XVI.

YZYILDA OSMANLI DEVLETNDE

ARININ KENT HAYATINA ETKS:
ANKARA RNE
ZYA DN

NDEKLER
NSZ3
GR..4
a-) Osmanl Devletinde ar-Pazar Yerleri in Kullanlan Terimler7
I.BLM
KENTN FZKSEL YAPISI ...9
A- Ankara Kalesini evreleyen Yaplar..........9
a-)Hanlar....10
b-)ar ve Pazaryerleri...13
c-)Dier Mekanlar.14
II.BLM
ARI-PAZARLARIN KENT HAYATINA ETKLER15
a-)arnn Kent indeki nemi............15
b-) arnn Sosyal-Ekonomik-Kltrel Hayattaki Grevleri.16
c-) arnn Denetimi ve Gvenlii17
SONU..20
KAYNAKA....2

NSZ
Osmanl Tarihiliinde siyasi tarihle birlikte ynetim anlay, temel
kurumlar, ekonomisi ve bunlarla ilgili balca sorunlar zerine ok deerli
almalar

yaplmtr.

Ancak

bu

almalar

sosyal

hayata

indirgeyerek

yorumlayabilen pek az Trk Tarihisi bulunmaktadr. Bu alanda Halil nalck, smail

Hakk Uzunarl gibi isimlerle balayan ariv vesikalar zerinden yaplan
almalar nemli bir balang olmutur. Bunlar takip eden srete Sreyya
Faroqhi, zer Ergen gibi isimleri grmekteyiz.
Osmanl Tarihiliinde ehir tarihi incelemeleri sonradan nem kazanan ve
gittike artan bir deere sahiptir. zellikle kent yaamn etkilemesi bakmndan
ehirli insann hayatn inceleyerek, sosyal olaylarn yorumlanmas ksmnda ne
yazk ki eksikliklerimiz mevcuttur. Bu da eitimin ve yazl kaynan yetersiz
kalmasndan kaynaklanmaktadr.
ehir tarihi aratrmalarnda tek bir alana odaklanarak dier ksmlar gzden
karmamak gerekmektedir. ehir incelemelerinde belli bir konu zerinde alma
yapanlarn haricinde, o ehrin corafyas, ekonomik yaps(tarm, ticaret, sanayi),
kltrel yaps, dinsel etkenleri, mimarisi gibi ehre katks olan her zelliinin
gzden geirilerek ve hibirini gz ard etmeyerek incelemek, bunun iinde tarihe
yardmc dier alanlar devreye sokarak belli bir szgeten geirmek gerekmektedir.
ehir tarihi almalarn da kullanlacak ariv belgeri olarak tahrir
defterlerinin yan sra dier aratrmalar baznda belki de en nemli deere sahip
olan eriyye sicilleridir. Bunlarn yannda Ahkm Defterleri, Mhimme Defterleri ve
Hurufat Defterleri nem arz etmektedir. Elbette ki byle bir konu iin ariv
belgelerinin kullanlmamas nemli bir eksiklik olacaktr. Bu eksiklii daha ok
aratrma yaparak, muhtelif eserleri daha iyi irdeleyerek kapatmaya alacam.
Bu almada daha ok arnn sosyal hayattaki yeri, arnn ehrin dier
alanlarna ve mimari yaplarna etkisi ile bu etkilerin ehir hayatna yansy biimine
deinilmeye allacaktr.

GR
Ankara, Anadolu'nun kuzeybatsnda Ankara aynn getii ovann
dousunda yer alr. Ovann ehir yaknlarnda en alak yeri 835 m istasyonda ise 851
m yksekliindedir1. zerinde kalenin bulunduu tepenin ovadan ykseklii 120130 metredir2. ehir hkim bir noktada kurulu olmasnn yannda, ana yollarn kesitii bir kavak noktas olmas sebebiyle de tarih boyunca byk nem kazanmtr.
Ankara'nn verimli ubuk ovasnn gneyinde, su ihtiyacn temin edebilecei Hatip
aynn kenarnda, savunmaya son derece uygun sarp kayalk bir tepenin eteklerinde
ve lka'n en nemli yollar zerinde kurulmu bulunmas, Anadolu'nun en eski
ehirlerinden biri olduu izlenimini brakmaktadr3.
Tarih boyunca Ankara bu zelliklerinden dolay srekli savalarn yaand
ve ynetiminin el deitirdii bir ehir olmutur. Eti, Hitit, Frig, Lidya, Pers ve
Seluklularndan nce uzunca bir dnem Bizans egemenliinde kalmtr. Bu
sebepledir ki, ehrin telaffuzu bakmndan son dnemlere gelene kadar eitlilik
mevcuttur4. ehrin eitli devirlerde Ankyra, Ankras, Angora, Engr, Engriye gibi
ekillerde kullanlan isminin kimler tarafndan konulduu ve ne anlam tad kesin
olarak bilinmemektedir5.
Farkl kltrlerin Ankaraya en nemli katks tarihi miras bakmndan
olmutur. Birok eserin ve kalntlarn ortaya karlm olmas Ankaray
gnmzde kltr turizmi iin de cazip bir hale getirmitir6.
Ankara Trklerin eline tamamen gemeden nce Ssnlerin bu ehri birok
kez yamalad biliniyor. Bunun yannda slam Devletleri olan Emevi ve Abbasiler
tarafndan da igal edilerek yaklp yklmtr7. Bundan sonra da kente eitli istilalar
olmutur. Seluklularn 1071 Malazgirt zaferinden iki yl sonra ehri ele geirdii

Besim Darkot, Ankara, A, C.1,s. 437.

