, stosowa diet lekkostrawn oraz przyjmowa rodki przeciwgorczkowe i przeciwblowe, jak na przykad aspiryn.
Migdaek gardowy to skupisko tkanki limfatycznej, lece w czci nosowej garda, na granicy jej ciany grnej i tylnej. Jest migdakiem nieparzystym.
W tym pooeniu ukad limfatyczny
tworzy kolejny system obronny, a migdaek gardowy jest wypeniony komrkami odpornociowymi.
Dziki swojej lokalizacji wyapuje on

szkodliwe substancje z wdychanego powietrza i, o ile to moliwe, natychmiast je

unieszkodliwia. Jednak nie zawsze si to
udaje.
Chocia migdaek gardowy jest obecny od urodzenia, zwykle zanika on przed
rozpoczciem okresu dojrzewania. Najatwiej zauwaalny jest pomidzy pierwszym a czwartym rokiem ycia, czyli
w okresie, gdy dziecko cigle jest naraone na kontakt z nowymi typami wirusw
i bakterii.
Niewiele jeszcze wiadomo, jaka jest
przyczyna zapalenia migdaka gardowego, wydaje si jednak oczywiste, e kady
wdychany drobnoustrj moe go zaatakowa. Gdy dojdzie do trwaego uszkodzenia, rozpoczyna si zapalenie przewleke, a nawracajce stany zapalne migdaka prowadz do obrzku nasilajcego
dolegliwoci.
Odpowied immunologiczna
Odpowied immunologiczna jest to reakcja organizmu na atak obcych substancji pod postaci mobilizacji krwinek bia-

Lokalizacja migdakw

Trbka Eustachiusza

Podniebienie mikkie

Jzyk
Migdaek podniebii e n 2

Migdaek jzykowy

Nagonia

Po lewej: Migdaki otaczaj

wejcie do drg oddechowych
i pokarmowych, co wskazuje
na ich rol w obronie
organizmu przed zakaeniem.
W razie zakaenia staj si
zaczerwienione i obrzknite,
utrudniajc przez to poykanie,
a nawet oddychanie.

UKAD LIMFATYCZNY /101

Jak dziaaj komrki ukadu odpornociowego
Limfocyty B

Komrka pomocnicza
przenosi informacj
do plazmocytu

Limfocyt
(plazmocyt)
w szpiku
kostnym

Specyficzna globulina
niszczca albo
unieszkodliwiajca
najedc"

ych - limfocytw. Chocia limfocyty

powstaj w szpiku kostnym, to kr
w naczyniach krwiononych i limfatycznych; s take obecne w wzach chonnych. Dlatego s czciami skadowymi
dwch ukadw: sercowo-naczyniowego
i limfatycznego.
Limfocyty rnicuj si w dwa odmienne typy komrek. Pierwszy wytwarzajcy
przeciwciaa znany jest jako komrki B
albo limfocyty B. Drugi, identyczny co
do wygldu, ale rnicy si funkcj,
tworz limfocyty T, albo grasiczozalene.
Podobnie limfocyty T dzieli si na dwie
grupy: te, ktre wspdziaaj z limfocytami B przy produkcji przeciwcia, zwane
pomocniczymi (helper), oraz komrki supresyjne (suppressor) hamujce produkcj przeciwcia. Limfocyty B i T, ktre
maj zdolno niszczenia kadej obcej
tkanki i organizmu, nazywane s cytotoksycznymi (killer).
Wiele musimy si jeszcze nauczy o istocie i mechanizmach dziaania odpowiedzi immunologicznej, ale ostatnie lata
poszerzyy wiedz immunologw o kilka
nowych informacji. Wydaje si, e gdy
w obrbie naszego ciaa pojawi si jakikolwiek obcy organizm, natychmiast zostaje on przekazany do najbliej lecego
wza chonnego lub te drog naczy
limfatycznych do ledziony. Tam dochodzi do rnicowania monocytw albo do
ich przeksztacenia w makrofagi, ktre
otaczaj, a nastpnie pochaniaj (fago-

..Najedca"
unieszkodliwiony
przez globuliny

Najedca" wchonity
i zniszczony przez limfocyt

Limfocyty T

: w

Atak bakterii, wirusw

albo innych mikrobw

Limfocyt T
w wle
chonnym

cytuj) najedc", a przez to swoicie

przedstawiaj go komrkom T i B.
W czasie tego procesu limfocyty T i B
zapisuj w swej chemicznej pamici"
antygeny, czyli skad biaek charakterystycznych dla intruza. Limfocyty te nazywane s pniej komrkami immunokompetentnymi. W przypadku nastpnej
podobnej infekcji s zdolne do natychmiastowego rozpoznania antygenu oraz
rozpoczcia wielokrotnych podziaw,
majcych doprowadzi do wytworzenia
takiej iloci limfocytw T i B, ktra jest
wystarczajca dla jego unieszkodliwienia.
Dziki takim mechanizmom nasz organizm buduje swj system obronny, specyficzny dla wielu obcych substancji.
Po zetkniciu si z antygenem limfocyty B przeksztacaj si w plazmocyty.
Rozpoczynaj produkcj gamma-globulin, czyli przeciwcia, ktre czc si
z antygenami, niszcz organizm obcego". Proces ten jest nazywany odpornoci humoraln, w odrnieniu od zalenej od komrek T odpornoci komrkowej.
Nadwraliwo i reakcje odrzucania
przeszczepw
Dziaanie mechanizmw odpornoci komrkowej moe prowadzi do odmiennych rezultatw, gdy tkanka innego osobnika jest uyta jako przeszczep. W tym
przypadku limfocyty take rozpoznaj j
jako obc, co prowadzi do ich naciekania

Komrka pomocnicza
przenosi informacj
do wza chonnego

Powyej: plazmocyty. powstae

z limfocytw B, produkuj biaka
odpornociowe (globuliny), ktre
przemieszczaj si z prdem krwi, aby
odeprze atak bakterii, wirusw albo
mikrobw. Tak limfocyty B, jak
i wytworzone w wzach chonnych
limfocyty T pobudzane s do ataku przez
komrki wspomagajce, ktre przenosz
informacje o wtargniciu obcych
organizmw. Limfocyty, ktre zetkn si
z antygenami najedcw", rejestruj je
w swej chemicznej" pamici i w przypadku
ponownej infekcji s zdolne do szybkiej
reakcji.

i niszczenia przeszczepionej tkanki (odrzucenie przeszczepu). Podejmowane s

prby przezwycienia tego procesu, bd
to przez stosowanie kuracji hormonalnej,
bd te przez czenie tkanki dawcy
z tkank biorcy.
Podobnie odporno humoraln zwraca si w pewnych sytuacjach przeciwko
wasnemu organizmowi, co moe prowadzi do stanw nadwraliwoci (alergii).
W tych przypadkach substancje zasadniczo nieszkodliwe, jak na przykad pyki
kwiatowe, pobudzaj produkcj przeciwcia, ktre uwalniajc w tkankach rne
substancje, m.in. histamin, wywouj niepodane reakcje miniwki naczy
krwiononych.

Rozdzia 9

TRAWIENNY .

o.

Proces trawienia pozwala tkankom

i komrkom na wykorzystanie substancji
energetycznych i odywczych zawartych
w poywieniu. Dziaanie ukadu
pokarmowego jest zalene
od wspdziaania wielu rnych
organw, gruczow oraz ich enzymw
w celu przeksztacenia pokarmu
w oddzielne czci, ktre nastpnie
mog by atwo wchonite przez
Misie skrzydowy zewntrzny
krew z jelita cienkiego
i odtransportowane
do natychmiastowego
wykorzystania albo
zmagazynowania.
Misie
skroniowy

Misie
policzkowy

Po prawej: W uciu udzia

bior niektre minie
twarzy, zby, jzyk oraz
gruczoy linowe. Gryzienie
kontroluj dwa minie wacz i skroniowy, a skurcze
mini policzkowych
napinaj policzki i utrzymuj
jedzenie w jamie ustnej
w czasie ucia. Misie
skrzydowy wewntrzny
porusza uchw na boki,
podczas gdy misie
skrzydowy zewntrzny
wywouje ruchy do przodu,
a cz minia skroniowego
przesuwa j do tyu.

Zb sieczny
(siekacz)
Kie

Zb
przedtrzonowy

Pooenie
gruczow linowych

UKAD TRAWIENNY /103

Trawienie
Trawienie jest to proces, w ktrym dochodzi do rozoenia spoytego pokarmu
na substancje atwe do wchonicia i pniejszego wykorzystania przez organizm
dla uzyskania energii, wzrostu lub wykonania naprawy.
Proces opiera si na dziaaniu substancji zwanych enzymami, ktre s wytwarzane przez narzdy swoicie doczone
do drg pokarmowych. Enzymy s odpowiedzialne za wikszo reakcji chemicznych, jakie maj miejsce w czasie
trawienia.
Trawienie rozpoczyna si ju w jamie
ustnej. W czasie ucia gruczoy linowe
zlokalizowane pod jzykiem nasilaj wydzielanie liny i zawartego w niej enzymu - ptialiny, ktra rozpoczyna rozbijanie wglowodanw na mae czstki znane
jako maltoza i glukoza.
Nastpnie pokarm przesuwa si przez
gardo i dalej w d przeyku a do odka, gdzie zostaje zanurzony w mieszaninie luzu, kwasu solnego i kolejnego
enzymu - pepsyny. Ptialina przestaje ju
dziaa, ale impulsy nerwowe inicjuj now seri reakcji chemicznych.
Objto wydzielanego soku odkowego i soku jelitowego jest zalena od
obecnoci pokarmu w przewodzie pokarmowym, od bodcw nerwowych oraz od
wydzielania hormonw.
Gastryna jest hormonem, ktry stymuluje komrki odkowe do wydzielania kwasu solnego i pepsyny. Gdy tylko poywienie znajdzie si w odku,
moe natychmiast ulec rozoeniu do peptonw. luz chroni wycik odka
przed szkodliwym dziaaniem kwasu solnego. Powyej pewnego poziomu zakwaszenia gastryna hamuje dalsze wydzielanie kwasu.
W jelicie cienkim
Pokarm opuszczajcy odek i przechodzcy do dwunastnicy - pocztku jelita
cienkiego, ma posta gstej, zakwaszonej
treci odkowej. Dwunastnica wytwarza i uwalnia bardzo due iloci luzu,
ktrego zadaniem jest ochroni jej bon luzow przed dziaaniem zawartego
w miazdze pokarmowej kwasu oraz innych enzymw. Do dwunastnicy spywaj
take soki trawienne z trzustki i znaczne
iloci ci wytwarzanej w wtrobie i magazynowanej w pcherzyku ciowym a
do chwili, gdy jest na ni zapotrzebowanie.
Po prawej: Przewd pokarmowy to rura
miniowa dugoci okoo 1 0 metrw, ktra
rozpoczyna si ustami, a koczy odbytem.
W rzeczywistoci wchodzi w skad dwu
ukadw. Pierwszy, ukad trawienny,
obejmuje wszystkie struktury od ust a do
koca jelita cienkiego. Pozostae czci s
zaangaowane w usuwanie nie strawionych
resztek pokarmowych i mona je zaliczy do
ukadu wydalniczego.

Przewd pokarmowy

Usta

Dno jamy ustnej

Przeyk

odek
Wtroba

Cz
wpustowa

Trzustka

Dwunastnica

Jelito czcze

Jelito krte

Okrnica-

Zastawka
krtniczoktnicza

Ktnica-

. Okrnica
esowata

Wyrostek robaczkowy
Odbytnica
Zwieracz odbytu

104 / UKAD TRAWIENNY

Uwalnianie sokw trzustkowych stymuluj dwa hormony. Sekretyna wpywa
na wytwarzanie duych iloci alkalicznych pynw, ktre neutralizuj kwan,
czciowo strawion miazg pokarmow.
Enzymy trzustkowe s wytwarzane w odpowiedzi na dziaanie innego hormonu
- pankreozyminy, a spywajca do dwunastnicy rozbija kulki tuszczu.
Poza tuszczami, enzymy trzustkowe
pomagaj take w trawieniu wglowodanw i biaek. Do tych enzymw zalicza si
trypsyn rozbijajc peptony na mniejsze
peptydy, lipaz, ktra rozkada tuszcze
na mae czstki kwasw tuszczowych
i glicerolu, oraz amylaz trawic wglowodany.
Strawiony pokarm przechodzi nastpnie do jelita czczego i krtego, gdzie
zachodz kocowe etapy procesu trawienia. Enzymy trawienne s tutaj uwalniane z komrek spoczywajcych w maych
zagbieniach w cianie jelita, zwanych
kryptami Lieberkuhna.
Wchanianie odbywa si gwnie w jelicie krtym, ktrego ciana wewntrzna
posiada miliony maych wypustek zwanych kosmkami. Kady kosmek zawiera
naczynia woniczkowe (kapilary) oraz
cienkie, lepo zakoczone odgazienie
ukadu limfatycznego naczynie mleczowe. Gdy kosmek styka si ze strawionym
pokarmem, glicerol, kwasy tuszczowe
i rozpuszczone w nich witaminy dostaj
si do naczynia mleczowego, ktrym zostaj odtransportowane do ukadu limfatycznego, a nastpnie do krwi.
Aminokwasy (powstae podczas trawienia biaek) oraz cukry proste (uzyskane z wglowodanw) przechodz bezporednio do kapilar wraz z witaminami
i wanymi mineraami, takimi jak elazo,
wap i jod. Z kapilar krew spywa do yy
wrotnej, przenoszc te zwizki bezporednio do wtroby. Narzd ten wykorzystuje tylko cz substancji dla wasnych
potrzeb; pozosta przekazuje do komrek i tkanek organizmu.
Rozkad skrobi
Jednym z waniejszych zada ukadu trawiennego jest rozkad wglowodanw
zoonych (m.in. wystpujcej w ziemniakach i chlebie skrobi) na cukry proste. Proces rozpoczyna si ju w jamie
ustnej, gdzie dziaa rozkadajcy skrobi
enzym liny - amylaza. Jeszcze wicej
amylazy zostaje wymieszane z pokarmem
podczas jego przejcia przez dwunastnic.
W czasie trawienia skrobi przez amylaz powstaj dwucukry, ktre s dalej
rozkadane przez enzymy jelita cienkiego,
tak e wchonite zostaj jedynie cukry
proste. Ostatecznie cukry s przenoszone
do wtroby, ktra przeksztaca je w glukoz.
W naszym organizmie istnieje wiele
mechanizmw zapewniajcych odpowiedni (zgodny z potrzebami) poziom glukozy we krwi. Wszystkie powoduj rozpoczcie albo zahamowanie uwalniania
glukozy z wtroby. Glukoza jest tam magazynowana w postaci zwizku zwanego
glikogenem, ktry jest lunym splotem

Metabolizm skrobi

Glikogen
(zmagazynowana
glukoza)

linianki:
poduchwowa
i podjzykowa

Enzym amylaza

Okrnica

Odbytnica (prostnica)

Powyej: Podczas trawienia skrobia jest

rozkadana do glukozy przez enzym
amylaz. Glukoza wraz z krwi jest
przenoszona do wtroby. Jeeli poziom
glukozy we krwi jest wysoki, insulina hormon uwalniany przez trzustk -

powoduje, e nadmiar zostaje

zmagazynowany w postaci glikogenu
w wtrobie. Kiedy za poziom glukozy jest
niszy ni potrzebny, trzustka uwalnia
inny hormon - glukagon, ktry powoduje
rozkad glikogenu na glukoz.

UKAD TRAWIENNY/105
Jak organizm zuywa glukoz
Enzymy,

>4

Do puc

Insulina obnia poziom glukozy we krwi przez

wprowadzanie jej do komrek

Prd krwi

Wtroba
przeksztaca
galaktoz
i fruktoz
w glukoz

utlenek wgla
Biaka mog
by rozoone
do glukozy

Glukoza magazynowana jako glikogen

Nadmiar glukozy
przechowywany jako tuszcz

Energia
magazynowana
jest w postaci ATP
(adenozynotrjfosforanu)

W czasie trawienia enzymy rozkadaj

wglowodany do glukozy, fruktozy
i galaktozy, ktre s wchaniane do krwi
w jelicie cienkim. Wtroba przeksztaca je na
glukoz, ktra moe by zmagazynowana
w postaci glikogenu w wtrobie i miniach
albo przekazana do komrek, gdzie moe
by zuytkowana jako rdo energii
(produktem ubocznym jest woda), albo
zmagazynowana jako ATP. Hormony
kontroluj poziom glukozy we krwi.
czsteczek glukozy. Glikogen jest take
gromadzony w miniach.
Jeli tylko glukoza pojawi si we krwi,
od razu jest wyapywana przez komrki.
Do tego procesu niezbdna jest insulina.
Podobnie jak amylaza, wytwarzana jest
ona w trzustce przez komrki szczeglnej
tkanki zgrupowane w tak zwanych wyspach Langerhansa. W odrnieniu od
amylazy jest wydzielana wprost do krwi,
a nie do jelita.
Kiedy glukoza znajdzie si wewntrz
komrki, zostaje spalona przy udziale
tlenu w celu wytworzenia energii. Woda
i dwutlenek wgla s produktami ubocznymi tej reakcji. Dwutlenek wgla zostaje
nastpnie przeniesiony wraz z krwi do
puc i wydalony z wydychanym powiet-

Adrenalina i hydrokortyzon podnosz

poziom glukozy we krwi przez uwalnianie
jej z wtroby i misni,

nie tuszczw zamiast glukozy. Tuszcze,

podobnie jak glukoza, s dobrym rdem energii, jednak w tym procesie powstaj (jako produkt uboczny) ciaa ketonowe. (Patrz strona 116.)
Woda

rzem, podczas gdy woda pozostaje w organizmie.

Tak jak wtroba gromadzi glukoz
w postaci glikogenu, tak te i energia
uzyskana ze spalenia glukozy musi zosta
zachowana w kadej komrce, by pniej
stopniowo zuywana umoliwiaa przeprowadzanie yciowo wanych reakcji
chemicznych. Komrki rozwizuj ten
problem, tworzc wysokoenergetyczne
zwizki fosforanowe, ktre w razie potrzeby mog atwo zosta rozbite, a energia odzyskana. Zwizki fosforanowe
(najpowszechniejszy to ATP, czyli adenozynotrjfosforan) funkcjonuj jak akumulator, dostarczajc w miar potrzeb
maych iloci energii. Kolejne spalone
czstki glukozy uzupeniaj wyczerpan
bateri.
rda energii w sytuacjach
kryzysowych
Zasoby glikogenu w organizmie nie s
zbyt due i jeli ulegn wyczerpaniu, na
przykad na skutek godzenia, potrzebne
s inne rda energii. Organizm nasz
rozwizuje ten problem na dwa rne
sposoby. Po pierwsze moe rozpocz
przeksztacanie biaek - gwnego skadnika strukturalnego - w glukoz. Po
drugie w tkankach moe rozpocz spala-

Kontrola poziomu glukozy we krwi

Jako e glukoza jest tak istotnym rdem
energii, jej poziom we krwi musi by
utrzymywany na okrelonym poziomie.
Zachowywanie tego poziomu jest jednym
z czynnikw sprzyjajcych zdrowiu organizmu. Zbyt wysoki poziom glukozy
powodowa moe cukrzyc, a z kolei jego
due obnienie upoledza prac komrek
mzgu i prowadzi do utraty przytomnoci - zjawisko znane jako hipoglikemia
(niedocukrzenie).
Utrzymywanie staego poziomu glukozy we krwi jest wynikiem wspomagania
dziaania insuliny (ktra obnia ten poziom, wprowadzajc glukoz do wntrza
komrek) przez du grup hormonw,
wpywajcych na uwalnianie glukozy z wttroby, a przez to podnoszcych jej poziom we krwi. Do najwaniejszych nale adrenalina i hydrokortyzon, produkowane przez nadnercza oraz hormon
wzrostu wydzielany przez przysadk mzgow.

Jama ustna
Jama ustna czowieka jest rodzajem zagbienia, w ktrym znajduj si jzyk
i zby. Z jednej strony jest zamknita
przez wargi, podczas gdy drugie wyjcie
czy si ze szlakami prowadzcymi do
przewodu pokarmowego i drg oddechowych. Przez ten zwizek z dwoma najwaniejszymi dla organizmu ukadami jama
ustna jest zaangaowana zarwno w oddychanie, jak i przyjmowanie pokarmu,
bdc jednoczenie narzdem mowy. To
wargi nadaj ustom wyraz. Zbudowane
s z wkien miniowych, splecionych
z tkank elastyczn i licznymi zakoczeniami nerwowymi, ktre daj im niezwyk wraliwo.
Wargi pokrywa rodzaj zmienionej skry, bdcy w istocie tworem porednim
pomidzy prawdziw skr a bon luzow wycieajc wntrze jamy ustnej.
W odrnieniu od zwykej skry nie ma
ona wosw, gruczow potowych ani ojowych.
Jama ustna jest wyoona bon luzow, zawierajc gruczoy produkujce lepki pyn nazywany luzem. Cige wydzielanie tych gruczow, wspomagane przez
linianki, pozwala utrzyma sta wilgotno wntrza jamy ustnej. Bona wycieajca wewntrzne powierzchnie policzkw wytrzyma musi rne obcienia,
dlatego cechuje j znaczna zdolno do
regeneracji.
Przedni cz powierzchni grnej jamy ustnej stanowi podniebienie twarde,
a tyln - podniebienie mikkie. Podniebienie twarde jest utworzone przez wyrostki podniebienne koci szczkowych.
Umoliwia jzykowi przyciskanie pokarmw do twardej powierzchni, a przez
to ich zgniatanie i mieszanie. Elastyczno podniebienia mikkiego zezwala na jego ruch do gry podczas poykania pokarmw, zapobiegajc ich przesuniciu si w kierunku czci nosowej
garda.
Ze rodka podniebienia mikkiego zwisa w d strzpek tkanki zwany jzycz-

Przekrj jzyka

Po prawej: Rysunek (bardziej

na prawo) przedstawia sposb
osadzenia jzyka w jamie ustnej.
Powikszenie przekroju jzyka
(na prawo) pokazuje brodawki
i kubki smakowe na jego
powierzchni oraz minie
i gruczoy linowe poniej.

kiem. Jego rzeczywista funkcja pozostaje do dzi tajemnic, ale niektrzy przypuszczaj, e pozwala na dodatkowe
zamknicie drg oddechowych podczas
poykania, czyli chroni przed zachyniciem.

Jzyk

Jzyk ma ksztat zbliony do trjkta szeroki u podstawy, zwa si i jest nieomal szpiczasty na koniuszku. Podstaw,
czyli korzeniem, jest przymocowany do
uchwy i do koci gnykowej. Po bokach
jest poczony ze cianami garda -jamy,
ktra stanowi przeduenie jamy ustnej
ku tyowi.
Powierzchnia grna rodkowej czci
jzyka jest lekko zaokrglona, a jego
powierzchnia dolna jest przymocowana
do dna jamy ustnej przez cienki pasek
elastycznej tkanki zwany wdzidekiem.
Koniuszek jzyka moe si swobodnie
porusza, jednak gdy czowiek nie mwi
i nie je, spoczywa on wewntrz jamy
ustnej, opierajc si na przednich zbach.
Aktywno jzyka jest zalena od mini go tworzcych oraz tych, z ktrymi jest
zczony, a take od sposobu jego stabilizacji w jamie ustnej.
Jzyk tworz pasma miniowe biegnce podunie i poprzecznie, ktre mog
powodowa pewn ruchliwo jzyka.
Wiksze moliwoci wykonywania rnorodnych ruchw zapewniaj jzykowi
skurcze mini zlokalizowanych z tyu
i na bocznych powierzchniach szczk i uchwy. Misie rylcowo-jzykowy powoduje ruch jzyka do gry i tyu, podczas
gdy misie gnykowo-jzykowy przywraca go do pozycji spoczynkowej.
Podczas jedzenia gwn funkcj jzyka jest wsuwanie pokarmu pomidzy
zby (do ucia) oraz formowanie z tego
rozdrobnionego poywienia gotowych do
poknicia kulistych ksw. Zostaje to
osignite poprzez ruchy wypuklania i zagbiania si jzyka. Kiedy zadanie to
zostanie wykonane (szybciej u byskawicz-

Brodawki
grzybowate

Brodawki okolone
w obrbie podstawy
jzyka

nie ykajcych" jedzenie), jzyk przepycha ks do garda, skd nastpnie przechodzi przez przeyk do odka.
linianki
Nasz organizm wytwarza codziennie okoo 1,7 litra liny - wodnej wydzieliny
zawierajcej luz. Posiada ona enzym ptialin, ktra rozpoczyna trawienie, oraz
zwizek chemiczny zwany lizozymem, ktry dezynfekuje jam ustn. Mona wic
powiedzie, e lina ma sabe waciwoci antyseptyczne.
Za wydzielanie liny odpowiedzialne
s trzy pary linianek zlokalizowane
w obrbie twarzy i szyi: przyuszne, podjzykowe oraz poduchwowe. Poza tym
w obrbie jamy ustnej rozrzucone s
liczne drobne gruczoy. Kady taki gruczo jest zoony z wielu rozgaziajcych
si kanalikw, wyoonych warstw komrek wydzielniczych. Funkcja tych komrek jest rna w poszczeglnych liniankach, dlatego pyny, jakie one wytwarzaj, nie maj takiego samego skadu.
linianki przyuszne - najwiksze spord tych gruczow s osadzone przed
maowin uszn, w pobliu kta uchwy
i sigaj a do koci jarzmowej. lina
spywa z nich przewodami uchodzcymi
na wewntrznej powierzchni policzkw,
a w porwnaniu z wydzielin innych
linianek jest bardziej wodnista i zawiera
wicej ptialiny - enzymu rozkadajcego
skrobi .
Jakkolwiek linianki przyuszne s najwiksze, produkuj zaledwie jedn
czwart wytwarzanej liny. linianki poduchwowe le, jak wskazuje nazwa, pod
uchw i poniej zbw trzonowych,
a podjzykowe spoczywaj pod jzykiem
na dnie jamy ustnej. Te dwie pary gruczow wylewaj swoj wydzielin po obu
stronach wdzideka jzyka (cienkiego
paska tkanki uwypuklajcego si z dolnej
powierzchni jzyka i czcego si z wycik dna jamy ustnej). lina ze linianki podjzykowej jest bardzo lepka',

Brodawki nitkowate
Wdzidelko przytwierdzajce
jzyk do dna jamy ustnej

Ttnica, ya
i nerw jzykowy

UKAD TRAWIENNY /107

Budowa jamy ustnej

Trbka Eustachiusza

Migdatek gardowy

Podniebienie twarde

Podniebienie
mikkie

Gardo
Bona luzowa
Zb
Warga
Podniebienie mikkie
Jzyczek

Nagonia

Jzyk
Podniebienie

Migdatek

i
I

Krta
Przeyk

Szczka dolna (uchwa)

Jzyk

linianka poduchwowa
Tchawica

luzowata, podczas gdy dominujcy w produkcji liny gruczo poduchwowy wytwarza lin bdc mieszanin rwnych
czci luzu i pynu zawierajcego ptialin.
Funkcje liny
Najwaniejsz funkcj liny jest udzia
w procesach trawienia. Sprawia, e jama ustna jest odpowiednio zwilona podczas jedzenia, a take nascza suchy pokarm, czynic go atwiejszym do przeucia i poknicia. luz w niej zawarty
dziaa jak smar, pokrywajc ks pokarmowy.
Pierwszy etap trawienia rozpoczyna
ptialina, bdca skadnikiem liny. Roz-

bija wizania skrobi, przeksztacajc j

w prostsze cukry, a jej dziaanie jest hamowane przez kwany odczyn treci odkowej. Jeeli jednak kulka pokarmu
jest zbyt dua i nie moe zosta cakowicie spenetrowana przez kwas, ptialina
kontynuuje rozkadanie skrobi.
Dziki linie moliwe jest take smakowanie" pokarmw i pynw. Organem
zmysu smaku s tysice kubkw smakowych, w wikszoci ulokowanych w obrbie bony luzowej pokrywajcej jzyk.
Dziaaj jednak jedynie w odpowiedzi
na pyny i dlatego pokarm stay w suchej
jamie ustnej nie wywouje adnych wrae smakowych. Tak wic niezbdne jest,

Powyej: Obrazek po lewej pokazuje nam

to, co widzimy w lustrze po otwarciu ust. Na
prawo ukazane s elementy wewntrznej
budowy jamy ustnej.
aby lina najpierw rozpucia jak cz
poywienia. Dopiero pyn zawierajcy
czstki pokarmowe moe, omywajc kubki smakowe, wywoa w nich powstanie
impulsw, ktre nastpnie przekazywane
na drodze chemicznej do mzgu umoliwiaj rozpoznawanie smaku pokarmw.
Mae iloci liny s stale wytwarzane
w cigu dnia i nocy pod kontrol autonomicznego ukadu nerwowego, ktry
zawiaduje wszystkimi niewiadomymi

108/UKAD TRAWIENNY
linianki

Zby

linianka przyuszna
Przewd przyuszny

Wdzideko
jzyka
Ujcie
przewodu
podjzykowego
linianka poduchwowa

Komrki linianki
wydzielajce luz

Powyej: lina dopywa do jamy ustnej

poprzez przewody prowadzce od linianek.
Uchodz one w kilku miejscach w grnej
czci policzkw oraz na dnie jamy ustnej.
lina pozwala na utrzymanie wilgoci wjamie
ustnej i nasczenie suchego pokarmu.
Obecny w linie enzym - ptialina
rozpoczyna proces trawienia przez rozbijanie
wiza produktw skrobiowych. Jej
dziaanie koczy si jednak pod wpywem
kwanej treci soku odkowego.

czynnociami. Impulsy nerwowe mog,

zalenie od potrzeby, zmienia objto
liny. Pobudzenie ukadu sympatycznego
(wspczulnego) powoduje zmniejszenie
tej objtoci, co objawia si uczuciem
suchoci w jamie ustnej podczas zdenerwowania. W takiej sytuacji mwienie
sprawia trudno, gdy nie zwilony jzyk i wargi nie mog si swobodnie
porusza. Z drugiej strony wzrost wydzielania liny nastpuje na drodze odruchu przenoszonego wknami nerwowymi ukadu parasympatycznego (przywspczulnego). Pobudzenie wydzielania
liny poprzez ten ukad nastpuje wtedy,
gdy wjamie ustnej znajdzie si jedzenie,
co nazywane jest odruchem wrodzonym
(bezwarunkowym). Podobny efekt mona osign przez wywoanie odruchu
warunkowego (nabytego) ogldaniem lub
zwykym" myleniem o jedzeniu.

