Professional Documents
Culture Documents
القول المبين في حكم الاستهزاء بالمؤمنين
القول المبين في حكم الاستهزاء بالمؤمنين
فـــــي
خحل٠ض هلل ،وط ًٜخهلل وؿ ٜٞه ًٜعؿى ٙخهلل ،وه ًٜآ ،٦ٛوطذس ،٦و ٢ٟوخال.٥
ؤٟد زوض:
ُهظ ٥عؿدٛص طًٌنش ،ؤطٜهد زلدػغش ؤُٔٛعهد ،زو٤ىخ " :١د٘ ٞخالؿعهؼخء
زددلاٌ٤ٟن ".
ؤدسسط ٣شغ٧د عجدء ه٠ى ٝخِ٤ٛن هبد ،وخهلل خدلىُْ وخذلدصٌ بذل ؿىخء خٛـسُ.ٚ
وٓض عًسط يف ظشغََ ٧ظ ٥خٛغؿدٛص زعٔضمي مسددص خٛشُز خٛوالٟص :زل٠ض ز٢
طدحل خٛوؽٌُ٠ن؛ ُ٘عسط ٦ٛسـدزد َعؼ ٢٠ؿٜر ٓغخءهتد ،وبزضخء خدلالدلدض هُٜهد،
وٗعدزص ظٔغَق ذلدُ .ع٘غ ٝشُش٤د خجل ُٜٚـ دِل ٦خهلل ظودذل ـ ز٘عدزص ٧ظ ٥خ٠ٜ٘ٛص
ٟش٘ىعخ:
1
زـ ٞخهلل خٛغضب ٢خٛغدُٞ
خٜٛه ٞط ٚه٣ ًٜسُ٤د زل٠ض ،وه ًٜآ ،٦ٛوطذس ،٦وؿ ٜٞظـ٠ُٜد ٗؽًنخ.
2
ُة٤٧ ١دٕ كد٧غش ٢ٟخٛلىخ٧غ خٛضسُٜص ه ًٜزالص خدلـٌ٠ٜن ،ؿدعض ٟـًن خٛغَخ،
وخ٣عشغض خ٣عشدع خٛش٠ؾ ُٜٞ ،ظوض زٜضش بؿالُٟص بال جؽ٠ط هُٜهد ،وال صخع
ٟـ ٜٞبال صسٜط ُُ.٦
و ٍ٧كد٧غش ال ظسشغ خبًن ؤزضخ ،ز٤ٟ ٍ٧ ٚظعش زـُ ٚهظخذ ٢ٟخهلل ـ جٚ
وهال ـ ٓض خ٣ؤض ً٠د ،٦ٟوٟاط٣ص ز ُٜٚزالء ٓض خصذل ٞكالٟ ،٦ٟد ههض ؤهند دٜط
يف رلع٠ن بال ؤزدصظ ٦وٓؼط هُ ،٦ُٜدعظِوط ه ٦٤خخلًنخض ،و٣ؼٛط ه ٦ُٜخدلظدجر
وخ٘٤ٛسدض...
بهند خٛـشغَص وخالؿعهؼخء زددلاٌ٤ٟن ،خٛظَٓ ٢دٛىخ :عز٤د خهللٍ ،ب خؿعٔدٟىخ؛ ُإظىخ دبد
ػلس ٦خهلل وَغػد ،٥وخجع٤سىخ ٟد َ٘غ ٦٧وؽلٔع.٦
دٔد بهند كد٧غش ٓظعش ،دغَص ز٘ ٚوطَ ؿُث ٟشٌن ،وط ٖٛألهند ظإٌب بذل
ؤطى ٙخٛضَ ٢وٓىخهضُ ٥عٔ٤ؼهد ،وبذل ؤعٗد ٦٣وٟسدُ ٦ُ٣عهضٟهد.
وؤٌ شٍء ٢ٟخٛضََ ٢سًٔ زوض خٛـشغَص زإظسده ٦ال ٛشٍء؛ و ٢٘ٛألهن ٞآ٤ٟىخ
زدهلل ،وخظسوىخ عؿى ٦ٛـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ يف ٟٗ ٚد َإظى ١وَظعو١؟ (
وٟد ٠ٔ٣ىخ ٤ٟه ٞبال ؤَ ١ا٤ٟىخ زدهلل خٛوؼَؼ خحلُ٠ض ـ خٛظٌ ٖٜٟ ٦ٛخٛـ٠دوخض
وخألعع وخهلل ه ٚٗ ًٜشٍء شهُض) [ خٛربوؾ.]: -9 :
وخدلـعٔغت ٜٛعدعَز خإلؿالَ ،ٍٟو ٜٞؤ٧ ١ظ ٥خٛلد٧غش خخلسُؽص؛ دل ظ٤عشغ يف ػ٢ٟ؛
ٗد٣عشدع٧د يف ػ٤٤ٟد ٧ظخ ،وطٛ ٖٛوضش ؤؿسدذ؛ ٤ٟهد:
3
خزعودص خدلـٌ٠ٜن ه ٢ظودٗ ُٞٛعدذ خهلل ،وؿ٤ص عؿى ٦ٛـ ط ًٜخهلل - 2
ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ .
بدُدء خدلـعو٠غَ ٢خٛظُٜسٌُن ٧ظ ٥خٛلد٧غشُٛ ،ع٤٘٠ىخ ٢ٟخالؿعُالء - 3
ه ًٜخٛسالص خإلؿالُٟص زـهىٛص وَـغ.
ظـشًن صبُن وؿدج ٚخإلهال ٝخدلغجُص وخدلـ٠ىهص وخدلٔغوءش ٛسػ ٧ظ٥ - 4
خٛلد٧غش ،سضٟص ألًغخع خُٛهىص وؤط٣دهب.ٞ
صسى ٙؤجـدً ٝغَسص زٌن طِىٍ خدلـٌ٠ٜن؛ زدؿ ٞخإلؿال ٝوخٛوٜٞ؛ - 5
ظو ٚ٠ه ًٜظشىَ ٦طىعش خإلؿال ،ٝوبكهدع خدلـٌ٠ٜن دبلهغ خٛـىء.
وٗ٧ ٚظ ٥خألؿسدذ دٔدجْ وخػذص؛ ال َغظدذ ُُهد ٟا ،٢ٟوؿُإٌب ظضهُٞ
ط ٖٛزدألصٛص خجلُٜص ـ ب ١شدء خهلل ظودذل ـ. .
ٔٛض ؤسرب٣د خهلل يف ٗعدز ٦خٛوؼَؼ ؤ٧ ١ظ ٥خٛلد٧غش خٛظ٠ُٟص ؿالح ٢ٟؤؿٜذص
خٛشُـدَٔ ١ظُ ٦ه ًٜؤٛـ٤ص خِ٘ٛدع وخدل٤دٌُٔنُٛ ،ضس ٚز ٦خٛى ٢٧وخٛؼوَ هًٜ
خدلاٌ٤ٟن ،وُٛظض ز ٦خ٤ٛدؽ ه ٢ؿسُ ٚخهلل ظودذل.
* خٛظ َ٤خألو:ٙ
بسسدع خهلل ؿسذد ٦٣وظودذل ؤ ١صَض ١خِ٘ٛدع يف ٟٗ٘ ٚد ١وػٟد١؛ خٛـشغَص
٢ٟخدلاٌ٤ٟن؛ ألج ٚبؽلدهن ٞوظىدُض.ٞ٧
4
و٧ظٓ ٥دهضش هدٟص ٓغع٧د خهلل ؿسذد ٦٣وظودذل زٔى ( :٦ٛػَٜٛ ٢ظَِٗ ٢غوخ
خحلُدش خٛضُ٣د وَـشغو ٢ٟ ١خٛظَ ٢آ٤ٟىخ وخٛظَ ٢خظٔىخ ُىٓهَ ٞى ٝخُٔٛدٟص وخهلل
َغػّ َ ٢ٟشدء زًٌن دـدذ )[ خٛسٔغش.]323 :
وزٔى ٦ٛظودذل ( :ب ١خٛظَ ٢ؤجغٟىخ ٗد٣ىخ ٢ٟخٛظَ ٢آ٤ٟىخ َؼذ٘ى ١ـ وبطخ
ٟغوخ هبَ ٞعٌدٟؼو ١ـ وبطخ خٜٔ٣سىخ بذل ؤٜ٧ه ٞخٜٔ٣سىخ ُ٘هٌن ـ وبطخ عؤوٞ٧
ٓدٛىخ ب٧ ١االء ٛؼدٛى ١ـ وٟد ؤعؿٜىخ هُٜه ٞددُلٌن )[خدلـٌِِن]44-3::
.
