PSIHOLOGIJA, 2006, Vol. 39 (2), str. 277-295 UDC 159.922.8.075:159.923.

POVEZANOST PSIHOLOŠKE SEPARACIJE

I ADAPTACIJE U ADOLESCENCIJI

Marija Vukelić1
Srednjoškolski dom, Novi Sad

U radu je ispitivana povezanost procesa psihološke separacije

adolescenata od roditelja i adaptacije na srednju školu kao i razlike u
separaciji i adaptaciji između adolescenata koji žive u porodici i domovima
učenika. Istraživanje je sprovedeno na uzorku od 586 adolescenata, uzrasta od
14-16 godina. Korišteni merni instrumenti su Upitnik za separaciju (PSI, The
Psychological Separation Inventory) i Upitnik za adaptaciju (SACQ, The
Student Adaptation to College Questionnaire). Rezultati potvrđuju
pretpostavku o povezanosti psihološke separacije i adaptacije. Kanoničkom
korelacionom analizom dobijena su dva para statistički značajnih faktora. Prvi
par kanoničkih faktora ukazuje na visoku povezanost manje konfliktne
nezavisnosti i bolje adaptacije, sa 23% objašnjene zajedničke varijanse ove
dve dimenzije. Drugi par kanoničkih faktora ukazuje na povezanost manje
funkcionalne, emocionalne nezavisnosti i nezavisnosti stavova sa boljom
emocionalnom adaptacijom ali i lošijom adaptacijom na školu, sa 12%
objašnjene zajedničke varijanse ove dve dimenzije. Rezultati ukazuju da su
domski ispitanici statistički značajno nezavisniji od svojih roditelja u odnosu
na školske ispitanike, dok je diskriminativna analiza ukazala da domski
ispitanici izražavaju nostalgiju za svojim roditeljima i žele češći kontakt i
oslonac u njima. Domski ispitanici su statistički značajno generalno bolje
adaptirani, ali i značajno niže emocionalno adaptirani u odnosu na školske
ispitanike. Diskriminativna analiza je ukazala da domski ispitanici izražavaju
nezadovoljstvo životom u domu i školom, dok školski ispitanici izražavaju
zadovoljstvo. Rezultati su razmatrani u svetlu teorije separacije-individuacije i
važnosti uticaja značenja koje adolescenti pripisuju separaciji (konfliktnoj
nezavisnosti) od svojih roditelja na adaptaciju na novo okruženje.

Ključne reči: psihološka separacija-individuacija, adolescencija,

adaptacija

1
Adresa autora: pelcer@eunet.yu
Marija Vukelić

UVOD

Psihološka separacija-individuacija, predstavlja proces oslobađanja zavisnosti

od roditelja i razvoja osećaja samostalnog identiteta. Ovaj proces počinje rođenjem i
traje tokom čitavog života. Za normalan rast i razvoj ljudskog bića potrebne su
osobe za koje se vežemo u detinjstvu, sa kojima ostvarujemo afektivnu vezu, ali i od
kojih se, tokom razvoja, i odvajamo da bismo izgradili i sačuvali sopstvenu
individualnost. Vezanost ne prestaje čak ni kada osobe za koje smo vezani umru,
tako da razvoj ličnosti obuhvataju stalni ciklusi udaljavanja i približavanja u odnosu
na osobe sa kojima je ostvarena afektivna veza.
Koncept psihološke separacije-individuacije jedna je od najuticajnijih
paragidmi koja je proizašla iz psihoanalitičke teorije, i koja se češće naziva
psihološka separacija (Paris, 1976 prema Hoffman, 1984). Psihološka separacija je
ego razvojni proces, smatra se jednim od univerzalnih iskustava adolescenata
(Douvan i Adelson, 1966, prema Moore, 1987), kritičnim razvojnim zadatkom
(Lapsley i Rice, 1989), važnim za uspešnost u poznoj adolescenciji (Bloom, 1971,
prema Ainsworth, 1989). Mnogi problemi mentalnog zdravlja adolescenata
predstavljaju manifestne simptome borbe za separaciju i individuaciju (Ainsworth,
1989). Vladajući stavovi u oblasti psihološke separacije do kraja sedamdesetih
godina prošlog veka bili su stavovi ranih, a nakon toga tzv. novih teoretičara.
Rani teoretičari adolescentni razvoj posmatraju kao postizanje selfa kroz
autonomiju, separaciju i nezavisnost, odnosno smatraju da je centralni pravac
ljudskog razvoja od stanja zavisnosti ka stanju nezavisnosti (Lapsley i Power, 1988).
Prema Blosu, psihodinamski orijentisanom psihologu, primarni zadatak
adolescencije je odricanje veze od roditelja koje naziva ''bleđenje zavisnosti od
porodice'' (Blos, 1985), psihološko dezangažovanje od internalizovanih uticaja
roditelja i uzimanje sopstvenog pravca razvoja, koji smatra primarno intrapsihičkim
procesom. Blos naglašava važnost ''sekundarnog separacionog procesa'', koji se
odvija u adolescenciji, za razvoj ličnosti. Separaciju, rani teoretičari, smatraju
nužnim preduslovom uspešne adaptacije u adolescenciji. Blos pretpostavlja da
fizička separacija podstiče psihološku separaciju.
Novi teoretičari (Cooney, 1997), proces separacije posmatraju u kontekstu
interpersonalnih odnosa između roditelja i adolescenata. Prema njima, proces
separacije (Lapsley i Rice, 1989) uključuje transformaciju, reorganizaciju odnosa u
porodici ali ne odricanje vezanosti za roditelje, odnosno prekidanje bliskih
porodičnih veza. Proces individuacije u isto vreme zahteva separaciju, oslobađanje
zavisnosti od roditelja, i kontinuiranu podršku porodice. Adolescent mora da se sa
jedne strane osamostali od porodice, a sa druge strane da sačuva osećaj porodične
bliskosti. Uspešna separacija upravo produbljuje iskustvo povezanosti sa roditeljima.
Određen stepen separacije smatraju nužnim da bi se stekla nezavisnost od roditelja,
ali ne toliko radikalno koliko su pretpostavljali rani teoretičari. Za Džoselsonovu
(Josselson, prema Lapsley i Power, 1988) individuacija i vezanost nisu međusobno
278
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

suprotni, već se individuacija pojavljuje u kontekstu vezanosti. Novi teoretičari i