Zby to twarde kociopodobne twory

osadzone w zbodoach szczk i uchwy.
W cigu ycia pojawiaj si dwa kolejne
ich komplety.
Kady zb skada si z dwu czci:
korony, widocznej w obrbie jamy ustnej,
oraz korzenia zatopionego w zbodole,
przy czym korze jest zwykle czci
dusz. Przednie zby posiadaj tylko
jeden korze, podczas gdy tylne najczciej dwa lub trzy.
Gwny element strukturalny zbw
jest zbudowany ze zwapniaej tkanki zwanej zbin, ktra jest twardym, podobnym do koci materiaem, zawierajcym
take ywe komrki. Zbina jest tkank
unerwion i jej termiczne albo chemiczne
dranienie moe prowadzi do powstania
bodcw blowych. W obrbie korony
zbina jest pokryta ochronn warstw
szkliwa - niezwykle twardej, nie unerwionej i bezkomrkowej substancji. Korze jest otoczony przypominajcym zbin cementem, ktry dodatkowo stabilizuje korze w zbodole.
rodek zba ma ksztat wydronej
komory, wypenionej dobrze unerwion
tkank czn - miazg zba, ktra rozciga si od korony w d, a do koca korzenia i otwiera si na jego kocu. Przez ten wanie otwr do wntrza
komory zba wnikaj drobne naczynia
krwionone oraz nerwy.
Zbodoy
Kady zb jest umocowany swym korzeniem w zbodole, ktry ley w wyrostku zbodoowym szczki lub czci zbodoowej uchwy. Jednak sposb
przymocowania jest do skomplikowany i bior w nim udzia wkna tworzce
wizado okoozbowe. Skada si ono
z grupy mocnych wkien kolagenowych,
czcych cement pokrywajcy korze
z czci kostn zbodow. Przeplecione s pasmami tkanki cznej, ktre
ponadto zawieraj naczynia krwionone
i nerwy.
Takiemu sposobowi umocowania zbw zawdziczamy ich niewielk ruchliwo wasn, co stanowi rodzaj zderzaka chronicego zby i koci przed uszkodzeniem podczas gryzienia.
Szczeglnie wanym obszarem jest szyjka zba, czyli miejsce, gdzie korona stapia si z korzeniem. Mankiet utworzony
przez dziso szczelnie otacza to miejsce,
chronic lece poniej tkanki przed zakaeniem i innymi szkodliwymi czynnikami.
Rodzaje zbw
Mona wyrni dwie gwne grupy zbw. Zby mleczne, obecne w okresie
dziecistwa, pniej s zwykle wszystkie
tracone. Dzieli si je na trzy zasadnicze
rodzaje: siekacze, ky oraz trzonowce.
Zby stae zajmuj miejsce mlecznych.
Mona je uporzdkowa w podobny sposb jak mleczne, a ponadto wyrnia si
zby przedtrzonowe porednie co do
ksztatu i lokalizacji, pomidzy kami
i trzonowcami.

UKAD TRAWIENNY /109

Dla siekaczy charakterystyczny jest podobny do brzytwy, zaostrzony brzeg, a pooone w przeciwlegych szczkach i uchwie wsppracuj, tnc jak ostrza noyczek. Budowa kw jest idealna do rozrywania i szarpania, podczas gdy ksztat
trzonowcw i przedtrzonowcw lepiej
sprawdza si podczas rozdrabniania pokarmw.
Zby tworz w jamie ustnej rwny,
owalny uk z siekaczami i kami w przedniej czci, przedtrzonowcami i trzonowcami coraz bardziej do tyu. Prawidowe
uki zbowe s tak dopasowane, e podczas gryzienia przeciwlege zby stykaj
si.
Rozwj zbw
Pierwsze oznaki rozwoju zbw pojawiaj si u szeciotygodniowego podu. Na
tym etapie komrki nabonkowe prymitywnej jeszcze jamy ustnej namnaaj si
i tworz gruby waeczek w ksztacie uku
zbowego. W wielu miejscach, odpowiadajcych poszczeglnym zbom, komrki te tworz pczkowate wrola w tkank lec pod nabonkiem. Pczki przybieraj nastpnie kielichowaty ksztat
i stopniowo rozrastaj si w taki sposb, jakby wyznaczay miejsce ostatecznego poczenia pomidzy zbin a szkliwem. Cz z tych komrek zaczyna
pniej tworzenie zbiny, podczas gdy
pozostae zapocztkowuj powstawanie
szkliwa.
Brzegi tych kielichowatych zawizkw
wrastaj coraz gbiej, ostatecznie wyznaczajc uoenie korzeni zbw; proces ten koczy si dopiero okoo roku
po pojawieniu si mlecznych zbw. U noworodka jedynym objawem zamknicia
zawizkw zbowych s pogrubienia w obrbie dzise zwane poduszeczkami".
Okoo szstego miesica ycia pojawia si
pierwszy z dolnych siekaczy i rozpoczyna
si wyrzynanie zbw. Wiek, w ktrym to
zachodzi, moe by rny. Niewielka liczba dzieci ma po kilka zbw ju przy
urodzeniu, podczas gdy u innych mog
si one nie pojawi do koca pierwszego
roku ycia.
Gdy proces wyrzynania dolnych siekaczy jest ju ukoczony, zaczynaj si
pokazywa grne siekacze, a nastpnie
ky i trzonowce - chocia i ta kolejno
moe si zmienia. Problemy z zbkowaniem dotyczy mog kadego z zbw
mlecznych.
Pomidzy drugim a trzecim rokiem ycia wikszo dzieci ma ju komplet 20 zbw mlecznych. Prawidowo powinny by rozmieszczone w sposb zapewniajcy do miejsca wikszym, staym
zbom.
Nastpnie, po szstym roku ycia wypadaj najpierw grne, a potem dolne
siekacze, ktre zostaj zastpione przez
zby stae. Stae trzonowce pojawiaj si
nie na miejscu mlecznych, ale z tyu za
nimi. Pierwszy wyrzyna si okoo szstego roku ycia, drugi okoo dwunastego,
a trzeci, zwany te zbem mdroci, okoo osiemnastego roku ycia. Rwnie
i w czasie wyrzynania si zbw sta-

ych jest zauwaalna znaczca zmienno.

U okoo 25 procent populacji nie pojawia
si nigdy jeden lub wicej zbw mdroci. Zjawisko to mog tumaczy teorie ewolucyjne - wraz ze zmniejszaniem
si wielkoci szczki nastpowao zmniejszanie si liczby zbw. Niektre zby
mdroci mog nigdy nie przebi si przez
dzisa, a jeeli dojdzie do ich wklinowania pod dzisem, konieczne moe by ich
usunicie, co zdarza si u okoo 50 procent ludzi.

Noworodek

9 miesicy

3 lata

,1-

<&>
6 lat

9 lat

12 lat

21 lat

Zby mleczne zaczynaj si wyrzyna okoo

poowy pierwszego roku ycia, co dla wielu
niemowlt jest do bolesne. Pierwszymi
zbami s dolne siekacze, po ktrych
wkrtce pojawiaj si grne, nastpnie ky
i trzonowce, tworzce razem peny zestaw
20 zbw mlecznych. Spord staych
zbw najwczeniej ukazuj si trzonowce w wieku okoo szeciu lat - a nastpnie
pojawiaj si inne, w miar wypadania
mlecznych zbw. Okoo 20. roku ycia
wikszo ludzi ma ju wszystkie zby stae.
Czasami u okoo 25 procent dorosych nie
pojawiaj si nigdy zby mdroci.

110/UKAD TRAWIENNY
Zby mleczne i stale

Zmiany uoenia zbw

Siekacz przyrodkowy (7-9 rok ycia)

_

Siekacz boczny (7-9 r..)

*'*mu\.
Szczka grna

Kiel (9-12 r..)

Pierwszy zb przedtrzonowy
(10-12 r..)
. Drugi zb przedtrzonowy
- - " (10-12 r..)
Pierwszy zb
Uzonowy(6-7r..)

Siekacz
przyrodkowy
(6-8 m..)
Siekacz boczny
(8-10 m..)

Drugi zb trzonowy
(1113)
' Zb mdroci
(17 r..)

Kiet
(16-20 m..)
Przedni zb trzonowy
(12-16 m..)
Tylny zb trzonowy
(2O40m..)

Po zakoczeniu procesu wyrzynania si

mlecznych zbw czci szczk podtrzymujce je nie ulegaj ju wicej zauwaalnemu powikszeniu. Zby mleczne s
zwykle mniejsze ni ich nastpcy, dopiero
wic gdy pojawi si stae siekacze, widoczny jest ostateczny ksztat uku zbowego. Stae grne siekacze wygldaj
zwykle na nieproporcjonalnie due w stosunku do twarzy dziecka, jednak pniej
wraenie to znika, jako e twarz ronie,
podczas gdy wielko zbw nie zmienia
si. Jeli grne siekacze maj jakkolwiek skonno do wystawania, mona to
atwo stwierdzi, gdy mleczne zby s
zastpowane staymi, gdy wiksze stae
zby uwypukl kad nieprawidowo.
Podobnie stoczenie zbw jest widoczne
dopiero wtedy, gdy uka si wszystkie
zby stae.
W okresie wyrzynania si zbw staych, co moe trwa okoo szeciu lat,
pomidzy grnymi siekaczami moe wystpowa przerwa, ktra zwykle zanika wraz z wyrzynaniem si staych kw,
gdy powoduj one cienianie siekaczy.

Przekrj zba trzonowego

Korona zba

Szyjka
Korze

Zb trzonowy
Korze

- Korona

v
Zb
przedtrzonowy

Siekacz

Kiet

Teoretycznie wszyscy mamy 32 zby,

a ich ukad w uchwie i szczkach
jest identyczny: 4 siekacze, 2 ky,
4 przedtrzonowce i 6 trzonowcw,
czyli razem 16 zbw. Niemowlta
i mae dzieci maj tylko 20 zbw
mlecznych, wrd ktrych podobnie
wyrniamy 4 siekacze, 2 ky
i 4 trzonowce, czyli 10 zbw
w uchwie i szczkach. Siekacze tn,
ky szarpi, a trzonowce
i przedtrzonowce rozdrabniaj
pokarm. W procesie ewolucji
zmieniy si zby czowieka: ky s
znacznie mniej ostre, a zby mdroci
czasami w ogle nie wyrastaj.

Ko zbodotu

Wizada
okoozbowe
Cement (kostniwo)

Naczynia krwionone

Przeyk i odek
Faza ustna trawienia koczy si, gdy
jzyk, przyciskajc ks pokarmowy do
grnego sklepienia, przepycha go jednoczenie w stron lecej za jam ustn
cieni gardzieli.
Funkcj pooonej niej, krtaniowej
czci garda jest udzia w poykaniu
pokarmw. Cz ta ley dokadnie do
tyu od krtani i jej warstwa wewntrzna czy si z chrzstkami - tarczowat
i piercieniowat, ktrych ruchy pomagaj w wytwarzaniu dwikw mowy.
Zaciskajce ruchy mini garda przepychaj ksy do dou, kierujc na dalsze
etapy trawiennej podry.
Nastpny etap poykania jest przeprowadzany automatycznie i nie mamy

na niego wpywu. Jeli tylko jedzenie

przesuno si poza tyln cz jzyka,
rozpoczyna si odruch bezwarunkowy.
Ks pokarmu nie zsuwa si biernie
w d przeyku a do odka. Spychaj go serie falowych skurczw zwanych
perystaltycznymi. Przesuwanie si pokarmu nie jest wic mechanizmem zalenym
od siy cikoci. Jest to proces czynny,
dziki ktremu moemy pi i poyka
pokarmy, zarwno stojc na gowie, jak
i siedzc.
Gdy jedzenie znajdzie si w gardle,
w cigu paru sekund nastpuje po sobie
wiele czynnoci, ktre maj zapobiec naoeniu si aktu poykania i oddychania.
Kurcz si minie garda, przepycha-

UKAD TRAWIENNY/111

jc ks do grnej czci przeyku. W tym

samym czasie inne minie garda i gowy
przyciskaj jzyk do sklepienia jamy ustnej, tak e pokarm nie moe tam wrci;
podnosz jednoczenie podniebienie
mikkie (ruchomy fragment tego sklepienia), zapobiegajc przez to przesuwaniu
ksa pokarmowego do przestrzeni w tylnej czci nosa i zamykajc nagoni
uniesione wejcie do krtani. Ostatnia
czynno zapewnia drono tchawicy
i krtani, zabezpieczajc stay dopyw tlenu. Czasami, gdy nagonia nie zamknie
wejcia do krtani odpowiednio wczenie,
pokarm albo pyn dostaj si do krtani
- zjawisko to zwane jest zakrztuszeniem
si. Jeli to nastpi, rozpoczyna si silny
kaszel, ktry usuwa poknite substancje.

Przeyk

Gardo w czasie poykania

Ta cz odka
|
znajduje si w klatce
i
piersiowej, zamiast
w jamie brzusznej.

Zapalenie
wywoane przez
zarzucanie
steczne treci
odkowej

odek zosta
popchnity do gry
przez powikszon
macic.

Prawidowe
pooenie odka
i przepony
Ujcie trbki Eustachiusza
Cz nosowa garda

Wejcie do przeyku znajduje si bezporednio za tchawic. Tu poniej wcicia szyjnego w grnej czci klatki piersiowej przeyk zagina si lekko w lewo
i krzyuje od tyu z oskrzelem gwnym
lewym. Nastpnie przechodzi przez przepon i czy si z wpustem odka.
Przeyk jest elastyczn rur o dugoci
okoo 25 centymetrw i rednicy przekroju rwnej 2,5 centymetra. Podobnie
jak reszta przewodu pokarmowego, jest
zbudowany z czterech warstw. Wyciea go bona luzowa, umoliwiajca atwe przesuwanie pokarmu, podtrzymywana przez bon podluzow. Wzgldnie
grub warstw miniow tworz wkna okrne i podune, przykryte od zewntrz wknist warstw ochronn (przydank cznotkankow).

Podniebienie twarde
Jama ustna

Cz ustna t /
garda"
Podniebienie
mikkie
Nagonia
Cz-/1
krtaniowa,
gardl

Przeyk

Podniebienie mikkie
przesuwa si, zamykajc
nosow cz garda.

Podniebienie mikkie obnia si

U gry: Zarzucanie treci odkowej

do przeyku jest czsto spotykane w okresie
ciy; powikszona macica wpycha grn
cz odka do klatki piersiowej,
zawracajc jego zawarto do przeyku.

Ks pokarmowy
Nagonia opada w d
zamykajc krta.

Przeyk

ff/~

Ks pokarmowy
w gardle

Tchawica
Nagonia

Poniej: W czasie poykania jedzenie jest

wpychane do przeyku przez minie ustnej
czci garda. Podniebienie mikkie
przemieszcza si, blokujc wejcie do czci
nosowej garda, a nagonia zamyka jam
krtani.

112/UKAD TRAWIENNY
Budowa i pooenie odka

odek jest pooony wyej, ni sdzi

wikszo ludzi-ley tu pod przepon. Jest
to worek miniowy, sucy jako zbiornik
jedzenia, ze lisk warstw okrywajc oraz
pofadowan bon wewntrzn, ktra
warstw luzu chroni si przed wasnymi,
kwanymi sokami trawiennymi. Soki
przeksztacaj trafiajce do odka jedzenie
w papk, ktra nastpnie przez piercie
miniowy - zwieracz odwiernika
- przechodzi do dwunastnicy.
Puca

Przeyk

Przepona

ledziona

Wtroba

objawy nazywane potocznie zgag) uznawany bywa za zjawisko normalne, to

jednak moe prowadzi do wystpienia
zaburze trawiennych.
Zarzucanie treci odkowej do przeyku jest najczstsze u niemowlt oraz
ludzi starszych, ale czsto te dokucza
osobom w rednim wieku. Powodowa
te moe dolegliwoci w okresie ciy,
gdy powikszona macica wypycha zawarto odka do gry.

Warstwa luzu
wycielajcego
odek

Fady bony wewntrznej

zawierajcej komrki
wydzielajce luz
i soki trawienne
liska warstwa
okrywajca
Podune

i okrne warstwy mini

j

ciany odka

Pomidzy odkiem i przeykiem nie

mona odnale struktury podobnej
do typowego zwieracza (np. piercienia
miniowego tworzcego zwieracz odbytu). Powrotowi treci odkowej do
przeyku zapobiega aktywno warstwy
miniowej ciany przeyku oraz to, e
przy przechodzeniu przez przepon rurka, jak jest przeyk, zostaje zacinita. Jeli zawiod te mechanizmy, dochodzi do wystpienia refluksw, czyli

zarzucania treci odkowej do przeyku.

Lekarze uywaj pojcia refluks, gdy
w jakimkolwiek miejscu w organizmie
nastpuje przepyw pynu w zym kierunku. Jakkolwiek refluks kwanej zawartoci odka jest najpospolitszy, podobne problemy mog pojawi si rwnie
w innych ukadach.
Chocia ze wzgldu na czsto wystpowania refluks odkowy (dajcy

odek
odek jest workiem miniowym, lecym w grnej czci jamy brzusznej.
Jego grna cz zwana wpustem czy si
z przeykiem, a dolna, czyli odwiernik,
z dwunastnic - pierwsz czci jelita
cienkiego. ciana odka skada si z grubej warstwy mini, wyoonej specjaln
bon luzow z licznymi fadami.
odek jest przede wszystkim zbiornikiem pokarmu. Bona wycieajca wytwarza due iloci specjalnego soku, ktry
rozpoczyna trawienie, a zawiera kwas
i enzymy. Jedzenie jest mieszane w odku z sokiem tak dugo, a powstanie miazga, ktra nastpnie zostaje przepchnita do dwunastnicy. W miejscu poczenia tych dwch organw widoczny
jest rodzaj piercienia utworzonego z mini (zwieracz odwiernika); w chwili rozkurczu przepuszcza on miazg pokarmow do dwunastnicy. Nastpnie jest ona
przepychana przez dalsze odcinki jelita,
a zostanie cakowicie rozoona.
Zwieracz odwiernika nadzorujcy wyjcie z odka nigdy nie jest cakowicie
zamknity. Tak wic podczas przechodzenia fali perystaltycznej przez odek
mae iloci jego treci stale wydostaj si
do jelita cienkiego.

Jelito cienkie
Dwunastnica przyczona do dalszej czci odka stanowi pierwszy odcinek jelita cienkiego i w znaczcy sposb wpywa na proces trawienia. Ma ksztat podkowy otaczajcej gow trzustki.
Dwie warstwy mini w jej cianie kurcz si i rozkurczaj naprzemiennie, przesuwajc tym samym pokarm wzdu jej
wiata. Wewntrz znajduje si warstwa
podluzwkowa, zawierajca liczne gruczoy zwane gruczoami Brunnera, ktre wydzielaj ochronny luz. Pomaga
on uchroni dwunastnic od samostrawienia i uszkodzenia przez kwasy odkowe.
Najbardziej wewntrzn warstw jest
bona luzowa, wydzielajca alkaliczny
sok dwunastniczy, bogaty w niektre enzymy trawienne. Sok ma take neutralizowa kwany odczyn treci odkowej. Komrki luzwki musz cigle by
zastpowane nowymi. Mno si szybciej
ni jakiekolwiek inne komrki ludzkiego organizmu: co godzin na kade 100 komrek jest wymieniana jedna.
Trawienie
Czciowo nadtrawiony i upynniony pokarm wchodzcy do dwunastnicy zawiera
due iloci kwasu solnego. Tutaj jest on
neutralizowany przez wasne soki dwunastnicy oraz przez dziaanie soku trzustkowego i ci, ktre s transportowane
z trzustki przewodem trzustkowym i z pcherzyka ciowego przewodem ciowym wsplnym. Te trzy rodzaje pynw
s odpowiedzialne za dalszy etap trawienia.

Krypty Lieberkuhna wydzielaj enzymy trawienne

oraz soki alkaliczne neutralizujce kwas odkowy.

UKAD TRAWIENNY /113

Dwunastnica

Gruczoy Brunnera wydzielaj luz ochronny.

Bona podluzwkowa
Warstwa miniowa przesuwa pokarm
przez dwunastnic.
,
. -,- i
Naczynia krwionone i limfatyczne
zaopatrujce komrki dwunastnicy
Przekrj ciany dwunastnicy

Kosmki, <lre zwikszaj

powierzchni bony wewntrznej.

Wsplne ujcie
przewodu
ciowego
wsplnego
i trzustkowego
do dwunastnicy

Dwunastnica
czy odek
z jelitem
czczym.

Jelito cienkie i grube

Dwunastnica

Powyej: Wopodobna
dwunastnica jest pierwsz
czci jelita cienkiego
przyjmujc mas pokarmow
Jelitoczcze z odka i - dziki wydzielanym
Okrnica enzymom - kontynuujc
procesy trawienia.

Jelito
krte
Okrnica
Ktnica
Wyrostek robaczkowy

Prostnica
(odbytnica)

Po lewej: Dwunastnica, jelito

czcze i krte tworz jelito
cienkie - kocow cz
ukadu trawiennego. Jelito
grube jest take czci
przewodu pokarmowego, ale
spenia wycznie funkcje
wydalnicze.

Dwunastnica mierzy okoo 25 centymetrw. Od niej rozpoczyna si jelito

czcze, dugoci okoo 2,5 metra, ktre
nastpnie przechodzi w jelito krte. Granica pomidzy nimi nie jest ostra, wyznacza j wiele stopniowo pojawiajcych
si zmian. rednica jelita czczego wynosi
okoo 3,8 centymetra, podczas gdy jelito
krte jest troch wsze. To pierwsze ma
take grubsze ciany, chocia oba posiadaj dwie zewntrzne warstwy miniwki i wewntrzn warstw bony luzowej
wycieajc wiato. Bona luzowa jelita
cienkiego posiada liczne fady okrne,
ktrych wysoko i gsto maleje w kierunku jelita grubego.

114/UKAD TRAWIENNY
Lokalizacja jelit

Jelito czcze i krte jest przyczepione do tylnej

ciany brzucha przez wachiarzowaty twr
zwany krezk. To wanie w jelicie czczym
z pokarmu do krwi przechodz skadniki
odywcze. Dlatego te ta cz przewodu
pokarmowego jest bardzo dobrze zaopatrzona
w krew, dostarczan przez liczne yy
i ttnice.

Pcherzyk ciowy

Okrnica
Dwunastnica

Jelito krte

Krezka
W odrnieniu od dwunastnicy, ktra
lepiej lub gorzej jest jednak przymocowana do tylnej ciany brzucha, jelito czcze
i krte s podtrzymywane przez elastyczn bon zwan krezk.
Ten wachlarzopodobny twr skada si
z dwu warstw otrzewnej. Ma on okoo
15 centymetrw dugoci i jest przytwierdzony do tylnej ciany jamy brzusznej.
Koniec podtrzymujcy jelita ma natomiast okoo 5,5 metra dugoci. Szeroko krezki, mierzona od jej podstawy a
do jelit, wynosi prawie 20 centymetrw.
Pozwala to obu czciom jelita cienkiego
na wykonywanie w miar swobodnych
ruchw w jamie brzusznej.
Funkcja jelita czczego
Jelito czcze jest miejscem, w ktrym nastpuje wchonicie z pokarmu substancji odywczych potrzebnych organizmowi. Tym, co pozostaje, jest gwnie woda
i resztki pokarmowe. Proces wchaniania
zostaje zakoczony w jelicie krtym.
Do wypeniania tej funkcji jelito cienkie posiada odpowiednio wyspecjalizowan bon wewntrzn, dziki ktrej
w kontakt z pokarmem wchodzi moliwie
najwiksza powierzchnia i wchanianie
jest niesychanie wydajne.

Odbytnica

Pcherz moczowy

Wntrze jelita czczego tworzy szereg okrnych fad, ktrych powierzchnia ogldana pod mikroskopem okazuje si by zoona z delikatnych, palczastych wypustek zwanych kosmkami.
Kady taki kosmek mierzy okoo 1 milimetra. Powierzchnia wchaniania jest jeszcze wiksza, gdy powierzchnia komrek pokrywajcych kosmki jest uformowana w struktur zwan brzekiem
szczoteczkowym''.
Wchanianie
Jako e funkcj jelita czczegc jest przenoszenie substancji odywcz} h z poywienia do krwi, musi by v,ystarczajco dobrze w ni zaopatrzone. Ttnice i yy prowadzce krew do i ze cian
jelita biegn w krezce, przy czym yy zbierajce krew nie prowadz wprost
do serca, ale cz si z innymi yami jelitowymi, tworzc y wrotn, ktra biegnie do wtroby. Oznacza to,
e zanim wchonite substancje trafi
do innych czci ciaa, najpierw zostaj
wykorzystane i przetworzone w wtrobie.

Podobnie jak substancje odywcze do

krwi, tak tuszcze zostaj wchonite przez
naczynie limfatyczne biegnce w kosmku.
Kady kosmek posiada w rodku kana
limfatyczny zwany te naczyniem mleczowym. Szczeglny rodzaj bogatej w tuszcze limfy, odpywajcej z jelit, jest nazywany mleczem.

Jelito krte

Jelito krte - dolna cz jelita cienkiego - jest ostatnim etapem, przez ktry przechodzi pokarm w drodze do jelita
grubego. Ma okoo 3,5 metrw dugoci czy jelito czcze i dwunastnic z jelitem
grubym i stanowi prawie poow dugoci
caego jelita cienkiego.
Budowa jelita krtego jest podobna do
budowy dwu pozostaych czci jelita
cienkiego. Powierzchnia zewntrzna jest
chroniona przez otrzewn - bon wycieajc ca jam brzuszn. Wntrze
skada si z dwch warstw mini odpowiedzialnych za przesuwanie trawionego pokarmu wzdu jelita, warstwy luzwki i warstwy komrek wycieajcej
wiato jelita.

UKAD TRAWIENNY/115
Pooenie i budowa jelita krtego

Ttnica
Otrzewna
Dwunastnica

Naczynie limfatyczne

Jelito czcze

Gruczo

Okrnica

Jelito krte

wiato jelita
Okrnica

Warstwy
mini

Rzski

Warstwy
luzwki
Komrki rdbonka

Jelito krte jest ostatni czci jelita

cienkiego, przez ktr przechodzi pokarm.
Jego warstwa wewntrzna (luzwka) jest

pokryta maymi, palczastymi wypustkami

nazywanymi kosmkami (poniej, po lewej).
Efektem tego jest zwikszenie powierzchni

Krypty Lieberkuxhna

Kosmki

jelita, umoliwiajce szybkie wchanianie

substancji odywczych do krwi w naczyniach
wosowatych (poniej, po prawej).
Woniczki (kapilary)

Rzski

Naczynie
mleczowe

Wtroba
Wtroba spenia dwie wane funkcje:
wytwarza nowe zwizki oraz unieszkodliwia trucizny i odpadki.
Narzd ten staje na drodze kadej
kropli krwi opuszczajcej jelita, a wic
przenoszcej wszystkie odywcze substancje wchonite z poywienia. Innymi sowy krew z jelit dopiero wtedy moe trafi
z powrotem do serca i puc, gdy najpierw
przejdzie przez system y w wtrobie, tak
zwany ukad wrotny.
Wtroba jest najwikszym narzdem
organizmu - way midzy 1,3 a 1,8 kilograma. Jest schowana pod przepon i chroniona przez dolne ebra przed uszkodzeniem. Wyrnia si dwie jej czci zwane
patami: lewym i prawym, przy czym
prawy jest zawsze wikszy i zajmuje zwykle ca grn cz prawej strony jamy
brzusznej. Lewy jest mniejszy i siga zwykle rodka tej okolicy po stronie lewej.
Wybadanie caego dolnego brzegu wtroby przewanie nie jest moliwe, ale jeli
- w wyniku choroby - nastpuje jej powikszenie, wysuwa si spod prawego uku
ebrowego i moe by wyczuwany przy
uciskaniu brzucha.
Funkcje
Podobnie jak w kadym narzdzie, za
podtrzymywanie procesw yciowych odpowiadaj komrki dziaajce na poziomie mikroskopowym.
W naukach medycznych twrcze komrki wtroby s nazywane hepatocytami. S wyspecjalizowane w posugiwaniu
si podstawowymi dla naszego organizmu substancjami - biakami, tuszczami
i wglowodanami.
Wytwarzanie biaek
Biaka s niezbdne dla odnowy i tworzenia komrek w caym organizmie, dla
wytwarzania hormonw, chemicznych informatorw naszego ciaa oraz enzymw. Spoywamy biaka w rnych postaciach, tak pochodzenia zwierzcego,
jak i rolinnego, i z tych surowych"
biaek wtroba musi stworzy biaka odpowiednie dla naszego organizmu, najpierw je rozbijajc, a nastpnie przebudowujc.
Upraszczajc, proces ten, czyli synteza biaek, sprowadza si do pobrania
przez hepatocyty surowych biaek z krwi
przynoszonej przez yy ukadu wrotnego, zsyntetyzowania nowych biaek przez
enzymy wtrobowe i przekazania ich
z powrotem do krwi. Produkty uboczne
tego procesu nie zostaj przekazane do
krwi.
Wytwarzanie wglowodanw
Wglowodany s du grup zwizkw
chemicznych, zbudowan z trzech pierwiastkw - podstawowych elementw
budulcowych ywej materii: wgla, tlenu
i wodoru.
Wystpuj w pokarmach skrobiowych

i cukrowych, a potrzebujemy ich do wytwarzania energii. Nasze minie podczas

pracy spalaj cukier lub cukropodobne
zwizki - do tego procesu niezbdny jest
tlen. Funkcj wtroby jest zorganizowanie paliwa w taki sposb, by mogo by
atwo zuyte. Wykonuje to zadanie, przeksztacajc wglowodany w dwa rodzaje
zwizkw blisko spokrewnionych z czystym cukrem. Pierwszy to energia instant", czyli glukoza. Drugim jest substancja podobna do glukozy - glikogen,
bdcy swoistym magazynem energii.
Niedobr cukru szybko prowadzi do
uszkodzenia mzgu, dlatego jego poziom
we krwi musi by precyzyjnie nadzorowa-'
ny i konieczne jest jego magazynowanie
na okres wzmoonego zapotrzebowania
(godzenie, nagy wysiek). Podobnie,
w przypadku zbyt duej iloci cukru we
krwi, nadmiar zostaje szybko usunity
i zmagazynowany.

nie w miniach) nie s zbyt due i dlatego

wiele tkanek przestawia si na korzystanie z alternatywnego rda energii,
jakim jest spalanie produktw rozpadu
tuszczw nazywanych ketonami.
Wyrni mona trzy rodzaje ketonw:
dwa typy cia ketonowych (kwas acetooctowy i kwas betahydroksymasowy)
oraz aceton. Aceton - produkt rozpadu
tuszczw, jest wytwarzany rwnoczenie
z ciaami ketonowymi, nie spenia jednak
adnej uytecznej funkcji. Ciaa ketonowe za s natychmiast wykorzystywane
jako rda energii.
Gdy zabraknie glukozy, w tkance tuszczowej wytwarzane s ketony, ktre nastpnie przenoszone z krwi do wtroby
ulegaj tam przebudowie do cia ketonowych. Pniej s uwalniane do krwiobiegu, skd pobieraj je niektre narzdy (minie, serce, mzg) i zuywaj dla
potrzeb energetycznych.
.

Przeksztacenia tuszczw
Tuszcze s take niezbdne dla naszego
organizmu. Przeksztacane s przez wtrob do formy, w ktrej mog zosta
wbudowane lub mog odnowi istniejc
tkank tuszczow, zwykle warstw podskrn, ktra dziaa jako izolator i amortyzuje urazy. Tuszcz poza tym jest take
magazynem energii.

