Aby rozpocz lektur,

kliknij na taki przycisk

ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym
LITERATURA.NET.PL
kliknij na logo poniej.

Astolphe de Custine

LISTY Z ROSJI
Rosja w 1839 roku

Wydawnictwo TOWER PRESS

Gdask 2001

WSTP
Nie wszystkie niniejsze listy byy przeznaczone dla publicznoci niektre z pierwszych byy
po prostu zwierzeniami. Zmczony pisaniem, ale nie podrowaniem, zamierzaem tym razem
obserwowa bez metody i zachowa swoje opisy dla przyjaci. W cigu tej pracy czytelnik
zobaczy, jakie powody skoniy mnie do opublikowania wszystkiego.
Gwnym z nich byo to, e czuem, jak moje opinie zmieniaj si co dzie pod wpywem
badania, jakiemu poddawaem zupenie nowe dla mnie spoeczestwo. Zdawao mi si, e
mwic prawd o Rosji zrobi rzecz uyteczn, now i mia: a do chwili obecnej strach i
interes dyktoway przesadne pochway, a nienawi sprawia, e ogaszano oszczerstwa ja
natomiast uniknem chyba i jednej, i drugiej rafy.
Pojechaem do Rosji, by szuka tam argumentw przeciwko rzdom reprezentacyjnym, a
wrciem jako zwolennik konstytucji. Rzdy mieszane nie najbardziej sprzyjaj aktywnoci, ale
starzejce si ludy maj mniejsz potrzeb dziaania, a taki rzd wanie najbardziej wspomaga
produkcj i przynosi ludziom najwikszy dobrobyt i zamono, a przede wszystkim taki rzd
wanie budzi najwiksz aktywno mylow w sferze pomysw praktycznych; wreszcie
uniezalenia obywatela, nie na drodze uwzniolenia uczu, ale przez dziaanie praw: oto bez
wtpienia wielkie zadouczynienie za wszelkie niedogodnoci.
W miar poznawania straszliwych i osobliwych rzdw uprawomocnionych, a moe nawet
wprowadzonych przez Piotra I, lepiej zrozumiaem wag misji, ktr mi powierzy przypadek.
Skrajne zaciekawienie, jakie budzia w Rosjanach moja praca, w sposb widoczny
zaniepokojonych rezerw okazywan przeze mnie w rozmowach, kazao mi sdzi, e jestem
potniejszy ni sobie wyobraaem. Staem si uwany i ostrony, bo rycho odkryem
niebezpieczestwo, na jakie moga mnie narazi moja szczero.
Nie majc odwagi posya moich listw poczt, zachowaem je wszystkie i nadzwyczaj
troskliwie trzymaem w ukryciu, jako podejrzane papiery; w ten sposb po powrocie do Francji
opis mojej podry by gotw i znajdowa si w caoci w mych rkach. Mimo to wahaem si
trzy lata, czy go ogosi. Tyle czasu potrzebowaem na to, by uzgodni w gbi mego sumienia
to, co uwaaem za swj obowizek z jednej strony wobec wdzicznoci, a z drugiej wobec
prawdy. Wreszcie prawda bierze gr, bo wydaje mi si, e powinna zainteresowa mj kraj. Nie
mog zapomina, e pisz przede wszystkim dla Francji i uwaam za swj obowizek odkry jej
fakty poyteczne i znaczce.
Uwaam, e mam prawo sdzi nawet surowo, jeeli tego wymaga moje sumienie, kraj, gdzie
mam przyjaci, analizowa nie popadajc w obraliwe przytyki osobiste charakter mw stanu,
cytowa sowa dygnitarzy, przede wszystkim pierwszej osoby w tym kraju, opowiada, co czyni
i wyprowadza ostateczne wnioski z przemyle, jakie mi moe zasugerowa ta analiza, z tym
zastrzeeniem, eby podajc kaprynie za tokiem mych myli podawa innym swoje sdy nie
arbitralnie, lecz z podkreleniem, e s to moje wasne opinie tak postaw mona chyba
nazwa uczciwoci pisarza.

Lecz idc za gosem obowizku przestrzegaem tak si przynajmniej spodziewam praw

grzecznoci. Jest pewien sposb mwienia przykrych prawd; polega on na tym, eby mwi
tylko to, o czym jestemy przekonani, odrzucajc podszepty prnoci.
Co wicej, znalazszy w Rosji wiele rzeczy godnych podziwu, musiaem domiesza do mych
opisw duo pochwa.
Rosjanie nie bd zadowoleni czy mio wasna bywa kiedy zadowolona? A przecie nikt
nie by bardziej ode mnie przejty wielkoci tego narodu i jego politycznym znaczeniem.
Wzniose losy tego ludu, ktry tak pno znalaz si na starej scenie wiata, pochaniay mnie
przez cay czas mego pobytu w Rosji. Rosjanie w sumie wydawali mi si wielcy nawet w swoich
najbardziej racych przywarach, pojedynczo wydawali si sympatyczni; charakter ludu uznaem
za interesujcy: te pochlebne prawdy powinny chyba wystarczy do zrwnowaenia innych,
mniej miych. Ale dotychczas Rosjanie byli zawsze traktowani przez wikszo podrnych jak
rozpieszczone dzieci.
Jeli sprzecznoci, ktrych nie sposb nie dostrzec w ich obecnym spoeczestwie, jeli duch
ich rzdw, z gruntu przeciwny moim przyzwyczajeniom, wydar mi czasem wyrzuty, a nawet
co jakby okrzyki oburzenia tym wiksz wag maj moje pochway, te spontaniczne.
Ale ci ludzie Wschodu, tak przyzwyczajeni do wdychania i wydychania najordynarniejszego
kadzida, uwaajcy si zawsze za wiarygodnych, gdy si wychwalaj nawzajem, bd wraliwi
tylko na przygany. Wszelka dezaprobata wydaje im si zdrad, wszelk surow prawd uznaj za
kamstwo, nie dostrzeg, ile jest w moich pozornych krytykach delikatnego podziwu, ile alu i
pod pewnym wzgldem sympatii w mych najsurowszych uwagach. Jeli mnie nie nawrcili na
swoje religie (maj ich wiele, a ich religia polityczna nie odznacza si szczegln tolerancj),
jeli, przeciwnie, wpynli na zmian moich pogldw monarchistycznych w kierunku
odwrotnym do despotyzmu, sprzyjajcym rzdom reprezentacyjnym, bd si czuli obraeni tym
choby, e nie jestem ich zdania. auj tego, ale wol al od wyrzutw sumienia.
Gdybym si nie pogodzi z ich niesprawiedliwoci, nie ogosibym tych listw. Poza tym
moe bd si na mnie skary w sowach, ale rozgrzesz mnie w swoim sumieniu, a to
wiadectwo mi wystarczy. Kady uczciwy Rosjanin zgodzi si z tym, e jeli popeniem jakie
pomyki w szczegach z braku czasu, by sprostowa moje zudzenia, w sumie odmalowaem
Rosj tak, jak jest. Wezm pod uwag trudnoci, ktre miaem do pokonania i pogratuluj mi
sukcesu oraz szybkoci, z jakimi udao mi si uchwyci cechy ich pierwotnego charakteru pod
polityczn mask, znieksztacajc go od tylu stuleci...

Ems, 5 czerwca 1839.

Wczoraj rozpoczem podr do Rosji. Wielki ksi, nastpca tronu, przyby do Ems w
towarzystwie licznego dworu, poprzedzony parunastoma powozami.
Na widok dworzan rosyjskich w dziaaniu uderzyo mnie natychmiast, e wykonuj swj
zawd wielmow z nadzwyczajn pokor; jest to rodzaj niewolnikw wyszego rzdu. Lecz
natychmiast po znikniciu ksicia powracaj do swobodnego tonu, zdecydowanego sposobu
bycia, do niezalenej postawy i miny, kontrastujcych w niezbyt przyjemny sposb z zupen
abnegacj udawan poprzednio; sowem, wrd caej wity nastpcy tronu panowa duch
sualczoci, ktremu panowie ulegali w niemniejszym stopniu ni sudzy. Nie bya to zwyka
etykieta, taka jak ta, co rzdzi innymi dworami, gdzie oficjalny respekt, waga rangi wyszej ni
nasza, wreszcie obowizkowa rola wywouj nud, a niekiedy poczucie miesznoci, Byo to co
wicej sualczo bezinteresowna i mimowolna, nie wykluczajca arogancji. Zdawao mi si,
e ich sysz, jak mwi przekornie o swoim losie: Skoro nie moe by inaczej, bardzo si z
tego ciesz. Ta mieszanina dumy i pokory bardzo mi si nie podobaa i wcale mnie nie
usposobia przychylnie dla kraju, ktry zamierzam zwiedzi.
Znalazem si w tumie gapiw tu obok wielkiego ksicia w chwili, gdy wysiada z powozu.
Przed wejciem do azienek dugo sta przed bram, rozmawiajc publicznie z pewn dam
rosyjsk, hrabin, a zatem mogem mu si przyglda do woli. Ma dwadziecia lat i na tyle
wanie wyglda, jest wysoki, ale wyda mi si nieco za tgi, jak na czowieka tak modego; rysy
byyby adne, gdyby nie pucoowato, pozbawiajca twarz wyrazu. To okrge oblicze jest
rczej niemieckie ni rosyjskie, nasuwa myl o tym, jak musia wyglda cesarz Aleksander w
tym samym wieku, cho nie ma w sobie nic kamuckiego. Twarz ta przejdzie przez wiele faz,
nim przybierze ostateczny charakter; nastrj malujcy si na niej dzi jest agodny i yczliwy, a
jednak pomidzy modym umiechem oczu a staym skurczem ust jest niezgoda wiadczca o
braku szczeroci, a moe o jakim ukrytym cierpieniu... Spojrzenie tego modego ksicia wyraa
dobro; chd ma wdziczny, lekki i szlachetny: to prawdziwy ksi, wyglda na skromnego bez
niemiaoci, co dobrze o nim wiadczy.
...Robi wraenie przede wszystkim czowieka doskonale wychowanego. Jeli bdzie panowa,
narzuci posuszestwo si atrakcyjn przynalen wdzikowi, nie postrachem, chyba e
obowizki zwizane ze statusem cesarza Rosji zmieni jego sposb bycia, zmieniwszy pozycj...

Travemnde, 4 lipca 1839.

Dzi rano w Lubece waciciel zajazdu, dowiedziawszy si, e mam wsi na statek pyncy
do Rosji, wszed do mego pokoju ze wspczujc min, ktra mnie rozbawia. Ten czowiek jest
sprytniejszy, umys ma ywszy, bardziej szyderczy ni by mona przypuszcza po paczliwym
tonie jego gosu i po jego francuskiej wymowie.
Dowiedziawszy si, e podruj tylko dla przyjemnoci, zacz mi perswadowa z niemieck
dobrodusznoci, abym zrezygnowa ze swego projektu.
Znasz pan Rosj? zapytaem.
Nie, panie, ale znam Rosjan. Wielu ich przejeda przez Lubek, a ja sdz o kraju podug
fizjognomii jego mieszkacw.
C wic takiego znajdujesz pan w wyrazie ich twarzy, co by powinno mnie powstrzyma
od udania si do nich?
Panie, oni maj dwie fizjognomie nie mwi o sugach, ci nie maj adnej, mwi o
panach; ci, gdy zsiadaj ze statku, eby si uda do Europy, maj min swobodn, weso,
zadowolon to konie, co zerway uzd, ptaki wypuszczone z klatki. Mczyni, kobiety, starzy
i modzi wszyscy si ciesz jak uczniowie w czasie wakacji. Wracajc, te same osoby maj
twarze wyduone, ponure, cierpice; mwi krtko, strzpami zda, czoo maj stroskane. Z tej
rnicy wywnioskowaem, e kraj, ktry si opuszcza z tak radoci, a do ktrego si wraca z
takim alem, to niedobry kraj.
Moe masz pan racj odparem ale paskie uwagi wiadcz o tym, e Rosjanie nie s tak
skryci, jak si nam ich maluje; mylaem, e s nieprzeniknieni.
S tacy u siebie, ale nie czuj nieufnoci do nas, poczciwych Niemcw rzek oberysta
wychodzc i umiechajc si sprytnie.
Oto czowiek moe nawet poczciwy, ktry bardzo si boi, by go nie wzito za poczciwca!
pomylaem miejc si do siebie... Trzeba podrowa samemu, eby wiedzie, jak bardzo na
charaktery wpywaj reputacje, wyrabiane rnym narodom przez podrnikw, czsto
lekkomylnych w swoich sdach z powodu lenistwa umysowego. Kada jednostka usiuje
osobicie protestowa przeciwko utartej opinii o swoich rodakach.
Jutro wsiadam na statek i znios z radoci wszystkie niewygody zwizane z podr, byleby
mnie nis w stron pustkowi i stepw... Stepy! Ta wschodni nazwa sama przez si budzi we
mnie przeczucie niezmiernej a cudownej przyrody, nieci we mnie pragnienie zastpujce mi
modo, odwag i przypominajce mi, e przyszedem na wit tylko po to, by podrowa; to
przeznaczenie mojej natury. Ale czy mam co wyzna? Moe nigdy bym nie przedsiwzi tej
podry, gdyby w Rosji nie byo stepw. Doprawdy obawiam si, e jestem za mody na nasze
stulecie i na kraj, gdzie yjemy...
Mj powz ju si znajduje na statku; jest to, twierdz Rosjanie, jeden z najpikniejszych
parowcw wiata. Nazywa si Mikoaj I. Statek ten pali si w zeszym roku podczas rejsu z
Petersburga do Travemnde, przerobiono go i od czasu tej naprawy jest to jego druga podr.

Wspomnienie o tej katastrofie, ktra zdarzya si podczas pierwszej podry, budzi teraz tylko
lekki niepokj u pasaerw.
...Po przebudowie nasz pikny statek tak przecieka, e nie moe dopyn do Petersburga
przesidziemy si na inny w Kronsztadzie, a dwa dni pniej odzyskamy nasze powozy, ktre
nam przyl na trzecim statku, paskodennym. Mnstwo kopotw, ale ciekawo, gwna cecha
podrnika, jest silniejsza ni wszystko...

Na pokadzie Mikoaja I, 8 lipca 1839.

...Prawd mwic, odkd wsiedlimy na statek, pogoda bya wspaniaa bez przerwy...
Kiedy ju miaem opuci Travemnde, w szczytowym momencie mego niepokoju, w chwili
gdy miano podnie kotwic, zobaczyem, jak na statek, gdzie si ulokowaem zawczasu,
wchodzi mczyzna niemody, bardzo otyy; trzyma si z trudem na nogach, strasznie
opuchnitych; gowa jego, dobrze osadzona midzy szerokimi ramionami, wydaa mi si
szlachetna, by to istny portret Ludwika XVI. Wkrtce si dowiedziaem, e to Rosjanin,
potomek zdobywcw Waregw, a wic najstaroytniejszej szlachty. Nazywa si ksi K XXX.
Widzc, jak wlecze si z wysikiem do stoka, opierajc si na ramieniu swego sekretarza,
pomylaem w pierwszej chwili: Jaki to smtny towarzysz podry. Ale gdy usyszaem jego
nazwisko, przypomniaem sobie, e go znam ze syszenia od dawna i ofuknem si w duchu za
niepoprawn mani sdzenia z pozorw.
Ledwo usiadszy, ten starzec o otwartej fizjognomii, o spojrzeniu przebiegym, cho
szlachetnym i szczerym, zwraca si do mnie po nazwisku, chocia nigdymy si nie spotkali.
Zagadnity tak obcesowo, wstaj zdumiony, ale nie odpowiadam, a ksi mwi dalej tym
wielkopaskim tonem, ktrego idealna prostota wyklucza wszelk ceremonialno z powodu
prawdziwej dwornoci. Omwilimy pobienie wikszo godnych uwagi spraw i ludzi tego
wiata, a przede wszystkim tego stulecia; usyszaem mnstwo anegdot, charakterystyk, definicji,
subtelnych uwag, co tryskay mimowolnie z gbi rozmowy i z naturalnego a wyrobionego
umysu ksicia K XXX Ta wyszukana i subtelna przyjemno sprawia, e jeszcze raz si
zarumieniem za pierwszy sd, jaki powziem o tym starym podagryku.
Wielkowiatowy ton w Rosji jest gadk grzecznoci, ktrej sekret zatraci si niemal u nas...
Jeli to wanie zyskuje si yjc w despotycznym ustroju, niech yje Rosja.
...Mimo rezerwy, jak zachowywaem w odpowiedziach ksiciu KXXX, eks-dyplomata wkrtce
poczu si zdumiony kierunkiem moich przekona.
Jeste pan obcy swemu krajowi i swemu czasowi stwierdzi. Jeste wrogiem sowa jako
lewaru politycznego.
To prawda odrzekem. ...Obawiam si adwokatw i ich echa dziennika, bdcego tylko
sowem, ktrego brzmienie trwa dwadziecia cztery godziny: oto tyrani zagraajcy nam dzisiaj.
Prosz, przyjed pan do nas, a nauczysz si obawia innych tyranw.
Prne wysiki, ksi, nie panu si uda wyrobi we mnie z opini o Rosjanach.
Nie sd pan o nich ani na podstawie mojej osoby, ani adnego z Rosjan, ktrzy ju
podrowali: z nasz natur stajemy si kosmopolitami z chwil opuszczenia Rosji i samo to
nastawienie umysu jest ju satyr na nasz ustrj.
Tu mimo zwyczaju szczerego mwienia o wszystkim ksi zlk si mnie, samego siebie, a
zwaszcza innych, i przerzuci si na do oglnikowe rozwaania.
Nie bd niepotrzebnie wysila pamici odtwarzaniem Ci dialogu, ktry sta si za mao
szczery, eby zastpi myli blaskiem ekspresji, cho tego, trzeba przyzna, nie brakowao mu

nigdy. Pniej ksi skorzysta z chwili samotnoci, by mi rozwin do koca swoje zdanie o
charakterze ludzi i instytucji swego kraju. Oto w przyblieniu co zapamitaem z jego rozwaa:
Rosj dzieli dzi zaledwie czterysta lat od inwazji barbarzycw, podczas gdy Zachd
dowiadczy tego przeomu przed czternastoma wiekami: ot cywilizacja starsza o czterysta lat
stwarza niezmierzony dystans midzy obyczajami dwch narodw.
Wiele wiekw przed inwazj Mongow Skandynawowie przysali do Sowian, wwczas
zupenych dzikusw, swoich przywdcw, ktrzy zaczli panowa w Nowogrodzie Wielkim i w
Kijowie byli to Waregowie. Ci cudzoziemscy herosi, przybyli w niezbyt licznym skadzie,
zostali pierwszymi ksitami rosyjskimi, a towarzyszcy im mowie stali si szczepem
najstarszej szlachty. Ksita warescy, rodzaj pbogw, ogadzili nieco ten koczowniczy w tym
czasie lud. Jednoczenie cesarze i patriarchowie konstantynopolscy zaszczepili mu zamiowanie
do swojej sztuki i zbytku. Bya to, e si tak wyra, pierwsza warstwa cywilizacji, ktra ulega
zniszczeniu pod nogami Tatarw, kiedy ci nowi zdobywcy wtargnli do Rosji.
W baniowych czasach Rosji byszcz wielkie postacie witych mw i niewiast, ktrzy
stali si prawodawcami chrzecijaskich ludw. Ksita potni swymi dzikimi cnotami
uszlachetnili pierwszy okres kronik sowiaskich. Pami o nich przebija ten gboki mrok, jak
gwiazdy przebijaj chmury podczas burzliwej nocy. Sam ju dwik tych niezwykych imion
budzi wyobrani i roznieca ciekawo. Ruryk, Oleg, krlowa Olga, wity Wodzimierz,
wiatopek, Monomach, to jednostki, ktrych ani charakter, ani imiona nie przypominaj
waszych wielkich ludzi Zachodu.
Ci herosi nie maj w sobie nic rycerskiego, s to krlowie biblijni: nard okryty przez nich
chwa pozosta ssiadem Azji. Obcy waszym romantycznym tradycjom, zachowa swe
patriarchalne obyczaje.
Rosjanie nie zostali urobieni w tej wietnej szkole dobrej wiary, z ktrej rycerska Europa
potrafia tak skorzysta, e wyraz honor by dugo synonimem wiernoci sowu, i e sowo
honoru jest wci jeszcze witoci nawet we Francji, gdzie zapomniano tylu rzeczy. Szlachetny
wpyw rycerzy krzyowych zatrzyma si w Polsce razem z wpywem katolicyzmu. Rosjanie s
wojownikami, ale dla zdobywania, walcz z posuszestwa i z chciwoci, podczas gdy rycerze
polscy wojowali wycznie z mioci sprawy. Zatem, cho pocztkowo te dwa narody, wyrose z
tego samego szczepu, miay wielkie powinowactwo midzy sob, proces historyczny, majcy na
celu edukacje ludw, rozdzieli je tak gboko, e polityce rosyjskiej potrzeba bdzie wicej
wiekw dla ich ponownego poczenia, ni potrzeba byo religii i spoeczestwu dla ich
rozdziau.
Podczas gdy Europa ledwo dyszaa z wysikw czynionych przez cae wieki dla wydarcia
Grobu Paskiego niewiernym, Rosjanie pacili danin mahometanom za rzdw Uzbeka, a
jednoczenie wci przejmowali od Bizancjum, zgodnie z nabytym przyzwyczajeniem, jego
sztuk, nauk, obyczaje, religi, polityk z jej tradycjami hipokryzji i krtactwa oraz jego odraz
do krzyowcw aciskich. Gdy rozwaymy wszystkie te przesanki religijne, wieckie i
polityczne, nie bdzie ju nas dziwi niesolidno sowa Rosjanina (mwi to ksi rosyjski!),
ani duch przebiegoci, ktry si zgadza z faszyw bizantyjsk kultur i ktry kieruje nawet
yciem spoecznym pod wadz carw, szczliwych nastpcw Batu-Chana.
Despotyzm cakowity, taki, jaki panuje u nas, powsta w momencie, kiedy w pozostaej
Europie upadaa paszczyzna. Od czasu inwazji Mongow Sowianie, dotd jeden z
najwolniejszych ludw wiata, stali si najpierw niewolnikami zwycizcw, a potem swych
wasnych ksit. Wwczas paszczyzna ustalia si u nich nie tylko jako fakt, lecz jako
zawarowana prawem sytuacja spoeczna. To ona zdegradowaa sowo ludzkie w Rosji do tego
stopnia, e jest ju tu uwaane wycznie za puapk: rzd nasz ywi si kamstwem, gdy

zarwno tyran jak niewolnik boi si prawdy. Tote cho w Rosji niewiele si mwi, jest to
zawsze za duo, poniewa w tym kraju wszelka rozmowa jest wyrazem hipokryzji religijnej lub
politycznej.
Samowadztwo, bdce tylko demokracj bawochwalcz, powoduje u nas zrwnanie, cakiem
jak demokracja absolutna powoduje je w republikach zwykych.
Nasi autokraci wasnym kosztem nauczyli si kiedy tyranii.
Wielcy ksita1, zmuszeni do wyciskania sokw ze swoich ludw na korzy Tatarw, sami
czsto wleczeni w niewol a w gb Rosji, wzywani do Ordy o byle co, panujcy tylko pod
warunkiem suenia za pokorne narzdzie ucisku, detronizowani natychmiast, gdy odmwili
posuszestwa, przyuczeni do despotyzmu przez wasn niewol, spoufalili swoje ludy z
gwatami podboju, ktrych doznali osobicie2: tak wanie z biegiem czasu ksita i nard
znieprawili si wzajemnie.
Ot zwa pan rnic: to si dziao w Rosji w czasie, kiedy krlowie zachodni i ich wielcy
wasalowie rywalizowali ze sob w wielkodusznoci dla wyzwolenia ludw.
Polacy znajduj si dzisiaj wobec Rosjan dokadnie w tej samej pozycji, w jakiej ci ostatni
znajdowali si wobec Mongow za nastpcw Batu-Chana. Jarzmo dwigane przez nas nie
zawsze skania nas do zagodzenia jarzma nakadanego przez nas samych. Wadcy i ludy mszcz
si niekiedy na niewinnych jak zwyke jednostki wierz w swoj si, bo maj ofiary.
Ksi podjem wysuchawszy uwanie tego dugiego szeregu rozwaa ja panu nie
wierz. To kultura duchowa kae panu wznie si ponad narodowe przesdy i czyni honory
swego kraju cudzoziemcowi tak, jak pan to czyni, ale ja nie bardziej ufam paskim ustpstwom
ni pretensjom innych.
Za trzy miesice oddasz pan wiksz sprawiedliwo wadzy sowa i mnie, a tymczasem
(mwi to rozgldajc si wok) pragn skierowa twoj uwag na punkt zasadniczy: chc da ci
klucz, ktry pozwoli ci zrozumie wszystko w kraju, dokd zmierzasz.
Za kadym krokiem postawionym wrd tego azjatyckiego ludu pomyl pan, e Rosjanom
zabrako wpywu rycerstwa i katolicyzmu. Nie tylko go nie doznali, lecz zareagowali na wrogo
podczas swych dugich wojen z Litw, Polsk, wreszcie z Zakonem Krzyackim i z Zakonem
Rycerzy Mieczowych.
Paskie sowa sprawiaj, e jestem dumny z mej przenikliwoci. Pisaem ostatnio do
jednego z przyjaci, e, jak zauwayem, nietolerancja religijna jest ukryt spryn polityki
rosyjskiej.
Doskonale odgade pan to, co niebawem zobaczysz: trudno sobie wyrobi waciwe pojcie
o gbokiej nietolerancji Rosjan. Ludzie obdarzeni kultur duchow i majcy do czynienia z
Zachodem Europy usiuj misternie ukry sw myl przewodni, ktr jest tryumf prawosawia
greckiego, bdcy dla nich synonimem rosyjskiej polityki. Bez tej myli nic si nie tumaczy ani
z naszych obyczajw, ani z naszej polityki. Nie myl pan na przykad, e przeladowanie Polski
jest rezultatem osobistej niechci cesarza: nie, jest rezultatem zimnego i gbokiego
wyrachowania. Te akty okruciestwa s chwalebne w oczach ludzi naprawd wierzcych. To
Duch wity owiecajc wadc wznosi jego dusz ponad wszelkie ludzkie uczucia i Bg
bogosawi wykonawc Jego wzniosych zamiarw. Z tego punktu widzenia sdziowie i oprawcy
tym bardziej s wici, im bardziej barbarzyscy. Nasze legitymistyczne dzienniki nie wiedz, do
czego d szukajc sprzymierzecw wrd schizmatykw. Prdzej zobaczymy rewolucj
1

Dawny tytu ksit moskiewskich.

Dugotrwaa gnuno Sowian jest nastpstwem wiekw niewoli, rodzaju tortury politycznej, demoralizujcej
jednoczenie ludy i wadcw.

10

europejsk ni cesarza Rosji, wspierajcego w dobrej wierze jak parti katolick. Protestanci
acniej przycz si do papiea ni gowa rosyjskiego samowadztwa, gdy po stwierdzeniu, e
wszystkie ich wierzenia wyradzaj si w systemy, a ich wiara religijna zamienia si w
filozoficzne zwtpienie, pozostaa im ju tylko duma sekciarzy do powicenia Rzymowi;
podczas gdy cesarz posiada bardzo realn i bardzo pozytywn wadz duchown, ktrej nigdy nie
zrzeknie si dobrowolnie. Rzym i wszystko zwizane z rzymskim Kocioem nie ma drugiego tak
gronego wroga jak autokrata moskiewski, niewtpliwie gowa swego Kocioa, i dziwi si, e
woska przenikliwo nie odkrya jeszcze niebezpieczestwa, grocego nam z tej strony.3 Na
podstawie tego bardzo prawdziwego obrazu moesz pan sdzi o zudzeniu, jakim upaja si cz
legitymistw w Paryu...
Ta rozmowa da Ci pojcie o wszystkich innych. Ilekro temat stawa si niepokojcy dla
mioci wasnej Moskowitw, ksi Kxxx urywa, chyba e by cakowicie pewien, e nikt nas
nie moe usysze.
Te zwierzenia skoniy mnie do rozmyla, a te rozmylania mnie przestraszyy. Kraj ten,
dugo lekcewaony przez naszych wspczesnych mylicieli ze wzgldu na jego pozorne
zacofanie, ma przed sob nie mniejsz, a moe wiksz przyszo ni spoeczestwo angielskie
zaszczepione na glebie amerykaskiej i nazbyt chwalone przez filozofw, ktrych teorie zrodziy
nasz obecn demokracj wraz z jej wszystkimi naduyciami.
Jeli duch wojskowy panujcy w Rosji nie stworzy nic podobnego do naszej religii honoru,
nie wynika std, e nard ma mniej siy, poniewa jego onierze s mniej wietni ni nasi: honor
jest bstwem ludzkim, ale w yciu praktycznym obowizek wart jest tyle co honor, nawet wicej
ni honor: to co mniej wspaniaego, ale trwalszego, bardziej pozytywnego mocniejszego. Co,
co nie zrodzi bohaterw Tassa czy Ariosta, lecz postacie godne natchn innego Homera, innego
Danta, mog odrodzi si z ruin drugiej Troi, zaatakowanej przez innego Achillesa.
Moim zdaniem wadza nad wiatem przypadnie teraz nie ludom haaliwym, lecz ludom
cierpliwym.4 Europa, owiecona jak jest, moe ju si podporzdkowa tylko sile realnej; ot
si realn narodw jest posuszestwo wobec rzdzcej nimi wadzy, podobnie jak si realn
wojska jest dyscyplina. W przyszoci kamstwo bdzie szkodzio przede wszystkim tym, co je
uprawiaj, prawda staje si znowu rodkiem wpywu, skoro zapomnienie przysporzyo jej
modoci i potgi.
Kiedy nasza kosmopolityczna demokracja rodzc swe ostatnie owoce zohydzi wojn licznym
ludom; kiedy narody rzekomo najbardziej cywilizowane na ziemi przestan wreszcie szarpa
sobie nerwy w politycznej rozpucie; kiedy upadajc coraz niej popadn w sen wewntrz i w
pogard na zewntrz, a wszelki zwizek z tymi spoeczestwami pogronymi w egoizmie
zostanie uznany za niemoliwy, wwczas luzy Pnocy znw otworz si ku nam, wwczas
doznamy ostatniej inwazji, ju nie ze strony ciemnych barbarzycw, lecz mistrzw
przebiegych, roztropnych, bardziej dowiadczonych ni my, bo si naucz z naszych wasnych
naduy, jak mona i jak trzeba nami rzdzi.
Nie na darmo Opatrzno gromadzi tyle bezczynnych si na Wschodzie Europy. Pewnego dnia
upiony olbrzym powstanie i przemoc pooy kres panowaniu sowa. Na prno wtedy
przeraona rwno wezwie star arystokracj na ratunek wolnoci: bro chwycona za pno,
dwigana przez rce za dugo bezczynne, bdzie bezsilna. Spoeczestwo zginie, bo zaufao
3

Ksi Kxxx by katolikiem. Kady Rosjanin prawdziwie religijny i o niezalenych pogldach skania si ku
Kocioowi rzymskiemu.
4
Uczciwo, ktrej jestem zwolennikiem, nie pozwolia mi niczego wykreli z tego listu. Prosz tylko raz jeszcze
czytelnika, ktry zechce mnie czyta do koca, eby dla wytworzenia sobie pogldu na Rosj mg porwna ze
sob moje opinie sprzed i po podry.

11

sowom pozbawionym sensu lub sprzecznym a wwczas zwodnicze echa opinii, dzienniki,
chcc za wszelk cen utrzyma czytelnikw, popchn do przewrotu, choby po to, by mie co
do opowiadania jeszcze przez miesic zabij spoeczestwo, eby ywi si jego trupem.
Moj ciekawo tego, co ujrz w Rosji i mj podziw dla ducha adu, ktry musi przewodzi
rzdzeniu tym rozlegym pastwem, nie przeszkadzaj mi ocenia bezstronnie polityki jego
rzdu. Przewaga Rosji, choby si ograniczaa tylko do wymaga dyplomatycznych, nie
posuwajc si a do podboju, wydaje mi si czym najgroniejszym dla wiata. Mylnie ocenia si
rol, jak to pastwo odgrywaoby w Europie: zgodnie z zasad jego ustroju miaoby
reprezentowa ad, ale zgodnie z charakterem ludzi szerzyoby tyrani pod pretekstem zaradzenia
anarchii jak gdyby samowola moga zaradzi jakiemukolwiek zu. Temu narodowi brak zmysu
moralnego: ze swoimi wojskowymi obyczajami i wspomnieniami o inwazjach znajduje si
jeszcze w stadium wojen zdobywczych, najbrutalniejszych ze wszystkich, podczas gdy walki
Francji i innych narodw zachodnich bd w przyszoci wojnami propagandowymi.
Kiedy ju mielimy si rozsta na reszt nocy, ksi KXXX powiedzia mi komplement z
powodu uwagi, z jak go suchaem.
Dobrze wychowanego czowieka powiedzia poznaje si po sposobie, w jaki wydaje si
sucha.
Ksi odparem najlepszym sposobem wydawania si suchajcym jest suchanie.
Odpowiedz ta, powtarzana potem przez ksicia, bya chwalona ponad swoje zasugi.
Oto dwie historie, ktre Ci dowiod, jak mao zasuyem na ten komplement.
Mijalimy wanie wysp Dago, lec na skraju Estonii. Widok tej ziemi jest ponury, to
zimna pustka, przyroda wydaje si tu raczej jaowa i naga ni potna i dzika; rzekby, chce
odepchn czowieka raczej nud ni si.
Zdarzyo si tu co bardzo dziwnego odezwa si do nas ksi K XXX.
Kiedy to byo?
Niezbyt dawno za panowania Pawa I.
Prosz nam to opowiedzie.
Ksi zabra gos.
Pewien baron Ungern von Sternberg dugo przemierza Europ, a jako czowiek wielce mdry
osign dziki podrom szczyt swoich moliwoci, stajc si wielk indywidualnoci
rozwinit przez dowiadczenie i studia.
Po powrocie do Petersburga byo to za panowania Pawa I popad w nieumotywowan
nieask, co go skonio do opuszczenia dworu. Osiedli si na wyspie Dago, ktrej by
wacicielem, i siedzc w tej dzikiej samotni poprzysig mierteln nienawi caemu rodzajowi
ludzkiemu, aby si zemci na cesarzu, tym czowieku, ktry reprezentowa dla niego ca
ludzko.
Posta ta jeszcze ya w czasach mojego dziecistwa.
W swoim osamotnieniu poczu rzekomo namitn skonno do nauki, i pragnc swobodnie
powici si pracy naukowej kaza dobudowa do swego zamku bardzo wysok baszt, ktrej
mury moecie dojrze przez lunet.
Tu ksi przerwa i przyjrzelimy si baszcie na wyspie Dago.
Nazwa t baszt podj ksi swoj bibliotek i zwieczy j czym w rodzaju
oszklonej ze wszystkich stron latarni, upodobniajc j do belwederu, do obserwatorium, a raczej
do latarni morskiej. Powtarza raz po raz, e moe pracowa tylko w nocy i tylko w tej samotni.
Tu si chroni, aby si skupi i znale spokj.

12

Wstp do tej samotni mieli tylko jedyny syn barona, jeszcze dziecko, i jego guwerner.
Okoo pnocy, kiedy baron myla, e obaj pi, zamyka si w pewne dni w swojej
pracowni, a wtedy oszklona baszta bya owietlona tak mocno byszczc lamp, e brano j z
dala za sygna. Ta latarnia morska, ktra ni wcale nie bya, miaa na celu oszukanie
cudzoziemskich statkw, ktre mogy si rozbi o przybrzene skay, jeli ich kapitan, przybyy z
daleka, nie zna doskonale wybrzea, ktre naley opyn, aby wej do niebezpiecznej Zatoki
Fiskiej . Wprowadzenie ich w bd byo wanie zamiarem straszliwego barona. Wzniesiona na
skale wrd gronego morza, perfidna baszta stawaa si gwiazd przewodni
niedowiadczonych eglarzy, i nieszcznicy, zwiedzeni faszyw nadziej, ktr mamiono ich
oczy, spotykali mier mylc, e znajd schronienie przed huraganem.
Nie ulega wtpliwoci, e rosyjska policja morska mocno wtedy szwankowaa. Kiedy statek
by bliski rozbicia, baron schodzi na brzeg, potajemnie wsiada do odzi z kilkoma zrcznymi i
zdecydowanymi ludmi, ktrych trzyma, by go wspierali w jego nocnych wyprawach; pomaga
obcym marynarzom zej na ld, ogusza ich w mroku, zamiast ich wesprze, udusiwszy ich
upi statek, a wszystko nie tyle z chciwoci, ile z mioci za, z bezinteresownej dzy
niszczenia.
Zwtpiwszy o wszystkim, a zwaszcza o sprawiedliwoci, uwaa bezad moralny i spoeczny
za stan cakowicie analogiczny do sytuacji czowieka na tym padole, a cnoty polityczne i
obywatelskie za szkodliwe chimery, jako e sprzeciwiaj si naturze nie poskramiajc jej.
Uwaa, e decydujc o losie swych blinich, sprzymierza si z celami Opatrznoci, ktra si
lubuje, jak si wyraa, w czerpaniu ycia ze mierci.
Pewnego wieczoru pod koniec jesieni, w okresie najduszych nocy w roku, wykoczy swoim
zwyczajem zaog holenderskiego statku handlowego i od wielu ju godzin zbiry, penicy u
niego funkcj stranikw wrd innej suby zatrudnionej w jego domu, przenosili na ld reszt
adunku z rozbitego statku, nie dostrzegszy, e w czasie masakry kapitan pod oson mroku
uciek w szalupie z kilkoma majtkami.
O brzasku mroczne dzieo barona i jego zbirw nie byo jeszcze ukoczone, kiedy syrena
obwieszcza zblianie si odzi. Natychmiast zamykaj si sekretne bramy lochw, gdzie zoono
trupy, i most zwodzony opada przed przybyszem.
Kasztelan z wytworn gocinnoci, charakterystyczn i sta cech rosyjskich obyczajw,
szykuje si do powitania gocia. Z pozorn beztrosk postanawia czeka na w sali przylegej do
apartamentu swego syna. Guwerner chopca lea wtedy zoony powan chorob. Drzwi od
pokoju tego czowieka, wychodzce na sal, byy jeszcze otwarte. Zaanonsowano podrnego.
Panie baronie powiedzia przybysz pewnym siebie tonem, bardzo nieostronym pan
mnie znasz, ale nie poznajesz, bo widziae mnie tylko jeden raz, i to w ciemnociach. Jestem
kapitanem statku, ktrego zaoga wanie zgina pod murami tego zamku. Z alem przychodz
do ciebie, ale jestem zmuszony powiedzie ci, e wrd zamieszek rozpoznano wielu twoich
ludzi, a i ciebie samego widziano tej nocy, duszcego wasnymi rkami jednego z moich ludzi.
Baron nie odpowiada, idzie do drzwi guwernera i zamyka je bezszelestnie. Rozbitek mwi
dalej.
Jeeli mwi do ciebie, panie, w ten sposb, to dlatego, e nie mam zamiaru ci gubi, chc
tylko dowie, e jeste zaleny ode mnie... Prosz mi zwrci adunek i statek, ktry mimo
powanych uszkodze moe mnie jeszcze dowie do Sankt-Petersburga, a dochowam
tajemnicy, zobowi si do tego pod przysig. Gdybym odczuwa przemon ch zemsty,
dostabym si wpaw do najbliszego miasteczka i zadenuncjowabym ciebie.
Moje zwrcenie si do ciebie, panie, wiadczy o tym, e chc ci ocali uprzedzajc o
niebezpieczestwie, na jakie ci naraaj twoje zbrodnie.

13

Baron wci zachowuje gbokie milczenie. Wyraz twarzy ma powany, ale nie ma w nim nic
zowrogiego. Po chwili prosi o troch czasu do namysu i wychodzi mwic, e przyniesie
odpowied za kwadrans.
Par minut przed upywem wyznaczonego terminu wchodzi nagle do sali przez ukryte drzwi,
rzuca si na miaego przybysza i przebija go sztyletem!... Przedtem wyda rozkaz
natychmiastowego uduszenia wszystkich czonkw zaogi bez wyjtku. Cisza zaczyna zapada w
tym przybytku zbrodni, zakcona przez chwil przez tyle morderstw.
Ale guwerner chopca wszystko sysza i sucha dalej... rozrnia ju tylko kroki barona i
chrapanie korsarzy owinitych owczymi skrami i lecych na stopniach baszty.
Baron, niespokojny i podejrzliwy, wchodzi ostronie do pokoju tego czowieka, przypatruje
mu si uwanie: stojc przy ku z zakrwawionym jeszcze sztyletem w doni, ledzi najmniejsze
znaki, ktre mogyby zdradzi udawanie. W kocu, stwierdziwszy, e czowiek jest gboko
upiony, decyduje si pozostawi go przy yciu.
Doskonao w zem jest rwnie rzadka, jak we wszystkim innym wtrca ksi KXXX,
przerywajc na chwil opowie.
Milczelimy, pragnc usysze koniec historii. Ksi podj:
Guwerner od dawna ju powzi podejrzenie. Skoro tylko pierwsze sowa holenderskiego
kapitana dobiegy jego uszu, wsta, aby by wiadkiem morderstwa, i zobaczy wszystkie jego
szczegy przez szpar w drzwiach, zamknitych na klucz przez barona. W chwil potem, jak
syszelicie wanie, zachowa tyle zimnej krwi, by oszuka morderc i ocali swoje ycie.
Zostawszy wreszcie sam wstaje i ubiera si mimo gorczki, przy pomocy sznura wychodzi przez
okno, odwizuj d zakotwiczon pod murem, spycha j w morze, kieruje ku ldowi i
szczliwie dopywa do najbliszego miasta, gdzie te denuncjuje zbrodniarza.
Nieobecno chorego w zamku zostaje niebawem zauwaona. Baron, olepiony oparami
zbrodni, myli zrazu, e guwerner rzuci si w morze w ataku gorczki. Pochonity szukaniem
ciaa, nie myli o ratowaniu si. A przecie sznur uwizany do okna i d, ktra znika,
stanowiy niezbite dowody ucieczki guwernera. Zbrodniarz, przekonawszy si poniewczasie o
katastrofie, zacz wanie myle o ratunku, gdy zosta otoczony przez oddzia wysany dla jego
ujcia. Byo to nazajutrz po ostatniej masakrze. Przez chwil chcia si broni, ale opuszczony
przez swoich zbirw, zosta schwytany i przewieziony do Sankt-Petersburga, gdzie cesarz Pawe
skaza go na doywotni katorg. Umar na Syberii.
...Taki by smutny koniec czowieka, ktry wdzikiem swego umysu, urokiem i elegancj
manier dugo zdobi najwietniejsze salony Europy.
Ta historia wydaje si nam romantyczna, ale podobne do niej czsto zdarzay si w
redniowieczu. Nie bybym wam jej opowiedzia, gdyby si nie zdarzya, e si tak wyra, za
naszych czasw to wanie czyni j interesujc. Rosja jest we wszystkim zapniona o cztery
stulecia.
...Z tymi sowami ksi bierze mnie pod rk, eby wsta, i prosi, ebym mu pomg zej do
kajuty, tam kae mi usi i mwi do mnie bardzo cicho:
Jestemy sami, pan lubi histori, oto fakt wyszej rangi, ni ten, ktry przed chwil
opowiedziaem. Mwi to wycznie panu, bo wobec Rosjan nie mona mwi o historii. Wie
pan podj na nowo po chwili e Piotr Wielki po dugim wahaniu znis patriarchat
moskiewski, by poczy na swojej gowie tiar z koron. Tak wic samowadztwo polityczne
signo otwarcie po wszechpotg duchow, ktrej podao i ktrej dokuczao od dawna:
poczenie potworne, wyjtkow aberracja wrd narodw wspczesnej Europy. Chimera
papiey w redniowieczu jest dzi urzeczywistniona w pastwie liczcym szedziesit milionw

14

ludzi, czciowo Azjatw, ktrych nic nie dziwi i ktrzy nic nie maj przeciw temu, eby w
swoim carze odnale wielkiego Lam.
Cesarz Piotr chce polubi markietank Katarzyn. Aby speni to najwysze yczenie, trzeba
najpierw znale przyszej cesarzowej rodzin. Wygrzebuje si wic na Litwie, zdaje mi si, czy
w Polsce jakiego szlachcica nieznanego rodu, owiadcza si, e pochodzi z wielkopaskiej
rodziny i wreszcie nadaje mu si tytu brata wybranej wadczyni.
Despotyzm rosyjski nie tylko ma za nic myli i uczucia, lecz nadto przerabia fakty, walczy z
oczywistoci i odnosi tryumf w tej walce, gdy oczywisto nie ma u nas adwokata, podobnie
jak sprawiedliwo, jeli przeszkadza wadzy.
Zaczynaem si ba zuchwaego jzyka ksicia KXXX.
Dziwny to kraj, ktry rodzi tylko niewolnikw przyjmujcych na klczkach narzucone
pogldy, tylko szpiegw, ktrzy nie maj adnych pogldw, aby mc chwyta w locie pogldy
innych, lub kpiarzy, co przesadzaj w ocenie za: inny sposb, bardzo sprytny, uniknicia
bacznego spojrzenia cudzoziemskich obserwatorw ale wanie ten spryt staje si wyznaniem,
bo w jakim innym kraju uwaano kiedykolwiek za konieczne ucieka si do niego? Zawd
mistyfikatora cudzoziemcw znany jest tylko w Rosji i pomaga nam odgadn i zrozumie stan
spoeczestwa w tym dziwnym kraju. Podczas gdy mnie przychodziy do gowy te myli, ksi
kontynuowa swe filozoficzne rozwaania:
Lud, a nawet arystokraci, bierni widzowie tego zncania si nad prawd, znosz t gorszc
sytuacj, bo kamstwo despoty, choby najgrubszymi nimi szyte, zawsze wydaje si
niewolnikowi pochlebstwem. Rosjanie, ktrzy znosz tyle rzeczy, nie znieliby tyranii, gdyby
tyran nie udawa pokornie, e ich uwaa za zwolennikw jego polityki. Godno ludzka,
poniana pod absolutnymi rzdami, chwyta si najmniejszej somki, jak moe pochwyci
rozbitek: ludzko zgadza si, i owszem, na to, by j lekcewaono, poniano, ale nie zgadza si
na to, by jej owiadczano prosto z mostu, e si j lekceway i e si ni pomiata. Zelona
czynami, chroni si w sowa. Kamstwo jest tak poniajce, e zmuszenie tyrana do hipokryzji
jest zemst, ktra pociesza ofiar. Ndzne to i ostatnie zudzenie nieszczcia, ktre trzeba jednak
respektowa w obawie, by nie uczyni niewolnika jeszcze bardziej ndznym, a despot jeszcze
bardziej szalonym.
Istnia starodawny zwyczaj, zgodnie z ktrym w uroczystych procesjach patriarcha
moskiewski kroczy w otoczeniu dwch najwikszych wielmow pastwa. W momencie oenku
car kapan najwyszy postanowi wybra sobie za towarzyszy w ceremonialnym pochodzie z
jednej strony sawnego bojara, a z drugiej nowego szwagra, ktrego sobie stworzy, gdy w Rosji
najwysza potga kreuje co wicej ni wielmow, kreuje krewnych tym, ktrzy ich wcale nie
mieli; traktuje rodziny jak drzewa, ktre ogrodnik moe przycina, wyrywa lub na ktrych moe
zaszczepi co mu si ywnie podoba. U nas despotyzm jest silniejszy ni natura, cesarz jest nie
tylko przedstawicielem Boga, jest sam potg twrcz: potg rozleglejsz ni boska, bo Bg
tworzy tylko przyszo, podczas gdy cesarz przetwarza przeszo. Prawo nie dziaa wstecz,
natomiast kaprys despoty dziaa.
Osob, ktr Piotr chcia doczy do nowego brata carycy by najwikszy dostojnik
moskiewski i po carze najwaniejsza posta cesarstwa; nazywa si ksi Romodanowski... Piotr
oznajmi mu przez pierwszego ministra, e ma si uda na ceremoni, by kroczy w procesji u
boku cesarza, zaszczyt, ktry bdzie dzieli z nowym bratem nowej cesarzowej.
Dobrze odpowiedzia ksi ale z ktrej strony cara mam si umieci?
Drogi ksi odpowiedzia dwornie minister co za pytanie! Czy szwagier najjaniejszego
pana nie powinien i po prawicy?
Ja nie pjd po lewicy odpar dumny bojar.

15

Ta odpowiedz, przekazana carowi, powoduje nastpny rozkaz:

Pjdziesz kaza mu powiedzie tyran ogarnity gniewem pjdziesz, albo ka ci
powiesi!
Prosz powiedzie carowi5 odpar nieposkromiony Moskowita eby zacz od mojego
jedynaka, on ma dopiero pitnacie lat: moliwe, e to dziecko po mojej mierci zgodzi si ze
strachu i po lewicy cara, podczas gdy ja jestem pewien, e nie przynios ujmy krwi
Romodanowskich ani przed, ani po egzekucji mojego dziecka.
Car, trzeba mu to przyzna, ustpi, ale z zemsty za niezalenego ducha moskiewskiej
arystokracji uczyni z Petersburga nie zwyczajny port nad Morzem Batyckim, lecz miasto, ktre
widzimy.
Mikoaj doda ksi KXXX nie byby ustpi, byby posa bojara wraz z synem na katorg
i oznajmi ukazem ujtym w terminach prawnych, e ani ojcu, ani synowi nie wolno mie
dzieci. Moe byby ogosi, e ojciec w ogle nie jest onaty: takie rzeczy dziej si w Rosji
jeszcze do czsto, a dowodem, e wci jeszcze wolno je robi, jest to, e nie wolno o nich
opowiada.
Tak czy inaczej, duma szlachetnego Moskowity daje dokadne pojcie o dziwnej kombinacji,
z ktrej wyonio si aktualne spoeczestwo rosyjskie: ta potworna mieszanka subtelnoci
Bizancjum i okruciestwa hordy, ta walka etykiety Cesarstwa Wschodniego z dzikimi cnotami
Azji wytworzya niezwyke pastwo, ktre Europa widzi dzi wyprostowane i ktrego wpywu
moe jutro dozna, nie rozumiejc jego spryn.
...Co mnie najbardziej bawio w czasie tego zbyt krtkiego rejsu, to fakt, e musiaem
bezustannie broni Rosji przed ksiciem KXXX. Decyzja ta, ktr powziem bez adnego
wyrachowania, wycznie by zadouczyni memu poczuciu sprawiedliwoci, zdobya mi
yczliwo wszystkich Rosjan suchajcych naszych rozmw.
...Zdumiony jestem przesadnym niepokojem Rosjan o opini cudzoziemcw. C za
niezwyky brak niezalenoci! Cay czas s pochonici wraeniem, jakie kraj ich moe wywrze
na podrnym... Epigramaty ksicia KXXX oburzaj jego rodakw nie tyle dlatego, e rani w
nich powane przywizanie do kraju, ile z powodu wpywu, jaki mog wywrze na mnie,
czowieku w ich oczach wanym, poniewa powiedziano im, e pisz wraenia z podry.
Nie pozwl pan, by ten niedobry Rosjanin wyrobi w nim uprzedzenie do Rosji, nie pisz pan
pod wraeniem jego kamstw, on tak mwi, by naladowa naszym kosztem francuski esprit, ale
w gruncie rzeczy bynajmniej tak nie myli.
Oto co mi tu powtarzaj po cichu dziesi razy dziennie. Moja myl jest jak skarbiec, z
ktrego kady czuje si upowaniony czerpa do woli, tak i mam zamt w gowie i pod koniec
dnia sam wtpi o swojej opinii. To si wanie podoba Rosjanom: gdy ju nie wiemy, co mwi
i co myle o nich, o ich kraju, wtedy tryumfuj.
Mam wraenie, e zgodziliby si by rzeczywicie gorsi i bardziej barbarzyscy ni s, byle
ich miano za lepszych i bardziej cywilizowanych. Nie lubi umysw skonnych do tak niskiej
oceny prawdy: cywilizacja nie jest bynajmniej przebiegoci, to sia, ktra ma swj rezultat, to
korze, ktry wypuszcza odyg, wytwarza kwiat i przynosi owoc.
Przynajmniej nie bdziesz pan nas nazywa barbarz ycami Pnoc y, jak czyni pascy
rodacy... Oto co mi tu mwi, ilekro widz, e jestem rozbawiony lub wzruszony jak
interesujc opowieci, jak narodow melodi, jakim piknym rysem patriotyzmu, jakim
szlachetnym i poetycznym uczuciem przypisywanym Rosjaninowi.

Piotr I przybra tytu cesarza dopiero w 1721 roku.

16

Na te wszystkie obawy odpowiadam bahymi komplementami, ale myl po cichu, e

wolabym barbarzycw Pnocy od map Poudnia.
S lekarstwa przeciw prymitywnej dzikoci, nie ma ich przeciw manii wydawania si tym,
czym si nie jest.
W czasie tej podry narzuca mi si niezmiernie jaki dziwny osobnik: co w rodzaju
rosyjskiego uczonego, gramatyk, tumacz wielu niemieckich utworw, profesor nie wiem jakiej
uczelni. Wanie przemierzy Europ i wraca do Rosji peen gorliwoci, powiada, aby szerzy
tam najciekawsze wspczesne teorie panujce na Zachodzie. Swoboda jego wypowiedzi wydaa
mi si podejrzana, nie jest to luksus niezalenoci, jak u ksicia KXXX, jest to liberalizm
wystudiowany i wykalkulowany po to, by skoni innych do mwienia. Pomylaem, e musi
zawsze si znale tego rodzaju uczony w pobliu Rosji, w oberach Lubeki, na parostatkach, a
nawet w Hawrze, ktry dziki egludze po Morzu Pnocnym i po Morzu Batyckim staje si
moskiewsk granic.
Czowiek ten wycign ode mnie bardzo niewiele. Chcia przede wszystkim wiedzie, czy
opisz swoj podr i uprzejmie ofiarowywa mi pomoc. Ja go o nic nie pytaem i moja rezerwa
wzbudzia w nim tylko niejakie zdziwienie z domieszk satysfakcji. Zostawiem go w
przekonaniu, e jad wycznie dla rozrywki i tym razem nie zamierzam opublikowa relacji o
podry, ktra bdzie tak krtka, e nie pozwoli mi zebra dostatecznej iloci szczegw dla
zainteresowania czytelnikw.
Wyda mi si uspokojony tym zapewnieniem, ktrego mu udzieliem we wszelkich
postaciach, bezporednio i porednio. Ale jego niepokj, ktry udao mi si usun, obudzi
niepokj we mnie. Jeeli chc opisa t podr, musz by przygotowany na naraenie si
rzdowi najprzebieglejszemu i najlepiej w wiecie obsugiwanemu przez swoich szpiegw. Jest
to zawsze przykre; bd chowa listy, bd milcza, ale nie bd niczego udawa. Jeli chodzi o
mask, najbardziej zwodnicza jest twarz odsonita.
Mj nastpny list bdzie datowany z Petersburga.

17

Petersburg, 10 lipca 1839.

W pobliu Kronsztadu, morskiej fortecy, ktr Rosjanie susznie si chlubi, Zatoka Fiska
oywia si nagle, imponujce statki marynarki cesarskiej krzyuj si w niej bezustannie: jest to
flota cesarza. Ponad sze miesicy rocznie pozostaje zamarznita w porcie, a przez trzy letnie
miesice kadeci marynarki manewruj na statkach midzy Sankt-Petersburgiem a Morzem
Batyckim. Tak wykorzystuje si dla ksztacenia modziey krtki okres, jaki soce uycza
nawigacji pod t szerokoci geograficzn.
...Morze Batyckie ze swymi niezbyt ywymi barwami, ze swymi mao uczszczanymi
wodami zapowiada ssiedztwo ldu skpo zaludnionego z powodu srogiego klimatu. To jaowe
wybrzee harmonizuje z zimnym i pustym morzem, a smutek gleby, nieba, zimny odcie wd
mrozi serce podrnego.
Ledwo czowiek znajdzie si blisko tego niepocigajcego wybrzea, a ju chciaby si std
oddali i przypomina sobie z westchnieniem sowa jednego z faworytw Katarzyny, kiedy
narzekaa na fatalny wpyw klimatu Petersburga na swoje zdrowie: To nie wina Pana Boga, o
Pani, jeli ludzie uparli si zbudowa stolic wielkiego imperium na ziemi przeznaczonej przez
natur na siedlisko wilkw i niedwiedzi''.
Moi towarzysze objanili mi z dum ostatnie postpy rosyjskiej marynarki. Podziwiam ten
cud, lecz nie ceni go tak jak oni. Jest to kreacja lub raczej rekreacja cesarza Mikoaja. Ten
wadca zabawia si urzeczywistnianiem naczelnej idei Piotra I, ale bez wzgldu na ca swoj
potg czowiek jest wczeniej czy pniej zmuszony do przyznania, e natura jest silniejsza od
wszystkich ludzi. Dopki Rosja nie wyjdzie poza swe naturalne granice, rosyjska marynarka
bdzie zabawk cesarzy, niczym wicej!... Cesarz utrzymaby swoje wpywy na Morzu
Batyckim z jedn czwart si morskich zgromadzonych w Kronsztadzie i rozsdna polityka
niczego wicej nie wymaga.
Wytumaczono mi, e w okresie wicze nawigacyjnych najmodsi elewowie czyni swe
ewolucje w okolicach Kronsztadu, podczas gdy dowiadczesi posuwaj si w swych
odkrywczych podrach do Rygi, a czasem nawet a do Kopenhagi. Ach, przepraszam! Dwa
statki rosyjskie, ktrych manewrami kieruj zapewne cudzoziemcy, ju odbyy albo zamierzaj
odby podr dookoa wiata!
Mimo dworskiej dumy, z jak Rosjanie chwalili przede mn cuda woli wadcy, ktry chce
mie i ma cesarsk marynark, kiedy si dowiedziaem, e ogldane przez nas statki znajduj
si tu dla ksztacenia eleww, wydao mi si, e jestem w szkole, i widok tej zatoki, oywionej
wycznie szkoln niemal nauk, robi ju na mnie tylko nieopisanie smutne wraenie.
Te manewry, nie uzasadnione faktami, nie bdce ani rezultatem wojny, ani handlu, wyday
mi si parad. Ot Bg wie, i wiedz Rosjanie, czy parada jest przyjemnoci!... Zamiowanie
do rewii jest w Rosji po prostu maniackie: oto jeszcze przed wejciem do tego krlestwa
militarnych ewolucji musz asystowa przy rewii na wodzie!... Nie, nie miej si z tego:
dziecinada wielkiego kalibru wydaje mi si czym okropnym, ta potworno jest moliwa tylko
pod rzdami tyranii, ktrej jest moe najstraszniejszym objawem. Gdzie indziej ni pod rzdami

18

absolutnego despotyzmu ludzie czyni wielkie wysiki dla osignicia wielkiego celu; tylko
wrd ludw lepo posusznych wadca moe nakaza ogromne ofiary dla osignicia
niewielkiego rezultatu. Widok si morskich Rosji zrobi wic na mnie ponure wraenie.
Wyczuem w tych uczniowskich wiczeniach elazn wol na opak, wol gnbic ludzi z
zemsty za to, e nie moe pokona przyrody.
...Zamiast budzi podziw, ktrego oczekuj tu po mnie, ta despotyczna improwizacja
wywouje we mnie co jakby strach nie strach przed wojn, lecz przed tyrani. Zbdna
marynarka Mikoaja I przypomina mi nieludzko Piotra Wielkiego, prototypu wszystkich
wadcw rosyjskich dawnych i nowych... i mwi sobie w duchu: gdzie ja zmierzam? Co to jest
Rosja? Rosja to kraj, gdzie mona robi najwiksze rzeczy dla najmniejszego rezultatu... Nie
trzeba tam jecha.
...Rosjanie powtarzaj mi raz po raz, e trzeba spdzi w Rosji przynajmniej dwa lata, zanim
wolno bdzie ocenia ich kraj, rzekomo najtrudniejszy na wiecie do okrelenia.
Lecz ostrono i cierpliwo s cnotami koniecznymi tylko dla uczonych podrnikw,
takich, co d do chway pisania trudnych naukowych utworw, ja natomiast obawiam si
wysiku w pisaniu, poniewa powoduje on rwnie wysiek w czytaniu, wic nie zamierzam
robi z dziennika paszczyzny. Jak dotd, pisz tylko dla Ciebie i dla siebie.
Obawiaem si ca rosyjskiego, ale mnie zapewniaj, e moje przybory do pisania bd
respektowane. Wszelako chcc odmalowa Rosj tak, jak dostrzegam na pierwszy rzut oka,
chcc powiedzie wszystko zgodnie z moim zwyczajem, bez wzgldu na niedogodne skutki
szczeroci, przewiduj, e bd mia niejeden twardy orzech do zgryzienia, ale chyba nie zgryz
adnego, bo lenistwo wemie gr.
Jake smutna jest przyroda w pobliu Petersburga! W miar posuwania si po zatoce bagnista
Ingria, ktra biegnie spaszczajc si coraz bardziej, zmienia si w kocu w ma drc lini
rozcignit midzy niebem a morzem: t lini jest Rosja... to znaczy rwnina wilgotna, niska i
usiana jak okiem sign brzozami robicymi wraenie ubogich i nieszczliwych. Ten krajobraz
jednostajny, pusty, bez niespodzianek, bez kolorw, bez granic, a jednak bez wielkoci, jest
owietlony tak skpo, e ledwo widzialny. Tu szara ziemia jest cakiem godna bladego soca, co
j owietla, nie z gry, lecz z boku, prawie z dou, tak ostry kt tworz jego ukone promienie z
powierzchni tej ziemi, skrzywdzonej przez Stwrc. W Rosji noce s dziwnie jasne, ale dni ton
w zasmucajcym mroku. Nawet najpikniejsze maj niebieskawy odcie...
Kronsztadt ze swoim lasem masztw i granitowymi bulwarami szlachetnie przerywa
monotonne dumania pielgrzyma, ktry przybywa jak ja, by prosi t niewdziczn ziemi o
obrazy. adne z wielkich miast nie wita nas tak smutnym widokiem, jak brzeg Newy... Zbliajc
si do Petersburga trzeba przeby pustyni wodn obramowan pustyni ziemn: wody, brzegi,
niebo wszystko si miesza, jest to lustro matowe, pospne, co nie odbija niczego.
Kilka ndznych odzi, kierowanych przez rybakw brudnych jak Eskimosi, kilka statkw
uywanych do holowania dugich trenw drzewa budulcowego, przeznaczonego dla mar ynarki
cesarskiej, kilka parowcw, przewanie zbudowanych i kierowanych przez cudzoziemcw to
jedyne urozmaicenie widoku. Tote nic mi nie przeszkadzao pogry si w pospnych
rozmylaniach. Takie s najblisze okolice Petersburga. A wic wszystko, co byo w wyborze tej
siedziby sprzeczne z wymogami natury, z rzeczywistymi potrzebami wielkiego narodu wic to
wszystko przechodzio przez mzg Piotra Wielkiego nie budzc w nim wtpliwoci? Morze za
wszelk cen: oto co mwi!!... Przedziwny pomys dla Rosjanina zaoy stolic pastwa
Sowian u Finw przeciwko Szwedom! Piotr Wielki daremnie mwi, e chcia tylko da Rosji
port gdyby by tak genialny, za jakiego uchodzi, musiaby przeczuwa wag swego dziea, i ja
osobicie nie wtpi, e j przeczuwa. Polityka i, obawiam si, zemsta mioci wasnej cara,

19

uraonej niezalenoci starych Moskowitw, zoyy si na losy wspczesnej Rosji. Rosjanie

mog chepi si w sowach wybranym dla nich losem, ale w gbi duszy myl jak ja, e
woleliby inny.
Rosja przypomina czowieka penego wigoru, ktry si dusi: brak jej wylotw. Piotr I obieca,
e je dostanie, otworzy jej Zatok Fisk nie dostrzegajc, e morze si rzeczy zamknite przez
osiem miesicy w roku nie jest tym samym co inne morza. Ale dla Rosjan nazwy s wszystkim.
Wysiki Piotra I, jego poddanych i jego nastpcw, cho naprawd zdumiewajce, stworzyy
tylko miasto, w ktrym trudno mieszka, ktremu Newa prbuje wydrze grunt przy kadym
porywie wiatru wiejcym od strony zatoki i z ktrego ludzie prbuj ucieka przy kadym kroku,
jaki wojna pozwala im zrobi w stron Poudnia. Dla biwaku granitowe bulwary byy zbytkiem.
...Kronsztad jest bardzo pask wysp porodku Zatoki Fiskiej. Ta wodna twierdza wznosi si
ponad poziomem morza akurat na tyle, by uniemoliwi nawigacj nieprzyjacielskim statkom,
ktre chciayby zaatakowa Petersburg. Jej lochy, fundamenty, jej sia s w przewanej czci
pod wod. Artyleria, ktr dysponuje miasto, jest rozlokowana, jak mwi Rosjanie, bardzo
kunsztownie. W czasie salwy armatniej kady strza signby celu i cae morze zostaoby
przeorane jak gleba spulchniona pugiem i bron. Dziki temu gradowi pociskw, jakim rozkaz
cesarza moe obrzuci nieprzyjaciela, miasto uchodzi za niezdobyte. Nie wiem, czyjego armaty
mog zamkn obydwa tory zatoki, Rosjanie, ktrzy mogliby mnie o tym pouczy, nie
zechcieliby tego zrobi. Aby odpowiedzie na to pytanie, trzeba by skalkulowa zasig i kierunek
pociskw i wysondowa gboko obu przesmykw. Moje dowiadczenie, cho wieej daty,
ju mnie nauczyo nie ufa przechwakom i przesadom, jakie dyktuje Rosjanom nadmiar
gorliwoci w subie swemu panu. Ta narodowa duma wydaje mi si znona tylko u wolnego
narodu. Kiedy ludzie okazuj dum z pochlebczych wzgldw, przyczyna budzi we mnie
nienawi do skutku: taka fanfaronada to tylko strach, mwi sobie, taka wynioso tylko
starannie ukryta nikczemno. To odkrycie wywouje we mnie wrogo.
...Przybylimy do Kronsztadu o wicie jednego z tych dni bez pocztku ni koca, ktrych opis
mnie nuy, ale ktrych widok mnie nie nuy, to jest o wp do pierwszej w nocy. Te dugie dni
krtko trwaj, ju si zbliaj ku kocowi.
Zarzucilimy kotwic przed milczc twierdz, ale trzeba byo dugo czeka na przebudzenie
si caej armii urzdnikw, ktrzy wchodzili na nasz pokad jedni po drugich: komisarze policji,
dyrektorzy i wicedyrektorzy urzdu celnego i wreszcie sam naczelnik urzdu celnego we wasnej
osobie. T wana osobisto uwaaa za konieczne zoy nam wizyt dla uczczenia sawnych
pasaerw znajdujcych si na pokadzie Mikoaja I. Dugo rozmawia z ksitami i
ksinymi zamierzajcymi wrci do Petersburga. Mwiono po rosyjsku, zapewne dlatego, e
tematem rozmowy bya polityka Europy Zachodniej, ale kiedy rozmowa przesza na kopoty
zwizane z ldowaniem i na konieczno porzucenia swego powozu i zmiany statku, zaczto
mwi po francusku.
...Ksita rosyjscy musieli tak samo jak ja, zwyky cudzoziemiec, podda si odprawie
celnej. Ta rwno pocztkowo spodobaa mi si, ale po przybyciu do Petersburga zobaczyem,
e ich zwolniono po trzech minutach, a ja musiaem boryka si przez trzy godziny z
najrozmaitszymi szykanami. Przywilej, przez chwil do sabo ukryty pod paszczykiem
despotyzmu, pojawi si znowu, i to zmartwychwstanie mi si nie podobao.
Zbytek drobnych i zbdnych formalnoci powouje tu do ycia mnstwo urzdnikw niszego
autoramentu, a kady z tych ludzi spenia swoj powinno z pedanteri, rygoryzmem i wan
min, majc na celu dodanie wagi najbahszej czynnoci najskromniejszego z tych
funkcjonariuszy. Taki osobnik nie pozwala sobie wymwi ani jednego sowa, ale wida, e
myli mniej wicej tak:

20

Bijcie mi czoem, mnie, ktry jestem jednym z czonkw machiny pastwowej.

Ten czonek, funkcjonujcy zgodnie z wol, ktra nie jest jego wol, ma tyle samo ycia w
sobie, ile rubka w mechanizmie, a przecie w Rosji to si nazywa czowiekiem!... Widok tych
dobrowolnych automatw przejmuje mnie trwog, jest co nieludzkiego w osobniku
sprowadzonym do stanu zwykej maszyny. Jeli w krajach o rozwinitej mechanice drewno i
metal wydaj si mie dusz, w ustroju despotycznym ludzie wydaj nam si zrobieni z drewna:
zastanawiamy si, co oni mog robi ze swym nadmiarem logiki, i czujemy niesmak na myl o
presji, jak musiano wywrze na rozumnych istotach, aby zrobi z nich rzeczy. W Rosji lituj si
nad ludmi, w Anglii natomiast baem si maszyn. Tam wytworom ludzi brak tylko sowa, tu
sowo jest zbdne tworom pastwa.
Te maszyny obcione dusz s zreszt przeraajco uprzejme, wida, e od koyski byy
naginane do grzecznoci jak do wadania broni. Ale jak warto mog mie formy wolnoci,
kiedy szacunek jest na zamwienie? Prno wysila si despotyzm, wolna wola czowieka bdzie
zawsze koniecznym uwiceniem kadego czynu ludzkiego, jeeli czyn ten ma mie jakie
znaczenie. Tylko swoboda wyboru pana moe da warto wiernoci; ot w Rosji kto
podrzdny nie wybiera niczego, a wic wszystko, co robi i mwi, nie ma adnego sensu ani
adnej wartoci.
Na widok wszystkich tych kategorii szpiegw, ktrzy nas ogldali i wypytywali, ogarniaa
mnie ch ziewania, ktra moga atwo si zmieni w ch paczu, nie nad sob, lecz nad tym
narodem. Tyle formalnoci uchodzcych tu za niezbdne, ale bez ktrych gdzie indziej obchodz
si doskonale, ostrzegao mnie, e jestem na progu pastwa strachu, a strach jest zaraliwy jak
smutek. A wic baem si i byem smutny... z grzecznoci, aby si nastroi na ogln nut.
Polecono mi zej do gwnej sali naszego parowca, gdzie miaem stan przed areopagiem
urzdnikw zebranych dla skontrolowania pasaerw. Wszyscy czonkowie tego trybunau,
raczej budzcego lk ni imponujcego, siedzieli przy duym stole. Wielu z nich wertowao
jakie rejestry ze zowrog uwag. Wydawali si tak pochonici t czynnoci, e musieli mie
do spenienia jakie sekretne zadanie. Ich oficjalna funkcja nie uzasadniaa a takiej powagi.
Jedni z pirem w rku suchali odpowiedzi podrnych, lub, cilej mwic, oskaronych, gdy
kady cudzoziemiec jest traktowany jak przestpca, gdy przybywa na rosyjsk granic; inni
gono przekazywali kopistom sowa, do ktrych my nie przywizywalimy adnej wagi. Sowa
t, tumaczone z jednego jzyka na drugi, przechodzce z francuskiego poprzez niemiecki,
docieray wreszcie do rosyjskiego, wtedy ostatni ze skrybw utrwala je nieodwoalnie, a moe
dowolnie, w swej ksidze. Wpisywano imiona podane w paszporcie, kada data, kada wiza bya
badana z drobiazgow skrupulatnoci, ale pasaerom, udrczonym t ca tortur moraln,
zadawano pytania stylem i tonem tak ugrzecznionym, jakby miay na celu uspokojenie
przesuchiwanego.
W wyniku dugiego badania, ktremu mnie poddano, podobnie jak wszystkich innych,
zabrano mi paszport, poleciwszy mi przedtem podpisa zawiadczenie, na ktrego podstawie
bd mg si upomnie o paszport w Sankt-Petersburgu.
Zdawao si, e wszyscy dopenili formalnoci zarzdzonych przez policj; walizki i ludzi ju
przetransportowano na nowy statek, i od czterech godzin nudzilimy si przed Kronsztadem, a
jeszcze nie byo mowy o ruszeniu.
Co chwila nowe czarne czna wypyway z miasta i smtnie wiosoway w nasz stron.
Chocia zatrzymalimy si bardzo blisko murw miasta, panowaa gboka cisza... aden gos
nie wydobywa si z tego grobu, cienie eglujce wok wyspy byy nieme jak brzeg, od ktrego
odbiy rzekby, kondukt aobny przygotowany dla nieboszczyka, ktry kae czeka na siebie.
Mczyni kierujcy tymi niechlujnymi i zowrogimi odziami byli ubrani w ordynarne kapoty z

21

szarego sukna, ich fizjognomie nie miay adnego wyrazu, oczy martwe, cera tozielona.
Powiedziano mi, e s to majtkowie przynalecy do garnizonu; przypominali onierzy. Od
dawna ju by biay dzie, ale nie przynis nam wicej wiata ni wit. Byo duszno i dokuczao
mi soce, jeszcze niezbyt wysoko stojce, ale odbite w wodzie. Niekiedy odzie kryy wok
nas w ciszy, ale nikt nie wchodzi na nasz pokad. Kiedy indziej kilku lub kilkunastu majtkw w
achmanach, pokrytych odwrconymi owczymi skrami z sierci w rodku a brudn skr na
zewntrz, przyprowadzao nam nowego policjanta lub oficera z garnizonu albo spnionego
celnika. Te wdrwki, nie posuwajce naprzd naszych spraw, daway mi przynajmniej
sposobno do smtnych refleksji o rodzaju brudu waciwego ludziom Pnocy. Poudniowcy
spdzaj ycie na powietrzu, pnadzy lub w wodzie, ludzie Pnocy natomiast, pozostajcy
niemal zawsze w zamkniciu, odznaczaj si niechlujnoci oleist i gbok, ktra mi si wydaje
odpychajca, wol zaniedbanie ludw skazanych na ycie pod niebem i zrodzonych do grzania
si w socu.
Nuda, na ktr skazywaa nas rosyjska pedanteria, daa mi rwnie sposobno do
zauwaenia, e tutejsi wielmoe nie s zbyt odporni na niewygody z urzdu, kiedy ten urzd daje
im si we znaki.
Rosja jest krajem zbdnych formalnoci mruczeli do siebie, ale po francusku, z obawy, by
ich nie usyszeli nisi urzdnicy. Zapamitaem te uwag, ktrej susznoci dowiodo mi a
zanadto wasne dowiadczenie. Zgodnie z tym, co udao mi si dostrzec dotychczas, dzieo o
tytule Rosjanie we wasnych oczach musiaoby by surowe: mio ojczyzny jest dla nich tylko
rodkiem dla schlebiania wadcy; z chwil, gdy myl, e wadca nie moe ich sysze, mwi o
wszystkim z szczeroci tym niebezpieczniejsz, e ci, ktrzy suchaj, staj si
wspodpowiedzialni...
Przyczyna tego opnienia zostaa nam wreszcie odkryta. Naczelnik nad naczelnikami,
zwierzchnik nad zwierzchnikami, dyrektor dyrektorw urzdu celnego ukazuje si: to bya ta
ostatnia wizyta, na ktr czekalimy tak dugo nie wiedzc o tym. Zamiast poprzesta na
woeniu munduru, najwyszy funkcjonariusz przybywa we fraku, jak prywatna osoba. Podobno
jego rola polega na odgrywaniu wiatowca; najpierw si wdziczy, emabluje damy rosyjskie,
przypomina ksinej D. ich spotkanie w pewnym domu, gdzie ksina nigdy nie bya, mwi jej o
balach na dworze, gdzie go nigdy nie widziaa, wreszcie odgrywa komedi, odgrywaj zwaszcza
dla mnie. A przecie nie przypuszczaem bynajmniej, e mona udawa kogo waniejszego ni
si jest w kraju, gdzie ycie jest uregulowane, gdzie ranga kadego jest wypisana na jego
kapeluszu lub na jego epolecie, ale istota czowieka jest wszdzie jednakowa... Nasz salonowy
celnik nie przestaje udawa wiatowca, komu grzecznie konfiskuje parasol, komu innemu
zatrzymuje walizk, zabiera ze sob neseser, i z niezmconym spokojem podejmuje na nowo
rewizj, ju sumiennie przeprowadzon przez jego podwadnych.
W rosyjskiej administracji drobiazgowo nie wyklucza nieadu. Tu zadaje si sobie wiele
trudu dla osignicia maego celu i wyazi si ze skry, by wykaza swoj gorliwo. Ta
rywalizacja drobnych urzdnikw sprawia, e jedna formalno nie zabezpiecza cudzoziemca
przed inn. To co cakiem jak rabunek: e podrny wyszed z rk jednej zgrai, nie znaczy, e
nie spotka drugiej, trzeciej, i wszystkie te szykany spitrzone na jego drodze udrczaj go do
ostatecznoci.
O jego losie decyduje mniej lub bardziej lkliwe sumienie urzdnikw wszystkich rang, z
ktrymi moe mie do czynienia. Cokolwiek by nie powiedzia, jeli ma si do niego pretensj,
on nigdy nie bdzie w porzdku. I kraj o takiej administracji chce uchodzi za cywilizowany na
mod pastw zachodnich!...

22

Naczelny wdz stranikw cesarstwa zabra si wolno do ogldzin statku, by powolny,

bardzo powolny w spenianiu swego zadania. Prowadzona rozmowa komplikuje funkcje tego
uperfumowanego cerbera, uperfumowanego dosownie, bo czu od niego pimem o mil.
Wreszcie pozbylimy si ceremonii odprawy celnej, uprzejmoci policji, pozbylimy si salutw
wojskowych i widoku najwikszej ndzy, jaka moe znieksztaca rodzaj ludzki, gdy wiolarze
rosyjskich panw celnikw to wyjtkowe pod tym wzgldem istoty. Poniewa w niczym nie
mogem uly ich doli, ich obecno bya dla mnie odraajca i ilekro ci ndzarze sprowadzali
na nasz pokad oficerw wszystkich rang, zatrudnionych w urzdach celnych i w policji morskiej,
najsurowszej policji pastwa, odwracaem oczy. Ci majtkowie w achmanach uwaczaj swemu
krajowi: to co jakby zatuszczeni galernicy, spdzajcy ycie na przewoeniu urzdnikw i
oficerw z Kronsztadu na pokad cudzoziemskich statkw. Widzc ich twarze i mylc o tym,
czym jest istnienie dla tych nieszcznikw, zastanawiaem si, co czowiek uczyni Bogu, by
skaza szedziesit milionw istot stworzonych na Jego podobiestwo na ycie w Rosji.
W momencie ldowania podszedem do ksicia KXXX.
Jeste pan Rosjaninem odezwaem si Kochaj wic na tyle swj kraj, by skoni ministra
spraw wewntrznych lub ministra policji do zmienienia tego wszystkiego: niech si przebierze
ktrego dnia za niepodejrzanego cudzoziemca, takiego jak ja, i niech przyjedzie do Kronsztadu,
aby zobaczy na wasne oczy, co to znaczy przyby do Rosji.
Po co? odpar ksi. Cesarz nie mgby temu zaradzi.
Cesarz nie, ale minister chyba tak.
Nareszcie ruszamy, ku wielkiej radoci rosyjskich ksit i ksinych, ktrzy odzyskaj wnet
rodzin i ojczyzn. Szczcie malujce si na ich fizjognomiach zadawao kam uwagom mego
oberysty w Lubece, chyba e jeszcze i tym razem wyjtek potwierdza regu. Co do mnie, to si
nie cieszyem, przeciwnie, niechtnie opuszczaem czarujce towarzystwo, by si rzuci na olep
w miasto, z ktrym pierwsze zetkniecie napawao mnie smutkiem. I ju nie istniao to
przypadkowe towarzystwo, jeszcze wczoraj, przy zblianiu si do ldu, nasze wizy prysy,
kruche wizy, stworzone wycznie przejciowymi koniecznociami podry.
Widziaem, e kady z nich gotw jest powrci na dawn drog, ktr wsplny los wytyczy
przed tymi pielgrzymami, przywrconymi zwyczajnemu yciu. Swoboda podry nie istniaa ju
dla nich, wracali do rzeczywistego wiata, i tylko ja zostawaem w wiecie chimer, skazany na
tuanie si z kraju do kraju... A przecie wieczna tuaczka to nie jest ycie...

23

Petersburg, 11 lipca, wieczorem.

