ΠΟΙΚΙΛΟΝ ΟΡΟ΢

ηοσ Νίθοσ Νέδε

Δηζήγεζε ζηελ Ζκεξίδα κε Θέκα:

Ζ πόιε καο θαη ην Ξνηθίιν. Πρέζεηο ζηνξγήο θαη ιεειαζίαο.
(Πλεσκαηηθό Κέληρο Δήκοσ Πεηρούποιες - 18 Μαρηίοσ 2007)

[Φωηογραθία, Τάζος Λύηρας: α) Σηο θέληρο επάλω «ε επίπεδε περηοτή είτε

δηακορθωζεί ηο 1985 γηα λα γίλεη ζθοπεσηήρηο». Τειηθά κε αγώλες θαη κε
επηζηεκοληθά επητεηρήκαηα ηο ζθοπεσηήρηο δελ έγηλε β) Σε πρώηο επίπεδο, ζηο
θάηω κέρος ηες θωηογραθίας «ιηβάδη». Δελ αποθιείεηαη ζε προγελέζηερες εποτές
λα ήηαλ θαιιηεργήζηκε περηοτή.]

Ρν νλνκαδόκελν θαη θαζηεξσκέλν ζήκεξα σο Ξνηθίινλ Όξνο είλαη έλα ρακειό

βνπλό (ύςνπο 452κ.) ζην Λνκό Αηηηθήο, ζηα ΒΓ ηεο πόιεο ησλ Αζελώλ. Απνηειεί
ην ΒΑ ηκήκα ηεο κεγάιεο, αιιά ρακεινύ ύςνπο, νξνζεηξάο ηνπ Αηγάιεσ πνπ
εθηείλεηαη από ηα Άλσ Ιηόζηα θαη ην Θακαηεξό κέρξη ην ζηελό ηεο Παιακίλαο θαη
ην Ξέξακα.
Ρν Αηγάιεσ ζηελ αξραηόηεηα ιεγόηαλ Αηγάιεσο θαη Αηγάιεσλ. Κε ηελ νλνκαζία
απηή ππάξρεη θαη άιιν βνπλό ζηελ Ξεινπόλλεζν (Λ. Κεζζελίαο) πνπ θαηά ηελ
αξραηόηεηα ιεγόηαλ Αηγαιένλ θαη ζηα παλάξραηα ρξόληα Αηγνιάνλ. Αηγάιεσ
ιέγεηαη ν βξαρώδεο ηόπνο (από ην ιάαο ή ιάνο = ιίζνο, πέηξα), πάλσ ζηνλ νπνίν
ζπάδνπλ γεκάηα αθξνύο ηα κεγάια θύκαηα (αίγεο = θύκαηα, από ην αηγίδεο =
θαηαηγίδεο, άλεκνη).
Γηα ηελ νλνκαζία αιιά θαη γηα ηα όξηα ηεο νξνζεηξάο θαη ησλ ηκεκάησλ ηεο
ππάξρεη δηαθσλία θαη ζύγρπζε κεηαμύ ησλ ηζηνξηθώλ, ησλ γεσγξάθσλ, ησλ
ραξηνγξάθσλ θαη ησλ εξεπλεηώλ, από ηελ αξραηόηεηα κέρξη ζήκεξα.
Ν Ζξόδνηνο νλνκάδεη Αηγάιεσο ην ΛΓ ηκήκα ηεο νξνζεηξάο, ν Θνπθπδίδεο
αλαθέξεη ην ΒΑ ηκήκα ηεο Αηγάιεσλ, ελώ ν Πηξάβσλ ηελ νλνκάδεη Θνξπδαιιό.
Ν Ξαπζαλίαο δελ αλαθέξεη θαζόινπ ηελ νλνκαζία Αηγάιεσ, αιιά ζηα «Αηηηθά»
ηνπ γξάθεη γηα ην Ξνηθίινλ όξνο, όπνπ θαη ην ηεξό ηνπ (Ξπζίνπ) Απόιισλα (ζηελ
πεξηνρή ηεο ζεκεξηλήο Κνλήο Γαθλίνπ). Κάιινλ δελ γλώξηδε ηελ νλνκαζία
Αηγάιεσ (δελ ηελ αλαθέξεη νύηε ζηα «Αηηηθά», νύηε ζηα «Κεζζεληαθά») θαη
νλόκαζε ην βνπλό πάλσ από ην λαό ηνπ Απόιισλα Ξνηθίινλ, δει. ππθλό όπσο
πξάγκαηη ήηαλ θαη είλαη ζε ζρέζε κε ηα γύξσ πςώκαηα θαη όρη κε ηελ εξκελεία
πνηθίιν = δσγξαθηζηό (όπσο π.ρ. πνηθίιε ζηνά δει. δσγξαθηζκέλε κε
ηνηρνγξαθίεο θαη επηγξαθέο ζηνά), γηαηί δελ αλαθεξόηαλ ζην λαό αιιά ζην
βνπλό.
Ν Fr. Pouqueville ζην νδνηπνξηθά ηνπ ησλ αξρώλ ηνπ Η9νπ αη. αλαθέξεη όηη
παξάθακςε από ηα λόηηα ην Ξνηθίινλ όξνο γηα λα θζάζεη ζηε Κνλή Γαθλίνπ θαη
όηη ην κνλνπάηη ηνπ Σατδαξίνπ Ξεξλά αλάκεζα ζηα βνπλά Θνξπδαιιό θαη Ίθαξν
(άγλσζην πνηα ελλνεί). Νη ράξηεο ηεο επνρήο αλέθεξαλ ηνλ αξραίν δήκν Ηθαξία
ζηελ πεξηνρή. Αξγόηεξα, ην 1887, εληνπίζηεθε θαη αλαγλσξίζηεθε όηη ήηαλ ζην
Γηόλπζν, βόξεηα ηεο Ξεληέιεο.
Ν Γηνλύζηνο Πνπξκειήο ζην βηβιίν ηνπ «Ηζηνξία ησλ Αζελώλ, 1853» νλνκάδεη
Ίθαξν θαη θνηλώο Θαληάξν ηελ αλαηνιηθή πιεπξά ηνπ θεληξηθνύ ηκήκαηνο,
Θνξπδαιιό ην ΒΑ ηκήκα ηεο νξνζεηξάο (από Θακαηεξό κέρξη Γαθλί) θαη Αηγάιεσο
ηε δπηηθή πιεπξά ηνπ. Ρελ νλνκαζία Ξνηθίινλ όξνο δελ ηελ αλαθέξεη θαζόινπ.
Ν Ηάθσβνο Οαγθαβήο ζην βηβιίν ηνπ «Ρα Διιεληθά, 1853» νλνκάδεη όιε ηελ
νξνζεηξά (από Ιηόζηα κέρξη Ξέξακα) Αηγάιεσλ ή Αηγάιεσο, κε ηκήκαηά ηνπ ην
θαζαπηό Αηγάιεσ (ην λόηην ηκήκα), ηνλ Θνξπδαιό (Ρν κεζαίν ηκήκα) θαη ην
Ξνηθίιν (ην βόξεην ηκήκα) κέξνο ηνπ νπνίνπ είλαη ην βνπλό ηνπ Γαθλίνπ «ην
πάιαη Ξνηθίινλ».
0 Γεκήηξηνο Θακπνύξνγινπο ζην βηβιίν ηνπ «Γαθλί» -1920 γξάθεη όηη ν
