TORKiYE POSTAlARI

GAZZE.

61 YILLIK KAT LiA'M

KEMAL ATATD R K 1880·1938

.~~YJ! Jl

BUGUNU .

ANLAMAK :i<;::iN

$UBAT 2009 - 5 TL .~I':Tc Flyatl6 2.? TL

J~:i.ijde~. ~~········: :.::.:.:.: .. .. .. :: .. :.:·:.: .. .. .. :.········::::::.:::::·:·:·::.:::::.:: ::.::.: .". .. : :.::::::'::::::.: .. :.::: :::: .. ::

Sayfalarda akan zaman

B asianjncmdan bugi.ine Tiirkiye'de tarih dergiciligi. 1950'!erdeatlhm ppan tarih dergileri arasinda, Hayat Tarih Mecmuasi biiyiik bir basanya irnza atrrusti.

Israil sivilleri hedef aliyor Siyonist hareket 1948'den bu yana savisrz hunharhk sergiledi. Amerikah Yahudi tarihci Finkelstein'in kitabindan, Israil'in saldmlannin 61 plhk ge<;:mi~iilin ozeti ...

Obama Beyaz Saray'da Beyaz Saray'in insaatinda 217 yil once siyah kolcler yahlhnlm1§h. ~imdi bir siyah, Beyaz Saray'da; ama bu kez patron olarak.

Yanlis Atariirk

1881'de dcgrncdi, Pembe Eve sonradan geldi, babasi Ali Riza Efendi fotograftaki kisi degildi. Atatiirk'Je ilgili yanlis bildiklerimiz ...

Anarsi dogdugu yerde Kokeni eski Yunancadan gelen "anarsi", yuzy.llar sonra yine avru topraklarda anIarruru buldu. Atina'da patlak veren olaylardan, anarsizrn tarihine bir bakis,

Amlarma sayp Canakkale muharebe alanlannda insaa t calismalarr ... Son gazi ... 1. Diinya Savasi biteli 90 yil oldu ... UNESCO'nun ya§ayan insan hazineleri ... Antep savunmasirun 90 yiluk belgeleri.

4 NTV TARiH ~UBAT 2009

Arkeoloji: 10 biiyiik kazr

- Tiirkiyede 2008 ph boyunca 452 arkeolojik cahsma ger<;:ekle~tirildi. Aliaga'dan Yenikapi'va, Sagalassos'tan Catalhoyuke.tarihi degi~tiren buluntular. ..

14 Subar Sevgililer Giinii Antikcagda bahan karsilama torcnlcrinin bir parcasr alan festivale, Hiristiyanhk ve Aziz. Valentinus nasil sahip pktl? ilk kartpostah kim yazdrr

Y,,, Kurtulus Savasr'nda

5· istanbul

Anadolu'daki miicadele istanbul'dan giden silah

ve miihimmat sayesinde yiiriitiilebildi. Muaveneti Bahriye orgiitiiniin faaliyetleri ...

""': Takvimler: Tarihin ~"" ill:illtakip<;:isi

Zamamn pesinde her kiiltiir kendi takvimini yaptl. Cunkii zaman hem ~ok degerliydi hem de iktidarlarin degismcz bir denetim araci,

Hollywoodlu T urhan Bey _ 40'h yillann diinyaca meshur jonii Turban Bey, bugiin Viyana'da ya~lyor. Unutulmaz filmlerin aktorii, kendi hayat filmini anlattr,

':"" ,Hurrem Sultan

" "" Kimilerine gore Kanuni'yi

ask tuzajnna dii§iiren, haremden valide sul ranliga yukselen bir enrrikacrydi. Aslmda sahici bir apk ve iyilikseverdi,

, ~, ';~ Iplikhane-i Amire "

~.".,. "Donanmamn 300

metrelik halatlanmn biikiildiigii 350 metrelik fabrika, once askeri hastane ve hapishane, 20. yuzyilda ise halt saha oldu.

"Tabiat ananm ye~il .- savascilan

George P_ Marsh'tan Yosemite Milli Parki'na.jcan-jacques Rousseau'dan Greenpeace'e ekoloji tarihinin doniim noktalan ...

,.- ., TatWte' QU ay .. Tanh d1arrtar

., ': .q'iin/,Buglin

, : I\okk~iyon. nunillngiin

~a;grt Uzerinde / EnisBatur N'":~~k1tap"

Sah.¥tiiJil Nedrer i~1i

, KltaP

A~a;qdlu~nun Ustalan /

" Ah~¢fYe~ili:epe

" r-fiJ, Bli"Diyar / B\:i:n:f.icl])in~ ,,," ,A.japda

- ... :

:~ C~el' tarihi

B~l~aea IS'edat Ya~ayan " Blltri."eee / Nevzat Erkrnen

;, Zamanirt bnde! iS~Il~ike Tagan

NTV TARiH $UBAT 2009 5

••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••.••••• ++~ ••• +.~+ •••• ~~ ••• L~"" ., •••••••••••••••••••••••••••••••••• ' •••••••• ; ••••••••••••••••••••••••• ~ ••••••••••••••• ~- ••••••••••••••••••

Editor

1 Fusun Turcan Elmasoglu 2 Mustafa Dagls,tanh 3 Gi.irsel Goneli 4 Urnit BayazogLu 5 Yavuz Durust 6 Gi:\khan Tarkan Kamman

7 Melda Bagdatil 8 Anegiil Parlayan 9 Bellm. Dalkrranojslu 10 Biinyad Dins:

6 NTV TARiH :;;UBAT 2009

Yolcu ...

yolunda gerek. NTVTarih gec,:mi§e dogru bir zaman yolculugurta crkrnak isteyenlere bu imkaru saglamak,

bu yolu oiusturmak icin cikiyor, Tarihi olaylari meydana geldigi zaman ve mekanlarda, tarihi kisileri yasadiklan sartlar altinda izleyecegiz. Bugiin durdugumuz yerin nasil olusrugunu, nelere dayandigmi ve nerere dogru yoneldigini anlamaya s:all§acag1z. Nereden geldik, nereye gidiyoruz; gorelim, bilelim.

Neler almalryiz yammlZa bu yolculukta? Kitaplar, notlar, belgeler, fotograflar ...

Peki, neleri birakmalryiz ardirrnzda? Gozluklerimizi, onyargilanrruza, "bugunun degerleriyle boyanrrus" kanaa tlerirnizi ...

Tarih belkide miadmi doldurmayacak tek §ey ve aslmda rekerriir de tarihten ibaret, Ki:ihnemi§, eski-piiskii bir olaylar silsilesi; sikici, aglf ve is: kararricr anlatirnlar y1g101 degil tarih. Bir hayatlar buninii. Tarih dedijrimiz "zaman'da da bizim gibi insanlar yasarmsn. Ve tarih simdi de c,:e§itli kiliklar, kihflarve.kilcal damarlar icinde "yasiyor". Ustelik biz de yasarken tarih "yapiyoruz'', onun bit parc,:as1 oluyoruz.

Tarihten illa ders cikarmamiz, onu bir "hoca" kabul etmemiz de gerekmiyor. Onemli olan yo1a cikrnak, yol yapmak, 0 yolda olmak. Yol boyunca kendimizle yuzlesrnek, kendi kisisel tarihimizi de tanimak, Hafiza yamlabilir, ama tarukliklar ve belgeler gelecege kalir,

NTVTarih hatirlamak icin ogrenen, hatm sayilir insanlar icin, onlarla birlikte yola cikryor,

Gursel Goncu

OOGU~9RUBU

iLETi~iM YAYINCILlKVE TicARET A.~.

YONETiM KURUlU BA$KANIVE iMTiYAZSAHisi Erman Yerdelen

GI"N EL MO OOR

CemAydln GEN.ELMOOOR YAROIMCISI G6rk~m Ya~ayan (Operasyon) Aje~ince (Reklam sans) Ahmet lrsn (Finans)

VAYIN PiREKTORU Must<!filAlpDa9lstanll (NTVYaymlarl)

VAYIN YONETMENi GUrsel GoncO

G.ORSEL VONETMEN HrsunIurcan Elmasoqlu

YAlI i$LERiMUOORU.(So[umJu} Melda Bagdalll

YAll i~LERi

Bl>lk:s Dalklranoglu, Anegiil Parlaxan

GRAFiK

Yavuz DU rust, G6khan Tarkan Kararnan

ReDAl<;siVON Evren Bann Egrik

YAYINKURULU

Enis Batur, .Urnit 8ayazog lu, Nedret i~)i, Ahmet Kuya§, Masis KOrkyugil, SevioOkyay, .. .. . Necd~{Sakaoglu, isenbike Tog~n

YAYIN OANI~MANLAR.I

M. Iarju Akaa, $ahin.Alddgan, Muzaffer Albayrak, Serpil Bagel, Turgui t;eviker, BOnyad Din,. S,etnavi Eyice.

Ernre [3bn~n, Ra$itGiirdilek, HuseyinlrmaK, .. , Yavuz Selirn.Karakrsla Serta, Kayserilioglu, Ocal Oguz, Senih Onur, llberOrtayli, (".;iil.Pulhan, 'eetal $eng6r, Cernalettin Ta§klran, Lucienne Thy~,$enocak. DerYa Tulga, Ahmet;Ye~iltepe, HayH F. Ytlmaz

KATKIDA 8.1,1 LUNANlAR BudakAkalln, ItlrArda; Miir~it Balabanl.lar, Rebii Haterni Baraz, Eme] Erath, Ernre ErgUven. Ergun Hieyrlmaz Ekrem lsm, M~stafa Kalemci" Sema Gk,~agla Orma~lar, Kansu 9arman, Albina Uhitash; Ceyda Vtiksel

REKlAM

Banu A<;.adReklam Satl§ Koordinaioru) Funda Turan (ReklamSa\l~ Grup .Mtidiirii) $abMm Diizcu(Rezervasyon Mildiirii) 021:2. 335 4B6p.

Mustafat;ardak.(Teknik sorumlu) 02123.3544'04

HAtKlA iLi$KiLER VE PAZARLAMA OiREKTORU

Si ten U ludag . .

OPERASYON MQOURO Sena U?unoglu

PAZARLAMA MU DURO Can Pabu99uoglu

............. ; .. " ... /.:." ...

YAYINTORO lIyllkyaygln sureli yaym

NTVTarih

SaYI1., $uba\2009, ISSN 13D6-7878

YONETiM VERi

DQgu~ Grubu jleli§lrnYaYlncllrk ve Tlc, A .. ~.

Eski' Buyukdere Cad. No: 245 A, 34398 MaslaK JstM~1 1:.02123354758 F: 0 212 335 0326ntvtarih@htv.corh.lr

BASIMYERi

Promat Basrm Sanayi ve TicarelA$:

Sanayi Mahallesi 159b .Sqkak No 32 3451 o Esenyurt.Buyuk,ekrhece, istanbul l' 0 212 622 63 6$ .

NTV TARiH ~UBAT 2009 7

Turkiye'de qecmisten qunurnuze tarih dergileri

Tarihe meraki ve bilgiye ihtiyaC1 kaq;ll.ama. k amaciyla yaymlanan dergiler, Turkiye'de de i:inemli bir literatiir olusturuyor. Bugiin bazen sararmis bir fasikiil veya eski bir cilt icinde, bir sahafta veya ki.itiiphanemizde kiymetli yerini muhafaza eden bu mecmualar, hem icerdikleri bilgi hem de donemlerinin anla)'1§ ve ruhunu yansltan bohimleriylebasvuru kaynagl olmayi surduniyor,

Resimli Tarih JvIecmuast'ndan bir fotograf 195 O'lerde mola verdigimiz bir zaman yolculuguna cikanyor; Hayat Tarih'ten bir yazl, donemin unlii tarihcilerinden bir ses veriyor; Tarih ve Toplum'da ilk kez yayinlanan bir belgeyle, Popider Tarih'ten heyecanli bir makaleyle yolculuk suruyor,

Bircok tarih dergisi, ornru ne olursa olsun, zamanda iz birakmis; iz birakanlara taruklik etmis, hayata tarih dusmiis,

Ttirkiye'de siireli tarih yaymcihgi, Tarih-i Osmani Encumeni }t.fecmuaslyla baslryor (Nisan 1910 - Mayis 1931). Ali Emiri Efendi'nin 1918'de S:lkardrgI Osmanli Tarih ve Edebiyat Mecmuast ise dort yil yayimlanmis.

Arada uzun bir bosluk var, Latin harf-

191 O'da yayirnlanmaya baslanan Tarih"i Osmani Enciimeni Mecm.uasl, TLirkiye'de.ki sureli tarih dergilerinin i1kidir.

yor, Tarihin Sesi, Tarih Diinyast, Tarihri.

19 56'dahaftallb;:lkan, 1965 Subar' mda aylik yayimlanmaya baslayan Hayat Tarih Mecmuasi ise, gelmi~ ges:mi~ rum dergiler icinde ha.1§. asilamamis bir tepe noktasini olusturuyor,

Sevket Rado'nun sahibi oldugu, Yrlmaz Oztuna yonetimindeki dergi, hem orijinal konulan hem gorsel malzeme ve baskisi hem de doneminde 100 bini a~an sansiyla bir ilk. 1978'e kadar yayimlanan dergide jinhi imzalann yazdIgl konular, ciddi arsiv malzernesi olusturuyor,

1984'te Mete Tuncay'm giri§imleriyle yayimlanan Tarih oe Toplum, bugiin Tarih ve Toplum- Yeni Yaklapmlar adiylayaym hayatma devarn ediyor. 1994'te cikmaya baslayan Toplumsal Tarih de, Tarih Vakf tarafmdan aylrk olarak yayimlamyor.

Yine 1937'den bu yana di:irt ayda bir yayimlanan, TiirkTarih Kurumu'nun Belleten dergisini de, Turkiye'nin en uzun 50- luklutarih dergisi olarak anmak gerekir.

Turk Diinyasi Tarih dergisi Ocak 1987'den beri yaymda,

2000-2007 arasr yayimlanan Po puler Tarih ist, editoru Lutfii Tinc'in kisisel gayretiyle, popiiler tarih dergiciliginde onemli bir basan yakalamisn.

8 NTVTARiH $UBAT 2009

.$1 j

tJ

t":;;;;-"*,~~I;Fi';':-';;;~.~:;~:)j'C··-;~;··;~""jiiOi: •• ::.;i ... " .. :;~~

Yiiz seneye yakm bir ge\!mi:]e sahip tarlh dergiciligi. en onemli atrlrmrm 1950'U ylliarda yen;;ekle.~tirdi.

leriyle hazirlanan ilk tarih dergisi Tarihten Sesler, Cumhuriyet'in ilarundan 20 yil soma cikiyor, Cok yazarlr olrnasi ozelligiyle, tarih dergiciligi anlayisinda bit ilk olan Taribten Sesler genis okur kitlesine ulasiyor.

1950'ler tarih dergilerinin alnn ~ag1...

Tarib Dunyasz, Tarih Orduya Sesleniyor ve Tarih Sesleniyor, Resimli Tarib Mccmuasi, Tarih Haxinesi bu yrllarda piyasaya cikryor, Soma sirasryla Tarih Aynasl, Yeni Tarih Dunyas«, Dun oe Bugun, Tarih-Cografja Diaiyasi, Yakm Tarihimiz, Tarih Konusu-

A taturk'u bilmlyoruz, o9renmiyoruz, ezberliyoruz ...

1881'de dogmadt, Pembe Ev'e sonradan geldi, Ali Rtza Efendi fotograftaki kisi degildi

'Bu bsntm babam degil'

6teden beri Ataturk'un babasi Ali Rrza Efendi olarak sunulan

fotoqraf lcln Falih Rlfkl Atay;;oy[e yazryor: "1876'da, ilk Kanun-i Esasi'nin ilan edildigi gOne rastlayan 23 Aralik'ta Selanik'te kurulrnus Asakir-i Milliye Taburu'ndaki g6nullu subaylardan biri babasi olarak one sunilrnustur. Resmi otekilerden aynlarak buyutulmustur. istanbul hurriyetcilerine yardrrn etmek icin toplanan bir milli kurulusta babasirun da bulunrnus olrnasr Mustafa Kemal'in hosuna gidecek bir seydi ama, inanrrus rrudrr, sanmryorum. Hatta bir gunaiayci bir dille: 'Bu bizim peder degildir' dedigi kulaqrrna gelir."

Falih Rlfkl Atay, 9ankaya, 2. baskl .. istanbul 1969, s, 17.

10 NTV TARiH$U BAT 20Q9

Ataturk'un doqum tarihi 1948 baskrsi Nouveau Lerousse Universel'de 1l!78, 1960 baskrsi Grand Laroussf!Encydopedique'te 18.t30veya 1881 olarak ba.sklhTatitUfl't,e: r880

Can Dundar'm "Mustafa" filminin gi:isterime girme-

.'iYle h. a;;hya. n tartl~rn.alard. a. ' neredeyse hie soz konusu

edilmeyen baza temel nok-

ralar var, Atatiirk'un dogum tarihi, dogdugu ev veyillardir bunin kitaplarda AJi Rna Efendi olarak sunulan fotograf bunlann ilk akla ge1enleri, Atatiirk'iin 'hayannr cok az bildigimiz ve .az olan bilgimizin onemli bir boliimunun de pek derme catma bir ezbere dayanrug1 ortada. En cehalet ve ezberciligin bir nedeni, kuskusuz Atatiirk\in hayatmi bugune kadar iyi arastirmarms olmarmz, Bapurabilecegiiniz en iyi biyografilerinin Ingilizce yazlldl~m unutmayahm, Ama bu basansizligirmem bir nedeni de Ataturk'iin hayannrn bazi resmi cevrelerin teketinde kalmrs ve bir hayti tabulastirilmis elm asi,

TURKivE POSTALARI

KEMAL ATATURK

1880'1938

10 Kasim 1939'da, yani Ataturk'un oltimunun ilk yildomimiinde tedaville cikan pulun ilzerinde Atatiirk'iin dogum ·tarihini 1880 olarak verenler, kendi baslanna yeni bir i§ yaprmyorlardi. Ellerinde, 1931'de Turk Tarihi Tetkik Cemiyeti'nin hazlrlamj5;1 ve tarihe son derece onem verdigi gibi 1930'larda yayrmlanan bazi tarih kitaplannabohimler de yazan Araturk'un mudaka gormu~ olrnaSI gereken Tarih Wba§hkh lise kitabi vardi, Bu kitapta, "Mustafa Kemal, 1880senesinde Sdanik'te dogmusrur" diye yazar (s, 16).

Bu ciimle anla;;limj5;1 kadanyla kimseyi rahatsiz etmis olmayacak ki, kitabm dortyu sonrayayunlanan ve Histoire de la Rij!Zrblique turque arum tasryan Fransizcasmda cia su ciimle bulnnuyor: "Mustafa KemaL est ne a Salonique en 1880/Mustafa Kemal, 1880'de Selanik'te dogmu§tur" (s. 18). Yani Atatiirk hayattayken resmi yayinlarda verilen dogum yili 18 80 idi. Ni tekim Enver Behnan Sapolyo

pogum yIll olarak on yIla yakJn 1880 dedikten sonra, neden 1881 tercih edUdi? Bunun hir onemi mi vardr? At~ivletdekj bazr amlar gun l§'lglna. glktl£fInda. belki cevaplar da ortava cikacak,

da, ilk baskisi 1944'te yapilan, Kemal Atatiirk ve Milli,Miicac/de Tarihi adli eserinde, "Halkevlerinde calrsirkcn Atatiirk hakkinda bir bro§Ur nesredecektik. Ko§k'ten Atattirk'un dogum yilini sorduk. Yaverlik.dairesi bize, A.tatiirk 1880senesinde Selanik'te dogrml?tt,rr;diyerek ne giiniiriu ve rie de aymi bildirmediler" der(3. baski, 1958, s. 17).

1932'd9 kurulanHalkevleri'nde calisan heyecanli bir gencin Atatiirk'iin dogum tarihini bilrnemesini okurlantruzyadtrgayabilir. Ama 1900 dogutnlu~apolyo gibi, liseyi ylllaroilce okumus, dolayisryla da yukanda -adi ges:el1 yeti lise kitahini gijrmemi§ birinin .Ata,tiirk"lln dogum tarihini bilrnemesi o siralardagayet Glaganch;qiinkU Tiirkiye, AtatfulCiin dogum yillm resmi agdarcian ilk kez Tariq.JV:aalikitaptanogrenmi~tir, Yani Ata:rtirl~iifi dogum yili, kendisiyle 1922-1926 jf11a1:md(l yapUah. ve qe§it1i gazetelerde yaynnlanan<ya§ami:iykiisune iliskinsoylesilerde

Pembe Ev'in arkasmda bulunan kohne yapi Pembe Ev'in caddeye bakan on cephesl

Atatfirk'iin dogduQu evlert

10 Kasun 1939 tarihll U1usgazetesinin 13. ve 14, sayfalannda iki fotoqraf

var. Blrinin altrnda, "AtatQrk'On Selanik'te dogdugu ev", digerinde "Ataturk'un Selanik'te dogdugu evin cephesi" yaztlrrus, iki binarun farkl: oldugu hemen anlasthyor, Ataturk'un babasirun vefatmdan sonra,annesi ZObeyde Harum'rn maddi olanaklanmn

veya 1928'deyaYlfnlanan ve Gazi'nin hayatl ba§hj9m ta§lyan kitapta mevcut degildir.

Atatiirk'iin degum yilini kimin 1881 olarak degi~tirdigini ve bunun .ne zaman yapIldlgml bilrniyoruz. Ama soz kOilUSU degi~ikligin Soyadi Kanunu'yla birlikte ortayacikngi, Atatiirk'un nufus cuzd,mmdan anlasilryor, Dolayisryla bu degi\,ikligin de Atanirk'iin bilgisi dahilinde yapildrgInI soylemek yanh§ olmaz. Eu da, zaten, Ataturk'un dogum tarihini neden 1930'a kadar ogrenemedigimizi as:Ikhyor.

Atatiirk'iin askeri ok:ula yazilmasmdan onceki ogrenim hayan oldukca sikmtilr ge~~tir. Gerek babasmm vefati gc;rekse miikemmeliyetci ve gururlu bir delikanli olmasi nedeniyle, ilk veortaogrenimi birkac defa kesintiye ugtaml~tlL Eu yuzden yJ1 kaybeden Atatiirk, siruf arkadzslarmdan daha ya~hy:d1. Nitekirn bazi kaynaklarda AtatiirKun clogum yili 1878 olarak veril-

cocuktanyla birlikte kardesinin kahyahk yapt@ giftligesiQ!nacak Kadar zayif olcjuglmu bilenler icln, tahmin yapmak zor olmasa gerek. Ama Ataturk'un

resmi tarihini yazanlar, alcakqonuliu evlAtaturk'eyakrstrramerms olacaklar

ki, daha hali vakti yerinde olaru "Ataturk'un dogdugu ev" ilan etmisler,

Bu evin AtatOrk'On bir sore yal;>adlgl, Manastrr'da 6grenciyken vesonrasmda Se!anik'e geldiginde yattlgl ev olduqu

da dogru. Ama bu ev, annesinin daha sonra evlendigi Raqrp Bey'ih eviydi.

iki evin Ataturk'un hayatmda nasil yer degi§.tirebildiklerini de biliyoruz, Evler van yana, daha dogrusu arka arkayaydrlar. Selanik Belediyesi'nce 12~ubat

1937'de Atatork'e hediye edilen rnulk uzerindekl kuguk ev, 1950'lerin basmdaki restorasyon sirasmda ytkrlrrustrr,

mistir, Corece basanli bit ogtencilik hayan ve cok basanli bir meslek hayati olmasina karsm, smif arkadaslanndan daha yasli 01 ~ masmm Atariirk'ii raharsiz ettigi ve gen;ek dogum yilrm bu yiizden aciklarnak istemecligi dU~i.in iile blUr;

Bunun1a bir1ikte Harp 0 kulu kay, tlarmda dogum yil; olarak ge<;:en rurni 1296 yili, Atatiirk'iin resmi dog-um tarihi olarak kalmisnr, Eu tarih, bugiin kullandigrrmz miladi takv:ime gore, 13 Mart 1880 ile 12 Mart 1881 arasindaki zaman dilimidir. Atatiirk'un annesi Zubeyde Hanim'm ~apolyo'ya soyledigine gore Aratiirk, erbainde, yani kism ilk lark guminde (23 Ara ~ hk - 31 Oeak) dogmu~tur. Ataturk ise yakmlarma, kendisine ilkbaharda dogdugunun soylendigini anlatrmstir,

Eu geli~ik bilgiler hem 1880 hem de 1881 yilmrn Ataturk'iin resmi dogum yili olarak kabul edilmesini mumkiin kiliyor.

NTV TARiH WBAT 2009 11

Atatiirk'iin yakm korumasi

99 yasmda ve hala formunda!

Emekli polis Kadri

Tezcan, 1935'ten olumune kadar Atatiirk'iin sivil korumahqnu vapn. Florya Kosku'nden ~lktlgl anda hep yanmda oldu: denizde bile mayo ve bornoz altinda silahla dolasti.

AYSECUL PARLAY_A_N

. . .. """ ....... ",,...... ..

F lorya Ko;>kii 1935'te insa edildiginde, Atatiirk'u korumakla gorevli polis memurlan da buraya atanmisn. Kadri Tezean, Ataturk'u yakmdan tanima sansina erismis bu sivil koruma polislerinden biri. 1910 dogumlu Tezcan, Birinci Sube'de siyasi sivil memurken atandigi gorevl boyunca Ata tiirk'le Florya'd a ce binde tab ancasi yiiriiyii§lere cikrrus, sandal gezintileri yapml§tl.

Emekli Polis Te§kilatl'nm, anilanm yazmasl icin kendisine gotiirdugu teklifi reddeden Tezcan'm sesi bunun nedenini anlanrken titremeye baslrvor: "ben onu anlatmakta yetersiz kalmrn. 0 kelimelere Slgamayacak kadar yUce." Coreve ba§ladlgmda Atatiirk'ii karsismda ilk gordiigiinde cok heyecanlandigiru belirten Tezcan, "biz <;e-

12 NTV TARiH $UBAT 2009

kingendik,o bizim aramiza gi"rip rnuhabbet etmeye cahsirdi" diy~~ .. !tR q.i!,lkm arasma kansmak isteyen Ata.tu;k~it defasIn5ia korumalan atlatarak solugu aldlgm1 hatirlryor, "Fakir ve olarak nitelendirdigi Atatiirk'un sik sik durdurarak halkiri dertlerini digini anlatrrken ise "simdiki politikacilarda boyle bir durum kalmadi. Giderek halktan uzaklastilar" diyor.

Ataturk'u Florya'da kurek cekerek sandalla gezdiri~ini anlanrken de, cevrede yUzen genclerin sandala yanasarak kendilerini seyretmesi karsisinda, Atanirk'iin tatli bir krzgmhkla "orada oyle hareketsiz durrnaym; usursiiniiz, hadi yuzun" dedigini soyhiyor.

Emekli oldugu 1965'ten beri, her gun diizenli olarak viicut hareketleri yapan Tezcan, ilerleyen ya?l11a in at hala formda: "Eskiden 20 defa yaptigim bir viicut hareketini simdi yedi kere yapabiliyorum. Belki ileride bu dorde dusecek ama ben hiebir zaman birakmayacag1ffi. Eu sayede her isimi kendim yapabiliyorum."

Kadri Tezcan Florya Ko§kii'nde gorev basmda, 1935.

Giindemin tarihi

............... , , , .

lsrail, 1948'den bu yana hep askeri hedefleri vurduqunu iddia etti. Durum hie; de boyle deqildi, ama bu qercek bir turlu hakim hale gelemedi. lsrail'in sivillere saldrnlanrnn bir ozetini Arnerikah Yahudi tanhci Norman G. Finkelstein'm Beyond Chutzpah kitabmdan aktanyoruz.

H enuz 1920~48 arasmdaki Britanya mandasi sirasinda bile siyasi yelpazedeki turn Siyonist hareketler sivilleri hedef aldi ve israil de, kurulusundan soma, Arap koylerini kasabalanru ve sehirlerini aYlrim gozetmeksizin bornbaladi. Tarihci Anita Shapira'ya gore, i~9 Partisi Siyonizmi de, sagp fraksiyonlar da, temel olarak, Araplara karsi gi.i~ kullanmakta murabikn, 1936- 39 Asap Isyarn'nda, Irgun (Siyonist Milis Ciicu) "dizginlenemez sekildc teror kullanmakla"; "yaslilan, kadinlan ve cocuklan aynm gozetmeksizin topluca oldurmekle"; "bazilan tamamen masum oldugu halde muhbir oldugundan suphelenilen'Yahudileri infaz etmekle; ve benzerleriyle mesguldu, I~-;:i Partisi Siyonizminin siddete yaklasimi Irgundan "daha medeni" olmakla birlikte, "bircok bakimdan farkli degildi."

S iyonist gii-;:ler, 1948 savasinda oldugu gibi, sonraki "simr savaslannda da sivillere karsr saYlslz hunharhk sergiledi. 1956'da

14 NTV TARiH $UBAT 2009

israil Misir'a saldirdi ve Sina ile Gazze Seridi'ni isgal etti. Tarihci Benny Morris sunlan yaz1yor: "Bir-;:ok Fedayeen (Filistin Milis Giiru) ve tahminen 4000 Mrsrrli ve Filistinli asker Gazze Seridi'nde kistmlill ve Israil Ordusu (IDF), GSS (Israil ie;: i5- tihbarati) ve polis tarafindan sanldi. Fedayilerden onlarcasi yargilanmadan infaz edildi, Bazilan muhtemelen i§gal sonrasinda IDF birliklerinin yaptlg1 iki katliamda oldunildii. Han Yunus'un ele gecirildigi giin, IDF birlikleri yuzlerce Filistinli multeciyi ve sehir sakinini oldurdii, Refah'ta, Israil birlikleri 48 ila yiiz multeciyi ve bazi sehir sakinlerini katletti. 66 Filistinli, muhtemelen fedayi, infaz edildi, Birlesmis Milletler, Gazze ~eridi i§galinin ilk iie;: haftasmda israil birliklerinin tahminen 447 ila 550 Arap sivili oldurdiigunii acikladi,

Haziran 1967'deki savasta doruk noktasina ulasanolaylar zincirinin tetiklevirisi, 1966 Kas:m'md; Ban Seria'daki -Ordii~ kasahasi Samu'ya yapilan "misillerne nitelijrin-

deki" hava saldirisiydi, 195 6'dan beri duzenlcncn bu en biiyiik asked operasyonda, 4000 askerden olusan bir Israil zirhli tugaYl, 5i5- temli bicimde 125 evi, bir kiinigi, bir okulu ve bir isyerini ortadan kaldirdi.

Hazirandaki sava9m kapismdavken, israil cok sayida 1\1151r11 sava§ esirini idam etti ve tahrik unsuru olmadan -ve neredeyse tamamen tasarlayarak- USS Liberty'ye havadan ve denizden saldirarak 34 ABD donanma askerini oldiirdii, 171'ini de yaraladi.

bail ile Misir arasmda 1968~ 1970'te yapilan "Yrprarma Savasi" sirasinda Israil, Siivey§ Kanah'mn dogu yakasindaki Ismailiye, Kantara ve Siiveys sehirlerme saldmlar diizenleyerek buralan harabeye cevirdi; cok sayida M1su11 sivil oldii ve 500 bin ila 750 bin kisi evlerini terketmek zorunda kaldi. israil, Haziran savasindan hernen soma, giiney Liibnandaki koyleri de bombalamaya ba~lam ve 1974'ten sonraki bombalamalannda misilleme bahanesini bile kullanmadi,

Filistinlilerin Beyrut'tan ger-;:ekle§tirdi-

__ .~~:r

_"i:" ...

lsrail devletinin kurulduqu 1948'de ve bir oncekl Yllda 800 bin Filistinli, miilteci durumuna dO~tu. Filistinliler, bu olayr, "nakba", felaket olarak aruyor. israil Sabra'daki Filistin multeci kampmi 17 Ey1011982'de bombalarrusu (sag altta).

gi bir terorist saldmdan sonra, Israil Mart 1978'de Lubnan'm giineyini i~gal etti, koyleri, kasabalan ve Sur sehrini bornbaladi, neredeyse tamami sivil olmak uzere binin uzerinde insaru oldurdii ve yaklasrk 300 bin rnulteci yaratti, il'galden sonra ordu muhabiri Zeev Schiff, israil Genelkurmay Baskani'nm bir itirafiru acikladi: "Israil Ordusu sivil halki her zaman, kasrtli ve bilincIi olarak vurdu. Ordu sivil hedefleri [askeri hedeflerden] hicbir zaman ayirmadr [ha tta ] bail yerlesimleri vurulmadrginda bile sivil hedeflere kasitli olarak saldirdi."

Sayrsrz israil provokasyonu karsisinda Filistin Kurtulus Orgiitli'nun olciilu tavnna ragmen, israil1982 Haziran'inda gliney Lubnan'i bir kez daha i:;;gal etti. Koyleri, kasabalan ve Sur, Sidon ve Beyrut sehirleriyle Filistin rniilteci kamplanm (en acirnasizca olam da buydu) aynm gozetmeksizin bornbaladi; mahalle, okul, hastane gibi sivil alanlan vurdu. Beyrut'un haftalarca suren bornbardm.am ag;ustos basmda doruk

noktasina ulasti: israil "biitiin sivil bolgele- 6, Bah Beyrut'taki butun kurumlan (hastaneler, okullar, apartmanlar, diikkanlar, gazete biirolan, oteller, basbakanin ofisi ve parklan) hedef aldi." Lubnandaki yerlesimlerin 'Ire Filistin rmilteci kamplanrun yogun bombardim am; sivillerin yapdIgl yerlerde misket ve fosfor bombalanmn kullanilmasi; Beyrut'un elektrik, su ve gida kaynaklanmn kesintiye ugratIlmaSl; 8aylSlz yabanci ~azeteci ve insan haklari orgiininiin yams Ira Israilli gazeteciler ve askerler tarafindan da dogrulandl.