وزٔى ٦ٛظودذل ( :وٗ ٞؤعؿ٤ٜد ٣ ٢ٟيب يف خألوٌٛن ـ وٟد َإظُه٣ ٢ٟ ٞيب بال
ٗد٣ىخ زَ ٦ـعهؼئو [ ) ١خٛؼسغٍ. ]7،8:
وزٔى ٦ٛظودذل ( :ؤٛض ؤعؿ٤ٜد ٓ ٢ٟس ٖٜيف شُن خألوٌٛن ـ وٟد َإظُه٢ٟ ٞ
عؿى ٙبال ٗد٣ىخ زَ ٦ـعهؼئو [ ) ١خحلجغ. ]21،22:
* ٍُِ ٧ظ ٥خَِدض وًًن٧دَ :سٌن خهلل ظودذل ؤ ١خٛـشغَص زددلاٌ٤ٟن طِص ٢ٟ
طِدض خ٘ٛدُغََٔ ،٢دوٟى ١هبد صهىش خٛغؿ ،ٚوؤظسدهه ،ٞوَظضو ١هبد خ٤ٛدؽ
ه ٢خإلطهد ١وخٔٛسىٛ ٙضَ ٢خهلل ظودذل.
* خٛظ َ٤خٛؽدين:
5
بسسدع خهلل ؿسذد ٦٣وظودذل هٓ ٚٗ ٢ىَ ٝغؿ ٚبُٛه ٞعؿىال ،ؤو ٣سُد ،ؤ ١ؤوٙ
هَٔ ٚ٠ىٟى ١ز ٦ذبد :٦٧خٛـشغَص وخٛعه٘ ٞز ،٦ودب ٢آٟ ٢ٟو.٦
ٓد ٙظودذل يف ٓظص ٣ىح ٟن ٓىُٔ ( :٦ٟد ٙخدل أل خٛظَِٗ ٢غوخ ٓ ٢ٟىٟ ٦ٟد
٣غخٕ بال زشغخ ٟؽ٤ٜد وٟد ٣غخٕ خظسوٖ بال خٛظَ ٞ٧ ٢ؤعخط٤ٛد زدصٌ خٛغؤٌ وٟد
٣غي ٞ٘ٛه٤ُٜد ُ ٢ٟؼ ٚز٣ ٚلٗ ٞ٘٤دطزٌن ) [ ٧ىص. ]38:
وٓد ٙظودذل يف ٓظص ٧ىص ٟن ٓىٓ ( :٦ٟد ٙخدل أل خٛظَِٗ ٢غوخ ٓ ٢ٟى ٦ٟب٣د
٤ٛغخٕ يف ؿِد٧ص وب٣د ٤ٛل ٢ٟ ٖ٤خخ٘ٛدطزٌن) [ خألهغخٍ.]77:
وٓد ٙظودذل يف ٓظص ٟىؿً ٟن ُغهى٠ُٜ ( :١د جدء ٞ٧زأَدظ٤د بطخ ٤ٟ ٞ٧هد
َؼذ٘ى[ ) ١خٛؼسغٍ ]58:بذل ؤٓ ١د ٙظودذل ( :و٣دصي ُغهى ١يف ٓىٓ ٦ٟدٙ
َد ٓى ٝؤُٛؾ رل ٟ ٖٜٟظغ و٧ظ ٥خألهندع ذبغٌ ٢ٟربيت ؤُال ظسظغو ١ـ ؤ ٝؤ٣د
سًن ٧ ٢ٟظخ خٛظٌ ٧ى ٟهٌن وال َ٘دص َسٌن ـ ُٜىال ؤ ٍٔٛه ٦ُٜؤؿىعش ٢ٟ
ط٧ر ؤو جدء ٟو ٦خدلالج٘ص ٟٔعغٌ٣ن ) [خٛؼسغٍ62:ـ. ]64
وٓد ٙظودذل يف شإ٣ ١سُ٤د زل٠ض ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ( :وبطخ عإٓ
خٛظَِٗ ٢غوخ بَ ١عشظو ٖ٣بال ٧ؼوخ[ )..خأل٣سُدء. ]47:
وٓد ٙظودذل ( :وبطخ ُٓ ٚذل ٞآ٤ٟىخ ٗ٠د آ ٢ٟخ٤ٛدؽ ٓدٛىخ ؤ ٣ا٠ٗ ٢ٟد آ٢ٟ
خٛـِهدء ؤال بهن ٞ٧ ٞخٛـِهدء و ٢٘ٛال َو٠ٜى ١ـ وبطخ ٔٛىخ خٛظَ ٢آ٤ٟىخ ٓدٛىخ
آ٤ٟد وبطخ سٜىخ بذل شُدؿُ٤هٓ ٞدٛىخ ب٣د ٟو٘ ٞبظلد ضلٟ ٢ـعهؼئو ١خهلل َـعهؼت
هب ٞوؽلض ٞ٧يف ؿٌُدهنَ ٞو٠هى[ ) ١خٛسٔغش. ]26-24:
6
* ٍُِ ٧ظ ٥خٛىٓدجن خٛيت طٗغ٧د خهلل يف ٗعدز ٦ص ُٚٛه ًٜؤ ١خٛـشغَص
وخالؿعهؼخء زددلاٌ٤ٟن ظغٗص َعىخعؼهد خِ٘ٛدع ٗدزغخ هٗ ٢دزغ ،وط ٖٛألهن ٞدل
غلضوخ ؤِ٣ظ ؿالح ٤ٟهد يف ٟٔدوٟص دؼذ خهلل ،وخٔٛؼدء ه ًٜشغه.٦
وَ إٌب ٧ظخ طغػلد يف سـىخض خٛظُٜسٌُن خدلـعو٠غَ ،٢خٛيت عمسى٧د ٛإلؿددص
زددلـٌ٠ٜن ،وخٔٛؼدء ه ًٜصَ٤ه ٞوهُٔضهت ،ٞه ٢ؿغَْ ٟـز ؤُ٘دع،ٞ٧
وظُ٘٤ؾ ُـغٞ٧؛ بط خخلـىخض خحلغزُص خٛيت خزبظو٧د زدءض زدِٛش ،ٚوخٔ٣ؼط
زدذلؼؽلص وخخلج.ٚ
ٓد ٙخٛشُز خٛوالٟص هسض خٛغضب ٢خٛضوؿغٌ ـ عضب ٦خهلل ظودذل وًِغ ٦ٛـ
ه٤ضٟد ؿح ٚهٟٔ ٢ىٛص ظـٍء ٜٛضَ ،٢وظـو"ٍ٧ ،٦ُُ ٢خٛضَ ٢ؿسر خٛـدجُِص
وخٛشٔدّ":
٧ظُ٘ ٥غش عٗؼ٧د " خالؿعو٠دع " يف ظو ٦٠ُٜخٛؽٔديف؛ خٛظٌ ٧ى خٟعضخص
ٜٛذغوذ خٛظُٜسُص ،ػ ٢٠زبـُؾ طهُىين ؤؼسعع " ٦خٛربوظىٗىالض " خٛظهُىُ٣ص
خدلع٘شِص .ظٜٔد٧د زدٔٛسى ٙوخٛعشجُن ؤطذدذ خدلسدصت خٔٛىُٟص ،وخدلظخ٧ر
خدلدصَص ،وخ٤ٛذ ٚخٛىؼُ٤ص؛ خدلـُٜص زشودعخض َـعذـ٤هد خٛظَ٣ ٢ـىخ دلد شلد
7
طٗغوخ ز ،٦وخدلغجِى ١حلدجدض يف طضوع ،ٞ٧و٤ٟ ٍ٧سؽٔص ٢ٟ
ظ"ٖٜخٛربوظىٗىالض"خ٧ـ
( . )2
وجدء يف " خٛربوظىٗى " ٙخٛـدزن هشغ " ٢ٟ ،زغوظىٗىالض " طهُى١؛ ٟد
٣ظ:٦
وٓض ه٤ُ٤د ه٤دَص هلُ٠ص زدحلؾ ٗ ٢ٟغخٟص عجد ٙخٛضَ ٢ٟ ،٢خألٌُٟن " ًًن
خُٛهىص " يف ؤهٌن خ٤ٛدؽ ،وزظ ٖٛصلذ٤د يف خإلػغخع زغؿدٛعه ٞخٛيت ٗد ١ؽل٘٢
ؤ ١ظ٘ى ١هٔسص ٗاوصخ يف ؿغَٔ٤د ...خ٧ـ (. )3