Ulice Petersburga maj dziwny wygld w oczach Francuza, sprbuj Ci je opisa, ale najpierw
opowiem o wjedzie do miasta przez New. Jest synny i Rosjanie susznie s z niego dumni,
mnie si jednak wyda nadmiernie wychwalany. Kiedy z bardzo daleka zaczynamy dostrzega
kilka dzwonnic, to, co si dojrzy, robi raczej wraenie dziwaczne ni imponujce. Lekkie
zgrubienie terenu, zauwaone z daleka midzy niebem a morzem, staje si w kilku punktach
nieco bardziej nierwne ni w innych to wszystko, a te niedostrzegalne nieprawidowoci to
s gigantyczne budowle nowej stolicy Rosji. Rzekby, linia nakrelona drc rk dziecka,
rysujcego jak figur geometryczn. Zbliajc si zaczynamy rozpoznawa greckie dzwonnice,
pozacane kopuy kilku klasztorw, potem nowoczesne gmachy, zakady publiczne: fronton
giedy, pobielane kolumnady szk, muzew, koszar, paacw okalajcych granitowe bulwary.
Gdy ju jestemy w Petersburgu, przechodzimy obok sfinksw take z granitu, s olbrzymich
rozmiarw, ich widok jest imponujcy. Miasto paacw, c za majestat! Jednakowo imitacja
staroytnych budowli razi nas, gdy pomylimy o klimacie, w ktry te wzory s niezrcznie
przeszczepione. Ale wkrtce jestemy zaskoczeni iloci strza, wieyczek o rozmaitych
ksztatach, metalowych iglic wznoszcych si zewszd: przynajmniej jest to narodowa
architektura. Petersburg jest upstrzony obszernymi i licznymi budynkami z dzwonnic. S to
wsplnoty religijne; te wite miasta su miastu wieckiemu za wa ochronny. Cerkwie
rosyjskie zachoway swoj pierwotn oryginalno. Wprawdzie to nie Rosjanie wynaleli ten
ciki i kapryny styl, zwany bizantyjskim, ale wyznaj religi greck i ich charakter, ich wiara,
ich wyksztacenie, ich dzieje usprawiedliwiaj poyczki, jakie zacignli w Bizancjum: mona
przysta na to, e szukali wzorw do swoich gmachw w Konstantynopolu, nie za w Atenach.
Widziane od strony Newy, balustrady bulwarw petersburskich s imponujce i wspaniae, ale
ju przy pierwszym kroku na ziemi odkrywamy, e te bulwary s wybrukowane kiepskim
kamieniem, niewygodne, nierwne, tak samo niemie dla oka, jak fatalne dla pieszych i
niebezpieczne dla powozw. Kilka zotych strza, cienkich jak piorunochrony; portyki o
podstawach niemal znikajcych pod wod; place ozdobione kolumnami, gincymi w bezmiarze
otaczajcych je terenw; posgi naladujce staroytne, ktrych rysy, styl i stroje kc si z
natur gleby, z kolorem nieba, z klimatem, a take z wygldem, ubiorem i zwyczajem tutejszych
ludzi tak, i wygldaj na herosw w wizach wrogw; gmachy wykorzenione, witynie, co
spady ze szczytw gr Grecji w bagna Laponii i wskutek tego wydaj si zbyt przytoczone,
przyziemne dla miejsca, gdzie zostay przeszczepione same nie wiedzc dlaczego: oto co mnie
uderzyo na wstpie.
...Przyroda tu wymagaa od ludzi akurat przeciwiestwa tego, co sobie wymylili. Zamiast
naladowa pogaskie witynie, naleao otoczy si konstrukcjami o miaych formach, o
liniach pionowych, aby przebi mgy polarnego nieba i przerwa monotonn powierzchni
szarych wilgotnych stepw, tworzcych jak okiem sign terytorium Petersburga. Waciw
architektur dla takiego kraju nie bya kolumna Partenonu, kopua Panteonu, lecz wiea Pekinu.
Do czowieka naley budowanie gr w krainie, ktrej przyroda odmwia wszelkiego

24

urozmaicenia terenu. Zaczynam rozumie, dlaczego Rosjanie tak nalegaj, abymy do nich
przyjedali w zimie: sze stp niegu zakryoby wszystko, latem natomiast widzimy, jak to
wyglda.
Przemierzamy terytorium Petersburga i ssiednich prowincji, a nie znajdujemy podobno na
przestrzeni setek mil nic prcz kau, karowatych sosen i brzz o ciemnozielonym listowiu. Z
pewnoci caun zimy lepszy jest od szarej rolinnoci wiosny i lata. Wci te same niziny
ozdobione karowatymi krzewami za cay krajobraz, chyba e si skierujemy ku Szwecji i
Finlandii. Tam ujrzelibymy cay szereg granitowych skaek najeonych sosnami, ktre
zmieniaj widok terenu nie urozmaicajc zbytnio krajobrazu. Jasne, e monotonii takiej krainy
nie rozweselaj bynajmniej linie kolumienek, ktre ludziom przyszo do gowy zbudowa na tej
paskiej i nagiej ziemi. Na cokoy do perystylw greckich trzeba by gr, a tu nie ma adnej zgody
midzy inwencjami sztuki a waciwociami natury, i ten brak harmonii razi mnie na kadym
kroku. Przechadzajc si po tym miecie doznaj niesmaku w rodzaju tego, jaki czujemy, kiedy
przyjdzie nam rozmawia z minoderyjn osob. Portyk, eteryczny ornament, jest tutaj zgrzytem
dodanym do zgrzytliwego klimatu, sowem, gustowanie w niegustownej architekturze byo
naczeln zasad zaoenia i powikszenia Petersburga. Urganie zdrowemu rozsdkowi oto dla
mnie charakterystyczna cecha budownictwa tego olbrzymiego miasta, robicego wraenie
fabryki w zym stylu zbudowanej w parku; ale tym parkiem jest jedna trzecia wiata, a tym
architektem Piotr Wielki.
Tote cho nas tak bardzo ra gupie imitacje psujce aspekt Petersburga, nie moemy
oglda bez swoistego podziwu tego miasta, co wyonio si z morza na gos jednego czowieka i
co eby przetrwa broni si przed okresowym zasypaniem lodem i permanentnym zalaniem
wod; a jest to rezultat olbrzymiej siy woli. Jeli nie podziwiamy, to si boimy, a to ju prawie
respekt.
Parowiec z Kronsztadu zarzuci kotwic w rodku Petersburga, przed granitowym bulwarem;
bulwar angielski naprzeciwko urzdu celnego znajduje si w niewielkiej odlegoci od synnego
placu, gdzie wznosi si posg Piotra Wielkiego na skale. Gdy si tu raz zakotwiczyo, zostaj si
tu na dugo, zobaczysz dlaczego.
Chciabym Ci oszczdzi szczegw nowych przeladowa, ktrym poddaa mnie pod nazw
zwyk ych formalnoci policja i jej wierny wsplnik, urzd celny. Jednakowo uwaam za swj
obowizek da Ci pojcie o trudnociach oczekujcych cudzoziemca na morskiej granicy Rosji:
podobno wjazd ldowy jest atwiejszy.
Trzeba byo stan przed nowym trybunaem, ktry si zebra, jak ten w Kronsztadzie, w
gwnej sali naszego statku. Zwrcono si do mnie z tymi samymi pytaniami z takim samym
ugrzecznieniem, a moje odpowiedzi zostay przetumaczone z tymi samymi formalnociami.
Po co pan przyjecha do Rosji?
Aby zobaczy kraj.
Nie jest to motyw podry. (Czy nie podziwiasz pokory tego zastrzeenia?)
Nie mam innego.
Kogo zamierza pan zobaczy w Petersburgu?
Wszystkich, ktrzy pozwol mi zaznajomi si z sob.
Jak dugo zamierza pan przebywa w Rosji?
Nie wiem.
Prosz powiedzie mniej wicej.
Kilka miesicy.
Czy ma pan oficjaln misj dyplomatyczn?
Nie.

25

Jaki cel naukowy?

Nie.
Czy paski rzd posa pana dla obserwowania spoecznego i politycznego stanu tego kraju?
Nie.
A moe wysaa pana jaka spka handlowa?
Nie.
A wic podruje pan z wasnej woli i z czystej ciekawoci?
Tak.
Dlaczego skierowa si pan do Rosji?
Nie wiem, itd., itd., itd.
Czy ma pan listy polecajce do kogo w tym kraju? Uprzedzono mnie, e nie naley
odpowiada zbyt szczerze na to pytanie, wic wymieniem tylko swego bankiera.
Wyszedszy z sali po tym przesuchaniu zobaczyem wielu z moich wsplnikw: ci
cudzoziemcy doznali rnych szykan z powodu jakich nieformalnoci w paszportach.
Agenci rosyjskiej policji maj doskonay wch, i zalenie od kontrolowanych osb s atwiejsi
lub trudniejsi w sprawach paszportowych. Wydao mi si, e bardzo nierwno traktuj
podrnych. Jaki woski handlowiec, ktry mnie wyprzedzi, zosta przed zejciem ze statku
bezlitonie przeszukany, mona by rzec przeszukany do krwi: kazano mu otworzy nawet
kieszonkowy portfelik, zagldano do wntrza ubra, ktre mia na sobie. Jeeli ze mn postpi
tak samo, pomylaem, uznaj mnie za nader podejrzanego.
Miaem kieszenie pene listw polecajcych, ktre da mi w Paryu czciowo sam ambasador
rosyjski oraz inne rwnie znane osoby, ale wszystkie byy zapiecztowane, ktra to okoliczno
ostrzega mnie przed ich zostawieniem w teczce z przyborami pimiennymi. Zatem widzc
zbliajcych si do mnie policjantw, zapiem sobie garnitur na piersi. Przepucili mnie bez
rewizji osobistej, ale gdy przyszo wypakowa wszystko z walizek przed celnikami, ci nowi
wrogowie zajli si drobiazgowo moim bagaem, a zwaszcza ksikami. Po niekoczcym si
przegldaniu wszystkie ksiki skonfiskowano bez adnego wyjtku; wci z nadzwyczajn
grzecznoci, ale nie liczc si wcale z moimi reklamacjami. Zabrano mi take dwie pary
pistoletw podrnych i stary przenony zegar cienny; daremnie prbowaem zrozumie i
uzyska wyjanienie, dlaczego ten przedmiot mia ulec konfiskacie: wszystko, co mi zabrano,
odzyskam, zapewniono mnie, lecz nie bez wielu kopotw i pertraktacji. Powtarzam wic za
rosyjskimi arystokratami, e Rosja jest krajem zbdnych formalnoci.
...Midzy godzin dziewit a dziesit ja osobicie, to jest bez moich bagay, wydostaem si
z wizw celnych i mogem wreszcie dosta si do Petersburga, gdzie zaznaem chwalebnej
troskliwoci ze strony niemieckiego podrnika, ktrego prz ypad ek pozwoli mi spotka na
bulwarze. Jeli to szpieg, jest przynajmniej usuny: mwi po rosyjsku i po francusku, podj si
uprzejmie znale mi droschki i sam pomaga memu lokajowi przewie na wzku drobn cz
moich bagay, ktr mi zwrcono, do obery Coulona. Poleciem memu sudze nie okazywa mu
adnej niechci.
Coulon to Francuz, ktrego zajazd uchodzi za najlepszy w Petersburgu, co nie znaczy, e u
niego jest dobrze. Cudzoziemcy w Rosji zatracaj niebawem wszelki lad swej narodowoci,
nigdy jednak nie asymilujc si z krajowcami.
Gorliwy cudzoziemiec znalaz mi nawet przewodnika, ktry mwi po niemiecku i wsiad
do droschki, lokujc si za mn, aby odpowiada na wszystkie moje pytania. Ten czowiek
podawa mi nazwy osobliwoci, obok ktrych przejedalimy w drodze z urzdu celnego do
zajazdu, drodze bynajmniej nie krtkiej, bo odlegoci w Petersburgu s wielkie.

26

Osawiony posg Piotra Wielkiego cign zaraz moj uwag i zrobi na mnie wyjtkowo
nieprzyjemne wraenie. Umieszczony na skale przez Katarzyn, z tym napisem do wyniosym
mimo pozornej prostoty: Piotrowi I Katarz yna II. Ta posta mczyzny na koniu nie jest ani
antyczna, ani nowoczesna: jest to Rzymianin z czasw Ludwika XV. Aby pomc koniowi
utrzyma si dba, woono mu pod nogi ogromnego wa fatalny pomys, sucy tylko do
ujawnienia niemocy artysty sprowadzonego z Francji do Petersburga po to, by wznie ten
monument, chwalony nadmiernie dlatego, e znajduje si w Rosji.
Ten posg i plac, na ktrym on si cakiem zatraca, s najbardziej godnymi uwagi rzeczami,
jakie widziaem na trasie midzy urzdem celnym a gospod.
Kazaem zatrzyma si chwil przed rusztowaniami gmachu ju sawnego w Europie, cho nie
jest jeszcze ukoczony: bdzie to cerkiew witego Izaaka; poza tym widziaem fasad nowego
paacu Zimowego inny niezwyky rezultat woli jednego czowieka, zawzicie walczcej z
prawami natury przy pomocy ludzi. Cel zosta osignity, bo w cigu roku ten paac wznis si z
popiow, i chyba jest najwikszym z istniejcych paacw, dorwnuje Luwrowi wraz z
Tuileriami.
Aby prace zostay ukoczone w terminie wyznaczonym przez cesarza, potrzeba byo
niesychanych wysikw. Robt wewntrznych nie przerywano nawet w czasie wielkich mrozw,
pracowao bezustannie sze tysicy robotnikw. Codziennie umieraa znaczna ich liczba, lecz
poniewa ofiary zastpowano natychmiast nowymi zawodnikami, ktrzy wypeniali luki, aby
zgin z kolei na tej niesawnej wyrwie, martwi nie byli widoczni. A jedynym celem tylu
powice byo zaspokojenie zachcianki jednego czowieka! U ludw cywilizowanych w sposb
naturalny, to jest od wiekw, ycie ludzkie naraa si tylko we wsplnych interesach, ktrych
donioso uznaj prawie wszyscy. Lecz ile pokole wadcw znieprawi przykad Piotra I !
Podczas mrozw w granicach 26 do 30 stopni sze tysicy nieznanych nikomu mczennikw
bez zasugi, mczennikw mimowolnego posuszestwa, gdy ta cnota jest u Rosjan wrodzona i
wymuszona, zamknitych byo w salach ogrzanych do 30 stopni, aby prdzej schy ciany. Tak
wic ci nieszcznicy wchodzc i wychodzc z tego przybytku mierci, ktry sta si dziki ich
powiceniu przybytkiem prnoci, zbytku i uciech, musieli znosi rnic temperatur sigajc
5060 stopni.
Roboty w kopalniach Uralu s mniej sprzeczne z yciem, a przecie robotnicy zatrudnieni w
Petersburgu nie byli zoczycami.
Podobno ci spord nieszcznikw, ktrzy malowali wntrza najbardziej ogrzanych sal,
musieli wkada sobie na gow co w rodzaju czapek z lodu, aby nie postrada zmysw w
upalnej temperaturze, na ktra byli skazani przez cay czas swojej pracy. Gdyby kto chcia nam
wpoi odraz do sztuk, do pozoty, do przepychu i do caej pompy dworskiej, nie mgby znale
skuteczniejszego sposobu. Mimo to wadca by nazywany Ojcem przez tylu ludzi zgubionych na
jego oczach w celu zaspokojenia czystej cesarskiej prnoci.
Czuj si w Petersburgu nieswojo, odkd ujrzaem ten paac i odkd mi powiedziano, ile ludzi
kosztowa. Te szczegy mam nie od szpiegw ani od kpiarzy rosyjskich, rcz za ich
autentyczno.
Miliony wydane na Wersal wyywiy tyle rodzin francuskich robotnikw, ilu niewolnikw
sowiaskich zabio tych dwanacie miesicy budowy paacu Zimowego, ale dziki ich
powiceniu sowo cesarza dokonao cudu i ukoczony ku oglnemu zadowoleniu paac bdzie
zainaugurowany obchodami weselnymi. W Rosji wadca moe by popularny nie przywizujc
wikszej wagi do ycia obywateli. To prawda, e nic kolosalnego nie uzyskuje si bez trudu, ale
kiedy jeden jedyny czowiek jest caym narodem i rzdem, powinien by ograniczy si do

27

uywania wielkich spryn poruszanej przez siebie machiny tylko dla osignicia celu godnego
wysiku.
Wydaje mi si, e nawet w dobrze zrozumianym interesie swojej wadzy cesarz mgby da
jeden rok wicej robotnikom na napraw szkd poczynionych przez poar.
Wadca absolutny nie ma racji mwic, e mu si spieszy: przede wszystkim powinien
obawia si gorliwoci swoich sugusw, ktrzy mog posuy si na pozr niewinnym sowem
pana jak mieczem, by sprawia cuda, ale kosztem ycia armii niewolnikw. To duo, za duo, bo
Bg i ludzie bior w kocu odwet za te nieludzkie wyczyny. Ze strony wadzy nieostronoci
jest, mwic ogldnie, tak wysoko sobie ceni zaspokojenie swej pychy. Ale wadcom rosyjskim
zaley przede wszystkim na rozgosie zdobytym u cudzoziemcw, wicej zaley im na nim ni
na faktycznej wadzy. Ta ich postawa zgadza si z opini publiczn, w dodatku nic nie moe
zdyskredytowa autorytetu wadzy w kraju, gdzie posuszestwo stao si warunkiem ycia. Inni
ludzie uwielbiali wiato, Rosjanie uwielbiaj mrok jake ich oczy miayby kiedykolwiek
przejrze?
Nie mwi, e ich system polityczny nie wytwarza nic dobrego, mwi tylko, e to, co
wytwarza, za drogo kosztuje.
Cudzoziemcy nie od dzisiaj dziwi si mioci tego ludu do swojej niewoli: przeczytasz zaraz
fragment korespondencji barona von Herberstein, ambasadora cesarza Maksymiliana, ojca Karola
V, na dworze cara Wasyla Iwanowicza. Mam to wieo w pamici, bo znalazem ten ustp u
Karamzina, ktrego czytaem wczoraj na parostatku. Zawierajcy go tom uszed bacznoci policji
w kieszeni mego podrnego paszcza. Najsprytniejsi szpiedzy nigdy nie s do sprytni:
mwiem Ci ju, e mnie nie rewidowano.
Gdyby Rosjanie wiedzieli to wszystko, czego uwaniejsi czytelnicy mog si dowiedzie od
pochlebcy historyka, ktrym si chlubi, a ktrego cudzoziemcy traktuj z kracow nieufnoci
z powodu jego dworskiej stronniczoci, to by go znienawidzili, i aujc, e pofolgowali tej manii
owiecenia, ktra optaa wspczesn Europ, bagaliby cesarza, by wyda zakaz czytania
wszystkich rosyjskich historykw z Karamzinem na czele, aby pozostawi przeszo w mroku
przychylnym zarwno spokojowi despoty, jak szczciu poddanych, ktrzy nigdy nie s tak
godni litoci, jak wwczas, gdy kto si lituj nad nimi. Ci biedni ludzie czuliby si szczliwi,
gdybymy my, cudzoziemcy, nie nazywali ich nieopatrznie ofiarami. Porzdek i posuszestwo,
dwa bstwa rosyjskiej policji i narodu, wymagaj, zdaje mi si, tego ostatniego powicenia.
Oto wic co pisa Herberstein, krytykujc despotyzm rosyjskiego monarchy: On (car) mwi,
a wszystko jest wykonane: ycie, los kleru i ludnoci laickiej, monych panw i obywateli,
wszystko zaley od jego najwyszej woli. Nie wie, co to sprzeciw, i wszystko w nim wydaje si
sprawiedliwe, jak w Bstwie, Rosjanie bowiem s przekonani, e car jest wykonawc wyrokw
boskich: Tak chcia Bg i car, Bg i car to wiedz oto pospolite wrd nich powiedzenia,
niezmierna jest u nich gorliwo w sueniu wadcy. Jeden z jego gwnych wojskowych,
siwowosy starzec, niegdy ambasador w Hiszpanii, przyby na spotkanie z nami, kiedy
przyjechalimy do Moskwy. Pdzi konno i przejmowa si jak modzieniec, a gdy mu wyraziem
zdziwienie, odpowiedzia mi cakiem gono: Ach, panie baronie, my suymy naszemu
monarsze zupenie inaczej ni wy.
Nie wiem, czy to charakter rosyjskiego narodu uksztatowa takich autokratw, czy te sami
autokraci wszczepili ten charakter narodowi.
List ten, napisany przeszo trzy wieki temu, ukazuje wczesnych Rosjan cakowicie takimi,
jakimi widz Rosjan dzisiejszych. Podobnie jak ambasador Maksymiliana, zastanawiam si
wci, czy to charakter narodu uksztatowa samowadztwo, czy te samowadztwo uksztatowao

28

rosyjski charakter, i nie potrafi rozstrzygn problemu, tak samo jak nie potrafi niemiecki
ambasador.
Wydaje mi si jednak, e ten wpyw jest wzajemny: ani ustrj rosyjski nie powstaby nigdzie
poza Rosj, ani Rosjanie nie staliby si tym, czym s, w innym ustroju ni ich wasny.
Dodam inn cytat z tego samego autora, Karamzina: opowiada on, co mwili w XVI wieku
podrnicy, ktrzy zwiedzili Moskovi. C w tym dziwnego mwi cudzoziemcy e cesarz
jest bogaty! Nie daje pienidzy ani swoim wojskom, ani swoim ambasadorom, a nawet odbiera
tym ostatnim wszystkie cenne przedmioty, ktre przywo z obcych krajw6. Tak na przykad
ksi Jarosawski po powrocie z Hiszpanii musia odda do skarbu wszystkie zote acuchy,
kolie, cenne tkaniny i srebrne naczynia, ktre dosta od cesarza i arcyksicia Ferdynanda
Austriackiego. Mimo to ci ludzie nie skaryli si wcale, mwili: Najjaniejsz y Pan bierze,
Najjaniejsz y Pan odda.
Oto jak mwiono o carze w Rosji w XVI wieku. Dzi mona usysze bd w Paryu, bd w
Rosji wielu Rosjan unoszcych si nad cudownymi skutkami sowa cesarza, i gdy si tak chlubi
skutkami, nikt si nie uskara na rodki. Sowo cara jest twrcze, powiadaj. Tak: ono oywia
kamienie, ale czyni to zabijajc ludzi. Mimo tej maej obiekcji wszyscy Rosjanie s dumni z tego,
e mog nam powiedzie: Widzicie, u was rozprawia si trzy lata o sposobach odbudowania sali
widowiskowej, natomiast nasz cesarz wskrzesza w cigu roku najwikszy paac wiata; a ten
dziecinny tryumf nie wydaje si im okupiony za drogo mierci kilku tysicy marnych
robotnikw, powiconych tej wadczej niecierpliwoci, tej cesarskiej zachciance, ktra staje si,
e si posu modn liczb mnog, jedn z chlub narodowych. A jednak ja, Francuz, widz w
tym tylko nieludzk pedanteri. Ale od kraca do kraca olbrzymiego imperium nie wznosi si
aden protest przeciw orgiom absolutnej wadzy.
Nard i rzd, wszystko tu jest cakiem zgrane: Rosjanie nie zrezygnowaliby z cudw woli,
ktrych s wiadkami, wsplnikami i ofiarami, nawet gdyby chodzio o wskrzeszenie wszystkich
umierconych tym procederem niewolnikw. A jednak zdumiewa mnie nie to, e czowiek
wychowany w bawochwalstwie wobec swojej wasnej osoby, czowiek uznany za
wszechmocnego przez szedziesit milionw ludzi lub prawie ludzi, podejmuje si takich rzeczy
i doprowadza je do skutku; zdumiewa mnie to, e wrd gosw opowiadajcych te fakty ku
chwale tego wyjtkowego czowieka ani jeden gos nie wyania si z chru, by woa o
czowieczestwo przeciwko cudom samowadztwa. O Rosjanach wielkich i maych mona
powiedzie, e s pijani niewol.

Dickens w swojej relacji z podry do Stanw Zjednoczonych mwi, e to samo dzieje si dzisiaj w Ameryce.

29

Petersburg, 12 lipca 1839, rano.

Przedwczoraj midzy dziewit a dziesit godzin uzyskaem wolny wstp do Petersburga.
To miasto nie jest zbyt poranne: w tej porze dnia sprawio na mnie wraenie wielkiego
osamotnienia. Z rzadka spotykaem jak dorok...
...Te niedostrzegalne pojazdy bardzo si trzs i podskakuj na nierwnych kamieniach
petersburskich ulic, co prawda w niektrych dzielnicach bruki, nierwne jak wszdzie, s
wyrwnane po obu stronach ulicy pasami z dugich inkrustowanych wierkowych kd. Mona je
znale na najszerszych ulicach miasta, konie biegn po nich z wielk szybkoci, szczeglnie w
such pogod, ale w deszcz drewno staje si liskie. Te pnocne mozaiki s bardzo kosztowne,
bo wymagaj cigych napraw, ale s lepsze od bruku rosyjskich miast.
Ruchy spotykanych ludzi wydaway mi si sztywne i skrpowane, kady gest wyraa wol nie
nalec do osobnika, ktry go czyni: wszyscy ci, ktrych widziaem po drodze, zanosili gdzie
polecenia lub rozkazy. Poranek jest por zlece. aden osobnik nie zdawa si i we wasnym
celu, i widok tego przymusu napenia mnie mimowolnym smutkiem. Spostrzegaem niewiele
kobiet na ulicach, nie rozweselonych adn adn twarz, adnym dziewczcym gosem;
wszystko byo szare, regularne, jak w koszarach, jak w wojskowym obozie; wygldao to jak na
wojnie ale bez jej zapau, bez ycia. W Rosji panuje dyscyplina wojskowa. Widok tego kraju
kae mi tskni do Hiszpanii, jak gdybym si urodzi Andaluzyjczykiem, a przecie tu nie brak
upau, bo czowiek si dusi brak wiata i radoci.
Raz widzimy oficera na koniu pdzcym galopem ma dorcz y roz kaz jakiemu
dowdcy oddziau, to znw feldjeger jedzie z rozkazem do jakiego gubernatora, moe na
drugim kocu pastwa, dokd udaje si w kibitce, maym rosyjskim szarabanie bez resorw i nie
wycieanym. Ten pojazd, kierowany przez starego brodatego wonic, szybko wiezie kuriera,
ktremu ranga nie pozwala posugiwa si wygodniejszym pojazdem, choby go mia do
dyspozycji. Nieco dalej onierze piechoty wracaj z wicze i udaj si do swych kwater, by
otrzyma rozkaz od kapitana: wszdzie s wysi urzdnicy rozkazujcy urzdnikom niszym.
To spoeczestwo automatw przypomina poow partii szachw, bo jeden czowiek posuwa
wszystkie figury, a niewidocznym przeciwnikiem jest ludzko. Wszyscy tu poruszaj si i
oddychaj wycznie za pozwoleniem cesarza lub na jego rozkaz, tote wszyscy s ponurzy i
skrpowani: milczenie przewodzi yciu i je paraliuje. Oficerzy, wonice, kozacy, niewolnicy,
dworzanie wszyscy w rnych rangach w subie jednego pana lepo suchaj nieznanej im
myli, ale widok tego piknego porzdku nie cieszy mnie wcale, poniewa tak regularno
uzyskuje si tylko poprzez kompletny brak niezalenoci i fantazji.
Mam wraenie, jakby cie mierci unosi si nad t czci kuli ziemskiej.
Wrd tego ludu pozbawionego swobody i woli wida tylko ciaa bez duszy, i dreszcz nas
ogarnia na myl o tym, e na tak ogromne mnstwo rk i ng jest tylko jedna gowa...
Despotyzm jest mieszanin niecierpliwoci i lenistwa. Nieco wiksz wytrwao ze strony
wadz, aktywno ze strony ludu, a mona by uzyska ten sam rezultat znacznie taszym kosztem
ale c by si stao z tyrani?... Stwierdzono by, e jest niepotrzebna. Tyrania to urojona

30

choroba ludw; tyran przebrany za lekarza wmwi im, e zdrowie nie jest naturalnym stanem
cywilizowanego czowieka, i e im wiksze niebezpieczestwo, tym gwatowniejsze powinno
by lekarstwo: w ten sposb utrzymuje chorob pod pretekstem jej kurowania. Porzdek
spoeczny kosztuje w Rosji za drogo, ebym go podziwia.
A jeli mi zarzucisz, e mieszam despotyzm z tyrani, odpowiem, e czyni to z rozmysem.
S to tak bliscy krewni, e prawie zawsze cz si w tajemnicy, na nieszczcie dla ludzi. W
ustroju despotycznym tyrania moe trwa, bo nie zdejmuje maski.
Kiedy Piotr Wielki wprowadzi to, co nazywa si tutaj cz yn, to znaczy kiedy zastosowa
wojskow hierarchi do caej pastwowej administracji, zamieni swj nard w armi niemych
owiadczajc, e jest ich pukownikiem z prawem przekazywania tej rangi swym spadkobiercom.
...Ustrj rosyjski to dyscyplina obozowa wprowadzona zamiast adu spoecznego, to stan
oblenia, ktry sta si normalnym stanem spoeczestwa.
Gdy upyn godziny poranne, miasto oywia si stopniowo, ale stajc si bardziej haaliwe
nie wyglda weselej. Wszdzie wida tylko niezbyt eleganckie powozy, unoszce caym pdem
swoich dwch, czterech i szeciu koni ludzi zawsze spieszcych si, poniewa ich ycie upywa
na odb ywaniu drogi. Przyjemno bezcelowa, to jest zwyka przyjemno, jest tu rzecz
nieznan.
Tote prawie wszyscy wielcy artyci przybyli do Rosji dla zebrania owocw rozgosu
zdobytego gdzie indziej zostawali tu tylko przez chwil lub, jeeli przeduyli pobyt tutaj,
zaszkodzili swemu talentowi. Aura tego kraju nie sprzyja sztukom, wszystko, co gdzie indziej
rodzi si w naturalny sposb, tu ronie tylko w cieplarni. Sztuka rosyjska bdzie zawsze tylko
rolin ogrodow.
Po przyjciu do hotelu Coulona znalazem tam zwyrodniaego francuskiego oberyst. Jego
dom jest teraz prawie przepeniony w zwizku z obchodami zalubin wielkiej ksinej Marii, i
Coulon wyda mi si prawie niezadowolony, e musi przyj jeszcze jednego gocia, tote nie
zada sobie zbytniego trudu, by mi dogodzi. Po do dugiej bieganinie i po wielu pertraktacjach
umieci mnie wreszcie na drugim pitrz w dusznym apartamencie, zoonym z przedpokoju,
salonu i sypialni, bez firanek, bez stor, bez aluzji.
...Ledwo si ulokowaem, zmczenie po nocy i ranku, znuenie odpraw celn wziy gr
nad ciekawoci: zamiast zanurzy si w Petersburgu, bdzc zgodnie z moim zwyczajem sam,
bez okrelonego celu, po wielkim obcym miecie, padem nie zdejmujc paszcza na olbrzymi
skrzan sof koloru butelkowej zieleni, zajmujc wielk poa salonu, i usnem gboko... na
trzy minuty.
Po tym czasie budz si z gorczk, i co widz rzucajc wzrok na swj paszcz?... Tkanin
brzow, lecz yw. Trzeba nazywa rzeczy po imieniu: jestem cakowicie pokryty, poerany
przez pluskwy. Odrzucam daleko od siebie ca odzie i zaczynam biega po pokoju woajc
pomocy! Co za perspektywa na noc! mylaem, nie przestajc gono krzycze. Przychodzi
chopiec, Rosjanin, tumacz mu na migi, e chc mwi z jego panem. Pan kae dugo czeka na
siebie, Wreszcie zjawi si, a kiedy mu wyuszczam powd mej troski, wybucha miechem i
natychmiast wychodzi powiedziawszy mi, e si przyzwyczaj do tgo, bo nie znajd w
Petersburgu nic innego. Radzi mi jednak nigdy nie siada na rosyjskiej kanapie, bo na tym
sprzcie sypia suba, majca zawsze na sobie legiony owadw. Aby mnie uspokoi, zapewnia,
e robactwo nie rzuci si na mnie, jeeli bd unika mebli, w ktrych pozostaje dyskretnie
zamknite.
Hotel Coulona wychodzi na co w rodzaju skweru, do wesoego jak na tutejsze warunki.
Ten skwer graniczy z jednej strony z nowym paacem Michajowskim, okaza siedzib
wielkiego ksicia Michaa, brata cesarza. Nie mogem wyj nie przeszedszy obok bramy tego

31

paacu, ktry od razu zwrci moj uwag. Trzy inne strony placu s zamknite rzdami piknych
domw, poprzecinanych piknymi ulicami. Dziwny przypadek! Ledwo odszedem od nowego
paacu Michajowskiego, znalazem si przed starym. Stary paac Michajowski to obszerny
czworoboczny gmach, ponury i cakowicie odmienny od eleganckiej i nowoczesnej siedziby o tej
samej nazwie.
Ludzie w Rosji milcz, kamienie natomiast mwi, i to w rozpaczliwy sposb. Nie dziwi
mnie, e Rosjanie obawiaj si swoich starych budowli i zaniedbuj je: s to wiadkowie ich
dziejw, o ktrych najczciej woleliby zapomnie. Gdy si przyjrzaem czarnym portykom,
gbokim kanaom, masywnym mostom, pustym perystylom tego zowieszczego paacu,
zapytaem o jego nazw, a ta nazwa mimo woli przypomniaa mi katastrof, ktra osadzia
Aleksandra na tronie, i od razu ujrzaem w duchu wszystkie okolicznoci zowrogiej sceny, ktr
zakoczyo si panowanie Pawa I.
To jeszcze nie wszystko: jaka krwawa ironia losu sprawia, e przed gwnym wejciem do
tego zowieszczego gmachu postawiono przed mierci tgo, kto go zajmowa i na jego rozkaz
konny posg jego ojca, Piotra III, innej ofiary, ktrej niechlubn pami czci Pawe, aby
zbezczeci triumfujc pami matki. Ile tragedii rozegranych na zimno w tym kraju, gdzie
ambicja, a nawet nienawi maj tak spokojne pozory! Namitnoci u ludw Poudnia godz
mnie do pewnego stopnia z ich okruciestwem, natomiast wyrachowana powcigliwo, chd
ludzi Pnocy daje zbrodni polor hipokryzji: nieg jest mask. Czowiek wydaje si tutaj agodny,
bo jest nieczuy, ale morderstwo bez nienawici budzi we mnie wiksz groz ni zabjstwo dla
odwetu. Czy kult zemsty nie jest naturalniejszy ni zdrada dla interesu? Im wicej mimowolnego
impulsu stwierdzam w zbrodni, tym bardziej czuj si pocieszony. Niestety zamordowaniu Pawa
przewodzio wyrachowanie, a nie gniew, przewodzia ostrono. Zacni Rosjanie twierdz, e
spiskowcy zamierzali go tylko uwizi. Widziaem sekretne drzwi prowadzce do apartamentu
cesarza ukrytymi schodami; drzwi te wychodz na cz ogrodu w pobliu wielkiej fosy. Pahlen
umieci tam mordercw w obawie, by ofierze nie wpado do gowy umkn tym wyjciem.
Oto co Pahlen powiedzia spiskowcom w przeddzie wieczorem:
Albo zabijecie cesarza jutro o pitej rano, albo o wp do szstej zadenuncjuj was przed
cesarzem jako spiskowcw. Efekt tej elokwentnej lakonicznej przemowy nie nasuwa
wtpliwoci.
Co rzekszy, z obawy przed niewczesnymi wyrzutami sumienia wyszed z domu, by nie
wrci w cigu nocy, a chcc by zupenie pewnym, e aden ze spiskowcw nie znajdzie go
przed egzekucj, zacz odwiedza rne koszary miejskie: chcia pozna nastroje wojska.
Nazajutrz o szstej Aleksander zosta cesarzem i uchodzi za ojcobjc, chocia zgodzi si
(chyba to prawda) tylko na uwizienie swego ojca, aby uchroni matk przed wizieniem, moe
przed mierci, by si uchroni samemu przed podobnym losem, aby ocali swj kraj od
szalestw i kaprysw zwariowanego autokraty.
Dzi Rosjanie przechodzc obok starego paacu Michajowskiego nie mi podnie oczu: nie
wolno opowiada w szkoach ani gdzie indziej o mierci cara Pawa, ani nawet wierzy w to
wydarzenie, uznane za wymys.
Dziwi mnie, e nie zburzono paacu nasuwajcego tak niemie wspomnienia, ale dla
podrnika szczliwie si skada, e spotyka gmach rzucajcy si w oczy swym omszaym
wygldem w kraju, gdzie despotyzm wszystko ujednolica, odnawia, gdzie aktualne potrzeby
zacieraj codziennie lady przeszoci. Zreszt wanie ta ruchliwo tumaczy, dlaczego stary
paac Michajowski wci stoi: po prostu zosta zapomniany. Jego czworoboczna brya, gbokie
fosy, jego tragiczne wspomnienia, sekretne schody, potajemne drzwi, tak sprzyjajce zbrodni,
jego wysoko, rzadka w kraju, gdzie wszystkie budynki wydaj mi si zgniecione, nadaj mu

32

styl imponujcy, rzadka w Petersburgu zaleta. Dziwi mnie tu na kadym kroku nieustajce
wymieszanie dwch sztuk tak odmiennych, jak architektura i dekoracja. Piotr Wielki i jego
nastpcy uznali swoj stolic za teatr.
Uderzya mnie przeraona mina mego przewodnika, kiedy go zapytaem najnaturalniej w
wiecie, co si zdarzyo w starym paacu Michajowskim. Fizjognomia tgo czowieka mwia:
Zaraz wida, e pan dopiero co wyldowa.
Widzisz, e wszyscy tu myl o tym, o czym nikt nie mwi. Zdziwienie, strach, nieufno,
udawana naiwno, odgrywana niewiedza, dowiadczenie starego chytrusa nie dajcego si
wywie w pole, czyniy kolejno z tej fizjognomii wzburzonej wbrew woli, pouczajc ksik,
zachcajc do studiw.
Kiedy naszego szpiega zwiedzie nasza pozorna beztroska, ma on naprawd mieszn min, bo
myli, e jest skompromitowany przez nas, gdy widzi, e nie boimy si by skompromitowani
przez niego. Szpieg wierzy tylko w szpiegowanie i jeeli unikamy jego side, wyobraa sobie, e
sam wpadnie w nasze.
Spacer po ulicach Petersburga pod stra miejscowego sugi jest, zapewniam Ci, bardzo
interesujcy i bynajmniej niepodobny do przechadzki po stolicach innych krajw
cywilizowanego wiata. Wszystko jest niezachwiane w pastwie rzdzonym z logik tak surow
jak ta, co kieruje rosyjsk polityk.
Obejrzawszy stary, tragiczny paac Michajowski, przeciem dugi plac, podobny do
Marsowego Pola w Paryu, tak samo obszerny i pusty. Z jednej strony ogrd publiczny, z drugiej
kilka domw, porodku piach i kurz wszdzie, taki jest ten plac; ksztat ma nieokrelony,
wielko ogromn, a koczy si nad New, obok spiowego pomnika Suworowa.
Newa, jej mosty i jej bulwary s prawdziw chlub Petersburga. Ten obraz jest tak rozlegy, e
caa reszta wydaje si maa. Newa jest zbiornikiem penym po brzegi, ktre znikaj pod wod,
gotow do przelania si z wszystkich stron. Nawet Wenecja i Amsterdam chyba lepiej si broni
przed morzem ni Petersburg.
Nie lubi miasta, nad ktrym nic nie gruje: oczywicie ssiedztwo rzeki, szerokiej jak jezioro
i pyncej rwno z ziemi po bagnistej rwninie, zagubionej pomidzy mg nieba a oparami
morza, byo z wszystkich miejsc wiata najmniej odpowiednie do zaoenia stolicy. Tu woda
wczeniej czy pniej odniesie zwycistwo nad pych czowieka: nawet granit nie jest
zabezpieczony przed dziaaniem zim w tej wilgotnej lodowni, gdzie cytadela zbudowana przez
Piotra Wielkiego ju dwa razy zuya swoje mury i fundamenty. Odbudowano je i jeszcze si
odbuduj, by obroni to arcydzieo pychy i woli, nie majce jeszcze stu czterdziestu lat. Co za
walka! Kamienie ulege przemocy ludzi narzucaj im z kolei swoj przemoc.
Chciaem natychmiast przej przez most, aby zobaczy z bliska t sawn cytadel; mj suga
zaprowadzi mnie najprzd naprzeciw twierdzy, przed dom Piotra Wielkiego, oddzielony od
fortecy drog i postaci. Jest to chata, zachowana podobno w stanie, w jakim zostawi j car. W
cytadeli mieszcz si groby cesarzy i winiowie polityczni: dziwny sposb czczenia zmarych!...
Gdy pomylimy o wszystkich zach wylanych tutaj pod mogi wadcw Rosji, wydaje nam si,
e ogldamy pogrzeb jakiego azjatyckiego wadcy. Nawet grb podlany krwi zdawaby mi si
mniej bezbony: zy pyn duej i moe boleniej.
Podczas gdy cesarz-robotnik mieszka w chacie, na jego oczach budowano przysz stolic.
Trzeba powiedzie ku jego pochwale, e wtedy mniej mu zaleao na paacu ni na miecie.
Jeden z pokoi tej sawnej chaupy, ten, co suy za pracowni carowi-cieli, jest dzi przerobiony
na kaplic; wchodzi si tam z takim skupieniem, jak do najbardziej czczonych kociow
cesarstwa. Rosjanie chtnie czyni witych ze swych bohaterw. Lubuj si w czeniu

33

straszliwych cnt swoich wadcw z dobroczynn potg patronw i usiuj odda okruciestwa
historii pod ochron wiary.
Inny rosyjski bohater, moim zdaniem cakiem niegodny podziwu, zosta uwicony przez
greckich duchownych: to Aleksander Newski, wzr przezornoci, ale ktry nie by mczennikiem
ani wiary, ani wielkodusznoci. Narodowy Koci kanonizowa tego ksicia, bardziej
roztropnego ni bohaterskiego. Jest to Ulisses wrd witych. Wok jego relikwii zbudowano
klasztor niezwykej wielkoci.
Grobowiec umieszczony w cerkwi tego witego Aleksandra jest ju sam przez si
monumentem: w jego skad wchodzi masywny srebrny otarz zwieczony piramid z tego
samego metalu, i to mnstwo srebrnych trofew wznosi si tak a do sklepienia obszernego
kocioa. Klasztor, cerkiew i sarkofag s jednym z cudw Rosji. Znajduj si na skraju ulicy o
nazwie Newski Prospekt: alei, ktra si koczy w czci miasta przeciwlegej do cytadeli.
Wanie je ogldaem raczej ze zdziwieniem ni z podziwem: sztuka nie ma adnego udziau w
tym dziele pobonoci, lecz jego przepych graniczy z cudem.
Strach pomyle, ile ludzi i ile bry szlachetnego metalu zuyto na budow tego mauzoleum!
Powrmy do chaty cara. Pokazano mi tam d zbudowan przez niego samego i kilka
innych przedmiotw przechowanych z pietyzmem; dzi ich strzee weteran. W Rosji cerkwie,
paace i domy prywatne powierzane s opiece inwalidw wojennych. Ci nieszcznicy, z reguy
starzy po opuszczeniu koszar, zostaj portierami, to dla nich jedyne wyjcie. Na tym stanowisku
zachowuj dugi paszcz wojskowy ordynarn sukienn kapot brudnego martwego koloru.
Przy kadych naszych odwiedzinach ludzie tak ubrani przyjmuj nas przed bram domu czy
wstpu do gmachw publicznych. Te widma w mundurze maj przypomnie nam dyscyplin, w
jakiej yjemy. Petersburg jest obozem wojskowym zamienionym w miasto.
Mj przewodnik nie darowa mi ani jednego obrazka, ani jednego kawaka drewna w
cesarskiej chaupie. Pilnujcy jej weteran po zapaleniu wielu wiec w kaplicy, ktra jest tylko
sawn klitk, pokaza mi sypialni Piotra Wielkiego, cesarza Wszechrosji: dzisiejszy ciela nie
umieciby w niej swego terminatora. Ten chwalebny ascetyzm tyle maluje nam epok i kraj, co
czowieka; wtedy w Rosji powicano wszystko dla przyszoci, budowano monumenty zbyt
wspaniae dla yjcych pokole. Budowniczowie tylu pysznych gmachw publicznych, nie
czujc potrzeby zbytku dla samych siebie, zadowalali si rol zwiadowcw cywilizacji,
wyprzedzajc o wiele nieznanych monowadcw, dla ktrych z dum wznosili miasto, gdzie w
przyszoci mieli zamieszka i upikszy je ich nastpcy. Z pewnoci ta troska przywdcy
pastwa i jego ludu o potg, a nawet o prno przyszych pokole jest wiadectwem wielkoci
ducha; ta ufno yjcych w chwa prawnukw ma w sobie co szlachetnego i oryginalnego.
Jest to uczucie bezinteresowne, poetyczne i znacznie przewyszajce zwyky szacunek ludzi i
narodw dla przodkw.
Gdzie indziej wzniesiono wielkie miasta dla upamitnienia wielkich czynw przeszoci, lub
te grody wzniosy si same za pomoc okolicznoci i historii, bez udziau, przynajmniej
widocznego, ludzkiej kalkulacji. Sankt-Petersburg ze swoj wspaniaoci i ogromem jest
trofeum wzniesionym przez Rosjan ich przyszej potdze. Nadzieja rodzc takie wysiki wydaje
mi si wzniosym uczuciem. Od czasw wityni ydw w Jerozolimie nigdy wiara ludu w
swoje przeznaczenie nie wydara z ziemi czego tak cudownego jak Sankt-Petersburg. A co kae
naprawd podziwia ten zapis zrobiony przez jednego czowieka na rzecz swego ambitnego kraju
to fakt, e zosta on zaakceptowany przez histori.
Proroctwo Piotra Giganta, wyrzebione w morzu w postaci granitowych bry, spenia si od
wiekw na oczach wiata. Gdy pomylimy, e te zdania, ktre byyby wszdzie emfatyczne, s tu
tylko dokadnym wyrazem rzeczywistoci, zatrzymujemy si z szacunkiem i mwimy sobie:

34

Jest w tym Bg! Pierwszy raz pycha wydaje mi si wzruszajc: wszdzie tam, gdzie potga
ducha ludzkiego objawia si cakowicie, jest powd do podziwu.
W dodatku historia Rosji nie zaczyna si, jak widocznie myli niewiadoma rzeczy i frywolna
Europa, z panowaniem Piotra I: Moskwa tumaczy Sankt-Petersburg, a Iwanowie torowali drog
Piotrowi Wielkiemu.
Wyzwolenie Moskwy po dugich wiekach inwazji, pniej oblenie Kazania przez Iwana
Gronego, zawzite walki ze Szwedami i inne wietne i cierpliwe czyny bojowe usprawiedliwiaj
dumn postaw Piotra I i pokorn ufno jego narodu. Wiara w nieznane jest zawsze imponujca.
Ten czowiek z elaza mia prawo opiera si na przyszoci, takie charaktery zawsze robi to,
czego spodziewaj si inni. Widz go, jak z prostot wielkiego pana, a nawet wielkiego
czowieka siedzi na progu tej chaty, z ktrej przygotowuje przeciw Europie jednoczenie miasto,
nard i histori. Wielko Petersburga nie jest pusta, i to potne miasto, ujarzmiajce swj ld i
swoje bagna, jest wspaniae, mniej nawet wspaniae dla oczu ni dla myli. Ale prawd mwic
to cudo kosztowao sto tysicy ludzi, pochonitych z posuszestwa przez tchnce zaraz bagna,
ktre s teraz stolic.
W dzisiejszych Niemczech dokonuje si arcydzieo krytyki: jedno z ich miast przeksztaca si
umiejtnie w miasto greckie i staroitalskie, ale nowemu Monachium brak staroytnego narodu,
natomiast Rosjanom brakoby Petersburga.
Po wyjciu z domu Piotra Wielkiego znw przeszedem przed mostem na Newie
prowadzcym na wyspy i wszedem do twierdzy. Nie pozwolono mi obejrze wizie: s
ciemnice pod wod, s take pod dachami, a wszystkie pene ludzi. Zaprowadzono mnie tylko do
kocioa, gdzie znajduj si groby panujcej rodziny. Staem przed tymi grobami i wci jeszcze
ich szukaem, nie mogc sobie wyobrazi, e czworoboczny kamie bez ozdb, dugoci i
szerokoci ka, pokryty kap z zielonego sukna z wyhaftowanymi cesarskimi insygniami, jest
grobowcem carycy Katarzyny I, Piotra I, Katarzyny II i tylu innych wadcw wcznie z
cesarzem Aleksandrem.
...W tej aobnej cytadeli zmarli wydawali mi si wolniejsi od ywych. Pki przebywaem w
jej murach, miaem wraenie, e z trudem oddycham. Jeeli to myl filozoficzna sprawia, e
zamknito w tym samym grobowcu winiw cesarza i winiw mierci, spiskowcw i
wadcw, przeciw ktrym si spiskuje, czubym dla niej szacunek, ale widz w tym tylko cynizm
absolutnej wadzy, tylko brutalne zadufanie pewnego siebie despotyzmu. Majc t nadludzk
si, mona wznie si ponad mae ludzkie delikatnoci, dobre dla zwykych ustrojw. Cesarz
Rosji jest tak przepeniony tym, co sam winien sobie, e jego sprawiedliwo nie chyli czoa
przed bosk. My, ludzie Zachodu, rewolucyjni rojalici, widzimy w winiu politycznym w
Petersburgu tylko niewinn ofiar despotyzmu, Rosjanie widz w nim potpieca. Oto dokd
prowadzi polityczne bawochwalstwo. Rosja jest krajem, gdzie nieszczcie spotwarza
wszystkich bez wyjtku, ktrych spotyka.
Kady haas wydawa mi si skarg, kamienie jczay mi pod nogami, a serce rozdzierao si
na myl o najsroszych torturach, jakie czowiek zada kiedykolwiek czowiekowi. Ach, jake mi
al winiw tej twierdzy. Jeli mam sdzi o yciu Rosjan zamknitych pod ziemi na
podstawie ycia tych, co si przechadzaj po powierzchni, s powody do drenia.
Gdzie indziej te widziaem twierdze, ale ta nazwa nie oznaczaa tego, co oznacza w
Petersburgu. Draem na myl o tym, e najskrupulatniejsza wierno, najwiksza nieskazitelno
nie chroni nikogo przed lochami petersburskiej cytadeli, i serce mi uroso, gdy przekroczyem z
powrotem fosy bronice tego smutnego przybytku i dzielce go od reszty wiata.
Ha, ktby si nie litowa nad tym ludem? Rosjanie mwi o tych z wyszych klas yj
dzi zgodnie z przesdami i ignorancj, ktrych ju nie maj! Udawanie rezygnacji wydaje mi si

35

ostatnim stopniem upadku, jaki moe dotkn niewolniczy lud. Bunt, rozpacz byyby zapewne
straszniejsze, ale nie tak nikczemne. Sabo, ktra tak nisko upada, e odmawia sobie nawet
skargi, tej pociechy bydlcia, strach uciszony nadmiarem strachu oto zjawisko duchowe,
ktrego nie mona by wiadkiem nie ronic krwawych ez.
Po zwiedzeniu grobowca wadcw Rosji kazaem si odwie do mojej dzielnicy i stan przy
katolickim kociele w gestii ojcw dominikanw. Chciaem zamwi tam msz w zwizku z
rocznic, ktr obchodz w kociele katolickim podczas wszystkich moich podry. Klasztor
dominikanw znajduje si na Newskim Prospekcie. (...) Koci nie jest okazay, najwyej
przyzwoity. (...) W Rosji tolerancja nie jest zagwarantowana ani przez opini publiczn, ani przez
konstytucj: podobnie jak wszystko, jest ask udzielan przez jednego czowieka, a czowiek ten
moe jutro odebra to, co dzi daje.
Czekajc na wizyt u przeora zatrzymaem si w kociele; w pewnej chwili trafiem nog na
kamie i przeczytaem na nim imi, ktre mnie mocno wzruszyo: Poniatowski!... Krlewska
ofiara prnoci, ten zbyt atwowierny kochanek Katarzyny II jest pochowany tu bez adnych
nalenych mu wzgldw, ale wyzuty z majestatu korony, zachowa majestat nieszczcia. (...)
Niedole tego wadcy, jego zalepienie tak okrutnie ukarane i perfidna polityka jego wrogw
zwrc uwag wszystkich podrnych na jego poniechany grb.

36

Petersburg, tego dnia, 12 lipca 1839, wieczorem.

...Niech ta stolica bez korzeni w historii i w glebie zostanie zapomniana przez wadc na jeden
dzie, niech jaka nowa polityka odcignie gdzie indziej myl wadcy a granit ukryty pod wod
wykruszy si, zalane tereny powrc do stanu naturalnego i prawowici gospodarze pustki
odzyskaj sw siedzib.
Myli te pochaniaj wszystkich cudzoziemcw spacerujcych wrd lekkich powozw
Petersburga; nikt nie wierzy w trwao tej przecudnej stolicy. O ile si w ogle rozmyla (a jaki
podrnik godny swego zawodu nie rozmyla?), przewiduje si jak wojn, jakie zmiany
polityczne, ktre sprawi, e ten twr Piotra I zniknie jak baka mydlana.
Nigdzie nie czuem si tak przeniknity nietrwaoci rzeczy ludzkich. W Paryu, w Londynie
mwiem sobie: przyjdzie czas, kiedy to gwarne miejsce bdzie cichsze ni Ateny, Rzym,
Syrakuzy czy Kartagina, ale nikomu nie jest dane przeczu godziny ani bezporedniej przyczyny
tego zniszczenia, natomiast zniknicie Petersburga mona przewidzie; moe to sta si jutro
wrd tryumfalnych pieww jego zwyciskiego ludu. Upadek innych stolic nastpuje po
wytpieniu ich mieszkacw, ta natomiast zginie w tej samej chwili, kiedy wzronie potga
Rosjan. Wierz w trwao Petersburga jako systemu politycznego, jak w stao czowieka. To
jest co, czego nie mona powiedzie o adnym innym miecie wiata.
Co za straszliwa musiaa by moc, ktra wydobya z pustyni stolic i ktra jednym sowem
moe zwrci pustce wszystko, co jej odebraa! Tutaj waciwe ycie naley tylko do wadcy:
los, sia, wola caego narodu mieszcz si w jednej gowie. Cesarz rosyjski jest uosobieniem
potgi spoecznej: poniej panuje w zasadzie, jeli nie w rzeczywistoci, rwno taka, o jakiej
marz wspczeni demokraci galloamerykascy, furierzyci itd. Ale Rosjanie wierz w inn
przyczyn burzy ni reszta ludzi: jest ni gniew cesarza. Tyrania republikaska lub monarchiczna
wywouje nienawi do absolutnej rwnoci. Niczego si tak nie boj, jak nieugitej logiki
zastosowanej do polityki.
...W Rosji zasada despotyzmu funkcjonuje zawsze z matematyczn cisoci, a rezultatem tej
skrajnej konsekwencji jest skrajny ucisk. Widzc ten nieodzowny skutek nieugitej polityki
czujemy oburzenie i zapytujemy ze strachem, jak si to dziej, e tak mao jest czowieczestwa
w dzieach czowieka. Ale drenie nie jest rwnoznaczne z pogard: nie gardzimy tym, czego si
boimy.
Ogldajc Petersburg i zastanawiajc si nad strasznym yciem mieszkacw tego
granitowego obozu, mona zwtpi w miosierdzie Boga, mona jcze, bluni, ale nie sposb
si nudzi. Tkwi w tym niezrozumiaa tajemnica, lecz zarazem niezwyka wielko, graniczca z
cudem. Despotyzm zorganizowany tak jak tutaj staje si niewyczerpanym tematem obserwacji i
medytacji. To kolosalne imperium, ktre wyrasta nagle przede mn na Wschodzie Europy tej
Europy, gdzie spoeczestwa cierpi na zanik wszelkich uznanych autorytetw robi na mnie
wraenie zmartwychwstania. Wydaje mi si, e jestem wrd ludu Starego Testamentu, i stoj ze
strachem pomieszanym z ciekawoci u stp przedpotopowego olbrzyma.

37

Co si rzuca w oczy natychmiast po przybyciu do kraju Rosjan? To, e takie spoeczestwo,

jakie oni sobie urzdzili, moe suy tylko na ich uytek. Aby y w Rosji, trzeba by
Rosjaninem, a przecie na pozr wszystko dzieje si tutaj tak, jak gdzie indziej. Rnica kryje si
tylko w gbi rzeczy.
...Nard bez wolnoci ma instynkty, nie ma uczu; te instynkty objawiaj si czsto w sposb
niewygodny i niezbyt delikatny. Cesarze rosyjscy musz by zmczeni pokor ludu kadzido
czasem nuy idola. Prawd mwic, ten kult miewa straszliwe przerwy. Ustrj rosyjski jest
monarchi absolutn temperowan morderstwem. Ot gdy wadca dry, to si nie nudzi; a wic
yje pomidzy przeraeniem a zniechceniem.
Jeeli pycha despoty potrzebuje niewolnikw, czowiek szuka po prostu blinich; ale car nie
ma blinich, etykieta i zazdro trzymaj stra wok jego samotnego serca. Jest godzien litoci
jeszcze bardziej ni jego lud, zwaszcza jeeli ma jak warto.
...Jest pierwsza rano, soce zaraz wzejdzie, jeszcze nie mog spa, zakocz wic moj noc
tak, jak j zaczem, piszc do Ciebie bez wiata.
...Dzi wieczr opowiedziano mi wiele ciekawych rzeczy odnonie tego, co nazywamy
niewolnictwem rosyjskich chopw.
Trudno nam waciwie zrozumie prawdziw sytuacj tej klasy ludzi, ktrzy nie maj adnych
uznanych praw, a jednoczenie s waciwym narodem. Pozbawieni wszystkiego przez ustawy,
s nie tyle zacofani pod wzgldem moralnym, co ponieni pod wzgldem spoecznym. S
niegupi, czasem dumni, ale cecha dominujc ich charakteru i caego postpowania jest spryt.
Nikt nie ma prawa robi im zarzutu z tego jake naturalnego nastpstwa ich sytuacji. Ten lud,
zawsze peen nieufnoci wobec dziedzicw, od ktrych w kadej chwili doznaje dowodw zej
woli, musi kompensowa sprytem brak prawoci panw wobec niewolnikw.
Stosunki wieniaka z posiadaczem ziemi oraz z ojczyzn, to jest cesarzem, ktry reprezentuje
Pastwo, byyby same przez si obiektem studiw godnym dugiego pobytu w gbi Rosji.
W wielu czciach pastwa wieniacy sdz, e przynale do ziemi warunek istnienia,
ktry im si wydaje naturalny, ale znacznie im trudniej zrozumie, jak ludzie mog by
wasnoci czowieka. W wielu innych czciach kraju chopi myl, e ziemia naley do nich. Ci
s najszczliwszymi, jeeli nie najpokorniejszymi z niewolnikw.
S tacy, co wystawieni na sprzeda wysyaj gdzie daleko prob do dziedzica, o ktrego
dobroci syszeli, by ich kupi wraz z ziemi, dziemi i bydem, i jeeli ten dziedzic, syncy z
agodnoci (nie mwi ze sprawiedliwoci, uczucie sprawiedliwoci jest w Rosji nieznane, nawet
wrd ludzi pozbawionych wszelkiej wadzy), wic jeeli ten upragniony dziedzic nie ma
pienidzy, daj mu je, aby mie pewno, e bd tylko jego wasnoci. Wwczas dobry
dziedzic, aby zadowoli swych nowych wieniakw, kupuje ich za ich wasne grosze i przyjmuje
za niewolnikw, potem zwalnia ich z podatkw na pewn liczb lat, dajc w ten sposb
odszkodowanie za cen, ktr uicili z gry, wpacajc zamiast niego sum odpowiadajc
wartoci ich kawaka ziemi, do ktrego uzyskania na wasno oni go, e tak powiem, zmusili.
Oto jak zamony niewolnik pozwala ubogiemu dziedzicowi naby go na wasno na wieczno,
jego samego i jego zstpnych, szczliwy z naleenia do dobrego pana i do jego potomstwa, by
unikn dziki temu jarzma nieznanego pana lub dziedzica, ktry uchodzi za zego. Widzisz, e
zakres ich ambicji nie jest jeszcze zbyt szeroki.
Najwiksze nieszczcie, jakie moe spotka tych ludzi-roliny, jest sprzeda ich ojcowizny;
sprzedaje si ich zawsze wraz z gruntem, do ktrego s zawsze przywizani. Jedyn rzeczywist
korzyci, jak odnieli dotd ze zagodzenia wspczesnych ustaw, jest to, e teraz ju nie
mona sprzeda czowieka bez ziemi. Jednak ten zakaz jest pomijany wszystkimi znanymi

38

sposobami, a wic zamiast sprzedawa cay grunt wraz z chopami, sprzedaje si kilka mrg i stu
czy dwustu ludzi na morg. Jeeli wadze dowiaduj si o takim oszustwie, srogo je karz, ale
rzadko miewaj okazj do interwencji, gdy midzy przestpstwem a najwysz
sprawiedliwoci, to znaczy cesarzem, jest mnstwo ludzi zainteresowanych mnoeniem i
ukrywaniem naduy.
Waciciele ziemscy cierpi tak samo jak poddani z powodu tego stanu rzeczy, zwaszcza ci,
ktrych sprawy le stoj. Ziemi trudno sprzeda, tak trudno, e czowiek majcy dugi i chccy
je spaci poycza w kocu w banku cesarskim potrzebne mu sumy i bank wystawia hipotek na
ziemi dunika. Rezultat jest ten, e cesarz staje si skarbnikiem i wierzycielem caej rosyjskiej
szlachty i e szlachta, wzita w ten sposb w cugle przez najwysz wadz, nie ma monoci
wykonywania swych obowizkw w stosunku do ludu.
Pewnego dnia jaki dziedzic chcia sprzeda kawa ziemi. Wie o tym projekcie wprawia
jego poddanych w popoch. Posali do niego najstarszych z wioski, ktrzy rzucili mu si do ng i
powiedzieli z paczem, e nie chc by sprzedani.
Tak musi by odrzek dziedzic. Ja z zasady nie podnosz podatku, jaki pac moi
wieniacy, a nie jestem do bogaty, by zachowa ziemi, ktra nie daje mi prawie adnych
dochodw.
Czy tylko o to chodzi? zawoali posowie z majtku dziedzica. My jestemy dostatecznie
bogaci, abycie mogli nas, panie, zachowa.
I od razu dobrowolnie podwoili podatek, jaki pacili od niepamitnych czasw.
Inni wieniacy, mniej agodni i bardziej wyrafinowani, buntuj si przeciw swemu panu w
nadziei, e stan si poddanymi cesarza. Jest to szczyt ambicji wszystkich rosyjskich chopw.
Uwolni nagle takich ludzi, to znaczy podpali kraj. Kiedy poddani rozdzieleni z ziemi
zobacz, e siej sprzedaje, oddaje w zastaw, uprawia si bez nich, natychmiast powstan
masowo z krzykiem, e si ich wyzuwa z wasnoci.
Ostatnio w pewnej odlegej wsi, gdzie wybuchn poar, wieniacy oburzeni na swego pana z
powodu jego tyranii, wykorzystujc zamieszanie, wywoane moe przez nich samych, pochwycili
swego wroga, to jest dziedzica, odcignli go na bok, wsadzili na pal i spalili w ogniu poaru.
Sdzili, e dostatecznie si usprawiedliwiaj, zapewniajc pod prz ysig, e ten nieszcznik
chcia spali ich domy i e oni si tylko bronili.
Za takie czyny cesarz zarzdza najczciej deportacj caej wsi na Syberi; oto co si nazywa
w Petersburgu zaludnianiem Azji.
Kiedy myl o tych faktach i o mnstwie innych mniej lub bardziej sekretnych okruciestw,
majcych dzie w dzie miejsce w gbi tego olbrzymiego pastwa, gdzie odlegoci uatwiaj
zarwno bunt, jak i ucisk, zaczynam nienawidzi kraj, ustrj i ca ludno, ogarnia mnie jaka
nieokrelona trwoga i myl ju tylko o ucieczce.
Jeeli Rosja, jak mwi, stanie si krajem przemysowym, stosunki midzy poddanym a
wacicielem ziemi bezzwocznie si zmieni, pomidzy szlacht a wieniakami wyronie
warstwa niezalenych kupcw i rzemielnikw, ale dzisiaj ta warstwa zaledwie zaczyna si
ksztatowa, a w dodatku skada si niemal wycznie z cudzoziemcw. Fabrykanci, handlowcy,
kupcy s prawie wszyscy Niemcami.
Tu jak najatwiej da si zwie pozorom cywilizacji. Gdy widzimy dwr cara i ludzi, ktrzy
do niego nale, wydaje si nam, e jestemy w kraju o wysoko rozwinitej kulturze i ekonomii
politycznej, lecz gdy pomylimy o stosunkach midzy rnymi klasami spoecznymi, gdy
widzimy, jak nieliczne s jeszcze te klasy, wreszcie gdy zbadamy dokadnie sedno obyczajw i
rzeczy, ujrzymy rzeczywiste barbarzystwo, ledwo okryte oburzajcym przepychem.

39

Nie zarzucam Rosjanom, e s tym, czym s; co w nich potpiam, to pretensje do wydawania

si tym, czym my jestemy. Oni s jeszcze surowi, ten stan daje przynajmniej moliwo nadziei,
ale przy tym s bezustannie pochonici chci mapowania innych narodw, a mapuj je na
sposb map, kpic z tego, co kopiuj. Kiedy to widz, mwi sobie: oto ludzie straceni dla stanu
dzikoci i chybieni dla cywilizacji. Przychodzi mi na myl straszliwe powiedzenie Woltera czy
te Diderota, zapomniane we Francji: Rosjanie zgnili zanim dojrzeli.
W Petersburgu wszystko wydaje si bogate, wielkie, wspaniae, ale gdybymy sdzili o
rzeczywistoci podug tego pozoru rzeczy, bylibymy naprawd rozczarowani: zazwyczaj
pierwszym efektem cywilizacji jest uatwienie ycia materialnego tu za wszystko jest trudne;
sprytna apatia oto sekret yciowy ogu ludzi.
Czy chcesz si dowiedzie dokadnie, co naley zobaczy w tym wielkim miecie? Jeeli
Schnitzler Ci nie wystarczy, nie znajdziesz innego przewodnika7, aden ksigarz nie sprzedaje
kompletnego wykazu osobliwoci Petersburga, a wyksztaceni ludzie, ktrym zadajemy pytania,
s zainteresowani w tym, by nas nie owieca, albo maj co innego do roboty ni odpowiada na
nasze pytania. Cesarz, miejsce, gdzie mieszka, projekt, ktry go zajmuje w widoczny sposb
oto tematy godne pochania myli Rosjanina, o ile w ogle myli. Ten katechizm dworski
wystarcza do ycia. Wszyscy pragn zadowoli wadc, przyczyniajc si do ukrycia jakiego
skrawka prawdy przed podrnymi. Nikomu si nie ni sprzyja ciekawskim, tu si chtnie ich
oszukuje za pomoc faszywych dokumentw. Trzeba by talentu wielkiego krytyka, aby
waciwie podrowa po Rosji. W despotycznym ustroju ciekawo jest synonimem
niedyskrecji. Pastwo to panujcy cesarz; jeeli dobrze si miewa, obywatele s zwolnieni od
wszelkich innych trosk, a ich serce i umys maj swj chleb powszedni. Byleby wiedzie, gdzie
przebywa i jak yje to rdo wszelkiej myli, ten motor wszelkiej woli, wszelkiej dziaalnoci
ani cudzoziemiec, ani poddany rosyjski nie ma o nic pyta w Rosji, nawet o drog, poniewa na
rosyjskim planie miasta Petersburga s zaznaczone tylko nazwy gwnych ulic.
A jednak ten przeraajcy stopie potgi nie wystarczy carowi Piotrowi, ten czowiek nie
zadowoli si tym, e by racj ycia swego ludu: zechcia by jego wiadomoci i sumieniem.
Poway si zadecydowa o losie Rosjan w wiecznoci, podobnie jak decydowa o ich
postpkach na tym wiecie.
Ta wadza, towarzyszc czowiekowi a poza grb, wydaje mi si potworna, wadca, ktry
si nie cofn przed tak odpowiedzialnoci i ktry mimo dugich waha, pozornych czy
rzeczywistych, w kocu popeni tak oszaamiajce naduycia, uczyni wicej za wiatu samym
ju tym zamachem na prerogatywy kapana i na wolno religijn czowieka, ni dobra Rosji
wszystkimi swymi zaletami wojennymi, administracyjnymi i swym talentem przemysowym.
Cesarz ten, typ i wzr wspczesnego cesarstwa i wspczesnych cesarzy, jest przedziwnym
stopem wielkoci i maoci. Duch wadczy, jak najokrutniejsi tyrani wszystkich wiekw i
wszystkich ludw, robotnik do sprawny, by wspzawodniczy z najlepszymi mechanikami
swego czasu, wadca skrupulatnie straszliwy orze i mrwka, lew i bbr, ten bezlitosny za ycia
pan narzuca si jeszcze jako rodzaj witego potomnoci, ktrej sd chce wymusi po spdzeniu
ycia na wymuszaniu postpkw poddanych. Sdzi tego czowieka, ocenia go bezstronnie to
jeszcze dzi witokradztwo, nie pozbawione niebezpieczestwa nawet dla cudzoziemca
zmuszonego y w Rosji. Ja si na to niebezpieczestwo naraam w kadej chwili kadego dnia,
bo dla mnie jarzmem najnieznoniejszym ze wszystkich moliwych jest wymuszony,
konwencjonalny podziw.
W Rosji wadza, cho nieograniczona, nadzwyczaj boi si potpienia lub po prostu szczeroci.
7

Schnitzler jest autorem najlepszej statystyki, jak sporzdzono o Rosji.

40

...Wszyscy urodzeni w Rosji lub pragncy y w tym kraju spiknli si, by wszystko bez
wyjtku przemilcza, nic si tu nie mwi, a jednak wszystko si wie: sekretne rozmowy byyby
zapewne bardzo interesujce, ale kto sobie na nie pozwala? Zastanawia si, rozwaa, znaczy
sta si podejrzanym.
Repnin rzdzi cesarstwem i cesarzem, Repnin od dwch lat jest w nieasce, i od dwch lat
Rosja nie syszaa, by kto wymwi to nazwisko, ktre niegdy byo na ustach wszystkich. W
jednym dniu spad ze szczytu wadzy w najgbsze zapomnienie, nikt nie mie wspomnie o nim,
ani nawet wierzy w jego ycie, nie w jego ycie obecne, ale w jego ycie w przeszoci. W Rosji
w dniu upadku ministra wszyscy przyjaciele staj si gusi i niemi. Czowiek, co popad w
nieask, lub na to wyglda, jest natychmiast pogrzebany. Mwi: wyglda, bo tu si nikt nigdy
nie posuwa do tgo, by powiedzie, e kto popad w nieask, cho niekiedy na to wyglda.
Stwierdzi czyj nieask znaczy tego kogo zabi. Oto dlaczego Rosja nie wie dzi, czy
minister, ktry rzdzi ni wczoraj, istnieje. Za Ludwika XV wygnanie Choiseula byo tryumfem,
w Rosji dymisja Repnina jest mierci.
Przed kim lud zaskary pewnego dnia niemot wielmow? Jak eksplozj zemsty przeciw
samowadztwu przygotowuje bierno tak nikczemnej arystokracji? Co robi szlachta rosyjska?
Ubstwia cesarza i staje si wsplniczk naduy najwyszej wadzy, by samej w dalszym cigu
uciska lud, ktry bdzie biczowa tak dugo, jak dugo bg, ktremu ona suy, pozostawi jej
bicz i rk (zauwa, e to ona stworzya tego boga). Czy tak rol przewidziaa dla niej
Opatrzno w ekonomii tego rozlegego pastwa? Ona zajmuje w nim honorowe miejsce. Co
robia, by na nie zasuy? Nadmierna i wci rosnca wadza panujcego jest a za suszn kar
za sabo monowadcw. W historii Rosji nikt prcz cesarza nie wykona tego, co do niego
naleao. Szlachta, duchowiestwo, wszystkie klasy spoeczne zaniedbyway swoje obowizki.
Lud uciskany zawsze zasuguje na swoj kar, tyrania jest dzieem narodw, nie jest
arcydzieem jednego czowieka. Albo cywilizowany wiat popadnie znw, nim pidziesit lat
minie, pod jarzmo barbarzycw, albo Rosja dozna straszliwszej rewolucji ni ta, ktrej skutki
wci jeszcze odczuwa Zachd.
Spostrzegam, e mnie si tu boj, bo wiedz, e pisze, z przekonaniem. aden cudzoziemiec
nie moe postawi stopy w tym kraju, by nie czu si od razu zwaonym i osdzonym, To
czowiek szczery myl Rosjanie a wic moe by niebezpieczny...

41

14 lipca 1839.
Wracam z dworu, gdzie byem obecny w cesarskiej kaplicy przy wszystkich prawosawnych
ceremoniach lubu wielkiej ksinej Marii z ksiciem von Leuchtenberg. Za chwil Ci opisz je
najlepiej jak potrafi, ale przede wszystkim chc Ci opowiedzie o cesarzu.
Na pierwszy rzut oka gwn cech jego fizjognomii jest niespokojna surowo, wyraz niezbyt
przyjemny, trzeba przyzna, mimo regularnoci rysw. Fizjognomici utrzymuj, i maj do tego
podstawy, e zatwardziao serca moe szkodzi piknu twarzy. Niemniej u cesarza Mikoaja ta
niezbyt yczliwa dyspozycja wydaje si by rezultatem raczej dowiadczenia ni dzieem natury.
Czy jeli czyja fizjognomia wywouje u nas lk mimo spontanicznej ufnoci, jak budzi
zazwyczaj szlachetne oblicze czy to nie znaczy, e owego czowieka drczyo dugie, okrutne
cierpienie?
...Ten, kto moe wszystko, kto robi wszystko, bywa obwiniany o wszystko:
podporzdkowujc wiat swym najwyszym rozkazom, nawet w przypadkach widzi cie buntu;
przekonany o tym, e jego prawa s wite, nie uznaj innych tam dla swojej potgi ni tamy
swojej mdroci i swojej siy, i rzekomy bunt, nawet cie buntu go oburza. Wzywa si do jak do
Boga, oddaj mu si cze niemal jak Bogu, a kierowane do mody ujawniaj tylko jego
kalectwo. Mucha przelatujca nie w por w paacu cesarskim w czasie ceremonii upokarza
wadc, niezaleno natury wydaje mu si zym przykadem. Kade stworzenie, ktrego nie
moe podporzdkowa swoim dowolnym prawom, staj si w jego oczach onierzem
buntujcym si przeciw swemu zwierzchnikowi w czasie bitwy, haba pada na armi, a nawet na
generaa: cesarz rosyjski jest naczelnikiem wojskowym i kady jego dzie jest dniem bitwy.
Jednakowo od czasu do czasu wadcze spojrzenie wadcy agodz przebyski agodnoci, a
wtedy wyraz uroczej askawoci wydobywa nagle wrodzone pikno tej antycznej gowy. W sercu
ojca i maonka czowieczestwo tryumfuje chwilami nad polityk wadcy. Kiedy cesarz
odpoczywa od jarzma, ktre ciy za jego wol nad wszystkimi gowami, wydaje si szczliwy.
Ta walka pierwotnej godnoci czowieka z udan powag wadcy wydaje si nader ciekawa i
godna ledzenia. Na tym wanie spdziem wiksz cz mego przebywania w kaplicy.
Cesarz przewysza o p gowy przecitnych mczyzn, posta ma szlachetn, cho niezbyt
gitk. Ju za modu powzi rosyjski zwyczaj przepasywania si poniej bioder, tak i brzuch si
podnosi ku piersi, co musiao spowodowa rozdcie eber; ta nienaturalna wypuko szkodzi
zarwno zdrowiu jak wdzikowi ciaa, odek przesadnie wydty pod mundurem koczy si
spiczasto i opada ponad pasem. Ta dobrowolna uomno, krpujca swobod ruchw, zmniejsza
elegancj postawy i nadaje sztywno caej osobie. Mwi, e gdy cesarz rozlunia pas,
wntrznoci, odzyskujc na chwil zachwian rwnowag, przyprawiaj go o nadzwyczajny
upadek si. Brzuch mona przemieci, nie mona go zlikwidowa.
Profil ma grecki, czoo wysokie, lecz cofnite, nos prosty i ksztatny, usta przepikne, twarz
szlachetn, owaln, lecz nieco przydug, wygld wojskowy i raczej niemiecki ni sowiaski.
Jego chd i pozy s wiadomie imponujce.

42

Zawsz liczy si z tym, e na niego patrz, ani przez chwil o tym nie zapomina: nawet,
rzekby, chce by celem spojrze wszystkich oczu. Za czsto mu powtarzano lub dawano do
poznania, e piknie wyglda i e powinien si pokazywa, i przyjacioom, i wrogom Rosji.
Spdza wiksz cz ycia na wieym powietrzu, dokonujc rewii wojskowych lub szybkich
podry, tote latem cie czapki wojskowej przecina mu opalone czoo ukona lini,
zaznaczajc dziaanie soca na skr, ktrej biel zatrzymuje si w miejscu chronionym przez
wosy; linia ta robi szczeglne wraenie, ale nie przykre, poniewa przyczyn zgadujemy od
razu.
Studiujc uwanie pikn twarz tego mczyzny, ktrego wola stanowi o yciu tylu ludzi,
spostrzegem z mimowoln litoci, e nie potrafi umiecha si naraz oczami i ustami: niezgoda
ta wiadczy o staym przymusie i kae mi aowa wszystkich odcieni naturalnego uroku, jakie
si podziwiao w twarzy moe mniej regularnej, lecz przyjemniejszej, jego brata, cesarza
Aleksandra. Ten ostatni, zawsze czarujcy, wyglda czasem na faszywego; cesarz Mikoaj jest
szczerszy, ale wyraz twarzy ma surowy, niekiedy nawet wicej ni surowy twardy i nieugity;
jeeli jest mniej ujmujcy, ma wicej siy, ale te jest znacznie czciej zmuszony do robienia z
niej uytku; wdzik zapewnia autorytet uprzedzajc opory. Ta zrczna oszczdno w
sprawowaniu wadzy jest sekretem nieznanym cesarzowi Mikoajowi. Jest zawsze czowiekiem,
ktry chce, by go suchano byli tacy, co chcieli by kochani.
Cesarzowa ma wielce wytworn figur i mimo nadmiernej chudoci uwaam ca jej osob za
niesychanie wdziczn, jej postaw, bynajmniej nie wyniosa, jak mi zapowiadano, wyraa
nawyk dumnej duszy do rezygnacji. Wchodzc do kaplicy bya bardzo wzruszona, wydaa mi si
umierajca: nerwowe konwulsje przebiegaj przez rysy jej twarzy, powodujc nawet niekiedy
trzsienie gow; oczy zapadnite, niebieskie i agodne, wiadcz o gbokich cierpieniach,
znoszonych z anielskim spokojem; spojrzenie pene uczucia ma tym wicej mocy, im mniej ona
pragnie mu jej nada. Przedwczenie zniszczona, jest osob bez wieku, patrzc na ni nie
zgadniesz, ile ma lat.
Jest tak saba, e jakby niedoywiona, bezsilna, rzekby, zaraz zganie, ju nie naley do
ziemi, to cie, nie kobieta. Nigdy si nie otrzsna z trwogi doznanej w dniu wstpienia na tron,
a obowizki maeskie strawiy jej ycie do reszty.
Daa za wiele boyszcz Rosji, za wiele dzieci cesarzowi. Rodzi w mozole samych wielkich
ksit, co za los! powiedziaa pewna znakomita Polka, nie uwaajc za swj obowizek
czci w sowach to, czego nienawidzi w sercu.
Wszyscy widz stan cesarzowej, nikt o nim nie mwi. Cesarz kocha j; kiedy ma gorczk i
ley w ku, sam j pielgnuje, czuwa przy niej, przygotowuje lekarstwa, podaje do zaycia jak
pielgniarka, ale z chwil, gdy ona jest na nogach, znw j zabija niespokojnym trybem ycia,
przyjciami, podrami, mioci. Co prawda gdy jej grozi stwierdzone niebezpieczestwo,
rezygnuje ze swoich projektw, ale nie znosi rodkw ostronoci, ktre zapobiegyby chorobie.
ona, dzieci, suba, krewni, faworyci wszystko w Rosji musi towarzyszy cesarskiemu
wirowi, umiechajc si a do mierci.
Wszystko ma si zmusza do posuszestwa pomysom cesarza, ta jedna myl jest losem
wszystkich: im bliej jaka osoba znajduje si tgo soca umysw, tym bardziej jest niewolnic
chway zwizanej z jego rang. Cesarzowa na to umiera.
Kady tutaj wie o tym, ale nikt o tym nie mwi, bo z reguy nikt tu nie wymawia nigdy
takiego sowa, ktre mogoby kogo ywo zainteresowa; ani czowiek, ktry mwi, ani czowiek
do ktrego si mwi, nie powinien wyzna, e temat rozmowy zasuguje na piln uwag lub
zdradza ywa namitno. Wszystkie rezerwy jzyka wyczerpuje si na usuwanie z rozmowy
myli i uczu, ale przy tym naley udawa, e si ich nie ukrywa, co byoby niezrcznoci.