Αηγάιεσο «ρσξίδεηαη θαηά ηελ Ηεξάλ Νδόλ εηο Θνξπδαιιόλ θαη εηο Ξνηθίινλ όξνο,
δειαδή εηο Πηεθαλνβνύλη θαη εηο Γαθλνβνύλη» θαη ηαπηίδεη ην ζεκεξηλό ύςσκα
Γαθλνβνύλη κε ην Ξνηθίινλ όξνο ηνπ Ξαπζαλία.
Ν Σξήζηνο Δληζιείδεο ζηε κειέηε ηνπ «Θνξπδαιόο - Αηγάιεσο - Ξνηθίινλ» πνπ
δεκνζηεύζεθε ζην πεξηνδ. «Δθδξνκηθά» (Απξ. 1933, ζ. 93-96), ππνζηεξίδεη όηη ην
ηκήκα ηεο νξνζεηξάο από ηε δίνδν ηνπ Γαθληνύ κέρξη ην ζηελό ηεο Παιακίλαο θαη
ην Ξέξακα ιέγεηαη Αηγάιεσο θαη πεξηιακβάλεη ην Γαθλνβνύλη, ην βνπλό ηνπ
Πθαξακαγθά θαη ην Ρξίθνξθν, ελώ ην ηκήκα από ηε δίνδν ηνπ Γαθληνύ κέρξη ηα
Αλσ Ιηόζηα ιέγεηαη Θνξπδαιιόο ή Θνξπδαιόο (από ηνλ αξραίν δήκν Θνξπδαιιείο)
κε ςειόηεξε θνξπθή ηε Εαραξίηζα ζηα βόξεηα, θαη ην Πηεθάλη ζηα λόηηα.
΢πνζηεξίδεη αθόκα όηη ν Θνξπδαιιόο ιέγεηαη θνηλώο θαη Πθνξδαιιόο ή Πθνξδηιόο
θαη όηη ην Ξνηθίινλ όξνο ηνπ Ξαπζαλία είλαη ην ζεκείν πνπ θαηαιήγνπλ ν
Αηγάιεσο θαη ν Θνξπδαιιόο.
Ν Ησάλλεο Παξξήο ζηε Κεγάιε Διιεληθή Δγθπθινπαίδεηα, η. Β -1927 νλνκάδεη
όιε ηελ νξνζεηξά Αηγάιεσο, ην βόξεην ηκήκα Γαθλνβνύλη - Εαραξίηζα («άιινηε
Ξνηθίινλ») θαη ην λόηην ηκήκα βνπλό ηνπ Πθαξακαγθά («άιινηε Θνξπδαιιόο»).
Ζ Γεσγξαθία-Αηιαο, η. Διιάο ηνπ Γεκεηξάθνπ νλνκάδεη όιε ηελ νξνζεηξά
Αηγάιεσ θαη αλαθέξεη όηη ν απρέλαο ηνπ Γαθλίνπ ρσξίδεη ηα πςώκαηα Ξνηθίινλ
θαη Θνξπδαιιόο ρσξίο λα πξνζδηνξίδεη πνηά είλαη απηά. Ζ ζύγρξνλε Γεσγξαθία-
Αηιαο ηνπ Θνύβαξε, νλνκάδεη όιε ηελ νξνζεηξά Αηγάιεσ θαη αλαθέξεη όηη ε
θνηιάδα ηνπ Ξπζίνπ (Γαθλί) ρσξίδεη ην Αηγάιεσ ζε δύν ηκήκαηα : ζην όξνο
Ξνηθίινλ (Γαθλνβνύλη - Εαραξίηζα) θαη ζην όξνο Θνξπδαιιόο (βνπλό ηνπ
Πθαξακαγθά).
Ν γεσιόγνο ΑΘ. Ράηαξεο πνπ επηζθέθζεθε πνιιέο θνξέο ηελ πεξηνρή γηα ηηο
γεσινγηθέο ηνπ έξεπλεο (1966) αλαθέξεη ζηε ζρεηηθή κειέηε ηνπ όιε ηελ
νξνζεηξά Αηγάιεσ (από Ιηόζηα κέρξη Ξέξακα), κε ηε Εαραξίηζα ςειόηεξε θνξπθή
ηνπ ΒΑ ηκήκαηνο θαη ηα «Ξπξνβνιεία» ςειόηεξε θνξπθή ηνπ θεληξηθνύ
ηκήκαηνο, ε απόιεμε ηνπ νπνίνπ ζηα Α-ΒΑ έρεη ηηο θνξπθέο Θνξπδαιιό
(ςειόηεξε), Θαθνζνύιη θαη Θαληάξε.
Νη δηάθνξνη ράξηεο, παιηνί θαη λένη, επίζεκνη θαη όρη, εκθαλίδνπλ ηελ νξνζεηξά θαη
ηα ηκήκαηά ηεο κε δηάθνξεο νλνκαζίεο. Ππγθεθξηκέλα :
Ν αξραηνινγηθόο ράξηεο ησλ Tardieux (1840), αλαθέξεη ηηο νλνκαζίεο Αηγάιεσ,
Θνξπδαιιόο ή Πθαξακαγθά θαη Ξνηθίιν ή Ξξνθήηεο Ζιίαο (ζηνλ νκώλπκν ιόθν
Σατδαξίνπ).
Ν ράξηεο ηνπ Απηνθξαηνξηθνύ Γεξκαληθνύ Αξραηνινγηθνύ Ηλζηηηνύηνπ, θύιιν
Ξύξγνο (1883), δελ δίλεη νλνκαζία ζην ΒΑ ηκήκα, αιιά αλαθέξεη ηελ Θύξηα
θνξπθή Εαραξίηζα θαη ηηο ηνπνζεζίεο Βέξδε, Εαζηάλη θαη Γεκεξηδήο. Ρν Πηεθάλη
ην ζεκεηώλεη ΒΑ ησλ δύν ιηκλώλ κε ηελ έλδεημε εξείπηα ρσξηνύ. Δπίζεο ζεκεηώλεη
εξείπηα αξραίσλ ζσξώλ-ππξγίζθσλ ζε 5 θνξπθέο.
Ν ράξηεο ηεο πεξηνρήο πνπ έγηλε από ηε Σαξηνγξαθηθή ΢πεξεζία ηνπ ΢π.
Πηξαηησηηθώλ ην 1908, θι. 1:75.000, δε δίλεη όλνκα ζην βνπλό από Θακαηεξό
κέρξη Γαθλί, αιιά απιά νλνκάδεη ηηο δηάθνξεο θνξπθέο θαη Θέζεηο από ΒΑ πξνο
ΛΓ Ρακπνύξη, Γηώξγηδα, Ξπξγάθη (ηελ ςειόηεξε θνξπθή), Εάζηαλε, Θαηζηθακάδη,
Βξάρνο Θαςαιώλα, Γεκεξηδή θαη αλαθέξεη ηηο πεξηνρέο Βέξδε ζηα αλαηνιηθά
(Ξάλσ από ην Βαζύξξεκα), Ληνπιαπάθηα ζηα ΛΓ θαη Εαβεξδέιια ζηα δπηηθά.
Ν ράξηεο Αζελώλ θαη Ξεξηρώξσλ ηεο Σαξηνγξαθηθήο ΢πεξεζίαο Πηξαηνύ, θι.
1:75.000 - 1912, αλαθέξεη ζην ΒΑ ηκήκα ηεο νξνζεηξάο κόλν ηελ θνξπθή