وٓد ٙخألؿعدط هسض خٛغضب ٢خدلُضخين ٟوضصخ خأل٧ضخٍ خٛيت َٜعٍٔ ُُهد
خدلـعو٠غو ١وخدلسشغو ١وخدلـعشغٓى ١يف زلدعزص خدلـٌ٠ٜن:
خذلضٍ خٛؽدٛػ ... " :ظشىَ ٦طىعش خإلؿال ٝيف ِ٣ىؽ خدلـٌ٠ٜن ،وطٖٛ
زوضش سـؾ ٢ٟسـؾ خذلجى ٝخٛلددلص خِشبص٤ٟ ،هد خخلـؾ خٛعدُٛص:
ٟٔدزٜص زوغ ؤد٘د ٝخإلؿال ،ٝوؤعٗد ،٦٣وظشغَودظ٦؛ زدالؿعهؼخء، - 6
وخٛـشغَص ،وخالػصعخء ،ووطَ خدلـع٠ـٌ٘ن هبد :زدٛغجوُص ،وخٛـعإسغ،
وخٛعوظر ،وخجل٠ىص ،وضلى ط ٢ٟ ٖٛخٛوسدعخض خٛيت ظؼوَ ضبدؿص خدلعضٌَ٤ن
ٜٛع٠ـٖ زضَ٤ه ،ٞوظِط يف ؤهؼدص ،ٞ٧يف عٗر خدلعذٌٜٜن ٢ٟخٛضَ.٢
خدعٔدع ه٠ٜدء خٛضَ ٢خإلؿال ،ٍٟوخػصعخئ ،ٞ٧وبجلدئ ٞ٧بذل ؤػُْ - 7
ٟـد ٖٛخٗعـدذ خٛغػّٛ ،عًِ٤ن خدلـٌ٠ٜن ٤ٟه ،ٞو ٢ٟؿغَٔعهٍ ،ٞب ظٔضمي
جهٜص ٤ٟذغٌُن بذل ٟغخٗؼ خٛظضخعشُٛ ،وـىخ طىعش ٟشى٧ص ؿُحص ه٢
خٛعـسُْ خإلؿال ،ٍٟظىؿال بذل ظشىَ ٦خإلؿالِ٣ ٝـ ٦ه ٢ؿغَٔه )4("ٞخ٧ـ
.
8
وٓد ٙخألؿعدط دـين هؽ٠د١؛ وخطِد خخلـص خٛيت ددٗهد خدلـعو٠غوِٜٛ ١ظٚ
زٌن ه٠ٜدء خألٟص خإلؿالُٟص وخٛودٟص:
" ...سٜظىخ بذل خخلـص خ٘٤ٛغخء خٛيت ظسىن ه ًٜؤٓ ١ـن خٛظٜص زٌن هدٟص
خدلـٌ٠ٜن ،وزٌن ه٠ٜدء خألٟص؛ َٔـن خٛظٜص ـ هُٜ٠د ـ زٌن خٔٛغآ١؛ وؤٟص
خٔٛغآ ... ١وزضؤوخ ضبٜص ٟـوىعشٟ ،ـععغش ،خؿعوٜ٠ط ٗ ٚؤُدٌ٣ن خٛضهدَص
وخإلشدهص ،وؤؿدُٛر ه ٜٞخِ٤ٛؾ وخالجع٠دمٛ :عشىَ ٦مسوص ه٠ٜدء خألٟص؛ دىت
ظ٘غ٧ه ٞخألٟص ،وظغُغ ـ ٍ ٢ٟب ـ خالجع٠دع زإٟغ ،ٞ٧ؤو خٛعإؼغ زو٠ٜه.ٞ
ٛو ٜٞ٘زوض ٧ظخ خٛوغع خدلىجؼ ٜٛذٔدجْ خجلُٜص :ؤصعٗع ٞؤ٤ٟ ١سن ٧ظ٥
خٛلد٧غش و٤ٟشإ٧د؛ ٢ٟوٗغ ؤهضخء خإلؿالٝ؛ خٛظَ ٢ال َإٛى ١جهضخ يف خٔٛؼدء
ه ،٦ُٜوه ًٜؤظسده.٦
وبط ٓض وط٤ٜد بذل ٧ظ ٥خحلُٔٔصُ ،ة٣د ؿ٤٤عٔ ٚبذل حبػ آسغ؛ ؤال و٧ى :د٘ٞ
٧ظ ٥خٛلد٧غش .ود٘ ٢ٟ ٞضبٜهد شلَ ٢ضهٍ خإلؿالٝ؟
* خٔٛـ ٞخألو:ٙ
9
خالؿعهؼخء زوُر سَ ،٦ُُ ٍْٜٔؤو سُٟ ٍُٜٔـعٔظع؛ وطٗ :ٖٛدالؿعهؼخء
زدٛـى ٙوخٔٛظغ ،وخٛوغؾ وخٛوىع ،وخٛوجٜص وخحل٠دٓص ،وخٌٛؼر وخٛسال٧ص.
و٧ظخ خٔٛـ ٞد٘ :٦٠خٛعذغمي؛ بط ٧ى ٗسًنش ٗ ٢ٟسدجغ خٛظ٣ىذ ،خٛيت دظع خهلل
هسدص ٥خدلاٌ٤ٟن ٢ٟخٛىٓىم ُُهد ،وعظر ه ًٜخٓعغخُهد هظخزد ؤ٠ُٛدُٔ ،د ٙظودذل:
( َد ؤَهد خٛظَ ٢آ٤ٟىخ ال َـشغ ٓىٓ ٢ٟ ٝى ٝهـً ؤَ٘ ١ى٣ىخ سًنخ ٤ٟه ٞوال
٣ـدء ٣ ٢ٟـدء هـً ؤ ٢َ٘ ١سًنخ ٤ٟه ٢وال ظ٠ٜؼوخ ؤِ٣ـ٘ ٞوال ظ٤دزؼوخ
زدألٔٛدذ زحؾ خالؿ ٞخِٛـىّ زوض خإلؽلـــــد ١وٟــــ٢
ٛــــَ ٞعــر ُإوٛحــٖ ٧ـــ ٞخٛلدٛــــ٠ى)١
[خحلجغخض.]22:
ُ ٢٠وٓن يف ٟؽ٧ ٚظخ؛ ُةظلد ه ٦ُٜخإلٓالم ،وخٛعىزص خ٤ٛظىح ،وهٔض خٛوؼٝ
ه ًٜؤ ١ال َوىص.
* خٔٛـ ٞخٛؽدين:
خالؿعهؼخء زددلـ ٜٞدلد ٓد ٝز ٢ٟ ٦ؤد٘د ٝخهلل ؿسذد ،٦٣وؿ٤ص عؿى ٦ٛـ طًٜ
خهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ؛ وطٗ ٖٛدالؿعهؼخء دب ٢ددُق ه ًٜخٛظٜىخض ،ؤو دػ
خ٤ٛدؽ ه ًٜخٛـدهدض ،ؤو دب ٢ؤهًِ حلُع ٦وعُن ؼىزُ ٦ىّ خ٘ٛوسٌن ظإؿُد؛
زغؿى ٙخهلل ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ .
و٧ظخ خٔٛـ ٞد٘ ٦٠دًُٜ٘ ٞق شضَض ،ال ؤدر ؤ ١ؤُجن ز ٦ؤمسده٘ ٞدىت
ؤطٗغ ؤٟغَ ٢ب ١وجضخ ُُٓ ٢٠د ٝز٧ ٦ظخ خٔٛـ ٞدل ػل٘ ٞه ٦ُٜهبظخ خحل٘ ٞخٌُٜٛق
خٛشضَض:
ؤدضعلد :ؤَ٘ ١ى ١خدلـعهؼت جد٧ال زإٟ ١د خؿعهؼؤ ز ٢ٟ ٦خٛشغَوص
خإلؿالُٟصٗ .إَ ١ـعهؼت زٔظغ خٛؽىذ ،وال َو ٜٞؤ ١ظٔظًن خٛؽُدذ بذل
ؤ٣ظدٍ خٛـدٌٓن ٢ٟؿ ٢٤خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ .
11
ؼدُ٣ه٠د :ؤ ١ال َٔظض زدؿعهؼخج ٦طخض خٛوسدصش خٛيت ٓد ٝهبد خٛغج ٚخدلـ.ٜٞ
ٗ إَ ١ـعهؼت زٜذُص عجٟ ٚـ ٜٞدلد ُُهد ٢ٟهُر سَ ،ٍْٜٔال ٘ٛىهند ؿ٤ص ٢ٟ
ؿ ٢٤خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ .
ُ ٢٠دل َ٘ ٦ُُ ٢ؤدض ٧ظَ ٢خألٟغَ٢؛ وخؿعهؼؤ زغجٟ ٚـ ٜٞدلد ٓد ٝز٢ٟ ٦
خٛىخجسدض ؤو خٛـ٢٤؛ ُةَ ٦٣ظسخ ٟغظضخ ه ٢خإلؿال ٝبٗ ١دٟ ١ـ٠ٜد ـ وخٛوُدط
زدهلل ـ غلر ه ًٜخإلٟد ٝؤ ١غلغٌ ه ٦ُٜؤد٘د ٝخٛغصش خٛيت ٓغع٧د خِٔٛهدء يف
ٗعسهُُ ،ٞـععدذ ؼالؼص ؤَدٝ؛ ُة ١ظدذ وبال ٓع ٚزدٛـَُ ،وال َظ ًٜه ،٦ُٜوال
َضُ ٢يف ٟٔدزغ خدلـٌ٠ٜن ،وال َغؼ ٦ؤٓدعز ٦خدلـ٠ٜى ،١وَِ٤ـز هٔض ػوخج٢ٟ ٦
خدلـ٠ٜص دد ٙدُدظ .. ٦بخل ٟد طٗغ يف زدذ " ؤد٘د ٝخدلغظض ".
( ػلظع خدل٤دُٔى ١ؤ ١ظ٤ؼ ٙهُٜه ٞؿىعش ظ٤سحه ٞدبد يف ٜٓىهب ٚٓ ٞخؿعهؼئوخ ب١
خهلل سلغؾ ٟد ربظعو ١ـ وٛح ٢ؿإٛعهُٔٛ ٞى ٢ٛبظلد ٗ٤د طلىع وٜ٣ور ٓ ٚؤ زدهلل
وآَدظ ٦وعؿى٤ٗ ٦ٛع ٞظـعهؼئو ١ـ ال ظوعظعوخ ٓض ِٗغًب زوض بؽلد ٞ٘٣ب٣ ١وَ
ه ٢ؿدجِص ٣ ٞ٘٤ٟوظذ ؿدجِص زإهنٗ ٞد٣ىخ رلغٌٟن ) [خٛعىزص75:ـ . ] 77
ووج ٦خالؿعضال ٙهبظ ٥خَِص َعسٌن زظٗغ ؿسر ٣ؼوذلد؛ وؿسر ٣ؼوذلد ٟد عوخ٥
خز ٢جغَغ خٛـربٌ يف "ظِـًن "٥وخز ٢ؤيب ددًب؛ زةؿ٤دص ال زإؽ ز ٦ه ٢هسض خهلل
11
خز ٢ه٠غ ـ عػٍ خهلل ه٤ه٠د ـ ٓدٓ :ٙد ٙعج ٚيف ًؼوش ظسىٕ ،يف رلٜؾٟ :د
عؤَ٤د ٟؽٓ ٚغخج٤د ٧االء؛ ؤعًر زـى٣د ،وال ؤٗظذ ؤٛـ٤د ،وال ؤجنب ه٤ض خٜٔٛدء.
ُٔد ٙعج ٚيف خجملٜؾٗ :ظزط ،و٤ٟ ٖ٤٘ٛدُْ ،ألسرب ١عؿى ٙخهلل ـ طًٜ
خهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ُ ،سٜي ط ٖٛخ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ و٣ؼٙ
خٔٛغآٓ .١د ٙهسض خهلل ز ٢ه٠غُ :إ٣د عؤَعٟ ٦عؤٜد حبٔر ٣دٓص عؿى ٙخهلل ـ
ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ،ظ٘٤س ٦خحلجدعش ،و٧ى َٔىَ :ٙد عؿى ٙخهلل بظلد ٗ٤د
طلىع وٜ٣ور .وعؿى ٙخهلل ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ َٔى ( :ٙؤ زدهلل
وآَدظ ٦وعؿى٤ٗ ٦ٛع ٞظـعهؼئو ١ال ظوعظعوخ ٓض ِٗغًب زوض بؽلد ) ٞ٘٣ؤ٧ـ .
ُإُدص ؿسر خ٤ٛؼو :ٙؤ ١خهلل د٘ ٞهٓ ٢ٟ ًٜد٧ ٙظ ٥خدلٔدٛص يف عؿى ٦ٛـ
ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ وؤطذدز ٦خٔٛغخء :زإٟ ٦٣ـعهؼت زدهلل ،وآَدظ،٦
وعؿى٦ٛ؛ بط خالؿعهؼخء دب ٢ؤٓد ٝشغم خهلل ،وه ٚ٠زأَدظ ،٦وخظسن عؿى٦ٛ؛ ٧ى يف
خحلُٔٔص خؿعهؼخء زدهلل ،وآَدظ ،٦وعؿىٍ ٢٠ُ .٦ٛب د٘ ٞخهلل ه ًٜطددر ٧ظ٥
خدلٔدٛص خٛشُ٤وص زدِ٘ٛغ.
وال َٔىٓ ٙدج :ٚب٧ ١ظخ خحل٘ ٞسدص دب ٢خؿعهؼؤ زغؿى ٙخهلل ـ ط ًٜه٦ُٜ
وؿ ٜٞـ وؤطذدز ٦خٔٛغخء ،بط خٛوربش زو٠ى ٝخِٜٛق ،ال خبظىص خٛـسر٠ٗ ،د
ٓغع ط ٖٛخٛو٠ٜدء ـ عضبه ٞخهلل ظودذل ـ .
ٓد ٙخإلٟد ٝؤزى ز٘غ خجلظدص ( ض٧481ـ ) ه٧ ًٜظ ٥خَِص:
" ُُ ٦خٛضالٛص ه ًٜؤ ١خٛالهر وخجلدص ؿىخء يف بكهدع ٗ٠ٜص خِ٘ٛغ هًً ًٜن
وج ٦خإلٗغخ .٥أل٧ ١االء خدل٤دٌُٔن طٗغوخ ؤهنٓ ٞدٛىخ ٟد ٓدٛىٛ ٥وسدُ ،إسرب خهلل
هِٗ ٢غ ٞ٧زدٜٛور زظ .ٖٛوعوي خحلـ ٢وٓعدصش ؤهنٓ ٞدٛىخ يف ًؼوش ظسىٕ:
ؤَغجى ٧ظخ خٛغج ٚؤَِ ١عخ ٓظىع خٛشد ٝودظىهند!! ُ٧هدض ُ٧هدضُ .إؿٜن
خهلل ٣سُ ٦ه ًٜطُ .ٖٛإسرب ؤ٧ ١ظخ خٔٛىِٗ ٙغ ٤ٟه ٞه ًٜؤٌ وجٓ ٦دٛىخ ٢ٟ
12
جِض ؤو ٧ؼُ ،ٙض ٙه ًٜخؿعىخء د٘ ٞخجلدص وخذلدػ ٙيف بكهدع ٗ٠ٜص خِ٘ٛغ.
وص ٙـ ؤَؼد ـ ه ًٜؤ ١خالؿعهؼخء زأَدض خهلل ،ؤو زشٍء ٢ٟشغخجن صَ:٦٤
ِٗغ ُ ٢ٟده " ٦ٜخ٧ـ " ٢ٟؤد٘د ٝخٔٛغآ. )253/4 ( :" ١
وبظلد ؿٔع ٦زع٠د ،٦ٟودل ؤٓعظغ ه ًٜخٛشد٧ض ُُ ٦ـ و٧ى آسغ ُٔغش ـ دلد ُُ٦
٢ٟخِٛدجضش خجلُٜٜص خدلعؤٜص دبـدج ٚخٛعًِ٘ن ،و ٍ٧خؿعىخء خذلدػ ٙوخجلدص يف
ٓؼدَد خٛعًِ٘ن ،و٧ظخ ؤٟغ ٌَِ ٚهٗ ٦٤ؽًن ٢ٟخ٤ٛدؽٟ ،ن ؤ ١خألٟص ٟعِٔص ه.٦ُٜ
ال ؼلٜى ؤَ٘ ١ىٟ ١د ٓدٛى ٢ٟ ٥ط ٖٛجضخ ؤو ٧ؼال ،و٧ى ُِٗ٠د ٗدِٗ :١غ.