W zdrowiu i chorobie
Ketony pojawiaj si we krwi dopiero
kilka godzin po posiku. Gdy budzimy
si rano, jestemy zwykle troch zakwaszeni ketonami: mae ich iloci s obecne
we krwi i moczu. Wikszo energii zuytej podczas porannej gimnastyki bdzie
pochodzi ze spalonych przez minie cia
ketonowych, ktre znikn z krwi po obfitym niadaniu.
Podczas stosowania diety odchudzajcej albo ostrzejszych form godzenia mona zaobserwowa silniej wyraon kwasic ketonow.
Kobiety w czasie porodu czsto ulegaj
takiemu zakwaszeniu, jako e wysoki
poziom ketonw we krwi zmniejsza tempo akcji porodowej, ujemnie wpywajc
na zdolno macicy do efektywnych skurczw. Czsto w takich sytuacjach stosuje
si doylne podawanie roztworu glukozy,
co hamuje tworzenie ketonw.
Gdy brakuje glukozy, tkanka tuszczowa jest rozkadana do kwasw tuszczowych, ktre nastpnie s przenoszone
do wtroby, gdzie tworz si ciaa ketonowe.
Wtroba posiada niezwyk zdolno
regeneracji - po operacyjnym usuniciu
jednego pata zostaje on zastpiony przez
now tkank w cigu paru tygodni. Tylko
w przypadku uszkodzenia komrek wtrobowych nie nastpuje odnowa, a przeciwnie - dochodzi do ostrej niewydolnoci funkcjonowania narzdu.
Wyobraenie sobie skutkw niewydolnoci wtroby, gdy zna si wielo jej
funkcji, nie jest trudne. Spadek poziomu cukru we krwi prowadzi do uszkodzenia mzgu. Zaamanie produkcji biaek,
w tym te odpowiedzialnych za krzepliwo krwi, powoduje u pacjenta skonno do krwawie oraz pojawianie si
innych komplikacji, jak np. gromadzenie
si w jamie brzusznej pynu, co nazywamy
wodobrzuszem.

Usuwanie odpadkw
yy wtroby s wycieane warstw komrek (od ich odkrywcy nazywanych
komrkami Kupffera), ktre speniaj
funkcj odkurzacza" krwi. Wyawiaj
rne zanieczyszczenia, np. bakterie, a take nadmiar krwinek czerwonych (nasze
ciao normalnie" wytwarza ich zbyt duo) i od razu przekazuj je do przerbki
hepatocytom.
Z wszystkich wymienionych powyej
rde - z samej krwi, wytwarzania biaek, tuszczw i w mniejszym stopniu wglowodanw - pochodz produkty uboczne, ktre gromadz si w hepatocycie.
Niektre z nich, tak jak amoniak, ktry
powstaje podczas rozpadu biaek, s trujce i hepatocyty od razu je neutralizuj,
wydalajc do krwi nieszkodliwy mocznik.
Odpady z krwi i przetworzonych tuszczw trafiaj do ci.
To samo dotyczy rzeczywistych trucizn,
jakie spoywamy - takich jak alkohol i oczywicie lekarstw. Jeli lek ma mie
dugie dziaanie, musi albo by opornym
w stosunku do enzymw wtrobowych,
albo te cakowicie omija wtrob.
Ketony
Niezbdny dla organizmu jest stay dopyw glukozy do krwi w celu realizacji
wszystkich funkcji yciowych oraz dostarczania tkankom energii. Kiedy spoycie glukozy jest niskie - np. podczas
stosowania diety - rozbijane s biaka
i wglowodany. Rezerwy biakowe (gw-

UKAD TRAWIENNY /117

Jak pracuje wtroba
Przepona

Substancje odywcze s
dostarczane do wtroby poprzez
y wrotn, a utlenowana krew ..paliwo" komrek - przez ttnic
wtrobow waciw.
..Przerobiona" krew gromadzi si
w yach wtrobowych i powraca
do serca. Odpadki s zbierane
przez przewody ciowe.

Ttnica wtrobowa
_

ya wrotna

Pcherzyk ciowy
Przewd ciowy wsplny
Ga ttnicy wtrobowej
Ga yty wrotnej

Zatoka
.:.

Hepatocyt

Kanaliki ciowe

ya miedzyzrazikowa
prowadzca do yy
rodkowej

ya miedzyzrazikowa
Zrazik wtrobowy

Ga ttnicy wtrobowej
- Przewd ciowy
Ga yy wrotnej

Paty wtroby dziel si na zraziki, ktre s otoczone przez yy

i ttnice. Odgazienia ttnicy wtrobowej i yy wrotnej
dostarczaj utlenowana krew i substancje odywcze do zatok
wewntrz zrazika. ktre s zbiornikiem omywajcym rzdy
komrek wtrobowych (hepatocytow). Substancje przetworzone
s take wylewane do zatoki i transportowane przez yy
rdzrazikowe. a odpadki s zbierane przez przewody ciowe.

Zrazik wtrobowy

Od ttnicy wtrobowej i yy wrotnej

I

ya rodkowa biegnca do yy wtrobowej

Do yy wtrobowej

Odpadki z hepatocytow
wydalane kanalikami
ciowymi

Dop.
cherzyka
I
ldo- * wego
Substancje odywcze
i odpadki przenikaj z zatoki

Hepatocyty uwalniaj
zsyntetyzowane
substancje

118 / UKAD TRAWIENNY

jest gstym, gorzkim pynem barwy tej lub zielonkawej, wytwarzanym

w wtrobie i magazynowanym w pcherzyku ciowym. Uwalniana z niego do
jelita cienkiego w odpowiedzi na pojawienie si pokarmu, jest niezbdna do trawienia tuszczw.
Jako e zawiera resztki po zuytych
i starych krwinkach czerwonych, staje si
te czci ukadu wydalniczego.
Codziennie w wtrobie powstaje okoo
litra ci. Mimo e 95 procent skadu
stanowi woda, to jednak zawiera ona
w sobie szeroki wachlarz zwizkw chemicznych, wliczajc w to sole ciowe,
sole mineralne, cholesterol oraz barwniki
ciowe, ktre nadaj jej tak charakterystyczn barw.
Wytwarzana jest nieprzerwanie w maych ilociach przez kad komrk wtroby. Wypywajc z komrek, gromadzi si w malekich kanalikach zlokalizowanych pomidzy grupami komrek
i nazywanych kanalikami ciowymi. Nastpnie cz si one w przewodziki midzyzrazikowe zbierajce z czynnociowych elementw wtroby - zrazikw.
Z tych kanaw spywa do zbiorczych przewodw nazywanych przewodami wtrobowymi. Jeli nie jest
natychmiast potrzebna do trawienia,
spywa do pcherzyka ciowego - lecej tu pod wtrob przechowalni, gdzie
pozostaje a do chwili, gdy ma szans
odegra rol w procesie rozkadu tuszczw. Gdy pokarm - szczeglnie ten zawierajcy tuszcze - pojawi si w dwunastnicy (pierwszej czci jelita cienkiego), wytwarza ona hormon - cholecystokin.
Hormon wdruje z krwi do pcherzyka ciowego i, wywoujc silne skurcze
jego cian, wyciska , ktra nastpnie spywa w d kanau zwanego przewodem ciowym wsplnym i przez may
otwr - zwieracz Oddiego - przechodzi
do wiata jelita cienkiego.

nie przez cian jelita. Transportuj take

witaminy: A, D, E i K.
Nasz organizm jest bardzo konserwatywny w metodach wykorzystywania soli
ciowych. Nie s niszczone po uyciu, wrcz przeciwnie - w 80-90 procentach s przenoszone z powrotem wraz
z krwi do wtroby, gdzie pobudzaj wydzielanie ci i jeszcze raz s wykorzystywane.

Transport ci

Funkcje ci
Zawarte w ci sole mineralne, w tym
i dwuwglany, pomagaj w neutralizacji
kwanej, czciowo strawionej treci odkowej.
Sole ciowe, ktre z chemicznego
punktu widzenia s solami sodowymi
kwasw glikocholowego i taurocholowego, rozbijaj tuszcze, uatwiajc prac
enzymom trawiennym.
Poza funkcj detergentw solom ciowym jest take przypisywana rola
przenonikw w dalszych czciach jelita,
co umoliwiaoby tuszczom przechod-zeBez ci nasz organizm nie mgby trawi
tuszczw. Wytwarzana jest w wtrobie,
magazynowana w pcherzyku ciowym,
a dziaa w jelitach. Kadego dnia powstaje
okoo 1 litra ci, ktra opuszcza wtrob
przewodem wtrobowym wsplnym.
Podczas trawienia sole ciowe dwukrotnie
wracaj do wtroby z krwi przynoszon
przez y wrotn.

Zabarwienie
Zabarwienie ci wynika z obecnoci
w niej barwnika zwanego bilirubin. Jedn z wielu funkcji wtroby jest rozbijanie
starych i zniszczonych krwinek czerwonych. Gdy ma to miejsce, czerwony barwnik krwi - hemoglobina - jest chemicznie
rozbijana i tworzy si zielona biliwerdyna, ktra szybko przechodzi w to-brzow bilirubin.

Okrnica

UKAD TRAWIENNY /119

Pozostaa, nie przetworzona cz biliwerdyny nadaje ci charakterystyczny
zielonkawy odcie. Oprcz tego zabarwia oraz czciowo odpowiada za zapach
stolca, a take wzmaga aktywno jelit.
Obecno barwnikw ciowych wpywa na kolor moczu. W wietle jelit bilirubina podlega dziaaniu kolonizujcych
nasz przewd pokarmowy bakterii, ktre
przeksztacaj j w urobilinogen, przez
krew transportowany do nerek i uwalniany z moczem.
Kiedy dochodzi do jakiegokolwiek zaburzenia w obrbie wtroby lub przewodw wtrobowych, poziom bilirubiny we
krwi podnosi si, co manifestuje si tym zabarwieniem skry oraz biakwek
oczu. W takim przypadku za mao ci
spywa do jelit, stolec zatem ma kolor
bladoszary.

Kamienie ciowe

Nawet podczas normalnego wytwarzania

ci w wtrobie mog si pojawi nieprawidowoci w funkcjonowaniu pcherzyka ciowego. Najczstsze s problemy zwizane z tworzeniem si kamieni
ciowych.
S to twarde grudki zbudowane gwnie z cholesterolu (zoonego zwizku
chemicznego), powstajce ju we wntrzu
pcherzyka ciowego.
Wyrnia si trzy odmiany kamieni
ciowych. Najpospolitsze s kamienie
mieszane, zawierajce zielony barwnik
ciowy oraz zwizek powstajcy w organizmie podczas rozbijania tuszczw,
czyli cholesterol. Wytwarzane w seriach,
liczcych nawet do dwunastu sztuk, przylegaj do siebie ciankami, ukadajc si
ciasno w pcherzyku ciowym.
Kamienie cholesterolowe, jak nazwa
wskazuje, s utworzone przede wszystkim
z cholesterolu. Najczciej s to twory
pojedyncze, ktre jednak mog osiga
nawet do 1,25 centymetra rednicy, powodujc czasami cakowite zamknicie

Pooenie pcherzyka ciowego

Naczynia krwionone

Przewody
wtrobowe

Przewd wtrobowy wsplny Przewd pcherzykowy

Fady bony luzowej

Pcherzyk ciowy

ciowy wsplny
Przewd trzustkowy

wiata przewodu pcherzykowego lub

nawet ciowego wsplnego.
Kamienie barwnikowe, zwykle niewielkie, ale bardzo liczne, skadaj si z poczonych z sob czstek zielonego barwnika ci. Pojawiaj si zazwyczaj w przebiegu schorze zaburzajcych skad krwi.

Pcherzyk ciowy moe pomieci

okoo p litra ci. Oprnia si do wiata
jelita przez otwr w cianie dwunastnicy
pod wpywem zawartych w niej pokarmw
tuszczowych. moe rozbi albo
zemulgowa tuszcze, podobnie jak czyni
to detergenty.

Po lewej: jest zielonkawym

pynem, ktrego sole dziaaj tak
jak detergenty. Podczas trawienia
rozbijaj globulki tuszczu.

Rozdzia 10

UKADY
WYDALNICZE
Organizm posiada kilka sposobw
wydalania produktw przemiany materii,
ktre nie usunite mogyby doprowadzi do
zatrucia. Proces ten dokonuje si
poprzez rne ukady wydalnicze,
ktre skadaj si z organw
i gruczow sucych do
wydalania substancji
resztkowych. S to: ukad
moczowy z jego gwnymi
czciami skadowymi pcherzem moczowym
i nerkami, a take
jelito grube, pcherzyk
ciowy i gruczoy
potowe w skrze.

Po prawej: Ukad moczowy jest jednym

z gwnych ukadw wydalania. Skada si
z nerek, moczowodw. pcherza
moczowego i cewki moczowej - przewodu,
ktrym mocz przechodzi z pcherza
moczowego do ujcia cewki moczowej.

Kbuszek nerkowy

UKADY WYDALNICZE /121

Mczyzna

Kobieta

Nerka

Moczowd

Macica

Spojenie tonowe

Prcie
Pochwa

Wydalanie
Wydalanie jest procesem, za pomoc ktrego ciao pozbywa si ubocznych produktw przemiany materii. Rne czci organizmu nieustannie wytwarzaj wasne
substancje resztkowe, ktre musz zosta
usunite, jeli organizm nie chce spowodowa samozatrucia. Wiele organw,
wczajc puca, nerki, wtrob i jelito
grube, ma za zadanie do tego nie dopuci.
Dziwnym moe wydawa si mylenie
o pucach jako narzdzie wydalania, ale
dwutlenek wgla jest najwaniejszym produktem przemiany materii wydalanym
z organizmu. Gdyby wiksza ni normalnie ilo dwutlenku wgla rozpucia si
we krwi, wwczas krew staaby si bardzo
kwana. Sytuacja ta sparaliowaaby wiele procesw chemicznych zachodzcych

w organizmie i mogaby doprowadzi do

mierci. Zjawisko to jest nazwane niewydolnoci oddechow i moe by ostatnim stadium w przewlekym zapaleniu
oskrzeli.

Ukad moczowy

Wikszo komrek naszego organizmu

uywa w reakcjach chemicznych biaka,
przy rozkadzie ktrego w substancjach
resztkowych zawsze pojawia si azot. Za
usunicie z krwi zuytych substancji zawierajcych azot s odpowiedzialne nerki. Ich zadaniem jest rwnie regulowanie
iloci wody, ktra wydostaje si z organizmu, i utrzymywanie odpowiedniej rwnowagi soli w ustroju.
Dziaania nerek s kompleksowe. Nerki otrzymuj okoo 1 litra krwi w kadej

minucie. Krew ostatecznie dociera do

filtra na kocu jednej z cewek (ktrych jest 2 miliony w kadej nerce),
gdzie nastpuje jej rozdzia, tak e skadnik wodny krwi (osocze) wchodzi do
cewek, podczas gdy wikszo pozostaych skadnikw zostaje we krwi. Filtrowany pyn przechodzi przez dugie
cewki nerek, w rezultacie czego wikszo wody, soli oraz innych cennych
substancji jest z powrotem wchonita
przez krew. Cz wody, mocznika i innych zuytych produktw jest przekazywana w formie moczu wzdu dwch kanaw do pcherza moczowego.
Nerki nieustannie produkuj mocz, zarwno w dzie, jak i w nocy. W cigu
doby mog wytworzy okoo 2 litrw, ale
ilo ta moe si zmienia. Delikatna

122/UKADY WYDALNICZE
kontrola rwnowagi poziomu wody zawartej w organizmie dokonuje si dziki kanalikom nefronw, ktre mog pochania mniejsz lub wiksz ilo przepywajcego przez nie, filtrowanego pynu. W przypadku odwodnienia organizmu polecenie wchonicia wikszej iloci
wody pochodzi od hormonu ADH (hormon antydiuretyczny), ktry jest uwalniany do krwi przez tylny pat przysadki
mzgowej. Cakowita objto wydalanego moczu pozostaje na prawie tym samym poziomie, ale moe on by rozpuszczony w mniejszej lub wikszej iloci
wody i std posiada odpowiednio mniejsze lub wiksze stenie.
Bardzo podobny system kontroluje rwnowag poziomu soli, a mianowicie
hormon zwany aldosteronem, wydzielany
przez usytuowane tu nad nerkami nadnercza, oddziaywuje na nefron i sprawia,
e wchania on dawk soli zgodn z potrzebami organizmu.

Pcherzyk ciowy

jest skadowana w pcherzyku ciowym, ktry wydalaj do dwunastnicy,

gdy spoyjemy pokarm zawierajcy tuszcze. Dzieje si tak dlatego, e zawiera
substancje, ktre rozkadaj due kulki
tuszczu na mniejsze drobiny, co sprawia,
e staj si atwiejsze do wchonicia proces ten nazywa si emulsyfikacj. Tak
wic dziaanie ci nie tylko eliminuje
w poyteczny sposb zbdne produkty
z wtroby, ale rwnie odgrywa wan
rol w trawieniu pokarmu (patrz strona
118).

Jelita

Po wejciu poywienia do odka jest

ono rozkadane przez kwasy, a staje
si pynn papk. Nastpnie przechodzi do jelita cienkiego, gdzie ma miejsce prawdziwy proces trawienia i wchaniania wszystkich potrzebnych skadnikw odywczych. W kocu przemieszcza si do okrnicy, czyli inaczej jelita
grubego. Jest to dugi, szeroki kana,
ktry zaczyna si w prawym, dolnym
rogu jamy brzusznej, nastpnie idzie
w gr i zakrca na ksztat podkowy,
zanim dojdzie do swego koca, czyli
odbytu.
Podczas przejcia przez jelito grube to,

co pozostao po waciwym poywieniu,

stopniowo utwardza si, poniewa zawarta w nim woda przechodzi do krwi przez
ciank jelita. Kocowa posta niepotrzebnych produktw, czyli masy kaowej, zaley od tego, ile wody zostao
wchonite.
Wikszo skadnikw kau to po prostu resztki jedzenia po usuniciu z nich
skadnikw odywczych. Spornym jest,
czy proces ten mona nazywa wydalaniem, ale jelito z pewnoci posiada prawdziwe wydaliny, ktre zawieraj produkty metabolizmu komrkowego w postaci
ci.
Gruczoy potowe
W gorce dni organizm traci duo soli
i wody w postaci potu. Pot jest wytwarzany przez znajdujce si w skrze gruczoy
potowe, ktrych jedyn funkcj jest regulowanie temperatury ciaa, poniewa organizm pozbywa si ciepa wraz z parowaniem potu ze skry.
Jednak jeli kto nie pociby si wcale
przez cay dzie, wwczas nadmiar soli
i wody zostaby z atwoci wydalony
przez nerki. Dlatego te z ca pewnoci
mona powiedzie, e pot nie spenia niezbdnych funkcji w oczyszczaniu ciaa
z produktw ubocznych.

Jak organizm oczyszcza si

z pozostaoci przemiany materii
Skra

Tchawica

Oto metody oraz ukady, dziki ktrym organizm

pozbywa si zuytych substancji
gwnie skutkw
trawienia i rnych procesw metabolicznych
koniecznych dla utrzymania ycia.

Ptuco

Wtroba

- Pcherzyk ciowy

Skra wydala wod i sl, pochodzce z poywienia,

poprzez pory gruczow potowych.
Puca wydalaj dwutlenek wgla, pochodzcy
ze spalania glukozy jako paliwa, i pewne iloci wody
poprzez tchawic, krta, gardo i jam nosow.
Wtroba i pcherzyk ciowy wydalaj bilirubin,
pochodzc z rozkadu hemoglobiny w ledzionie; jest
ona pniej poprzez wydalona w kale.

Pcherz moczowy

Nerki poprzez pcherz i cewk moczow wydalaj

mocznik, pochodzcy z wykorzystania przez komrki
biaka, oraz wod i sole mineralne.

Cewka moczowa

Jelito grube poprzez odbyt wydala ka - pozostao

jedzenia - po usuniciu z niego skadnikw odywczych.

Jelito grube
Naukowcy dziel jelito grube na cztery
czci: wyrostek robaczkowy, jelito lepe,
okrnic i odbytnic. Jelito lepe oraz
wyrostek robaczkowy, ktry od niego
odchodzi, s zamknitymi drogami nie
posiadajcymi adnej znanej funkcji w organizmie.
Dalsza cz jelita grubego to okrnica wstpujca. Biegnie prosto wzdu prawej strony jamy brzusznej. Okoo 2 do
3 centymetrw od niszego koca znajduje si zczenie w ksztacie litery T,
gdzie jelito krte (ostatnia cz jelita
cienkiego) uchodzi do jelita grubego.
W prawej, grnej czci jamy brzusznej,
tu pod wtrob okrnica skrca w lewo.
Nastpnie przechodzi w poprzek organizmu pod odkiem i biegnie w d po lewej
stronie ciaa, dochodzc do miednicy,
gdzie jej przedueniem jest odbytnica.
Pierwszy zakrt okrnicy po prawej
stronie jest nazwany zgiciem wtrobowym;
drugi zakrt, wtedy gdy skrca w d zgiciem ledzionowym. Cz okrnicy,
ktra przecina organizm, jest nazwana
poprzecznic, std te cz biegnc
w d organizmu okrela si jako okrnic zstpujc.
Okrnica jest zdecydowanie najwiksz
czci jelita grubego, o dugoci 1,3 metra.
Zadaniem okrnicy jest przesuwanie masy kaowej do odbytnicy, co odbywa si za
pomoc ruchw robaczkowych, oraz pochanianie soli i wody dostarczonych z jelita cienkiego. Woda pochodzca z pynnych resztek procesu trawienia jest wchaniana przez krew. Okrnica wstpuj-

UKADY WYDALNICZE /123

Okrnica
poprzeczna

0<ri,viin.j
Wstpuj: ,

Okrnica
zstpujca
Krgosup

"Hrerz
biodrow,'

Ko
krzyowa

Wyrostok
iobacz<ovvv

Powyej i na lewo: Okrnica i odbytnica.

Okrnica przesuwa pozostaoci przemiany
materii w kierunku odbytu przez odbytnic.
W tej czci ukadu wydalniczego czsto
wywizuj si stany zapalne prowadzce
do wrzodziejcego zapalenia okrnicy
(ilustracja po lewej).
ca i 2/3 poprzecznej, razem z jelitem cienkim s zaopatrywane w krew z ttnicy
krezkowej grnej. Od zgicia ledzionowego krew przechodzi ttnic krezkow
doln do pozostaej czci jelita. Obydwa
naczynia krwionone s gaziami aorty.
Dopywy yy wrotnej przekazuj krew
z jelit do wtroby.
Zapalenie okrnicy
Zapalenie okrnicy jest zapaleniem bony
luzowej okrnicy. Istniej dwa rodzaje
tego schorzenia: ostre zapalenie okrnicy, ktre jest czsto skutkiem infekcji lub
alergii i trwa tylko krtk chwil, oraz
przewleke albo wrzodziejce zapalenie
okrnicy - o wiele bardziej niebezpieczne, gdy moe wywoa powane komplikacje i wymaga dugiego leczenia. Przewleke zapalenie okrnicy czciej wystpuje u ludzi od 20. do 40. roku ycia, ale
moe pojawi si u osb w kadym wieku.

124 / UKADY WYDALNICZE

Anatomia odbytnicy i odbytu

Zwieracz wewntrzny
odbytu

Splot ylny
odbytniczy zewntrzny

Odbytnica

Wiele problemw nastrcza laikom odrnienie odbytnicy od odbytu. Odbyt

jest tylko wskim otworem otoczonym
przez piercie minia, ktry czy odbytnic, najnisz cz jelita grubego,
ze rodowiskiem zewntrznym. Gwnym
zadaniem odbytu jest wstrzymywanie kau, podczas gdy odbytnica funkcjonuje
jako jego zbiornik. Przy normalnie dziaajcym odbycie i odbytnicy czowiek moe oprnia jelita w dogodnym dla siebie momencie, a nie w chwili gdy masa
kaowa zakoczy wdrwk przez jelito
grube.
Sama odbytnica, tak jak reszta jelita, skada si z uminionego przewodu
wyoonego nabonkiem bony luzowej.
Nabonek w odbytnicy zawiera gruczoy,

ktre produkuj luz potrzebny do smarowania stolca, tak aby uatwi jego wydostanie si na zewntrz. Miniowa
cz odbytnicy kurczy si podczas oddawania kau, ale w innych sytuacjach jest
zdolna do napinania si i wyduania.
Daje to moliwo dziaania odbytnicy
jako zbiornika kau.
Odbyt
Kana odbytowy (dugoci okoo 3 cm)
jest kocow czci odbytnicy. Przechodz przez niego nie strawione resztki pokarmu wydalane w postaci stolca.
Masa kaowa skada si zwykle z 75 procent wody i 25 procent substancji staych. Cz zawartej w niej wody jest
luzem, ktrym wysmarowany jest prze-

wd pokarmowy, a ktry uatwia wydostanie si stolca z organizmu. Z substancji staych okoo 1/3 to bakterie, 1/3 stanowi nie przetrawione tuszcze i biaka,
a pozostaa cz to bonnik albo niestrawne resztki pokarmu lub fragmenty
jedzenia pochodzenia rolinnego, ktre
nie zostay strawione.
Kolor kau jest okrelany przez barwniki ci (produkty rozpadu chemicznego czerwonych krwinek) zwane sterkobilin i bilirubin. Barwniki ci pomagaj rwnie w wyjaawianiu i odwadnianiu kau.
Przykry zapach kau jest wywoany
przez dziaanie bakterii w jelicie (ktre
wytwarzaj rnorodne zwizki azotowe)
oraz siarkowodoru, ktry wydziela typowy zapach zgniego jaja".

UKADY WYDALNICZE /125

Kontrola jelit

Kontrola jelit jest kierowana przez mzg,

ktry przesya sygnay do minia zwieracza
zewntrznego, aby pozostawa zamknity
do czasu, kiedy zaistnieje moliwo
wyprnienia si. Sygnay te nawet przez
kilka godzin tumi ch pozbycia si kau.

miejscu co wyrostek robaczkowy posiadaj narzd, ktry funkcjonuje jako dodatkowy odek i w ktrym bonnik,
czyli wknista cz rolin, jest trawiony
przez bakterie. Mona sdzi, e w trakcie naszej ewolucji w cigu wiekw, wraz
ze spoywaniem mniejszej iloci bonnika
zastpowanego misem, ten specjalny narzd nie by ju potrzebny w procesie
trawienia. Z tych powodw wyrostek
robaczkowy moe by opisany jako pozostao po procesie ewolucji czowieka.

Zwieracz wew
Zwieracz zewnlr/n,
odbytu
Odbyt

Jak dochodzi do usunicie kau

W czasie gdy ka zblia si do koca
swojej wdrwki wzdu jelit, stopniowo
staje si coraz gstszy, poniewa pyny s
wchaniane przez organizm, a stae odpady popychane w kierunku odbytnicy.
Na kocu odbytu znajduj si dwa piercienie mini zwane zwieraczami - wewntrzny i zewntrzny. Zwykle te dwa
zwieracze zamykaj odbyt, ale w trakcie
wyprnienia, czyli usuwania kau, rozluniaj si, zezwalajc w ten sposb na
jego wyjcie. Zwieracz wewntrzny (ktry
jest kontrolowany przez ukad autonomiczny), gdy stwierdzi obecno kau, rozlunia si, umoliwiajc mu przejcie do
odbytu. Zwieracz zewntrzny jest celowo
zamknity (zdolno, ktrej uczymy si
w okresie niemowlcym) a do dogodnego momentu, w ktrym moemy wydali ka. Aby uatwi mu wyjcie z odbytu,
tkanka wycieajca kana wydziela pyn
nawilajcy zwany luzem.
Wyrostek robaczkowy
Wyrostek robaczkowy jest wskim fragmentem jelita w ksztacie rurki przypominajcej ogon, ktra jest umiejscowiona na
pocztku jelita grubego. Koniuszek wyrostka jest zamknity, drugi koniec czy si z jelitem lepym. Wyrostek moe
mie dugo do 10 centymetrw i okoo
1 centymetra rednicy. Wystpuje tylko
u ludzi, pewnych gatunkw map i u wombatw. Inne zwierzta w tym samym

Poniej: Wyrostek robaczkowy jest

bezuyteczn czci jelita grubego
o nieznanych funkcjach.
Jedynym momentem, kiedy odczuwamy,
e posiadamy ten fragment jelit, jest jego
stan zapalny (zblienie w kku).

Zapalenie wyrostka robaczkowego

Wiadomoci, jakie posiadamy na temat
wyrostka robaczkowego, zdaj si przeczy sobie nawzajem. Z jednej strony
wydaje si, e jego gwnym zadaniem,
ktre wyznaczya mu natura, jest obrona
przed infekcj w niszej czci jelit. Podobnie jak migdaki i wzy limfatyczne, zawiera duo tkanki chonnej sucej
do tego celu, rwnoczenie jednak
w chwili, gdy wyrostek robaczkowy ulega
zakaeniu, nastpuje zapalenie, ktrego
skutkiem moe by konieczno jego usunicia. Z drugiej strony posiadanie wyrostka robaczkowego nie jest koniecznym
warunkiem naszego zdrowia. Wyrostek
moe zosta usunity we wczesnym okresie ycia, co nie odbija si na funkcjonowaniu organizmu.
W warunkach fizjologicznych wyrostek robaczkowy niemal zupenie si kurczy w wieku okoo 40 lat.