Εαραξίηζα θαη ηελ ηνπνζεζία Εάζηαλη θαη ζην Θεληξηθό Ρκήκα κόλν ηηο θνξπθέο
Θνξπδαιόο θαη Πθαξακαγθά (ςειόηεξε), ελώ ζην ΛΓ ηκήκα αλαθέξεη κόλν ηελ
θνξπθή Κεγάιν Ξξνζήιην. Εαβεξδέιια αλαθέξεη ην κηθξό ύςσκα 171κ., Β-ΒΓ
ηεο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο πνπ νη ράξηεο ηεο Γ.΢.Π. αλαθέξνπλ Θάζηξν
Εάζηαλε θαη νη παιαηόηεξνη (1936) Θάζηξηδα.
Ν ράξηεο ηεο Αηηηθήο, έθδ. Διεπζεξνπδάθε, θι. 1:100.000 - 1923 αλαθέξεη ην
ηκήκα ηεο νξνζεηξάο, από Γαθλί κέρξη Ξέξακα Αηγάιεσο θαη εηδηθόηεξα, όξε
Πθαξακαγθά θαη Θνξπδαιόο (Βνπλό ηνπ Γαθληνύ), ελώ αλαθέξεη ζην ΒΑ ηκήκα ηα
ηνπσλύκηα Ρακπνύξηα, Εαραξίηζα, Βέξδε, Εαζηάλε, Γεκεξηδή θαη Πηεθάλη. Ρε
Εαβεξδέιια ηελ αλαθέξεη δπηηθόηεξα, κεηά ηε ζηδεξνδξνκηθή γξακκή.
Ν ράξηεο ηεο Αηηηθήο, θι. 1:150.000 - 1930, έθδ. Η. Πηδέξε θαη ραξηνγξάθεζε Η.
Παξξή, πνπ ζρεδηάζηεθε κε βάζε ηνπο ράξηεο ηνπ J Kaupert - 1882 θαη Ζ. Kiepert
- 1906, αλαγξάθεη όια ηα ηκήκαηα ηεο νξνζεηξάο σο Αηγάιεσο όξνο, ελώ ζην ΒΑ
ηκήκα αλαθέξεη ηηο θνξπθέο Εαραξίηζα θαη Εαζηάλη θαη ην νλνκάδεη Ξνηθίινλ όξνο
κε ηελ έλδεημε ηεο αξραίαο νλνκαζίαο.
Ν ράξηεο ηεο Αηηηθήο ηεο Σαξηνγξαθηθήο ΢πεξεζίαο Πηξαηνύ, θι. 1:400.000 -
1924, αλαθέξεη ην ΒΑ ηκήκα ηεο νξνζεηξάο Εαραξίηζα θαη ηα ππόινηπα δύν
ηκήκαηα Πθαξακαγθά.
Ν επηηειηθόο ράξηεο ηεο Γεσγξαθηθήο ΢πεξεζίαο Πηξαηνύ, θύιιν Αζήλαη-Σαιθίο,
θι. 1:100.000 - 1936, αλαθέξεη όιε ηελ νξνζεηξά Αηγάιεσο, ελώ ζεκεηώλεη ηα
ηνπσλύκηα Βνξεηλό, Εαραξίηζα (452κ.), Ρζνπθιεδέηθα, Πηξώκα, Θαζθαδάκη
(413κ.), Πηεθάλη, Γαθλί (331κ.), Θαςαιώλα (110κ.), θαζώο θαη ην ξέκα
Ρζαβεξδέιιαο.
Ν ράξηεο ηνπ Δ.Ν.Ρ., Δύβνηα - Βνησηία, θι. 1:200.000 (δεθαεηία 1930) αλαθέξεη
ην ΒΑ ηκήκα Ξνηθίινλ κε θνξπθή ηε Εαραξίηζα, ελώ ην ΛΓ ηκήκα ην έρεη
αλώλπκν θαη αλαθέξεη κόλν Αηγάιεσο σο αξραία νλνκαζία.
ν ράξηεο πνπ δεκνζηεύεηαη ζην «Γύξν ηεο Διιάδνο», η. Η - Ηαλ. 1936 ηεο
«Κεληαίαο Αθξνπόιεσο» αλαθέξεη όιε ηελ νξνζεηξά Αηγάιεσ, ην ΒΑ ηκήκα
Εαραξίηζα θαη ην κεζαίν ηκήκα Όξε Πθαξακαγθά, ελώ αγλνεί ηειείσο ηελ
νλνκαζία Ξνηθίιν.
Ν ράξηεο ηνπ Γ. Γηακαληόπνπινπ Ρνπ 1942, θύιιν Ιεθαλνπέδηνλ Αζελώλ,
θι. 1:72.000, αλαθέξεη ζην ΒΑ ηκήκα ηηο θνξπθέο θαη ηηο Θέζεηο Βνξεηλό,
Θόθθηλνο Βξάρνο, Εαραξίηζα, Πηέκα, Μαζηέλη (Εαζηάλη), Ρακπνύξη, Πηεθάλη,
Θαζθαδάκη, Θαςαιώλα, Γαθλί. Ιηζάξη θαη ζην ΛΓ, πνπ ην νλνκάδεη Αηγάιεσ, ηηο
θνξπθέο Θνξπδαιιό θαη Πθαξακαγθά.
Πην ράξηε ηνπ ΢π. Γεκνζίσλ Έξγσλ Ιεθαλνπέδηνλ Αζελώλ — Θαηαζηξνθέο
δαζώλ (1946) ην ΒΑ ηκήκα ηεο νξνζεηξάο αλαθέξεηαη Θνξπδαιιόο θαη ην ΛΓ
Αηγάιεσ.
Πην ράξηε ηεο Αηηηθήο ηνπ Θ. Γξήγνπξα - θι. 1:100.000 (ρ.ρ.) αλαθέξνληαη ζη
ηνπνΘεζίεο Βνξεηλό, Θόθθηλνο Βξάρνο, Εαραξίηζα, Ρζνπθιηδέηθα, Βεξδέηθα,
Θαζθαδάκη Πηεθάλη, Ρακπνύξη, Θαςαιώλα, Ιηζάξη θαη Γαθλί.
Ν ράξηεο Αηηηθνβνησηία ηνπ Θ. Κπίξε, θι. 1:200.000 — 1954, αλαθέξεη όιε ηελ
νξνζεηξά Αηγάιεσο.
O ράξηεο ηεο Δ.Π.΢.Δ., θύιιν Ξεξηθέξεηα Ξξσηενύζεο, θι. 1:100.000 - 1961,
αλαθέξεη όια ηα ηκήκαηα κε ηελ νλνκαζία Αηγάιεσο όξνο.
Ν ράξηεο ηεο Γ.΢.Π, θι. 1:50.000, θύιιν Αζήλαη-Διεπζίο - 1992, αλαθέξεη ην ΒΑ
ηκήκα σο Αηγάιεσ κε ηελ νλνκαζία Ξνηθίινλ σο αξραία, θαη ζην θύιιν Αζήλαη -
Ξεηξαηεύο - 1991, αλαθέξεη ην Θεληξηθό θαη ΛΓ ηκήκα σο Αηγάιεσ κε ηελ
νλνκαζία Θνξπδαιιόο σο αξραία. Πεκεηώλνληαη ηα ηνπσλύκηα Εαραξίηζα,
Ρζνπθιηδαίτθα, Πηεθάλη θαη Θαςαιώλα.

