makale
İş Makinalarında Kırılma ve Yorulma
Problemlerinin Sonlu Elemanlar
Yöntemiyle İncelenmesi
Serkan DaĞ
Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Makina Mühendisliği Bölümü
Ferhan FIÇICI, Kadir GENİŞ
Hidromek Ltd Sti, Sincan Organize Sanayi Bölgesi
ÖZET
Hidromek Ltd. şirketi tarafından imal edilmekte olan HMK220LC-2
model 22 ton kapasiteli bir ekskavatör bomunun parametrik üç boyutlu
sonlu elemanlar modeli geliştirilmiştir. Bu model kullanılarak
ekskavatör bomu üzerinde istenilen noktalarda eşdeğer Von Mises
gerilme dağılımı hesaplanabilmektedir. Ekskavatör kepçesinin sabit
büyüklükte çevrimsel yüke maruz kaldığı varsayılarak değişik noktalar
için yorulma hesaplamaları yapılmıştır. Dayanıklılık sınırı ve
Goodman yaklaşımının kullanıldığı yorulma hesaplarında farklı
tasarım geometrileri için yorulma ömründe meydana gelen farklılıklar
incelenmiştir. Elde edilen sonuçlar farklı dayanıklılık sınırı
kullanılarak yapılan hesapların ömür hesaplamalarında birbirine
yakın yüzde artışlar verdiğini ortaya koymaktadır.
Anahtar Kelimeler: Ekskavatör, sonlu elemanlar, yorulma
GİRİŞ
T ekrar eden yükler altında çalışan makinalarda
gerilme yoğunluğunun yüksek olduğu bölgelerde
çatlak oluşumu ve ilerlemesi yorulma
problemlerinin ortaya çıkmasına neden olmaktadır. İş
makinaları uzun süreli ve çevrimsel yüklemeler altında
kullanılan makinalardır. Bu makinalarda nominal gerilme
değerlerini arttırarak gerilme yoğunluğuna neden olabilecek
bağlantılar da kullanılmaktadır. Bu tür bağlantılardan en
önemlisi yoğunlukla kullanılan köşe ve punto kaynaklarıdır.
Uzun süreli ağır yüklemeler altında kullanılan iş
makinalarında bu kaynak bölgelerinde çatlak başlangıcı ve
ilerlemesi beklenen bir sonuçtur. Bu nedenle bu makinaların
tasarımında özellikle kaynaklı bağlantı bölgelerinde yorulma
ve kırılma problemlerini ele almak gerekmektedir.
Makinaların yorulmaya karşı tasarımını gerçekleştirebilmek
için farklı yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yaklaşımları
gerilme ya da gerinim dağılımını kullanan yöntemler [1] ve
kırılma mekaniği yöntemi [2,3] olarak iki ana kategoride
toplamak mümkündür. Gerilme ya da gerinim dağılımlarının
kullanıldığı analizlerde makina içerisindeki kritik noktalar
tespit edildikten sonra geliştirilmiş yorulma yaklaşımlarından
birisi kullanılarak makinanın yaklaşık yorulma ömrü
ABSTRACT
A three dimensional parametric finite element model is developed
for the boom of a 22 ton capacity HMK220LC-2 model excavator
which is currently being manufactured by the HIDROMEK
company. It is possible to calculate the Von Mises stress component
at any desired point on the excavator boom using the developed
model. It is assumed that the excavator is subjected to constant
amplitude variable loading and the effects of the changes in the
boom design on fatigue life is examined using the endurance limit
and Goodman approaches. Calculated results show that the
computations carried out for different values of the endurance limit
result in similar percent increases in the fatigue life of the excavator
boom.
Keywords: Excavator, finite elements, fatigue
belirlenebilmektedir. Bu metodu kullanabilmek için yapılacak
testler neticesinde elde edilecek olan dayanma limiti gibi
malzeme özelliklerinin de kullanılması gerekmektedir.
Kırılma mekaniği yönteminde ise makina içerisinde çatlak
başlangıcı olabilecek noktalar belirlenir. Bu çatlakların
modelleri geliştirilerek çatlağın uygulanan yükleme altında
nasıl ilerleyeceği gözlemlenir ve ömür tayini yapılır.