Afif Erzen, lk ada Ankara, TTK, Ankara 2010, s. 7-8.
3
B. Darkot, Ankara,s. 437.
4
Stephen Mtchell, Roma Dneminde Ankyra; Epigrafik Kltr, Tarihte Ankara Uluslararas
Sempozyumu, C.1, (Ed; Ylmaz Kurt), Ankara 2012, s. 524-525.
5
A.Erzen, lk ada Ankara, s.11.
6
Sevgi Aktre, 16. Yzyl Ankaras zerine Bilinenler, Tarih inde Ankara ( Odt Eyll 1981
Seminer Bildirileri), der; Ayl Tkel Yavuz, TBMM, Ankara 2000, s.4.
7
Osman Turan, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984, s. 36,
2

ancak daha sonra tekrar Bizansn saldrs sonucunda Trklerin kltan geirildii
bilinir. Anadolu Seluklularn tekrar bu ehri ele geirecei gne kadar bir kayt
bulunmamaktadr. Trkler bilindii zere Anadoluya airetler eklinde gelerek
yerlemiler, Ankara da dnem dnem byk airetlerin ynetiminde Anadolu
eluklu Devletinin himayesinde Osmanl devrine kadar Trklerin hkimiyetinde
gelmitir8.
14. yzyl Anadolusu siyasal ve ekonomik yapnn dnm geirdii ve
bunun sonucu olarak da yol sisteminin deiim geirdii bir dnemdir. 14. yzyln
banda, 1300-1333 yllar arasnda; Anadoluda byk bir kuraklk yaand iin
retim dmtr ve bunun sonucunda da alk ve yoksulluk ortaya kmtr. Bu
sorunlarn yan sra, lhanllarn Anadoluyu denetim altna alma abalar, srp
giden sava ortam kylnn retim gcn azaltan etkenler olmutur. Bu
dnemlerde Anadolu kentlerinin youn ticaret yapt Msr, Suriye ve Bizans
knt hlindeydi. Suriyede sanayi, ticaret ve tarmsal retim gerilemi ve para
darl grlrken, Bizans Devleti ise, Anadoluyu kaybetmi, dou ile ticaret
ilikileri olduka zayflam ve Batl tccarlarn rekabetiyle kar karya kalmt.
Tm bu olgular Anadoluda daha nceki yaplarn byk lde deimesine ya da
tmyle ortadan kalkmasna neden olmutur9. Bu deiimlerin en nemli
olanlarndan biri, Anadoludaki transit ticaret yollarnn eski nemlerini yitirmeleri
ve ulam sisteminin deimesidir.
Ticaretin ve retimin gerilemesi en ok kenti etkilemitir. Anadoludaki bu
genel siyasi ve ekonomik duruma karn, kuraklktan etkilenmeyen Anadolunun
kuzeybatsnda Osmanl Beylii blgedeki youn nfuslu zengin Bizans kentleriyle
yapt ticaretle giderek zenginlemitir. Anadolunun dier blgelerinden tacirler
Osmanl-Bizans snrndaki pazarlara geliyorlard. Bu ortamda Osmanl Beylii
snrlarn geniletmi, 1326da Bursa, 1331de zniki almtr. Anadolu ilerinden
gelen gmenlerle de blgenin nfusu artmtr10.
14. yzylda glenen Osmanl, eski Anadolu Seluklu topraklarn
8

S. Aktre, 16. Yzyl Ankaras, s. 18.

Halil nalck-Gnsel Renda, Osmanl Uygarl, C. 1, TC Kltr Ve Turizm Bakanl Yay. , Ankara
2009, s. 423.
10
Mustafa Akda, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas: Celali syanlar, Ankara 1974, s. 45-46.
9

birletirerek Anadoluda siyasal birlii salamak iin byk aba gstermitir. Bu

sre iinde Ankara kentinin Anadolunun egemenlii bakmndan kilit bir konumda
olduu dnlebilir. Kentin Osmanllara gei srecinde, ynetimde ahilerin
etkisinden dolay pek bir sknt yaanmamtr. Sultan I. Murad zamannda 1363
baharnda hilerle anlalarak kent Osmanl topraklarna katlmtr. 1402 Ankara
sava neticesinde lhanllarn hkimiyetine giren kent ile ksa bir ayrlk olmusa da
kalenin salam yaps ve ehrin etrafnn surla evrili olmas, bir nevi kalenin iinde
kurulmu olan ehrin kendini korumasn salamtr11.
Osmanllarn gerek manada ilk kentleri olarak Bilecik, Bursa, znik,
Yeniehir, Edirne, Ankara, Amasya gibi kentlerde, dnemin tipik mimari yaps
zaviyeli camiler yaplmtr. Plan zelliklerinden dolay ters T planl camiler olarak
da adlandrlan bu yaplar ok ilevli yaplard. Din ilevinin yan sra, bu yaplar bir
toplanma merkeziydiler. Bundan dolay, erken Osmanl kentleri birden fazla oda
olan dokulardan olumaktadr12.
16. yzyldan sonra nfus younluu ve olgunlam kurumlaryla Osmanl
kentleri iin eitli tanmlar getirilmitir. Vergi mkelleflerinin saysal younluuna
gre tanmlanan yerleimlerden 400-1000 vergi mkellefinin bulunduu yerleimler
kasaba, 1000den fazla vergi mkellefi olan yerleimler ise kent olarak
tanmlanmaktadr. 3000 st vergi mkellefi olan kentler ise byk kentlerdir. 14.
yzyln ilk yarsnda Bursa, Amasya, Ankara gibi kentler byk lekli kentler
arasnda yer alr. Bu kentler tarm d retimin younluuyla dikkat ekmektedir.
Ayrca, kentlerde idari dzey asndan bir Sancakbeyi ya da en azndan bir Kadnn
bulunmas gereklidir13.
ehircilik anlay asndan Osmanllarda ehrin btnn sur iine
hapsolmasnn gerekmedii grlmektedir. Ankarann yapsna bakld zamanda
kalenin dna taan birok yap grlmektedir. 16. yzylda ehirlerin artk kaleye
ihtiya duymad, ortaan feodalite kavramndan uzaklald ve daha ok

11

Halil etin, Malazgirt Zaferinden stanbulun Fethine Drl-Hsn Engriye, Tarihte Ankara
Uluslararas Sempozyumu, C.1, (Ed; Ylmaz Kurt), Ankara 2012, s.160-162.
12
. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.28-29.
13
Suraia Faroqhi, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yay., stanbul 1994, s. 14-18.