vezanost i separaciju smatraju važnim za adaptivno funkcionisanje.
Teoretičari psihološke separacije mogućnost praćenja ishoda ovog procesa
proučavaju kroz uspešnost adaptacije na brojne promene koje se dešavaju u
adolescenciji. Pored velikih razvojnih genetski uslovljenih promena, adolescenti su
suočeni sa tranzicijom iz osnovne u srednju školu, a u poznoj adolescenciji na
fakultet ili zapošljavanje. Pod adaptacijom se, najčešće, podrazumeva uspešno
suočavanje, prevladavanje teškoća i prilagođavanje promenama (Baker i Syrik,
1984). Pored brojnih faktora koji utiču na adaptaciju, veliki broj teoretičara i
istraživača smatra da adaptacija zavisi i od sposobnosti odvajanja od roditelja (Paris,
prema Hoffman, 1984), da separacija utiče na adaptaciju (Bloom, 1980, prema
Hoffman, 1984), da je uspešna separacija povezana sa uspešnom adaptacijom
(Teyber, 1983, prema Hoffman, 1984), kao i da separacija ima centralnu ulogu za
adaptaciju (Blos, 1985; Lapsley i Rice, 1989). Trend istraživačke provere psihološke
separacije u svetlu adaptacije na fakultet dostigao je vrhunac krajem osamdesetih
godina prošlog veka. Dobijene nalaze ćemo kratko rezimirati u tri grupe: nalazi koji
ukazuju na pozitivnu korelaciju separacije i adaptacije, zatim suprotni nalazi koji
ukazuju na negativnu korelaciju, kao i grupa rezultata koji ukazuju na složenost
povezanosti.
Pozitivna korelacija. Rani teoretičari su pretpostavili pozitivnu vezu između
psihološke distance od roditelja i uspešnog prilagođavanja u adolescenciji (Blos,
1979; Bloom, 1980; Teyber, 1983, prema Hoffman, 1984; Hoffman i Weiss, 1987;
Dashef, 1984, prema Lopez, 1986; Fleming i Anderson, 1986, prema Lopez, 1988;
Freud i Schaffer, prema Rice, 1992). Istraživanja su ukazala da veća nezavisnost
podstiče adaptaciju (Blos, 1979; Dashef, 1984, Fleming i Anderson, 1986, prema
Lopez, 1988), odnosno pozitivnu korelaciju separacije i adaptacije (Hoffman, 1984;
Hoffman i Weiss, 1987; Lapsley, 1989; Lopez, 1988; Sullivan, 1980; Rice, 1992),
najizraženiju za konfliktnu nezavisnost, dimenziju psihološke separacije.
Negativna korelacija. Suprotni nalazi su oni koji su našli negativnu korelaciju
ili povezanost subskala odnosno dimenzija separacije i adaptacije, najčešće za
pojedine aspekte separacije. Negativne korelacije nađene su za konfliktnu
nezavisnost (Rice, 1990), samo kod devojaka (Lopez, 1986; Lapsley, 1989), kod
mladića samo za konfliktnu nezavisnost (Lopez, 1986), nezavisnost stavova i
emocionalnu adaptaciju (Hoffman, 1984), samo za konfliktnu nezavisnost i
nezavisnost stavova (Rice, 1990), ali i sa celom skalom (Lopez, 1986; Lopez, 1986;
Kenny i Donaldson, prema Cooney, 1997; Laible, 2000).
Složeni nalazi. Složeni nalazi ukazuju da povezanost separacije i adaptacije
nije jednoznačna, autori na različitim uzorcima dobijaju često suprotne rezultate, kao
i da su pojedine subskale separacije različito povezane sa subskalama adaptacije
(Hoffman, 1984; Lopez, 1988, Lapsley, 1989). Najkonzistentniji nalazi su
povezanost konfliktne nezavisnosti i adaptacije, koji ukazuju da adolescenti koji
izveštavaju pozitivna osećanja u vezi sa separacijom saopštavaju i bolju adaptaciju
(Hoffman, 1984; Lepsley, 1989; Lopez, 1988; Rice, 1990; Rice, 1992; Baker i Siryk,
1999).

279
Marija Vukelić

Istraživanja su ukazala da se odlaskom od kuće tokom školovanja podstiče

nezavisnost od roditelja i održavanje emocionalne veze sa njima (Sullivan, Sullivan,
1980; Moore, 1987; Vukelić, 2005). Nađeno je da kod adolescenata u domovima
dolazi do rasta osećanja i komunikacije sa roditeljima, veće nezavisnosti,
samostalnosti i zadovoljstva u odnosima sa roditeljima. Istraživanje u našoj zemlji
ukazuje da fizička separacija doprinosi manje intimnoj interakciji sa roditeljima
(Požarev, 2004). Adolescenti procenjuju da im treba više topline, pažnje i podrške
nego što ih dobijaju od roditelja, odnosno da su školski ispitanici manje nezavisni,
procenjuju da su u manje zahtevnoj sredini, kao i da pozitivnije doživljavaju
porodično okruženje. Dakle, ranija empirijska istraživanja potvrdila su povezanost
psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji ali i složenost njihovog odnosa.
Istraživanja nisu našla konzistentne dokaze da je separacija nužna manifestacija
normalnog razvoja adolescenata kako sugerišu rani teoretičari (Lapsley, 1988).
Nađeno je da većina adolescenata ostaje u harmoničnim odnosima sa roditeljima, tj.
da se vezanost za roditelje nastavlja tokom adolescencije, ali da ne ometa uspešnu
adaptaciju na zahteve koje postavlja akademsko i socijalno okruženje. Istraživanja
su potvrdila povezanost psihološke separacije od roditelja i adaptacije sa polom i
uzrastom (Hoffman, 1984; Lopez i sar., 1986; Lapsley i Rice, 1989; Rice, 1992),
koherentnošću porodičnih odnosa (Hoffman i Weiss, 1987; Lopez i sar., 1988; Rice
i sar., 1990), očekivanjima sredine i samih adolescenata od rasta nezavisnosti i
adaptacije, kao i uticaja ''upisnog mita'' (Baker i sar., 1985).

PROBLEM

Predmet ovog rada predstavlja empirijsko proveravanje pretpostavke o

postojanju povezanosti procesa psihološke separacije od roditelja na adaptaciju u
adolescenciji. Istraživanje je usmereno na problem uticaja kvaliteta izgradnje
nezavisnosti od roditelja na kvalitet adaptacije u srednjoj adolescenciji, odnosno
dimenzija psihološke separacije i adaptacije. Ispitivano je da li je neophodno
udaljavanje ''od'' roditelja i porodice, i izgrađivanje nezavisnosti, da bi se mlada
osoba prilagodila novoj sredini, kako pretpostavljaju rani teoretičari separacije.
Separacija je proučavana u kontekstu adaptacije na tranziciju u srednju školu i dom
učenika srednjih škola, tzv. ''prirodnu stranu situaciju'' (Kenny, 1987, prema Rice i
sar., 1990), koja je konceptualno slična paradigmi merenja afektivne vezanosti u
detinjstvu, tj. testu ''Strane situacije'' koji se koristi za decu predškolskog uzrasta
(Ainsworth, 1989). Pošto je ponašanje adolescenata znatno složenije, a time i
proučavanje nezavisnosti od roditelja, pretpostavljeno je da će uspešna adaptacija na
novo okruženje biti povezana, odnosno rezultat uspešne izgradnje psihološke
separacije. Proučavana je pretpostavka Blosa da fizička separacija od roditelja
podstiče psihičku separaciju, na osnovu čije teorije je konstruisan i upitnik
separacije koji je korišten u ovom istraživanju. Ispitivano je da li postoje

280
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

specifičnosti procesa sticanja nezavisnosti od roditelja u kontekstu adaptacije na

spoljašnje okruženje kod adolescenata koji žive sa roditeljima i kod onih koji se
zbog školovanja fizički odvajaju od svojih roditelja. Kao što je i u ranom detinjstvu,
očekivano je da će sigurno vezani adolescenti moći da izađu na kraj sa separacionim
reakcijama i uspešno se adaptiraju na novu sredinu, odnosno da će fizička separacija
uticati na bržu, odnosno veću psihološku separaciju.
Cilj istraživanja predstavlja ispitivanje relacija između dimenzija psihološke
separacije i adaptacije i utvrđivanje da li postoje razlike između domskih i školskih
ispitanika u proceni separacije i adaptacije. Za razliku od ostalih istraživanja koja
proces psihološke separacije i adaptacije proučavaju u poznoj adolescenciji, ovo
istraživanje je usmereno na period srednje adolescencije kada proces sticanja
nezavisnosti od roditelja još uvek nije završen, ali je podstaknut spoljašnjim
okolnostima, polaskom u srednju školu i odvojenim životom od porodice,
samostalnim životom na uzrastu od 14 godina u domovima učenika. U dostupnim
istraživanjima često su u uzorak uključeni adolescenti koji tokom školovanja ostaju
u porodici i oni koji se zbog školovanja fizički odvajaju od roditelja.
U cilju mogućnosti poređenja rezultata odabrani su instrumenti koji spadaju u
najčešće navođene, odnosno korišćene u literaturi. Instrument za procenu psihološke
separacije (PSI, Hoffman, 1984) konstruisan je na osnovu teorijskih stavova Pitera
Blosa, najznačajnijeg predstavnika ranih teoretičara. Ovaj instrument je odabran i
zbog toga što odvojeno meri dimenzije separacije za majku i oca i time omogućava
adekvatniju, potpuniju predstavu izgrađene nezavisnosti u odnosu na oba roditelja.
Oba instrumenta originalno su kontruisana za studentsku populaciju, ali sa
saglasnošću autora, primenjeni su na srednjoškolskoj populaciji.