Από ηε κειέηε ησλ παξαπάλσ (πνπ είλαη απνηέιεζκα παξαλνήζεσλ, άγλνηαο,

πξνρεηξόηεηαο θαη πνιιαπιώλ αληηγξαθώλ) δηαπηζηώζεθε όηη όιε ε νλνκαδόκελε
ζηνπο επίζεκνπο ράξηεο νξνζεηξά Αηγάιεσ ρσξίδεηαη ζε ηξία κεγάια ηκήκαηα:
α. Ρν Θεληξηθό ηκήκα από Γαθλί κέρξη Πρηζηά θαη Ακθηάιε, όπνπ θαη ε ςειόηεξε
θνξπθή ηεο νξνζεηξάο ζηε Θέζε «Ξπξνβνιεία», κε ύςνο 463κ. πνπ ε νλνκαζία
ηεο είλαη Θνύθνο. Ρν βξαρώδεο Α-ΒΑ ηκήκα ηνπ (πνπ ρσξίδεηαη από ηνλ Θύξην
όγθν κε ην Πρηζηό Θνξπδαιινύ) όπνπ θαη ιαηνκεία, ιέγεηαη Θνξπδαιιόο θαη έρεη
ηξεηο Θνξπθέο, ηνλ Θαληάξε 269κ., ην Θαθνζνύιη 260κ. θαη ηνλ Θνξπδαιιό 284κ.
Ρν ρακειό ύςσκα (231κ.) λόηηα ηνπ Γαθληνύ ιέγεηαη Γαθλνβνύλη. Ρν δπηηθό
ηκήκα ηνπ ζπγθξνηήκαηνο, πάλσ από ηα Πρηζηά, κε θνξπθή 359κ., ιέγεηαη βνπλό
ηνπ Πθαξακαγθά ή γεληθά πςώκαηα Πθαξακαγθά. Ζ ρακειή θνξπθή (268κ.)
βόξεηα ηεο Ακθηάιεο ιέγεηαη Θνθθηλόβξαρνο.
β. Ρν ΛΓ Ρκήκα από Πρηζηό Ακθηάιεο κέρξη ην ζηελό ηεο Παιακίλαο θαη ην
Ξέξακα, ην θαζαπηό αξραίν Αηγάιεσ. Κία ζεηξά βξάρηλσλ απόηνκσλ θνξπθώλ,
κεηαμύ Λένπ Ηθνλίνπ θαη Ξεξάκαηνο, κε ύςνο 277κ., 246κ. θαη 264κ. ιέγεηαη
Ρξίθνξθν. 0 ρακειέο θνξπθέο (219κ. θαη 193κ.) πάλσ από ην Λέν Ηθόλην
ιέγνληαη Θέξαηα (ε θνξπθή 193κ. ιέγεηαη θαη Μέξμεο) θαη ε θνξπθή Ξάλσ από ην
Ξέξακα (198κ.) ιέγεηαη Κεγάιν Ξξνζήιην.
γ. Ρν ΒΑ ηκήκα, από Άλσ Ιηόζηα κέρξη ηνλ θόιπν ηεο Διεπζίλαο, είλαη ζην ζύλνιό
ηνπ αλώλπκν θαη πξέπεη λα ζεσξεζεί μερσξηζηό βνπλό, όπσο θαη ζηελ
πξαγκαηηθόηεηα είλαη, κε δηθή ηνπ νλνκαζία, γηαηί θαη ην όλνκα (ε εηπκνινγία)
Αηγάιεσ δελ ην αληηπξνζσπεύεη.
Έηζη ην αλώλπκν βνπλό (Ρν εμεηαδόκελν ΒΑ ηκήκα ηεο νξνζεηξάο) πήξε ηελ
νλνκαζία Ξνηθίιν πνπ είλαη κελ απζαίξεηε θαη ιαλζαζκέλε, πιελ όκσο πιήξσο
δηθαηνινγεκέλε γηαηί πξάγκαηη ην βνπλό είλαη μερσξηζηό θαη θαζαξά μεθνκκέλν
από ηα άιια δύν ηκήκαηα ηεο νξνζεηξάο κε ηελ νλνκαζία Αηγάιεσ. Κπνξνύζε
θάιιηζηα όιν ην βνπλό λα ιεγόηαλ Εαραξίηζα πνπ είλαη λνκίδσ θαη ε πην ζσζηή
νλνκαζία. Ξνιιά βνπλά ζηελ Διιάδα πνπ δελ έρνπλ κία γεληθή θαη εληαία
νλνκαζία, αλαθέξνληαη κε ην όλνκα ηεο ςειόηεξεο θνξπθήο ηνπο θαη όρη κε ην
όλνκα κηαο ρακειόηεξεο θνξπθήο ή ζέζεο. Κέξνο ηνπ βνπλνύ ήηαλ ηδηνθηεζία
ηεο αζελατθήο νηθνγέλεηαο Εαραξίηζα, ν δε Ππκεώλ Εαραξίηζαο πνπ ήηαλ
αγσληζηήο θαη ζηξαηεγόο ζθνηώζεθε ην 1826 ζηε κάρε πνπ έδσζε (καδί κε ηνλ
Γεώξγην Θαξατζθάθε) κε ηα ζηξαηεύκαηα ηνπ Θηνπηαρή ζηελ Ξεξηνρή ηνπ
Σατδαξίνπ θαη ηνπ Θακαηεξνύ.
Ζ νλνκαζία Ξνηθίιν (Ξνπ είλαη αξραία θαη πην εύερε), σο αλεμάξηεηε θαη
απνθνκκέλε από ηε κεηξηθή νλνκαζία Αηγάιεσ (πνπ δελ είλαη αληηπξνζσπεπηηθή,
όπσο αλαιύζακε παξαπάλσ), θαζηεξώζεθε ηα ηειεπηαία ρξόληα από ηνπηθνύο
θνξείο θαη κε ζπλερείο δεκνζηεύζεηο ζηνλ ηύπν, ησλ γύξσ Γήκσλ θαη ησλ
δηαθόξσλ ηνπηθώλ εθπνιηηηζηηθώλ θαη νηθνινγηθώλ νκάδσλ.
Ρν Ξνηθίιν έρεη δύν θύξηεο νκάδεο θνξπθώλ, ηε βόξεηα όπνπ ε ςειόηεξε
θνξπθή Εαραξίηζα 452κ., ην Βνξεηλό 366κ., ε Βέξδε 357κ. θαη ην Ρακπνύξη ή
Ρακπνύξηα 277κ.- 268κ. θαη ηε λόηηα όπνπ ην δίθνξθν Θαζθαληάκη ή Θαηζηθαδάκη