genileyerek byk alanlara yaylan ehirlerin olumaya balad grlmektedir. Bu

yapy Osmanlnn gcyle de badatrabiliriz.
nsanlarn gereksinimlerinin artmasyla paralel olarak ie kapank yaplardan
syrlmalar ve da dnk yapya brnmelerinin salanmasnda hi phesiz ki
ticaretin rol byktr. Gemite nemli ticaret yollar zerinde bulunan ehirlerin
korunakl yaps onlarn ister istemez ie kapal bir hal almalarna sebep olmutur.
Ancak devletlerin glenmesi ve ticari faaliyetlerini devlet eliyle korumaya
balamalaryla hem bu ehirlerin gvenlii salanmaya balanm hem de tccarlara
eitli imknlar verilmitir. Ticaretin etkili olduu ehirler incelendiinde gemite
kalenin evresi ile iindeki mevcut ar ve pazar yerlerinde ekillenen bir hayat
varken, zamanla kalenin deil de arnn ve pazarn etrafnda ekil alan ehirler ve
kltrler sz konusu olmaya balamtr. Ankarann da mevcut kaynaklarla bir
incelemesi yaplarak ne denli bir yapya brnd hakknda fikir sahibi olmaya
alacaz. Esas konuya gemeden nce Osmanlda ar ve pazar yerlerinin
terimsel olarak bir incelemesi yaplmaldr14.
a-) Osmanl Devletinde ar-Pazar Yerleri in Kullanlan Terimler:
Osmanlda daha ok ar tabirinin kullanld bilinmektedir. Ancak
zamanla ar tabirinin yannda baz terimlerde bu anlama gelecek ekilde belgelere
yansm ve i ie kullanlr olmutur. Arasta15, bazar16, bedesten(bezzezistan)17 gibi
terimler farsa kkenli olmalarna karn halkn diline yerlemi ve genel bir ar
tabirinin iine dhil edilmitir. te bu terimlerin ayrt edici zelliklerine bakmakta
fayda vardr.
Arasta, st genellikle tonoz veya atyla rtl br sokan iki yannda
karlkl sralanan ve ayn cins mallar satan dkknlarn meydana getirdii
ardr18. Trke'ye Farsa'dan getii sanlan arasta kelimesi nceleri Ordughta
kurulan pazar anlamnda kullanlmtr. Ama Trkede ar anlamn kazanmas,
14

Mustafa Cezar, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar Ve Klasik Dnem mar Sistemi, MEB,
Mimar Sinan ni. Yayn, stanbul 1985, s.23-28.
15
Halit Ongan, Ankarann iki Numaral eriyye Sicili, TTK, Ankara 1974, s.116.
16
H.Ongan, Ankarann ki Numaral, s.46,72,104.
17
H.Ongan, Ankarann ki Numaral, s 17,104.
18
Nusret am, Arasta, DA, C. 3, stanbul 1991, s. 335.

her eyin dzenli ve ssl bir ekilde sergileniyor olmasndan kaynaklanmaktadr19.

Bedesten(Bezzezistan), Osmanl dnemi Trk ehirlerinde ticaret blgesinin ar
iindeki merkezi ve deerli mallarn saklanp satld bir bina trdr20. Daha ok
bez ve kuma satan esnafn bulunduu ar anlamnda kullanlrken daha sonra
genel bir hviyet kazanmtr21. ar, st kapal pazarlara verilen addr22.Farsa
ar-su(drt taraf kapal alan) kelimesinden galat olarak dilimize gemitir. Ancak
ranllarda byle bir kullanma rastlanmamtr. Onlar daha ok bazar szcn
kullanmaktadrlar23. Kapan, Osmanl dneminde byk ehirlerde zellikle zahire
trnden ihtiya maddelerinin toptan alnp satld yerlere denmitir. Trk-slm
devletlerinde kullanlan kapan tabiri Osmanllar'da daha ziyade un kapan, bal kapan, ya kapan vb. satlan maln adyla birlikte kullanlm, bylece byk tart aletinin ismi olmaktan kp gnmz toptanc hallerine veya zahire borsalarna
benzeyen yerlerin ad olmutur. Un, ya ve baldan baka tahl, kahve, ttn, ipek.
pamuk, kuma ve eitli dokumalar reticiden satn alnarak bata stanbul olmak
zere byk ehirlerdeki kapanlara getirilirdi. Buralarda kad naibinin nezretinde
esnaf temsilcilerinin de hazr bulunmasyla mallar tartlr, arlk, kalite ve eidine
gre vergi ve narha tbi tutulduktan, fiyatlar belirlendikten sonra esnaf araclyla
tketiciye arzedilirdi. Osmanl Devleti'nin kurulu dneminde yaptrlan cami.
medrese, imaret vb. vakf messeselerinin masraflarn karlamak zere bunlarn
yanlarna kapanlar da ina ettirilmitir24.

19

M.Zeki Pakaln, Arasta, Tarih Deyimleri Ve Terimleri Szl, C.1, MEB, stanbul 1971, s. 64-65.
Semavi Eyice, Bedesten, DA, C.5, stanbul 1992, s. 302.
21
M.Zeki Pakaln, Bedesten,C.1, s.187-188.
22
Osman Ergin, ar, A, C.3, stanbul 1992, s.360.
23
Mustafa Cezar, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar s.12.
24
M.Zeki Pakaln, Kapan,C.3, s.552-553.
20

I.BLM
KENTN FZKSEL YAPISI
A- Ankara Kalesini evreleyen Yaplar
ehrin grnmne hisar egemendir ve hisar dnda ehir iki blmden
olumutur. Bu dnemde, Kale ve ehrin en eski kesimleri olan Bedesten, Hanlar
Blgesi ve Uzun ar'nn bir ksm yukar yz, bugnk Anafartalar Caddesi'nin
altnda kalan ve Hac Bayram Camii'nden Karacabey Klliyesi'ne kadar uzanan
ksm ise aa yz olarak isimlendirilmitir. 16. yzyln balarndan itibaren, Celali
Saldrlarna kar ehri savunmak amacyla, ehir sakinlerinin de katlmyla ina
edilmi bir nc surun varl, bu dnem er'iye Sicilleri incelendiinde ve
seyyahlarn anlattklar sonucunda kesin olarak bilinmektedir25.
Osmanl klasik dnemi boyunca merkezinde kale olmak zere, pazarn
etrafnda ekillenen bir Ankara grmekteyiz. Kalenin gney kapsnn nnde
Atpazar, onun gneyinde Koyunpazar ve onun da gneyinde Samanpazar bulunur.
Samanpazarndan kaleye doru kan sokak ayr arya doru gitmekteydi.
Soldaki sokak kavaflara, ortadaki sokak bakrclara ve sa taraftaki sokak demircilere
ve sobaclara kmaktayd. Kalenin hemen batsnda Hac Bayramdan inen yolun
mevkisinde Tabakhane muhiti vard. Buras deri ileyen esnafn merkeziydi ve doal
olarak Tabakhane adn tayan iki tane camii etrafnda ekillenmitir. Buradan
gneye doru gidildiinde Koyun Pazarna ulaan krklar Yokuu ve esnaf
dkkanlar bulunmaktayd. Bu blgede genel olarak bedesten ve hanlar yer
almaktayd. Bunlarn en by Mahmud Paa Bedestenidir. Onun dnda bu
devirde ayn blgede dalm vaziyette, Kurunlu Han, Penbe Han, Kapan Han,
Zafiran Han, Zafran Han, Bakr Han, Tuz Han, engel Han, ukur Han, Pilavlolu
Han,Yeni Han bulunmaktayd26. Ankara tarih boyunca nemli bir ticaret yolu olan
kral yolu zerinde bulunmas ve savunmasnn gl olmas sebebiyle bu tarz
25

zer Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yzylda Ankara Ve Konya, Ankara
Enstit Vakf Yay., Ankara 1995, s.16.
26
Adnan Grbz, 16-17. Yzyllada Ankara Kalesi, Tarihte Ankara Uluslararas Sempozyumu, C.1,
(Ed; Ylmaz Kurt), Ankara 2012, s.142.