Pooenie wyrostka robaczkowego

Okrznica
poprzeczna

Wyrostek robaczkowy
w stanie zapalnym

Odbytnica
Okrznica
esowata

Nerki
Czowiek posiada dwie nerki, ktre le
na tylnej cianie jamy brzusznej. Z wntrza kadej nerki wychodzi przewd zwany moczowodem, ktry biegnie wzdu
tylnej ciany jamy brzusznej i wchodzi
do pcherza moczowego. Kanalik wychodzcy z pcherza jest nazywany cewk
moczow. U kobiet jej otwr znajduje si
do przodu od ujcia pochwy, a u mczyzn na kocu prcia.
Nerki zawieraj tysice malekich jednostek filtrujcych, czyli nefronw. Kady nefron moe by podzielony na dwie
wane czci: kbuszek nerkowy oraz
cewk, w ktrych woda i potrzebne skadniki odywcze s odcigane z krwi.
Kbuszek nerkowy skada si z kbka
maych naczy wosowatych, ktre posiadaj bardzo cienkie cianki. Woda i produkty przemiany materii mog zatem
atwo przenika do cewki znajdujcej si
po drugiej stronie. System naczy wosowatych nerek jest tak duy, e jest zdolny
do przefiltrowania okoo 130 mililitrw
krwi w kadej minucie.
Otwory w ciankach naczy wosowatych tworz sito biologiczne i s tak mae,
e drobiny powyej pewnego rozmiaru
nie mog przez nie przenika. Gdy nerki
zostaj zainfekowane, kbuszki nerko-

we znajduj si w stanie zapalnym i sito przestaje dziaa wybirczo, pozwalajc wikszym czsteczkom przechodzi
do moczu. Albumina jest jedn z najmniejszych drobin biaka, ktra znajduje
si w moczu. Dlatego te lekarze, aby
sprawdzi, czy nerki funkcjonuj prawidowo, badaj poziom zawartoci biaka
w naszym moczu.
Cewki przechodz midzy kbuszkami
nerkowymi do ukadu odprowadzajcego
mocz, ktrym ostatecznie odpywa on do
pcherza moczowego. Kady kbuszek
nerkowy jest otoczony przez torebk Bowmana, ktra jest pocztkiem jego cewki.
Wanie tutaj prawie caa przefiltrowana
woda i sl s powtrnie wchaniane,
powodujc w ten sposb odpowiednie
stenie moczu. Wtrna absorbcja wody
odbywa si dziki bardzo skomplikowanemu systemowi posiadanemu przez nasz
organizm, w ktrym hormon uwalniany
do krwi przez przysadk mzgow zmienia przepuszczalno cewki (jej zdolno
do ponownego wchaniania wody).
W czasie gdy hormon znajduje si we
krwi, cewka pozwala na wtrn absorbcj znacznej iloci wody. Gdy hormon
jest wyczony", cewka staje si mniej
przepuszczalna i wikszo wody prze-

W jaki sposb nerki kontroluj cinienie krwi

Nadnercze

Krew
pod
niskim
cinieniem

.Wydalanie
moczu o mniejszej
zawartoci soli

Pcherz moczowy

Renina
Angiotensyna
Aldosteron

Zwenie
ttniczek
i wzrost
cinienia krwi

chodzi w skad moczu. Proces ten jest

nazwany diurez, a odpowiedzialny za
niego hormon nazwano hormonem antydiuretycznym (ADH). W pewnych warunkach, takich jak moczwka prosta
(diabetes insipidus, ktrej nie naley myli z diabetes mellitus, czyli cukrzyc),
hormonu tego moe brakowa. Wtedy
pacjent nie moe utrzyma wody i traci jej
znaczn ilo w moczu, a wic musi
uzupenia brak poprzez wiksze spoycie
pynw.
Inny hormon, aldosteron, wydzielany
przez nadnercze umieszczone tu nad
nerkami, jest odpowiedzialny za wymian
soli sodowej na sl potasow, pomagajc
w ten sposb kontrolowa cinienie krwi
i rwnowag poziomu soli w organizmie.
Hormon przytarczyc, inny hormon wydzielany przez cztery mae gruczoy schowane za tarczyc, reguluje wchanianie
niezbdnego wapnia, z krego s zbudowane nasze koci i zby.
Wysokie cinienie krwi
Nerki reguluj poziom soli w organizmie
i wytwarzaj hormon zwany renin. Poziom reniny zaley od poziomu soli, ktry
z kolei jest regulowany przez oddziaywanie hormonu nadnerczy - aldosteronu na cewki nerkowe. Renina uaktywnia
inny hormon, angiotensyn, ktry ma
podwjne dziaanie: po pierwsze zwa
ttniczki i powoduje wzrost cinienia krwi;
po drugie sprawia, e nadnercze wydziela
aldosteron, powodujc w ten sposb zatrzymanie przez nerki soli i przez to dalszy wzrost cinienia krwi.
Na lewo: Nerki wydzielaj renin, ktra
uaktywnia angiotensyn, kiedy cinienie jest
mae, przez co zwaj si ttnice,
powodujc wzrost cinienia. W tym samym
czasie nadnercze produkuje aldosteron
przyczyniajcy si do zatrzymanie soli, co
rwnie podnosi cinienie krwi i wstrzymuje
wytwarzanie reniny.
Po prawej: Nerka i jej czci skadowe.
Ttnica nerkowa przenoszca krew do nerki
dzieli si na ttnice ukowate i w kocu na
ttniczki doprowadzajce. Wszystkie kocz
si w kbuszkach nerkowych (patrz
zblienie). Krew jest filtrowana przez cian
kbuszka i przechodzi do kanalika
nerkowego. Podstawowe skadniki krwi
(biako, krwinki biae i czerwone)
s zbyt due, aby przenikn przez
pprzepuszczaln bon kbuszka
nerkowego, ale wikszo substancji
(np. woda, sole i hormony) moe przez ni
przej. Nastpny etap nazywa si
selektywnym zwrotnym wchanianiem
(dalej na prawo). Surowce konieczne
dla organizmu s wchaniane przez kapilary
poprzez cian kanalika. Gdy krew jest
dokadnie przefiltrowana, opuszcza nerk
y nerkow, a substancje resztkowe s
wydalane w moczu.

UKADY WYDALNICZE /127

Ukad filtracyjny nerek

Filtrat przepywajcy z ukadu

i - , krwiononego^'
kanalika nerkowego

Poyteczne
skadniki filtratu
s wchlniane
dokrw

Moczowd -;

Mocz

Pcherz

moczowy

Pcherz moczowy jest uminionym organem o grubych ciankach, ktry ley

w dolnej czci miednicy pomidzy spojeniem onowym i odbytnic. Jest to worek
o czterech cianach w ksztacie lejka przypominajcy piramid wywrcon szczytem ku doowi. Podstaw tej piramidy jest
powierzchnia, na ktrej spoczywa jelito
cienkie, lub w przypadku kobiet -macica.
ciany pcherza skadaj si z licznych
warstw mini, ktre s w stanie rozciga
si, podczas gdy pcherz napenia si,
a nastpnie kurczy si w trakcie oprniania. Nerki przepuszczaj prawie stay
strumyk moczu pyncy moczowodami
do pcherza. Pcherz nie dziaa jednak
jak balon, ktrego cinienie w trakcie
napeniania cigle wzrasta. Wkna miniowe pcherza pozwalaj bowiem na
znaczne jego powikszanie poprzez dostosowywanie si do iloci moczu a do
momentu, kiedy jest prawie peny. Gdy
zaczyna stawia opr, odczuwamy konieczno oddania moczu.
Dwa moczowody - przewody, poprzez
ktre mocz przechodzi z nerek do pcherza,
wchodz do niego niedaleko tylnych rogw
grnej powierzchni. Uchodzc do pcherza, przebijaj skonie jego cian, wskutek
czego rozcignicie pcherza zamyka ich
ujcia, zapobiegajc cofaniu si moczu.
Mocz wydostaje si z organizmu przez
cewk moczow, ktra ma swj pocztek
w najniszym punkcie pcherza. Normal-

nie otwr ten jest zamknity przez zwieracz - okrny misie, ktry kurczy si
w celu zagrodzenia ujcia. W czasie oddawania moczu zwieracz rozlunia si
wraz ze skurczem mini cian pcherza.
Cewka moczowa dorosego mczyzny osiga przecitnie 20 centymetrw
dugoci i skada si z trzech czci. Pierwsza lub sterczowa cz ma dugo okoo 3-4 centymetrw i przechodzi od
otworu u wylotu pcherza, przez rodek
gruczou krokowego. rodkowa cz cewki u mczyzn ma dugo tylko 12
milimetrw i jest czsto nazywana czci
boniast cewki moczowej.
Ostatnia, najdusza cz (okoo 12 centymetrw) nazwana jest czci gbczast
cewki moczowej. Znajduje si w obrbie
prcia i otwiera si ujciem zewntrznym
na szczycie odzi.
U kobiet cewka moczowa jest znacznie
krtsza i funkcjonuje tylko jako kana do
wydalania moczu. Ma rednic 1 centymetra i jest otoczona przez gruczoy luzowe. Fakt, e jest tak krtka, a jej ujcie
znajduje si na stosunkowo odkrytym
i zanieczyszczonym obszarze, wyjania,
dlaczego kobiety czsto cierpi na zakaenie drg moczowych.

Mocz

Zawarto pynu wewntrzkomrkowego podlega bardzo cisym ograniczeniom. Pewne substancje toksyczne, takie

Przekrj cewki moczowej

Mska

Pcherz

Gruczo krokowy

Cz sterczowa
cewki moczowej
Wzgrek nasienny
Dno miednicy
Cz boniasta
cewki moczowej

eska

Gruczo Cowpera

Ujcie gruczou Cowpera

Pcherz

Zwieracz cewki
moczowej

Ciao jamiste

Otwory
gruczow luzowych
Cewka moczowa
Dno
miednicy

Ciao gbczaste

Pochwa
Zod

.'

Ujcie cewki
moczowej

jak mocznik i kwasy, s cigle wytwarzane przez organizm i musz by wyeliminowane, tak aby utrzyma ich koncentracj we krwi na dopuszczalnym poziomie.
Zawarto innych substancji, takich jak
sl i woda, musi by rwnie utrzymywana w cisych granicach. Proces ten, zwany homeostaz, jest gwnym zadaniem
nerek. Bez wtpienia organizm potrzebuje podatnego na zmiany, elastycznego
systemu, szczeglnie, e pobr pynw
waha si od zera a do 10 litrw dziennie.
Skad moczu ostatecznie wydalanego
zaley od tego, jakie substancje toksyczne wytwarza organizm. W rzeczywistoci
wszystko, co znajduje si w moczu, jest
rwnie obecne we krwi, rne jest tylko
stenie - to w moczu musi by bardzo
zmienne, tak aby to we krwi utrzymywa
w cisych granicach. Przykry zapach,
czsto czony z moczem, jest zwizany
z jego rozkadaniem przez bakterie pochodzce z powietrza. Zapach wieego
moczu nie jest tak nieprzyjemny. .
Cay proces jest niezmiernie delikatny i zoony, a jego kocowym efektem
jest pyn, w ktrym substancje resztkowe
i zmienna ilo innych produktw, takich
jak sd, mog by usunite z organizmu.
Codziennie okoo 1200 litrw krwi przepywa przez nerki i w efekcie tworzy si
okoo 110 litrw filtratu, ktry prawie
w caoci jest ponownie wchaniany do
krwi, pozostawiajc jedynie okoo 1 litra
moczu. Przechodzi on nieprzerwanie z nerek przez moczowody do pcherza i jest
redni iloci wydalan w cigu jednego
dnia.
Kontrola pcherza
W normalnych warunkach pcherz moczowy dorosego czowieka moe utrzyma bez adnego poczucia niewygody
okoo 1/4 litra moczu, a oprnianie
(oddawanie moczu) nastpuje, zanim zbierze si 1/2 litra. W trakcie napeniania
pcherza napicie mini cian przesya
sygnay do rdzenia krgowego.
U maego dziecka sygnay te powoduj
automatyczne oprnianie, co jest czynnoci odruchow. Po nabyciu umiejtnoci oddawania moczu w toalecie odruch jest stopniowo eliminowany dziki
kontroli z wyszych orodkw w mzgu.
Jeli sygna pochodzcy z penego pcherza pojawi si w niewygodnej dla nas
chwili, mzg wysya bodziec nakazujcy
cianom pcherza rozlunienie i w ten
sposb pozwala na dalsze wypenianie,
zanim ponownie dotrze do niego nowy
sygna.
Na lewo: Cewka moczowa u kobiet
i mczyzn narysowana w odpowiedniej
skali. Zauwa odlego pcherza
moczowego od ujcia cewki moczowej
na kadym rysunku: u kobiet cewka
moczowa jest znacznie krtsza i w zwizku
z tym bardziej naraona na zakaenia.

UKADY WYDALNICZE /129

Gruczoy potowe
Tradycyjnie przyjmuje si, e normalna
temperatura ciaa wynosi 37 C, chocia
istniej pewne rnice i fluktuacje w zalenoci od osoby. Wane jest, aby normalna temperatura albo temperatura wntrza ciaa bya utrzymywana na mniej wicej staym poziomie. Jeli temperatura na
zewntrz zbytnio wzrasta, temperatura
wntrza ciaa nie zmienia si dziki pozbyciu si ciepa przez gruczoy potowe
w formie potu.
Niewielka ilo ciepa jest wydalana
kadego dnia bezporednio przez puca
i poprzez skr bez udziau gruczow
potowych. Nie trudno jednak wyobrazi
sobie, e jest to do mao wydajny sposb utraty ciepa. Metoda ta nie jest
specjalnie podatna na zmiany, gdy nie
mona zwikszy oddychania, gdy tylko
temperatura na zewntrz wzrasta.
W zasadzie wikszo ciepa traconego
w cigu dnia jest uwalniana dziki poceniu si. Cieky pot paruje zwykle ze skry,
zanim moe by zauwaony i z tego
powodu proces ten jest nazywany nieodczuwalnym poceniem". Wanie to pocenie umoliwia utrat ciepa, dziaajc wedug zasady, e ciecz, aby parowa, potrzebuje energii, podobnie jak przy zamianie gotujcej si wody w par wodn.
U ludzi energia ta pochodzi z powierzchni
skry, a skutkiem parowania potu jest
zuycie pewnej iloci ciepa i energii, ktre powoduje nasze ochodzenie. Gdy jestemy tak rozgrzani, e pot zaczyna si
z nas la", oznacza to, e ukad osign moment krytyczny, do ktrego moe
znosi t sytuacj, i pracuje na najwydajniejszym stopniu fazy zwanej nieodczuwaln".
Rodzaje gruczow potowych
Ciao jest pokryte gruczoami potowymi
wytwarzajcymi pyn. Przed okresem dojrzewania funkcjonuje tylko jeden ich zestaw - gruczoy potowe typu ekrynowego, ktre s rozmieszczone na caym ciele
z wyjtkiem warg i niektrych czci
narzdw pciowych. Wiele z tych gruczow znajdujcych si w gruboskrnych czciach, takich jak wewntrzna
strona doni i podeszwy stp, jest kontrolowanych tak przez system nerwowy,
jak i przez niektre hormony. Oznacza to,
e dziaaj zarwno pod wpywem zmian
temperatury, jak i innych warunkw
- std spocone donie, gdy jestemy podekscytowani, i nieoczekiwane klimakteryczne napady zaczerwienienia twarzy.
Drugie, gruczoy apokrynowe, s o wiele bardziej skomplikowane od gruczow
typu ekry nowego. Pod mikroskopem wygldaj jak mocno zwinite zwoje glist.
Rozwijaj si i zaczynaj funkcjonowa
w okresie dojrzewania, znajduj si pod
pachami, w pachwinach i w obwodzie
piersi. Nie s poczone z ukadem nerwowym, ale gsta, mleczna substancja,
jak wytwarzaj, powoduje przykry za-

Skra waciwa
Tworzenie korfttrak
Wycika przewodu

Wos

.71

Naskrek

Przewd wyprowadzajcy
gruczou Rowego
Przewd wyprowadzajcy
gruczou potowego

Zaopatrzenie gruczou
potowego w krew

Tkanka podskrna

Powyej: Z naczy krwiononych

substancje resztkowe s usuwane
i wydzielane poprzez komrki gruczow
potowych w postaci potu.
pach ciaa, jeli nie jest ono regularnie
myte. Przyczyn tego jest reakcja mlecznej substancji z bakteriami obecnymi na
skrze, a skutkiem ubocznym tego oddziaywania jest niemia, dokuczliwa
wo.
Przegrzanie
Pot z gruczow potowych typu ekrynowego to nie tylko woda - skada si
z bogatego wachlarza substancji chemicznych znajdujcych si w organizmie, z ktrych najwaniejsza jest sl. Osoby, ktre bardzo poc si podczas pracy albo
przebywaj w gorcym rodowisku, mog utraci do 5 litrw pynu w cigu dnia.
Dlatego nie tylko musz uzupeni utracony pyn, ale rwnie sl - w takich
wypadkach polecane s tabletki zawierajce sl. Inaczej moe doj do ostrych
skurczw mini i blw gowy - objaww znanych jako wstpna faza udaru
cieplnego. Moliwe jest jednak dostosowanie si do warunkw gorcego klimatu; organizm sam przystosowuje si do
tego i wydala mniej soli.
Jeli organizm nie przyzwyczai si w peni do wysokiej temperatury otoczenia,
moe doj do udaru cieplnego. Jest to
bardzo ciki przypadek, przy ktrym
organizm zaprzestaje wydalania potu,
a temperatura wntrza ciaa bardzo wzra-

Przekrj gruczou potowego

sta. Jeli nie doprowadzi si do szybkiego
spadku temperatury, moe nastpi uszkodzenie mzgu, a nawet mier - na
szczcie jest to wyjtkowo rzadka sytuacja.
Przegrzanie moe nastpi przy wysokiej temperaturze ciaa zwizanej z chorob. Bakterie i wirusy wytwarzaj substancje toksyczne, na ktre organizm
reaguje, zwikszajc kontrol ciepln.
Podnosi to temperatur wntrza ciaa,
std gorczkujce osoby mocno si poc.
Utrzymywanie chodu
Zasada wydalania potu, jako wasnego
systemu chodzenia ciaa, dziaa najlepiej
w suchym powietrzu. Jeli jest zarwno
gorco, jak i wilgotno, pot nie ma szans na
wyschnicie i warstwa potu, ktra pokrywa skr, przestaje dziaa chodzce
Oto dlaczego gorcy i wilgotny klimat,
w ktrym niemoliwe jest utrzymanie
chodu, jest bardziej nieprzyjazny dla czowieka ni gorcy i suchy. Podobnie obcise
ubrania sprawiaj, e odczuwamy lepko
naskrka i jest nam gorco, a nasza skra
jest owinita warstw potu, tak jakbymy
znajdowali si w lesie tropikalnym.

Rozdzia 11

ROZRODCZY

Aktywno seksualna jest podstawowym

popdem i tym, co czy ludzi z wszystkimi
zwierztami. Wywouje j potrzeba rozmnaania
konieczna dla zachowania gatunku. U ludzi
narzdy rozrodcze i odpowiednie gruczoy
zaczynaj si rozwija w okresie wzrostu,
zwanym okresem dojrzewania. Precyzyjnie
nastawiony mechanizm odmierzania czasu
u kobiet kontroluje gwne fizyczne procesy
rozmnaania i jest widoczny przy menstruacji,
poczciu i ciy.
Moczowd
Pcherz

Ko onowa

Misie
opuszkowo-gbczasty

Ciao
gbczaste

Po prawej: Mskie narzdy

rozrodcze to prcie, moszna,
gruczo krokowy, pcherzyki
nasienne i rne kanaliki czce
drogi pciowe. Jdra s nie tylko
czci narzdw pciowych, ale
tworz gruczoy pciowe,
w ktrych wytwarzany jest
mski hormon pciowy
- testosteron.

Napletek

/,

Cewka
moczowa
- Zold prcia

Jdro

Pcherzyk nasienny

UKAD ROZRODCZY /131

Cewka moczowa
Gruczoy Cowpera

.s I

Ciaa jamiste
Ciato gbczaste

Zod

Zod

Ciaa jamiste Cewka

moczowa
Ttnica

.
Gruczo
Cowpera

,
.
Moczowd
Wzgrek nasienny,
ujcia przewodw
Pcherzyk nasienny
wytryskowych
/.
,<\ _
I

Ciao gbczaste

Narzdy rozrodcze
Narzdy rozrodcze kobiety i mczyzny dziel si na dwie czci - zewntrzne
i wewntrzne. Gonady u mczyzn s
reprezentowane przez jdra, a u kobiet
przez jajniki.
W okresie dojrzewania gruczoy pciowe zaczynaj rosn i staj si aktywne
pod wpywem hormonw gonadotropowych wytwarzanych w przysadce. Hormony na zmian stymuluj wytwarzanie
hormonw pciowych: testosteronu lub
androgenw u mczyzn i estrogenu lub
progesteronu u kobiet. Hormony pciowe
przyczyniaj si do rozwoju genitaliw,
jak rwnie drugorzdnej cechy pciowej, takiej jak rozrost krtani u mczyzn
(ktry prowadzi do zmiany gosu) czy
pierwszej miesiczki, czyli menarche u kobiet.
Mczyni
Mskie narzdy pciowe skadaj si
z prcia i moszny, ktre znajduj si
na zewntrz organizmu, oraz gruczo"'m^Kjkcwcgo, pcherzykw nasiennych
i drg wydalania nasienia umieszczonych wewntrz jamy miednicy. Mski
ukad rozrodczy ma za zadanie wytwarza nasienie i wprowadza je do ciaa
kobiety.

Prcie skada sie z centralnego kanau - cewki moczowej - przez ktry przechodzi mocz w trakcie oprniania pcherza (oddawanie moczu lub mikcja), lub
przez ktry przesuwa si nasienie w czasie
stosunku pciowego. Cewka moczowa czy pcherz, gdzie jest gromadzony mocz,
z otworem znajdujcym si na kocu
prcia (ujcie cewki). Nasienie pynie
w kierunku cewki moczowej podczas stosunku pciowego przez par kanaw
zwanych nasieniowodami. Z nich dostaje
si do cewki przewodami wytryskowymi,
ktre cz si z ni zaraz po opuszczeniu
pcherza. Ciasny piercie minia przy
otworze czcym pcherz z cewk moczow utrzymuje przejcie zamknitym,
tak e mocz wydostaje si tylko wtedy,
kiedy tego chcemy.
Prcie jest zazwyczaj wiotkie i zwisa
przed moszn, pomarszczonym woreczkiem, ktry kryje jdra. Jego dugo
waha si od 6 do 12 centymetrw. Kiedy
jest pobudzone seksualnie, staje si sztywne i wyprostowane i przy tym zwykle lekko skierowane ku grze. Jego dugo wynosi wtedy od 10 do 20 centymetrw. Jego koniuszek - od jest najbardziej
wraliwym miejscem. Wgbienie za odzia to rowek zaodny; gwna dugo

Powyej: Szczegowy obraz prcia (na

grze) przedstawiajcy wszystkie jego
czci. Ilustracja w rodku jest przekrojem
poprzecznym trzonu prcia i pokazuje trzy
grupy tkanek odpowiedzialnych za wzwd.
Dolna ilustracja pokazuje przekrj poduny
prcia, w ktrym cewka moczowa jest
wyranie widoczna.
prcia to trzon, a odcinek, ktrym prcie
czy si z podbrzuszem, nazywamy korzeniem.
Erekcja
Wiksza cz prcia skada si z trzech
cia odpowiedzialnych za erekcj. Obszary te s zaopatrzone w gst sie
naczy krwiononych. Kiedy mczyzna
jest podniecony seksualnie, ilo krwi
napywajcej do tych obszarw wzrasta
przy rwnoczesnym powstrzymywaniu
przed odpywem. Przekrwienie wydua,
pogrubia i usztywnia prcie, przyczyniajc si jednoczenie do jego podnoszenia
w chwili, gdy cinienie wewntrzne wzrasta. Po wytrysku nasienia i po ustpieniu
podniecenia seksualnego przepyw krwi
zmniejsza si do poziomu normalnego,
a z chwil odpynicia dodatkowej krwi

132/UKAD ROZRODCZY
Jdro i droga nasienia

Misie dwigacz jdra

Powrzek
nasienny
- Nasieniowd
Nasieniowd
Ttnica jdrowa

Najdrze Jdro
Moszna

Najdrze
Zrazi ki
jdra

rdjdrze

Jdro

Moszna

Powyej: Jdra skadaj si z cewek

nasiennych krtych, w ktrych wytwarzane
s plemniki, i komrek rdmiszowych
jdra, ktre produkuj mski hormon
testosteron. Nasienie jest przetrzymywane
w najdrzach, ktre opuszcza
nasieniowodami tu przed ejakulacj.
Schemat w ramce pokazuje, w jaki sposb
jdra s poczone z prciem.

(powodujcej wzwd) prcie wraca do swojego zwiotczaego stanu.

Napletek i od
Delikatna od jest chroniona przez
luny pat skry zwany napletkiem. Wraz
z powikszaniem si prcia w trakcie
wzwodu zwija si do tyu, tak aby pozostawi odsonit od, wystawiajc
j w ten sposb na bodce, doprowadzajce do orgazmu. Skra na odzi
i napletek wytwarzaj tust wydzielin
zwan mastk, ktra dziaa jako substancja nawilajca uatwiajca przesuwanie
napletka po odzi. Wane jest, aby
zmywa j regularnie - u niektrych mczyzn mastka ma tendencje do
gromadzenia si, tworzc papk o serowatej konsystencji i nieprzyjemnej
woni; moe ona spowodowa pieczenie

V.

UKAD ROZRODCZY /133

lub zakaenie napletka - typowe objawy zapalenia odzi. Powtarzajce si
lub stae zapalenie odzi jest czasami powodem do przeprowadzenia obrzezania, ktre zwykle jest wykonywane ze wzgldw spoecznych lub religijnych.

Poniej: Przedstawione postacie mskie

wyszczeglniaj 5 etapw fizycznego
rozwoju chopca i podkrelaj wygld
i rozwj drugorzdnej cechy pciowej owosienia onowego. Interesujce jest
przeledzenie rnic w proporcjach prcia
i moszny wzgldem siebie w okresie od
dziecistwa do dojrzaoci. Mona rwnie
zauway stopniow zmian w ksztacie
ciaa.

Jdra
Normalny mczyzna posiada dwa jdra,
ktre rozwijaj si w zarodku z fadu
tkanek znajdujcych si na tylnej cianie
brzucha. Kiedy jdra s uformowane,
wdruj stopniowo w d wewntrz brzucha, tak e w momencie narodzin kade
z jder zwykle znajduje si ju w docelowym miejscu, czyli w mosznie.
Dziaania jder s dwutorowe. Po pierwsze s miejscem wytwarzania nasienia,
gdzie kady plemnik zawiera wszystkie

I,

t
\

.tt <

T "

informacje genetyczne konkretnego mczyzny. Po drugie jdra zawieraj komrki, ktre wytwarzaj mski hormon
pciowy testosteron, odpowiadajcy za
rozwj takich cech charakterystycznych,
jak: porost wosw na twarzy i tuowiu, obnienie wysokoci gosu i typowy rozkad tuszczu. Funkcje te s realizowane przez dwa zupenie oddzielne
zestawy komrek wewntrz kadego z jder.
Jdra maj ksztat owalny. Z tyu kadego z nich jest przytwierdzony organ
w ksztacie dugiego przecinka, zwany
najdrzem. Najdrze skada si z szeregu
mikroskopijnych kanalikw zbierajcych
nasienie z jder. Kanaliki cz si razem,
tworzc jeden kana zwany nasieniowodem, ktry przenosi nasienie w kierunku
podstawy pcherza. Wszystkie te struk-

134/UKAD ROZRODCZY
Jak dojrzewa plemnik
Akrosom czapeczka
na gwce plemnika

'

Moszna

Jdro

Cewki nasienne krte

Cewka nasienna krta

Plemnik- produkt kocowego
etapu podziau komrki
Spermatyda - po drugim etapie
podziau komrki
Spermatocyt- po pierwszym etapie
podziau komrki
Spermatogonia - komrka
plemnikotwrcza

tury, z wyjtkiem nasieniowodu, s bardzo mae.

Kade jdro jest zawieszone w mosznie za pomoc powrzka nasiennego
skadajcego si gwnie z nasieniowodu, ttnicy jdrowej i splotu ylnego tworzcego y jdrow. Struktury te s
otoczone piercieniem minia zwanego
dwigaczem jdra. Powrzek nasienny
suy dwm celom: po pierwsze zaopatruje jdra w krew, po drugie odprowadza nowo utworzone nasienie z jdra.
Plemnik
Plemnik jest msk komrk rozrodcz.
Jego jedynym celem jest dokonanie zapodnienia poprzez zespolenie z komrk
esk, czyli jajem.
Kady plemnik o dugoci okoo 0,05 milimetra ma ksztal 1 kijanki. Skada si
z trzech gwnych czci: gwki, czci
rodkowej i ogona. Przd gowy, czyli
akrosom (czapeczka na gwce plemnika),

zawiera specjalne enzymy umoliwiajce

nasieniu przenikanie w gb jaja w celu
dokonania zapodnienia. Cz rodkowa
(wstawka) zawiera struktury zwane mitochondriami, ktre przechowuj energi
potrzebn plemnikowi w jego drodze do
jaja.
Jedyn funkcj ogona (witki) jest napdzanie plemnika, co osiga, poruszajc
si ruchem falujcym, wytwarzajc przy
tym prdko okoo 3-3,5 milimetra na
minut.
Nasienie skada si z licznych substancji chemicznych i materiau genetycznego - chromosomw, ktre przenosz kopi kodu genetycznego ojca. Plemnik przekazuje informacje genetyczne okrelajce
pe dziecka.
Wytwarzanie nasienia
Wytwarzanie plemnikw wymaga temperatury okoo 3C niszej ni temperatura pozostaych czci ciaa. W rezultacie

Powyej: Od okresu dojrzewania

mczyzny nasienie jest stale produkowane
w kanalikach nasiennych. Aby sta si
plemnikiem, podstawowe komrki
plemnikowe przechodz przez trzy etapy
podziau komrki (zobacz zblienie), zanim
przejd przez kanaliki do najdrza. gdzie s
przechowywanie. Normalny, dojrzay
plemnik (powyej na prawo) ma gwk,
wstawk i witk.

UKAD ROZRODCZY/135
proces ten przebiega poza organizmem w mosznie. Otaczajce tkanki pomagaj
regulowa temperatur jder wewntrz
moszny poprzez podciganie ich do gry
w przypadku zimna bd zwikszanie
zaopatrzenia naczy krwiononych, co
rozprasza ciepo, kiedy temperatura staje
si zbyt wysoka.
Wytwarzanie plemnikw w iloci od
10 do 30 miliardw miesicznie ma
miejsce w kanalikach nasiennych w jdrach. Nowo utworzone plemniki przechodz nastpnie przez te kanaliki do najdrzy, ktre s ulokowane za jdrami.
Najdrze suy jako magazyn i miejsce
rozwoju, plemnik bowiem potrzebuje od
60 do 72 godzin na osignicie penej
dojrzaoci. Najdrze moe by oprniane przez trzy albo cztery wytryski
nasienia w cigu 12 godzin, a ponowne
napenienie zajmuje mu okoo 2 dni. Jeli
ejakulacja nie ma miejsca, nasienie rozpada si i jest ponownie wchaniane.
Ejakulacja (wytrysk nasienia)
Zanim nastpi ejakulacja, nasienie przesuwa si wzdu nasieniowodw, dwch
kanaw czcych jdra z gruczoem krokowym, do dalszego, wikszego obszaru magazynowania - baki nasieniowodu. Tutaj sperma otrzymuje wydzielin
z pcherzyka nasiennego - dwch skrconych kanaw przylegych do baki.
Wydzielina, zwana pynem nasiennym,
pobudza ruchliwo - zdolno do spontanicznego poruszania si - plemnikw
i pomaga im przetrwa w wydzielinie
z pochwy. Gruczo krokowy, przez ktry
przechodzi nasienie podczas wytrysku,
wytwarza niewielk ilo podobnej wydzieliny dajcej nasieniu pen ruchliwo.
W chwili ejakulacji sperma i pyn nasienny s wypchnite z baki przez prze-

Pooenie
gruczou krokowego

Nasieniowd

Odbytnica
Pcherzyk
nasienny

. j * - drj.vqfK'<:<.'.owy

Prucie J

Powyej: Widok z boku ukazujcy gruczo

krokowy i jego pooenie w odniesieniu do
innych organw. Zblienie wyraniej
pokazuje jego uoenie w stosunku do
pcherza moczowego. Zauwa pozycj
nasieniowodu i moczowodu.

Poniej: Rysunek pokazuje badanie

odbytu. Jest to prosta metoda badania
lekarskiego uywana do sprawdzenia stanu
gruczou krokowego w przypadku
wystpowania jakichkolwiek problemw.

wd wytryskowy do cewki moczowej seri skurczw miniowych.

Jeli nasienie zostao wytrynite w pochwie kobiety, wdruje tak szybko, jak potrafi przez szyjk do jamy macicy, gdzie
toruje sobie drog do jajowodu. Wanie
w tym miejscu moe mie miejsce zapodnienie pod warunkiem, e plemniki napotkaj jajeczko.
Gruczo krokowy
Gruczo krokowy jest struktur w ksztacie orzecha woskiego, waciw tylko
mczyznom. Umiejscowiony jest pod pcherzem i otacza cewk moczow. Gruczo produkuje pyn, ktry miesza si
z plemnikami, tworzc cz pynu nasiennego. Chocia dokadna funkcja tego
gruczou nie jest jasna, uwaa si, e
jednym z jego zada jest wspomaganie
utrzymania aktywnoci plemnikw, tak
aby zapodnienie atwiej przebiegao.
Jego miejsce w organizmie powoduje,
e problemy z nim zwizane czsto dotycz funkcjonowania pcherza moczowego. Dolegliwo ta jest czciej spotykana u starszych mczyzn.