METOD

Uzorak i postupak

Istraživanje je obuhvatilo 586 ispitanika, uzrasta od 14-16 godina, učenika

prvog razreda srednjih škola i domova učenika srednjih škola u Novom Sadu i
Beogradu. Ispitanici koji žive u domovima učenika srednjih škola, ali koji redovno
posećuju svoje roditelje vikendom čine 53.8% uzorka, a učenici koji žive sa svojim
porodicama čine 46.2% uzorka. Domski i školski ispitanici su učenici istih srednjih
škola i obrazovnih profila, ujednačeni po polu i uzrastu. Ispitanici ženskog pola čine
52.3% uzorka, a muškog pola 47.7%. Najveći broj ispitanika je poreklom iz
potpunih porodica (76.7%), proširenih (13.6%), i 10% ispitanika je poreklom iz
nepotpunih porodica.
Procedura sprovođenja ispitivanja se sastojala u testiranju učenika u
učionicama škola i domova, u vremenskom trajanju od jednog školskog časa.
Testiranje je realizovano u petoj nedelji od početka školske godine.

281
Marija Vukelić

Instrumenti istraživanja.

Upitnik psihološke separacije (PSI, The Psychological Separation Inventory,

Hoffman, 1984) je samoopisni upitnik koji se sastoji iz 69 ajtema na koje ispitanik
odgovara na petostepenoj skali Likertovog tipa. Viši skorovi ukazuju na veću
nezavisnost od roditelja. Konstrukt psihološke separacije se sastoji iz 4 subskale ili
aspekta separacije, odnosno vrste nezavisnosti odvojeno za oba roditelja izvedenih
na osnovu teorije P. Blosa: funkcionalna nezavisnost - pokušaji da se ponaša
nezavisno; nezavisnost stavova - nezavisnost stavova, vrednosti i verovanja
adolescenta; emocionalna nezavisnost - sloboda od prekomerne potrebe za
odobravanjem, dokazivanjem, bliskošću, zajedništvom i emocionalnom podrškom;
konfliktna nezavisnost - sloboda od prekomerne krivice, anksioznosti, neverovanja,
odgovornosti, inhibicije, srdžbe i besa.
Upitnik ima dobru unutrašnju pouzdanost, istraživači izveštavaju Krombahove
alfa koeficijente u rasponu .73-.94 (Hoffman, 1984; Lopez i sar., 1988; Lapsley i
Rice, 1989; Rice i sar., 1990; Rice, 1992), a test-retest stabilnost u rasponu od .69 -
.96 posle tri nedelje (Hoffman, 1984). Valjanost je potvrđena koeficijentima
korelacije između subskala koji se kreću u rasponu od .71 - .91 (Hoffman, 1984).
Konfirmatorna analiza (Rice, 1990) je potvrdila dva faktora: “generalnu
nezavisnost“ koja predstavlja identifikaciju, afinitet prema roditeljima ili stepen u
kome je ispitanik funkcionalno, emocionalno i vrednosno nezavistan od svojih
roditelja i drugi je afektivna dimenzija separacije ili odraz osećanja povezanih sa
iskustvima separacije od roditelja.
Upitnik za adaptaciju školu i dom (SACQ, The Student Adaptation to College
Questionnaire, Baker & Siryk, 1984) sastoji se iz 67 samoopisnih ajtema
namenjenih merenju različitih aspekata adaptacije. Autori pod adaptacijom
podrazumevaju uspešno suočavanje, prevladavanje zahteva akademskog i socijalnog
okruženja. Ajtemi skale su izjave koje aludiraju na brojne aspekte iskustva pri
adaptaciji, u kojima se od subjekta traži da proceni koliko se dobro snalazi.
Ispitanici odgovaraju na devetostepenoj skali rangirajući svoje odgovore od „odnosi
se u potpunosti na mene“, do „u potpunosti se ne odnosi na mene“. Viši skorovi
ukazuju na samoprocenu bolje, odnosno više adaptacije, a niži skorovi na lošiju
adaptaciju. Upitnik meri četiri aspekta adaptacije, kroz četiri subskale: akademska
adaptacija – procena stavova prema instituciji (školi i domu); socijalna adaptacija -
interpersonalni zahtevi bitni za prilagođavanje; emocionalna adaptacija - osećanje
psihičke i fizičke adaptacije; i vezanost za instituciju - uopšteno osećanja o
školovanju i vezanosti za određenu instituciju. U ovom istraživanju, pored prevoda,
napravljene su minimalne korekcije u cilju usklađivanja sa našom i srednjoškolskom
populacijom.
Visoka pouzdanost skale je potvrđena u više istraživanja, Krombahov alfa
koeficijent, prema autorima (Baker i McNeil, 1985; Baker i Siryk, 1986), za celu
skalu se kreće u rasponu od .92-.95. Prema drugim istraživačima (Lapsley i Rice,

282
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

1989; Rice, 1992) alfa koeficijenti se kreću u rasponu od .73-.89. Eksterna valjanost
je potvrđena kroz povezanost subskala adaptacije sa brojnim pokazateljima. Nađena
je povezanost akademske adaptacije sa višim prosečnim ocenama i negativna sa
napuštanjem fakulteta. Socijalna adaptacija je povezana sa uključenošću u
društvenim aktivnostima, manjim brojem odlazaka kući, te ostvarivanjem partnerske
veze. Nađena je negativna povezanost emocionalne adaptacije i napuštanja fakulteta
i obraćanja savetodavnom centru. Vezanost za instituciju je negativno povezana sa
brojem poseta kući, a pozitivno ukoliko je upisan fakultet prvi izbor (Baker i Siryk,
1999).
Obrada podataka. Za utvrđivanje metrijskih karakteristika korišćenih mernih
instrumenata zbog primene na našoj populaciji, prevođenja sa engleskog jezika i na
nižem uzrastu (test je originalno napravljen za studentski uzrast), korišćeni su
Krombahov alfa koeficijent i Pirsonov koeficijent korelacije. Provera statističke
značajnosti razlika između aritmetičkih sredina skorova utvrđena je t-test za
nezavisne uzorke za domske i školske ispitanike, a diskriminativna analiza za
utvrđivanje strukture razlika između domskih i školskih ispitanika u proceni
separacije i adaptacije. Sa ciljem utvrđivanja i ispitivanja postojanja povezanosti i
jačine povezanosti između subskala separacije od roditelja i adaptacije na školu i
dom, merene Upitnicima za separaciju i adaptaciju, korišćena je kanonička
korelaciona analiza.