faaliyetlere her dnemde ev sahiplii yapmtr. Bu devirde de ehir merkezinde

byk bir ticaret alanna ve onun iinde yer alan ticari yaplara sahip olmutur27.
ehrin ekonomik faaliyetlerini ve srekli faaliyet iinde olan blgelerini
bilmek iin hanlarn ve esnaf arlarnn belirlenmesi gerekmektedir. Bu meknlar,
insanlarn bir ama iin toplanarak etkileim halinde olduklar belli bal
yerlerdendir. Mahalleden veyahut uzak bir kyden alveri yapmaya gelen
insanlarn, dnyaca kalitesi ve gzelliiyle bilinen sof iin gelen yabanc tccarlarn,
dier ehirlerden gelen mslman tccarlarn, ulaklarn ve birok insann bir araya
geldiini dnrsek bedesten, kapan, pazaryeri, ar ve hanlarn nemli bir kltrel
etkileim merkezi olduunu syleyebiliriz. Bu konunun kapsamna daha ok ey
katabiliriz fakat buradaki asl mesele bu yerlerin nemini anlayabilmektir. Bunun
iin ncelikle Ankara kent merkezindeki bedesten, kapan, ar, pazaryeri ve hanlar,
fiziksel yaplar asndan inceleyelim.

a-)Hanlar:
Ankarada eitli dnemlerde elbette ki birok han yaplmtr. Biz burada
XVI. yyda yaplm olanlarna deinmeye alcaz. Ariv kaynaklarndan da
yararlanamadmz iin muhtelif eserlerden nemli grdmz kesimleri kendi
szgecimizden geirmeye alacaz.
Penbe Han; Fatih Sultan Mehmedin sadrazam Mahmud Paa tarafndan
yaptrlmtr. Atpazarnda bulunan bu hann bezci ve ipliki dkknlarnn yannda
olduu ve bu ticaretle uraan kimselerin urak yeri olduu bilinmektedir28.
Tuz Han; Mimar Cafer adl bir hayr sahibi tarafndan yaptrlan bu Han,
Keyyalin Mahallesi'nde bulunuyordu. Bu mahalle Kale'nin batsnda yer almaktayd
27

Bu paragraf ksmn belirteceim kaynaklardan derledim. Bknz; S. Aydn,-K.Emirolu -. TrkoluE. D. zsoy, Kk Asyann Bin Yz: Ankara, Dost Kitabevi Yay., Ankara 2005, s.151-152.; zer
Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI. Yzylda Ankara Ve Konya, Ankara
Enstit Vakf Yay., Ankara 1995, s.15-19. ;Halil etin, Malazgirt Zaferinden stanbulun Fethine
Drl-Hsn Engriye, Tarihte Ankara Uluslararas Sempozyumu,C.1, (Ed; Ylmaz Kurt), Ankara 2012,
s.160-162. ;Sevgi Aktre, 16. Yzyl Ankaras zerine Bilinenler, Tarih inde Ankara ( Odt Eyll
1981 Seminer Bildirileri), der; Ayl Tkel Yavuz, TBMM, Ankara 2000, s.4.
28
mer Demirel, Osmanl Uzun arlarna rnekler: Ankara-Sivas Uzun arlar, Tarihte Ankara
Uluslararas Sempozyumu, C.1, (Ed; Ylmaz Kurt), Ankara 2012, s.379.

ve bu kesim 1881 ve 1917 byk yangnlarnda tamamen yok olmutur29. Yapm

tarihi kesin olarak saptanamayan Tuz Hannn, 16. yzyl sonlarna doru yaplm
olabilecei tahmin edilmektedir30.
Kapan Han; Kale yaknnda, Atpazar'nn batsnda yer alan Keyyalin
Mahallesi'nde, Tuz Han'na yakn bir konumda bulunmaktayd. elebi Mehmed devri
emirlerinden, Bayezid Paa'nn olu sa Bey tarafndan, Fatih devrinde yaptrld
belirtilmektedir31. Ankara'nn evresi ile olan ticaretinin, zellikle yiyecek ve iecek
maddeleri satnn yapld kesimin nemli bir yapsyd. Tuz Han gibi tamamen
yok olmutur32.
Kurunlu Han; Atpazar'nda, Mahmud Paa Bedesteni'ne dou duvarndan
bitiik, Ankara'nn en byk programl hanlarndan biridir. Kitabesi olmayan hann,
mimari zellikleri, plan ve malzeme benzerlikleri dikkate alnarak, Bedesten gibi
Mahmud Paa tarafndan yaptrld birok aratrmac tarafndan benimsenmitir.
Ancak bir baka kaynak da, Tahrir Defterlerinde Fatih Devri Vezirlerinden Rum
Mehmed Paa tarafndan skdardaki imaretine vakf olarak yaptrld, 48 odadan
olutuu bildirilmektedir. 16. yzyl sonlarna doru, bu dnemin en ilek han
olduu ve Bedesten'e yaknl nedeniyle ehre gelen tccarlarn konaklamas, alveri yapmas iin en uygun yerde konumland ve zellikle "sof" tccarlarnn
mallarn depolad bir han olduu anlalmaktadr33.
Zafran Han; Atpazarnda bulunan 16. Yzyl hanlarndandr. Ortas avlulu,
etraf iki katl olarak revak ve odalarla evrili Han'n, batdan beik tonozlu tek girii
vardr. zeri sval olan duvarlarndan, alttakiler ta, sttekiler sra tula, bir sra
tatr. 42 odal olan Han'da, odalar beik tonozludur. Zafran Han da gnmzde
mevcut bulunan, ancak yenilenmelerle nemini yitirmi Ankara Hanlarndandr.

29

Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, TTK, Ankara 2006,s.192.