ُة ١خذلؼ ٙزدِ٘ٛغِٗ :غ ،ال سالٍ ُُ ٦زٌن خألٟص ...بخل .ؤ٧ـ .
وٓد ٙيف آسغ خٛغؿدٛص خدلظٗىعش " :وال ُغّ يف صبُن ٧ظ ٥خ٤ٛىخٓغ زٌن
خذلدػ ،ٙوخجلدص ،وخخلدجَ ،بال خدل٘غ .٥وٜٗهد ٢ٟؤهلٟ ٞد َ٘ى ١سـغخ،
وؤٗؽغ ٟد َ٘ى ١وٓىهد٤ُُ ،سٌٍ ٠ٜٛـ ٜٞؤ ١ػلظع٧د ،وؼلدٍ هِ٣ ًٜـ٣ ،٦وىط
زدهلل ٟ ٢ٟىجسدض ًؼس ،٦وؤ ُٞٛهٔدز " ٦خ٧ـ .
وٓد ٙؤَؼد يف ٗعدذ " خٛعىدُض ":
13
زدذ ٧ ٢ٟؼ ٙزشٍء ُُ ٦طٗغ خهلل ؤو خٔٛغآ ١ؤو خٛغؿى .ٙوٓــى ٙخهلل
ظودذل:
( وٛح ٢ؿإٛعهُٔٛ ٞى ٢ٛبظلد ٗ٤د طلىع وٜ٣ور ) خَِص .خ٧ـ .
وٓد ٙخٛشُز ؿ٠ُٜد ١ز ٢هسض خهلل ( ض ٧2344ـ ) يف شغد٘ٛ ٦عدذ "
خٛعىدُض" ٟسُ٤د ٟغخص خدلا َٛهبظخ خٛسدذ:
ؤٌ :بَِ٘ ٦٣غ زظ ،ٖٛالؿعشِدُ ٦جبد٣ر خٛغزىزُص وخٛغؿدٛص ،وط٤ٟ ٖٛدٍ
ٜٛعىدُض.
وذلظخ ؤصبن خٛو٠ٜدء هِٗ ًٜغ ُ ٢ٟو ٚشُحد ٢ٟط ٢٠ُ ،ٖٛخؿعهؼؤ زدهلل ،ؤو
ز٘عدز ،٦ؤو زغؿى ،٦ٛؤو زضَِٗ ،٦٤غ ،وٛى ٧دػال دل َٔظض دُٔٔص خالؿعهؼخء
بصبدهد .خ٧ـ .
وٓد ٙخٛشُز هسض خٛغضب ٢ز ٢دـ ( ٢ض ٧ 2396ـ ) يف ٗعدزٓ " ٦غش
هُى ١خدلىدضَ:" ٢
و٧ ٢ٟظخ خٛسدذ :خالؿعهؼخء زدٛو ،ٜٞوؤ ،٦ٜ٧وهض ٝخدعغخٟه ،ٞؤو خٛىُٓوص
ُُه ٞألج .٦ٜخ٧ـ .
وٓد ٙخٛشُز هسض خٛغضب ٢ز٣ ٢دطغ خٛـوضٌ ( ض ٧ 2487ـ ) يف ٗعدز" ٦
خٔٛى ٙخٛـضَض ":
و ٢ٟخدلوٜى ٝؤ ١خالؿعهؼخء وخذلؼ ٙزشٍء ٧ ٢ٟظ ٥ـ ؤٌ دلظٗىعش يف خَِص
ـ ؤشض ٢ٟخِ٘ٛغ خجملغص؛ أل٧ ١ظخ ِٗغ ،وػَدصش خدعٔدع وخػصعخء .خ٧ـ .
14
وٓد ٙخٛشُز خٛوالٟص زل٠ض عشُض عػد (ض ٧ 2465ـ ) يف ظِـًن خَِص:
"٣ ...سإ ٥ـ ؤٌ ٣سإ خهلل زل٠ضخ ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ٣سإ ٟاٗضخ،
زظٌُص خٔٛـٞ؛ ؤ ٦٣ب ١ؿإذل ٞه ٢ؤٓىخذل٧ ٞظَ ،٥وعظعو ١ه٤هد زإهن ٞدل َ٘ى٣ىخ
ُُهد جدصَ ٢وال ٘٤ٟغَ ،٢ز٧ ٚدػٌٛن الهسٌن٠ٗ ،د ٧ى شإ ١خٛظَ ٢ؼلىػى ١يف
خألددصَػ خدلشعِٜص؛ ٜٛعـ ٍٜوخٛعٜهٍ ،وٗد٣ىخ َل٤ى ١ؤ٧ ١ظخ هظع ٟٔسى،ٙ
جلهٜه ٞؤ ١خزبدط ؤٟىع خٛضَٛ ٢وسد وذلىخ ،ال َ٘ى ١بال شل ٢خزبظ٧ ٥ؼوخ ،و٧ى:
ِٗغ زلغ.
وٌَِ ٚه٧ ٢ظخ ٗؽًن ٢ٟخ٤ٛدؽ ،ؼلىػى ١يف خٔٛغآ ،١وخٛىهض وخٛىهُض،
ٗ٠د َِوٜى ١بط ؼلىػى ١يف ؤزدؿُٜه ،ٞوؤٟىع صُ٣د ،ٞ٧ويف خٛغجد ٙخٛظَ٢
َعِ٘هى ١زدٛع٤دصع هُٜه ،ٞوخالؿعهؼخء هب ... ٞـ بذل ؤٓ ١د ٙـ وخَِص ٣ض
طغَخ يف ؤ ١خخلىع يف ٗعدذ خهلل ،ويف عؿى ٙخهلل ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿٜٞ
ـ ،ويف طِدض خهلل ظودذل ،ووهض ،٥ووهُض ،٥وجوٜهد ٟىػود ٜٛور وخذلُؼِو،
ٗ ٚط ٢ٟ ٖٛخِ٘ٛغ خحلٍُٔٔ خٛظٌ ؼلغؾ ز ٦خدلـ ٢ٟ ٜٞخدلٜص ،وذبغٌ ه ٦ُٜز٦
ؤد٘د ٝخٛغصش ،بال ؤَ ١عىذ ،وغلضص بؿال ." ٦ٟخ٧ـ .
15
و٧ظخ ؤَؼد ٢ٟطِدض خدل٤دٌُٔن ،ال َـ ٜٞؤدض ٢ٟهُسه ٞودلؼ ٞ٧يف صبُن
خألدىخ ،ٙدىت وال خدلعظضٓىَ ١ـ٠ٜى٤ٟ ١هٞ؛ ب ١جدء ؤدض ٤ٟه ٞدبد ٙجؼَ،ٚ
ٓدٛىخ٧ :ظخ ٟغخء ،وب ١ددء زشٍء َـًنٓ ،دٛىخ :ب ١خهلل ًين ه ٢طضٓص ٧ظخ.
ٗ٠د عوي خٛسشدعٌ ...ه ٢ؤيب ٟـوىص ـ عػٍ خ ٦ٛه ٦٤ـ ٓد " :ٙدلد ٣ؼٛط
آَص خٛظضٓص؛ ٗ٤د ضلد ٟٚه ًٜكهىع٣دُ ،ذدػ عجُ ٚعظضّ زشٍء ٗؽًنُٔ ،دٛىخ:
ٟغخجٍ .وجدء عجُ ٚعظضّ زظدمُٔ ،دٛىخ :ب ١خهلل ٌٛين ه ٢طضٓص ٧ظخ " وعوخ٥
ٟـ ٜٞيف طذُذُ .٦خ٧ـ .