Temmuz 1993'teki askeri harekatta Israil, Guney Liibnanda yerlesim yerlerine gaddarca saldirdi; 120 kadar kisiyi oldurdu; 300 bin kisiyi multeci durumuna dii§urdu; 55'ten fa:zla koyi, harap etti. Liibnan'da 1996 Nisan'mda duzenledigi Gazap Uziimleri Operasyonu'nda ;;ogunlukla sivilleri 01- durdii; bunlardan iki kadm ve dort krz ;;0- cugu ambulanstaydi. Aynca, Kana'da BM binasini bornbaladi; 102 sivil oldu (2006'da Liibnan'a saldirdrgmda da yine sehirleri, si-

vil binalan bornbaladi, buyuk ;;ogunlugu sivil 1100 Lubnanli'yi oldurdii).

Israil yanlisi a§lnSagcl bir internet sitesi olan www.jewishvirtualJibrary.org, 1967- 90 arasmda, "Filistin reroru" nun Israil ve i§gal edilmis bolgelerdeki kurbanlanrun saylSll11 370, Filistin teror saldmlan nedeniyle ulke dismda oldiirwen Yahudilerin ve Yahudi olmayanlann saY1S1Il1 50, toplamda 20 yilr asan bit siire icin "binlerce" degil (Israilli askerler dahil) 420 olii olarak veriyor. Israil Mart 1978'te Liibnandaki bir haftalik saldinda bunun iki katmdan fazla sivil oldurdii.

1947'den bugiine, israil'in butun sava§Ian ve giivenlik harekatlannda (1947-1949, 1956, 1967, 1967-1970, 1973, 1982, birinci ve ikinci intifada) ve butun teror saldmlannda Olen israillilerin saylSl 22.000'in altmdadir; bunlann cok biiyuk bir bolunni muhariptir. Buna karsilik, sadece israil'in Haziran-Eylul1982'de Liibnandaki saldmsmda 18 ila 20 bin Lubnanli ve Filistinli 01- durulrmisnir; cokbiiyiik bir bolumii sivildir.

NTV TARiH $UBAT 2009 15

BTfKA

\;f,viro:op. .A.li~,r.-TC' A~AOGk.U l'{rL~jJl~~ bir. ~hi.ll If:Fci.!l!)"loJ';''ji!!l

fl·~·Gu·iideml·ii·'tarlhl·············'····'···'··

~.c _ •••••.•• ;- .. _ •..•••..... _ •..••••..... _ ......••.... _ ..... ror.' ••• - ...••• _ •..••••••

.. ~ . . .

,i

~~

e ~.

cc f~

A ,B" D,'de.SiYah .. 'lUr. a.l.{."ar~1 .. 1r.ka.y.rimmm 4 Kasim 2008'deki

baskanlik secimiyle biriikte en azmdan resmcn s0!f~ erdig~ni soylemek miimkun, Babas, Kenya kokenli, annesi beyaz olan Barack Obama.secimi ezici oy farkiyfa kazanarak, 50 yJoneesine kadar siyahlada beyazlann otobiislerde aym bolumde, oturamadijn ii1kede, arrik Mrika kokenlibir Amerikah'mnda baskanolabilecegi-

ni karutladr. .

Son donemlerde Colin Powell'm !>nee ABD'nin ilk siyah gene1kurmay baskant, ardindandailksiyah drsisleri bakanrolmast, Condoleezza Rice'm da hem siyah hem de kadm niteligiylc yine clr§i§leri bakanlrgl koltugunda oturmasi, ~imdi bakildlgmda Obama'nin baskanhgirun 1§areileri olarak goriilebiljr.Aneak hem Powell

18 NTV TARiH 9UBAT.ZOb9

hem Rice bu gorevlere atamp Kongre tarafmdan onaylanarak gelmi~ti; rani halk tarafindansecilmernisti. Barack Ohama ise, d9gD-i,dan halkm yilzde 53'tiniin oyurm kazaJ)aiak, "birsiyah ABD baskanr secilemez"tezini ((i.\r(ittii.

Obama'nm rbaskan s¢<;ilmesinin bashi hiT anlarni da var, Arnk siyah hi! ail eye ev s:}hipllgi yapacak BeyazSaray, acaba 217 yll'o)1ce esas olarak kirnlerin emegi ve alintetiyle insaedildi? Taoii ki siyah kolelerln!

ABD'nin ilk .ba~kani George Washingtonr Kongre'nin destegiyle basken-ri Philadelphiadan simdi kendi adryla am-

-ian ve 0 donemde bataklik bir alan olan

\iVashilc1gton'a.ta;;lmaya karat veri nee, kentih·geli~im planrnm hazirlanmasi, ulkepin ~u· oneinlimimarlanndan Fransiz kokenli Pierre Charles L'Enfant'a dusmiisni. 179p'de artik ABD baskanlanrun konutu

niteligini tasryacak. olan Beyaz Saray icin acrlan ihalede, irlJ.nda kokenli mimar Ja~ mes Hoban'm projesi secildi. Hoban da, Dublin'de bulunan ve daha sonra irlanda Parlamentosu binasi ozelligini kazanacak olan Leinster House'tan esinlendigi Beyaz Saray'myaprmma 13Ekim 1792'de basladl.

Insaat bircok bakimdan problemliydi, Bolge baska yerlesirn rnerkezlerine uzakti, malzerne ve i§((i sikmtisi vardi. Once Avrupa'dan i;;((i getirmeyi &U;;iinen Amerikan devleti, calisrna talebi azhgl ve pahalrhgl yiiziinden bu fikirden vazgecti ve aguhk1a bazilan ko1e, bazilarr cia ozgiir o-lan siyahlara yoneldi,

Insaat malzemesi, komsu eyalerler Virginia ve Maryland.den gii~liikle tasmrnaya basladi ve s;ogunlugunu siyahlann olusturdugu ta§ustalan, tuglacllar, marangoz ve

dig~r iscilcr i§e. g~liiHi_ 6 d&netnd~n Kalan 191gekre gore, bi~ta§listasl Collen Williamson, Virginia'd; Aquia bolgesinde bulunan ta~ ocaklannda siyah kolelere taslan~~Qaca kesmi:!Jl. ogretti. Bu taslar Beyaz Safar insaatalantna ta~ihlp; 1skb~ ta§ kesi'c~I!O#· tara~lJ:dafl diizlenere]; binadaki yerlerine yerlestirildi, Beyaz Saray insaatinda s:ahpn. siyali·K,61eledn ucrctleri, kendile. .rine degil,sahiplerineodeniyordu. '0 do'-

.. rlyfriclen kalan,bit· maa~ bordrosunria, sa-

'dece'iJk adlannm kullanrlmasmdan ,dolayi koleolduklan anlasilan, "Tom, Peter, Ben, Hatr:Y'fit O·;lpiel"'iyillocknen miktarlar yer ahyordt,i·. Bu kolelerclen tiyu basmimar Ja~ mts:HbbarLa aitti, Siyah kolelere, beyaz i,~~ 's:ileraen'dahaaz'tnaa~ odendigi ve yilda AO A,BP D(ll_atl, c,h~agnd,_alp bupararnn da -kale ,sahipletine verildigi anla'pliybtdu .

. 'Bey'<):z Saray, sekiz yil siiren in§aat-

lnsaatta <;ah§an siyah kolelerin ucretlert kendilerine degil sahiplerine oden:iyotdu. lnsaat. sekiz yll siirdiive' 2.4 milvon ABD Dolari'na mal oldu. Kasim 1800'de hentiz

. . . .

odalan tamamlanmamts

. .sara Yin Hkkonugu ABO"nin ikinci baskamJohn Adams oldu, u'Ba§kanm. Evi".olarak. amlan yapl !'Beyaz Satay," adnu ·1811'de aldi.

bu yana ba¥kentWashington'm sernbolleri olarak tamndi.

Beyaz .Saray Tarih Dernegi'ni» degerlendirmesind6;"'ozellikle insaatin YCli?;t~n 01- dugtIyaz aylannda beyaz. i~~i1erve ustalarla b11' likte haftada yedi glinya'llpn siyah i§~iler.Irem Beyaz Saray'inhem de Kongre'nin in,9a edilmesinde yasamsal rol oynadi" ifadesi yeT ahyor.

En insaatlarda pirYQgu kale olan siyahlarm <;,:ali~ml~ olrnasi, ABD'de devle.tin ve kamuoyunun gi:i.zun,de ancak son yll1arda biraz onem kazanmaya basladi, Kong-te'de ilk olarak 2000!Je,biri demokrat, dig-cd curnhuriyetci ik,i rnilletvekilinin cabasryla hazltlanahVe Beyaz Sarayve Koi1gre:riin 'iri~i4tlnda siY<lhlsBlekrin oynadigr rolu vurgulayan bir amtm yapilma$1 prciJesi' giindemeg:eldi. Tasarr'Temsilciler Mec1isfnden ge9ti,ancak Senato'ya' takileli. 200$'teise bu konuda bir"garev gutll" olu7t:4fuln'las1,. kQrlg-re'ninher iki kanacll!l~' dada kabuledildi.

Obama, esi Michelle ve, kizlari Malia ve Sasha, 200cak'ta Beyaz Saray'a.tasmdlgmda, bu binanm yapilmasinda temel. rol oynayan siyahi§gii.eunun ha100 da bir anlarridateslimedllmi§ olacak,

tan sonra 1800'de ana hatlanyla tamaralandr ve 2005 yilmm degedyle.2.4 milyon ABD Dolan'na mal oldu_Oriceleri "Ba~~ kanm SaraYl"veya"Ba§kanlll Evi" g1bi ad.larla arnlan bina icin 1811'de Beyaz Saray ad! ortayaanldr ve daha sonrabu isim YaY~

gmia?t1.

Beyaz Sara), gibi Kongre'rnn.ana.binasi alan, .kubbesfyle iinlii Capitol deagrr~ hkla siyah i$guciihun s;abastyla 1820'lerd~ insaedildi. Baskani ve milletin temsilcilerini vurgulayan bu ikibina, o zamanlatda:n

"Obamaveonceal" ba'§:llkh bilrnece sa:Yfa89'da.

NTV TARiH ;;UBAT-2009 19.

Tarihi Canakkale muharebe alanIan yine sayglslzhklara sahne oluyor. Sozde koruma altmdaki bu sit alanlarmda yurunilen insaat faaliyetleri, son yillarda bilindigi gibi iyice h1Z kazandi. Kasim-aralik aylannda iki ayT1 bOlgeye dozer ve kepcelerle baslanlan saldmda, gerek Turk sehitlcrinin gerekse ANZAC ohilerinin kemikleri ezildi, daglt1ldl.

Eszamanli geryeklqen saldinlar-

dan ilkinde, i§ makineleri Kabatepe'den Conkbayin'na cikan karayolunu geni§letmek icin, yolun her iki tarafmdaki hassas muharebe arazisine grrdiler. Ozellikle Kirnuzisrrt ve Kanlisirt noktalannda, sava§ S1- rasinda toplu mezarlara gomillen askerlere ait kemikler ortaya sacildi. Bunlar alelacele toplatilarak, olay ortbas edilmeye calisildrysa da bolgede oturan arasurmaci ve rarihciler durumu tespit ve protesto ettiler.

Kurtulu§un son gazisi

B iiyiik Taarruz sirasmda, 26 Agust08 1922'de Afyon gi.i.neyinde 1. Kolordu'ya bagh 38. Alay'da carp1§t1. Bir ulusun yeniden dogu§unu bizzat el verenlerin ya§ayan son ternsilcisiydi. Piyade Mulazrm Mustafa Sekip.Efendi, yani Kurtulus Savasr'nm son gazisi, 11 Kasim 2008'de, 105 yasinda vefat etti. Genelkurmay BU§kam Org. ilker Ba§bug\m 3 Kasun 2005 tarihindeki ziyaretine kadar, devlet ve millet tarafindan pek de ilgi

20 NTV TARiH :;;UBAT 2009

Sehitlere ikinci sa1dm ise ulusal kamuoyunda neredeyse hi~ yank! (Yalcm Dogan'm Hurriyet'teki ya'llSl haric) bulmadi, Zira olaym ges;tig;i yer bu defa gi.i.neyde, Alcitepe bolgesindeydi ve karsimizda Avustralyalilar yok.tu! Dozer ve kepceler, bugiin Nuri Yamut Anm'nm bulundugu Zlgmdere bolgesinde yaplmma karar verilen iki yeni "sehitlik tesisi' icin 10 donumliik bir araziye daldilar, Zlgmdere yatagmm is: kismma yapilan orijinal sehit kabristamnm bulundug1.1 mevki de b1.1 saldmdan kurtulamadi, Yaklasik 70 metrelik alan ve top~ ragm hemen altmdaki k.emikler ezildi,

Orman Bakanligi ve Milli Park yetkilileri son bes Y11da ANZAC Koyu'nun fillen ortadan kaldmlmasi, ilk hat Turk siperleri uzerine otopark insa edilmesi, muharebe alanlarmdan ge~en yollann geni~letilip asfaltlanmasi (daha cok otobus, daha cok in-

gormeyen ve tabii ilgi gormek. icin herhangi bir giri~imde b1.1- lunmayacak. kadar yuksek ruh sahibi, Uskiidarh Mustafa ~ekip Birgo1 deviet toreninin ardmdan Karacaahmet'te topraga verildi. Son gaziyi ailesiyle birlikte, 40'larm sonunda gosteren fotograf ilk defa yayimlamyor,

Ay~egiil Parlayan

san, daha cok para ... ); restorasyon adi altmda orijinal muharebe am ve izlerinin silinmesi (Errugrul T abya), yanlis ve eksik levhalandirma; dey bayrak dikimleri, J11donumlerinde guliin~ tarihi canlandnrnalar, trilyonlara malolan ve kisa surede foslayan projeler (ruzgarda mahvolan "her sehide bir gill"ler, parcalan insanlann kafasma dusen Sehitler Abidesi'nin tavamna "mozaik. bayrak", duvarda boyasi dokiilen sehit isimleri) yapma; Kilya Koyu giri~inde fiilen yemekhane-ticarethaneye donusnirulen tanitrm merkezi acma gibi islere imza atnlar,

Bir anma alarundan cikanhp, "serbest sehit ekonomisi alam''na ve mureahhit cennetine cevrilen tarihi muharebe alanlan, b1.1 yll da yeni insa edilen "tesisler"de tarihi kahramanhk nutuklan atacak deviet biiyiiklerini aglflayacak.

Gursel Gancu

Gelincik I. Dunya Savast anmalannm simgesi.

Biiyiik Sava§ biteli 90 YII oldu

B irinci Dunya Savas: 1918 ylhrnn 11. aymda, aym l1'inde, saat 11.0Q'de imzalanan miitarekeyle sona ermisti, Tiim iilkelerden 65.038.810 askerin katlldlgl sava?, arkasinda resmi rakamlara gore toplam 8.556.315 olii, 21.219.452 yarali ve 7.750.945 kayip vera esir biraktr.

S ava;:tan soma her yil 11 Kasim'da B elcika' n111 Y pres sehrinde diizenlenen anma torenleri, ge~en kasim aY111- da 90.)il1 munasebetiylecok daha biiyuk ve gorkemli oldu. Gaydalann iinhi geleneksel :tsko~ ezgisi "Muhtesem Merhamet (Amazing Grace)"i seslendirmesiyle, tarihi Menin Kapisi'nda son bulan ge-;:it toreninin ardmdan, "bir daha asla" yemini edildi. Ger-;:i bu biiyiik savastan soma da, "tum savaslara son veren savas" denmisti ama, insanoglu 21 yil soma bu defa II. Diinya Sava§l admr alacak daha biiyiik bir felakerle sarsildi, Ypres'teki torenlerde savasta taraf olan him ulkeler temsil edildi; bunlann temsilcileri sirayla celenklerini biraktilar, Tiirkiye haric.

'Giddener Sonumut

Ypres'teki gegit torenlerlnl ingilizler yonetiyor.

Bir insan, bir bazine: Mehmet Usta

~ESCO Ya§ayan Insan. Hazine-

. ri .. program .. I, uye iilkelerin kayolrnaya yiiz tutmus el sanatlanill gdecek knsaklaraakrarmak amacryls 1993'te baslatildi. Turkiye'den aralannda K~agbz ustalan, cinici ve kececilerm de bulundugu bit "lnsan Hazineleri Listesi" hazrrlanryor, Henuz resmiyet kazanmayan isimler arasmda Konyali kece ustasi Mehmet Girgi-;: dikkat cekiyor.

Girgl~, semazenlerin Mevlevi torenlerinde kullandig1 kecekiilahlan iireten son ustalardan. Meslegi devarrr ettiriiemezse, ~eb-i .Arus'larda gelenek~el kiyafetin en onemli patqas1 da kaybolacak. Kececilik meslegini sanata doniistiiren Girgiq, 1997-2000 yillan arasmda Oxford Uhiversitesi'nde uluslararasikece sanatcrsi olarak konferans vermis ve ABU dahil bircok i,ilkede atolye calismalan gen;ekle§tirmi§. Simdi aralannda ogretim uyeleri de bulunan ciraklanna geleheksel metodla meslegini aktanyor. Atolycsirtdc Osmanh.Selcuklu Vii: ozgiiri desenlere sahip duvar panosu, yer dosemesi, rnasa ve sehpa brtiisii,koltuk ph, minder, sa], ~apka, canta, yelek ve.kaftan da iiretiyor, Peki, bu isin 81m ne? Nedir Girgi~'ibu kadar

Mehmet Girgir;:: Ker;:ede dunyada 1 numara.

biricik kilanr "I;;in Sun yiinii iyi secmekte yatiyor, Cocuklugumda yunle oynuyordum, bu yiizden malzemeyi raninm. Bit de boya. Dogal olacak."

Ay,regjil Parlayan

Antep SaVUDI11aSlDln90 Yllllk belgeleri

G aziantep'in Kurtulus Savasi' ndaki savunmasi tam 2 ytl 1 ay 25 giin surdu, Ingrltcre ve Fransa devlet at§ivlerinden getirilen ve Ekim )008'de kamuoyuna aciklanan 3 bine yakin mikrofilmden olusan belgeler savunmanm karsicephesinde yasananlari aydmlatiyor.

Frarisidah getirilen i 918-1940yil1anna ait2812 beIge arasmda, Fransrz i:;;gal kuvvetleri komutaru Andrea'nm giinliiklerione cikryor. Antep'in i;;galinidetayIanyh anlatan.harita, kroki ve raporlar harp tarihi acismdan degerli bllgiler iceriyor, Ingiltereden alman 582 adetbelge antsinda, Ingiliz birliklerinin "Mavi Bblge" olarakadlandisdrgr Urfa - Maras-AdanaAntep bolgesinin Fransizlara devri ve cekilmenin icrasma yonelik raporlar cia bulunuyor. Tiirkceye cevrilecek belgeler ilk kez, kurulmasi planlanan "Caziantep Savunmasi ve KahramanhkPanoramasi"

~~"~;.~~~~~q~~{';;"'~"<,",,,=, ~",,,,,,q'''q,"··r:·f·~~'''~ Belgel!~r arastndakl krokiler i:;;galin

detaytanru aydmlatlyor. .

rmizesinde sergilenecek, Ilgjliar§ivlere de iletilecek clan helgeler daha soma kitap haline getirilecek.

Antep, 25 Arahk 1921'de Fransiz 1§galinden kurtulmusru. Admdaki "gaii') unvamm da i~gale direnisiyle alrmstr.

EmelGiil

NTV TARiH ;;UBAT 2009 21

Eski _ 'Iar

1

Ayasofya, rnuze olarak ziyarete acrlor. Bizans imparatoru I. Justinianus tarafmdan 532-537 yrllannda yaptmlan Ayasofya, Fatih Sultan Mehmet'in lstanbul'a giri:;;inin ardindan onanlrnrs, cami olarak ibadete acrlrrus ve 481 yll cami olarak kuilarulrrustr.

2

Temeli 1936'da atilan SOmerbank Bursa

Merinos Fabrikast, Ataturk tarafmdan lsletrneye acrldr. Cumhuriyet d6neminin

ilk sanayi yaprlarindan Merinos Fabrlkasi 2002'de kapatrldt. Tarihi yOn depolan ise 31 Temmuz 2006'da crkan yangmda yok oldu.

~UBAT 1488

Portekizli denizci ve ka:;;if Bartolomeu Diaz, Afrika krtasinm en guney ucu

I" Omit Burnu'nu dolasarak Mossel Korfszi'ne ulasti ve en gOneye seyahat eden ilk AvtupalJ denizci oldu. Diaz, Afrlka'rnn en gfmeyine ;.ula:;;tlglnl ilk gec;:i:;;te degil, ;Malls 1488'de Portekiz'e

. - donus yolunda farketmisti.

Oscar, Altm Kure, Emmy ve Altm Palmiye 6dOIl0 ABD'1i aktris Joanne Woodward, Hollywood ~6hretler Kaldmrru'ndaki ilk

4

SUfJf\l1969

Yaser Arafat Filislin Kurtutus Org01O'nOn (FKO) lideri oldu. Ahmed ~ukeyri ve Yahya Harnmuda'run aromdan FKQ'nOn Oc;:OncO lideriydi, Arafat, 1994'te kuru Ian Filistin Ulusal Y6netimi'nin ilk baskaru oldu ve 11 Kasun 2004'teki 61umOne kadar liderliqini korudu.

11

:;;UBfj,T 1963

Arnerikah sair ve yazar Sylvia Plath Intihar etti. ilk siiri 8 yasindayken yayirnlanan Plath, van otobiyografik tek romaru Sire» Fanus'la (The

Bell Jar) tarundt. Manik depresyon hastast Plath, 61dOgunde hcnuz 30 yasmdaydr.

Pluton kesfedildl. Astronom Clyde Tombaugh'un, NeptOn'On yorunqesindeki anorrnalllklerl aciklayabilecek gOk

cismini ararken ke§fettigi Pluton, 2390 km capryla Gune§ Sistemi'nin en kuouk gezegeniydi, Ama dl~ merkezH yorunqesi nedeniyle baslayan tarusmalar, 2006'da Uluslararasi Astronomi Birligi'ndeki oylamayla sana erdi ve Pluton np:7pr,pn olmaktan crktr.

~HJBA:r 1932

Dusuncelerinden 61OrO genc;:ligi yoldan cikarrnakla suclanan, antik Yunan felsefesinin en buyuk filozoflanndan Sokrates, Besyuzler Meclisi'nde 220'ye kar§1 281 oyla olurne mahkGm edildi: cezarun baldiran zehiriyle ~ infazrna karar verildi. ~ -;; :;,;

24 NTV TARiH ",UBAT 2009

ilk Halkevi Ankara'da actldr. Halkevlerinin sayrst 19S1'de kapatJlana kadar 478 sube, 4322 halkodast olrnak uzere 4800'e

ulasti. Ozellikle tiyatro ve kutuphanecilik alarunda

o yillara damqasiru vuran Halkevleri, 1950'ye dek 600'e yakm brosur ve kitap yayrnladr.

24

Sanayi-i Nefise ve istanbul Arkeoloji Muzeleri'nln kurucusu Osman Hamdi Bey 61dO. "Kaplurnbaqa Terbiyecisi" tablosuyla tarunan Osman Hamdi, istanbul Arkeoloji MOzeleri'nde sergilenen iskender Lahli'ni Sayda kazilannda bulrnustu,

~UBAr 1914

istanbul'da ilk elektrikli tramvay Karakoy-Ortakoy hattryla seterine basladr. 1914-1926 arasmca Avrupa yakasmda 16 hat hizmete aglldl. Tramvay isletrneleri 1939'da millile:;;tirildi ve istanbul E!ektrik Tramvay ve TOnel lsletmeleri (iETT) admt aldr.

25 J;jUB,)rr 1570 Papa V. Pius, Britanya'daki Katoliklere karst sert tutumu nedeniyle ingHtere Kralic;:esi I. Elizabeth'j afaroz etti. Elizabeth, lnqiltere'yi Katolik Kilisesi'nin etkisinden cikarak Anglikan Kilisesi'ni kuran VIII. Henry ile Anne Boleyn'in krzrydr.

Me:;;rutiyet'in ilaru uzerlne 24 Temmuz 1908'de kaldinlan sansur tckrar ylirlirli.ige kondu. Sansurun ilk kurbaru, Huseyin Rahmi Gurprnar'dan uyarlanan MOrebbiye filmi oldu.

21

Turkiye NATO uyssi oldu. TBMM'nin 18 $ubat'taki onayrrun ardmdan, Turklye Kuzey Atlantik Paku Tsskilatr'run (NATO) uyesi oldu. Yunanistan'm da

aynl tarihta antlasmayi onaylarnastyla NATO'nun uye sayrsi 14'e ulastr.

i (Lev Davidovich ronstein), ilyiy adh sileple lstanbul'a geldi. Buyukada'da 1933'.e dek 4.5 yll yasadi; surqun hayati Fransa, Norvsc ve 1940·ta oldurulduqu Meksika'da devarn otti,

~UBAT 1969

"Kanh Pazar" olaylan. istanbul'a demirleyen Amerikan 6. Filosu'nu protesto i9in Beyazlt Meydaru'nda 76 genylik orqutunun katrhrruyla baslayan ve Taksim'de sona eren gosterilerde,

Ali Turgut Aytac ve Duran Erdogan oldOrllldu, yaklasik 200 ki:;;i yaralandi.

22

Paris'te hOkOmetin

gaster! ve yOruyO:;;lere getirdigi vasaqa lepki olarak geli:;;en olaylar,

ciddi bir ayaklanrnaya donustu. "1848 Devrimi" olarak da tarihe geyen isyan hareketi, Avrupa'yi sarsacak i:;;.9i hareketlerinin de baslanqrci oldu,

26

Reggae muziqinin en 6nemli isimlerinden Bob Marley (Robert Nesta Marley) Jamaika'da dogdu. "Get Up, Stand Up", "No Woman No Cry", "I Shot The Sh.erifF" Marley'nin en tarnnan

eserleri oldu; pek yak mOzisyen tarafmdan yorurnlandr.

$UBA11987

istanbul Elmadag'daki

unlu goster! salonu

$an Sinernasr, Ferhan $ensoy'un Muzlr

Muzikal oyununun 76. g6sterisinden sonra yandr, Yangmda sabotaj ihtimali lizerinde duruldu. Daha sonra yanqtrun elektrik konlagl sonucu ylktlgl iddia edildi.

14

$9yh Said lsyaru basladi, Cumhuriyetin ilaru ve hilafetin kaldmlrnasma tepki olarak baslayan ayaklanma krsa sOrede elki!i oldu ve iki ay devam elti. isyan sonrasr, $.eyh Said ve 47 kisi hakkmda olilrn cezas: karan verildi; cezalar hemen infaz edildi.

27

ilk elektronik bilgisayar ENIAC Pennsylvania'da tarutrldr, II. Dlinya Savasi'nda ABD'de insa edilen; savasm ardmdan bilimsel arastrrrna'arda kullarulan ENIAC, 167 m2'lik bir alana yayrhyordu ve altt operator taratrndan idare ediliyordu.

PopldilUitUQ ikQrilarmdan, 195P'lerio UiliU 'ipil"J~i.{p"mo((eli . Bettie P~g-et85LQIi:!(j.

16

Arallk . .. '200B

II. (Gene) Osman, amcasi Sultan I. Mustefa'run tahttan indirilrnesi Ozerine 14 yasmda Osrnanh tahtma oturdu. Dart Yll tahtta kalan II. Osman, 6zellikle askeri alanda geryekle§tirmek istediqi yenilikler yuzunden tepki cekti ve 1622'de boqularak olduruldu,

Bizans imparatoru

II. Theodosius, ilk

devlet universitesini Kostantiniyye'de kurdu. Hukuk, felsefe, trp, geometri, mOzik dahil

31 kursusu olan kurum, "Magnaura Universitesi" adiyla aruldi ve varllgml 15. yuzyrla d.ek sOrdOrdO.

Bati dunyasmm ilk kitabi Gutenberg incili basrldr. incil'in bastrru 1450-55 yrllarinda gerc,;ekle:;;ti ve resmi basrrn tarihi olarak 23 Subat 1455 kabul edildi. Johannes Gutenberg'in 144Tde geli§tirdigl baski tekntgi, Cin ve Kore'de yuzyrllardrr kullaruhyordu,

28

frllBAT 1525

Ir1<(;il1l<.i:!zeiin~ ce~illl'li" :qpemlj'filmleroen '1962,yaplml "BiJlbUIU QId.Or.m~!<~'iil (Tkl.!<UII'l' MockingbJ rd/, YOl1etrneriJ RObertMulliga,nla3;) tildO~

25 e.

AralJk \ .2008

26

Arallk ~008

Son Aztek krah Cuauhternoc, lspanyollar tarafmdan iskence edildikten soma oldurulcu. 29 yasmdaki irnparator, ispanyollara hazinelerin yerini soylamemlsti. Cuauhternoc, bugOn M.eksika'da ulusal kahrarnan kabul edillyor.

NTV TARiHWBAT 2009 25

·14 ~ubat Sevgililer Giinii

.~

Aziz Valentinus'un, Aziz Lucllla'yi vaftizi. 1575, Bassano del Grappa.

28 NTV TARiH $UBAT 2009

Antik a~klar, Valentinus' a yaztldl

Sevgililer GOnO antlkcaqda bahan karsilarna torenlerinln blr parcasiydr.

15 Subat'taki bu bolluk ve bereket festivali, gen<; erkek ve kizlann birbirini bulrnasi icin ftrsatti. Hrrlstlyanhkla birlikte, ya§adlgl supheli bir azizin, Valentinus'un hikayesiyle bir gOn geriye ahndi ve onun adryla aruldi.

:l!I',:'" '"

'E' 'ski Atina takviminde 15 '$ubftt, TlnflZeus ile Tan-

n~a Her;t'mti kursal evlili-

, , g,ini, g;o,'ste,ri,yordu',ilk a§k ve,'. ,bolluk semboliiydii. Antik

R:oma'da ise 15~ubat, Lupercalia diye adlandmlan bolluk bereket festivalinin taxlhiydi. 0 giin Lupercus rahipleri §arap)~erek ke¢i kUl'bah eder,gerw kizlar da.kecinin derisinden biT p1m;:a edinmek icin yansird«; 'bunun hamile .kalmak icin kutsal bir flIsat olduguna ve dogumkolaybgls.agladlgma 'inamlrrdi. Rahibin i:inciilugiinde gers:eklqen ke~i kurbani tClreninden soma, gens:ler ~arap icerek ve eglenerek ~ehr€: ve Palatin tepesine

giderdi. .

" Gen<; kizlar adlanm k:l.glda yazlp s:i:im:lege atar, Glg-lanhr da bunlarr ~ekexdi. Hirbirleriyleeslesenlersolen boyunca birlikre olur, birliitini sevenler evlenirdi, ~zlar 15 ~ubat torenlerinde begendikleri erkeklerin alrnasi i.:;in yere mendil atardi, Bu 'bir nevi iliskiye s:agn niteligi rasirdr.Bu torenler doga tannsi Pan'Ia cia iliskiliydi. Evler temizlenir, odalara tuz ve bugday serpilirdi, Entia da Februa denirdi. Subat aymin adi buradan geli!.

Hrristiyanhgm ilk donernlerinde din adamlan pagan .kokenli bu torenleri yasaklamak .istediyse de basanh olamadi, Sonunda 495'te Papa I. Gelasius 14 Subat'i ':Aziz Valerrtinus Giinu" ilan ederck 15 ~ubat Lupercalia torenlerine alternatif yarattr. Boylece 15 Subar'm etkisi kmldi ama bircok uygulama ve inane din; bir lcisveye biirfindiinilerek 14 ~ubat'a transfer edildi.

Peki Sevgililer Gunii'niin arfedildi-

Lupercal m;agarasmda Remus il~ Romul.us'un bir dlsl kurt tarafrndan emzlrtlmeslriln tarlhl de 15 !?u!:lat'trt.

gi Aziz Valentrnus kimdi? Valentinus'u Roma Imparataru II. Claudius zarnanmda yasadigma inamhyor, Sevenleri evlendiren, Ramah askerleri vatani gorevlerini hakkiyla yapmalarmdan alikoyan Aziz Valentines, imparator tarafindan hapsedilir. Gardiyanm dogu§tan kor kizi Julia cia Valentinus'a apk olur, Valentinus'un idam edildigi 14 Subat 269'da bu askm etkisiyle kizm gozu as'dlr. Julia ve ailesi o giin Hiristiyan olur, Julia, Valentinus'u mezan yamna bir badem agaCl diker; bu agaS' askm sernbolu.kabul edilir,

Ancak oykiiniin atfedilcfigi Romali Valentinus'dan baska Valentinuslarda 01- duguna jnamhyor~ Bunlardan bid Terrrili Valentinus. Orta Italya'nin Terni kentinden olduguna ve Romali. Valentinus'Ia aym yerde g6miilii olduguna inamliyor, Dublinli, Kuzey Aftik:ih, bir de Cuney Fransada LeGarde ~ehrinde ya~ad~gma

inamlan Aziz Valentinuslar cia var,

14. yiizyila gelindiginde, Aziz Valentinus Gunii Ingiltere ve Fransa'da 14 ~'u:bat'ta gO~nien kuslann donu~ii ~erefine kurlandi, Ardiq kusu, keklik ve kararavuk.gibi ku§lar icin ask sezonu olduguna inamlan bu donem, zarnan icinde gen~ kiz ve erkekler arasi aska donii§tll. Hat~ ta Fransa'nin Orleans dukii Charles, 15. yuzyrlda Aziz Valentinus ternah siirler yazdi, 1496'da Aziz Valentinus a§lk1anh piri-olmustu bile.