136 / UKAD ROZRODCZY

Budowa sromu

Wzgrek onowy

Napletek echtaczki
echtaczka
-Wdzideko echtaczk
Wargi mniejsze

"Wargi wiksze

"Przedsionek
Bona dziewicza

Pochwa

Krocze
-Odbyt

Kobiety
W celu zapodnienia ukad rozrodczy
kobiety musi nie tylko otrzyma nasienie, lecz rwnie wyprodukowa jajeczko, ktre, jeli jest zapodnione, musi
utrzyma, aby zarodek mg si rozwija.
Zewntrzne eskie narzdy pciowe
to echtaczka i wargi, ktre razem nosz nazw sromu. Najwiksz czci sromu s dwie pary warg. Zewntrzne wiksze skadaj si z grubych fadw skry,
ktre zakrywaj i ochraniaj pozostae
czci. Staj si ciesze u podstawy, gdzie
cz si z kroczem. U szczytu wargi
zewntrzne cz si ze skr i owosieniem na podcice komrek tuszczowych, ktre zakrywaj ko onow albo
wzgrek onowy, czsto okrelany jako
wzgrek Wenery.
Do wewntrz od warg wikszych znajduj si wargi sromowe mniejsze. cz
si na szczycie i tworz ochronny napletek nad wraliw echtaczk, dzielc si
na fady, ktre j otaczaj. Ochraniaj
rwnie ujcie cewki moczowej. Obszar
midzy wargami mniejszymi tworzy przestrze nazwan przedsionkiem pochwy.
Zanim kobieta staje si aktywna seksualnie, przedsionek jest oddzielony od pochwy bon zwan bon dziewicz. Rni si ona w ksztacie, rozmiarze i gru-

Powyej: Usytuowany przy wejciu do

pochwy srom skada si gwnie
z zewntrznych i wewntrznych warg.
Tworz one fady skry, ktre pokrywaj
i osaniaj wraliwe wntrze razem
z gwnym narzdem podniecenia
seksualnego - echtaczk.
boci. Strzpki skry, jakie wiele kobiet
ma powyej przedsionka, s pozostaociami bony dziewiczej i s okrelane jako
strzpki po bonie dziewiczej. U swego
koca wargi mniejsze cz si, tworzc
wdzideko warg sromowych, ktre czsto ulega rozerwaniu podczas porodu.
echtaczka i gruczoy
echtaczka jest w zasadzie podobna
w budowie do prcia, nawet do tego
stopnia, e posiada oson z warg sromowych mniejszych, odpowiednik napletka, i mae, czce pasmo zwane wdzidekiem. Jest to gwnie organ podniecenia seksualnego. echtaczka jest
niezmiernie wraliwa, a przy jej pobudzeniu gbczaste komrki napeniaj si
krwi, doprowadzajc do erekcji. Pocieranie echtaczki w stanie wzwodu przez
prcie w czasie stosunku albo innymi
rodkami zwykle doprowadza do orgazmu. Inne czci sromu rwnie odpo-

wiadaj na pobudzenie seksualne: wargi

sromowe mniejsze posiadaj tkanki jamiste zwane opuszkami przedsionka, ktre czsto powikszaj si w czasie stosunku, a gruczo Bartholina uaktywnia
si.
Istniej dwie pary gruczow zwizanych ze sromem. Pierwsza to gruczoy Skene'go, ktre znajduj si zaraz
pod echtaczk i wydzielaj pyn alkaliczny zmniejszajcy naturaln kwasowo sromu. Druga, wiksza para znajduje si na dnie przedsionka. S to gruczoy Bartholina, ktre wydzielaj pyn
w czasie, kiedy kobieta jest podniecona seksualnie, tak e wejcie do pochwy
staje si wilgotne, przez co moe atwiej przyj prcie. Gruczoy te - zwykle wielkoci groszku - nie s wystajce. Mog jednak dosy atwo ulega
zakaeniom wenerycznym i innym, stajc
si obrzmiae, czerwone i wraliwe na
ucisk. Zapalenie gruczow Bartholina
wymaga leczenia antybiotykami. W niektrych przypadkach w jednym z gruczow moe utworzy si ropie Bartholina,
co moe wymaga nacicia i uwolnienia
ropy.

Pochwa

Pochwa jest kanaem, ktry prowadzi

ze sromu do macicy. Podczas ycia kobiety pochwa przechodzi kilka zmian.
Pochwa dziecka jest oczywicie mniejsza ni dorosej kobiety. Wycika ciany pochwy jest ciesza u dziecka i u kobiety po menopauzie ni u kobiety w okresie zdolnoci do rozmnaania. Zmiany te
s w duym stopniu uzalenione od grupy
hormonw, zwanych estrogenami, wydzielanych przez jajnik.
Pochwa odgrywa wan rol podczas
stosunku pciowego i porodu. Jej funkcja podczas porodu jest stosunkowo bierna, kiedy pochwa tworzy doln cz
kanau porodowego i jest zdolna do otwierania si, tak aby umoliwi rodzenie dziecka. Stosunkowo niedawno zaczto rozumie niektre zmiany, jakie
zachodz w pochwie podczas stosunku
pciowego.
Budowa pochwy
Pochwa ma dugo 7-9 centymetrw
i jest otoczona przez tkank wknist i miniow, ale wyciean warstw
komrek zwanych nabonkiem paskim.
ciany pochwy normalnie s zapadnite, stykaj si z sob i s znacznie pofadowane. Waciwo ta uatwia pochwie rozciganie si podczas stosunku
albo porodu. Cewka moczowa ley na
przedniej cianie pochwy, a odbytnica
na grnej 1/3 jej ciany tylnej. Ujcie
pochwy ley do tyu od ujcia cewki
moczowej w przedsionku pochwy. Pomidzy sromem a odbytem znajduje si
okolica zwana kroczem. Grne zakoczenie pochwy nosi nazw sklepienia. Obejmuje ono doln (albo pochwow) cz
szyjki macicy. Sklepienie jest najgbsze
w czci tylnej, tam te zazwyczaj jest
deponowane nasienie podczas stosunku
pciowego.

UKAD ROZRODCZY/137
W okresie reprodukcyjnym wydzielina
pochwy jest lekko kwana. Ma to wpywa na zahamowanie rozwoju szkodliwych bakterii w pochwie, ale w okresie
przedpokwitaniowym i po menopauzie
pochwa staje si lekko zasadowa. W takich warunkach bakterie mog si rozwija i czasami przyczynia do wywoania
blu w pochwie oraz uczucia dyskomfortu - zjawisko zwane zanikowym zapaleniem pochwy.
ciany pochwy s dobrze zwilone wydzielinami z kanau szyjki macicy i gruczow Bartholina. Podczas stosunku wydzielina przecieka rwnie przez nabonek do wiata pochwy. Pewna ilo wydzieliny z pochwy jest normalna u kobiet,
a jej ilo wzrasta podczas owulacji i podniecenia seksualnego.
Hymen, zwany rwnie bon dziewicz, nosi t nazw na cze greckiego boga maestwa Hymena.
Bona dziewcza nie ma adnych znanych funkcji fizjologicznych, ale zyskaa
due znaczenie w prawie wszystkich kulturach jako oznaka dziewictwa. Bona
moe wystpowa w rnych ksztatach
i rozmiarach i nie ma sytuacji, w ktrych
moe by wiarygodnym dowodem niewinnoci.
Bona jest zwykle cienka i sitowata
i moe by atwo uszkodzona podczas
duego wysiku fizycznego, np. biegania
czy jazdy konnej. Intensywny petting,
masturbacja albo wkadanie tamponu
moe rwnie spowodowa jej rozerwanie.
Mimo i stan bony nie jest dowodem
dziewictwa, to jednak bardzo czsto jest
ona po raz pierwszy przerywana podczas
stosunku pciowego. W przeciwiestwie
do obiegowej opinii, nietknita bona
dziewicza nie zapobiega ciy. Plemnik,
ktry kontaktuje si z obszarem rozrodczym genitaliw, moe wnikn przez
szczelin w bonie dziewiczej i przej
dalej w gr pochwy, na przykad w wyniku intensywnego pettingu.
Czynnoci pochwy
Podczas podniecenia seksualnego organy rozrodcze, szczeglnie wargi mniejsze
i dolna cz pochwy, staj si przekrwione, a ilo wydzieliny z pochwy wzrasta.
W czasie orgazmu minie miednicy, wczajc te okalajce pochw, mimowolnie
kurcz si.
Jeli kobieta jest szczeglnie niecierpliwa podczas stosunku, minie otaczajce pochw przechodz w stan skurczu.
Sprawia to, e pochwa jest wsza, a seks
bolesny. Zaburzenia te s nazwane pochwic i mog by leczone przez lekarza
seksuologa, ale czsto leczenie trwa wiele
miesicy, zanim kobieta w peni moe
cieszy si seksem.
Po prawej: Pochwa jest mocnym,
uminionym kanaem usytuowanym
pomidzy macic i sromem.
Pofadowana budowa nadaje jej
zadziwiajc elastyczno potrzebn przy
porodzie.

Macica

Macica skada si z dwch gwnych

czci: trzonu narzdu oraz szyjki macicy i jest zdolna do przechodzenia znacznych zmian podczas okresu reprodukcyjnego kobiety. Od okresu dojrzewania
do menopauzy luzowka macicy rozwija
si kadego miesica, aby dostarczy poywienie dla zapodnionego jaja. Jeli
jajeczko nie zostanie zapodnione, wwczas luzwka macicy jest wydalana podczas menstruacji i powoli odbudowywana podczas nastpnego cyklu miesiczkowego.
Szyjka macicy ma ksztat cylindra, a jej
dolna cz wchodzi do pochwy. Szyjka
jest duga na okoo 2,5 centymetra i ma
cienki kana biegncy wzdu niej, ktry
uchodzi do jamy macicy powyej i do
pochwy poniej. Jeli woy palec do
pochwy, szyjka jest wyczuwalna jako
may doeczek.
U kobiety, ktra nie rodzia dzieci,
ujcie macicy jest okrge i do mae. W czasie porodu rozciga si, aby
umoliwi przejcie dziecka, a po poro-

dzie zmienia swj ksztat na szczelin

z otworem w ksztacie krzya.
W czasie ciy macica powiksza si,
umoliwiajc wzrost podu, rwnoczenie chronic go i karmic. W tym samym
czasie due wkna mini s powstrzymywane przed skurczami.
Macica zmienia swoj rol, kiedy pd
jest dojrzay. Zaczyna wtedy kurczy si
w celu otwarcia szyjki i umoliwienia
dziecku i oysku wyjcia na zewntrz.
Nastpnie macica mocno si zwa, tak
aby zamkn due naczynia krwionone,
ktre zaopatryway oysko. Po porodzie szybko powraca do poprzedniego
stanu i jest gotowa do przyjcia nastpnego zapodnionego jajeczka. Rzadko
odnotowuje si sytuacj, aby nastpio to wczeniej ni 36 dni po porodzie.
Macica zdaje si nie peni niemal
adnej funkcji przed okresem dojrzewania i po menopauzie, kiedy to posiadanie dziecka byoby dla kobiety
nieodpowiednie psychicznie i fizycznie.

Budowa pochwy
Jajowd
Macica

Jajnik

Szyjka macicy

Minie -

Pochwa

Przedsionek

Srom

138 / UKAD ROZRODCZY

Po
urodzeniu

W wieku
4 lat

Po menopauzie

Po urodzeniu dziecka

Naturalne zmiany macicy

Jajowd Jajnik

Pc heiz moczowy

Pochwa

Macica dorosej kobiety

Macica przy zaawansowanej ciy
Wszystkie zmiany w funkcjonowaniu
macicy s kierowane przez hormony wydzielane przez przysadk i jajniki oraz
podobne substancje, zwane prostaglandyn, ktre s wytwarzane w tkankach
macicy. Sposb, w jaki substancje te oddziaywuj na siebie, wci nie jest cakowicie zrozumiay.
Pozycja macicy
U dorosej kobiety macica jest narzdem o rozmiarze i ksztacie zblionym
do gruszki i znajdujcym si wewntrz
miednicy. Wski koniec gruszki jest rwnowany z szyjk macicy, ktra wsuwa
si do pochwy, a pozostaa cz tworzy trzon macicy. Jest on poczony z jajowodami, ktre przenosz co miesic
jajeczko uwalniane przez jeden z dwch
jajnikw. W ten sposb macica tworzy
cz kanau pomidzy jam brzuszn
i rodowiskiem zewntrznym.
Istnieje specjalny mechanizm, ktry zabezpiecza rozwj zakae przenoszonych
t drog do jamy brzusznej. Po pierwsze,
wycika macicy jest wydalana, kiedy
kobieta przechodzi miesiczk, po drugie,
szyjka macicy wydziela zabezpieczajce

przeciwciaa, a naturalna kwasowo pochwy powstrzymuje rozwj szkodliwych bakterii.

Przd macicy opiera si na pcherzu,
a ty ley niedaleko odbytnicy. Macica
jest normalnie podtrzymywana wewntrz
miednicy przez minie, zwane miniami
dna miednicy, a od strony ciany bocznej,
tylnej i przedniej za pomoc pasm tkanki
cznej, ktre s przytwierdzone do szyjki
macicy.
Podczas ciy macica powiksza si, ale
do 12 tygodnia moe by wyczuwalna
tylko wewntrz jamy brzusznej nad spojeniem onowym. W okresie okoo 38 tygodnia zwykle dosiga otworu dolnego klatki piersiowej, a po blisko 2 tygodniach od
urodzenia wraca do stanu sprzed porodu.
Po menopauzie macica kurczy si.
Rnice w rozmiarach s kontrolowane przez wydzielanie hormonw pciowych, ktre rwnie zarzdzaj postaci luzwki macicy. Podczas pierwszej
poowy cyklu miesiczkowego luzwka zwiksza swoj grubo a do czasu, kiedy zostaje uwolnione jajeczko.
Nastpnie przestaje rosn, za to rozpoczyna wydzielanie substancji bogatych

Po lewej: Pd pci eskiej przezywa

przyspieszony wzrost macicy podczas
ostatnich dwch miesicy przed porodem
prawdopodobnie z powodu obecnoci
duej iloci hormonw matki. W cigu
pierwszych dni po narodzeniu macica
noworodka kurczy si i pozostaje w tym
stanie a do roku lub dwch przed pierwsz
miesiczk, gdy jajniki zaczynaj wytwarza
hormony. Kiedy dziewczyna ma okoo 1 5 lat,
osiga rozmiar macicy dorosej kobiety.
Cia powiksza macic, ktra kurczy si
ponownie po menopauzie.
Macica dorosej kobiety nie bdcej
w ciy jest zwykle przechylona do przodu
pod ktem 90 - jej uminione ciany s
grube, a jama jest jedynie szczelin. W czasie
ciy ciany powikszaj si w znacznym
stopniu, tak aby utrzyma pd i worek
owodniowy.

w skadniki odywcze, aby umoliwi

pniejszy wzrost jajeczka (w sytuacji gdy
jest ono zapodnione). Jeli nie dochodzi
do zapodnienia, luzwka jest zuszczana i wydalana w czasie menstruacji.

Jajniki

Jajniki s czci ukadu rozrodczego

kobiety i ich zadaniem jest wytwarzanie
i wypuszczanie dojrzaych jajeczek. W momencie, kiedy jajeczko zostaje zapodnione przez plemnik, rozpoczyna si nowe ludzkie ycie. W okresie od pierwszej
miesiczki do menopauzy normalne jajniki wytwarzaj jedno jajeczko kadego
miesica. S one rwnie istotn czci
ukadu hormonalnego organizmu.
Jajniki to dwa szarorowe narzdy
ksztatu migdaowatego, kady o dugoci 3 i gruboci okoo 1 centymetra.
Znajduj si w miednicy, jamie organizmu ograniczonej przez koci miedniczne,
i le rwnolegle po bokach od macicy. Kady jajnik jest utrzymywany przez
mocne, elestyczne wizada. Nad kadym
jajnikiem znajduje si otoczone strzpkami ujcie brzuszne jajowodu, ktre otwiera si do jamy otrzewnej. Chocia

UKAD ROZRODCZY/139
znajduj si blisko siebie, nie ma bezporedniego poczenia pomidzy jajnikami
a ujciami jajowodw.
U dojrzaej kobiety jajniki maj guzowaty wygld. Mona to zaobserwowa,
ogldajc ich budow wewntrzn pod
mikroskopem. Jajniki pokrywa warstwa
komrek nazwanych nabonkiem pciowym. Wanie z tych komrek znajdujcych si na krawdzi jajnikw jest tworzone jajeczko. Mona dostrzec tysice
niedojrzaych jajeczek, kade w okrgej
obudowie, czyli pcherzyku jajnikowym,
skupione niedaleko brzegu jajnika.
Znacznie lepiej widoczne s pcherzyki
jajnika zawierajce jajeczka w rnych
stadiach dojrzewania. W trakcie powikszania si tych pcherzykw i po uwolnieniu jajeczek wytwarzaj one na powierzchni jajnika charakterystyczne guzy.
rodek jajnika jest wypeniony elastyczn
tkank wknist, ktra dziaa jako podpora dla zawierajcej pcherzyki warstwy
zewntrznej.

L
B

B
B
B
B
B
r
^^
Bf
Bj
Bj
BJ

BJ

Owulacja
Pod mikroskopem dojrzewajce pcherzyki jajnika mog wyglda jak mae
pieczki zawierajce niewielkie skupisko
komrek. W centrum tego skupiska znajduje si komrka jajowa w swojej ostatecznej formie dojrzewania. Kiedy pcherzyk i jajeczko s dojrzae, komrki na
krawdzi pcherzyka pozwalaj na uwolnienie jaja. Dokadny przebieg tego procesu jest nadal tajemnic. Jajeczko jest
nastpnie unoszone przez strzpki jajowodu do jego ujcia brzusznego.
Oprcz swojej roli producenta jajeczek
jajniki rwnie dziaaj jako gruczoy
hormonalne. Pracuj pod kontrol przysadki znajdujcej si w podstawie mzgu.
Przysadka najpierw wytwarza hormon
zwany folikulotropowym (FSH), ktry
z krwi jest przemieszczany w stron
jajnikw. FSH pobudza rozwj pcherzykw jajnikowych oraz powoduje wydzielanie hormonu - estrogenu. Pod wpywem estrogenu wycika macicy pogrubia si, przygotowujc do przyjcia zapodnionego jajeczka. Estrogen pobudza
rwnie budow substancji biakowych
oraz prowadzi do zatrzymywania pynw.
Po dojrzeniu i pkniciu pcherzyka
jajnikowego kolejny hormon przysadkowy, hormon luteinizujcy (LH), zaczyna
dziaa, wywoujc rozwj ciaka tego
w pustym pcherzyku. (Ciako te pomaga zaj w ci.) Z kolei ciako te
wytwarza i wydziela wasny hormon, progesteron. Jeli jajeczko nie jest zapodnione w cigu dwch tygodni, ciako te
kurczy si, produkcja progesteronu zanika i wycika macicy jest zuszczana
i wydalana w czasie comiesicznej menstruacji. Wwczas produkcja FSH zaczyna
si od nowa i cay cykl jest powtrzony.
Jeli jednak jajeczko zostao zapodnione,
wwczas ciako te kontynuuje swoj
prac a do momentu uksztatowania si

oyska.

Poniej: Jajniki s pokryte warstw

komrek. Komrki, ktre maj przeksztaci
si w jajeczka, przechodz do wntrza
jajnika, gdzie s otaczane bon pcherzyka.
Kadego miesica dojrzewa jeden
pcherzyk, ktry nastpnie pka na
powierzchni jednego z jajnikw i jest
oprniany. W przypadku zapodnienia,
ciako te, ktre rozwija si z pcherzyka
po uwolnieniu jajeczka, ronie i wydziela
hormon, ktry podtrzymuje ci.

Pooenie, budowa
i funkcjonowanie jajnikw

Jajowd

Jajnik
Macica

Odywiajce naczynia
krwionone
Ciako biakowe
(obumare ciako
te)

Komrka jajowa

Dojrzaa komrka jajowa

- Rozwijajce si
ciako te
Dojrzale ciako te

Menstruacja
Rozwj jajnika jest w duej mierze zakoczony do czasu, kiedy pd w macicy ma 3 miesice, ale przed okresem
dojrzewania nastpi jeszcze kilka wikszych zmian. W czasie kiedy eskie niemowl rodzi si, jego jajniki zawieraj
razem od 40 do 300 tysicy pcherzykw jajnikowych pierwotnych, a kady
z nich posiada niedojrzae jajeczko. Jednak najwyej okoo 500 z nich bdzie
w ogle uwolnionych i prawdopodobnie nie wicej ni p tuzina - jeli
w ogle tyle - da pocztek ludzkiemu
yciu.
Kiedy jajniki po raz pierwszy zaczynaj wytwarza estrogen, nie s jeszcze
zdolne do wyprodukowania dojrzaego
jajeczka. Pierwsze wydzielenie estrogenu
zapocztkowuje zmiany fizyczne w okresie dojrzewania, takie jak wzrost piersi,
rozwj owosienia onowego czy poszerzenie bioder. Zmiany te zaczynaj si
przynajmniej 1 rok przed pierwsz miesiczk i s znakiem, e estrogen zacz

pobudza uwalnianie pierwszego dojrzaego jajeczka.

Pierwsza miesiczka

Rozpoczcie krwawienia miesiczkowego (menstruacji) z macicy znane jako

menarche - to tylko jedna z faz cyklu
miesiczkowego, ktry jest kierowany
przez hormony przysadki mzgowej i jajnikw.
Okoo 4 lub 5 lat przed pierwsz menstruacj podwzgrze poleca przysadce
wydziela hormon wzrostu. Wzrastanie
osiga swj szczyt 2 lata przed pierwszym
krwawieniem i maleje tu przed rozpoczciem miesiczkowania. Hormony przysadkowe rwnie skaniaj komrki znajdujce si w jajniku do wydzielania estrogenu - hormonu pciowego, ktry jest
w duym stopniu odpowiedzialny za powikszenie si biustu, pobudzenie wzrostu owosienia onowego i za przebudow
wy ciki macicy.
Okoo 1 roku przed pierwsz miesicz-

k dziewczta mog zauway delikatne

upawy z pochwy. Towarzyszy to innym
zewntrznym i wewntrznym zmianom
wystpujcym w czasie, kiedy dziewczyna
staje si dojrzaa pciowo. Wewntrz organizmu wzrost i spadek poziomu estrogenu i hormonw przysadkowych rozpoczyna tworzenie wzoru wzajemnych oddziaywa, ktre bd utrzymyway cykl
miesiczkowy. Pierwsza menstruacja pojawia si, kiedy poziom estrogenu spada, pozostawiajc wytworzon wy cik
macicy bez potrzebnego wsparcia, co powoduje jej zuszczenie i wydalenie na zewntrz wraz z krwi menstruacyjn.
Rozwj kobiety w okresie dojrzewania.
Dziewczyna poniej posiada zarwno
rozwinite owosienie tonowe, jak
i wyksztacone piersi. Nie zawsze rozwj
musi przebiega w takim samym tempie,
dziewczyna mogaby by na trzecim etapie
rozwoju piersi i tylko na pierwszym etapie
rozwoju owosienia onowego.

UKAD ROZRODCZY /141

Produkcja estrogenu i rozwj jajeczka

Dzie 25/26:
Ciako te rozpada si
z powodu nie zajcia w ci
\
Dzie 20

1 dzie miesiczki:
Pcherzyk jajnikowy
zaczyna si rozwija

Poziom
estrogenu

Dzie 4/5:
Rozwija si
pcherzyk jajnikowy

Jajnik

Dzie 16/17: Ciako te

(pozostao pcherzyka jajnikowego)
jest cakowicie rozwinite

'"

Dzie 14: Owulacja

Chocia pierwsza miesiczka niesie

z sob ten sam rodzaj krwawienia jak
pozostae cykle menstruacyjne, to jednak jajnik nie wytwarza jeszcze adnego
dojrzaego jajeczka. Kilka miesicy, a nawet rok zajmuje jajnikowi dojcie do
penego funkcjonowania, a modej dziewczynie osignicie penej dojrzaoci pciowej, kiedy jej ukad rozrodczy jest cakowicie rozwinity (mimo tego, musi
ona jeszcze dojrze fizycznie i emocjonalnie).
Cykl miesiczkowy
Czas od pierwszego dnia jednej menstruacji do pierwszego dnia nastpnej jest
znany jako cykl miesiczkowy. W czasie
tego cyklu narzdy rozrodcze przechodz
seri zmian, ktre umoliwiaj jajeczku
opuszczenie jajnika i transport do macicy.
Jeli jajeczko ulegnie zapodnieniu przez
plemnik, bdzie odywiane przez wydzieliny z komrek wycieajcych macic a
do chwili, kiedy zagniedzi si w wycice
macicy i zacznie by karmione przez krew
matki.
Jeli jajeczko nie ulegnie zapodnieniu,
wycika macicy jest wydalana z krwi
menstruacyjn. Pozwala to na powstanie
nowej wyciki, gotowej do przyjcia
nastpnego jajeczka.
Ten skomplikowany cykl dziaania jest
kontrolowany przez cz w mzgu zwan podwzgrzem, ktre funkcjonuje ja-

ko zegar miesiczkowania. Mechanizm

ten dziaa poprzez may gruczo zwany
przedni czci przysadki, usytuowany u podstawy mzgu. Gruczo ten uwalnia kilka hormonw, z ktrych dwa s
szczeglnie wane dla rozmnaania. Jeden pobudza wzrost i dojrzewanie kilku maych jajeczek w jajniku, podczas
gdy drugi stymuluje uwalnianie ju dojrzaych.
Jajeczka, ktre dojrzewaj podczas
cyklu miesiczkowania, s otoczone
przez komrki produkujce hormony.
Jajeczko, razem z tymi komrkami, jest
nazwane pcherzykiem Graafa. Gwnym hormonem wytwarzanym przez pcherzyk jest estrogen. Podczas cyklu
zwikszona produkcja estrogenu powoduje utworzenie i rozwj gruczow
w wycice macicy. Zmienia ona rwnie wydzieliny w szyjce macicy, uatwiajc plemnikom wpynicie do niej
i spotkanie jajeczka. Okoo 15 dni przed
wystpieniem nastpnej miesiczki przysadka uwalnia du ilo hormonu luteinizujcego, ktry (okoo 36 godzin
pniej) pobudza uwalnianie jajeczka
z jajnika. Jajeczko nastpnie podruje wzdu jajowodu do macicy. Zapodnienie ma zwykle miejsce w jajowodzie.
Komrki jajnika, ktre utworzyy pcherzyk Graafa, przechodz teraz zmiany, polegajce na wchanianiu tuszczu.

Dzie 12/13:
Pcherzyk jajnikowy jest w peni rozwinity

Ilo estrogenu, ktry produkuje pcherzyk

jajnikowy jest rna w kadym okresie
cyklu miesiczkowego. Z pocztku
pcherzyk wytwarza bardzo mao estrogenu,
ale jego poziom stopniowo wzrasta, gdy
rozwija si pcherzyk (A i B), i osiga szczyt
w dniu 1 3. (C). W czasie owulacji (D)
poziom estrogenu nagle spada. Wzrasta
znowu, kiedy rozwija si ciako te, i spada
po 20. dniu, chyba e jajeczko zostao
zapodnione.
Od tej pory funkcjonuj jako ciako te.
Nadal wytwarzaj estrogen, ale teraz doczaj do tego produkcj hormonu zwanego progesteronem. Progesteron ma
dwie gwne funkcje w cyklu miesiczkowym. Pierwsz jest zmiana luzu w szyjce macicy, ktry staje si zbyt gsty dla
nasienia, aby weszo do macicy, drug
jest sprawienie, e gruczoy wycieajce
macic wydzielaj pyn, ktry ma odywia nowo zapodnione jajeczko.
Jeli jajeczko nie jest zapodnione, ciako te rozpada si. Mae naczynia
krwionone w tym obszarze kurcz si,
komrki wycieajce macic nie otrzymuj tlenu i obumieraj. S nastpnie
wydalane razem z pewn iloci krwi, gdy
menstruacja i cay cykl dobiegaj koca.
Wszystkie hormony uwolnione podczas
cyklu mog wpyn na zegar miesiczkowania.