43

Efektem tej karkoomnej pracy karkoomnej zwaszcza z powodu wysikw, z jakimi siej
ukrywa jest gbokie zawstydzenie, i to ono wanie zatruwa ycie Rosjanom. Tego rodzaju
praca suy za ekspiacj ludziom, ktrzy si pozbawiaj dobrowolnie dwch najwikszych darw
Boga: duszy i przekazujcego j sowa, inaczej mwic, uczucia i wolnoci.
Im duej widz Rosj, tym bardziej si zgadzam z cesarzem, e zabrania Rosjanom podry i
utrudnia cudzoziemcom wstp do swego kraju. Ustrj polityczny Rosji nie oparby si przez
dwadziecia lat swobodnemu obcowaniu z Zachodem Europy. Nie suchajmy przechwaek
Rosjan, oni bior wystawno za wytworno, zbytek za grzeczno, policj i strach za podstawy
spoeczestwa. W ich pojciu dyscyplina oznacza cywilizacj, zapominaj, e s dzikusy o
bardzo agodnych obyczajach i bardzo okrutni onierze. Mimo swych pretensji do dobrych
manier, mimo powierzchownego wyksztacenia i wczesnego gbokiego zepsucia, mimo atwoci
zgadywania i rozumienia dodatnich stron ycia, Rosjanie nie s jeszcze cywilizowani. S to
wzici do wojska Tatarzy, nic wicej.
Pod wzgldem cywilizacji zadowalali si dotychczas pozorami, lecz jeeli bd mogli kiedy
pomci swoj rzeczywist niszo, ka nam sono zapaci za nasz przewag.
Dzi rano, ubrawszy si pospiesznie, aby si uda do cesarskiej kaplicy, siedzc sam w swoim
powozie, jechaem za powozem ambasadora Francji przez ulice i place prowadzce do paacu, i
obserwowaem z ciekawoci wszystko, co si znajdowao na mojej drodze. Przed wejciem do
paacu spostrzegem oddziay, ktre nie wyday mi si do wspaniae jak na swoj renom, ale
konie s wietne. Olbrzymi plac dzielcy siedzib wadcy od reszty miasta przecinay w rnym
kierunkach dworskie karety, ludzie w liberiach i onierze w mundurach wszystkich kolorw.
Najbardziej rzucaj si w oczy kozacy. Mimo tumw nie byo toku, tak wielka jest przestrze!
W nowych pastwach wszdzie jest pustka. Zwaszcza gdy maj absolutne rzdy: brak
wolnoci stwarza samotno i sieje smutek. Tylko wolne kraje s zaludnione.
...Byem pochonity ... mnstwem refleksji, jakie mi nasuwaa mnogo widzianych rzeczy,
kiedy mj powz zatrzyma si przed okazaym perystylem, gdzie si wysiada pod przykryciem
wrd mnstwa rozmaitych odgosw wietnego tumu zoonego z dworzan o bardzo
wyrafinowanym wygldzie. Towarzyszyli im wasale nader dzicy na pozr, jak w rzeczywistoci,
ale strj tych pachokw by niemal rwnie olniewajcy jak ich panw.
Ceremonia prawosawnego lubu jest dugi i majestatyczny: wszystko jest symboliczne w
Kociele Wschodnim. Miaem wraenie, e splendory religii podnosiy blask dworskiej
uroczystoci.
ciany, sklepienia kaplicy, stroje kapanw i ich pomocnikw wszystko lnio od zota i
drogich kamieni; te bogactwa mogy zadziwi najmniej poetyck wyobrani. Widowisko godne
najfantastyczniejszych opisw Tysica i jednej nocy, poezj jak Lalla Rook, jak Cudowna
lampa Aladyna: ten rodzaj poezji orientalnej, gdzie doznanie przewaa nad uczuciem i myl.
Cesarska kaplica nie ma wielkich rozmiarw; bya wypeniona przedstawicielami wszystkich
wadcw Europy i prawie caej Azji, kilkoma cudzoziemcami, takimi jak ja, ktrym wolno byo
wej w lad za korpusem dyplomatycznym, onami ambasadorw, wreszcie wysokimi
dostojnikami dworskimi. Od kolistego ogrodzenia, za ktrym wznosi si otarz, dzielia nas
balustrada. Otarz ten przypomina do niski kwadratowy st. Na chrze mona byo dostrzec
miejsca zarezerwowane dla cesarskiej rodziny. W chwili naszego przyjcia byy puste.
Niewiele rzeczy widziaem godnych porwnania ze wzgldu na splendor i dostojno z
wkroczeniem cesarza do tej kaplicy lnicej od zoce. Kiedy ukaza si kroczc z cesarzow, a
za nim cay dwr, moje spojrzenia i wszystkich obecnych skieroway si natychmiast do niego,
potem podziwialimy jego rodzin: modzi maonkowie byszczeli wrd wszystkich.
Maestwo ze skonnoci pod haftowanymi strojami i w miejscu tak pompatycznym to rzadko,

44

ktra potgowaa atrakcyjno caej tej sceny. Przynajmniej mwili to wszyscy dookoa, ale co
do mnie, to nie wierz w ten cud i nie mog si powstrzyma przed widzeniem politycznej
intencji we wszystkim, co si tu dzieje i dziao. Moe sam cesarz myli si co do tego, sdzi, e
spenia czyn ojcowskiej czuoci, podczas gdy w gbi duszy o jego wyborze zadecydowaa
nadzieja na jak korzy w przyszoci. Z ambicj jest podobnie jak ze skpstwem: skpiec
zawsze kalkuluje, nawet gdy myli, e kieruje si bezinteresownym uczuciem.
Chocia dwr by liczny, a kaplica maa, nie byo wcale zamieszania. Staem wrd korpusu
dyplomatycznego, koo balustrady dzielcej nas od sanktuarium. Nie bylimy a tak stoczeni, by
nie mc rozrni rysw i ruchw kadej z osobistoci, ktr sprowadzi tu obowizek lub
ciekawo. Nic nie mcio penej respektu ciszy. Olniewajce soce owietlao wntrze kaplicy,
gdzie temperatura dochodzia podobno do trzydziestu stopniu. W wicie cesarza widoczny by
w dugiej zotej szacie i w spiczastej czapce, te ozdobionej zotymi haftami chan tatarski, na
wp hodownik, na wp niezaleny od Rosji. Ten may wadca-niewolnik myla w zwizku z
dwuznaczn pozycj, narzucon mu przez zdobywcz polityk jego protektorw, e wypada mu
przyby do cesarza Wszechrosji z prob o przyjcie w poczet paziw dwunastoletniego syna,
ktrego przywozi do Petersburga, eby zapewni temu dziecku odpowiedni przyszo. Ta
upada potga, dodajc splendoru potdze zwyciskiej, przypomniaa mi rzymskie tryumfy.
Pierwsze damy dworu rosyjskiego i ony ambasadorw wszystkich dworw... ozdobiy przd
kaplicy; w gbi, zakoczonej rotund lnic od malowide, uplasowaa si ca rodzina
cesarska. Zocenie lamperii rozarzone promieniami palcego soca tworzyo rodzaj aureoli nad
gowami wadcw i ich dzieci. Ozdoby i diamenty kobiet lniy magicznym blaskiem wrd
wszystkich skarbw Azji rozmieszczonych na cianach wityni, gdzie wspaniao krlewska
zdawaa si wyzywa majestat Boga, ktrego czcia nie zapominajc o sobie. Wszystko to jest
pikne, a przede wszystkim zadziwiajce dla nas, jeeli sobie przypomnimy niezbyt jeszcze
odlege czasy, kiedy o lubie crki cara prawie nie wiedziano by w Europie i kiedy Piotr I
ogasza, e ma prawo zostawi swoj koron komu si mu spodoba. Ile postpu w tak niewielu
latach!
Gdy si pomyli o zdobyczach dyplomatycznych i innych tej potgi, niegdy jeszcze
lekcewaonej w interesach cywilizowanego wiata, nasuwa si pytanie: czy to, co si widzi, nie
jest snem. Nawet sam cesarz nie wydawa mi si bardzo przyzwyczajony do tego, co si przed
nim dziao, bo co chwila opuszcza swj klcznik i robi kilka krokw w t i tamt stron,
prostujc bdy w etykiecie popenione przez jego dzieci czy kler. To mi dowiodo, e w Rosji
nawet dwr doznaje postpu. Jego zi nie znajdowa si tam, gdzie by powinien kaza mu si
posun lub cofn o krok; wielka ksina, kapani rwnie, dostojnicy wszystko wydawao si
podporzdkowane jego kierownictwu drobiazgowemu, cho odgrnemu. Moim zdaniem bardziej
by si godzio pozostawi wszystko wasnemu biegowi i wolabym, aby znalazszy si w kaplicy
myla ju tylko o Bogu, pozwalajc kademu czowiekowi spenia to, co do niego naley, nie
prostujc skrupulatnie najmniejszej pomyki w dyscyplinie religijnej czy dworskim ceremoniale.
Ale w tym osobliwym kraju brak wolnoci objawia si wszdzie, znajdujemy go nawet u stp
otarza. Duch Piotra Wielkiego panuje nad wszystkimi duchami.
Podczas liturgii lubu prawosawnego w pewnym momencie ceremonii maonkowie pij
razem z jednego kielicha. Potem wraz z celebrujcym kapanem okraj trzykrotnie otarz
trzymajc si za rce, aby zaznaczy zwizek maeski i podkreli wierno, z jak powinni i
w yciu zawsze tym samym krokiem. Wszystkie te akty s tym bardziej imponujce, e
przypominaj zwyczaje pierwotnego Kocioa.
...Podczas dugiej ceremonii prawosawnego lubu nadchodzi moment, kiedy wszyscy
powinni pa na klczki. Cesarz, zanim uklkn jak wszyscy, rzuci najpierw na zgromadzonych

45

niezbyt mie, kontrolujce spojrzenie. Wydawao mi si, e chcia si upewni, czy nikt nie stoi
zbdna przezorno, bo cho tam znajdowali si rwnie katolicy i protestanci, adnemu z tych
cudzoziemcw nie przyszo na myl nie zastosowa si zewntrznie do wszystkich rytuaw
Kocioa Wschodniego. Moliwo wtpliwoci co do tego usprawiedliwi to, co powiedziaem
wyej i upowani mnie do powtrzenia Ci, e zwykym wyrazem twarzy cesarza staa si
niespokojna surowo.
Dzi, kiedy bunt jest, e tak powiem, w powietrzu, czy nawet samowadztwo obawia si
jakiego zamachu na swoj potg? Lk ten tworzy niemiy, a nawet zatrwaajcy kontrast z
zachowanym przez nie wyobraeniem o swoich prawach. Samowadztwo staje si szczeglnie
grone, kiedy si boi.
Widzc nerwowe drenie, sabo i chudo cesarzowej, tej tak uroczej kobiety,
przypomniaem sobie, co musiaa wycierpie podczas buntu wojska w momencie wstpienia na
tron, i szepnem do siebie: Bohaterstwo sono kosztuje!!!... Jest to sia, ale taka, ktra wypija
ycie.
Mwiem ju Ci, e wszyscy padli na klczki, a cesarz po wszystkich. Maonkowie s ju
zalubieni, rodzina cesarska i tum si podnosi. W tym momencie kapan i chr intonuj Te
Deum, podczas gdy na zewntrz strzay artyleryjskie oznajmiaj miastu, e lub si odby.
Efekt tej niebiaskiej muzyki, ktrej towarzysz strzay armatnie, dwik dzwonw i odlege
okrzyki tumu, jest nieopisany. Wszelki instrument muzyczny jest wygnany z greckiego Kocioa
i tylko gosy ludzkie celebruj tam chwa Pana. Ta surowo wschodniego obrzdku sprzyja
sztuce, ktra dziki niej zachowaa ca prostot i daje w piewie icie niebiaskie efekty.
Zdawao mi si, e sysz w dali bicie serc szedziesiciu milionw poddanych ywa
orkiestra, towarzyszca tryumfalnemu piewowi kapanw bez zaguszania go. Byem
wzruszony, muzyka moe sprawi, e si zapomni o wszystkim, nawet o despotyzmie.
Wielbicielowi sztuki dla samej muzyki w kaplicy cesarskiej warto pojecha do Petersburga.
Wszystkie piano i forte, najsubtelniejsze odcienie wyrazu s wykonywane z gbokim uczuciem,
z cudownym artyzmem i z godnym podziwu zestrojeni. Nard rosyjski jest muzykalny, o tym nie
mona wtpi, gdy si syszao jego piewy kocielne. Suchaem z zapartym oddechem.
...W czasie Te Deum, w chwili, gdy dwa chry odpowiadaj sobie, otwiera si tabernakulum i
ukazuj si kapani w iskrzcych si klejnotami tiarach, w zotych szatach, na ktrych si
odcinaj dostojnie ich srebrne brody; s takie, co opadaj do pas. Asysta jest rwnie
olniewajca jak celebranci. Ten dwr jest wspaniay, a mundur wojskowy wieci tu penym
blaskiem. Widziaem z podziwem, jak wiat czci Boga ca swoj pomp, wszystkimi
bogactwami. Laickie audytorium suchao witej muzyki w milczeniu i skupieniu, ktre
upikszyyby piewy mniej wzniose. Jest w tym Bg, i jego obecno uwica nawet chr. wiat
jest ju tylko dodatkiem, myl przewodni jest niebo.
Celebrujcy arcybiskup nie pomniejsza majestatu tej sceny. Nie jest pikny, ale jest stary; ma
twarz cierpicej asiczki, ale gow ubielon wiekiem; wyglda na zmczonego, chorego ale
stary i saby kapan nie moe by aosny. Po zakoczeniu ceremonii cesarz podszed do niego z
ukonem i pocaowa go w rk z szacunkiem. Autokrata nigdy nie omieszka da przykadu
pokory, kiedy ten przykad moe mu si przyda. Podziwiaem biednego arcybiskupa, ktry
wyglda wrd swej chway na umierajcego, i cesarza o majestatycznej postaci, o szlachetnej
twarzy, ktry si chyli przed religijn potg, a nieco dalej modych maonkw, rodzin, tum,
wreszcie cay dwr, wypeniajcy i oywiajcy kaplic: by w tym temat do obrazu.
Po zakoczeniu ceremonii religijnej w prawosawnej kaplicy miao nastpi pobogosawienie
maonkw przez kapana katolickiego w jednej z sal paacu, powiconej tylko na dzisiaj na ten
zbony uytek. Po tych dwch lubach maonkowie z rodzin mieli zasi do stou. Poniewa

46

nie miaem prawa asystowa ani przy katolickim lubie, ani na bankiecie, udaem si w lad za
wikszoci dworzan i wyszedem, by odetchn mniej dusznym powietrzem.
... Zamiast odpoczywa, pisz do Ciebie. Oto jak yj w podry.
Po wyjciu z paacu znalazem swj powz bez trudu. Powtarzam Ci, nigdzie w Rosji nie ma
toku, pustka panujca tu wszdzie sprawia, e gmachy wydaj si za mae dla miejsca, gdzie
stoj, gubi si w bezkresie. Kolumna Aleksandra uchodzi za wysz od naszej na placu
Vendme z powodu rozmiarw swego cokou, trzon kolumny jest z jednego kawaa granitu,
najwikszy z wszystkich, jakie wykonaa kiedykolwiek ludzka rka. No i co ta olbrzymia
kolumna, wzniesiona pomidzy paacem Zimowym a pkolem budowli koczcym jeden z
kracw placu, robi wraenie palika, a domy okalajce plac wydaj si tak paskie i niskie, e
wygldaj na parkan. Wyobra sobie ogrodzone miejsce, gdzie sto tysicy ludzi pracuje nie
wypeniajc go i nie stwarzajc pozorw zaludnienia: nic tam nie moe pozosta wielkim. Ten
plac, a raczej to rosyjskie Pole Marsowe, jest zamknity paacem Zimowym, ktrego fasady
zostay odbudowane wedug planu dawnego paacu carycy Elbiety. Ten przynajmniej pozwala
oczom odpocz po sztywnych i lichych imitacjach gmachw ateskich i rzymskich: jest w stylu
regencji, to Ludwik XIV, zdegenerowany, ale bardzo wielki. Strona placu przeciwlega do paacu
Zimowego jest zakoczona pkolem i zamknita budowlami, w ktrych umieszczono wiele
ministerstw; gmachy te s przewanie zbudowane w antycznym greckim stylu. Dziwny gust!...
witynie wzniesione dla urzdnikw. Wzdu tego samego placu znajduj si budynki
Admiralicji: te s malownicze, ich kolumienki, ich zote iglice robi dobre wraenie. W tym
miejscu plac zdobi aleja drzew i czyni go mniej monotonnym. W jednym z kracw tego
ogromnego pola, mniej wicej naprzeciw kolumny Aleksandra, wznosi si cerkiew witego
Izaaka z olbrzymim perystylem i spiow kopu, jeszcze na p ukryt za rusztowaniami. Dalej
wida paac Senatu i inne gmachy, wszystkie w ksztacie wity pogaskich, chocia su za
siedzib ministrowi wojny. Potem, w wysunitym rogu, jaki tworzy ten dugi plac w jego kracu
zblionym do Newy widzimy, a przynajmniej staramy si zobaczy posg Piotra Wielkiego,
dwigany przez granitow ska i znikajcy w bezmiarze jak kamyk na play. Posg herosa sta
si zbyt sawny z powodu szarlataskiej pychy kobiety, ktra go wzniosa, i nie moe sprosta
swojej famie. Wymienionych przeze mnie gmachw wystarczyoby na zbudowanie caego
miasta, a jednak nie wypeniaj wielkiego placu petersburskiego: jest to pole, nie zboa, lecz
kolumn. Na prno Rosjanie usiuj z mniejszym lub wikszym powodzeniem naladowa
najpikniejsze dziea sztuki wszystkich czasw i wszystkich krajw zapominaj, e natura jest
najsilniejsza: nigdy si jej nie radz w dostatecznym stopniu, a ona si mci miadc ich.
Wszelkiego rodzaju arcydziea tworzyli wycznie ludzie, ktrzy suchali i wyczuwali natur.
W staroytnoci architekci gromadzili gmachy w miejscach skalistych i zwartych, gdzie
malowniczo pooenia doczaa si do efektu dzie czowieka. Rosjanie, ktrzy sdz, e
wskrzeszaj staroytno, a w gruncie rzeczy tylko niezrcznie j naladuj, odwrotnie,
rozrzucaj swoje rzekomo greckie i rzymskie budowle w bezkresnych polach, gdzie oko je ledwo
dostrzega, w wyniku czego w tych miastach, gdzie pretendowano do odtworzenia forum
rzymskiego, przychodz na myl stepy azjatyckie. 8 Trudno i darmo, Moskwa zawsze bdzie mie
wicej z Azji ni z Europy. Duch Wschodu unosi si nad Rosj, ktrej si nie udaje, kiedy
zaczyna naladowa Zachd.

Ten zarzut dotyczy tylko gmachw zbudowanych za Piotra I. redniowieczni Rosjanie, budujc Kreml, potrafili
przecie znale architektur odpowiedni dla swego kraju i ducha.

47

Pkole gmachw odpowiadajce paacowi cesarskiemu robi od strony placu wraenie

chybionego amfiteatru antycznego; trzeba na patrze z daleka, z bliska widzimy tylko dekoracj
tynkowan na nowo co roku, by naprawi szkody wyrzdzone przez zim.
Staroytni budowali z niezniszczalnych materiaw pod przychylnym niebem tu, bez
wzgldu na klimat niszczcy wszystko, wznosi si paace z drzewa, domy z desek, witynie z
gipsu, tote rosyjscy robotnicy cae ycie przerabiaj latem to, co zniszczya zima. Nic si nie
oprze wpywowi tego klimatu, wszystkie gmachy, nawet te, co si wydaj najstarsze, zostay
wczoraj przebudowane, kamie trwa tutaj tyle, co zaprawa i wapno gdzie indziej. Trzon kolumny
Aleksandra, ten niezwyky kawa granitu, jest ju spkany od mrozu. W Petersburgu trzeba
uywa spiu, aby podeprze granit, lecz pomimo tylu ostrzee w miecie nieznuenie naladuje
si gmachy ciepych krajw. Pustk polarn zapenia si posgami i paskorzebami
przeznaczonymi do utrwalania historii, bez wzgldu na to, e w tym kraju gmachy nie sigaj
nawet tak daleko, jak wspomnienia.
Rosjanie robi przerne rzeczy, ale powiedziabym, e jeszcze zanim je skocz, ju sobie
mwi: kiedy damy temu spokj? Petersburg jest jak rusztowanie gmachu: rusztowanie odpadnie
w chwili, gdy gmach bdzie gotowy i doskonay. Tym arcydzieem, nie architektury, lecz
polityki, bdzie zdobycie Bizancjum, ktre w najskrytszej gbi myli Rosjan jest przysz stolic
Rosji i wiata.
Naprzeciw paacu ogromna arkada przecina pkole budynkw naladujcych antyk; suy ona
za wyjcie z placu i prowadzi do ulicy Morskiej; nad tym olbrzymim sklepieniem wznosi si
pompatycznie wz szeciokonny frontem do nas, komi ze spiu kieruje jaka posta, nie wiem
kto, alegoryczna lub historyczna. Nie sdz, aby mona byo gdziekolwiek na wiecie zobaczy
co w tak zym gucie jak ta kolosalna brama, otwarta pod domem i po mieszczasku upstrzona
mieszkalnymi pomieszczeniami, co nie przeszkadza, e dziki deniu rosyjskich architektw do
monumentalizmu, zostaa potraktowana jak uk triumfalny. Pjd z wielk niechci popatrze z
bliska na te zocone konie i na posag, i na wz, ale choby nawet byy piknie zrobione, o czym
wtpi, s tak le umieszczone, e ich na pewno nie bd podziwia. W pomnikach zachca nas
do przygldania si szczegom przede wszystkim harmonia caoci; bez piknej koncepcji
niewana jest subtelno wykonania. Zreszt wytworom sztuki rosyjskiej brak i jednej i drugiej.
A do dnia dzisiejszego ta sztuka to tylko cierpliwo, polega ona na lepszym lub gorszym
naladowaniu tego, co zostao wynalezione gdzie indziej, na chci przeniesienia tego do siebie
bez wyboru ni smaku. Wszystko to jest mierne, cho kolosalne, bo w architekturze o wielkoci
decyduj nie rozmiary murw, lecz surowo stylu.
Rzeba na otwartej przestrzeni robi tu na mnie wraenie egzotycznych rolin, ktre trzeba by
wnosi kadej jesieni do wntrza. Jake ten faszywy zbytek nie odpowiada zwyczajom i
duchowi tego narodu, jego glebie i klimatowi! W kraju, gdzie jest niekiedy 60 stopni rnicy
midzy temperatur zimy a lata, naleaoby zrezygnowa z architektury krajw ciepych. Ale
Rosjanie powzili zwyczaj traktowania nawet samej natury jak niewolnicy i do zupenego
nieliczenia si z czasem. Uparci naladowcy, bior swoj prno za geniusz i wierz, e s
powoani do odtworzenia u siebie, i to na wiksza skal, pomnikw caego wiata. To miasto ze
swymi bulwarami z granitu jest cudem, ale paac z lodu, gdzie cesarzowa Elbieta urzdzia
zabaw, rwnie by cudem a trwa tyle co patki niegu, te re Syberii.
A do chwili obecnej dziea zamawiane przez wadcw Rosji wydaway mi si natchnione nie
mioci do sztuki, lecz mioci wasn czowieka.
Pord innych przechwaek sysz, jak wielu Rosjan mwi, e ich klimat staje si
agodniejszy. Czyby Bg by wsplnikiem ambicji chciwego narodu? Czyby chcia mu da w
posiadanie nawet niebo, nawet aur Poudnia? Czy zobaczymy Ateny w Laponii, Rzym w

48

Moskwie, bogactwa Tamizy w Zatoce Fiskiej? Czy dzieje narodw sprowadzaj si do kwestii
dugoci i szerokoci geograficznej? Czy wiat bdzie zawsze wiadkiem tych samych scen,
odgrywanych w coraz to innych teatrach?
Te pretensje mimo caej miesznoci dowodz, jak daleko moe siga ambicja Rosjan.
Podczas gdy mj powz po wyruszeniu z paacu szybko przecina dugi prostokt utworzony
przez opisany Ci wanie przeze mnie ogromny plac, gwatowny wiatr unosi kby kurzu; ju
tylko przez ruchom zason widziaem pojazdy pdzce we wszystkich kierunkach po
nierwnym bruku miasta. Letni kurz jest jedn z klsk Petersburga, do tego stopnia, e kae mi
tskni do zimowego niegu.
Ledwo zdyem wrci do siebie przed wybuchem burzy, ktr przerazia mniej lub wicej
znaczcymi prognostykami wszystkich zabobonnych mieszkacw miasta. Ciemnoci w biay
dzie, duszna temperatura, coraz silniejsze grzmoty, ktrym nie towarzyszy deszcz, wichura
zdolna zburzy domy, sucha burza: oto widowisko dane nam przez niebo w czasie lubnego
bankietu. Rosjanie pocieszaj si mwic, e burza krtko trwaa i e powietrze ju jest czystsze
ni przedtem. Ja tu opowiadam, co widz, nie biorc w tym udziau. Moim wkadem jest tylko
zainteresowanie uwanego widza, uwanego, lecz sercem obcego temu, co si dzieje na jego
oczach. Midzy Francj a Rosj wznosi si mur chiski: sowiaski jzyk i sowiaski charakter.
Wbrew pretensjom zaszczepionym Rosjanom przez Piotra Wielkiego, Syberia zaczyna si od
Wisy.

49

15 lipca.
Wczoraj wieczr, o sidmej godzinie wrciem do paacu z wieloma innymi cudzoziemcami.
Mielimy by przedstawieni cesarzowi i cesarzowej.
Wida, e cesarz nie moe zapomnie ani przez chwil o tym, czym jest, ani o bezustannej
uwadze jak budzi. Bez przerwy p o z u j e, z czego wynika, e nigdy nie jest naturalny, nawet
kiedy jest szczery. Jego twarz ma trzy wyrazy, z ktrych aden nie jest zwyczajn dobroci.
Najczstszym wydaje mi si surowo; inny wyraz, cho rzadszy, moe lepiej pasuje do tego
piknego oblicza wyrazem tym jest majestat; trzeci to uprzejmo, a do tego wyrazu wlizguje
si par niuansw wdziku, ktre agodz zimne zdziwienie spowodowane w nas pocztkowo
przez tamte dwa. Ale mimo wdziku co szkodzi moralnemu wpywowi tego czowieka: to
mianowicie, e kady z wyrazw nastpujcych dowolnie po sobie na tej twarzy jest przybierany
lub odrzucany zupenie, i znikajc nie zostawia adnego ladu, ktry by nieco odmieni nowy
wyraz. Jest to zmiana dekoracji na oczach widza nie przygotowana adnym przejciem, rzekby,
maska nakadana i zdejmowana. Nie pomyl si co do sensu, jaki nadaj tu sowu maska, uywam
go zgodnie z etymologi. Hipokryta po grecku znaczyo aktor; hipokryta by to czowiek, ktry
wkada mask, by odegra komedi. Mam wic na myli, e cesarz jest zawsze w swojej roli i e
j odgrywa jak wielki aktor.
Hipokryta, komediant to wyrazy le brzmice, zwaszcza w ustach czowieka, ktry
pretenduje do bezstronnoci i powagi. Ale wydaje mi si, e dla czytelnikw inteligentnych a
zwracam si tylko do takich sowa same w sobie s niczym i e warto wyrae zaley od
sensu, jaki chcemy im nada. Nie znaczy to, eby fizjognomii tego wadcy brakowao szczeroci
nie, powtarzam, brak jej tylko naturalnoci. Tak oto najwiksza z chorb, na jakie cierpi Rosja
brak wolnoci maluje si nawet na twarzy jej monarchy: ma ona wiele masek, lecz ani jednej
twarzy. Szukacie czowieka? Znajdziecie jedynie cesarza.
Myl, e mona obrci t uwag ku jego chwale: ma cierpliwo do swego zawodu. Przy
wzrocie przekraczajcym wzrost zwykych ludzi tak, jak jego tron gruje nad tronami innych
wadcw, daby dowd saboci, gdyby przez chwil po prostu by i gdyby zdradzi si z tym,
e yj, myli i czuje jak zwyczajny miertelnik. Nie dzielc z pozoru adnego z naszych
przywiza, jest on zawsze wodzem, sdzi, generaem, admiraem, wreszcie panujcym: nic
wicej, nic mniej.9 Poczuje si bardzo zmczony pod koniec ycia, ale za to znajdzie si bardzo
wysoko w opinii swego narodu, a moe i w opinii wiata, bo tum lubi wysiki, ktre go dziwi,
ronie w dum widzc trud podejmowany dla jego olnienia.
Gdybym mieszka w Petersburgu, stabym si dworakiem, nie z mioci wadzy, nie z
chciwoci ani z dziecinnej prnoci, lecz pragnc znale jak drog, by dotrze do serca tego
czowieka wyjtkowego i odmiennego od wszystkich innych ludzi. Nieczuo nie jest u niego

Jaki Rosjanin wrci z Petersburga do Parya. Rodaczka spytaa go: Jak si ma nasz pan? Bardzo dobrze. A
czowiek? Czowieka nie widziaem. Powtarzam to bez przerwy; Rosjanie s mojego zdania, ale tego wanie nie
powiedz..

50

wad wrodzon, to nieunikniony rezultat stanowiska, ktrego nie wybra, a ktrego nie moe
odrzuci.
Odrzucenie wadzy kwestionowanej bywa czasem odwetem, odrzucenie wadzy absolutnej
byoby tchrzostwem.
Tak czy inaczej, przedziwny los cesarzy Rosji budzi we mnie odruch najpierw ciekawoci,
potem litoci: jak nie wspczu trudnociom tego zaszczytnego osamotnienia!
...Im wicej si widzi, czym jest dwr, tym bardziej si wspczuj losowi czowieka
zmuszonego do kierowania nim, szczeglnie gdy jest to dwr rosyjski. Dwr ten coraz bardziej
robi na mnie wraenie teatru, gdzie aktorzy spdzaj ycie na prbach generalnych. Nikt nie
umie swojej roli i dzie przedstawienia nigdy nie przychodzi, bo dyrektor nigdy nie jest
zadowolony z gry swoich podwadnych. Aktorzy i dyrektor, wszyscy marnuj w ten sposb ycie
na bezustannym przygotowywaniu, poprawianiu, doskonaleniu niekoczcej si komedii
spoecznej, ktra ma za tytu 0 cywilizacji Pnocy. Jeeli mczcy jest sam tego widok,
wywnioskuj, co te moe kosztowa gra! ...Wol ju Azj, panuje tam wiksza zgoda. Przy
kadym kroku postawionym w Rosji czowiek jest zdumiony konsekwencjami, jakie musz
pocign za sob zmiany w rzeczach i w instytucjach oraz niedowiadczenie ludzi. Wszystko to
ukrywane jest nader starannie, ale nieco uwagi wystarczy podrnikowi, aby zauway, czego
mu nie chc pokaza.
...Zostaem przedstawiony dzi wieczorem nie przez ambasadora Francji, lecz przez wielkiego
mistrza ceremonii.
...Wszyscy cudzoziemcy dopuszczeni do zaszczytu zblienia si do panujcych osb byli
zgromadzeni w jednym z salonw, przez ktre osoby te miay przej, by otworzy bal.
...Przybywszy o oznaczonej godzinie czekalimy do dugo na ukazanie si wadcy. Nie byo
nas wielu.
Obok mnie stao kilku Francuzw, jeden Polak, jeden Genewczyk i wielu Niemcw, ...cesarz
powita nas wszystkich z wyszukan i ujmujc grzecznoci. Od razu pozna byo czowieka
zmuszonego i przyzwyczajonego do oszczdzania mioci wasnej innych. Kady poczu si po
jednym sowie, jednym spojrzeniu sklasyfikowanym w myli cesarskiej, a std i w umyle
wszystkich.
Aby mnie powiadomi, e nie ma nic przeciwko moim podrom po jego kraju, cesarz by
askaw powiedzie mi, e chcc wyrobi sobie naleyte pojcie o kraju, trzeba pojecha
przynajmniej do Moskwy i do Nowogrodu Ninego. Petersburg jest rosyjski doda ale nie
jest to Rosja.
Tych par sw wymwionych zostao dwikiem gosu, ktrego si nie da zapomnie, tyle
ma w sobie autorytetu, tak jest powany i zdecydowany. Wszyscy mwili mi o imponujcym
wygldzie, o szlachetnoci rysw i postawy cesarza, ale nikt nie uprzedzi mnie o potdze jego
gosu: z pewnoci jest to gos czowieka stworzonego do rozkazywania. Nie ma w tym ani
wysiku, ani wystudiowania, jest to dar rozwinity przez nawyk posugiwania si nim.
Cesarzowa ma z bliska ujmujcy wyraz twarzy, a dwik jej gosu jest rwnie agodny, rwnie
gboki, jak gos cesarza jest naturalnie rozkazujcy.
Zapytaa mnie, czy przyjechaem do Petersburga jako zwyky podrny. Odpowiedziaem, e
tak.
Wiem, e pan jest czowiekiem ciekawym wszystkiego dodaa.
Tak, Pani odparem to ciekawo sprowadza mnie do Rosji, i tym razem przynajmniej
nie bd aowa, e pofolgowaem namitnoci do poznawania wiata.
Sdzi pan? podja z czarujcym wdzikiem.

51

Wydaje mi si, e w tym kraju s rzeczy tak zadziwiajce, e aby w nie uwierzy, trzeba je
zobaczy na wasne oczy.
Pragn, eby pan zobaczy duo i dobrze.
To pragnienie Waszej Wysokoci jest zacht.
Jeeli bdzie pan myla o nas dobrze, pan to powie, ale na prno, nie uwierz panu: sabo
nas znaj na wiecie i nie chc pozna lepiej.
Sowa te zaskoczyy mnie w ustach cesarzowej, bo kryo si w nich zatroskanie. Wydao mi
si rwnie, e okazaa niejak yczliwo dla mnie, wyraon z wyjtkow grzecznoci i
prostot.
...Feta, ktra nastpia po naszej prezentacji, jest jedn z najwspanialszych, jakie widziaem w
yciu. Bya to istna feeria, a podziw i zdziwienie budzone w caym dworze przez kady salon
tego paacu, odnowionego w cigu jednego roku, dodaway dramatycznego nastroju nieco
chodnej pompie zwykych uroczystoci. Kada sala, kade malowido byo powodem do
zaskoczenia nawet dla samych Rosjan, ktrzy byli przy katastrofie i nie widzieli tej cudownej
siedziby, dopki na sowo boga wityni nie odrodzia si z popiow. Co za wysiek woli!
mylaem na widok kadej galerii, kadego marmuru, kadego malowida. Styl tych ornamentw,
cho dopiero co zostay odnowione, przypomina wiek, w ktrym paac powsta: to, co
widziaem, zdawao mi si ju pradawne w Rosji kopiuje si wszystko, nawet czas. Te cuda
budziy w tumie zaraliwy podziw. Widzc tryumf woli jednego czowieka i suchajc okrzykw
innych ludzi, sam zaczynaem mniej si oburza na cen, jak kosztowa ten cud. Jeeli
odczuwam ten wpyw po dwudniowym pobycie, powinnimy by pobaliwi dla ludzi
urodzonych i pdzcych ycie w atmosferze tego dworu... to jest w Rosji, bo od koca do koca
pastwa oddycha si powietrzem dworu. Nie mwi o chopach paszczynianych, cho
waciwie nawet i oni przez stosunki z dziedzicem doznaj wpywu najwyszej myli, jedynej,
ktra oywia pastwo. Dworzanin bdcy ich panem jest dla nich obrazem najwyszego wadcy;
wszdzie, gdzie jest kto posuszny komu, kto rozkazuje wszdzie tam widz Rosjanie cesarza
i dwr.
Gdzie indziej biedak jest ebrakiem lub wrogiem, w Rosji jest zawsze dworakiem. Na
wszystkich szczeblach spoecznych mona znale dworakw, dlatego mwi, e dwr jest tu
wszdzie, i e midzy uczuciami wielkich panw rosyjskich a szlachty starej Europy jest taka
rnica, jak midzy dworactwem a arystokracj.
...Zaproszono ambasadorw caej Europy, by podziwiali niezwyke efekty tego ustroju, tym
dosadniej krytykowanego przez posplstwo, im bardziej mu zazdroszcz i podziwiaj go
politycy, umysy z gruntu praktyczne, i ktre musi przede wszystkim uderza prostota trybw
maszyny despotyzmu. Jeden z najwikszych paacw wiata odbudowany w cigu roku: co za
obiekt podziwu dla ludzi nawykych do oddychania powietrzem dworw!
Nigdy si nie uzyskuje wielkich rzeczy bez wielkich ofiar. Jedno kierowania, si, autorytet,
potg wojskow okupuje si tu brakiem wolnoci, podczas gdy Francja zapacia za wolno
polityczn i bogactwo przemysowe swym dawnym duchem rycerskim i t star delikatnoci
uczu, ktr niegdy nazywano honorem narodowym. Honor ten zastpiy inne cnoty, mniej
patriotyczne, lecz bardziej powszechne: humanitaryzm, religia, miosierdzie. Wszyscy si
zgadzaj co do tego, e Francja jest dzisiaj bardziej religijna ni za czasw wszechmocy
duchowiestwa. Chcie zachowa wykluczajce si wzajemnie korzyci znaczy straci te, ktre
s waciwe dla kadej sytuacji. Oto czego nie chc uzna u nas, naraajc si na zniszczenie
wszystkiego z chci zachowania wszystkiego. Kady ustrj ma swoje koniecznoci, ktre musi
akceptowa i szanowa, jeli nie ma ulec zagadzie.

52

Chcemy by handlowcami jak Anglicy, ludmi wolnymi jak Amerykanie, niekonsekwentnymi

jak Polacy za czasw swoich sejmw, zdobywczymi jak Rosjanie: to znaczy by niczym. Zdrowy
rozsdek narodu polega najpierw na przeczuciu, potem na wyborze celu zgodnie ze swoim
duchem i na nieunikaniu adnej z ofiar koniecznych dla osignicia tego celu, wskazanego przez
natur i histori. To wanie stanowi o sile Anglii.
Francji brak rozsdku w mylach i umiaru w pragnieniach.
Francja jest wielkoduszna, a nawet zdolna do powice ale nie umie uywa swoich si i
kierowa nimi. Dziaa na olep. Ten kraj, gdzie od czasu Fenelona bez przerwy mwiono o
polityce, nie jest dzi ani rzdzony, ani administrowany, spotyka si tylko ludzi, ktrzy widz zo
i ubolewaj nad nim; co do lekarstwa, kady go szuka wrd swych namitnoci, a wic nikt go
nie znajduje, gdy namitnoci przekonywuj tylko tych, ktrzy je maj.
Mimo to wanie w Paryu pdzi si najmilsze ycie: ludzie tu bawi si wszystkim
narzekajc na wszystko, w Petersburgu natomiast ludzie nudz si wszystkim chwalc wszystko:
nawiasem mwic, przyjemno nie jest celem istnienia, nie jest nim nawet dla jednostek, tym
bardziej dla narodw.
Co mi si wydao nawet jeszcze godniejsze podziwu ni sala tacw paacu Zimowego z jej
zoceniami, to galeria, gdzie podano kolacj... st nakryty do kolacji by olniewajcy: w tym
bankiecie wszystko mi si zdawao kolosalne, wszystko byo nieprzeliczone, i nie wiedziaem, co
naley bardziej podziwia: efekt caoci czy te wielko i liczb przedmiotw rozpatrywanych
oddzielnie. Przy tym stole nakrytym w jednej tylko sali siedziao naraz tysic osb.
Nie spodziewaem si wcale, e doznam na tym balu przyjemnoci nie majcej nic wsplnego
z otaczajcymi mnie osobami i przedmiotami: mam na myli wraenie, jakie wywieraj na mnie
zawsze wielkie zjawiska natury. W dzie temperatura osigna trzydzieci stopni i mimo
wieczornej wieoci atmosfera w paacu w czasie fety bya przytaczajca. Odszedszy od stou
schroniem si czym prdzej w ambrazurze otwartego okna. Tam, cakiem oderwany od tego, co
mnie otaczao, nagle zostaem olniony widokiem jednego z efektw wietlnych ktre raduj nas
tylko na Pnocy, podczas czarodziejskiej powiaty nocy polarnych. Wielopitrowe masy chmur
burzowych, bardzo czarnych, bardzo cikich, dzieliy niebo na strefy. Byo p do pierwszej.
Noce zaczynajce si znowu w Petersburgu s jeszcze tak krtkie, e ledwo ma si czas je
zauway. O tej porze zorza poranna pojawia si ju od strony Archangielska, wiatr usta i w
przerwach dzielcych way nieruchomych obokw widniaa gb nieba, ywoci i blaskiem
bieli podobna do srebrnych pasemek przedzielonych masywnymi girlandami haftu. To wiato
odbijao si w Newie bez prdu, bo zatoka, jeszcze wstrzsana niedawn burz, odpychaa wod
do oyska rzeki i dawaa wielkiemu zwierciadu tej upionej wody pozory mlecznego morza czy
perowego jeziora.
Przed moimi oczami rozcigaa si wiksza cz Petersburga z bulwarami i iglicami kaplic;
bya to prawdziwa kompozycja Brueghela Aksamitnego. Sowa nie mog odda barw tego
obrazu. Cerkiew witego Mikoaja z kioskami swych dzwonnic odcinaa si bkitem lapis
lazuli na biaym niebie. Resztki iluminacji zgaszonej przez jutrzenk iskrzyy si jeszcze pod
portykiem Giedy, gmachu greckiego, koczcego z teatraln pomp jedn z wysp na Newie, w
miejscu gdzie rzeka dzieli si na dwoje gwnych ramion. Owietlone kolumny gmachu, ktrych
kiepski styl znika o tej porze i z tej odlegoci, powtarzay si w wdzi biaej rzeki, gdzie
rysoway odwrcone fronton i zoty perystyl. Caa reszta miasta bya jaskrawo bkitna, jak dal
na obrazach starych mistrzw. Ten fantastyczny obraz, namalowany na ultramarynowym tle,
obramiony zotym oknem, kontrastowa w sposb naprawd nadprzyrodzony z blaskiem
yrandoli i z przepychem wntrza paacu. Rzekby, miasto, niebo, morze, caa natura chce
wspdziaa ze wspaniaoci dworu i umoliwi bankiet ofiarowany crce przez wadc tej

53

ogromnej krainy. Wygld nieba mia w sobie co tak zadziwiajcego, e przy odrobinie
wyobrani mona by uwierzy, e od pusty Laponii a do Krymu, od Kaukazu i Wisy do
Kamczatki krl nieba odpowiada jakim znakiem na zew krla ziemi. Niebo Pnocy obfituje w
przepowiednie. Wszystko to byo nadzwyczajne, a nawet pikne, byem pogrony w coraz
gbszej kontemplacji, gdy obudzi mnie gos kobiecy, agodny i gboki.
Co pan tu robi? spytaa.
Podziwiam, Pani. Dzi nie jestem w stanie robi nic innego.
Bya to cesarzowa. Znajdowaa si sama ze mn w ambrazurze tego okna, przypominajcego
kiosk otwarty na New.
Ja si dusz podja jej Wysoko to mniej poetyczne, ale pan ma suszno, e podziwia
ten obraz, bo jest wspaniay. Zacza patrze razem ze mn.
Jestem pewna dodaa e pan i ja jestemy tu jedyni, ktrzy spostrzegli ten efekt wietlny.
Wszystko, co widz tutaj, jest dla mnie nowoci i jestem niepocieszony, e nie
przyjechaem do Rosji za modu.
Czowiek jest zawsze mody sercem i wyobrani.
Nie miaem odpowiedzie, bo cesarzowa, tak samo jak ja, ma ju tylko ten rodzaj modoci, a
tego wanie nie chciaem da jej odczu. Ona by mi nie zostawia czasu, a ja nie miabym
odwagi powiedzie jej, ile ona ma rekompensat, by si pocieszy za bieg czasu. Oddalajc si
powiedziaa mi z waciwym sobie szczeglnym wdzikiem:
Bd pamita, e cierpiaam i podziwiaam razem z panem. Po czym dodaa: Jeszcze
nie odchodz. Jeszcze si dzi zobaczymy.
...Opuszczajc sal jadaln, by przej na galeri balow, zbliyem si do innego okna.
Wychodzio na wewntrzne podwrze paacu. Miaem tu widowisko cakiem innego rodzaju,
lecz tak samo niespodziewane, tak samo zaskakujce, jak wschd jutrzenki na piknym niebie
Petersburga: widok wielkiego dziedzica paacu Zimowego; jest czworoktny, jak w Luwrze. W
czasie balu to ogrodzenie stopniowo wypenio si ludmi. wiato brzasku stawao si coraz
wyraniejsze, pojawia si dzie. Widzc ten tum oniemiay z zachwytu, ten lud nieruchomy,
milczcy i, e tak powiem, zafascynowany splendorem paacu swego wadcy, wdychajcy z
niemiaym szacunkiem, z rodzajem zwierzcej radoci emanacj krlewskiej uczty, doznaem
przyjemnego wraenia. Nareszcie znalazem w Rosji tum, przedtem widziaem tu tylko ludzi.
Nie byo wida ani pidzi ziemi, taki by tok. Niemniej w despotycznych krajach wszystkie
rozrywki ludu wydaj mi si podejrzane, kiedy pokrywaj si z rozrywkami wadcw. Lk i
pochlebstwo maych, pycha i obudna wspaniaomylno wielkich to jedyne uczucia, w
ktrych realno wierz midzy ludmi yjcymi w ustroju autokratycznym.
Wrd petersburskich festynw nie mog zapomnie o podry carycy Katarzyny na Krym i o
fasadach wiosek, symulowanych tu i wdzie przy pomocy malowanych desek i pcien, o wier
mili od drogi, by wmwi tryumfujcej wadczyni, e za jej panowania pustynia si zaludnia.
Dzi jeszcze umysami Rosjan wadaj podobne denia: kady maskuje zo i symuluje dobro w
oczach wadcy. Jest to permanentny spisek umiechw, konspirujcy przeciw prawdzie na rzecz
zadowolenia tego, kto uchodzi za istot, ktra pragnie dobra wszystkich i dziaa w tym celu.
Cesarz jest jedynym ywym czowiekiem w cesarstwie bo je to nie znaczy y.
Trzeba jednak przyzna, e ten lud pozostawa tu prawie dobrowolnie, nie wygldao na to, e
co go zmusio do przyjcia pod okna cesarza, by udawa, e si bawi; a wic bawi si, ale
wycznie rozbawieniem swoich panw, bawi si wielce smutno, jak powiada Froissart.
Jednakowo fryzury kobiet z ludu, pikne kortowe suknie i jaskrawe weniane pasy mczyzn
ubranych z rosyjska, to jest z perska, rozmaito kolorw, nieruchomo ludzi stwarzay iluzj
ogromnego tureckiego dywanu, rzuconego od koca do koca podwrza na rozkaz magika, ktry

54

przewodzi tu wszystkim cudom. Cay klomb gw, taka bya najpikniejsza ozdoba paacu
cesarza podczas pierwszej nocy zalubin jego crki. Wadca ten myla o tym to samo co ja, bo
wskazywa uprzejmie cudzoziemcom na ten tum bez okrzykw, ktry wiadczy jedynie
obecnoci o udziale, jaki bierze w szczciu swych panw. By to cie ludu na klczkach przed
niewidzialnymi bogami.

55

Petersburg, 19 lipca 1839.

...Trzeba by Rosjaninem, a nawet cesarzem, by si nie poddawa zmczeniu petersburskim
yciem w tej chwili: wieczorami takie festyny, jakie widuje si tylko w Rosji, rano dworskie
gratulacje, ceremonie, przyjcia, lub te uroczystoci publiczne, parady na morzu i na ldzie,
okrt o 120 armatach spuszczony na New przed caym dworem powikszonym o cae miasto:
oto, co pochania moje siy i zajmuje moj ciekawo. Przy tak wypenionych dniach
korespondencja staje si niemoliwa.
Kiedy Ci mwi, e zczone miasto i dwr widziay spuszczenie okrtu na New
najwikszego okrtu jaki si na niej pojawi nie wyobraaj sobie z tego powodu, e na tym
wicie eglugi byy tumy: czterysta czy piset tysicy ludzi zamieszkaych w Petersburgu gubi
si w obszernym obwodzie tego ogromnego miasta o sercu z granitu i spiu, o ciele z gipsu i
zaprawy murarskiej i o kracach z malowanego drewna i zgniych desek. Deski te s posadzone
na ksztat wau ochronnego wok pustego moczaru. To miasto bajecznie wspaniae, kolos na
glinianych nogach, nie jest podobne do adnej ze stolic cywilizowanego wiata, chocia aby je
zbudowa skopiowano je wszystkie. Ale czowiek bdzie szuka na prno wzorw na kocu
wiata, jego panami s gleba i klimat, one zmuszaj go do robienia nowych rzeczy, chocia
wolaby tylko odtwarza antyk.10
Widziaem Kongres Wiedeski, ale nie przypominam sobie adnego przyjcia, ktre daoby
si porwna pod wzgldem bogactwa klejnotw, strojw, rnorodnoci i zbytku mundurw ani
pod wzgldem rozmachu i organizacji caej imprezy z bankietem wydanym przez cesarza w
wieczr lubu jego crki w tym samym spalonym rok temu paacu Zimowym, ktry si odradza z
popiow na gos jednego czowieka.
Piotr Wielki nie umar. Jego sia duchowa wci yje, wci dziaa: Mikoaj jest jedynym
wadc rosyjskim, jakiego miaa Rosja od czasw zaoyciela jej stolicy.
...Ledwo odpoczwszy po balu dworskim mielimy wczoraj now fet w paacu
Michajowskim, u wielkiej ksiny Heleny, szwagierki cesarza.
...Wntrze wielkiej galerii, gdzie taczono, urzdzone byo z bajkowym zbytkiem. Tysic
piset skrzy i donic z najrzadszymi rolinami tworzyo wonny bukiet. W jednym z ktw sali,
w gszczu egzotycznych rolin, widnia basen ze wie i przezroczyst wod, z ktrej tryska
bez przerwy strumie. Ten wodotrysk owietlony pkami wiec, lni jak diamentowy py i
odwiea powietrze poruszane bez przerwy ogromnymi gaziami wilgotnych od deszczu
palmowcw i bananowcw lnicych od rosy, a wicher walca unosi jego pery i rzuca je na
mech pachncego gaju. Rzekby, wszystkie te cudzoziemskie roliny o korzeniach ukrytych pod
kobiercami zieleni rosn tu na wasnym terenie, a orszak tancerek i tancerzy Pnocy przechadza
si moc czarw po tropikalnym lesie. Mylaem, e ni. Nie by to tylko przepych, bya to
poezja. Blask tej czarodziejskiej galerii ustokrotniao take mnstwo luster, jakiego nie
widziaem jeszcze nigdzie... Nie wiadomo byo, gdzie jestemy, znikney granice, wszystko
10

. Bulwary nad New s z granitu, kopua witego Izaaka z miedzi, paac Zimowy i kolumna Aleksandra z
piknego kamienia, marmuru i granitu, posg Piotra I ze spiu

56

stawao si przestrzeni, wiatem, zoceniami, kwiatami, refleksami, iluzj, ruchy tumu i sam
tum mnoyy si w nieskoczono... Nie widziaem czego tak piknego.
...Podziwiaj wic z wszystkich si i to, co Ci opisuj, i to, czego Ci odmalowa nie mog.
Przed kolacj cesarzowa, siedzca pod baldachimem egzotycznej zieleni, daa mi znak, ebym
si do niej zbliy. Ledwo usuchaem, gdy cesarz podszed do czarodziejskiego basenu, ktrego
wodotrysk owietla nas diamentowo, odwieajc wonnymi emanacjami. Wzi mnie pod rk,
zaprowadzi o kilka krokw od fotela swojej ony i tam raczy gawdzi ze mn ponad kwadrans
o interesujcych rzeczach, bo ten wadca nie rozmawia z kim tak jak tylu innych wadcw, tylko
po to, by byo wida, e z kim rozmawia. Najpierw powiedzia mi kilka sw o dobrej
organizacji fety. Odpowiedziaem mu, e przy tak aktywnym trybie ycia jak jego dziwi si, e
moe znale czas na wszystko, a nawet na to, by podziela przyjemnoci tumu.
Na szczcie podj machina administracyjna w moim kraju jest bardzo prosta; bo przy
naszych odlegociach utrudniajcych wszystko, gdyby forma rzdw bya skomplikowana, nie
wystarczyaby gowa jednego czowieka.
Byem zaskoczony i pochlebiony tym tonem szczeroci. Cesarz, ktry lepiej ni ktokolwiek
syszy to, czego mu nie mwi, prawi dalej, odpowiadajc na moj myl.
Jeeli mwi do pana w ten sposb, to dlatego, e wiem, e pan mnie moe zrozumie: my
kontynuujemy dzieo Piotra Wielkiego.
On nie umar, Najjaniejszy Panie, jego duch i wola rzdz jeszcze Rosj.
Gdy si rozmawia publicznie z cesarzem, w penym szacunku dystansie tworzy si grupka
dworzan. Std nikt nie moe sysze tego, co mwi wadca, cho na nim wanie spoczywaj
wszystkie spojrzenia.
To nie wadca nas wprawia w zakopotanie, gdy czyni nam zaszczyt mwienia do nas to
jego dwr.
Cesarz podj: T wol bardzo trudno speni. Posuszestwo sprawia, e wierzy pan w
jednolito u nas jest pan w bdzie, nie ma kraju o takiej rnorodnoci plemion, obyczajw,
wyzna i ducha, jak Rosja. Odmienno pozostaje w gbi, na powierzchni jest jednolito, wic
jedno jest tylko pozorna. Widzi pan tu nieopodal dwudziestu oficerw, ot tylko dwaj pierwsi
z nich to Rosjanie, trzej nastpni to pojednani Polacy, cz innych to Niemcy. Niekiedy nawet
jaki chan kirgiski przywozi mi syna, eby si wychowa wrd moich kadetw: oto jeden z nich
powiedzia wskazujc mi palcem chisk mapk w dziwacznym stroju z aksamitu gsto
przetykanego zotem. To dziecko Azji wystrojone byo w wysok sztywn spiczast czapk o
duym rondzie, zaokrglonym i podwinitym, podobn do nakrycia gowy kuglarza.
Dwiecie tysicy dzieci wychowuje si i ksztaci na mj koszt razem z tym dzieckiem.
Najjaniejszy Panie, wszystko w Rosji robi si na wielk skal, wszystko tu jest kolosalne.
Zbyt kolosalne dla jednego czowieka.
Jaki czowiek by kiedykolwiek bliszy swemu narodowi?
Ma pan na myli Piotra Wielkiego?
Nie, Najjaniejszy Panie.
Mam nadziej, e pan nie poprzestanie na zobaczeniu Petersburga? Jakie s paskie plany
podry po moim kraju?
Najjaniejszy Panie, pragn wyjecha od razu po festynie w Peterhofie.
By uda si dokd?
Do Moskwy i do Nowogrodu Ninego.
To dobrze, ale wybiera si pan tam za wczenie: zamierza pan opuci Moskw przed moim
przyjazdem, a ja bym si cieszy widzc tam pana.
Najjaniejszy Panie, te sowa Waszej Wysokoci wpyn na zmian mojego planu.

57

Tym lepiej, pokaemy panu nowe roboty, ktre prowadzimy na Kremlu. Moim celem jest
uczyni architektur tych starych gmachw bardziej odpowiedni do uytku, jaki si z nich robi
dzisiaj. Paac, zbyt may, stawa si dla mnie niewygodny. Bdzie pan rwnie wiadkiem
interesujcej ceremonii na rwninie Borodina: mam tam pooy kamie wgielny pod pomnik,
ktry wznosz na pamitk tej bitwy.
Milczaem, i prawdopodobnie twarz mi spowaniaa. Cesarz wbi we mnie wzrok, a potem
podj tonem penym dobroci z odcieniem delikatnoci, a nawet wraliwoci, ktry mnie
wzruszy.
Prz ynajmniej widok manewrw zainteresuje pana.
Najjaniejszy Panie, wszystko w Rosji mnie interesuje...
...Odszedem z balu w paacu Michajowskim bardzo wczenie. Wychodzc przystanem na
schodach, gdzie chtniej bym zosta duej: by to gaj pomaraczowy w rozkwicie. Nigdy nie
widziaem nic wspanialszego i lepiej zorganizowanego ni ten festyn, ale nie znam nic tak
mczcego, jak przeduajcy si podziw, o ile nie odnosi si ani do zjawisk przyrody, ani do
dzie sztuki.
egnam si z Tob, by pj na obiad do pewnego oficera rosyjskiego; jest to mody hrabia
XXX
, ktry mnie zabra dzi rano do muzeum mineralogicznego, chyba najpikniejszego w
Europie, bo kopalnie Uralu s niezmiernie bogate.
Tu nic nie mona zobaczy samemu, zawsze jest z nami kto tutejszy, by nam czyni honory
urzdw i instytucji publicznych, a w cigu roku niewiele dni sprzyja ich ogldaniu. W lecie
naprawia si gmachy zniszczone zimnem, zim bywa si w wiecie, taczy si, gdy si nie
marznie. Pomylisz, e przesadzam, jeeli Ci powiem, e w Petersburgu wcale nie lepiej widzi
si Rosj ni z Francji. Wyniszcz t uwag z jej paradoksalnej formy, a uzyskasz szczer prawd.
Z pewnoci nie wystarczy przyjecha do tego kraju, by go pozna. Bez protekcji nie miaoby si
pojcia o niczym, a protekcja czsto nas tyranizuje i naraa na wyrobienie sobie faszywych
poj.11

11

O to im wanie chodzi.

58

Petersburg, 21 lipca 1839.

...Widziaem w Operze co, co nazywa si przedstawieniem galowym. Wspaniale owietlona
sala wydawaa mi si wielka i ksztatna. Tu nie znaj ani galerii, ani balkonw, nie ma w
Petersburgu mieszczastwa, ktre by przeszkadzao architektom w ich planach, a wic sale
widowiskowe mona budowa na podstawie planw prostych i regularnych jak teatry woskie,
gdzie kobiety nie nalece do wielkiego wiata zajmuj parter.
Dziki szczeglnym wzgldom dostaem na to przedstawienie fotel w pierwszym rzdzie
parteru. W dniach spektakli galowych fotele s zarezerwowane dla najwikszych panw, to jest
dla najwyszych rang dworskich; nie wpuszcza si tu nikogo bez munduru, bez stroju
odpowiedniego do rangi i stanowiska...
...Nie podziwiaem zbytnio widowiska, zajmowali mnie przede wszystkim widzowie.
Wreszcie nadszed dwr. Loa cesarska to wietny salon, zajmujcy gb sali teatralnej, i salon
ten jest jeszcze mocniej owietlony ni reszta teatru, ktrej te nic pod tym wzgldem nie
brakuje.
Wejcie cesarza wydao mi si imponujce. Kiedy si zblia do przodu swej loy w
towarzystwie cesarzowej, a za nim jego rodzina i dwr, publiczno wstaa masowo. Cesarz w
paradnym mundurze, jaskrawoczerwonym, jest szczeglnie pikny. W mundurze kozackim
dobrze jest tylko bardzo modym mczyznom, w tym jest lepiej mczynie w wieku Jego
Wysokoci, podkrela on szlachetno jego rysw i postaci.
...Widziany z miejsca, gdzie si znajdowaem, bdcym mniej wicej rodkiem obu teatrw
sceny i dworu cesarz wydawa mi si cakowicie godnym rozkazywania ludziom, tak
szlachetn i majestatyczn ma twarz, tak nobliwie wyglda. Od razu przypomniaem sobie jego
zachowanie w momencie, gdy wstpowa na tron i ta pikna karta historii oderwaa mnie od
ogldanego widowiska.
To, co zaraz przeczytasz, opowiedzia mi par dni temu sam cesarz. Nie powtrzyem Ci tej
rozmowy w ostatnim licie dlatego, e papierw zawierajcych podobne szczegy nie mona
powierzy rosyjskiej poczcie ani nawet adnemu podrnemu.
Dzie, kiedy Mikoaj mia obj tron, by dniem wybuchu buntu gwardii. Na pierwsz wie o
rebelii w wojsku cesarz i cesarzowa zeszli sami do swojej kaplicy i padszy na klczki na stopnie
otarza poprzysigli sobie przed Bogiem, e jeeli nie zdoaj opanowa buntu, umr jako
wadcy.
Cesarz sdzi, e sprawa jest powana, bo wanie dowiedzia si, e arcybiskup usiowa ju
na prno uspokoi onierzy. Gdy w Rosji zawodzi wadza duchowna, znaczy to, e niead jest
ju grony.
Przeegnawszy si cesarz wyszed z kaplicy z zamiarem pjcia do buntownikw i
umierzenia ich sam swoj obecnoci i spokojn energi swej fizjognomii. Sam mi opowiedzia
t scen w skromniejszych terminach ni te, ktrych wanie uyem. Niestety zapomniaem
pierwszej czci jego opowiadania, bo w pierwszej chwili byem nieco zmieszany

59

nieoczekiwanym obrotem, jaki przybieraa nasza rozmowa. Podejm j w momencie, ktry

pamitam.
Najjaniejszy Panie, Wasza Wysoko zaczerpna swoj si z samego rda.
Nie wiedziaem, co bd robi i mwi, byem natchniony.
Aby mie podobne natchnienia, trzeba na nie zasuy.
Nie zrobiem nic nadzwyczajnego, powiedziaem do onierzy: Wracajcie do szeregw, a
w chwili, gdy miaem zrobi przegld oddziau, zawoaem: Na kolana! Wszyscy usuchali. Co
mi dodao si, to fakt, e chwil wczeniej przystaem na mier. Jestem wdziczny za sukces, nie
jestem z niego dumny, bo nie ma w nim mojej zasugi.
Tymi oto szlachetnymi sowami posuy si cesarz, by mi opowiedzie t wspczesn
tragedi.
Moesz z tego sdzi o atrakcyjnoci tematw, jakie wypeniaj jego rozmowy z
cudzoziemcami, ktrych raczy zaszczyci sw yczliwoci, jake odlega jest ta opowie od
dworskich banaw! To Ci powinno wyjani rodzaj wadzy, jak ma nad nami, podobnie jak nad
swoim narodem i swoj rodzin. Jest to sowiaski Ludwik XIV.
Naoczni wiadkowie zapewniali mnie, e rs w oczach z kadym krokiem, jaki stawia
postpujc ku buntownikom. Z czowieka maomwnego, melancholijnego i pedantycznego, na
jakiego wyglda za modu, sta si z chwil dojcia do wadzy bohaterem. Jest to przeciwiestwo
wikszoci wadcw, ktrzy na og zapowiadaj wicej ni dotrzymuj.
Ten jest do tego stopnia w swojej roli, e tron jest dla niego tym, czym scena dla wielkiego
aktora. Jego postawa wobec zbuntowanej gwardii bya podobno tak imponujca, e jeden ze
spiskowcw podszed do cztery razy, aby go zabi w czasie przemowy do oddziau, i cztery
razy ndznikowi zabrako odwagi, jak Cymbrowi Mariusza. Dobrze poinformowani ludzie
przypisuj ten bunt wpywowi tajnych towarzystw, ktre podobno toczyy Rosj od czasu
kampanii wojsk sprzymierzonych we Francji i czstych podry oficerw rosyjskich do Niemiec.
Powtarzam Ci to, co sysz; s to fakty niejasne, ktrych sprawdzi nie mam moliwoci.
rodkiem wybranym przez spiskowcw dla podburzenia wojska byo mieszne kamstwo:
rozpowszechniono pogosk, e Mikoaj uzurpuje koron nalen jego bratu Konstantemu, ktry
podobno znajdowa si w drodze do Petersburga, by dochodzi swoich praw z broni w rku. Oto
podstp, po ktry signito, by skoni buntownikw do woania pod oknami paacu: Niech yje
konstytucja! Przywdcy mwili im, e wyraz Konst ytucja jest imieniem ony Konstantego,
ich przewidywanej cesarzowej. Widzisz wic, e w gbi serc onierzy byo poczucie
obowizku, skoro udao si ich skoni do buntu tylko za pomoc podstpu.
Faktem jest, e Konstanty zrezygnowa z tronu tylko z powodu saboci; ba si, e zostanie
otruty, na tym polegaa jego filozofia. Bg wie, i moe rwnie kilku ludzi, czy abdykacja ocalia
go przed niebezpieczestwem, ktrego chcia unikn.
A wic oszukani onierze zbuntowali si przeciw swemu prawowitemu wadcy bronic
prawowitej wadzy!
Zauwaono, e przez cay czas pozostawania przed wojskiem cesarz ani razu nie zmusi
swego konia do galopu, tak by spokojny, by tylko bardzo blady. Sprawdza swoj potg, a
sukces tej prby zapewni mu posuszestwo narodu.
Oto co jeszcze zapamitaem z dalszego cigu naszej rozmowy:
Po umierzeniu buntu Wasza Wysoko wrci chyba do paacu w cakiem innym
usposobieniu ni przed wyjciem z niego, bo zapewni sobie wraz z tronem podziw wiata i
sympatie wszystkich szlachetnych dusz.
Nie sdziem tak. Przesadnie oceniono to, co wtedy zrobiem.

60

W kadym razie, Najjaniejszy Panie, jednym z gwnych motyww mojej ciekawoci przed
przyjazdem do Rosji bya ch zblienia si do panujcego, ktry ma tak wadz nad ludmi.
Rosjanie s dobrzy, ale trzeba sta si godnym rzdzenia takim narodem.
Wasza Wysoko zgad, co jest odpowiednie dla Rosji, lepiej ni ktrykolwiek z jego
poprzednikw.
Despotyzm jeszcze istnieje w Rosji, bo jest istot moich rzdw, ale si zgadza z duchem
narodu.
Najjaniejszy Pan wstrzymuje Rosj na drodze do naladowania i zwraca j samej sobie.
Kocham mj kraj i myl, e go zrozumiaem. Zapewniam pana, e kiedy si czuj bardzo
znuony ca niedol naszych czasw, prbuj zapomnie o reszcie Europy, chronic si w
rodku Rosji.
Aby si zanurzy w swoim rdle?
Wanie! Nikt nie jest w sercu bardziej Rosjaninem ode mnie. Powiem panu co, czego nie
powiedziabym komu innemu, ale czuj, e pan mnie zrozumie.
Tu cesarz urwa i spojrza na mnie uwanie. Suchaem go nic nie mwic. Po chwili podj:
Uznaj republik, to ustrj szczery i okrelony, a przynajmniej moe by taki, uznaj
monarchi absolutn, poniewa jestem szefem takiego ustroju, ale nie uznaj monarchii
konst ytucyjnej. Jest to ustrj oparty na kamstwie, oszustwie, korupcji i wolabym cofn si
a do Chin ni go kiedykolwiek przyj.
Najjaniejszy Panie, ja zawsze uwaaem rzdy konstytucyjne za stan przejciowy
nieuchronny w niektrych spoeczestwach, w niektrych okresach, ale jak wszystkie stany
przejciowe i ten nie rozstrzyga adnego problemu, odsuwa tylko na czas jaki trudnoci.
Cesarz min zachca mnie do dalszego mwienia. Podjem:
Jest to zawieszenie broni podpisane midzy demokracj a monarchi pod auspicjami dwch
nader nikczemnych tyranw: strachu i interesu, i przeduane pych ducha lubujcego si w
gadulstwie i trywialn prnoci poprzestajc na sowach. Wreszcie jest to arystokracj sowa
zastpujc arystokracj pochodzenia, bo s to rzdy adwokatw.
Ma pan suszno powiedzia cesarz ciskajc mi rk. Byem monarch
konstytucyjnym12, i cay wiat wie, ile mnie kosztowao, e nie chciaem si podda
wymaganiom tego NIECNEGO ustroju (cytuj dosownie). Kupowa gosy, znieprawia
sumienia, uwodzi jednych, eby oszuka innych wszystkimi tymi rodkami gardziem jako
poniajcymi zarwno dla tych, co suchaj, jak dla tego, co rozkazuje, i drogo zapaciem za
wysiek szczeroci. Ale, Bogu dzikowa, skoczyem na zawsze z t ohydn machin
polityczn. Nie bd ju wicej krlem konstytucyjnym. Zbyt siln mam potrzeb mwienia
tego, co myl, by kiedykolwiek si zgodzi na rzdzenie jakim narodem za pomoc
przebiegoci i intryg.
W tej zajmujcej rozmowie nie pado ani razu sowo Polska, stale obecne w naszych
umysach.
Wielkie byo wraenie, jakie uczyni na mnie; czuem si pozyskany. Szlachetno uczu
ujawniona mi przez cesarza, szczero sw uwypuklay w moim pojciu jego wszechwadz i
wyznaj, e byem olniony. Czowiek, ktremu mimo mych poj o niezalenoci mogem
wybaczy, e jest absolutnym wadc szedziesiciu milionw ludzi, by w moich oczach
nadprzyrodzon istot, ale byem nieufny wobec mego podziwu, byem taki, jak nasi
mieszczanie, kiedy czuj, e daj si nabra na wdzik i zrczno ludzi starej daty: dobry smak
skania ich do poddania si doznawanemu pocigowi, ale poniewa ich zasady opieraj si temu,
12

W Polsce.

61

pozostaj sztywni i udaj nieczuych; i j te stoczyem w sercu podobn walk. W mojej naturze
nie ley powtpiewanie o czyich sowach w chwili kiedy je sysz. Czowiek mwicy jest dla
mnie narzdziem Boga, dopiero w drodze refleksji i dowiadczenia uznaj moliwo
wyrachowanego udawania. Nazwiesz to gupot, i moe tak jest istotnie, aleja si lubuj w tej
saboci umysu, bo wywoan jest si ducha. Moja dobra wiara kae mi wierzy w szczero
innych, nawet w szczero cesarza Rosji.
Jego uroda jest te dla niego rodkiem perswazji, bo jest tyle duchowa, co fizyczna. Jej
dziaanie przypisuj prawdzie uczu malujcych si zwykle na jego fizjognomii jeszcze bardziej
ni regularnoci rysw jego twarzy. To na przyjciu u ksinej Oldenburg miaem z cesarzem t
interesujc rozmow:
Co pan robi dzi rano?
Najjaniejszy Panie, ogldaem muzeum historii naturalnej i synnego mamuta z Syberii.
To jedyny egzemplarz na wiecie.
Tak, Najjaniejszy Panie, wiele jest rzeczy w Rosji, ktrych nie znajdzie si gdzie indziej.
Pan mi pochlebia.
Najjaniejszy Panie, zbyt szanuj Wasz Wysoko, ebym mia mu pochlebia, ale moe
ju si nie do go lkam, wic wypowiadam naiwnie sw myl, nawet, jeli prawda jest podobna
do komplementu.
Ten jest bardzo subtelny, prosz pana. Cudzoziemcy nas rozpieszczaj.
Najjaniejszy Pan chcia, abym si czu z nim swobodnie, i udao mu si, jak ze wszystkim,
co robi wyleczy mnie, przynajmniej na jaki czas, z przyrodzonej niemiaoci.
Zmuszony unika wszelkich aluzji do wielkich aktualnych problemw politycznych, chciaem
sprowadzi rozmow na temat co najmniej interesujcy dla mnie, wic dodaem:
Ilekro Wasza Wysoko pozwala mi zbliy si do siebie, poznaj moc, ktra rzucia
wrogw do jego stp w dniu wstpienia na tron.
W paskim kraju maj do nas uprzedzenia, ktre trudniej przezwyciy ni namitnoci
zbuntowanego wojska.
Najjaniejszy Panie, widzimy Wasz Wysoko ze zbyt wielkiej odlegoci. Gdybymy
lepiej znali Wasz Wysoko, lepiej bymy go ocenili i znalazby u nas, jak tutaj, duo
wielbicieli. Sam ju pocztek panowania Waszej Wysokoci zapewni mu suszne pochway. Raz
jeszcze wznis si Najjaniejszy Pan na ten sam poziom w czasie cholery, a moe nawet wyej,
bo przy ponownym buncie Najjaniejszy Pan wykaza ten sam autorytet, lecz temperowany
najszlachetniejszym oddaniem ludzkoci. W niebezpieczestwie nigdy nie zawodz go siy.
Chwile, ktre pan wskrzesz w mej pamici, byy najpikniejszymi w moim yciu,
niewtpliwie, niemniej wydaway mi si najokropniejsze.
Rozumiem to, Najjaniejszy Panie; aby poskromi natur w sobie i innych, potrzeba
wysiku...
Straszliwego wysiku przerwa cesarz z wyrazem twarzy, ktry mnie wzruszy i odczuwa
si to dopiero pniej.
Tak, ale byo si wzniosym.
Nie byem wzniosy, robiem tylko to, co do mnie naleao. W takich okolicznociach nikt
nie moe wiedzie, co zrobi. Pdzi si w stron niebezpieczestwa nie zastanawiajc si, jak si
da sobie rad.
To Bg natchn Najjaniejszego Pana, i gdyby mon byo porwna dwie rzeczy tak
niepodobne do siebie, jak poezja i rzdy, powiedziabym, e Najjaniejszy Pan postpi tak, jak
piewaj poeci suchajc gosu z gry.
W moim czynie nie byo adnej poezji.

62

Zauwayem, e moje porwnanie nie wydao mu si pochlebne, bo nie zostao zrozumiane w

znaczeniu wyrazu poeta po acinie. Na dworach zwyko si uwaa poezj za rodzaj rozrywki
umysowej; naleaoby wszcz dyskusj, aby udowodni, e poezj jest najczystszym i
najywszym wiatem duszy. Wolaem zachowa milczenie, ale cesarz, nie chcc zapewni
oddalajc si zaraz ode mnie zostawi we mnie alu, e mogem go urazi, zatrzyma mnie
jeszcze dugo, ku wielkiemu zdumieniu dworu, i z urocz dobroci podj na nowo rozmow:
Jaki jest ostatecznie paski plan podry? zapyta.
Najjaniejszy Panie, po festynie w Peterhofie zamierzam uda si do Moskwy, skd pojad
zobaczy jarmark w Ninym, ale tak, eby wrci do Moskwy przed przybyciem Waszej
Wysokoci.
Cieszybym si bardzo, jeli by pan mg dokadnie obejrze moje prace na Kremlu: sam
panu wytumacz wszystkie moje plany upikszenia tej czci Moskwy, ktr my uwaamy za
kolebk pastwa. Ale nie ma pan czasu do stracenia, bo s ogromne przestrzenie do przebycia.
Odlegoci s plag Rosji.
Najjaniejszy Panie, prosz nie narzeka na to: s to ramy do wypenienia. Gdzie indziej
ludziom brak ziemi wam jej nigdy nie zabraknie.
Brak mi czasu.
Przyszo naley do Waszej Wysokoci.
Trzeba mnie sabo zna, by mi zarzuca ambicje i ch rozszerzenia si. Daleki jestem od
chci powikszenia naszego terytorium, przeciwnie, chciabym mc skupi wok siebie ca
ludno Rosji. Chc zatryumfowa tylko nad ndz i barbarzystwem, byoby to lepiej ni
zdoby nowe prowincje. Gdyby pan wiedzia, jaki to dobry lud lud rosyjski!... Jaki agodny,
jakie uprzejme i grzeczne ma usposobienie!... Zobaczy go pan w Peterhofie, ale chciabym go
panu pokaza przede wszystkim tutaj 1 stycznia. Potem, wracajc do swego ulubionego tematu,
podj: Ale to nie atwo sta si godnym rzdzenia takim narodem.
Wasza Wysoko ju duo uczyni dla Rosji.
Czasem mi si wydaje, e nie zrobiem wszystkiego, co mgbym zrobi.
To chrzecijaskie sowo, powiedziane z gbi serca, wzruszyo mnie do ez. Zrobio na mnie
tym wiksze wraenie, e mwiem sobie po cichu: cesarz jest sprytniejszy ode mnie, gdyby mia
jaki interes w powiedzeniu tego, wyczuby e nie naley tego mwi. Wykaza wic po prostu
pikne i szlachetne uczucia, skrupu sumiennego wadcy. Ten krzyk czowieczestwa idcy z
duszy, ktr wszystko musiao skoni do pychy, rozczuli mnie raptem. Bylimy wrd ludzi,
prbowaem ukry wzruszenie, ale on, ktry odpowiada raczej na to, co si myli, ni na to, co
si mwi (przd wszystkim ta niezwyka domylno stanowi o uroku rozmowy z nim, o
skutecznoci jego woli), dostrzeg wraenie, ktre wywar na mnie i ktre staraem si ukry, i
zbliajc si do mnie uj moj rk z yczliwym umiechem i ucisn j mwic do widzenia.
Cesarz jest jedynym czowiekiem w Rosji, z ktrym mona rozmawia nie obawiajc si
donosicieli, jest rwnie jedynym dotychczas, u ktrego stwierdziem naturalne uczucia i
szczero w mwieniu. Gdybym y w tym kraju i mia co do ukrycia, zaczbym od zwierzenia
si wanie jemu.
Pomijajc wszelki presti, wszelk etykiet i wszelkie pochlebstwo, wydaj mi si jednym z
pierwszych ludzi w Rosji. Prawd mwic, nikt inny nie uzna mi za godnego mwienia do
mnie tak szczerze, jak on.
Przed t podr zaczerpnem swoje wyobraenia o despotyzmie ze studiw nad
spoeczestwem austriackim i pruskim. Nie mylaem, e te pastwa s despotyczne tylko z
imienia i e obyczaje koryguj tu instytucje; mwiem sobie: tam ludy uchodzce za
despotycznie rzdzone wydaj mi si najszczliwszymi na ziemi. Despotyzm miarkowany

63

agodnoci obyczajw nie jest zatem tak okropn rzecz, jak twierdz nasi filozofowie. Nie
wiedziaem jeszcze, czym jest spotkanie z ustrojem absolutnym i z narodem niewolnikw.
Trzeba przyjecha do Rosji, eby zobaczy rezultat tej straszliwej kombinacji ducha i nauki
Europy z duchem Azji. Uwaam j za tym groniejsz, e moe by trwaa, poniewa ambicja i
strach namitnoci, ktre gdzie indziej gubi ludzi, kac im mwi za duo tutaj rodz
milczenie. To gwatowne milczenie powoduje wymuszony spokj, pozorny porzdek silniejszy i
okropniejszy od anarchii, poniewa, powtarzam Ci, spowodowany przeze niepokj wydaje si
wieczny.
Uznaj w polityce tylko bardzo niewiele zasadniczych poj, jako e bardziej wierz w ustroju
w skuteczno okolicznoci, zwyczajw ni zasad, ale moja obojtno nie posuwa si a do
tolerowania instytucji, ktre, jak mi si wydaje, nieuchronnie wykluczaj godno charakteru.
Moe niezalena sprawiedliwo i silna arystokracja dayby nieco spokoju umysom
rosyjskim, wzniosoci duszom, szczcia krajowi, ale nie sdz, by cesarz myla o tym sposobie
ulepszenia kondycji swoich ludw: nawet czowiek naprawd grujcy nad innymi nie jest
skonny dobrowolnie rezygnowa ze stanowienia o ich losie.
Jakim prawem zreszt mielibymy wyrzuca cesarzowi rosyjskiemu jego mio do wadzy?
Czy rewolucja nie jest rwnie tyraska w Paryu, jak samowadztwo w Petersburgu?
Jednakowo naszym obowizkiem jest zrobi tu pewne zastrzeenie, stwierdzajce rnic
midzy stanem socjalnym obu tych krajw. We Francji rewolucyjna tyrania jest zem
przejciowym, w Rosji tyrania despotyzmu jest permanentn rewolucj.

64

Petersburg, 22 lipca 1839.

Ludno Petersburga wynosi czterysta pidziesit tysicy dusz, nie liczc garnizonu, jak
utrzymuj rosyjscy patrioci, ale ludzie dobrze poinformowani i skutkiem tego uwaani tu za
malkontentw zapewniaj mnie, e siga tylko czterechset tysicy cznie z garnizonem. Co jest
pewne, to fakt, e to miasto paacw ze swymi ogromnymi, pustymi przestrzeniami, ktre tu
nosz nazw placw, przypomina poacie pl otoczone deskami. W dzielnicach oddalonych od
centrum przewaaj drewniane domki.
Rosjanie, pochodzcy z aglomeracji plemion dugo koczujcych i zawsze wojowniczych,
jeszcze nie cakiem zapomnieli ycia na biwaku. Wszystkie ludy niedawno przybye z Azji
obozuj w Europie jak Turcy. Petersburg jest sztabem generalnym armii, a nie stolic narodu. To
wojskowe miasto, tak wspaniae, wydaje si nagie oczom czowieka z Zachodu.
Odlegoci s plag Rosji, powiedzia mi cesarz; suszno tej uwagi mona sprawdzi ju na
ulicach Petersburga.
...Wystarczy oddali si od centrum miasta, a ju gubi si czowiek w pustaciach okolonych
barakami, wygldajcymi na pomieszczenia dla robotnikw cignitych tu prowizorycznie na
jak wielk robot. S to skady furau, szopy pene odziey i wszelkiego zaopatrzenia dla
onierzy: ma si wraenie, e zaraz nastpi parada lub e jestemy w przededniu jarmarku, ktry
nigdy si nie odbywa. Trawa ronie na tak zwanych ulicach, zawsze pustych, poniewa s zbyt
obszerne dla idcych nimi ludzi. Tyle perystylw dodano do domw, tyle portykw zdobi
koszary, ktre naladuj paace, taki nadmiar zapoyczonych ornamentw rzuca si w oczy w tej
prowizorycznej stolicy, e jest chyba mniej ludzi ni kolumn na placach Petersburga, zawsze
cichych i smutnych z powodu swej wielkoci, a zwaszcza niczym nie zakconej regularnoci.
Wgielnica i sznur mierniczy tak cile zgadzaj si ze sposobem widzenia absolutnych
wadcw, e kt prosty jest jednym z atrybutw despotycznej architektury. Architektura ywa,
przepraszam za to okrelenie, nie jest robiona na zamwienie, jest, e tak powiem, samorodna i
wynika jakby mimo woli z ducha i potrzeb danego narodu. Tworzy wielki nard to niechybnie
tworzy architektur. Nie dziwibym si, gdyby udowodniono, e byo tyle oryginalnych
architektur, ile jzykw-matek.
...W braku wyczucia sztuki, wiedzy o harmonii i swobodnych tworw fantazji, powstaniu
Petersburga patronowaa matematyczna ciso spojrzenia. Tote chodzc po tej ojczynie
gmachw i pomnikw bez duszy ani na chwil nie mona zapomnie, e to miasto zostao
zrodzone z jednego czowieka, a nie z jednego narodu. Pomysy wydaj si tu skromne, cho
rozmiary s ogromne. Na widok tych niezwykych wysikw i tak miernych rezultatw
stwierdzamy, e wszystko jest na zamwienie prcz wdziku, brata wyobrani i syna wolnoci.
Gwna ulica Petersburga to Newski Prospekt, jedna z trzech alej koczcych si przy paacu
Admiralicji. Te trzy linie w ksztacie gsiej nogi dziel na pi rwnych czci poudniowe
miasto, ktre przybiera form wachlarza, jak Wersal. To miasto, czciowo bardziej nowoczesne
ni port, stworzony w pobliu wysp przez Piotra I, rozoyo si na lewym brzegu Newy mimo

65

elaznej woli zaoyciela: tym razem strach przed powodzi przeway strach przed
nieposuszestwem i tyrania natury pokonaa despotyzm czowieka.
...Szkaradne kamienie w ksztacie kocich bw zastpuj bruk na tym bulwarze o nazwie
Prospekt. Ale przynajmniej tu, podobnie jak na kilku innych gwnych ulicach, wprowadzono
midzy kamienie dugie kody, po ktrych mog gadko toczy si koa powozw. Te pikne
trasy na poziomie jezdni s zrobione z ozdobnych kwadratw, a niekiedy z omioktw
jodowych, gboko winkrustowanych. Kada z nich skada si z dwch pasw szerokich na
dwietrzy stopy, przedzielone drog ze zwykych kamieni, po ktrych chodz konie. Dwie z
nich, to jest cztery drewniane pasy, biegn wzdu Newskiego Prospektu, jedna po prawej stronie
ulicy, druga po lewej, nie dotykajc domw, od ktrych s jeszcze oddzielone pytami sucymi
za trotuary piechurom. Te pikne szlaki rni si bardzo od ndznych trotuarw z desek,
szpeccych jeszcze dzi niektre boczne ulice. S wic cztery linie bruku na tym piknym,
rozlegym prospekcie, ktry si cignie, wyludniajc si nieznacznie, stopniowo brzydnc i
smutniejc, a do nieokrelonych granic mieszkalnego miasta, to jest a ku granicom
azjatyckiego barbarzystwa, atakujcego zawsze Petersburg, gdy na kocu jego
najluksusowszych ulic napotyka si na pustyni. Troch za mostem Aniczkowskim spotykamy
ulic o nazwie Telenaja, prowadzc do pustyni o nazwie plac Aleksandra. Wtpi, czy cesarz
Mikoaj widzia kiedy t ulic. Pyszne miasto stworzone przez Piotra Wielkiego, upikszone
przez Katarzyn II, wycignite sznurem mierniczym przez wszystkich innych wadcw przez
bagnist i niemal zawsze zalan rwnin, przechodzi w kocu w przeraliw mieszanin
kramw, w bezadne skupisko bezimiennych budynkw, rozlegych placw bez planu, ktrym
naturalny nieporzdek i wrodzone niechlujstwo mieszkacw tego kraju pozwala od lat stu
obrasta w przenajrozmaitsze odpady, w plugastwa wszelkiego rodzaju. Te paskudztwa
gromadz si w rosyjskich miastach z roku na rok, by protestowa przeciw pretensjom ksit
niemieckich, ktrzy pochlebiaj sobie, e z gruntu cywilizuj narody sowiaskie. Pierwotny
charakter tych ludw, cho tak znieksztacony przez narzucone im jarzmo, ujawnia si
przynajmniej w jakim zaktku ich despotycznych miast i niewolniczych domw. Jeeli oni
nawet maj te rzeczy, ktre si nazywaj miastami i domami, to dlatego, e im si mwi, i
trzeba je mie, a raczej je znosi, eby nie pozostawa w tyle za starymi ludami cywilizowanego
Zachodu, a zwaszcza dlatego, e gdyby si omielili opiera ludziom, ktrzy nimi kieruj i
instruuj ich militarnie, ludzie ci, bdcy zarazem ich kapralami i wychowawcami, odesaliby ich
smagajc batem do ich ojczyzny Azji. Te biedne egzotyczne ptaki, wsadzone do klatki przez
europejsk cywilizacj, ktr musz nienawidzi i mapowa, s ofiarami manii, a raczej gboko
wyrachowanej ambicji carw, przyszych zdobywcw wiata, ktrzy dobrze wiedz, e zanim
nas ujarzmi, musz nas naladowa.
Horda Kamukw obozujcych przed barakami wok skupiska antycznych wity, greckie
miasto zaimprowizowane przez Tatarw jako dekoracja teatralna dekoracja wspaniaa, ale
niegustowna, przygotowana do suenia za ramy dla prawdziwego i okropnego dramatu oto co
si spostrzega na pierwszy rzut oka w Sankt-Petersburgu.
...Po dwunastej w poudnie przez Newski Prospekt, wielki plac paacowy, bulwary, mosty
przejeda do dua ilo powozw wszelkiego rodzaju i dziwnych ksztatw. Ruch ten nieco
oywia zwyky smutek tego miasta, najbardziej monotonnej ze stolic Europy. Jest to rezydencja
niemiecka na wielk skal.
Wntrza mieszka s take smutne, bo mimo wspaniaoci umeblowania, skupionego na
mod angielsk w niektrych pokojach, przeznaczonych do przyjmowania goci, w pmroku
daj si zauway brudy domowe, niead naturalny i dogbny, przypominajcy Azj.