وٓد ٙظودذل:
( وٓض ٣ؼ ٙه ُٜٞ٘يف خ٘ٛعدذ ؤ ١بطخ مسوع ٞآَدض خهلل َِ٘غ هبد وَـعهؼؤ هبد ُال
ظٔوضوخ ٟوه ٞدىت ؼلىػىخ يف دضَػ ًًن ٥ب ٞ٘٣بطًخ ٟؽٜه ٞب ١خهلل جدٟن خدل٤دٌُٔن
وخ٘ٛدُغَ ٢يف جه ٞ٤صبُود ) [ خ٤ٛـدء. ]152:
ؤٌ ؤ٣ؼ ٙه ُٜٞ٘يف خ٘ٛعدذ ؤ ٞ٘٣ه٤ض ٧ظخ خٛـ٠دم ِٜ٘ٛغ وخالؿعهؼخء زأَدض خهلل
ال ظٔوضوخ ٟوهٟ ،ٞد صخٟىخ ٗظ ،ٖٛدىت ؼلىػىخ يف دضَػ ًًن دضَػ خِ٘ٛغ
وخالؿعهؼخء هبد .
( وبطخ عؤَط خٛظَ ٢ؼلىػى ١يف آَدظ٤د ُإهغع ه٤ه ٞدىت ؼلىػىخ يف دضَػ
ًًن [ ) ٥خأل٣ود. ]79 :ٝ
16
وٓض ٗد ١صبدهص ٢ٟخٛضخسٌٜن يف خإلؿالَٔ ٝوضوٟ ١ن خدلشغٌٗن وخُٛهىص ددٙ
ؿشغَعه ٞزدٔٛغآ ،١وخؿعهؼخجه ٞز٦؛ ُ٤هىخ ه ٢ط.ٖٛ
ويف ٧ظ ٥خَِص ـ زدهعسدع ِٛلهد خٛظٌ ٧ى خدلوعرب صو ١سظىص خٛـسر ـ
ص ُٚٛه ًٜخجع٤دذ ٟٗ ٚىَٓ ؼلىع ُُ ٦ؤ ٦ٜ٧دبد َُِض خٛعٔ٤ض وخالؿعهؼخء ٛألصٛص
خٛشغهُص ...خ٧ـ .
وٓد ٙخٛشُز زل٠ض عشُض عػد ( ض ٧ 2465ـ ) يف ظِـًن٧ ٥ظ ٥خَِص( :
ب ٞ٘٣بطخ ٟؽٜه:) ٞ
٧ظخ ظو٤ٜٛ ُٜٚهٍ :ؤٌ ب ٞ٘٣بٓ ١وضًب ٟوه ٞظ٘ى٣ىٟ ١ؽٜه ٞوشغٗدء ذل ٞيف
خِ٘ٛغ ،أل ٞ٘٣ؤٓغعسبى ٞ٧ه ،٦ُٜوعػُع٠ى ٥ذل ،ٞوال غلع٠ن خإلؽلد ١زدٛشٍء ،وبٓغخع
خِ٘ٛغ وخالؿعهؼخء ز ،٦وَاسظ ٢ٟخَِص ؤ ١بٓغخع خِ٘ٛغ زدالسعُدع ِٗغ ...بذل ؤ١
ٓد:ٙ
ُُٜوعرب هبظخ ؤ٧ ٚ٧ظخ خٛؼٟد ،١وَعإٜٟىخ َُٗ ؽل٘ ٢خجل٠ن زٌن خِ٘ٛغ وخإلؽلد،١
ؤو زٌن خٛـدهص وخٛوظُدُ ،١ةٗ ١ؽًنخ ٢ٟخدلٜذضَ ٢يف خٛسالص خدلعِغصلص ؼلىػى ١يف
آَدض خهلل ،وَـعهؼئو ١زدٛضَ ،٢ؤَغ ٞ٧ه ًٜط ٖٛوَـ٘ط ذل ٢ٟ ٞدل َظ ٚبذل
صعجص ِٗغٛ ،ٞ٧ؼوَ خإلؽلد ١وخٛوُدط زدهلل .خ٧ـ ٗال. ٦ٟ
17
ٓد ٙشُز خإلؿال ٝؤزى خٛوسدؽ خز ٢ظُُ٠ص (ض ٧839ـ ) ـ عضب ٦خهلل ظودذل ـ:
و٧ظخ خحلضَػ ؤٓ ٚؤدىخ ٦ٛؤَٔ ١عؼٍ ربغمي خٛعشس ٦هب ،ٞوبٗ ١د ١كد٧غ٥
َٔعؼٍ ِٗغ خدلعشس ٦هب٠ٗ ،ٞد يف ٓى( :٦ٛوَ ٢ٟعىذلُ ٞ٘٤ٟ ٞة٤ٟ ٦٣ه ) ٞو٧ى ٣لًن
ٟد ؿ٤ظٗغ ٥ه ٢هسض خهلل ز ٢ه٠غو ؤٓ ٦٣د ٢ٟ " :ٙزىن زإعع خدلشغٌٗن ،وط٤ن
ً٣نوػ ،ٞ٧وٟهغجدهن ،ٞوظشس ٦هب ٞدىت ؽلىض :دشغ ٟوهَ ٞى ٝخُٔٛدٟص ".
ُٔض ػل٧ ٚ٠ظخ ه ًٜخٛعشس ٦خدلـْٜ؛ ُةَ ٦٣ىجر خِ٘ٛغ ،ؤَعؼٍ ربغمي ؤزودع
ط .ٖٛوٓض ػل ٚ٠ه ًٜؤهن٤ٟ ٞه ٞيف خٔٛضع خدلشعغٕ خٛظٌ شدهبهُ ،٦ُُ ٞةٗ ١د١
ِٗغخ ،ؤو ٟوظُص ،ؤو شودعخ؛ ٗد ١د٘ٗ ٦٠ظ .ٖٛخ٧ـ " ٢ٟخٓعؼدء خٛظغخؽ
خدلـعُٔ. )348/2( :"ٞ
وخٔٛضع خدلشعغٕ يف ٟىػىه٤د ٧ظخ ٧ى خالؿعهؼخء؛ ود٘ ٦٠خِ٘ٛغ ـ وال عَر
ـ.
ُ ٢٠شدهبهُٔ ٦ُُ ٞض سٜن عزٔص خإلؿال ٢ٟ ٝه ،٦ٔ٤وال دى ٙوال ٓىش بال زدهلل.
وخهعرب ؤَهد خألر خ٘ٛغمي زٔى ٦ٛؿسذد ٦٣يف خَِص خٛـدزٔص ( :ب ٞ٘٣بطخ ٟؽٜهُ )ٞةطخ
ٗد ١رلغص خٛـ٘ىض وخجلٜىؽ ٟن خدلـعهؼت زأَدض خهللِٗ :غخ؛ ُ٠د خٛل٢
زدٛعِٜق؟؟
* ٧ظخ وٓض َ٘ى ١خٛو ٜٞخدلـعهؼؤ ز ٦وُٛد ٢ٟؤوُٛدء خهلل ،ه٤ض ط ٖٛػلٚ
زددلـعهؼت هظخذ ُىّ هظخذ؛ ؤال و٧ى :زلدعزص خهلل ،٦ٛخ٣عٔدٟد ٛى٠ٗ . ٦ُٛد
18
ؼسط يف خٛظذُخ ه ٢ؤيب ٧غَغش ٟغُىهد؛ ٓد ٙخهلل ؿسذد ٢ٟ" :٦٣هدصي رل وُٛد
ُٔض آط٣ع ٦زدحلغذ" .
* ويف طذُخ ٟـ ٜٞه ٢ؤيب ٧سًنش هدجظ ز ٢ه٠غو خدلؼين ،ؤ ١ؤزد ؿُِد)6( ١
ؤظً ه ًٜؿ٠ٜد ١وطهُر وزال ٙيف ِ٣غُٔ ،دٛىخٟ :د ؤسظض ؿُىٍ خهلل ٢ٟهضو
خهلل ٟإسظ٧دُٔ ،د ٙؤزى ز٘غ ـ عػٍ خهلل ه ٦٤ـ :ؤظٔىٛى٧ ١ظخ ٛشُز ٓغَش
وؿُضٞ٧؟ ُإظً خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ُ ،إسربُٔ ،٥دَ " :ٙد ؤزد ز٘غ
ٛو ٖٜؤًؼسعهٞ؟ وٛح ٢ؤًؼسعهٔٛ ٞض ؤًؼسط عزٖ" ُإظدُٔ ٞ٧دَ :ٙد بسىظد٥
آًؼسع٘ٞ؟ ٓدٛىخ :الٌَِ ،غ خهلل َ ٖٛد ؤسٍ .خ٧ـ .