418κ.-414κ., ην Πηξώκα 381κ., ην Πηεθάλη 366κ., ν Βξάρνο Θαςαιώλαο 284κ., ε
Θαςαιώλα 332κ. θαη άιιεο αλώλπκεο.
Κνξθνινγηθά θαη γεσινγηθά ην Ξνηθίιν είλαη κία κηθξνγξαθία ηεο γεηηνληθήο
Ξάξλεζαο. Από γεσινγηθή άπνςε αλήθεη ζηελ ΢πνπειαγνληθή δώλε ή δώλε ηεο
Αλαηνιηθήο Διιάδαο, ηα πεηξώκαηά ηνπ είλαη ηεθηνληθά ηδήκαηα θαη απνηεινύληαη
από αζβεζηόιηζνπο, αξγηιηθό ζρηζηόιηζν, ςακκίηεο θαη θξνθαινπαγή. Γηα ηε
γεσινγία ηεο πεξηνρήο έρεη γξάςεη αλαιπηηθά ν Αζ. Ράηαξεο ζην βηβιίν ηνπ
«Ξαξαηεξήζεηο επί ηεο δνκήο ηεο πεξηνρήο Πθαξακαγθά — όξνπο Αηγάιεσ ... »,
έθδ. Διιεληθήο Γεσινγηθήο Δηαηξίαο (1967).
Ρν Ξνηθίιν έρεη κέγηζην κήθνο (ΒΑ-ΛΓ) 11 ρικ., θπκαηλόκελν πιάηνο (ΒΓ-ΛΑ) 2-3
ρικ. θαη πεξίκεηξν 27 ρηι. πεξίπνπ. Νη πιαγηέο ηνπ ΛΓ ηκήκαηνο, θαζώο θαη όιεο
ηεο Β-ΒΓ πιεπξάο ηνπ, είλαη ηξαρηέο, απόηνκεο θαη κε κηθξέο ραξαδξώζεηο. Ξξνο
ηελ πιεπξά ησλ Λεόθηηζησλ Αζπξνπύξγνπ έρεη έλα εληππσζηαθό κηθξό θαξάγγη
(είλαη από ηα πην ζηελά ηεο Αηηηθήο) πνπ ζηε κέζε ηνπ έρεη κία κεγάιε δνιίλε,
ζαλ βάξαζξν, θαη γη απηό ιέγεηαη θαη Ρξύπα Εαζηάλη. Αληίζεηα όιεο ζη ςειέο
θνξπθέο (εθηόο ηεο ςειόηεξεο) είλαη πεπιαηπζκέλεο, όπσο θαη κεγάιεο πεξηνρέο
ζηελ θνξπθνγξακκή ηνπ πνπ είλαη ιάθθεο θαη πιαηώκαηα.
Ζ ρισξίδα (απηνθπήο θαη από αλαδάζσζε - θύηεπζε) ηνπ Αηγάιεσ, αιιά θαη ηνπ
Ξνηθίινπ, πεξηιακβάλεη αξθεηά είδε πνπ έρνπλ θαηαγξάςεη ν Γηώξγνο Παξιήο
ζηελ εξγαζία ηνπ (Οhyton, Λν 20, ζ. 261-278, 1980) «The flora of Mountain
Egalio ( Attica Greece)», όπνπ αλαθέξεη 443 είδε, θαζώο θαη ην 5ν Γπκλάζην
Λίθαηαο πνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ πξνγξάκκαηνο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο
(1991-93) θαηέγξαςε άιια 114 είδε (ζρεηηθό άξζξν δεκνζηεύζεθε ζην πεξηνδ.
«Ζ Φύζε», Φζηλ. 1995, ζ. 22-25). Ρα πην ραξαθηεξηζηηθά είδε είλαη δέλδξα θαη
ζάκλνη, όπσο πεύθα (ραιέπηνο θαη ηξαρεία), θππαξίζζηα, επθάιππηνη, πνπξλάξηα,
αγξηειηέο, πηθξνδάθλεο, θηιίθηα, θνπηζνππηέο, ξάκλνη θ.ά., θξύγαλα όπσο
ζπκάξηα, αζθάθεο, γαιαηζίδεο, θνπλνύθιεο θ.ά. θαη δηάθνξα πνώδε όπσο ίξηδεο,
νξρηδέεο, θξόθνη, θακπαλνύιεο, αζθόδεινη, λεξαγθνύιεο, καξγαξίηεο θ.ά.
Γηα ηα αγξηνινύινπδα θαη ηηο πεηαινύδεο ηνπ Ξνηθίινπ έρεη αζρνιεζεί θαη ν
Σξήζηνο Ονύζζνο, ν νπνίνο θαηέγξαςε Ξεξίπνπ 400 είδε. Πην βηβιίν ηνπ δε
«Αλζίδνληαο θαη κνηξνινγώληαο» (έθδ. 2000) απεηθνλίδεη θσηνγξαθηθά 120
αγξηνινύινπδα θαη 32 είδε πεηαινύδσλ.
Ζ παλίδα ηνπ Αηγάιεσ, αιιά θαη ηνπ Ξνηθίινπ, πεξηιακβάλεη, ζύκθσλα θαη κε ηελ
θαηαγξαθή ηνπ 5νπ Γπκλαζίνπ ηεο Λίθαηαο, ιίγα ζειαζηηθά όπσο αιεπνύδεο,
λπθίηζεο, ιαγνύο, αζπάιαθεο θαη ζθαληδόρνηξνπο, ιίγα εξπεηά όπσο θίδηα,
ζαύξεο θαη ρειώλεο θαη πνιιά πηελά (πνπ θσιηάδνπλ ή είλαη επνρηαθνί
επηζθέπηεο) όπσο αεηνί, γεξάθηα, πέξδηθεο, νξηύθηα, αγξηνπεξίζηεξν, θνηζύθηα,
ζηαξήζξεο (θνξπδαιινί), θάξγεο, θαξδεξίλεο, θιώξνη, ζπίλνη, θνξάθηα,
θαξαθάμεο, γιάξνη θ.ά. (ζρεηηθό άξζξν έρεη δεκνζηεπζεί ζην πεξηνδ. «Λέα
Νηθνινγία», Φεβξ. 1994, ζ. 46-49).