66

Najmniej uywanym sprztem w domach rosyjskich jest ko. Suce sypiaj w komrkach
przypominajcych dawne loe portierw we Francji, suba mska gniedzi si na schodach, w
westybulach, a podobno nawet w salonach, na poduszkach rzuconych na podog.
Dzi rano byem z wizyt u ksicia xxx. To zrujnowany magnat, kaleki, chory na puchlin
wodn. Cierpi tak, e nie moe wsta, mimo to nie ma na czym lee, chc powiedzie, e nie ma
tego, co si nazywa kiem w krajach o dawniejszej cywilizacji. Mieszka w domu swej siostry,
ktr jest nieobecn. Sam w tym pustym paacu, spdza noce na drewnianej awce przykrytej
dywanem i paroma poduszkami. Tego nie mona przypisa specjalnemu zamiowaniu osobnika,
bo we wszystkich domach rosyjskich, w ktrych byem, widziaem, e parawan jest tak
niezbdny ku Sowian, jak pimo ich osobom: prawdziwe niechlujstwo, nie wykluczajce
pozornej elegancji. Czasami maj paradne ko, przedmiot zbytku, ktry si demonstruje z
szacunku dla europejskiej mody, ale z ktrego nie robi si uytku.
...W Rosji ycie jest uciliwe dla wszystkich. Cesarz nie jest wcale mniej naraony na
zmczenie ni ostatni z jego niewolnikw. Pokazano mi jego ko; twardo tego posania
zdziwiaby naszych niewolnikw. Tu wszyscy ludzie musz sobie powtarza surow prawd: e
cel stworzenia nie znajduje si tutaj, na ziemi, a rodkiem dojcia do niego nie jest przyjemno.
W kadej chwili stoi przed nami nieubagany obraz obowizku i posuszestwa i nie pozwala
nam zapomnie o surowych warunkach ludzkiego istnienia: pracy i blu! W Rosji trwanie jest
dozwolone tylko pod warunkiem, e si wszystko powica mioci ziemskiej ojczyzny, mioci
uwiconej wiar w ojczyzn niebiask. Jeeli chwilami w czasie spaceru po ludnej ulicy,
spotkanie kilku beztroskich spacerowiczw wywouje we mnie zudzenie, e w Rosji, jak gdzie
indziej, mog si zdarzy jednostki, ktre si bawi dla zabawy, dla ktrych przyjemno jest
powan spraw, chwil pniej wyprowadza mnie z bdu widok feldjegra jadcego galopem w
kibitce. Feldjegerjest czowiekiem majcym wadz, jest sowem pana; bdc ywym telegrafem,
zawozi rozkaz innemu czowiekowi, rwnie jak on niewiadomemu poruszajcej nimi myli, a
ten drugi automat czeka na niego o sto, tysic, ptora tysica mil dalej, w gbi kraju. Kibitka, na
ktrej posuwa si czowiek z elaza jest najmniej wygodnym z wszystkich podrnych pojazdw.
Wyobra sobie wzek o dwch skrzanych aweczkach, bez resorw i bez oparcia. aden inny
pojazd nie nadaje si do bocznych drg, w ktre przechodz wszystkie drogi gwne, rozpoczte
a do tej chwili poprzez ten pusty i dziki kraj. Pierwsza aweczka jest przeznaczona dla
pocztyliona lub dla wonicy, ktry si zmienia na kadej stacji, druga dla kuriera, ktry jedzi a
do mierci, wczenie przychodzcej dla ludzi skazanych na t cik prac. Kiedy widz ich
pdzcych we wszystkich kierunkach przez pikne ulice miasta, musz myle o pustaciach, w
ktre si niebawem zapuszcz. Towarzysz im w duchu, i na kocu ich drogi zjawia si przede
mn Syberia, Kamczatka, pustynne solniska, mur chiski, Laponia, Ocean Lodowaty, Nowa
Ziemia, Persja, Kaukaz. Te historyczne nazwy, niemal baniowe, wywouj w mych mylach
zarys mglistej dali w wielkim pejzau, ale moesz sobie wyobrazi, jak tego rodzaju rojenia
zasmucaj dusz... Niemniej pojawienie si tych guchych, lepych i niemych kurierw jest
straw poetyck, bezustannie dostarczan wyobrani cudzoziemca. Ten czowiek, skazany na to,
by y i umar na swoim wzku, majc w teczce losy wiata, rzuca melancholijny odblask na
najmniejsze sceny ycia. Nic prozaicznego nie moe osta si w mylach na widok tylu cierpie i
takiej wzniosoci.
Trzeba przyzna, e jeeli despotyzm unieszczliwia uciskane przez siebie ludy, zosta
wynaleziony dla uciechy podrnych, ktrych wprawia w coraz to nowe zdumienie. W ustroju
opartym na wolnoci wszystko si publikuje i o wszystkim si zapomina, bo wszystko ogarnia si
jednym spojrzeniem, w ustroju absolutnym wszystko jest ukryte, ale wszystko si zgaduj, std
ywe zainteresowanie: zauwaa si i zapamituje najdrobniejsze okolicznoci, skryta ciekawo

67

oywia rozmow, pikantniejsz z powodu tajemnicy, a nawet z powodu pozornego braku

zainteresowania. Dowcip kryje si tu za zason, jak pikna kobieta u muzumanw. Co prawda
mieszkacy tak rzdzonego kraju nie mog si w nim szczerze bawi, za to cudzoziemiec nie
moe si tu naprawd nudzi. Im mniej zgbiamy istot rzeczy, tym bardziej powinny nas
interesowa pozory. Co do mnie, to troch za duo myl o tym, czego nie widz, by by cakiem
zadowolony z tego, co widz, niemniej to widowisko, cho nie zasmuca, wydaje mi si
zajmujce.
Rosj nie ma wcale przeszoci, mwi zwolennicy dawnych czasw. To prawda, ale
przyszo i przestrze daj tu er najpomienniejszej wyobrani.
...Natura musiaa obdarzy gboko poetyck wraliwoci dusz Rosjan, ludu kpiarzy i
melancholikw, skoro znaleli sposb nadania oryginalnego i malowniczego wygldu miastom
zbudowanym przez architektw cakowicie pozbawionych wyobrani, i to w kraju
najsmutniejszym, najbardziej monotonnym i najbardziej nagim na ziemi. Wieczne rwniny,
mroczne i paskie pustacie oto Rosja. A jednak gdybym mg Ci pokaza Petersburg z jego
ulicami i mieszkacami, kada linijka mego listu byaby obrazem rodzajowym, tak potnie
zareagowa duch sowiaskiego narodu na jaow mani swojego ustroju. Ten antynarodowy
ustrj posuwa si naprzd tylko dziki postpom wojskowym: przypomina Prusy za ich
pierwszego krla.
Opisaem Ci miasto bez charakteru, raczej pompatyczne ni imponujce, raczej rozlege ni
pikne, wypenione gmachami bez stylu, bez gustu, bez historycznego znaczenia. Ale chcc by
kompletnym, to znaczy zgodnym z prawd, naleao jednoczenie wprawi w ruch w Twoich
oczach w tych ramach pretensjonalnych i miesznych ludzi penych naturalnego wdziku,
ktrzy ze swym wschodnim duchem potrafili przyswoi sobie miasto zbudowane dla ludu
nigdzie nie istniejcego, Petersburg bowiem zosta zrobiony przez ludzi bogatych, ktrych umys
uksztatowa si w drodze porwnania bez gbszych studiw rnych krajw Europy. Ten
legion podrnikw, mniej lub bardziej wyrafinowanych, raczej dowiadczonych ni uczonych,
by sztucznym narodem, wyborem umysw inteligentnych i zrcznych, zwerbowanych spord
wszystkich narodw wiata. Nie by to lud rosyjski; ten jest szyderczy jak niewolnik, ktry si
pociesza za dwiganie jarzma, szydzc po cichu ze swoich ciemizcw, lud zabobonny,
samochwalczy, odwany i leniwy jak onierz; poetyczny, muzykalny i mylcy jak pasterz;
bowiem nawyki koczowniczych plemion bd dugo panowa wrd Sowian. To wszystko nie
zgadza si ani ze stylem gmachw, ani z rozplanowaniem ulic Petersburga, jest tu wyrana scysja
midzy architektem a mieszkacami. Europejscy inynierowie przybyli, by powiedzie
Moskowitom, jak powinni zbudowa i ozdobi stolic godn podziwu Europy, a ci z tym swoim
wojskowym posuszestwem ustpili przed si rozkazu. Piotr Wielki zbudowa Petersburg
bardziej przeciw Szwedom ni dla Rosjan, ale natura ludu wzia gr mimo szacunku dla
zachcianek wadcy i mimo nieufnoci do samego siebie. I temu wanie mimowolnemu
nieposuszestwu zawdzicza Rosja swoj oryginalno: nic nie potrafio zatrze pierwotnego
charakteru mieszkacw. Ten tryumf wrodzonych skonnoci nad le kierowan edukacj jest
ciekawym widowiskiem dla kadego podrnika, ktry zdolny jest je oceni.
Na szczcie dla malarza i dla poety Rosjanie s gboko religijni i ich kocioy przynajmniej
nale do nich. Niezmienna forma gmachw kultowych jest tu czci kultu, a zabobon broni
tych witych twierdz przed mani figur matematycznych z kamieni ciosowych, prostoktw,
paskich powierzchni i prostych linii, wreszcie przed architektur rczej wojskow ni klasyczn,
ktr sprawia, e kade z tych miast wyglda jak obz majcy trwa kilka tygodni podczas
wielkich manewrw.

68

Duch koczowniczego ludu uzewntrznia si rwnie w rosyjskich wozach, pojazdach, uprzy

i zaprzgach. Wyobra sobie roje, chmary doroek toczcych si po ziemi, pdzcych wrd
domw bardzo niskich, ponad ktrymi wida iglice mnstwa kociow i kilku synnych
gmachw: moe ta cao nie jest pikna, ale w kadym razie zadziwiajca. Te strzay, zote lub
kolorowe, przerywaj monotonne linie gmachw, dziurawi powietrze tak ostrymi grotami, e
oko z trudem dostrzega punkt, w ktrym ich zocenie ganie we mgle polarnego nieba. Strzaa
cytadeli, rda i kolebki Petersburga, oraz strzaa Admiralicji, oboona zotem holenderskich
dukatw, s najbardziej godne uwagi. Te monumentalne egrety naladujce azjatyck biuteri,
ktrymi s ozdobione gmachy Moskwy, wydaj mi si naprawd wyjtkowo wysokie i zuchwae.
Nie mon sobie wyobrazi, jak si trzymaj w powietrzu, ani jak si dostay tak wysoko: to
ornament prawdziwie rosyjski. Wyobra wic sobie olbrzymie skupisko wity z czterema
dzwonnicami, nieodzownymi u nowoytnych Grekw dla powstania kocioa. Wyobra sobie
mnstwo kopu srebrnych, zotych, lazurowych, gwiezdnych, i dachy paacw pomalowane na
ziele szmaragdow lub na ultramaryn, place ozdobione spiowymi posgami ku czci gwnych
postaci historycznych Rosji i cesarzy; opasz ten obraz olbrzymi rzek, ktra w spokojne dni
suy za lustro, a w dni burzy za odskoczni dla wszystkich przedmiotw; docz do tego most
Troicki pontonowy, rzucony na najszerszy punkt Newy, midzy Pole Marsowe, gdzie posg
Suworowa gubi si w przestrzeni, a cytadel, gdzie pi w swoich wyzutych z ornamentw
grobowcach Piotr Wielki z rodzin13, wreszcie pamitaj, e lustro wodne zawsz penej Newy
pynie na rwni z nizin i zaledwie toleruj w rodku miasta wysp okolon gmachami o
greckich kolumnach, opartymi na granitowych fundamentach, a zbudowanych podug rysunkw
wity pogaskich: jeeli dobrze uchwycisz t cao, zrozumiesz, e Petersburg jest miastem
nieskoczenie malowniczym mimo zego smaku swej zapoyczonej architektury, mimo
bagnistego kolorytu otaczajcych go wsi, mimo cakowitego braku urozmaicenia w
uksztatowaniu powierzchni i mimo bladoci piknych dni lata w szarym klimacie Pnocy.
Niezwyko obrazu potguj jeszcze ruchy rzeki w pobliu jej ujcia, gdzie morze bardzo
czsto zmusza j do zatrzymania si, a nawet cofnicia.
Nie rb mi zarzutw z powodu moich sprzecznoci, dostrzegem je sam, ale nie chciaem
unika, bo le w naturze rzeczy mwi to raz na zawsze. Jak Ci da prawdziwe wyobraenie o
tym, co Ci opisuj, jeli nie popadajc co chwil w sprzeczno? Gdybym by mniej szczery,
wydabym Ci si konsekwentniejszy. Zwa, e zarwno w zakresie fizycznym, jak moralnym
prawd jest tylko zlepkiem tak krzyczcych kontrastw, jakby natura i spoeczestwo zostay
stworzone tylko dla utrzymania razem skadnikw, ktre bez nich powinny si nienawidzi i
wzajemnie wyklucza.

13

Rytua grecki zabrania umieszczania rzeb w wityniach.

69

Peterhof, 28 lipca 1839.

Naley rozpatrywa festyn w Peterhofie z dwch rnych punktw widzenia: materialnego i
moralnego. To samo widowisko pod kadym z tych wzgldw wywiera zgoa odmienne
wraenie.
Nie widziaem nic tak piknego dla oczu, nic tak smutnego dla myli, jak to rzekomo
narodowe zgromadzenie dworzan i chopw, ktrzy si zbieraj faktycznie w tych samych
salonach nie czc si sercem.
...Kiedy cesarz otwiera na pozr serdecznie swj paac dla uprzywilejowanych chopw i
wybranych mieszczan, ktrym czyni dwa razy do roku ten zaszczyt, e pozwala im, by mu
nadskakiwali14, nie mwi wtedy do rolnika, do kupca: Jeste czowiekiem, jak ja, ale mwi do
wielmoy: Jeste niewolnikiem, jak chop paszczyniany, a ja, wasz bg, jednakowo gruj
nad wami.
...Szukanie namiastki popularnoci w zrwnaniu innych jest okrutn zabaw, artem despoty,
ktry mg olni ludzi z innego stulecia, ale nie potrafi zwie ludw, co osigny wiek
dowiadczenia i refleksji. To nie cesarz Mikoaj uciek si do takiego oszustwa, ale poniewa nie
wymyli tej politycznej dziecinady, byby godny tego, eby j zlikwidowa. To prawda, e w
Rosji niczego si nie znosi bez naraania si na niebezpieczestwo: ludy, ktrym brak
zabezpieczenia, opieraj si tylko na przyzwyczajeniach. Uparte przywizanie do zwyczaju,
bronionego buntem i trucizn, jest jednym z filarw konstytucji, a sporadyczna mier wadcw
dowodzi Rosjanom, e ta konst ytucja umie budzi dla siebie szacunek. Rwnowaga takiej
machiny jest dla mnie gbok i bolesn tajemnic.
Jako dekoracja, jako malownicze zgromadzenie ludzi wszelkich stanw, jako rewia strojw
wspaniaych bd osobliwych, festyn w Peterhofie zasuguje na najwysze pochway. Nic z tego,
co czytaem, co mi opowiadano, nie mogo mi da pojcia o takiej feerii: wyobrania nie
dorwnaa rzeczywistoci.
Wyobra sobie paac wzniesiony na tarasie robicym wraenie gry w krainie niekoczcych
si rwnin, krainie tak paskiej, e ze wzniesienia liczcego szedziesit stp ogarniamy
ogromny horyzont. Przed t imponujc budowl zaczyna si rozlegy park, ktrego granic jest
morze. Dostrzegamy tam rzd okrtw wojennych, ktre w dniu festynu s zwykle iluminowane.
Jest to czarowny widok: ogie zapala si, rozszerza, ponie jak poar od parku i tarasw paacu
a do wd Zatoki Fiskiej. W parku lampiony daj zudzenie dnia. Widzimy tu drzewa rozmaicie
owietlone socami wszystkich kolorw. W tych ogrodach Armidy wiec nie tysice, nie
dziesitki tysicy, lecz setki tysicy wiate, a podziwiamy to wszystko przez okna zamku
wzitego szturmem przez lud tak uoony, tak peen szacunku, jakby spdzi ycie przy dworze.
Niemniej w tym tumie, gdzie prbuje si zatrze rangi, wszystkie klasy spotykaj si nie
mieszajc. Cho despotyzm zada arystokracji wiele ciosw, w Rosji jeszcze istniej rangi.
Jest to jeszcze jeden punkt stycznoci ze Wschodem, i nie naley on do najmniej uderzajcych
sprzecznoci ustroju spoecznego, na jaki si zoyy obyczaje ludu zespolone z rzdem pastwa.
14

1 stycznia w Petersburgu, a w Peterhofie w dniu imienin cesarzowej.

70

Oto jak na tym balu ku czci cesarzowej, bdcym prawdziw bachanali absolutnej wadzy,
ujrzaem obraz adu panujcego w kraju pod pozornym bezadem balu. Spotykaem raz po raz
kupcw, onierzy, rolnikw, dworzan, a wszyscy rnili si strojem: ubir, ktry nie
wskazywaby na rang czowieka, czowiek, ktrego jedyn wartoci byyby osobiste zasugi
byby tu anomali, europejskim wynalazkiem importowanym przez niespokojnych nowatorw i
nieostronych podrnikw. Nie zapominaj, e jestemy tu obok Azji: Rosjanin we fraku u
siebie wydaje mi si obcokrajowcem.
Rosja znajduje si na granicy dwch kontynentw, i to, co pochodzi z Europy, nie moe si
stopi bez reszty z tym, co zostao wniesione z Azji. To spoeczestwo rozwijao si dotychczas
znoszc przemoc i nieprzystosowalno obu obecnych w nim cywilizacji, zawsze bardzo
odmiennych. Dla podrnego jest to rdem interesujcych, cho nie zawsze pocieszajcych
obserwacji.
Bal jest cib... sale starego paacu wypenione ludmi to ocean gw o tustych wosach, a
nad wszystkimi gruje szlachetna gowa cesarza, ktrego wzrost, gos i wol unosz si nad jego
ludem. ...W Peterhofie, jak na paradzie, jak na wojnie, jak w caym pastwie, jak we wszystkich
momentach jego ycia wida w nim czowieka, ktry panuje.
To panowanie, bezustanne i bezustannie adorowane, byoby prawdziw komedi, gdyby od
tego nieustajcego przedstawienia nie zaleao istnienie szedziesiciu milionw ludzi yjcych
tylko dlatego, e czowiek, ktrego widzimy oto przed sob w postawie cesarza, zezwala im
oddycha i dyktuje sposb korzystania z tego pozwolenia. Jest to boskie prawo, zastosowane do
mechanizmu ycia spoecznego. Oto powana strona widowiska, a wynikaj std tak wane
fakty, e wzbudzany przez nie strach odbiera ch do miechu.
Nie istnieje dzi na ziemi aden czowiek, ktry by mia tak wadz i ktry by z niej
korzysta, nie istnieje nawet w Turcji, nawet w Chinach. Wyobra sobie zrczno naszych
rzdw wyprbowan dugim wiczeniem, oddan na usugi spoeczestwa jeszcze modego i
dzikiego; wyobra sobie kruczki administracyjne Zachodu wspomagajce caym nowoczesnym
dowiadczeniem despotyzm Wschodu; dyscyplin europejsk wspierajc tyrani Azji; policj
zajt ukrywaniem barbarzystwa, eby je utrwali miast zdusi; brutalno, okruciestwo
zdyscyplinowane, taktyk armii Europy suc do umocnienia polityki dworw Wschodu;
wyobra sobie lud na wp dziki, ktry zmilitaryzowano nie cywilizujc, a zrozumiesz stan
moralny i socjalny rosyjskiego narodu.
Korzysta z postpw administracyjnych narodw europejskich, by rzdzi szedziesicioma
milionami ludzi na sposb orientalny oto od czasw Piotra I problem do rozstrzygnicia dla
ludzi kierujcych Rosj.
Rzdy Katarzyny Wielkiej i Aleksandra przeduyy jedynie systematyczne dziecistwo tego
narodu, ktry wci jeszcze istnieje tylko z nazwy.
Katarzyna stworzya szkoy, aby zadowoli francuskich filozofw, ktrych pochwa podaa
jej prno. Gubernator moskiewski, jeden z jej dawnych faworytw, nagrodzony luksusowym
wygnaniem do dawnej stolicy pastwa, napisa kiedy do niej, e nikt nie posya dzieci do szk.
Cesarzowa odpisaa mniej wicej tymi sowy:
Drogi ksi, nie narzekaj na to, e Rosjanie nie chc si ksztaci. Wprowadzam szkoy nie
dla nas, lecz dla Europy, bo NALEY PODTRZYMYWA NASZA RANG W JEJ OPINII, ale
gdyby nasi chopi zechcieli si uczy, ani ty, ani ja nie utrzymalibymy si na naszych
miejscach.
List ten czytaa osoba naprawd godna zaufania.

71

...Rosjanie zgodnie ze swoj zwyk taktyk zaprzecz autentycznoci tej anegdoty, ale cho
nie jestem pewien dokadnoci sw, mog stwierdzi, e wyraaj prawdziw myl wadczyni.
Powinno to wystarczy dla Ciebie i dla mnie.
Te sowa ukazuj Ci ducha prnoci, ktry rzdzi i drczy Rosjan i znieprawia samo rdo
ustanowionej nad nimi wadzy.
Ta nieszczsna opinia Europy jest widmem, ktre ich przeladuje w najgbszej gbi ich
myli i sprowadza dla nich cywilizacj do poziomu sztuki cyrkowej, wykonanej mniej lub
bardziej zrcznie.
Obecny cesarz ze swoim zdrowym rozsdkiem i jasnym umysem, widzi raf, ale czy bdzie
mg jej unikn? Trzeba wicej ni siy Piotra Wielkiego, by zaradzi zu wyrzdzonemu przez
tego pierwszego deprawatora Rosjan.
...Zo jest tak zakorzenione, e bije nawet w oczy mao uwanych cudzoziemcw, a przecie
Rosja jest krajem, gdzie wszyscy si sprzysigli, by oszuka podrnego.
Czy wiesz, co to jest podrowa po Rosji? Dla lekkoducha to znaczy ywi si zudzeniami,
ale dla kogo, kto ma oczy otwarte i czy niezalene usposobienie z odrobin zdolnoci
obserwacyjnych, jest to praca nieustanna, uporczywa, polegajca na mudnym rozrnianiu przy
lada okazji dwch narodw walczcych ze sob. Te dwa narody to Rosja taka, jaka jest, i Rosja
taka, jak by chciano pokaza Europie.
...Korpus dyplomatyczny i w ogle ludzie z Zachodu byli zawsze uwaani przez ten ustrj o
bizantyjskim duchu i przez ca Rosj za szpiegw nieyczliwych i zazdrosnych. Rosjanie maj
t wspln cech z Chiczykami, e jedni i drudzy zawsze posdzaj cudzoziemcw o zazdro,
sdz bowiem o nas podug siebie.
Tote tak chwalona gocinno Moskowitw staa si sztuk, ktra si finalizuje jako bardzo
subtelna polityka: polega na tym, eby zadowoli gocia moliwie najniszym kosztem
szczeroci. Najlepiej widziani wrd cudzoziemcw s ci, ktrzy naj dobroduszniej i najduej
pozwalaj si nabiera. Grzeczno jest tu tylko sztuk ukrywania przed sob nawzajem
podwjnego strachu, doznawanego i wzbudzanego. Dostrzegam w gbi wszystkiego zakaman
gwatowno, gorsz od tyranii Batu-Chana, z ktrym wspczesna Rosja ma wicej wsplnego
ni chc nam tu wmwi. Sysz tu wszdzie ludzi mwicych jzykiem filozofii, a widz
wszdzie ucisk na porzdku dziennym. Mwi mi: Chtnie bymy si obyli bez silnej wadzy,
bylibymy bogatsi i mocniejsi, ale mamy do czynienia z azjatyckimi ludami. A jednoczenie
myl: Gdybymy mogli, chtnie bymy si obyli bez gadania o liberalizmie i filantropii,
bylibymy szczliwsi i silniejsi, ale musimy si liczy z rzdami Europy. Tych rzdw tu
nienawidz, boj si ich i schlebiaj im.
Trzeba to powiedzie: Rosjanie wszystkich klas wyjtkowo zgodnie wsppracuj nad
krzewieniem u siebie obudy. Maj tak wpraw w kamaniu, tak naturalno w hipokryzji, e to
oburza moj szczero i przeraa mnie. Wszystkiego, co podziwiam gdzie indziej, tu nienawidz,
bo uwaam, e za drogo to kosztowao: porzdek, cierpliwo, spokj, elegancja, grzeczno,
szacunek, naturalne i moralne stosunki, ktre powinny si ustali midzy tym, ktry zamylana
tym, ktry wykonuje, wreszcie wszystko, co stanowi warto i urok dobrze zorganizowanych
spoeczestw, wszystko, co daje sens i cel politycznym instytucjom, stapia si tu w jednym
jedynym uczuciu strachu. W Rosji strach zastpuje, czyli paraliuje myli. Kiedy to uczucie
panuje niepodzielnie, moe wytworzy tylko pozory cywilizacji: niech si nara
krtkowzrocznym prawodawcom, ale strach nigdy nie bdzie dusz dobrze zorganizowanego
spoeczestwa. To nie jest porzdek, to zasona chaosu, nic wicej; gdzie brak wolnoci, brak
take duszy i prawdy. Rosja to ciao bez ycia, kolos egzystujcy dziki gowie, ale wszystkie
jego czonki, jednakowo pozbawione siy, dogorywaj... Std gboki niepokj, niewyraalna

72

trwoga, a te uczucia nie wynikaj, jak u nowych francuskich rewolucjonistw, z niekonsekwencji

naszej edukacji, z nieokrelonoci poj, z naduy, ze znudzenia dobrobytem materialnym, z
rodzcej si zazdroci o konkurencj: s one wyrazem rzeczywistego cierpienia, oznak jakiej
organicznej choroby. Myl, e z wszystkich czci ziemi Rosja jest t, gdzie ludzie s najmniej
szczliwi. My te nie jestemy szczliwi u siebie, ale my czujemy, e szczcie zaley od nas,
natomiast u Rosjan jest ono niemoliwe. Wyobra sobie namitnoci republikaskie (gdy raz
jeszcze powtarzam, za panowania cesarza Rosji panuje fikcyjna rwno) kipice w ciszy
despotyzmu. Jest to straszliwa kombinacja, zwaszcza z powodu przyszoci, jak wry wiatu.
Rosja jest kotem wrzcej wody, dokadnie zamknitym, lecz umieszczonym na coraz silniejszym
ogniu: istnieje obawa eksplozji.
...Wic to ta gowa bez ciaa, ten wadca bez ludu urzdza festyny ludowe! Mnie si zdaje, e
zanim si zacznie zabiega o popularno u ludu, naleaoby stworzy lud.
...Pod tym wzgldem, podobnie jak pod wieloma innymi, cudzoziemcy opisujcy Rosj s w
zgodzie z Rosj, by oszuka wiat. Czy mona by bardziej zdradziecko pobaliwym ni
wikszo tych pisarzy, ktrzy si zbiegli z wszystkich ktw Europy, by si rozczula nad
wzruszajc zayoci, panujc midzy cesarzem Rosji a jego ludem? Czyby presti
despotyzmu by a tak wielki, e podbija nawet zwykych ciekawskich? Albo ten kraj by
dotychczas opisywany tylko przez ludzi, ktrych pozycja, czy charakter nie pozwalay im na
niezaleno, albo najszczersze umysy trac swobod sdu z chwil przybycia do Rosji.
...Syszaem wczoraj, jak wszyscy ludzie zwizani z dworem, przechodzc obok mnie chwalili
grzeczno swych poddanych. Sprbujcie zrobi podobny festyn we Francji mwili. Kusio
mnie, by im odpowiedzie: Aby porwnywa nasze dwa narody, wasz musi wpierw zaistnie.
...Kupcy, ktrzy mogliby utworzy redni klas, s tak nieliczni, e nie mog si zaznaczy w
pastwie, zreszt prawie wszyscy s cudzoziemcami. Pisarzy przypada jeden lub dwch na kade
pokolenie, artyci s jak pisarze, ich maa liczba sprawia, e si ich ceni, lecz jeli rzadko suy
ich osobistej fortunie, szkodzi za to ich spoecznemu wpywowi. W kraju, gdzie nie ma
sprawiedliwoci, nie ma adwokatw. Gdzie wiec znale t redni klas, ktra stanowi o sile
pastw i bez ktrej nard jest tylko stadem prowadzonym przez kilku zrcznie wytresowanych
agentw?
Nie wymieniem gatunku ludzi, ktrych nie powinno si zaliczy ani do wielkich, ani do
maych: s to synowie duchownych. Prawie wszyscy zostaj niszymi urzdnikami, i ten ludek
drobnych kancelistw jest plag Rosji: tworzy zesp ciemnej szlachty, bardzo wrogo
nastawionej do magnatw, szlachty o duchu antyarystokratycznym w prawdziwym znaczeniu
politycznym tego sowa, ale mimo to bardzo uciliwej dla swoich poddanych. S to ludzie
niewygodni dla pastwa, produkt schizmy, ktra zezwolia duchownym mie on, ludzie, ktrzy
rozpoczn blisk rewolucj w Rosji.
Zesp tej drugorzdnej szlachty rekrutuje si rwnie z administratorw, z artystw, z
urzdnikw wszelkiego rodzaju przybyych z zagranicy i z ich uszlachconych dzieci. Czy widzisz
w tym wszystkim element naprawd rosyjskiego narodu, godny i zdolny usprawiedliwi
popularno wadcy?
Raz jeszcze powtarzam, wszystko w Rosji jest zawodne, a pena wdziku familiarno
cesarza, przyjmujcego u siebie w paacu swoich poddanych i poddanych swoich dworzan, jest
jeszcze jedn kpin.
Kara mierci nie istnieje w tym kraju wyjwszy zbrodni zdrady stanu, ale s tacy przestpcy,
ktrych si chce zabi. Oto jak si tu zabieraj do pogodzenia agodnoci kodeksu z tradycyjnym
okruciestwem obyczajw: kiedy zbrodniarz jest skazany na ponad sto uderze knutem, oprawca,

73

ktry wie, co oznacza ten wyrok, przez lito zabija skazaca za trzecim ciosem, uderzajc go w
miertelne miejsce. Ale kara mierci zostaa zniesiona!15
Tak kama w oczy prawu czy to nie gorzej ni gosi najzuchwalsz tyrani?
Wrd szeciu czy siedmiu przedstawicieli tego pseudorosyjskiego narodu, zgromadzonych
wczoraj wieczorem w peterhofskim paacu, na prno szukaem wesoej twarzy: kiedy ludzie
kami, to si nie miej.
Moesz wierzy w to, co mwi o takich skutkach absolutnych rzdw, bo kiedy
przyjechaem, eby pozna ten kraj, kierowaa mn nadzieja znalezienia tu rodka przeciw
chorobom zagraajcym naszemu. Jeeli uwaasz, e za surowo oceniam Rosj, oskaraj tylko
mimowolne wraenia, jakie odnosz codzie w stycznoci z rzeczami i z ludmi i jakie kady
przyjaciel ludzkoci odnisby na moim miejscu, gdyby si stara patrze tak jak ja, poza to, co
mu pokazuj.
Pastwo to mimo swoich olbrzymich rozmiarw jest tylko wizieniem, od ktrego klucz ma
cesarz, a w tym pastwie, ktre moe y tylko z podbojw, w czasie pokoju nic nie jest tak
bliskie nieszczciu poddanych, jak nieszczcie wadcy. ycie stranika zawsze wydawao mi
si tak podobne do ycia winia, e bezustannie podziwiam nadmiar wyobrani, ktry sprawia,
e drugi z tych ludzi uwaa si za bez porwnania mniej godnego litoci ni pierwszy.
Czowiek tu nie zna ani prawdziwych uciech spoecznych, znanych wyrobionym umysom,
ani cakowitej i brutalnej wolnoci dzikusa, ani niezalenoci czynu pdzikusa, barbarzycy. Nie
widz innej kompensaty za nieszczcie urodzenia si w tym ustroju, jak sny o potdze i nadzieja
panowania. I ta namitno zawsz przychodzi mi na myl, kiedy chc analizowa ycie
duchowe mieszkacw Rosji. Rosjanin myli i yje jak onierz... jak onierz-zdobywca.
Prawdziwy onierz, z jakiekolwiek kraju, nie jest w ogle obywatelem, a tu jest nim jeszcze
mniej ni gdzie indziej. To doywotni wizie, Skazany na pilnowanie winiw. Zapamitaj, e
w Rosji sowo wizienie oznacza co wicej ni gdzie indziej.
Gdy si pomyli o wszystkich ukrytych okruciestwach, ktre umykaj naszej litoci dziki
dyscyplinie milczenia w kraju, gdzie kady czowiek przychodzc na wiat uczy si dyskrecji,
ogarnia drenie. Trzeba przyjecha tutaj, by znienawidzi rezerw: taka ostrono wiadczy o
sekretnej tyranii, ktrej obraz staj przede mn na kadym kroku. Kada zmiana fizjognomii,
kade wahanie gosu mwi mi o niebezpieczestwie grocym ufnoci i naturalnoci.
Nawet widok domw kieruje moje myli ku bolesnym warunkom ludzkiego ycia w tym
kraju.
...Kiedy cierpi z powodu wilgoci w moim pokoju, myl o nieszcznikach wystawionych na
wilgo podwodnych lochw Kronsztadu, twierdzy Petersburskiej, i wielu innych grobw
politycznych, ktrych nie znam nawet z imienia. Ziemista cera spotykanych na ulicy onierzy
wskazuje mi na oszustwa urzdnikw zajmujcych si aprowizacj wojska... Na kadym
stawianym tu kroku widz stajce przede mn widmo Syberii, i myl o wszystkim, co oznacza
tu nazwa tej politycznej pustyni, tej otchani ndzy, tego cmentarza yjcych, wiata
niesychanych boleci, ziemi zaludnionej niecnymi zbrodniarzami i wzniosymi bohaterami,
kolonii, bez ktrej to pastwo byoby niekompletne, jak paac bez piwnic.
Takie to mroczne obrazy staja przed moj wyobrani, kiedy kto chwali wzruszajce stosunki
cara ze swymi poddanymi. O nie, zaprawd nie jestem skonny zachwyca si popularnoci
cesarza; przeciwnie, wolabym straci przyja Rosjan ni wolno umysu, ktrej uywam, by
stwierdza ich podstpy i uywane przez nich sposoby oszukiwania nas i samych siebie, ale nie
obawiam si zbytnio ich gniewu, bo im oddaj sprawiedliwo mylc, e w gbi serca sdz
15

Przeczytaj broszur M. Tostoja pod tytuem: Rzut oka na prawodawstwo rosyjskie itd.

74

swj kraj bardziej surowo ni ja, bo znaj go lepiej ode mnie. Potpiajc mnie gono, przebacz
mi po cichu, a to mi wystarczy. Podrny, ktry by zezwoli, by pouczali go ludzie tutejsi,
mgby przebiec cae pastwo od kraca do kraca nie ujrzawszy nic innego ni dugi cig fasad:
tego wanie potrzeba by si podoba moim gospodarzom, ja to widz, ale za t cen ich
gocinno kosztowaaby mnie za drogo, wol zrezygnowa z ich pochwa ni straci
prawdziwy, jedyny owoc mojej podry: dowiadczenie.
...Ja si lubuj w dygresjach, wiesz o tym od dawna; nie lubi zostawia na uboczu
dodatkowych myli, jakie narzuca mi temat. Ten rodzaj bezadu pobudza moj wyobrani,
zakochan we wszystkim, co przypomina wolno. Nie wyleczybym si z tgo, chyba e trzeba
by za to przeprasza za kadym razem i pomnaa oratorskie zastrzeenia, by urozmaici
przejcie z tematu na temat, bo wwczas wysiek growaby nad przyjemnoci.
Peterhof wraz z otoczeniem jest dotychczas najpikniejszym krajobrazem, jaki widziaem w
Petersburgu. Niezbyt wysoka skaa wznosi si nad morzem, ktre zaczyna si na kracu parku,
okoo jednej trzeciej mili poniej paacu zbudowanego obok tej skaki, pknitej prawi do
szczytu. W tym miejscu zrobiono wspaniae rampy. Schodzimy z tarasu na taras a do parku,
gdzie znajdujemy bujne kpy drzew, imponujce gstym cieniem i rozlegoci. Park ozdabiaj
wodotryski i sztuczne kaskady w rodzaju wersalskich, jest do urozmaicony jak na ogrd
zaplanowany w stylu Le Ntre'a. Znajduj si tu rne wzniesienia, z ktrych widoczne jest
morze, wybrzee Finlandii, nastpnie arsena marynarki rosyjskiej, wyspa Kronsztadt z jej
granitowymi balustradami na poziomie wody, a dalej, o dziewi mil w prawo, Petersburg, biae
miasto, ktre z daleka wydaje si wesoe i byszczce i ktre ze swymi gromadami paacw o
malowanych dachach, ze swymi wyspami, wityniami o gipsowych kolumnach, swymi lasami
dzwonnic podobnych do minaretw, przypomina pod wieczr las jodowy, ktrego srebrne
piramidy zapali poar.
...Gdy pomyl o wszystkich przeszkodach, ktre pokona czowiek, aby y tutaj spoecznie,
aby zbudowa miasto prawdziwie krlewskie w tej siedzibie wilkw i niedwiedzi, jak mwiono
Katarzynie, i aby je tu utrzyma ze wspaniaoci odpowiedni dla prnoci wielkich wadcw i
wielkich ludw, to patrzc na byle saat, na byle r, mam ch krzycze, e to cud. Jeeli
Petersburg jest otynkowan Laponi, Peterhof jest paacem Armidy pod szkem. Trudno mi
uwierzy, e jestem na wieym powietrzu, gdy widz tyle rzeczy wspaniaych, delikatnych,
byszczcych i gdy myl, e o kilk stopni wyej rok si dzieli na cztery rwne czci: jeden
dzie, jedna noc i cztery szarwki po trzy miesice kad. Zwaszcza wtedy nie umiem
powstrzyma podziwu. Podziwiam tryumf woli ludzkiej wszdzie tam, gdzie go stwierdzam, co
mnie nie zmusza do zbyt czstego podziwu.
W parku cesarskim Peterhofu jadc mil powozem nie przejeda si dwa razy tej samej alei,
a wic wyobra sobie cay ten park w ogniu. W tym lodowatym, pozbawionym ywego wiata
kraju iluminacje s prawdziwym poarem, rzekby, noc ma nas pocieszy za dzie. Drzewa gin
pod dekoracj z diamentw, w kadej alei jest tyle lampionw co lici, to Azja, nie ta
prawdziwa, wspczesna, lecz bajeczny Bagdad z Tysica i jednej nocy, najbajeczniejszy
Babilon Semiramidy.
Podobno w dniu imienin cesarzowej sze tysicy powozw, trzydzieci tysicy pieszych i
niezliczona ilo ludzi wyrusz z Petersburga, by si rozoy obozem wok Peterhofu. To
jedyny dzie i jedyne miejsce, gdzie widziaem w Rosji tumy. Mieszczaski biwak w zupenie
wojskowym kraju to ciekawostka. Nie eby na festynie brak byo wojska, cz gwardii i korpus
kadetw te obozuje wok rezydencji panujcych, a wszyscy ci ludzie, oficerowie, onierze,
kupcy, chopi paszczyniani, panowie, magnaci bdz razem po gajach, skd dwiecie
pidziesit tysicy lampionw wygnao noc.

75

...Podobno wszystkie lampiony parku zapala w trzydzieci pi minut tysic omiuset ludzi, a
cz iluminacji znajdujc si naprzeciw paacu zapala si w pi minut. Obejmuje ona midzy
innymi kana, ktry odpowiada gwnemu balkonowi paacu, i biegnie przez cay park w stron
morza. Ta perspektywa oddziaywuje magicznie, lustro wody kanau jest tak okolone wiatami,
odbija tak ywe blaski, e mona je wzi za ogie. Moe Ariosto miaby do olniewajc
wyobrani, eby Ci odmalowa w mowie wrek tyle cudw. Jest i smak, i fantazja w uytku,
jaki si tu robi z tej niezwykej masy wiata: rne grupy lampionw, pomysowo rozrzucone,
maj oryginalne formy: s to kwiaty wielkie jak drzewa, soca, wazony, kolebki z pdw wina
imitujce woskie pergole16, obeliski, kolumny, mury powycinane na mauretaski sposb,
sowem cay fantastyczny wiat przechodzi nam przed oczami nie zatrzymujc naszych spojrze,
bo cuda nastpuj po sobie z niewiarygodn szybkoci. Od ognistej fortyfikacji odcigaj nas
draperie, koronki z drogich kamieni, wszystko byszczy, wszystko ponie, wszystko jest z ognia i
z diamentw. A strach bierze, by to wspaniae widowisko nie skoczyo si tak jak poar kup
zgliszcz.
Ale najbardziej zdumiewajc rzecz widoczn z paacu jest mimo wszystko wielki kana,
podobny do nieruchomej lawy w poncym lesie.
Na kocu tego kanau wznosi si na ogromnej piramidzie kolorowych ogni (ma chyba
siedemdziesit stp wysokoci) godo cesarzowej, byszczce jaskraw biel ponad wszystkimi
wiatami, czerwonymi, zielonymi i niebieskimi, ktre j otaczaj i rzekby, diamentowa egreta
okolona kolorowymi kamieniami. To wszystko jest na tak wielk skal, e wtpisz o tym, co Ci
staje przed oczyma. Takie wysiki dla dorocznego wita, to niemoliwe, mwisz sobie; to, co
widz, jest zbyt wielkie, aby byo prawdziwe, to sen zakochanego olbrzyma, opowiedziany przez
szalonego poet.
...W dniu balu i iluminacji, o sidmej wieczr, wszyscy id do cesarskiego paacu. Dwr,
korpus dyplomatyczny, zaproszonych cudzoziemcw i rzekome osoby z ludu dopuszczone do
festynu wprowadza si do wielkich salonw. Wszystkich mczyzn prcz muzykw, ktrzy s w
strojach narodowych, i kupcw ubranych w kaftany obowizuje tabarro, paszcz wenecki
woony na mundur, bo ten festyn nazywa si balem maskowym.
Tu si czeka do dugo w cisku na zjawienie si cesarza i rodziny cesarskiej. Jak tylko
wadca, soce paacu, zaczyna si wyania, otwiera si przed nim przestrze. Idzie naprzd, a
za nim jego szlachetny orszak, przechodzi swobodnie, nawet nie munity przez tum, przez
salony, gdzie chwil przedtem nie wcisnby si nikt wicej. Skoro tylko Najjaniejszy Pan
zniknie, fala chopw zamyka si za nim. Daje to efekt bruzdy po przejciu statku.
...Cesarz rozmawia z kilkoma brodaczami odzianymi z rosyjska, to jest ubranymi w persk
szat, i okoo wp do jedenastej, gdy ju noc zapada, zacza si iluminacja. Ju Ci mwiem o
magicznej szybkoci, z jak zapalaj si tysice lampionw: to prawdziwa feeria.
...Mylelimy przez wiksz cze dnia, e iluminacji nie bdzie. Okoo godziny trzeciej,
kiedy bylimy na obiedzie w paacu Angielskim, nad Peterhofem rozszalaa si wichura. Drzewa
w parku gwatownie si poruszyy, ich wierzchoki skrcay si w powietrzu, gazie zginay si
do ziemi, a my ogldajc to widowisko bylimy dalecy od myli, e crki, matki, przyjaciele
mnstwa osb, spokojnie siedzcych przy tym stole co my, gin na wodzie z powodu tej samej
wichury, ktrej efekty ogldalimy tak spokojnie. Nasza beztroska ciekawo bliska bya
wesooci, podczas gdy wielka liczba odzi, ktre wypyny z Petersburga aby si uda do
Peterhofu, tona na rodku zatoki. Dzi si stwierdza, e utono dwiecie osb, inni mwi, e

16

Kolumny lub pilastry owite pnczami.

76

tysic piset, dwa tysice: nikt si nie dowie prawdy, dzienniki nie bd pisay o klsce, bo to by
znaczyo zmartwi cesarzow i oskary cesarza.
Sekret o klsce tego dnia zachowano przez cay wieczr, co przenikno na zewntrz dopiero
po festynie, a dzi rano dwr nie wyglda ani na bardziej, ani na mniej zasmucony. Tu etykieta
chce przede wszystkim, eby nikt nie mwi o tym, co pochania wszystkich, nawet poza paacem
zwierzenia czynione s tylko pgbkiem, w locie i bardzo cicho. Zwyky smutek ycia
tutejszych ludzi pochodzi std, e oni sami tego ycia nie ceni, kady czuje, e jego istnienie
wisi na wosku i kady si z tym godzi, e tak powiem, od urodzenia...

77

Petersburg, 27 lipca 1839.

Prosiem usilnie paniXXX, aby mi pokazaa cottage cesarza i cesarzowej. Jest to domek, ktry
sobie wybudowali we wspaniaym peterhofskim parku w nowym stylu gotyckim modnym w
Anglii. Ogromnie trudno odpisaa mi paniXXX dosta si do cottage'u w czasie obecnoci
tam Ich Wysokoci, ogromnie atwo natomiast w czasie ich nieobecnoci. Mimo to sprbuj.
Przeduyem swj pobyt w Peterhofie, oczekujc niecierpliwie, ale bez wikszej nadziei
odpowiedzi od paniXXX. Wreszcie wczoraj rano przyszed od niej bilecik tej treci: Prosz
przyj do mnie za kwadrans jedenasta. Pozwolono mi w drodze nadzwyczajnych wzgldw
pokaza panu cottage w porze, kiedy cesarz z cesarzow wychodz na spacer, to jest dokadnie o
jedenastej.
Oczywicie stawiem si punktualnie. PaniXXX mieszka w bardzo adnym zameczku w gbi
parku. Towarzyszy wszdzie cesarzowej, ale w miar monoci mieszka zawsze osobno, cho
bardzo blisko cesarskich rezydencji. Za kwadrans jedenasta wsiadamy do czterokonnego
powozu, szybko przecinamy park i o jedenastej bez paru minut jestemy przed drzwiami
cottage'u.
Jest to dom w stylu angielskim, otoczony kwiatami i drzewami. /.../ Ledwo przeszlimy przez
westybul i przystanlimy ogldajc umeblowanie salonu, ktre wydao mi si nieco zbyt
wyszukane jak na cao tego domu, kiedy lokaj we fraku podszed do pani XXX i szepn jej co
do ucha, co j chyba zaskoczyo.
Co si stao? zapytaem po odejciu lokaja.
To cesarzowa wraca.
Co za pech! zawoaem nic nie zd zobaczy.
Kto wie. Prosz wyj przez ten taras, zej do ogrodu i czeka na mnie przed drzwiami
domu.
Byem tam ledwo dwie minuty, gdy cesarzowa podesza do mnie /.../ Nigdy jeszcze nie
wygldaa tak korzystnie. Jej Wysoko pomylaem musi by o wiele silniejsza ode mnie,
jeeli po wczorajszym balu wstaje dzi tak wiea i wypoczta.
Skrciam mj spacer rzeka do mnie bo wiedziaam, e jest pan tutaj.
Zaczlimy si przechadza przed domem. /.../
Cesarzowa wie, e si interesuj ca rodzin paniXXX, ktr jest Polk. Jej Wysoko wie
rwnie, e jeden z braci tej pani jest od wielu lat w Paryu. Skierowaa rozmow na tryb ycia
tego modzieca i dugo wypytywaa mnie o jego pogldy, zainteresowania, charakter, tym
sposobem dajc mi mono powiedzenia jej tego, co mi dyktowao przywizanie do niego.
Suchaa mnie bardzo uwanie. Kiedy przestaem mwi, wielki ksi podj ten temat i
powiedzia:
Niedawno spotkaem go w Ems i bardzo mi si spodoba.
I to tak wspaniaemu czowiekowi uniemoliwia si przyjazd tutaj, bo si schroni do
Niemiec po polskim powstaniu zawoaa paniXXX w swoim siostrzanym zapale, wyraajc si
ze swobod, ktrej nie utracia mimo przebywania od dziecistwa na dworze.

78

A c on takiego zrobi? spytaa cesarzowa.

Byem zakopotany: jak odpowiedzie na to bezporednie pytanie? Trzeba byo poruszy
delikatny temat polityki, a byo w tym ryzyko, e si wszystko popsuje.
Wielki ksi znw przyszed mi z pomoc /.../ Pewnie myla, e mam za wiele do
powiedzenia, bym mia odpowiedzie, wic chcc zapobiec jakiemu odezwaniu si, ktre by
zdradzio moje zakopotanie i popsuo spraw, ktr chciaem poprze, zawoa:
Ale mamo, czy kto kiedy pyta pitnastoletniego dziecka, co on zrobi w polityce?
Ta odpowied, sensowna i serdeczna, wybawia mnie z kopotu, ale pooya kres rozmowie.
Gdybym mia zinterpretowa milczenie cesarzowej, powiedziabym, e mylaa co nastpuj:
Co robi dzisiaj w Rosji z Polakiem przywrconym do ask? Bdzie zawsze obiektem zazdroci
dla starych Rosjan, a w swoich nowych wadcach bdzie budzi tylko nieufno. Straci ycie i
zdrowie w prbach, na ktre bdzie si musiao go wystawia, by si upewni o jego wiernoci.
Wreszcie jeeli bdzie si mylao, e mona liczy na niego, bdzie si nim pogardzao wanie
dlatego, e mona liczy. Zreszt co ja mog zrobi dla tego modzieca? Mam tak mao
autorytetu!
Chyba si niezbyt myliem przypisujc cesarzowej takie myli, bo takie wanie byy mniej
wicej moje. Doszlimy oboje bez sw do wniosku, e z dwojga nieszcz dla szlachcica, ktry
nie ma ju ani wspobywateli, ani towarzyszy broni, mniejszym jest zosta z dala od ojczystego
kraju: nie tylko ziemia jest ojczyzn, a najgorszym z losw byby los czowieka yjcego u siebie
jak obcy.

79

Petersburg, 29 lipca 1839.

Podug ostatnich informacji o klsce podczas peterhofskiego festynu, ktre udao mi si
zdoby dzi rano, przewyszya ona moje przypuszczenia. W dodatku nigdy nie poznamy
dokadnie okolicznoci tego wydarzenia. Kady wypadek uwaany tu jest za spraw pastwow.
...Co wicej tajemnica, w ktrej policja stara si zachowa tutaj nieszczcia najzupeniej
niezalene od ludzkiej woli, chybia celu, jako e zostawia szerokie pole dla wyobrani.
...A wic jedni powiadaj, e przedwczoraj zgino tylko trzynacie osb, podczas gdy inni
mwi o tysic dwustu, o dwch tysicach, a jeszcze inni o stu pidziesiciu. Moesz sobie
wyobrazi, jak niepewni jestemy wszystkiego, jeeli okolicznoci wypadku, ktry zdarzy si, e
tak powiem, na naszych oczach, pozostan na zawsze wtpliwe nawet dla nas.
Nie przestaj si dziwi widzc, e istnieje tu lud tak beztroski, eby y i umiera w
pwietle, jakiego mu uycza policja jego wadcw. Dotychczas mylaem, e czowiek tak
samo nie moe si obej bez prawdy dla ducha, jak bez powietrza i soca dla ciaa. Moja
podr do Rosji wyprowadza mnie z bdu. ...Tu kama znaczy ochrania spoeczestwo, mwi
prawd znaczy wstrzsa pastwem.
Oto dwa epizody, ktrych autentyczno mog Ci zagwarantowa:
Dziewi osb z tej samej rodziny i z tego samego domu, przybyych niedawno z prowincji do
Petersburga, mczyni, kobiety, dzieci i suba, wsiado nieopatrznie do odzi zbyt kruchej, by
stawi czoa morzu. Zerwa si sztorm, adna z tych osb si nie odnalaza. Od trzech dni
przeszukuje si wybrzee, ale do dzisiaj rano nie znaleziono jeszcze adnego ladu tych
biedakw, o ktrych upomnieli si tylko ssiedzi, bo nie mieli krewnych w Petersburgu. W kocu
odnaleziono d, ktra ich wioza, bya odwrcona i leaa na piaszczystej awicy tu przy
brzegu, o trzy mile od Peterhofu, a sze od Petersburga. Ludzi ani ladu, ani majtkw, ani
pasaerw. Oto dziewi mierci, nie liczc marynarzy, a liczba stateczkw i odzi zatopionych
jak ta jest znaczna. Dzi rano kto przyszed opiecztowa drzwi pustego mieszkania
ssiadujcego z moim. Gdyby nie ta okoliczno, nie opowiedziabym Ci tego faktu, bo bym o
nim nie wiedzia, jak nie wiem o wielu innych. Szarwka polityki jest mniej przejrzysta od
szarwki polarnego nieba. A przecie zwaywszy wszystko szczero lepiej by si opacia, bo
kiedy przede mn ukrywa si choby odrobin, podejrzewam duo.
A oto inny epizod peterhofskiej katastrofy:
Trzech modych Anglikw, z ktrych znam najstarszego, znajdowao si od trzech dni w
Petersburgu. Ich ojciec jest w Anglii, a matka czeka na nich w Karlsbadzie. W dniu
peterhofskiego festynu dwaj modsi wsiadaj do odzi bez starszego brata, ktry si opiera ich
namowom odpowiadajc raz po raz, e nie jest ciekaw. ...A wic uparszy si, e zostanie, widzi
swoich braci odpywajcych na niewielkim stateczku i woajcych do : do jutra!.... W trzy
godziny pniej obaj zginli wraz z wieloma kobietami, kilkorgiem dzieci i dwoma czy trzema
mczyznami, znajdujcymi si w tej samej odzi. Uratowa si tylko jeden majtek; by dobrym
pywakiem. Nieszczliwy brat, ktry przey, prawie zawstydzony tym, e istnieje, jest w
nieopisanej rozpaczy. Szykuje si do wyjazdu, eby zawie t wiadomo matce. Pisaa do nich,

80

eby nie rezygnowali z peterhofskiego festynu, pozostawiajc zupen swobod ich ciekawoci,
jeliby chcieli przeduy sw nieobecno i powtarzajc im, e bdzie na nich cierpliwie czekaa
w Karlsbadzie. Przy wikszych wymaganiach moe ocaliaby im ycie.
Wyobraasz sobie tysice opowieci, spory, rozmowy wszelkiego rodzaju, przypuszczenia,
krzyki, jakie miayby miejsce po takim wypadku w kadym innym kraju, a przede wszystkim w
naszym? Ile to gazet twierdzioby, a ile gosw by powtarzao, e policja nigdy nie spenia
swych obowizkw, e odzie s kiepskie, przewonicy chciwi, a wadze zamiast zaradzi zu
jeszcze je pogbiaj bd swoj beztrosk, bd chciwoci. Dodawano by, e lub ksinej
odby si pod z wrb, jak tyle innych ksicych lubw. A wtedy posypayby si daty,
aluzje, cytaty!... A tu nic!!! Cisza bardziej przeraajca ni samo nieszczcie!... Dwie linijki w
gazecie, bez szczegw, a na dworze cesarskim, w miecie, w wielkowiatowych salonach ani
sowa. Jeeli si nie mwi tam, nie mwi si take gdzie indziej, w Petersburgu nie ma kawiar,
aby w nich komentowa nieistniejce dzienniki. Nisi urzdnicy s bardziej zastraszeni ni
wielcy panowie, i to, czego nikt nie mie powiedzie na grze, jeszcze mniej si omawia u
podwadnych. Pozostaj kupcy i sklepikarze, a ci s ostroni, jak wszystko, co chce y i
prosperowa w tym kraju. Jeeli rozmawiaj na tematy powane, wic niebezpieczne, to tylko na
ucho i sam na sam.
...Rosjanie s zawsze dworakami: onierze w koszarach, szpiedzy, stranicy wizienni,
oprawcy w tym kraju wszyscy speniaj wicej ni swj obowizek: wykonuj swj zawd.
Kto mi powie, dokd moe i spoeczestwo, ktrego podstaw nie jest ludzka godno?
Czsto powtarzam: trzeba by tu wszystko przerobi, aby zrobi nard.
Tym razem milczenie policji nie jest czystym pochlebstwem, jest take wynikiem strachu.
Niewolnik boi si zego humoru swego pana i stara si z wszystkich si utrzyma go w
opiekuczej wesooci. Rozzoszczony car to widmo kajdan, knuta, Syberii, a przynajmniej
Kaukazu, tej zagodzonej Syberii na uytek despotyzmu, ktry rzekomo agodnieje z dnia na
dzie zgodnie z postpem wieku.
...Rosja jest narodem niemych, jaki magik zamieni szedziesit milionw ludzi w automaty
czekajce na rdk innego czarodzieja, by si odrodzi i y. Ten kraj robi na mnie wraenie
paacu picej krlewny: to byszczy, jest zote, wspaniae, niczego tu nie brakuje... prcz
wolnoci, to znaczy ycia.
...Zo obudy siga tu dalej ni si myli: rosyjska policja, tak wawa, gdy chodzi o drczenie
ludzi, jest powolna w ich owiecaniu, kiedy zwracaj si do niej, by wywietli jaki wtpliwy
fakt.
Oto przykad tej wykalkulowanej biernoci: w czasie ostatniego karnawau pewna moja
znajoma pozwolia swej pokojwce wyj w tusty wtorek. Noc zapada, dziewczyna nie wrcia.
Nazajutrz rano jej pani, bardzo zaniepokojona, posya na policj po informacje.17 Odpowied
brzmi, e w Petersburgu tej nocy nie zdarzy si aden wypadek, a wic zaginiona pokojwka
musi si wkrtce odnale caa i zdrowa.
Dzie upywa na tym zwodniczym uspokojeniu, nowin brak. Wreszcie na trzeci dzie krewny
dziewczyny, mody czowiek do dobrze zorientowany w sekretnych sprawkach krajowej
policji, wpada na pomys udania si do prosektorium, gdzie go wprowadza przyjaciel. Ledwo
wszedszy poznaje trupa swojej kuzynki, do ktrej sekcji maj wanie przystpi studenci.
Jako dobry Rosjanin zachowuje do panowania nad sob, by ukry wzruszenie. Pyta wic:
Czyje to ciao?

17

Nie podaj nazwisk ze zrozumiaych wzgldw.

81

Nie wiadomo, dziewczyn znaleziono martw onegdajszej nocy na jakiej ulicy. Chyba
zostaa uduszona bronic si przed mczyznami, ktrzy chcieli j zgwaci.
Co to za mczyni?
Nie mamy pojcia, mona snu tylko przypuszczenia na temat tego wypadku, dowodw
brak.
Jak zdobylicie to ciao?
Policja nam je sprzedaa w sekrecie, a wic prosz o tym nie opowiada stay refren, ktry
powraca jak pasoytnicze zdanie po kadym zdaniu wymwionym przez Rosjanina albo przez
zaklimatyzowanego obcokrajowca.
Przyznaj, e ten wypadek nie jest tak oburzajcy, jak zbrodnia Burke'a w Anglii, ale dla Rosji
jest charakterystyczne to ochronne milczenie, jakie si tu zbonie zachowuje o podobnych
przestpstwach.
Kuzyn umilk. Chlebodawczyni ofiary nie miaa si poskary, i dzi, po szeciu miesicach,
jestem moe jedyn osob, ktrej opowiedziaa o mierci swej pokojwki, poniewa jestem
cudzoziemcem... i poniewa nie pisz, bo tak jej powiedziaem.
Widzisz, jak nisze rangi rosyjskiej policji speniaj swoje obowizki. Ci niewierni urzdnicy
znaleli podwjn korzy w przehandlowaniu ciaa zamordowanej kobiety: po pierwsze zarobili
na tym kilka rubli, a po drugie ukryli zabjstwo, ktre cignoby na nich surow nagan, gdyby
rozesza si wiadomo o tym wypadku. Reprymendom udzielanym ludziom tej klasy towarzysz
chyba demonstracje do szorstkie i majce na celu wyry na zawsze sowa nagany w pamici
suchajcego ich nieszcznika.
Rosjanin z niszej klasy jest w swoim yciu co najmniej tyle razy bity, co pozdrawiany.
...Ciosw rzg (w Rosji rzg nazywa si duga, rozcita na kocu witka) i skinie gow,
odmierzanych w rwnych dozach, skutecznie uywa si w edukacji spoecznej tego ludu, raczej
ugrzecznionego ni uobyczajnionego. ...W Rosji wolno zbi tylko kogo z okrelonej klasy, a
uczyni to moe te kto z okrelonej klasy. Ze traktowanie jest tu uregulowane niczym taryfa
celna, co przypomina kodeks Iwana. Uznaje si godno kasty, ale dotychczas nikt nie pomyla
o tym, by uprawomocni, czy bodaj liczy si w yciu codziennym z godnoci czowieka.
Pamitasz zapewne, co Ci pisaem o grzecznoci Rosjan z wszystkich klas spoecznych.
Pozostawiam Ci zdanie o tym, co jest warta owa wiatowo i poprzestan na opowiedzeniu Ci
paru scen, rozgrywajcych si dzie w dzie na moich oczach.
Widziaem na ulicy, jak dwaj wonice droschki (to rosyjski fiakier) zdejmowali ceremonialnie
kapelusze przy spotkaniu, co jest nabytym zwyczajem. Jeeli s w nieco zaylszych stosunkach,
to mijajc si kad sobie z przyjazna min rk na ustach, caujc j i dajc sobie oczami nader
dowcipny i nader wyrazisty znak: tyle, jeli idzie o grzeczno. A jeli idzie o sprawiedliwo:
nieco dalej widziaem konnego kuriera, feldjegra czy jakiego niszego urzdnika pastwowego,
jak zsiad z konia, podbieg do jednego z tych dobrze wychowanych dorokarzy i zacz go
brutalnie bi batem, pak czy pici, bezlitonie mierzc w pier, w twarz i w gow. Biedak,
ktry zapewne nie do szybko zjecha z drogi, pozwala si okada bez najmniejszego
sprzeciwu, z szacunku dla munduru i dla kasty oprawcy, ale byskawiczna ulego delikwenta
nie zawsze rozbraja gniew kata.
Widziaem, jak jeden z tych dorczycieli depesz, kurier jakiego ministra czy wygalonowany
lokaj ktrego z adiutantw cesarza, wyszarpn z koza modego wonic i dopiero wtedy
przesta go bi, gdy rozkrwawi mu twarz! Ofiara znosia egzekucj jak prawdziwy baranek, bez
najmniejszego oporu, jak si sucha wyroku z gry, jak si ulega klsce ywioowej. Tymczasem
przechodnie bynajmniej nie byli poruszeni takim okruciestwem, nawet jeden z kolegw ofiary,
ktry poi konie o kilka krokw stamtd, posuszny skinieniu rozzoszczonego feldjegra

82

przybieg, by trzyma wodze konia tej publicznej osoby przez cay czas trwania egzekucji.
Niechby kto w kadym innym kraju sprbowa zada od czowieka z ludu pomocy w
egzekucji dokonywanej wasnowolnie na jego koledze! ...Lecz ranga i ubir czowieka
zadajcego ciosy zapewniay mu prawo do nieumiarkowanego bicia wonicy fiakra, ktry
pokornie te ciosy przyjmowa. To znaczy, e kara bya zgodna z prawem. Ale ja powiadam: tym
gorzej dla kraju, gdzie takie czyny s uprawnione.
Scena, ktr Ci opisaem, dziaa si w najpikniejszej dzielnicy miasta, w porze oglnej
przechadzki. Kiedy oprawca puci wreszcie pobitego biedaka, ten wytar krew cieknc mu po
twarzy i usiad spokojnie na kole, podejmujc ukony przy kadym nowym spotkaniu.
Przestpstwo, jakiekolwiek byo, nie spowodowao jednak adnego powanego wypadku.
Zwr uwag na fakt, e ta ohyda odbywaa si w idealnym porzdku w obecnoci milczcego
tumu, ktry ani myla o obronie lub usprawiedliwieniu ofiary, skd, nie mia nawet zatrzyma
si duej, by przyglda si karz. Nard rzdzony po chrzecijasku zaprotestowaby przeciw
dyscyplinie spoecznej, ktra niszczy wszelk indywidualn wolno. Ale tu duchowiestwo
poprzestaje na uzyskiwaniu od ludu i od monowadcw znakw krzya i przyklkni.
Mimo kultu Ducha witego ten nard ma zawsze swego Boga na ziemi. Cesarz Rosji jest
ubstwiany przez swoich poddanych jak Batu-Chan, jak Tamerlan. Prawo rosyjskie nie jest w
ogle ochrzczone.
Co dzie sysz pochway agodnych manier, zgodnego usposobienia, grzecznoci
mieszkacw Sankt-Petersburga. Gdzie indziej podziwiabym ten spokj, tu widz w nim
najbardziej przeraajcy objaw choroby, na ktr narzekam. Tu wszyscy dr tak bardzo, e
ukrywaj strach pod mask spokoju, co zadowala ciemic i uspokaja ciemionego. Prawdziwi
tyrani s dni umiechw. Dziki postrachowi zawisemu nad wszystkimi gowami
posuszestwo suy wszystkim: ofiary i kaci, wszyscy s zainteresowani w ulegoci,
utrwalajcej zarwno zo, ktre zadaj, jak zo, ktre znosz.
Wiadomo, e interwencja policji, kiedy ludzie si kc, naraziaby przeciwnikw na kary
znacznie gorsze od zadawanych sobie w milczeniu ciosw; unika si haasu, bo wybuch gniewu
sprowadziby karzcego oprawc.
Oto jednak burzliwa scena, ktrej wiadkiem byem przypadkowo dzi rano:
Szedem wzdu kanau penego galarw zaadowanych drzewem. Ludzie wynosili to drzewo
na ziemi i ukadali je na wzkach w wysokie stosy; ju Ci kiedy opisywaem ten rodzaj
ruchomego muru jadcego ulicami stpa. Jeden z tragarzy zajtych wyciganiem drzewa ze
statku i przewoeniem go w taczkach do wzka, wdaje si w ktni z kolegami i po chwili
wszyscy wszczynaj bjk, jak nasi tragarze. Napastnik czujc si sabszy ratuje si ucieczk: ze
zrcznoci wiewirki wdrapuje si na gwny maszt statku. A do tego momentu scen
wydawaa mi si zabawna: przycupnity na rei uciekinier prowokuje swych przeciwnikw, mniej
sprawnych od niego. Czujc si zawiedzeni w swej nadziei odwetu, ludzie ci zapominaj, e s w
Rosji, przekraczaj wszelkie granice grzecznoci, to jest nawykowej ostronoci, i wyraaj
wcieko wzmoonymi krzykami i dzikimi pogrkami.
Na wszystkich ulicach miasta s tu i wdzie policjanci w mundurach. Dwaj z tych
posterunkowych, przywoani wrzaskami bijcych si, przybywaj na teren bjki i wzywaj
gwnego winowajc do poddania si, to jest do zejcia ze swojej tyczki. Ten nie sucha,
policjant skacze na pokad, buntownik czepia si masztu, przedstawiciel wadzy powtarza
danie, buntownik opiera si dalej. Rozwcieczony policjant prbuje wspi si na maszt i udaje
mu si schwyci buntownika za nog. Jak mylisz, co robi teraz? Cignie przeciwnika z caych
si, bezwzgldnie, nie dbajc o to, w jaki sposb zmusi biedaka do zejcia. Ten, straciwszy
nadziej uniknicia czekajcej go kary, poddaje si w kocu losowi: przechyla si i pada gow w

83

ty z dwukrotnej wysokoci czowieka na stos drzewa, gdzie jego ciao zostaje bez ruchu,
bezwadne jak worek kartofli.
Pomyl sam, jaki to musia by upadek! Gowa podskoczya na kodach i odgos upadku
doszed moich uszu, chocia si zatrzymaem o kilkadziesit krokw stamtd. Mylaem, e
czowiek si zabi, twarz mia zakrwawion, a jednak oprzytomniawszy po oguszeniu ten biedny
dzikus schwytany w potrzask dwiga si. Twarz, a raczej to z niej, co wida pod plamami krwi,
jest trupio blada. Zaczyna rycze jak w. Jego straszliwe krzyki zmniejszay moje wspczucie,
zdawao mi si, e to ju tylko zwierz i e nie powinienem rozczula si nad nim jak nad
jednym z moich blinich. Im bardziej wrzeszcza, tym bardziej twardniao mi serce; prawd jest,
e obiekty naszego wspczucia musz zachowa jakie poczucie wasnej godnoci, abymy
mogli bra powany udzia w ich zmartwieniu!! ...Lito jest zespoleniem, a jaki czowiek,
choby najbardziej wspczujcy, chciaby zespoli si z tym, czym pogardza?
Zabieraj go w kocu, mimo e stawia rozpaczliwy i do dugotrway opr. Niewielka d,
sprowadzona wanie przez dwch policjantw, szybko si zblia, winia krpuj i z rkami
zwizanymi na plecach rzucaj twarz w d do odzi. Po tym drugim upadku, znw nader
gwatownym, nastpuje grad ciosw. Ale to jeszcze nie wszystko, jeszcze nie koniec tortur. Ten
sam policjant, ktry go schwyta, na widok lecej ofiary wskakuje na ciao. Zbliyem si,
byem wic naocznym wiadkiem tego, co Ci opisuj. Oprawca zszed na dno odzi i chodzc po
plecach biedaka zacz go coraz mocniej okada i depta nogami, jak si toczy winogrona w
toczni. W czasie tej okropnej egzekucji dzikie wrzaski torturowanego najpierw si wzmogy, ale
gdy zaczy sabn, poczuem, e i mnie samemu braknie si i uciekem; nie mogc niczemu
przeszkodzi, za duo widziaem.
...Oto co si odbyo na moich oczach w biay dzie, na ulicy, w czasie przechadzki dla
wypoczynku, bo chciaem odetchn przynajmniej przez kilka dni od mojego zawodu
podrnika-pisarza. Ale jak stumi oburzenie? To ono kazao mi chwyci natychmiast za piro.
Takie fakty i wszystko, co one nam pozwalaj odgadn, kazayby mi znienawidzi
najpikniejszy kraj na ziemi, tym bardziej wic ka mi nienawidzi wypacykowanej rwniny,
zagipsowanego moczaru. Co za przesada! zawoaj Rosjanie. Tyle haasu o nic!!! Dla was
to nic, wiem o tym, i wanie o to mam do was pretensj. Przyzwyczajenie do tych okropnoci
tumaczy wasz obojtno, nie usprawiedliwia jej jednak. Nie wicej sobie robicie ze sznurw,
ktrymi na waszych oczach krpuj czowieka, ni z obroy kolczatki, nakadanej waszym psom
myliwskim.
Przyznaj, te postpki s zgodne z waszymi obyczajami, bo nie dostrzegem wyrazu
potpienia czy grozy na fizjognomii adnego z widzw tych horrendalnych scen, a przecie byli
tam ludzie z najrozmaitszych klas. Jeli mi przytoczycie na usprawiedliwienie t milczc
aprobat tumu, to si zgadzamy.
Uderzy czowieka, bi go do krwi, moe zabi, w biay dzie na ulicy, wrd tumu, bez sdu
to wydaje si nader proste publicznoci i zbirom z Petersburga. Mieszczanie, magnaci,
onierze, cywile, bogaci i biedni, wielcy i mali, eleganccy i obdarci, prostacy i dandysi
wszyscy zgodnie pozwalaj na robienie czego takiego na ich oczach, nie troszczc si o
legalno postpku. Gdzie indziej wszyscy broni obywatela przed przedstawicielem wadzy,
ktry jej naduywa, tu przedstawiciela wadzy broni si przed susznymi reklamacjami
maltretowanego czowieka. Niewolnik nie powinien reklamowa.

84

...Obstaj przy cisoci przytoczonych tu faktw, nie dodaem ani nie ujem adnego gestu w
przeczytanej przez Ciebie opowieci. Wrciem do domu, eby j doczy do listu, pki
najdrobniejsze szczegy tej sceny byy jeszcze obecne w moim umyle 18.
Obyczaje narodu s powolnym wytworem wzajemnego oddziaywania praw na zwyczaje i
zwyczajw na prawa, nie zmieniaj si od machnicia czarodziejsk rdk. Obyczaje Rosjan
mimo wszelkich pretensji tych pdzikusw s i dugo jeszcze bd okrutne. Najwyej przed
wiekiem byli z nich prawdziwi Tatarzy (dopiero Piotr Wielki zacz zmusza mczyzn do
wprowadzania kobiet na towarzyskie zebrania) i pod sw nowoczesn elegancj wielu z tych
parweniuszy cywilizacji zachowao niedwiedzi skr, oni j tylko odwrcili na drug stron,
lecz wystarczy poskroba, a sier si pokae i stanie dba 19.
Obecnie, skoro Rosj omin okres rycerstwa, ktry narody Europy Zachodniej tak dobrze
wykorzystay za modu, jest jej potrzebna religia niezalena i zdobywcza. Rosja posiada wiar,
ale wiara polityczna nie emancypuje umysu czowieka, lecz zamyka go w wskim krgu
naturalnych skonnoci. Majc religi katolick Rosjanie zdobyliby wkrtce oglne idee oparte
na rozsdnym wyksztaceniu i na wolnoci proporcjonalnej do wiedzy. Co do mnie, jestem
przekonany, e z tej wysokoci, gdyby mogli do niej dotrze, panowaliby nad wiatem. Choroba
siga gboko, a stosowane dotychczas lekarstwa dziaay tylko na powierzchni, zasaniay ran
nie leczc jej. Waciwa cywilizacja idzie od centrum do obwodu, podczas gdy cywilizacja
rosyjska przysza z obwodu do centrum: to pobielane barbarzystwo, nic wicej.
...Cesarz wspomagany przez swoje armie onierzy i artystw, moe czyni najwiksze
wysiki nigdy nie uzbroi greckiego Kocioa w potg, ktrej nie da mu Bg. Mona go
uczyni przeladowczym, nie uczyni si go apostolskim, to znaczy cywilizujcym i zdobywczym
w wiecie moralnym: dyscyplinowa ludzi nie znaczy nawraca dusze. Ten Koci polityczny i
narodowy nie ma ani ycia moralnego, ani ycia nadprzyrodzonego. Komu brak niezalenoci,
temu zaczyna brakowa wszystkiego. Schizma oddzielajc kapana od jego niezalenego
zwierzchnika oddaje go natychmiast w rce zwierzchnika tymczasowego; w ten sposb bunt
ukarany zostaje niewol. Naleaoby zwtpi w Boga, gdyby narzdzie ucisku stao si
narzdziem wyzwolenia.
W najkrwawszych okresach historii Koci katolicki wci jeszcze pracowa nad
emancypacj narodw: cudzoony kapan sprzedawa Boga niebiaskiego Bogu ziemskiemu, by
tyranizowa czowieka w imi Chrystusa, ale ten bezbony kapan wci jeszcze owieca
umysy, nawet wwczas, gdy umierca ciaa, bo cho schodzi ze swojej drogi, by jednak
czci Kocioa, ktry posiada ycie i wiato. Kapan grecki natomiast nie daje ani ycia, ani
mierci: sam jest martwy.
Znaki krzya, pozdrawianie na ulicy, przyklkanie przed kaplicami, leenie krzyem starych
dewotek na pytach cerkwi, caowanie rk; ona, dzieci i powszechna pogarda oto jedyny plon,
jaki uzyska pop za sw abdykacj... oto wszystko, co zdoa otrzyma od najbardziej
zabobonnego narodu wiata... Co za nauczka!... Co za kara! Patrzmy i podziwiajmy, wanie w
peni tryumfu swej schizmy schizmatyczny kapan zostaje poraony niemoc. Kiedy kapan chce
zdoby tymczasow wadz, ginie z braku do wzniosych pogldw, by pozna drog, ktr
Bg przed nim otwiera; kapan ktry pozwala si zdetronizowa krlowi, ginie z braku odwagi
kroczenia t drog: obaj jednako uchybiaj swemu najwyszemu powoaniu.
18

Nie zawadzi powtrzy, e list ten, jak prawie wszystkie inne, by starannie przechowany przez cay czas mego
pobytu w Rosji.
19
To powiedzenie pochodzi od biskupa Tarentu, ktrego Valery tak interesujco i szczegowo opisa w swoich
Italskich anegdotach i ciekawostkach. Zdaje mi si, e t sam myl wypowiedzia jeszcze energiczniej cesarz
Napoleon. Zreszt musi ona przyj do gowy kademu, kto pozna Rosjan z bliska.

85

Piotr Wielki musia mie sumienie obarczone do cikim ciarem odpowiedzialnoci,

kiedy zabra dla siebie i dla swych nastpcw cie niezalenoci, resztk wolnoci zachowanej
przez jego nieszczsny Koci. Przedsiwzi dzieo ponad ludzkie siy. Od tego czasu koniec
schizmy sta si niemoliwy... to jest w oczach rozsdku, i jeli si patrzy na rodzaj ludzki z
czysto ludzkiego punktu widzenia.
Jestem wdziczny bujaniu mojej myli, dlatego e pozwalajc jej przeskakiwa swobodnie z
przedmiotu na przedmiot, z pomysu na pomys, odmalowuj Ci Rosj ca. Gdyby mj styl by
bardziej systematyczny, obawiam si, e napotkabym na zbyt krzyczce kontrasty, i aby unikn
zarzutu pomieszania materii, dywagacji czy niekonsekwencji, stracibym moliwo ukazania Ci
prawd tak, jak mi si ukazuj: frontalnie. Stan narodu, wielko cesarza, widok ulic, pikno
gmachw i pomnikw, otpiao umysw skutek degeneracji zasady religijnej to wszystko
uderza mj wzrok byskawicznie i wpada mi, e tak powiem, jednoczenie pod piro, a to
wszystko to wanie Rosja, ktrej istota objawia si mojej myli w zwizku z przedmiotami nie
majcymi na pozr wikszego znaczenia.
To jeszcze nie koniec, nie zakoczyem jeszcze moich wycieczek sentymentalnych. Wczoraj
przechadzaem si z pewnym bardzo mdrym Francuzem, ktry dobrze zna Petersburg.
Zatrudniony jako nauczyciel w magnackiej rodzinie ma mono poznania prawdy, ktr my,
cudzoziemcy przejciowi, daremnie cigamy.
Spacerowalimy bez okrelonego celu, gdzie oczy ponios. Doszedszy do poowy Newskiego
Prospektu, najpikniejszej i najbardziej uczszczanej ulicy Petersburga, zwolnilimy kroku, by
zosta duej na trotuarach tej olniewajcej promenady. Podziwiaem j wanie, gdy nagle
pojawi si przed nami pojazd czarny czy ciemnozielony, dugi, czworoboczny, do niski,
zamknity ze wszystkich czterech stron, co na ksztat ogromnej trumny, ustawionej na podwoziu
wzka. Cztery otworki, po mniej wicej sze kwadratowych cali kady, okratowane elaznymi
prtami, wpuszczaj troch powietrza i wiata do tego ruchomego grobu. Dwoma komi
zaprzonymi do tej machiny kierowao dziecko najwyej omio- czy dziesicioletnie, i ku memu
wielkiemu zdumieniu eskortowaa j do znaczna liczba onierzy. Pytam mego przewodnika,
do czego moe suy tak dziwny pojazd. Jeszcze nie przebrzmiao moje pytanie, kiedy w
jednym z okienek tej skrzyni ukazaa si czyja mizerna twarz podejmujc si odpowiedzi: wz
ten suy do transportu winiw na miejsce przeznaczenia.
To rosyjski pojazd wizienny powiedzia mi mj towarzysz. Gdzie indziej te jest
pewnie co podobnego, ale to przedmiot wstydliwy, ktry w miar monoci ukrywa si przed
spojrzeniami przechodniw. Czy pan nie odnosisz wraenia, e tutaj si go demonstruje? Co za
rzdy!
Pomyl pan odparem o trudnociach, na jakie ten rzd napotyka.
Ach, pan jeszcze dajesz si nabra na ich zote sowa. Ju widz, e wadze rosyjskie zrobi
z tob, co im si bdzie podoba.
Prbuj przyj ich punkt widzenia. Trzeba si liczy przede wszystkim z punktem widzenia
rzdzcych, bo to nie oni go obieraj. Kady ustrj zmuszony jest wyj od faktw dokonanych,
ten tutaj nie stworzy porzdku, ktrego musi energicznie broni i ostronie udoskonala. Gdyby
elazne bero kierujce tym jeszcze nie wyrobionym ludem przestao na chwil ciy nad nim,
cae spoeczestwo doznaoby wstrzsu.
Tak panu mwi, ale moesz pan wierzy, e oni s zadowoleni z tej rzekomej koniecznoci.
Ci, co najbardziej narzekaj na surowo, ktr, jak twierdz, zmuszeni s stosowa, z alem by z
niej zrezygnowali: w gruncie rzeczy lubi rzdzi bez opozycji, bo tak jest atwiej... Czy wiesz
pan, co si dzieje wanie teraz nad Wog?
Syszaem o powanych rozruchach, szybko zlikwidowanych.

86

O tak, ale jakim kosztem? A jeli panu powiem, e te okropne zamieszki s rezultatem paru
sw cesarza...
Nigdy nie uwierz, e zaaprobowa takie okropnoci.
Ale ja tego wcale nie miaem na myli, jednakowo wanie sowa wymwione przez niego
bez zdronej intencji, myl tak samo jak pan, wywoay nieszczcie, to fakt. Mimo nieprawoci
carskich przedstawicieli dola chopw cesarza jest jednak lepsza od doli innych
paszczynianych, i jak tylko wadca zostaje wacicielem jakiego nowego majtku, mieszkacy
tych nabytych przez niego ziem staj si obiektem zazdroci wszystkich ssiadw. Ostatnio kupi
spor posiado w rejonie xxx, ktry si potem zbuntowa. Natychmiast z wszystkich punktw
tego rejonu wysano delegatw do nowych administratorw cesarskich ziem, aby baga przez
nich cesarza o kupienie take ludzi i posiadoci ssiednich. Chopi wybrani na posw zostali
wysani do Petersburga. Cesarz ich przyj askawie, lecz ku ich ubolewaniu nie kupi. Nie mog
powiedzia im naby caej Rosji, ale mam nadziej, e przyjdzie taki czas, kiedy kady chop
w tym pastwie bdzie wolny. Gdyby to zaleao tylko ode mnie, Rosjanie otrzymaliby
natychmiast niezaleno, ktrej im ycz i ktr usiuje im zapewni w przyszoci.
C, ta odpowied wydaje mi si bardzo szczera, rozsdna i humanitarna.
Z pewnoci, ale cesarz powinien by wiedzie, do kogo kieruje te sowa i nie przyczynia
si do wyrnicia szlachty z czuoci dla paszczynianych. Ta przemowa, zinterpretowana przez
dzikich i zawistnych ludzi, zaega ca prowincj. Pniej trzeba byo ukara lud za zbrodnie, do
ktrych go nakoniono.
O j c i e c chce naszego wyzwolenia woaj na brzegu Wogi delegaci po powrocie z misji.
Pragnie tylko naszego szczcia, sam nam to powiedzia, a wic to dziedzice i ich zastpcy s
naszymi wrogami i sprzeciwiaj si dobrym zamiarom Ojca! Zemcijmy si i pomcijmy
cesarza!
To rzekszy chopi sdzc, e speniaj zbone dzieo, rzucaj si na swych panw, i oto
wszyscy dziedzice z pewnego rejonu i wszyscy ich administratorzy wraz z rodzinami zostaj
zamordowani. Jednego wsadzono na pal i podpalono ywcem, drugiego wrzucono do kota z
wrztkiem i ugotowano, rozpruwano brzuchy, w najrozmaitszy sposb zabijano przedstawicieli
administracji, rabowano wszystko, co wpado pod rk, palono cae miasta, lano strumienie krwi,
sowem, zdewastowano ca prowincj, nie w imi wolnoci, oni nie wiedzieli, co to jest, lecz w
imi wyzwolenia, i z okrzykiem Niech yje cesarz! sowa dla nich jasne i cakiem
okrelone.
To moe kilku z tych kanibali widzielimy jadcych tdy w klatce dla winiw. Czy wiesz
pan, e to mogoby utemperowa nasze filantropijne oburzenie... Sprbujmy prowadzi takich
dzikusw agodnymi rodkami, jakich damy od rzdw zachodnich!
Trzeba by zmieni stopniowo ducha mieszkacw. Zamiast tego uwaa si za atwiejsze
wyjcie zmian ich miejsc zamieszkania. Po kadej podobnej historii deportuje si masowo cae
wsie, ba, cae kantony, mieszkacy nigdzie nie s pewni staego pobytu na wasnej glebie.
Rezultatem takiego systemu jest to, e czowiek przywizany do ziemi nie ma w swojej niedoli
nawet tej jedynej pociechy, na jak pozwala jego kondycja: staoci, przyzwyczajenia,
przywizania do wasnego gniazda. Na mocy jakiej piekielnej kombinacji jest ruchomy nie
bdc wolnym. Jedno sowo wadcy wykorzenia go jak drzewo, wyrywa z ziemi rodzinnej i
posya na zgub lub wegetacj na koniec wiata. C si dzieje z synem pl przesadzonym do
wsi, w ktrej si nie urodzi, skoro cae jego ycie jest zwizane z wszystkimi otaczajcymi go
przedmiotami?20 Wieniak wystawiony na te huragany najwyszej wadzy nie kocha ju swojej
20

Rosjanin cierpi mniej ni kto inny z powodu tej zmiany dziki monotonnemu widokowi przyrody na przestrzeni

87

chaty, jedynej rzeczy, jak mg kocha na wiecie, nie znosi swego ycia i zaniedbuje swe
obowizki, bo czowiekowi trzeba da nieco szczcia, eby zrozumia swoje powinnoci,
nieszczcie uczy go tylko obudy i buntu. Jeeli dobrze zrozumiany interes nie jest podstaw
moralnoci, jest przynajmniej zacht do niej. Gdyby mi byo wolno przekaza panu autentyczne
szczegy, ktre zebraem wczoraj o wydarzeniach w xxx, suchajc ich, zadraby.
Nie jest atwo zmieni ducha narodu, nie jest to sprawa jednego dnia ani nawet jednego
panowania.
Czy nad tym pracuje si w dobrej wierze?
Chyba tak, ale ostronie.
To, co nazywasz pan ostronoci, ja nazywam obud. Nie znasz cesarza.
Moesz pan mu zarzuci, e jest nieugity, ale nie e jest obudny. Ot u panujcego
nieugito bywa czsto zalet.
Temu by mon zaprzeczy, ale nie chc oddala si od tematu. Wierzysz pan w szczero
charakteru cesarza? Przypomnij sobie jego zachowanie po mierci Puszkina.
Nie znam okolicznoci tego faktu.
Tak gawdzc doszlimy do Pola Marsowego, obszernej rwniny, ktra wydaje si pusta,
chocia zajmuj p miasta, ale jest tak rozlega, e ludzie tam si gubi. Z daleka wida, jak si
zbliaj, wic mona tu rozmawia bezpieczniej ni w swoim pokoju. Mj cicerone podj:
Puszkin by, jak panu wiadomo, najwikszym rosyjskim poet.
Nie nam o tym sdzi.
My moemy sdzi przynajmniej o jego rozgosie.
Chwal jego styl, jest to atwa zaleta u czowieka urodzonego wrd ludu jeszcze
niekulturalnego, cho w okresie wyrafinowanej cywilizacji, gdy pozbierawszy po prostu uczucia
i myli krce w ssiednich pastwach moe si wyda oryginalny u siebie. Jego jzyk jest jego
wasnoci, bo jest cakiem nowy, i aby przewodzi wrd narodu ciemnego, otoczonego
narodami owieconymi, wystarczy mu tumaczy, nie musi si wykazywa mylami. Bdc
imitatorem, bdzie uchodzi za twrc.
Ugruntowany czy nie, jego rozgos jest wielki. Puszkin by jeszcze mody i mia draliwe
usposobienie: wiesz pan zapewne, e po matce mia krew mauretask. Jego ona, bardzo pikna
osoba, budzia w nim wiksz namitno ni zaufanie. Ze swoj dusz poety przy afrykaskim
usposobieniu skonny by do zazdroci. Nieszcznik doprowadzony do ostatecznoci pozorami,
faszywymi doniesieniami, jtrzonymi z perfidi przypominajc pomys Szekspira, ten rosyjski
Otello traci wszelkie poczucie miary i chce zmusi czowieka, ktry jak mu si wydaje
ubliy mu, do pojedynku. Czowiek ten by Francuzem, w dodatku jego szwagrem, nazywa si
d'Antes. Pojedynek w Rosji to powana sprawa, tym powaniejsza, e zamiast zgadza si, jak u
nas, z obyczajami przeciwko prawom, rani nabyte pogldy tego narodu, bardziej wschodniego
ni rycerskiego. Pojedynek jest tu nielegalny, jak wszdzie, i ma mniej ni gdzie indziej poparcia
opinii publicznej.
D'Antes zrobi wszystko, eby unikn skandalu: nagabywany przez rozgniewanego
maonka, ze spor doz godnoci odmwi udzielenia satysfakcji, ale nie przerwa swych
nadskakiwa. Puszkin prawie oszala, nieunikniona obecno mczyzny, ktrego mierci
pragnie, wydaje mu si sta obelg, robi wic wszystko by go wypdzi z domu. Sprawy
przyjmuj taki obrt, e pojedynek staje si nieodzowny. Dwaj szwagrowie bij si wic, i
d'Antes zabija Puszkina. Czowiek, ktrego oskara opinia publiczna, zwycia, a zniewaony
m, narodowy poeta, niewinny, pada w walce.
caej Rosji i dziki prostocie wiejskich obyczajw, o czym pisz gdzie indziej.