, Simettik kalp, 18. yiizydd;l Sevgililet Gunii'nun sembolu oldu, Aziz Valenti'nus Giinii'niio ABD'de kutlanmasi ise 186S'te gerqekle§tL 19. yiizyil sonunda Ingiltere veAhnanys'ya da yayrldi. Fransa'da 1868'cLei:t beri Aziz Valentinus, festival olarak kutlanryor,

14 ve 15 Subar'm ozunde yatan "bahar festivalleri", Dogu ve Bati mirolojilerinde, <:::in, Hindistan, Tiirkistan, Iran, Misir, Drallardan Avtupa'ya bircok kiilturde torenlerle kutlanrrnstir. Kokcnleri farkli olsa da ana terna soguk,bthk, ;1.<;'- 11k, ugursuzluk getiren kistan kurtulus ve baharm gelisinin kutlanmasiydi.

Her bahar kutlamasi, ya~a.dlgi din V€ kiilturden edindrgi mitolojik bir :6ykiiyle anlam kazanrr, Oyku ~aglara, toplumlara ve inanclara gore degi§ir. Sevgililer Giinii de antikcaglardan populer kultnreyiizlerce 'farkh mit yaratarak bir t'kisa veda baharamerhabafritiieli olatak ya\,ann~" tir..Bn ritiieldeki <;,ogalma ve ureme rniti, populer kUltiil' <;,ig-ib.da yeniden kurgulanir ve karsimiza Seygili1er GiinG cikar, Koken ve islev itibariyle Sevgililer Giinu He HIZlr Cemi, N evruz, Hidrellez veya kuzey yankiirelibir baska bahar ritueli arasinda fark yoktur,

NTVTARiH $UBAT2009 29

DERYATULGA

devam ediyor.

Biiyuk zaferin mujdesi 1922 E yliil'unun baslannda Osmanh payitahtma ulasml~ ve 0 gline kadar Milli Miicadele'ye kayrtsiz kalrrus kisiler arasinda bile bayram havasr yaratffil§tl. Beylerbeyliler mutluluklanru "camilerine kaftan giydirerek" yasadilar, Normalde sadece min are serefeleri isiklandinhr ve mahyalar kurulurken, bu sefer mabedin tamarru tepeden nrnaga yag kandilleri ile donatilmrstr.

En nadan tiplerin bile estetik duygulannm tavan yapm1§ oldugu, en cimri ruhlann bile kutlama masrafla-

B eylerbeyi'nin eskileri, semtleriyle magrur yeni yetmelerin tszgliven1erini daha da pekistirrnek icin, belli yapilan ve kisilikleri ozellikle tanrtirlardi. Bugun mahallenin gen,:ek anlamda eskisi kalmamis gibi 01- dugundan, yakm tarihi bile tam anlamiyla bir sis perdesi ardindadir, Kesin olan §u ki, Beylerbeyi bir zamanlar Kuvayirnilliye ruhunun ete kemigi burundiigii yerlerin basmda gelmekteydi. Bugiin sadece restorasyon gormu§ bir yah ile bir harabe, 20'li yillann kritik olaylanna tantklik yapmaya

Hasip Pasa Yalrsr, Anadolu'ya kacmlan sllahlann depolandlgl en onemii yerlerden biriydi. Yahnm 70'lerdeki (ustte) ve buqun restorasyon gormu§ hali (a§aglda).

1. Rize'nin Uzunkaya koyunden Abdurrahrnan oguHanndan Sabit oglu lsrnall. (d.19D1 )

2- Kasjrnpasa'da Gazi Hasan Pasa Mahallesi'nin Gi.ilhane Sokagl'nda sakin Rurnellhlsarh Slileyman oglu

Mustafa Efendi. (d .. 1873)

3- Rize'nin Bagdath Mahallesi'nden

32 NTV TARiH OCAK 2009

ogullanndan Bahadir oglu Rasirn. (d.1891)

Foioijrai: Falih Plnar

4- Rize vilayetinin Aron ki:iyOnden Zurnaci ogullanndan $akir oglu Mehmet. (d.1902)

5- Kalkandelenli Halil oglu Davut ~avu~. (d.1898)

6- Hopa kazasrrun Arhavi nahiyesinden Kabsara koyurrden Panadol ogullanndan Murtaza oglu Huseyln HOsnO. (d.1902)

7- lzmir vilayetinin ikinci Aziziye Mahallesi'nden ~elebi oglu Mehmet Cavus. (d.1894)

1921'de btr geee, Rum bostanci Pandeli, Selahattin Bev'in Beylerbeyi'ndeki evinin kapisim calar. Bir semtin imam efendisi, Hasip

Pasa Yahsi'nda gizlenen silahlan i§gal giic;Ierine ihbar etmistir, Ertesi sabah baskin yaprlacaktrr.

una katilmak icin yan~trgl bir ortam dQg-rnustu Beylerbeyi'nde,

Bu arada bendini r;ig-neyip a~an ofkeler de fener alayi bhg-mda kol gezmekteydi. l~gal kuvvetleri arnk erliye-suthiye kansmaya niyetleri olmadigindan b~lalanna kapanrmslardi. 0 hengamede Beylerbeyi' nde ucsuz bucaksiz alanlara yayilan bostanlann sahibi olan Rumlar, turusrurulan cardaklanrun acisiyla, Nakkastepe civannda bir koskte oturan Veliaht Abdillmecit Efendi'den imdat istemislerdi. Aldiklan cevap ise sadece "Bugun bayram, birkac cali r;lrplyl tutusturmalariru cok gormeyin" olmustu. Istisnalar kaideyi bozmaz ama, cfkeli kalabahk bu arada Rum bostanci Pandeli'nin r,:ardagml fikir birligi ctmisccsine atlayarak atesli gorevine kornsusunun r,:ardagmdan devam edip gitmi§ti.

Pandeli'yi tarumisnlanlar kendisinin aslen RUll1Ia§ll11? Hiristiyan Arnavut 01- dug-unu, soz ve davrarns kahplannm her tiirlu onyargiya destek verecek tarzda kurgulandlgml zikretmeden ger,:emezlerdi. Yani oyle ofkeli Miisluman komsulanrun

8~ isiri1siz

9· lsplr K,a,;zaSiniti Cergi k6y:unden Hursit oglu $akir.

(d.1883) ,

l()·'himsiz

11· AdIDi[jnmiyor. Kadlk6Y'de KI;;pltbpr<;lK Rl3~'irPa§<:rSok,igl 25 nut:r(Elrada oturur,

1;2· lsirnsla

- ~--------------.!

V,~'1 !,

I

14- lbrahirn oglu Ru;.;tLi

'15- Rile'nin S6gutIU koyunden Hos ogullanndan ilyasoglu Tsmel, (d.1903)

16- Mustafa

17· Rize'nin Fethiye koyunden Hantal ogullarlndan Mustafa oglu Sabit. (d. 1901)

18- Kastamonu vilayetinin Cide kazasrnm Gide Mahallesi'nden Deli Huseyin ogullanndan Muharrem oglu

Tahir. (d.1895) ..

19.- Rize, Portakalhk koyunden

Cekmi§ ogullanndan HUseyin ogll) Mustaf:('l, (d.iS9,!))

20- Rize'nin Buyukk6y koy:unden Yrlanci ogullartndan Mernis oQlu Seyfullah, Cd.189B)

21· isimsiz

22· lsirrisiz

23~ lsirnsiz

24· Rize, Haldoz Mahallesi'nden Beruzade Tahir oglu Mustafa Efendi.

(d.1892) ,

28c Gemlik Armutlu'dan Cater oglu Mehmed Kaptan, motorcu.{d.1899)

29· Halim oglu Arif

13· Surmenekazasirirn Sa:rgc;ma, (i(;;C'1mburnu) k6y~ndtm M911a Hamza ogullafindanYakupogfu

,Mustafa.~d.1'9DJ}

Mahallesi'nden Hazm oqullarmdan Mehrnet Faik oglu Ismail Hakkr, (d.1901)

26- Rize'nin Atina (Pazar) kazasimn Kemer koyunden Kasap oqullarmdan Tevfik 091u Mehmet. (d.1901)

27- Hopa, Frndrkh'dan Biben ogullarrndan All 091u Ferit.

(d.1890)

25· Rlze'nln Pasyan

NTV TARiH OCAK 2009 33

Kurtulus Savasi'nda direnis orqutleri ve 'I'eskilati Mahsusa

M illi Mucadele tarihinde istanbul'un oynadigl cok yonlu basat rollin bilincli ve sistematik olarak kucumsendiqi, hatta inkaredildigi bir gerc;ek. istanbul'dan clan nefrete bir de Rauf Orbay'in sahsma yonelik bir bahriye nefreti eklenince tarihoilerin bu konuyu irdeleyecek pek cesareti kalmadr; arna bahriyeliler olmasaydi Sakarya'da, Buyuk Taarruz'da Turk ordusu atacak kursun bulmakta zorlarurdr.

Mustafa Kemal'in lstanbul'daki direnis odaklanna yaklasirm tekduze sayrtrnaz. Bir yandan Talat Pasa ile rnektuplasarak kendisinden sayqrl:

bir dille basta para olrnak her yardrrru talep eder, beri yandan 90gu Teskilati Mahsusa k6kenli lttlhatcrlann eylemlerine ters bakarak dzerkhareketlerine

set ceker, BW baqlamda Ankara ile en uyumlu c;:all~ml~ Dian Muaveneti Bahriye elemanlan bile savas sonrasi tensikata tabi tutolmuslardrr,

Gunurnuzde lttihatcihk, Kuvvacrhk, cetecllik gibi kavramlar etrafmda kopartilan toz ftrtmasiru, haksrz sahiplenmeleri, akrl erdirernernekten doqan reddi rniraslan, ucuz 6vgu ve sovquleri hie; de hak etmeyen insanlann arusma sahip

yuregini yumusatacak bir ki§ilige de sahip degilmis. 0 zaman durumu kavrayabilmek icin filmi bir yll kadar geriye sarmak ieap ediyor.

1921'de, kesinlikle saptayamadigirmz bir giinun aksamina dogru suratsiz Pandeli, Nakkasrepe sirtlanndaki bir evin kaplSlnI tiklatir, Evin reisi gens:liginden beri ta91dlg1 "deli" lakabma bir de "sagir" unvaill eklenrnis olan atllganhgl ve giri~kenligi ile unlu Bahriye gUverte kolagasi Selahattin Bey'dir. Kendisini Bahriye ikinci Subesi'ne kadar ta~lm11 olan kariyerinin icabi, son derece siipheci bir insandir ve gerektiginde de gozunii kirprnadan son derece radikal iin1em1ere basvurrnaktan cekinrnez, Cerci birlikte cahsrnakta 01- dugu bazi gayrirnuslimier de vardir ama, hem Pandeli on1ardan biri degildir, hem

34 NTV TARiH OCAK 2009

cikmak her seyden once bir minnet borcudur.

Muaveneli Bahriye drgutunUn

sef 0 devirde cok prestijli bir unvan olan Halle Komodoru Unyeli Nazmi (KaJyoncu) Bey'dir, Mecidiye zirhhstndan beri silah arkadasi Dian KolagaSI Selahattinqlbi 0 da Beylerbeyi'ne yerlesmistir,

koltujia alarak bu giri~imi yaptlglnl bilmeyiz. Ancak d1§ kapidan iceri girmekte israr eder, bu arada gormemesi gereken bazi seyleri gorur ve kendisini komutanlarindan daha ismci bakrslarla suzen iki bahriye cavusundan da urkmeden sadede gelir.

Pandeli sadece Selahattin Bey takmunm silah kacakciligi ile mesgul oldugunu bilmekle ka1maz, bu silahlann onernli bir kismuun Anadolu'ya sevk edilmeden once Beylerbeyi'ndeki irili ufakli depolarda istiflendiginden de haberdardir, Asil bornbayi ise sonunda patlatir, Beykoz'daki ingiliz cephaneliginden kaldmlan ganimetin Beylerbeyi'nin iki yalisinda saklandrgiru imam efendi diisrnan gu<;lerine ihbar etmistir, ihban eiddiye alan Ingilizler, ertesi sabah verilen adresleri basacaktir,

Direnis orgiininiin ikircikli davranacak

Her gun onlarcasi kalkan

cenazelerin kacmm gerc;;:ek olduqu bilinmez. Bickm bahriyelilerin cantalara doldurduklan homhalan

sallaya sallaya i~galci devrivelerin arasmdan gec;;:tikleri de olur,

de aralannd~ selamlasmadan oteye bir samimiyet yoktut.

Ahsrlmarms bir saatte kapismi calan Rum bostancimn gercek amacini anlamadan basran savmak ise istihbaratcrligm da, c,:eteci1igin de raconuna slgmamaktadlr. Pandeli'nin 0 giin hangi saiklerle kelleyi

Komodor Nazmi Bey Halic'te yatan donanrnarun toplanm sokturerekAnadolu'ya savketmek gibi olaylann da kahramam olmasina ragmen, tam anlarnryla desifre olmarms: vine de i§gal kuvvetleti kornutanhqrrun baskrst ile gorevden almrmstir.

i~gal yillannda lstanbul'dan Anadolu'ya silah ve mOhimmat sevklyati yapan ge~itli gruplar vardir. Bunlar arasmda ozellikle Mustafa Kemal'in emriyie kurulan Felah Grubu'nu

etkinlik acisrndan ilk sirada saymak gerekir. Bu 6rgOt, zaman zarnan Hamza, MOcahit ve Muharlplsirnleri altrnda da faaliyet gbstermi~tir.Aynca MOdafaayi Milliye Grubu, M.M. Grubu, lmalat: Harbiye Grubu, Namik Grubu ve benzerlerinin cevresinde birlesen binlerce vatansever asker ve sivil de, cok ciddi risklere girerek onernli miktarda silah ve cephanenin Anadolu'ya ulasrnaSin] saqlarmslardrr, ingilizlerin, bir ihbar Ozerine Beykoz tasocaklannda cahsan 27 Karadeniz u~agml kursuna dizmesi gibi kanh 6nlemlere inat olarak!

lttihatc: ruhun dammlmas: olan Te:;;kilau Mahsusa, prensipte Pan-islamist ve Turanci hulyalan eylem alaruna tasima arnaciyla kurulrnus birorquttur, Kurulus tarihini II. Balkan .Savasronceslne tasirnarun mantigl olmadlQI gibi, TM!YI MtT'in

oncusu olarak sunrnak da nesnel bir hatadrr, Konjonkturel zorunluluk ortaya van ozark bir ihtilalciler topluluqunu cikartrrusnr. OrgCiti.in birkac istisna dismda hep

srrt: duvara dayah olarak rmicadele etmesi Kuscubas: Esrefqlbi babayigitlerin on planacikarak entellekti.iel kanadm gblgede kalmasrna sebep olmustur, Teskilatm sirf Ermenisorununu "eozmek" amaciyla kurulduqu

seklindeki iddiay: ise spekOlatif dusuncenlnabartrh

bir brnegi saymak gerekir.

Teskilati Mahsusa

. 918'de Umum Alemi islam

hali yoktur ve 0 kosullarda bir tarak fi§egin bile paha bicilmez degeri vardir, Aynca Beykoz milli kuvvetlerle ingilizlerin gen;:ek anlamda glrtlak gll."tlaga bogustugu bir yerdir. Bir adirn otesindeki Riva'dan Kefken'e kadar yayilan alanda, Rum cetelcri ve dlizenli Yunan birlikleriyle Anadolu'ya yapllan sevkiyann selameti adma son derece sert cansmalar yasanmaktadir. Bu ve baska verilerin l~lgmda Beykoz baskmirun, talihsizce sona eren Akba~ Fransiz Cephaneligi baskmmin bir rovansi oldugu cia dusiinuleoilir.

Karar anmda

almir ve her tarafa haber salinarak dev bir tahliye eylemi

etkinligini surcurur, ancak Talat In 1921'de sehlt edil-

rnesinden soma siyasi otorite merkeziAnkara'ya Kayar. Enver Pasa'run sahadef sonrasi ise ergot Misakrrnilli smrrlan dismda kalan eylemlerini pe:;; pese tasfiye edecektir. OrgOti.in daha Mondros ertesi yasanan bolunmesi Kuvayt inzibatiye kadrolanru da beslernistir. Akbas cephaneliqini basanlarin sef Koprululu Hamdi de, onu §ehit eden Anzavur Ahmet de ayrn saflarda yetisrnis elernanlardt. Ozetle, Teskilan Mahsusa lttihatcrlrkla ozdeslesmis bir marka 01- dugundan, rnutarekede bu adin kullarulmarnasmda buyuk yararlar vardr. TM'nin rnerkezi bir orqut olmamasi nedeniyle de, miras <;:esitliorglitler arasmda b610ndu.

Bunlann bazilan sadece kaglt ustunde kalan kabuk tirgOtlerdi; bazilan Felah ve Muaveneti Bahriye gibi bastan beri ayru madalyarun iki yuzuyduler, Yeri qeldiqinde hepsi elele cahsird! Buna ragmen birbirlerinl dusrnana ihbar edecek Kadar ileri giden gegimsizlik ve krskancliklar da vardr, i§gal lstanbul'urrda neredeyse 60 bin ki§iyi orqutlemis bir teskilatrn bu zaaflanrun ta§JdlgJ riziko potansiyeli tartisma goturmez. izmir Suikasti davasi, basina buyruk davranmakta israrh TM'ci turunun isini gtirunOrde bitirdi. OrgOtun gblgesi ise gOnOmOze kadartepemizden eksilmedi.

Buqun Beylerbeyi'nde viran durumdaki arsada, bir zamanlar Selahattin Bey'in evi bulunuyordu,

i§gal srrasmda istiklal Caddesi'nde ge\fit torenl, Miittefikler Anadolu'dan gelen "kotu haberler" iizerine 1922 yazmdan sonra krslalanna kapandilar.

orglitlenir. Ancak ingilizleri kuskulandirmamak ve ozellikle de desifre olmus ajanlanrun gozlerinde giivenilirligini korumak icin, iskeleye bitisik Kenan Bey Yal1S1'nda onernsiz bir miktar muhimmat birakilir, Asil buyuk kalem ise Bogazis:i'nin incisi olan Hasippasa Yalisi'nda bulunmaktadir, Saray bahcesinin altmdan ges:en ve Beylerbeyi'ni Kuzguncuk'a baglayan tiinel devamli Ingiliz kontrohindedir. Kendilerinin arasira burada katirlan ile birlikte kafaY1 bularak eglence tertiplemek gibi huylan varsa da, buna gi.ivenerek kimse riske girmek isternez. Uzunca siirecek bir catismavi ise Baglarba~l'ndan yetisecek kuvvetlerin bastirmasi kesindir,

o zaman da yahlardan bosaltilacak silah ve cephanenin Kilpluce repesi eteklerinden dolasnnlip, Nakkastepe'nin ingiliz tehdidinden uzak art yamaclanndan nrmandinlmasi gerekmektedir.

Bu yapilir, ama isin asil zor yomi, kurtanlan rnalzernenin bu ise his: uygun olmayan kara yolundan Anadolu'ya sevkidir.Burada da imdada halkm icinde bulundugu aclik ve sefalet yetisir; her gi.in onlarcasi kalkrnak-

36 NTV TARiH OCAK 2009

Beylerbeyi komsu iskelelerin lurdavati ve zerzevati ile alay eden meshur tesrifatei muhitti. Mahallenin namusuna goz kulak olan kabadayilar

varsa da, semt sakinleri istanbul beyefendileriydi.

Bunlarm kalkip da Ipsiz Recep tayfasryla elele dusman cephaneliklerini basma ciiretini gosterecegi kimsenin aklma hayaline slgacak seyler degildi.

basilirsa devamh i.isti.inde ta~lyacagl el bombasini nereye ve nasil firlatacagini ozenle bellettigi gens: esine veda ederek yeraltina iner, Aruk 0 da tam anlamiyla bir cetecidir, 4 ve 7 yasindaki ogullan babalarmi uzun rniiddet degi?ik kihklara biininmiis olarak gorebileceklerdir.

Beylerbeyi, komsu iskelelerin hirdavati ve zerzevati ile alay etmekle vakit oldiiren meshur tesrifarci rnuhittir, Mahallenin narnusuna goz kulak alan Cilekci Edip, Arabaci Pehlivan gibi kabadayilan varsa da, semtsakinleri basta sara}' mustahdernleri olmak uzere akli basinda, durmus oturmu§ kisilerdir, Bunlann kalkip da Anadoluhisan sirtlanna konuslanmis Ipsiz Recep tayfasiyla elele dusman cephaneliklerini basma curetini gosterecegi kimsenin aklma ve hayaline slgacak seyler degildir. Hele hele ~urayl Devlet katiplerinden olan Kenan Bey, i.isti.ine usthik Hidiv damadi olan Hasip Pasazade Hami Bey ve kardesi Ulvi Bey sapma kadar Istanbul efendileridirler.

Iste bu umulmadik taslar i~galcilerin basmi yarrmstir, Hem de "y11gm Turkler" imajma cizik atma pahasma,

ta olan cenazelerin kacinm gers:ek oldugu uzun muddet kimseyi ilgilendirmez. Bahrivelilerin bickm takimmm cantalara doldurduklan bombalan sallaya sallaya i§galci devriyelerin arasindan ge"tikleri olur.

KolagasI Selahattin ise evi hasbelkader

HURREM SULTAN VE KANUNi A~KI

•

nl

st,

"

,~;;~:0~Sf~'- j ; t

.~

Hurrern'in 1535'te Kanunl'ye yazdlQI rnektup ve giiniimuz ine tercumesl,

Hopfer'in 1800'lerde yaptl~'" Kanuni gravuri.i.

Carum paresi sultanim haxrctlerinin mubarei: ayagmm tozuna bu firkin yiiziimu surdukten sonra, benim aziz cantm, de'u/elim, saadetim, sultanim; (ok ;ukur Dice Allah'a ki. miibarek mektubunuz gelip gOzlere nur gonu!!cre scoin; doldurdu. Yua Allah seni olgunluga eri,rtirip, klyamete

dek seni benden ayl1"maylp bir daha muhm"ek yuziinuzc .yuz surmev: ntfSip ctsin. Benim cantm. pam:i; benim omrurniin sabibz: deVletli sultanirn; il~kiirler olsun miiharek mektubunuzda sibbatiniz baberini aimistz. Yii,'e Allab seni biitlJn batalardan saidasen.

E:~er biz zava!h, gU{S1.1Z cariycnizden sorarsanrz; 7.wllahi benin-I cdntm, nc gemn gecedir oe ne giinii'm gllndur:

Sizin gihi Padisahtn sobbetindcn. ayn ka/rirglmdan bana bir ley gerekmez. Vallahi 've tallahi aynlrgmizm atesinden, g'ece ·ve giindiiz, yantmm.

1550'de Mathio Pagani'nin yaptl91 Hurrem gravlir[L

Benim htllimi Yiiet A!Zah'tan ba,rktJ kimse bilmez: Benim camm paresi, goziim nuru, if.i cihanda iimidim; va/lahi dun)'tJda sizden

muradim ),oktur. Senimbatim ne dil ife tie halem ileyaztlir. Beyit:

Bir daha gormek nasip olur mu dlemde seni?

Efij;ine hari hir kez yiiziimu sursem gan i.

Korl/J/rtm unutursun deuletii sultumm beni. Ai:! uab aynltk! 'la/mzgld1J gibi sevrederel: peri§L!tI halimi ,renlendirdill. §ahm 'lya,~mm tozuna varinca bu wy!l adz ku! unutulmaszn. Ifacetim Illlduyey

se·vgili sultimim sakm hahma.

Yi:dn1z. giln gibi scyrederek p"1'i,ran halimi ,renlendirdin. Vay ne zor imi; Padisabtan ayrdmak. "'laktz yan{hrd, hen: hu aynhk atesinin eziyeti.

Ne olsun bu carivenin ddeti basret rekmekmtj. Yainiz gun gihi sevrederet:

1535'ten bir ask ve hasret namesi

Hurrem bel} sehzadesinden u9unun olum acrlanru yasamrs; sevgili esi padisah In Qlktlgl seferler sebebiyle uzun aynliklara katlanrrustrr. Ulaklarla gtinderdigi mektuplarmda: "Benim Sultarum, firkat sozune kenar yoktur", "Benirn carurn paresi, ornrumun hasih devletli sultarum", "Yerler gtikler kaim durdukca durasm padisahrrn, ban a bel} bin filori qonderrnissiniz. Mubarek blylgmizin bir teli yuz bin filoriden artukdur" gibi ozlern cumleleri vardrr, Esinden btiylesine ictenlikli mektuplar alan bir baska padisahrrruz yazik ki yoktur, 38 yrlhk beraberlikler'inin yaklasrk on yrhru hasretle ge9irmi~lerdir.

periJan halimiJenlendirdin.

Ah benim cansm pdresi, de'Z)/etli sultamm; haiarrhglntZ isle-den iituru biz!' ha)'lrlz haberler gondermifsilliz. Hukiim gondermilsilliz. Vallahi a kadar;willdim ki ancai: Yiice Allah hilir. hice Allah ornrunu, a'evletilli artursin. Bir yerine bin oersin. benim sultantm.

T/allahi hillahi mubarek gonMlliizden germesin hi bell pam)'a lamah edej'im. Vallahi siz: hilininiz hi; bil" ,rey istedigimgibi olmavinca beni»; cantm rahat ctmez: Va!!ahiyalniz oineiartrnin barctna illi oin ahem gitti. Yakrc, ben. kendime. harflzh aliliomadim. Ondar: sonra benim cantm pares-i) gozi2nz 'luau, go"niifj1'l secinci sultanim, miiba1'ek sozlerinizi gondermip'in iz. VrJllahi Iazlastyla: mutlu otdurn. Ylice Allah siz!eriiki cibanda s eoindirsin.

Eger ogul!anndan SOra1"Sl21ltZ erenler

NECDETSAKAOGLU

Tarihin kalemi erkeklerin elinde olageldi. Bundan en cok zarar gorenkr de kadmlar oldu, Kanuni Sultan Siileyman'in haseki sultam Hurrem'in (Hurrem degil) yasamoykiisunu, en giivendiginiz tarihcilerden okuyun; haris, aClmaslz, entIikaCl, Muhtqem Si.ileyman'ra§k tuzagma dU§i.ir:mu§ bir kadmml§ yarglsmlbellcginize kaydedersiniz. Onu size 6yIe tamtanlar, satH aralarmda birdizi meziyetine, akIlhca i§lerine, incellgine, a§kma, sanat ve edebiyat tutkusurta, ,diplomasideki ba§ar1sma cia degir+meden ges:ememi§lerdir ama karalamalarla orterek!

Kendi kaynaklaruulzdaadl sam, Hurrem Haseki., Baseki. Sultan, Hur-

Asil ad! Alexandra Lisowska olan Rus asilli Hurrern, kimilerine gore Kanuni'yi ask tuzaqma diisfirmiis ve haremden cikip valide sultanliqa

yukselmi§ti. Daha dikkatli bir inceleme ise, a§klnln sahiciliQini gosteriyor.

rem ~ah'tIr."Haseki" sam, istanbul'da bir semte, bir hastaneye ve bir hamama ad ohuu§tur. Qagdap Venedik Balyos]J. Pietro Bragaciino'ya gore pek guzel degilse bile ;;irinmi§ .. "Hurrem"in Farsc;:adaki sozdik anlaml "sevin-;:li, ~en ve mutlu"da ?irinligini -;:agn~tmyor. Bir si.ire sarayda i-;:oglam

'JVllf'.'PII'I·e iyi ho~turlar, muhal'ek eteitilli'Ze )'ltz surup, mubarek. yiiziiniiz/J gormek istcrler. "luce Allah nasip edip Cihallgir'ill omurundan otiirii sorarsansz; Mamologlunun yakmndan lumdurdu. Simdi bele hiJf verdi. Allah'm yardtm!y!a deJildi, simdiden sonra iyiccdir: Hayir duada !?uiullmaYl hatinnizdan {tkarmuyamuz. Eitel' imam bocadan ol1]ru sorarsaurz, neredevse bir

(jill gibidir. Ne olii uc IlC diri ,ro)le yefipnedi. Bo,~azl i,denir iki yerden suz.iilmcz, 011'11.11 h,,zilliAllah'tan baika kimJe bilmez.

Benim sultantm, Allah'a hamdolrun otcde Pasadan da haYfr baoerlcr i,,·itilir. Daima hayty baberlcr ifitilsill. Ktlsaniz ustun olup dUfmanlanmz maglup olsun.

BdHse!am kul/arm rabbinedir:

Pa,w))a selam ederir; Lradinsz da iyidir, 0 miibaTck etegillize yllz surer.

olarak bulunan t;:agda~l Menavino, Avrupalilann ona Rokzelane (Rus kadiru) dediklerini yazar, Bu s6zti.ige Ulahca "Rutenyali baki.re" anlamrru verenier de vardir, Hakkmda pek.cok dedikodu nakledip "haris Rus kadm", "Kanuni'yi askmm tutsagl eden biiyiicu", "damadi vicdansiz Hirvat Rustem Pasa'ya siyasal. entrikalanm icra ettiren Cadi" dire karalayanlann basinda, Tiirk lvIektuplan'mn yazan Avusturya elyisi Busbecqg~Iir. Kimi tarih ve romanyazarlan, Hurrem'i k6tii1emede daha .da ileri gitmi~lerdir.

Hu:rrem'in altml? )'111 bulmayan ya~am s:izgisini dogru bir grafikte somutla§tlrmak i-;:in ilkin dogdugu giinle 61diigu giln yan yana getirilmelidir: Ailesi, Gali~ya'nm Rogatino halkmdanml~. Babasl MarsigIi, yoksul denebilecek bir Ortodoks papaZl}'ml~. 1500-1505 atasIrida dogmuh

NTV TARiH $UBAT 2009 39

Haseki Hamann

Hurrem Sultan'm 1556'da Mimar Sinan'a yaptlrdlgl unltl "cifte hamam"da ilk defa "kadmlar' ve "erkekler" krsrru ayru eksen Ozerinde tasarlanrrustrr. Osrnanh hamarnlanrun en g6rkemlilerindendir, Erkekler giri§i revaklrdrr, Ayasofya'nm yarundaki konumundan delay: "Ayasofya Hamamr" olarak da aruhyor, 20.

YOzYl1 basmda: belediyenin benzin deposu ve Devlet Matbaasi deposu olarak kullarulrrustrr. llk onanrm 1957- 1958'dedir. 1980'lerin sonunda istanbul Bienali mekanlanndan biri oldu.

Yakm zamanakadar KOitor ve Turizm Bakanhqr'run hall ve kilim satis rnaqazasi olarak kul1anrlan binanrn tekrar ozgOn kullarurruna donrnesi planlaruyor,

Haseki Hurrem Sultan, 1538-1551 arasrnda Mimar Sinan'a yaptrrdlgr Haseki KOlliyesi ile

bir sernte adrru verdi. Bu semt Hurrem sayesinde cami, medresesrbyan rnektebi, imaret, daru§§ifa ve ge§me yaprlarma kavustu, Darussifa, Haseki Kolliyesi'nin, hatta Osmanli mimarisinin ozqun yaprlanndadrr, Sekizgen

planh acrk avlusuyla Sinan'rn rnekan duzenleme dehasrnrn kusursuz orneqldir, KOlliye restorasyon icin ihale bekliyor.

Hurrem Sultan Camii

Haseki KOIliyesi icinoeki carni, Mimar Sinan'rn basmlrrrar olduqu, 1538'de yaptlgl ilk camidir. Evliya yelebi'ye gore, caminin Avratpazan'nda (eski Arkadios Forumu) yaprlrnasi Kanuni'nin Hurrem'e gosterdigi bir incellktir.

Alexandra Lisowska adi verilerek vaftiz edilmis. "Buyuk Turk" Suleyman'm nikahli esi, ucii olmiis bes sehzadenin ve bir sultarun (krzm) oz anasr Haseki Sultan olarak 17 Nisan 1558'de Istanbul'da Eski Saray'da oldugunde Bayezid Camii avlusundaki cenaze namazmr, ulemarun onderi, Seyhiilislam Ebussuud Efendi kildirmis; tabutunu vezirler, din ululan ta§lml§; Siileymaniye Kiilliyesi'ndeki, Mimar Sinan'm renkli yasarmndan aldlgl esinle ve ona ozel insa ettigi nirbesine gomlilmii~.

Suleyman'm haremine, 0 heniiz sehzade ve IVlanisa'da valiyken, Frenk Ibrahim (Pasar'in aracilrgiyla 1520'ye dogru girmi~. 1521-1526 bes yilmda art arda dort sehzade ve bir sultan dogurmu§. Soma uzunca bir zaman, yatagma yaklasmayip vuslatmdan yoksun birakngi Sultan Siileyman'dan, 1530'da ozgiirliik belgesini alip "hiir" olmus. o yilki saray diigununde nikahlanrruslar da. Bunun odulunii ertesi yil kus:uk sehzadeleri Cihangir'i dogurarak vermis, Tarihcileri-

40 ~TV TARiH ",U8AT 2009

miz bu nikahi, saltanat geleneklerine aykinhgllldan dolayi ve Kanuni'nin zafiyetiyle aciklayarak elestirirler, Yani, Hurrem, ozglirliigunii almamali, nikahlanrnamali yasarruni "kale es" olarak tamamlamalrymrsl

Rusca, Ulahe,:a ve Tiirkce lisanlannr bilen;saltanat siyaset sorunlanyla, diplomasiyle ilgilenen Hurrern, yabancr egemenlerce de Osmanli Irnparatorlugu'nun kralicesi olarak kabul edilrnis; Istanbul' a gelen elciler ona da nameler, hediyeler sunmuslardir,

Cecen 17 Nisan, Hurrem Sultan'in olumunun 450. yildonumii idi, Onu ne arumsatan.ne an an oldu! Kanuni'nin hasekisini, gi.iniimiiziin gel gee,: sohretleri kadar olsun tammamak reva rrudir? Kadmlarmuzm, bir defacik Hutrem'in Suleyrnaniye'deki tiirbesine celenk koymalarma, daha 16. yuzyrlda bizde kadin haklan yolunda bir ilk bukralicemizi anmalanna, tarihcilerin siyasal degerlendirmelerini bir yana birakip .Istanbul'un Haseki Sultam'na saygld;l bulunduklanna urnalim tamk oluruz!