Πηηο αξρέο ηνπ 2Ννπ αηώλα, πνιιέο πεξηνρέο ηνπ Αηγάιεσ ήηαλ θαηάθπηεο από
πεύθα, θππαξίζζηα θαη πηθξνδάθλεο θαη ηα δάζε ηνπ Γαθληνύ, ηνπ Θνξπδαιινύ
θαη ηνπ Πθαξακαγθά ήηαλ ηόζν νλνκαζηά γηα ηελ έθηαζε θαη ηελ ππθλόηεηά ηνπο
πνπ ν Γήκνο Ξεηξαηώο είρε απνθαζίζεη ηελ ίδξπζε ζαλαηνξίνπ. Κεηά όκσο από ηηο
θαηαζηξεηηηηθέο πινηνκίεο ηνπ 1917, 1922-24 θαη 1941-44 θαη ηηο δηάθνξεο
ππξθαγηέο, δελ απόκεηλαλ παξά κόλν ιίγεο ζπζηάδεο (ζρεηηθό άξζξν ηνπ
Αλαζηάζηνπ Πηεθάλνπ έρεη δεκνζηεπζεί ζην πεξηνδ. «ην βνπλό», Πεπη. 1945, ζ.
7-10 κε ηίηιν «πέλζηκεο ζειίδεο από ην πξάζηλν ηεο Αηηηθήο», ελώ ζην ράξηε ηνπ
΢π. Γεκνζίσλ Έξγσλ (1946), γηα ηηο θαηαζηξνθέο ησλ δαζώλ, ζεκεηώλνληαη σο
θαηεζηξακκέλν ην δάζνο ζηε ΛΓ πιεπξά ηνπ βνπλνύ πξνο ηε ιίκλε
Θνπκνπλδνύξνπ θαη σο αλέπαθεο νη ζπζηάδεο ζηε Εαραξίηζα θαη ζην Γαθλί.
Ρν 1947 ην ΢π. Γεσξγίαο απνθάζηζε γηα 2ε θνξά (ε Ηε ην 1934) ηελ πιήξε
αλαδάζσζε ηνπ Αηγάιεσ, θαζώο θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ από θνηηέο δέληξσλ,
θιώλσλ θαη ζάκλσλ, εθξηδώζεηο, ρσκαηνιεςία θαη βνζθή.
Ρν Θξάηνο κε ηηο απνθάζεηο ηνπ ΢θππνπξγνύ Ξξνεδξίαο ηεο Θπβεξλήζεσο
25638/23-11-68 (Φ.Δ.Θ. 669Β/69 θαη 25683/27-3-69 (Φ.Δ.Θ. 236Β/69) θήξπμε
«ηνπεία ησλ νξέσλ Θνξπδαιινύ θαη Αηγάιεσ σο ηδηαίηεξνπ θπζηθνύ θάιινπο
ράξηλ ηεο δηαηεξήζεσο θαη Ξξνζηαζίαο ηνπ ραξαθηήξνο απηώλ εθ ηεο αζπδόηνπ
ιαηνκήζεσο θαη αηάθηνπ νηθνδνκήζεσο» θαη αλαγλώξηζε ηα όξε Θνξπδαιιόο θαη
Αηγάιεσ σο ηόπνπο πνπ ρξήδνπλ εηδηθή πξνζηαζία.
Κε ζθνπό δε ηελ πξνζηαζία θαη δηάζσζε ηνπ θπζηθνύ πεξηβάιινληνο, θαζώο θαη
ηε δηαηήξεζε, αλάπηπμε θαη εθκεηάιιεπζε ηνπ ζεξακαηηθνύ πινύηνπ θαη ηεο
άγξηαο παλίδαο, όιν ην Ξνηθίιν έρεη ραξαθηεξηζηεί σο θαηαθύγην ζεξακάησλ θαη
σο εθ ηνύηνπ απαγνξεύεηαη ην Θπλήγη θάζε ζεξάκαηνο (Φ.Δ.Θ. 683Β176).
Ξαξ’ όια απηά όκσο ην βνπλό από ηηο θαηά θαηξνύο επεκβάζεηο θαη ηα δηάθνξα
έξγα «αμηνπνίεζεο» θαη εθκεηάιιεπζήο ηνπ έρεη ππνζηεί πάξα πνιιέο αιινηώζεηο
αηζζεηηθέο θαη νπζηαζηηθέο, όπσο από ηε ιεηηνπξγία ιαηνκείσλ, αζβεζηνθάκηλσλ
θαη εξγνζηαζίσλ, ηε δηάλνημε ππεξβνιηθά πνιιώλ δξόκσλ, ηηο εγθαηαζηάζεηο
πιήζνπο θεξαηώλ κε ηνπο απαξάδεθηνπο πεξηβάιινληεο ρώξνπο, ην πεδίν βνιήο
ζην Σατδάξη, ηε δηάλνημε ηεο κεγάιεο πεξηθεξεηαθήο νδηθήο αξηεξίαο Φπιήο -
Πθαξακαγθά, αιιά θαη από άιιεο αηηίεο, όπσο αλεμέιεγθηε δόκεζε, βνζθή,
ππξθαγηέο θαη απόξξηςε κπάδσλ θαη ζθνππηδηώλ δίπια ζην δξόκν θαη ζε μέθσηα.
Δπηπρώο ηα ηειεπηαία ρξόληα κε ηελ Θαηαζθεπή ρώξσλ αλαςπρήο θαη άζιεζεο ζε
ρώξνπο παιηώλ ιαηνκείσλ γίλεηαη κία πξνζπάζεηα λα επνπισζνύλ νη πιεγέο πνπ
αλαγθαζηηθά άθεζε ν ζύγρξνλνο πνιηηηζκόο. Ν επηηπρήο ππόηηηινο ηεο
ζεκεξηλήο ημερίδαο ηα ιέεη όια: Πρέζεηο ζηνξγήο θαη ιεειαζίαο. Πρεηηθά άξζξα
γηα ηα πξνβιήκαηα ηνπ Ξνηθίινπ έρνπλ δεκνζηεπζεί ζην πεξηνδ. «Λέα Νηθνινγία»
Κάξη. 1987 (νηθνινγηθή Νκάδα Σατδαξίνπ), Ηαλ. 1988 (Γηώξγνο Θαξίκαιεο),
Κάξη. 1990 (Γεκήηξεο Θσζηόπνπινο), ζην πεξηνδ. «Νηθνηνπία» Νθη. 2004
(Γεκήηξεο Θνύλδνπξνο) θ.α.
Κε ην Λ. 2742/7-10-99 (Φ.Δ.Θ. 207Α/99) «Σσξνηαμηθόο ζρεδηαζκόο θαη αεηθόξνο
αλάπηπμε » θαζνξίζηεθαλ (άξζξν 21) δώλεο πξνζηαζίαο όιεο ηεο νξνζεηξάο ηνπ
Αηγάιεσ, θαζώο θαη δώλεο εηδηθώλ ρξήζεσλ θαη όξσλ δόκεζεο.