Zapodnienie i rozmnaanie
Zapodnienie jest poczeniem plemnika
i jajeczka. Jest to zoony proces, w ktrym, aby zakoczy si sukcesem, musz
by spenione rne warunki.
Jeii stosunek pciowy ma miejsce mniej
wicej w czasie owulacji, zapodnienie
jest bardzo prawdopodobne. Mczyzna
podczas ejakulacji wyrzuca okoo 400 milionw plemnikw. S one otoczone przez
pyn nasienny, ktry zabezpiecza je przed
kwasowoci pochwy.
W chwili umieszczenia w pochwie
plemniki natychmiast zaczynaj podr
w gb przez szyjk macicy. Poruszaj si
ywioowo, wykorzystujc swoje ogony". Niektre z plemnikw nie docieraj do celu wdrwki, lecz obumieraj
w kwasowym otoczeniu pochwy. Jest to
naturalny sposb zabezpieczenia przed
zapodnieniem jajeczka przez uszkodzone lub niezdrowe plemniki.
Zapodnienie
Miliony plemnikw, ktre dotary do
macicy, s odywiane przez zasadowy
luz kanau szyjki macicy. Po przejciu
przez jam macicy wdruj w gr jajowodu. Droga ta, okoo 20 centymetrw,
zabiera im okoo 45 minut i tylko 2 tysice
plemnikw moe w zasadzie przetrwa.
Plemniki mog przey w jajowodzie do
3 dni gotowe do poczenia z komrk
jajow, jeli owulacja bdzie miaa miejsce. Gdy jajeczko znajduje si ju w jajowodzie, natychmiast nastpuje zapodnienie.
Zapodnienie jest osignite, kiedy plemnik przeniknie przez powierzchni jajeczka. Kady plemnik posiada enzym,
ktry pomaga topi zewntrzn powierzchni jajeczka, tak aby uczyni atwiejszym przeniknicie pojedynczego plemnika. Kiedy jajeczko jest zapodnione,
reszta plemnikw obumiera.
Jajeczko i plemnik (ktry teraz odrzuci swj ogon) cz si i tworz zygot, ktra pniej zacznie dzieli si na
dwie komrki. W cigu 72 godzin komrki kontynuuj podzia a do momentu utworzenia 64-komrkowej formy zwanej morul.
Zapodnione jajko wdruje w cigu
nastpnych 7 dni do macicy (jest to
21. dzie w 28-dniowym cyklu). W czasie tego okresu wytwarza may wystp,
ktry pomaga mu zagniedzi si w wycice macicy, gdzie moe by odywiane i cia moe si rozpocz. Gdy ten
proces, zwany nidacj (implantacj), jest
ukoczony, koczy si rwnie poczcie.
Utworzona z zapodnionego jajka blastocysta moe by teraz odywiana przez
obfity dopyw krwi obecnej w wycice macicy. Po 4 dniach od momentu
zapodnienia trofoblast produkuje hormon zwany ludzk gonadotropin kosmwkow (HCG), ktry informuje jajnik, e nastpio zapodnienie i ktry

Tworzenie blastocysty
Blastocysta
zatopiona
wwycitce
macicy

Podzia zygoty

,
,Mrula
,
, ..
' z b l t a 9 r u P a komrek)

Jajowd
Zygota
Plemnik zapladniajcy
komrk jajow

Pusty pcherzyk
jajnikowy
/jT '

/ i

I | V ' s Pcherzyk Graafa

= Etapy w dojrzewaniu pcherzyka

Kosmki kosmwki
(wystp z wycilki
blastocysty)

Macica

Trofoblast
(wycilka
blastocysty)
Napeniona pynem
grupa komrek

Wycika macicy

utrzymuje dopyw krwi do wyciki macicy, tak aby blastocyta moga kontynuowa swj rozwj.
oysko
oysko tworzy si, kiedy wyspecjalizowana cz jajka, zwana trofoblastem,
zagnieda si w cianie macicy matki. Od
12. tygodnia oysko jest osobnym organem - w czasie narodzin dziecka way okoo 500 gramw i ma ksztat ciemnoczerwonego, gbczastego krka. Dwie
warstwy komrek utrzymuj krenie krwi
podu odzielone od krwi matki w oysku,
jednak wiele substancji moe przej od
matki do dziecka.
Czynnoci oyska
Wszystkie substancje odywcze i tlen pd
otrzymuje od matki i jest zdolny do
wydalenia wszystkich produktw przemiany materii z powrotem do jej ciaa. Ta
istotna funkcja wymiany jest przeprowadzana przez oysko, do ktrego pd jest
przytwierdzony za pomoc ppowiny.
Dwutlenek wgla, substancje resztkowe
i hormony przechodz od podu do matki; tlen, skadniki odywcze (proste wglowodany, tuszcze i aminokwasy) oraz
hormony od matki do podu.
oysko dziaa rwnie jak bariera,
ktra ochrania pd przed potencjalnie

Powyej: Zapodnione jajeczko dzieli si,

tworzc morul (grup komrek).
Ta nastpnie dzieli si, aby utworzy
blastocyst, ktra zagnieda si
w wycice macicy.
szkodliwymi substancjami, ale mimo to
wiele lekarstw moe przej przez oysko
i uszkodzi pd. Niektre z przeciwcia
matki rwnie przechodz przez oysko.
oysko wytwarza kilka hormonw,
ktre m.in. zapobiegaj uwolnieniu innych jajeczek albo wystpowaniu miesiczek w czasie, gdy kobieta jest w ciy. Przygotowuj rwnie rozwj piersi
przed majcym nastpi karmieniem
oraz doprowadzaj do odkadania tuszczu na udach, brzuchu i poladkach jako
przyszego rda energii. Inne hormony
pobudzaj wzrost macicy i prawdopodobnie zapobiegaj jej kurczeniu si, zanim
zacznie si pord. S rwnie dowody,
ktre sugeruj, e ilo hormonw uwalnianych przez oysko moe by wanym
czynnikiem w okrelaniu pocztku porodu.
Rozwj podu
Pd to nazwa okrelajc nie narodzone
dziecko od chwili, kiedy da si rozpozna
jako rozwijajca si istota ludzka (od

UKAD ROZRODCZY /143

okoo 2 miesicy po zapodnieniu jajeczka). Przed tym okresem rozwijajca si
zygota jest nazywana zarodkiem (embrionem).
Lekarz okrela pocztek ciy jako
pierwszy dzie ostatniej miesiczki, a dodajc do tego 9 miesicy kalendarzowych
i 7 dni podaje przyblion dat porodu.
Cia jest dzielona na trzy trymestry
(okresy trzymiesiczne w yciu zarodka
i podu), ale zapodnienie ma miejsce
midzy 10. a 14. dniem cyklu miesiczkowego (kiedy kobieta najprawdopodobniej ma owulacj i jest najbardziej podna), std cia moe si waciwie zacz podczas drugiego tygodnia pierwszego trymestru. Na tym etapie zygota skada si z pojedynczej zapodnionej komrki lub jajeczka. Przez okoo
3 dni po zapodnieniu zygota porusza
si wzdu jajowodu w kierunku macicy,
dzielc si cigle, tak aby utworzy ma
grup komrek zwan morul.
Pierwszy trymestr
Przez nastpne 3 dni morula unosi si
w macicy. Dzieli si na nowo, po to aby
utworzy wkls bry komrek zwan
blastocyst, ktra ju jest widoczna goym okiem.
Tydzie 2: Blastocyst zatapia si w luzwce macicy: nazywa si to zagniedeniem (implantacj). Kosmki, wystpy
z jej pokrycia, zagniedaj si w wycice macicy w celu zapewnienia wyywienia zarodka.
Zewntrzna wycika blastocysty, zwana trofoblastem, rozpoczyna rozwija si
w oysko. Zaczynaj formowa si komrki krwi i wytwarzane s podwaliny
pod pierwsze komrki serca.
Tydzie 3: Zmiany hormonalne powoduj, e luzwka macicy staje si grubsza, a krew z niej odywia blastocyst.
Tydzie 4: Worek owodniowy jest ju
dobrze rozwinity. Zarodek, a pniej
pd bd w nim przebywa w czasie ciy
w staej temperaturze wygodnie podtrzymywane i osonite przed wstrzsami
w pynie owodniowym. Serce ju bije, na
pocztku nieregularnie, ale wkrtce cakiem rwnomiernie i szybciej ni serce
matki.
Krgosup i zawizek systemu nerwowego zaczynaj si formowa w zarodku,
ktry teraz ma dugo okoo 7 milimetrw.
Tydzie 5: Tworz si pierwsze narzdy. Ronie poczona z krgosupem gowa, w ktrej rozwija si cewa nerwowa.
Koczyny ukazuj si jako mae zawizki, a serce i krwiobieg s ju wyranie
uksztatowane.
oysko skada si z naczy krwiononych
matki znajdujcych si w cianie macicy
i naczy krwiononych podu z ppowiny.
Wymiana poywienia, tlenu i substancji
resztkowych ma miejsce w obszarze midzy
naczyniami krwiononymi, ktre nie s
poczone. Odtleniona krew (niebieska)
opuszcza pd wzdu ttnic ppkowych,
a nasycona tlenem (czerwona) dociera
do podu poprzez y ppkow.

Naczynia krwionone zarodka cz

si z innymi w rozwijajcym si oysku,
aby utworzy ppowin. Kosmki kontynuuj zwikszanie swej iloci, tworzc
odgazienia i przytwierdzajc zarodek
mocno do ciany macicy.
W samym zarodku (teraz o dugoci
okoo 10 milimetrw) zacz rozwija si
ukad trawienny, rozpoczynajc tworzenie od odka i czci jelit. Nie ma jeszcze
rozpoznawalnej twarzy, s tylko mae
zagbienia na oczy i uszy. Usta i szczki
zaczynaj si formowa, trwa cigy rozwj mzgu i krgosupa.
Tydzie 6: Rozwj gowy przyspiesza
si. Wewntrzne czci ucha i oczu nadal
si tworz (te drugie s pokryte skr,
ktra przeksztaci si w powieki). Mae dziurki, ktre pniej stan si nozdrzami, zaczynaj si rozwija. Mzg ma
posta 3 pcherzykw. Kontynuowany
jest rozwj ukadu trawiennego i moczo-

wego, ale wtroba i nerki nie mog jeszcze funkcjonowa. Zawizki koczyn
urosy i jest teraz moliwe zobaczenie
zacztkw rk i stp. Pod koniec tygodnia zarodek ma dugo okoo 1,3 centymetra.
Tydzie 7: oysko, przez ktre zarodek pobiera poywienie z obiegu matki
i oddaje substancje resztkowe do wydalenia, jest teraz dobrze rozwinite. Jest to
wany okres dla rozwoju oczu i czci
ucha wewntrznego, rwnie serce bije
mocniej. Nadal trwa tworzenie ukadu
trawiennego, a wiele wewntrznych narzdw, chocia wci w bardzo prostym
stanie, ju istnieje. Rosn puca, ale w tym
momencie maj jeszcze zwart budow.
Wyczuwalne s mae ruchy krgosupa,
twarz nadal si tworzy i mona zobaczy
zacztki ust. Koczyny rozwijaj si, powstaj stawy: biodrowy, kolanowy, ramienny i okciowy.

Anatomia oyska
Krenie krwi
w oysku

Ttnice matczyne
yy matczyne

Krew w przestrzeni midzy

naczyniami krwiononymi
matki i podu

144 / UKAD ROZRODCZY

Rozwj rki

Do szstego tygodnia ciy wypustki

ramion rosYi, a pd ma zawizek rki.

W sidmym tygodniu zaczyna tworzy si

zarys rki; s widoczne krawdzie palcw.

W smym tygodniu palce i kciuk z ich

szerokimi poduszeczkami oddzielaj si
od siebie.

Do trzynastego tygodnia poduszeczki

zmniejszaj si i tworz si oyska
paznokci, a do ie zaczynaj si fadowa.

Tydzie 8: Oczy s niemal w peni

rozwinite, ale cigle pokryte na wp
rozwinitymi powiekami. Twarz nadal si
rozwija, teraz istniej zacztki nosa. Mona zobaczy oddzielone palce u ng i rk,
a koczyny s zdolne do maych ruchw.
Dua w porwnaniu z reszt ciaa gowa
jest pochylona w d, w stron klatki
piersiowej. Pd ma obecnie okoo 4 centymetrw dugoci.
Tydzie 9: Ppowina jest cakowicie
utworzona i odywia system krenia
podu krwi. Tworzenie wewntrznej czci ucha jest zakoczone; zaczyna si
tworzy cz zewntrzna. Wszystkie gwne narzdy wewntrzne organizmu nadal si rozwijaj, a macica zwikszya
rozmiary. W tym czasie pd ma okoo
4,5 centymetra dugoci.
Tydzie 10: Ukad naczyniowy zapewnia krenie krwi w obrbie ciaa podu.
Zacz si tworzy ukad rozrodczy, ale
tylko wewntrz organizmu: zewntrzne
narzdy pciowe nie s jeszcze widoczne.
Twarz kontynuuje swj rozwj, a koczyny s ju wyranie uformowane wraz
z malutkimi, zczonymi bon, palcami
koczyn rk i stp. Ruchy s bardziej
ywioowe, ale wci jeszcze nie mog
by odczuwane przez matk. Pod koniec
10. tygodnia pd mierzy 5,5 centymetra
dugoci.
Tydzie 11: Twarz jest niemal zupenie
uformowana, a powieki uksztatowane.
Zaczynaj si tworzy minie, rozpocz
si rozwj zewntrznych narzdw pciowych. Od tego czasu oysko jest oddzielnym narzdem, mikk podkadk tkanek. Objto pynw w worku owodniowym wzrasta pomidzy 11. a 14. tygodniem ciy.
Tygodnie 12 -14: Niemal wszystkie wewntrzne narzdy s utworzone, ale nie
mog jeszcze funkcjonowa niezalenie
od matki. Macica moe by teraz wyczuwalna, wzrastajc ponad komi miednicy, ale cia nie jest jeszcze widoczna.

Pd w 28 dniu

Pd w 24 dniu

Po prawej: Rozwj podu od trzeciego

do sidmego tygodnia. W tym krtkim czasie
trzykrotnie wzrasta jego wielko, a ksztat
fizyczny przypomina istot ludzk.

mm

7 mm

UKAD ROZRODCZY /145

Drugi trymestr

Tygodnie 14-16: Kontynuowane jest

tworzenie koczyn, a stawy s zdolne do
wykonywania ruchw. Rozwijaj si paznokcie palcw stp i rk, a cay pd
pokrywaj mikkie, delikatne wosy zwane meszkiem.
Po 14. tygodniu oysko jest w peni
uformowane, wzrost zaczyna by szybszy: pd way okoo 135 gramw i ma
okoo 12 centymetrw dugoci.
Po 16 tygodniach nerki zaczynaj wytwarza rozcieczony mocz.
Tydzie 20: Od tej pory pd jest zdolny do wykonywania ywioowych ruchw
kopania, ktre matka bdzie moga odczuwa. Minie rozwijaj si szybko,
a na gowie zaczynaj rosn wosy. Pd
ma okoo 21 centymetrw dugoci.
Tydzie 24: Minie s niemal zupenie wyksztacone. oysko cigle si rozrasta: wszystkie potrzebne skadniki odywcze, wczajc tlen, przechodz przez
nie od matki do podu, a produkty przemiany materii wracaj do obiegu matki
w celu wydalenia. Krenie krwi matki
i dziecka pozostaje niemal cakowicie
rozdzielone.
Pd nadal nie jest zdolny do egzystowania niezalenie od matki, chocia
w bardzo rzadkich wypadkach dzieci urodzone przedwczenie (w tym okresie) i fachowo odywiane przez lekarzy przeyy.
Waga podu wynosi 570 gramw, a dugo okoo 33 centymetrw.
Tydzie 28: Jest to moment, kiedy uznaje si, e pd jest zdolny do ycia, poniewa miaby 5 procent szans na przeycie,
gdyby urodzi si przedwczenie. Pokryty
tust warstw, nazwan mazi podow,
w celu zabezpieczenia go przed pynem
owodniowym, ma teraz okoo 37 centymetrw dugoci.
Trzeci trymestr
Wzrost organizmu podu dorwnuje teraz rozwojowi gowy, a pd ma fizyczne
proporcje dziecka. Jest jednak znacznie
szczuplejszy, poniewa podskrny tuszcz
jeszcze si nie rozwin. Ilo mazi podo-

U dziewiciotygodniowego podu obecne

s ju wszystkie czci ciaa, chocia
jeszcze nie w peni uformowane.
W widocznym na zdjciu zaciemnieniu
rozwin si narzdy wewntrzne. Prosz
zauway malekie paluszki rk i stp.

wej wzrosa. Dugo ciaa wynosi teraz

okoo 45 centymetrw, a dziecko urodzone w tym okresie ma 15 procent szans
na przeycie.
Tydzie 36: Do tego czasu szansa przetrwania wzrosa do 90 procent, poniewa
puca s w peni uksztatowane. W wikszoci przypadkw dziecko obrcio si,
aby spoczywa gow w d macicy, ale
u kobiet, ktre ju rodziy, moe to
jeszcze nie nastpi.

Pd w 7 tygodniu

Pd w 6 tygodniu
Pd w 5 tygodniu

10 mm

2 cm

146/UKAD ROZRODCZY
Jdra dziecka pci mskiej obniyy
si do worka mosznowego, a ilo mazi
podowej zwikszya si. Waga dziecka
wzrasta o okoo 28 gramw dziennie.
Niektre dzieci rodz sie z delikatnym
meszkiem na ramionach, nogach i barkach, ktry zwykle znika w ostatnich
tygodniach ciy.
Pord bdzie mia miejsce w okoo 40. tygodniu, chocia niektre kobiety zaczynaj go wczeniej lub pniej od wyznaczonej daty. W chwili narodzin na
ciele dziecka (z wyjtkiem oczu i ust)
wci bd znajdowa si plamy mazi
podowej. Dziecko bdzie miao okoo
50 centymetrw dugoci i redni wag
okoo 3,4 kilograma.

Matka

Poniewa pierwszy trymestr ciy jest

okresem, w ktrym ma miejsce podstawowe ksztatowanie podu, wane jest, aby
matka unikaa wszystkiego, co moe spowodowa wady rozwojowe podu. Zaywanie jakichkolwiek lekarstw powinno
by konsultowane z lekarzem, wszystkim
kobietom radzi sie rzucenie palenia i picia
alkoholu zaraz po zajciu w ci.

Zanim nastpi zapodnienie, kobieta

powinna upewni si, e jest odporna na
ryczk. Jeli nie - konieczne jest szczepienie przeciw tej chorobie. Zaraenie si
ni podczas ciy moe spowodowa, e
dziecko urodzi si mocno upoledzone.
Wane dla matki jest odwiedzenie lekarza w pocztkowym okresie ciy w celu
dokonania dokadnych bada kontrolnych oraz zadbania o przedporodow
opiek.
Okoo 1. tygodnia przed wystpieniem
normalnej miesiczki moe mie miejsce
mae krwawienie, poniewa tworz si
nowe naczynia krwionone, aby odywi
rosncy zarodek. Naley o tym powiadomi lekarza, podobnie jak o jakichkolwiek innych objawach. Doradzi on rwnie, jak naley stosowa diet i sprawdzi, czy jest konieczne zaywanie dodatkowych witamin i elaza, ktre mog by
potrzebne w okresie ciy. Regularne
badania moczu i cinienia krwi powinno
si wykonywa dla upewnienia si, e
matka jest zdrowa.
Podczas drugiego trymestru matka bdzie czua ruchy podu, szczeglnie zaraz przed zaniciem. Jej wasny ukad

Po prawej: Pd od smego do
czterdziestego tygodnia ciy. W tym czasie
ronie ponad 12-krotnie i dojrzewa do
chwili, w ktrej moe wie wasne ycie
poza macic matki.

28 tydzie
37 cm
24 tydzie
33 cm

20 tydzie
21 cm

1 6 tydzie
14 cm
1 2 tydzie
10 cm
8 tydzie
4 cm

krenia zmienia si wraz z postpujcym, cigym wzrostem wytwarzania

krwinek.
W tym okresie wiele kobiet zauway, e
pije znacznie wicej pynw ni zwykle,
a niektre bd musiay uzupeni niedobory elaza niezbdnego przy zwikszonej produkcji krwi.
Okoo 20. tygodnia piersi s gotowe do
karmienia: wiele kobiet zauwaa, e sutki
wydzielaj ty pyn zwany siar. Nie
dotyczy to wszystkich ciarnych - te,
ktre nie zaobserwuj zjawiska, nie powinny si martwi, e ich zdolno do
karmienia piersi bdzie w jakikolwiek
sposb ograniczona.
Na tym etapie ciy niektre matki
maj niestrawno, zgag i zaparcia i mog by zmuszone do uoenia diety pod
ktem tych problemw. W trakcie rozwoju ciy wzrost wagi i nacisk na narzdy wewntrzne moe spowodowa powstanie hemoroidw w odbytnicy i ylakw na nogach. Hemoroidom mona
czciowo zapobiec poprzez unikanie zapar, a podranienia przez nie wywoane mog by leczone maciami lub
czopkami przepisanymi przez lekarza.

30 tydzie
40 cm

Sownik
ACETYLOCHOLINA - neurohormon - zwizek chemiczny uwalniany z zakocze wkien
nerwowych autonomicznych przedzwojowych
i przywspczulnych pozazwojowych oraz niektrych zakocze w orodkowym ukadzie
nerwowym; dziaa depresyjnie na serce, rozkurcza naczynia, obnia cinienie krwi, pobudza
perystaltyk przewodu pokarmowego.
ACTH - hormon adrenokortykotropowy - hormon polipeptydowy przedniego pata przysadki mzgowej pobudzajcy kor nadnerczy do
wytwarzania glikokortykoidw.
ADRENALINA - podstawowy hormon rdzenia nadnerczy uwalniany rwnie na zakoczeniach pozazwojowych wkien wspczulnych;
pobudza receptory autonomicznego ukadu nerwowego, kurczy obwodowe naczynia krwionone, zwiksza cinienie krwi, przyspiesza prac
serca, rozszerza oskrzela, zmniejsza wydzielanie gruczoowe, osabia ruchy jelit, rozszerza
renice.
ALBUMINY - biaka wytwarzane w wtrobie,
gwny skadnik biakowy osocza krwi; ich rol
jest przenoszenie wielu biologicznie czynnych
zwizkw i utrzymywanie odpowiedniego cinienia onkotycznego. Niedobr albumin prowadzi do powstania obrzkw.
ALDOSTERON - hormon sterydowy kory
nadnerczy, mineralokortykosteryd; zwiksza
wchanianie zwrotne jonw sodu i chloru oraz
wody i wydalanie jonw potasu w kanalikach
nerkowych.
ALERGIA - nadwraliwo - nadmierna reaktywno na antygen, z ktrym organizm ju
wczeniej si zetkn. Wystpuje uszkadzajce
dziaanie reakcji immunologicznej na tkanki, co
jest przyczyn takich schorze alergicznych, jak
np.: astma, katar sienny, pokrzywka, choroba
posurowicza itp.
ATP - adenozynotrjfosforan - jeden z najwaniejszych zwizkw bogatych w energi; jest
wytwarzany i magazynowany w komrkach;
stanowi rdo energii koniecznej do przeprowadzenia niezbdnych reakcji chemicznych.
BAKTERIE - mikroby - organizmy jednokomrkowe o rozmaitych ksztatach, dugoci kilku do kilkudziesiciu [im; liczne bakterie s chorobotwrcze (m.in. grulica, dur brzuszny, bonica); istniej te saprofity.
BIAKA - podstawowe wielkoczsteczkowe
skadniki wszystkich ywych organizmw;
bior udzia we wszystkich zachodzcych
w nich procesach; s zbudowane z aminokwaBICEPS - (ac.) dwugowy - potocznie tym
mianem przyjo si okrela misie dwugowy ramienia (ac: musculus biceps brachii),
cho istnieje rwnie misie dwugowy uda.
Misie dwugowy ramienia naley do przednich mini ramienia.

BONA - cienka warstwa substancji organicznych (bona komrkowa) lub blaszka tkanki
oddzielajca struktury anatomiczne lub przestrzenie (np. bona bbenkowa, bona dziewicza,
bona luzowa i in.).
BONA DZIEWICZA - (ac: hymen) - cienka bona oddzielajca pochw od jej przedsionka; jest jednym z zewntrznych narzdw pciowych eskich; tradycyjnie jest uwaana za oznak dziewictwa, jednake jej obecno nie wyklucza odbywanych stosunkw pciowych, jk
rwnie jej brak nie dowodzi, e miay miejsce.

nich: aceton, kwas acetooctowy i hydroksymasowy.

CIAKO TE - pozostao w jajniku po pcherzyku Graafa, ktry uwolni komrk jajow,
tworzy si w trakcie kadego cyklu pciowego,
wydziela progesteron; zanika, gdy komrka jajowa nie zostaje zapodniona, w przeciwnym przypadku przeksztaca si w ciako te ciowe.
CIAO SZKLISTE - przezroczysta, bezbarwna, galaretowata substancja, wypeniajca gak oczn do tyu od soczewki.

CEWKA MOCZOWA - (ac: urethra) - przewd odprowadzajcy mocz z pcherza na zewntrz.

CIECZ WODNISTA - pyn wytwarzany przez

ciao rzskowe, wypenia przedni i tyln komor oka.

CHLOREK SODU - zwizek chemiczny bdcy podstawowym rdem jonw sodowych

i chlorkowych w pokarmach czowieka, potocznie zwany sol kuchenn.

CIEMICZKA - bony cznotkankowe wypeniajce nie skostniae miejsca pocze paskich koci czaszki u noworodka, najwiksze ciemiczko przednie - zarasta midzy 12. a 18.
miesicem ycia.

CHOLESTEROL - podstawowy steryd syntetyzowany w organizmie czowieka, a take

przyjmowany w wielu pokarmach, jest prekursorem hormonw sterydowych i kwasw ciowych; we krwi jest przenoszony z albuminami; jego poziom wzrasta w przebiegu miadycy.
CHROMOSOMY - skadniki jdra komrkowego u organizmw wyszych; zbudowane z kwasu DNA i biaek; zawieraj informacj genetyczn o dziedzicznych waciwociach organizmu; ich wielko, ksztat i liczba s cechami
charakterystycznymi dla gatunku; u czowieka
wystpuj 23 pary chromosomw, z czego 22 pary s identyczne u obu pci (autosomy), a jedna
para to chromosomy pciowe (u pci eskiej XX, u mskiej - XY).
CHRZSTKA - twr zbudowany z tkanki
chrzestnej; moe pokrywa powierzchnie stawowe (chrzstka stawowa) lub wystpowa w poczeniu z miniami i wizadami (np. chrzstki krtani) albo ze skr (maowina uszna).
CHRZSTKA SPRYSTA - zawiera wk
na spryste i kolagenowe; tworzy nagoni,
inne fragmenty krtani, trbk suchow; nie podlega kostnieniu.
CHRZSTKA SZKLISTA - bkitnobiaa,
przezroczysta chrzstka, tworzy szkielet zarodka, nastpnie chrzstki nasadowe koci; u dorosego pokrywa powierzchnie stawowe wikszoci staww; ma zdolno kostnienia.
CHRZSTKA WKNISTA twarda i wy
trzymaa na zgniatanie, zbudowana gwnie z wkien kolagenowych; wystpuje w krkach midzykrgowych, pokrywa powierzchnie stawowe niektrych staww.
CIAA KETONOWE - drobnoczsteczkowe
zwizki chemiczne powstajce z kwasu octowego; pojawienie si ich we krwi towarzyszy
le leczonej cukrzycy oraz godzeniu; nale do

CINIENIE TTNICZE KRWI - cinienie

wywierane przez krew na ciany naczy ttniczych, wykazuje wahania zalenie od fazy pracy komr serca - cinienie skurczowe i rozkurczowe.
CUKRZYCA - choroba metaboliczna objawiajca si nadmiernym poziomem glukozy we
krwi, czsto uwarunkowana genetycznie.
Wrd objaww dominuje wzmoone pragnienie, wielomocz i uporczywe stany ropne (czyraki); leczy si diet i podawaniem insuliny lub
doustnych lekw przeciwcukrzycowych.
CZASZKA - kostne rusztowanie gowy, osona mzgu, narzdw zmysw oraz pocztkowych odcinkw przewodu pokarmowego i drg
oddechowych
DOJRZEWANIE - pokwitanie - okres, w ktrym
organizm osiga dojrzao pciow, fizyczn i
psychiczn - koczy si ok. 20. roku ycia. Dojrzewanie spoeczne trwa do wieku ok. 25 lat.
DNA - kwas dezoksyrybonukleinowy - materia
genetyczny przenoszony z pokolenia na pokolenie; wystpuje w jdrze komrkowym jako gwny skadnik chromosomw; zbudowany z nukleotydw zawierajcych zasady purynowe (adenina i guanina) i pirymidynowe (tymina i cytozyna); odcinki DNA nazywamy genami.
DWUNASTNICA - pierwsza cz jelita cienkiego o dugoci 25-30 cm.
DWUTLENEK WGLA - zwizek chemiczny zawierajcy w czsteczce jeden atom wgla
i dwa tlenu, powstaje w procesie spalania; w organizmie tworzy si w procesach przemian
zwizkw organicznych; jest wydalany przez
puca z wydychanym powietrzem.
DZIEDZICZNO - dziedziczenie - przekazywanie dziecku przez rodzicw niektrych
cech w materiale genetycznym.

SOWNIK/149
EGZEMA - (ac.) wyprysk - powierzchowny
stan zapalny skry powstay pod wpywem
czynnikw wewntrz- lub zewntrzpochodnych, czsto jako wynik reakcji alergicznych.
ENZYMY - biakowe katalizatory przemian
chemicznych w organizmach ywych, stanowi
wikszo biaek komrki; s te wydzielane
na zewntrz komrek (np. enzymy trawienne).
ESTROGENY - eskie sterydowe hormony
pciowe, wytwarzane przez dojrzae pcherzyki Graafa i oysko; bior udzia w regulacji
cyklu miesiczkowego.
GAMMA-GLOBULINY - immunoglobuliny
- przeciwciaa - biaka syntetyzowane po stymulacji antygenem. Znanych jest 5 klas: IgG,
IgA, lgM, IgD i IgE. W IgG zawartych jest 80%
przeciwcia krwi.
GENETYKA - nauka o dziedziczeniu i zmiennoci organizmw.
GENITALIA - potoczna nazwa zewntrznych
narzdw pciowych.
GEN - odcinek DNA kodujcy uoenie reszt
aminokwasowych w polipeptydzie; podstawowa,
materialna jednostka dziedzicznoci zapewniajca przekazywanie cech z pokolenia na pokolenie.
GLIKOGEN - skrobia zwierzca - zwizek
chemiczny zbudowany z wielu czsteczek glukozy, wytwarzany w wtrobie i w miniach,
peni rol magazynu" glukozy.
GLUKOZA - cukier gronowy - podstawowy
wglowodan krwi; gwne rdo energii; jest
cukrem prostym; powstaje w organizmie w wyniku rozkadu cukrw pokarmowych (sacharozy i skrobi) oraz glikogenu; moe by wytwarzany z niektrych aminokwasw.
GONADY - gruczoy pciowe: u pci mskiej jdra, u eskiej - jajniki; wytwarzaj komrki
rozrodcze (gamety) oraz hormony pciowe.
GRASICA - pierwotny, centralny narzd limfatyczny lecy w rdpiersiu i dolnej czci
szyi; steruje komrkow odpowiedzi immunologiczn, wydziela te hormony.
GRUCZO - narzd obdarzony czynnoci
wydzielnicz; gruczoy zewntrzwydzielnicze
maj przewody odprowadzajce wydzielin na
zewntrz, wewntrzwydzielnicze wydzielaj
hormony do krwi lub swego otoczenia.
GRUCZOY APOKRYNOWE
gruczoy
zapachowe - rodzaj gruczow potowych; wystpuj w okrelonych czciach ciaa (pod pachami, w pachwinach, w okolicy odbytu i narzdw pciowych); zaczynaj dziaa w okresie pokwitania.
GRUCZOY BRUNNERA - mae gruczoy
luzowe w dwunastnicy.
GRUCZO KROKOWY (ac: prostata) stercz - wystpuje u pci mskiej; ley pod pcherzem moczowym; obejmuje cewk moczow; wytwarza wydzielin wchodzc w skad

GRUCZOY OJOWE - gruczoy skrne

wydzielajce j; najczciej ich przewody
uchodz do mieszkw wosowych.
GRUCZOY ZOWE - mae gruczoy lece
w oczodoach; wytwarzaj ciecz obmywajc
przedni powierzchni rogwki i spojwk.
GRUCZOY NADNERCZOWE - nadnercza
- gruczoy dokrewne; lece na grnych kocach nerek; ich kora wytwarza hormony sterydowe (gliko- i mineralokortykosterydy oraz
androgeny), a rdze adrenalin i noradrenalin.

lona na 2 pitra - gruczoowe i jelitowe. W pitrze gruczoowym le: wtroba z drogami ciowymi, trzustka, ledziona, nadnercza, nerki,
odek, cz przeyku i cz dwunastnicy.
W pitrze jelitowym - pozostae czci jelita
cienkiego, jelito grube i moczowody.
ciany jamy brzusznej s od wewntrz pokryte
otrzewn cienn.
JDRA - gonady mskie; le w mosznie; wytwarzaj plemniki i mskie hormony pciowe
(gwnie testosteron).

GRUCZOY POTOWE - gruczoy skrne

wydzielajce pot; rozmieszczone prawie rwnomiernie w caej skrze - szczeglnie obficie
na doniach i stopach.

JDRA PODSTAWY - 4 jdra (zgrupowania

cia komrek nerwowych w orodkowym ukadzie nerwowym) lece w kresomzgowiu: jdro ogoniaste, soczewkowate, przedmurze i ciao migdaowate.

GRUCZOY PRZYTARCZYCZNE
przy
tarczyce - mae gruczoy dokrewne lece na tylnej powierzchni patw tarczycy; najczciej 4;
wydzielaj parathormon podwyszajcy poziom
wapnia we krwi.

JELITA - dua cz przewodu pokarmowego, przewd czcy odek z odbytem. Jelito

cienkie skada si z dwunastnicy, jelita czczego
i krtego; jelito grube z wyrostka robaczkowego, jelita lepego, okrnicy i odbytnicy.

GRUCZOY WEWNTRZWYDZIELNICZE - narzdy wytwarzajce hormony uwalniane do krwi lub otoczenia; nie posiadaj przewodw wyprowadzajcych.

JELITO CZCZE - druga cz jelita cienkiego, a pierwsza jelita krezkowego; gwnym zadaniem jest wchanianie produktw trawienia.

GRUCZOY ZEWNTRZWYDZIELNICZE - narzdy odprowadzajce wydzielin

przewodami na powierzchni skry lub bony
luzowej.

cz jelita cienkiego krezkowego, stanowi 3/5

tego jelita; jest ostatni czci przewodu pokarmowego, przez ktr przechodzi pokarm. Jelito krte uchodzi do jelita grubego na granicy
jelita lepego (ktnicy) i okrnicy.