88

mier ta bya publicznym skandalem i powszechn aob. Puszkin, rosyjski poeta par
excellence, autor najpikniejszych d w tym jzyku, chluba kraju, odnowiciel sowiaskiej
poezji, pierwszy krajowy talent, ktrego imi zdobyo niejaki rozgos w Europie... w Europie!!!,
wreszcie chwaa dnia dzisiejszego, nadzieja na przyszo wszystko strcone: zburzono idola w
wityni, w dodatku bohater, trafiony w sile wieku, pada z rki Francuza... Ile nienawici, ile
namitnoci wchodzi tu w gr! Petersburg, Moskwa, caa Rosja si wzrusza, oglna aoba
powiadcza zasugi zmarego i dowodzi chway kraju, ktry moe powiedzie Europie: Miaem
swego poet!!!... i mam zaszczyt go opakiwa!
Cesarz, czowiek rosyjski, ktry najlepiej zna Rosjan i ktry najlepiej si zna na pochlebstwie,
wystrzega si niebrania udziau w publicznym zmartwieniu. Zamawia naboestwo aobne, nie
wiem nawet, czy nie posuwa pobonej kokieterii a do udania si osobicie na t ceremoni aby
zamanifestowa al, biorc samego Boga za wiadka swego podziwu dla narodowego geniusza,
tak wczenie odebranego wasnej chwale.
Tak czy inaczej, sympatia wadcy tak bardzo schlebia moskiewskim nastrojom, e budzi
wielkoduszny patriotyzm w sercu pewnego modzieca obdarzonego wielkim talentem. Ten zbyt
atwowierny poeta, peen entuzjazmu dla aktu najwyszego poparcia przyznanego pierwszej ze
sztuk, tak si rozzuchwala, e si czuje natchniony! W naiwnym wylewie wdzicznoci omiela
si nawet napisa od... co za odwaga! ...patriotyczn, dzikujc cesarzowi za popieranie
literatury! Koczy za ten niezwyky utwr goszc pochwa nieyjcego poety, nic wicej...
Czytaem te wiersze i mog zarczy za niewinno intencji autora, chyba e uznasz pan za
zbrodni to, e kryje w gbi serca nadzieje chyba cakiem usprawiedliwion u modej
wyobrani. Posdzaem go o mylenie w skrytoci ducha, e moe pewnego dnia wskrzenie w
nim Puszkin i e syn cesarza wynagrodzi drugiego poet Rosji, jak cesarz czci pierwszego...
Zuchwalec!... Pretendowa do rozgosu, wyzna namitno do sawy pod rzdami despotyzmu!
To tak, jakby Prometeusz powiedzia do Jowisza: Uwaaj, bro si, zaraz porw ci piorun! No
i jak nagrod otrzyma mody pretendent do tryumfu czyli mczestwa? Nieszcznik, co zbyt
zuchwale zaufa publicznej mioci swego wadcy do literatury i sztuki, dozna jego szczeglnej
nieaski i otrzyma SEKRETNY rozkaz udania si na Kaukaz, zagodzon filie pradawnej
Syberii, by tam rozwija swe dyspozycje poetyckie.
Po dwch latach powrci stamtd ze zrujnowanym zdrowiem, przybitym duchem i
wyobrani cakowicie wyleczon z chimer oraz z nadziej, e ciao te si wyleczy z gruziskiej
febry. Czy po czym takim ufaby jeszcze pan oficjalnym sowom cesarza i jego aktom
publicznym?
Oto mniej wicej co odpowiedziaem na opowie mego rodaka:
Cesarz jest czowiekiem i nie jest pozbawiony ludzkich saboci. Co go musiao urazi w
pogldach tego modego poety. Bd pan pewien, e byy one raczej europejskie ni narodowe.
Cesarz robi co odwrotnego ni Katarzyna II prowokuje Europ zamiast jej schlebia. le
postpuje, przyznaj, bo dranienie jest jednak rodzajem zalenoci, skoro wynika tylko ze
sprzeciwu, ale postpowanie to jest wybaczalne, zwaszcza gdy si zastanowimy nad krzywd,
jak zrobili Rosji wadcy optani przez cae ycie mani naladownictwa.
Jeste pan niepoprawny zawoa adwokat ostatnich bojarw. Pan te wierzysz w
moliwo cywilizacji na mod rosyjsk. Byo to dobre przed Piotrem I, ale ten wadca zniszczy
owoc w zarodku. Jed pan do Moskwy, to orodek dawnego Imperium, zobaczysz jednak, e
wszystkie umysy zwracaj si tam ku spekulacjom przemysowym i e narodowy charakter jest
tam tak samo zatarty jak w Petersburgu. Cesarz Mikoaj popenia dzi w innym aspekcie bd
podobny do bdu cesarza Piotra I: za nic ma histori caego wieku wieku Piotra Wielkiego.

89

Historia ma wasne prawa, przeszo wszdzie rozciga swj wpyw na teraniejszo. Biada
wadcy, ktry nie chce jej si podda!
Bya pna godzina, rozstalimy si, i spacerowaem dalej sam, mylc o gwatownym duchu
sprzeciwu, ktry musi kiekowa w gbi dusz nawykych do rozmyla w milczeniu
despotyzmu. Charaktery, ktrych taki ustrj nie otpia, wzmacniaj si.
Wrciem do domu, aby napisa do Ciebie, robi to prawi codziennie, niemniej sporo czasu
upynie, zanim otrzymasz te listy, jako e chowam je niczym plany konspiracji, czekajc na
moment, kiedy bd mg Ci je przesa bezpiecznie; rzecz tak trudna, e chyba bd zmuszony
przywie Ci je sam. ...

90

30 lipca 1839.
...Czy mona spokojnie rozkoszowa si luksusem wspaniaej rezydencji, kiedy si myli, e o
kilkaset mil od paacu poddani morduj si i e spoeczestwo rozpadoby si, gdyby nie
straszliwe rodki stosowane dla jego obrony?
...W tym posusznym narodzie wpyw instytucji spoecznych jest we wszystkich klasach tak
wielki, mimowolna edukacja przyzwyczaje tak gruje nad charakterami, e nawet najdziksze
porywy zemsty wydaj si jeszcze uregulowane niejak dyscyplin. Wykalkulowane zabjstwo
odbywa si tutaj rytmicznie, ludzie zadaj mier innym ludziom militarnie, religijnie, bez
gniewu, bez wzruszenia, bez sw, ze spokojem straszliwszym ni gorczk nienawici. Potrcaj
si, przewracaj, rozgniataj, depcz wzajemnie po swych ciaach, jak mechanizmy obracajce
si regularnie na swoich osiach. Ta fizyczna niewzruszono pord najgwatowniejszych
czynw, to potworne zuchwalstwo poczyna, ten chd wykonania, to milczenie wciekoci, ten
niemy fanatyzm to, jeeli mona tak si Wyrazi, sumienna zbrodnia: w tym dziwnym kraju
najdzikszym wyczynom patronuj pewien sprzeczny z natur porzdek. Tyrania i bunt id tu w
parze, uzgadniajc wzajemnie swe kroki.
Tu nawet ziemia, monotonny wygld wsi narzucaj symetri: cakowity brak ruchu na terenie
wszdzie jednakowym i najczciej nagim, brak rnorodnoci w zawsze ubogiej wegetacji
pnocnych ziem, absolutny niedostatek malowniczych nierwnoci gruntu na wiecznych
rwninach, gdzie, rzekby, jeden jedyny widok narzuca si podrnemu i ciga go jak zy sen od
koca pastwa po kraniec, wreszcie wszystko, czego Bg nie zrobi dla tego kraju, sprzyja
niezmconej jednorodnoci ycia politycznego i spoecznego.
Poniewa wszystko tu jest prawie jednakowe, mimo olbrzymiej rozlegoci terytorium
wszystko od kraca do kraca Rosji dokonuje si z magiczn punktualnoci i zgod. Gdyby
kiedy udao si wywoa przez lud rosyjski prawdziw rewolucj, masakra byaby regularna jak
parada wojskowa. Miasteczka i wsie zamieniono by w koszary, a zorganizowane morderstwo
wychodzc w penym uzbrojeniu z chat postpowaoby naprzd w szeregu, we wzorowym
porzdku. Wreszcie Rosjanie przygotowaliby si do rabunku od Smoleska po Irkuck tak, jak
maszeruj na paradzie na placu przed paacem Zimowym w Petersburgu. Z takiej jednorodnoci
powstaje midzy naturalnymi skonnociami narodu a jego nawykami spoecznymi zgoda, ktrej
skutki mog sta si niezwyke zarwno w dobrem, jak w zem.
Wszystko jest zagadk w przyszoci wiata, ale jedno jest pewne: e zobaczy on dziwne
sceny, ktre odegra przed narodami ten przeznaczony do tego nard.
Jeeli Rosjanie zakcaj czasami porzdek publiczny, to prawie zawsze czyni to z szacunku
dla wadzy. A wic jeli mamy wierzy temu, co si powtarza po cichu, gdyby nie sowa cesarza
do delegatw chopskich, chopi nie byliby signli po bro.
...Ten wadca zna lepiej ni ktokolwiek inny charakter swego ludu i nie mog sobie
wyobrazi, eby sprowokowa bunt chopw, nawet mimowolnie. Jednakowo musz doda, e
wiele bardzo wyksztaconych osb ma o tym inne zdanie ni ja.

91

...Dodam, e krwawe sceny powtarzaj si jeszcze co dzie w wielu punktach tej samej czci
kraju, gdzie porzdek publiczny zosta zakcony i przywrcony w tak straszliwy sposb. Jak
widzisz, Rosjanie niesusznie zarzucaj Francji jej zamieszki polityczne i wycigaj z nich
konsekwencje na korzy despotyzmu. Niech rzd przyzna Rosjanom wolno prasy na
dwadziecia cztery godziny, a to, czego si dowiemy, kae nam zadre z przeraenia. Ucisk
potrzebuje milczenia. Pod rzdami absolutnymi zwyka niedyskrecja moe by poczytana za
zbrodni zdrady stanu.
Jeeli wrd Rosjan znale mona lepszych dyplomatw ni wrd narodw o wysokim
stopniu cywilizacji, to dlatego, e nasze dzienniki informuj ich o wszystkim, co si dzieje i co
projektuje si u nas, i e zamiast ukrywa przed nimi przezornie nasze sabostki, ujawniamy im je
z ferworem co rano, podczas gdy ich bizantyjska polityka, przeciwnie, pracujc w cieniu,
starannie ukrywa przed nami, co si u nich robi, co si myli i co budzi w nich lk. My kroczymy
w biay dzie, oni si posuwaj pod oson mroku, szanse wic nie s rwne. Niewiedza, w jakiej
oni nas zostawiaj, olepia nas, nasza szczero ich owieca. My mamy sabo gadulstwa, oni
maj si sekretu, i to zwaszcza w tym jest ich zrczno...

92

Petersburg, 1 sierpnia 1839.

...Trudno sobie wyobrazi smutny nastrj Petersburga w dniach, kiedy cesarz jest nieobecny.
Prawd mwic, to miasto nigdy nie jest waciwie wesoe, ale bez dworu to po prostu pustynia,
wiesz zreszt, e jest zawsze zagroone morzem. Tote mwiem sobie dzi rano przebiegajc
jego samotne bulwary i widzc jego puste promenady: A wic Petersburg zostanie zatopiony,
ludzie uciekli i woda powraca, by owadn moczarem. Tym razem natur odniosa zwycistwo
nad wysikiem sztuki. Nic z tych rzeczy, Petersburg umar, poniewa cesarz jest w Peterhofie
to wszystko.
...Przy tym staym napiciu umysowym wszystkich razem i kadego z osobna w deniu do
awansu nie ma mowy o jakiej rozmowie: oczy Rosjan z wielkiego wiata s sonecznikami
paacu. Oni mwi do czowieka nie interesujc si tym, co mwi, a ich spojrzenie jest stale
zafascynowane socem aski monarszej.
Nie wyobraaj sobie, e nieobecno cesarza czyni rozmow swobodniejsz: on jest zawsze
obecny w umyle, i w braku oczu myl zachowuje si jak sonecznik. Sowem, cesarz jest Panem
Bogiem, jest yciem, mioci tego nieszczliwego narodu.
...Czy wyobraasz sobie ycie ludzkie sprowadzone do nadziei ukonienia si wadcy, aby mu
podzikowa za jedno spojrzenie?
...Jeeli si stawiam na miejscu jedynego czowieka, ktremu przyznaje si tutaj prawo do
swobodnego ycia, dr o niego. Co za okropna rola do odgrywania rola Opatrznoci dla
szedziesiciu milionw dusz!!! To bstwo, zrodzone z politycznego zabobonu, ma tylko dwie
drogi do wyboru: albo dowie, e jest czowiekiem, pozwalajc si zmiady, albo pchn
swoich czcicieli do podbicia wiata, by utrzymywa, e jest Bogiem. Oto jak w Rosji cae ycie
jest tylko szko ambicji.
Ale jak drog przebyli Rosjanie, by doj do tej samoabnegacji?
Jaki ludzki rodek mg doprowadzi do takiego skutku politycznego? rodek? Oto on to
czyn. Czyn to galwanizm, pozorne ycie cia i duchw, to namitno mocniejsza i trwalsza od
wszystkich innych.
...Czyn to zmilitaryzowany nard, to reim wojskowy zastosowany do caego spoeczestwa, a
nawet do kast, ktre nie id na wojn. Sowem, to podzia cywilnej ludnoci na klasy
odpowiadajce stopniom wojskowym. Odkd wprowadzono t hierarchi, kto, kto nigdy nie
widzia na oczy wicze, moe otrzyma stopie pukownika.
Piotr Wielki bo trzeba si cofn zawsze do niego, by zrozumie teraniejsz Rosj Piotr
Wielki, niezadowolony z rnych narodowych przesdw, ktre przypominay arystokracj i
przeszkadzay mu w urzeczywistnieniu planw, uzna pewnego dnia, e gowy jego stada s zbyt
mylce, zbyt niezalene. Chcc zaradzi tej niedogodnoci, najpowaniejszej ze wszystkich dla
umysu aktywnego i sprawnego w swoim zakresie, ale zbyt ograniczonego, by zrozumie dobre
strony wolnoci, mimo e jest tak korzystna dla narodw, a nawet dla rzdzcych nimi ludzi a
wic ten mistrz samowoli w swej przenikliwoci gbokiej, lecz ograniczonej nie wymyli nic
lepszego jak podzia stada, czyli kraju, na rne klasy, niezalene od nazwiska, od pochodzenia

93

jednostki i od rodowego splendoru, tak i syn najwikszego wielmoy cesarstwa moe nalee do
niszej klasy, podczas gdy syn jego poddanego moe wspi si do klas najwyszych, jeeli tak
si spodoba cesarzowi. W tym podziale narodu kady czowiek otrzymuje swoje miejsce z aski
panujcego, i w ten sposb Rosja staa si szedziesiciomilionowym wojskiem: tym jest
wanie czyn, i jest to najwiksze dzieo Piotra Wielkiego.
...Czyn skada si z czternastu klas, a kada z tych klas ma waciwe sobie przywileje.
Czternasta jest najnisza. Znajdujc si bezporednio nad chopami paszczynianymi, ma nad
nimi t jedyn przewag, e skada si z ludzi zwanych wolnymi. Ta wolno polega na tym, e
nie mona ich bezkarnie bi. Ten bowiem, kto bije czowieka wolnego, odpowiada przed
prawem. Kady osobnik nalecy do tej klasy musi napisa na swoich drzwiach numer swej
klasy, eby nikt z wyszych rang nie by naraony na pokus czy na pomyk. Ostrzeony w ten
sposb, kto by pobi czowieka wolnego, popeniby przestpstwo i ponisby kar.
Ta czternasta klasa skada si z najniszych urzdnikw pastwowych, z pracownikw poczty,
listonoszy i innych podrzdnych rang, obowizanych do dorczania lub wykonywania rozkazw
wyszych urzdnikw administracji pastwowej, i odpowiada stopniowi podoficera w cesarskiej
armii. Ludzie, ktrzy do niej nale, to sudzy cesarza, nie s niczyimi poddanymi i maj
poczucie godnoci spoecznej. Co do godnoci ludzkiej, jak Ci wiadomo, nie jest w Rosji znana.
Poniewa wszystkie klasy czynu odpowiadaj stopniom wojskowym, hierarchia armii jest, e
tak powiem, rwnolega do porzdku panujcego w caym pastwie. Pierwsza klasa jest u
szczytu piramidy i skada si dzisiaj z jednego czowieka: marszaka Paskiewicza, wicekrla
Warszawy.
Powtarzam Ci, tylko wola cesarza sprawia, e osobnik awansuje w czynie. W ten sposb
czowiek wspinajcy si ze stopnia na stopie a do najwyszej rangi tego sztucznego narodu
moe doj do najwyszej godnoci wojskowej nie majc za sob suby w adnym wojsku.
O awans nie prosi si nigdy, zawsze si go zdobywa za pomoc intryg.
Jest w tym ogromna sia fermentacyjna, oddana do dyspozycji gowy pastwa. Lekarze
narzekaj, e nie mog przyprawi niektrych pacjentw o gorczk, aby ich wyleczy z
chronicznych chorb: ot car Piotr przyprawi cay swj lud o gorczk ambicji, aby uczyni go
bardziej gitkim i rzdzi nim podug swej woli.
...Podobn organizacja spoeczna rodzi tak gwatown gorczk zawici, tak stae napicie
ambicji dcej ku awansowi, e nard rosyjski musia sta si niezdolny do niczego prcz
podboju wiata. Wci powracam do tego terminu, poniewa tylko tym celem mona
wytumaczy nadmiar ofiar narzucanych tu jednostce przez spoeczestwo. Jeeli bezadna
ambicja wysusza serce czowieka, moe ona rwnie wyjaowi myl, zmci rozumowanie
narodu do takiego stopnia, e powici swoj wolno zwycistwu. Bez tej ubocznej myli,
wyznanej lub nie, ktrej ludzie posuszni s tu moe bezwiednie, historia Rosji wydawaaby mi
si niepojt zagadk.
Tu powstaje zasadnicze pytanie: czy myl zdobywcza, bdca ukrytym yciem Rosji, jest
omamem zdolnym duej lub krcej zwodzi prymitywne ludy, czy te musi pewnego dnia si
urzeczywistni?
Ta wtpliwo ciga mnie bez przerwy i mimo wszystkich wysikw nie umiaem jej
rozstrzygn. Jedyne, co Ci mog powiedzie, to e odkd jestem w Rosji, widz przyszo
Europy w czarnych barwach. Wszelako moje sumienie zmusza mnie do wyznania Ci, e ten
pogld zwalczaj ludzie bardzo mdrzy i bardzo dowiadczeni.
Ludzie ci mwi, e przesdnie oceniam rosyjsk potg, e kade spoeczestwo ma swoje
przeznaczenie, e losem tego jest posuwa swoje zdobycze ku Wschodowi, potem samemu si
rozdzieli, ...e Rosja, potna u siebie, grona pty, pki walczy tylko z plemionami

94

azjatyckimi, rozbiaby si o Europ w dniu, kiedy zechciaaby zrzuci mask i walczy dla
zbrojnego poparcia swej aroganckiej dyplomacji.
...Widz kolosa z bliska i trudno mi uwierzy, e to dzieo Opatrznoci ma na celu jedynie
zmniejszenie barbarzystwa Azji. Wydaje mi si, e jest przeznaczone gwnie do ukarania now
inwazj niedobrej cywilizacji Europy. Wieczna tyrania wschodnia grozi nam bezustannie i my jej
dowiadczymy, jeeli nasze ekstrawagancje i nieprawoci uczyni nas godnymi takiej kary.
Rosjanie podobno nie mog nas niczego nauczy, niech bdzie, ale mog sprawi, ebymy o
wielu rzeczach zapomnieli. Zreszt czy nie umiej lepiej od nas trwa w posuszestwie i
cierpliwie czeka? W polityce rezygnacja ludu stanowi o potdze ustroju.
Nie oczekuj ode mnie kompletnego opisu podry. Nie mwi Ci o wielu rzeczach synnych
lub interesujcych, bo na mnie zrobiy niewielkie wraenie. Chc zosta wolny i opisywa tylko
to, co mnie ywo porusza.
...Nic tu nie mona zobaczy bez ceremonii i bez przygotowa. Pj gdziekolwiek wtedy,
kiedy ma si na to ochot, to rzecz niemoliwa. Jeeli trzeba przewidzie zawczasu, gdzie nas
poniesie fantazja, lepiej nie mie fantazji, w kocu trzeba na to przysta yjc tutaj. Rosyjska
gocinno, najeona formalnociami, utrudnia ycie nawet najbardziej uprzywilejowanym
cudzoziemcom, jest godziwym pretekstem, by krpowa ruchy podrnych i ogranicza swobod
ich obserwacji. Czyni si nam rzekomo honory kraju i dziki tej uciliwej grzecznoci
obserwator nie moe obejrze adnych miejsc ani zbada adnych rzeczy bez przewodnika.
Poniewa nigdy nie bywa sam, trudniej mu ocenia samemu, i wanie tego tu chc. Aby wjecha
do Rosji, trzeba zostawi na granicy wraz z paszportem swoj woln wol. Chcemy moe
zobaczy osobliwoci jednego z cesarskich paacw? Dadz nam szambelana, ktry bdzie nam
czyni jego honory z gry na d i sw obecnoci zmusi nas do szczegowego ogldania kadej
rzeczy, to znaczy do patrzenia tylko z jego punktu widzenia i do podziwiania wszystkiego bez
wyboru. Chcemy moe zwiedzi obz wojskowy, ktry nas interesuje wycznie ze wzgldu na
pooenie barakw, malowniczy wygld mundurw, pikno koni, postaw onierza przed
namiotem? Bdzie nam towarzyszy oficer, niekiedy genera. Szpital? Bdzie nas eskortowa
lekarz naczelny. Twierdz? Pokae nam j naczelnik, lub raczej grzecznie ukryje. Szko? Jaki
zakad publiczny? Dyrektor, inspektor bdzie uprzedzony o naszej wizycie, zastaniemy go pod
broni i w nastroju dokadnie przygotowanym do stawiania czoa naszym ogldzinom. Gmach
jaki? Architekt oprowadzi nas po wszystkich jego czciach i samorzutnie wytumaczy nam
wszystko, o co go nie bdziemy pytali, aby unikn pouczenia nas o tym, o czym chcielibymy
si dowiedzie.
Z tego orientalnego ceremoniau wynika, e nie chcc marnowa czasu na staranie si o
przepustk, rezygnujemy z widzenia wielu rzeczy korzy numer jeden. Jeeli nasza ciekawo
jest do krzepka, by nas zmusi do zawracania ludziom gowy, bdziemy przynajmniej tak
pilnowani w naszych ogldzinach, e do niczego nie doprowadz, bdziemy si komunikowa
tylko oficjalnie z kierownikami tak zwanych zakadw publicznych i nie zostawi si nam innej
wolnoci prcz wolnoci wyraania wobec prawowitych wadz naszego podziwu, dyktowanego
grzecznoci, ostronoci i wdzicznoci, na ktrych Rosjanom bardzo zaley. Niczego nam
si nie odmawia, ale wszdzie si nam towarzyszy: grzeczno staje si tu rodkiem nadzoru.
Oto jak si nas tyranizuje pod pretekstem honorowania. Taki jest los podrnych
uprzywilejowanych. Co do podrnych bez protekcji, ci w ogle nic nie widz. Kraj ten jest
zorganizowany w taki sposb, e aden cudzoziemiec nie moe si po nim porusza przyjemnie
ani nawet bezpiecznie bez natychmiastowej interwencji wadz... Mam nadzieje, e poznajesz
obyczaje i polityk Wschodu pod paszczykiem europejskiej dwornoci. ...To poczenie

95

Wschodu z Zachodem, ktrego efekty znajdujemy na kadym kroku, jest charakterystyczn

cech pastwa rosyjskiego.
...Rosjanie s jeszcze przekonani o skutecznoci kamstwa, i to zudzenie dziwi mnie ze strony
ludzi, ktrzy tak go naduywali... Nie eby ich umysowi brakowao subtelnoci i pojtnoci, ale
w kraju, gdzie rzdzcy nie zrozumieli jeszcze przewagi wolnoci nawet dla nich samych,
rzdzeni musz si cofa przed natychmiastowymi niewygodami szczeroci. Zmuszeni jestemy
powtarza raz po raz: tu wielcy i mali, wszyscy przypominaj nam Grekw z Cesarstwa
Wschodniego.
...W Rosji tajemnica przewodzi wszystkiemu: tajemnica subowa, polityczna, spoeczna;
dyskrecja uyteczna i bezuyteczna, milczenie nadmierne, eby zapewni konieczne. Takie s
nieuniknione konsekwencje prymitywnego charakteru tych ludzi, podpartego wpywem ich
ustroju. Kady podrny jest niedyskretnym intruzem, trzeba moliwie najgrzeczniej mie cigle
na oku zbyt ciekawego cudzoziemca z obawy, by nie zobaczy rzeczy takimi, jakie s, co by byo
najmniej stosowne. Sowem, Rosjanie to przebrani Chiczycy: nie chc si przyzna do awersji
do obserwatorw przybyych z daleka, ale gdyby mieli odwag narazi si, jak prawdziwi
Chiczycy, na zarzut barbarzystwa, zabroniliby nam wjazdu do Petersburga tak, jak nas si
wyklucza z Pekinu, i wpuszczaliby do siebie tylko rzemielnikw, nie pozwalajc raz ju
wpuszczonemu robotnikowi na powrt do ojczyzny.
...Wszyscy Rosjanie s urodzonymi naladowcami, a wic przede wszystkim obserwatorami, a
nawet, eby ju wszystko powiedzie, ten talent, ktry jest talentem dziecinnych narodw,
degeneruje si czsto w do nikczemne szpiegostwo, powoduje pytania natrtne, niegrzeczne,
race ze strony ludzi zawsze nieprzeniknionych, ktrych odpowiedzi s tylko wybiegami.
Mona by powiedzie, e nawet przyja ma tu pewne pokrewiestwo z policj. Jak si czu
nieskrpowanie, swobodnie z ludmi tak rozwanymi, tak dyskretnymi w tym, co ich dotyczy, a
tak dociekliwymi w stosunku do innych? Gdybymy si zachowali wobec nich bardziej
naturalnie ni oni wobec nas, sdziliby, e nas nabrali.
...Nadmierna nieufno ludzi, z ktrymi mamy tu do czynienia, niezalenie od klasy, z ktrej
pochodz, ostrzega nas, eby si mie na bacznoci: budzona przez nas obawa jest oznak
grocego nam niebezpieczestwa.
...Taka nieufno wiadczy o panujcej w kraju zej wierze, a poniewa Rosjanie mieli
dotychczas mao osobistych kontaktw z cudzoziemcami, mogli nauczy si przebiegoci tylko
od samych siebie. Dowiadczenie zdobyli ze wzajemnych stosunkw. Ci ludzie nie pozwalaj
nam zapomnie powiedzenia ich ulubionego wadcy, Piotra Wielkiego: Potrzeba trzech ydw,
eby oszuka jednego Rosjanina.
Za kadym postawionym tu krokiem poznajemy tych politykw z Bizancjum, ktrych
odmalowali historycy z czasw krucjat, a ktrych cesarz Napoleon odnalaz w osobie cesarza
Aleksandra, a o nim zwykle mwi: To Grek z Cesarstwa Wschodniego!!!...

96

Petersburg, 2 sierpnia 1839.

W dniu festynu w Peterhofie zapytaem ministra wojny, jak si zabra do tego, by otrzyma
pozwolenie zwiedzenia twierdzy Schlsselburskiej.
Odrzek mi: Przeka paskie yczenie Najjaniejszemu Panu. Ten ton ostronoci
zmieszanej z niejakim zaskoczeniem by dla mnie znaczcy. Moja proba, cho zdawaa mi si
zupenie prosta, w oczach ministra miaa wielk wag. Chcie zwiedzi twierdz ju historyczn
od czasu niewoli i mierci Iwana VI, ktra zdarzya si za pano wania caryc y Elbiet y, byo
potwornym zuchwalstwem... Zrozumiaem, e niechccy dotknem wraliwego punktu, i
umilkem.
Kilka dni wczeniej, to znaczy przedwczoraj, w chwili gdy si wybieraem do Moskwy,
otrzymaem od ministra wojny list zawiadamiajcy, e zezwala mi si na obejrzenie
Schlsselburskich luz.
Dawna szwedzka twierdza, nazwana przez Piotra I kluczem do Batyku, znajduje si
dokadnie u rda Newy, na jednej z wysp jeziora adoga, ktrego ta rzeka, mwic cile, jest
odpywem: rodzajem naturalnego kanau, ktrym jezioro le swoje wody do Zatoki Fiskiej. Ale
ten kana, ktrym jest Newa, wzbiera jeszcze obfitym strumieniem, uwaanym za wyczne
rdo rzeki. Wida jak tryska z gbi okrywajcych go wd, akurat pod murami twierdzy
Schlsselburskiej, pomidzy rzek a jeziorem, ktrego fale wylewajc si przez odpyw cz si
natychmiast z falami rda, porywajc je z sob. Jest to jedna z najgodniejszych uwagi
naturalnych osobliwoci w Rosji, a krajobraz, cho bardzo paski, jak wszystkie w tym kraju, jest
jednym z najciekawszych w okolicach Petersburga. Dziki luzom statki i odzie unikaj
niebezpieczestwa, pyn wzdu jeziora omijajc rdo Newy i docieraj do rzeki mniej wicej
p mili poniej jeziora, ktrego ju nie musz przebywa.
Oto pikna robota, ktr mi pozwolono dokadnie obejrze. Chodzio mi o wizienie stanu,
zamiast tego ofiarowano mi luzy.
Minister wojny zakoczy swj bilet powiadomieniem, e dyrektor pastwowej komunikacji
otrzyma rozkaz uatwienia mi tej podry. Co za uatwienie!... Mj Boe!... Na jakie kopoty
wystawia mnie moja ciekawo!
...Tak oto, gryzc wdzido i tamszc w rku list polecajcy ministra, mwiem sobie:
KsiXXX, ktrego spotkaem na statku w Travemnde, mia racj mwic, e Rosja jest krajem
zbdnych formalnoci.
Poszedem do dyrektora komunikacji, aby zada spenienia najwyszego rozkazu.
Dyrektor nie przyjmowa albo by nieobecny, kazano mi przyj nazajutrz. Nie chcc straci
jeszcze jednego dnia nalegam, mwi mi, ebym przyszed wieczorem. Przychodz i wreszcie
docieram do tej wanej persony. Przyjmuje mnie z uprzejmoci, do jakiej mnie przyzwyczaili tu
ludzie na stanowisku, i po kwadransie rozmowy wychodz od niego, zanotuj to sobie,
zaopatrzony w rozkazy niezbdne dla inyniera Schlsselburga, ale nie dla naczelnika zamku.
Odprowadzajc mnie do przedpokoju zapewni, e nazajutrz o czwartej rano stawi si u mnie
podoficer.

97

Nie spaem, drczya mnie myl, ktra wyda Ci si szalona, myl, e mj protektor mgby si
sta moim katem. Jeeli ten czowiek zamiast mnie zaprowadzi do twierdzy Schlsselburskiej,
pooonej o osiemnacie mil od Petersburga, po opuszczeniu miasta przedstawi mi rozkaz
deportowania mnie na Syberi, abym odpokutowa sw niewaciw ciekawo, co zrobi, co
powiem? Trzeba bdzie si podda, a dopiero pniej, po dotarciu do Tobolska, jeeli tam w
ogle dotr, bd reklamowa... Grzeczno nie uspokaja mnie, przeciwnie, gdy nie
zapomniaem askawoci Aleksandra, roztaczanych jednemu z jego ministrw, schwytanemu
przez feldjegra wanie w chwili wyjcia z gabinetu cesarza, ktry wyda rozkaz wysania go na
Syberi od razu z paacu, nie pozwalajc mu wrci nawet na chwil do domu. Wiele innych
przykadw tego rodzaju usprawiedliwiao moje przeczucia i mcio mi wyobrani.
Status cudzoziemca te nie jest wystarczajc gwarancj: przypomniaem sobie okolicznoci
porwania Kotzebuego, ktry na pocztku tego wieku te zosta schwytany przez feldjegra i w oka
mgnieniu, podobnie jak ja (ju sobie wyobraaem, e jestem w drodze), przetransportowany z
Petersburga do Tobolska. To prawda, e wygnanie niemieckiego poety trwao tylko sze
tygodni, tote za modu kpiem sobie z jego lamentw, ale tej nocy ju si z nich nie miaem.
Czy to moliwa analogia naszych losw zmienia mj punkt widzenia, czy to wiek mnie uczyni
wyrozumialszym, do, e litowaem si nad Kotzebuem z caego serca. Podobna tortura nie
powinna by mierzona dugoci jej trwania. Tysic osiemset mil w teledze po kocich bach, na
dodatek w tym klimacie, jest ju tortur, ktrej nie kade ciao moe sprosta, ale nie rozwodzc
si nawet nad t pierwsz niewygod, kt by nie wspczu biednemu cudzoziemcowi,
porwanemu od przyjaci i rodziny, ktry przez sze tygodni myli, e jest skazany na
przebywanie do mierci na pustkowiu bez nazwy, bez granic, wrd zoczycw i ich stranikw,
a choby nawet wrd administratorw niszej lub wyszej rangi? Taka perspektywa jest gorsza
od mierci i wystarczy do jej wywoania albo przynajmniej do zmcenia rozumu.
Mj ambasador upomni si o mnie, tak, ale przez sze tygodni zd pozna smak wiecznego
wygnania. W dodatku mimo wszelkich upomnie, jeli by mili powany interes w pozbyciu si
mnie, rozpuszcz pogosk, e utonem podczas przejadki odzi po jeziorze. Co takiego
zdarza si codziennie. Czy ambasador Francji wyowi mnie z gbi tej otchani? Powiedz mu, e
daremnie szukano mego ciaa, wwczas godno naszego narodu zostanie ocalona, on bdzie
usatysfakcjonowany, a ja zgubiony.
Czym ich obrazi Kotzebue? Lkano si go, bo publikowa swoje opini, a ich zdaniem nie
wszystkie byy jednakowo przychylne istniejcemu w Rosji stanowi rzeczy. Ot kto mi zarczy,
e nie wzbudziem wanie takiej obawy czy bodaj takiego podejrzenia? Tak wanie mylaem
przemierzajc pokj, bo nie mogem usn. Czy i ja te nie mam manii mylenia i pisania? Jeli
tu wzbudz choby cie nieufnoci, czy bd mg si spodziewa, e bd mieli wicej
wzgldw dla mnie ni mieli dla tylu potniejszych i bardziej znanych ludzi? Daremnie
powtarzam wszystkim, e nic nie opublikuj o tym kraju, zapewne tym mniej wierz moim
sowom, im wicej podziwu udaj dla tego, co mi pokazuj. Nawet najbardziej sobie schlebiajc
nie mog myle, e wszystko mi si jednakowo podoba. Rosjanie znaj si na przezornych
kamstwach... Zreszt szpieguj mnie, jak kadego cudzoziemca, a zatem wiedz, e pisz listy,
e ich nie wysyam, wiedz te, e nie opuszczam miasta nawet na jeden dzie, nie zabierajc z
sob tych tajemniczych papierw w duej teczce. Moe bd chcieli pozna moje prawdziwe
myli. Przygotuj mi zasadzk gdzie w lesie, zaatakuj mnie, obrabuj, by mi zabra listy, i
zabij, aby zmusi do milczenia.
Takie obawy cigay mnie przez ca przedwczorajsz noc, i cho wczoraj zwiedziem bez
wypadku twierdz Schlsselbursk, nie s one tak bezpodstawne, ebym si czu zupenie
uspokojony na reszt podry. Na prno powtarzam sobie, e rosyjska policja, ostrona,

98

owiecona, dobrze poinformowana pozwala sobie tylko na takie zamachy, ktre uwaa za
konieczne, i e wyobraa sobie, e moje uwagi i moja osoba mog zaniepokoi ludzi rzdzcych
tym pastwem, to przypisywa sobie zbyt wielkie znaczenie: te podstawy do uspokojenia i
jeszcze wiele innych, ktre tu pomijam, wydaj mi si niezbyt przekonujce, dowiadczenie
dowiodo mi snadnie, jaki duch pedanterii panuje u zbyt potnych osobistoci. Wszystko jest
wane dla kogo, kto chce ukry, e rzdzi strachem, i komukolwiek zaley na opinii, nie moe
lekceway zdania czowieka niezalenego, a w dodatku piszcego. Rzdy oparte na tajemnicy,
ktrych si jest ostrono, by nie powiedzie obuda, lkaj si wszystkiego, wszystko wydaje
si im wane. Sowem, mio wasna sprzymierza si z refleksj i ze wspomnieniami, by mnie
przekona, e jestem tu naraony na niejakie niebezpieczestwa.
Kad nacisk na te niepokoje dlatego, e maluj Ci kraj. Nawet jeli moje obawy to
przywidzenia, w kadym razie s to takie przywidzenia, ktre mog zamci mi umys tylko w
Petersburgu i w Maroku: oto co pragn stwierdzi.
...Wczoraj o pitej rano wyjechaem w czterokonnej kolasie.
...Mj feldjeger zaj miejsce przede mn na kole obok wonicy i przejechalimy przez
Petersburg bardzo szybko, zostawiajc za sob eleganck dzielnic, potem dzielnic
manufaktur... potem ogromne przdzalnie baweny oraz wiele innych fabryk, przewanie
kierowanych przez Anglikw. Ta cz miasta przypomina koloni, jest to siedziba fabrykantw.
Poniewa czowiek jest tu ceniony tylko zalenie od swych stosunkw z wadzami, obecno
feldjegra na moim powozie robia wielkie wraenie.
...Dostrzegaem z przeraeniem niezwyk skuteczno tej wadzy, obowizanej mnie chroni,
i mylaem, e uzyskaaby posuch tak samo bezzwocznie, gdyby otrzymaa rozkaz zmiadenia
mnie. Trudno dostania si do tego kraju jest irytujca, ale nie napawa zbytnim lkiem, mocno
natomiast czuj si zaniepokojony trudnoci, na jak napotkaaby prba ucieczki. Proci ludzie
mwi: Drzwi wejciowe do Rosji s szerokie, wyjciowe wskie. Cho tak wielki to kraj,
czuj si tu skrpowany: wizienie te bywa obszerne, ale wizie zawsze czuje, e mu za ciasno.
Jest to zudzenie wyobrani, zgoda, ale trzeba byo przyjecha tu, by mu ulec.
Pod opiek mego onierza szybko jechaem wzdu brzegw Newy. Wyjeda si z
Petersburga niewielk ulic, nieco mniej monotonn ni drogi, jakie przebywaem dotychczas w
Rosji. Kilka widokw na rzek skro brzozowe aleje, szereg fabryk, sporo zakadw
wygldajcych na bardzo aktywne, wioski zbudowane z drzewa troch urozmaicaj krajobraz.
Nie wyobraaj sobie natury malowniczej w biecym znaczeniu tego sowa, po prostu ta okolica
jest mniej rozpaczliwa ni to, co widziaem po drugiej stronie miasta, nic wicej.
...Zaskoczy mnie wygld niektrych wsi, jest w tym prawdziwe bogactwo, a nawet pewien
rodzaj rustykalnej elegancji, miej oczom. Domy si cign wzdu jednej jedynej ulicy i siedziby
te, wszystkie z drewna, wydaj si do zadbane... Kiedy si przyjrze im z bliska, wida, e te
baraki s w istocie bardzo kiepsko zbudowane: belki i kody ledwo ociosane, wydrone po obu
kocach i wsunite jedna w drug, tworz rogi chaty; te dyle, topornie stoczone jedne na drugich
zostawiaj pomidzy sob przerwy starannie uszczelnione smoowanym mchem, ktrego dziki
zapach rozchodzi si po caej sadybie, a nawet na zewntrz.
...Wysaem wczeniej zaprzg na odlego dziesiciu mil od Petersburga: cztery wiee
konie miay czeka na mnie w pewnej wsi. Zastaem tam co w rodzaju rosyjskiej venty i
wszedem do rodka. Bdc w podry nie lubi traci nic z pierwszych wrae, opisuj swoje
wycieczki, aby je odwiey i aby czu, e podruj po wiecie. Wyszedem wic z powozu,
aby zobaczy rosyjsk ferm. Pierwszy raz widz chopw w ich wasnym domu. Peterhof nie

99

by naturaln Rosj: tum zgromadzony tam na festynie zmienia powszedni wygld kraju i
przenosi na wie miejskie zwyczaje. Tutaj wic jest mj debiut wrd pl.
Wielka szopa caa z drewna, ciany z desek z trzech stron, deski pod nogami, deski nad gow
oto co spostrzegam od razu. Wchodz do tej ogromnej hali, zajmujcej wiksz cz wiejskiej
sadyby, i mimo przecigw uderza mnie odr cebuli, kiszonej kapusty i starej tustej skry, jaki
wydzielaj rosyjskie wsie i wieniacy.
Wspaniay ogier przywizany do supa pochania uwag wielu ludzi zajtych podkuwaniem
go, nie bez wysiku. Ludzie ci byli zaopatrzeni w powrozy, by zwiza ogniste zwierz, w
kawaki weny, by zakry mu oczy oraz w wdzido i munsztuk, by je poskromi. To wspaniae
bydl naley, jak mi powiedziano, do stajni dziedzica z ssiedztwa. W tym samym ogrodzeniu, w
gbi szopy chop stojcy na bardzo maym wzku, takim, jak wszystkie rosyjskie wzki, wrzuca
na strych nie powizane w snopy siano, ktre nabiera widami, aby je unie ponad swoj gow,
inny czowiek je bierze i upycha pod dach. Okoo omiu osb zajmuje si koniem, wszyscy ci
mczyni maj godne uwagi twarze, postacie i ubiory. Jednak ludno prowincji graniczcych
ze stolic nie jest urodziwa, nie jest nawet rosyjska, gdy bardzo zmieszan z ludmi grupy
fiskiej, podobnymi do Lapoczykw.
...Do tej niezwykej szopy przylega niska i niezbyt obszerna izba. Wchodz tam i odnosz
wraenie, e znajduj si w gwnym pokoju jakiego paskodennego statku, eglujcego po
rzece, wydaje mi si take, e jestem w beczce: wszystko jest z drewna, ciany, sufit, podoga,
st, stoki s nagromadzeniem dyli i kd rnej dugoci, topornie wykonanych. Odr kiszonej
kapusty i dziegciu gruje nad wszystkim.
W tej klitce, niemal pozbawionej powietrza i wiata, bo drzwi s niskie, a okna mae jak
dymniki, spostrzegem star kobiet, zajt nalewaniem herbaty czterem czy piciu brodatym
chopom, okrytym owczymi futrami o wenie zwrconej do wewntrz (dzi, 1 sierpnia, od kilku
dni ju jest zimno). Ci mczyni, przewanie niscy, siedz przy stole, ich futra, drapujce
czowieka w rozmaity sposb, maj styl.
Jak ju Ci nieraz mwiem, lud rosyjski jest malowniczy: wrd grup mczyzn i zwierzt
otaczajcych mnie w tym wntrzu rosyjskiej fermy malarz znalazby temat do wielu uroczych
obrazw.
Czerwone i niebieskie koszule wieniakw, zapite w nadgarstku i cinite wok bioder
pasem, nad ktrym ten rodzaj kaftana opada antycznymi fadami, podczas gdy d zwisa luno
jak tunika i zakrywa spodnie, do ktrych go si nie wkada; duga suknia na persk mod, czsto
nie zapita, ktra, gdy czowiek nie pracuje, czciowo zasania bluz; wosy dugie po bokach,
rozdzielone nad czoem, ale rwno obcite z tyu nieco nad karkiem, zostawiajc odsonit
wiksz cz szyi czy ta cao nie skada si na wygld oryginalny i malowniczy?... agodny
i dziki zarazem wyraz twarzy chopw rosyjskich, nie jest pozbawiony wdziku, krzepka posta,
sia nie odbiera im lekkoci, zrcznoci, szerokie ramiona, agodny umiech ust, mieszanina
czuoci i okruciestwa kryjca si w dzikim i smutnym wejrzeniu wszystko to czyni ich
wygld tak odmiennym od wygldu naszych rolnikw, jak ich miejsce zamieszkania i uprawiana
przez nich ziemia s odmienne od reszty Europy. Wszystko tu nowe dla cudzoziemca. Ludzie
maj tu pewien urok, odczuwalny a niewyraalny: jest to wschodnia powolno pomieszana z
romantycznym marzycielstwem ludw Pnocy, a wszystko w postaci nieokrzesanej, ale
szlachetnej, dajcej im powab pierwotnych darw. Lud ten budzi szczeglne zainteresowanie bez
zaufania, odcie uczucia, ktry poznaem dopiero tutaj. Czowiek z ludu w Rosji to zabawna
szelma. Mona by tych wieniakw daleko zaprowadzi, gdyby ich nie oszukiwano, lecz kiedy
widz, e dziedzice i ich zastpcy kami wicej od nich, zasklepiaj si w chytroci i otpieniu.

100

...Kraj ten jest bardzo niechlujny, ale brud domw i ubra bardziej mnie razi ni brud ludzi, bo
Rosjanie do dbaj o swoje osoby. Prawd mwic, ich anie parowe budz w nas obrzydzenie,
s to wyziewy gorcej wody, wolabym czyst wod lejc si strumieniami, a jednak te wrzce
opary myj ciao i oywiaj je, marszczc zarazem przedwczenie skr. Dziki nawykowi tych
kpieli czsto widzimy chopw o czystych wosach i brodach, podczas gdy o ich ubraniach nie
mona tego powiedzie. Ciepa odzie drogo kosztuje, ludzie s zmuszeni dugo j nosi, a wic
wydaje si brudna na dugo przed zuyciem. Izby, w ktrych myli si tylko o zabezpieczeniu
przed zimnem, s si rzeczy mniej wietrzone od mieszka ludw Poudnia. W ogle brud ludzi
Pnocy, zawsze zamknity w czterech cianach, jest gciejszy i bardziej odpychajcy ni brud
ludzi yjcych w socu: Rosjanom przez dziewi miesicy w roku brak oczyszczajcego
powietrza.
W niektrych okolicach ludzie pracy nosz na gowie granatow sukienn czapk w ksztacie
bani, przypominajc nakrycie gowy bonzw. Ci tutaj maj rne czapki, a wszystkie te berety i
kopaki o rozmaitych ksztatach s do mie dla oka.
...Ale co ja Ci powiem o kobietach? Te, co widziaem dotychczas, wydaway mi si
odpychajce. Spodziewaem si spotka w czasie tej wycieczki kilka piknych wieniaczek, ale
nie, tutaj, jak w Petersburgu s one niskie i grube i przepasuj si nieco powyej biustu, ktry
buja swobodnie nad spdnic jest to ohydne. Dodaj do tej dobrowolnej deformacji grube
mskie buty z tustej cuchncej skry i rodzaj peleryny z owczej skry, podobnej do futra ich
mw, a bdziesz mia obraz nadzwyczaj nieprzyjemny. Niestety ten obraz jest prawdziwy. Na
domiar brzydoty futro kobiet jest skrojone mniej wdzicznie ni paletko mczyzn, poza tym
co wynika zapewne z chwalebnej oszczdnoci jest zazwyczaj bardziej zrobaczywiae i
dosownie w strzpach... Tak si przedstawia ich strj.
...Prawd mwic, wikszo kobiet, ktre si spotyka w guberni petersburskiej, jest
pochodzenia fiskiego. Zapewniano mnie, e w rodkowej czci kraju, ktr mam zwiedzi, s
przepikne wieniaczki.
Droga z Petersburga do Schlsselburga jest kiepska w niektrych miejscach: s to gbokie
piaski bd ruchome bagna, na ktre rzucono deski nie wystarczajce dla pieszych i fatalne dla
pojazdw. Te le dopasowane kaway drzewa ruszaj si i opryskuj czowieka siedzcego w
kolasie, i jest to jeszcze najmniejsza z niewygd drogi, jest co gorszego ni deski: mam na myli
bierwiona nie przepoowione, umieszczone w stanie surowym w poprzek w pewnych partiach
bagnistych terenw, ktre trzeba przebywa na duszych odcinkach drogi i ktrych niepewny
grunt pochonby kad inwestycj prcz drogi uoonej z kd. Niestety t rustykalna i ruchoma
podoga umieszczona na bagnie jest zbudowana z kawakw drewna le zczonych, nierwnych,
caa ta chwiejna budowla podskakuje pod koami na gruncie bez dna, zawsze podmokym i ktry
przy nacisku robi si elastyczny. Przy rosyjskim tempie podrowania pojazd szybko si niszczy
na takich drogach, ludzie ami tu sobie koci, sworznie kolas z wiorsty na wiorst pryskaj na
wszystkie strony, elazne obrcze k pkaj, resory rw si. Ten stan rzeczy musi sprowadzi
pojazdy do ich najprostszej postaci, do czego tak prymitywnego jak telega.
Oprcz synnej szosy z Petersburga do Moskwy jedn z drg, gdzie si spotyka najmniej tych
gronych okrglakw, jest droga do Schlsselburga. Naliczyem tam duo mostw z kiepskich
desek i jeden z nich wyda mi si niebezpieczny. ycie ludzkie nisko si ceni w Rosji. Czy majc
szedziesit milionw dzieci mona by czuym ojcem?
Po przybyciu do Schlsselburga, gdzie mnie oczekiwano, zostaem przyjty przez inyniera
kierujcego budow luz.
Kana adoga w swej obecnej postaci biegnie wzdu czci jeziora znajdujcej si midzy
miastem o tym samym imieniu a Schlsselburgiem. Jest to wspaniaa robota, suy do chronienia

101

statkw i odzi przed niebezpieczestwami, na ktre wystawiay je niegdy burze na jeziorze.

Teraz odzie omijaj to burzliwe morze i wichury nie mog ju przerwa eglugi uwaanej
kiedy za bardzo niebezpieczn nawet przez najodwaniejszych marynarzy.
Byo szaro, zimno, wietrzno. Ledwo wysiadem z powozu przed domem inyniera, porzdnym
drewnianym budynkiem, a ju on sam mnie wprowadzi do przyzwoitego salonu i poczstowa
lekkim posikiem.
...Wszelako chcc sumiennie wypeni swoje zadanie, powiedzia mi w kocu:
auj, e musz skoni pana do wyjcia, ale nie mamy zbyt duo czasu na obejrzenie
robt, ktre mam zgodnie z rozkazem pokaza panu ze szczegami.
Przewidziaem ten cios, ale nie mogc go odparowa przyjem go z rezygnacj i pozwoliem
si prowadzi od luzy do luzy, wci mylc z daremnym alem o tej twierdzy, grobie modego
Iwana, do ktrej nie pozwalano mi si zbliy. Miaem bez przerwy w myli ten niewyznany cel
mej wycieczki; wkrtce zobaczysz, jak zosta osignity.
Liczba granitowych blokw, ktre widziaem tego ranka, stawide osadzonych we wpustach
wyobionych w bryach tego samego tworzywa, pyt rwnie z granitu, uytych do
wybrukowania dna olbrzymiego kanau nie interesuje Ci wcale i bardzo mnie to cieszy, bo nie
mgbym Ci tego powiedzie. Wiedz tylko, e przez dziesi lat, odkd zostay ukoczone
pierwsze luzy, nie wymagay one adnej naprawy. Zadziwiajcy przykad wytrzymaoci w
takim klimacie, jaki panuje nad jeziorem adoga, gdzie granit, kamienie, marmur, najmocniejsze
materiay trwaj zaledwie kilka lat.
Ta wspaniaa robota ma na celu wyrwnanie rnicy poziomw midzy kanaem adoga a
prdem Newy u jej rda, na zachodnim kracu odpywu, ktry wpada do rzeki wieloma
spustami. Pomnoono odpywy z podziwu godnym zbytkiem, aby maksymalnie uatwi i
usprawni eglug, trwajc z powodu srogiej zimy najwyej przez trzycztery miesice w roku.
Niczego nie zaniedbano pod wzgldem solidnoci i dokadnoci roboty, posugujc si w
miar monoci fiskim granitem na mosty, balustrady, a nawet, powtarzam to z podziwem, na
dno koryta kanau. Roboty w drewnie s wykonane starannie, odpowiednio do tego zbytku
materiaw, sowem, wykorzystano wszystkie wynalazki, wszystkie udoskonalenia wspczesnej
nauki i wykonano w Schlsselburgu dzieo tak doskonae w swoim rodzaju, jak na to pozwolia
surowo natury w tym niewdzicznym klimacie.
Wewntrzna egluga Rosji zasuguje na najwiksz uwag fachowcw, jest to jedno z
gwnych rde bogactwa kraju. Dziki systemowi kanalizacji tak kolosalnej, jak wszystko, co
si dzieje w tym pastwie, od czasw Piotra Wielkiego udao si poczy bez niebezpieczestwa
dla statkw Morze Kaspijskie z Batykiem, Wog, jeziorem adoga i New. Tym sposobem
wody czce Pnoc z Poudniem pyn przez Europ i przez Azj. Pomys ten, zuchway w
koncepcji, niezwyky w wykonaniu, stworzy w kocu jeden z cudw cywilizowanego wiata.
Dobrze i piknie jest o tym wiedzie, ale moim zdaniem ogldanie tego jest nudne, zwaszcza
pod opiek jednego z wykonawcw tego arcydziea. Fachowiec darzy swoj prac szacunkiem
bez wtpienia zasuonym, ale dla zwykego laika, takiego jak ja, podziw zaguszaj te
drobiazgowe detale, ktre ja Ci daruj. Nowy dowd na to, co Ci ju powiedziaem gdzie indziej:
czowiek podrujcy po Rosji pozostawiony samemu sobie nie widzi nic; wspomagany, to
znaczy eskortowany, Stale na czyim oku, widzi za duo, co wychodzi na jedno.
Kiedy zdawao mi si, e spaciem nalen danin z mego czasu i pochwa cudom, ktre
byem zmuszony obejrze, by si odpaci za ask, jak w pojciu gospodarzy mi
wywiadczono, powrciem do pierwszego motywu mej podry i ukrywajc swj cel, eby go
lepiej osign, powiedziaem, e chciabym zobaczy rdo Newy. Ta ch, ktrej pozorna

102

niewinno nie potrafia osoni jej niedyskrecji, zostaa pocztkowo zignorowana przez mego
inyniera, ktry mi odpowiedzia:
rdo tryska pod wod przy kocu jeziora adoga, w gbi kanau dzielcego to jezioro od
wyspy, gdzie wznosi si twierdza.
Wiedziaem o tym.
Jest to jedna z naturalnych osobliwoci Rosji odparem. Czy nie byoby moliwe
obejrzenie tego rda?
Wiatr jest za silny, nie uda nam si dostrzec burzenia si rda; gdyby bya bezwietrzna
pogoda, oko mogoby dojrze strumie wody tryskajcy z gbi fal, ale zrobi co bd mg, aby
zaspokoi pask ciekawo.
Co rzekszy inynier skin na bardzo adn d kierowan przez szeciu elegancko ubranych
wiolarzy i pojechalimy rzekomo po to, by zobaczy rdo Newy, ale w rzeczywistoci po to,
by si zbliy do murw fortecy lub raczej zaczarowanego wizienia, do ktrego zabroniono mi
wstpu z arcyzrczn grzecznoci. Ale trudnoci tylko wzmagay moj arliwo. Gdybym zna
haso dla uwolnienia jakiego nieszczliwego winia, moja niecierpliwo nie byaby wiksza.
Twierdz Schlsselbursk zbudowano na paskiej wyspie, rodzaju rafy, niezbyt wzniesionej
ponad poziom wd. Ta skaa dzieli rzek na p, oddziela te j od waciwego jeziora i suy za
wskanik dla rozpoznawania linii, gdzie wody si cz. Okralimy twierdz rzekomo po to, by
si zbliy moliwie najbardziej do rda Newy. Nasz stateczek zawiz nas wkrtce akurat nad
ten wir. Wiolarze tak zrcznie pruli fale, e mimo niepogody i niewielkich rozmiarw naszej
odzi ledwo czulimy koysanie, cho jest tak silne w tym miejscu, jak na rodku morza. Nie
mogc dojrze rda, ktrego kipiel kryy niosce nas fale, odbylimy najpierw przejadk po
wielkim jeziorze, a w drodze powrotnej nieco uspokojony wiatr pozwoli nam dostrzec na do
wielkiej gbokoci kilka drobnych wirw: byo to wanie rdo Newy, nad ktrym pynlimy.
...Kiedy si napodziwiaem do syta pooenia Schlsselburga, do nachwaliem si tej
naturalnej osobliwoci, do naogldaem przez lunet pozycji baterii dzia umieszczonej przez
Piotra Wielkiego dla bombardowania fortecy Szwedw, wreszcie napodziwiaem si do syta
wszystkiego, co mnie wcale nie interesowao, powiedziaem najswobodniej, najobojtniej w
wiecie:
Chodmy zobaczy wntrze twierdzy. Jej pooenie wydaje mi si bardzo malownicze
dodaem nieco mniej zrcznie, bo zwaszcza z dyplomatycznymi subtelnociami nigdy nie naley
przesadza.
Rosjanin rzuci na mnie przenikliwe spojrzenie, ktrego wag odczuem w caej peni, i
matematyk przemieniony w dyplomat odpar:
W tej twierdzy, prosz pana, nie ma nic ciekawego dla cudzoziemca.
Mniejsza o to, wszystko jest ciekawe w tak interesujcym kraju jak wasz.
Ale jeeli komendant nas nie oczekuje, to nas nie wpuszcz.
Pole pan do niego kogo z prob, by pozwoli wprowadzi podrnego do twierdzy.
Przypuszczam zreszt, e nas oczekuje.
I rzeczywicie, wpuszczono nas na pierwsz prob inyniera, co mnie skonio do
przypuszczenia, e jeli moja wizyta nie bya zapowiedziana jako pewna, to w kadym razie
zaznaczona jako moliwa.
Przyjci z wojskowym ceremoniaem, zostalimy wpuszczeni pod sklepienie przez do sabo
strzeon bram i przeszedszy przez zarosy traw dziedziniec wprowadzeni ...do wizienia?...
Nic podobnego: do mieszkania komendanta. On nie umie ani sowa po francusku, ale przyj
mnie godziwie. Udajc, e bierze moj wizyt za grzeczno, ktrej obiektem jest wycznie on,
skada mi tumaczone przez inyniera podzikowania, ktrych nie mg wyrazi mi sam. Te

103

podstpne komplementy wydaway mi si raczej zabawne ni mie. Trzeba byo prowadzi

salonow rozmow, udawa, e gawdz z on komendanta, ktra te nie mwia po francusku,
trzeba byo napi si czekolady, sowem, zajmowa si czym cakiem innym ni zwiedzanie
wizienia Iwana, tej wymarzonej nagrody za wszystkie wysiki, wszystkie podstpy, wszystkie
kopoty tgo dnia. Nigdy nikt nie poda tak dosta si do paacu wrek, jak ja pragnem
wej do tego lochu.
W kocu, gdy wydawao mi si, e upyn przyzwoity czas wizyty, spytaem mego
przewodnika, czy jest moliwe zobaczenie wntrza twierdzy. Komendant i inynier szybko
zamienili ze sob par sw, par spojrze i wyszlimy z pokoju.
Mylaem, e to ju koniec moich wysikw. Twierdza Schlsselburg nie ma w sobie nic
malowniczego, jest to ogrodzenie ze szwedzkich murw, niezbyt wysokich, ktrych wntrze
przypomina rodzaj wirydarza, gdzie rozrzucono rne budynki, wszystkie bardzo niskie,
mianowicie: cerkiew, dom mieszkalny komendanta, koszary, wreszcie wizienie, niewidoczne i
zamaskowane oknami... Nic tu nie zapowiada przemocy, tajemnica tkwi w samej istocie rzeczy,
nie w ich wygldzie. Widok prawie pogodny tego pastwowego wizienia wyda mi si bardziej
przeraajcy dla myli ni dla wzroku. Nie ma tu krat, mostw zwodzonych, blankw, sowem,
nieco teatralnego sztafau, dekorujcego grone zamki redniowiecza. Po wyjciu z salonu
komendanta rozpoczto od pokazania mi wspania ych prz yborw cer kiewnych! Cztery
kapy uroczycie rozoone przede mn kosztoway trzydzieci tysicy rubli, jak raczy
powiedzie mi sam komendant. Znuony tyloma komediami zapytaem po prostu o grb Iwana
VI. W odpowiedzi pokazano mi szczerb zrobion w murze armat cara Piotra, kiedy osobicie
szturmowa szwedzk twierdz, klucz do Batyku.
A gdzie jest grb Iwana? powtrzyem niespeszony.
Tym razem zaprowadzono mnie za cerkiew, do krzewu ry bengalskiej.
To tu powiedziano.
Wywnioskowaem, e w Rosji ofiary nie maj grobu.
A pokj Iwana? zapytaem z naleganiem, ktre musiao by dla mych gospodarzy rwnie
osobliwe, jak dla mnie ich skrupuy, powcigliwo i lawirowanie.
Inynier odpowiedzia mi pgosem, e nie mona mi pokaza pokoju Iwana, poniewa
znajduje si w czci twierdzy zajtej obecnie przez winiw politycznych.
Wymwka wydaa mi si uzasadniona, spodziewaem si jej, ale zaskoczy mnie gniew
komendanta: czy rozumia po francusku lepiej ni mwi, czy e chcia mnie przedtem oszuka
udajc, e nie zna naszego jzyka, czy wreszcie odgad sens wyjanienia, ktre mi dano, do e
udzieli ostrej reprymendy mojemu przewodnikowi, dla ktrego ta niedyskrecja, doda, moe
ktrego dnia sta si fatalna. Co te ten, uraony nagan, zdoa powiedzie mi w sprzyjajcym
momencie, dodajc, e komendant uprzedzi go w sposb nader znaczcy, eby w przyszoci
powstrzyma si od mwienia o sprawach publicznych i od wprowadzania cudzoziemcw do
wizienia stanu. Mj inynier ma wszystkie dyspozycje niezbdne do zostania dobrym
Rosjaninem, ale jest mody i nie zna jeszcze dogbnie swego fachu... nie mam na myli profesji
inyniera.
Poczuem, e trzeba ustpi, byem sabszy, uznaem si za pokonanego i zrezygnowaem ze
zwiedzenia pokoju, gdzie zmar nieszczliwy nastpca tronu Rosji, poniewa uznano za
wygodniejsze zrobi z niego kretyna ni cesarza. Nie mogem si nadziwi sposobowi, w jaki
pastwo rosyjskie jest obsugiwane przez swoich agentw. Wspomniaem min ministra wojny
za pierwszym razem, kiedy omieliem si wyrazi ch zwiedzenia zamku, ktry sta si
historycznym zabytkiem od czasu zbrodni popenionej za carycy Elbiety, i z mieszanin
podziwu i lku porwnywaem chaos poj panujcych u nas z brakiem wszelkiej myli,

104

wszelkich osobistych pogldw, ze lepym posuszestwem, bdcym regu postpowania u

przywdcw rosyjskiej administracji, jak rwnie niszych urzdnikw. Jedno dziaania tego
rzdu przeraaa mnie, podziwiaem z dreniem milczc zgod zwierzchnikw i podwadnych w
zwalczaniu myli, a nawet faktw. Czuem tak samo niecierpliw ch wyjcia, jak chwil
przedtem wejcia, i skoro nic ju nie mogo przycign mojej uwagi w twierdzy, z ktrej
raczono mi pokaza tylko zakrysti, poprosiem niecierpliwie o powrt, jak bym si ba zosta
skutkiem przemocy jednym z mieszkacw tego przybytku sekretnych ez i utajonych boleci. W
swym cigle rosncym lku dyem ju tylko do fizycznej przyjemnoci chodzenia, oddychania,
nie pamitaem, e sam kraj, ktry wnet znowu ujrz, jest take wizieniem wizieniem tym
groniejszym, e obszerniejsze i e z wikszym trudem osiga si i przekracza jego granice.
Rosyjska twierdza!!! Sowa te wywieraj na wyobrani inne wraenie ni to, ktre si
odczuwa podczas zwiedzania fortec ludw naprawd cywilizowanych, na wskro ludzkich.
Dziecinne rodki ostronoci stosowane w Rosji dla ukrycia tego, co si okrela jako tajemnice
pastwowe, utwierdzaj mnie bardziej ni by to uczyniy otwarte akty barbarzystwa w
przekonaniu, e ten ustrj jest tylko obudn tyrani. Odkd przeniknem do rosyjskiego
wizienia stanu i sam doznaem niemonoci mwienia tam o tym, czego wszake kady
cudzoziemiec szuka w podobnym miejscu, mwi sobie, e takie udawanie musi by mask
gbokiej niehumanitarnoci: nie jest dobrem to, co si tak troskliwie osania.
Gdyby zamiast ukrywania prawdy zaprowadzono mnie po prostu na miejsce, ktre wolno
pokazywa; gdyby szczerze odpowiedziano na moje pytania o fakt dokonany przed wiekiem, nie
bybym tak pochonity tym, czego oglda nie mogem; to natomiast, czego mi zakazano zbyt
przebiegle, dowiodo mi przeciwiestwa tego, o czym mnie chciano przekona. Wszystkie te
daremne wykrty s rewelacjami dla dowiadczonego obserwatora. Oburzao mnie, e ludzie
stosujcy wobec mnie te wybiegi mogli myle, e daem si zwie ich dziecinnym podstpom.
Zapewniono mnie, a wiem o tym z pewnego rda, e w podwodnych lochach Kronsztadu
znajduj si wrd innych winiw stanu nieszcznicy relegowani tu za panowania Aleksandra.
Ci nieszczliwi s otpieni tortur, ktrej okruciestwa nic nie jest w stanie usprawiedliwi ani
umotywowa. Gdyby wyszli teraz spod ziemi, powstaliby jako widma mcicieli, na ktrych
widok cofnby si ze zgrozy sam despota i runby gmach despotyzmu. Wszystko mona
obroni piknymi swkami, a nawet susznymi racjami, adnej z opinii dzielcych wiat
polityczny, literacki i religijny nie brak argumentw, ale trudno i darmo, ustrj oparty na
przemocy, wymagajcy podtrzymywania takimi sposobami, jest ustrojem do gbi wystpnym.
Ofiary tej ohydnej polityki nie s ju ludmi: ci nieszcznicy wyjci spod prawa, wegetujcy
z dala od wiata, zapomniani przez wszystkich, opuszczeni przez samych siebie w nocy swej
niedoli, gdzie zidiocenie staje si plonem i ostatni pociech w bezterminowej nudzie, stracili
pami, a nawet rozsdek, to wiato ludzkie, ktrego aden czowiek nie ma prawa zgasi w
duszy swego bliniego. Zapomnieli nawet swego imienia, o ktre stranicy pytaj ich dla
zabawy, dla brutalnej i zawsze bezkarnej kpiny, bo w gbi tych otchani nieprawoci panuje taki
niead, tak gsty mrok, e zacieraj si tam lady wszelkiej sprawiedliwoci.
Wadze nawet nie znaj zbrodni niektrych winiw, a trzymaj ich nad w zamkniciu,
poniewa nie wiedz, komu ich zwrci i poniewa myl, e przystojniej jest uwieczni
naduycie ni je ujawni. Obawiajc si zego wraenia sprawionego spnion
sprawiedliwoci, pogbiaj zo, aby nie musie usprawiedliwi jego istnienia: okrutna
maoduszno, ktra nazywa si szacunkiem dla konwenansw, przezornoci,
posuszestwem, mdroci... i bo ja wiem czym jeszcze? Despotyzm przemawia dyskretnie: w
ludzkim spoeczestwie kada rzecz ma dwoje imion. Tak wic mwi si nam co chwila, e w
Rosji nie ma kary mierci. Pochowa ywcem nie znaczy zabi! Gdy pomylimy z jednej strony

105

o takich nieszczciach, a z drugiej o takiej niesprawiedliwoci i obudzie, nie widzimy ju

przestpcy w wizieniu, zbrodniarzem wydaje si nam tylko sdzia, a co mnie najbardziej
przeraa, to fakt, e ten sdzia nieprawy nie jest wcale okrutny, bo mu to sprawia przyjemno.
Oto co moe zrobi niedobry ustrj z ludzi zainteresowanych w jego trwaniu!... Ale Rosja kroczy
ku swemu przeznaczeniu, a to tumaczy wszystko. Oczywicie jeeli wielko celu mierzy si
iloci ofiar, trzeba przepowiedzie temu narodowi panowanie nad wiatem.

106

Petersburg, 2 sierpnia 1893, o pnocy.

Rzuciem ostatnie spojrzenie na to niezwyke miasto, poegnaem si z Petersburgiem...
egnaj!! Jest to magiczne sowo!! Dodaje miastom zarwno jak ludziom nieznanego uroku.
...Byo po dziesitej, wrciem z przechadzki po wyspach. Jest to moment, kiedy wygld
miasta robi dziwne i bardzo trudne do opisania wraenie, bo pikno tego obrazu nie polega na
liniach, poniewa pooenie jest cakowicie paskie, lecz na magii zamglonych nocy pnocnego
kraju, nocy wietlistych, ktre trzeba widzie, by zrozumie ten poetyczny majestat.
Od strony zachodniej miasto pozostawao mroczne, drca linia rysowana przez nie na
horyzoncie wygldaa jak maa wycinanka z szarego papieru przyklejona na biaym tle: tym tem
jest niebo na zachodzie, gdzie zorza wieczorna lni dugo po znikniciu soca, podczas gdy na
mocy odwrotnego efektu to samo lnienie na wschodzie owietla gmachy przeciwlegej dzielnicy
o eleganckich fasadach, rysujcych si jasn plam na czci nieba przezroczystej i gbszej ni
ta, na ktrej byszczy gloria zachodu. To przeciwiestwo sprawia, e na zachodzie miasto jest
czarne, a niebo jasne, natomiast na wschodzie to, co si wznosi na ziemi, jest owietlone i odcina
si biel na ciemnym niebie. Ten kontrast robi wraenie, ktre sowa mog odda tylko nader
niedoskonale. Powolne ganicie barw zmierzchu, ktre zdaje si utrwala dzie walczc z cigle
rosncym mrokiem, udziela caej naturze tajemniczego ruchu: niskie tereny miasta ze swymi
niezbyt wzniesionymi gmachami na brzegu Newy wydaj si oscylowa midzy niebem a wod
rzekby, zaraz znikn w pustce.
Wiele wie i dzwonnic ma na szczycie, jak ju Ci pisaem gdzie indziej, ostre iglice, podobne
do masztw statku. W nocy te egrety, pozacane zgodnie z narodowym zwyczajem, pyn w
powietrzu nad niebem, ktre nie jest ani czarne, ani jasne, a kiedy nie odcinaj si tam cieniem,
byszcz tysicem refleksw podobnych do mory usek jaszczurki.
Jest pocztek sierpnia, w tej szerokoci geograficznej to ju koniec lata, a jednak czstka nieba
jeszcze zostaje wietlista przez ca noc. Ta perowa aureola trwajca na horyzoncie odbija si w
Newie, ktra w spokojne dni wydaje si nie mie prdu. Rzeka lub raczej jezioro tak owietlone
upodabnia si do ogromnej metalowej pyty i ta srebrzysta rwnina jest oddzielona od nieba,
biaego jak ona, tylko sylwet miasta. Ta odrobina ziemi odcinajca si i drca na wodzie jak
piana naniesiona powodzi, te czarne, nieregularne punkciki, ledwo zaznaczone pomidzy biel
nieba a biel rzeki czyby to bya stolica wielkiego pastwa, czy te to wszystko jest tylko
pozorem, zudzeniem optycznym? To obrazu jest ptnem, a ksztaty to cienie oywione przez
chwil latarni magiczn, uyczajc im urojonego istnienia, ale podczas gdy one dokonuj w
przestrzeni milczcych obrotw, lampa zganie, miasto z powrotem zapadnie si w pustk i
widowisko skoczy si jak fantasmagoria.
Widziaem iglic katedry, w ktrej s zoone szcztki ostatnich wadcw Rosji, odcinajc
si czerni na biaym ptnie nieba: ta strzaa gruje nad twierdz i nad miastem. Ostrzejsza ni
piramida cyprysa, na perowej szaroci dali robi wraenie zbyt mocnego i zbyt zuchwaego
pocignicia pdzlem, zrobionego przez artyst w chwili upojenia. Rys przycigajcy spojrzenie
popsuby obraz, lecz upiksza rzeczywisto: Bg nie umie malowa tak jak my. Byo to

107

pikne... mao ruchu, lecz dostojna cisza, inspirujca senno. Cay zamt, wszystkie haasy
powszedniego ycia ustay, ludzie zniknli, ziemia bya we wadzy nadprzyrodzonych potg. W
tych ostatnich blaskach nieskoczenie dugiego dnia, w tych nierwnych, gasncych wiatach
borealnych nocy, s nieokrelone, niepojte tajemnice, tumaczce mitologi Pnocy. Rozumiem
dzi wszystkie zabobony Skandynaww. Bg kryje si w wietle bieguna, jak si objawia w
olniewajcym dniu tropikw.
...Chciabym mc spdzi cae lato w Petersburgu, zajty wycznie robieniem co wieczr
tego, co dzi.
Uznawszy pooenie jakiego kraju czy miasta za pikne, przywizuj si do niego namitnie i
wracam tam codzie o sprzyjajcej godzinie.
Dugo si zatrzymaem na rodku wielkiego mostu na Newie, pragnem wyry sobie w
pamici dwa rne obrazy, ktrymi mogem si rozkoszowa odwracajc si tylko i nie
zmieniajc miejsca.
Bybym zosta tam dugo, bybym tam jeszcze teraz, gdyby nie ch jak najszybszego powrotu
do domu, by Ci odmalowa, zanim mi umknie z pamici, cz rozmarzonego podziwu, jaki
odczuwaem na widok gasncych tonw tego ruchomego obrazu. Caoksztat rzeczy opisuje si
lepiej z pamici, ale chcc odda pewne szczegy trzeba chwyta pierwsze wraenia w locie.
Widowisko, ktre wanie Ci opisaem, napeniao mnie religijnym rozrzewnieniem, ktrego
nie chciaem utraci. Mona wierzy w realno tego, co si gboko odczuwa, ale w moim
wieku wie si, e z wszystkiego, co przemija, najszybciej przemijaj tak ywe wzruszenia, e
zdawaoby si musz trwa wiecznie.
Petersburg wydaje mi si mniej pikny, lecz bardziej zdumiewajcy ni Wenecja. S to dwa
kolosy wzniesione przez strach. Wenecja bya dzieem zwykego strachu: ostatni Rzymianie
woleli uciec ni umrze i owoc strachu tych antycznych kolosw sta si jednym z cudw
wspczesnego nam wiata. Petersburg te jest wytworem. zgrozy, ale zgrozy zbonej; bo
rosyjska polityka potrafia uczyni z posuszestwa cesarzowi dogmat. Lud rosyjski uchodzi za
bardzo religijny; powiedzmy, e to prawda, ale czym jest religia, ktrej nie wolno naucza? W
cerkwiach rosyjskich nie wygasza si kaza. Ewangelia objawiaby Sowianom wolno.
Ta obawa przed wyjanieniem czci tego, w co lud wierzy, wydaje mi si podejrzana: im
bardziej rozsdek i nauka ograniczaj domen wiary, tym wikszy odblask rzuca to boskie
wiato, skupione w swoim boskim ognisku; lepiej wierzy si, gdy si mniej wierzy. Znaki krzya
nie wiadcz o pobonoci, tote mimo przyklka i wszystkich zewntrznych oznak pietyzmu
Rosjanie chyba myl w swoich modach wicej o cesarzu ni o Krlu krlw. Temu ludowi
czccemu swych panw potrzebny by by, jak Japoczykom, drugi wadca: cesarz duchowy, by
go poprowadzi do nieba. Wadca tymczasowy zbytnio go przywizuje do ziemi. Zbudcie
mnie, kiedy dojdziecie do Pana Boga powiedzia w cerkwi pewien ambasador, na wp
upiony naboestwem cesarskim.
Czasami jednak czuj si skonny podzieli zabobon tego ludu: entuzjazm si udziela, gdy jest
powszechny albo gdy wydaje si taki. Ale z chwil gdy mnie ogarnia ta choroba, myl o Syberii,
tej niezbdnej podporze moskiewskiej cywilizacji, i raptem odzyskuj spokj i niezaleno.
Wiara polityczna jest tutaj mocniejsza ni wiara religijna. Jedno Kocioa greckiego jest
tylko pozorna: Bizancjum i Moskwa nie s nigdy w zgodzie, sekty, zmuszone do milczenia
zrcznie wykalkulowanym milczeniem panujcego Kocioa, dr sobie drogi pod ziemi, ale
narody s nieme tylko przez jaki czas, wczeniej czy pniej przychodzi dzie dyskusji, religia,
polityka, wszystko przemawia, wszystko si w kocu wypowiada. Ot jak tylko ten nard w
kagacu odzyska mow, usyszymy tyle dysput, e zdziwiony wiat poczuje si jakby wiadkiem

108

pomieszania jzykw przy budowie wiey Babel: rewolucja spoeczna w Rosji dokona si kiedy
z powodu niesnasek religijnych.
Kiedy zbliam si do cesarza i widz jego urod i dostojno, podziwiam to cudo.
...Jednakowo badam skrupulatnie przedmioty mego szacunku, w wyniku czego kiedy
obserwuj z blisk t jedyn na wiecie osobisto, mam wraenie, e ta gowa ma dwie twarze,
jak gowa Janusa, i e na tym drugim czole, ktrego nie widz, s wyryte sowa przemoc,
wygnanie, ucisk lub te rwnowanik ich wszystkich Syberia.
Myl ta przeladuje mnie bezustannie, nawet kiedy mwi do niego. Na prno usiuj myle
tylko o tym, co mwi, moja wyobrania podruje wbrew woli z Warszawy do Tobolska, i
samo sowo Warszawa przywraca mi ca nieufno.
Czy wiesz, e w tej chwili drogi Azji s raz jeszcze pene wygnacw wieo wydartych
rodzinom, ktrzy pieszo szukaj swego grobu, jak stada opuszczajce pastwisko, by pody do
rzeni? Ten nowy wybuch gniewu zosta spowodowany rzekomym polskim spiskiem spiskiem
mod ych szalecw, ktrzy byliby uwaani za bohaterw, gdyby si im udao, cho moim
zdaniem ich wysiki s tym wzniolejsze, e beznadziejne. Serce mi krwawi z powodu banitw,
ich rodzin, ich kraju... Co si stanie, kiedy gnbiciele tego zaktka ziemi, gdzie niegdy kwito
rycerstwo, zaludni Tatari najszlachetniejszymi i najodwaniejszymi spord dzieci starej
Europy? Wwczas wypeniwszy sw polityczn lodowni gnbiciele bd tryumfowali: Syberia
stanie si krlestwem, a Polska pustyni.
Czy nie naley rumieni si ze wstydu wymawiajc wyraz liberalizm, gdy si pomyli, e
istnieje w Europie nard, ktry by niezaleny i ktry nie zna ju innej wolnoci ni
odszczepiestwo? Kiedy Rosjanie zwracaj przeciw Zachodowi bro, ktrej uywaj z
powodzeniem przeciw Azji, zapominaj, e ten sam sposb postpowania, ktry moe sprzyja
postpowi u Kamukw, staje si zbrodni obrazy ludzkoci u narodu od dawna cywilizowanego.
Powstrzymuje si widzisz, jak troskliwie przed uyciem sowa tyrania, cho byoby tu na
miejscu, daoby jednak bro przeciw mnie ludziom majcym do skarg wywoywanych przez
siebie... Ale czym ja si niepokoj? Po kilku stronach przestan mnie czyta, umieszcz ksik
na indeksie i zabroni mwienia o niej, ksika przestanie istnie, ba, bdzie tak, jakby nigdy nie
istniaa dla nich i u nich. Ten ustrj si broni udajc niemow, jak ich Koci, yjcy tylko
milczeniem. T polityka zwyciaa do dzisiaj i powinna dugo jeszcze zwycia w kraju, gdzie
odlegoci, odosobnienie, moczary, lasy i zimy zastpuj sumienie tym, co rzdz, a cierpliwo
tym, co suchaj.
Nigdy nie bdzie do powtarzania: ich rewolucja bdzie tym straszniejsza, e dokona si w
imi religii; rosyjska polityka wtopia w kocu Koci w Pastwo, stopia niebo z ziemi.
Czowiek widzcy Boga w swoim wadcy spodziewa si raju tylko z aski cesarza. Taki
czowiek, gdy przejrzy, stanie si fanatykiem wolnoci.
Rozruchy na Powou trwaj, a te okropnoci przypisuje si prowokacjom polskich
emisariuszy: posdzenie przypomina sprawiedliwo wilka z bajki La Fontaine'a. Te
okruciestwa, te oboplne nieprawoci s przygrywk do konwulsji rozwizania i pozwalaj nam
przewidzie jego charakter. Ale w narodzie tak rzdzonym jak ten namitnoci dugo kipi,
zanim nastpi wybuch. Cho niebezpieczestwo zblia si z godziny na godzin, choroba trwa,
przeom opnia si. Moe nasze wnuki nie zobacz wybuchu, ktry my przewidujemy ju dzi
jako nieunikniony, nie okrelajc jednak momentu.

109

Petersburg, 3 sierpnia 1839.