Haseki Sultan lmareti

" ... her n6betde d6rt yuz nefer kimesneye her birine bir fodula ve her ikisine blr tas lclnds bir kepce as ve cum'a gecesinde bir krt'a yahni bile

verile ... " (KudOs Halidi Kutuphanesi'ndeki Hurrem Sultan'm vakrfnarnesinden)

Hurrem Sultan, 1558'de aimed en onceki yrllarda KudOs'te kurduqu vakif igin vermis bu talirnatr. imarethane, KudOs'te surlarla cevrili eski sehrin merkezine kurulrnus. Hurrem bir YII sonra 61m09' imarethane krsa sOrede Kudus toplumunun ve ekonomik hayatrrun ayn!maz bir parcast haline gelmi§tir. 1920'lerden sonra Mi.jsluman Mesleki Yetimhanesi'ne ev sahipligi yapmaya baslayan yapida, 1950'lerde UNESCO da yemek daglttl. Yetimhanenin faaliyeti sOrOyor; yemek daqrtrrru da oyle ... Kimi KudOslOler cocukken sabah igtikleri bir tas corbayi hala hatrrhyor,

• Necdei Sakaoglu, B!( MillkDn Kad," Suffanlaa, Oglak YaYlnlart, istanbul 2008.

• Amy Singer, Osmanli'd8 HaYlrseverlik: Kudus1e Sir Haseki Sultall imareli, Tanh VakIl Yaymlarl, islanbul2004.

YOz YII Savaslan'run bitiminde bir "ihanet" hikayesi

Ekmek, §arap ve fuar krala meydan okudu

EMREG0NEN

FranSlZ ordulan 17 Temmuz 1453'te Bordeaux kenti yakimndaki Dordogne'de, Castillon kasabasma yakin bir bolgede Ingiliz kralmm gonderdigi oncii birlikle karsilasti; muharebeyi Fransizlar kazandi, Tarihe "Yuz Yl1 Savaslan" olarak ges;en (aslinda 1337'de baslayarak 116 yil suren) uzun catisrna donerni de, bu nispeten kucuk catismayla sona erdi.

Ozellikle Normandiya'mn tamamen terkedilmesine yol as;an bu biiyiik sava~m son bulmasi, 0 donemde neredeyse his: yan- 1(1 yaratmadi. Oysa ingilizler, Akitanya'daki topraklanm, Bordeaux ve Caskonya'yi terkederek bir daha geri ge1memek iizere ingiltere'ye donmiistu, "Haber vasfi taw mama" dururnu, buyuk olasilikla 50 gUn once Konstantiyye'nin Osmanhlar tarafindan fethinin Bati'da yarattlgl onernli sarsmtidan kaynaklamyordu.

Yine de bugiinku Fransa'nm neredeyse iicte birinin ingiliz kralligi tarafmdan ele gecirilmesi; Fransa'nm bolgesel ordulanyla devamli yenilgiye ugradlktan sonra nihayet rnuharebe kazanabilecek bir ordu sistemini kesfetmesi tarih sayfalannda siklrkla anl a - tihr, Ozellikle Creey ve Azincourr'ta Ingi-

Ortacaqa damqasmi vuran, ingiltere ve Fransa arasmda tam 116 yII siiren savasta, Bordeaux halki ingilizlari desteklemisti!

Peki neden? Cevabi, donemin neredeyse tek ekonomik ve sosval etkinligi olan fuarlarda vanvor.

gormezden gelmesi iizerine erken sevindiklerini anlamistir.

Gizlice "dusmana haber gonderen Bordeaux ileri gelenleri, Ingiltere'den gelen John Talbot komutasmdaki US: bin kisilik kuvveti desteklernis, Bordeaux kentini derha1 ingilizlere teslim etmistir, Gaskon asilleri de hemen ingiliz1ere kanlarak yaklasik 10 bin kisilik bir kuvvet meydana getirmi~lerdif. Bunlar tabii 1453'te iyice kuvvetlenen Fransiz ordusu karsrsmda durarnadilar ve Bordeaux tekrar Fransa'ya katildi, Kra1 VII. Charles, Bordeaux'yu hie affetmedi. Ama olumunden hernen sonra oglu XI. Louis, hem kentin vergi muafiyetini iade etti hem de iki ayn yerde "serbest fuar" duzenlenmesine izin verdi.

Evet, Bordeaux'Iulann bu ihanetinin arkasmda, serb est fuar meselesi yatiyordu. Serbest fuarlar, orta.:;agda Avrupa ulkelerinin ticareri art tirmak icin kurdugu, bir anlamda cok daha az vergi alman ve cesitli ii1kelerden tacirlerin alisveris yapabi1digi, bugiinku enternasyonal fuarlara cok benzeyen bir sistemdi. Bu sistemin XI. Louis tarafmdan genelle:;;tirilmesi, hem kuzeydeki hem guneybandaki iireticilerin refahmi ve i§ hacmini arrnracak, Fransa'rnn bugiinkii sirurlanna kavusrnaS1111 saglayacaktrr.

liz okculanrun Fransiz piyadesini nasil tarumar ettikleri Ingiliz tarihciler tarafindan ballandinlarak dile getirilir. Sadece tarihciler degil, Shakespeare bile V Henry tragedyasinda ohimsuzlestirrnistir bu savaslari.

Tarih sayfalannda pek an latrlrnavan ise, Ingilizlerin ozellikle zengin Akitanya bolgesini ele geS;irdikten soma yerli halktan neden tepki gormedigidir. Fransizlar bun un nedenini 1450'de Bordeaux kentinin Ingilizlerden kurtulmasmdan soma kesfedecektir, Bordeaux halki kendini kurtarmaya gelen Fransiz askerlerine sevgi gosterilerinde bulunmus, ama birkac hafta soma Fransa Krall VII. Charles'in ozerkliklerini ve kimi vergi muafiyetlerini

NTV TARiH :;;UBAT 2009 41

1. !?ubat 2009

Hz. lsa'mn dogumunu baslanqn; alan, bugun yaygm olarak kullanilan takvim sistemi. Adiru Papa XIII. Gregorius'tan alan takvimin koksnleri MISIr'a uzarur, Zaman icinde farkl: kulturlerin benirnsediqi bir uzlasrna noktasi 01 ur.

5 Safer 1430

Hz. Muhammed'in Mekke'den Medine'ye go-yunu ba~langl9 alan takvim, Ay'm Di.inya

. etrafmda donusune gore bellrlenrnistir. Bir yil 354 gun olarak hesaplarur, bazi aylar 29, bazi aylar 30 gundi.ir.

Jillyen

1.9 Ocak 2009

~ iran

13 Bahman 1387

Roma imparatoru Julius Ba§langlcl Hicret olan Gi.ine~

Caesar tarafmdan, Yillanndan olusur, Orner

iskenderiyeli g6kbilimcilerin: Hayyarn'm da aralannca oldugu

de yardimryla geli~tirilen . bilginler tarafmdan 1079'da

takvim. Bazi Ortodoks hazntanr. 1925'\e yeniden

topluluklar Julyen takvimini : dizenlemr, Yilbasma denk

Hrrisfiyan kokenlsri : gelen 21 Mart, aym zamanda

nedeniyle bugun de : Nevruz Bayranu'dir. Bugun iran

kullamyor. ve Afganlstan'da kullanillyor.

': 7 :;;evat 5769

: Bilinen ilk Yahudi takvimi

: Kral SLileyman zarnanrnda : hazrrlanrrusttr. Dini

: bayramlann tarihleri bu

: takvime gore belirlenir. Yrllara : gore Gunes'i; aylara gore

: Ay'l esas ahr. Normal yrllar

: ortalama 354, artrk yrllar ise : ortalama 384 gundur.

Hindu

12 Magha 1930

195Tde Hindistan devleli taratmdan hazrrlanrrus. 12 ay esasma dayahdir. Ilk ay, Caitra olarak adlandrnhr

ve normal Yillarda 30,

artik yillarda 31 gun ceker. Caitra'yi takip eden 5 ay 30 gun sanraki 6 ay i5e 31 gi.lndi.ir

12 Hayvanb takvim 6 ikinci ay Fare yJ.ll

Pek cok Asya kulturunde kullanlian takvim sistemi,

hem Gi.ine~'i hem de AY'I temel ahr. Yrllar fare, 6ki.iz, kaplan, tavsan, ejderha,

yrlan, at, koyun, maymun, tavuk, kopek, dornuz adlarryla an ihr,

Al~anaktan aJandaya, ajandadan ekrana

Almanaklar }llldlZ falma duvulan merakla ortava pktl, matbaanmqeusmestvle yaygmla~tl. Sanayi devrimi sonrasi zamamn ritmi htzlandikca, yapllacak i~lere;;:ogaldll{~a, yerlerini

cep ajandalanna birakti.

90'h Yillann ortasmda

cep telefonuna.qirdi, "cep ajandasi" oldu, Artlk

dijital alanlarm "tiklanan" giinleri, "sinyal veren"

isleri, "toplants saati geldi v uvanlan var.

.T· ~ . .' .. ~er. in.· .... ..Y .. <lygmla ... ~. maS.l ... ndJ. . onernli rol ustlenen almanak-

lann kok:eninde Yllchz f;hna duyulan merak yarar, Yl1chz

falinm ilk moda oldugu zamanlarda, gob bilim almanaklan hazirlandi, 16. ytizyilda matbaanm geli~mesiyle, takvim, tibbi ogutlerj hava durumu tahminleri de iceren almanaklann saYlS1 artti, 1'7~ytizyllda YUdlZ fallarl,tfava durumu tahminleri daha az yer tutmaKfl:'ba;;lach, 18. Y@zyildan soma ajandalar ve cok islevli t3kvimler ... ortaya cikti. Latince agere (yaprnak] fiilinden gelen ajanda, "yapilacak isler" anlarm yuklenerek bugiir:t~ ge1di.

M9~ktn anlamda takvitn ve ajandanm.

Turld)te macerasi, Ebi.izziya Tevfik Bey'le basladi. Yillardan 1873'rii. Yaym hayati 1900'desona erdi, Ticari tak:vi.m yaytmClhgl alanmda onernli bir diger isim Aygi.in Matbaasi'ydi; 1920'lerde Ay Gun. Bilgisi, 1935'te Malumath Ajanda ve Aygun Acendasl isimleriyleajandalarbasti. Yine o yillarda, Teyyare piyangosu, Radyolin dis macunu, Resimli sark muhnrasi gibi ticari ajandalar.kullanildi. Turkiye'de 1940'lardan itibaren kuruluslarm promosyon olarak

415yil ohcesineait "L:ayi\;e" defterinden (altta) sonra cok ~ey degi§ti. 1855-56'ya ait Ebuzziya Takvimi (sotda) Tiirkiye'nin ilk modern ajandalarrndandt. HacheUe ve Ay Gun Bilgisi almanaklarr ile .50. yllml kutlayan ECe ajandasmdan Yillar sonra sirayi cap telefnnlan aldr,

dagttt1g1 ajandalardan en yayg1m Ece ·ajandasl, 1. Di.inya Savala yillannda Muhtira defteri adiyla yayimlandi. 1932'de kainat guzelimiz Keriman Halise Ataturk'un verdigi unvana ithafen Ece ajandasi admi aldi,

Bankalann deri kaph rnasausni ve cep ajandalan, Emniyet sandigmm, TCDD'nin ajandalan 1950 ve 60'larda yaygm bicimde kullaruldi, Tren tarifeleri, saghk ve hukuk bilgileri, radyo istasvonlan, yemek. tarifleri, tanm bilgileri, ulke bilgileri, namaz saatleri ve dini giinlere burclar da eslik etri,

1970'lerde ajandalar bugUnkii goriiniimiinii aldi, Eczacrbasi'mn fotografl1 ajandasi, temarik, tasarun ajandalara onayak oldu. Kirtasiyecilerde her istege uygun yuzlerce ajanda bulabilmek miimkiin. Ama bilgisayar ve cep telefonlanrun not tutma, hatirlatma, rehber hizmetleri en unutkan insana bile her seyi hanrlatabiliyor, Artik cep ajandalarmdaki bilgiler, cep telefonlannda, Ajandalann sessizligini, ylldoniimi.i,randevusaatler1 ve faturalarin son odeme giin1eri icin farkli melodiler dolduruyor,

~--------~~~~~'~~'__""""-\J~- l

, ~

- --~ .. .~-,~.~

r{ I!

~ ,

'j

!i

1

f I

r

_--.~~-",--.-------_- ~. . __ .. __ _l

Hulya Kovyigit bir baska istanbul' a bakti

r

~ ..

.

,

"" ':

Ulkii Erakalin'm yonettigi "Uzakta Kal Sevgilim" filminden birkare. Cenc Hiilya huzunlil. Tersanede calisan sevgilisi Fikret, para kazanmak icin Almanya'ya gitmi§. 0 da kafasirn toparlamak.icin kendini kopniye atmis Tam oanda basi doniiyor, rnidesi bulanryor, Bir dU~;jjnce sanyor Hulya'yi: "Acaba hamile rniyim?"

A.radan neredeyse 441'11 ge-;:mi9' Hiilya Kocyigit yine iizgun. Fakat bu sefer istanbul'un degisen cehresi, dug-tim olmus trafigi ve kirliligi icin endiseleniyor, "Gencligimin istanbul gori.intiileri arnk yok. Bunun ezikligini usnirnde hissediyorum; hepimiz sucluyuz" diyor .

. ~ .

NTVTARIH :;;UBAT2009 45

1.810'lar

Iplikhane-i Amire fabrikasi

iplikhane 19, yuzyrl boyunca Halic'te sandal sefalanrun oldugu kadar ticari ve endustriyel hayatrn da fonunu olusturmustu. 1970'Ierden itibaren parca parca yrkrlan binarun yerinde buqun bir hall saha bulunuyor.

46 NTV TARiH $UBAT 2009

--,._. __ ._------------- -----------

Diderot ve d'Alembert'in hazrrladtq] 29 ciltlik rneshur Mes/ekler, Zanaatler ve Bilimler Ansiklopedisi'nde, iplikhane anlammda gelen "corderie" maddesinin clzlml, Venedik'teki 300 metrelik tarihi Corderie blnasr, bug un Venedik Bienali'nin sergi alanlarmdan.

M. ERDEIvI KABADAYI

plikhane-i Amire, Osmanh'rnn sonuneu yuzyil; kabul edilen 19. yuzyilin ilk yansma damgaslDl vuran, clevlet merkezli sanayilesme politikasmin ilk fabrikasidir, Kurulus amaci, Osrnanli donanmasma yelken bezi ve halat iiretmekti, Yaklasik 300 metrelik yelkenli gemi halatlanmn dayanikli olabilmeleri icin tek pars:a olarak uretilmeleri gerektiginclen, Iplikhane binasinm uzunlujiu 350 metreye ulasiycrdu.

1827'de Eyiip'te kurulan Iplikhane kisa sure soma islcvini yitirir. Akdeniz ticari ve askeri gemiciligi buharh gemilerin egemenligine girmi§, Osmanli'nm yelken ve halat ihtiyaci aniden, geri doniilmez bicimde du~mii§tU. Bu ani degisirnin ardmdan 1830'lann basinda, fabrika binasmda diger devlet tekstil fabrikalanmn ihtiyacini karsilama arnacli iplik egrilmesine karar verilir,

Iplikhane'nin i~giicii, askeri hastaneye donustiinildiigu 1870'lere kadar tamarmyla zorunlu i§-;:i ve mahkG.mlardan olusur. Cocuk iscilerin de calistmldigi fabrikada, 1850'den itibaren kiiyiik suclardan hukum giyrnis Miisluman ve gayrimiislim Istanbullular cezalanrn calisarak ceker,

19. yuzyil ortalannda Iplikhane'de zorunlu istihdama karar veren idari birimler de, suclar da ilgi cekicidir, Istanbul Ihtisap Nezareti, sahtekarhk yapan ya da lonca kurallanna ve fiyat politikalanna uymayan esnafi rnahkum edebiliyordu. Fahis fiyata mal satan komurciiden, bakkala; eksik mal tartan Galata'daki iplik~iye kadar bircok esnaf; 10 giinden 6 aya kadar Iplikhane'de zorunlu istihdamla cezalandmlabiliyordu. Ornegin, 1855'te Ayvansaray'da bir kahve

hamah, kahveye cekilmis nohut kanstirdigl icin 10 giinliik bir cezaya carptmlirken, Karabet adh bir demirci ise yah§madlgl) ailesine bakmadigi ve kumara duskun 01- dugu icin miiddeti kesin olmamak uzere i plikhane'ye gonderilmi§ti.

Arm yil Zaptiye Nezareti de cesitl; esnafi 10 glinden iki aya kadar degi~en siireler icin Iplikhanede zorunlu istihdama gi:indermi~ti. Dini vecibelerini yerine getirrneyen gayrimiislim Istanbullularm bile, patrik tarafindan Iplikhane'ye gonderildigiue dair kayitlara rastlamak rniimkiin.

1l.327'de donanrnamn halat ihtivacnu karsilamak uzere kurulan fahrika tam 350 metre uzunluqundavdi, Ciinkii 300 mstrelik tek parca halat Imal etmenin tek volu buydu. Buharli geminerh1. icadryla islevini yitiren bina, daha sonra askeri

hastane olarak kullamlrn, Buradaki iscileri ise, ~e§itH suclardan zorunlu ~ah§ma eezasma earptrrrlan esnaf

olusturuvordu.

Osmanh idaresinin zorunlu askerlik hizmetini gayrimiislim niifustan da talep etrnesiyle birlikte, kisa bir sureligine de olsa asker-isci diyebilecegimiz, Osmanh idaresinin 1850'lerde "esnaf ve amele taburlan" ismini verdigi bir zorunlu hizmet kategorisi ortaya crkrrusti. Patrikler ve tasradaki temsilcileri de, askerlik kurasmda isimleri cikan gayrimiislim Ermeni ve

Rum mukelleflerin cephede aktif gorev yerine Iplikhane'de zorunlu hizrnete gi:inderilrnelerinde etkin rol oynaml§tlr.

Iplikhane hakkmda bildiklerimiz cok suurh. 20. yiizyilda adim adim yok olusunun neden ve nasil oldugu da mechul..; AS11 ~arplCl olan, Osrnanlr mirasi icinde sehir mimarisi ve sosyal tarih acisindan ozel bir yere sahip olan Iplikhane'nin kaybolu;;unun farkmda bile olmayisirmz,

lPLtKHANE (";~,I) [Ida.] E.kiden k ... bahnthla.rm h"p~"dilip ~h3hrlldlklarl ye,e ve.rilell addrr.

• M. E. Kabadayl, "Nascent Factories, Labour Recruitment and Ottoman Industrial Policy in the Wake of Tanzinal'', IXfh Intemalional Congress of Economic and Soci.f History of Turkey. Turk Tarih Kurumu, Ankara 2005.

• Nazif bzturk, "XIX. Yuzyrlda osmarn imparatorlugu'nda Sanayile~me. ve 1827'de Kurulan Vakil Iplik Fabrikast", Va.,t'ar Dergisi, S, 21, 1990, • Donald Ouateert, "The Age of Reforms; 1812-1914", Economic and Social History of the Offoman Empire, 1300·1914, Cambridge 1994,

NTV TARiH ~UBAT 2009 47

Koleksiyon

.......................... , •• - •••••••••• 0- ••••• ~ •••••••••••••••••••••••• ~ ••••••••••••••••• '.' •••• '.' • ,_ •••••••••• '.' ••••••••••• _ •••••••••••••••••• , •••• , , .•••• _- ••• + ••••• + • ! ••••••••••• _ •••••••••••••

Dunyarun en eski ikinci harita kitabmdan ahnrrus Anadolu harltasr, 10 Ekim 1482 tarihli. Katircloglu, Guney Amerika'ya yapacaqt gemiseyahatini Iptaletmls ve bu parayla harltayi satrn alnus.

En eski cografyalarln haritacrsr

48 NTV TARiH $UBAT 2009

Antika harita koleksiyoncusu Feyzi Muhtar Katircroqlu, Canakkale, Anadolu ve istanbul ternan haritalan topluyor. 180Q'lerden soma yaptlanlarla ilgilenmiyor!

K oleksiyoner Feyzi. MU. htar KatlrclOglu 80 yasmda; ismini dedesi 93 Harbi'nde (1877) Dogu Cephesi Komutaru olan Sadrazam Gazi Ahmet Muhtar Pap ile babasi Bahriye Naz~ ve izmir Valisi Mahmut Muhtar Pasadan alnus Oxford Universitesi Siyasal Bilgiler Boliirnu'nden mezun olduktan sonra Unilever ve Shell'de yoneticilik yapim~. Ernekliliginde ise antika harita meraki, dunyanm onde gelen kolleksiyonlarmdan birini olusturacak bir tutkuya donusrniis, Bugiin

savilan elliyi bulanantika haritalanrun arasmda, British Museum'm da talip oldugu, di:inyanm basilr en eski ikinci haritasi da var.

- Haritalara olan ozel ilginiz nasil basladi?

Eskiden ralliciydim. Fakat ralliye ozel araba ve ekipman alamazdim, Siradan bir arabam vardi, Motor ve recrube bakun:mdan diger yanscrlardan cok gerideydim. Bu apgt, saatlerce harita calisarak, yol bilgilerimle kapamaya cahsrrdim. ingiltere'de cok detay- 11 ve ozel yol haritalan vardi, Yon bulma ve vaktinde bir rere ulasmak icin hangi saattte nerede olmam gerektig;i konusunda kendimi

Tabula Prima Asia'da yer alan 1482 tarihli harita kaligrafisi nedeniyle KatlrclOglu'nun en sevdiklerinden.

cok geli~tirmi~tim. Haritalara olan ilgim boyIeee arm. Aynea son <,:a1§nglm isyeri SheIl'de istasyon acarken haritalan ve yollan iyice cahsmam gerekiyordu.

- Peki ya koleksiyonculuk.?

Yabanci bir dergide Danimarka'da harita satan diikJ.cirun ilamni gordiim. Bir Avustralya1 tarafindan toplanrnis Yljpnla Osmanh donemi haritasmin sansa <,:lktlglfll bildiriyorduo Yazismalardan soma Danimarka'ya gittim ve bunlan satm aldim, Once bu isin ticaretini yapmaya basladim. Genellikle ruristler Tiirkiye hatirasi olarak satin a1p cerceveletiyordu. Bir sure soma bu bana hamalhk gibi gelmeye basladi. Avrupa'dan Turkiye lie ilgili haritalan getirip yine yabancilara sanyordum. Aynea iiziicu de bir durumdu. Arada cok ho§uma gidenleri saklasam rm diye diisunrneye basladim. Goziime estetik gelenleri, esimden gizli yatagm altma anyordum.

- ilk ba§larugrruzda antika haritalar hakkmda bu kadar bilgili miydiniz?

Hayir, onceleri bir haritayi satin alirken tek O1<,:iitiim goze hos gozukmesiydi. Koleksiyonerlikte tecrubelendikce, yalmzca toplamakla degil vaztlan kitaplan da okuyarak bilgimi derinlestirmeye basladim. Koleksiyonumun kapsarru da degi§ti. "En eskilere gi-

"

deyim, Batlamyus zamam haritalar bulayirn" diye diisunmeye basladim. 1800'lerden sonraki haritalara koleksiyonumda yer verrnedim. Anadolu, Istanbul ve Canakkale, uzerine encok harita cizilen yerler oldujhindan benim de temam oldu. Bunun dismda birkac mel haritam var. Ornegin diinyada sadece bes adet bulunan "Istanbul haritasi" koleksiyonumda yer a1yor. Ashnda bende degil rniizede durrnasi lazim, ama kimse ilgilenmiyor.

- Hedefiniz nedir? En eskisine ulasmak IDl?

Biz koleksiyonculann istedigimizi tam olarak toplamasi soz konusu olamaz. Mesela diinyamn en eski haritasmdan 20 tane var ve hang,l kutuphanelerde oldugu biliniyor. Ancalc oralara gidip bakabilirsiniz. Bense en eski ikinci ve ucuncusiine ulasabildirriOvunmek gibi olmasm ama, bu biiviik basan,

- Boyle bir koleksiyon icin ne kadar harcadnuz?

Ben cok ~anshJ1ill. Cunkii koleksiyonerlige basladigimda Tiirkiye haritalan satilmaz gozuyle bakilrp kenara itiliyordu. Zamamnda daha ueuza aldigun haritalarm fiyatlan simdi ucru, Ben bu fiyatlarla koleksiyonculuk katiyen yapamazdirn. Bu yuzden kesin fiyat veremem.

1572 tarihli Theatrum Orbis Terrerum isimli harita kitabmdan.

Sahtelere dikkat!

• Haritarun kondisyonu cokonemlt, Koyu ksrmm ve kahverengiye boyanrnrslan almaym.

Asitleri zamanla ka:f11dl yer ve kendiliginden pararnparca olur.

• Kimdenalin,hgl cok one(Oli. Bazt haritalar talep fazlallglndan otliru kopya ediliyor. ~imdi kagldm eskiligi bile taklit ediliyor. Bask: teknikleri de cok geli§Uginden eski yontemler elel<tronil\: ortamda blrebtr uygulanabiliyor.

• Koleksiyona yeni bashyorsarnz ~ok eskileri toplamaym. 19. ve 20. asrm basmdaki haritalardan baslaym. Onlar cok daha ucuz, Unutulan konularm usWnde yogunla~m.

• Haritaclhkta da moda var. Ama bazi haritalann her zaman fiyatl yuksek. Mesela dunya ve krta harltalan. .. Oi.ellikle Amerika kitasl harftasi cok pahahdir, Ci.inkli Amerikahlann pek tarihl olmadlgmdan bunun ustUne dli§mu~ler.

NTV TARiH 9UBAT 2009 49

-' , 11

................................................................ ; .; ····· .. ···· .. ····· .. ·· .. {I··

r

••••••••••••••••••••••••••••••••• ~ ",': •••••••••••••••••••••••• + + •••••• + • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •••••• + •••• ~,' • ,

~ r , .

l

I

I

Bodrum: Yoksul kasabaydr; simdimilyonluk sehir

Sokaglnlzln, mahaUenizin, ~ehriniZin oegi$imini gosteren i' , eski veaym yerdegekiLmi§ yeril fQtograflarinl.zl KISa oykusuyle

,". . birlikte bekliyoruz.

. NTV Tarih'Ie yer alacak fot9graflannli; iein ntvtari6@rttvicbm.tr'deyiilC.

YuzYll baslannda yoksul bir k.asaba Bodrurn. Hemiz iki ilkokulu var.; Postane icin, hasta recereleri icin Milas'a gitmek gerekir. istanbul-lskenderun vapurlan on bes giinde bir ugrar. G~celer luks lamb alan ve yildizlarla aydinlamr, Bugun ozel okullar, hastaneler, diinya rnarkalan satan magazalar, marinalar var bu "sehir'de, Arazi fiyatlan iilke simrlanru zorluyor. Bodrum'un remel dokusu artik beton. Yaz nufusu 1.5 mil yon.

Eme/Erath

50 NTVlARiH $UBAT2009

Ava Gardner'ln arkadasi Lana Turner' in sevgilisi

SEvINOKYAY

Turhan Bey, Viyana telefon rehberinde Selahattin. Sahultavy adiyla kayitli. "Turhan Bey de kim" diyecek olursanizeger, ki rniimkun, size onun 1940'larda Hollywood'un egzotik bir yildtzr oidugunu soyleyebilirim, Babasi Osmanli diplomat! bir Turk, annesi ise bir Cek sanayici. Viyana'da dcgmus, cocukken ABD'ye gitmi~.

o zamanlar Turhan Gilbert Selahattin Sahultavy iken, daha sonra Hollywood'da soyadi

cetrefil oldugu icin son ikisini adindan atti. Gi1bert'i de herha1- de Dogu egzotizmini yasarmaz diye kullanmadi; Turhan Bey adiyla meshur oldu. Simd; ya§lm basim almis biri olarak Viyana'da biraz

zevki icin, biraz da hayatim kazanmak icin fotograf"-:lhk yaplyor_ Hatta "guzel oyuncular" koleksiyonu icin, "Beyza'rnn Kadinlan'lndan tamdigimiz ama daha cok yabanci yaprmlarda oynayan, 2005 Almanya Kainat Guzeli Ash Bayram'm fotograflanm da cekmis.

Turhan Sahultavy yak isimli bir bebek olarak 30 Mart 1922'de Viyana'da, 0 zaman1ar Birinci Avusturya Cumhuriyeri denen iilkede dogdu. Sekiz yasinda ailesiyle Amerika Birlesik Devlerleri'ne gi:i<;tii. Ben Bard's School of Dramatic Arts'ta ve California Pasadena Playhouse'ta ailesinin de tesvikiyle oyunculuk egitimi gordii_ Sonra Hollywood'a gitti. ilk filmi "Shadows on the Stairs"te oynadigmda 19 yasmdaydi.

"Shadows on the Stairs" bir polisiyeydi ama, Turhan Bey <;ogunlukla egzotik ro1- lerde oynadi; sik sik da Maria Montez ile birlikte .. _ Hollywood bu ikiliyi "egzotik" ilan etmisti, Turhan Bey ve Dominikli "Karayip kasirgasi" Maria 'Montez, "Ra-

"Babylon 5" dizisi, Turhan Bey'in konuk oldugu son yaplmlardan.

iders of the Desert", "Arabian Nights" (Arap Geceleri}, "Bombay Clipper", "\iVhite Savage", "Ali Baba and the Forty 1hieves" (Ali Baba ve Kirk Hararniler), "Bowery to Broadway," "Follow the Boys" ve "Sudan" filmlerinde birlikte oynadilar, ''Ali Baba ve Kirk Haramiler"de birlikte Oynad1ji;1 Jon Hall ile "Arap Geceleri"nde de biraraya geldiler.

Turhan Bey'in unutulmaz

filmleri arasmda Mehmet Bey'i oynadigi "The Mummy's Tomb" (Mumyamn Mczan, 1942) ve psisik glis;leri olan Alexis sifatiyla karsimiza basrolde ~lktlj!;I "Amazing Mr. X" (1948) gibi korku klasikleri de var.

Aslmda onun bazi filmlerini

de, siyah beyaz portre fotografla-

rim da hatirlryorum. Daha cok II. Dunya Savasi'na eslik eden kaq~ filmlerinin yrldrziydr. Egzotik miydi bilmem ama, cok afiliydi. 0 zamanlar siyah beyaz artist kartpostallan bizim kirtasiyecimizde bile satilirdi. Annemde cok daha eski bir koleksiyon vardi.

Cerci Turhan Bey esas 1940'larda, ben henuz cocukken meshur olmus ama,o S1- ralar filmler bes, bazen on yil sonra gelirdi. Onun icsn, kartlar refakatinde, filmlerinin

Turhan Bey'in basrolde oynadlQI "Amazing Mr. X" korku klasikleri arasrnda yerini aldr,

bir kismmr da gormii§tUm. Ava Gardner'le arkadas oldugu, Lana Turner'la flort ettiji;i dedikodulanna ise daha sonra rastladirn.

Sinema aleminde ~ogu kez goriiIdugu gibi modalar, egilimler aniden degi§ti. Turhan Bey'in meslek hayati 1940'lann son una dogru tepetaklak gitmeye basladi.

Tutnau;'Rey1941 ile 1953 ara$'dlda e$ta);t!mQ'~Z :a§lk ve kotu ada~ r:ollE~rillill' vazge~ilmez ismiyd;t, 'A~i Ba.p~ye KIrk Haramiler', 'Mumyanm Mezan', 'Arap GeceJer~';; "Sudan' gibi film~~rle' me:§hurolmu§, Hollywood;stiitia:rl'" ;ajc(s,inda nam salrmstr.. .. e

. r· 'r~,'t';; ~'~;~~-t.£:'__~;~~ ..

Aktor en son 1953 yaplml "Prisoners of the Casbah"ta Gloria Grahame ve Cesar Romero ile birlikte Ahmet rolunde oynadi, Aym ytl, "Stolen Identity" adh bir filmin de yapimciligim iistlendi. Soma da 1993'e kadar kamera karsisma geymedi. Tam tersine kamerayi eline aldi, 1993'ten itibaren ise kisa denebilecek bir sure icin TV dizilerinde ilgin~ rollerde oynadi,

Bilimkurgu dizisi "Babylon 5"in hayranIan onu once Centauri'lerin imparatoru, sonra da Turval adli bir Minbari korucusu olarak izledi.

Rol aldigi diger diziler arasinda, "Murder She Wrote" (Cinayet Dosyasi), "fhe Visitor, Seaquest DSV" (Dimitri Rossovich) ve "VR 5"i sayabiliriz.

1998'de yine bicakla kesilmis gibi dizilerden de elini etegini cekti, Korku sinernasmin 100 yilr iizerine hazrrlanmis bir belgeselin anlaticihgrnl ustlendi, Kasun 2002'de, 40. Viyana Bienali'nde amsma diizenlenen gosteri icin "Vom Gluck

verfolgt vVien - Hollywood - Retour" adli 41 dakikahk bir belgesel hazirIandr, Filmde, Turhan Bey'le yapilml§ bir soylesi de var .