A. Grbz, 16-17. Yzyllada Ankara Kalesi,s. 143.
31
. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s. 17-18.
32
. Demirel, Osmanl Uzun arlarna rnekler, s.380.
33
. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.18.
30

10

Yeni Han; Atpazar, Hac Arab Mahallesi, ukur Han'n Kuzeybatsnda

bulunuyordu. Yeni Han da 16. yzyla tarihlenen ancak hakknda bilgi bulunmayan
Ankara Hanlarndandr34.
ukur Han; Atpazar, Ser Meydannda, engel Hann Kuzeybatsnda
bulunan ukur Han, kerpi duvarl, ahap hatll ve kiremit atl, 16. veya 17. yzyl
hanlarndandr. Ortas avlulu yap, etraf iki katl olarak birer revak sras ve odalarla
evrilmitir. Hana kuzeydeki meydandan tek giri vardr ve alt kat revaklar -dou
hari- dkkan haline getirilmitir35.
engel Han; Atpazar, Ser Meydan'nda, ukur Han'n Gneydousunda
bulunan engel Han, bir sra ta, arada sra tula duvarl, kiremit atl bir yapdr.
Doudaki giri kaps zerindeki kitabesinden, 1521-1522 tarihinde yaptrld
anlalmaktadr36. Byk bir avlu etrafnda iki katl olarak revak ve arkada odalara
sahip olan Hana, kuzeydoudan beik tonozlu tek bir giri vardr. Batda eimden
yararlanlarak yaplan bodrum ile bu ksm katldr. Giriin zerinde mescid ksm
yer almaktadr. n cephede, dou ksmnda yan yana 9 dkkan sralanr. Bugn
tabakhane ve yn deposu olarak kullanlan engel Han, tarihi deerini kaybetmemi
16. yzyln nemli yaplarndandr.
Pilavlolu Han; Atpazar, Hanlar Sokak'ta yer alan Pilavolu Han (ya da
Pilavcolu Han) 16. - 17. yzyllara tarihlenmektedir. Han, L tipli bir plana
sahiptir ve kapal bir salon ve dehliz gibi bir giriten ibarettir. Giri cephesinde iki
yanda dkknlar sralanr. Yap, tek avlulu, ift katl odalardan ve da alan
dkkanlardan olumaktadr. Halen dkkn, depo ve otel olarak kullanlmaktadr ve
eitli onarm ve eklentilerle zgn niteliini yitirmitir37.
Zafiranc Han; Bu han da Atpazar'nda bulunuyordu, ancak gnmzde
mevcut deildir.
Bakr Han; Karaca Paa Olu Ahmed elebi tarafndan II. Murad veya Fatih
devrinde yaptrlan Bakr Han da Atpazarnda bulunmaktayd. Bu hann yeri tam
34

. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.19-20.

S. Aktre, 16. Yzyl Ankaras, s. 20.
36
. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.18-19.
37
S. Aktre, 16. Yzyl Ankaras, s.21.
35

11

olarak saptanamamtr. Ancak, gnmzde de bakrclarn younlukla bulunduu

Zafran Hannn arkasnda bulunabilecei tahmin edilmektedir38.

b-)ar ve Pazaryerleri
ehrin 16. yzylda ana merkezi olan Atpazar, Hanlar Blgesi ve Bedesten,
Uzun ar yoluyla Kaledibi ve Karaolan arlarna balanmaktadr. Ankara'nn bu
dnemde "Aa Yz"nde yer alan bu arlardan Tahtakale ars, Doanbey
Mahallesi (gnmzde de ayn adla anlan bir mahalledir) ile evrelenmi, han,
hamam, cami, mescid vb. antsal yaplarla belirlenen, ehrin ikinci bir merkezi
diyebileceimiz bir ar niteliindedir. Daha sonraki yzyllarda, Karaolan
ars'nn da gelimesi ve nitelik deitirmesi ile bu ikinci merkez olgusu daha
belirginleecektir.

Doanbey

Mahallesi

16.

yzylda

ehrin

en

kalabalk

mahallelerinden biridir ve ticaretin geliimi, geleneksel sanatlar ve servis

sektrlerinin geliimi iin bir potansiyel tamaktadr39.
Koyun Pazar ars: Bugnk Samanpazarn, Atpazarna balayan hala
aktif olarak kullanlan dik yoku zerinde Koyunpazar ars yer almaktadr. Bu
arda deiik esnaf gruplarnn ayr ayr kmelendii saptanmaktadr40.
Uzun ar: Bedesten'den Sulu Han'a doru, yani Kaledibi'nde inen byk
ardr. Toporafik olarak olduka eimli bir arazi zerinde oluan bu ar,
gnmzdeki krklar Yokuu dorultusunda yer almakta ve Sulu Han (Hasan
Paa Han)dan balayarak Bedestene kadar uzanmaktayd. Her eit esnafn
dkkanlarnn burada bulunduu gibi, ehir esnafnn zel arlar da Uzun arya
alyordu41.
Atpazar ars: Hisarn d surunun nndeki dzlktr. Bir kysnda
bedesten yer almtr. atpazar ounluunu erilerin igal ettii dkkanlarn yer
ald, burada havyan alm satm da yapld anlalmaktadr.

38

. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.19.

A. Grbz, 16-17. Yzyllada Ankara Kalesi, s.146.
40
. Demirel, Osmanl Uzun arlarna rnekler, s.380.
41
. Demirel, Osmanl Uzun arlarna rnekler,s.381.
39

12

Karaolan ars: Bugn ki Anfartalar caddesi bu isimle anlyordu. Aa

Yzn en nemli arlarnda biriydi42.
Debbahane Pazar: Ankarann debbalar, ehrin kuzeyinde Bendderesi
denilen yerde, dere kenarnda yerlemilerdi. dere kenarna yakn olduu
anlalmaktadr. Debbalar kullanlmaya hazr hale getirdikleri derileri bu pazarda
pazarlamlardr43.
Araba(Kan) Pazar: kszce Mahallesi'nde, bugnk Denizciler Caddesi
balangcnda, Turizm ve Ticaret Meslek Yksek Okulunun arka ksmnda yer
almaktayd. nc sura yakn olmas nedeniyle, Ankara evresinden gelen kiilerin
al-veri yaptklar bir yer olduu tahmin edilmektedir44.

c-)Dier Meknlar:
Bedesten: Hisarn d duvarnn gneydou kysnda ve Atpazar denilen
yerdedir. F.Sultan Mehmedin sadrazam Mahmud Paa tarafndan yaptrlmtr.
Olduka byk bir bina olduu 96 hcreli yapsndan anlalmaktadr. zel bekiler
tarafndan korunan, kymetli eyalarn sakland ve ticaret kesiminin merkezi
durumunda olan bir yapdr. stanbulda 3 bedesten olmas, ticaret bakmnda ve
nfus bakmnda stanbul ile Ankarann kyaslamas yapldnda aradaki fark
grebilmekteyiz.
Kapan: Keyyalin mahallesinde, Unkapan Han bitiiindedir. Un, buday,
meyve ve dier yiyecek maddelerin, yani ehrin iaesi ile ilgili ticaretin yapld
yerdir. Bir tart aletinin bulunduu bu Pazar, ehrin en nemli yerlerinden biridir45.