ٗ٠د ؤ ١يف خالؿعهؼخء زددلـ ٜٞبَظخء ٦ٛزًٌن دْ ،وٓض ٓد ٙخهلل ظودذل ( :وخٛظَ٢
َاطو ١خدلاٌ٤ٟن وخدلا٤ٟدض زًٌن ٟد خٗعـسىخ ُٔض خدعٜ٠ىخ هبعد٣د وبشبد ٟسُ٤د)
[خألدؼخذ. ]69:
* ٍب ب ١خٛؤَ ٚإىب ؤَ ١ـعهؼت ٟـ ٜٞدبـ ٜٞآسغ؛ ألج ٚبؽلد ،٦٣وه٦ٜ٠
زدٛـدهدض؛ بط ال زض ؤَ٘ ١ى ١خدلـ ٜٞخألوٟ ٙعه٠د يف طذص بؿال ،٦ٟأل ٦٣ال
َـىى ـ شغهد وال هٔال ـ ؤَ ١هؼؤ زغد ٚغلع٠ن ٟو ٦ه ًٜوجىذ خالُٔ٣دص هلل
وعؿى ،٦ٛالُٔ٣دص ٥هلل وعؿى. ٦ٛ
19
ٓد ٙخٛوالٟص خز ٢دجغ خذلُع( ٍ٠ض٧:85ـ) يف ٗعدز " ٦خإلهال ٝزٔىخؿن
خإلؿال: "ٝ
و٤ٟهد ـ ؤٌ خدلِ٘غخض ـ ٛى دؼغ صبدهص وجٜؾ ؤدض ٞ٧هٟ٘ ًٜد ١عُُن،
ظشسُهد زددلظٗغَُ ،٢ـإٛىخ خدلـدج ،ٚوَ ٞ٧ؼذ٘ىٍ ،١ب َؼغزى ٦٣زدجملغخٍ .
ؤو ظشس ٦زددلوٌ٠ٜنُ ،إسظ سشسص ،وجٜؾ خٔٛى ٝدىٗ ٦ٛدٛظسُدُ ،١ؼذ٘ىخ،
وخؿعهؼئوخ .
ػخص يف " خٛغوػص " :خٛظىخذ ؤ ٦٣ال َِ٘غ يف ٟـإٛيت خٛعشسُ .٦خ٣عهً .
وال ٌَعغ زظ ،ٖٛوبُ ١و ٦ٜؤٗؽغ خ٤ٛدؽ ،دىت ٣ ٦ٛ ٢ٟـسص بذل خٛوٜٞ؛ ُةَ ٦٣ظًن
ٟغظضخ هٓ ًٜى ٙصبدهص ،وًِٗ هبظخ سـدعخ وظِغَـد.
وكد٧غ ٗال ٝخ٤ٛىوٌ ـ َوين خدلعٔض " ٢ٟ ٦ٜٔ٣ ٝخٛغوػص " ـ خٛعٔغَغ هًٜ
خدلـإٛص خٛؽدٛؽص ـ َوين ٓىٓ ٢ٟ ٙدٓ :ٙـوص ٢ٟؼغَض ..بخل ـ وال َسوض ؤَُٔ ١ض دبد
بطخ ٓظض خالؿعهؼخء زدٛو ٜٞزـدجغ ؤ٣ىخه ،٦ؤو ؤعخص ؤهند سًن ٚٗ ٢ٟهٛ ،ٜٞش٠ى٦ٛ
خٛو ٜٞزدهلل ،وطِدظ ،٦وؤد٘د. ٦ٟ
ؤٟد ٛى ؤعخص خٛوٜى ٝخٛيت ال ظعو ْٜزدهلل ،وطِدظ ٦وزإد٘دُ ،٦ٟال َ٤سٌٍ ؤَ٘ ١ى١
طِٗ ٖٛغخ ،أل ٦٣ال َٜؼ ٝه ٦ُٜخالؿعهؼخء زدٛضَ ،٢وال ظُٔ٤ظ .٦خبالٍ ٟد بطخ ؤؿ.ْٜ
ؤو ؤعخص خٛو ٜٞخدلعو ْٜزدهلل ،وزظِدظ ٦ؤو زإد٘د ،٦ٟأل ١ط٣ ٖٛض يف خالؿعهؼخء
زدٛو ٜٞوخٛضَ٢؛ ُ٘دِٗ :١غخ .خ٧ـ ٗال ٝخٛوالٟص خذلُع. )7(ٍ٠
ٓد ٙزوغ خألج٠ص خحلُِ٤ص يف ٗعدذ ؤ٠ُُ ٦ِٛد َ٘ى ١ز ٦خدلـٟ ٜٞغظضخ ،يف خِٛظٚ
خألو ٙو٧ى ٟد خظِْ خٛو٠ٜدء ه ٢ٟ ٦ُٜخدلِ٘غخض:
21
" ؤو ٓد ٙخٛو ٜٞخٛظٌ َعو٠ٜى ٦٣ؤؿدؿًن ود٘دَدض ؤو ٧ظَد ١ؤو ٧سدء ؤو ظؼوَغ،
ؤو ٓد :ٙبَش رلٜؾ خٛىهق؟ ؤو خٛو ٜٞال َؽغص .ؤو وهق ه ًٜؿسُ ٚخالؿعهؼخء ،ؤو
ػذٖ ه ًٜوهق خٛو ،ٜٞؤو ٓدٛ ٙغج ٚطدحل ٢ٗ :ؿدٗ٤د دىت ال ٔ٣ن بال وعخء
خجل٤ص ،ؤو ٓد :ٙبَش ٧ظخ خٔٛسُخ خٛظٌ سِِط شدعزٖ ،ؤو ٓد :ٙزحـ٠د ؤسغجط
خٛـ٤ص "...خ٧ـ .
ٓد ٙخٛوالٟص خز ٢دجغ خذلُع ٍ٠ـ ظؤُٜد هٗ ًٜال ٝخحل ٍِ٤خٛـدزْ زوض ؤ٦ٜٔ٣ ١
يف ٗعدز " ٦خإلهال ٝزٔىخؿن خإلؿال: "ٝ
" وٟد طٗغ ٥يف :بَش رلٜؾ خٛىهق بخل .بظلد َعج ٦ب ١ؤعخص خالؿعهؼخء ،وٗظخ ب١
ؤؿ ْٜه ًٜخدع٠دٓ ٙىٌ ُُ ٦ـ ؤٌ يف خالؿعهؼخء ـ ٛلهىع ٧ظخ خِٜٛق يف
خالؿعشِدٍ دبجٜؾ خٛىهق وخٛو... ٜٞ
وٟد طٗغ ٥يف :خٛىهق خؿعهؼخء بظلد َعج ٦ب ١ؤعخص خالؿعهؼخء زدٛىخهق ،وٗظخ
زدٛىهق ٢ٟدُػ ٧ى وهق .ؤٟد ٛى ؤعخص خالؿعهؼخء زدٛىخهق ؤو ز٘٠ٜدظ ٦ال ٢ٟ
دُػ ٗى ٦٣وخهلدُ ،ال َعج ٦خِ٘ٛغ دُ٤حظ ،وٗظخ ٓد ٙيف خٛؼذٖ ه ًٜخٛىهق
...بخل .خ٧ـ (.)8
وٓد ٙشُز خإلؿال ٝزل٠ض ز ٢هسض خٛى٧دذ ـ عضب ٦خهلل ظودذل ـ يف زوغ
عؿدج:٦ٜ
21
"وزوض :وط ٚب٤ُٛد ضبُضخ ،١وبسىخ ،٦٣وخٛظٌ هُٜه ٢ٟ ٞخإلش٘د ٙػخُ ،ٙدهلل خهلل
ه ٢سدص ؤو هدَ ٝوعغع هُٜه ،ٞؤو َـعهؼت هبٞ؛ ُة ١خالؿعهؼخء زدٛضَِٗ ٢غ
طغَخ" ( )9خ٧ـ .
وٓد ٙؤَؼد يف جىخذ ؿاخ ٙهٟ ٢وىن ٟد طٗغ ٥خِٔٛهدء يف " زدذ د٘ ٞخدلغظض
":
وؿح ٚخٛشُز خٛوالٟص زل٠ض ز ٢بزغخ ُٞ٧ـ عضب ٦خهلل ظودذل ـ ه ٢خٛظٌ َسٌغ
خٜٛذُص ،ؤَى :ٙوؿدسص٧ ٚ٧ .ى ٟغظض؟
ُإجدذ :بٗ ١دَ ١و ٜٞؤ ٦٣ؼدزط ه ٢خٛغؿى ٙـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ؛
ُهظخ خؿعهؼخء دبد جدء ز ٦خٛغؿى ٙـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ؛ ُُُذغي ؤ ١ػل٘ٞ
ه ٦ُٜزظ.)21(ٖٛخ٧ـ .