Turhan Bey, esrarengiz karak-

terleri ve kotii adamlan oynamak icin Hollywood'da akla gelen ilk isim olarak meslek hayanni surdiirrmistii. II. Dunya Savasi'yla birlikte "kacis filmleri" de yok olup gidince, dogdugu sehre, Viyana'ya dondu, Halen orada kendi keyfi icin fotograf cekiyor ve bazen de Salzburg Kukla Tiyatrosu'nda oyun yonetiyor,

Turhan Bey kola}' kola}' silinip gitmeyecek, ya§ayan bir efsane kahramam.

'Karakter roliinii reddettim, yoksa bugiin hala stardun'

Viy~.na'nm . bahc .. eli . evlerden miitesekkil Gnnzmg sem-

tinde ya~lyor Turhan Gilbert Selahattin Sahultavy. Aslmda bu isim meselesi biraz kansik, 30 Mart 1922'de, Soyadr Kanunu'ndan epey once dogduguna gore, acaba annesinin soyadiru mi ta§lyor diye merak ediyoruz haliyle. Siddetle itiraz edip babasmm tam adim soyliryor: Mahmud Mustafa Gurcuzade Sahultavy, Turhan Bey ve ailesi 1930'larm basinda Viyanadan ABD'ye, Princeton Universitesi'nde Albert Einstein'le birlikte calisan dayisuun yamna giderler. Daha sonra da New J ersey'den Kalifomiya'ya gos: ederler.

- Amerika'ya gidince neden drama okuluna yazilduuz? ilk niyetinizin aktorhik olmadigiru okumustum.

- 0 kula gitme sebebim ing'ilizcemi gelistirmekti, Ama zihnimin gerilerinde mutlaka diisunmiisumdiir aktor olmayi, Kesin olarak hanrlarruyorum ama oyunculuk ve filmler 0 zaman beni etkilerneye, bana s:ekici gelmeye baslamisn, Kac ya§1ndaydlm hanrlarmyorum; 17-18 samnm.

- Ben Bard Drama Okulu ogrencisiyken Warner Bross tarafmdan derhal kesfedilmissiniz ...

- Okulun bir tiyatrosu vardi, Okula adi- 111 veren Ben Bard muhtesem bir oyuncu, muhtesem bir adarndi. Hatta kariyerimde "Turhan Bey" adini kullanmam da Ben Bard'm onerisiydi. Bu oyunda orta yash, zayif bir adam rolu icin secildim. Diger ogrenciler tipik sanpn, iriyan Amerikali gen~lerdi.

- Hollywood'un alnn s;alP-nda yildrzdrniz. N assl bir hayatti gencecik biri icin?

- Ylldlzhga giden yol uzun bir yoldu.

Kuciik bir rol aldigimda gayet memnun oluyordum. Universal'la sozlesme yaptiktan soma vildiz oldum. ilk kez bir romantik

,

komedi filmi alan "Sudan'da (1945) basrol oynadim. Ama Nicole Kidman cok giizel acikladr bu yolu; "Eger kiicuk bir krzken bilseydim neler olacagirn, hayatirm tamamen

"Rep a§lkmlleri verdiler bana.vama berhat btr a§lktuu, inandlncldegildim" diyor Turhan Bey. 86 ya,§mdaki

. centllrnen, mjiZll1i:n hekar Turban Bey'in Viyana'daki evi,

birH:ollVWQQd fibnografisi"bitsi.riEnna tarih! muzeai, ' ,

baska turhi yonlendirirdim' dedi biiyuk bir alcakgonullukle ...

- Hollywood yillaruuzda ta1l.l~lP birlikte S;alr§tlgtIllZ Turkler ya da siz oradayken sizinle iliski kuranlar oldu mu?

- Yalmzca ogrencileL.. <;ok iyi arkadaslanm oldu: Nazim Kalkavan, Ali Ipar, T urgut Dernirag. ABD'de bir Turk aktoni oldugunu ogre nip benimle tamsmislardi.

- istanbul'a gittiniz rni, onlan ziyaret etmek iizere?

- istanbul'a cocukken cok srk gidiyorduk. Annemle aynlmalanndan sonra babarru zivaret icin. Ama haurlarnryorum.

- 1943'te konusu Ankara'da gec,:en "Background to Danger"da bir Turk'ii oynanu~smlz. Ankara'ya rru gittiniz?

- Havir, Warner Brothers'm Burbanks sti.idyosunda bir Ankara insa edildi!

- Hangi filmleriniz sizin icin onemli?

- Produktor olarak iki onemli film yap-

tim; "Night in Paradise"ve "Dragon Seed". ikisi de milyon Dolar'hk yapimlardi ama yonetrnenler ne yapnklanru bilrniyordu. Dragon Seed'de Katherine Hepburn ve Waleer Huston (John Huston'm babasi) basroldeydi. Her §ey insa edildi bu film icin; vadiler, Cin kirlan, koylcrc kadar ...

- Soma ara verdiniz ...

- 1946'da "Night of Paradise": yapnktan

sonra askere gittim, 18 ay. Geri dondugumde studyo satilrrusti. New York Group of Producers bana doniiste metni verdi; roli.in bu diye: Mahmud ... Kisa, §i~man, yagh, patlak giizlii, oryantal bir tip. Bu ben mi olacagim? Buyi.ik i\,lgl oynuyordum 0 zamanlar ve rolu reddettirn. Eg;er bu rohi almis olsaydim, bugiin hili yildizdrm. Buyi.ik bir

hataydi; cok giizel bir roldu, Peter LOITe oynadi sonra, cok da iyi oynadi. Sanmm 0 rolu ben de oynayabilirdim, Peter Lone kadar iyi degil, ama oynayabilirdim. Hatalar yaparl'L bazen.

- Soma karakter rolled geldi mi?

- Hayrr; ben gittim istcdim ama a~lk

rolleri verdiler bana. Berbat bir a§lktlm, hiebir zaman kendimi a§lk roliinde inandmci bulmarlnn.

- Viyana'da tiyatro cok onernli. DOlldiikten soma futografp olarak ~ah§lrken sahneye de ciknmz mi?

-1953'te, Kammerspiele Tiyatrosu'nun yonetmeni arkadasim, "Turban, senin gibi birine ihtiyacimiz var" dedi. "Alrnanca konu~amam sahnede, uzun yillur sadece 1ngilizce konustum" dedim. Sonunda yapuk, ama basarrli olmadi.

-Yine 1953'te Viyana'da cekilen "Stolen

Dragon Seed'd.eki rol arkadasi Katherine Hepburn'le verdigi poz ve Einstein'in imzah fotografl (solda), Turhan Bey'in evinde bas ko§ede.

Idea"nm yaplmclsl oldunuz. Nas:tl karar verdiniz?·

- Cok fazla paravardi elimizde (giilerek devam edryor), bana sonradan soylediler, "vaprmr» oIarak asla kendi param kullanma" , diye. Cok ge-;: ...

Aynlmadan birkac fotografuu imzalamasirn rica ediyoruz, Hayranlanndan hala imzah fotograf istekleri geliyor. Bunlan arnk bizzat I imzaladigim soyluyor, Vaktiyle -40'larda - bir . ajanslaanlasu.gelen mektuplan onlar cevaplar ve fotog-raRan ajanstan imzalayip gondcrirlermil. Biz, "Vaktiniz yoktu herhalde" deyince, "Diinya kadar vakrirn vardi" cevahuu verivor; I "star olmak istiyordum ama star olmanmsorumluluklanm tasimakIstemiyordum" diyor I 86 ya~in olgunluguyla. Zarif, neseli bir centilmen, miizmin bir bekir T urhan Bey. 1ki kez nisanlanrmssa da hep bekar kalmis. 'ole diismcder; ge-;;memeli; ses tonu miithis!

John. Evelyn kornur yakurnasmda ortaya crkan zehirf gazlann sa9119a zararlanru ablattr:

Thomas Malthus asm nlifus arusrnm buyuk achk ve felaketlere yol acacaqt ikazrru yapti.

ilk milli park Yosemite Milli Parkl ABD'de acrldr,

1892

ilk cevre orgUtU Sierra ClubASD'de kuruldu.

Eveil Hayvanlan Koruma Kanunu ingiltere'de yuri.irluge. qlrdl,

56 NTV TARiH 9UBAT 2009

Ekoloji bilimi ortaya crkrnadan . bile, yevre ve ilgili

unlarindan zarar yoktu. 1960'larda nan cevrecllik, buqun ve ekonomi politikalan vazqecilrnez oldu. Peki

nasrl? 18. ve 19. yuzyillarda pek de 5nemsenmeyen "birkac iyi insan" sayesinde.

SA,RGUN

•

I ngiltere'de hava kirliligini onlerneye

calisan ilk yasa II. Richard'Ill emriyle 13. yiizyuda yururluge girmi§. Pek ise yaramadigi Shakespeare'in (d.1S64) ~ iki yuzyil soma yazdlgl §U satirlardan bellidir: "Gulmeye cesaret edemem; ciinku acarsam icime pis hava girecek."

Aralik 1952'de Londra'da 3000 kisinin hava kirliligi yiizunden olmesi, Ingilizlerin cok uzun yillar cozemediginin g6stergesi.

donemde Istanbulda, simdiki gibi cok ~kath bina ve gokdelenler ruzgar dolasirmru engellernedigi icin; hava kirlilig; deg:n, daha cok sokak kirliligi sorunu var. Fa1£ih Sultan Mehmet'in vasiyetine goz ata~samz, sehir sakinlerinin bu kirlilikten uz{n zamandir s:ektigini anlarsmiz:

"Bu gayrirnenkulatlmdan elde olunacak nernalarla, istanbul'un her sokagma ikiser kisi tayin eyledirn. Bunlar ki, ellerinde bir kap icerisinde kirec tozu ve komiir kulu oldugu halde, guni.in belirli saatlerinde bu sokaklan gezeler. Bu sokaldara tukurenlerin tukurukleri iizerine bu tozu dokeler ki, yevmiye ikiser akce alalar,"

Cevre tarihcileri, Mezopotamya, Rorna ve Yunanistan'da da giini.irni.izdeki s:evre felaketlerine benzer olaylann yasandigiru yazar. Tarih boyunca ;;:evre sorunlanndan

1949

Aldo Leopold Sand County Afmanac'!a (yorak Sir Yorsnin Almanaqr) sagllkll blr cevrenin yeni

bir ahlak duzeniyle ge rye klese b ileceg ini vurquladr.

1969

yogunlukla genc;;lerden olusan ve cevre

5agllgl konusunda sivil itaatsizlik yontemini et~ili bir sekilde uyguJayan Greenpeaee kuruldu.

cekmeyen toplum yok deneeek kadar azdir, Sorunlann belirlenmesi cok eskilere dayansa da, bilime 01- dugu kadar estetik ve ahlaka da onern veren, modern ve orgutlii cevreciligin ortaya cikrnasi ancak

1960'larda miimkiin olmustur,

Modern cevreciligin bir babasi varsa, o da suphesiz Amerikah diplomat, dilbilimci ve bilirninsaru George P. Marsh'nr, Marsh'm en onernli katkisi, 1864'te yazdigr Man and Nature; or, Physicel Geography as Moditied by Human ActionBlr (Doga ve Insan; veya insan Etkisiyle Degisen Fiziki Cografya). Marsh cesitli iilkelerden topladigi verilerin yanl5lra, bilimsel literatiirden verdigi orneklerle de ;;:evreye verilen zarann sadece yerel olcude kalmayip global boyutlara ulastigmi kanrtlar,

Ulkemizde de inceleme yapan Marsh, "Turkiycde insanlann hayvanlara gosterdigi sefkat omeklerini gorebilmeniz icin haftalarca orada ya§amamz gerekmez" deyip atalammzi i:iverken,bir yandan orrnancilikta ciddi hat alar yapildigmi kaydeder.

Bilimsel cevreciligin "babasi" Marsh

ise, "annesi" suphesiz Rachel Carson'undur. Carson 1961'de yayimlanan Silent Spring (Sessiz Ilkbahar) kitabiyla, tanmda kullamlan

pesrisidlerin besin zinciri yoluyla ekosisteme yayilarak, insan saghgr-

ill nasil tehdit ettigini edebiyatcilann bile ovgiisiinii alacak bir iislupla anlanr, Ki tabi, t;lktlgl zaman acirnasizca elestiren Time, 2000'de yapmladlgl

"Son 100 Yllm En

19'14

Avukat Christopher Stone taranndan acuan Kesilen Aga-;:

Davasi kaybedildi, ama cevre hukuku artik gi.indeme allnrhl$ oldu.

in"s_anl~ birlik!e dQgad aki ti.i nn canhlanbir bi.itUn olarak dLh;;unmek gerek\iglnl savunan derin ek,oloji ortaya glktl.

Kadrn akadernisyenler cevre sorunlanrun erkek egemen duzenden kaynaklandlglnl savunan feminist ekolojinin temelini attr,

Almanya'da cevreciligi parlarnentoda ilk kez temsil etmeyi basaran Yeslller Partisi kuruldu.

bir insandi. Cevrecilik giindeme geldigi zaman sik 51k duydugumuz "holistik", yani biitunsel yaklasimm babasi Aristoreles olmakla birlikte, bu kavrarru cok daha saglam bilimsel ve felsefi temellere oturtan ve halka yayan Humboldt'tur.

In§a ettigi kuliibede ihriyacIanni kendi ekip bi~tigi urunlerle karsilayan Henry David Thoreau (d.1817)ise, milli parklar fikrini ilk ortaya atan insan, Thoreau'nun "sivil itaatsizlik" makalesinde onerdigi kaba kuvvete basvurmadan otoriteye karsi crkma fikri, cevrecilerin hili basvurduklan bir eylem.

,."::.'-;>' s~ ~.:'::"1 " __ ~-;J;:;-_';:.

_.....:.:>(n,o}u_< . .:.

J_,__';

s:'-iO_ ~J...~;,:,' ",-f_: • .J'-.C.~J' 1 ". J

r-;

.~

U)

~

Cevre sorunlanmn co- i

zurnunde bilimin basrolii ~ oynayacagi su gotiirmez bir £

~f gercektir; ama yazanlllzm da -c

dahil oldugu bir kisim t;:evre-

ci biliminsani, coziimun bi-

lim kadar sevgi ve saygl}'l da iceren yaklasimlarla gercekIcscbilcccjiinc inarnr, JeanJacques Rousseau (d.1712)

bu tiir balQ§ acisiru cevrecilige kazandiran en onernli dusuniirdiir, Rousseau'dan once hayvan veya bitkinin degeri dini inanclara ve ekonomik crkarlara baghydl. Rousseau ise bir canlmin degerli olmasi icin varolmasinm yeterli oldugunu savundu,

Ekolo]; bilirninin kuruculanndan Alexander von Humboldt (d.1769) dogaya sevgisini ve sayglSlm en ciddi bilimsel yazllannda bile vurgulayan, sanata onern veren

Onemli Ki§ileri" listesine Carson', da aldi,

Rachel Carson

1:979

19:92

178 iilkenin temsil edildigi ve 117

d evlet baskan I n I n katlldlgl ilk cevre toplantrsi Earth Summit yapildr.

1992

15QO biliminsanlnln imzaladlgl uyari mektubu Warning to Humanity (insahilga Uyan) yayimlandr,

1[997

125 ulke, kuresel rsmmaya kars: ahnacak tedbirleri iceren Kyoto Protokolii'hii irnzaladr. Protokol TLirkiye'de hala Meclis qunderninde.

NTV TARiH ;;;UBAT 2009 57

. Kiigii uzeriiide···········,,·····,,······· .. ········ "ENts' BATU'~""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""""

•••••••••• + ••• .;. ••••.•• "., _" _ ••••• __ ••••••.•••• , • + .;. •••••••••••• + + •• " ••••• i •••••.••••••.•..••... " •. r ••••••••••••• _ ••••• _ ••••••• _ •• ' ••• _ ••••••••••••••••••• '" •••••• ~ •••••• _ •••••. _ •••••• _ •••••••••••••• + •• ,

Thomas Whittemore'un lrnzah fotoqrafrru Maurice Seymour 1940'11 Yillarda gekmi~.

Diin. y~m~ ._Yedi I-Iar~sl, miladi

takvirni onceleyen s;aglarda ya-

pllnu§ arntsal eserler arasindan secilmisti, 0 gUn bugUn saYIslz yapl ilzerinde anketler duzenlenlyor; "Dtinyamn Yeni Yedi Harikasi" icin onerilen cok savida mimari iirim arasmda AY3S0fYa ba~l cekiyorsa, bunu birden fazla gereks;eyle temellendirmek eldedir,

Onca badireden soma bunm gorkemiyle ayakta duran Ayasofya'nm ges:mi§i, biri c;ag degi§imi olmak uzere tarihsel kinlma noktaIan, donernecler, yon degi§imleriyle doludur:

Bizans'in kurulus ve yiikselisine denk gelen surecte ue; kez insa edilrnis, biiyuk taht savaslanna sahne olmus, 1204'te Latinlerin Hacli seferinde tepeden tirnaga talan edilmis, Fatih §ehregircliginde "du§u,(iin son sirngesi olarak gor:iilmu§rn. Sonrasmda Bizanslr cehresinden bir ol<;iideuzakla~tlguu billyoruz.

Altmci yuzyilda, Justinanus doneminde aolan kilisenin ozgiin halini hayal perdemizde nasil yeniden kurabiliriz? Oriiimiizdeki yil, Tiirkcede, rahmetli Sarnih Rifar'in son tarnamladzgi i§, Mabeyinci Pavlos'un A),aso/ya'mn Betimi bashkli kitap yayimlanaeak. Samih Rifat'm Pierre Chuvin'in Fransizcasmdan yaptlJ5;1 Tiirkce ccviri, rnetni Yunancaaslmdan uzman destegi alarak: Fransizcaya aktaran Chuvin tarafindan denetimden gee;iyor simdi.

Chuvin, 2003'ten bu yana FransizAnadoIu Arastirmalan Enstitusu'nun yonetiminde. Yerasirnos da 1994-1999arasmda Enstituniin mi.idi.iryiigiinu yapmisn.

58 NTV TARiH ~UBAT20D9

10 yuzyll boyunca kilise, 5 yuzyrl boyunca cami, sirndi rnuze

Ayasofya dile gelseydi ...

Yillar once, Thomas Whittemore'un etrafinda donen uzun bir siir, Soma da bir yan rnetin uzerinde yogunla\,mqt1m. 1930'lardan kalma buyiikcebir zarfa ulasrrustur; bir sahafta; icinden, Whitternore'un Ayasofya mozaiklerini orten srvalar uzerinde e;ili§tlgl yillarda, yamndaki bir ustabasnun tuttugu gUnliik i§ notlan, AJj Sami Boyar'in mudurluk doneminde yazdlV bir Ayasofya arastirmasinm oZgUn kopyasi ve konuyla ilgill, Metropolit'Ie yazismalan cikrmsti. Bir

kaynaktan, Whitremore'on Istanbuldayken Matisse'Ie "Dogu Mavisi" uzerine yaZl?t1g1- nt, ressam tara:lindan karakalern portrelerinin yapllwgml da ogrenincc, isinpesine takildim,

\Vhittemote, Atatiirk'e de mektup yazml§; Ayasofya (soma da Kariye) mozaiklerinin srvalanrun sokiilmesi islemleri icin basVU1'Usu kabul gormu§; yillanni istanbul'da ges:irml?t1r. Burada pek sevilrnedigini, Ayasof)ra'mn camiden muzeye cevrilmesine icerleyen cevrelerce "papaz" saylidiglDl g6riivoruz,

. istanbul yillanrn kaplayan sisleri dagltmak giie; olmasa gerek: Dumbarton Oaks arsivlerindeki zenginbirikimden yararlanarak ge~en yillarda Boston'da acilan sergide biz! birinci deteceden ilgilendireri parcalar, ornegin 1920 Eyliil'unde istanbul'dan aldlg1 pasaport, Kariye'de s:ili?tlgl don emden kalma fotograBar yer alrrusn. Muhafazakar s;evrelerdeki kadar olrnasa bile, Whittemore'un calismalan akademik cevrelerde de kuskuv-

Bir Avasotva ztyaret detteri tutulsa, ilk siray; 5. yu.zYllda onu ilk betimleyen Mabeyinci Pavlos ahr.

Ardmdan yuzylllar sonra srvalarm altmdaki mozaikleri cikaran Whittemore geUr.

Whittemore'un yarundaki ustabasi lhsan'rn 1939 yrhnda rnuza muduru Ali Sami Boyar'a yazdlgl is notlari, profasorun ve i§~ilerin mozalkler uzerinde nesekilde calrsttklartnt anlatryor,

!1ftr;r'Jf

r:

•••••• , •••••••••• ".- •••• , ••• , •• , •••••••••••••••••••••••••••••••••••••••.•••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ,.; •••••• , ••••••• + •••••.•••••••••••••••••.•• ; ••••.•••••••••••••••••••••

Whittemoredoneminde Ayasofya'mn narteksinde (on cephedeki giri§ bolumtt) suren restorasyon,

la karsilanrrns, Hakkindaki dogru diiriist tek portre yazisim Semavi Eyice kalerne alrmstir ki bu da buram buram mesafe kokar.

Ayasofjra'da keske bir "ziyaret defteri" tutulsaJ1TIl§. Le Corbusier ustanm, ~agda§ mirnarhk kuramlan arasmda yirnci yerini koruyan unlii Le Modulorbnda, Thomas Vilhittemore'u (ilgin~tir, arum yanhs yazarl) ziyaret ettigi 4 Eldin 1948gi.iniine iliskin notlanm okumak gerekir.

Le Corbusier, kafasim takUgl iilkiisel mimar-

hk i51~Ulerini hem Ayasofyada.hem de hernen ardmdan Whittemore'un onu gotfudugii Kariye'de dogruladl@;1 icin nasil da mutludur. Bunu, arahk ayinda, aralarmdaki yazismalan aktarruv 'boliimii

izler Le Modulorun. .

Ayasofjra ziyaret defteri, ueu 3.9k; Mabeyinci Pavlos'un tasviriyle baslamali, Tipki Thomas Whirremore'un mozaiklerin uzerine anlan sivalan sbkii~ii gibi, tarihmpeceledigi, iisninu ge;;:ici olarak kapladigi biitiin ziyaretler pe§ pe§e dizilmeli.

NTV TARiH "UBAT 2009 59

............................. , . , , , ~ '" , ', - .

. ~.~.~~.~. ~~~.~p. ~~~~ .~.~~.??~ .

r> '[; 0" , '0-» ";& l"J.:[j:' . ~_ ~ " ... ,_:" AI'*'.a \-, x~

·0 .. ENE R ,A LIS;

InqyaAtfe6tiones Generales T ellurist

. )3 X rti G·A Pi r U R)

Unli.i ingiliz maternatikci

ve astronom Isaac Newton'tn editorli.igi.inii y<!ptlgl 1681 baskrsi.

3591 sene onceki bilimsel kehanet r~~~

Geographia Generalis'in (Genel Coqrafya) yazan Bernhard Varen, Amerika krtasirun Avrupa'dan koparak olustuqunu 1650'de one surmus: kitap sonradan bOyOk basan kazanrrustr.

Ajman biliminsarn Bernhard Vaen (1622-1650), Latincesiyle Bernhardus Varenius'un Geogaphia Generalis (Genel Cografya) isimli kitabi cografya bilimi icin son derece onemlidir. Del'S kitabi niteligindeki bu eser, konulan grafikler ve geometrik anIatimlarla destekliyor. Bu haliyle, dunyanin sekli, boyutlan ve hareketi gibi sayrsal ozelliklerini incelerken, matematigin cografya biliminde kullanilmasmm nicinjrerekli 01- dugunu da gosteriyol'. Varenius, kirabmm "epistola dedicatoria" (ithaf mektubu) adi verilen takdiminde, cogratyamn genel ilkelerinin zamamnda az bilindigini, eseri bu yuzden kaleme ald1Wm anlanyor,

Varenius'un kitabmda kendisinden yiiz~ yillar soma tekrar giindeme ge1mi~,ama

60 NTV TARiH ~UBAT 2009

zamanmda pek ilgi gormemi§ ilgin<,: diisunceler var: Bunlardan biri de Amerika'nm Avrupa'dan "yirtilarak" olu~tugu: " ... ita Americam a veteri orbe, seu sola Europa avulsam esse ... " Ama genel cografya hakkindaki fikirleri biiyuk olcude <,:agmdaortahkta dolasan fikirlerin bir derlernesinden ibaret, Varenius yanardaglann yanan kiikiirt ve komUI rnadenleri tarafmdan beslendigini samyor, diinyanm sunger gibi bosluklu bir yap1S1 olduguna ve bu bosluklarda yalmz yama maddelerin degil, suyun da dolasngina inanryordu. Deprernleri coken magara tavanlanna baghyor, bunun da dunyanm bosluklu bir yaplSl oldugunun en iyi sekiz ispatmdan biri oldugunu ileri siiniyordu. Yanardaglar, adalar ve kitalar "ruhun" (spiritus) yiikselmesiyle olusuyordu. Ancak bu ruh, manevi bit

\taren, modern cografy<!nm genel ilke ve branslanm tespit etmisti,

ruh degil, ispirto kelimesinde oldugu gibi tamamen fiziksel bir varlikti ve Varenius'a gore cok sikisrrns su buhanndan olusan bir ~eyqi. Varenius daglan"dogu-barr uzananlar"ve "kuzey-giiney uzananlar" diye iki simfa aymyordu, Bu llks;agdan almmis bir fikir olup, Varenius'un yapmg} donernde biiyiik Alman Cizvit papaz-biliminsani Athanasius Kircher (1602-1680) tarafmdan rnudafaa ediliyordu. 18. yiizyilda biiyiik doga bilimci Kont Buffon'un da bu fikri benimsedigini biliyoruz,

V arenius diisey yonde arz tarihi boyunca krtalann a§agi yukan hareket edebileceklerini ve bu suretle cograf}ra}'l degi~tirebileeeklerini kabul ediyor, ama bunun sirurh olciilerde oldugunu di.i~iiniiyordu. Dusey hareketler sonucu bir kitanm okyanus veya bir okyanusun lata olabilecegin] sanrruyorduo

Eserinin basansmi goremedi Varenius'un geneleogra±ya}'l eografYanm icinde baglmslz bir dal olarak ele almasi ise orijinal degildi. Kendisinden once bunu Alman din adarru ve. cografyacl Bartelemaus Keckermann (1572-1609) yapml§. Varenius kitabinda Keckermann'i kullanmis oldugu halde bu durumdan bahsetmiyor. Varenius'un Ingiliz cogra£Yaa Nathanael Carpenter'in (1589-1628?) 1625'te Oxford'ta ilk baskisi yaprlmis olan Geographie Delineated in Two Booees, containing the Sphericall and Topicall Parts thereof (Iki Kitapta CografYanm Kuresel ve Tematik Kisrmlanru Iceren Ana Harlan) adh eserini goriip gormedig;ini ise bilmiyoruz.

ilk defa Amsterdam'daki meshur E1- zevier Yaymevi'nden (bugiinkii Elsevier ile kanstmlmarnasi gerekir) S;lkan Geographia Generalis, daha soma c;-e;;itli dillere cevrilrnis ve bircok kcz yeni basimlan yapilmis, Fakat 1681'de Cambridge Universitesi tarafmdan basilan ve burada yaylmladlglmlz versiyonu apayn bironeme sahiptir.· Eserin cografya bilimindeki nitdigi, matematik ve fizik alamnda tarihe ge9mi~ buluslara imza atan iinlii ingiliz biliminsani Isaac Newton'm cia goztinden kacmarms, 1681 baskisuun editorlugiinii iisrlenen Ne\vton, calisma ve derslerinde kitaptan sik sik almtilar da yapml§.

Varenius 1St ne yazrk.ki kitabmin basimmdan hemen soma, aym yil 28 yasmda Amsterdamda oltnu§ ve eserinin bu derrli sukse yapngim g-oremetni§,

Sahaftan

NEDRETI$Li

Ylldillma kar§l ··tedabir alalnn

Asrr.l. ard ... J,r dun}.,amlza hc.r .. s .. a.niye 200'un uzerinde yildi-

rim dii;;iiyor veozellikle kt}'1 .bolgelerinde yasayanlan, kilomerrekare basma yilda iki kez yildmm c;-arplyor.

ylh;hpma karst paratonerin yara.nlmasina, 1752'de Benjamin Franklin ,on.:uliik 'etmi),!i. <;ag1 yakalamaya p:h~an Osmanlrlarda, biraz ge9 de olsa yildirtmaRarsi onlern alrnaya yah§rmslardir, Bu konuda Bati'daki bilimsel g¢h~meleri izlemeye calisan ilk yaym Erkan-i Harbiye yuzbasilanndan Davutpasah Mehmet Sevki Efendi'ye aittir, Yildmrrt ve paratonerler hakkinda bilgilerin toplandigi Yildinm ve Ona karp Teddbir (Ylldmn:l ve Ona Kqr§l Tedbirler) 27 sayfalik bir kitapC;-lktlt.ibrahim Muteferrika Matbaasi'ndabasilan Fuyu'?trJ-1 l\1tlmatHiye'yle (Mtknatrsm Nimetleri} baslayan serinin bir devarm olarak kabul edilebilir, Maarif Nezaret-i Celilesi'nin ruhsanyla istanbul'da Karabet ve Kasbar Matbaasi'nda basilan kitapcikta, irili ufakli 15 cizim vardir ve yedi anabasliktan olusur:

..• Cevv-i .havada seyyaH elektrikiyyenin esbab-i vUcudu

• Hava bo§l.ugunda elektrik akuru olusurnu

'.Ylldmtn ve tesirat-: vakiasi , ..

411 Yildmm ve etkileri

• Paratonerinaksami

3·

• Ebniyeparatonerleri

• Yapilara ait paratonerler

• Cebehane paratonerleri

• Cephanelere ait-paratonerler 411 C~yairii~i serife paratonerleri .Camilere ait paratonerler

• Sefain paratonerleri

• Gemilere air paratonerler

$evki Efendi eserinin on-

. . .

:_ ,,~. ':~.~_~' ;.;i~ -,teo .cJ! .. $ ~:"-.J.' .. ~. ,~." s ",w," ~': 4}.J~ ...... ~>:: ",-,-;.;-r:._,(; HI: ij~ -L:::~l

• •• :.0 I.J JJ~.:l'\

.·."'J_,,,:lo'fJ

Mehmet'~evki Efendi'nin1881'de yazdlgl YII(iirirn ve Dna Kar§1 Tediibir. Turk yaym tarihinde paratorier hakkmda crkan Irk kltap,

tiirrehau mezkure yerine simdi berahini fenniye kaim olrnustur (Gerek yildinm gerek dii~ti.igu yerler hakkinda eskiden beri varolan diisiinceler; giinurnuz geli§meleriyle yokluk ulkesinde unutulan bos sozlerdir ve yerine simdi fen bilimlerinin delilleri yerlesmisrir)" dernektedir,

Paratonerlerin gerekliligi iizerine degil; paratoner cesitleri, yapll111, kurulum sistemleri hakkmda bir escr viicuda gctirdigmi beyan eden Davutpasali NIehmet Sevki Efendi, onsozun sonunda bu konudaki aczini kabul ettigini, ama eserinin Turk dilinde yazilan ve basiIan ilk kitap olmasi nedeniyle, hatala-

nmn hos karstlanarajnru . umdugunu soyler ve 0 tarihte tahtta bulunan II. Abdulharnit'in sonsuza dek bu makarnda kalmasi duasiyla

sozlerini brtirir,

27 sayfahk kltapcikta, paratoner lmalati ve cahsrna prensiplerl anlatrhyor,

NTV TARiH$UBAT 2009 61

· .~~~~P , ,." , .. , , .. , , , , , , ,." ,' , .. " , , .

Bu Miilkun Kadm Sultanlan

Necdet Sakaoqlu Oglak Yaymlan Resimli, 574 s. 40 TL

arem hakkmda iki dogma vardir, Bunlardan birine gore harem, lcibus dolu bir hapishaneydi. Buraya kapatilanlar, sevgileri, sevecenlikleri degil; korku, kin, laskanclik duygulan baskm gens: kale kadinlardi. Yarali yurekleri aile, yurt ozlemiyle doluydu. Haremde en yiiksek konuma ulasabilmek tek ihriraslanydi.

Karsi gori.i\,e goreyse, harem kadmlar icin bir slgmaktL Burada iist duzey egitimden ger,:iriliyorlar; cok iyi bakiliyorlar; ki§ilik, statu sahibi oluyorlardi,

Osmanogu1lanrun atalan

Osman, Orhan, Murat, Bayezid, Celebi Mehmet, II. Murat'm harem yasantilan tamarnen mechulken, bunlann esleri ve kizlanrun siyasal, toplumsal olaylarda rol aldiklan bilinen bir gen,:ektir. Ozellikle ilk uciiniin hareminde kole yokru. Bizansh sarayli kadinlarla normal evlilikler yaprmslardi, Mesela Orhan Bey, ucii de Bizans soylusu olan eslerinin dinini bile degi§'tirtmcmisti.

Soylu kadmlarla evlenme gelenegi Fatih'ten sonra tarihe kansti. Bundan boyle padisah q;i olacaklar, herniz cocukken seciliyor, ailesinden vurdundan para kar§.Ulgl ya da zorla alma-

62 NTV TARiH $UBAT 2009

Cennetle cehennem arasmda bir yer:

Harem

Haremde yOkselmek 0 kadar kolay deqildi. ileride tahta ge9me davasina dusecek sehzadelerin sayisrm strurlandtrrnak icin, padisahrn ya da padisah anasrrun bir isaretiyle istenmeyen bebekler "imha" ediliyordu. Vahsetin kurbanlan daha cok erkek bebeklerdi.

rak hareme getiriliyorlardl. Burada uzun ve zorlu bir egitirnle dinleri, dilleri ve nihayet isimleri degi~tiriliyor, onlara Destizer, Dilnigar, Afitab, Dilasub, Mihrisah gibi isimler takiliyordu. Aralarmdan en guzelleri padisaha sunulabilir krzlara kanlryor, harem adetlerine gore "birlikte yatrna" sansmr yakalayanlarsa "gozde" oluyordu, Bllnlarm ikinci hedef padisahtan hamile kalmaktr, Ciinkii cocuk dogurursa riitbeleri artryor, eger sehzade anasi olursa yiikseliyordu.