Νη νηθηζκνί πνπ πεξηβάιινπλ ην Ξνηθίιν είλαη:

1. Ρν Σατδάξη, πνπ ην 1935 καδί κε ηνπο ζπλνηθηζκνύο Λέα Φώθαηα, Γαθλί θαη
Πθαξακαγθά απνζπάζζεθε από ηελ ηόηε θνηλόηεηα Αηγάιεσ θαη έγηλε αλεμάξηεηε
θνηλόηεηα.
2. Ρν Ξεξηζηέξη, πνπ ην 1934 απνζπάζηεθε από ην Γήκν Αζελαίσλ θαη έγηλε
αλεμάξηεηνο Γήκνο.
3. Ζ Ξεηξνύπνιε, πνπ ην 1946 απνζπάζηεθε από ηελ ηόηε Θνηλόηεηα Λέσλ
Ιηνζίσλ θαη έγηλε αλεμάξηεηε θνηλόηεηα (Γήκνο ην 1972).
4. Ρα Λέα Ιηόζηα, ζήκεξα Ίιηνλ (από ην 1994), πνπ ην 1925 απνζπάζηεθε από ην
Γήκν Αζελαίσλ θαη έγηλε αλεμάξηεηε Θνηλόηεηα (Γήκνο ην 1963). Από ηα Λέα
Ιηόζηα απνζπάζηεθαλ ην 1927 νη Άγηνη Αλάξγπξνη, ην 1946 ε Ξεηξνύπνιε θαη ην
1949 νη Αλζνύπνιε, Άγηνο Ηεξόζενο, Άγηνο Γεώξγηνο πνπ πξνζαξηήζεθαλ ζην
δήκν Ξεξηζηεξίνπ.
5. Ρν Θακαηεξό, πνπ ην 1934 απνζπάζηεθε από ην Γήκν Αζελαίσλ θαη έγηλε
αλεμάξηεηε θνηλόηεηα. Ξξηλ από ην 1915 ππαγόηαλ ζηελ ηόηε θνηλόηεηα
Κεληδίνπ.
6. Ρα Άλσ Ιηόζηα, πνπ ην 1912 απνζπάζηεθε από ηελ ηόηε θνηλόηεηα Κεληδίνπ θαη
έγηλε αλεμάξηεηε θνηλόηεηα (Γήκνο ην 1971). Ξξηλ ήηαλ ζπλνηθηζκόο κε ηηο
νλνκαζίεο Ιηόζε. Ξαιαηά Ιηόζηα θαη Δπάλσ Ιηόζηα.
7. Ζ Φπιή, πνπ ην 1836 απνζπάζηεθε από ην Γήκν Αραξλώλ θαη έγηλε Γήκνο
Σαζηάο θαη ην 1840 Γήκνο Φπιήο (ζηνλ νπνίν ζπγρσλεύηεθε ν Γήκνο Αραξλώλ
κέρξη ην 1858).
8. Ρα Λεόθηηζηα Αζπξνπύξγνπ (ν Αζπξόππξγνο πξηλ ην 1912 ππαγόηαλ ζην Γήκν
Φπιήο).