42

. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.19.

. Demirel, Osmanl Uzun arlarna rnekler, s.381.
44
A. Grbz, 16-17. Yzyllada Ankara Kalesi, s.147.
45
. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih , s.19-20.
43

13

II. BLM
ARI-PAZARLARIN KENT HAYATINA ETKLER
a- arnn Kent indeki nemi:
Osmanl Devletinde arlar ve pazarlar camiden sonra ehrin en temel
unsurunu oluturmaktadr. Zira belgelerde ehirlerCuma klnur bazr durur yer
olarak tarif edilmektedir. slam ncesi Trk ehirleri genelde kale, ehristan ve rabad
ksmlarndan olumaktadr46. Kale, ehristan ad verilen ksmn iinde yer almakta
ve evrili bulunduu bir sur dolaysyla i kale adyla da anlmaktadr. ehristan da
rabaddan bir surla ayrlrd. slam ncesi bu ehir dzeninde ar rabadn en d alan
saylacak blgede yer almaktayd47. slamn kabulyle birlikte Trklerde de ar
artk ehrin merkezine yerleen caminin yannda yer almaya balamtr. Nitekim
Osmanl da bu sule uyarak kentin en hkim noktasna nce cami yapmak suretiyle
dier imar faaliyetlerini gerekletirmitir.
Klasik dnem Osmanl Devletinde insanlarn ilk buluma adresi hi phesiz
ki camilerdir. Genel ereveden bakarsak ibadethanelerin ok sayda insan topluyor
olmas ve insanlarn ilgisinin ekilerek rn satnn yaplaca en uygun yerin
camilerin yan olduu sylenebilir48. Hem bu ekilde toplumu bir araya getiren
arlar kontrol altna alnm ve hem de seri bir iletiim imknn dourmutur.
Herkes tarafndan ulalabilir olmak gayesiyle de zellikle ehirlerin en merkezi
yerine yerletirilmitir.
Pazar yerleri ve hanlar temel kurum olan caminin hemen yan banda
sralanmakta, ayn dalda retim yapanlar ve tccarlar bir arda bulunmakta ve bu
arlar nemlerine ve dini hizmetlerle ilikilerine gre camiden ehrin kaplarna
doru bir sralama iinde yer almaktadrlar49. Bununla birlikte hamam, imaret,
medrese gibi ehrin nemli yaplar da ehir merkezinde birbirine yakn bir ekilde

46

. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.15.

M.Cezar, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar s.21.
48
H. nalck-G. Renda, Osmanl Uygarl, s. 428.
49
. Ergen, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarih, s.31.
47

14

yer almtr. Bu yaplar genelde vakf binalar olarak yaplm ve bu yaplarn vakf
ad altnda toplanmas arnn merkezdeki yerini daha da salamlatrmtr50.
Pazar yerlerinin kalenin etrafnda sralanmasndan tr, yakn evrelere de
hitap edebilmek adna haftann belirli gnlerinde baz mahallelerde sergiler
kurduklar dnlebilir.

b- arnn Sosyal-Ekonomik-Kltrel Hayattaki Grevleri:

lk bakta arlarn sahip olmas gereken birok zellik gze arpar.
Bunlardan ilki kurulduu yerle alakaldr. Ulalabilirlii, denetim ve gvenliinin
kolayca temin edilebilecei bir yer ncelikli zellikleri arasndadr. ktisadi
faaliyetlerin, insanlarn ihtiyalarndan doduu eklinde bir yaklam ve bir huzur
ortam oluturma arzusu gz nne alnrsa, hem arlarda yaam mcadelesini
kazanacak insanlarn hem de buralardan ihtiyalarn giderecek insanlarn
zahmetsizce ulaabilecekleri yerler arlar iin en uygun meknlar olmutur.51
nsanlarn ihtiyalarn karlamalarn kolaylatrmak zere eitli mallar ve
dolaysyla eitli ikollarn barndrmak, birbirine bal ikollarnn ham madde
akn kolaylatrmak, pazardaki belli maddelere dair fiyatlar ve rn kalitesini
takip edebilmek gibi sebepler arlarn bykln etkileyen durumlardr. Bylece
tek bir bedestenin etrafnda farkl ikollarna ve bunlarn bal olduu loncalara ait
arastalarn oalmasyla byk arlar meydana gelmitir52. Ortalama byklkteki
ehirde bir bedesten, biraz byke ehirde ise iki bedesten bulunurdu. XVI.
yzylda stanbulda bedesten varken53 Ankarada bir bedesten bulunmaktadr.
Ancak dikkat eken ise XVI. yzylda Ankarada bulunan bu tek bedestenin kalenin
evresindeki arlarla birlikte ne kadar byk bir ticari organizasyona kar
skntsz

bir

ekilde

faaliyet

gsterdiidir.

Ankarann

yabanc

tccar

potansiyelinden ve Bursa-zmir gibi liman ehirleriyle yapt ticaretten tr ok

sayda yerli-yabanc tccar arlayabilecek derecede kapasitesinin bykl
50

Suraia Faroqhi, Ankara ve evresindeki Arazi Mlkiyetinin ya da nsan Toprak likilerinin

Deiim, Tarih inde Ankara ( ODT Eyll 1981 Seminer Bildirileri), der; Ayl Tkel Yavuz, TBMM,
Ankara 2000, s.62.
51
H. nalck-G. Renda, Osmanl Uygarl, s. 425.
52
Adnan Grbz, 16-17. Yzyllada Ankara Kalesi, 146-148.
53
M.Cezar, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar s.27.