HEMOGLOBINA - znajdujcy si w erytrocytach czerwony barwnik transportujcy tlen do

tkanek i dwutlenek wgla do puc; zbudowany
z hemu i biaka - globiny, swoistego gatunkowo, a nawet osobniczo.
HIPERTROFIA - (ac.) przerost - powikszenie objtoci komrek, a w nastpstwie - zoonego z nich narzdu, bez zwikszenia ich liczby, np. przerost mini u kulturystw, macicy
w ciy itp.
HORMONY - substancje biologicznie czynne,
wytwarzane przez ywe komrki gruczoowe
w ywym ustroju; wpywajce na metabolizm
i nie podlegajce zuyciu jako rdo energii.
HORMONY PCIOWE - wydzielane w wikszoci przez gruczoy pciowe; kontroluj czynnoci narzdw pciowych; warunkuj wytworzenie drugo- i trzeciorzdowych cech pciowych.
INSULINA - hormon polipeptydowy wytwarzany w wyspach Langerhansa w trzustce; obnia poziom glukozy we krwi.
JAJNIKI - gonady eskie, wytwarzaj komrki
jajowe i eskie hormony pciowe; le na cianach miednicy mniejszej w jamie otrzewnej.
JAJOWODY - dwa przewody czce jam
macicy z jam otrzewnej; kocz si w ssiedztwie jajnikw; przechodz przez nie komrki
jajowe do macicy.
JAMA BRZUSZNA - dolna cz tuowia leca poniej przepony, ku doowi bezporednio
przechodzi w miednic mniejsz; jest podzie-

JELITO KRTE (BIODROWE) - druga

JZYCZEK podniebienny - cz podniebienia mikkiego, zwisa porodkowo na granicy

jamy ustnej, czci nosowej i ustnej garda.
KTNIC A - jelito lepe - niewielka cz jelita grubego, przechodzi ku grze w okrnic;
ley w prawym dole biodrowym; odchodzi od
niej wyrostek robaczkowy, czsto mylony ze
lep kiszk.
KERATYNA - biako wkniste - zawiera duo
bogatej w siark cystyny; wystpuje w skrze,
wosach, paznokciach, wenie, rogach itp.
KLATKA PIERSIOWA - grna cz tuowia leca powyej przepony, otoczona ebrami; zawiera min. puca i serce.
KOMORA SERCA -jedna z dwch jam serca,
pompujcych do ttnic krew, ktr otrzymuje z odpowiedniego przedsionka; prawa komora toczy
krew odtlenowan do puc, a lewa wyrzuca utlenowan przez aort do caego organizmu.
KOMRKA - podstawowy element strukturalny organizmu - kada komrka jest zbudowana z bony komrkowej i cytoplazmy, w ktrej znajduje si jdro komrkowe (wyjtek - erytrocyty ssakw) i organelle; komrki o podobnej budowie i czynnoci tworz tkank.
KORA MZGOWA - warstwa istoty szarej
pokrywajca kresomzgowie, najwysze pitro
w hierarchicznej budowie ukadu nerwowego.
KORTYZON - glikokortykosteryd, wytwarzany przez kor nadnerczy; nasila rozpad biaek
i syntez wglowodanw z aminokwasw.

150 / SOWNIK
KO KRZYOWA - trjktna ko stanowica przedostatni odcinek krgosupa; powstaje ze zronicia si 5 krgw krzyowych; buduje tyln cian miednicy.
KO OKCIOWA - jedna z 2 koci przedramienia, czy si z koci ramienn i promieniow.
KO OGONOWA - ko guziczna - ostatni odcinek krgosupa, zoony ze zronitych
4 lub 5 krgw ogonowych, czyli guzicznych.
KO PITOWA - najwiksza ko stopy,
posiada guz tworzcy pit.
KO PROMIENIOWA - jedna z 2 koci
przedramienia; czy si z koci ramienn,
okciow i komi nadgarstka.
KO STRZAKOWA - STRZAKA atawistyczna ko w obrbie podudzia po bocznej
stronie piszczeli; bierze udzia w tworzeniu stawu skokowego grnego.
KO UDOWA - najwiksza ko organizmu
ludzkiego; czy si z koci miedniczn stawem biodrowym, a stawem kolanowym z piszczel i rzepk.
KREK MIEDZ YKRGOWY twr lecy midzy trzonami krgw; ma cz wewntrzn - jdro miadyste i zewntrzn - piercie
wknisty; amortyzuje ruchy, zwiksza ruchomo krgosupa. Wysunicie si jdra miadystego potocznie jest nazywane wypadniciem dysku.
KRTA - narzd lecy w szyi, powyej tchawicy, poniej nasady jzyka i koci gnykowej,
do przodu od dolnej czci garda; zawiera struny (fady) gosowe, ktre s gwn czci narzdu gosu.
KRYPTY LIEBERKUHNA
gruczoy jelitowe - gruczoy wielkoci 0,3-0,5 mm wystpujce w bonie luzowej jelita cienkiego i grubego.
KRZEPNICIE KRWI - zesp reakcji enzymatycznych i zjawisk fizykochemicznych
prowadzcych do powstania skrzepu krwi.
W tym zoonym procesie bior udzia osoczowe czynniki krzepnicia, w tym jony wapnia
oraz trombocyty (pytki krwi).
LIMFOCYTY - rodzaj krwinek biaych znajdujcych si w krwi, chonce oraz narzdach limfatycznych; peni gwn rol w odpornoci.
ECHTACZKA - zewntrzny narzd pciowy
eski odpowiadajcy ciaom jamistym prcia,
zakoczony odzia; moe ulega erekcji.
OYSKO - narzd poredniczcy midzy matk
a podem w wymianie gazw oddechowych, substancji odywczych i produktw przemiany materii; jest te gruczoem wewntrzwydzielniczym.
J - tuszczowa wydzielina gruczow ojowych.
MACICA - wewntrzny narzd pciowy eski,
ksztatu gruszkowatego ley centralnie, wzdu
osi miednicy mniejszej, powyej pcherza

moczowego, do przodu od odbytnicy. Jama macicy jest miejscem rozwoju zarodka i podu w
trakcie ciy.

MISIE TROJGOWY RAMIENIA

misie szkieletowy, naley do tylnych mini
ramienia prostuje staw ramienny i okciowy.

MAKROFAGI - due komrki jednojdrzaste

nalece do krwinek biaych; maj zdolno fagocytozy bakterii, a nawet wikszych elementw; do makrofagw zalicza si monocyty i histiocyty.

MINIE GADKIE - niewielkie minie

kurczce si niezalenie od woli; wystpuj w cianach narzdw wewntrznych, naczy i w skrze (powoduj gsi skrk").

MAOWINA USZNA - najwiksza cz

ucha zewntrznego; zbudowana gwnie z chrzstki pokrytej z dwch stron skr; skupia fale
dwikowe i przekazuje je do przewodu suchowego zewntrznego.
MEJOZA - podzia redukcyjny - podzia jdrowy prowadzcy do powstania gamet o haploidalnej liczbie chromosomw; mejoza skada si
z 2 kolejnych podziaw jdra komrkowego;
podczas zapodnienia z 2 gamet powstaje zygota o diploidalnej liczbie chromosomw.
MELANINA - ciemny barwnik wytwarzany
przez melanocyty z aminokwasu tyrozyny; warunkuje zabarwienie skry; jej ilo wzrasta
pod wpywem promieni ultrafioletowych (opalanie).
MENARCHE - pierwsza miesiczka - wiadczy o dojrzaoci bony luzowej macicy; czsto pierwsze cykle s bezowulacyjne.
MENOPAUZA - ustanie miesiczkowania w wyniku przekwitania.
METABOLIZM - przemiana materii - wszystkie procesy syntezy (anabolizmu) i rozpadu (katabolizmu) odbywajce si w ywym ustroju;
zapewniaj wzrost, wytwarzanie ciepa oraz
dostarczenie energii wszystkim procesom yciowym.
MIEDNICA - obrcz zbudowana z 2 koci
miednicznych, koci krzyowej i guzicznej; zawiera w sobie tzw. miednic mniejsz, w ktrej ley pcherz moczowy, odbytnica i wikszo narzdw pciowych .
MIESICZKOWANIE - okres w yciu kobiety, podczas ktrego dochodzi do cyklicznego wydalania zuszczonej bony luzowej macicy wraz z krwi; jest to zwizane ze zdolnoci rozrodcz kobiety.
MISIE - twr zbudowany z tkanki misnej;
ze wzgldu na rodzaj tej tkanki moe by gadki, szkieletowy lub sercowy; wszelkie ruchy s
wykonywane przez minie; ruchy szkieletu zalene od woli lub mimowolne (ale wiadome) s zadaniem mini szkieletowych, a ruchy w obrbie naczy i narzdw wynikaj ze
skurczu mini gadkich.
MISIE GRUSZKO WATY misie szkieletowy nalecy do mini obrczy koczyny
dolnej; jego skurcz powoduje obrt na zewntrz,
odwodzenie i prostowanie w stawie biodrowym.
MISIE POLADKOWY WIELKI - naj
wikszy z mini poladka, warunkuje jego
ksztat; misie prostuje, obraca na zewntrz oraz
odwodzi lub przywodzi w stawie biodrowym.

MINIE PRKOWANE - w wikszoci s

to minie zalene od woli; ich skurcze powoduj ruch elementw szkieletu (std nazwa
szkieletowe"); maj co najmniej jeden brzusiec
i 2 cigna, ktrymi przyczepiaj si do koci.
MINIE PROSTOWNIKI - grupa mini
szkieletowych, ktrych skurcz powoduje prostowanie danego stawu.
MINIE ZGINACZE - grupa mini szkieletowych powodujcych zgicie danego stawu, np.
misie prosty uda jest dla stawu biodrowego
zginaczem, a dla kolanowego prostownikiem.
MIGDALKI - skupiska tkanki chonnej lece
w cianach garda, w otoczeniu poczenia garda z jam nosow i ustn; zapalenie migdakw
podniebiennych okrela si mianem anginy.
MITOZA - podzia komrek somatycznych;
skada si z podziau jdra, czyli kariokinezy i podziau cytoplazmy - cytokinezy. Komrki potomne maj taki sam skad chromosomw i genw, jak komrka wyjciowa.
MOCZ - pyn wydzielany przez nerki, magazynowany w pcherzu moczowym i wydalany
z organizmu cewk moczow.
MOCZOWD - parzysty przewd odprowadzajcy mocz z miedniczki nerkowej do pcherza moczowego.
MOST - druga cz pnia mzgu, ley powyej rdzenia przeduonego, poniej rdmzgowia, do przodu od mdku, na tzw. stoku.
MOSTEK - ko leca w przedniej cianie
klatki piersiowej, zoona z rkojeci, trzonu i wyrostka mieczykowatego; przyczepia si do niego bezporednio 7 grnych par eber i porednio nastpne 3 pary.
MOSZNA - zewntrzny narzd pciowy mski, worek skrny zawierajcy jdra z njdrzami i czci powrzkw nasiennych.
MDEK - cz mzgowia; ley w tylnym
dole czaszki, do tyra od rdzenia przeduonego
i mostu; zawiera orodek rwnowagi i centrum
regulacji napicia mini szkieletowych.
NADGARSTEK - cz rki zbudowana z 8 koci uoonych w 2 szeregach, poczonych stawowo i wizadowo; cz si z komi rdrcza i z koci promieniow.
NAGONIA - najwyej leca chrzstka krtani - nagoniowa, pokryta z przodu i z tyu bon
luzow; w czasie poykania zamyka wejcie
do krtani.
NAJDRZE - narzd lecy wzdu tylnego
brzegu jdra; skada si z gowy, zbudowanej

SOWNIK /151
ze zrazikw, oraz trzonu i ogona, utworzonych
przez poskrcany przewd najdrza; przedua
si w nasieniowd.

wa przylega cile do ich powierzchni, bardziej

zewntrznie ley opona pajcza i na zewntrz opona twarda.

PPOWINA - sznur ppowinowy - twr czcy pd z oyskiem; zawiera 2 ttnice i 1 y

ppkow; jest wypeniony galaret Whartona.

NASIENIE - pyn wydalany przez mczyzn

podczas wytrysku; zawiera plemniki oraz wydzielin licznych gruczow uchodzcych do
cewki moczowej (gruczo krokowy, pcherzyki nasienne i in.).

ORGAZM - szczytowanie - stan szczytowego

pobudzenia pciowego, poczony z uczuciem
rozkoszy; u mczyzny wystpuje podczas
skurczu pcherzykw nasiennych, towarzyszy
mu wytrysk nasienia.

PIE MZGU - cz mzgu, czy kresomzgowie z rdzeniem krgowym i mdkiem;

w skad pnia wchodzi rdze przeduony, most,
rdmzgowie i midzymzgowie.

NASIENIOWD - parzysty przewd odprowadzajcy nasienie z najdrza; ma cz jdrow, powrzkow, pachwinow i miedniczn; uchodzi poprzez przewd wytryskowy do cewki moczowej.

OSIERDZIE - bona surowicza otaczajca serce, oddzielona jam osierdzia od zewntrznej

powierzchni serca; zbudowana z 2 blaszek.

NERW - pczek wypustek komrek nerwowych

(dendrytw i neurytw) wraz z osonkami; naley do obwodowego ukadu nerwowego.

OSONKA MIELINOWA
zewntrzna
osonka nerww z wyjtkiem autonomicznych
pozazwojowych; uatwia przewodnictwo; chroni i izoluje wkna nerwowe.

NERW WZROKOWY - drugi nerw czaszkowy o charakterze zmysowym; przewodzi bodce wzrokowe z komrek zwojowych siatkwki.

OSOCZE - plazma krwi - pynna (bezkomrkowa) cz krwi, stanowi 50-60% jej objtoci.

NIEPRZYTOMNO - stan braku kontaktu

z otoczeniem z areakty wnoci na bodce sowne, a czasem nawet blowe.

OSTEOBLASTY - komrki kociotwrcze,

wystpuj gwnie w okresie rozwoju tkanki
kostnej; u osb dojrzaych pojawiaj si przy
gojeniu zama koci.

NORADRENALINA - amina katecholowa hormon rdzenia nadnerczy wydzielany rwnie

na zakoczeniach wkien wspczulnych pozazwojowych, powodujcy wzrost cinienia ttniczego i czstoci pracy serca, hamuje miniwk przewodu pokarmowego.
OBLACZEK PAZNOKCIA - przednia cz
korzenia paznokcia, barwy biaawej, widoczna
pod pytk paznokciow.
OBOJCZYK - ko ksztatu esowatego leca
u podstawy szyi; czy si stawowo z wyrostkiem barkowym opatki i rkojeci mostka.
ODCHODY - ekskrementy - produkty zbdne
lub szkodliwe wydalane z organizmu jako mocz
i stolec.
ODRUCH - odpowied narzdu wykonawczego (efektor) na bodziec dziaajcy na narzd
odbiorczy (receptor), wyzwolona za porednictwem ukadu nerwowego.
ODRUCH KOLANOWY - odruch monosynaptyczny, somatyczny, polega na skurczu minia czworogowego uda w wyniku lekkiego
uderzenia w jego cigno.
ODYWIANIE - pobieranie pokarmu przez
ywe organizmy, trawienie, przyswajanie i wykorzystywanie dla ich potrzeb budulcowych, energetycznych i do regulacji wielu procesw w tych
organizmach.
OKRNIC A - najwiksza cz jelita grubego; w jej skad wchodz: okrnica wstpujca,
poprzeczna, zstpujca i esowata.

OTRZEWNA - bona surowicza wystpujca

w jamie brzusznej; otrzewna cienna wyciea
ciany brzucha i miednicy, trzewna - pokrywa
powierzchnie niektrych narzdw; oba rodzaje otrzewnej s poczone krezk.
OWULACJA - uwolnienie komrki jajowej
z pcherzyka jajnikowego (Graafa), zwykle
wystpuje 14 dni przed krwawieniem miesicznym.
PEPSYNA - enzym trawicy biaka, wydzielany w odku.
PERYSTALTYKA - ruchy robaczkowe - ruchy jelita bdce wynikiem skurczu miniwki okrnej; przesuwaj si w postaci fali wzdu
caego jelita.
PCHERZYK CIOWY cz zewntrz
wtrobowych drg ciowych, gromadzi i zagszcza ; ley pod wtrob, w prawej okolicy podebrowej; potocznie nieprawidowo nazywany woreczkiem.
PCHERZYKI PUCNE - najdrobniejsze
elementy ukadu oddechowego, maj cienkie
ciany wysane nabonkiem oddechowym;
w nich odbywa si wymiana gazowa; w obu
pucach jest ich 400-725 min.
PCHERZ MOCZOWY - narzd o grubej
cianie miniowej, w ktrym zbiera si mocz
spywajcy kroplami z moczowodw; ley w miednicy mniejszej, za spojeniem onowym.

OPUCNA - bona surowicza otaczajca puco; opucna cienna zrasta si ze cian klatki
piersiowej, a opucna pucna z powierzchni
puca; midzy nimi ley szczelinowata jama
opucnej.

PCZEK HISA - pczek przedsionkowo-komorowy - cz ukadu przewodzcego serca,

zbudowany z tkanki o cechach embrionalnego
minia sercowego; pczek wychodzi z wza
przedsionkowo-komorowego; dzieli si na 2 odnogi, ktrych zadaniem jest przesyanie do komr bodca stymulujcego do skurczu.

OPONY MZGOWE - 3 bony otaczajce

mzgowie i rdze krgowy: opona naczynio-

PPEK - blizna w rodkowym punkcie brzucha po ppowinie.

PLEMNIKI - mskie gamety (komrki rozrodcze) obdarzone ruchem, wytwarzane w cewkach

nasiennych krtych jdra.
PD - dziecko rozwijajce si w onie matki
od pocztku 3. miesica ciy do urodzenia.
PYN MZGOWO-RDZENIOWY pyn
wytwarzany w komorach mzgu przez sploty
naczyniwkowe - wypenia te komory oraz przestrze podpajczynwkow (midzy opon pajcz a naczyniow).
PYTKI KRWI - trombocyty - krwinki powstajce w szpiku kostnym, bior udzia w procesie krzepnicia.
POCHWA - eski narzd pciowy; przewd
miniowo - cznotkankowy dugoci 6-8 cm;
obejmuje sklepieniem szyjk macicy.
POCHWICA - bolesny odruchowy skurcz
mini otaczajcych pochw; powstaje zwykle
na tle urazu psychicznego.
PODNIEBIENIE - grna ciana jamy ustnej
i dolna jamy nosowej, ma cz przedni - podniebienie twarde, i tyln - podniebienie mikkie.
PODSTAWOWA PRZEMIANA MATERII
- podstawowe wydatkowanie energii w spoczynku.
PODWZGRZE - dolna (podstawna) cz
midzymzgowia, nadrzdny orodek ukadu
autonomicznego i wewntrzwydzielniczego;
jego czci jest lejek, na ktrym jest zawieszona przysadka.
POLE BROCA - orodek ruchowy mowy
w pacie czoowym mzgu.
POLE WERNICKEGO - orodek czuciowy
mowy lecy w pacie skroniowym mzgu.
POTAS - pierwiastek chemiczny; w organizmie
wystpuje jako kation; jest gwnym kationem
wewntrzkomrkowym; gwn funkcj bony
komrkowej jest utrzymanie rwnowagi midzy zawartym w komrce potasem a sodem
zewntrzkomrkowym.
PKULE M Z G O W E czci kresomzgowia pokryte kor mzgu; najwysze pitro w strukturze orodkowego ukadu nerwowego.
PROSTAGLANDYNY - hormony tkankowe,
pochodne nienasyconych kwasw tuszczowych; dziaaj regulujco na prawie wszystkie
narzdy i ukady.
PRZECIWCIAA - biaka odpornociowe
wytwarzane przez komrki plazmatyczne w odpowiedzi na obce antygeny.

152 / SOWNIK
PRZEDSIONEK SERCA -jedna z 4 jam serca zbierajca krew z y i pompujca j do komory; lewy przedsionek zawiera krew utlenowan, a prawy - yln.
PRZEYK - przewd miniowo-boniasty o gwiazdkowatym wietle, czcy gardoz odkiem; ma cz szyjn, piersiow
i brzuszn.
PRZEPONA - paski misie szkieletowy oddzielajcy jam brzuszn od jamy klatki piersiowej; jest gwnym miniem wdechu.
PRZESZCZEP(TRANSPLANTACJA)
wyrwnanie ubytku w ustroju przez operacyjne przeniesienie tkanek lub narzdw pobranych z tego samego lub innego organizmu.
PRZEWD BARTHOLINA przewd od
prowadzajcy gruczou przedsionkowego wikszego; uchodzi do przedsionka pochwy.
PRZYSADKA MZGOWA gruczo dokrewny; ley poniej podwzgrza; zawieszona
na lejku, wydziela hormony tropowe regulujce czynno innych gruczow oraz uwalnia
dwa hormony podwzgrzowe: oksytocyn i hormon antydiuretyczny (ADH).
RDZE KRGOWY - cz orodkowego
ukadu nerwowego leca w kanale krgowym;
dochodz do niego korzenie tylne, a wychodz
korzenie przednie nerww rdzeniowych.
RDZE PRZEDUONY - najnisza cz
pnia mzgu; ley w tylnym dole czaszki, powyej rdzenia krgowego; zawiera yciowo
wane orodki, jak oddechowy, sercowy, naczynioruchowy i inne.
REFLUKS (ZAWRACANIE) - przepyw substancji pynnej w organizmie w kierunku odwrotnym ni prawidowy, np. z odka do przeyku, z pcherza do moczowodu itp.
ROGWKA - przednia cz warstwy wknistej gaki ocznej; przezroczysta; silnie zaamuje promienie wietlne.
RZEPKA - niewielka, okrgawa ko leca
w cignie minia czworogowego uda; wchodzi w skad stawu kolanowego.
RZSKI - mae, podobne do wosa wyrostki
niektrych komrek; rzski w nabonku drg
oddechowych przesuwaj luz w jednym kierunku; inne peni funkcj receptorow (narzd
suchu i rwnowagi).
SEKRETYNA - hormon wytwarzany w dwunastnicy; pobudza trzustk do produkcji enzymw trawiennych.
SIATKWKA - najgbsza warstwa ciany
gaki ocznej; wyciea od wewntrz naczyniwk (cz wzrokowa) oraz ciao rzskowe i tczwk (cz lepa); zawiera receptory wzroku - prciki i czopki.
SKROBIA -jeden z gwnych wglowodanw
zapasowych rolin; znajduje si w ziarnach zb
i bulwach ziemniakw; jest podstawowym polisacharydem w poywieniu czowieka.

SOCZEWKA - elastyczna i przezroczysta

struktura komrkowa; ley do tyu od tczwki
i renicy; zawieszona na obwdce rzskowej.

TCHAWICA - przewd chrzestny przewodzcy powietrze z krtani do drzewa oskrzelowego;

naley do dolnych drg oddechowych.

SL - zwizek chemiczny kwasu i zasady - potocznie najczciej nazwa dotyczy soli kuchennej (chlorek sodu), ktrej fizjologiczne stenie w krwi wynosi 0,9%.

TESTOSTERON - mski hormon pciowy

wytwarzany w jdrach.

SPLOT SONECZNY - najwikszy splot

ukadu autonomicznego, zwany mzgiem
brzusznym"; ley w grnej czci jamy brzusznej i unerwia wikszo narzdw brzucha.
SPOJWKA - bona luzowa pokrywajca
przedni powierzchni twardwki gaki ocznej
i tylne powierzchnie powiek.
STERYDY - zwizki organiczne pochodne steranu, zaliczane do tuszczowcw; s bardzo
wanymi biologicznie zwizkami o rnorodnym dziaaniu (np. cholesterol, hormony kory
nadnerczy, hormony pciowe, kwasy ciowe,
grupa witamin D i inne).
SZCZKA - najwiksza parzysta ko twarzoczaszki zbudowana z trzonu i 4 wyrostkw
(w tym zbodoowego zawierajcego 8 zbodow); w trzonie ley najwiksza z zatok przynosowych - szczkowa.
SZPIK KOSTNY - tkanka krwiotwrcza wypeniajca wntrze koci - gwnie koci paskich, krgw i nasad koci dugich.
SZYJKA MACICY - dolna cz macicy czciowo objta sklepieniem pochwy; zawiera kana szyjki rozwierajcy si przed porodem.
SZYJKI MACICY WYMAZ - metoda diagnostyczna - polega na pobraniu niewielkiej
liczby komrek z czci pochwowej szyjki macicy w celu wczesnego wykrywania raka tej
czci macicy.
CIGNO - narzd pomocniczy minia przenoszcy si jego skurczu na ko, do ktrej jest
przyczepiony.
LEDZIONA - narzd nalecy do ukadu
krwiononego i limfatycznego; ley w grnej
czci jamy brzusznej po stronie lewej.
LIMAK - cz ucha wewntrznego, zawierajca receptor suchu - tzw. narzd spiralny
Cortiego lecy wewntrz przewodu limakowego wypenionego rdchonk.
LINA - pyn wydzielany do jamy ustnej przez
gruczoy linowe; zawiera m.in. enzym amylaz.
LUZ - bezbarwna, lepka i cigliwa substancja
wydzielana przez komrki bon luzowych np.
przewodu pokarmowego, drg oddechowych i in.;
zawiera gwnie mucyny i mukopolisacharydy.
RDRCZE - cz rki midzy nadgarstkiem a palcami; skada si z 5 koci drugich.
TARCZYCA - gruczo dokrewny lecy
w szyi w otoczeniu tchawicy; hormony tarczycy (tyroksyna i trjjodotyronina) wzmagaj
przemian materii; s niezbdne do prawidowego rozwoju.

TTNICA - naczynie krwionone, ktrym pynie krew od serca na obwd ciaa; najwiksz
ttnic jest aorta.
TTNICA BIODROWA WSPLNA dua
ttnica powstaa z podziau aorty brzusznej,
dzieli si nastpnie na ttnice biodrowe: wewntrzn i zewntrzn.
TTNICA PISZCZELOWA - przednia i tylna - dwie kocowe gazie ttnicy podkolanowej; unaczyniaj podudzie i stop.
TTNICA PODOBOJCZYKOWA ttnica pro
wadzca krew do koczyny gmej, po lewej stronie odchodzi od uku aorty, a po prawej od pnia
ramienno-gowowego; przedua si w ttnic pachow, a ta w ttnic ramienn, ktra nastpnie
dzieli si na 2 ttnice: promieniow i okciow.
TTNICA SZYJNA WSPLNA - parzysta
najwiksza ttnica w szyi, dzieli si na 2 ttnice
szyjne: zewntrzn i wewntrzn; zewntrzna
zaopatruje narzdy szyi, twarz i cz gowy,
a wewntrzna gwnie mzg.
TTNICA UDOWA - przeduenie ttnicy
biodrowej zewntrznej, unaczynia udo i przechodzi w ttnic podkolanow.
TTNO - puls - rytmiczne rozciganie cian
naczy krwiononych wywoane nagymi zmianami cinienia krwi w nastpstwie skurczw i rozkurczw komr serca; zazwyczaj bada si na
ttnicy promieniowej.
TKANKA CZNA - zesp wielu tkanek
wywodzcych si rozwojowo z mezenchymy;
s zbudowane z komrek i istoty midzykomrkowej; do tkanek cznych nale: ko, chrzstka, krew, tkanka czna wiotka i wknista, tkanka tuszczowa i inne.
TKANKA TUSZCZOWA - rodzaj tkanki
cznej; zawiera due komrki wypenione tuszczem, poczone w zraziki tuszczowe.
TLEN - pierwiastek chemiczny, gaz, stanowicy ok. 1/5 powietrza, niezbdny dla ycia; z puc
przechodzi do krwi, ktra dostarcza go do wszystkich tkanek organizmu.
TUSZCZ -jeden z podstawowych skadnikw
organizmw ywych, m.in. wchodzi w skad bon
biologicznych; spoyty tuszcz ulega w dwunastnicy zemulgowaniu pod wpywem kwasw ciowych, nastpnie jest trawiony przez lipaz
trzustkow i resorbowany do naczy chonnych.
TRBKA SUCHOWA (EUSTACHIUSZA) - cz ucha rodkowego; czy jam bbenkow z czci nosow garda; jej zadaniem
jest wyrwnywanie cinienia powietrza po obu
stronach bony bbenkowej.
TRZUSTKA - narzd lecy na tylnej cianie
brzucha; gruczo wewntrz- i zewntrzwy dziel-

SOWNIK /153
niczy; do krwi wydziela insulin i glukagon,
a do dwunastnicy enzymy trawienne (amylaz,
lipazy, proteazy).

do skurczu przedsionki i przepywaj przez robocz miniwk przedsionka do wza przedsionkowo-komorowego.

TWARDWKA - wiksza cz warstwy

wknistej ciany gaki ocznej; nieprzezroczysta; barwy biaej; jest miejscem przyczepu mini poruszajcych gak; przebita przez naczynia i nerwy.

WIZADA OKOOZBOWE
pasma
tkanki cznej biegnce od korzenia zba do
cian zbodou; stanowi struktur mocujc zb.

UKAD LIMFATYCZNY - ukad chonny cz ukadu krenia skadajca si z naczy

i narzdw limfatycznych; po przefiltrowaniu
przez wzy chonne, odprowadza nadmiar pynu tkankowego w postaci limfy, do krwi; wchania z jelit produkty trawienia tuszczw.

WIZADO - mocne pasmo cznotknkowe

wzmacniajce lub podtrzymujce rne narzdy, np. wizada stawowe, otrzewnowe i in.
WITAMINY - zwizki chemiczne niezbdne do
prawidowego przebiegu procesw yciowych;
nie s wytwarzane w organizmie; bior udzia w regulacji metabolizmu jako koenzymy.

UKAD NERWOWY AUTONOMICZNY cz ukadu nerwowego zawiadujca narzdami wewntrznymi, gruczoami i miniami gadkimi; skada si z ukadu wspczulnego
i przywspczulnego, ktrych dziaanie zwykle
jest antagonistyczne.

WONICZKA - kapilara - cienkocienne

naczynie krwionone lub chonne; jego ciana
pozwala na filtracj i wchanianie; kapilary
krwionone umoliwiaj przekazywanie substancji transportowanych krwi do tkanek i resorpcj produktw przemiany materii.

UKAD NERWOWY PRZYWSPL-

WKNO MINIOWE - komrki miniowe - gadkie, poprzecznie prkowane lub minia sercowego; zawieraj wkienka - miofibryle; zbudowane z biaek - aktyny i miozyny, ktre
umoliwiaj skurcz.