Bu çalışmada bir ekskavatör bomu için yorulma hesapları
sonlu elemanlar yöntemi kullanılarak yapılmıştır. İş
makinasının modeli sonlu elemanlar yazılımı MSC Marc
Mentat kullanılarak oluşturulmuştur. Belirli statik yüklemeler
altında sonlu elemanlar analizleri gerçekleştirilerek makina
içerisinde kritik olabilecek noktalar belirlenmiştir. Daha sonra
Von Mises eşdeğer gerilme dağılımları ve Goodman yorulma
yaklaşımı kullanılarak verilen yükleme altında yaklaşık
yorulma ömrü hesaplanmıştır.
EKSKAVATÖR BOMUNDA GERİLME
DAĞILIMI
Bu bölümde ilk olarak Hidromek Ltd. şirketi tarafından imal
edilmekte olan HMK220LC-2 model 22 ton kapasiteli bir
ekskavatörün bomunun sonlu elemanlar analizi yapılarak
gerilme dağılımı elde edilmiştir [4]
Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571 3
makale
yükleme
Şekil 1. Ekskavatör Kazıcı Gurubu
Ekskavatör bomu Şekil 1'de gösterilmiştir. Bom A noktasında
ekskavatör üst şasesine B noktasından ise arm'a bağlı
bulunmaktadır. Arm'a bağlı olan kepçe aracılığı ile kazma,
kaldırma ve boşaltma işlemleri yapılmakta dolayısıyla kepçe
aracılığı ile uygulanan yükler arm'a ve boma iletilmektedir.
Bu çalışmada kepçeye Şekil 1'de gösterildiği gibi 14 tonluk
bir koparma kuvveti uygulandığı varsayılmıştır.
Şekil 2. Ekskavatör Bomu SA Modeli
Analizde kullanılan sonlu elemanlar modeli Şekil 2'de
gösterilmiştir. Bu model ticari sonlu elemanlar yazılımı MSC
Marc Mentat [5] kullanılarak geliştirilmiştir. Sonlu elemanlar
Şekil 3. Eşdeğer Von Mises Gerilme Dağılımları
4 Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571
modeli oluşturulurken katı elemanlar, kabuk elemanlar ve kiriş
elemanları kullanılmıştır. Yapılan analiz neticesinde elde edilen
eşdeğer Von Mises gerilme dağılımı ise Şekil 3'te gösterilmiştir.
Yorulma analizi bom üzerindeki dört nokta için yapılacaktır.
Şekil 3'de de gösterildiği gibi bu dört noktadan ikisi bomun alt
kısmında diğer ikisi ise üst kısımdadır. Bu noktalarda
hesaplanan gerilme değerleri Tablo 1'de verilmiştir.
Tablo 1. Eşdeğer Von Mises Gerilme Değerleri (Mpa)
YORULMA HESAPLAMALARI
Ele alınan noktalarda hesaplanan eşdeğer Von Mises gerilme
değerleri kullanılarak yorulma ömrünü hesaplamak
mümkündür. Bu çalışmada kepçeye uygulanan kuvvetin
çevrimsel olarak 0 ile 14 ton arasında değiştiği varsayılmıştır.
Böyle bir yükleme altında kuvvetin zamana göre değişimi
Şekil 4'teki gibidir.
Şekil 4. Koparma Kuvvetinin Zamanla Değişimi
Gerilmeye dayalı uzun süreli yükleme altındaki yorulma
analizinde yorulma dayanımı ile çevrim sayısı arasındaki
ilişki denklem 1’deki gibidir [1].

3 ?log?fSut ?? log?Sf ??
log( N) ? 3 ?
log?fSut ?? log?Se ? (1)
Bu denklemdeki N çevrim sayısı, Sut malzemenin kopma
dayanıklılığı, Sf yorulma gerilmesi, Se dayanıklılık sınırı, f ise
malzeme özelliklerine bağlı bir sabittir. Belli bir noktadaki
yorulma gerilmesi Sf değerini bulmak için Goodman
yaklaşımı kullanılmıştır:
S2
Sf ?
S/ 2
1? (2)
Sut
(2) nolu eşitlik kullanılarak ele alınan noktanın yorulma
gerilmesi hesaplandıktan sonra elde edilen değer (1) nolu
eşitliğe konularak çevrim sayısı hesaplanmıştır.