REZULTATI

Unutrašnja pouzdanost Upitnika za procenu psihološke separacije proverena

je primenom Krombahovog alfa koeficijenta. Dobijeni koeficijenti kreću se u
rasponu između .77-.89. Najviša pouzdanost dobijena je na subskali nezavisnost
stavova koja se kreće u rasponu od .87-.89, dok najniža na subskali funkcionalne
nezavisnosti koja se kreće u rasponu .77- .84. Valjanost je potvrđena Pirsonovim
koeficijentima korelacije između subskala koji se kreću u rasponu od .56-.73 za
procenu separacije. Najveća korelacija dobijena je za subskalu emocionalne
nezavisnosti (r=.73), a najniža korelacija, odnosno najveće varijacije za nezavisnost
stavova (r=.56). Najdoslednije pozitivne korelacije između subskala separacije
javljaju se za funkcionalnu, emocionalnu i nezavisnost stavova ili “generalnu
nezavisnost“ (Rice, 1990). Sve subskale su u pozitivnoj i statistički značajnoj
korelaciji sa ukupnom nezavisnošću.
Unutrašnja pouzdanost Upitnika za adaptaciju proverena je primenom
Krombahovog alfa koeficijenta koji se kreće u rasponu od .53-.92. Najviša
pouzdanost dobijena je za subskale akademske (.86), emocionalne adaptacije (.87), i
ukupnu skalu (.92). Pirsonovi koeficijenti korelacija subskala Upitnika za adaptaciju
su statistički značajni (p=.00) i kreću se u rasponu .48-.59. Korelacije između svih

283
Marija Vukelić

subskala i ukupne adaptacije su značajne, pozitivne i na nivou p=.00. Korelacije

između subskala adaptacije kreću se u rasponu .56-.89.
U tabeli 1 prikazane su aritmetičke sredine i standardne devijacije skorova na
Upitniku za separaciju od majke i oca za domske i školske ispitanike.

Tabela 1. Procene separacije za domske i školske ispitanike

Nezavisnost od Dom/škola AS SD N Nezavisnost od Dom/škola AS SD N
majke oca
Funkcionalna Dom 43.75 8.91 313 Funkcionalna Dom 39.43 10.89 309
nezavisnost Škola 42.69 9.10 266 nezavisnost Škola 37.20 10.41 258
Emocionalna Dom 57.30 12.14 313 Emocionalna Dom 54.46 13.64 309
nezavisnost Škola 51.21 11.44 266 nezavisnost Škola 48.64 12.16 258
Konfliktna Dom 50.65 11.46 313 Konfliktna Dom 50.35 13.17 309
nezavisnost Škola 52.29 14.32 266 nezavisnost Škola 51.42 14.28 258
Nezavisnost Dom 50.39 10.07 313 Nezavisnost Dom 49.82 11.23 309
stavova Škola 47.80 11.94 266 stavova Škola 47.55 11.88 258
Uk. nezavisnost Dom 201.82 28.51 314 Uk. nezavisnost Dom 193.8632.11 310
od majke Škola 193.24 33.16 268 od oca Skola 184.3930.70 259

Ispitanici iz škole izveštavaju manju nezavisnost u odnosu na ispitanike iz

domova, osim na subskali konfliktne nezavisnosti gde saopštavaju veću nezavisnost
u odnosu na ispitanike iz doma. U tabeli 2 prikazani su rezultati provere statističke
značajnosti razlika t-testom.

Tabela 2. Razlike između aritmetičkih sredina separacije za domske i školske ispitanike

Nezavisnost od Razlika t-test p Nezavisnost od oca Razlika t-test p
majke AS AS
Emocionalna 6.09 6.21 .00 Funkcionalna 2.22 2.48 .01
nezavisnost od majke nezavisnost od oca
Nezavisnost stavova 2.59 2.84 .00 Emocionalna 5.82 5.37 .00
od majke nezavisnost od oca
Ukupna nezavisnost 8.58 3.32 .00 Nezavisnost stavova 2.26 2.31 .02
od majke od oca
Ukupna nezavisnost 9.46 3.56 .00
od oca

Utvrđeno je da statistički značajno, na nivou p=.00, školski ispitanici, u odnosu

na domske, izveštavaju manju nezavisnost na skoro svim subskalama (osim
konfliktne nezavisnosti od oba roditelja i funkcionalnoj nezavisnosti od majke).
Drugim rečima, domski ispitanici procenjuju da su funkcionalno, emotivno i
stavovima nezavisniji od svojih roditelja u odnosu na vršnjake koji se ne odvajaju od
roditelja za vreme školovanja.
284
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

Struktura razlika domskih i školskih ispitanika u proceni separacije od

majke i oca. Diskriminativna analiza je izvršena na osnovu pripadnosti ispitanika
delu uzorka onih koji žive u domu i koji ne žive u domu, u proceni separacije od
majke i oca. U tabeli 3 prikazani su osnovni rezultati diskriminativne analize.

Tabela 3. Rezultati diskriminativne analize za domske i školske ispitanike

F λ % Kumulat. Kanonička Wilksova χ2 df p
varijanse %varijanse korelacija - rc λ
Nezavisnost 1 100.0 100.0 .74 .45 430.76 69 .00
od majke 1.21
Nezavisnost 1 .79 100.0 100.0 .66 .55 311.18 69 .00
od oca

Pri proceni nezavisnosti od majke, dobijen je statistički značajan

diskriminativni faktor na nivou p<.01, koji u potpunosti objašnjava razlike između
ispitanika koji žive u domu i onih koji ne žive u domu. U tabeli 4 prikazani su
statistički svi značajni ajtemi iz matrice strukture diskriminativnog faktora.

Tabela 4. Izvod iz strukture diskriminativnog faktora

Varijabla Korelacije Korelacije
za majku za oca
13. Želeo bih da moja majka/otac živi bliže kako bih mogao češće da je .71 .69
posećujem.
23. Ponekad nazovem kuću samo da čujem majčin/očev glas. .42 .35

Iz matrice strukture diskriminativne funkcije navodimo jedina dva statistički

značajna ajtema koji razlikuju ispitanike prema tome da li žive u domu ili ne.
Dobijeni diskriminativni faktor je u najvećoj meri određen osećanjem da im
majka/otac nedostaje. Na osnovu varijabli koje ga definišu, a imajući u vidu i visinu
korelacija sa diskriminativnim faktorom, dobijenu dimenziju odredili smo kao
nostalgija prema majci ili ocu, naspram odsustva nostalgije. U tabeli 5 prikazane su
vrednosti centroida.

Tabela 5. Centroidi na diskriminativnom faktoru

Dom/Škola Vrednosti centroida za Vrednosti centroida za
nezavisnost od majke nezavisnost od oca
Dom 1.01 .81
Škola -1.19 -.97

285
Marija Vukelić

Na osnovu veličine i predznaka centorida, možemo reći da postoje znatne

razlike između ispitanika u odnosu prema majci i ocu. Ispitanici koji žive u domu,
imaju pozitivan predznak centroida, na osnovu kojeg se može reći da pokazuju
izraženiju tendenciju da osećaju nostalgiju, da žele češći kontakt i podršku, i da to i
pokazuju. Ispitanici koji ne žive u domu, imaju negativan predznak centroida, na
osnovu čega se može reći da ne izražavaju tendenciju da osećaju nostalgiju prema
svojim roditeljima.
Razlike između domskih i školskih ispitanika u proceni adaptacije. U tabeli 6
prikazane su aritmetičke sredine i standardne devijacije procene adaptacije za
domske i školske ispitanike.