CZULNY - cz ukadu autonomicznego;

zwalnia prac serca, zwa renice, przyspiesza perystaltyk jelit, zwa oskrzela; orodki
tego ukadu le w pniu mzgu i czci krzyowej rdzenia krgowego.
UKAD NERWOWY WSPCZULNY
cz ukadu autonomicznego; przyspiesza prac serca, rozszerza renice, zwalnia ruchy jelit
itd.; orodki ukadu wspczulnego le w czci piersiowej rdzenia krgowego.
UKAD ODPORNOCIOWY og struk
tur bronicych organizm gwnie przed infekcj;
utosamiany z ukadem limfoidalnym.
WAP - (Ca) - pierwiastek chemiczny, makroelement, wystpuje gwnie w kociach; w postaci kationu jest aktywatorem wielu enzymw,
niezbdny do skurczu minia; wchanianie jest
zalene od witaminy D3; poziom regulowany
przez parathormon i kalcytonin.
WTROBA - najwikszy narzd organizmu;
ley w pitrze gruczoowym jamy brzusznej, tu
pod przepon; gwne funkcje: odtruwanie (usuwanie toksyn z krwi), wytwarzanie i wydalanie
ci, produkcja biaek, wizanie bilirubiny;
gwna rola w metabolizmie wglowodanw.
WGLOWODANY - cukry, sacharydy - organiczne zwizki chemiczne; jeden z gwnych
skadnikw organizmw ywych; obok tuszczw podstawowe rdo energii w pokarmie jako cukier i skrobia.
WZE PRZEDSIONKOWO-KOMOROWY - wze Aschoffa-Tavary - cz ukadu
przewodzcego serca; ley w przegrodzie midzyprzedsionkowej; odbiera impulsy elektryczne od miniwki przedsionka i przekazuje do
pczka Hisa.
WZE ZATOKOWO-PRZEDSIONKOWY - wze Keitha i Flacka - nadrzdna struktura ukadu przewodzcego serca; ley w cianie prawego przedsionka; zbudowany z tkanki
o cechach embrionalnego minia sercowego;
generuje impulsy elektryczne, ktre stymuluj

pywowi treci przez przewd, np. zwieracz

odbytu, cewki moczowej i in.
ZWJ - zgrupowanie cia komrek nerwowych
w obwodowym ukadzie nerwowym (poza
obrbem orodkowego ukadu nerwowego).
- pyn wytwarzany w komrkach wtroby i przesyany drogami ciowymi do dwunastnicy; w okresach midzytrawiennych gromadzi si w pcherzyku ciowym, gdzie jest
zagszczana; rol ci jest emulgacja tuszczw
i aktywacja nieczynnych enzymw trzustkowych.
UCHWA - nieparzysta ko twarzoczaszki;
zawiera 16 zbodow; poczona z komi
skroniowymi 2 stawami, co umoliwia ucie.
YA - naczynie krwionone, ktrym pynie
krew w kierunku serca.
YA WROTNA - dua ya zbierajca krew
z brzusznej czci przewodu pokarmowego, ledziony, trzustki i pcherzyka ciowego i odprowadzajca j do wtroby.

WYDZIELINA - substancja wytwarzana przez

gruczo i z niego wydalana; zwykle termin odnosi si do gruczow zewntrzwydzielniczych.

YY GWNE - due yy uchodzce do

prawego przedsionka serca; pynie nimi krew
z duego krwiobiegu; ya gwna dolna odprowadza krew z podprzeponowej czci ciaa,
a grna z klatki piersiowej, szyi i gowy oraz
koczyn grnych.

WYROSTEK ROBACZKOWY - pierwsza

cz jelita grubego; odchodzi w jamie brzusznej od jelita lepego i zwisa do miednicy mniejszej; zawiera duo grudek chonnych, std nazwa migdaek brzuszny".

YY SZYJNE WEWNTRZNE - due yy

odprowadzajce krew z gowy; cz si z yami podobojczykowymi w yy ramienno-gowowe, a z ich poczenia powstaje ya gwna
grna.

ZAPODNIENIE - poczenie plemnika z komrk jajow, w wyniku czego powstaje zygota.

ZARODEK - embrion - nowy organizm rozwijajcy si z zygoty; termin dotyczy rozwoju
od koca 1. do koca 8. tygodnia ycia wewntrzmacicznego.
ZASTAWKA - struktura umoliwiajca jednokierunkowy przepyw pynu; zastawki wystpuj w sercu, w yach (prcz gowy i szyi),
naczyniach chonnych, nawet w jelicie (zastawka krtniczo-ktnicza).
ZASTAWKA AORTALNA - zastawka leca w ujciu aorty z lewej komory serca; ma
3 patki pksiycowate; zapobiega cofaniu si
krwi do lewej komory.
ZASTAWKA MITRALNA - zastawka dwudzielna - zastawka leca w lewym ujciu przedsionkowo-komorowym; wyposaona w struny
cigniste; zapobiega cofaniu si krwi do lewego przedsionka.

ZATOKI PRZYNOSOWE

przestrzenie

pneumatyczne wysane bon luzow; le w kociach otaczajcych jam nosow; ogrzewaj

i nawilaj wdychane powietrze; s rezonatorami gosu.
ZWIERACZ - piercie miniowy otaczajcy przewd u jego pocztku, ujcia lub w trakcie jego przebiegu; zapobiega cigemu prze-

Indeks

Numery stron zaznaczone

kursyw odnosz si do ilustracji
acetylocholina, 40, 67;
acetylocholiny pcherzyki, 38;
adenozynotrjfosforan (ATP),
40, 105, 705;
adrenalina, 67, 68, 74, 76, 76;
akrosomy, 134, 134;
akson, 42, 43;
albuminy, 87, 126;
aldosteron, 68, 76-77, 122, 126;
alergia, 101;
aminokwasy, 20, 104;
amylaza, 104, 104;
anabolizm. 20;
androgeny, 131;
antygeny, 89;
aorta brzuszna, 14;
aorta, 12, 14, 15, 85, 87, 90, 94;
astma, 83;
autonomiczny system nerwowy,
21,44;

baka kanau pkolistego, 56;

bazofile, 89, 89;
biaka, 20, 68, 87, 116;
bilirubina, 118-119;
biliwerdyna, 118-119;
blastocysta, 142, 143;
blaszka podstawna limaka, 55;
bona bbenkowa, 54, 54, 55, 55;
bona Dcscemeta, 50;
bona dziewicza, 136, 136, 137,
137;
bona maziowa, 17, 17, 26, 30, 30,
31;
bona surowicza, 17, 17;
bona luzowa, 17, 17;
bona luzowa jamy ustnej, 106;
bona luzowa nosa, 78, 79, 79;
bony, 17, 17;
bl, 60, 60;
brodawki sutkowe, 69;
centralny system nerwowy,
46-49;
cewka moczowa, 120, 121, 126,
128, 128, 131;
chlorek sodu (sl), 76-77, 77;
cholesterol, 119;
chromosomy, 18-19, 18, 135;
chrzstka, 24-26;
chrzstka nalewkowata, 25, 61,
62;
chrzstka piercicniowata, 25;
chrzstka sprysta, 26;
chrzstka szklista, 25;
chrzstka tarczowata, 25, 61, 61,
62, 72, 73, 81, 81;
chrzstka wknista, 25-26;
ciaa suteczkowale, 47;
ciaka Malpighiego, 98;
ciaka Meissnera, 33;
ciaka Paciniego, 33, 60;
ciaka Ruffiniego, 33;
ciako te, 139, 139, 141;
ciao rzskowe, 50;
ciao kolankowate boczne, 53;
ciao migdaowate, 47;
ciao modzelowate, 47, 48;

ciao szkliste, 51, 5/;

cia, 137-138, 142-147;
ciecz wodnista, 50;
ciemiczka, 23, 24;
cinienie krwi, 76, 126, 126;
cukier, 74-75, 116;
cukrzyca, 20, 74-75, 77;
cykliczny AMP, 68;
cytoplazma, 18, 18;
czaszka, 13, 14, 23, 23, 26, 34, 46,
62;
czopki, 51;
czopki i prciki, 51;
czynnoci (reakcje) odruchowe,
40, 46;

dalekowzroczno, 53;
dendryty, 43, 43;
doek rodkowy, 52;
dotyk, 46, 49, 60, 60;
dreszcze, 49;
drogi oddechowe, 17;
dwunastnica, 103, 103, 112, 112,
113, 113;
dwutlenek wgla, 84, 87, 88, 94,
105;
elastyna, 25, 26, 31;
energia, 105, 116;
enzymy, 18, 20, 67, 103, 104, 116;
eozynofile, 89, 89;
estrogeny, 68, 6<S, 69, 71, 131, 139,
140, 141;

fibroblasty, 31;
fibryna, 88;
filamcnty aktynowe, 38, 39, 40;
diamenty miozynowe, 38, 39, 40;
gardo, 61, 62, 80-81, 107, 111;
gastryna, 103;
geny, 18-19;
gsia skrka, 35;
glej, 43;
glicerol, 20;
glikogen, 38, 76, 104, 105, 116;
globuliny, 87, 101;
glukagon, 68, 74, 104;
glukoza, 20,77, 103,104,105, 116;
glos, 61-63;
gonadotropina kosmwkowa
(HCG), 142;
gonady, 131;
grasica, 14, 61, 82, 98-99, 99;
gruczo Cowpera, 128, 131;
gruczo nadnerczowy, 21, 71,
76-77, 76;
gruczoy apokrynowe, 33, 33, 34;
gruczoy Bartholina, 136, 137;
gruczoy Brunnera, 113, 113;
gruczoy endokrynne
(wewntrzwydzielnicze), 70-77;
gruczoy ojowe, 33, 33, 34, 129;
gruczoy potowe, 33, 33, 122, 129,
129;
gruczoy Skene'go, 136;

hemocytoblasty, 88;
hemoglobina, 88;
hemoroidy, 146;
heparyna, 89;
hepatocyty, 116, 117;
hipoglikemia, 105;

histamina, 89;
homeostaza, 21;
hormon adrenokortykotropowy
(ACTH), 71, 71, 77;
hormon antydiuretyczny (ADH),
21, 68, 68, 71, 71, 122, 126;
hormon folikulotropowy (FSH),
71, 71, 139;
hormon luteotropowy
(lutenizujcy) (LH), 71, 71, 139;
hormon stymulujcy tarczyc
(TSH), 70, 71, 72, 73;
hormon uwalniajcy TSH (TRH),
72;
hormon wzrostu, 68, 71, 72;
hormony, 66-77;
hormony gonadotropowe, 71;
hormony pciowe, 67, 68, 77, 131,
138;
hormony tarczycy, 68;

immunoglobuliny, 97;
insulina, 20, 67, 68, 68, 74-75,
75, 77, 104, 105;
istota biaa, 46, 47;
istota czarna, 47;
istota szara, 46, 47, 48;

jabko Adama patrz chrzstka

tarczowata;
jajniki, 14, 138-140, 139, 142;
jajowody, 14, 137, 138, 139, 142;
jama brzuszna, 14, 15, 15;
jama czaszki, 13, 14;
jama klatki piersiowej, 12, 14;
jama nosa, 14, 78;
jderko, 18;
jdra, 121, 130, 132, 133-135,
134;
jdra podstawy mzgu, 47,48, 65;
jelita, 122;
jelito cienkie, 103-104, 103, 104,
113-115, 113-114;
jelito czcze, 103, 104, 113, 114,
114;
jelito grube, 123-125, 123-125;
jelito krte, 103, 104, 113, 114,
115;
jzyczek, 80, 106, 107;
jzyk, 58, 58, 59, 62, 62, 106;
jzyk, mowa, 61, 63, 63;
jzyk, smak, 58, 58, 59;
jod, 72;

kaletki, 30, 31,5/;

kamienie ciowe, 119;
kanaliki Havcrsa, 24;
kana ciaa szklistego, 51, 51;
kanay pkoliste, 56, 56;
kapilary, 92, 94;
karmienie piersi, 69, 72, 146;
katabolizm, 20;
ktnica, 103;
keratyna, 34, 35;
ketony, 105, 116;
klatka piersiowa, 12, 14, 25, 27;
kbuszki, 120, 126, 127;
ky, 109, 110;
kykie koci udowej, 28;
kolagen, 25, 31, 50;
kolano, 30-31,5/, 32,40;
kolba Krauzego, 33;
komrki, 18-19, 19, 72;
komrki alfa (A), 75;
komrki beta (B), 75;

komrki Kupffera, 116;

komrki nerwowe, 18, 43;
komrki, podzia, 19, 19;
komrki Schwanna, 43;
koordynacja ruchw, 64-65;
koordynacja, 64-65, 64-65;
kora mzgowa, 13, 38, 47, 49, 57,
57, 58, 62;
kora nadnerczy, 76-77, 76;
kortyzon, 68, 71, 74. 76, 77;
kosteczki, 54;
koci, zobacz take stawy
i szkielet, 23-24;
koci twarzy, 23, 26;
ko biodrowa, 28, 28;
ko czworoboczna, 28;
ko gnykowa, 61, 63;
ko haczykowata, 28;
ko jarzmowa, 23;
ko klinowata, 29;
ko krzyowa, 28, 28, 123;
ko kulszowa, 28, 28;
ko okciowa, 26, 28, 32, 32;
ko onowa, 28;
ko deczkowata, 28;
ko zowa, 23;
ko nosowa, 23;
ko ogonowa, 26;
ko pitowa, 29;
ko promieniowa, 26, 28;
ko ramienna, 26, 28, 32;
ko sitowa, 57;
ko skokowa, 29;
ko szecienna, 29;
ko trjgraniasta, 28;
ko udowa, 28, 28, 31; 1
kowadeko, 54, 54, 55;
krek Merkela, 60;
krenie krwi, 54, 94-95, 94-95;
krew, 21, 55, 87-89, 88, 89, 98,
116, 126;
krew, osocze, 87, 121;
krew, pytki, 87-88, 88, 89;
krezka, 15, 114, 114;
krgi, 26, 26, 27, 43;
krtkowzroczno, 53;
krtaniowa cz garda, 80, 81,8/;
krta, 12, 25, 25, 26, 61-62, 61,
80, 107;
krwawienie, 88, 88;
krwinki biae, 88-89, 89;
krwinki czerwone, 18, 85, 87, 88,
89, 98, 116, 118;
krypty Licberkiihna, 104, 113;
kwas dezoksyrybonukleinowy
(DNA), 18-19, 19;
laktacja. 69, 71, 72, 146;
limfocyty, 88, 89, 89, 97, 97, 98,
99, 100-101, 101;
limfokiny, 97;
lizosomy, 18;
lizozym, 106;

agiewka, 56, 56;

echtaczka, 136, 136;
okie, 26, 28, 32;
opatka, 27, 28, 32;
oysko. 142, 144;
j, 34;
zowe kanaliki, 79;
zy, 50;

macica, 14, 15, 15, \1,17, 71, 121,

137-138, 137-138;

INDEKS/155
makrofagi, 101;
maltoza, 103;
maowina uszna, 54, 54;
maziwka, 30;
melanina, 35, 35;
melanocyty, 33, 35, 35;
menopauza, 69;
metabolizm, 20;
metabolizm skrobi, 104- 105, 104;
miednica, 22, 22, 24, 28, 28;
miesiczkowania rozpoczcie,
(menarche) 140;
miesiczkowanie, 68, 72, 138,
140-141;
misie rylcowo-jzykowy, 63,
106;
misie rzskowy, 50, 50;
misie brdkowo-jzykowy, 63;
misie brzuchaty ydki, 31, 36,
40;
misie czoowy, 34, 36;
misie czworoboczny, 36;
misie czworogowy uda, 36;
misie dwugowy ramienia, 36,
38, 40;
misie dwigacz jdra, 132, 134;
misie krawiecki, 36, 40;
misie ldwiowy wikszy, 40;
misie mostkowo-obojczykowo-sutkowy, 36, 80;
misie najszerszy grzbietu, 27,
36;
misie napinacz powizi
szerokiej, 40;
misie naramienny, 36;
misie oby wikszy, 36;
misie okrny oka, 36;
misie okrny ust, 36;
misie piersiowy mniejszy, 27;
misie piersiowy wikszy, 36, 38;
misie paszczkowaty, 40;
misie podniebienno-jzykowy,
63;
misie policzkowy, 102;
misie poladkowy wielki, 36,
37, 38;
misie potyliczny, 34, 36;
misie prostujcy wos, 33;
misie prosty brzucha, 36;
misie sercowy, 37,37, 38,39,40;
misie skroniowy, 102;
misie trjgowy ramienia, 36,
38, 40;
misie zbaty przedni, 27;
minie, 16, 18, 32, 36-41,
36-40, 105;
minie antagonistyczne, 40;
minie gadkie, 37, 38, 39, 40;
minie midzyebrowe, 12, 14,
27, 63;
minie przywodzce, 40;
minie skrzydowe, 102;
minie wacze, 102;
miniowe wkna, 38, 39;
migdaki, 55, 80, 81, 89, 100, 100,
107;
mikrotubulc, 40;
mitochondria, 18, 18, 38, 40, 134,
134;
mitoza, 19;
mlecz, 103, 112;
moteczek, 55;
mocz, 71, 119, 122, 126, 128;
moczowd, 14, 15, 15, 118, 121,
126, 127;

moczu wydalanie, 126;

monocyty, 88, 89, 89;
most, 47, 48;

mostek, 12, 27, 28;

moszna, 130, 135;
mowa, 46, 61-63, 61-63;
mzg, rwnowaga, 56;
mzg, 13, 14, 46, 46, 47, 48-49,
48;
mzg, koordynacja, 64-65, 65;
mzgu ukrwienie, 92;
mzgu pie, 13, 46, 48, 58, 60, 60,
63;
mdek, 42, 46, 47, 48, 56, 65;

nabonek, 50, 124;

nabonka komrki, 88;
nabonkowa tkanka, 16;
naczynia krwionone, 92-93,
92-93;
naczynia limfatyczne, 96-97, 97,
114, 115;
naczyniwka oka, 50-51;
nadgarstek, 28, 30;
nagonia, 25, 26, 58, 61, 61, 80,
107, 111, Ul;
najdrza, 130, 132, 134, 135;
napletek, 132-133;
narodziny, 146, 147;
narzdy pciowe, 131, 136;
nasada koci, 24;
nasienie, 71, 133-135, 134, 142;
naskrek, 33, 33, 35;
nefrony, 126;
nerki, 14, 15, 15, 21, 21, 71, 77,
77, 118, 119, 120, 121-122,
121, 126, 126-127, 128;
nerw bdny, 44, 80;
nerw jzykowo-gardowy, 58, 81;
nerw podjzykowy, 63, 106;
nerw przedsionkowy, 56;
nerwy czaszkowe, 44, 45;
nerwy krzyowe, 45;
nerwy ldwiowe, 42, 42, 45;
nerwy ogonowe, 42;
nerwy piersiowe, 42, 45;
nerwy przeponowe, 84, 84;
nerwy rdzeniowe, 44, 45;
nerwy ruchowe, 38, 38, 46, 46;
nerwy szyjne, 42, 45;
nerwy limakowe, 54, 54, 55, 55;
nerwy wspczulne, 44, 44;
nerwy zmysowe, 43, 46;
neuroglej, 43;
neurony, 42, 43, 46, 47;
neurony ruchowe, 43, 44;
neutrofile, 88, 89;
nogi, 28, 28, 40;
noradrenalina, 76;
nos, 79, 79;
nos, mowa, 62;
nosowa cz garda, 80, 80, 81,
81, 111;

mzgowej, 52, 53;

okostna, 24;
okostna czaszki, 34;
okrnica esowata, 123;
oksytocyna, 68, 68, 69, 71, 71;
opucna, 12, 14, 17, 82, 82;
opona mikka, 13, 46;
opona twarda, 13, 14, 46;
opony, 17, 17, 46, 47;
oskrzela, 12, 14, 82, 83;
oskrzeliki, 82, 83, 85;
osonka mielinowa, 42, 43;
osteoblasty, 25;
osteocyty, 24;
otrzewna, 15, 114, 775;
otrzewna cienna, 15, 75;
otrzewna trzewna, 15, 75;
owulacja, 72, 139, 139;

obojczyk, 27, 28, 32, 82;

obwodowy system nerwowy, 44,
44-45;
ochrzstna, 25;
oczy, 50-53, 57-53, 56;
odbyt, 103, 124-125, 124;
oddychanie, 27, 28, 84, 85;
odpowied immunologiczna, 77,
89, 100-101, 101;
odruchy, 37, 64-65;
odrzucenie przeszczepu, 101;
odwodnienie, 21;

pajczynwka, 13, 46;

palce stp, 29;
palce, 29, 30, 35;
paliczek, 29, 30;
paliczki, 29;
pami, 58;
panewka, 28, 28;
pankreozymina, 104;
parathormon, 126;
paznokcie, 34-35, 35;
pepsyna, 103;
peptony, 103;
peptydy, 104;
perystaltyka, 11, 37, 123;
pcherz moczowy, 14, 15, 75, 21,
120, 121, 128, 725;
pcherzyk Graafa, 141;
pcherzyk ciowy, 15, 103, 103,
113, 113, 118, 775, 119, 119, 122
pcherzyki, 69, 82, 83, 84, 55;
pcherzyki nasienne, 130, 135,135;
pczek Hisa, 91;
ptla Henlego, 727;
piegi, 33;
pie ramienno-gowowy, 87;
piercie Waldeyera, 100;
piszczel, 28, 25, 29, 31;
plamka ta, 50, 52;
pat ciemieniowy, 46, 49, 58, 60,
60, 65;
pat czoowy, 46;
pat potyliczny, 46, 49;
pat skroniowy, 46, 49;
pd, 17, 142-146;
puca, 72, 14, 28,63, 82-85,
52-55;
pyn maziwkowy, 25, 30, 30, 31;
pyn mzgowo-rdzeniowy, 46, 46;
pytka ruchowa, 38;
pochewki cigniste, 41, 41;
pochwa, 727, 725, 137, 136-138;
podniebienie mikkie, 80, 50, 106,
707;
podniebienie twarde, 106, 707;
podwzgrze, 21, 27, 44,44, 47, 48,
68, 70, 70, 72, 141;
powonienie, 57-58, 57;
poziomy soli, 76-77, 77;
poziomy soli, kontrola, 126;
pragnienie, 21, 27;
prcie, 121, 727, 128, 725,
131-133, 130-133;
progesteron, 68, 69, 71, 131, 139;
prolaktyna, 65, 69, 71 -72, 77;
prostaglandyny, 138;

okolica ruchowa, 65;

okolica wzrokowa kory

prostnica (odbytnica), 75, 703,

123, 124, 124;

ogniskowanie, 52:

prostata, 121,128, Ul, 135;

protrombina, 88;
przeciwciaa, 89;
przedtrzonowce, 109, 770;
przeyk, 14, 61,(57,50, 707,
111-112, 777;
przepona, 72,14,14,15,82, 84,84;
przewody ciowe, 75, 117, 118;
przewd limfatyczny, 96, 97;
przewd piersiowy, 96, 97;
przewd pokarmowy, 14, 15, 17;
przysadka mzgowa, 47, 68,
68, 70-72, 70-77, 77, 140, 141;
przytarczyce, 73, 73;
przywspczulne
(parasympatyczne) nerwy, 44, 44;
ptialina, 103, 705;

rak puca, 53;

rami, 26, 40;
rany, 88, 55;
rbek, 34, 35;
rdze krgowy, 73, 14, 26, 26, 43,
44, 46-48, 46, 60, 60;
rdze nadnerczy, 76-77, 76;
rdze przeduony, 47, 48;
renina, 77, 126;
reumatoidalne zapalenie staww,
30, 30;
reticulum endoplazmatyczne, 18,
75;
rka, 25-29, 30, 41, 144;
rkoje mostka, 27;
rogwka, 50, 50, 51;
rozedma, 52;
rozmnaanie, 142-147;
rwnowaga, 56;
rybosomy, 18, 75;
rzepka, 25, 31,37;
schody bbenka, 55;
schody przedsionka, 55;
sekretyna, 67, 104;
sen, 48, 48;
serca unerwienie autonomiczne,
44, 44;
serce, 72, 14, 28, 56, 90-91,
90-97;
sercowy misie, 37, 40, 41;
siatkwka, 50,50, 51-52, 53;
siekacze, 109, 770;
siodo tureckie, 70, 70;
skalp, 34;
skra, 33-35, 33-35, 129, 729;
skra, barwa, 35;
skra, dotyk, 60, 60;
.
skrzepy krwi, 88, 55;
such, 46, 54-56, 54-56;
smak, 58, 55-59;
smakowe kubki, 58, 59, 106,
107-108;
sl, patrz chlorek sodu
spojenie onowe, 75, 28, 727, 130;
spojwka, 50;
srom, 136, 736;
staw panewkowy, 30;
staw zawiasowy, 30;
stawowa chrzstka, 24-26;
stawy, 17, 30-31;
steroidy, 66, 66, 68, 76-77;
sterydy anaboliczne, 77;
stp, 28;
stolec, 122, 124;

StOpa; i9; 10; 11;

struny gosowe, 25, 61, 67, 62, 62,

63, 80;

156/INDEKS
strzaka, 28, 29, 31;
strzemiczko, 54, 54, 55;
synapsy, 43, 47;
synaptyczna szczelina, 38;
system endokrynny
(wewntrzwydzielniczy), 16, 21,
48, 66 - 77;
system nerwowy, 16, 21, 42-65;
system trawienny, 16, 102-119;
system wydalniczy, 16, 120-129;
szczka, 23;
szkielet, 16, 22-32;
sznur ppkowy, 144;
szpik kostny, 88, 89;

trzustkowy przewd, 75;

twardwka, 50, 51;
tyroksyna, 72-73;
tyrozyna, 35;
U
ucho, 26, 54 - 56, 54 - 56;
ucho, syszenie, 54-56;
ucho, utrzymanie rwnowagi, 56;
uczucia a hormony, 68-69;
uczucia a zapach, 58;
ukad limbiczny, 47, 58;
ukad limfatyczny, 16,96-101;
ukad miniowy, 16, 36-40;
ukad moczowy, 120, 121-122,
121;
ukad oddechowy, 16,78-85;
ukad rozrodczy, 16, 130-147;
ukad scrcowo-naczyniowy, 16,
86-96;
ukad somatyczny, 43, 44;
urobilinogen, 119;
usta, 106-110, 706-770;
usta, mowa, 61, 61, 62, 62;
ustna cz garda, #0, 81,81, 111;
utkanie tkanki wknistej, 23;

S
cigna prostownikw, 36, 40, 41;
cigna zginaczy, 36, 40, 41;
cigna, 17, 31, 31, 40, 41, 41;
cigno pitowe (Achillesa), 36,
40, 41;
ledziona, 15, 15, 89, 89, 98;
limak, 54, 55, 56;
lina, 58, 59, 106-108;
linianka podjzykowa, 106, 107,
107;
linianka poduchwowa, 106,
107, 707;
W
luz, 57;
wargi, 62, 62, 63, 63, 106;
luzwka macicy, 17, 137;
warstwa Bowmana, 50;
rdchonka, 54, 55, 55, 56, 56;
wtroba, 14, 15, 75, 18, 20, 27,
rdrczc, 29;
103, 104, 116-119, 117-119;
rdstopie, 29;
wchowa opuszka, 57, 57;
wchowe komrki, 57, 57;
T
wchowe pole, 57, 57;
tarcza nerwu wzrokowego, 50,51;
wchowy nerw, 57, 57;
tarczyca, 61, 71, 72-73, 72;
wdzideko jzyka, 106, 107;
tchawica, 12, 14, 61, 67, 81, 81;
wglowodany, 20, 116;
testosteron, 68, 11, 131, 133;
wze Ranviera, 42;
tetrajodotyronina (T4), 73;
wzy limfatyczne, 89, 97;
tczwka, 50, 50, 51, 57;
widzenie, 46, 50-53, 50-53;
ttnica jzyka, 706;
wizada, 31-32, 32;
ttnica ukowata, 727;
wizado piercieniowate, 26, 32;
ttnica nasienna, 87;
witaminy, 118;
ttnica nerkowa, 14, 87, 94, 118, wos, 33, 34-35, 34;
121, 127;
wosowe mieszki, 33, 33, 34, 35;
ttnica piszczelowa, 87;
wkna elastyczne, 33, 33;
ttnica pucna, #5, 94;
wkna kolagenowe, 33, 33;
ttnica podobojczykowa, 87, 94;
wkna ruchowe, 44;
ttnica podstawna, 70;
wkna zmysowe, 44;
ttnica ramienna, 87, 94;
woda w organizmie, 21, 21;
ttnica szyjna, 87, 94;
wole endemiczne, 72;
ttnica ledzionowa, 75, 98, 98;
worek mosznowy, 132;
ttnica udowa, 87, 94;
worek owodni, 17;
ttnica wtrobowa, 777;
wydalanie, 121-122;
ttnice, 92, 93, 94, 94;
wyrostek robaczkowy, 103, 125,
ttnice biodrowe, 94;
125;
ttnice krezkowe, 94;
wyrostki sutkowate, 55;
ttnice przysadki, 70, 71;
wysepki Langerhansa, 74, 105;
ttnice wiecowe, 93, 94;
wzgrek onowy, 136, 7J6;
ttniczki, 94;
wzgrze, 47, 48, 58, 60, 60;
ttno, 92;
wzrok, 52-53, 52-53;
tkanka czna, 16;
wzrokowa droga, 52;
tkanka nerwowa, 16;
wzrokowa promienisto, 52;
tlen, 84, 87, 88, 94;
wzrokowe skrzyowanie, 52, 70;
tuszcze, 20, 87, 116, 118;
wzrokowy nerw, 50, 51, 52-53,
torebka Bowmana, 126, 727;
52;
trawienie, 103-105, 113;
trbka suchowa Eustachiusza,
Z
54, 54, 55, 56, 78, 81, 81, 107;
zagniedenie, 142;
trofoblast, 142, 143;
zakoczenia nerwowe, 33, 33, 60,
trjjodotyronina (T3), 73;
60;
trucizny, 89, 116;
zapach, 57-58, 57;
trzeszczenia, 41;
zapalenie okrnicy, 123, 72:?;
trzon koci dugiej, 24;
zapalenie opucnej, 14, 82, 82;
trzustka, 15, 75, 67, 68, 74-75,
zapalenie oskrzeli, 83;
74, 103, 113;
zapalenie puc, 82, 82;
trzustkowe soki, 104, 113;
zapalenie pochewki cigna, 41;

zapodnienie, 142, 142;

zastawka krtniczo-ktnicza, 103;
zastawka mitralna, 90, 90-91;
zastawka trjdzielna, 90, 90-91;
zastawki aorty, 37, 90, 90-97;
zastawki serca, 90-91, 90-97;
zastawki ttnicy pucnej, 90,
90-91;
zatoka klinowa, 78;
zatoka wiecowa, 95;
zatoki, 14, 78, 79, 95;
zawroty gowy, 56;
zby, 106, 108-110, 109;
zby mdroci, 109, 709;
zby mleczne, 109, 110;
zgicie ledzionowe, 123;
zgicie wtrobowe, 123;
zwieracz odbytu, 103, 124, 125;
zwieracz Oddiego, 118, 118;
zwieracz odwiernika, 705, 112;
zwoje, 43, 44;

ebra szyjne, 13;

ebra, 72, 14, 24, 27, 28, 84;
odek 75, 777, 112, 772;
od prcia, 130, 131, 737,
132-133;
, 103, 104, 113, 118-119.778,
122;
uchwa, 23;
ucie, 702;
ylaki, 147;
ya gwna, 14, 15, 87, 95, 95;
ya nasienna, 87;
ya nerkowa, 14. 87, 118, 727,
127;
ya odokciowa, 87, 95;
ya odpiszczelowa, 87, 95;
ya odstrzakowa, 95;
ya piszczelowa, 95;
ya pucna, 83, 85, 87, 94, 95;
ya podkolanowa, 95;
ya podobojczykowa, 95;
ya szyjna, 72, 80, 87, 95;
ya udowa, 95;
ya wrotna, 117, 777;
yy, 93, 94, 95;
yy biodrowe, 14, 95;
yy krezkowe, 75;
yy przysadki, 70, 71;
yy wtrobowe, 87, 95, 95, 104,
117;
renica, 51, 57;