Fakat harerndc viikselmek 0 kadar kolay degilddleride tahta ger,:me davasina dusecek sehzadelerin saYlSlll1 suurlandirmak icin, padisahm ya da padisah anasinm bir isareti uzerine istenmeyen bebckler "imha" ediliyordu, KIz cocuklan bu acidan erkeklere gore sanshvdi; vahsetin kurbanlan erkek bebeklerdi.

KIz cocuklanna haremde "hanim sultan" deniyordu. Bunlar padisah iradesiyle evlendiriliyorlardi. E vlenmclcri icin "gelinlik ~ag1l1a" gelmeleri beklenmezdi. Heniiz cocukken ve hatta kundak bebegiyken evlenecegi adam tayin olunan hantm sultanlar vardi. Damat beylerc gelince; hanedan toresi, padisah kizlanna saltanat hakki tammadijnnda, damat pasala-

nn, padisahtan "tehlikeli" bir yakinhkla mevkilerini korumak disinda beklentileri yoktu. Bu yakmligin faydalanru gorenler kadar, bedelini aglf odeyenler de vardi. Arada -sadarcte getirilcnleri olmussa da r,:ogu tasra valiliklerinde, cephelerde, denizler-

de dolastinlrmstir.

Sakaoglu'nun ydzlerce kaynak tarayarak ortaya r,:Ikardlgl eser; harem yasantisi ve kadmlan hakkindaki dogmalan ortadan kaldrracak ve bilgi ar,:lgml kapatacak kapasirede bir kitap. Umit Bayazoglu

Talat Pasa'mn Evrak-i Metnlkesi

." , .. , , , .. ." "''''-

Murat Bardakci Everest YaYlnlan 272 s. 25 TL

ardakcr'run oldukca maceral; yollardan ges:erek okurlanna kavusan eserr dort bolumden olusuyor, Sekiz sayfahk bir onsozden sonraki 2. boliim Osmanh'daki nufus hareketlerini incelerken, Ermeni tehciri konusunda Talat Pasa'nm kulland.tgt rakarnlan onun mirasi "kara kaph defter"e dayanarak belgeliyor. 3. bolumii olusturan Ittihatcilar arasi yazismalar, Halide Edip'in mekrubu dismda Ermeni sorununun kavranrnasi baglammda ehemmiyetsiz laflan iceriyor, Halide Edip ise, Bardakci'nm yorumuna gore taruklik ettigi olaylan remanci gozuyle abartmrs. 4. boliirn resim albiimunii iceriyor, Merakhsi Talat Pasa sehit edildikten sonra Alman devlerinin ona yaptlrdlgl gorkemli cenaze toreni hakkinda fikit edinebilir.

"TUrk okuyucu" ve "karsi taraf", bilimsel kategorilerin disinda kalan sifatlardir, Aynen Turk veya Ermeni tezi diye bir tarnmlamanm sas:ma oldugu gibi. Teheirin "biiyuk s:apta yer degi§tirme operasyonu" oldugunu bilmek icin niifus istatistik uzrnaru olmak gerekmez. Bardakci'nrn Errneni kayiplan konusunda cokbilinmeyenli denklem olarak sundugu ta-

Talat Pasa 'nm Ermeni sorununu da Iceren ozel defteri

Tehcir i~in ilk elden kaynak

Talat Pasa'run

mektu plan ndan, lttihatcilann gurbette nasi I safdilce

davrand I klan n I,

Pasa'nm hala prestij sahibi olmakla birlikte ne ucuz ;;eylere sevinip ne kofluklarla avunduqunu anhyoruz,

mmlama da, tarihsel demografi uzmanlannea yeterince irdelenmistir,

ittihat ve Terakki'nin bize ait oldugunu kamt1ama cabasi da gers:ekten fiizuli bir ugra§. Meger ki yazar kahvehane diizeyindeki tarnsrnalardan gma getirmi~ olsun!

Defterin is:erigine bakildrg-.tnda, Osmanh burolG-asisinin sistematik du?uneeye de, siyaset sosyolojisine de yabarrci olmachgl ortaya crkryor, Devletin basmdaki muhacir sorununun cia ne kadar keskin toplurnsal mayalanrnalara yol ayugml bu belgelerden cikarsamak miimkun,

• Kirabin 77. sayfasmda verilen "Tehcir edilen Ermeni miktan" bilimsel yonremle ulasilan say.tya cok yakin olan 924.158. Buna bakarak karine yolu ile verilen diger rakamlann da en azmdan iyi niyetle hesaplandrjnm farz edebiliriz. Kacan, hicret eden ve teheir edilen unsurlann gcdde blrakngl gayrimertkul servet listesi bu kitabm en ilginq kalemlerinden. Ancak Bardakci, Kevorkian'in bile kabul ettigi Mezopotamya'ya ulasan 800 bin kisiden 600 bininin sava;;m bitiminde hayatta oidugu verisinden habersiz. Kitapta verilen listeleri Bardakc, gibi anlarsak, devletin de bun dan habersiz 01-

--~--.----

dugunu kabul etmek gerekiyor am a, 0 da cok giiq.

Talat Pasa'nm mektuplanndan Turklerin bugiin de ges:erli olan "dert an1atma" kompleksi ortaya crkiyor, oradan da i trihatcilarm diistiikleri gurbet kuyusunda nasrl safdilce hareket cttikleri. Pasa'mn gizlenme gibi bir derdinin olrnadigi, Ingilizlerle ili§kiyi goniillu kurmak istedigi, Noske gibi adarnlarla basbasa yemek yiyecek kadar da prestij sahibi oidugunu da ogreniyoruz mektuplanndan; ne ucuz seylere sevinip ne kofluklarla avundugunu da! En ilgins: bulgulardan biri ise sayfa 169'ta, Liman von Sanders'in emriy1e teheir edilen Ayvahk

Rumlarmm hukumet tarafmdan yerlerine iade edilmeleri, 171. sayfada ise Talat Pasa'nm ilk kabinesini kurarken Oskan Efendi ve Hallacyan gibi Ermeni siyasetcilere de kabinede yer vermeyi diisunmiis olmaSI ve Celal Bayar'm Hayriye Hanrm'i 19S0'li yillarda bile "sefimin refikasi" diye tarurnlarnasi ise, ittihatphgm ne oldugunu bilmeyenlerin kafasmda simsek caknracak tiirden.

Bardakci'mn calismasi arastirmacilara degerii bir kaynaklar demeti sunuyor. Ama konunun acemilerinin elinde pimi qekilmis bir bombaya donusecegi de o kadar kesin.

DeryaTulga

NTV TARiH $UBAT 2009 63

•.•••••••••••••••••••••••••• , ." •••••••••••••••••• '.' ••••••••••••• ~ ••••••••••••• " + t •• , • +.' • ~ •• ~ +, ••• ! • ~" •••• ~ r + .... t· •• ', ..•••....•

.. ~~~~p. .

Matbuatnmzda Mesrutiyet'in 100. yili

2008 yrlmdaqerek sureli yaymlar gerekse yaymevleri

II. Mesrutiyet uzerine bir dizi cahsma gerc;ekle§tirdl. lste one crkan basliklar, kutuphanerrrizde yer alrnasi gerekeh kaynak kitap ve yayrnlar ...

Gecerr )'11 icinde

Mc§rlltiyct'i ~e§it1i yi.iw leriyle inceleyen derleme cscrlcr de yaymilandl. Bunlardan Halil Akkurt ve Akif Pamuk'un pr1ma hazirladiklan Yuzuncii Yilin-: . da 11. MCirutiyet (istanbul, . Yeni tnsan Yaymlan): Yu, .• ~.~,~~~~,~,-,._.,.ww~,·=".·· suf <;::agIar'm yayma hazar-

ladlgl ve M. $iikrii Hanioglu., Alev A1ath, A. 'Iuran A1kan ve HerkulMilas'in yorumlanm da kapsa yan Kanun-i.Esasi'den Askeri Mialahaleye II MeJrutiyet (Zaman Kirap) ve Asun Oz'iin editiitliigiinu yaptlgl Pinar Yavmlan'ndan YiJ.zunczl Yilm-

'.

da II Me;rutiyet one \;lktyor.

Sadberk Hamm Muzesi'ncc yayimlanan, Bahattin Oztuncay'ir; editorlugiinii yaptlgl jkinci il(feifutiyet'in j[ammn 100'iincii YIII; Osman Koker'ir; editiirlii£rUnii yaptlgl Orlando Carlo Columeno Koleksiyonu'ndan Mesrutiyet kartpostallan ve madalyalann; kapsayan Yadzgar-I Hi/rriwt (Birzamanlar Yayincilik) ve son olarak .da Tamer Erdogp.n'm koordinatorlugunde yayimlanan II. Mesrutivet'i» tn Ydl (YKY ve Aygaz crtak.yayiru] isimli kltaplann da kirtuphanelerde bulunmasigerekir,

Erol $adi Erdinf

Temmuz 1908) yuztincii Ylbm doldurdu. Yiiziincu pi munasebetiyle bircok siireli yaym bu olay rein ozel . sayilar yayimladi.

L:trmbul Universitesi Siyawl mtgiler Fakultesi dergisi 38. saYlslD 1 Mesrutiyet'ln yiiriirliik kazanmasi olayma a)'1rdi, Bu sap Edhem EIdem, YavuzSelim Karakisla, Alqin Somel, Zafer Toprak ve Mete Tuncay gibi tarihoiler ile yaprlan .roporrajlarla birlikte konuyucesitli ao.lardan degerlendiren rnakalelerdeu olustu, Toplumsal Tarib 175. sayrsmda ''Temmuz 1908 llan-l Hiirriyet" ba~hgl alunda "1908 bir devrim miydi?" sorusuna yamtaradi, AykutKansu'nun aynnnh incelemesi veMete Tuncay'm yazisi.dikkat cekiciydi, Bit basxa siireli yaym

g T'iirkiye Giinliiji,ii, 94. sayisinda, 100. ::!' Yihnda II. Mcsrutiyct ana ba§h,~ gl He konuyu nna~'

~ saya yatrrdr. Besir

~~ Ayv'azoglu'nun

minden Turk Edcbiyatt cia 417. sayrsinda "rkind Me~rutiyet 100 Yasinda" ba:ihglile konuyu de aldi, Bir baska onemli siireli yaym, Dogu Batt dergisi, iki sayisrru II. Mesrutivet "100. Yil" konusuna ayirdi. Kehikey dergisi de 26. sayisinda II. Mesrutije! ve ittihat ve Terakki dosyasiru acti,

100 ydda bir El Ufiiriik

Lise Qgrendleri Sermet , Muhtar Allis ve arkada~lan;! 1908'te II. Mesrutiyet co~~: kusuna bir mizah detgisiyle.! katihrlar,

EZUfuriikadh dergi "Y\iz~: yilda Bir . Cikar" altyazisryl« vayi mlanir ve hiiyo.k ilgiyle kar~llaf\lI;, Ha tta kors an basblan yapilrr. Tam 100 )'11 soma, .1008 Temrnuz'unda, Kenan SarmlibgluJ Flakail Sumer, Biilent Siimer

ve.Veysel Usta Trabzorrda El Ufiiriik'iin 2. sayisiru yllprdr, Bu inee mizah duygusunu eseri olan dergi, 2108, 2208, 2308'de yesoritasmda. da anilmayi hakediyor,

JWI.=iJ:-i .,:,t.Ji- ""---7-.01 ,J.l,~1 •. ~:.. j; <!t1,.11JI..;,l:_?I.()) .::~~ -'\j.J~,,1.Jfj.i ~ ';__SJ:~,,,_ J¥ .:.1.-....:!iJ '......±...·i~Ly~ .• i .;.r Ylj);_, f-l-l ~':~j rl-LJ.u (~) ~}/;.

" •• , •• " •• , •••••• , •• _~ •••.••.••••••••• , •••••••••••••••••••••••••••••••••••• ~' ••• ".' •••• "A ••••• _ ••••• ~ ••••••• '," ••• '.:' •.•• :.~"""'" •••••••••• ~,., ••••••• I •.••••• 0 ••••••• _~ •• 0" 0.' ._ ••••.•••••••••• : ••••••••••••

, ~ ~ , ' ' ~., ~ .. ~ .. , , .. , '." 0·.··· : .

ME:hm~t Demlrtas KitapYaymevi, 229 s. 1 S TL

iiziincu Yll tr niversitesi ogretim iiyesi M. Demlrtas, Osrnanh esnafmm en onemli kcllanndan biri iolan ekmekci esnafirn anlanyor bize. 17. yUzYll istanbul'unu odak alan ~alismada ckmek fiyatlan, devletin £Innel esnahna vaklasmu, Muslii. manlarm ve: azml.klann bu zanaata clan Ugileri, kentte kac [mri 01- dugu, ne c,:e~~t ckmek ve unlugida uretildigi gibi ho~ ve ilgi cekici bilgile! yer ahyor:

"Istanbul finnlan cesitli boliimlere ayrtlrmsti: Padisah' a, devlet adamlanna, saray g.ore'Vlileri ve sakinlerine ekmek imal eden saray fmnlari; usker ocaklarma ekmek (fodIa) cikaran ordu firmbtl; <;c?i t1i ih tiyac sahiplerinin, .ogrencilerin, yolculannvs beslen-

mclcriIcin faaliyer gosteren ima.rer (vak;:f) firmlarnyabanc, devlet temsilcilerinin ekmegini iireten konsolosluk (el<;:ilik)±innlan ve toplumun gerii§ kesimine hitap eden, 17. yuzyrldasaytlan zaman zaman yiizler!eifade' edilen halk (ozel) fmnlan."

Ozamanlaristaribul fmr.lannda uretilen ekmeklerincesidi epeyce faziayml~ ve her birine ayn fiyat konmasiriiketicilerin ayn§masllla sebep olmus, Has ekmek ureten unn sayrs! suurliynus; btl cia halkrn ekonomik durumuyla ilgili onernIi bir ipucu veriyor, Yine 0 devrin Istanbul'unda en sik karsilasilan ihlallerdcn biri, finnc:tlannekmegin gramajml dtisurerek haksrz kazany elde ermelerlymls, MiirfitBalabii1ililar

"""""". .. '. ~."

. IIlcm-;fuJ'$I:$eYifi!'Jas.~kroek(22)

Ndrlcrbe§7Avlistiiryq ekrtregi(7)

o. 'i;orek-fcedit(21.

fHalka"rre~gan / Yagh haikiIl ekmekf4} t· ;Np.n-,"~!(f! lPol~eek~eglf4)' . '.

f 'H.!~-~;;;;:;:I~~f(fR'J

, Na.iHnohut{1~}

Ndfl7rs.lJkkeril~eker.Hekmek(2)

" • , •••••••• , •••••••• " •• ~ •• " •••••• , ..•••••••••• ~ •••• ~'.' ••••••••• " ••••••••••••••••••.•••••••••••••••••••••••••.••••••••• ~ •••.• _ ••.•••••.• :_'.' •••.•••••••••.•• '.' ••••••••••••••• " .••••••• " 0" •••• ~.

Ata.tiirk'un Yam Basmda

Cankaya Ko~ku KUtuph;'loecisi Nuri Ulusu'hun Hatiralan M\!5tafaKemal Ulusu

Dogan Kitap, Resimli, 253 s. 13 TL

eshur Bandirma vapum karnarotlanndan Hacr Tcvfik Ulusu'nun

oglu, Mustafa Kemal Atanirk'iin kiitUphanc;cisi, 1905, ,d6gumlu Nuri Ulusu'nun Milan yayimlandi. Babasi tarafindan ilk kez 14yasindayken Aratiirke takdim vedi-

''len Nuri Ulusu, bu tam§mamn ardmdan. omruniin sonuna kadar Atatiiti6ln maiyerinde ve hizmetinde kaldi. Askerlik gorevihi Mu-

hafiz Alay,'nda yapt1. Terhisinden sonra Ankarada kalarak \:mkaya Ko§bi'niin kutuphanesinde istihdam edildi, Bn gorevi dolayisiyla Aratiirk'un kutuphanesini yakrndan taruma Iirsan buldu. Yine bu sayede onun kitap, yazar tercihlerini, okurna -'yazma ahskanhklamnfigreneli ve.Ata'nm olumune kadar b~ gorevde kaldr, Ehiddilik doneminde oglu Mustafa Kemal Ulusu'nun israrryla hanralanrn kaleme aldiysa da saghgmda bunlar bastmlamadi. 1979'da olen NuriUlusu'nun arnlari, aradan 29 ydgectlkren soma kirap'olabiidi.Nur! Ulusu,Atariirk'un sofrasinda da vbulundu; g'eziletine refakat etti;: asked manevra ve tarbika tlarda kanldi; yerli ~ yabanci konuklann ziyaretlerine .nezaret em, TUrk Dil Kurumu ve. Tlirk Tarih Kurumu cahsmalanni Izleme firsan buldu vertim bu tamkhklrklanl1l hanratmda birhir anlatti. Ulusu' nun hanranndan ogrendigi-. mize gore Ai:ariirk, ~ogu Fransizca olmak uzere bes bin kitaphk bit kutuphaneyesahipri. Gecelik giysileriyle vebagda§ kuratak okurdu,

Kitaplarmacok dii?kundu, asla sayfalanm krvirmaz, kivrranlara da cok krzardi. Hrzh okur, onemsedigi satrrlann altrmkirmzzakalernle cizerdi. yok okudugu zarnanlar gozleri kanlarnr ve yapnJm. Cezileri suasmda yanmda muriaka kitaptasirdi, UmitBayazaglu

larmdan biri olan MemduhPasa, AbdUlhamit'e olan sadakati yiiziindcn cok dii~manhklart;:ekmi§ bir biirokratti, Buna ragmen 13 yll gorevde. kaldi, 1908 inkilabmda II. Abdulhamir'in bircok adarmyla birlikte riisver ve jurnalcihksuclamasiyla once Buyiikada'ya soma Saloz'a siiruldu, Genel af uzerine Istartbul'a donen Pa~a, Bogazi<;:i'nd~ Kirecbumn'ndaki yalismda uzun muddet yasadiktan soma 1925'te 86 Y\i'~mda oldu, Bogaz'daki Kzrrmz1 KOik'iin yae zari Nermin Vahid, Memduh Pasa'nm 62 yasmdayken evlcndigi16. yasmdaki esi Rukiye Sehbul Harumdan olma. Yanidedesi ya~mdaki pa§a babasmm en sevdlgi, en cok ~lmarttlgi IaZL Arnavutkoysrrtlannda bugun. yerinde cok kath apartmanlar yiikselen Menjduh Pasa'nm koskiinden bugiin eser yok, Fakat Nermin Vahid'in kalemealdlgl hatirat sayesmde. hem ko~kun hem depasa babasirun tiim serencernaru takip etmek miimkiin.

UmitBayazoglu

Nermin Vahid - Halil G6khan Remzi Kitapevi

1275.7.STL

bdulhamit'in Dahiliyc Nazitl Memduh. P'l.§a' om kizi Nermin Vahid'in halimb okurla bulusru. Mutlakiyet .devrinin nazrrlannm en itlharh-

Atatiil'k'un Yam Ba~mda Mustaf(1 Kema! Ulusi:

Dogan Kitap

NTVTARiH 9[JBAT2009 65

Anadolu'nun Ustalarl

......................••••••.••.........................................................•.••• ! ' .•. : •.••

Pedanius Dioskorides 1. yuzyrldan NTVTarih i9in yazdi

Cu . urova'da

do - dum, yaralai merhem oldum

Pedanius Dioskorldes, belki de tarihteki ilk botanikgiydi. Cukurova'da yer alan Anavarza'da, ilkc;:aglardaki adiyla Anazarbus'da doqdu, 39,90 yillannda yasadr. B6lg(:lnin zenqln bitki ortosu ve coprafyasmdan etkilenerek yazdlgl De Materia Medica'da yaklasik 600 hitkiyi Oc;: ayn kategoride inceledi ve binlerce Hac;: 6z0tonOn, hangi hastaliklann tedavisinde kullanrlacaqrru acrkladr,

De Materia Medica, 15. yuzyrhn sonlarma dek Hindistan'dan Avrupa'ya, hemen tom Oniversite ve ttp okullannda basvuru kitabi olarak okutuldu, i:

Arapcadan Cinceye kadar onlarca dile I cevrildi, Bazretnoloqlar Dioskorides'i, I Cukurova'da yayqm bicimde kullanrlan "Lokman Hekim" mitinin kaynagl olarak g6rur. Yaklasrk yuz YII sonra yasarrus Berqarnali he kim Galenos, Latince bilrneyen ve hie;: trp egitimi almayan Dioskorides igin, "Otlann sesini ..

duyuyor olmaliydr" demistlr.

66 NTV TARiH $UBAT 2009

De Materia Medica'nm·Topkapl Sarayi Muzesi'nde yer alan 1228 tarihli Arapca vetsiyonunda Dioskorides, iigrencisiyle birlikte betlmienmls .'

A!1]\lET YE9iLTEP:i<:

KUt;Ukken, kayalrk kentimin yamacmd.an. Pyramus (Ceyhan) nehrine kosardim kanat takmis~asma. Yapdlglm corak kentten beniacik .denizlere kavusturacak olan Pyramus'un kiyisinda, bir sandala bindigimi, soma A~gae limamndan Roma lejyon gemilerine atlayip diinyanm obur ucuna yelken bastigimi diislerdim.

Babam soyumuzun, Biiyiik iskender'in generallerinden Eumenes'c dayandigiru saylerdi. Iskender'in halefi oldugunu savunan generalleri arasmdaki savasta Kapadokya'yi ele ger;irmi§ti Eumenes. As-

Cocukken Pyramus nehrinden bir kaYIga atlayip Roma'ya gitmeyi hayal ederdim, 54 yllmda, 15 ya:jlndayken dustum yollara. Anneannemden ogrendigim biitiin bltkilerl, sifah otlan, iksirleri, suruplan, insanlann tedavisi icin kullandim. Be§ cilt tutan.kitabimda butun bunlan vaedim,

kcrlerinin ihanetiyle hayata veda.etmis, ailesi Anazatbiifa (Anavarza) gelip yeni bir hayat kurmustu,

. Ben, iste Kilikya'mn bu kayahk kentinin -;:ocuguyum. Adim Pedanius Dioskorides. Pedanius adi, beni himayesine alan ve eczaci-hekim olrnam icin imkanlanni seferber eden Kilikya Valisi Pedanius Secundus'un adi. Ona cok §ey borr;luyum. Roma vatandasi olabilrnek icin, Helen kokenli adrmin yanma bir de Latin adr almam gerektigi soylendiginde rereddiirsuz Pedanius'u sectim, onurla ...

Ovalik Kilikya'da, Anazarbus kentinde 39 yilinda dogdum. Her Kilikyali cocuk gibi, savas oykiilcriylc buyudum; sadece

miizik, felsefe, cebir derslerinin verildigi kent okuluna gittim. Gymnasium'unda gUre~ ve okculuk dersleri aldirn, At binrneyi, denizle bulusan puruzsiiz ovarmzda ve sik agaylan yiiziinden "kara orman" denen Pyramus kiyismdaki sedir ormanmda ogrendim.

Evimizin en yashsi, Eumenes soyunun en uzun boylu kadirn olarak bilinen babaannem Livia, 10 ya§llla geldigimde, Tann Asklepios'un ona cocukken bah§ettigi hekimlik yetenegini bana devretti. Livia hasta yatagmdan kalkamadigi icin, Kilikya ovasirun kumlu, Pyramus'un cakillr topraklannda, Toros daglarllllll sert kayahklannda yetisen sifali bitkileri ben toplamaya basladim. Livia, topladrklarimdan macunlar, merhemler, meyvelerle kan~tlrdlgl iksirler ve suruplar yapt!. Livia'mn sagalttlgl acilan, insanlann Slkmtl1anm gideri§ini defalarca hayret icinde izledim. Sayrsiz mucizeye tanikligrm, Livia'run yanmda kalfallga domisni yillar soma. Ama akhm beni Roma'ya ve baska diinyalara tasiyacak olan, Pyramus'ta bekleyen sandaldaydi.

Livia'mn merhemlerini, macunlanm, say1S1z renkteki suruplanni hangi nebatm ozutunden elde ettigini tiimiiyle agrendigimde, bir aksarmistii onu ansizm kaybettim. Onu kayadan kopanhp oyulan dev bir tasin icine koyduk ve mezar ustasmin kenger <,:i<,:eklei:iyle donattigi tal' kapagi ustime orttuk. Tek gazii kor babam ve beli bukuk annem bana ne istedigimi sordular 0 giin.

Lejyoner olmak istedigimi soyledirn. Ertesi gun, Anazarbus'tan bir daha geriye danmeyecegim yolculuga ciknm; 54 yihydi.

Bindigim gemide, lejyonerler arasmda yayilmis agrul bir hastaligi heybemdeki siipurge otu vc §algarnla tedavi etrim, Tarsus limanma ula§tlglmlzda unlu hekim Tarsuslu Areios, lejyonerleri daha kapsamli tedavi icin Asklepion'a tasrtti. Beni de kutladi ve okuluna davet etti.

Soma Kilikya Valisi Pedanius'a gatiirdii beni. VaH armagan olarak bir altm dram verdi ve beni lejyonuna aldi. Tarsus'ta bir yil yasadim ve Areios'un Hipokratik tedavi yontemlerini agrettigi tababet okuluna deyam ettim. Pedanius, Imparator Nero'nun emriyle Roma'ya genel vali o1arak atandi. i~te ger<,:ek seriivenim 0 zaman basladi. Pedanius'la Roma'ya geldim ve imparatorluk Iejyonunda hekim-eczaci olarak calismaya basladim. N e yazik ki Pedanius imparatorla ge<,:inemeyince, Senato karanyla, evindeki 400 kolesi ve yardimcilanyla idam edildi.

Lejyonla dunyayi gezdim, Akdeniz daglarmda, cayrrlannda, sifalr bitkiler top[adim, Yen! turler kesfettirn. 50 Ya§1l1a geldigimde, Latince yazmaYl bilmedigimden buluslanrrn iki kolerne yazdirmaya baslarum. iki yilda tamam1anan tababet rehberine De Materia il1edica (Tibbl Maddeler) adrm verdim.

Simdi oliim da;;egindeyim. Size, uzun bir yolculugun kisa oykiisiinu anlattim,

Savas alanlannda yaptlglm cerrahlik ve saYlSlZ nebatla ayaga kaldrrdigim hastalann bana duayla donmesini diliyorum.

Simdi Pedanius Dioskorides'e yapilacak en biiyuk iyilik, Asklepios'un Charon'a bunlari anlatmasidir, Charon, beni yattlglm olurn da\,eginden sarsmadan, aci vermeden alip Hades'e tasirken kayrglyla, erninim ki turn olurnluler de bana selam verecektir.

..I ..... \t ...... r-oi •• no ,n,,-,-- ""ron

......... : =,.~; .

BUNYAD DINt;: '"ff'" ~' •.

1 Hakkari Kayme Sarayi ve Nehri Koprusu 2 Mem:i.n Cambazh

3 Gii:l.1r:rij~ji'l.aM Kov Kalesi 4 BirgI Ulu Camii 5 Ceyhan Anavarza 6 Istanbul Milion Tas; 7 Nusavbxn Mor Avgin Manastm

KAYME SARAYI VE NEHRi KOPROSO

Nak,ibendiligin bolgesel merkezi

H akkari'de Semdinli ilcesinin Baglar koyu (eski ismivle Nehri), Seyh-asiret iliskilerinin sekillendigi cetin cografya. Musul'daki Naksibendi §eyhi Mevlana Halid-i Bagdadi'nin miiridi Seyyid Taha, 19. yuzyil basinda Nehri'ye gelir, bir medrese kurar, A~iretler arasmda bans sag-lar ve bir egemenlik alam olusturur. Semdinli'den Nehil irrnagi (Semdinli cayi) boyunca ilerlenirse, once tek kemerli tas bir kopru sizi karsilar, Kopni Seyyid Muhammed Siddik tarafmdan 19. yiizyil sonunda Nasturi ustalara yaptmlmistir, Tarim Semdinli- Nehri yolu bu kopniden ge<;er. Koyiin yanibasmdaki Kayme Sarayi kalintilan 1909-1911'de Seyyid Taha'nm torunu Seyyid Abdullah tarafindan yaptinlmis; 1925 isyamnda

yikilmrstir. Kalmnlar tas konagin gorkemini yansltlr. Kerpic evlerin yarubasmda yukselen tal' duvarlar hem buyuk bir tezadi hem de dinsel ve feodal egemenligi simgeler. N aksibendi tekkesi olan konak, tarikatlann asiretlerustii bir askeri ve iktisadi gii<; oldugunun belirgin bir gostergesi.

Unutmaym: . $emdmli deresmm ataoanonn munakkak yeyin- En yakm oteller Yuksakova veya Hakkari kent merkezmde- Jandarma bUgisi dismda harok0G Gtmeym.

Muz.ffer ilhao Erdost .. ~emdjnli Roportajl. Onur Yaymlall,1987.

19. yiizyll sonlannda Nasturi ustalann yaptl91 Nehri K6pri.isii.

NTV TARiH ~UBAT 2009 69

.J.I.t\.l3.~J:>.~Y~~ .

Arut mezar, yerle~imin antik zenginifginin en buyuk delill,

CAMBAZLI

D aghk Kilikya'nm ozellikle bah kesiminde, Mersin' den ore daglarda irili ufakh bircok gey Roma ve erken Bizans yerlesirni var. Her zaman kiyrdaki daha buyuk antik yerlesimlerin golgesinde kalan bu yerlesimlerin <;:ogunun antik donem adlan bile bilinmez,

iW Cambazlr da bunlardan biri, Bugiinkii koyiin adiyla amhyor. Erdemli ilcesinden

by! yon iinde ilerleyince

ulasilan Kizkalesi' nden Pasa deresi boyunca dag-a sapan yol izlenerek vanliyor. Kalmtilar giiniimuz yerlesirniyle icice, Ozellikle erken Bizans kilisesi ve Roma donemi anrt mezarlarr cok etkileyici, Kilise yaplsl cevredeki benzerleri arasmda en i)'i korunrnus olam. Koyiin hemen yanibasmdaki ufak

bir tepcnin uzerinde yi.ikselen oldukca saglam Roma amt mezan gorkemli. Zengiriligin sernbolu olan bu gibi yapilar yerlesimin ge<;:mi~teki onernine isrk tutuyor. Evler ve bahceler

arasmda dolasirken geymi:;;in bircok izini goruyorsunuz. Asian ka.bartmah lahit kapaklan, lahitler, sarruclar, temel kalmnlan, eski koy evlerinin duvarlannda kullamlrrus devsirme taslar ... Belli ki burasi onemsiz bir koyden daha ote bir yerlesimdi. Ne yazrk ki :;;u anda gi:izlerden irak bu kalmtilar, bircok

verde oldugu. gibi zamanin ve insanlann insatina birakilmis durumda.

j Ahmet Onal-K. Serdi3f Girginer, Kflikya-C;ukuroV8, !i Homer·Kitabevi,2007.

~=:::;~-:--::;::-:::::::=:'=~--===---=-::,=:::..-::;-~::=-=::=:===--.-

Kale, Gumu!iihane ile Bayburt arasmdaki tom coqrafyaya hakirn,

Ulu. Camii'ye varmak icin camlann arasmda yukselen minareye oogru gidin.

KOV KALESi

v Kalesi, daglar

diyan Giimii§hane'ye agh Esenyurt koyimun hemen arkasindaki kayalik dik bir tepenin zirve noktasina kurulu. Cok buyiik bir kale olmamasma ragmen cogra£Yayla bi.itlinle§en heybetli goriintlisu erkileyici. Konum itibariyle cevrevadi ve daglara hikim nokrada, denizden 1760 metre yiikseklikte olmasi onun tam bir dag kalesi oldugunun en iyi isareti.

Moloz ta~ ve harcla insa edilrnis, Net bir tarihleme yaptlamamakla birlikte, orta<,:agdan onceki bir doneme ait oldugu soylenebilir, Selcuklu donerninde de kullarulan kalenin duvarlan burclarla desreklenmis. Yore halkmm anlattlgma gore, eskiden yapm1l1 cevresinde

biiyiik bir yerlesim varml§ Belki de bu sehir yakm cevrede halen aranan gizernli Sadissa antik kentidir, Ama ne yazik ki, bu savin en iyi destekleyicisi olabilecek devsirrne taslan kalenin duvarlannda gi:iremiyoruz.