Tabela 6. Rezultati Upitnika za adaptaciju za domske i školske ispitanike

DOM ŠKOLA
AS SD N AS SD N
Akademska adaptacija 158.55 29.57 316 146.37 29.25 269
Socijalna adaptacija 141.85 17.84 317 135.97 17.51 269
Emocionalna adaptacija 88.19 24.14 317 89.01 25.41 269
Vezanost za instituciju 101.88 11.33 317 99.12 12.64 269
Ukupna adaptacija 490.77 72.15 316 470.48 72.08 269

Kod školskih ispitanika svi skorovi su niži, odnosno izveštavaju lošiju

adaptaciju u odnosu na domske ispitanike, osim za emocionalnu adaptaciju, gde
procenjuju bolju adaptaciju.

Tabela 7. Razlike između aritmetičkih sredina za domske i školske ispitanike

Razlike između AS t-test p
Akademska adaptacija 12.18 4.99 .00
Socijalna adaptacija 5.88 4.01 .00
Vezanost za instituciju 2.76 2.76 .00
Ukupna adaptacija 20.28 3.39 .00

Proverom statističke značajnosti utvrđeno je da su sve razlike statistički

značajne, na nivou p=.00. Ovi rezultati ukazuju da domski ispitanici izveštavaju više
skorove adaptacije na svim subskalama, osim na subskali emocionalne adaptacije
(razlike između AS=-5.46, t=-3.06) gde izveštavaju značajno niže skorove u odnosu
na školski uzorak. Drugim rečima, domski ispitanici procenjuju da su generalno
bolje adaptirani, a školski ispitanici da su bolje emotivno adaptirani u odnosu na
domske ispitanike.
Struktura razlika domskih i školskih ispitanika u proceni adaptacije.
Diskriminativna analiza je izvršena na osnovu pripadnosti domskom ili školskom
uzorku u proceni adaptacije. U tabeli 8 prikazani su rezultati diskriminativne
analize.

286
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

Tabela 8. Rezultati diskriminativne analize

F λ % varijanse Kumulat. Kanonička Wilksova χ2 df p
%varijanse korelacija – rc λ
1 1.12 100.0 100.0 .73 .47 413.59 67 .00

U tabeli vidimo da je pri proceni adaptacije dobijen statistički značajan

diskriminativni faktor na nivou p<.01, koji u potpunosti objašnjava razlike između
ispitanika koji žive u domu u odnosu na one koji žive u porodici. U tabeli 9
prikazani su statistički značajni ajtemi iz strukture diskriminativnog faktora.

Tabela 9. Izvod iz strukture diskriminativne funkcije

Varijable Korelacije
6. Smatram da mi je veoma teško u domu/školi. -.39
30. Zadovoljan sam raznovrsnošću sekcija u domu/školi. .38
26. Uživam da idem u školu/što živim u domu. .30

Iz matrice strukture diskriminativne funkcije navodimo tri ajtema koji najbolje

razlikuju ispitanike koji žive u domu od onih koji ne žive u domu. Dobijeni
diskriminativni faktor je u najvećoj meri određen osećanjem dobre adaptacije,
zadovoljstva aktivnostima u domu ili školi i samim domom odnosno školom. Na
osnovu varijabli koje ga definišu, a imajući u vidu i visinu korelacija sa faktorom,
dobijenu dimenziju smo odredili kao zadovoljstvo životom u domu ili školom,
naspram nezadovoljstva. U tabeli 10 date su vrednosti centroida.

Tabela 10. Centroidi grupa

Domski/školski ispitanici Vrednosti centroida

Domski -.97
Školski 1.15

Na osnovu veličine i predznaka centroida, možemo reći da postoje znatne

razlike između ispitanika koji žive u domu i onih koji ne žive u domu. Za ispitanike
koji žive u domu, kod kojih je negativan predznak centroida, možemo reći da postoji
tendencija da izražavaju nezadovoljstvo životom u domu i školom. Za školske
ispitanike, kod kojih je pozitivan predznak centroida, možemo reći da postoji
tendencija da saopštavaju zadovoljstvo školom.
Povezanost psihološke separacije i adaptacije. Povezanost dimenzija
psihološke separacije i adaptacije proveravana je kanoničkom korelacionom
analizom. U tabeli 11 nalaze se dobijeni koeficijenti kanoničkih korelacija, te
njihovi kvadrati, χ2 – test za utvrđivanje statističke značajnosti, broj stepena slobode
i proporcija verovatnoće greške u statističkom zaključivanju.
Tabela 11. Osnovni rezultati kanoničke korelacione analize

287
Marija Vukelić

Kanonički r Kanonički r2 χ2 df p Lambda prim

1 .48 .23 236.27 32 .00 .65
2 .35 .12 91.31 21 .00 .84
3 .15 .02 17.26 12 .14 .96
r – kanonički koeficijent multiple korelacije, r2– kvadrat kanoničkog koeficijenta multiple
korelacije, tj. koeficijenta determinacije, i pokazatelji njihove statističke značajnosti χ2 – hi-kvadrat
test, df – broj stepeni slobode, p – nivo značajnosti, odnosno proporcija greške u zaključivanju,
Lambda prim – karakteristični korenovi ili svojstvene vrednosti.
Za utvrđivanje i ispitivanje relacija ili povezanosti između subskala psihološke
separacije i subskala adaptacije, uzevši za kriterijum značajnost od 99%, kanonička
korelaciona analiza je dala dva para značajnih kanoničkih faktora. Najviši je
koeficijent kanoničke korelacije za prvi par kanoničkih faktora. Radi uvida u
smislenost ovih veza razmotrićemo strukture subskala Upitnika za procenu
separacije i adaptacije koji ih čine. U kanoničkoj korelacionoj analizi prvi ili levi
skup čine subskale Upitnika za procenu separacije od roditelja, a drugi ili desni skup
subskale Upitnika za procenu adaptacije i prikazani su uporedo u zbirnoj tabeli 2 i 3.
Prvi par kanoničkih faktora psihološke separacije i adaptacije. Kanonička
korelacija između prvog para kanoničkih faktora iznosi R=.48, dok koeficijent
determinacije ukazuje na 23% objašnjene zajedničke varijanse ove dve dimenzije. U
tabeli 12 prikazana je faktorska struktura prvog korena separacije i adaptacije.

Tabela 12. Faktorska struktura prvog para kanoničkih korena

Subskale Upitnika za separaciju Koren 1 Subskale Upitnika za adaptaciju Koren 1
Konfliktna nezavisnost od majke -.87 Akademska adaptacija .95
Konfliktna nezavisnost od oca -.84 Emocionalna adaptacija .84
Nezavisnost stavova od oca .36 Vezanost za instituciju .74
Funkcionalna nezavisnost od oca .31 Socijalna adaptacija .73
Nezavisnost stavova od majke .29
Emocionalna nezavisnost od majke -.14
Funkcionalna nezavisnost od majke .11
Emocionalna nezavisnost od oca .01

Kao što se može videti iz prethodne tabele, prvi kanonički faktor nezavisnosti
ili separacije od roditelja visoko je povezan i sačinjen od četiri latentne dimenzije.
Sadrži visoke negativne korelacije konfliktne nezavisnosti od roditelja (-.87 od
majke, -.84 od oca), i pozitivne i niske korelacije za nezavisnost stavova (.36) i
funkcionalnu nezavisnost (.31) od oca.
Prvi kanonički faktor adaptacije na školu prvenstveno je definisan akademskom
adaptacijom (r=.95), ali i sa svim ostalim merenim aspektima adaptacije:
emocionalnom (.84), socijalnom adaptacijom (.74) i vezanošću za instituciju (.73).
Posmatrajući izvod iz obe matrice strukture prvog kanoničkog faktora
možemo, na osnovu niskih skorova konfliktne nezavisnosti od oba roditelja,
pretpostaviti da će osoba imati visoke sve skorove adaptacije, a posebno akademske
adaptacije. Važi i obrnut smer, na osnovu visokih skorova adaptacije možemo
pretpostaviti nisku konfliktnu nezavisnost. Radi uvida u smislenost ovih rezultata u