15

anlalmaktadr54. Bu yzylda Osmanl ehirleri gz nnde bulundurularak

yaplacak bir deerlendirme ile Osmanl arlarnn kurulduu blgenin hemen
btn ihtiyalarna cevap verebilecek bykle sahip olmak mecburiyetleri vardr
diyebiliriz.
eitli ikollarnn bir arada bulunduu arlarn varl, belli ikoluna
mensup zanaat sahiplerine ait arlarn olmad anlamna gelmez. Nitekim
Atpazar, Koyunpazar, Debbahne ars, Kan(Araba) Pazar ve Kapan(ehrin
iaesi) XVI. yzyl Ankarasnda belli ikoluna ait arlar olarak dikkat
ekmektedir55.
c- arnn Denetimi ve Gvenlii:
lerinde kymetli rnlerin depolanmas, zamanla ihtiyaca binaen yeni
blmlerin eklenebilmesi ar yaplarnn tuladan ina edilmelerin neden olmutur.
Bununlar birlikte gvenliini yine de salamak iin, arlarn bizzat ar esnaf
tarafndan yetitirilen ve cretleri denen gvenlik grevlileri vardr56.
Kentin iaesi ticaret ve loncalarn kontrol altnda alan kiiler tarafndan
salanrd. Kurulutan itibaren zellikle toplum hayatnn bir unsuru olan loncalar
devletin kontrol altnda olmakla birlikte kendi nizamlar olan ve kendilerini idare
eden yaplar durumundaydlar. Devlet baznda alnan bu tedbirlerin uygulanmas ve
denetlenmesi kad, muhtesib, arpa emini, esnaf kethdas ve uhadr gibi eitli
kademelerdeki kiilerin yapt kontrollerle salanrd57.
Kadnn eitli grevleri arasnda belediye ileri nemli bir yer igal ederdi.
Kadnn nemli grevlerinin banda narh tespiti vard. Kadnn grevi fiyat ilerinin
tanzimi ile snrl deildi, esnafn denetiminden, gelen mallarn paylamna,
hkmet emirlerinin esnafa duyurulmasna ve eitli cezalar vererek uygulanmasna
kadar geni bir grev alan vard. Teftie karak esnafn dzenini ve alnan
kararlarn ne kadar uygulandn kontrol ederdi58. Narhtan fazla veya okkadan eksik

54

S. Faroqhi, Ankara ve evresindeki Arazi Mlkiyetinin, s.66.

H. nalck-G. Renda, Osmanl Uygarl, s. 429.
56
M.Z. Pakaln, ar Aas, C.1, s.330.
57
H. Ta, XVII. Yzylda Ankara, s. 185-186.
58
Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, s.190.
55

16

satanlar annda falakaya yatrarak cezalandrrd. Kad grevlerini icra ederken

muhtesibin faal yardmlarn alr, hatta ilerinin bir blmn ona yaptrrd59.
Muhtesibin en nemli grevleri narh tespiti, devlet adna ii tabakasn
kontrol

edip

haklarnn

korunmas

ve

esnaf

loncalarnn

standartlarnn

60

srdrlebilmesinin salanmasyd . Muhtesibin darlk grlebilecek baz mallarn

denetimini yaparak tedbir alnmasn istemek, sefer iin orducu tayini yapldktan
sonra onlar defterdeki bilgilerine gre uygulamaya sokmaktr. Muhtesib,
uygulamalar ve denetimler yoluyla asayii, sosyo-ekonomik hayat bir dzende
tutmakta ve bu dzeni korumakta nemli bir rol stlenmitir61. Muhtesibin ceza
uygulamalar yapmaya da yetkisi vard. Bu uygulamalar yapt srada kololanlar
denilen onbe kiilik bir grupta yardm ederdi. Ksaca muhtesib, esnafn ve halkn
gnlk alveriini ve iktisadi hayatn kontrol eden en nemli grevliydi. Bunun
yannda arpa emini, tahl iaesini denetleme grevini stlenmiti. Yani arpa emini,
buday fiyatlarna narh koyma, buday cinsinden toplad verginin stanbula
gnderilmesini ve eitli ambarlarda depolanmasn temin etme grevlerini yrten
bir nevi iae nazr idi62.
Osmanl Devletinde esnaf loncalarnn son derece disiplinli bir ileyii vard.
Kurallar titizlikle uygulanr, riayet etmeyenler cezalandrlrd. Devletten maa alan
ve sarayn eitli hizmetlerini gren ehl-i hiref-i hassa dnda kalan sivil esnaf
loncalar, gl bir hiyerarik sisteme tabiiydi. Bu sistem esnaf eyhi, esnaf
kethdas, yiitba, usta, kalfa ve raktan meydana gelmekteyd63i. Osmanl
esnafnda kethda kayd- hayat artyla seilirdi. Ancak grevi srasnda kt tutum
ve davran sergilememesi temel lyd, aksi takdirde grevden alnrd. Osmanl
esnaf loncalarnda, dinsel bir ayrma yoktu. Mslman ya da gayrimslim, esnafn
faaliyetleri ayn muhtesib tarafndan kontrol edilirdi64.
Loncalar devletin ticareti denetleyen, dzenleyen eli konumunda hareket
ediyordu. Ancak dorudan devlet kurumu olmayan loncalarn da varln devam
59

Ziya Kazc, Osmanlda Yerel Ynetim (htisb Messesesi), Bilge Yay. , stanbul 2006, s. 65,
Z. Kazc, Osmanlda Yerel Yn , s.69,
61
H. Ta, XVII. Yzylda Ankara. s.190-192.
62
Z. Kazc, Osmanlda Yerel Yn , s.71,
63
S. Faroqhi, Ankara ve evresindeki Arazi Mlkiyetinin, s.67.
64
Mehmet Demirta, Osmanlda Frnclk 17. Yzyl, Kitap Yay. , stanbul 2008, s. 25-28.
60

17

ettirip grevlerini yerine getirebilmeleri ait olduklar ikollarna hkim bir mevkide
bulunabilmelerine balyd65. Bu sebeple her i koluna ait bir ar ehrin bir yerinde
veya ana arnn bir blmnde teekkl etmitir. Bu sayede loncalar hammadde
akn, fiyatlar, ayn i kolundaki dkkn saysn ve bunlarn yetimelerini takip ve
kontrol edebilir durumdaydlar.
ar, Pazar vb. yerler esnafn bir arada bulunduu ve iktisdi faaliyetlerin bir
arada yrtld derli toplu yerler, devlet tarafndan sna retim ve pazarlamayla
ilgili gerekli ilemlerin kolaylkla gerekletirilmesini salyordu. Vergilendirme ve
bu vergilerin tahsili, rn kalitesi ve fiyatlarnn denetimi, alma artlar ve ilgili
cretler bu arlarn kolaylk salad vazifelerdendi66.
arlar, barndrdklar ikollarna gre birbirlerinden ayrldklar gibi
yrtlen ticari faaliyetin zelliine gre de farkllk gsterebilirdi. Osmanl arlar
iin bu ayrmlarn en nemlisi ise toptan ticaret idi67. arlar daha ok tketicilerin
ihtiyalarn giderdikleri ticaret yerleri iken kapan, han gibi yerler hammaddelerin ve
dier mamllerin toptan olarak temin edildii yerlerdi. Cinsi ne olursa olsun tm
mallarn datmnn yapld kapan veya hana getirilir, buradaki toptanc tccara
satlrd68.
Tarmdan, hayvanclktan, zanaattan elde edilen art rn yahut ticaret
vastasyla yurt dndan tedarik edilen rn nce kapan ad verilen toptan sat
yerlerine getirilir ve buralarda perakendeci esnaf tarafndan satn alnrd. Bu
kapanda gerek retime hazr rnn gerekse hammaddenin fiyat belirlenir ve bu
fiyatlarda toptanc esnaf vastasyla arlarda tketiciye yansrd.