Γηα ηελ πεξηνρή θαη ηνπο γύξσ νηθηζκνύο έρνπλ γξάςεη βηβιία ν Ζιίαο Γεσξγίνπ
«Ηζηνξία Ξεηξνππόιεσο — 1976», ην 2° Ιύθεην Άλσ Ιηνζίσλ «Κειέηε Γήκνπ Άλσ
Ιηνζίσλ — 1995», νη Καξίλνο Γηώηεο & Ππύξνο Γεσξγόπνπινο « Ηιηνλ — 1995»
θαη ν Αλδξέαο Κειηώλεο «Ζ πόιε ηεο Ξέηξαο — 2005». Αλ θαη ην βνπλό δελ είλαη
ςειό, ν νηθηζηηθόο ηζηόο θζάλεη θαη μεπεξλά ην πςόκεηξν ησλ 200κ., εληνύηνηο
πξνζθέξεηαη, παξ’ όια ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηά ηνπ, γηα δηαδξνκέο θπξίσο
κε πνδήιαην βνπλνύ . Από νξεηβαηηθή άπνςε δελ παξνπζηάδεη ελδηαθέξνλ, αιιά
πξνζθέξεηαη γηα κηθξέο πεδνπνξίεο. Κηθξέο πεδνπνξηθέο δηαδξνκέο κπνξνύλ λα
γίλνπλ από ηηο ιίγεο πξνζηηέο «εηζόδνπο» ηνπ βνπλνύ πξνο απηό, όπσο από ηνλ
αξραηνινγηθό ρώξν ηεο Αθξνδίηεο ζηνλ νηθηζκό Αθαία, από ηηο αζιεηηθέο
εγθαηαζηάζεηο ηνπ Γήκνπ Ξεηξνύπνιεο, από ην Θέαηξν Ξέηξαο, από ηελ Αγία
Πσηήξα θαη ην αζιεηηθό θέληξν Άλσ Ιηνζίσλ. Κεγαιύηεξεο θαη πην ελδηαθέξνπζεο
πεδνπνξηθέο δηαδξνκέο κπνξνύλ λα γίλνπλ από «κέζα» από ην βνπλό (π.ρ. από ην
ρώξν ηνπ θπησξίνπ) πξνο δηάθνξεο θαηεπζύλζεηο, όπσο πξνο Εαραξίηζα, πξνο
Εαζηάλη θαη Θαζθαληάκη, ή λα γίλεη δηάζρηζε από ηα Άλσ Ιηόζηα κέρξη ηε
Θάιαζζα.
Ρν βνπλό κπνξεί λα γίλεη πόινο έιμεο γηα πεδνπόξνπο θαη πνδειάηεο θαη
άιισλ δήκσλ ηεο Αηηηθήο, εάλ γίλνπλ από ηνπο αξκόδηνπο θξαηηθνύο θαη ηνπηθνύο
θνξείο ηα εμήο:
1. Θιείζηκν κε κπάξεο όισλ ησλ δεπηεξεπόλησλ δξόκσλ. Λα κείλεη αλνηθηή κόλν
κία θεληξηθή αξηεξία πνπ λα δηαζρίδεη ην βνπλό (κε δύν εηζόδνπο/εμόδνπο
Ξεηξνύπνιε - Άλσ Ιηόζηα ζην βνξξά θαη κε δύν εηζόδνπο/εμόδνπο Γαθλί -
Λεόθηηζηα ζηα λόηηα).
2. Σάξαμε, δηάλνημε θαη ζήκαλζε πεδνπνξηθώλ κνλνπαηηώλ.
3. Θαζνξηζκόο θαη ζήκαλζε δηαδξνκώλ γηα πνδήιαηα.
4. Γεληθό θαζάξηζκα ζθνππηδηώλ θαη κπάδσλ από ηα πιατλά ησλ δξόκσλ θαη ησλ
μέθσησλ.
5. Θαζάξηζκα θαη επηηξεπηζκόο ηνπ ρώξνπ ησλ θεξαηώλ.
6. Ρνπνζέηεζε ελεκεξσηηθώλ πηλαθίδσλ γηα ηνπνζεζίεο, κνλνπάηηα, δξόκνπο.
7. Σαξηνγξάθεζε κε ζπζθεπέο ί3Ο.3. όισλ ησλ κνλνπαηηώλ θαη ησλ δξόκσλ.
8. Έθδνζε ελεκεξσκέλνπ ζύγρξνλνπ ράξηε ηνπ βνπλνύ θαη ελεκεξσηηθνύ
θπιιαδίνπ.
9. Γηνξγάλσζε θπζηνιαηξηθώλ θαη αζιεηηθώλ εθδειώζεσλ
10. Ξξνβνιή ησλ δηαθόξσλ έξγσλ θαη ππνδνκώλ ζηνλ Ρύπν (εθεκεξίδεο,
πεξηνδηθά, εηδηθόο ηύπνο) θαη ζε θπζηνιαηξηθά θαη πνδειαηηθά ζσκαηεία.

Λίθνο Λέδεο Ππγγξαθέαο - εξεπλεηήο

Πεκ. Ρν κεγαιύηεξν κέξνο ηεο εηζήγεζεο έρεη δεκνζηεπζεί ζην βηβιίν κνπ «Ρα
βνπλά ηεο Αηηηθήο», έθδ. Δ.0.0.Α. Η Αλάβαζε (2002).