HMK220LC-2 model ekskavatörlerin bom kısmında ST52
çeliği kullanılmaktadır. Bu malzemenin kopma dayanıklılığı
aşağıdaki gibidir.
Sut = 500 Mpa (3)
Bir iş makinasının belli bir noktasında dayanıklılık sınırını
belirlemek için testler yapmak gerekmektedir. İş makinaları
ile ilgili elde bu tür veriler bulunmadığından bu çalışmada
elde edilen sonuçların dayanıklılık sınırı ile olan değişimleri
farklı dayanıklılık sınırı değerleri kullanılarak incelenmiştir.
Analizlerde f değeri ise 0.9 olarak alınmıştır. Yukarıda
özetlenen yaklaşım kullanılarak ele alınan noktalarda çevrim
sayısı aşağıdaki gibi hesaplanmıştır:
Tablo 2. Çevrim Sayıları
Tablo 2'de elde edilen çevrim sayıları ekskavatör bomu alt
sacının kalınlığı 3mm arttırılarak tekrar hesaplanmıştır. Yeni
sac kalınlığı için elde edilen değerler ve çevrim sayısındaki
yüzde artış Tablo 3'de verilmiştir. Bu tabloda da
Tablo 3. Çevrim Sayıları ve Ömürde Yüzde Artışlar
makale
görülebileceği gibi sac kalınlığındaki artış ile yüzde “2,29”'luk
bir ömür artışı elde etmek mümkün olmaktadır.
SONUÇ
Bu çalışmada Hidromek Ltd. Şirketi tarafından imal edilmekte
olan bir ekskavatörün bom kısmının sonlu elemanlar modeli
katı ve kabuk elemanlar kullanılarak geliştirilmiştir. Geliştirilen
modelin parametrik olmasının getirdiği avantajlar kullanılarak
tasarım değişiklikleri hızlı bir şekilde ele alınabilmekte ve farklı
yükleme koşullarında gerilme dağılımları hesaplanmaktadır.
Belirli noktalarda bulunan eşdeğer Von Mises gerilme
dağılımları kullanılarak büyüklüğü sabit olan değişken yükleme
altında yorulma hesapları yapılmıştır. Üçüncü bölümde de
gösterildiği gibi makina tasarımında yapılan değişikliklerin
yorulma ömrü üzerindeki etkisi karşılaştırmalı olarak
hesaplanabilmektedir. İş makinalarında dayanıklılık sınırı ile
ilgili elde yeterli veri olmadığı için hesaplamalar iki farklı
dayanıklılık sınırı değeri kullanılarak gerçekleştirilmiştir. Bu iki
farklı değer için belli bir kalınlık artışında ömürdeki yüzde
artışların birbirine yakın olduğu gözlemlenmiştir.
Hidromek Ltd. şirketinde iş makinalarında yorulma analizleri
ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. Bu makalede ele alınan
yorulma yaklaşımı büyüklüğü de zaman içinde rastgele bir
şekilde değişen yorulma yüklemeleri içinde geliştirilmektedir.
Yorulma analizinde diğer bir yöntem olan kırılma mekaniğinin
iş makinalarında kullanılması için çalışmalar yapılmaktadır.
Bunun için öncelikle makinalarda oluşması olası olan
çatlakların modelleri sonlu elemanlar yöntemi ile oluşturulacak
daha sonra ise çatlak ilerlemesi analizleri yapılacaktır.
KAYNAKÇA
1. Shigley, J., Mischke, C.R., Budynas, R.G., “Mechanical
Engineering Design” McGraw Hill, Singapore, 2004, s. 325-327
2. Sanford, R. J., “Principles of Fracture Mechanics” Prentice
Hall, New Jersey, 2003, s. 51-115
3. S. Dağ, “Kırılma Mekaniği Ders Notları”, Makina
Mühendisliği Bölümü, ODTÜ, 2005.
4 . M. Yener, “Master Thesis: Design of a Computer Interface for
Automatic Finite Elment Analysis of an Excavator Boom”
Metu,Ankara, 2005, s. 71
5. MSC. Marc Mentat Sonlu ElemanlarAnaliz Programı
Mühendis ve Makina • Cilt : 48 Sayı: 571 5