65

Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, s.197.

S. Faroqhi, Osmanlda Kentler , s.177.
67
Hlya Ta, XVII. Yzylda Ankara, s.198.
68
S. Faroqhi, Ankara ve evresindeki Arazi Mlkiyetinin, s.65.
66

18

SONU

ary tm ynleriyle ele almaktansa hayata etkilerini incelemi

olmamzdan tr, ihtisab meselesi, esnafn dzeni, narh meselesi, grevli kiiler ve
meslek kollarn tek tek anlatmadk. nk o ksma girildii anda konu ok farkl bir
boyuta gitmi olacak ve sanki ar iindeki esnaf ilemi gibi olacaktk. Biz burada
genel havasyla ardaki hareketliliin hayata yansmalarn bir nebzede olsa
aktarmaya altk.
arlar, retimini yahut ticaretini yapm ve gnn rzkn kazanmak iin
dkknna gelmi esnaf, yine ayn ekilde retimini yapm bunun fazlasn paraya
evirmi veya evrilmek zere kendisine gelmi ve bu parayla da ihtiyalarn
karlamak amacnda olan insanlar bir araya getiren yerdir. dri ve iktisadi bir
nizam bulunan, bununla birlikte kkl bir medeniyetin izlerini tayan, ayn
zamanda ann gzel birer mimari eseri olan, gelirleriyle de daha birok kurumun
ve canl cansz varln hayatn devam ettirmesini salayan bal bana bir
dnyadr.
Ankara bir yanda belli sokaklarda kurulmu olan ve daha ok i pazara
ynelik retim ve ayn mekanlarda bu retilen mallarn ticaretinin yapld esnaf ve
arlarnn varl, dier yanda Atpazar, Koyunpazar ve bu pazarlar civarnda
ilevlerini srdren hanlar vardr. Bu hanlar hem yurtii hemde yurtd ilikilerin
saland en can alc noktalardr. Ksacas arlar ehrin kalbinin att ve ehre
kann pompaland en nemli yerlerdir.

19

KAYNAKA

AKDA, Mustafa, Trk Halknn Dirlik ve Dzenlik Kavgas: Celali

syanlar, TTK, Ankara 1974.

AYDIN, S. EMROLU, K. TRKOLU, . ZSOY, E. D. , Kk

Asyann Bin Yz: Ankara, Dost Kitabevi Yay., Ankara 2005.

AKTRE, Sevgi, 16. Yzyl Ankaras zerine Bilinenler, Tarih inde

Ankara ( Odt Eyll 1981 Seminer Bildirileri), der; Ayl Tkel Yavuz,
TBMM, Ankara 2000.

CEZAR, Mustafa, Tipik Yaplaryla Osmanl ehirciliinde ar Ve Klasik

Dnem mar Sistemi, MEB, Mimar Sinan ni. Yayn, stanbul 1985.

AM, Nusret, Arasta, DA, C. 3, stanbul 1991, s. 335-336.

ETN, Halil, Malazgirt Zaferinden stanbulun Fethine Drl-Hsn

Engriye, Tarihte Ankara Uluslararas Sempozyumu, C.1, (Ed; Ylmaz
Kurt), Ankara 2012, s.160-165.

DARKOT, Besim, Ankara, A, C.1,s. 437.

DEMREL, mer, Osmanl Uzun arlarna rnekler: Ankara-Sivas Uzun

arlar, Tarihte Ankara Uluslararas Sempozyumu, C.1, (Ed.; Ylmaz
Kurt), Ankara 2012, s.379-383.

DEMRTA, Mehmet, Osmanlda Frnclk 17. Yzyl, Kitap Yay. ,

stanbul 2008.

ERZEN Afife, lk ada Ankara, TTK, Ankara 2010.

ERGN, Osman, ar, A, C.3, stanbul 1992, s.360-5.

ERGEN, zer, Osmanl Klasik Dnemi Kent Tarihiliine Katk XVI.

Yzylda Ankara Ve Konya, Ankara Enstit Vakf Yay., Ankara 1995.

EYCE, Semavi, Bedesten, DA, C.5, stanbul 1992.

FAROQH ,Suraia, Osmanlda Kentler ve Kentliler, Tarih Vakf Yurt Yay.,

stanbul 1994.

FAROQH, Suraia, Ankara ve evresindeki Arazi Mlkiyetinin ya da nsan

Toprak likilerinin Deiim, Tarih inde Ankara ( ODT Eyll 1981
Seminer Bildirileri), der; Ayl Tkel Yavuz, TBMM, Ankara 2000,
20

GRBZ, Adnan, 16-17. Yzyllada Ankara Kalesi, Tarihte Ankara

Uluslararas Sempozyumu, C.1, (Ed.; Ylmaz Kurt), Ankara 2012, s.142149.

NALCIK, Halil RENDA, Gnsel, Osmanl Uygarl, C. 1, TC Kltr Ve

Turizm Bakanl Yay. , Ankara 2009.

KAZICI, Ziya, Osmanlda Yerel Ynetim (htisb Messesesi), Bilge Yay.

, stanbul 2006,

MITCHELL, Stephen, Roma Dneminde Ankyra; Epigrafik Kltr,

Tarihte Ankara Uluslararas Sempozyumu, C.1, (Ed.; Ylmaz Kurt), Ankara
2012, s. 524-528.

ONGAN, Halit, Ankarann iki Numaral eriyye Sicili, TTK, Ankara 1974.

PAKALIN, M.Zeki, Tarih Deyimleri Ve Terimleri Szl, C.1-2, MEB,

stanbul 1971.

TA, Hlya, XVII. Yzylda Ankara, TTK, Ankara 2006.

TURAN, Osman, Seluklular Zamannda Trkiye Tarihi, stanbul 1984.

21