288
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

interpretaciji ćemo pažnju usmeriti na subskale konfliktne nezavisnosti od oba

roditelja koji nose najveći deo veličine kanoničkih koeficijenata. Drugim rečima,
prvi faktor ukazuje na visoku povezanost konfliktne nezavisnosti, neoslobođenosti
od prekomernog besa adolescenata, odnosno konfliktnih odnosa sa svojim
roditeljima sa lošijom adaptacijom na školu i dom, i u manjoj meri povezanost veće
funkcionalne i nezavisnosti stavova od oca sa boljom adaptacijom.
Drugi par kanoničkih faktora psihološke separacije i adaptacije. Kanonička
korelacija između drugog para kanoničkih faktora iznosi R=.35, dok koeficijent
determinacije ukazuje na svega 12% objašnjene zajedničke varijanse ove dve
dimenzije. U tabeli 13 prikazana je faktorska struktura drugog kanoničkog korena.
Tabela 13. Faktorska struktura drugog para kanoničkih korena
Subskale Upitnika za separaciju Koren 2 Subskale Upitnika za adaptaciju Koren 2
Emocionalna nezavisnost od majke -.96 Emocionalna adaptacija .53
Funkcionalna nezavisnost od majke -.71 Akademska adaptacija -.30
Emocionalna nezavisnost od oca -.69 Socijalna adaptacija .05
Nezavisnost stavova od majke -.48 Vezanost za instituciju .04
Funkcionalna nezavisnost od oca -.40
Nezavisnost stavova od oca -.26
Konfliktna nezavisnost od oca -.11
Konfliktna nezavisnost od majke .09

Kao što se može videti iz prethodne tabele, drugi kanonički faktor nezavisnosti
od roditelja visoko je povezan i sačinjen od pet latentnih dimenzija. Negativne
korelacije dobijene su za emocionalnu i funkcionalnu nezavisnost od oba roditelja i
nezavisnost stavova od majke. Može se primetiti kako je izrazito najviša korelacija
drugog korena dobijena za emocionalnu nezavisnost od majke (r=-.96).
Drugi kanonički faktor adaptacije na školu prvenstveno je definisan
emocionalnom adaptacijom (r=.53), i u manjoj meri negativno sa akademskom
adaptacijom (r=-.30).
Na osnovu niskih skorova emocionalne i funkcionalne nezavisnosti u odnosu
na oba roditelja i nezavisnosti stavova od majke, ili ''generalne zavisnosti'' od
roditelja, možemo pretpostaviti da će osoba imati visoke skorove emocionalne
adaptacije, i niske skorove akademske adaptacije. I obrnuto osoba sa visokim
skorovima emocionalne adaptacije i niskim skorovima akademske adaptacije,
možemo pretpostaviti da će imati niske skorove emocionalne i funkcionalne
nezavisnosti od roditelja. Drugim rečima, drugi faktor ukazuje da emocionalnu
adaptaciju postižu oni adolescenti koji su emotivno vezani za svoje roditelje, koji su
funkcionalno zavisni i koji imaju stavove slične svojim roditeljima, ali da ti
adolescenti postižu lošiju adaptaciju na školske obaveze i zadatke.

DISKUSIJA

289
Marija Vukelić

Istraživanjem je potvrđena početna pretpostavka o povezanosti psihološke

separacije na adaptaciju adolescenata. Rezultati istraživanja su ukazali na složenost
povezanosti skupa subskala upitnika za procenu psihološke separacije. Kanoničkom
korelacionom analizom dobijena su dva statistički značajna para faktora.
Prvi dobijeni faktor ukazuje na negativnu povezanost psihološke separacije i
adaptacije. Ovaj faktor potvrđuje statistički značajnu povezanost manje konfliktne
nezavisnosti od roditelja sa većim procenama adaptacije na svim subskalama
korišćenog instrumenta. Drugim rečima oni adolescenti koji procenjuju veću srdžbu
i bes prema roditeljima, osećaju da su se bolje prilagodili na zahteve okruženja,
škole, društva i drugih promena. Povezanost niže konfliktne nezavisnosti sa dobrom
adaptacijom dobili su neki istraživači (Lopez, 1986; Lapsley, 1989; Rice, 1990;
Laible, 2000), dok su brojnija istraživanja koja su ukazala da pozitivna osećanja u
vezi sa separacijom, tj. konfliktna nezavisnost je povezana sa boljom adaptacijom
(Sullivan, 1980; Hoffman, 1984; Hoffman i Weiss, 1987; Lopez, 1988; Rice, 1990;
Rice, 1992; Baker i Siryk, 1999). U skladu sa ranijim istraživanjima je i najveći
doprinos afektivne dimenzije separacije (konfliktne nezavisnosti) adaptaciji (Rice,
1990). Dobijeni podaci ukazuju da uspešnu adaptaciju prati procena povećanja
konflikata sa svojim roditeljima. Pošto se odnos roditelj-dete u adolescenciji
transformiše u uzajmni odnos (Opačić, 1995), adolescenti zahtevaju veće poštovanje
njihovih potreba i time dolazi i do rasta konflikata. Verovatno je važan uticaj
očekivanja brzog prihvatanja samostalnosti i nezavisnosti od strane njihovih
roditelja. Mlade osobe procenjuju da im roditelji nisu potrebni za samostalno
funkcionisanje, da mogu i sami uspešno da savladaju zadatke prilagođavanja
društvu, školi i drugim obavezama. Želja za samostalnošću i potreba za
istraživanjem novog okruženja, prema procenama samih adolescenata, ne prati
podršku roditelja. Konflikti sa roditeljima su način kako adolescenti uspevaju da
naprave pomak ka istraživanju okruženja, ali su sa druge strane i izvor nesigurnosti.
Za većinu adolescenata period bura i oluja je odraz postepenosti izgradnje
nezavisnosti.
Drugi faktor ukazuje na složenost povezanosti separacije i adaptacije. Ovaj
faktor ukazuje na povezanost manje funkcionalne, emocionalne nezavisnosti i
nezavisnosti stavova sa boljom emocionalnom ali i lošijom akademskom
adaptacijom. Dobijene tri dimenzije faktora subskale Upitnika za separaciju su u
skladu sa ranijim istraživanjima (Rice, 1990) nazvana ''generalna nezavisnost''.
Generalno nezavisni adolescenti su bolje emocionalno adaptirani, ali lošije
adaptirani na školu. Raniji istraživači su dobili suprotne nalaze odnosno pozitivnu
korelaciju funkcionalne, emocionalne i nezavisnosti stavova i adaptacije (Hoffman,
1984; Lopez, 1988; Lapsley, 1989; Baker i Siryk, 1999). Tumačenje dobijenih
rezultata ukazuje da manje udaljavanje od roditelja, tj. ''generalna zavisnost'' ili
oslonac na sigurnu bazu roditelja omogućava više istraživanja okruženja i sticanje
bolje emocionalne adaptacije adolescenata. Sa druge strane veći oslonac na roditelje,
prema dobijenim rezultatima povezan je sa slabijom adaptacijom na zahteve srednje