Nigdy nie wyjad, Pan Bg si w to miesza... jeszcze jedno opnienie!... ale tym razem jest
uzasadnione, nie bdziesz mi robi wyrzutw o nie... Miaem ju wsi do powozu, wtem
przyszed jeden z moich przyjaci, upiera si, e musi wej. Szo o list, ktry miaem
natychmiast przeczyta. Co za list, Boe wielki!... Od ksiny Trubeckiej, skierowany do kogo z
jej rodziny, kto ma go pokaza cesarzowi. Chciaem go odpisa, aby wydrukowa nie zmieniajc
ani sowa, na co nie chciano mi pozwoli.
Obiegby cay wiat mwi mj przyjaciel, przestraszony wraeniem, jakie list wywar na
mnie.
Tym bardziej naley go opublikowa odparem.
Niemoliwe, chodzi o ycie wielu osb. Poyczono mi go tylko po to, by go panu pokaza
pod sowem honoru i pod warunkiem, e zostanie zwrcony za p godziny.
Nieszczliwy kraj, gdzie kady cudzoziemiec jawi si jako zbawca w oczach stada
uciskanych, bo reprezentuje prawd, jawno, wolno w narodzie pozbawionym wszystkich
tych dbr!
Zanim Ci powiem, co zawiera ten list, musz Ci powiedzie po krotce pewn aosn histori.
Znasz jej gwne fakty, ale mglicie, jak wszystko, co si wie o kraju dalekim i nie budzcym
szczeglnego zainteresowania. Ta mglisto czyni nas okrutnymi i obojtnymi, jak byem ja
przed wyjazdem do Rosji. Czytaj i rumie si, tak, rumie si, bo ktokolwiek nie protestowa z
wszystkich si przeciw polityce kraju, gdzie moliwe s takie rzeczy, i gdzie mie si twierdzi,
e s konieczne, jest poniekd ich wsplnikiem, odpowiedzialnym za nie.
Odsyam konie przez mego feldjegra pod pretekstem nagej niedyspozycji i polecam mu
powiedzie na poczcie, e wyjad dopiero jutro. Pozbywszy si tego niemal oficjalnego szpiega,
zaczynam pisa do Ciebie.
Ksi Trubecki zosta skazany na cikie robot y przed czternastoma laty; by wtedy
mody i wanie wzi aktywny udzia w rewolcie 14 grudnia.
Chodzio o to, eby oszuka onierzy co do praw Mikoaja I do tronu. Przywdcy
spiskowcw spodziewali si wykorzysta pomyk oddziaw dla przeprowadzenia w czasie
jakiego buntu w koszarach rewolucji politycznej, ktrej potrzeb, szczliwie lub nieszczliwie
dla Rosji, odczuwali dotychczas tylko oni. Liczba tych reformatorw bya zbyt nieznaczna, eby
wywoane przez nich zamieszki mogy osign upragniony cel. Byo to robienie nieadu dla
nieadu.
Spisek zosta udaremniony dziki przytomnoci ducha cesarza, a raczej dziki niezomnoci
jego spojrzenia. Wadca ten od chwili wstpienia na tron czerpa z energii swojej postawy ca
si swego panowania.
Po stumieniu rewolucji trzeba byo przystpi do ukarania winnych. Ksi Trubecki, jeden z
najbardziej skompromitowanych, nie mg si usprawiedliwi i wysano go na przymusowe
roboty w kopalniach Uralu na czternacie lub pitnacie lat i do koca ycia na Syberi, do jednej
z tych dalekich kolonii, przeznaczonych dla majcych je zasiedli zoczycw.

110

Ksi mia on pochodzc z najwietniejszego rodu.

Nikomu nie udao si wyperswadowa jej towarzyszenia mowi do grobu. To mj
obowizek mwia i ja go speni. adna ludzka potga nie ma prawa rozcza ony z
mem. Chc dzieli los mojego ma. Ta szlachetna maonka otrzymaa ask, by moga by
ywcem pogrzebana razem ze swoim mem. Pewna rzecz dziwi mnie, odkd poznaem Rosj i
zaczynam rozumie ducha kierujcego tym ustrojem: to mianowicie, e dziki resztce
przyzwoitoci uwaano za stosowne uszanowa ten akt powicenia, i trwao to cae czternacie
lat. e si popiera heroizm patriotyczny, to zrozumiae, korzysta si z niego, ale tolerowanie
wzniosej cnoty, niezgodnej z pogldami politycznymi wadcy, to zaniedbanie, ktrego musiano
potem aowa.
...Obawiajc si rozpaczy najwybitniejszych rodzin zezwolono na akt ostronoci lub
miosierdzia: ksina wyjechaa razem ze swoim mem-skazacem i, co najbardziej
zdumiewajce, dojechaa. Olbrzymia trasa ju sama przez si bya straszliw prb. Wiesz
przecie, e te podre odbywaj si w teledze, otwartym wzku bez resorw. Przebywa si
setki, tysice mil po kocich bach amicych pojazdy i ciaa. Nieszczliwa kobieta zniosa t
mk, a po niej wiele innych. Domylam si jej cierpie, ale nie mog Ci ich opisa, brakuje mi
szczegw, a nie chc nic zmyla; prawda tej historii jest dla mnie wita.
Jej wysiek wyda Ci si bardziej bohaterski kiedy si dowiesz, e a do chwili katastrofy
maonkowie pozostawali w raczej chodnych stosunkach. Ale czy namitne oddanie nie
zastpuje mioci? Czy nie jest wanie mioci? Mio ma wiele rde, a powicenie jest
najobfitszym.
W Petersburgu nie mieli dzieci, na Syberii urodzio im si picioro!
Ten czowiek, wsawiony wielkodusznoci swej ony, sta si wit istot w oczach
wszystkich, co si zbliali do niego. Bo i kt by nie czci obiektu witej przyjani?
Bez wzgldu na to, jak wielkim zbrodniarzem by ksi Trubecki, jego uaskawienie, ktrego
cesarz mu bdzie zapewne odmawia do koca sdzc, e winien jest swemu narodowi i samemu
sobie nieubagan surowo, jest od dawna przyznane przestpcy przez. Krla krlw. Prawie
nadprzyrodzone cnoty maonki mog zagodzi gniew Boga, ale nie mogy rozbroi ludzkiej
sprawiedliwoci. Bowiem wszechmoc Boga jest rzeczywista, natomiast wszechmoc cesarza Rosji
jest fikcj. O ile droej kosztuje jej utrzymanie.
Maonkowie spdzili czternacie lat tu obok, e tak powiem, kopalni uralskich, bo rce
takiego robotnika jak ksi nie nadaj si specjalnie do pracy kilofem. On tam jest, by tam by...
nic wicej, ale jest zesacem, to wystarczy... Zaraz zobaczysz, na co ten' stan skazuje
czowieka... i jego dzieci!!!
W Petersburgu nie brak dobrych Rosjan i spotkaem takich, co uwaaj ycie wygnacw na
Syberii za cakiem znone21 i co narzekaj na to, e wspczeni frazesowicze przesadnie
opisuj cierpienia spiskowcw na Uralu. Co prawda przyznaj, e nie wolno posya im adnych
pienidzy, ale za to wolno posya im paczki, wic otrzymuj w ten sposb ubranie i ywno...
ywno!... Niewiele produktw moe przeby t szalon odlego w takim klimacie nie
ulegajc zepsuciu. Ale jakiekolwiek s cierpienia skazacw, prawdziwi patrioci aprobuj bez
zastrzee polityczn katorg rosyjskiego pomysu. Ci dworacy oprawcw zawsze uwaaj kar
za zbyt agodn w stosunku do zbrodni.

21

Jeden z nich wydrukowa w trzech jzykach, e ycie zesacw na Syberii jest tak mie, e spdzaj czas na
gracowaniu alej i podlewaniu kwiatw. Dlaczego wic wszyscy Rosjanie nie emigruj do tego Edenu? (M. Grecz:
Refutacja Rosji w r.. 1839).

111

...Jakkolwiek ma si rzecz z rozkoszami Syberii, zdrowie ksinej Trubeckiej ucierpiao z

powodu jej pobytu w kopalni. Trudno, zrozumie, jak kobieta przyzwyczajona do
wielkowiatowego zbytku i rnych uciech moga znosi tak dugo wszelkiego rodzaju braki, na
ktre zostaa skazana wasnym wyborem. Chciaa y, ya, zachodzia w cie, rodzia,
wychowaa swoje dzieci w strefie, gdzie dugo i chody zimy wydaj nam si sprzeczne z
yciem. Termometr opada tam co roku do minus 3640 stopni, sama ju temperatura
wystarczyaby do zniszczenia rodzaju ludzkiego... Ale wita kobieta ma sporo innych trosk.
Po upywie siedmiu lat wygnania, widzc, e dzieci dorastaj, uznaa za swj obowizek
napisa do kogo z rodziny, by sprbowano pokornie baga cesarza o zgod na wysanie ich do
Petersburga lub do jakiego innego wielkiego miasta, aby tam otrzymay naleyt edukacj.
Prob zaniesiono do stp cara, a godny nastpca Iwanw i Piotra I odpowiedzia, e dzieci
zesaca, a wic te zesacy, bd zawsze do wyksztacone.
Uzyskawszy t odpowied rodzina... matka... skazaniec milczeli przez dalsze siedem lat.
Humanitarno, honor, chrzecijaskie miosierdzie, religia, upokorzone, same protestoway za
nich, ale po cichu, aden gos si nie podnis, eby zaprotestowa przeciw takiej
sprawiedliwoci.
A jednak dzisiaj wzmoona niedola wyrwaa ostatni krzyk z gbi tej otchani.
Termin katorgi ksicia upyn i teraz ci zesacy, uwolnieni, jak si to nazywa, s skazani na
stworzenie wraz ze sw mod rodzin kolonii w jednym z najodleglejszych zaktkw pustyni.
Miejsce ich nowego pobytu, wybrane rozm ylnie przez samego cesarza, jest tak dzikie, e
nawet nazwa tej dziury nie jest zaznaczona na mapach rosyjskiego sztabu generalnego,
najdokadniejszych i najszczegowszych z istniejcych map.
Rozumiesz chyba, e dola ksinej (wymieniam tylko j) jest nieszczliwsza, odkd jej
pozwolono zamieszka na tym pustkowiu, (zauwa, e w tym jzyku gnbionych,
interpretowanym przez gnbiciela, pozwolenia s przymusowe). W kopalni grzaa si pod ziemi,
tam przynajmniej matka rodziny miaa towarzyszy niedoli, niemych pocieszycieli, wiadkw jej
bohaterstwa, spotykaa ludzkie spojrzenia, ogldajce i opakujce z czci jej n i e s a w n e
mczestwo, okoliczno czynica je wzniolejszym. Znajdoway si serca bijce na jej widok,
wreszcie nawet nie potrzebujc rozmawia czua si w towarzystwie, bo rzdy daremnie robi
tyle zego, ile mog: wszdzie, gdzie s ludzie, pojawi si lito.
Ale jak wzruszy niedwiedzie, przej nieprzebyte lasy, roztopi wieczne lody, przeby
bagniste wrzosy niezmierzonego moczaru, zabezpieczy si w baraku przed miertelnym
zimnem? Jak wreszcie przetrwa samej z mem i piciorgiem dzieci o sto mil, moe wicej, od
jakiejkolwiek ludzkiej siedziby prcz siedziby zwierzchnika kolonistw? Bo to wanie nazywa
si na Syberii kolonizacj.
...Dzi ten ojciec i ta matka, pozbawieni jakiejkolwiek pomocy, bez si fizycznych dla
przeciwstawienia si takiej niedoli, wyczerpani zwodniczymi nadziejami przeszoci, niepokojem
o przyszo, pogrzebani w swej samotnoci, ze zaman dum ze swego nieszczcia, ktre nie
ma ju nawet widzw, ukarani w swych dzieciach, ktrych niewinno tylko pogbia tortur
rodzicw ci mczennicy okrutnej polityki ju nie wiedz, jak y i zapewni ycie swojej
rodzinie. Ci mali zesacy od urodzenia, ci pariasi cesarscy mog nosi numery zamiast imion,
lecz cho nie maj ju ojczyzny ani miejsca w pastwie, natura daa im ciao, ktre trzeba ywi i
ubiera. Czy matka mimo caej swej godnoci, caej wielkoci duchowej moe patrze na zgub
owocw swego ona nie woajc o ask? Nie, ona upokarza si... i tym razem nie z
chrzecijaskiej cnoty: zrozpaczona matka zwyciya mocn kobiet. Mody do Boga
wystarczaj tylko do wiecznego zbawienia, a ona prosi czowieka o chleb... Niech jej Bg
przebaczy... Widzi swe dzieci chore, a nie moe im pomc, nie ma adnego lekarstwa, by

112

przynie im ulg, wyleczy, by uratowa im ycie, ktre mog utraci... W kopalni mona byo
jeszcze je leczy, na nowym wygnaniu brak im wszystkiego. W tym ostatecznym wyzuciu widzi
ju tylko ich mk. Ojciec, z sercem zamanym tyloma nieszczciami, pozwala jej dziaa
zgodnie z natchnieniem. Sowem, przebaczajc... (prosi o ask znaczy przebacza...)
przebaczajc z bohatersk wielkodusznoci okruciestwo pierwszej odmowy, ksina pisze z
gbi swej chatki drugi list. List ten zwrcony jest do rodziny, ale przeznaczony dla cesarza.
Znaczyo to pa do ng swemu wrogowi, zapomnie, co si jest winnym samemu sobie, ale kto
by nie odpuci nieszczliwej matce?
...List ksinej doszed gdzie naleao, cesarz przeczyta go i po to wanie, by mi pokaza ten
list, zatrzymano mnie tutaj. Nie auj tego opnienia, nigdy w yciu nie czytaem czego tak
prostego i tak wzruszajcego, takie czyny jak jej nie wymagaj sw, ona korzysta ze swego
przywileju bohaterki, jest lakoniczna, nawet wtedy, gdy prosi o ycie dla swych dzieci. Ukazuje
swoj sytuacj w niewielu sowach, bez deklaracji, bez skarg. Stana ponad wszelk elokwencj,
mwi za ni tylko fakty. Koczy bagajc o jedno: o zgod na zamieszkanie w pobliu apteki,
aby, pisze, mc da swoim dzieciom jakie lekarstwo, kiedy s chore... Okolice Tobolska,
Irkucka czy Orenburga, wydaj si jej rajem. W ostatnich sowach swego listu nie zwraca si ju
do cesarza, zapomina o wszystkim prcz swego ma, wypowiada myl ich serca z delikatnoci
i godnoci zasugujc na zapomnienie o najwikszym przestpstwie a jest przecie niewinna!
...a wadca, do ktrego przemawia, jest wszechwadny i ma tylko Boga za sdzi swych
czynw!... .Jestem bardzo nieszczliwa pisze ksina a jednak gdyby czas si cofn,
zrobiabym to jeszcze raz. Chyba wanie te wzniose sowa zapaliy gniewem serce wadcy...
Biada mu!...
W rodzinie tej kobiety znalaza si osoba do odwana i ktokolwiek zna Rosj, powinien
zoy hod temu zbonemu uczynkowi osoba do odwana, by omieli si zanie ten list
cesarzowi, a nawet by poprze pokorn prob baganie wykltej krewniaczki. Mwi si o niej do
wadcy z przeraeniem, jakby si mwio o zbrodniarce, a przecie wobec kadego innego
czowieka ni cesarz rosyjski chlubiono by si pokrewiestwem z t szlachetn ofiar obowizku
maeskiego.
...No i co? Po czternastu latach zemsty, wykonywanej bez przerwy, lecz nie nasyconej... Ach,
pozwl wybuchn memu oburzeniu: liczy si ze sowami opowiadajc o takich faktach
znaczyoby zdradzi wit spraw! Niech Rosjanie protestuj, jeli maj odwag; ja wol okaza
brak szacunku dla despotyzmu ni dla nieszczcia. Oni mnie zgniot, jeeli bd mogli, ale
przynajmniej Europa si dowie, e czowiek, ktry syszy bezustannie od szedziesiciu
milionw ludzi, e jest wszechpotny, mci si!... Tak, chc zastosowa wanie sowo zemsta
do takiej sprawiedliwoci!... A wic po czternastu latach ta kobieta, uszlachetniona tyloma
heroicznymi niedolami, otrzymuje od cesarza Mikoaja za ca odpowiedz sowa, ktre zaraz
przeczytasz, a ktre usyszaem z ust osoby, ktrej powtrzy je odwany krewny ofiary. Dziwi
si, e kto jeszcze omiela si mwi mi... (dwa razy w cigu pitnastu lat!...) o rodzinie, ktrej
gowa spiskowaa przeciwko mnie. Moesz wtpi o tej odpowiedzi, sam chciabym o niej
wtpi, ale mam dowd, e jest prawdziwa. Osoba, ktra mija powtrzya, zasuguje na
cakowite zaufanie, zreszt fakty mwi za siebie: list nic nie zmieni w losie zesacw.
...adnych ju waha, adnej niepewnoci!!... Dla mnie cesarz Mikoaj jest wreszcie
osdzony... To czowiek charakteru i woli, trzeba tym by, by si ustanowi stranikiem jednej
trzeciej kuli ziemskiej, ale brak mu wielkodusznoci, uytek, jaki robi ze swojej wadzy, a nadto
dowodzi mi tego. Niech mu Bg przebaczy! Ja go ju nie zobacz na szczcie!
...Dokocz podry bez udawania si do Borodina, bez obecnoci w czasie przyjazdu dworu
na Kreml, bez mwienia Ci wicej o cesarzu. C bym mg powiedzie o tym wadcy, czego

113

by nie wiedzia teraz rwnie dobrze jak ja? Aby sobie wyrobi pojcie o ludziach i sprawach
tego kraju, pomyl o tym, e tu si dzieje duo historii w rodzaju tych, o ktrych wanie
przeczytae, ale one s i pozostan nieznane. Potrzebny by zbieg okolicznoci, ktry uwaam za
opatrznociowy, by mi ujawni fakty i szczegy, ktre moje sumienie kae mi tutaj opisa.22
Poskadam wszystkie listy, ktre napisaem do Ciebie od czasu mego przyjazdu do Rosji i
ktrych nie otrzymae, poniewa zachowaem je z ostronoci, docz do nich ten i zrobi z
nich dobrze zalakowany pakiet, ktry zo w pewne rce, co nie jest atw rzecz do znalezienia
w Petersburgu. Potem zakocz dzie piszc do Ciebie inny list, list oficjalny, ktry odejdzie
jutro poczt. Wszystkie osoby i wszystkie rzeczy, ktre tu widz, s w tym licie przesadnie
chwalone. Zobaczysz w nim, e podziwiam tej kraj bez zastrzee z wszystkim, co si tu
znajduje i z wszystkim, co si tu robi... Najzabawniejsze, e jestem przekonany, e rosyjsk
policj i Ciebie samego jednakowo oszuka mj entuzjazm na zamwienie i moje pochway bez
wyboru i bez zastrzee.23
Jeeli nie usyszysz wicej o mnie, to bdzie znaczyo, e zesano mnie na Syberi: tylko ta
podr mogaby przeszkodzi mojej podry do Moskwy, ktrej nie bd wicej odkada bo
feldjeger wanie mi mwi po raz drugi, e konie znajd si jutro rano nieodwoalnie przed
moimi drzwiami.

22

. Od czasu ukazania si pierwszego wydania tej ksiki pewna osoba zwizana z ambasad francusk w czasie
mierci Aleksandra opowiedziaa mi nastpujce zdarzenie, ktrego bya jednym ze wiadkw:
Po zamieszkach zwizanych z jego wstpieniem na tron, cesarz Mikoaj skaza na mier piciu gwnych
przywdcw spisku (por. broszur M. Tostoja o prawodawstwie rosyjskim, rozdzia O zniesieniu kary mierci).
Postanowiono, e powiesz ich o drugiej po pnocy na stoku cytadeli, na skraju rowu gbokoci dwudziestu piciu
stp. Skazacw umieszczono pod szubienic na awie kilku stp wysokoci. Po zakoczeniu wszystkich
przygotowa do egzekucji hrabia Czernyszew, odpowiedzialny za jej wykonanie, przystpi do swojej funkcji szefa
katw, dajc umwiony znak. Zabrzmia werbel i awk wycignito spod ng skazacw. Trzy sznury urywaj si,
dwie z uwolnionych ofiar spadaj do rowu, trzecia zatrzymuje si na jego brzegu... Osoby obecne przy tej zowrogiej
scenie s wstrznite, serca bij im z radoci i wdzicznoci na myl o tym, e cesarz wybra ten rodek, aby
pogodzi prawa humanitaryzmu z obowizkami polityki. Ale hrabia Czernyszew kae nie przerywa bicia w werble,
oprawcy schodz do rowu, podnosz dwie z ofiar, z ktrych jedna miaa zamane nogi, a druga pknit szczk,
pomagaj im wrci na szubienic i zakadaj z powrotem sznur na szyj. Kiedy robi to samo z trzecim skazacem,
biedak zbiera siy i z heroiczn wciekoci woa tak, by przekrzycze warkot werbla: Biada krajowi, gdzie nie
umiej nawet wiesza. Nazywa si Pestel i by dusz sprzysienia.
Ta energia pokonanego i to barbarzystwo tryumfujcej wadzy oto caa Rosja! Dla uzupenienia obrazu trzeba
powiedzie, e w nastpstwie tej sceny Czernyszew otrzyma tytu hrabiowski i zosta mianowany ministrem wojny.
23
Mylaem nie bez podstaw, e te okolicznociowe pochlebstwa przeczytane na
granicy zapewniyby mi spokj na reszt podry.

114

Pomerania, stacja pocztowa osiemnacie mil od Petersburga,

3 sierpnia 1839.
Podrowa komi pocztowymi po drodze z Petersburga do Moskwy to dowiadcza caymi
dniami wraenia, jakiego si doznawao zjedajc w Paryu diabelskim mynem.
...Droga ta, szersza od drg w Anglii, jest tak samo gadka, cho mniej wygodna, a cignce
nas konie s mae, ale wawe.
Mj feldjeger ma pogldy, postaw i twarz, ktre mi nie pozwalaj zapomnie o duchu
panujcym w jego kraju. Gdy dojedalimy do drugiej stacji, jeden z naszych koni,
zaprzgnitych obok siebie, potkn si i wpad pod koo. Na szczcie wonica, pewien
pozostaych koni, natychmiast je wstrzyma. Mimo e lato ju na odlocie, w rodku dnia jest
jeszcze bardzo gorco, a powietrze duszne z powodu kurzu. Myl, e ko ten dosta poraenia
sonecznego, i jeeli mu si nie puci natychmiast krwi, padnie. Woam wic feldjegra i
wyjmujc z kieszeni futera zawierajcy lancet weterynarski podaj mu go ze sowami, eby
zaraz zrobi z niego uytek, jeeli chce uratowa biedne zwierz. Feldjeger odpowiada mi z
przekorn flegm, nie biorc podawanego mu narzdzia, nie patrzc na zwierz:
To cakiem zbyteczne, jestemy na stacji.
Po czym, zamiast pomc nieszczliwemu pocztylionowi wycign zwierz spod koa,
wchodzi do pobliskiej stajni, eby zamwi wiey zaprzg.
Czowiek ten, Inflantczyk z pochodzenia, na moje szczcie mwi po niemiecku. Pod
pozorami oficjalnej grzecznoci, poprzez uniony sposb mwienia, czyta si w jego mylach
wielkie zuchwalstwo i upr. Budow ma sabowit, wosy koloru lnu dodaj jego rysom
dziecicej mikkoci, ktrej zaprzecza twardy wyraz fizjognomii, a zwaszcza oczu o spojrzeniu
faszywym i okrutnym; s szare, obrzeone niemal biaymi rzsami. Czoo wypuke, ale niskie,
gste jasne brwi, jakby wypowiae, twarz sucha, cera byaby jasna, ale jest ogorzaa od staego
dziaania powietrza i wiatru; usta delikatne, zawsze zacinite. Kiedy milczy, wargi s tak
cienkie, e je wida tylko wtedy, gdy mwi. Mundur koloru zgniej zieleni, czysto utrzymany,
dobrze skrojony, cinity wok bioder skrzanym pasem zapitym z przodu na sprzczk, daje
mu pewien rodzaj elegancji. Chd ma lekki, ale umys niezwykle ociay.
...Ten feldjeger nie budzi we mnie zbytniego zaufania. Oficjalnie nazywa si moim opiekunem
i przewodnikiem, ale ja widz w nim ukrytego szpiega i myl, e w kadej chwili moe
otrzyma rozkaz ujawnienia si jako stranik lub andarm... Takie myli mogyby zakci
przyjemno podrowania, ale, jak Ci ju mwiem, przychodz mi do gowy tylko wtedy, gdy
pisz, a w drodze porywajcy mnie ruch i szybko zmieniajce si rzeczy nie pozwalaj mi myle
o niczym.
Mwiem ci ju take, e Rosjanie midzy sob przecigaj si w grzecznoci i w brutalnoci,
wszyscy si pozdrawiaj i bij ze sob. Oto wrd mnstwa innych przykad wymiany
komplementw i zego traktowania. Pocztylion, ktry mnie zawiz dopiero co na stacj
pocztow skd pisz do Ciebie, przed odjazdem ponis, nie wiem za jak przewin, kar, do
ktrej ponoszenia jest bardziej nawyky ni ja do widoku, gdy jeden czowiek zadaje j

115

drugiemu. Ten wic, cakiem jeszcze mody, mona powiedzie nawet zupene dziecko, przed
odjazdem ze mn zosta mocno skopany i zbity piciami przez swego koleg, zarzdc stajni.
Ciosy byy mocne, bo z daleka syszaem ich dudnienie o pier biedaka. Kiedy oprawca i mciciel
pocztowy zmczy si swoj robot, sponiewierany nieszcznik powsta bez sowa, zdyszany,
drcy, poprawi sobie wosy, pozdrowi swego zwierzchnika i zachcony doznanym
potraktowaniem rczo wsiad na kozio, by przebywa potrjnym galopem cztery i p do piciu
mil na godzin.
Cesarz przebywa mil siedem. Pocigi kolei elaznej z trudem nadayby za jego powozem.
Ile ludzi musi zosta pobitych, ile koni musi zdechn, by umoliwi tak zdumiewajc
szybko, i to na przestrzeni stu osiemdziesiciu mil za jednym zamachem!...
...Lud rosyjski przypomina mi ludzi obdarzonych wdzikiem, ktrzy sdz, e s zrodzeni
wycznie dla siy: przy nonszalancji mieszkacw Wschodu ma wyczucie sztuk piknych, co
jest rwnoznaczne z twierdzeniem, e natura daa tym ludziom potrzeb wolnoci; zamiast tego
ich wadcy robi z nich maszyny do gnbienia. Byleby czowiek wznis si o wos ponad masy,
a od razu zdobywa prawo wicej, obowizek maltretowania innych ludzi, ktrym ma
przekazywa ciosy spadajce na z gry, szukajc w przykrociach sprawianych przez siebie
zadouczynienia za przykroci znoszone. Tak oto schodzi ze szczebla na szczebel duch
nieprawoci a do podstaw tego nieszczsnego spoeczestwa, istniejcego tylko wskutek
przemocy i to takiej, co zmusza niewolnika do kamania samemu sobie, eby si odwdziczy
tyranowi. I z tylu dowolnych czynw, z jakich skada si kade indywidualne istnienie, rodzi si
to, co si tutaj nazywa porzdkiem publicznym, to znaczy ponure milczenie, cisza przeraajca,
bo podobna do ciszy grobu ale Rosjanie s dumni z tego spokoju. Skoro czowiek nie zgodzi
si chodzi na czterech apach, musi si czym chlubi, choby po to, by zachowa prawo do
miana rozumnej istoty... Jeliby komu udao si dowie mi, e dla uzyskania wielkich
rezultatw w polityce konieczna jest niesprawiedliwo i przemoc, wywnioskowabym z tego, e
patriotyzm nie jest bynajmniej cnot obywatelsk jak twierdzono dotychczas, lecz zbrodni
obrazy ludzkoci.
Rosjanie usprawiedliwiaj si we wasnych oczach mylc, e znoszony przez, nich ustrj
sprzyja ich ambitnym nadziejom, ale kady cel osigany tylko takimi rodkami jest zy. Ten lud
jest interesujcy, dostrzegam u osobnikw z najniszych klas pewien rodzaj dowcipu w mimice,
gitkoci i wawoci w ruchach, subtelnoci, melancholii, wdziku w fizjognomiach, wiadczce
o tym, e s to ludzie rasowi a uczyniono z nich bydo robocze. Czy kto mnie przekona, e
trzeba zoy resztki tego byda ludzkiego do ziemi, aby ziemia si uyniaa przed dugie lata,
zanim zdoa wyprodukowa pokolenia godne zebrania owocw chway, ktr Opatrzno
obiecuje Sowianom? Opatrzno nie pozwala uczyni maego za nawet w nadziei uzyskania
najwikszego dobra.
...Jeeli absolutna wadza jest tylko fikcj schlebiajc mioci wasnej czowieka kosztem
godnoci caego narodu, naley j obali; jeeli jest rzeczywistoci, kosztuje za drogo nie suc
niczemu.
Chcecie rzdzi ziemi jak staroytne spoeczestwa: drog podboju. Zamierzacie zawadn
zbrojnie krajami wybranymi przez was i stamtd uciska reszt wiata przeraeniem.
Rozszerzanie potgi, o ktrym marzycie, nie jest bynajmniej rozumne, nie jest bynajmniej
moralne, i jeeli Bg wam je przygna, bdzie to nieszczciem dla wiata.
Gdybymy byli skazani na znoszenie haby nowej inwazji, tryumf zwycizcw wiadczyby
w moich oczach tylko o winach zwycionych.
...Na widok tylu nieuniknionych cierpie, tylu koniecznych okruciestw, tylu ez nie otartych,
tylu nieprawoci dobrowolnych i mimowolnych, bo tu niesprawiedliwo jest w powietrzu;

116

wobec widowiska tych klsk, co spadaj nie na jedn rodzin, nie na jedno miasto, lecz na cae
plemi, na lud zamieszkujcy jedn trzeci kuli ziemskiej, zrozpaczona dusza musi si odwrci
od ziemi i zawoa: To prawda, Boe! Krlestwo Twoje nie jest z tego wiata.
Widok tego spoeczestwa, ktrego wszystkie spryny s napite jak mechanizm gotowej do
strzau broni, przeraa mnie a do zawrotu gowy.

117

Klin, miasteczko o kilka mil

od Moskwy, 6 sierpnia 1839.
...Patriarchalna tyrania azjatyckich rzdw w zetkniciu z teoriami wspczesnej filantropii,
charaktery ludw Wschodu i Zachodu, niezgodnych z natury, a jednak gwatownie sprzgnitych
ze sob w spoeczestwie na wp barbarzyskim, ale uporzdkowanym przez strach oto
widowisko, ktre mona zobaczy tylko w Rosji, i doprawdy, aden czowiek mylcy nie
poauje wysikw, jakie trzeba podj, eby zobaczy je z bliska.
Stan socjalny, intelektualny i polityczny dzisiejszej Rosji jest rezultatem i, e tak powiem,
streszczeniem rzdw Iwana IV, nazwanego Gronym przez samych Rosjan, Piotra I,
mianowanego Wielkim przez ludzi, ktrzy si chlubi mapowaniem Europy, oraz Katarzyny II,
deifikowanej przez lud marzcy o podboju wiata i schlebiajcy nam, zanim nas pore: oto
grone dziedzictwo, ktrym dysponuje Mikoaj... Bg wie, w jakim celu... Dowiedz si o tym
nasi potomkowie, bo co do spraw tego wiata czowiek przyszoci bdzie tak owiecony, jak
Opatrzno dzisiaj.
Moralno kadej jednostki zaley od edukacji, jak otrzymuje cay nard, z czego wynika, e
Opatrzno ustanowia midzy rzdami a poddanymi straszn i tajemnicz solidarno zasug i
win, i e w historii spoeczestw przychodzi taki moment, kiedy pastwo zostaje osdzone,
skazane i zlikwidowane jak pojedynczy czowiek.
Naley czsto powtarza, e cnoty, przywary, zbrodnie niewolnikw nie maj tego samego
znaczenia, co cnoty, przywary i zbrodnie ludzi wolnych. Tak wic gdy obserwuj lud rosyjski,
mog stwierdzi jako fakt, nie wywoujcy tu takiej samej przygany, jak wywoaby u nas, e w
sumie brak mu dumy, delikatnoci, szlachetnoci i e zastpuje te zalety cierpliwoci i sprytem:
takie jest moje prawo przedstawienia rzeczy, prawo przysugujce kademu prawdomwnemu
obserwatorowi. Ale przyznaj, e susznie czy niesusznie ja posuwam si jeszcze dalej:
potpiam lub chwal to, co widz; nie do mi opisywa, chc sdzi.
...Lud rosyjski jest agodny woaj niektrzy, a ja na to odpowiadam: Nie mam mu tego
za zasug, to po prostu nawyk posuszestwa... Inni mi mwi: Lud rosyjski jest agodny tylko
dlatego, e nie mie pokaza tego, co ma w sercu, istot jego uczu i myli jest zabobon i
okruciestwo. Na co ja odpowiadam: Biedny lud! Jest tak le wychowany.
Oto dlaczego tak mi al chopw rosyjskich, chocia s to ludzie najszczliwsi, to znaczy
najmniej godni litoci w caej Rosji. Rosjanie bd oburzeni i zaprotestuj w dobrej wierze
przeciwko mojej przesadzie, bo nie ma takiego za, ktrego by nie agodzi nawyk i nieznajomo
odwrotnego dobra, ale ja te twierdz w dobrej wierze, a punkt, z ktrego obserwuj rzeczy,
pozwala mi dostrzec, cho mimochodem, to, co umyka oczom zblazowanych tubylcw.
Z wszystkiego, co widz w tym wiecie, a zwaszcza w tym kraju, wynika, e szczcie nie
jest prawdziwym celem misji czowieka na tym padole. Cel ten jest wycznie religijny:
doskonalenie si moralne, walka i zwycistwo.
Ale od czasu naduy wadzy tymczasowej religia chrzecijaska w Rosji zatracia swoj
cnot: jest nieruchoma, jest jednym z trybw despotyzmu i koniec. W tym kraju, gdzie nic nie

118

jest cile okrelone, i to nie bez kozery, trudno zrozumie obecne stosunki Kocioa z
naczelnikiem pastwa, ktry ustanowi si rwnie jako arbiter wiary, nie oznajmiajc jednak
konkretnie tej prerogatywy: przyzna j sobie, sprawuje j faktycznie, ale nie mie si o ni
upomina jak o prawo. Zachowa synod, jest to ostatni hod oddany przez tyrani Krlowi krlw
i jego upademu Kocioowi. Oto jak t rewolucj religijn opisuje Levesque, ktrego przed
chwil czytaem.
Wysiadem z powozu na stacji pocztowej i w czasie, gdy mi szukano kowala, by zreperowa
jedno z tylnych k mojej kolasy, przegldaem Histori Rosji, skd wybraem ten ustp, ktry
przepisuj dla Ciebie nie zmieniajc ani sowa:
1721. Od czasu mierci Adrian24 Piotr25 cigle zwleka z elekcj nowego patriarchy. W
czasie dwudziestoletniej zwoki cze religijna ludu dla tej gowy Kocioa niepostrzeenie
ochoda.
Cesarz wyczu, e moe wreszcie owiadczy, e ta godno jest zniesiona na zawsze.
Podzieli wadz duchown, zjednoczon przedtem w osobie najwyszego kapana, i przydzieli
wszystkie sprawy dotyczce religii nowemu trybunaowi, ktry si nazywa najwitszym
synodem.
Nie ogosi si gow Kocioa, ale sta si ni fakt ycznie na mocy przysigi, ktr
zoyli mu czonkowie nowego kolegium duchownego. Oto jej tekst: Przysigam, e bd
wiernym i posusznym sug mojego naturalnego i prawdziwego zwierzchnika... Uznaj, e
jest on najwysz ym sdzi tego duchownego kolegium.
Synod skada si z przewodniczcego, dwch wiceprzewodniczcych, czterech doradcw i
czterech zastpcw. Ci usuwalni sdziowie spraw kocielnych wszyscy razem nie maj
bynajmniej tej wadzy, ktr posiada sam patriarcha i z ktrej korzysta niegdy metropolita. Nie
s obecni na naradach, ich imiona nie figuruj w aktach zwierzchnictwa, nawet w podlegych im
sprawach s cakowicie zaleni od swego zwierzchnika. Poniewa adna zewntrzna oznaka nie
rni ich od innych praatw, a ich autorytet ustaje, odkd nie zasiadaj ju na swym trybunale,
wreszcie poniewa sam ten trybuna nie ma w sobie nic osobliwie imponujcego, nie budz
wrd ludu szczeglnej czci.
(Historia Rosji i gwnych narodw Cesarstwa rosyjskiego, napisa Pierre-Charles
Levesque, 4 wydanie, Malte-Brun i Depping, tom 5, strony 8990, Pary, 1812.)
Lud rosyjski jest obecnie najbardziej wierzcym z chrzecijaskich ludw. Wykazaem Ci
wanie gwn przyczyn nieskutecznoci jego wiary. Kiedy Koci rezygnuje z wolnoci, traci
si normaln: bdc niewolnikiem, rodzi tylko niewolnictwo. Nigdy nie bdzie do
powtarzania, e jedynym Kocioem naprawd niezalenym jest Koci katolicki, ktry rwnie
jako jedyny zachowa depozyt prawdziwego miosierdzia. Wszystkie inne Kocioy s czci
skadow pastw, ktre posuguj si nimi jako rodkami politycznymi do podparcia swojej
potgi. Te Kocioy s doskona pomoc dla rzdw: pobaliwe dla depozytariuszy wadzy
tymczasowej, panujcych i urzdnikw, bezwzgldne dla poddanych, wzywaj Bstwo na pomoc
policji. Natychmiastowy rezultat jest pewny: porzdek w spoeczestwie. Natomiast Koci
katolicki, rwnie potny pod wzgldem politycznym, przychodzi z wyszych regionw i idzie
dalej. Kocioy narodowe tworz obywateli, Koci powszechny tworzy ludzi.
W Rosji szacunek dla wadzy jest jeszcze dzisiaj jedynym motorem machiny publicznej. Ten
respekt jest bez wtpienia konieczny, ale eby ucywilizowa do gbi serca ludzi, naley ich
nauczy czego wicej ni lepe posuszestwo.
24
25

Ostatni patriarcha moskiewski.

Cesarz Piotr I.

119

...Spdziem noc na medytowaniu o wielkim problemie wzgldnych cnt i przywar i

doszedem do wniosku, e w naszych czasach niedostatecznie wyjaniono pewien bardzo wany
punkt moralnoci politycznej: jest nim cz zasugi lub odpowiedzialnoci przypadajca na
kad jednostk w jej wasnych uczynkach oraz cz naleca do spoeczestwa, w ktrym ta
jednostka si urodzia. Jeeli spoeczestwo chlubi si wielkimi rzeczami dokonywanymi przez
niektre ze swoich dzieci, powinno rwnie poczuwa si do solidarnoci ze zbrodniami kilku
innych. Pod tym wzgldem staroytno bya bardziej zaawansowana ni my: kozio ofiarny
ydw pokazuje nam, jak bardzo nard obawia si solidarnoci w zbrodni. Z tego punktu
widzenia kara mierci bya nie tylko mniej lub bardziej sprawiedliwym ukaraniem przestpcy
bya te publiczn ekspiacj, protestem spoeczestwa przeciw jakiemukolwiek udziaowi w
przestpstwie i w inspirujcej je myli. To nam pomoe zrozumie, jak czowiek spoeczny mg
sobie przyzna prawo do legalnego dysponowania yciem swego bliniego: oko za oko, zb za
zb, ycie za ycie sowem, prawo odwetu byo polityczne. Spoeczestwo, ktre chce
przetrwa, musi usun zbrodniarza ze swego wntrza. Kiedy zjawi si Chrystus, by zastpi
swym miosierdziem surowe prawo Mojesza, wiedzia, e skraca trwanie krlestw ziemskich,
ale otwiera ludziom krlestwo niebieskie... Bez wiecznoci i niemiertelnoci chrystianizm
wicej kosztowaby ziemi ni przynosi jej zyskw. O tym wanie niem na jawie tej nocy.
Orszak nieokrelonych poj, fantomw umysu na poy aktywnego, na poy sennego
przesuwa si wolno w mej gowie. Galop unoszcych mnie koni wydawa mi si szybszy od
pracy mego ociaego umysu. Ciao byo uskrzydlone, myl bya z oowiu, zostawiem j, e
tak powiem, za sob pdzc w kurzu szybciej ni wyobrania przebywa przestrze. Stepy,
moczary ze swymi karowatymi sosnami i nieforemnymi brzozami, wsie i miasta umykay sprzed
moich oczu jak fantastyczne zjawy, a ja nie mogem zda sobie sprawy, co mnie postawio przed
tym ruchomym widowiskiem, gdzie dusza nie nadaa za ciaem, tak szybkie byy wraenia.
...To odwrcenie natury, te zudzenia umysu, ktre miay materialn przyczyn, ta gra optyczna
zastosowana do mechanizmu mylowego, to przemieszczanie si ycia, te dobrowolne sny
stapiay si z monotonnym piewem ludzi kierujcych mymi komi: smutne tony podobne do
psalmodii piewu w naszych kocioach, lub raczej do nosowych pomrukw starych ydw w
niemieckich synagogach. ...To gruchanie bez rytmu, co jakby deklamowane rojenie, gdzie
czowiek powierza swoje zmartwienie zwierztom, jedynym przyjacioom, ktrym moe zaufa,
napeniao mi dusz melancholi raczej gbok ni agodn.
Jest taki moment, kiedy droga spada raptownie na most pontonowy, w tej chwili bardzo niski,
bo susza zwzia rzek, przez ktr przechodzi ten most. Rzeka ta, jeszcze szeroka, cho
skurczona przez letnie upay, nosi wielkie imi: to Woga. Na brzegu tej synnej rzeki zjawia si
przede mn miasto w blasku ksiyca, jego dugie biae mury poyskuj w nocy, ktra jest tylko
zmrokiem sprzyjajcym wspomnieniom. Droga o wieo naprawionej nawierzchni okra wieo
otynkowane miasto, gdzie odnajduj wieczne rzymskie frontony i gipsowe kolumnady, ktre tak
lubi Rosjanie, bo rzekomo wiadcz o ich znajomoci sztuki. Po tej zatoczonej drodze mona
posuwa si tylko stpa. Miasto, ktre okram, wydaje mi si ogromne. Jest to Twer; nazwa ta
przypomina mi niekoczce si spory familijne, ktrych pene s dzieje Rosji a do najcia
Tatarw. Sysz braci zniewaajcych braci, rozbrzmiewa okrzyk bojowy, jestem wiadkiem
masakry, Woga wzbiera krwi, z gbi Azji nadcigaj Kamucy, pij t krew i sami krew
przelewaj. Ale po co ja jestem wmieszany w ten tum dny rzezi? Po to, by mc opowiedzie
Ci now podr.
Nawet sama Moskwa nie wynagradza mi wysikw, jakie podejmuj dla jej zobaczenia.
Zrezygnujmy z Moskwy, kamy pocztylionowi zawrci i ruszajmy czym prdzej do Parya.
Znajdowaem si w tym miejscu moich roje, kiedy si rozwidnio.

120

Mj sucy oznajmia mi, e powz jest naprawiony. Jad, i... jeeli nie jest mi sdzone
przyby do Moskwy w wzku lub na nogach, mj pierwszy list bdzie datowany ze witego
miejsca Rosjan, dokd podobno przyjad za par godzin.
Czy widzisz mnie chowajcego te listy, bo kady z nich, nawet ten, ktry wydaby Ci si
cakiem niewinny, wystarczyby do wysania mnie na Syberi? Zamykam si, aby pisa, i kiedy
do mnie stuka mj feldjeger lub kto z poczty, sprztam swoje papiery zanim mu otworz i udaj,
e czytam. Ten list wsun sobie pod podszewk kapelusza. Mam nadziej, e ta ostrono jest
zbdna, ale uwaam za konieczne j zachowa. To wystarczy, by Ci da pojcie co myl o
rzdzie rosyjskim.

121

Moskwa, 7 sierpnia 1839.

Czy zdarzyo Ci si kiedy w pobliu jakiego portu nad kanaem La Manche lub nad Zatok
Biskajsk zauway maszty floty za niewysokimi wydmami, zasaniajcymi Ci miasto, molo,
wybrzee, nawet samo morze za skorupami statkw? Moge dojrze ponad naturalnym waem
ochronnym tylko ogoocony las, dwigajcy poyskliwe biae agle, reje, pstre flagi, bujajce
bandery, rnobarwne jaskrawe proporce, i stawae zdumiony widokiem eskadry na ldzie
ot takie dokadnie wraenie zrobio na mnie pierwsze spotkanie z Moskw. Mnstwo dzwonnic
byszczao ponad kurzc si drog, miasto kryo si pod tym wirujcym obokiem, a ponad
najdalsz dal krajobrazu linia widnokrgu zacieraa si za oparami letniego nieba, zawsze nieco
zamglonego w tym regionie.
Nierwna paszczyzna, ledwo zamieszkaa, na wp uprawna, jaowa na oko, przypomina
wydmy, gdzie rosn wte kpy wierkw i gdzie rybacy zbudowali tu i wdzie par chat niezbyt
mocnych, lecz wystarczajcych do schronienia ich ndzy. I nagle zobaczyem wyaniajce si
spord tego pustkowia setki malowanych wie i wygwiedonych dzwonnic, o niewidocznych
podstawach: byo to miasto. Niskie domy kryy si jeszcze za jednym ze sfadowa terenu,
podczas gdy lotne strzay cerkwi, przedziwne formy dzwonnic, paacw i starych klasztorw
przycigay ju moje spojrzenia, jak flota stojca na kotwicy, z ktrej mona dojrze tylko
maszty szybujce w niebie.
Ten pierwszy widok stolicy pastwa Sowian, ktra wznosi si byszczc w zimnych
pustkowiach chrzecijaskiego Wschodu, wywiera niezapomniane wraenie.
Ma si przed sob krajobraz smutny, lecz wielki jak ocean, a dla oywienia tej pustki
poetyczne miasto o architekturze nie majcej nazwy i nie majcej wzoru.
Aby dobrze zrozumia osobliwo obrazu, musz Ci przypomnie klasyczny ksztat kadego
greckiego kocioa: szczyt tych przybytkw wiary jest zawsze zoony z wielu wie rnej formy
i wysokoci, lecz zawsze co najmniej w liczbie piciu z tym, e ta sakramentalna liczba bywa
niekiedy znacznie wiksza. Wiea rodkowa jest najwysza, cztery inne umieszczone na niszych
poziomach, otaczaj z respektem t gwn. Ich ksztaty s zmienne, wierzchoek tych
symbolicznych baszt do czsto przypomina spiczaste czapki woone na gow. Mona take
porwna wielk dzwonnic niektrych cerkwi, malowan i pozacan na zewntrz, do mitry
biskupa, do tiary ozdobionej drogimi kamieniami, do chiskiego pawilonu, do minaretu, do
nakrycia gowy bonzy, ale czsto jest to po prostu kopuka w ksztacie kuli, zakoczona
spiczasto. Wszystkie te ksztaty, mniej lub bardziej dziwaczne, s zwieczone wielkim
miedzianym krzyem, pozacanym i aurowym, ktrego skomplikowany rysunek troch
przypomina filigranowe przedmioty. Liczba i ukad tych dzwonnic ma zawsze sens religijny,
oznaczaj one stopnie cerkiewnej hierachii. Jest to patriarcha otoczony kapanami, diakonami,
protodiakonami, wznoszcy midzy ziemi a niebem swoj promienn gow. Rysunkiem tych
mniej lub bardziej ozdobnych zadasze rzdzi pene fantazji urozmaicenie, ale pierwotna
intencja, idea teologiczna jest tu zawsze skrupulatnie przestrzegan. Lnice acuchy z metalu
pozacanego lub posrebrzanego cz krzye niszych iglic z krzyem gwnej wiey i ta

122

metaliczna sie przecignita nad caym miastem wywiera wraenie nieprzekazywalne nawet w
obrazie a tym bardziej w opisie, bo sowa prawie tak samo nie nadaj za kolorami, jak za
dwikami. Wyobra wic sobie jeli potrafisz, efekt tej witej kohorty dzwonnic, ktre nie
odtwarzajc dokadnie formy ludzkiej krel groteskowe skupisko osb zgromadzonych na
wierzchu kadej z cerkwi, jak i na dachach pomniejszych kaplic: istna falanga fantomw
zawisych nad miastem.
Ale nie powiedziaem Ci jeszcze, co jest najosobliwsze w wygldzie rosyjskich cerkwi: ich
tajemnicze kopuy s, e tak powiem, opancerzone, tak wyszukana jest robota ich powoki.
Rzekby, damasceska zbroja, i stajesz oniemiay ze zdumienia widzc poyskujce w socu to
mrowie dachw grawerowanych, uskowatych, emaliowanych, prgowanych, pasiastych,
pomalowanych na rne kolory, ale zawsze bardzo ywe i bardzo byszczce.
Wyobra sobie bogate obicia puszczone z gry na d najokazalszych budynkw miasta,
ktrego zespoy architektoniczne odcinaj si na wodnistej zieleni wiejskiej pustki. Pustkowie
jest, e tak powiem, iluminowane t czarodziejsk sieci karbunkuw, odcinajc si na tl
metalicznego piasku. Gra wiate migoccych nad tym powietrznym miastem rodzi efekt
fantasmagorii w biay dzie, przypominajc blask lamp odbitych w sklepie jubilera: te mienice
si wiata nadaj Moskwie wygld odmienny od wszystkich innych wielkich miast europejskich.
Moesz sobie wyobrazi efekt nieba widzianego ze rodka takiego miasta: jest to gloria, jak na
starych obrazach, wida tam tylko zoto.
...Do chyba powiedziaem, eby zrozumia i podzieli moje zaskoczenie przy pierwszym
spojrzeniu na Moskw: oto moja jedyna ambicja. Twoje zdziwienie wzronie, jeeli przywoasz
pami o tym, co wszdzie czytae: e to miasto jest ca krain i e zamknite w jego obrbie
pola, jeziora, lasy rozdzielaj znacznymi odlegociami zdobice je gmachy. Takie rozproszenie
wywouje przyrost zudze: ca rwnin pokrywa srebrzysta gaza; trzysta lub czterysta
rozsianych cerkwi tworzy dla oka olbrzymie pkole, tote gdy si zbliymy pierwszy raz do
miasta o zachodzie soca, a niebo jest zachmurzone, wydaje nam si, e widzimy tcz zawis
nad cerkwiami Moskwy. To aureola witego miasta.
Lecz w odlegoci mniej wicej trzech czwartych mili od bramy miasta zudzenie znika,
zatrzymujemy si przed bardzo realnym zamkiem Piotrowskim, cikim paacem z surowej
cegy, wzniesionym przez Katarzyn II w dziwacznym gucie, podug nowoczesnego rysunku
przeadowanego ornamentami odcinajcym si biel na czerwieni murw. Te ozdoby, chyba z
gipsu, a nie z kamienia, maj w sobie co z gotyku, ale nie jest to gotyk w dobrym stylu, jest
tylko ekstrawagancki. Gmach jest szecienny jak kostka do gry, regularno planu nie przydaje
oglnemu wygldowi ani majestatu, ani lekkoci. To tu zatrzymuje si cesarz, kiedy chce
uroczycie wkroczy do Moskwy.
...Po miniciu paacu Piotrowskiego rozczarowanie cigle ronie, do tego stopnia, e bdc ju
w Moskwie, w kocu nie wierzymy temu, comy dostrzegli z daleka: to si tylko nio, a po
obudzeniu znajdujemy si w czym najprozaiczniejszym i najnudniejszym w wiecie, w wielkim
miecie bez zabytkw, to jest bez adnego dziea sztuki naprawd godnego podziwu. Wobec tej
cikiej i niezdarnej kopii Europy zastanawiamy si, co si stao z Azj, ktra si nam ukazaa.
Moskwa widziana od zewntrz i jako cao jest dzieem sylfw, to wiat chimer; z bliska i ze
szczegami to due handlowe miasto, nierwne, zakurzone, le brukowane, le zbudowane,
sabo zaludnione, miasto bdce bez wtpienia dzieem potnej rki, lecz jednoczenie myl
gowy, ktrej zabrako idei pikna, by stworzy arcydzieo. Lud rosyjski ma si rk, to jest si
liczebn, ale brak mu potgi wyobrani.
Bez poczucia architektury, bez talentu, bez zamiowania do rzeby mona gromadzi
kamienie, robi rzeczy ogromnych rozmiarw, lecz nie mona stworzy nic harmonijnego, to

123

znaczy wielkiego pod wzgldem proporcji. ...W architekturze, podobnie jak w innych sztukach,
wraenie pikna rodzi si z doskonaoci najdrobniejszych szczegw i z ich stosunkw
umiejtnie zestrojonych z oglnym planem. Nic w caej Rosji nie wywiera tego wraenia.
Niemniej w chaosie gipsu, cegie i desek nazywanych Moskw dwa punkty przykuwaj bez
przerwy uwag: cerkiew witego Bazylego (za chwil opisz jej wygld) i Kreml, z ktrego sam
Napoleon potrafi wysadzi tylko par kamieni!
Ten niezwyky gmach ze swymi biaymi murami, nierwnymi, dziwacznie poszarpanymi, ze
swymi spitrzonymi krenelaami, jest sam wielki jak miasto. Mwi mi, e ma ca mil w
obwodzie. Pod koniec dnia, w chwili mego wjazdu do Moskwy, nadzwyczajne iloci paacw i
cerkwi zamknitych w tej cytadeli odcinay si jasno na tle krajobrazu mglistego, o prostych
liniach, o ubogim planie, wielkim z powodu pustki, ale zimnym w tonie, co nie przeszkadza, by
pali nas skwar, dusi kurz, gryzy komary. Na Poudniu dugotrwaa wiosna i lato zabarwiaj
krajobraz; na Pnocy czuje si wprawdzie dziaanie lata, ale si go nie widzi: powietrze nawet
si rozgrzewa chwilami, ale ziemia pozostaje bezbarwna.
Nigdy nie zapomn dreszczu zgrozy, jakiego doznaem na widok kolebki wspczesnego
pastwa rosyjskiego. Kreml wart jest podry do Moskwy.
Przy bramie tej twierdzy, ale na zewntrz jej ogrodzenia, jak mi powiedzia mj feldjeger, bo
jeszcze nie zdyem tam dotrze, wznosi si cerkiew witego Bazy lego, Wasilij Baenn yj,
znany take pod nazw katedry pod wezwaniem Matki Boskiej Opiekuczej. W greckim rytuale
kocioy obdarza si szczodrze godnoci katedr, kada dzielnica, kade miasto ma ich wiele, a
Wasilij jest z pewnoci najosobliwszym, jeeli nie najpikniejszym gmachem w Rosji.
Widziaem go tylko z daleka, robi niezwyke wraenie. Wyobra sobie nagromadzenie maych
wieyczek niejednakowej wielkoci, tworzcych razem krzak, bukiet kwiatw, lub raczej co w
rodzaju nieregularnego owocu, najeonego narolami, melonkantalup o haftowanych bokach,
lub jeszcze lepiej, kryszta tysica kolorw, ktrego metaliczny poysk rzuca refleksy byszczce
z daleka w promieniach soca jak czeskie lub weneckie szko, jak fajans z Delft, jak chiska
najpoyskliwsza emalia. S to uski zotych rybek, skry ww rozoone na kupach
nieforemnych kamieni, gowy smokw, pancerze jaszczurek o mienicych si barwach,
ornamenty otarza, szaty kapaskie, a wszystko zwieczone iglicami, ktrych pokrycie
przypomina zociste jedwabne tkaniny. W wskich przerwach midzy tymi dzwonnicami,
zdobionymi jak si zdobi osoby, wida lnice dachy pomalowane na kolor gobich piersi, na
rowo, bkitno, i zawsze bardzo byszczce. Iskrzenie si tych gobelinw olniewa oko i
fascynuje wyobrani.
Zaprawd, kraj w ktrym taki gmach nazywa si miejscem modw, nie jest Europ to
Indie, Persja, Chiny, a ludzie, co przychodz do tej puszki konfitur wielbi Boga, nie s
chrzecijanami. Taki okrzyk wyrwa mi si na widok osobliwej cerkwi Wasyla. Odkd jestem w
Moskwie, nie mam innego pragnienia, jak tylko przyjrze si z bliska temu arcydzieu kaprynej
fantazji. Musi ten gmach by naprawd nadzwyczajny, skoro oderwa mnie od Kremla w chwili,
kiedy ten grony zamek ukaza mi si po raz pierwszy.
...Kreml nie jest paacem jak inne, to cae miasto, a to miasto jest rdzeniem Moskwy, poza tym
stanowi granice dwch czci wiata, Wschodu i Zachodu. wiat staroytny i wiat wspczesny
stykaj si tu ze sob. Za nastpcw Dyngis-Chana Azja runa ostatni raz na Europ; cofajc
si uderzya nog o ziemi i w tym miejscu wyrs Kreml.
Wadcy dziercy dzisiaj ten wity przybytek wschodniego despotyzmu mwi, e s
Europejczykami, poniewa wypdzili z Moskwy Kamukw, swoich braci, tyranw i nauczycieli.
Niech mi nie bior tego za ze, nie byo nic tak podobnego do chanw tatarskich, jak ich

124

antagonici i nastpcy, carowie moskiewscy, ktrzy od nich zapoyczyli nawet swj tytu.
Rosjanie nazywali carami chanw tatarskich. Karamzin mwi na ten temat co nastpuje:
Wyraz ten nie jest skrtem aciskiego cesarza, jak bezpodstawnie myli wielu uczonych.
Jest to starodawne imi wschodnie, ktre poznalimy ze sowiaskiego przekadu Biblii.
Najpierw dawane przez nas cesarzom wschodnim, a potem chanom tatarskim, znaczy po persku
tron, najwysza wadza, i daje si zauway w kocwkach imion krlw Asyrii i Babilonii,
jak Talassar, Nabonassar itp. A w przypisie dodaje: Patrz Boyer, Pocztki Rosji. W naszym
przekadzie Pisma witego pisz si Kesar zamiast Cezar, ale Tsar lub Car to zupenie inny
wyraz.
Znalazszy si wreszcie w samej Moskwie przeciem bulwar nie majcy w sobie nic
szczeglnego, potem zszedem po do agodnym zboczu, u ktrego stp znalazem si w
eleganckiej dzielnicy zbudowanej z kamienia, o ulicach wymierzonych pod sznur, po czym
zaprowadzono mnie na Dmitrowk: to ulica, gdzie czeka na mnie pikny i dobry pokj,
zarezerwowany w doskonaej angielskiej obery.
...Po urzdzeniu si zaczem pisa list do Ciebie, dla wypoczynku. Noc si zblia, wieci
ksiyc, przerywam, by przebiec przez miasto. Kiedy wrc, opisz Ci mj spacer.

1 w nocy.
Wyszedem okoo dziesitej wieczr bez przewodnika, sam, idc zgodnie ze swoim
zwyczajem bez celu, zaczem przemierza dugie, szerokie ulice, o kiepskich brukach, jak
wszystkie ulice rosyjskich miast, a ponadto do strome. Te paskudne ulice s prawidowo
wytyczone. Architektura tego kraju lubuje si w liniach prostych, wszelako wgielnica i sznur
mniej zeszpeciy Moskw ni Petersburg. Tam ci durni tyrani nowoczesnych miast znaleli
tabula rasa, tu jednak musieli walczy z nierwnociami terenu i ze starymi zabytkami
narodowymi, i dziki tym niewzruszonym przeszkodom historii i natury wygld Moskwy
pozosta wygldem starego miasta. Jest to najbardziej malownicze z miast pastwa, ktre je
wci uznaje za swoj stolice mimo prawie nadludzkich wysikw cara Piotra o tyle silniejsze
jest prawo natury od woli najpotniejszych nawet ludzi!
...Szedem powoli za spacerowiczami i po zejciu i wejciu na wiele zboczy za potokiem
prniakw, ktrych obieraem machinalnie za przewodnikw, doszedem do centrum miasta, do
pustego placu, gdzie si zaczyna ogromna aleja. Ta promenada wydaa mi si olniewajca:
sycha byo odleg muzyk, wida byo liczne iskrzce si wiata, wiele otwartych kawiar
przypominao Europ, ale mnie nie mogy zainteresowa te rozrywki; byem pod murami
Kremla, kolosalnej gry, wzniesionej dla tyranii rkami niewolnikw. Zrobiono dla
nowoczesnego miasta publiczn promenad, rodzaj ogrodu posadzonego na mod angielsk
wok murw tej starodawnej moskiewskiej twierdzy.
Czy wiesz, co to s mury Kremla? Wyraz mury daje pojecie o rzeczy zbyt powszedniej,
byle jakiej, zwodzi nas. Mury Kremla to acuch grski... Ta cytadela, zbudowana na pograniczu
Europy i Azji, jest wobec przecitnych murw tym, czym s Alpy wobec naszych pagrkw:
Kreml to Mont Blanc pord twierdz. Gdyby olbrzym nazywany pastwem rosyjskim mia serce,
powiedziabym, e Kreml jest sercem tego potwora ale on jest jego gow.
Chciabym da Ci pojcie o tej masie kamieni rysujcej si tarasowao na niebie. Osobliwa
sprzeczno!!... ten przybytek despotyzmu powsta w imi wolnoci, bo Kreml by twierdz
wzniesion przez Rosjan przeciw Kamukom, jego mury miay dwa cele: sprzyjay niezalenoci
pastwa i suyy tyranii wadcy. Id zuchwale za gbokimi meandrami terenu, a kiedy zbocza

125

wzgrza robi si zbyt strome, mur znia si stopniami. Te stopnie wznoszce si midzy niebem
a ziemi s ogromne, to drabina olbrzymw stajcych do walki z bogami.
Linia tego pierwszego pasa budynkw jest przecita fantastycznymi wieami, tak wysokimi,
tak mocnymi i o tak dziwnych formach, e przypominaj rnoksztatne skay i lodowce
mienice si wszystkimi kolorami tczy. Ciemno sprzyjaa zapewne powikszeniu
przedmiotw, nadawaa im nienaturalny rysunek i zabarwienie. Mwi zabarwienie, bo noc ma
swj koloryt, jak sztych...
...Przemierzyem ogrody publiczne posadzone na stokach cytadeli carw, widziaem wiee,
potem inne wiee, pitra, potem inne pitra murw, i moje spojrzenia unosiy si nad
zaczarowanym miastem. Sowo feeria jeszcze nie oddaje cudownoci zjawiska!...Trzeba by
elokwencji modoci, ktr wszystko zdumiewa i zaskakuje, by znale sowa analogiczne do
tych cudownych rzeczy. Ponad dugim sklepieniem, ktre wanie przebyem, dostrzegem
wiszc drog, ktr piechurzy i powozy dostaj si do witego grodu. Ten widok wyda mi si
niezrozumiay: nic tylko wiee, bramy, tarasy spitrzone jedne na drugich, nic tylko strome
zbocza, tylko ukowate podjazdy suce do dwigania drg, ktrymi wychodzi si lub wyjeda
z Moskwy dzisiejszej, Moskwy pospolitej, by si dosta na Kreml, do Moskwy historycznej, do
Moskwy cudownej. Te akwedukty bez wody podtrzymuj jeszcze inne pitra jeszcze
fantastyczniejszych budowli. Dostrzegem oparty na jednym z tych wiszcych pasay okrg
wie, ca najeon blankami z grotw; olniewajca biel tego osobliwego ornamentu odcina si
na murze koloru krwi: krzyczcy kontrast, ktry dostrzegam w zawsze nieco przejrzystym mroku
borealnych nocy. Wiea ta, jest olbrzymem grujcym o ca swoj gow nad ssiednim fortem i
wydaje si jego stranikiem. Kiedy si ju nasyciem rozkosz nienia na jawie, prbowaem
odnale drog powrotn do siebie, a wrciwszy zabraem si do pisania, zajcie niezbyt
waciwe, by umierzy podniecenie. Ale jestem zbyt zmczony, nie mog odpoczywa, do
spania trzeba mie siy.
Czeg nie widzimy noc przy blasku ksiyca, krc u stp Kremla? Wszystko tu jest
nadprzyrodzone, wierzy si tu wbrew sobie w zjawy. Kto mgby si zbliy bez zbonej grozy
do tej czcigodnej warowni, ktrej jeden kamie wyrwany przez Bonapartego dolecia a na
wit Helen, by zmiady na rodku oceanu zuchwaego tryumfatora...
...Ujrzawszy to, co ujrzaem dzi wieczr, dobrze bym zrobi wracajc prosto do swego kraju:
wzruszenia podry s wyczerpane.

126

Moskwa, 8 sierpnia 1839.

...Chciaem powtrzy dzi wczorajsz wieczorn przechadzk, aby porwna Kreml dzienny
z fantastycznym Kremlem nocnym. Ciemno powiksza, przemieszcza wszystkie rzeczy, ale
soce przywraca przedmiotom ich ksztaty i proporcje.
Podczas tej drugiej prby twierdza carw znowu mnie zaskoczya. wiato ksiyca
powikszao i uwypuklao niektre zway kamieni, ale kryo przede mn inne. Prostujc par
pomyek, stwierdzajc, e wyobraziem sobie za duo sklepie, za duo krytych galerii, za duo
wiszcych drg, krugankw i podziemi, odnalazem dosy tych rzeczy, by usprawiedliwi moje
zaskoczenie.
W Kremlu jest wszystko, jest to kamienny krajobraz.
Solidno jego murw przewysza si dwigajcych je ska, liczba i ksztat jego zabytkw
jest cudem. Ten labirynt paacw, muzew, baszt, cerkwi, lochw jest przeraajcy. ...Z gbi
podziemi dobywaj si jakie tajemnicze haasy: takie siedziby nie mog odpowiada istotom
podobnym do nas. Tu si roi o najdziwaczniejszych scenach i dry si uwiadamiajc sobie, e te
sceny nie s bynajmniej czystym zmyleniem. Te syszane przez nas haasy dobywaj si jak
gdyby z grobu; mona uwierzy wszystkiemu na widok takiego zabytku.
Bdmy pewni, e Kreml moskiewski nie jest wcale tym, za co uchodzi. Nie jest to paac, nie
jest to sanktuarium narodowe, gdzie s zachowane historyczne skarby cesarstwa, nie jest to
rosyjska warownia, czcigodna sadyba, gdzie spoczywaj wici patronowie ojczyzny. Jest to i
mniej, i wicej ni to wszystko: jest to po prostu cytadela widm.
Dzi rano, chodzc wci bez przewodnika, doszedem do samego rodka Kremla i dostaem
si sam do wntrza kilku cerkwi bdcych ozdob tego pobonego grodu, czczonego przez
Rosjan zarwno dla jego relikwii, jak dla znajdujcych si w nim wieckich bogactw i
chwalebnych trofew.
...Kreml na swoim wzgrzu wyda mi si z daleka ksicym miastem, zbudowanym w rodku
miasta ludowego. Ten tyraski zamek, ten dumny stos kamieni gruje nad przecitnymi
siedzibami ludzi ca wysokoci swoich ska, murw i dzwonnic, i w przeciwiestwie do tego,
co si dzieje z gmachami o zwyczajnych rozmiarach, im wicej si zbliamy do tego
niezniszczalnego kolosa, tym bardziej jestemy oczarowani. Podobnie jak niektre koci
gigantycznych zwierzt, Kreml nam dowodzi historii wiata, o ktrym wci jeszcze wtpimy,
nawet odnajdujc jego szcztki. W tym niezwykym tworze sia zastpuje pikno, kaprys
elegancj. Jest to sen tyrana, ale to jest potne, to jest przeraajce, jak myl jednego czowieka
rozkazujca myli caego narodu. Jest w tym co nieproporcjonalnego: widz rodki obrony
wiadczce o wojnach, jakich si ju nie prowadzi. Ta architektura nie ma nic wsplnego z
potrzebami wspczesnej cywilizacji.
Dziedzictwo baniowych czasw, kiedy kamstwo byo niekontrolowanym krlem; wizienie,
paac, witynia; warownia przeciw cudzoziemcom, bastion przeciw narodowi, podpora tyranw,
loch ludw: oto czym jest Kreml!

127

Rodzaj Akropolu Pnocy, barbarzyskiego Panteonu, to narodowe sanktuarium mogoby si

nazywa sowiaskim Alkazarem.
A wic taka bya ulubiona siedziba dawnych ksit moskiewskich, a jednak nawet te grone
mury nie potrafiy uspokoi przeraenia Iwana IV.
Strach wszechpotnego czowieka jest najbardziej przeraajc rzecz w wiecie, tote
zbliamy si do Kremla z dreniem.
Wiee wszystkich ksztatw: okrge, szecienne, owalne, o ostrych iglicach, stranice, baszty,
wieyczki, wartownie na minaretach, dzwonnice przernej wysokoci, wszelkich kolorw, stylu
i przeznaczenia; paace, kopuy, mury z krenelaami i otworami strzelniczymi, machikuy, way
obronne, poterny, wszelakie fortyfikacje, przedziwne fantazje, niezrozumiae pomysy, pawilon
obok katedry wszystko tu wiadczy o gwacie w bezadzie, wszystko zdradza stay nadzr,
niezbdny dla bezpieczestwa dziwnych istot, ktre skazay same siebie na przebywanie w tym
nadprzyrodzonym wiecie. Ale te niezliczone pomniki pychy, kaprysu, uycia, prnoci,
pobonoci mimo pozornej rnorodnoci wyraaj zawsze jedn jedyn myl, co gruje nad
wszystkim: wojn i strach. Kreml jest niewtpliwie dzieem istoty nadludzkiej, lecz istoty
czynicej zo. Chwaa dziki niewolnictwu, oto alegoria przedstawiona przez ten szataski
zabytek, tak niezwyky pod wzgldem architektonicznym, jak wizja witego Jana pod wzgldem
poetyckim. Jest to siedziba odpowiednia dla postaci z Apokalipsy.
Daremnie kada wieyczka ma wasny charakter i wasny szczeglny uytek, wszystkie maj
to samo znaczenie: uzbrojon groz!
Jedne przypominaj nakrycia gowy kapanw, inne paszcz smoka, jeszcze inne odwrcone
miecze: garda w dole, ostrze w grze; niektre przypominaj ksztat, a nawet kolor pewnych
egzotycznych owocw, jeszcze inne wygldaj jak spiczasta czapa carw, ozdobiona drogimi
kamieniami, jak u weneckiego doy; inne wreszcie to zwyczajne korony, a wszystkie te rodzaje
wie s pokryte werniksowan dachwk. Wszystkie te kopuy metalowe, malowane, bkitne,
zote i srebrne byszcz w socu jak emalia na etaerce, lub raczej jak kolosalne stalaktyty w
kopalniach soli, ktre si widzi w okolicach Krakowa. Te ogromne pilastry, te iglice
rnoksztatne, piramidalne, okrge, spiczaste, ale zawsze nieco przypominajce ludzk posta,
gruj nad miastem i okolic.
Gdy je widzisz z daleka, jak byszcz w niebie, powiedziaby, e to zgromadzenie potentatw
bogato ubranych i udekorowanych oznakami swojej godnoci; skupisko przodkw zasiadajcych
na grobach; widma czuwajce nad potokami na szczycie paacu.
Mieszka na Kremlu nie znaczy y, to znaczy broni si. Ucisk rodzi bunt, bunt wymaga
rodkw zapobiegawczych, rodki zapobiegawcze wzmagaj niebezpieczestwo, a z tego
dugiego cigu akcji i reakcji rodzi si potwr; despotyzm, ktry zbudowa sobie dom w
Moskwie: oto czym jest Kreml! Gdyby olbrzymy przedpotopowego wiata wrciy na ziemi, by
odwiedzi swych sabych nastpcw, po daremnym poszukiwaniu jakich ladw swoich
pierwotnych siedzib mogyby jeszcze osiedli si tutaj.
W architekturze Kremla wszystko ma symboliczny sens, wiadomy lub nie, ale jedyne, co
pozostaje konkretne, kiedy przezwyciymy pierwsze przeraenie i przenikniemy do wntrza
tych dzikich wspaniaoci, to mnstwo ciemnic, pompatycznie nazywanych paacami i katedrami.
Prno si staraj Rosjanie, oni nigdy nie wychodz z wizienia.
Nawet ich klimat jest wsplnikiem tyranii. Chody tego kraju nie pozwalaj budowa
obszernych kociow, gdzie wierni marzliby w czasie modw. Duch tu nie wznosi si w niebo
dziki pompie sakralnej architektury. W tej strefie czowiek moe budowa Bogu tylko ponure
baszty. Mroczne katedry Kremla o wskich sklepieniach i grubych murach przypominaj
grobowce: s to malowane wizienia, podobnie jak paace s zoconymi klatkami.

128

O cudach tej przeraajcej architektury mona powiedzie to, co podrnicy mwi o wntrzu
Alp: co za pikne potwornoci.
Tego samego dnia, wieczorem.
Zamierzam obrci te trzy dni wymuszonych wywczasw na zakoczenie pracy rozpocztej
dla Ciebie w Petersburgu, a przerwanej zamtem ycia, jakie prowadziem w tym miecie. Jest to
zarys panowania Iwana IV, tyrana par excellence, duszy Kremla. To nie on wprawdzie zbudowa
t twierdz, ale urodzi si w niej i umar, wraca tam, jego duch wci tam trwa. Plan budowy
zosta powzity i wykonany przez jego przodka, Iwana III i przez ludzi tego samego pokroju.
Chc si posuy tymi kolosalnymi postaciami jak lustrem, by Ci pokaza Kreml, poniewa
musz zrezygnowa z opisania go cakiem po prostu, bo sowa s na to za sabe. Zreszt ten
poredni sposb uzupenienia opisu wydaje mi si nowy i sdz, e jest pewny. Dotychczas
robiem wszystko, co zaleao ode mnie, by Ci da pojcie o miejscu jako takim, teraz trzeba Ci
je pokaza w nowym aspekcie, opowiadajc dzieje ludzi, co je zamieszkiwali.
Jeeli z urzdzenia domu wnioskujemy o charakterze zamieszkujcej go osoby, moemy
chyba w drodze analogicznego zabiegu umysowego wyobrazi sobie wygld gmachw podug
ludzi, dla ktrych je zbudowano. Nasze namitnoci, nawyki, nasz duch s na pewno do
potne, eby si wyry niezatarcie nawet w kamieniach naszych domw.
Doprawdy, jeeli istnieje zabytek, do ktrego mona zastosowa ten proceder wyobrani, to
jest nim Kreml. Stoj tam na przeciw siebie Europa i Azja, a czy je duch Grekw z Cesarstwa
Wschodniego.
Zwaywszy wszystko, czy bdzie si patrze na t twierdz z punktu widzenia czysto
historycznego, czy te z punktu widzenia poetyckiego i malarskiego, jest to najbardziej narodowy
z rosyjskich zabytkw i wskutek tego najbardziej interesujcy i dla Rosjan, i dla cudzoziemcw.
Jak ju mwiem, Iwan IV wcale nie zbudowa Kremla. To tabernakulum despotyzmu zostao
odbudowane z kamienia za Iwana III w roku 1458 przez dwch woskich architektw, Marco i
Pietro Antonio, zaproszonych do Moskwy przez Wielkiego Ksicia, ktry chcia podwyszy
dawniej drewniane ogrodzenie twierdzy zaoonej wczeniej za Dymitra Doskiego.
Lecz jeeli ten paac nie jest dzieem Iwana IV, jest jego myl. Wielki krl Iwan III w
proroczym natchnieniu zbudowa paac dla swego wnuka-tyrana. Woscy architekci bywali
wszdzie, ale nigdzie nie stworzyli czego, co by przypominao dzieo zbudowane przez nich w
Moskwie. Dodam, e byli gdzie indziej wadcy absolutni, niesprawiedliwi, samowolni,
dziwaczni, ale panowanie adnego z tych potworw nie byo podobne do panowania Iwana IV: to
samo ziarno, kiekujce w rnych strefach i na rnych terenach, przeradza si w roliny tego
samego rodzaju, ale rnych rozmiarw i o rnym wygldzie. Ziemia nie ujrzy dwch arcydzie
despotyzmu podobnych do Kremla ani dwch narodw tak zabobonnie cierpliwych, jak
Moskowici za baniowych rzdw swego tyrana.
Skutki tego daj si odczu jeszcze za naszych dni. Gdyby mi towarzyszy w tej podry,
odkryby ze mn w gbi duszy rosyjskiego narodu nieuchronne spustoszenia dokonane przez
absolutn wadz posunit do najdalszych konsekwencji. Przede wszystkim jest to dzika
obojtno wobec witoci sowa, wobec prawdy uczu, wobec sprawiedliwoci czynw;
nastpnie jest to kamstwo tryumfujce we wszystkich czynnociach ycia, indywidualnych i
spoecznych; jest to brak uczciwoci, za wola, oszukastwo w przernej postaci: sowem, zanik
poczucia moralnego.
Wydaje mi si, e widz pochd przywar wychodzcych z wszystkich bram Kremla, by zala
Rosj.

129

Piotr I mawia, e potrzeba trzech ydw, aby zwie jednego Rosjanina. My, ktrzy nie
mamy obowizku liczy si ze sowami, jak cesarz, przekadamy to powiedzenie w ten sposb:
Jeden Rosjanin moe zwie trzech ydw.
Inne narody toleroway ucisk, nard rosyjski go kocha i jeszcze go kocha. Czy ten fanatyzm
posuszestwa nie jest charakterystyczny? W kadym razie nie mona zaprzeczy, e ta mania w
drodze wyjtku moe sta si zasad wzniosych czynw. W tym nieludzkim kraju
spoeczestwo wypaczyo czowieka, ale nie pomniejszyo go wcale: nikczemno posuwa on
czasem a do bohaterstwa, nie jest dobry, ale nie jest maostkowy. Mona to rwnie powiedzie
o Kremlu. Nie jest przyjemnie na patrze, ale budzi strach, nie jest pikny, jest przeraajcy
przeraajcy jak panowanie Iwana IV.
Takie panowanie olepia na zawsze dusz ludzk w narodzie, ktry znis je cierpliwie a do
koca. Ostatni zstpni tych ludzi, naznaczeni przez katw, jeszcze bd odczuwa skutki
przeniewierstwa swych ojcw: zbrodnia obrazy czowieczestwa degraduje narody a do
najdalszego potomstwa. Zbrodnia ta nie polega wycznie na uprawianiu niesprawiedliwoci,
lecz i na jej tolerowaniu: nard, co pod pretekstem traktowania posuszestwa jako
najwaniejszej z cnt przekazuje potomkom tyrani, uchybia swym wasnym interesom, gorzej
uchybia swym obowizkom.
lepa cierpliwo poddanych, ich milczenie, ich wierno szalonym wadcom to kiepskie
cnoty; posuszestwo jest chwalebne, a wadza czcigodna tylko wtedy, kiedy si staj rodkami
do zapewnienia praw czowieczestwa.
...Oto zastrzeenia, ktrych Rosjanie nigdy nie uznali ani nie zrozumieli, a przecie s one
konieczne dla rozwoju prawdziwej cywilizacji, bez nich nadszedby moment, kiedy stan
spoeczny staby si raczej szkodliwy ni uyteczny dla ludzkoci, a sofici mieliby sposobno
odesania czowieka w gb lasw.
A jednak ta teoria, choby j wyeksponowa i realizowa z najwikszym umiarem, uchodzi w
Petersburgu za buntownicz, mimo e jest tylko zastosowaniem Pisma witego. A wic dzisiejsi
Rosjanie s godnymi dziemi poddanych Iwana IV. Jest to jeden z powodw skaniajcych mnie
do streszczenia Ci dziejw tego panowania.
We Francji nie pamitaem tych faktw, ale w Rosji czowiek jest zmuszony przypomnie
sobie te okropne szczegy. Bdzie to tematem mego nastpnego listu. Nie obawiaj si nudy, jest
to najbardziej pasjonujca z opowieci.
Ten szaleniec przekroczy, e tak powiem, granice strefy, w ktrej ludzko otrzymaa od
Boga pod nazw wolnej woli pozwolenie czynienia za: nigdy rami ludzkie nie signo tak
daleko. Przy brutalnym okruciestwie Iwana IV blednie Tyberiusz, Neron, Karakalla, Ludwik
XI, Piotr Okrutny, Ryszard III, Henryk VIII, wreszcie wszyscy tyrani dawni i nowi wraz z ich
najbardziej nieprzekupnymi sdziami z Tacytem na czele.
A wic zanim Ci opisz szczegy tych niewiarygodnych naduy wadzy, odczuwam
potrzeb zapewnienia o mojej dokadnoci. Nie bd cytowa niczego z pamici. Rozpoczynajc
t podr napeniem swj powz niezbdnymi dla mnie ksikami, a gwnym rdem, z
ktrego czerpaem, by Karamzin, autor, ktrego Rosjanie nie mog zakwestionowa, bo mu si
zarzuca, e raczej agodzi ni przesadnie ocenia fakty niekorzystne dla renomy swej ojczyzny.
Wad tego autora jest nadmierna ostrono, dochodzca do stronniczoci. W Rosji patriotyzm
jest zawsze zabarwiony pobaliwoci.
...Zatem mona, naley dawa wiar Karamzinowi, kiedy opowiada o potwornociach ycia
Iwana IV. Powiadczam, e wszystkie fakty, o ktrych przeczytasz w moim zarysie, s podane z
wikszymi szczegami przez tego historyka w jego ksice po tytuem Dzieje pastwa

130

rosyjskiego, M. Karamzin, przekad Jauffret, zakoczenie M. Diwowa, obecnego radcy stanu i

szambelana cesarza Rosji, jedenacie tomw in-8, Pary, 1826.

131

Moskwa, 11 sierpnia 1839.

Jeeli nie przestudiowae dokadnie kronik rosyjskich, praca, ktr przeczytasz, wyda Ci si
wynikiem potwornego manewru, a przecie jest to tylko streszczenie autentycznych faktw.
Ale caa ta masa okropnoci powiadczonych przez histori, ktr si czyta jak bajki, nie jest
tym, co daje najwicej do mylenia, kiedy si wspomina dugie panowanie Iwana IV. Nie,
problemem cakowicie nierozwizalnym dla filozofa, wiecznym powodem do zaskoczenia i do
zatrwaajcych medytacji jest wpyw, jaki wywara ta niebywaa tyrania na zdziesitkowany
przez siebie nard: rzecz w tym, e ona nie tylko nie rodzi buntu w poddanych, lecz przeciwnie,
przywizuje ich do siebie. Ta prawdziwa okoliczno rzuca chyba nowe wiato na tajemnice
ludzkiego serca.
Iwan IV wstpuje na tron jeszcze jako dziecko, w roku 1533. Ukoronowany w wieku
siedemnastu lat, 16 stycznia 1546, zmar w swoim ku na Kremlu po rzdach trwajcych
pidziesit jeden lat, 18 stycznia 1584, majc pidziesit cztery lata, i by opakiwany przez
cay nard, nie wyczajc dzieci swoich ofiar.
...To potworne panowanie zafascynowao Rosj do tego stopnia, e nawet w bezczelnej
wadzy rzdzcych ni carw znajduje obiekt podziwu. Posuszestwo polityczne stao si dla
Rosjan kultem, religi. Tylko w tym narodzie, tak mi si przynajmniej wydaje, widziano
mczennikw adorujcych katw! ...Czy Rzym pad do ng Tyberiusza i Nerona z baganiem,
eby nie rezygnowali z absolutnych rzdw i nadal palili, rabowali, spokojnie kpali si w jego
krwi, bezszczecili jego dzieci? A to wanie, jak zobaczysz, robili Moskowici w czasie rzdw i
najwikszego nasilenia tyranii Iwana IV.
Chcia abdykowa, ale Rosjanie uyli podstpu wobec tego strasznego wadcy: bagali go, by
nadal rzdzi nimi, jak mu si spodoba. Tak usprawiedliwiony, tak zabezpieczony, tyran powrci
do swych egzekucji. Dla niego panowa znaczyo zabija, zabija przez pomyk i z obowizku i
ta prosta taktyka bya poparta zgod Rosjan i alem i paczem caego narodu po mierci
tyrana!!!...
Kiedy Iwan postanowi, jak Neron, zrzuci jarzmo chway i cnoty, by rzdzi jedynie groz,
nie poprzesta na wyszukiwaniu nieznanych przed nim i po nim okruciestw, lecz jeszcze
obrzuca inwektywami nieszczsne obiekty swej furii. By wynalazczy i komiczny w
okruciestwie, jego umys, satyryczny i zarazem bezlitosny, oywia si przy zetkniciu z groz i
miesznoci. Przebija serca sarkastycznymi sowami, sam jednoczenie rozszarpujc ciaa, i w
piekielnym dziele dokonywanym przeciwko swym blinim, ktrych jego przeraona pycha braa
za wrogw, wyrafinowanie sw przewyszao barbarzystwo uczynkw.
Nie znaczy to wcale, e nie wysila si na stosowanie wszelakich wynalezionych przed nim
sposobw rozszarpywania cia i przeduania blu: jego rzdy to rzdy tortury.
Wyobrania nie chce wierzy w trwanie takiego fenomenu moralnego i politycznego.
Powiedziaem ju, i nie od rzeczy bdzie powtrzy: Iwan IV zaczyna, jak syn Agrypiny, od
cnoty i od czego, co moe jeszcze wicej zdobywa mio ambitnego i prnego narodu: od
podbojw. W tym okresie swego ycia hamuje grubiaskie zachcianki i brutalne impulsy, jakie
objawia od dziecka, podporzdkowujc si woli mdrych i surowych przyjaci.