61aganustli ahsap bezemelerle siislenmistir, Firuze tugIadan orulii minare, Turklerin Orta Asyadan tasrdiklan mimari bir usluptur, Birgi, Ege'de yerel mimarinin en iyi korundugu yerlesimdir,

_Afdmogullatl

Beyligi' nin kurucusu MehmetBey tarafindan 1312'de yaptinldi. KOyiin kiiciik meydanmda,

ilk bakista siradan bir cami Izlenimi verir, Halbuki caminin degeti ve guzelligi aynntilannda gizlidir. Insasinda antik Pyrigion'a ait ta;; ve mermerler devsirme olarak kullarulmis. Ustanm yapinm giineydogu kosesine yerlestirdigi aslan heykeli, carniyi koruyucu bir simge olup giinumuzde sanata

ve ges:mi;;c saygl}'l anlatir, <;atl orriisiinii tasimakta kullanilan, Roma siitunlan

da hernen farkedilir. Mihrap his: degi:;;meden giinumiize ulasabilen en 6zglin boliimdur ve cinilerle kaplidir, Minber ve pencere kapaklan

bir nahiye 01811 Tire' nin pazann: zlY(lret edin· Gok yakmdaki Bozdag Fylasl

ve g01une qidm. Eger kl~ aylanvaa. Bozdaj'da kayak tesislerinde de imna:klaoabilir. ·.()derrJ,$ V8 Tire'de

NTV TARiH :;;UBAT 2009 71

Kozan'a bagh Dilekkaya koyundeki Anavarza, bircok tarihi mekana ev sahipligi yapan Qukurova'nm en gorkemli kale kenti, Sonsuz bir deniz gibi duran ovada, birdenbire yukselen dimdik

bir kayahk tepe ve iizerindeki kale, okyanustaki bir gemiye benzer. Tepenin altmdaki duzluk, kale-kentin geni~ bir alana dagrlml§ kahn tilanyla dolu, Sehir, surlan, tiyatrosu, tapinaklan, hamarrn,

su kemerleri, stadiurnu, nekropolu, amtsal kapisi ve kalesiyle eksiksiz ve etkileyici bir antik kent goruntusu verir. Tarihiyle ilgili bilgiler krsrtli; tahminen ilk yerlesim MG 9. yiizyilda Asurlular donemine ait, Kale, tarih boyunca antik ticaret yollanni kontrol ettigi

icin Roma doneminde bircok bakimdan Tarsos (Tarsus)

ile kiyaslanabilecek kadar geli§mi~tir. Kalintilann s:ogu Roma ve Bizans donernine ait. Arap "Yeni Truva"

olarak adlandmldtgt Hacli donemlerine ait izler de var.

Mllstafabey:

'J:eyhan _ .. -,,' "~.

danaCeynaii~-~'-

72 NTV TARiH ;';UBAT 2009

Milian Tasr, Sultanahmet Meydam'nl gezen cok az insarun dikkatini ceker,

MiLioN TA$I

t~\1-""JrJ'l1 ~t'f,)'ill'!i!\\"lWD 6D~".:l1~n ,,,,,nICfj''!"!'fJjJ'o

, __ W U.(~:L"'I.;,M.D<b.~ \!J& .. ~ Ij.H!A''3r"Ig!,Il,1:1~!,1 'M"

•

Istanbul Sultanahmet

Meydam. Kentin ges:mi§ini yansttan goz karnastmci bircok eserin toplandigi hipodrom alam. Ayasofya, Sultanahmet Camii, Topkapi Sarayi, Yerabatan Sarnrci, Arkeoloji Muzesi ... Bunlann arasinda belki de sehrin tarihsel acidan onernini en

iyi yansitan kalmn, Yerebatan Sarmci'nm yarubasindaki siitunurnsu bicirndeki paye kalmtisrdir, Milion Ta§l,

Bizans doneminde kcntin merkezini, yani ba~langlS: noktasiru simgeleyen

amttan kalan son parcadir. Donernin istanbul'unda

kenti boydan boya ges:ip Yedikule surlanndaki Imparatorluk kapisinda son bulan anacadde "Mese"nin baslangic noktasmdadtr. Amt, kente ad1111 veren Imparator

L Konstantin tarafindan

t.

320'lerde yaptmlrrustir, Peki, "baslangic" noktasi nedir? Antik donemde onernli kentlerin ve verlesimlerin merkez noktalan vardi, Mesafeler 0 nokta baslangic sayilarak olciiliir, haritalar ona gore cizilirdi, Bizans'in merkez noktasi da Milion amtiydi. Istanbullular icin kentin merkezi burasiydi.

v lstanual Arkeatoii l>

Mtizeleri .

tl Unutmaym: • Sultanahmet

i; kbft6Si.nj tadm- Arkeoloji NIiizesi'nin

,!, bahcesinde dinlenm- Gece muzeler kapal: elsa da,9. cc vakil Sullanahmet

• Meydam·na gitmek; sehrin g8qmieini kafada canlanrnrabumes iQin iyidir.

Manastir ve Mezopotamya ovasi yiizYlliardlr blrarada.

MOR AVGiN MANASTIRI

N us~ybin:e ~.agh ..

Girmeli koyunun hemen arkasmda yiikselen izlo daglannm Mezopotamya ovasma hakim giiney yarnaclannda geni? bir alana yayilrrustir, Manastir 4. yiizyil basmda kesisler tarafmdan kurulrnus, zaman icinde guniimiizdeki . halini almisnr. ~evredeki diger manastirlarm insainda rol ustlenmistir, Son

Siiryani rahibinin 1974'teki olumunden soma terkedilen manastir, mimarisi ve konumu itibanyla buyuhi

bir etkiye sahiptir, Manastir sakinleri asirlarca altlanndan get;:en ticaret yollanm kullanan seyyahlan burada aglrlaml§lardr. Persler 363'te N usaybin'i Romahlardan almca Mor Avgin de Pets hakimiyetine girdi. Boylelikle Dogu Siiryani Kilisesi uyesi

oldu ve 1504'e dek buraya bagh kaldi, "Nasturi Kilisesi" olarak da adlandmlir ama "Dogu Kilisesi" olarak tammlamak daha dogrudur. Manastir'm en biiyuk ovunc kaynagl, kutsal emanetleri arasmda Nuh'un Gemisi'nden kaldlgl soylenen bir tahtaya sahip olmasiydi,

Unutmaym: . Manasuu.; hemen batismdaki 'ladidekl, neredeyse tamamen terkedilmis tanhi Marine Kbyu ve kaleaini geZl..L • Nusaybm 'ym91S1TIl

NTV TARiH $UBAT 2009 73

Aianda·····

" ..,_·t"'·· •• , ""','" d ••• ,0 ., -s ••. , .

Sinema

Y6netmen: Ron Howard

Oyuncular: Frank Langella, Michael Sheen. Sam Rockwell. Kevin Bacon, Oliver Platt, Matthew Macfadyen, Rebecca Hall. Toby Jones,

Kate Jennings Grant

Working Title Films - Universal Pictures "' 20 $ubat

Ya§adlglm tarihi, filmde izledim

nanlar ustune. Y6netmen Ron Howard olduqu icin son derece gCizel bir film ortaya crkrrus, Nixon': canlandiran Frank Langella, onun seytani zekasrru ortaya koyarak rnuthis bir performans sergilernis David Frost'u canlandrran Michael Sheen de cok basanlr. Aslrnda David Frost bildiqimtz anlamda bir gazeteci degildi; bir sovrnerrdi. Esprili ve zeki sovlar yapardi. Mulakatc: olarak ilk basansi, keturnluquyla bilinen Rupert Murdoch ile 1960'lann basmda yaptlgl s6yle:;;iydi. 0 gOnden sonra da ingiltere'nin tum basbakanlarryla soylesl yaparak tarihe ge<;:ti. BugOn hala EI-Cezire'nin ingilizee yayrrunda qorebileceqiniz

Watergate skandahru Amerika'da basmdan sonuna bUyOk heyecanla izlernistirn. Ve bu skandahn aS11 sonu, blrcok insarun sandlgl gibi Nixon'in istifasryla gelmedi. BOyOk drama, aSI] final ise, istifa ettikten sonra susmayi surduren baskan Nixon'm, so nunda David Frost'un her sorusunu detaylanyla acrklayarak mOlakat vermesiydi. Birkac dizi halinde c;:ekilen televizyon soylesisinln ilklni izlediqlmde, iste g6z0mOn 6nOnde tarih yazihyor dive du§OndOgOmO hatirhyorurn.

; Frost/Nixon filmi de 0 s6ylesinin arka plarunda yasa-

David Frost'un Nixon'la yap- 1IgI rnulakat ise kai'iyerinin tepe noktasi oldu. Son derece zeki iki insarun dOeliosu seklmde qecen bu mOlakat, Nixon'm manipOlatif karakteri nedeniyle pek Frost'un istedigi gibi qitrnernis olsa

da, onu dOnya olgeginde bir gazeteci yapti. Hicbir tarihi film veya roman, geryegi oldugu gibi yansitrna iddiasmda olamaz, ancak ben bu filmde qorduklerlmin gen;:ege hayli yakrn olduqunu dO§OnOyorum. G6zlerimin 6nOnde cereyan eden olay hakkrndaki film, 0 gOn yasadiklanrna, gordOklerime, okuduklanrna sadrk kalrrus. Eger yaktn tarihe rnerakhysaruz, bu filmi mutlaka izleyin derim.

NTVTARiH i,>UBAT 2009 75

Ajanda

••••.•••••••••••••••••••••••••••••••••• , •••••••• , ••••••••••••••••••••••••• , ••••••••••••••••••.•••••••• , •••••••••••••••••••••.••••••••••••••••••• ++ ••••• + ••.••••••••••.•.•••••••••••••••••••••••••••

Robinson. gari dondu! "Crusoe"

Her persernbe 22.00,

Her cumartesi 22.00 (tekrar), Foxlife

Daniel Dafoe'nun 1719'da yazdlgl; ingiltere'de rahat icinde yasarken maCera tutkusuyla denize acrlan ve kendini ISSIZ bi adada bulan Robinson Crusoe ile adadaki lek dostu Curna'run 6ykusu bu kez bir diziye ilham verdi. Crusoe'yu 28 yasmdaki Philip Winchester canlandrnyor. WljIJ\.IV. foxl ife. com. tr

1, 8, 11, 21, 28 $ubat Tiyatro Kedi, istanbul

Re§at Nuri Gilntakin'in eseri 9a/lku§u, Tiyatro Kedi'nin yorumuyla sahnede. 1920'lerde, bir kadirun istanbul'dan Anadolu'ya uzanan mOcadele dolu yasarrundaki evreleri,

Ebru Cundubeyoqlu'nun yorumladrq: Feride'lerde izliyoruz. Feride'nin "gozlerinden uyku gibi sevda akan" olurnsuz ask: Kamran': ise Atllgan Gurnus oynuyor.

76 NTV TARiH 9UBAT 2009

:;;ubat'ta Elv:eda Rumeli Her pazartesi 20.00, ATV

Balkanlar'da iy kartsrkhqm ba§ladlgl 1900'lerde gegen dizide bu ay; Teselya Savasi'ndan sonra cephede kazanrnasrna ragmen,

masada taviz veren Osrnanh lmparatorluqu'oun Balkan topraklarrnoakartsrkhk dsvam ediyor. Girit'te Rum cetelerinden kacan MOslOman ailelerin bir krsrru, Manastir civanna ve Pursican kasabasma SIQInIr. SutyO Ramiz va ailesi, Giritlilere sahip crkrlmas: gerektigini dusunerek evlerini Giritli misafirlerine acar. Mustafa ve Ahmet Ekrem Girit'e g6nOliu olarak giderek, yetelere karst direnise katilrnak ister. Ramiz ise misafirleri yolcu ettikten sonra surpriz birini daha aglrlayacaktlr. www.atv.com.tr

9ailku§u'nun kose taslanru olusturan altr farkh kadrru Dilek TOrker, Siyahh Kadrn'i Deniz Turkali, Dr. Havrullah'i Tank. Pabuccuoqlu yorumluyor. www.tiyatrokedi.corn

...

.. '"':~~-~ '.

Ankara Sanat Tiyatrosu

Atila Ogultekin, $enol Onder ve Onur Duru'nun derle.digi belgesel oyunun arka plarunda sikt bir arsiv cahsmasi yatryor: pek cok kisinin bilmedigi detaylara yer veriliyor .. AtatQrk'On yaveriyle yaptJgl konusrna bunlardan biri. Nazlm Hikmet'in Kuvay-i Milfiye Oestam'ndan da ahntilar iceren oyun sezon sonuna kadar sahnede. www.ankarasanatnyatrosu .com.tr

"Yanna Barf"

22 Ocak, 18.00 ve 19.00 Osmanh Bankasi MOzesi, istanbul

lsa'run konustuqu dil olarak bilinen SOryanice, dunyarun yasayan en eski Oc,; dilinden biri.

Hakan Aytekin'in kaybolmak uzere olan Suryanice Ozerine yektigi film, ilk Suryanice belgesel. Yok olma tehlikesiyle karst karsiya olan binlerce dilden biri olan Suryanice, hala yasayan ve yazih edebiyatt olan 78 dilden biri olrnastyla tarkh bir verde duruyor.

Belgesel, Suryanicenin tarihsel geymi§ini, SOryani elyazrnacthqi qeleneqlnin Midyat'm

Bakrsyan koyunde yasayan son ternsilcisi hattat

Papaz Gabriel Aktas'rn dunyasi uzerinden ele alryor. Belgeselde SOryani cemaatinin yasantismdan kesitlere yer veriliyor. www.obmuze.corn

ilber OrtaylI'dan III. Selim yommu:

Bir reformcu, sair ve muztsyan: Sultan

III. Selim Han

24 Aralrk 2008-24 Mart Topkapi sarayr, istanbul

Topkapi Sarayt M()ze Muduru Prof. Dr. ilber Ortaylr, Osrnanh lrnparatorluqu'nun 28. padisahi III. Selim'i "parttime padisah'' olarak niteliyor. Diger padisahlara gore daha ozqur yetisen, iyi egitim goren III. Selim'in katledilmesinin 200. YlldbnumO nedeniyle bu serqiyi duzenlernis Topkapi $araYI. III. Selim'in reformcu,

Babil'in btesi

18 Kasun 2008-15 Mart Metropolitan Sanat Muzesi, New York

Atlantik'in diger yakasrndaki sergiye konu olan MO 2. binyrl, gen;:ek bir "kOresel" zarnandr, Elciler, tuccarlar, zanaatkarlar Dogu Akdeniz'de zengin, rafine ve r,;okkOltorlO bir dunyay: elbirligiyle yaratrmslardr. Asur'un tuccarlan doqudan getirdikleri kalayr, Mezopotamya'da dokuttuklan halis yOnlO kurnaslan KOltepe'ye

satryor; Afrika'n In fildisleri Suriyeli zanaatkarlarca

islenip Acemh6yOk ve Asur saraylarina yollaruyor: firavun Tutankarnon'un dul karrsi, Hitit krah $uppiluliuma'ya "Kocam oldu, Oglum yok. Senin

salr ve mOzisyen ki:;;iligini de gbsteren en iyi eserler secilmis. Murassa askrsi, padisah lcln yazrlan kaside ve methiyelerden olusan el yazmalarr, sa ray tekstilleri ve sa ray ressamlan Konstantin Kapidaqh ve Rafael'in gizdigi III. Selim portreleri serginin en onemli parcalanndan. Sergiyi gezenler, 1794'te

ogullanndan birini kendime es, Mrsrr'a firavun yapmak isterirn" yazdlgl kil mektubu bu zamanlarda yolluyordu. Hitit, Misrr, Mitanni, Krbris, Ugarit diplomasi trafiqinin, hanedan evliliklerinin bas aktorleriydl. KOresel dil Akad9aydL

Anadolu da bu sergide KOltepe'nin hayvan bicimli seramikleri, rnuhur baskrh

kil tabletleri, Acernhoyuk'un fildi9i tannca ve sfenks heykelCikleriyle temsil ediliyor. Bir de Uluburun batiqryla ... MG 2. binin kozmopolit dunyasrru hem mOrettebatryla, hem de ta§ldl£JI yukle simgeleyen, Ka§ acrklarmda

Nizarru Cedid ordusunu kuran, Avrupa'ya ilk daimi elcileri yollayan, !?iir yazan, tanbur, ney ve saz calan III. Selim'i daha iyi anIIY0r. Ortayli'mn diget yorumu da su: "Keske III. Selim verine Olkeyi bir baskast y6netseydi, 0 da sevdlql islerle ugra§arak daha fazla sanatsal eser brrakabilseydi. .. "

VlfWW. topkapi sa my! .90v. tr

Uluburun battqtndan en eski ahsap yazi levhasr, MO 2. bine tarlhlenlyor,

kayalara carprp batan

e' ..•..•.•. ' ....•.•...•...••..•.• + ••••• + •••• ~ + + ..... +

E.stanburda. Sir S{in~aHst; Salvador Dati

Bon nrsatl

20 EylOI 2008-20 Ocak Sabanct Universitesi I Sakrp Sabanci Muzesi, istanbul

Surrealizm akrrnmm provokatif temsilcisi Salvador Dali'nin retrospektifi serqisi, Gala-Salvador Dall Vakfl koleksiyonunun vakif drsrndaki en buyuk qecici serqisi. Dal1'nin surreal dunyasim istanbul'da gorebilmek icin son ftrsatl www.daliistanbulda.com

:air UinsnR In!j!a§l

4 Aralrk 2008-8 $ubat i~ Sanat Kultur Merkezi, istanbul

"FotQgraflarla AtatUrk ve Cumhuriyet: Bir Ulusun lnsas:", e Cumhuriyet Turkiye'sinin

insasmr i:;; Bankasi arsivindeki 299 Ataturk totoqrafryla izleyiciye.sunuyor, Serqiye,

MOnir Egeli'nin 1950'lerde haZirladlgl "AtatLirk Sevgisi" belgeseli esllk ediyor. www.issanat.com. tl

Santralistanbu[' da

Uluburun, bilinen en eski 6B hEW01!U

batik. Sudan'm fildislerini, 6i? .t'1J,aQJ: Al.rnanya

Kenan Ulkelerinin 5 Arahk 2008-15$ubat

carmru, Krbns'in bakinru, Anadolu'nun kalay

kulcelerini yuklenrnis, dOmenini Girit'e kirrms olan Uluburun ... $imdiye dek bulunrnus en eski ansap

yaz: levhasrrun ustundeki balmumu ve yazilar yok olmarrus olsa, Mrsrr kralicesi Nefertiti'nin altm skarabesinin qernide ne aradrqrm belki cozebilecektik. Acaba, Uluburun gemisinin gizli bir yolcusu mu vardi?

Yolunuz 15 Mart'a kadar

New York'a dusrness bile her zaman Bodrum'a, Ankara'ya, Kayseri'ye, Nigde'ye dusebilir, o mOzeler de ziyaretinizi bekliyor.

'"",ww. metmuseum .org GiilPulhan

santralistanbul

1960'tan b.u yami Der Spiegel, Die Zeit ve Washington Posfta fotomuhabirlik yapan Erika Sulzer Kleinemeier, 1968 hareketinianlatan calrsrnasr, 1967-2007 arastrn belgeleyen 139 fotoqrattan olusuyor.

Huzursuz Bahnr

5 Arahk 2008-15 $ubat santralistanbul

Michael Ruetz'On fbtograf gUnlOgu 102 fotogi"aftan olusuyor, Bat! ve Doqu Berlin'de, Portekiz, .$ili, Yunanistan ve Afrika krtasmda, dikta rejimiyle demokrasi arasmdaki krnlrna noktalanru gun gOn ortaya koyuyor, www.santralistanbul.orq

NTV TARiH i,3U BAT 2009 77

.. ~j~~.lI.~ .

U~·<Jia"It~~,)t

28 Ocak, 18.30-20.30 Osrnanh Bankasi Muzesl, istanbul

Prof. Dr. Oktay Belli, MO 8-7. yuzyrllarda Doqu Anadolu'ya egemen olan Urartu uygarllglnl anlatryor, www.obmuze.com

ii,,~)lrllJ!ii©:i!l:1filli;m<,Z 14 $ubat Kastamonu

A§lkhk geleneginin Kastamonu'daki son temsi!cisi, edebiyatci, bgretmen, gazeteci, rnuzik adarru, kutuphaneci ve din adam: lhsan Ozanoqlu (1907- 1981) adrna Kastamonu'da bir sempozyum duzenlenlyor, wvvw.kastamonu.gov.tr

Bizam: 330-1453

25 Ekim 2008-22 Mart Londra Kraliyet San at Akademisi

AKMED Kaleici, Antalya

..............................

Suna-inan Krrac Akdeniz Medeniyetleri Arastrrma Enstitusu (AKMED), tum Akdeniz medeniyetlerini kapsayan ilk bzel enstitu

ve muze, Vehbi Ko<;: Vakf bunyeslnde yer alan AKMED; kutuphane, Kaleici Muzesi olarak bilinen Ortodoks kilisesi ve Geleneksel Turk Evi'nden olusuyor. Turk Evi, 19. YUZYII Kaleici yasantrsmrn sunulduqu bir etnografya rnuzesi olarak hizmet veriyor.

Akdeniz'in tarihi, arkeolojik, etnografik ve kulturel degerlerinin arasnnlmasi,

78 NTV TARiH $UBAT 2009

Bizans'm, 330'da kurulusundan 1453'te Fatih Sultan Mehmet'in sehri alrnasiyla son bulan tarihi; ingiltere, Fransa, italya, Yunanistan, Ukrayna ve Rusya'yi icine alan geni!? bir coqrafyadan; ikona, duvar resmi ve mozaikler, flldlsl,

altrn ve gOmu;; objelerle anlatrlryor, Anlatrrrun en buyuk eksiqi, Turkiye'den hicbir eserin sergiye dahil edilmemis olmasr. www.royalacademy.org.uk

CrulllllluiiV®C:fi.t l\}fimr ... ~'~ l\'Ii~'asl 26-27 $ubat

t;agda!? Sanatlar Merkezi, Ankara

Sempozyum, 1923 sonrasi TOrkiye mimari mirasmm karst karsrya bulunduqu sorunlar ve korunrnasryla ilgili ilke

ve yonternlere odaklaruyor, "Yitirdigimiz Miras" baslikh gbsterim ve poster sergisi de sempozyuma eslik ediyor. www.mimdap.org

belgelenmesi ve korunmasi amacmdan yola crkan AKMED, arastumacuarm yararlanabileceqi bir nadir yaymlar koleksiyonu, eskicaq bilimleri kutuphanesi, beige, fotograf, harita, film, video

ve dialardan olusan geni;; bir arsive sahip. Konferans, panel, seminer, film gbsterimleri de

duzenleyen AKMED'in iki sureii yayim da bulunuyor: Ada/ya ve Anmed. Yilhk olarak yaymlanan Adalya; Antalya ve Anadolu Akdeniz'iyle ilgili arastrrrnalann yer aldlgl uluslararasi capta indekslenen bir tarih-arkeoloji dergisi.

wwwakmed.org.tr

Kentlerde Sinan imgesi Afi§: Yan§masl

Son basvuru 27 $ubat Kayseri Mimarlar Odast

Bulunduqu kentlere deger katan Mimar Sinan eserleri, Mimarlar Odasi Kayseri $ubesi'ne de ilham verdi. 6-9 Nisan 2009'da duzenlediqi "Sinan'm Kentleri; Kentlerde Sinan imgesi" etkinligi kapsarrnnda bir de afis yansrnasi acn. www.kaymimod.org

I. musal ('!izgilerde Anadolu Karikatiir Yan§masl

Son basvuru 15 Subat

21. yuzyrl lnsarn gevresindeki kulturel, tarihi ve arkeolojik

mirasi futursuzca yok ediyot. AkWel A rkeo loji dergisi bu noktadan yola cikarak, Anadolu'nun rnirasirn yeniden anlamak, sahip crkrnak, tahribattan korumakve gelecege aktarmak arnacryla bir karikatur yarisrnast dOzenleniyor. www..aktuelarkeoloji.com

Net Tarih

+ •••••••••••••• · •••••••••• + ••••••••••• + ••••• _+c ••••••••••••••••••••••• _ ••• · ••••••••••••••••• n •••••••••••••••••••••••••••••••••.•.••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••••• ,.+ ••••••••

internetteki stperler ve forum mufiarebeleri

http://www.warlo1lu.lJ1.co.m

Tatjhin k.a:ydertigi engeni~·o1gekH

harp, 90 yilsonra bile hafizalardaki etkisirii s"Urdtirtiyor, Konunnn uzrnan Yo: 'ara~tirmaC!la:nnm '\the~mothersite" (ana site) olarakniteledikleri www, worldwat1. dam s avasla ilgili binlerce yazIli ve gorsel referans lsaynaglbinhdn'lyor,F6tOg-rafiit, au§ler, parlqlru:, 9iirler,hatlFalar, rakamlar, objeler ve belge1er, savasm hem insani hem-tarihi.bnyutlarmi goiz1er onune seriyor, Savasin buttiniineait·b1:i.ytik resmi . gormek. ve. buradan hareketle ilgiduyulan eepheleri zlyaret etmek it;iti ideal bir 'b~I~fii9-'~ noktasi.

h\tp:!/wv'Jw.tu,rkeyswar,GOrfl

Altay Ath'run hazuladlgl www, turkeyswaxcorrrda ihgiliteeyaY'ln yapan ve siVa$ $lr~smda.TUrk ordusunun askeri faaliyetlerini q:phe cepheve ayrmnli olara'k SUDan gb.zd bir basvuru sitesi, Site, "Bu bilciye, ybken bir impsrarorlugun kullerindenyenibi~ iilke insa eden Turkiye' nin 'alnn ku~agl'nm hikayesidir, Bi.lyolda kendini fed:l_ ech:mpiiMn insanlarnrnza, . :.". cumleJeriyle at;lllyor,

http://'l WI4·1.918. invisionzone ,com/forums 1. DiinyaSavasi'yla ilgilenen tarih<j1; yazar, arasnrmaci, amatOT1akademi$yen Ve merakl; herkesJh rnutlakayolunun du§:tUgu, ~ogunuh ise 1"!-gqma]da kalmayip hil&i$aYl).l" basmda saatlerini

ge~itdigl biiyUk garageldik 14 bine yakla§ah kayitlr uyesiyle muazzam bir bilgi kayrl\lgl olan bu foruIT\sit!"sinde, savasla ilgili akla gelen herturlu ayI'lnh}'l,sorabilir1 konusabilir, tartrsabilir, ogtenebilirsiniz,

"Other theatres: The batdesand battlefields DfGallipoli, Palestine, Mesopotamta etc, Cc,::anakkale; BUstin, .Mezopotamya muharebeleri ve muharebe 'ilanlar1)" bolumiindeki tarnsmalar

'hem bizi yakmdan ilgilendirmesi hem dediihyamn ondegelen uzmanlannm goru~lerini takipetmek acisindan hararerle onerilir, Ucretslz alan forum sitesi,hangi iilkeden olursa olsun 1. Diinya Savasi' na ka tilan her askerin arnsma saygl gostermeyi vesava§ alanlanni arijinal haliyle kommayisiar ed.lnmif.Sitede,kitap veya ar)iivlerl:le

pd:;. y~r almayan koleksiyon fotolan

vera aktuel fotolar da yazismalarda kullaruliyor.

http:!hl'NJIJ,j,zilemiz,com!

Tiirkiye'de artik koylerin de web sitesi var. Bunlann tasarrm ve icerik acismdan en basanli olanlanndan biri Kayseri'nin Develi ilcesine bag-II Zile koyiinun sitesi, Mehmet Kozanoglu, koyle ilgili her nirhi belge ve objenin oliimsiizle§mesini saglaml$~ Zile tarihinde.onemli r= sahip kisilerin Iistesi, kunduracismda-i kilirn dokurnacisma, ogretmenlerinden biliminsanlanna kadar hepsi hayat oykuleriyle beraber sunuluyor. KOyUn sokaklanna, evlerine ve pmarlanna da tek tek yer veren siteyi dolasnktan soma; sadece "bravo" diyotsuniiz.

hHp:!!www.gorselarsiv.org

Hacettepe Universitesi »e TOBITAK'm destegiyle hazirlanan sitenin arsivi, uyelerinin sagladlgi tarihi malzemelerle zenginlesiyor, Arsivin ozellikle Tiirkiye'nin rnodernlesme sureci ve Ataturk inkilaplariyla ilgili zengin bir fotog-raf koleksiyonu vat. Yiiklenen

her fotog-tafkar$lhg-mda siteden on

adet fbtog-rafl orijinal buyiikliigunde gorebiliyorsunuz. Fotogra£, kartpostal, pul, afi§ gibi zengin gorsel malzemenin bulundugu .sitenin egitim vearasnrma amachkullarumiucretsiz,

NTV TARiH ~UBAT 2009 79

GI,;$!C~it;rU'1(LL" ,_, i,:.~~'.+_·~¥--.;~-(I:f!-i

,7!j91tgdJ1Dadakihj

.~!!~-- ",~~oi('~,;tF.'

._

Semercib~§1 . _

Ne yaman hazret (Ino,IH\l.;

Ba.kb oi"tahk e~e~le dQII!I,

.!Dedi: "Hep susJi.i "'<>i,"·f"'!r.'V.aurni:!"u~,ll

.Ba§vekil o"imah

'.

.' Me:hm.etJ3'15hS;l;t:Yazar, " CUirlhtitiye.t'e_ge~1~sii_i:eqi4q~ ya?aml~ rmiharazalci.r bi.t1;"lli'l;R,;:~", aydimyih. DblkylS~ylain\.d\allftj.. . Hem devlet mernuru her'rl de s;ok temkinli olmasi nedeniyle muhalifkimligini hep :giz1emek ,mecburiyctindekaldhEdi;!?iya,r _ Ugrtftme:riiyru-;faimtd'n:Jt:an;3a, ~ ~flt_e he~eav:b~r~aitd.i:S.}~si

..picivl\i,ri yok sert, :yo~kes'~ri'vt' 'zeki d()luydu. Bu~l~rllil~Q1t ' zaman y~~;ruamadlj,d-ah; d~gr-usy . "yaytmlamaya cesaretedemedi._ 19"27'de UskudarTG.z Lisesi'nd~,- 1929'daKabata§';1937'de '

iHaydai:Pffia '[lsderinde-edebiyat ogretrneuligi yaptL. J~51'deemel& oldu_;t9gbHeoldv':Yaz~Kl-n !i'n oileml1;;iirkitah 19~i)~e ba~rlall Erga,nun. Suhu,(¢an ve YumaA isimli iki kitabs daha var, Behget Yazar ya.ytmlamadiw.hicivlerinr topladl§;l cfefterine"Kuru K'apaMhi:ti~jacttrrtk~ytfiu~ .• De.ttefin, bU§II).a "P'ervan;e"yazan§airimiz l;lJriu kei:idIn'emahlas ()lar!lK

.. se~rrii~ olmalidir, Defterill ba~11).a

. '~t1rma kutllyu! soyletme kotiiyii" l~Znl1~t1r.

;'

Ya:zar'm yaYlmlanrilaml§ defterinden

1900'lerde araba

e' e,', )

Qtobus've Alman.sevdasi

, ]3izd,~:0t~,t;Qql:l:il ilkdefa:SultanAbd\il;Iziz ,aevrinde gOJ'illdu;arna otornobilin- asil <;lki~i'Suhai:t Resat devrinde oldu. I.Dunva"SaVa"§i oncesi Almanlar-ile mIJi\itte~~.~ln;lu~tuk B1,!t~kml~~ill:a., e," 0'

, sayesindeAlman sermayesi cok.buytik

. bir tll<t1<).kazanml~t1; AVfQpa'yl Kudus)e, istanl:lUl':Ui "Ku tsal Tepraklar'ia ulastiraeak ' Hica:z1)~rniryolu! Eli sUr~s::teAlman " s~~rlliyesie, donemini1ed~tekholoJi _,iiJ'j.inlehyle Chesapmakijl€;st, k~J,'nera',

, yangm .sondurucu, tema -tesviye ekipmaru gibi) Turkiye pazanna girmi§ti. Bu iiriinlerden biri de otomobildi, Otomobill daha sonraorobiisler rzledi.

Galata Kopriisli'nden gegen,otobus: 1916 'farilill miflJlustrirle Zeitang dergishiiil - Tlirk:=Almai) ittifakl oz~1 ~ayl~l.

• -.- •• '."_ ." ••••••••••.••• _ • ~ '. -j. '. , •..•.•. ~"., ...... ,.," ..