290
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

škole. Nalazi mogu da ukazuju da osećaj sigurnosti, u ovom periodu razvoja, ne

utiče podsticajno na motivaciju za školsku uspešnost.
Polazna pretpostavka drugog cilja istraživanja da će odlazak od kuće zbog
školovanja, odnosno fizička separacija biti povezana sa psihološkom separacijom od
roditelja se pokazala tačnom. Rezultati ukazuju da domski ispitanici izveštavaju
statistički značajno veću nezavisnost u odnosu na školske ispitanike. Domski
ispitanici procenjuju da su funkcionalno, emocionalno i stavovima nezavisniji ili tzv.
''generalno nezavisni'' od roditelja. Rezultati diskriminativne analize ukazali su na
postojanje razlika u tendenciji procenjivanja separacije između školskih i domskih
ispitanika. Dobijen faktor je nazvan nostalgija. Domski ispitanici pokazuju
izraženiju tendenciju da žele češći kontakt i da im nedostaju roditelji, dok školski
ispitanici ne osećaju nostalgiju. Ovi rezultati su u skladu sa drugim istraživanjima
(Sullivan i Sullivan, 1980; Moore, 1987; Požarev, 2004) koja izveštavaju značajnost
fizičke separacije za formiranje ili razvoj nezavisnosti od roditelja u adolescenciji.
Dobijeni rezultati ukazuju da adolescenti koji se fizički odvajaju od roditelja zbog
školovanja izgrađuju veću nezavisnost, ali da upravo oni smatraju da im je potrebno
više podrške i kontakta sa roditeljima. Fizička odvojenost utiče na povećanje
svakodnevnih obaveza i odgovornosti, tako da su prinuđeni da se prilagođavaju i
rešavaju probleme. Upravo zbog rasta problema izgleda da adolescenti osećaju veću
potrebu za osloncem na sigurnu bazu porodičnog okruženja. Moguće je da upravo
fizičko odvajanje utiče da adolescenti postanu svesni važnosti koju roditelji imaju za
njih i da to utiče na veću spremnost da izražavaju vezanost za roditelje.
Delimično je potvrđena pretpostavka da će domski ispitanici biti bolje
adaptirani od školskih ispitanika. Dobijeni rezultati ukazuju da su domski ispitanici
generalno bolje adaptirani u odnosu na školske ispitanike, ali lošije emocionalno
adaptirani. Potvrđene su razlike u tendenciji procenjivanja adaptacije između
domskih i školskih ispitanika i diskriminativnom analizom. Dobijen faktor je nazvan
zadovoljstvo školom/životom u domu. Domski ispitanici procenjuju da nisu
zadovoljni raznovrsnošću sekcija u domu, da im je veoma teško, kao i da ne uživaju
u domu, dok su školski ispitanici zadovoljni sekcijama i školom. Ovi rezultati su u
skladu sa ranijim istraživanjima koja su potvrdila da domski ispitanici izveštavaju
značajno više skorove socijalne adaptacije, i niže skorove emocionalne adaptacije
od školskih ispitanika (Albert, 1988, prema Baker i Siryk, 1999; Požarev, 2004).
Dakle, na početku srednje škole domski ispitanici izveštavaju da su generalno bolje
adaptirani, dok su školski ispitanici bolje emocionalno adaptirani. Fizička separacija
izgleda da generalno utiče na uspešniju adaptaciju i izgrađivanje vezanosti za školu,
dom i društvo vršnjaka. Odvajanje od porodice, sa druge strane, utiče na lošiji
emocionalni status, verovatno zbog više zahteva za prilagođavanjem novom
okruženju. Diskriminativna analiza je omogućila bolje razumevanje razlike u
adaptaciji domskih i školskih ispitanika. Domski ispitanici procenjuju da su bolje
adaptirani ali su u isto vreme i nezadovoljni okruženjem. Iako se uspešno adaptiraju,
svesni su većeg opterećenja novim odgovornostima, zahteva ali i ponuda novog
okruženja. Moguće je da je fizička separacija praćena većim emocionalnim

291
Marija Vukelić

izazovima i poteškoćama u odnosu na adolescente koji se na ovom uzrastu ne

odvajaju od roditelja.
Dobijeni rezultati ukazuju da postoje razlike u psihološkoj separaciji i
adaptaciji adolescenata u odnosu na mesto boravka, u porodici ili u domu učenika.
Domski ispitanici su nezavisniji od svojih roditelja, ali osećaju veću nostalgiju za
svojim roditeljima, dok su sa druge strane bolje adaptirani ali se lošije psihički i
fizički prilagođavaju i procenjuju veće nezadovoljstvo spoljašnjim okruženjem u
odnosu na školske ispitanike koji se ne odvajaju od svojih roditelja zbog školovanja.
U skladu sa Blosovom pretpostavkom dobijeni nalazi ukazuju da fizička separacija
podstiče psihološku separaciju, odnosno da adolescenti koji žive u domovima su
nezavisniji i bolje adaptirani. Ipak, rezultati ukazuju i na ''psihološku cenu'' bržeg
postizanja samostalnosti, a to je lošija psihička i fizička, odnosno emocionalna
adaptacija, koju prati veća odgovornost i manje zadovoljstvo novim okruženjem.
Fizičko udaljavanje od roditelja može da podstakne separaciju, ali i ugrozi ovaj
proces, većom nesigurnošću, odnosno kako je ovo istraživanje pokazalo lošijom
emocionalnom adaptacijom i nezadovoljstvom. Deca koja ostaju sa roditeljima,
zadržavaju fizičku blizinu, možda sporije, ali postepenije prolaze kroz period
separacije, sa manjim rizikom emocionalne nestabilnosti.
Teoretičari adolescentnog razvoja separaciju smatraju nužnim preduslovom
uspešne adaptacije. Dobijeni rezultati su u saglasnosti sa stavovima novih
teoretičara. Izgleda da adolescent mora da se odvoji da bi izgradio individualnost,
ali, kako naglašavaju novi teoretičari, ne i nužno da prekida odnose sa porodicom
već da ih transformiše i produbljuje. Najvažniji zadatak adolescencije, postizanje
individuacije u sebi sadrži paradoksalnost, razvoj nezavisnosti od roditelja ali uz
istovremeno oslanjanje na roditelje. Period srednje adolescencije odlikuje
diskontinuitet u razvoju zbog povrataka sigurnosti porodične baze (Blos, 1985), koji
će tek u periodu pozne adolescencije biti bliži razrešenju. Moguće je da je to upravo
ono što su naši rezultati pokazali. Umeće zajedništva ali i odrastanja u adolescenciji
izgleda da nužno prate faze regresije, koje su deo udaljavanja od roditelja,
suočavanja sa zahtevima okruženja i povremenog vraćanja u sigurnost porodičnog
okruženja. Rezultati ukazuju da, u skladu sa stavovima novih teoretičara separacije,
adolescenti koji koriste roditelje kao ''sigurnu bazu'' (Bowlby, 1994), mogu da
istražuju i uspešno se prilagođavaju brojnim promenama i zahtevima srednje
adolescencije. Drugim rečima, oni adolescenti koji prebrzo teže i razvijaju
samostalnost mogu imati više poteškoća u adaptaciji u ovom periodu razvoja, kao i
oni adolescenti koji doživljavaju produženo iskustvo besa, nepoverenja i konflikata
sa roditeljima utiče na ograničavanje istraživanja okruženja i na teškoće u adaptaciji.
Ograničenja interpretacije dobijenih rezultata sastoje se u poteškoći
određivanja smera uticaja. Iako je pretpostavka teoretičara separacije, i ovog
istraživanja, da uspešnost odvijanja procesa separacije utiče na uspešnost adaptacije,
moguć je i obrnut smer. Uspešnost u adaptaciji, prilagođavanju zahtevima okruženja
može da predstavlja bazu za izgradnju nezavisnosti od roditelja i individualnosti.
Model istraživanja i metod kanoničke korelacione analize ne omogućava ovu vrstu
zaključivanja, tako da dobijeni podaci mogu da govore samo o povezanosti, ali na