132

Poboni doradcy, rozwani wychowawcy czyni z pocztkowego okresu tych rzdw jedn z
najwspanialszych i najszczliwszych kart kronik moskiewskich, ale ten pocztek by krtki w
porwnaniu z reszt, a metamorfoza szybka, straszliwa i cakowita.
Kaza, to grone przedpole islamu w Azji, pad w roku 1522 pod ciosami modego cara po
pamitnym obleniu. Energia rozwinita przez tego wadc wydaje si zdumiewajca nawet w
oczach ludzi na poy barbarzyskich. Car broni swoich planw kampanii z uporem mstwa i z
dojrza mdroci, ktra poraa najstarszych dowdcw i wywouje w kocu ich podziw.
W pocztkach kariery wojennej Iwana zuchwalstwo jego poczyna narazioby na zarzut
maodusznoci wszelk ostron odwag, ale wkrtce widzimy go rwnie tchrzliwym, rwnie
nikczemnym, jak by przedtem miay. Staje si lkliwy, a jednoczenie okrutny, bowiem u
niego, jak prawie u wszystkich potworw, gwnym rdem okruciestwa by strach. Cae ycie
pamita cierpienia zaznane w dziecistwie. Despotyzm bojarw, ich swary zagroziy jego yciu
w okresie kiedy by jeszcze za saby, eby si broni. Mona by rzec, e wiek mski wzbudzi w
nim jedynie ch pomszczenia gupoty wczesnych lat.
W straszliwej historii ycia tego czowieka jest jeden gboko moralny fakt: to mianowicie, e
tracc cnot, traci zarazem odwag.
Dziki nieustpliwoci modego bohatera, potpianej podwczas przez ca jego rad,
Astracha spotyka ten sam los, co Kaza. Rosja, uwolniona od ssiedztwa swych dawnych
panw, Tatarw, wydaje okrzyki radoci, ale ten nard podwadnych, ktry potrafi unikn
jarzma tylko po to, by przej pod inne, ubstwi swego modego wadc z pych i niemiaoci
wyzwoleca. W tym wieku uroda Iwana odpowiadaa energii jego ducha. By bogiem Rosjan.
Lecz nagle zmczony car zatrzymuje si pord swej chway. Nudz go wasne bogosawione
cnoty, ugina si pod ciarem palm i wawrzynw i rezygnuje na zawsze z kontynuowania swej
witej kariery. Woli nie ufa nikomu i kara swoich przyjaci za budzony w nim strach, ni
sucha dalej rozwanych rad. Wszelako szalestwo ma w sercu, nie ogarnia ono gowy. Bowiem
wrd najnierozsdniejszych czynw sowa jego s pene sensu, listy logiki. Ich city styl
maluje zoliwo jego duszy, ale czyni zaszczyt gbi i przenikliwoci umysu.
Dawni doradcy staj si pierwszymi ofiarami jego ciosw. S w jego oczach zdrajcami albo,
co na jedno wychodzi, nauczycielami. Skazuje na wygnanie, na mier tych zbrodniarzy,
winnych zbrodni obrazy samowadztwa, tych bezczelnych ministrw, ktrzy mieli przez duszy
czas uwaa si za mdrzejszych od swego wadcy i wyrok wydaje si narodowi sprawiedliwy.
Swoj saw zawdzicza radom tych nieprzekupnych ludzi, nie moe znie ciaru nalenej im
wdzicznoci, i z obawy, e si im wyda niewdziczny, zabija ich... Wtedy zapala si w nim
dzika wcieko, lki dziecka budz okruciestwo w dorosym czowieku, zawsze obecne
wspomnienie swarw i przemocy wielmow, walczcych o stra nad jego koysk, ukazuje mu
wszdzie zdrajcw i spiskowcw.
Samoubstwianie zastosowane z wszystkimi jego konsekwencjami do rzdzenia pastwem
oto kodeks sprawiedliwoci cara, potwierdzony przyzwoleniem caej Rosji. Mimo swych zbrodni
Iwan IV jest w Moskwie wybracem narodu, gdzie indziej uwaano by go za potwora rodem z
pieka.
Znuony kamstwem, posuwa cynizm tyranii a do rezygnacji z udawania, tej ostatniej
ostronoci przecitnych tyranw. Staje si po prostu krwioerczy, a po to, by nie musie
czerwieni si z powodu cnt innych ludzi, wydaje ostatnich swoich surowych przyjaci na up
pobaliwszych faworytw.
Wwczas midzy carem a jego satelitami zaczyna si przyprawiajca o drenie rywalizacja w
zbrodni, i... (tu Bg znowu si odsania w tej prawie nadprzyrodzonej historii) podobnie jak jego

133

ycie moralne rozpada si na dwa okresy, jego wygld zewntrzny przedwczenie si zmienia:
pikny we wczesnej modoci, robi si ohydny, kiedy staje si zbrodniarzem.
Traci idealn maonk, wybiera inn, rwnie krwioercz jak on. Ta te umiera, on eni si
po raz trzeci ku wielkiemu zgorszeniu prawosawnego Kocioa, ktry nie zezwala na trzecie
maestwo, potem eni si po raz czwarty i pity, i szsty, i sidmy!!!... Nikt nie zna dokadnej
liczby jego maestw. Odtrca, zabija, zapomina o swoich onach, adna nie opiera si dugo
jego pieszczotom i jego atakom furii, i mimo afiszowania si obojtnoci dla obiektw swych
dawnych amorw przykada si do pomszczenia ich mierci ze skrupulatn wciekoci, ktra
przy kadym owdowieniu wadcy sieje w pastwie now groz. A przecie te zgony, suce za
pretekst do tylu egzekucji, byy najczciej spowodowane lub nakazane przez samego cara.
Kada kolejna aoba jest dla niego jedynie okazj do przelewu krwi i ez.
Kae ogosi powszdy, e pobona carowa, pikna carowa, nieszczliwa carowa zostaa
otruta przez ministrw, przez doradcw cara albo przez bojarw, ktrych on chce si pozby.
Oszczerstwa Iwana IV s zawsze z gry uwierzytelnione, kogokolwiek dosignie jad jego
sowa ginie, wok niego gromadz si trupy. Ale mier jest najmniejszym zem, jakim udrcza
skazacw. Jego pogbione okruciestwo odkryo sztuk subtelniejszej tortury: kaza im dugo
czeka na ostateczny cios. Dowiadczony w sprawach tortur, rozkoszuje si wyrafinowanym
blem swych ofiar, przedua go z piekieln zrcznoci i w swej okrutnej trosce kocha ich mk
i obawia si jej koca w tym samym stopniu, w jakim oni go pragn. mier jest jedynym
dobrodziejstwem, jakiego wreszcie uycza swoim poddanym.
Musz Ci jednak opisa raz na zawsze kilka nowych sposobw torturowania, wynalezionych
przez niego i dugo stosowanych wobec tak zwanych winowajcw, ktrych pragnie ukara: kae
gotowa ich ywcem, ale czciami, podczas gdy reszt ciaa polewa si lodowat wod; ka ich
ywcem obdziera ze skry w swojej obecnoci, potem kae drze pasami ich obnaone ciaa,
a jego oczy pas si ich krwi, konwulsjami, jego uszy krzykami. Niekiedy wykacza ich
wasnorcznie przebijajc sztyletem, ale najczciej unika tego aktu miosierdzia jako saboci i
oszczdza moliwie najduej serce i gow, aby przeduy mczarni. Kae obcina koczyny,
ale ostronie, nie uszkadzajc tuowia, potem kae rzuca te ywe kaduby zgodniaym bestiom,
chciwym tego ndznego misa, ktre szarpi na straszliwe strzpy na oczach innych, na wp
posiekanych ofiar.
Utrzymuje si przy yciu drgajce torsy starannie, kunsztownie, aby je zmusi do jak
najduszego przygldania si tej masakrze, odbywajcej si ich kosztem, w ktrej car
okruciestwem walczy o lepsze z tygrysami...
Car zmczy oprawcw, kapani nie bd nada z pogrzebami, Nowogrd Wielki zostanie
wybrany, by suy za przykad gniewu potwora. Cae miasto, oskarone o zdrad na rzecz
Polakw, ale winne gwnie dlatego, e dugo byo niezalene i sawne, zostaje rozmylnie
poraone mnstwem bezprawnych egzekucji, ktre si odbywaj w jego zakrwawionych murach.
Wody Wochowa zaczynaj cuchn od niepogrzebanych trupw, lecych pod murami
przekltego miasta, i jakby mier od tortur nie bya do podna, sztucznie wywoana epidemia
rywalizuje z szubienicami, by cakowicie wytpi ludno i zaspokoi furi Ojca, imi nadane z
mioci, a raczej tytu, ktry Rosjanie, kordialni pochlebcy, nadaj machinalnie swym
wszechpotnym i umiowanym wadcom bez wzgldu, na to, jacy oni s.
Za tego obdnego panowania aden czowiek nie odbywa normalnej drogi swego ycia,
aden nie osiga prawdopodobnego kresu swego istnienia; ludzka bezbono wyprzedza bosk
prerogatyw. Sama mier nawet mier sprowadzona do roli pachoka kata traci swj presti
proporcjonalnie do tego, co ycie traci ze swej ceny. Tyran zdetronizowa anioa i ziemia,
skpana we zach i we krwi, widzi z rezygnacj, jak wykonawca Boej sprawiedliwoci, kapan,

134

postpuje pokornie za zbirami wadcy. Za cara mier staje si niewolnic jednego czowieka.
Ten wszechmocny szaleniec wcign w swe szranki zaraz, ktra z posuszestwem kaprala
wyludnia cae prowincje, skazane na zgub kaprysem panujcego. Rado tego czowieka jest
rozpacz innych, jego wadza zagad, jego ycie wojn bez chway, wojn w czasie pokoju,
wojn przeciw biednym istotom pozbawionym obrony, nagim, bezwolnym,... jego prawem
nienawi rodzaju ludzkiego, jego namitnoci strach strach podwjny: ten, ktry sam
odczuwa i ten, ktry budzi.
Kiedy car si mci, idzie za tokiem swych aktw sprawiedliwoci a do ostatniego stopnia
pokrewiestwa tpic cae rodziny, mode dziewczta, starcw, brzemienne kobiety i mae dzieci.
Nie poprzestaje, jak przecitni tyrani, na zgadzeniu po prostu kilku rodzin, kilku podejrzanych
jednostek: nie, on mapuje Boga ydw, zabija cae poacie ziemi nie oszczdzajc nikogo,
wszystko, co yje, znika cznie ze zwierztami, z rybami, ktre on truje w jeziorach i rzekach.
Czy uwierzysz? Zmusza synw do penienia roli katw... wobec ojcw!... i znajduje
posusznych!!! ...Dowiadujemy si od niego, e czowiek moe tak kocha ycie, e ze strachu
przed jego utrat zabija tego, od kogo je otrzyma.
Posugujc si ciaami ludzkimi jak zegarami, Iwan wymyla trucizny dziaajce o oznaczonej
godzinie i udaje mu si regularnie oznaczy najmniejsze czsteczki swego czasu mierci
poddanych, kunsztownie ustawionych na drodze do grobu, ktry on trzyma bez przerwy otwarty
pod ich stopami. T piekieln rozrywk rzdzi najskrupulatniejsza precyzja. Czy piekielna nie
jest waciwym wyrazem? Czy czowiek sam z siebie wynalazby takie rozkosze, a przede
wszystkim czy miaby sprofanowa wite imi sprawiedliwoci, stosujc je do tej niecnej
zabawy? Kto miaby wtpi o piekle czytajc podobn histori?
Potwr sam jest obecny przy wszystkich zarzdzanych torturach, opary krwi upajaj go nie
zaspokajajc pragnienia, nigdy nie jest tak radosny jak zobaczywszy mier i zadawszy cierpienia
wielu nieszczliwym.
Czyni sobie rozrywk co mwi? obowizek z urgania ich mczestwu, a ostrze jego
kpicych sw jest dotkliwsze od elaza jego sztyletw.
No i co? No i Rosja trwa w milczeniu na taki widok!!... Ale nie, wkrtce zobaczymy, e si
wzburzy, zaprotestuje. Nie mylmy jednak, e ten protest bdzie na rzecz zniewaonego
czowieczestwa ona protestuje przeciw nieszczciu utraty wadcy, ktry ni rzdzi w opisany
sposb.
Potwr, ktry da tyle dowodw okruciestwa, musia by znany swemu ludowi, by znany!...
Nagle, bd bawic si mierzeniem wytrzymaoci Rosjan, bd z chrzecijaskiej skruchy...
(udawa szacunek dla witych rzeczy, hipokryzja nawet moga si zamienia w prawdziw
pobono w pewnych momentach ycia cakiem osobliwego, aska bowiem, ta niebiaska
trucizna, ta manna duchowa, przenika od czasu do czasu do serc najwikszych zbrodniarzy, pki
mier nie zici ich potpienia)... a wic bd z chrzecijaskiej skruchy, bd ze strachu, bd z
kaprysu, bd ze zmczenia, bd z przebiegoci do, e pewnego dnia odkada swoje bero,
to jest swj topr i rzuca koron na ziemi. Wtedy, ale dopiero wtedy na caej przestrzeni tego
dugiego panowania pastwo si burzy: nard zagroony wyzwoleniem budzi si raptem.
Rosjanie, dotychczas niemi wiadkowie, bierne narzdzia tylu okropnoci, odzyskuj gos, i ten
gos ludu, bdcy rzekomo gosem Boga, wznosi si nagle, by rozpacza nad utrat takiego
tyrana!... Moe wtpili o jego szczeroci, obawiali si susznie jego zemsty, gdyby przyjto t
udawan abdykacj: kto wie, czy ta caa mio dla wadcy nie miaa rda w przeraeniu, jakie
budzi kat? Rosjanie wysubtelnili strach, uyczajc mu maski mioci.
Moskwie grozi inwazja (penitent wybra odpowiedni moment), Rosjanie lkaj si anarchii,
innymi sowy przewiduj chwil, kiedy nie mogc si ochroni przed wolnoci bd zmuszeni

135

myle i chcie samodzielnie, okaza si mczyznami i co gorzej, obywatelami. To, co byoby

szczciem dla innego narodu, Rosjan doprowadza do rozpaczy. Sowem, Rosja osabiona
nierzdem, przeraona, pada do ng Iwanowi, ktrego boi si mniej ni samej siebie, baga tego
nieodzownego wadc, podnosi koron i zakrwawione bero, wrcza mu je i prosi go o t jedn
jedyn ask: by jej pozwoli odzyska elazne jarzmo, ktrego dwiganie jej nigdy nie znuy.
...Olepieni monarchicznym fetyszyzmem, na klczkach przed boyszczem politycznym, ktre
sami sobie stworzyli, Rosjanie zarwno z naszego wieku, jak z wieku Iwana zapominaj, e
wszystkim ludziom cznie ze Sowianami bardziej zaley na szacunku dla sprawiedliwoci, na
kulcie prawdy ni na losie Rosji.
Tu mi raz jeszcze si jawi, w tym dramacie o antycznych formach, interwencja
nadprzyrodzonej potgi. Zastanawiamy si drc, jak przyszo szykuje Opatrzno
spoeczestwu, ktre paci tak cen za przeduenie swego ycia.
Zbyt czsto mam sposobno do zwracania Ci uwagi na to, e w Rosji pod popioami
Imperium greckiego tli si Imperium rzymskie. Sam strach nie rodzi a takiej cierpliwoci. Nie,
wierzaj memu instynktowi, istnieje namitno, ktr Rosjanie rozumiej, jak nie rozumia jej
aden nard od czasu Rzymian: jest to ambicja. Ambicja kae im powici wszystko, absolutnie
wszystko, jak to zrobi Bonaparte, koniecznoci istnienia.
I wanie to nadrzdne prawo podporzdkowuje nard takiemu Iwanowi IV: raczej tygrys
zamiast Boga ni unicestwienie pastwa, taka bya rosyjska polityka za tych rzdw, ktre
stworzyy Rosj i ktre mnie przeraaj jeszcze bardziej cierpliwoci ofiar ni frenezj tyrana.
Niewane dla mnie, czy jest to polityka instynktowna, czy wyrachowana. Co jest wane dla mnie
i co widz ze zgroz, to fakt, e ta polityka si utrwala zmieniajc si zalenie od okolicznoci, i
e dzi jeszcze wywoaaby takie same skutki za podobnych rzdw, gdyby ziemia moga po raz
drugi zrodzi Iwana IV.
Podziwiaj wic ten wyjtkowy obraz w dziejach wiata: Rosjanie z odwag i nikczemnoci
ludzi, ktrzy chc posi ca ziemi, pacz u stp Iwana, eby zechcia nadal nimi rzdzi...
wiesz, w jaki sposb, i eby zachowa dla nich to, co kazaoby znienawidzi spoeczestwo
kademu narodowi nie upitemu fanatycznym przeczuciem swej chway.
Wszyscy przysigaj, wielcy, mali, bojarowie, kupcy, kasty i jednostki, sowem, cay nard
przysiga ze zami, z mioci, e si podporzdkuje wszystkiemu, byleby car nie zostawia go na
pastw losu: ten szczyt niedoli jest bowiem jedyn klsk, o ktrej Rosjanie w swym niecnym
patriotyzmie nie potrafi myle spokojnie, jako e nieuchronny bezad, ktry by std wynikn,
zniszczyby ich niewolnicze pastwo. Haba posunita do tego stopnia jest bliska wzniosoci, to
icie rzymska cnota, utrwalajc pastwo... ale jakie pastwo, Boe wielki!... rodek bezczeci
cel!
Tymczasem dzika bestia, rozczulona, lituje si nad zwierztami, ktre dugo byy jej erem, i
przyrzeka stadu, e znw zacznie je dziesitkowa, znw bierze wadz w swe rce, bez
ustpstw, przeciwnie, pod absurdalnymi warunkami, ktre s wszystkie na korzy jej pychy i
furii, przy czym kae je przyj jako ask dla tego ludu zakochanego w poddastwie, jak inne s
zakochane w wolnoci, dla tego ludu spragnionego swej wasnej krwi, ludu, ktry chce da si
zabi, by zabawi swego wadc, bo on si denerwuje, on dry, gdy spokojnie oddycha.
Od tej chwili ustala si systematyczna tyrania i to tak gwatowna, e w kronikach rodzaju
ludzkiego nie znajdzie si nic podobnego, jako e jej znoszenie jest takim samym szalestwem,
jak jej sprawowanie. W tym okresie cae pastwo, wadca i nard, staje si frenetyczne, a
nastpstwa ataku wci jeszcze trwaj.
Grony Kreml ze wszystkimi swoimi gwarancjami, elaznymi bramami, synnymi lochami,
niedostpnymi murami wznoszcymi si a do nieba, ze swoimi blankami, basztami,

136

strzelnicami, wydaje si schronem zbyt sabo strzeonym szalonemu monarsze, ktry chce
wytpi poow swego ludu, by mc spokojnie rzdzi drug poow. W tym sercu, ktre samo
siebie znieprawia si grozy i okruciestwa, w ktrym zo i rodzony przez nie strach powoduj
dzie i noc nowe spustoszenia, niepojta nieufno niepojta, bo na pozr nieumotywowana, a
przynajmniej nie majca widocznego motywu czy si z bezcelowym okruciestwem; w ten
sposb najhaniebniejsze tchrzostwo dziaa na korzy najlepszej krwioerczoci. Krl, nowy
Nabuchodonozor, zamieni si w tygrysa.
Chroni si naprzd do paacu ssiadujcego z Kremlem, kazawszy umocni go jak cytadel, a
potem do samotni: Woli Aleksandrowskiej. To miejsce staje si jego sta rezydencj. To tam
spord najrozpustniejszych, najbardziej straconych ze swych niewolnikw wybiera sobie na
stra doborowy oddzia, zoony z tysica ludzi, ktrych nazywa wybracami: to oprycznina. W
rce tego piekielnego legionu oddaje na siedem kolejnych lat los, ycie rosyjskiego narodu,
powiedziabym jego honor, gdyby to sowo mogo mie jaki sens u ludzi, ktrym trzeba byo
zakneblowa usta, by nimi rzdzi do woli.
Oto jak Karamzin (tom IX, strona 96) opisuje nam Iwana w roku 1565, dziewitnacie lat po
koronacji:
Wadca ten, wysoki, dobrze zbudowany, barczysty, mia muskularne ramiona, szerok pier,
pikne wosy, dugie wsy, orli nos, szare oczy, mae, ale byszczce, pene ognia i w sumie
fizjognomi niegdy raczej przyjemn. Obecnie by tak zmieniony, e z trudem mona go byo
pozna. W znieksztaconych rysach malowaa si ponura dziko. Oko mia zgase, by prawie
ysy, zostao mu tylko kilka wosw w brodzie, niepojty skutek poerajcej mu dusz furii! Po
nowym wyliczeniu bdw popenionych przez bojarw powtrzy, e zgadza si zachowa
koron, dugo rozwodzi si nad narzuconym ksitom obowizkiem zachowania spokoju w ich
ksistwach i zastosowania w tym celu wszystkich rodkw, jakie uznaj za stosowne; nad
marnoci ycia ludzkiego, koniecznoci kierowania spojrze poza grb; po czym
zaproponowa wprowadzenie opryczniny, wyraz dotd nieznany. Skutki tego wprowadzenia
znw przyprawiy Rosj o dreszcz... Car oznajmi, e wyznaczy spord szlachty, ksit, i dzieci
bojarskich26 tysic wybracw i e da im w swoich dobrach majtki, ktrych waciciele zostan
przeniesieni gdzie indziej.
Zawadn w samej Moskwie wieloma ulicami, z ktrych trzeba byo wypdzi szlacht i
urzdnikw nie wpisanych do carskiego tysica... Jakby ogarnity nienawici do wietnych
wspomnie Kremla i do grobw swych przodkw, nie chcia mieszka we wspaniaym paacu
Iwana III, lecz kaza zbudowa poza murami Kremla nowy paac, otoczony wysokim murem
obronnym, jak twierdza. Ta cz Rosji i Moskwy, ten carski tys ic, ten nowy dwr utworzyy
razem prywatn wasno Iwana IV, bezporednio zalen od niego, i otrzymay nazw
opryczniny.
Nieco dalej, na stronie 99 i nastpnych, w tyme tomie, czytamy, e rozpoczo si na nowo
torturowanie bojarw, czyli rzdy Iwana IV.
4 lutego Moskwa ujrzaa spenienie si warunkw postawionych przez cara klerowi oraz
bojarom w Woli Aleksandrowskiej. Rozpoczy si egzekucje rzekomych zdrajcw, oskaronych
o spiskowanie z Kurbskim przeciw yciu monarchy, carowej Anastazji i jej dzieci. Pierwsz
ofiar by synny wojewoda, ksi Aleksander Gorbaty-Szujski, potomek witego
Wodzimierza, Wsiewooda Wielkiego i dawnych ksit suzdalskich. Czowiek ten, wielce
utalentowan y, wietny wojskowy, oywiony jednak arliwoci dla religii i dla ojczyzny,
26

Dzieci bojarskie to oddzia zoony z trzystu tysicy tzw. obrocw korony, ustanowionych jako szlachta drugiego
stopnia przez Iwana III, dziada Iwana IV.

137

ktry wreszcie przyczyni si walnie do likwidacji pastwa Kazaskiego, zosta skazany na

mier wraz ze swoim synem Piotrem, siedemnastoletnim modziecem.27 Udali si obaj na
miejsce kani spokojnie, z godnoci, bez lku, trzymajc si za rce. Syn nie chcc by
wiadkiem mierci autora swych dni pierwszy podstawi gow pod miecz, ale ojciec odsun go
mwic z przejciem: Nie, mj s ynu, nie chc oglda twej mie rci. Modzieniec
ustpi mu miejsca i gowa ksicia spada natychmiast. Syn bierze j w rce, obsypuje
pocaunkami i wznoszc oczy ku niebu pogodnie oddaje si w rce kata, Szwagier Gorbatego,
ksi Chobrin, Grek z pochodzenia, wysoki dostojnik Goowin, ksi Suchoj-Kaszyn, wielki
podczaszy, ksi Piotr Goreski zostali cici w tym samym dniu. Ksi Szewyrew zosta
wbity na pal. Podobno ten nieszczliwy czowiek straszliwie cierpia przez cay dzie, ale
wspierany przez wiar zapomina o tych cierpieniach piewajc hymny do Chrystusa. Dwch
bojarw, ksit Kuragina i Niemoja, zmuszono do wstpienia do zakonu, sporej liczbie szlachty
i dzieci bojarw skonfiskowano dobra, niektrych wygnano...
Na stronie 103 tego tomu Karamzin opisuje sposb formowania przez cara nowej gwardii,
ktra nie ograniczaa si dugo do liczby tysica, ustalonej z pocztku, ani nie bya wybierana
spord wyszych warstw spoecznych.
Przyprowadzano modziecw, w ktrych nie doszukiwano si adnych zasug, lecz
pewnego zuchwalstwa, znanych z zepsucia i rozpusty, czynicych ich zdolnymi do wszystkiego.
Iwan zadawa im pytania o pochodzenie, przyjaci i protektorw. Wymagano przede wszystkim,
eby nie mieli adnych powiza z wielkimi bojarami, tytuem do przyjcia byo niepewne, a
nawet niskie pochodzenie. Car podnis ich liczb do szeciu tysicy, musieli zoy przysig,
e bd mu suy przeciwko wszystkim, donosi o zdrajcach, nie utrzymywa adnych
stosunkw z obywatelami w s p l n o t y, to jest ze wszystkimi nie wpisanymi do legionu
wybracw28, nie przejmowa si swoj rodzin i krewnymi, gdy bdzie chodzio o wadc. W
nagrod car im przekaza nie tylko ziemi, lecz take domy i dobra ruchome dwunastu tysicy
wacicieli, ktrzy zostali wypdzeni z pustymi rkami z miejsc przyznanych legionowi, tak i
dua ich liczba, w tym ludzie, ktrzy oddali ojczynie powane przysugi, okryci zaszczytnymi
ranami, musieli odej zim pieszo z onami i dziemi do swoich innych posiadoci, oddalonych
i pustych. itd.
U Karamzina mona take dowiedzie si o skutkach tej piekielnej instytucji. Ale szczegy,
ktrymi historyk podpiera swoj opowie, nie mog znale miejsca w tak ciasnych ramach jak
te.
Z chwil kiedy ta horda zostaa wypuszczona na kraj, zaczy si wszdzie rabunki i
morderstwa. Nowe uprzywilejowane podpory tyranii grabiy miasta, i zawsze bezkarnie. Kupcy,
bojarzy ze swymi chopami, mieszczanie, sowem wszyscy nie bdcy wybracami s
wasnoci wybracw. Ta straszliwa gwardia jest jakby jednym czowiekiem, ktrego dusz
jest cesarz.
W Moskwie i jej okolicach odbywaj si nocne wyprawy na korzy rabusiw. Zasugi,
urodzenie, fortuna, uroda wszystkie przewagi szkodz ich posiadaczom. Kobiety i dziewczta
pikne i majce nieszczcie uchodzi za cnotliwe s porywane, by suy za zabawk brutalnym
faworytom cara. On trzyma nieszczsne istoty w swej norze, a pniej, kiedy ma ich do, odsya
do mw, do rodzin te spord nich, ktrych nie zamczono po kryjomu torturami,
wymylonymi specjalnie dla nich. Te kobiety, co si wydostay z pazurw tygrysich, wracaj do
swych zbezczeszczonych ognisk domowych, aby tam umrze ze wstydu.
27
28

Mieli wyjtkowe szczcie: nie byli torturowani.

A wic w s p l n o t bya caa Rosja prcz szeciu tysicy bandytw opacanych przez cara.

138

To jeszcze nie wszystko: inicjator tylu okropnoci, car, chce, aby jego wani synowie brali
udzia w orgiach zbrodni, tym wyrafinowaniem tyranii odbierajc nawet przyszo swym
zidiociaym poddanym.
Mie nadziej na lepsze rzdy znaczyoby spiskowa przeciw obecnemu wadcy. Moe te
Iwan lkaby si znale cenzora w osobie syna mniej skalanego, mniej spodlonego ni on sam.
Zreszt czy naley zgbia t otcha zepsucia? Iwan znajduje rozkosz w znieprawianiu ludzi,
jest to inny rodzaj umiercania. Gubic czyj dusz odpoczywa od zabijania ciaa, ale nie
przestaje niszczy. Takie jest jego wytchnienie.
Jeli chodzi o prowadzenie spraw pastwa, ycie tego potwora jest niepojt mieszanin
energii i tchrzostwa. Pki czuje si mocny, grozi swym wrogom, zwyciony pacze, baga,
czoga si, sam si bezczeci, bezczeci swj kraj, i to zawsze nie doznajc oporu, nie syszc ani
jednego gosu sprzeciwu wobec tych potwornoci!!! Wstyd, ta ostatnia kara dla narodw, co
uchybiaj same sobie, nie otwiera oczu Rosjanom!...
Chan krymski pali Moskw, car ucieka, wraca, kiedy stolica jest kup popiow, jego
obecno budzi wiksz zgroz w tej reszcie mieszkacw ni sprawiaby obecno wroga.
Mimo to aden szmer nie przypomina monarsze, e jest mczyzn i e uchybi sobie porzucajc
swj krlewski posterunek.
Polacy, Szwedzi otrzymuj kolejno dowody jego arogancji i tchrzostwa. W pertraktacjach z
chanem krymskim ponia si a do ofiarowania Tatarom Kazania i Astrachania, ktre tak
chwalebnie im ongi wydar. Nic sobie nie robi z chway, tak samo jak ze wszystkiego innego.
Pniej widzimy jak oddaje Stefanowi Batoremu Inflanty, t cen krwi, cel wysikw narodu
w czasie wielusetletnich wojen. Ale mimo ponawianych zdrad swego wadcy Rosja, wci
nieznuenie sualcza, nie rezygnuje ani na chwil z posuszestwa, rwnie uciliwego jak
poniajcego. Bohaterstwo mniej kosztowaoby ten narw zawzity sam na siebie. I nawet dzi
Karamzin czuje si w obowizku zagodzi w tych sowach oburzenie, jakie powinno by
wywoa we wszystkich Rosjanach haniebne postpowanie ich wadcy:
Wymienilimy ju wojskowe instytucje tych rzdw: Jan, ktrego tchrzostwo na polu
walki okrywao hab ojczyste sztandary, zostawi nam jednak armi bardziej
zdyscyplinowan i znacznie liczebniejsz ni bya kiedykolwiek. Tom IX, strona 567. Jest to
fakt, ale jak mona byo nie doda tu sowa protestu na rzecz czowieczestwa i narodowej
chway?
To za tych rzdw Syberia zostaa, e tak powiem, odkryta i podbita przez bohaterskich
awanturnikw moskiewskich. Przeznaczeniem Iwana IV byo zapisa swym nastpcom ten
rodek tyranii.
...Zakoczmy ten szkic o tyranii Iwana.
Pewnego dnia przyszo mu do gowy przywdzia sukienk duchown, przyodziewa w ni
take swych towarzyszy rozpusty. Przebrany w ten sposb, nadal przeraa niebo i ziemi
nieludzkoci i potworn rozwizoci. Prowokuje oburzenie i rozpacz w sercu ludu, ale zawsze
na prno! Nienasyconemu okruciestwu, obdowi wadcy niewolnicy przeciwstawiaj
nieskruszon rezygnacj: Rosjanie chc y pod rzdami tego pana, kochaj go wraz z jego furi
i wybuchami, litujc si nad jego lkami chtnie daj swe ycie, by go uspokoi. Czuj si
dostatecznie szczliwi, dostatecznie niezaleni, dostatecznie mscy, byleby on by carem i byle
panowa. Nic nie zaspokaja ich niewyczerpanego pragnienia sualczoci, s to mczennicy
abnegacji. Nigdy zwierz nie byo wielkoduszniejsze, mam na myli lepsze w swym oddaniu...
Nie, posuszestwo posunite do takiej przesady nie jest ju cierpliwoci jest to namitno!
Oto klucz do zagadki!

139

Jeeli chcemy uzupeni portret Iwana IV, trzeba znw sign do Karamzina. Wyszukam
wic w jego dziele na zakoczenie mej pracy kilka charakterystycznych ustpw (tom IX, strona
343).
Wrd dworzan miay miejsce spory o przewag. Jak widzisz, w norze dzikiej bestii panowaa
etykieta.) Pikny Borys Godunow29, nowy podczaszy i faworyt Jana, mia w zwizku z tym w
roku 1578 zatarg z ksiciem Bazylim Szyckim: syn tego ostatniego odmwi usugiwania przy
carskim stole w parze z Borysem i chocia ksi Bazyli mia godno bojara, Godunow zosta
uznany na podstawie dyplomu od wadcy za wyszego ode o wiele rang, bo przodek
Godunowa zosta wpisany do dawnych rejestrw przed Szyckimi. Lecz jeeli car przymyka oczy
na spory wojewodw dotyczce pierwszestwa, nigdy nie przebacza pomyek w sprawach
wojskowych: na przykad ksi Micha Nozdrewaty, wyszy wojskowy, zosta wychostany
w stajni, bo le zaplanowa oblenie.
Oto jak car pojmowa godno szlachty i wojska. Ten fakt, ktry mia miejsce w roku 1577,
przypomina mi inny fakt z historii Rosji, cakiem wspczesny, bo zdarzy si za naszych czasw.
Staram si zestawia okresy, aby Ci dowie, e midzy przeszoci a teraniejszoci tego kraju
jest mniejsza rnica ni sdzisz. Byo to w Warszawie, za czasw wielkiego ksicia
Konstantego i za panowania cesarza Aleksandra, najagodniejszego spord carw.
Ktrego dnia Konstanty robi przegld swojej gwardii, a chcc pokaza pewnemu wybitnemu
cudzoziemcowi, jaka dyscyplina panuje w armii rosyjskiej, zsiada z konia, podchodzi do jednego
z generaw... DO GENERAA!... i bez adnego uprzedzenia, bez zarzucenia mu czego,
najspokojniej przebija mu szpad stop. Genera stoi bez ruchu, bez sowa skargi, bez jku.
Kiedy ksi wycign mu z nogi szpad, wyniesiono go. Ten niewolniczy stoicyzm
usprawiedliwia okrelenie ksidza Galianiego: Odwaga powiada ten Neapolitaczyk-filozof
to t ylko bardzo wielki strach.
Widzowie tej sceny nie odezwali si ani sowem. A stao si to w XIX wieku w Warszawie na
placu publicznym.
Jak widzisz, wspczeni Rosjanie s godnymi nastpcami poddanych Iwana, i nie prbuj mi
mwi o szalestwie Konstantego. To szalestwo, o ile rzeczywicie istniao, musiao by
oglnie znane, skoro postpowanie tego czowieka od wczesnej modoci byo jednym cigiem
publicznych aktw obdu. Ot po tylu dowodach zaburze umysowych zleci mu komend
nad wojskiem i rzdzenie pastwem znaczyo afiszowa si z oburzajc pogard ludzkoci!
By to kpin rwnie szkodliw dla tych, co sprawuj wadz, jak zniewaajca dla tych, co s jej
posuszni. Ale ja zaprzeczam szalestwu wielkiego ksicia i widz w jego yciu tylko rozptane
okruciestwo.
Czsto powtarzano, e w rosyjskiej rodzinie cesarskiej obd jest dziedziczny, ale jest to
pochlebstwo. Sdz, e zo wynika z samej natury ustroju, a nie z wystpnej organizacji
jednostek. Absolutna wadza, kiedy jest taka naprawd, moe w kocu zmci najzdrowszy
umys, despotyzm olepia ludzi, nard i wadca upijaj si razem winem tyranii. Wydaje mi si,
e historia Rosji naocznie potwierdza t prawd.
Wracajmy do naszych wypisw, ta sama strona; mwi kronikarz inflancki, cytowany przez
Karamzina. Tym razem na scenie zjawiaj si kolejno ambasador i czowiek torturowany, obaj
jednakowo ubstwiajcy swego pana i kata.
Ani tortury, ani haba nie potrafiy osabi oddania tych ludzi swemu wadcy. Zacytujemy
pamitne wiadectwo: ksi Sugorski, posany w roku 1576 do cesarza Maksymiliana,
zachorowa przejedajc przez Kurlandi. Z szacunku dla cara wielki ksi informowa si
29

Ktry sta si pniej morderc nastpcy tronu i uzurpatorem korony.

140

wielokro o jego zdrowie przez swego wasnego ministra, ktry sysza, jak chory powtarza raz
po raz: Moje zdrowie nie ma znaczenia, byleby nasz wadca by z drw. Zdziwiony
minister zapyta go: Jak moecie tak gorliwie su y t yranowi ? My, Rosjanie
odpar ksi Sugorski jestem y zawsze oddani nasz ym carom, i tym dobrym, i t ym
okrutn ym. Na dowd tego, co mwi, chory opowiedzia, e jaki czas temu Jan kaza wbi na
pal jednego ze swoich wybitnych ludzi ZA LEKK PRZEWIN i e nieszczliwy
przey dwadziecia cztery godziny w okrutnych cierpieniach, rozmawiajc z on i dziemi i
powtarzajc raz po raz: Panie Boe, chro cara! 30 To znaczy, (dodaje sam Karamzin), e Rosjanie
chlubili si tym, co zarzucali im cudzoziemcy: lepym, bezgranicznym oddaniem monarsze,
nawet gdy ten w swych najchodniejszych wybrykach depta wszystkie zasady sprawiedliwoci i
czowieczestwa.
auj, e nie mog mnoy tych ciekawych wyjtkw, ale trzeba wybiera. Poprzestan wic
na przepisaniu tu jeszcze korespondencji cara z jedn ze swoich kreatur, (tom IX, str. 264).
Chan krymski mia w swojej wadzy Wasyla Griaznoja, jednego z faworytw Jana,
uwizionego w czasie rekonesansu pod Moocznewody. Zaproponowa, eby go wymieni na
Murze Diwego, ale car tej oferty nie chcia przyj, mimo e aowa Griaznoja i pisywa do
prz yjacielskie listy, w ktrych zgodnie ze swym charakterem omiesza zasugi nieszczsnego
faworyta. Mylae pisa e jest rwnie atwo walczy z Tatarami, jak artowa przy moim
stole. Nie, bo oni nie s tacy jak wy, nie zasypiaj we wrogim kraju i nie powtarzaj bez przerwy:
Czas wrci do domu!... Co za dziwny miae pomys, eby udawa kogo znacznego. To
prawda, e zmuszeni oddali otaczajcych nas perfidnych bojarw musielimy przybliy do
naszej osoby takich jak ty niewolnikw podego pochodzenia, ale nie powiniene zapomina
swojego ojca i dziada. miesz si porwnywa do Diwego? Tobie wolno zwrciaby oe
rozkoszy, jemu za woyaby w do miecz przeciwko chrzecijanom. Musi ci wystarczy, e
chronic tych z naszych niewolnikw, co nam su gorliwie, jestemy gotowi zapaci za ciebie
okup.
Odpowied sugi godna jest listu pana. Oto ona, taka, jak nam podaje Karamzin. To co
wicej ni obraz serca podego czowieka, na jej podstawie mona sobie wyrobi zdanie o
szpiegostwie uprawianym wwczas w obcych krajach przez Rosjan. Niewielu zapewne jest ludzi
zdolnych do popenienia zbrodni Griaznoja, ale jestem pewien, e wielu jest takich, co napisaliby
listy pod wzgldem istotnych uczu podobne do listu tego urzdnika.
Miociwy panie, ja nie spaem we wrogim kraju, wykonywaem tw oje rozkaz y,
zbieraem wiadomoci suce bezpieczestwu Rosji. Nie ufajc nikomu, czuwajc w
dzie i w nocy, zostaem ujty okryty ranami w chwili, kiedy miaem wyda ostatnie tchnienie,
porzucony przez tchrzliwych towarzyszy broni. Niszczyem w walce wrogw chrzecijastwa, a
jako jeniec doprowadziem do zgub y zdrajcw Rosjan, ktrzy chcieli ci zgubi. Padli p
o t a j e m n i e z mej rki i ani jeden nie zosta z nich tutaj pord yjcych.31 artowaem
przy stole mego wadcy, eby go rozweseli, dzi umieram dla BOGA i dla NIEGO. Tylko dziki
szczeglnej asce Najwyszego jeszcze oddycham, tylko pomie mej gorliwoci dla twojej
suby wspiera mnie, abym mg wrci do Rosji i znw rozwesela mego wadc. Ciao moje
jest na Krymie, ale dusza moja jest z Bogiem i z Twoj W ysokoc i. Nie boj si mierci,
boj si tylko twej nieaski.
30

Takie przywizanie ofiary do tyrana jest niewtpliwie rodzajem fanatyzmu waciwym szczeglnie Azjatom i
Rosjanom.
31
Na dworze cesarza Mikoaja widuje si codzie wielmo przezywanego po cichu trucicielem, ktry artuje sobie
z tego przydomku.

141

Tak wyglda prz yjacielska korespondencja cara ze sw kreatur.

Karamzin dodaje: Takich ndznikw potrzebowa Jan dla swych rzdw i, jak myla, dla
swego bezpieczestwa.
Ale wszystkie wydarzenia tego niezwykego panowania niezwykego gwnie ze wzgldu na
spokj i dugotrwao bledn przy najstraszliwszej ze zbrodni.
Jak ju powiedziaem, Iwan, upodlony, drcy na sam dwik sowa Polska, odstpuje
Batoremu prawie bez walki prowincj, o ktr od wiekw zawzicie walczono z Polakami, ze
Szwedami, z jej wasnymi mieszkacami, a przede wszystkim z jej gwnymi zdobywcami,
kawalerami mieczowymi. Inflanty byy dla Rosji bram do Europy, obcowaniem z
cywilizowanym wiatem. Od niepamitnych czasw byy przedmiotem podania carw i celem
wysikw moskiewskiego narodu. I oto w niepojtym napadzie przeraenia ten najbardziej
arogancki, a jednoczenie najtchrzliwszy z wadcw, rezygnuje z tego upu i zostawia go
wrogowi, i to nie w nastpstwie przegranej bitwy, lecz spontanicznie, jednym pocigniciem
pira, cho jest jeszcze zasobny w niezliczon armi i w niewyczerpany skarb. No i posuchaj, co
byo pierwsz konsekwencj tej zdrady.
Carewicz, ukochany syn Iwana IV, przedmiot wszystkich jego czuoci, ktrego urabia na
swoje podobiestwo w uprawianiu zbrodni i w nawykach najhaniebniejszej rozpusty, czuje
niejakie zawstydzenie widzc niecne postpowanie ojca i wadcy. Nie pozwala sobie na krytyk,
zbyt dobrze zna Iwana, ale starannie unikajc Wszelkich sw, co by mogy wyglda na skarg,
prosi tylko, by mu pozwolono wyprawi si przeciw Polakom.
Ach, wic potpiasz moj polityk! To ju jest zdrada! woa car. Kto wie, czy nie
kryjesz w sercu buntu przeciw ojcu!
Z tymi sowami, zaponwszy nagym gniewem, chwyta swoj okut lask i uderza ni z
caych si syna w gow. Jeden z faworytw chce powstrzyma rk tyrana, ale Iwan uderza
powtrnie i carewicz pada miertelnie zraniony.
Teraz odbywa si jedyna wzruszajca scena w yciu Iwana IV.
Jej patos jest czym nadludzkim, tylko jzyk poezji mgby uwiarygodni cnoty tak wzniose,
e a niepojte.
Carewicz dugo umiera, agonia trwaa kilka dni. Kiedy car zobaczy, e zabi wasn rk to,
co mia najdroszego na wiecie, popad w dzik rozpacz, tak gwatown, jak straszny by jego
gniew. Tarza si w kurzu wydajc przeraliwe wrzaski, miesza swoje zy z krwi swego
nieszczliwego syna caujc jego rany, bagajc niebo i ziemi o zachowanie ycia, ktre mu
wydar, woajc do siebie lekarzy i znachorw i obiecujc skarby, zaszczyty i wadz temu, kto
mu uzdrowi nastpc jego tronu i jedyny obiekt jego czuoci... czuoci Iwana IV!!...
Wszystko daremne! Zblia si nieuchronna mier. Ojciec uderzy, a Bg osdzi ojca i syna
syn umrze!!... Ale tortura dugo trwa, Iwan wreszcie nauczy si cierpie cudzym cierpieniem.
ywotna ofiara walczy a cztery dni ze mierci. Ale jak mylisz, na czym upyny te cztery
dni? Jak mylisz, jak si to dziecko znieprawione przez swego ojca zwr na to uwag,
niesusznie podejrzewane, zelone, zabite przez ojca jak mylisz, jak ono si mci za utrat
wszystkich swoich nadziei na tym wiecie i za cztery dni cierpie, na ktre skazuj go niebo dla
pouczenia ziemi i, jeli to moliwe, dla nawrcenia jego kata?
Spdza ten czas prby na modach do Boga za ojca, na pocieszaniu tego ojca, ktry go nie
chce opuci, na usprawiedliwianiu go, na powtarzaniu mu z delikatnoci godn syna lepszego
czowieka, e kara mimo pozornej surowoci bya sprawiedliwa, bo syn, ktry potpia choby w
gbi serca postpowanie koronowanego ojca, zasuguje na mier. A mier jest obok. To nie
mwi ju strach, to zabobon polityczny, ale tym razem efekt jest wzniosy.

142

Kiedy nadchodz ostatnie chwile, nieszczliwa ofiara myli ju tylko o ukryciu okropnoci
swego zgonu przed oczyma zabjcy, ktrego czci jak najlepszego z ojcw i najwikszego z
krlw: baga cara, by si oddali.
A kiedy zamiast ustpi naleganiu konajcego Iwan w ataku skruchy rzuca si na ko syna,
a potem znw pada na klczki, by baga swoj ofiar o spnione przebaczenie, ten bohater
synowskiego oddania odnajduje w poczuciu obowizku nadprzyrodzon si: ju walczc ze
mierci, zatrzymuje w przejciu sw dusz, czepi si przez chwil ycia, przytrzymujc je
jakby cudem, by powtrzy ze zdwojon energi i solennoci, e jest winien, e jego mier jest
zasuona, e jest zbyt agodna. Dziki synowskiej mioci i szacunkowi dla wadzy udaje mu si
ukry agoni i a do ostatniej chwili kryj przed ojcem mczarnie ciaa, w ktrym zbuntowana
modo walczy z rozkadem. Gladiator pada z wdzikiem, tym razem nie z podej pychy, lecz
przez wysiek litoci, wycznie po to, by zagodzi wyrzuty sumienia w sercu wystpnego ojca.
Do ostatniego tchnienia zapewnia go o swojej wiernoci, oddaniu prawowitemu wadcy Rosji, i
wreszcie umiera caujc rk, ktra go zabia, bogosawic Boga, ojczyzn i ojca.
...Carewicz skona poza Moskw, w jaskini tyrana o nazwie Wola Aleksandrowska.
Co za tragedia! Nigdy pogaski Rzym, ani Rzym chrzecijaski nie wyday nic tak
szlachetnego, jak to dugie egnanie si syna Iwana IV z ojcem.
Jeeli Rosjanie nie potrafi by ludzcy, potrafi za to wznie si niekiedy ponad ludzko.
Karamzin, surowszy, podaje w wtpliwo szczero carewicza. To prawda, e trwaa krtko,
ale chc wierzy, e bya przez chwil prawdziwa.
Tak czy inaczej, trzeba to powiedzie, e ta prba nie zagodzia charakteru potwora, ktry
dalej, do koca swych dni pi niewinn krew i tarza si w najohydniejszej rozpucie.
Czujc, e zblia si zgon, wiele razy kaza si zanosi do izby, gdzie mia swoje skarby. Tam
zgasym wzrokiem chciwie oglda klejnoty, daremne bogactwa, umykajce mu wraz z yciem.
Przeywszy ycie jak dzikie zwierz, umar jak satyr, zelywszy aktem oburzajcej lubienoci
nawet swoj synow, anioa czystoci i cnoty, mod, niewinn maonk swego drugiego syna,
Fiodora, ktry zosta po mierci carewicza Jana nastpc tronu. Ta moda kobieta zbliya si do
ka umierajcego, aby go pocieszy w ostatniej chwili... lecz nagle ujrzano, e si cofna i
ucieka z okrzykiem przeraenia.
Oto jak Iwan IV umar na Kremlu, i... trudno uwierzy, by dugo opakiwany przez cay
nard, przez monych, lud, mieszczan i duchowiestwo, jakby by najlepszym z panujcych...
Przyznajmy wic i nie przestamy powtarza, e nieograniczony despotyzm ma na ludzki umys
taki wpyw, jak upajajcy trunek. Cesarz Rosji musiaby by anioem lub przynajmniej
czowiekiem genialnym, by zachowa rozsdek po dwudziestu latach panowania. Ale co
powiksza moje zdziwienie i przeraenie, to fakt, e szalestwo czowieka sprawujcego tyrani
tak atwo udziela si ludziom jej doznajcym; ofiary staj si najgorliwszymi wsplnikami
katw. Oto czego mona dowiedzie si w Rosji.
Szczegowa i cakowicie prawdziwa historia tego kraju byaby chyba najbardziej pouczajc
ksik, jak mona by ofiarowa przemyleniom ludzi, ale nie sposb jej napisa. Karamzin,
ktry prbowa to zrobi, pochlebi swoim modelom, a i to zatrzyma si przed wstpieniem na
tron dynastii Romanoww. Umar w chwili, kiedy dalsze pisanie stawao si niemoliwe.
Niemniej zagodzony i skrcony szkic ktry Ci nakreliem, wystarczy do ukazania Ci faktw i
ludzi, ku ktrym myl zwraca si mimowolnie na widok straszliwych murw Kremla.

143

Moskwa, 11 sierpnia 1839, wieczorem

...Dzi uzupeniem swoj podr systematycznym i szczegowym ogldaniem Kremla przy
pomocy MXXX, ktremu mnie polecono. Wci ten Kreml! Dla mnie to caa Moskwa, caa Rosja!
Kreml to osobny wiat!
Nigdy nie widziaem Konstantynopola, ale myl, e po tym miecie Moskwa jest najbardziej
frapujc ze stolic Europy. To Bizancjum ldowe. Bogu dziki, place starej stolicy nie s
olbrzymie jak petersburskie, gdzie rzymski wity Piotr by si zgubi. W Moskwie gmachy i
pomniki s mniej rozsiane i dlatego wywieraj mocniejsze wraenie. Despotyzmowi linii
prostych i symetrycznych planw opara si tutaj historia i natura. Moskwa jest przede wszystkim
malownicza. Niebo, nie bdc bezchmurne ma zabarwienie srebrzyste i lnice. Wzory
wszystkich rodzajw architektonicznych nagromadzone s tutaj bez adu i skadu, aden
monument nie jest doskonay, niemniej cao przejmuje nas, nie podziwem, lecz zdumieniem.
Nierwnoci terenu mno punkty widzenia. Cerkwie ze swymi kopuami, ktrych liczba jest
zmienna i nieraz bardzo przekracza sakramentaln liczb nakazan architektom przez
prawosawie, iskrz si w powietrzu magicznymi aureolami. Mnstwo zotych piramid i
dzwonnic w ksztacie minaretw rysuje na niebie sylwety lnice w socu. Orientalny pawilon,
hinduska kopua przenosz nas do Delhi, baszta, wieyczka sprowadzaj nas do Europy czasu
wypraw krzyowych. Wartownik czuwajcy na wiey straniczej przywodzi na myl muezzina
wzywajcego wiernych do modw, wreszcie, aby cakiem zmci nam myli, krzy byszczcy
wszdzie, nakazujcy ludziom uklkn przed Sowem, wyglda, jakby spad tutaj z nieba w sam
rodek gromady Azjatw, by poprowadzi ich wszystkich razem na wsk drog zbawienia.
Zapewne przed tym wanie poetycznym obrazem pani de Stael zawoaa: Moskwa jest
Rzymem Pnocy!
Powiedzenie nietrafne, bo pod adnym wzgldem nie mona przeprowadzi paraleli midzy
tymi dwoma miastami. Zjawiwszy si w Moskwie mylimy o Niniwie, Palmirze, Babilonie, a nie
o arcydzieach sztuki znajdujcych si w Rzymie pogaskim czy chrzecijaskim. Historia i
religia tego kraju take nie kieruj umysu podrnika ku Rzymowi. Rzym jest bardziej
odmienny do Moskwy ni Pekin.
...Nie jestem przesycony widokiem Kremla od zewntrz; jego dziwaczne budowle,
zdumiewajce mury obronne, mnstwo ukw, widet, dzwonnic, strzelnic odkrywanych na
kadym kroku postawionym wok tego baniowego monumentu, niezwyke rozmiary
wszystkich tych rzeczy, nagromadzenie ich bry, pknicia w ich murach robi na mej wyobrani
wci nowe wraenie. Mury zewntrzne nierwno zarysowane, wspinajce si i schodzce w d
w zalenoci od gbokich i stromych zaama pagrkw i kotlin, tyle spitrzonych kondygnacji
budynkw o dziwnym stylu tworz jedn z najoryginalniejszych i najpoetyczniejszych dekoracji
wiata. To nie ja, to malarze powinni pokaza Ci te cuda, brak mi sw, by opisa ich efekt, s to
rzeczy, ktre potrafi oceni tylko oczy. Wszelako malarz musiaby wybra swoje punkty
widzenia z rozwag, bo ogldany od zewntrz, Kreml jest cudowny od wewntrz paski i
pospolity. Jak Ci wyrazi moje zaskoczenie, kiedy wchodzc do rodka tego czarodziejskiego

144

miasta zbliyem si do nowoczesnego budynku zwanego Skarbcem i zobaczyem przed sob

paac o ostrych ktach, o sztywnych liniach i o greckich frontonach ozdobionych korynckimi
kolumnami? Ta zimna imitacja antyku, ktrej powinienem by si spodziewa, wydaa mi si tak
groteskowa, e cofnem si o kilka krokw.
...W kocu zdecydowaem si zbliy do greckich perystylw i korynckich kolumn Skarbca i
mijajc z zamknitymi oczyma te arcydziea zego smaku wszedem do synnego Arsenau, gdzie
si znajduj ustawione jak w gabinecie osobliwoci najciekawsze zabytki historyczne Rosji.
Co za kolekcja zbroi, waz i klejnotw narodowych! Co za obfito koron i tronw,
zgromadzonych w jednym miejscu! Sposb rozmieszczenia tych przedmiotw jeszcze potguje
wywierane przez nie wraenie. Nie mona powstrzyma podziwu dla smaku tej dekoracji, a co
wicej, inteligencji politycznej, co kierowaa tak pysznym ukadem tylu insygniw i trofew, ale
pycha patriotyczna jest najbardziej uzasadnion z wszystkich rodzajw pychy. Mona wybaczy
namitno, ktra pomaga speni tyle obowizkw. Jest w tym gbok myl, rzeczy s tylko jej
symbolem.
Korony spoczywaj na poduszkach umieszczonych na piedestaach, a trony na estradach
pyszni si pod cianami. Tej ewokacji przeszoci brak tylko obecnoci ludzi, dla ktrych
zostay zrobione wszystkie te rzeczy. Ich brak zastpuje kazanie o marnoci spraw ludzkich.
Kreml bez swoich carw to teatr bez wiata i bez aktorw.
Najczcigodniejsz, jeeli nie najokazalsz z koron jest korona Monomacha, przywieziona z
Bizancjum do Kijowa w roku 1116.
Potem id korony za koronami, ale wszystkie s podporzdkowane koronie cesarskiej. W tej
krlewskiej konstelacji znajduj si korony pastw Kazania, Astrachania, Gruzji, Krymu: widok
tych satelitw krlewskoci, trzymanych w godziwej odlegoci od grujcej nad nimi
wszystkimi gwiazdy, jest niezwykle imponujcy: wszystko w Rosji jest emblematem, to kraj
poetyczny poetyczny jak bl! C wymowniejszego ni zy, co pyn wewntrz i spadaj na
serce? Korona Syberii znajduje si wrd tylu innych koron. Ta pochodzi z rosyjskiej fabryki,
jest to urojone insygnium, zoone tutaj dla upamitnienia wielkiego faktu historycznego,
dokonanego przez awanturniczych kupcw i wojownikw za panowania Iwana IV, okresu, w
ktrym si odbyo nie odkrycie, lecz podbj Syberii. Wszystkie te korony s obsypane
najcenniejszymi i najwikszymi kamieniami wiata. ono tej rozpaczliwej ziemi otwaro si, by
dostarczy strawy dla pychy wyrosego na niej despotyzmu.
Tron i korona Polski te maj swoje miejsce na tym pysznym firmamencie cesarskim i
krlewskim... Tyle klejnotw zamknitych na maej przestrzeni byszczao przed mymi oczami,
jak ogon pawia. Co za krwawa prno! powtarzaem sobie po cichu przy kadym nowym
cudzie, przy ktrym zatrzymywali mnie moi przewodnicy...
Zafrapoway mnie zwaszcza korony Piotra I, Katarzyny I i Elbiety: co tam zota,
diamentw... i kurzu!!! Gdzie s teraz noszce je gowy? Jabka cesarskie, trony, bera, wszystko
tu jest zgromadzone, by wiadczy o wielkoci rzeczy i o nicoci ludzi, a gdy pomylimy, e ta
nico rozciga si nawet na pastwa, nie wiemy, jakiej uchwyci si somki w potoku czasu.
...Wazy cyzelowane w stylu Benvenuta Celliniego, czary zdobione drogimi kamieniami,
przedziwne hafty, szko z wszystkich krajw i wszystkich wiekw... Jest ich wielka obfito w
tym wspaniaym zbiorze, ktrego prawdziwy amator nie obejrzaby nawet przez tydzie. Prcz
tronw czy foteli wszystkich ksit rosyjskich wszystkich wiekw widziaem tu rwnie
czapraki ich koni, ubiory, meble, i te rzeczy mniej lub bardziej bogate, mniej lub bardziej
rzadkie, olnieway mi oczy. Przypomnij sobie paace z Tysica i jednej nocy: nie ma innego
sposobu opisania Ci baniowego, po prostu czarodziejskiego wntrza, ale tutaj barwno historii
przyczynia si jeszcze do wraenia wywieranego przez tyle cudw! Ile tu interesujcych faktw

145

malowniczo zarejestrowanych i powiadczonych czcigodnymi relikwiami!... Poczynajc od

kunsztownego hemu witego Aleksandra Newskiego a koczc na noszach, na ktrych niesiono
Karola XII do Potawy, kady przedmiot oywia nam jakie ciekawe wspomnienie, jaki
osobliwy fakt. Ten Skarbiec jest prawdziwym albumem kremlowskich olbrzymw.
Koczc ogldanie tych dumnych pamitek czasu przypomniaem sobie, jak w natchnieniu,
pewien ustp z Montaigne'a, ktry przepisuj dla Ciebie, aby uzupeni ciekawym kontrastem ten
opis wspaniaoci moskiewskiego Skarbca. Ty wiesz, e nigdy nie podruj bez Montaigne'a.
Za dawnych czasw ksi moskiewski winien by t cz Tatarom, e kiedy wyprawiali
do posw, mia i naprzeciw nim piechot i poda im kubek mleka klaczy (napj, ktry miuj
nad wszystko); a jeli pijc upucili jak kropl na grzyw konia, trzeba mu byo obliza j
jzykiem.
Armi, ktr cesarz Bajazet wyprawi do Rosji, zaskoczya taka nawanica niegu, i chcc
si osoni i ocali przed zimnem, wielu postanowio zabi i wypatroszy swoje konie, aby si
tam zaszy i skrzepi tym ywym ciepem. (Tum. T. Boy-eleski)
Cesarz Wszechrosji ze wszystkimi swoimi tronami, z ca swoj dum jest jednak tylko
nastpc tych samych wielkich ksit, ktrych tak upokorzono w XVI wieku, a i to sta si nim
wskutek spornych spraw, bowiem pomijajc ju nawet elekcj Trubeckiego, uniewanion przez
intrygi rodziny Romanoww i ich przyjaci, dzieci Katarzyny II dostay si na tron dziki
zbrodniom wielu pokole ksit. Zatem nie bez powodu ukrywa si histori Rosji przed
Rosjanami, a chciaoby si j ukry przed wiatem.
... W okresie, kiedy wielcy ksita moskiewscy dwigali na klczkach habice jarzmo
naoone im przez Mongow, w Europie kwitn duch rycerski, zwaszcza w Hiszpanii, gdzie
laa si krew strumieniami za honor i niezaleno chrzecijastwa. Nie sdz, eby mimo
redniowiecznego barbarzystwa znalaz si w Europie cho jeden krl, zdolny do
zbezczeszczenia wadzy przyjciem warunkw narzuconych wielkim ksitom Moskwy w XII,
XIV i XV wieku przez ich panw, Tatarw. Raczej straci koron ni poniy krlewski
majestat: oto co powiedziaby krl francuski, hiszpaski czy kady inny w starej Europie. Ale w
Rosji chwaa jest wieej daty, jak wszystko inne. Czas trwania inwazji podzieli histori tego
kraju na dwie zupenie odmienne epoki: histori niezalenych Sowian i histori Rosjan
zaprawionych do tyranii przez trzy wieki niewoli. A t dwa narody nie maj, prawd mwic, nic
wsplnego prcz imienia z dawnymi szczepami poczonymi przez Waregw w jeden nard.
Szczepy te byy niepodlege, obecni Rosjanie bynajmniej.
...Gdzie indziej oczekiway mnie inne cuda: zwiedziem senat, cesarskie paace, dawny paac
patriarchy w nich wszystkich nie ma nic ciekawego prcz nazw i wreszcie kanciasty paacyk,
bdcy klejnotem i zabawk. Jego budowa przypomina troch arcydziea mauretaskiej
architektury, byszczy wytwornoci wrd otaczajcych cikich bry, rzekby karbunku
oprawiony w zwyky kamie. Ten paac jest wielopitrowy, pitra nisze s szersze od wyszych,
co mnoy tarasy i nadaje caej budowie form piramidy o bardzo malowniczym wygldzie.
Kade pitro jest cofnite wobec niszego, a ostatnie, bdce szczytem piramidy, jest tylko
pawilonikiem. Na kadym z piter fajansowe pyty werniksowane na mod arabsk rysuj lini
architektoniczn z wielkim smakiem i precyzj, niestety te ornamenty s wspczesne. Wntrze
zostao niedawno przemeblowane, oszklone, pomalowane, cakowicie odrestaurowane, do
pomysowo.
Niepodobna przekaza Ci kontrastu wywoanego przez tyle rnych budynkw
zgromadzonych w jednym punkcie, bdcym centrum olbrzymiego miasta, a wrd tej
mieszaniny odmalowa Ci wygld tego paacu, wieo odnowionego, ale o ornamentyce w
dawnym stylu, zblionym do gotyku i pomieszanym z arabskim: tu wityni grecka, tam

146

twierdze gotyckie, dalej hinduskie wiee, chiskie pagody, a wszystko dziwacznie stoczone w
ogrodzeniu zamknitym cyklopicznymi murami oto co naleaoby pokaza Ci jednym sowem,
jak si to spostrzega jednym spojrzeniem.
Sowa maluj przedmioty tylko za pomoc przywoywanych wspomnie; ot adne z twoich
wspomnie nie moe ci posuy do wyobraenia sobie Kremla. Trzeba by Rosjaninem, by
zrozumie podobn architektur.
Dolne pitro tego arcydziea jest prawie cakiem wypenione ogromnym sklepieniem,
wznoszcym si na jednym filarze, ktry zajmuje rodek izby. Jest to sala tronowa, tu si udaj
cesarze opuciwszy cerkiew po koronacji. Tu wszystko przypomina o wspaniaoci dawnych
carw i wyobrania jest zmuszona przenosi si w czasy Iwanw i Aleksych: jest to naprawd
moskiewskie. Malowida, cakiem nowe, pokrywajce ciany tego paacu wyday mi si jednak
do gustowne; cao przypomina rysunki porcelanowej wiey w Pekinie.
Ta grupa budowli czyni z Kremla jedn z najbardziej teatralnych dekoracji wiata, ale aden z
gmachw stoczonych na tym rosyjskim forum nie wytrzymaby szczegowej analizy, tak samo
jak te, co s rozproszone w pozostaych czciach miasta. Na pierwszy rzut oka Moskwa
wywiera niezwyke wraenie. Byoby to najpikniejsze z miast dla dorczyciela depesz,
cwaujcego wzdu murw jej wszystkich cerkwi, klasztorw, paacw, zamkw obronnych,
ktre bynajmniej nie odznaczaj si dobrym smakiem, ale ktre na pierwszy rzut oka wygldaj
na siedziby nadprzyrodzonych istot.
Niestety dzi si buduje na Kremlu nowy paac, aby uczyni dawn siedzib cesarza bardziej
wygodn, ale czy zadano sobie pytanie, czy to witokradcze ulepszenie nie popsuje jedynego na
wiecie caoksztatu dawnych budowli witej twierdzy? Obecna siedziba cesarza jest mierna,
zgoda, ale chcc temu zaradzi narusza si najszacowniejsze budowle starego sanktuarium
narodowego, co jest profanacj. Ja bym na miejscu cesarza raczej zawiesi swj paac w
powietrzu ni bym usun jeden kamie ze starych murw Kremla.
...W dodatku t profanacj spenia si z koniecznym szacunkiem, ktry mi czyni j jeszcze
ohydniejsz. Zamierza si pozostawi stary gmach, to znaczy, e nie zostanie zniszczony, lecz
ywcem pogrzebany w jakim paacu. Taki rodek stosuje si tutaj, by pogodzi oficjalny kult
przeszoci z zamiowaniem do komfortu, wieo importowanym z Anglii. Ten sposb
upikszania narodowego miasta Rosjan jest najzupeniej godny Piotra Wielkiego. Czy
zaoycielowi nowej stolicy nie wystarczyoby opuci dawn? Nie, oto jego nastpcy j
demoluj pod pretekstem upikszania.
Cesarz Mikoaj mgby zdoby osobist saw: zamiast wlec si drog wytyczon przez kogo
innego, mg po prostu opuci paac Zimowy spalony w Petersburgu i przenie na zawsze
rezydencj cesarsk na Kreml taki, jaki jest, a dla potrzeb swego domu, dla wielkich dworskich
obchodw, mgby zbudowa poza murami witego przybytku wszelkie paace, jakie uznaby za
konieczne. Tym powrotem naprawiby bd cesarza Piotra, ktry zamiast cign swoich bojarw
do sali widowiskowej zbudowanej dla nich nad Batykiem, mg i powinien by cywilizowa ich
u siebie, wykorzystujc godne podziwu elementy, ktre natura daa mu do dyspozycji, a ktre on
zlekceway z pogard i z lekkomylnoci niegodnymi czowieka wyszego, jakim by pod
wieloma wzgldami. Tote z kadym krokiem stawianym przez cudzoziemca na drodze z
Petersburga do Moskwy Rosja ze swymi niezmierzonymi terytoriami, ze swymi ogromnymi
bogactwami rolniczymi ronie w jego umyle, podczas gdy Piotr Wielki maleje. Monomach w XI
wieku by wadc prawdziwie rosyjskim, Piotr I w XVIII dziki swej faszywej metodzie
doskonalenia jest tylko hodownikiem zagranicy, map Holendrw, naladowc cywilizacji,
ktr kopiuje ze skrupulatnoci dzikusa. Albo Rosja nie speni tego, co nam si wydaje jej
losem, albo Moskwa ktrego dnia stanie si z powrotem stolic pastwa, bo tylko ona ma w

147

sobie ziarno rosyjskiej niepodlegoci i oryginalnoci. Tam jest korze drzewa, tam powinno
wyda swoje owoce szczep nigdy nie uzyskuje mocy ziarna.
Gdybym kiedy zobaczy tron rosyjski majestatycznie przeniesiony do jego prawdziwej
siedziby, do centrum pastwa rosyjskiego, Moskwy, gdyby Petersburg pozwoliwszy swym
gipsom i pozotom obrci si w proch w rujnujcym bagnie, do ktrego je przywieziono, sta si
z powrotem tym, czym powinien by by zawsze wspaniaym skadem handlowym midzy
Rosj a Zachodem, podczas gdy z innej strony Kaza i Niny posuyyby za drabin midzy
Rosj a Wschodem, powiedziabym: nard sowiaski pokonawszy dziki susznej dumie
prno swych wadcw, yje nareszcie wasnym yciem. Konstantynopol na czeka; tam sztuki
pikne i bogactwa nagrodz w naturalny sposb wysiki ludu powoanego do tym wikszej
potgi, tym wikszej chway, e tak dugo by nieznany i zrezygnowany.
Czy mona sobie wyobrazi majestat stolicy rozpartej w rodku rwniny liczcej wiele tysicy
mil, rwniny rozcignitej od Persji do Laponii, Astrachania i Morza Kaspijskiego a do Uralu i
Morza Biaego z portem w Archangielsku? Potem, zniajc si ku krajom bardziej nadajcym si
do mieszkania, ta rwnina biegnie wzdu Batyku, gdzie si znajduj Sankt-Petersburg i
Kronsztad, dwa arsenay Moskwy, wreszcie rozciga si na zachd i na poudnie, od Wisy do
Bosforu, ktry czeka na Rosjan. Konstantynopol suy za bram czc Moskw, wite miasto
Rosjan, ze wiatem!... Z pewnoci majestat tego krlewskiego miasta z wszystkimi jego filiami
zwrconymi w cztery strony wiata byby imponujcy wrd wszystkich potg wiata i
usprawiedliwiaby wietny emblemat koron z kremlowskiego Skarbca.
Cesarz Mikoaj, mimo wielkiego zmysu praktycznego i gbokiej mdroci, nie dojrza
najlepszego sposobu osignicia celu. Przychodzi od czasu do czasu pospacerowa na Kreml,
ale to nie do, powinien uzna konieczno osiedlenia si tam na stae. Moliwe, e j uzna, ale
nie mia siy zdoby si na takie powicenie: jest to wielki bd. Za Aleksandra Rosjanie spalili
Moskw, aby ocali ojczyzn; za Mikoaja Bg spali paac w Petersburgu, aby pchn naprzd
los Rosji a Mikoaj nie odpowiedzia na woanie Opatrznoci. Rosja jeszcze czeka!...
...Widok z gry z tarasu Kremla jest wspaniay, trzeba go podziwia przede wszystkim
wieczorem. Wanie wrciem sam pod dzwonnic Iwana Wielkiego, wie Wielikij, najwysz
na Kremlu i chyba w caej Moskwie; widziaem stamtd zachd soca i bd tam czsto wraca,
gdy nic mnie tak nie interesuje w Moskwie jak Kreml.
Nowe drzewa, ktrymi kilka lat temu obsadzono wikszo jego murw, s wielce gustown
ozdob upikszajc kupieckie miasto, miasto zupenie nowoczesne, a jednoczenie obramiaj
staroruski Alkazar. Drzewa podkrelaj malowniczy wygld pradawnych waw obronnych. W
grubych murach tego baniowego zamku s wielkie przestrzenie, widzimy w nich schody,
ktrych miao i wysoko skania do marze, oko ciga tam ca rzesz zmarych, ktrych
wskrzeszamy w duchu, ktrzy przebiegaj tarasy, schodz po agodnych zboczach i opieraj si o
balustrady na szczycie starych wie, wznoszcych si na sklepieniach, co zdumiewaj
rozmachem i trwaoci. Std pochylajc gow rzucaj na wiat zimne, pogardliwe spojrzenie
mierci. Im duej obserwuj te nierwne bryy, o nieskoczonej rozmaitoci form, tym bardziej
podziwiam ich biblijn architektur i poetycznych budowniczych.
Gdy soce znika za drzewami promenady, jego promienie jeszcze owietlaj szczyt
paacowych wieyczek i cerkwi byszczcych w ciemnym bkicie nieba z wszystkimi
dzwonnicami: to czarodziejski obraz.
W rodku plant otaczajcych od zewntrz mury widzimy sklepienie, ktre Ci ju opisaem, ale
ktre mnie zadziwio przed chwil, jak bym dostrzeg je po raz pierwszy: to monstrualny tunel.
Opuszczamy miasto o nierwnym terenie, miasto najeone wieami wznoszcymi si a pod
oboki, zagbiamy si w ciemn, zakryt drog, wchodzimy w ten mroczny tunel o dugim

148

stromym zboczu, a wszedszy na szczyt znajdujemy si pod niebem i patrzymy z gry na inn
cz miasta, dotychczas nie zauwaon, ktra si stapia z ruchliwym kurzem ulic i promenad i
rozciga si pod naszymi stopami na brzegu na p wyschnitej od upau rzeki Moskwy. Kiedy
ostatnie promienie soca prawie ju gasn, widzimy, jak reszta wody, zapomniana w korycie tej
pylnej rzeki, zabarwia si ognicie. Wyobra sobie to naturalne lustro, obramione wdzicznymi
wzgrzami, ktrych masywy s odrzucone ku kracom pejzau, jak brzegi obrazu: to
imponujce! Niejeden z tych odlegych gmachw, midzy innymi przytuek dla znalezionych
dzieci, jest wielki jak cae miasto. S to zakady dobroczynnoci, szkoy, fundacje religijne.
Wyobra sobie Moskw z jej kamiennym mostem, wyobra sobie stare klasztory z niezliczonymi
kopuami, z metalowymi wieyczkami przypominajcymi ponad witym miastem wiecznie
rozmodlonych, kolosalnych kapanw, wyobra sobie agodny dwik dzwonw, ktre brzmi w
tym kraju wyjtkowo harmonijnie, pobony szmer zlewajcy si z ruchami spokojnego, cho
licznego tumu, zawsze oywionego, ale nigdy nie podnieconego cichym, szybkim biegiem koni i
powozw, ktrych liczba jest tak wielka w Moskwie jak w Petersburgu a bdziesz mia pojcie
o socu, co opada w kurz tego starego grodu. Wszystko to sprawia, e w kady letni wieczr
Moskwa staje si miastem jedynym na wiecie. To nie jest Europa ani Azja, to Rosja i jej serce.

149

Moskwa, 12 sierpnia 1839.

Przed przyjazdem do Rosji przeczytaem chyba wikszo opisw Moskwy wydanych przez
podrnikw, ale mimo to nie wyobraaem sobie dziwnego wygldu tego potwornego miasta, co
wyrasta z ziemi jak pod wpywem czarw i ukazuje si na rwnej ogromnej przestrzeni ze swymi
wzgrzami jeszcze podwyszonymi przez budowle, ktre dwigaj na sobie i ktre tworz
wypuko pord falistej rwniny. Istna dekoracja teatralna. Moskwa jest jedynym grzystym
regionem w rodku Rosji... Nie, nie wyobraaj sobie czego w rodzaju Szwajcarii lub Italii: to
nierwny teren, nic wicej. Ale kontrast tych nierwnoci gruntu z przestrzeni, gdzie oko i myl
gubi si jak w sawannach Ameryki lub stepach Azji, robi zaskakujce wraenie. To miasto
przywodzi na myl nie wiedzie czemu Persepolis, Babilon, Palmir, romantyczne stolice
baniowych krain, ktrych dzieje s poezj, a architektura snem. Sowem, w Moskwie zapomina
si o Europie. Oto co, o czym nie wiedziaem we Francji. Wszystko tu jest malownicze. Jeeli
sztuka mao zrobia dla tego miasta, kaprys robotnikw i sia rzeczy stworzyy cuda. Niezwyky
wygld grup budynkw, wielko bry uderzaj wyobrani. Moskwa nie jest wytworem
geniuszu i znawcy nie znajduj tu adnego monumentu godnego uwanej obserwacji, nie jest to
take majestatyczne pustkowie, gdzie milczcy czas nieustannie przeksztaca to, co zrobia
natura: jest to siedziba opuszczona przez jaki szczep olbrzymw, co poredniego midzy
Bogiem a czowiekiem. Jest to dzieo cyklopw. Nie da si jej porwna z pozosta Europ, ale
w miecie, gdzie aden wielki artysta w jakimkolwiek rodzaju nie zostawi ladu swej myli,
czowiek dziwi si, nic wicej. Ot zdziwienie szybko si wyczerpuje i dusza nie lubuje si
wcale w wyraaniu go.
...Moskwa jest jakby zagrzebana w samym rodku kraju, ktrego jest stolic. Std piecz
oryginalnoci wycinita na jej gmachach, std atmosfera wolnoci wyrniajca jej
mieszkacw, std wreszcie niewielkie zamiowanie carw do tej rezydencji o niezalenym
obliczu.
Carowie, ci dawniejsi tyrani, utemperowani mod, ktra ich przemienia w cesarzy wicej,
w ludzi gadkich, unikaj Moskwy. Wol Petersburg mimo wszystkich jego mankamentw,
poniewa potrzebuj staego kontaktu z Zachodem Europy. Rosja taka, jak uczyni j Piotr
Wielki, nie ufa sobie samej, jeli chodzi o ycie i ksztacenie si.
...Gdyby zlodowaciae niegi i niegi topniejce nie unieruchamiay kolei elaznych w tym
kraju na sze do omiu miesicy w roku, rzd rosyjski wyprzedziby inne w budowie tych drg,
bo bardziej ni jakikolwiek inny cierpi z powodu ogromnych odlegoci. Ale daremnie bdzie si
mnoy lini kolejowe, zwikszajc szybko transportw, rozlego terytorium jest i zawsze
bdzie przeszkod w cyrkulacji myli, gdy ziemia nie daje si brudzi we wszystkich
kierunkach, jak morze.
...Oczywicie gdyby Moskwa bya portem morskim, albo przynajmniej orodkiem wielkiej
sieci tych metalowych bruzd, elektrycznych przewodnikw ludzkiej myli, przeznaczonych do
zaspokajania pewnych potrzeb naszego wieku, nie zobaczyoby si tam tego, co zobaczyem
wczoraj w Klubie Angielskim: wojskowi w rnym wieku, eleganccy panowie, powani

150

mczyni i mode lekkoduchy robili znak krzya i skupiali si przez par chwil, zanim siedli do
stou, nie w rodzinie, lecz w lokalu publicznym, midzy mczyznami. Ci, ktrzy nie czynili tego
(a byo ich tam sporo) patrzyli na tamtych bez zdziwienia. Sam widzisz, e jest jeszcze dobrych
osiemset mil z Parya do Moskwy.
Podziwiam naprawd szczerze religijno Rosjan. Powiedziaem to znajomemu, ktry mnie
wprowadzi do tego krgu.32
Rozmawialimy sam na sam po obiedzie, w gbi klubowego ogrodu.
Prosz mi da pojcie (zwrciem si do niego) o sytuacji religii w paskim kraju. Jaka jest
w Rosji kultura umysowa ludzi wykadajcych i komentujcych Ewangeli?
Cho to pytanie byo zwrcone do czowieka naprawd nieprzecitnego, w Petersburgu
byoby niedyskretne; w Moskwie wyczuem, e je mona zaryzykowa z tej racji, e tu panuje
owa tajemnicza wolno, z ktrej si korzysta nie zdajc sobie sprawy, ktrej nie mona ani
umotywowa, ani okreli, ale ktra jest rzeczywista, chocia budzone przez ni zwodnicze
zaufanie moe niekiedy bardzo drogo kosztowa. Oto w skrcie co mi odpowiedzia mj
Rosjanin-filozof (uywam tego sowa w najpozytywniejszym znaczeniu). Wiesz ju jakiego
rodzaju ma przekonania: po latach pobytu w rnych europejskich krajach wrci do Rosji bardzo
liberalnie nastawiony, ale bardzo konsekwentny. Oto co mi powiedzia:
W kocioach schizmatycznych wyznania greckiego zawsze bardzo rzadko wygaszano
kazania. Nasze wadze polityczne i religijne oponoway wicej ni gdzie indziej przeciw
teologicznym dyskusjom. Skoro tylko prbowano wyjani problemy roztrzsane midzy
Rzymem a Bizancjum, obu stronom narzucano milczenie. Tematy dysput maj tak maa wag, e
spr moe trwa tylko z powodu ignorancji. W wielu zakadach dla dziewczt i chopcw, na
wzr jezuitw udzielano niekiedy nauki religii, ale zwyczaj tych lekcji jest jedynie tolerowany i
od czasu do czasu si je odwouje. Pewien fakt wyda si panu niezrozumiay, cho jest
rzeczywisty: w Rosji nie ma powszechnego nauczania religii. Wynikiem tego jest mnstwo sekt,
ktrych istnienie rzd skrupulatnie ukrywa.
Jedna z nich zezwala na poligami, inna posuwa si jeszcze dalej: gosi teoretycznie i
wprowadza w praktyce wsplnot kobiet dla mczyzn i mczyzn dla kobiet.
Naszym ksiom nie wolno pisa nawet kronik! Raz po raz jaki wieniak interpretuje jaki
ustp z Biblii, ktry wzity oddzielnie i zastosowany faszywie powoduje natychmiast now
herezj, najczciej kalwisk. Kiedy miejscowy pop to spostrzega, herezja ogarna ju cz
mieszkacw gminy, a dziki upartej ignorancji zakorzenia si ju nawet u ssiadw. Jeeli pop
podnosi krzyk, zaraeni wieniacy zostaj natychmiast zesani na Syberi, co rujnuje dziedzica,
ktry gdy jest przewidujcy zmusza popa rnymi sposobami do milczenia. A jeeli mimo
tylu rodkw zaradczych herezja osiga taki stopie, e rzuca si w oczy najwyszej wadzy,
liczba dysydentw jest ju tak znaczna, e niemoliwe jest przeciwdziaanie: przemoc gosiaby
zo nie tumic go, perswazja umoliwiaby dyskusj, bdc najwikszym zem w oczach
absolutnej wadzy. Pozostaje wic tylko uciec si do milczenia, ktre ukrywa zo nie tylko nie
usuwajc go, lecz przeciwnie, sprzyja mu.
Pastwo rosyjskie zginie z powodu podziaw religijnych, zatem zazdroci nam, tak jak wy
to czynicie, silnej wiary, to ocenia nas nie znajc nas wcale!!
Tak myl najszczersi i najbardziej dalekowzroczni ludzie, jakich spotkaem w Rosji...
Byem obecny na festynie ludowym, odbywajcym si wok monasteru na Dziewiczym Polu
Festyn by powicony pamici jakiego witego, ktrego podobizny i relikwie oglda si

32

Wiedziaem o tym fakcie i wspomniaem o nim gdzie indziej.