134~une .kadar ya§ayanbir"ke§"

Edimek~El'dah Eyiip Sulran'a .inen mezarlikta 90kilgin9 bir kitabe vardi. El-'hac Ahmed Eferidiyeait. Aslen,Urfaholan . bu.§a:l:rsiyetin Y~Vrniye,ya:rii g\.iildelik. olar~ 50 dirhem rutarmda siilumen (hagrrsak kurtlaruun tedavisinde kullanrlan, zehir1i:; beyaz

~~~1:~:~k~ii111~~j~~t~f)foti, .

i~tigih:i,'buna r:igrnen 134 yai1ncia Qlsliiglinumezar ta~l kitabesindenanhyo:mz:

Me!)'hut yiwmiye5Q dirhe~ 5iilumen ve afyon ekl eden • 134 ya§anda Fevt olan Ruhavi Es-seyyid • EI-hac Ahmed Efendi • Ruhuna Fatiha • Sene 1~16 [1801] •

.,

Abdiilhamit'in du§tiigii an

.

31 Mart Ayaklanmasi'mn bastinlmasmda soma, Sultan

II. Abdiilhamit isyani organize etmek ve kiskirtmakla suclandi ve gorevden alinmasnu kararlastmldi. Celgelelim bu karan kendisine reblig edecek heyeti belirlemek kolay olmadi; cunkii kimse heyette yer almak istemiyordu. Uzun tartismalardan sonra heyet su kisilerden olusturuldu: Bir sure Sultan'myaverligini yapml§ olan Curcii Arif Hikmet Pasa, kardesi Abdiilharnit tarafindan oldurtiilmiis DIan Arnavut Esad Taptani Pasa, Berat milletvekili Ismail Kemal, Yahudi cemaatinden Selanik mebusu ve Selanik Mason Locasi iistadi Emanuel Karasu (yazar Bilge Karasu'nun atasi) ve Emniyet Muduru Miralay Calip Bey. Abdiilhamit bu heyeti Yildrz, Sarayi'nda Mabeyn Kosku'nde kabul

etti, T optani Pasa "Millet sizi hal'etti; malmiz, canmiz, evlatlanruz emniyet altmdadrr" dedi. Abdulhamit "Ne yapalim mukadderat boyleymis" diye cevap verdi. Sonralan bu heyetin "husumet heyeti" oldugu soylendi ve icinde bir Yahudi vekilin de bulunmasi cok elesririldi .

Bu tablo 1944'te Paris'te surqunde olen Halife AbdOlmecit tarafmdan yapilrrustrr. Asil Dolmabahcs Sarayr'ndadir,

Go gle" '.da pJt

Okur sorcvcr, okur cevapl~yor 1. Et~uyu s:orbay~ kim, ne zaman buldu?

2. <;anakkale Sava§l slrasmda, muhare~~ alamna ka kadm gelmi§tir; adlan nediri 3.<;Evliya «debi i<;lci i<;er miydi?

irmzda OkUriardan 'g~len sorular3, yine QkurlanrTilZ Her say ... r.cek ilk:saYlninsorulan blzQen,

cevap ve e· ... ih.cc tr

' E-mail: nMarih@ntvtan.com. ,

Faks: 0 212 335 03 26

Omnes vulnerant ultima necat

Her saat yaralar, son saat oldiiriir

Hegel: Va 0 da beni anlamadi,

Tum zamanlann en zor anlasilan filozofu Georg Wilhelm Friedrich Hegel, muhtemelen fikirlcrinin en yak:m takipcisi veeserlerinin basmuru iistlenecek Michelet'yi kastetmisti.Tb.l l Sezar: Sen de mi Brutus?

Sezar'm agzmdan rru cikn, yoksa ona Shakespeare Julius Ceasar adli oyununda on bes asir sonra mr soylerti, bilinmiyor. Senato'da bicaklandi. MO 44

Arsimet: Problemi eozunceye kadar bekle,

Rivayete gore Sirakiiza'ya giren Rornah l\1arcellus onu

s;aglftml~; Ar~imet de bir .• problem iizerinde <;:all~tlgl icin ~:

haberi getiren askere boyle ~:

demisti. l\iI 0 212 ,~

Mahmut ~evket Pasa:

Vatan ... millet ...

Sadrazam Beyazrt Meydani'nda arabasinm

icindeyken suikasre

kurban gider.

Oliimiinden sonraki felaket yillanru hissetmis gibidir.1913 Sokrat:

Boreumuzu octeineyi unutma,

zehri is;tikten soma yanindaki arkadasina donrrnis ve tain olarak \,oyle dernisti:

"Crito, Asclepius' a bir horoz borcluyuz, Liiften odemeyi unutma."MO 399

Biiyiik Petro: Umanm Tann beni affeder

Yiizbinleri oliime gonderen car-bizdeki adiyla Deli Petroeeel kaplyl ~aldlgmda heniiz 53 vasindaydi. 1725

Danton: Kafami halka gosterin, buna deger.

Fransiz ihtilali'nin heybetli hatibi, giyotine giderken eellada boyle dernisti. 1794

Mebmet Tanju.rlkad

!h ~;.

f?'

~~Sapka··$2.~ el Ut\; 1;iJ.~Itfp

f~selam v.di1el1z;MliJ.~fle~ I;~:~:ve we~:illine,gqr:~;\r4t~:.· ". t; . ve!~ }~kse~l~aIthrrhr, ... :. i: GC!ri.f~uleGeg'l zatJ.lan; sag

~. elden :solele alrhl1:.iSitg;egle .~ eX slk11if Ace1eyegeliti.1rse

;: ye sag~kQl~a bir:ibLlluuUl;sa

w~

r: sol el' ilecle ,~lkanh2seJ~

r verilebilir, Yolcla veya e; . heribirm .

Il·Bii~ arkx~a;' f~· .. ki~~idarigeleil dig#hir -.=,

1= z;a~ buiu:ki&l§~iWln;lDi?i.rti ~...binWlp. s.e1~rr::v.~r,eGek;J)~qis~r i1 •. mllbfbllen .bufun.arka81l~;}~r;

I\l.: selamuia rriukabeleye

.! ... me.cburdurlatjyanl

: §apkalarlm \:lkanrlar.

.

";')f~~ Fat~"ma"ijdl C~yiziDde "b~§ortu~iiveya,;tii1"banvoktu

.. , i'.' .

. (}e~en' asir1~aa AnadoI1!l :. yiit havl~W~2akS'e;'biret

,~~l~~t::~(~~a~;d;~-:~~~::~~~~~td:'t:l:~ 2

Mu~ar:'mediye. Yazlclqglil <;:anak, (j:omlek, bardak, Ib~ik

Me1tined ~£bndi'nitl· . r . " 'ie"6rtUnmekir,:in bit'a1aca

'''(Dt:1451)'d~~~Tiirk(j:eyIe ",I . Iciltn;_.Ressain,derk~nfu'da

, 6]'" . ald~" "b" . _. ~<l."l~ariia:ta. ifl.,,~1·aon"u.·'·' .

Y~FI:, 18g?i~~~~~t .. b~tirnlememi§. Satmalmanlar

~a§baskt1atihdllI<far\,l , arasmda ge~meyen sag list

tessam.1arma.alrtlgin9 resimler] k9.~edekigiysiise "cennetten de VaT. Kltabm232. sayfasmda ] Wtam". yeyiz oteberis]

Hz. Peygamberin kizi . arasmda ba~ottiisii, peo;e, Fi~ina' nm 13 parcadan .ibaret s:ar;;af, behzeri Qir ortii ve geyizi hetimleh.mi;;. SayfanJh,zenginlik be1ir,tisi herhangi

solundaki derkenarda, Fabr;na bit taki yek, Feygamber

fI::tztetiAli}l~evlendirilirken,'rki:;mlln yaluv;eyizinde

.. H1" Ebub~~r'e Medine- .- :. tiit:baIi"ben,z,~ri birottUhun

pazaT!iidanildrnlab.. . !yeraliniL)'l§l, o doneroae

4,Oftks:eli.*s~¥:izindQl~ijmij' 'b_a§6rt;(i~uniin el yiiz havlusu

a~iWat1tb.W Burma lifi-" . " xi., cia bit q&lrilek-kadir

:' ~I)fu:· -d.d~~~· :l3'ilt~e;iki,':~~" "'aneOlsenrhedlgini aida

ya$1:!~$·akie.,:birgQrrile~ 7 . l getiriyor.

'ak9e;;.bii- 40n4ak(j:e,Bire.i:LNecdetSakaoglu

Cabill_kler_ J~rihi

............. j ", •• , .. ,,",., 't-- ,' ., .. ,' , , .. " r: i""'" .. , .. , ."."

, c, 00 ~,

- I

," .

"E;km~;k bldamlyorlarSapa,$t:a yesinlet"'~di¥enkim?

o iMa.rieAnt6id~tte

D is~anyakral(gesi Ma.ri!3 Theresa

..prHi~b~i _!:',. '

Boyle bh ciim1es;utt2dL1m~rrri~t\t. Bahsi.geyen cillr)ledelti keli~ep~Sf~~€gil"1?rl9tPe'1~dld)il;.yOt()kd (kWlin1l\Wlfa(leb):rLE'tfillsl;4ca?,i?4 "Qy'!l$ .l11¥lg§1},td§·._ la brioche ~,~prq~y~sin1et';}.A1.an~J)avidsQdm~ Oprd

'xcmekRe'hbm-i,adh tsennde "qiioche"h.akkmd;i ~uri:lar i

vazih: '<'18. w~ai}{ibfiocheazrtliktarda tereya.w- ~

_, J,,< ." , . / ;; • t~",. ~,~

ve~Urt2,}'b. kisnien kzzetleif9itlJmi~cir\re'taze bir

beyap'?0mcmya.da;ekmejqe>n ~~k~'far)di d~gildin"13~

~ dlJRll'rtgap,J.ls~iy.i.niyetlibirgiri.;>imol~bilii. Yam,

~. "%~li¢kWr~}$t1)'prlat:s.a onlar~ iyiOnsind~enY~rin." ~ Kalfu 14,b«so*'s6ylyYenMarie Antoinette de

, ~. de@lclivel;/bD"tanbe~ranstokratik~enin tasvtri , ...

- 3 bLtrhlCkl:llaruhyordtt; -ali ba§'ki1idclia da, i~pat),ya

I<r;pis:.eSi Marie Thyres[$) ~6Y1e&gid4,~· .

I

;- ,-_', _: .• - .... _'-. ··· .. ···'--'~r'"'~·.··:··c ...• '."'.~~'" .' . .' ....... ·~.;!,., ...... +,~.,:.'.~- ... ~ .• - .•.• _.t._ "f

Hareket halindeki eehaletten dana k6rkun~ bir gu{:

YOktUT.

B@Tl1iilIQiIlh@w

1789'da,:$asti!;leKale.si'ndeu 'ka\! mahkumkurtaflldl?

DB'inlerG8

... ..g~~.

Ve bunlar d6rtkal pazan,

, Solanges ](0);)1;\1 ("9ll'8# . pir suctan' i\=.criqe; bulunuyordulveiki akil hasrasi (b4nlardan bid

, MajorWhyteadii blr ..

ingilizya da Irlandalrydr, ~

.belinekadars ak;ih OlRll _,. ..,~.bll ad[pnkel1dls~oi }).llills",_, .. '

i. " :Gae.s~r ~ap'!ledLyqrd';l2, .. ' .. ,

;14 Temmllz 1789 denwginde F",anslZDevrimi, Bastille

.. :Kalesl'ninzap,tedihn¢si vebusahtreyi' tasviredenco~kulu 6btolar, sefil cltiruii1d,ii:kitriah:kQrii:r~r v~ hatta igetdeolerllerili :iskeletlerini g6stete1}resi.ml~t.aklageliJ;".H;JbJ\1ki esas zayiat,

... j XVL.Lolli$.zaman1J1dakomplo ya.da .. YOnc:timl.devxr:me, ..... _," .~·giri~ill!igibi siya~i sll~la:tdan tuniklananlara evsahip1igi

I ~ .~::yapan kale- hapishanenin ahnrnasr sffa,slnda rrreydana geldi.

i"}Yhz ki~i Qidu.Oleni6t a:rasfj~da ~~i1;l1ian 'valihip ka:fasiciibir "'''~T'''' .. 'k~r~n1rtuzerin9~~ P;u:is s,ok;a1:1ann9aC~9qI~~:t1rl1cf~~'

8f~n~s':inl)~rnunukimklIdl? . OJ Niapolyon BOhcip~art·" DSaim elDahr'

..pi R'u?:gaE v~ya. HopdedikS!

;Pitami~ed~ b~k~~si. 61 bin 500 yl111k Sfenks'ln b\lrrt1i_y(;k~'q~; )'uznl1ar boyunca ordnlar vebir~.ok Jq~t(ir:(g1li2,~.~m~p \;~ :Atlip) s:e~itli pedenl~r1e Sferiks'itr burhup.U ka~ld1: olaeakktrmak1a's1Jylandt;

:Ama J,~t1sus:hi: ol~rak. gem~Uilde Napoly.(Ml .

gesterilmi§,tirc Prr~n Ml$lr'da yapt1g1say'a~1?lI s1.tasmq.a·Sferik:i'.i1li top atl~hilyl~ tahrip~ eCl.ijd.tg,l

iddia ediirr).i$ttr,B-rs).p;:larrralarl'fi liered~ys~his:bi~i dogru CIegil. )\;~fin"da~u heylfele~atar vereH .lv14s1uma:nbirdiJFt adamrolanSaim el- Dahr'dl. Ninekim .$aimkamu rnalma .zarar vermekten

:',' :',' " .","" .. ) ."", '-.-: ' '''''',''', .:

1378'dt; lin>; ,edilmi?tLG.ers:ekte, Sfenks:in burnunu

~ai!n. kinJ:laitlJ~tl,%aten buna;gucu de yetmezdi. 'Et1:~p.andi.il('l a9~k1amai altl bin yIlhk ruzg:1t ve hav;;:\mn" hassas kire~ta§l uzerindeki etkisidir.

YANLI~ 90 bin askerimiz «anarak sehit oldu,

DOQRU 55 bin askerbniz

savasta veya donarak imhit oldu.

22 Arahk 1914-15 Ocak 1915 tarihleri arasinda cereyan eden muharebelerde, -_·_"_·---·-·11 Turk ordusu dusman cephesinin

30-35 km gerisindeki Sankamis'i ele ges:irmeyi ve dusman kuvvetlerini imha etmeyi hedeflemisti, Kusatma harekatina katilan 3. Ordu'ya bagh birliklerin insan ve silah mevcudu, 11,10 ve 9. kolordular olmak uzere

94 tabur, 75.660 muharip er,37.000 muharipolmayan er, 73ag-tf makineli tufek ve 218 toptur.112.660 ere,!1. Kolordu'ya verilen .6_000ikmal eri de eklenirse 118.660 rakamma ulasilir . Rus Kafkas ordusunda ise takriben 100.000 piyade, 15.000 siivari ve 250 top vardi,

Harekat sonrasi, 14 Subat 1915'te hayatta Kalan Turk askerisayisi 42.000'dir. Toplamda 118.660 - 42.000 ~ .. 76.{)60 erdenhaber almamarrustrr; Ruslarm 7.000 esir aldiklan belirtilmektedir, Bunlan da du§ersek 69.660 rakamma ulasilir, Genelkurmay, koylere SIgman ve cetelere kanlanlar icin yaklasik 15.000 rakammi vermektedir, Boylelikle, Sankarms harekatmda biryandan diismanla, bir yandan soguk ve aclikla carprsirken hayatini kaybedenlerin SaYISI 55 bin eivannda oldugu ortaya ~ikar. §4hinAldogan

.--, ••• - ~- + •• ,'" •••• ; ,-"

.. __ - --_ • .,.~ ,.-." ~ .- .. ,- ••.• ; •• "' .-.~."~.~ : ." ••• t:' .', ~; •• '.' '-~i, ,-'"' .' r·"~· . ,-,",

jriirkler Anadolu'"Ya nezaman girdi? _

.~ 8. ve 9: yuzYlldanltibaren -- 0 1071 Malazgirt Sava~!'yla-

o Anadolu h~rirurK'tO

AnaqQl11'lll.lfl,l\!Ia1.azgirt Savasr'ndan QncekiQ.Qu('!wtes:el<;:,.Qrta AsyalTuran kokenli Qgu~ boylan tarafindan.istila edildigini 8-"11. >rUzyillara:ait- G-u:t;'F.ii, Ermyui,.S-Uryani v'e Arap vekayinarneleri yazmaktadlr. Abbfi;si halifelerinin, Bizans s1hlr:bOlgesi6}an Guneydo~ . An?-d'ol11'ya Turk go','inerylenrri iskanetrneleri 9. yi.iZyfutl iik·s:eyreginde .~ ba~laml§, 11. yiiz}':tl senlarma kadar.devam.etmrsttr-Ogaz gi:is:leriniu i'~ 1010 yilindan ha~lay.arak daha da yOguhla§tlginI vekayinamesinde

__ ,--_!~VurguJ.ayan Urfalr:Mateos, 1 918'de Van havzasma akmdabulunan

: l 'fugrul Bey'insiivarilerinin "Yaydan silahlan vedalg~anan saclan" ile . 'yerlileri korkuttuguna.yazar,

l

-+-

. Noel :Saba nereae oturur, kUinleri. komf?: ~

.... gJKuZey Kutbq'ndalyocuklan_ ~ Turkiye'de I Cocuk1an vehrrstzlan

OFjnlandiya~d$IQQeukVe hediyeleri

Aziz Nichob.s(Noe1Bab~) JGtalya'll1n .Demre.il§esinde ya§arnl§ ve mucizelerini

,gi:isterml~tir, Burilardin biriiide, bit 'hancrmn . :par~alaytp tuzhr sup ~oyauW-t us: cocuffi1 hayata ·donq\i{lTIi.i~tiir.)){0elIlab~'f6cuklarl.·','ok sever-a;rha

aypj, za:m.anda;M~roJeriti, ~efecileriIl, hirsrzlann, niccarlann, fumcJar1)1, deniz yolculannm ve hatta.katilierinde koruyucu azizidirl Kuzey

.~ Kutbu ·ve"perl[aOrikiSlUIn hikayeye ne zaman

~ dahil oldugu-kesin~degildir; 1927'de Ise Finler, ten ~geylk1etinin Ns: likel1JJui1JnmayanKuzey K1Jth1J"!;tda ..• ya~aY'amayacaIUar1Piortaya.koyaIak,Noel Baba'run . J .fin;!a,n9iyafnip: LapQrlya"h&1gc$inden91qllgunu iddia

. 'etrri.i~lerdiJ.7. '

[ "'

l'

Sankamis Iaciasi

['

] i--- 1

1

[

~L 1

Bulmaca

2

3

4

5

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

SOLDAN SAGA

1) Mukaddime adh basyaprtryla, dindis; ilk rarih felsefesini geli§tiren unlii Arap rarihcisi - Eski M1S1r'm Lis: buyiik piramidinden biri (Digerleri Keeps ve Kefren). 2) Din islerini devlet islerine karrstrrrnayan - Sabahattin Ali ve Aziz Nesin yonetiminde istanbul'da yayimlanan haftahk mizah dergisi - Yenicerilerin kayrth olduklan kiitiik defterio 3) Brezilya'nm plaka isareti - Bir toplulukta calisan insanlann her bid - Pamuk, yiin gibi scyleri egirmekte kullarulan aras: - 'Diinyanm Yedi Harikasi'ndan biri olan heykeliyle iinlii Yunan adasi, 4) Oyunda ceza- 11 cocuk - Vilayet - "Damla hastahgt" da denilen, agn ve sislerle ortaya cikan hastahk - fslamhktan once Kabe'de duran iis: puttan biri - Kopek - Avrupa BirHgi'nin kisa yazlIisi, 5) Radyo dalgalarmm yankisini alarak cisimlerin yerini ve uzakllglrn saptayan ayglt - 1613-1917 yillan arasmda Rusya'yi yoneten hanedan - Trabzon'un bir ilcesi - Bir etkinligin ges:iei olarak durduruldugu sure. 6) "Tanju ..... ~ : §ar!uclmlz - Bir seyin yapilrnasuu yasaklama - Arap abecesinde bir harf - "Icimde renkler ucusur/ ..... yanar, ycsil tutusur" (B.R. Eyiiboglu) - Diismana guvenlik alnnda olduguna dair verilen soz, 7) Oruc ay1 - Schir gazeteci Hasan Tahsin'in gers:ek adi,

8) Tunus'un plaka isareti - SalgI

88 NTVTARiH 9UBAT 2009

SEDAT YA$AYAN

6

8

9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20

7

olusruran organ - K1r ya§am1 icinde ask konusunu isleyen kisa siir - Ilkel benlik - Ortapg Avrupasi'nda toplanan bir vergi. 9) Kimi bitkilerin, genellikle siit gorunu§unde olan ozsuyu - Cin'in para birimi - Danimarka'rnn plaka isareti - Bir i§i yerine getirme. 10) ~a~ma belirten bir iinlern - Dogu Anadolu'ya ozgii bir halk oyunu - Bir soru sozu - Osmanh devletiyle birlesik Hmstiyan ordulan arasmda biri 13 89'da, digeri 1448'de yapilan iki meydan savasmm adi - Terbiyesiz kimse. 11) 7 Mayis 1915'te bir Alman denizaluSI tarafindan bannlan ve ABD'nin I. Dunya Savasi'na girrnesine neden olan ingiliz yolcu gemisi - Elbiselere, kumaslara biiyiik zarar vercn bir bocek - Kolsuz erkek fanilasi, 12) $ arki, tiirku - Bir nota - Viicuttaki. AIDS viriisunu saptamakta kulIanilan test - Jigi - Eski ve bilinmeyen bit tarihi anlatrnakta kullarulan deyim. 13) llkel bir silah - "Gecme namert koprusunden ..... aparSlll su seni" (Diyarbakirh Sait Pap) - Belirti, ipueu -1936'da parasiitle atlarken diiserek olen ilk kadm hava ~ehidimiz. 14) Ad kavmi hukumdan Seddad tarafmdan cennete benzetilerek yaptmlan efsanevi bahce - 4 Arahk 1945'te istanbul'da bir grup gosterici tarafindan vikima ugranlan gazete - 1517'de yapilan ve M1S1r'm Osmanh topraklan arasina katilrnaS101 saglayan sava~ - Tellur elemen-

tinin simgesi, 15) Osmanh devletiyle Venedik ve Avusturya arasmda 1718'de imzalanan bans antlasrnaSI - VI. ve XII. yiizyillar arasmda Karadeniz'in kuzeyindeki bozkirlara egemen olan Turk kokenli halk.

YUKARIDAN A§AGIYA

1) imparatorlut;zm En Uzun Yiizyz/Z, Osmanli lmparatorlut;zmda iktisadi 'De Sosya! Dej{iJim, Tarihte istanbul gibi yaprtlarryla tanmmis tarihcimiz - Kahn bukulmus sicim. 2) Kale duvarlannda diismana ok atmak icin acilmis delik - Roma mitolojisinde safak tanncasr, 3) Nikel elementinin simgesi - Uzeri kirnnzr parafinle kaplanan bir tiir peynir - Bir tiir jimnastik ayakkabisi. 4) ABD Baskaru Eisenhower'mlakabl- Yunanh tarihci Ksenophon'un Onbinlerin Donusu'mi konu alan iinlii yaplIT - Eski dilde suo 5) Kaynagi rnitolojik <;:aglara dayanan kirisli bir calg, - Bir sorunun ~oziirnunii bulmaya yonelik felsefe yontemi. 6) Ishal - Efsaneye gore zina yaparken yakalanmis, vahsi bir atin iizerine ~1f11- ciplak baglanml§, ama sonra mucize kabilinden kurtulmus iinlii Ukrayna Kazaklan atamani - Otornobil sozeiiguniin kisa sovlenisi, 7) Mikroskop carru - "Simdi uzun karliklarda bir Lapon bzagt!Oniinde ..... geyigi" (Behcet Necatigil) - Memelilerde asalak olarak ya§ayan bir bocek - Bagl§lama. 8) Batl ordulannda

atli ya da yaya olarak ~arpl§an asker sirufi - Duman lekesi. - Beddua. 9) Kimi felsefe ve din kuramlannm dayandrgi temellerden her biri - Ates - Kuran'da adi ge<;en sckiz cermetten dordiinciisiinun adi. 10) Japon lirik drami - Ogiitleme - inee deri ya da ince kabuk. 11) Cemberin cevresinin \;apma oraruru gosteren SaYI - Silahlann uzun demir bohimu - "Bif ..... olmu§ diyeler/Uc giinden soma duyalar/Soguk su ile yuyalarl$oyle garip bencileyin' (Yunus Emre). 12) Istanbul'un Alibey deresi iizerinde, Mimar Sinan'm en onernli yapirlarmdan bid sayilan su kemeri - Motorlu tasirlann elektrigini saglayan ayglt - Biiyiik erkek kardes, 13) Ugra§ - Tuzaga diisiirulen §ey - Asur Krallijn'nm baskenti - " ..... kaldim susuz kaldim/Terk etmedi sevdan beni" (Ahmed Arif). 14) Gens:Hgi ve korpeligi kalmamis olan - Giiney Arnerika'daki dag SIrasi - Yunan mitolojisinde ay tanns:asl. 15) Ispanyollann sevinc unlemi - Bir nota - Dogu Anadolu'da bir go!. 16) Osmanh ordusunda askerlik gorevinl bitirdikten soma yedege aynlan er - 1656'd<l istanbul'da meydana gelen' ve "Cmar Vakasi" da denilen biiyiik bir ayaklanmaya verilen ad. 17) Halk dilinde kirmiZl pul bibere verilen ad - N azilerin politikasmda Germen irkmdan kimselere yakisunlan ad - Selcuklularda sehzadeleri egitmekle gorevli ve giderek baglmslz bir statu kazanan deviet adamlanna verilen san. 18) Kuran'da bir sure - Osman- 11 devlerinde Divaru Hiimayun kalemlerinden biri. 19) Kemiklerin yuvarlak ueu - "Tevfik Rii§1ii ..... ": 1925-1938 yillarmm disisleri bakam - Feodal donernde Avrupa'da bir vasala hizmet kar§lllgmda verilen ve ona gelir getiren miilk - Bir cetve! tiiru, 20) Osmanlilarda sirur boylannda gorev yapan asker smrfl - Hititlerin gelisindcn once Orta Anadolu'da ya§ayan halk.

Bilmece

NEVZAT ERKJ\1EN

Amcrika kirasmdaki ilk insanlar, bu lataya ola ki 30 bin JlI kadar once Hint, Bi.iyiik vc Atlas okyanuslaruu asarak gelmi~ti. Gladwin Tczi'ne gore bu yolculuklan yaparilar arasmda Afrikahlar ve Avustralya yerlileri s:ogunluktaydl. "Modern zamanlar'da 1Se kole .ticarcrivlc lataya getirilenler var.

Soldaki Iistedeki tarumlar, sagdakilerin hangisini anlatryor?

[!] ABD 'nin ilk siyah senatorii (Mississipi, 1870)

[lJ "RuzgarGibi Gecti'deki Mammy roluyle En Iyi Yardimcr Aktris Oscar'nn alan ilk siyahi akrris (1939)

rn Arnerikan ordusundaki ilk siyah

tuggeneral (1940) .

@J "Lilies of the Field"deki roluyle En Iyi Aktor Oscari'ru alan ilk siyah aktor (1963)

rn ABD'nin ilk kadm siyah Ternsilciler Meclisi uyesi (New York; 1969)

[]] ABD 'run ilk siyah valisi (Virginia, 1990)

II] ABD 'nin ilk siyah kadin valisi (Columbia, 1991)

1·- "Ah birate? ver Clgaraml yakayim Sensallan.gel ben boyuna bakaYH:r.i

1Jzlln.olur gemilerin diregi ¢at'l1 olt;ir'ef~lerih yiiregi" tiirkusuhangi yoreQi~ze aittirj'

a. Kenya h. Aydm c. Kirsehir d. Izrriir

2 - "Yine yakmw yar mekrubunun ucunu

Ask,eJ;likte .sevda ~ekmek tot diyor Yiikleyippostanm banasucunu Hatmmiteller.ile-sor diyor"

sarkisrmn bestekarrhangisidjr?

a. Erol Saya:n 1). Sadettin Kaynak

c. 1\1esut Cernil d.Etem RuhiUngor

3 .~. "Sessizce bir ogara yakardm parmaklanmm ucunu yakardin kirpilderini egerdin bakardm u§urdurri l~imurperirdi felaketim olur aglardlm"

dizelerinin 'laid hangisidir?

a. UmitYa9ar·Oguzcan b. Atilla ilhan Co OktayR:i(at d, Ilhan Berk

~ Hattie McDaniel

lliJ BenjammOliver Davis Sr.

[(J Hiram Rhodes Revels

GjJ Sharon Pratt Kelly

[£J Shirley Chisholm

[IJ Sydney Poitier

[£J Lawrence Douglas Wilder

4- "Ne zaman ozgiirluglin bansm sevginin askma

Bir 'Clgara atmrssak denize Sabaha boar yandi durd,i';

dizelerinin sairi hangisidit?

a. Turgut Uyar b. Edip Cansever c. Cemal Sureya d. K i:ikender

5 - "If tar yahi baslar doner Reji bilmez tiryakiler

Ben keyfimicatnm arnma Arkada\ilm tiitiin ister"

dizelerinin sairi hangisidir?

a. Mahrnut Kemal

b. Narrnk Kemal

c. N eyzen Tevfik .d. 9,air E§Ief

Cin asrlh, Avusturyah,

100 yasmda bit alet

Cevaplanruz ve NTV Tar.ih'cle yer almasjru listedigin.iz lologranl sorulanmz iyim:

I1tv'(arih@ntv.CGmltr

NTV TARiH $U BAT 2009 89

-- --- -------

'I r f
t
I n I ,
I
~ G enellikle tarihe duygusal ve ~epla.· sel yaklasmaya ah§lgiZ. Insanlar tarihi sever, yargllar, tartisir, ama biinin bunlann hepsi, "bugiin"iin omuzlanmiza yiikledigi sorunlardan hareketle olusan yaklasimlardir, "Diin dundii, bugiin bugiindiir" soziimin de vurguladigi gibi, "bugun" onemlidir, o acidan da tarihe "bugiin" kadar onernli olmayan ve gerilerde kalmis uzun bir dune bakar gibi bakanz.

Aslmda tarihe cok farkh yonlerden de bakilabilir, Bunlardan biri de uzerinde cok durmadignmz "halden anlarna" yaklasmndn, insan iliskilerinde sevdigimiz bir yaklasimdrr bu. insan kendinden "ben cok halden anlanm" diyesoz etmez, baskasirn "halden anlar" diye over. Belki de halden anlamayi kendimiz icin bir ovgii vesilesi olarak kullanmadlglmlz icin, tarihe de bu tiir bir yaklasimla bakmayiz,

Anlama aym zamanda diisiinmek demektir. Boyle bir davrarns, "insan sevdiginin halince hallenir" sozunde ifade edildigi gibi kendirnizden bir seyler kaybetmemiz, degi~memiz anlanuna gelmemektedir. Bu yaklasirnda "hemhal olmak" da yoktur. Halden anlamak, kendi problernlerirnize, kaygi, sevinc vc begenilerimize oncelik vermeden, karsimizdakinin halini anlamaktir, Diger bir deyisle, karsmnzdakinin halinden anlarnaya cahsmamiz bizden bir seyleri alip gorurmez; bilakis bize bir §eyler kazandirabilir. Oncelikle karsmuzdakine yararlmlZ dokunabilir, ote yandan baskasimn problemleri bizirn ufkumuzu genisletebilir,

Eu yaklasimr tarihe tasryabilirsek, dunii bugiiniin omuzlanmiza yiikl.edigi problemlerden azade bir sekilde algilamarrnz miimkiin olabilir, Nasil ki baskasinm halini anlamaya ~all§lIken soz konusu olaya belli bir mesafe ile bakiyorsak, burada da bugiinden diine mesafeli bir bakrs ae;:1S1 kazanabiliriz, Baskasmm halinden anlarnak, nasil onu "otekilestirmek" anlamina gelmiyor ve bilakis 0 ki~iyi sevdigimizi gosteriyorsa, tarihe bakis icin de benzer bir yaklasim izlerneyi deneyebiliriz,

90 NTV TARiH 9UBAT 2009

Ba§kasllll anlamaya eskiden "digergamhk" denirdi. Barr dillerinde "empathy" kelimesiyle ifade edilen bu si:iz Ingilizce-Tiirks:e Redbouse liigatmda: "Baska insanlann hislerini idrak ile anlama, his istirak" diye aciklarnr. Oxford English Dictionary ve American Heritage Dictionary de, bu sozii 1903'te Almanca einfiihlungun ve Yunanca =r«: beia yoluyla yapilan cevirisi olarak gostermektedir. Herhalde Anglosakson dillerinde de, eskiden de "halden anlamak" deyimine benzer baska bir deyim olmus olmahdir, Batrda hal boyle iken, Dogu'da Cinde ve

Baskasmm halinden anlamak, nasil onu "otekilestirmek" anlamma gelmiyor; bilakis 0 ki§iyi sevdiqimiz! gosteriyorsa, tarihe bakis ivin de benzer bir yaklasrm izlemeyi denevebilirlz,

c;incede ise bu kavram his istiraki degil, hislerin 0 zamana, 0 olaya tasmmasi seklinde cevirebilecegimiz yixing sozii ile ifade edilir,

Esbden bugunkii "oteki" kavrami Tiirk~eye "ecis-bucus" deyimi seklinde girmi~ olan "Yecuc-Mecuc" kavrami ile karsilamrdr. Dikkat edilirse, ecis-biiciis tarumlamasi nesneler icin veya olaylar rein kullamlmaz. Kisacasi ecis-buciis evler veya firtmalar demeyiz, Ban dillerinde "Gog ve Magog" seklinde ifade edilen Yeciic- Mecuc'Ier bize benzemeyen vedolaYlslyla gorunusleri deforme insanlar olarak tahayyiil edllirdi, Tevrat'ta "Gog ve Magog", Arap kaynakli rivayetlerde ise Yeciic- Meciic adiyla karstrruza cikan bu halklarin, diinyanm kuzeydogu bolgesinde ya~adlgl varsayrliyordu.

Biiyiik Iskender'e atfedilen "Zulkar-

Buyiik iskender, Yecuc-Mecuc'e karsi duvar orduruyor,

neyn" (iki boynuzlu) lakabr cercevesinde, Yecuc-Mecuc'ler yine iskender tarafmdan yapildig; varsayilan bir set arkasinda bulunan ve "setleri yrlaldlg1 zaman her dere ve tepeden bosanirlar' scklindc ifade edilen, kontrol edilerneyen bir insan giiruhu sekIinde betimlenirler, Bu rivayerler bilmedigimiz, bize benzemeyen, bize. yabanci olanlar anlammda tarih boyunca kullarnlmislardrr, Ozellikle ie;: Asya tarihi ile ilgili olarak bazi kavimlerin, Sedd-i Iskender'in obiir tarafmda kalmis olduklan ifade edilir. Bu kavimler 90gunlukla yerlesik halklar tarafi.ndan otekilestirilmis olan kabile boy diizeni icinde ya?ayan konar-gocerlerdir

Ka§garh Mahmut, Tiirklerin ve baska milletlerin dillerinden soz ederken "araya biiyuk set ve Cm yakmlanndaki daglar ve deniz girmi~ oldugu icin Yeciic ve Mccue ulusunun diller; bilinrniyor" ifadesini kullanrnaktadir, Kendileri aslen go~ebe ananelere dayanan Tirnuriler, hakim olduklan donemde arnk yerlesik bir bakis acisiyia, minyanirlerde kendi otekilerini, YecucMecuc'lerini resmederek betimlerler. Ancak gorwdiigii gibi bu isi sevecenlikle yaparlar. Kisacasi burada soz konusu clan otekilesrirmede bile, bir sevecenlik, bir halden anlama vardir, Onemli olan da bu sevecen anlayisi koruyabilmektir,