292
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

žalost ne i o mogućnosti uticaja uspešne separacije na adaptaciju. Za razmatranje

direktnog uticaja separacije na adaptaciju potrebno je proveravati drugačijim
istraživačkim dizajnom. Navešćemo i druge karakteristike ovog istraživanja za koje
smatramo da utiču na ograničenja interpretacije i korišćenja dobijenih rezultata:
istraživanje je zasnovano na procenama samih ispitanika, tj. korišćenja upitnika;
nisu praćene ranije separacije ispitanika od roditelja, razlog odvajanja od kuće,
odnosno odlučivanja za dom, kao i teškoće ujednačavanja uzorka zato što se deca
koja žive u gradu ne odvajaju od svojih roditelja, tako da na podatke mogu uticati
razlike selo/grad.
Dobijeni rezultati o povezanosti psihološke separacije i adaptacije potvrđuju
potrebu daljeg proučavanja povezanosti u cilju razumevanja i predviđanja poteškoća
u razvoju. Rezultati ovog istraživanja ukazuju na složenost povezanosti separacije i
adaptacije, ukazujući najverovatnije, na produženu potrebu ''sigurne baze'' koju
pružaju roditelji uprkos konfliktima kao nužnim manifestacijama izgradnje
samostalnog okruženja mlade osobe nezavisno od svojih roditelja. Implikacije za
savetodavni rad kreću se u pravcu ne naglašavanja niti požurivanja procesa izgradnje
nezavisnosti od roditelja kao i potrebe prihvatanja postupnosti u prilagođavanju
promenama i zahtevima okruženja adolescenata.
Buduća istraživanja bi trebalo da obuhvate longitudinalni nacrt istraživanja,
celokupni period adolescencije, praćenje mera ponašanja, uključivanje procena
roditelja u istraživanje, posmatranje interakcije između roditelja i adolescenata,
ispitivanje drugih faktora koji utiču na povezanost separacije i adapatacije, kao i
kreiranje upitnika za našu populaciju.

LITERATURA

Ainsworth, M. D. S. (1989). Attachment Beyond Infancy. American Psychologist,

44, 709-716.
Baker, R. W. & McNeil, O. V. (1985). Expectation and Reality in Freshman
Adjustment to College. Journal of Counseling Psychology, 32(1), 94-103.
Baker, R. W. & Siryk, B. (1984). Measuring Adjustment to College. Journal of
Counseling Psychology, 31(2), 179-189.
Baker, R. W. & Siryk, B. (1986). Exploratory Intervention With a Scale Measuring
Adjustment to College. Journal of Counseling Psychology, 33(1), 31-38.
Baker, R. W. & Siryk B. (1999). SACQ - Student Adaptation to College
Questionnaire – Manual. Los Angeles, Western Psychological Services.
Blos, P. (1985). The Adolescent Passage. New York, International Universities
Press.
Bowlby, J. (1994). The making & breaking of affectionall bonds. London and New
York, Routledge.

293
Marija Vukelić

Conne, M. T. (1997). Parent-Child Relations across Adulthood. U S. Duck (Ur.)

Handbook of personal Relationships. New York, John Wiley & Sons (str. 451-
468).
Hoffman, J. A. (1984). Psychological Separation of Late Adolescents From Their
Parents. Journal of Counseling Psychology, 31(2), 170-178.
Hoffman, J. A. & Weiss, B. (1987). Family Dynamics and Presenting Problems in
College Students. Journal of Counseling Psychology, 34(2), 157-163.
Kenny, M. E. (1987). The extent and function of parental attachment among first-
year college students. Journal of Youth and Adolescence, 16, 17-27.
Lapsley, D. K. & Power, F. C. (1988). Self, Ego and Identitity – Integrative
Approaches. New York, Springer-Verlag.
Lapsley, D. K. & Rice, K. G. (1989). Psychological Separation and Adjustment to
College. Journal of Counseling Psychology, 36(3), 286-294.
Lopez, F. G. & Campbell, V. L. (1986). Depression, Psychological Separation, and
College Adjustment: An Investigation of Sex Differences. Journal of
Counseling Psychology, 33(1), 52-56.
Lopez, F. G. & Campbell, V. L. (1988). Family Structure, Psychological Separation
and College Adjustment: A Canonical Analysis and Cross-Validation, Journal
of Counseling Psychology, 35, 402-409.
Moore, D. (1987). Parent-Adolescent Separation: The Construction of Adulthood by
Late Adolescents. Developmental Psychology, 23(2), 298-307.
Opačić, G. (1995). Ličnost u socijalnom ogledalu. Beograd, Institut za pedagoška
istraživanja.
Pijaže, Ž. i Inhelder, B. (1988). Intelektualni razvoj deteta. Beograd, Zavod za
udžbenike i nastavna sredstva.
Požarev, V. (2004). Relacije između osobina ličnosti i procene porodičnih odnosa
kod adolescenata u porodičnom i internatskom smeštaju. Diplomski rad. Novi
Sad, Filozofski fakultet.
Rice, K. G., Cole, D. A. & Lapsley, D. K. (1990). Separation-Individuation, Family
Cohesion and Adjustment to College: Measurement Validation and Test of a
Theoretical Model. Journal of Counseling Psychology, 37(2), 195-202.
Rice, K. G. (1992). Separation-Individuation and Adjustment to College: A
Longitudinal Study. Journal of Counseling Psychology, 39(2), 203-213.
Sullivan, K. & Sullivan, A. (1980). Adolescent-Parent Separation. Developmental
Psychology, 16 (2), 93-99.
Vukelić, M. (2005). Psihološka separacija od roditelja i adaptacija na školu i dom
učenika. Magistarska teza. Novi Sad, Filozofski fakultet.

294
 Povezanost psihološke separacije i adaptacije u adolescenciji

ABSTRACT

RELATIONS BETWEEN PSYCHOLOGICAL SEPARATION

AND ADAPTATION OF ADOLESCENTS

Marija Vukelić
Novi Sad

The object of this research is a problem of relations between psychological

separation-individuation as well as adaptation to secondary and boarding school and
differences in separation and adaptation. Explorative research was performed on the
sample of 586 adolescents aged 14-16. The instruments used were: The
Psychological Separation Inventory (PSI, Hoffman, 1984), and The Student
Adaptation to College Questionnaire (SACQ, Baker & Siryk, 1984). The results
showed that adolescents from boarding schools, comparing to those who are not
separated from parents during secondary school, have significant higher level of
separation of both parents, but discriminate analysis showed that adolescents from
boarding schools express nostalgia for their parents and wants more contacts and
support from them. Adolescent from boarding school showed general better
adaptation, but lower emotional adaptation comparing to not separate adolescents.
Discriminate analysis showed that adolescents from boarding schools express low
satisfaction with life in boarding school. The results confirm hypothesis of
connection between psychological separation from parents and adaptation in
adolescence. Canonical correlation analysis showed two statistically significant
canonical factors. First factor shows significant connection of lower independence
and better adaptation, with 23% explained variance. Second factor indicates
connection of lower functional, emotional and attitude independence and better
adaptation, with 12% of explained variance. Results are argued in light of theory
separation-individuation and importance of meaning of separation from their parents
for adolescents for adaptation on request for adaptation on secondary school and
boarding school.

Key words: psychological separation-individuation, adaptation, adolescence.

295