151

skrupulatnie midzy dwiema libacjami kwasu. Dzi wieczr odbywa si nieprawdopodobna

konsumpcja tego narodowego napoju.
W tym klasztorze, zawierajcym osiem cerkwi, znajduje si cudowny obraz Dziewicy
Smoleskiej; niektrzy twierdz, e jest to kopia.
Pod koniec dnia wszedem do gwnej cerkwi; wydaa mi si imponujca, ciemno jeszcze
wzmocnia wraenie, jakie wywierao to miejsce. Mniszki maj za zadanie zdobi otarze swoich
kaplic i bardzo dokadnie speniaj ten obowizek, zapewne najatwiejszy dla nich; co dotyczy
obowizkw trudniejszych, s podobno do sabo speniane, bo jeli mam wierzy dobrze
poinformowanym osobom, zachowanie moskiewskich mniszek nie jest bynajmniej budujce.
Cerkiew ta mieci groby wielu carowych i ksiniczek, mianowicie ambitnej Zofii, siostry
Piotra Wielkiego, oraz grb carowej Eudoksji, pierwszej maonki tego wadcy. Ta nieszczliwa
kobieta, odtrcona chyba w roku 1696, bya zmuszona wstpi do klasztoru w Suzdalu.
...Cesarzowa-mniszka zmara w Moskwie w monasterze na Dziewiczym Polu w roku 1731.
Wewntrzny dziedziniec cerkwi jest czciowo zajty przez cmentarz, ktry jest pikny. W
ogle rosyjskie klasztory wygldaj raczej jak skupisko domw, jak otoczona murem dzielnica
miasta, ni jak schron pobonoci. Czsto niszczone i odbudowywane, maj nowoczesny wygld.
W tym klimacie, gdzie nie ma nic trwaego, aden gmach nie moe si oprze natarciu ywiow.
Wszystko zuywa si w cigu niewielu lat i wszystko si odnawia, tak i kraj ma pozory kolonii
istniejcej od wczoraj. Tylko Kreml wyglda jakby urga zimie i jakby y od tak dawna, jak
pastwo, ktrego jest emblematem i warowni.
Lecz jeli rosyjskie klasztory nie imponuj stylem architektonicznym, myl o nieodwoalnym
budzi zawsze szacunek i lk. Po wyjciu z tego ogrodzenia nie byem wcale skonny do
wmieszania si w tum, jego haas przeszkadza mi. Noc unosia si powoli ku szczytom cerkwi.
Zaczem si przyglda jednemu z najpikniejszych krajobrazw Moskwy i okolic. Powtarzam
Ci, miejsce to obfituje w doskonae punkty obserwacyjne. Ze rodka ulic dostrzegamy tylko
otaczajce je domy, ale wystarczy przeci wielki plac, wej po paru stopniach, otworzy okno,
wyj na balkon, na taras, a odkrywamy natychmiast miasto nowe, ogromne, rozpostarte na
wzgrzach do gboko rozdzielonych polami uprawnymi, stawami, nawet lasami. Ogrodzenie
tego miasta jest caym krajem, a kraj ten si rozciga od wiosek nierwnych, ale falujcych jak
morze. Morze widziane z daleka robi zawsze wraenie rwniny.
...Ta stara stolica jest miejscem jedynym na wiecie, bo jest jedynym wielkim miastem, ktre
pomimo zaludnienia pozostaje malownicze jak wie. Mona tu si doliczy tylu drg co ulic, tylu
pl uprawnych co zabudowanych wzgrz, tylu pustych pagrkw co placw publicznych. Zaraz
po oddaleniu si od centrum znajdujemy si pord wsi, staww, lasw raczej ni w miecie, tu
dostrzegamy raz po raz majestatyczne monastery, strzelajce w niebo ze swym mnstwem cerkwi
i dzwonnic, tam widzimy zabudowane zbocze, inne zbocze obsiane, gdzie indziej rzek, prawie
wyschnit latem, nieco dalej ujrzymy cae wyspy niezwykych a rnorodnych gmachw; sale
widowiskowe z antycznymi perystylami w otoczeniu drewnianych paacw, jedynych siedzib o
narodowej architekturze, a wszystkie te bloki rnych budowli s na wp ukryte w zieleni;
wreszcie nad t poetyczn dekoracj zawsze gruje stary Kreml o zbatych murach, o
niezwykych wieach, ktrego korona przypomina kosmat gow dbiny. Ten sowiaski
Partenon rzdzi Moskw i chroni j; rzekby, doa wenecki siedzcy wrd swego senatu.
Dzi wieczr namioty, gdzie si toczyli spacerowicze na Dziewiczym Polu, byy
zapaskudzone rnymi odorami, ich mieszanina wytwarzaa cuchnce powietrze; bya to
perfumowana skra rosyjska, napoje alkoholowe, kwane piwo, sfermentowana kapusta, kozacki
smar do butw, pimo i ambra na osobach kilku wielmow, ktrzy tu przyszli nie majc nic do

152

roboty. Pewnie postanowili si nudzi, choby tylko z arystokratycznej dumy. Nie mogem duej
oddycha tym zaraonym powietrzem.
Najwiksz przyjemnoci tego ludu jest pijastwo, innymi sowy zapomnienie. Biedni
ludzie!
Musz marzy, aby si czu szczliwymi. Ale to jest co, co wiadczy o dobrodusznoci
Rosjan: gdy si muycy popij, to mimo zbydlcenia rozczulaj si zamiast si bi i zabija
nawzajem, zgodnie ze zwyczajem naszych rodzimych pijakw; nie oni pacz i cauj si!
Interesujcy i zabawny nard!... dobrze by byo go uszczliwi. Ale to trudne zadanie, eby nie
powiedzie niemoliwe do spenienia. Niech mi kto znajdzie sposb zaspokojenia nieokrelonych
pragnie olbrzyma modego, leniwego, ciemnego, ambitnego i tak skrpowanego, e nie moe
ruszy rk, ni nog!... Gdy si rozczulam nad losem tgo ludu, zawsze lituj si rwnie nad
wszechmocnym czowiekiem, ktry nim rzdzi.
...Klasztor na Dziewiczym Polu pooony jest blisko Moskwy i nad ni gruje. Plac
jarmarczny, jak si mwi w Normandii, to jest plac, gdzie odbywa si festyn, to pusty teren
schodzcy w d raz agodnym, raz stromym spadkiem a do koryta rzeki, ktra w tym roku
przypomina drog nierwnej szerokoci, piaszczyst, pobrudon na caej dugoci smug
wody. Z jednej strony, w kierunku wsi, wznosz si wiee klasztorne ograniczajce przestrze, a
od strony przeciwnej ukazuj si gmachy starej Moskwy, dostrzegane z daleka. Przebyski
widokw na rwnin i bloki domw poprzecinane kpami drzew, szare deski chat obok gipsu i
wapna wspaniaych paacw, odlege sosnowe lasy otaczajce miasto aobnym pasem, powoli
niknce barwy dugiego zmierzchu wszystko to sprzyja wzmoeniu efektu monotonnych
krajobrazw Pnocy. Jest to smutne, lecz imponujce. Jest w tym poezja pisana w tajemniczym
jzyku, ktrego nie znam: depczc t uciskan ziemi sucham lamentw nieznanego Jeremiasza
nie rozumiejc ich. Despotyzm musi rodzi prorokw: przyszo jest rajem niewolnikw i
piekem tyranw! Kilka tonw bolesnego piewu, spojrzenia ukone, podstpne, przelotne,
przebiege skaniaj mnie do zgbienia myli kiekujcych w sercu tego ludu, ale tylko czas i
modo, ktra, cho si j spotwarza, znacznie bardziej sprzyja studiom ni wiek dojrzay,
mogyby mi wytumaczy dokadnie wszystkie tajemnice tej bolesnej poezji.
W braku konkretnych danych zabawiam si zamiast studiowa. Fizjognomia ludu, jego strj
na wp wschodni, na wp fiski bezustannie sprzyjaj rozrywce podrnika. Winszuj sobie, e
przyszedem na ten festyn, tak niewesoy, ale tak odmienny od wszystkiego, co widziaem gdzie
indziej.
Wrd tumu spacerujcych i pijcych na placu byli take Kozacy, tworzyli milczce grupy
wok paru piewakw. Ich przenikliwe gosy monotonnie pieway melancholijne sowa na
melodi bardzo agodn, cho o mocno zarysowanym rytmie. Ta melodia to narodowa pie
Kozakw znad Donu. Ma co wsplnego z pewn star melodi hiszpask, ale jest smutniejsza,
jest to mikkie i przejmujce jak trele sowika, gdy si je syszy z daleka noc w gbi lasu.
Niekiedy suchacze powtarzali chrem ostatnie sowa zwrotki.
...Przy kadym refrenie efekt nasila si. Kiedy w Paryu taczono rosyjski taniec, ktry ta
muzyka mi przypomina, ale na miejscu narodowe melodie wywieraj zupenie inne wraenie: po
kilku kupletach przenika nas nieodparte wzruszenie.
...Kozacy uralscy take maj swoje wasne pieni, auj, e ich nie syszaem.
Ten szczep zasugiwaby na osobne studia, ale taka praca nie jest atwa dla spieszcego si
cudzoziemca, jakim jestem. Kozacy, przewanie onaci, s rodzin wojskow, raczej
poskromion hord ni oddziaem podporzdkowanym dyscyplinie wojskowej. Przywizani do
swych przywdcw jak pies do pana, s posuszni rozkazom z wiksz mioci i mniejsz
sualczoci ni inni rosyjscy onierze. W kraju, gdzie nic nie jest okrelone, czuj si

153

sprzymierzecami, nie za niewolnikami cesarskich rzdw. Ich zwinno, koczownicze nawyki,

szybko i krewko ich koni, cierpliwo i zrczno czowieka i zwierzcia utosamionych ze
sob, odpornych na zmczenie, na niewygody i braki wszelkiego rodzaju, tworz potg. Trudno
nie podziwia instynktu geograficznego, ktry pomaga tym dzikim zwiadowcom wojska
kierowa si bez drg w zalewanych przez siebie krajach, zarwno w najbardziej pustynnych,
najbardziej jaowych, jak w najbardziej cywilizowanych i najludniejszych. W czasie wojny samo
sowo kozacy sieje od razu groz wrd wrogw. Generaowie umiejcy odpowiednio uy tak
lekkiej kawalerii maj ogromny atut, ktrego brak kapitanom najbardziej cywilizowanych armii.
Kozacy maj podobno agodne usposobienie, wiksz wraliwo ni mona by oczekiwa po
tak prostackim ludzie, ale nadmiar ich ciemnoty martwi mnie ze wzgldu na nich i na ich panw.
Kiedy sobie przypomn, jak oficerowie wykorzystuj atwowierno onierza, caa moja
godno buntuje si przeciw rzdom, zniajcym si do takich wybiegw lub nie karzcym tych
swoich sugusw, ktrzy omielaj si ich uywa.
Wiem z wiarygodnego rda, e wielu kozackich naczelnikw, prowadzcych swoich ludzi
poz kraj w czasie wojny 18141815, mwio do nich: Zabijajcie duo wrogw, bijcie
przeciwnikw bez obawy. Jeeli padniecie w walce, po trzech dniach bdziecie z powrotem przy
waszych onach i dzieciach, zmartwychwstaniecie ciaem i dusz, czeg wic macie si ba?
Ludzie nawykli do rozpoznawania gosu Boga Ojca w gosie swych oficerw rozumieli
dosownie czynione im obietnice i walczyli ze znanym nam dobrze rodzajem odwagi, to jest
uciekali jak maruderzy, pki mogli unikn niebezpieczestwa, lecz jeli mier bya
nieunikniona, stawiali jej czoa jak na onierzy przystao.
Co do mnie, gdyby trzeba byo sign koniecznie po takie rodki lub do nich podobne, by
poprowadzi tych biednych ludzi, nie zgodzibym si by nawet przez tydzie ich dowdc:
oszukiwa ludzi, choby kamstwo miao stworzy bohaterw, wydawaoby si zadaniem
niegodnym ani mnie, ani ich. Zgodz si wykorzysta odwag tych, ktrymi dowodz, ale chc
mc j jednoczenie podziwia. Zachca ich godziwymi rodkami do lekcewaenia
niebezpieczestwa jest obowizkiem dowdcy, natomiast skania ich do umierania ukrywajc
przed nimi mier znaczy odbiera ich mstwu zasug, ich powiceniu godno moraln,
znaczy postpowa jak sztukmistrz mydlcy oczy: wojskowe kuglarstwo nie jest lepsze od
kuglarstwa religijnego. Gdyby wojna usprawiedliwiaa wszystko, jak utrzymuj niektrzy, kto
usprawiedliwiby wojn?
Ale czy mona sobie wyobrazi bez przeraenia i wstrtu stan moralny narodu, ktrego armie
byy kierowane w ten sposb jeszcze niecae dwadziecia pi lat temu? Co si dziej dzi, tgo
nie wiem i boj si o tym dowiedzie.
O powyszym syszaem, ale moesz sobie wyobrazi, ile innych podstpw, gorszych od
tgo lub do tgo podobnych, pozostao mi nieznanych. Kiedy si cho raz ucieko do dziecinady,
by rzdzi ludmi, gdzie si mona zatrzyma? Wiadomo, e faszerstwo ma ograniczony zasig,
ale kamstwo jako staa taktyka i machina pastwa dziaa: dla kadej wojny wystarcza jej
wasne oszustwo.
Zakocz bajk jakby umylnie napisan, by usprawiedliwi mj gniew. Jej autorem jest
Polak, biskup warmiski, synny z mdroci i dowcipu za panowania Fryderyka II. Przekad
francuski pira hrabiego Elzeara de Sabran.
Zaprzg Bajka
Pewien zrczny wonica karet kierowa.
Zaprzg by czterokonny, dwie pary w nim biegy.
Kiedy w drog ruszyy, wonica przebiegy
Kierujc, coraz do nich przemawia w te sowa:

154

Nie pozwlcie si wyprzedzi

Do pary dyszlowych prawi.
Nie pozwlcie si dopdzi
Przednie usilnie namawia.
Tu chodzi o wasz koski honor i o saw.
A konie szybko mkny, posuszne i wawe.
Wtem kto, kogo zadziwi podstp sprytny taki,
Odezwa si do niego:
e tak zwodzisz te biedne zwierzta, kolego!
Zwodzi zwodz, rzek furman, ale mkn jak ptaki.

155

W klasztorze w. Trjcy, dwadziecia

mil od Moskwy, 17 sierpnia 1839.
Jeli mamy wierzy Rosjanom, wszystkie drogi s u nich dobre w lecie... ale ja uwaam, e
wszystkie s ze.
Monotonia jest bstwem Rosjan, ale nawet i ona ma pewien urok dla dusz umiejcych
rozkoszowa si samotnoci...
Odlegy las jest niezmienny... kt moe go zbada? Kiedy si pomyli, e koczy si dopiero
przy Murze Chiskim, czuj si respekt: natura, jak muzyka, czerpie cz swej potgi z
powtrze...
Nigdzie, w adnym kraju nie widziaem tak piknych starcw jak w Rosji. ...Ach, niech anio
lub szatan przemysu mi wybaczy, ale znajduj wielki urok w nieuctwie, gdy widz jego owoce
w boskich rysach starych rosyjskich chopw. Ci wspczeni patriarchowie wypoczywaj u
schyku ycia... siedzc spokojnie na progu swej chaty... Gdybym mia przywie z podry do
Rosji tylko wspomnienie o tych pogodnych starcach, opartych o te drzwi bez zamkw, nie
aowabym wysikw podjtych dla zobaczenia istot tak odmiennych od wszystkich innych
chopw na wiecie. Szlachetno chaty zawsze budzi we mnie gboki szacunek.
Kady stay ustrj, choby najgorszy, ma swoje dobre strony, a kady nieco ogadzony lud ma
czym si pocieszy z ofiar ponoszonych na rzecz spoecznego ycia.
Niemniej w gbi tego spokoju, ktry podzielam i podziwiam, jaki niead! jaka przemoc! jakie
oszukacze bezpieczestwo!...
Napisaem wanie te sowa, kiedy jeden z moich znajomych, ktrego sowom mona zaufa,
przyjecha na postj przy w. Trjcy. Wiedzc e mam tu spdzi noc, chcia si ze mn
zobaczy i porozmawia w tym czasie, kiedy bd mu zmienia konie. Potwierdzi mi to, o czym
ju wiedziaem: e w guberni symbirskiej w nastpstwie buntu chopskiego spalono ostatnio
osiemdziesit wsi. Rosjanie przypisuj te zamieszki intrygom Polakw.
Jaki interes maj Polacy w paleniu Rosji? zapytaem osoby, ktra mi to opowiedziaa.
adnego odpara chyba ten, e chc cign na siebie gniew rzdu rosyjskiego:
najbardziej z wszystkiego si boj, eby ich nie zostawiono w spokoju.
Przypominasz mi pan zawoaem bandy podpalaczy, ktrzy na pocztku naszej pierwszej
rewolucji oskarali arystokratw o to, e podpalaj swoje wasne zamki.
Pan mi nie wierzysz odpar Rosjanin a przecie ja obserwuj wypadki z bliska i wiem z
dowiadczenia, e ilekro Polacy widz, jak cesarz si skania do agodniejszej polityki wobec
nich, wwczas knuj nowe spiski, posyaj do nas przebranych emisariuszy i symuluj
sprzysienia w braku prawdziwych przestpstw, a wszystko wycznie po to, by roznieci w
Rosjanach nienawi i sprowokowa nowe przeladowania swoich rodakw. Sowem, najbardziej
si obawiaj przebaczenia, bo agodno rzdu odmieniaby uczucia ich chopw, ktrzy w kocu
polubiliby wroga, gdyby doznali od niego dobrodziejstw.
To mi wyglda na heroiczny makiawelizm odparem ale ja w to nie wierz. Zreszt
czemu wy im nie przebaczacie, aby ich ukara? Bylibycie zarazem zrczniejsi i wielkoduszniejsi

156

od nich. Ale wy ich nienawidzicie i wierz raczej, e Rosjanie chcc usprawiedliwi swoj uraz
oskaraj ofiar i szukaj we wszystkich swoich niepowodzeniach pretekstu do coraz wikszego
uciemienia przeciwnikw, ktrych dawna chwaa jest niewybaczaln zbrodni, tym bardziej e,
trzeba to przyzna, polska chwaa nie bya najskromniejsza.
Tak jak francuska doda zoliwie mj znajomy. Ale pan le oceniasz nasz polityk, bo
nie znasz ani Rosjan, ani Polakw.
Zwyky refren paskich rodakw, kiedy kto si odway powiedzie im przykr prawd.
Polacy s atwi do poznania, cigle mwi, a ja bardziej ufam gaduom ni ludziom mwicym
tylko to, czego nikt nie jest ciekaw.
A jednak ma pan do mnie zaufanie.
Do pana osobicie tak, ale gdy sobie przypomn, e jeste Rosjaninem, to mimo e znam
Ci od dziesiciu lat, wyrzucam sobie nieostrono, to znaczy szczero.
Przewiduj, e pan nas dobrze urzdzi po powrocie do siebie.
O ile bym pisa, to tak, ale, jak pan mwisz, nie znam Rosjan, wic powstrzymam si od
mwienia na chybi trafi o tym nieprzeniknionym narodzie.
Tak bdzie najlepiej.
Z pewnoci. Ale nie zapominaj pan, e ludzie najbardziej skryci, kiedy si ich pozna z tej
strony, tym samym si demaskuj.
Jeste pan zbyt satyryczny i zbyt przenikliwy dla takich barbarzycw jak my.
Co rzekszy mj przyjaciel wsiada do powozu i odjeda galopem, a ja wracam do mego
pokoju, by Ci opisa nasz dialog.
Chowam swoje nowe listy midzy papierami pakunkowymi, bo cigle si boj jakiej rewizji,
potajemnej lub nawet otwartej...

157

Tyla, 26 wrzenia 1839.

...Nigdy nie zapomn, co czuem przepywajc przez Niemen, by wjecha do Tyly. W tym
wanie momencie przede wszystkim przyznaem racj oberycie z Lubeki. Ptak, co wymkn
si z klatki lub wyszed spod klosza maszyny pneumatycznej, nie czuby takiej radoci.
...Nareszcie oddycham!... Mog pisa do Ciebie bez oratorskich zastrzee narzuconych przez
policj: zastrzee prawie zawsze niewystarczajcych, bo w szpiegostwie Rosjan jest tyle samo
draliwej mioci wasnej, co przezornoci politycznej. Rosja jest najsmutniejszym krajem na
ziemi, zamieszkaym przez najpikniejszych mczyzn, jakich widziaem. Kraj, gdzie si prawie
nie dostrzega kobiet, nie moe by wesoy... Nareszcie jestem poza nim i to bez najmniejszego
wypadku! Przebyem dwiecie pidziesit mil w cigu czterech dni, drogami czsto okropnymi,
czsto wspaniaymi, poniewa duch rosyjski przy caym przywizaniu do jednorodnoci nie
moe osign prawdziwego porzdku. Cech tej administracji jest dziaanie po omacku,
niedbalstwo i przekupstwo. Czowiek si buntuje na myl o tym, e trzeba si przyzwyczai do
tego wszystkiego, a jednak si przyzwyczaja. Czowiek szczery w tym kraju uchodziby za
wariata.
Teraz bd odpoczywa podrujc swobodnie. Std do Berlina mam do przebycia jeszcze
dwiecie mil, ale ka, w ktrych mona spa i dobre obere wszdzie, szeroka droga, mikka i
rwna, czyni z tej podry prawdziwy spacer...

158

Ems, 22 padziernika 1839.

...Wyjechawszy z Ems do Rosji okoo piciu miesicy temu, wracam do tego eleganckiego
miasteczka po przebyciu kilku tysicy mil. Pobyt u wd by dla mnie przykry na wiosn z
powodu nieuniknionych tumw, kpicych si i pijcych, ale uwaam go za rozkoszny teraz,
kiedy jestem tu dosownie sam, pochonity rozkoszowaniem si postpami piknej jesieni,
wrd gr, ktrych smutek podziwiam, porzdkujc wspomnienia i szukajc odpoczynku tak
potrzebnego mi po skoczonej niedawno szybkiej podry.
Co za kontrast! W. Rosji byem pozbawiony widoku przyrody: tam w ogle nie ma przyrody,
A jednak te widoki rwnin wyzutych z malowniczych krajobrazw take maj swego rodzaju
pikno, ale wielko bez wdziku szybko mczy. Co za przyjemno podrowa przez ogromne
nagie przestrzenie, gdzie jak okiem sign odkrywa si tylko zupen pustk?
...Przemierzyem Rosj. Chciaem zobaczy kraj, gdzie panuje spokj wadzy pewnej swojej
siy, ale po przyjedzie stwierdziem, e panuje tam tylko milczenie strachu i wycignem z tego
widowiska zupenie inn nauk ni chciaem uzyska. Jest to wiat prawie cakiem nieznany
cudzoziemcom: Rosjanie, ktrzy wyjedaj, by uciec od niego, skadaj z oddali w sprytnych
pochwaach hod ojczynie, a wszyscy niemal podrnicy, ktrzy nam dali jego opisy, chcieli
tam zobaczy tylko to, czego szukali. Jeli si broni swoich uprzedze wbrew oczywistoci, po
co podrowa? Kiedy kto postanowi widzie narody tak, jak chce, nie potrzebuje wyjeda z
domu.
Posyam Ci streszczenie mojej podry, napisane po przybyciu do Ems. Bye obecny w mej
myli, gdy wykonywaem t prac, wolno mi wic skierowa j do Ciebie.

159

Streszczenie podry
W Rosji wszystko, co nam si rzuca w oczy, wszystko, co si wok nas dzieje, jest
przeraliwie regularne i pierwsz rzecz przychodzc na myl cudzoziemcowi, kiedy obserwuje
t symetri, jest to, e tak cakowita jednorodno, regularno tak sprzeczna z naturalnymi
skonnociami czowieka, nie moga by osignita i nie moe trwa bez przemocy. Wyobrania
baga o troch rnorodnoci... Daremnie, jak ptak rozkada skrzyda w klatce. W takim ustroju
czowiek moe wiedzie i wie od pierwszego dnia ycia, co bdzie widzia i co bdzie robi do
ostatniego dnia. Tak sroga tyrania nazywa si w oficjalnym jzyku szacunkiem dla
jednomylnoci, zamiowaniem do adu i ten cierpki owoc despotyzmu wydaje si
systematycznym umysom tak cenny, e aden koszt, powiadaj, nie jest dla nich zbyt wysoki.
Bdc we Francji sdziem, e si zgadzam z tak cisym nastawieniem. Odkd yem pod
straszliw dyscyplin, podporzdkowujc ludno caego pastwa regule wojskowej, wyznam
Ci, e ju wol nieco bezadu zapowiadajcego si, ni doskonay ad kosztujcy ycie.
W Rosji ustrj panuje nad wszystkim i nie oywia niczego. W tym ogromnym pastwie lud,
jeli nie jest spokojny, jest niemy, mier unosi si tam nad wszystkimi gowami i poraa je
zgodnie z wasn zachciank, co kae wtpi o najwyszej sprawiedliwoci. Czowiek ma tam
dwie trumny: koysk i grb, matki powinny tam bardziej opakiwa narodziny dzieci ni ich
mier.
Nie sdz, eby samobjstwo byo tam rozpowszechnione: ludzie za bardzo cierpi, by si
zabija. Dziwne usposobienie czowieka!!! Gdy jego yciem rzdzi groza, nie szuka on mierci,
bo ju wie, czego po niej oczekiwa.
Zreszt nawet gdyby ilo samobjcw w Rosji bya wielka, nikt by o tym nie wiedzia:
znajomo liczb jest tam przywilejem policji; nie wiem, czy nawet do cesarza docieraj
dokadnie. Wiem natomiast, e za jego rzdw adne nieszczcie nie trafia do prasy, jeeli on
si nie zgodzi na to upokarzajce przyznanie si do przewagi Opatrznoci. Pycha despotyzmu jest
tak wielka, e rywalizuje z potg Boga.
...Kochajcie wic prawd, brocie jej w kraju, gdzie zasad konstytucji jest bawochwalstwo!
Jeden czowiek, ktremu wolno wszystko to ukoronowane kamstwo.
Rozumiesz chyba, e nie zajmuj si teraz cesarzem Mikoajem, lecz cesarzem rosyjskim.
Duo nam mwi o zwyczajach ograniczajcych jego wadz mnie zaskoczyy naduycia i nie
widziaem adnego lekarstwa.
W oczach prawdziwego ma stanu i wszystkich ludzi praktycznych prawa, przyznaj to, s
mniej wane ni sdz nasi surowi logicy, nasi polityczni filozofowie, bo w ostatecznym
rachunku o yciu narodw decyduje sposb ich stosowania. Tak, ale ycie Rosjan jest
smutniejsze ni ycie wszystkich innych ludw Europy, a kiedy mwi lud, nie mam na myli
tylko chopw przypisanych do ziemi, lecz wszystkich ludzi skadajcych si na pastwo. Ustrj
rzekomo silny i bezlitonie narzucajcy szacunek w kadej okolicznoci musi koniecznie
unieszczliwia ludzi. W spoeczestwach wszystko moe suy despotyzmowi, bez wzgldu
na to, jakiej fikcji pozwolono tam growa, monarchicznej czy demokratycznej. Wszdzie tam,
gdzie dziaanie machiny publicznej jest bezwzgldnie precyzyjne, panuje despotyzm.

160

...W tym kraju, odmiennym od wszystkich innych, nawet sama przyroda staa si wsplniczka
kaprysw czowieka, ktry zabi wolno, aby ubstwi jedno: nawet ona jest tam wszdzie
taka sama: dwa drzewa niezmiennie, jak okiem sign, na bagnistych lub piaszczystych
rwninach, brzoza i sosna, oto caa naturalna rolinno pnocnej Rosji, to jest okolic
Petersburga i otaczajcych go prowincji, co stanowi ogromn cz obszaru kraju.
Gdzie znale schronienie przed mankamentami spoeczestwa w klimacie, ktry pozwala
korzysta z wsi tylko przez trzy miesice w roku? Dodajmy, e w cigu szeciu najostrzejszych
miesicy zimowych nikt nie ma odwagi oddycha wieym powietrzem duej ni przez dwie
godziny dziennie, chyba e jest chopem rosyjskim. Oto co uczyni Bg dla czowieka w tym
kraju.
Zobaczmy, co czowiek uczyni dla samego siebie: jednym z cudw wiata bezprzecznie jest
Sankt-Petersburg, Moskwa te jest bardzo malowniczym miastem, ale co powiedzie o wygldzie
prowincji?
...We wszystkim ujawnia si brak duszy, z kadym postawionym krokiem czujemy, e
jestemy wrd narodu pozbawionego niepodlegoci. W odstpach dwudziestutrzydziestu mil
na wszystkich drogach czeka na nas jedno jedyne miasto, zawsze jednakie. Tyrania wynajduje
tylko sposoby wzmacniania si.
...Wojsko i jego pedantyczny duch, taki jest model tego spoeczestwa.
...Wahajc si od czterech wiekw miedzy Europ a Azj, Rosja nie potrafia jeszcze
zaznaczy si swymi dzieami w historii ducha ludzkiego, poniewa jej charakter narodowy
zatar si pod zapoyczeniami.
Oddzielona od Zachodu swoim przystpieniem do schizmy greckiej, po wielu wiekach z
niekonsekwencj zawiedzionej mioci wasnej zaczyna ponownie prosi narody uksztatowane
przez katolicyzm o cywilizacje, ktrej pozbawia j cakowicie upolityczniona religia. Ta
bizantyjska religia, ktra wysza z paacu, by utrzyma ad w obozie, nie odpowiada
najwzniolejszym potrzebom duszy ludzkiej: pomaga policji oszukiwa nard, nic wicej.
To ona uczynia z gry ten lud niegodnym stopnia kultury, do ktrego aspiruje. Niewolniczy
pasterze mog prowadzi tylko jaowe umysy: pop nigdy nie nauczy narodw czego innego
prcz korzenia si przed si.
Dla krenia sokw religijnych konieczna jest niezaleno Kocioa, poniewa rozwj
najszlachetniejszej zdolnoci narodw, zdolnoci do wiary, zaley od godnoci duchowiestwa.
Tum bdzie zawsze posuszny, zawsze bd kierowali nim ludzie: nazwijmy ich kapanami,
lekarzami, uczonymi, poetami, tyranami, obojtne duch ludu jest w rku jego przywdcw,
kimkolwiek s. Wolno religijna dla mas jest zatem chimer, ale tym, co decyduje o losie dusz,
jest wolno czowieka sprawujcego wobec nich funkcje kapana. Ot jedynym na wiecie
wolny kapanem jest kapan katolicki. Wszelki kapan zbuntowany przeciw swemu przywdcy
duchowemu traci swoj si, tote upokorzenie wykonawcw kultu jest pierwsz kar za herezj.
Oto dlaczego we wszystkich schizmatycznych krajach lud pogardza kapanami, mimo protekcji
krlw, lub mwic cilej z powodu tej protekcji, ktr ich uzalenia od wadcy, nawet w tym,
co dotyczy ich boskiej misji.
Ludy znaj si na wolnoci i nigdy nie bd szczerze, z gbi serca posuszne zalenemu
duchowiestwu nie maj si czego po nim spodziewa, sualczy kapan nigdy nie nauczy
swych wiernych niczego prcz chylenia si pod jarzmem.
...Nie pytaj mnie zatem wicej, jak to si dzieje, e Rosjanie nic nie wynajduj i potrafi tylko
naladowa nie udoskonalajc...
Kiedy na Zachodzie potomkowie barbarzycw studiowali staroytnych autorw z czci
zakrawajc na bawochwalstwo, przeksztacali ich, aby sobie przyswoi: kto moe pozna

161

Wergiliusza w Dantem? Homera w Tassie? Justyniana i prawo rzymskie w kodeksach

feudalizmu? Naladowanie mistrzw cakowicie obcych wspczesnym obyczajom mogo
szlifowa umysy ksztacc jzyk, nie mogo ich sprowadzi do jaowego odtwarzania. Namitna
cze dla przeszoci, jak wyznawali, nie tylko nie tumia ich talentu, lecz przeciwnie, budzia
go. Ale Rosjanie posugiwali si nami nie w taki sposb.
...Jedna tylko Rosja, pno ucywilizowana, z powodu niecierpliwoci swoich przywdcw
zostaa pozbawiona gbokiej fermentacji i dobrodziejstwa powolnej i naturalnej kultury. Rosji
zabrako wewntrznej pracy, ktra tworzy wielkie ludy i przygotowuje nard do panowania, to
znaczy do owiecania innych.
...Rosja bdzie zawsze odczuwa ten brak wasnego ycia, na ktry cierpiaa w okresie swego
przebudzenia politycznego. Wiek modzieczy, ten pracowity okres, kiedy umys ludzki bierze
na siebie ca odpowiedzialno za swoj niezaleno, by dla niej stracony. Jej wadcy, a przede
wszystkim Piotr Wielki, majcy czas za nic, przerzucili j bezwzgldnie z dziecistwa w wiek
mski. Ledwo oswobodzonej spod obcego jarzma, wszystko, co nie byo panowaniem Mongow
wydawao si wolnoci. Dlatego w radoci swego niedowiadczenia przyja nawet poddastwo
jak wyzwolenie, poniewa zostao jej narzucone przez prawowitych zwierzchnikw. Ten lud,
upodlony pod jarzmem, czu si dostatecznie szczliwy, dostatecznie niezaleny, byle tylko jego
tyran mia imi rosyjskie zamiast tatarskiego.
Skutek takiego zudzenia jeszcze trwa, oryginalno umysowa umkna z tej ziemi, ktrej
dzieci, przyzwyczajone do niewoli, a do dzisiaj nie traktoway powanie niczego prcz strachu i
ambicji.
...Niegdy Rosjanie poudniowi odznaczali si pewnym wyrafinowaniem smaku i dziki
stosunkom utrzymywanym przez ca staroytno, w cigu najbardziej barbarzyskich wiekw,
z Konstantynopolem przez ksit kijowskich, ta cz pastwa Sowian odznaczaa si
zamiowaniem do sztuki, a jednoczenie tradycje Wschodu utrzymay tu poczucie wielkoci i
utrwaliy wrd artystw i robotnikw pewn zrczno. Zalety te, owoce dawnych kontaktw z
ludami zaawansowanymi w cywilizacji odziedziczonej po staroytnoci, zatraciy si po inwazji
Mongow.
Ten przeom zmusi, e tak powiem, pierwotn Rosj do zapomnienia swoich dziejw:
niewola powoduje upodlenie, ktre wyklucza prawdziw grzeczno; t ostatnia nie ma w sobie
nic sualczego, poniewa jest wyrazem najwzniolejszych i najsubtelniejszych uczu. Ot
dopiero wtedy, gdy grzeczno staje si czym w rodzaju obiegowej monety w caym narodzie,
mona powiedzie, e ten nard jest cywilizowany; wtedy pierwotna szorstko, brutalna istota
natury ludzkiej, zaciera si od koyski dziki lekcjom, ktre kada jednostka otrzymuje w swojej
rodzime. Gdziekolwiek si czowiek urodzi, jako dziecko nie jest bynajmniej litociwy i jeeli od
zarania nie jest oduczany od swych okrutnych skonnoci, nigdy nie bdzie naprawd grzeczny.
Grzeczno jest tylko kodeksem litoci dostosowanym do codziennych stosunkw spoecznych.
Kodeks ten uczy przede wszystkim wspczucia dla cierpie mioci wasnej, jest take
najbardziej uniwersalnym, najskuteczniejszym, najpraktyczniejszym ze rodkw wynalezionych
dotychczas przeciwko egoizmowi.
Mwcie co chcecie, wszystkie te wyrafinowania, naturalny rezultat dziaania czasu, s
nieznane dzisiejszym Rosjanom, ktrzy znacznie lepiej pamitaj Batu-Chana ni Bizancjum.
To Piotr Wielki z ca nieostronoci nieokrzesanego geniusza, caym zuchwalstwem
czowieka tym niecierpliwszego, e uwaany by za wszechmocnego, z wytrwaoci
nieustpliwego charakteru pospiesznie pochwyci w Europie cakiem gotowe owoce cywilizacji
zamiast poprzesta na powolnym rzucaniu jej ziaren we wasn gleb. Ten czowiek zbyt

162

wychwalany stworzy jedynie sztuczne dzieo: dziwne to, ale dobro, jakie uczyni ten dziki
geniusz, byo przejciowe, zo natomiast jest nieodwracalne.
...Naleaoby zatrzyma si i zacz od nowa. Ale czy taki wysiek jest moliwy? Czy mona
przebudowa od podstaw tak obszerny gmach? Zbyt wiea cywilizacja pastwa rosyjskiego,
cho tak sztuczna, przyniosa ju rzeczywiste rezultaty, ktrych nie moe przekreli adna
ludzka potga. Chcie kierowa przyszoci narodu nie liczc si z teraniejszoci, to
chimeryczne przedsiwzicie. Ale teraniejszo, kiedy zostanie gwatownie oddzielona od
przeszoci, wry tylko nieszczcie. Uchroni Rosj przed tymi nieszczciami zmuszajc j do
liczenia si ze swoj dawn histori, ktra bya tylko rezultatem jej prymitywnego charakteru
takie bdzie w przyszoci niewdziczne zadanie, raczej poyteczne ni wietne, ludzi
powoanych do rzdzenia tym krajem.
Niezwykle praktyczny i wybitnie narodowy umys cesarza Mikoaja zrozumia ten problem,
ale czy potrafi go rozstrzygn? Nie sdz. Nie daje on innym dostatecznej swobody dziaania,
zbyt polega na sobie i za mao na innych, eby odnosi sukcesy. Zreszt w Rosji nawet
maksymalna wola nie wystarczy do czynienia dobra.
Ludzie musz tu walczy nie z jakim poszczeglnym tyranem, lecz z tyrani. Byoby
niesprawiedliwoci oskara cesarza o nieszczcia pastwa i o przywary ustroju: sia jednego
czowieka nie sprosta zadaniu narzuconemu wadcy, ktry chciaby nagle panowa po ludzku nad
nieludzkim narodem.
Trzeba pojecha do Rosji, trzeba zobaczy z bliska, co si tam dzieje, eby przekona si o
wszystkim, czego nie moe zrobi czowiek, ktry moe wszystko, zwaszcza kiedy chce czyni
dobrze.
...Piotr I i Katarzyna II dali wiatu wielk i poyteczn lekcj, za ktr Rosja zapacia:
pokazali nam, e despotyzm nigdy nie jest tak grony jak wtedy, kiedy chce czyni dobrze, gdy
wtedy wyobraa sobie, e usprawiedliwia najbardziej oburzajce czyny intencjami, i zo, ktre
aplikuje sobie jako lekarstwo, nie ma ju granic. Zbrodnia bez osony tryumfuje tylko przez
chwil, natomiast faszywe cnoty baamuc na zawsze ducha narodw. Ludy olnione wietnymi
akcesoriami zbrodni, wielkoci pewnych wystpkw, ktre usprawiedliwi rezultat, wierz w
kocu, e s dwie niegodziwoci i dwie moralnoci, i e konieczno racja stanu, jak dawniej
mwiono uniewinnia zbrodniarzy wielkiego autoramentu, byleby umieli uzgodni swoje
wybryki z namitnociami narodu.
Mniej si boj otwartej tyranii ni ucisku przebranego za mio adu. Sia despotyzmu tkwi
wycznie w masce despoty. Niechaj wadca zostanie zmuszony do zaniechania kamstwa, a lud
bdzie wolny; tote nie znam na tym wiecie gorszego za ni kamstwo. Jeeli si kto boi tylko
gwatownego i szczerego tyrana, niech jedzie do Rosji, a nauczy si ba przede wszystkim tyranii
obudnej.
Nie mog zaprzeczy, e przywo ze swojej podry myli, ktrych nie miaem, kiedy
powziem jej zamiar. Tote nie oddabym za nic wysikw, jakie mnie kosztowaa. Jeeli
wydrukuj sprawozdanie z niej, bdzie to wanie dlatego, e zmienia moje pogldy na wiele
spraw. Te pogldy znali wszyscy, ktrzy mnie czytali, moje rozczarowanie nie jest znane
nikomu, a wic moim obowizkiem jest je opublikowa.
...W moim nowym postanowieniu podtrzymywao mnie cigle rosnce rozczarowanie.
Oczywicie przyczyna zawodu musi by gboka i silna, skoro niesmak ogarn mnie w czasie
najwietniejszych bankietw, jakie widziaem w yciu i mimo olniewajcej gocinnoci Rosjan.
Ale stwierdziem od pierwszego spojrzenia, e w okazanym mi demonstracyjnym
zainteresowaniu jest wicej chci wydawania si uprzejmymi ni prawdziwej serdecznoci. Oni
wypeniaj nam cay czas, zabawiaj nas, absorbuj, tyranizuj nadskakiwaniem, dowiaduj si o

163

nasz rozkad czasu, wypytuj o wszystko z sobie tylko waciwym naleganiem, i od przyjcia do
przyjcia przeszkadzaj nam zobaczy ich kraj. Wymylili nawet francuskie sowo, by wyrazi
rezultat tej rzekomo yczliwej taktyki: to si u nich nazywa enguirlander les trangers (omota
cudzoziemcw). Niestety, te skwapliwe starania spady na czowieka, ktrego przyjcia zawsze
raczej mczyy ni bawiy. Ale niech tylko spostrzeg, e ich bezporedni efekt nie dziaa na
umys cudzoziemca, a uciekaj si do porednich sposobw dyskredytowania jego opowiada w
oczach owieconych czytelnikw i naduywaj ich z niezwyk zrcznoci. A wic chcc mu
ukaza rzeczy w faszywym wietle kami negatywnie, jak kamali pozytywnie, pki myleli, e
mog liczy na yczliw atwowierno. Czsto w czasie jednej i tej samej rozmowy
stwierdziem, e ta sama osoba dwa lub trzy razy zmienia wobec mnie taktyk. Nie pochlebiam
sobie, e potrafiem zawsze rozpozna prawd mimo wysikw tak kunsztownie czynionych
przez ludzi, ktrych zawodem jest jej ukrywanie, ale wiedzie, e si pomylie, to ju bardzo
duo: jeeli nie widz prawdy, widz, e si j przede mn ukrywa, i jeeli nie jestem
zorientowany, jestem uzbrojony.
...Kiedy miaem wyjecha z Petersburga, pewien Rosjanin zapyta mnie, jak wszyscy
Rosjanie, co bd opowiada o jego kraju. Byem w nim zbyt dobrze przyjty, aby o nim
mwi odrzekem.
Ukuwa si przeciw mnie bro z tego wyznania, w ktrym prbowaem ukry zaledwie
grzeczny epigramat. Po takim potraktowaniu napisano do mnie jest oczywiste, e nie moe
pan powiedzie prawdy. Ot poniewa nie umie pan inaczej, lepiej zrobi pan, jeli bdzie
milcza. Taka jest opinia czci ludzi, ktrych zwykem sucha. W kadym razie nie jest ona
pochlebna dla Rosjan.
...Tylko prawda razi, powiadaj ludzie; moliwe, ale przynajmniej we Francji nikt nie ma
prawa ani siy zamkn ust temu, kto j mwi. Moje okrzyki oburzenia nie bd mogy uchodzi
za zamaskowany wyraz zranionej prnoci. Gdybym sucha tylko swojej mioci wasnej,
kazaaby mi zachwyca si wszystkim, ale moje serce nie byo zadowolone z niczego.
Tym gorzej dla Rosjan, jeeli wszystko, co si opowiada o ich kraju i jego mieszkacach,
wyglda na osobiste przytyki; jest to nieuniknione nieszczcie, bowiem, prawd mwic, fakty
w Rosji nie istniej, skoro je stwarza i niszczy kaprys jednego czowieka; nie jest to wina
podrnych.
Cesarz nie wydaje mi si skonny zrezygnowa z czci swego autorytetu, niech wic dwiga
odpowiedzialno za wszechmoc. Jest to pierwsza pokuta za kamstwo polityczne, na mocy
ktrego czowiek jest ustanowiony absolutnym wadc kraju, wszechmocnym panem myli
caego narodu.
...Powiedzmy raczej: nie ma rosyjskiego narodu... S cesarze, ktrzy maj niewolnikw, i
dworzanie, ktrzy maj te niewolnikw, a to wszystko nie skada si na nard.
rednia klasa, dotychczas niezbyt liczna w porwnaniu z innymi, skada si prawie wycznie
z obcokrajowcw. Kilku chopw wyzwolonych dziki pienidzom i najdrobniejsi urzdnicy
podniesieni o kilka stopni zaczynaj j pomnaa. Przyszo Rosji zaley od tych nowych
mieszczan o tak rnym pochodzeniu, e nie mog mie zgodnych pogldw. Tajne
stowarzyszenia staraj si ich zjednoczy.
...W Rosji, mimo rnych pozorw, w gbi wszystkiego jest przemoc i samowola.
Uspokojono tam tyrani przy pomocy strachu: oto po dzi dzie jedyny rodzaj szczcia, jakie
ten ustrj potrafi zapewni swoim ludom.
I gdy przypadek czyni mnie wiadkiem niesychanych nieszcz, ktre si znosi za
konstytucji o przesadnym zaoeniu, miaa by obawa zranienia czyich uczu powstrzyma
mnie przed powiedzeniem tego, co widziaem?... Co, wpuszczono mnie do wizienia,

164

zrozumiaem milczenie przeraonych ofiar, i miabym si nie odway opowiedzie o ich

mczarni w obawie przed oskareniem mnie o niewdziczno z powodu uprzejmoci stranikw
czynicych mi honory wizienia? Taka ostrono nie miaaby w sobie nic z cnoty. Owiadczam
wic, e po uwanym rozejrzeniu si dookoa, by zobaczy to, co przede mn ukrywano, po
uwanym wsuchaniu si, by usysze to, czego mi nie chciano powiedzie, po starannych
wysikach wytropienia faszu w tym, co mi mwiono, sdz, e nie przesadzam zapewniajc Ci,
e pastwo rosyjskie jest krajem, gdzie ludzie s najnieszczliwsi, poniewa tam cierpi
jednoczenie z powodu barbarzystwa i cywilizacji.
...W kraju, gdzie umysy s od kolebki zaprawiane do udawania i do przebiegoci orientalnej
polityki, naturalno musi by rzadsza ni gdzie indziej, tote kiedy j tam spotkamy, ma
szczeglny urok. Widziaem w Rosji kilku ludzi zawstydzonych uciskiem twardego ustroju, w
ktrym zmuszeni s y nie miejc si na uskara. Ci ludzie s wolni tylko w obliczu wroga;
udaj si na wojn na Kaukaz, by odpocz od jarzma dwiganego u siebie. Smutek tego ycia
naznacza przedwczenie ich czoa pitnem melancholii, kontrastujcej z wojskowymi nawykami
i beztrosk ich wieku. Zmarszczki modoci ujawniaj gbokie zmartwienia i budz wielk
lito. Ci modzi ludzie zaczerpnli ze Wschodu jego powag, z wyobrani Pnocy mglisto i
marzycielstwo. S bardzo nieszczliwi i bardzo sympatyczni, absolutnie niepodobni do
mieszkacw innych krajw.
Poniewa Rosjanie maj wdzik, musz mie jaki rodzaj naturalnoci, ktrego nie udao mi
si dojrze. Moe naturalno tego ludu jest nieuchwytna dla cudzoziemca, ktry przemierza kraj
tak szybko jak ja. Charakter tego ludu jest wyjtkowo trudny do okrelenia.
Pozbawieni redniowiecza, dawnych wspomnie, katolicyzmu, pozbawieni rycerskiej
przeszoci, szacunku dla wasnego sowa33, bdcy zawsze Grekami z Cesarstwa Wschodniego,
ogadzeni formalnie jak Chiczycy, grubiascy lub przynajmniej niedelikatni jak Kamucy,
brudni jak Lapoczycy, pikni jak anioy, ciemni jak dzikusy (z wyjtkiem kobiet i kilku
dyplomatw), sprytni jak ydzi, intryganccy jak wyzwolecy, agodni i powani w sposobie
bycia jak mieszkacy Wschodu, okrutni w uczuciach jak barbarzycy, sarkastyczni i pogardliwi z
rozpaczy, podwjnie szyderczy z natury i z poczucia niszoci, lekkomylni, lecz tylko na pozr:
Rosjanie s wyjtkowo zdatni do powanych spraw, wszyscy maj spryt niezbdny do zdobycia
nadzwyczaj wyostrzonego taktu, ale aden z nich nie jest do wielkoduszny, by wznie si
ponad przebiego, tote zniechcili mnie do tej cechy, koniecznej do przebywania wrd nich.
Z t ich sta samokontrol wydaj mi si ludmi najbardziej godnymi litoci na ziemi.
...Ale, mj Boe, do czego mog prowadzi te wszystkie manewry? Jaki motyw wystarczy do
usprawiedliwienia takiej obudy? Jaki obowizek, jaka nagroda moe skoni ludzkie twarze do
tak dugiego noszenia maski? Czy taki arsena podstpw ma na celu tylko obron rzeczywistej i
prawowitej wadzy?... Ale wadza tego nie potrzebuje, prawda broni si sama. Czy chce
ochrania ndzne interesy prnoci? By moe. Wszelako zdobywa si na takie wysiki, by
osiga tak mizerny rezultat, byoby prac niegodn powanych ludzi narzucajcych j sobie.
Posdzam ich o gbsz myl, jawi mi si wyszy cel i tumaczy mi ich niezwyk obud i
wytrwao.
W sercu rosyjskiego ludu fermentuje bezadna ambicja, ogromna, jedna z tych ambicji, ktre
mog kiekowa tylko w duszy uciskanych i ywi si tylko nieszczciem caego narodu. Ten
nard, na wskro zdobywczy, chciwy z powodu brakw, pokutuje z gry u siebie upadlajc
pokor za nadziej sprawowania tyranii u innych. Oczekiwana przez ten nard sawa i bogactwo
33

Mimo tego, co wyej powiedziano, naley doda, e dotyczy to tylko mas, ktre s w Rosji rzdzone wycznie
strachem i si.

165

pocieszaj go za doznawan hab i aby powetowa sobie niecn rezygnacj z wszelkiej

wolnoci publicznej i osobistej, niewolnik na klczkach marzy o panowaniu nad wiatem.
To nie czowieka wielbi si w osobie cesarza Mikoaja, lecz ambitnego wadc narodu
ambitniejszego ni on. Namitnoci Rosjan s przykrojone na wzr staroytnych ludw,
wszystko u nich przypomina Stary Testament, ich nadzieje i cierpienia s wielkie jak ich
pastwo.
Nic tam nie ma granic: ani ble, ani pociechy, ani ofiary, ani nadzieje. Ich wadza moe sta
si ogromna, ale oni za ni zapac cen, jak narody Azji pac za trwao swych rzdw: cen
szczcia. Rosja widzi w Europie up, ktry zdobdzie wczeniej czy pniej dziki naszym
niesnaskom. Podsyca w nas anarchi w nadziei wykorzystania wspomaganego przez ni
rozkadu, bo on sprzyja jej celom: jest to historia Polski powtrzona na wielk skal. Od wielu lat
Pary czyta rewolucyjne dzienniki rewolucyjne pod kadym wzgldem opacane przez Rosj.
Europa mwi si w Petersburgu wybiera drog, ktr posza Polska: osabia si przez pusty
liberalizm, podczas gdy my wci jestemy potni wanie dlatego, e nie jestemy wolni.
Trwajmy cierpliwie w jarzmie, a kaemy innym zapaci za nasz hab.
Plan, ktry Ci tu ujawniam, moe si wyda chimeryczny roztargnionym oczom, ale kady
czowiek wtajemniczony w funkcjonowanie europejskich spraw i w sekrety gabinetw w cigu
ostatnich dwudziestu lat, uzna go za prawdziwy.
...Czy rozumiesz teraz znaczenie opinii, sarkastycznego odezwania si, listu, kpiny, umiechu,
a tym bardziej ksiki w oczach tego ustroju, popieranego atwowiernoci jego ludw oraz
pobaliwoci wszystkich cudzoziemcw?... Sowo prawdy rzucone w Rosji to iskra, ktra pada
na proch.
Co obchodzi przywdcw Rosji ndza, blado onierzy cesarza? Te ywe widma maj
najpikniejsze mundury w Europie: kogo obchodz zgrzebne kapoty, ktrymi si owijaj w gbi
swoich kwater te pozacane zjawy? Niech tylko bd ubodzy i brudni w sekrecie i niech byszcz,
kiedy si pokazuj, niczego si od nich nie wymaga i niczego si im nie daje. Udrapowana ndza:
oto bogactwo Rosjan. Dla nich pozory s wszystkim, a pozory u nich kami bardziej ni u
innych. Tote ktokolwiek omiela si unie rbek zasony, traci na zawsze reputacj w
Petersburgu.
ycie spoeczne w tym kraju jest nieustajcym spiskiem przeciw prawdzie. Tam kady, kto
nie jest naiwn ofiar, uchodzi za zdrajc; tam pomia si z artu, odeprze kamstwo,
sprzeciwi si politycznej przechwace, umot ywowa posuszestw o jest zamachem na
bezpieczestwo pastwa i wadzy i oznacza naraenie si na los rewolucjonisty, spiskowca,
wroga porzdku, zbrodniarza winnego obrazy majestatu... Polaka, a sam wiesz, jaki to okrutny
los! Trzeba przyzna, e DRALIWO ujawniajca si w ten sposb jest raczej grona ni
groteskowa: pedantyczna opieka takiego rzdu zespolona z owiecon prnoci takiego ludu
nie jest ju mieszna, staje si przeraajca.
Mona i trzeba si zmusi do wszelkiego rodzaju ostronoci pod rzdami wadcy, ktry nie
uaskawia adnego wroga, ktry nie lekceway adnego oporu i ktry w konsekwencji narzuca
sobie zemst jak obowizek. Ten czowiek, a raczej ten uosobiony rzd uwaaby przebaczenie
za apostazj, askawo za niepamitanie o sobie, ludzko za brak szacunku dla wasnego
majestatu... przepraszam, dla wasnej boskoci!... Nie jest wadny zrezygnowa z adoracji
poddanych.
Rosyjska cywilizacja jest jeszcze tak blisko swego rda, e przypomina barbarzystwo.
Rosja jest tylko spoeczestwem zdobywczym, jego sia nie tkwi w myli, lecz w wojnie, to
znaczy w sprycie i okruciestwie.

166

...Zwa prosz, e gdyby Rosjanom udaoby si kiedy opanowa Zachd, nie rzdziliby nim
od siebie, na sposb dawnych Mongow; przeciwnie, byoby im spieszno opuci ojczyste
mrone rwniny i nie naladujc swych dawnych panw, Tatarw, wyciskajcych z daleka
swych hodownikw Sowian klimat Moskowii przeraa nawet Mongow Moskowici
opuciliby tumnie swj kraj z chwil, gdy drogi do innych krajw stanyby dla nich otworem.
Teraz prawi oni o umiarkowaniu, zapewniaj, e nie myl o zdobyciu Konstantynopola,
boj si jak sami mwi wszystkiego, co mogoby powikszy pastwo, gdzie odlegoci ju
teraz s plag, unikaj nawet... zwa, jak daleko posuwa si ich przezorno!... unikaj gorcych
klimatw!... Poczekaj troch, zobaczysz, czym si skocz wszystkie te obawy.
I ja miabym nie wskaza na tyle kamstw, tyle niebezpieczestw, tyle plag? O nie, nie, wol
pomyli si i mwi, ni susznie oceni i milcze. Jeli jest zuchwalstwem mwienie o tym, co
zaobserwowaem, zbrodni byoby ukrywanie tego.
...Na wszystko to Rosjanie mi nie odpowiedz, orzekn tylko: Trzy miesice podry,
niewiele zobaczy.
To prawda, niewiele zobaczyem, lecz wiele odgadem.
A jeli uczyni mi zaszczyt zwalczania mnie, bd negowa fakty. Fakty, surowiec kadego
opowiadania, z ktrym zazwyczaj nie licz si w Petersburgu, gdzie przeszo jak przyszo,
jak teraniejszo stoi do dyspozycji wadcy, gdy, jeszcze raz powtarzam, Rosjanie maj na
wasno tylko posuszestwo i naladownictwo, nastawienie ich umysu, ich pogldy, ich wolna
wola nale do wadcy. W Rosji historia jest czci dbr korony, jest to wasno moralna
wadcy, jak ludzie i ziemia s jego materialn wasnoci. Umieszcza si j w skadnicy wraz z
cesarskimi skarbami i pokazuje si z niej tylko tyle, ile si chce udostpni. Wspomnienie o tym,
co si stao w przeddzie, jest wasnoci cesarza, on zmienia dowolnie rodzime kroniki i
wydziela codziennie swemu ludowi prawdy historyczne zgodne z fikcj danej chwili. Oto jak
Minin i Poarski, bohaterzy zapomniani od dwch wiekw, zostali nagle ekshumowani i stali si
modni w momencie inwazji Napoleona: rzecz w tym, e wanie wtedy sytuacja zezwalaa na
patriotyczny entuzjazm.
Wszelako ta kolosalna potga szkodzi sama sobie i Rosja nie bdzie znosia jej zawsze: w
wojsku tli si duch buntu. Mwi to samo co cesarz: Rosjanie za duo podrowali, nard
zapragn owiaty. Co nie stumi ducha, armie nie zniszcz myli, mury jej nie zatrzymaj ona
kry pod ziemi, idee s w powietrzu, s wszdzie, a idee zmieniaj wiat.
Z wszystkiego co podziaem wynika, e przyszo ta przyszo tak wietna, wymarzona
przez Rosjan nie zaley od nich, e oni nie maj wasnych idei i e los tego ludu naladowcw
rozstrzygnie si w krajach o wasnych, osobistych ideach. Jeeli na Zachodzie uspokoj si
namitnoci, jeeli midzy rzdami a poddanymi zapanuje zgoda, chciwa nadzieja Sowian stanie
si chimer. Dlatego niebezpiecznie jest pozwala im si wtrca do naszej polityki i do polityki
naszych ssiadw.
Czy Ci musz powtarza, e mwi bez animozji, e opisaem rzeczy bez oskarania osb i
we wnioskach, ktre wycignem z pewnych przeraajcych mnie faktw, staraem si wskaza
na udzia koniecznoci? Nie tyle oskaram, co opowiadam.
...Jako cudzoziemiec, zwaszcza cudzoziemiec piszcy, byem zarzucany przez Rosjan
objawami grzecznoci, ale ich uczynno ograniczaa si do obietnic, nikt nie dawa monoci
zajrzenia w gb rzeczy. Mnstwo tajemnic zostao dla mnie nieprzeniknionych.
Rok spdzony w tym kraju niewiele posunby mnie naprzd. Zimowe chody budziy we
mnie tym wiksz obaw, e krajowcy zapewniali mnie o ich agodniejszym ostatnio przebiegu...
Zreszt w tym pastwie gbokiego milczenia, wielkich pustych przestrzeni, nagich pl,
samotnych miast, ostronych fizjognomii, ktrych niezbyt szczery wyraz budzi nieufno do

167

caego spoeczestwa, ogarnia mnie smutek. W rezultacie uciekem zarwno przed spleenem,
jak przed zimnem. Trudno i darmo, kto chce spdzi zim w Petersburgu, musi przysta na
zapomnienie przez sze miesicy o naturze, by y uwizionym wrd ludzi nie majcych w
sobie adnej naturalnoci.
Powiem otwarcie: spdziem midzy Petersburgiem a Moskw okropne lato, poniewa udao
mi si zrozumie tylko bardzo ma czstk tgo, co tam widziaem. Spodziewaem si znale
rozwizania, przynosz Ci tylko problemy.
Jest pewna tajemnica, ktrej nie mogem przenikn, czego szczeglnie auj: niewielki
wpyw religii w Rosji. Czy Koci grecki mimo politycznej niesamodzielnoci nie mgby
zachowa przynajmniej jakiego autorytetu moralnego wrd mieszkacw? Bo nie posiada go
wcale. Jaki jest powd saboci Kocioa, ktrego dziaaniu na pozr wszystko sprzyja? Oto
problem. Czy to waciwo religii greckiej trwa w biernoci, zadowalajc si zewntrznymi
oznakami szacunku? Czy taki rezultat jest nieunikniony wszdzie, gdzie wadza duchowa popada
w cakowit zaleno od wieckiej? Sdz, e tak, ale to wanie chciabym mc udowodni za
pomoc dokumentw i faktw. Tymczasem streszcz w paru sowach ostatni wynik obserwacji,
jakie poczyniem na temat stosunkw rosyjskiego duchowiestwa z wiernymi.
Widziaem w Rosji Koci chrzecijaski, ktrego nikt nie atakuje, ktry wszyscy szanuj,
przynajmniej na pozr; Koci, ktremu wszystko pomaga sprawowa jego autorytet moralny, a
jednak ten Koci nie ma adnego autorytetu, adnej wadzy nad sercami, potrafi ksztatowa
tylko ludzi obudnych lub zabobonnych.
W krajach, gdzie religia nie budzi szacunku, nie jest za nic odpowiedzialna, ale tutaj, gdzie
cay presti absolutnej wadzy wspomaga kapana w spenianiu jego misji, gdzie doktryny nie
atakuje si ani w mowie, ani w pimie, gdzie praktyki religijne zamieniy si, e tak powiem, w
pastwowe ustawy; gdzie zwyczaje tak su wierze, jak u nas si jej sprzeciwiaj ma si prawo
zarzuci Kocioowi jaowo. Ten Koci jest martwy, a jednak sdzc z tego, co si dziej w
Polsce, moe sta si przeladowc, jako e nie ma do wzniosych cnt ani do wielkich
talentw, by sta si zdobywczym przy pomocy myli. Sowem, Kocioowi rosyjskiemu brak
tego, czego brak caemu krajowi: wolnoci, bez ktrej zanika wola ycia i ganie wiato.
Europa Zachodnia nie wie, ile nietolerancji religijnej zawiera rosyjska polityka. Kult
zjednoczonych Grekw zosta obalony w nastpstwie dugich a skrytych przeladowa czy
katolicka Europa wie, e u Rosjan nie ma ju unitw? Czy wie przynajmniej, olepiona wiatami
swej filozofii, kim s unici?
Oto fakt, ktry Ci wykae, jakie niebezpieczestwo grozi w Rosji komu, kto mwi to, co
myli o religii greckiej i o jej niewielkim wpywie moralnym.
Kilka lat temu pewien mdry czowiek, dobrze widziany przez wszystkich w Moskwie,
szlachetnego pochodzenia i charakteru, lecz na swoje nieszczcie poerany mioci do prawdy
namitno niebezpieczna wszdzie, a w tym kraju miertelna odway si napisa, e religia
katolicka bardziej sprzyja rozwojowi umysw i postpowi w sztukach ni bizantyjska, rosyjska.
Myla na ten temat to samo co ja i omieli si to powiedzie, zbrodnia dla Rosjanina
niewybaczalna. ycie ksidza katolickiego, twierdzi w swej ksice, ycie cakiem nadludzkie,
albo przynajmniej majce by takim, jest dobrowoln i codzienn ofiar z brutalnych skonnoci
naturalnych, jest w oczach niedowierzajcego tumu aktywnym i wci ponawianym dowodem
wyszoci ducha nad materi; ofiar powtarzan co dzie na otarzu wiary dla udowodnienia
najbardziej bezbonym, e czowiek nie podlega we wszystkim sile fizycznej i e moe otrzyma
od wyszej potgi sposb uniknicia praw materialnego wiata, po czym dodaje: Dziki
reformom dokonanym w czasie, religia katolicka moe uy swej wadzy tylko dla czynienia
dobra, sowem utrzymywa, e wielkie losy rasy sowiaskiej ucierpiay z braku katolicyzmu, bo

168

tylko to wyznanie ma w sobie jednoczenie stay entuzjazm, absolutne miosierdzie i czyste

rozeznanie. Opini swoj popiera wielk iloci dowodw i usiowa wykaza przewag religii
niezalenej, to znaczy uniwersalnej, nad religiami lokalnymi, to znaczy ograniczonymi polityk;
sowem, wyraa opini, ktrej ja nie przestawaem broni ze wszystkich si.
Nawet wady charakteru kobiet w Rosji przypisuje ten autor religii greckiej. Twierdzi, e jeeli
s lekkomylne, jeeli nie umiay zachowa wobec swych rodzin autorytetu, ktry powinna
posiada w rodzinie chrzecijaska ona i matka, to dlatego, e nigdy nie otrzymay prawdziwej
edukacji religijnej.
Ksika ta, nie wiem jakim cudem uniknwszy czujnoci cenzury, poruszya caa Rosj:
Petersburg i wita Moskwa zapony wciekoci i oburzeniem, wreszcie umysy wiernych tak
zawrzay, e od koca do koca pastwa dano ukarania tego nieostronego obrocy matki
chrzecijaskich Kociow... Wreszcie w Rosji nie stao knuta, Syberii, kopal, twierdz,
wizie, by zabezpieczy Moskw i jej bizantyjsk prawowierno przed ambicjami Rzymu,
wspieranymi bezbon teori czowieka bdcego zdrajc Boga i ojczyzny.
Oczekuje si z wielkim niepokojem wyroku, ktry zadecyduje o losie wielkiego zbrodniarza.
Poniewa na wyrok ten dugo czekano, zaczto ju wtpi o najwyszej sprawiedliwoci, kiedy
cesarz w swym niewzruszonym miosierdziu owiadczy, e nie ma podstaw do ukarania, e nie
ma zbrodniarza, e jest natomiast szaleniec, ktrego naley zamkn, po czym doda, e chory
bdzie powierzony opiece lekarz y.
Ten nowy rodzaj tortury zastosowano bezzwocznie, ale w tak surowy sposb, e domniemany
szaleniec nieledwie usprawiedliwi groteskowy wyrok absolutnego wadcy Kocioa i Pastwa.
Mczennik prawdy by bliski utraty rozumu, ktrego mu odmwia decyzja z gry. Dzi, po
trzech latach surowo przestrzeganego leczenia, leczenia upadlajcego i zarazem okrutnego,
nieszczliwy teolog z wielkiego wiata zaczyna dopiero korzysta z odrobiny wolnoci, ale... to
moe wydawa si cudem... teraz sam wtpi o swoim rozumie, i ufajc sowom cesarza przyznaje
si do obdu!...
...Oto najwieszy przykad sposobu, w jaki sprawy sumienia s traktowane dzi w Rosji.
Zapytuj Ci po raz ostatni: czy podrnik, ktry mia nieszczcie lub szczcie zebra takie
fakty, ma prawo ich nie ogasza? W tym sprawach nasza konkretna wiedza owieca nasze
przypuszczenia i z tego wszystkiego wynika przekonanie, ktre mamy obowizek przekaza
wiatu, jeeli jest to w naszej mocy.
Mwiem bez osobistej nienawici, ale take bez leku ni ogranicze czy zastrzee, a nawet
naraajc si na niebezpieczestwo znudzenia czytelnikw.
...Trzeba byo pozna ow nieustann samotno, to ponure wizienie, ktre nazywa si Rosj,
eby poczu ca wolno, z jakiej korzysta si w innych krajach Europy, bez wzgldu na
wybran przez nie form rzdw.
...Kiedy Twj syn bdzie niezadowolony z Francji, skorzystaj z mojego przepisu i powiedz
mu: Jed do Rosji. Jest to podr uyteczna dla kadego cudzoziemca. Ktokolwiek zobaczy ten
kraj, bdzie zadowolony, e yje gdzie indziej, obojtne gdzie. Zawsze dobrze jest wiedzie, e
istnieje spoeczestwo, gdzie szczcie jest niemoliwe w adnej postaci, bo zgodnie z prawem
swojej natury czowiek nie moe by szczliwy bez wolnoci...

169

DODATEK
Listopad 1842.
W cigu tego roku przypadek pozwoli mi spotka dwch ludzi, ktrzy suyli w naszym
wojsku w czasie kampanii 1812 roku i ktrzy przez wiele lat przebywali w Rosji jako
winiowie. Jeden z tych Francuzw jest obecnie nauczycielem jzyka rosyjskiego w Paryu,
nazywa si Girard, drugi jest Wochem, nazwiskiem Grassini, bratem synnej piewaczki.
Te dwie osoby opowiedziay mi fakty, ktre si potwierdzaj wzajemnie i ktre wydaj mi si
dostatecznie interesujce, by zasugiwa na publikacj.
Zanotowawszy co do sowa swoj rozmow z Grassinim przeka j najdokadniej, ale
poniewa nie zatroszczyem si tak o szczegy podane mi przez Girarda, mog je powtrzy
tylko w skrcie. Oba opowiadania s tak podobne do siebie, jakby jedno byo kalk drugiego i to
podobiestwo natchno mnie tym wikszym zaufaniem do osb, od ktrych usyszaem ponisze
fakty. Zauwa, e ci dwaj ludzie s sobie zupenie obcy, e nigdy si nie widzieli i e nie znaj
si nawet z nazwiska.
Oto najpierw co mi opowiedzia Girard:
W czasie odwrotu naszych wojsk zosta wzity do niewoli i natychmiast wysany w gb Rosji
pod nadzorem oddziau kozakw jako jeden z trzech tysicy francuskich jecw. Z dnia na dzie
robio si coraz zimniej, lecz mimo niesprzyjajcej pory roku jecy zostali skierowani poza
Moskw, by zosta potem rozproszeni po rnych guberniach kraju.
Konajcy z godu, wyczerpani w najwyszym stopniu, czsto byli zmuszeni zatrzymywa si
w drodze, a wtedy liczne, gwatowne smagnicia knutem zastpoway im poywienie i daway
si, by i naprzd a do mierci. Na kadym etapie kilku z tych nieszcznikw, sabo
ubranych, niedoywionych, pozbawionych jakiejkolwiek pomocy i okrutnie traktowanych,
zostawao na niegu. Gdy raz upadli, mrz przykuwa ich do ziemi i ju si nie podnosili. Nawet
sami oprawcy bywali przeraeni ich ndz.
Poerani robactwem, trawieni gorczk i ndz, nioscy wszdzie ze sob zaraz, budzili
wstrt i zgroz w mieszkacach miasteczek i wsi, u ktrych musieli si zatrzymywa. Posuwali
si naprzd popdzani kijami, dc ku miejscom wyznaczonym na popasy, przyjmowano ich
tam rwnie kijami, nie pozwalajc zblia si do ludzi ani nawet wchodzi do domw.
Niektrzy z nich zostali doprowadzeni do takiego stanu, e we wciekej rozpaczy rzucali si na
siebie z piciami czy z kamieniami, by si nawzajem pozabija, szukajc w tym ostatniej szansy,
poniewa ci, ktrzy uchodzili z yciem, zjadali nogi trupw!!! Do takich okropnoci zmuszaa
naszych nieszczsnych rodakw nieludzko Rosjan.
W nocy na biwakach ludzie czujcy blisko mierci podnosili si ze zgroz, by stojc
walczy z agoni. Zaskoczeni w miertelnych drgawkach przez zimno, konali oparci o mur,
sztywni i zamarznici. Ostatnie poty zamieniay si w sople lodu na ich wychudzonych ciaach.
Trwali z oczyma otwartymi na zawsz, z ciaem zastygym w konwulsyjnej postawie, w jakiej
zastaa i zamrozia ich mier. Trupy zostaway na miejscu, a wyrywano je stamtd by spali, i

170

stopa atwiej si odrywaa od nogi, ni podeszwa buta od ziemi. Kiedy si rozwidniao, ich
towarzysze podnoszc gow stwierdzali, e znajduj si pod stra krgu zastygych, a czasem
jeszcze niemal ciepych posgw, ktre stay na posterunku wok obozu, jak wartownicy
przybyli z tamtego wiata. Straszliwoci tych przebudze nie da si opisa adnymi sowami.
Kadego ranka przed wyruszeniem kolumny Rosjanie palili zmarych, a niekiedy, o zgrozo,
palili umierajcych!...
Oto co widzia Girard, oto cierpienia, jakich zazna i jakie przetrwa dziki swojej modoci i
szczliwej gwiedzie. Te fakty, aczkolwiek tak straszne, nie wydaj mi si bardziej wyjtkowe
ni mnstwo opowiada zarejestrowanych przez historykw, ale jest co, czego absolutnie nie
mog wytumaczy ani w co nie mog uwierzy: milczenie Francuza, ktry si wydosta z tego
nieludzkiego kraju i powrci na zawsze do ojczyzny.
Girard nigdy nie chcia opublikowa relacji o tym, co przecierpia, z szacunku, jak mwi, dla
cesarza Aleksandra, ktry zatrzyma go na blisko dziesi lat w Rosji, gdzie nauczywszy si po
rosyjsku zosta zaangaowany jako nauczyciel jzyka francuskiego w szkoach cesarskich. Ilu
aktw samowoli, ilu oszustw mg by wiadkiem w tych wielkich zakadach? Nic go nie zdoao
skoni do mwienia i do odsonicia Europie tylu krzyczcych naduy! Cesarz Aleksander,
zanim zezwoli mu na powrt do Francji, spotka go kiedy w czasie swoich odwiedzin w jakiej
prowincjonalnej szkole. Zwrci si wtedy do niego z kilkoma askawymi sowami na temat jego
chci wyjazdu z Rosji, chci, jak jeniec od dawna wyjawi swym przeoonym, i udzieli mu
wreszcie pozwolenia na powrt do Francji, o ktre tak dugo zabiega, kaza mu nawet da jak
sum na podr. Girard ma mi fizjognomi, ktra zapewne spodobaa si cesarzowi.
Oto jak po dziesiciu latach biedak, cudem uniknwszy mierci, rozsta si z niewol. Opuci
kraj swoich oprawcw i stranikw, piewajc gono hymny pochwalne na cze Rosjan i
zapewniajc o swej wdzicznoci za doznan od nich gocinno.
Nic pan nie napisae? spytaem wysuchawszy uwanie jego opowieci.
Miaem zamiar opisa wszystko, co widziaem odpar ale nie jestem znany, wic nie
mgbym znale ani wydawcy, ani czytelnika.
Prawda w kocu sama utoruje sobie drog rzekem.
Nie chciabym jej mwi przeciwko temu krajowi odpar Girard. Cesarz by dla mnie
taki dobry.
Tak odparem ale zwa pan, e jest bardzo atwo wydawa si dobrym w Rosji.
Kiedy dawano mi paszport, zalecano mi dyskrecj.
Oto co dziesi lat pobytu w tym kraju zdoao zrobi z umysem czowieka urodzonego we
Francji, czowieka odwanego i lojalnego. Oblicz podug tego, jakie musi by poczucie
moralnoci, przekazywane w Rosji z pokolenia na pokolenie...
W lutym 1842 roku byem w Mediolanie, gdzie spotkaem Grassiniego, ktry mi opowiedzia,
e w roku 1812, suc w wojsku wicekrla Italii, w czasie odwrotu dosta si do niewoli w
okolicy Smoleska. Potem spdzi dwa lata w gbi Rosji. Oto nasz dialog; przepisuj go tutaj ze
skrupulatn dokadnoci, bo zanotowaem go w tym samym dniu.
Musiae pan bardzo cierpie w tym kraju powiedziaem do niego z powodu
nieludzkoci mieszkacw i ostrego klimatu?
Z powodu zimna tak odpar ale nie naley mwi, e Rosjanom brak ludzkich uczu.
Gdyby to jednak byo prawd, c zego byoby w powiedzeniu tego? Dlaczego mamy
pozwoli Rosjanom chwali si wszdzie nie posiadanymi cnotami?
Mymy otrzymali w gbi kraju niespodziewan pomoc. Wieniaczki i wielkie wiatowe
damy posyay nam odzie, by nas zabezpieczy przed mrozami, lekarstwa, by nas leczy,
ywno, a nawet bielizn. Wiele z nich z naraeniem zdrowia przychodzio pielgnowa nas na

171

biwakach, mimo e mogy si od nas zarazi, bo z ndzy zapadalimy na rne okropne choroby,
ktre udzielay si mieszkacom wsi i miasteczek na naszej trasie. Po to, by doj do naszych
popasw, nie do byo zwykego wspczucia: potrzebna bya wielka odwaga, prawdziwa cnota.
Ja to wanie nazywam ludzkoci.
Nie twierdz bynajmniej, e nieczuo, ktr stwierdziem na og u Rosjan, nie zna
adnych wyjtkw. Wszdzie, gdzie s kobiety, jest lito, kobiety wszystkich krajw bywaj
niekiedy bohaterskie we wspczuciu, ale prawd jest rwnie, e w Rosji prawa, zwyczaje,
obyczaje, charaktery cechuje okruciestwo, od ktrego nasi nieszczliwi winiowie i jecy
zbyt ucierpieli, abymy mogli wychwala ludzko krajowcw.
Ja u nich cierpiaem jak inni, a nawet wicej ni wielu innych, bo powrciem do ojczyzny
prawie lepy. Od trzydziestu ju lat sigam bez powodzenia po wszystkie rodki, by wyleczy
oczy straciem czciowo wzrok. Nocne rosy w Rosji, nawet w ciepych porach roku, maj
fatalny wpyw na wszystkich, ktrzy sypiaj pod goym niebem.
Kazano wam tak sypia?
Musielimy, bo taka bya marszruta.
A wic przy temperaturze dwudziestu do trzydziestu stopni mrozu nie mielicie dachu nad
gow?
Tak, ale o nasze cierpienia na tych przymusowych popasach naley oskary nieludzko
klimatu, nie ludzi.
A czy ludzie nie dodawali niekiedy swych niepotrzebnych rygorw do rygorw natury?
To prawda, e byem wiadkiem okruciestwa godnego dzikich ludw, ale ja odrywaem si
od tych okropnoci dziki wielkiemu umiowaniu ycia. Mwiem sobie, e jeeli dam si
ponie oburzeniu, bd wystawiony na podwjne niebezpieczestwo: albo zadusi mnie
wcieko, albo zabij mnie nasi stranicy, aby pomci honor swego kraju. Ludzka mio
wasna jest czym tak dziwacznym, e ludzie s zdolni zabi czowieka, by udowodni innym, e
nie s nieludzcy.
Masz pan zupen racj... Ale wszystko, co mi tu mwisz, nie zmienia mego zdania o
charakterze Rosjan.
Pdzono nas gromadami, sypialimy poza miasteczkami i wsiami, do ktrych nie wolno nam
byo wchodzi z powodu zarazy, jak wleklimy z sob. Wieczorem ukadalimy si na ziemi
otuliwszy si paszczami, midzy dwoma wielkimi ogniskami. Rano, przed wymarszem, nasi
stranicy liczyli umarych i zamiast ich pogrzeba, co by wymagao za duo czasu i wysikw z
powodu grubej, twardej warstwy niegu i lodu, palili ich. Tym sposobem prbowano take
powstrzyma szerzenie si zarazy i dlatego palono ciaa wraz z odzie. Ale czy dasz pan wiar?
Zdarzao si nieraz, e rzucano w pomienie ywych jeszcze ludzi! Oywieni na chwil blem
dogorywali wrd straszliwych krzykw!
C za potworno!
Ach, dziao si jeszcze wiele innych okropnoci. Co nocy dziesitkowa nas mrz. Gdy
znajdowano jaki opuszczony budynek na rogatkach miasta, brano t ruder w posiadanie, aby
zapewni nam nocleg. Upychano nas po wszystkich ktach tych domw. Ale noce spdzone pod
dachem nie byy wcale lepsze od nocy na biwaku, bo wewntrz budynku nie wszdzie mona
byo rozpali ogie, podczas gdy pod goym niebem moglimy go rozpala wok caego obozu.
Tak wic wielu naszych ludzi umierao z zimna w swoich pokojach, bo nie miao sposobu si
ogrza.
Ale dlaczego kazano wam podrowa zim?
W okolicach Moskwy pozaraalibymy ludzi. Czsto widziaem onierzy rosyjskich
wynoszcych trupy naszych jecw z grnych piter budynkw, gdzie nas zakwaterowano.

172

Cignli po schodach te ciaa za nogi, a gowy podskakiway na stopniach od samej gry a do

parteru. Mwili: ich ju nie boli, s martwi!
I pan znajdujesz, e to bardzo ludzkie?
Ja opowiadam to, co widziaem, prosz pana. Zdarzao si nawet co gorszego, bo czasem i
ywych wykaczano w ten sposb, zostawiajc na zakrwawionych stopniach ohydne dowody
okruciestwa rosyjskich onierzy. Niekiedy, musz to powiedzie, przy tych brutalnych
egzekucjach by obecny oficer, lecz jeeli zezwalano na te okropnoci, to w nadziei, e
powstrzymaj zaraz, przyspieszajc mier ludzi dotknitych chorob. Oto co widziaem i co
moi towarzysze widzieli codziennie bez protestu, tak bardzo ndza znieczula ludzi!... To samo
zdarzy si jutro i mnie, mylaem, i ta wsplnota niebezpieczestwa uspokajaa moje sumienie i
sprzyjaa biernoci.
Ktra wci jeszcze trwa, mam wraenie, skoro moge pan by wiadkiem podobnych
faktw i milcze blisko trzydzieci lat.
Obrciem dwa lata niewoli na skrupulatne spisywanie wspomnie i zebraem w ten sposb
dwa tomy faktw, ciekawszych i bardziej niezwykych ni wszystko, co wydrukowano na ten
temat. Opisaem despotyczny ustrj, ktrego bylimy ofiarami, okruciestwo zych ziemian,
pogarszajcych nasz los i idcych w zawody z brutalnoci prostych ludzi; pociech i pomoc
otrzymywane przez nas od dobrych ziemian. Ukazaem przypadek i kaprys decydujce o yciu
zarwno winiw jak krajowcw. Wreszcie powiedziaem wszystko!
No i co?
No i spaliem moje sprawozdanie przed przekroczeniem granicy rosyjskiej, kiedy mi
pozwolono wrci do Woch.
Ale to zbrodnia!
Zrewidowano mnie. Gdyby znaleziono i przeczytano te papiery, wychostanoby mnie i
zesano do koca ycia na Syberi, gdzie moje nieszczcie nie bardziej przysuyoby si
ludzkoci ni moje milczenie suy jej tutaj.
Nie mog panu przebaczy tej rezygnacji.
Zapominasz pan, e uratowaa mi ycie i e moja mier nie przyniosaby nikomu korzyci.
To paska bierno, pozwl pan sobie powiedzie, i bierno osb o paskich pogldach
utrwala zalepienie Europy i wiata i sprzyja uciskowi.
Nic by na to nie pomogy wszystkie nasze ksiki i wszystkie nasze krzyki. Aby panu
udowodni, e inni te s mojego zdania, chc panu jeszcze opowiedzie histori jednego z mych
towarzyszy niedoli. By to Francuz. Pewnego dnia ten mody czowiek przyszed chory na biwak,
w nocy zapad w letarg i rano powleczono go wraz z innymi zmarymi na stos, ale zanim
wrzucono go w ogie, postanowiono zgromadzi wszystkie trupy w jednym miejscu. onierze
zostawili go wic na chwil na ziemi i poszli po reszt cia porzuconych gdzie indziej. Lea
ubrany na plecach, z twarz obrcon ku niebu, jeszcze oddycha, nawet sysza wszystko, co si
dziao i mwio wok niego. Odzyska wiadomo, ale nie zdoa da znaku ycia. Jaka moda
kobieta, zaskoczona urod rysw i wzruszajcym wyrazem twarzy zmarego, zblia si do
naszego nieszczsnego towarzysza, stwierdza, e jeszcze yje, woa o pomoc i zabiera go ze
sob, pielgnuje i leczy cudzoziemca, ratujc mu ycie. Po dugotrwaej niewoli on wraca do
Francji i te nie opisuje swoich dziejw.
Ale pan, prosz pana, czowiek wyksztacony, niezaleny dlaczego pan nie opublikowae
opowieci o swojej niewoli? Fakty tego rodzaju, przeyte osobicie, niezaprzeczalne,
zainteresowayby cay wiat.
Wtpi, wiat jest zoony z ludzi tak zajtych sob, e cierpienia nieznajomych mao ich
obchodz. Zreszt mam rodzin, posad, zale od mego rzdu, ktry jest w dobrych stosunkach

173

z rzdem rosyjskim i ktry niechtnie by widzia, e jego poddany publikuje tu fakty, ukrywane
w kraju, gdzie one zachodz.
Ach, panie, jestem przekonany, e spotwarzasz pan swj rzd, tylko ty wybacz mi moj
szczero jeste godny potpienia za zbytek ostronoci.
Moliwe, ale nigdy nie ogosz, e Rosjanie pozbawieni s ludzkich uczu.
Jestem bardzo szczliwy, e spdziem w Rosji tylko par miesicy, bo spostrzegam, e
ludzie najszczersi, umysy najbardziej niezalene, po spdzeniu wielu lat w tym osobliwym kraju
myl przez ca reszt ycia, e jeszcze tam s, albo e s naraeni na powrt tam. I tym wanie
tumaczy si nasza nieznajomo wszystkiego, co tam si dzieje. Prawdziwy charakter ludzi
yjcych w tym ogromnym i gronym pastwie jest dla wikszoci Europejczykw zagadk.
Jeeli wszyscy podrnicy z rozmaitych powodw sprzysigli si, by przemilcze, jak pan to
czynisz, przykre prawdy, ktre mona powiedzie temu narodowi i rzdzcym nim ludziom,
Europa nie dowie si nigdy, co ma sdzi o tym wzorowym wizieniu. Chwalenie rozkoszy
despotyzmu nawet kiedy si jest poza jego zasigiem, to stopie ostronoci, ktry mi si wydaje
zbrodniczy. Oczywicie jest w tym niepojta tajemnica. Jeli jej nie zgbiem, uniknem
przynajmniej fascynacji strachem, i to wanie udowodni szczeroci mojej opowieci.