وٓد ٙؤَؼد ـ عضب ٦خهلل ظودذل ـ يف شإ ١ؿٜسص خدلضخعؽ ،خٛظََ ٢ـ٠ى ١هٜٞ
خٛعىدُض :ه ٜٞخٛعىدُش :
ال شٖ ؤٟ ١ؽ٧ ٚاالء ٟعج٤ى ١ه ًٜخٛشغَوص خإلؿالُٟص وهٜىٟهد .و٧ظخ شلد
َض ٙه ًٜخؿعشِدُه ٞزدٛضَ ،٢وجغؤهت ٞه ًٜعذ خٛوددلٌن .
22
و ٢ٟؤؿ٧ ْٜظ ٥خدلٔدٛص ه ًٜه ٜٞخٛعىدُض ،خٛظٌ زوػ خهلل ز ٦خٛغؿ ،ٚوؤ٣ؼ ٙز٦
خ٘ٛعر ،و٧ى َوٟ ٜٞو٤د٧د؛ ُال شٖ ؤٟ ٦٣غظض .
٤َ ٢٘ٛسٌٍ ٟوغُص خِٛغّ زٌن خحل٘ ٞه ًٜششض زوُ ٦٤زدِ٘ٛغ ،وزٌن ؤَٔ ١د:ٙ
ُ ٢ٟوٗ ٚظخ وٗظخ ،ؤو ٓدٗ ٙظخ وٗظخ؛ ُهى ٗدُغ ،أل ١خٛششض خدلوٌن ال زض ٢ٟ
بؼسدض طضوع٧د ٦٤ٟزدسعُدع ،٥وٗىِٜٟ٘ ٦٣د زدٌٛد هدٓال )22(...خ٧ـ .
و ٢ٟخألؿحٜص خدلـغودص ه " ًٜخٜٛج٤ص خٛضخج٠ص ٜٛسذىغ خٛوُ٠ٜص وخإلُعدء " ؿاخٙ
َٔى:ٙ
ٟد د٘ ٞؿدذ خٛضَ ٢بٗ ١د ١جد٧الَ ٚ٧ ،وظع جبه ٦ٜؤ ٝؤ ٦٣ال هظع زدجله ٚيف
٧ظ ٥خدلـإٛص؟ و ٚ٧بطخ ٗدٟٔ ١ظض ٥ؿر خٛششض ِ٣ـُ ،٦جغي هٛ ًٜـد ٦٣ؿر
صََ ٚ٧ ،٦٤وظع٧ ٥ظخ ٢ٟخِ٘ٛغ ،ؤٟ ٝدطخ؟ وٟد ؤٓىخ ٙخٛـ َٜيف ٧ظخ خألٟغ؟
23
خجلىخذ :ؿر خهلل ،ؤو ؿر ٗال ،٦ٟؤو شٍء ِٗ :٦٤ٟغ .وٗظخ ؿر خٛغؿى ٙـ
ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ،ؤو ؿ٤ع ،٦ؤو شٍء ٤ٟهد ،ؤو ؿر صَ ٢خٛششض بطخ
ٗد ١صَ ٦٤خإلؿالٝ؛ ُُجر ؤَ ١سٌن ٦ٛخحل٘ ٞبطخ ٗدٟ ١ؽ ٦ٜغله ٚطُ ،ٖٛة ١ؤطغ
ه ًٜخٛـر ُهىٗ :دُغ ٟغظض هٜٟ ٢ص خإلؿالُ ،ٝة ١ظدذ وبال ٓعٔٛ ،ٚى ٦ٛظودذل( :
ٓ ٚؤ زدهلل وآَدظ ٦وعؿى٤ٗ ٦ٛع ٞظـعهؼئو ١ال ظوعظعوخ ٓض ِٗغًب زوض بؽلد. )ٞ٘٣
وؤٟد ٢ٟؿر ششظد ٟـ٠ٜد ٛظخظُ ،٦جغي هٛ ًٜـد ٦٣صَ ٢ط ٖٛخٛششض،
زضوٓ ١ظض ،وبظلد ٧ى زلغ سـإ ُ ،٦٤ٟةٟ ١ؽ ٦ٜال َِ٘غ ،وَ ٢٘ٛىطً زدٛعذغػ
وخحلظع ز٘٠ٜدظ ،٦دىت ال َٔن يف خِ٘ٛغ و٧ى ال َشوغ( . )23خ٧ـ.
وؿح ٚخٛشُز هسض خٛوؼَؼ ز ٢زدػ ـ دِل ٦خهلل ظودذل ـ ؿاخال َٔى:ٙ
ؤعي ٗؽًنخ ٢ٟخٛشسدذ بطخ عؤوخ خٛشسدذ خحملدُق ه ًٜطالظ ،٦وصَ٦٤؛ َـعهؼئو١
ز ..٦وَع٘٠ٜى ١ه ٢خٛضَ ٢زدؿعهعدع وهضٟ ٝسدالش؛ ُ٠د خٔٛى ٙيف طٖٛ؟ و ٚ٧ذبىػ
رلدٛـعه ،ٞوخدلغح ٟوه ٞيف ؤوٓدض ُٛؾ ُُهد طالش؟
ُإجدذ :خالؿعهؼخء زدإلؿال ،ٝؤو زشٍء ٦٤ٟ؛ ِٗغ ؤٗرب ...وَ ٢ٟـعهؼت
زإ ٚ٧خٛضَ ،٢وخحملدُلٌن ه ًٜخٛظٜىخض ٢ٟ ،ؤج ٚصَ٤ه ٞوزلدُلعه ٞهَ ،٦ُٜوعرب
ٟـعهؼجد زدٛضَُ ،٢ال ذبىػ رلدٛـع ،٦وال ٟظددسع ،٦ز ٚغلر خإل٘٣دع ه،٦ُٜ
وخٛعذظَغ ،٦٤ٟو ٢ٟطذسع ،٦و٘٧ظخ ٢ٟؼلىع يف ٟـدج ٚخٛضَ ٢زدٛـشغَص
وخالؿعهؼخء َوعرب ٗدُغخُ ،ال ذبىػ طذسع ،٦وال رلدٛـع ،٦ز ٚغلر خإل٘٣دع ه،٦ُٜ
وخٛعذظَغ ،٦٤ٟودؽ ٦ه ًٜخٛعىزص خ٤ٛظىحُ ،ة ١ظدذ ـ ُدحل٠ض هلل ـ وبال وجر
خٛغُن ه ٦٤بذل والش خألٟىع ،زوض بؼسدض ؤه٠د ٦ٛخٛـُحص زدٛشهىص خٛوضو ٙدىت َِ٤ظ
ُُ ٦د٘ ٞخهلل ٢ٟ ،جهص خحملدٗ ٞخٛشغهُص (. )24
24
وؿح ٚخٛشُز زل٠ض ز ٢طدحل خٛوؽٌُ٠ن ه ٢د٘ ٞخالؿعهؼخء زإ ٚ٧خخلًن
وخٛظالحُ ،إجدذ ـ دِل ٦خهلل ظودذل ـ :
٧االء خٛظََ ٢ـشغو ١زددلٜعؼٌٟن زضَ ٢خهلل خدلِ٤ظَ ٢ألوخٟغ خهلل ُُه٣ ٞىم ِ٣دّ
أل ١خهلل ٓد ٙه ٢خدل٤دٌُٔن ( :خٛظَ٠َٜ ٢ؼو ١خدلـىهٌن ٢ٟخدلاٌ٤ٟن يف خٛظضٓدض،
وخٛظَ ٢ال غلضو ١بال جهضُُ ٞ٧ـشغو٤ٟ ١ه ٞؿشغ خهلل ٤ٟه ٞوذل ٞهظخذ ؤ) ُٞٛ
(ٍ . )25ب بٗ ١د٣ىخ َـعهؼئو ١هب ٢ٟ ٞؤجٟ ٚد ٞ٧ه ٢ٟ ٦ُٜخٛشغم ُة١
خؿعهؼخء ٞ٧هب ٞخؿعهؼخء زدٛشغَوص وخالؿعهؼخء زدٛشغَوص ِٗغ .ؤٟد بطخ ٗد٣ىخ
َـعهؼئو ١هبَ ٞو٤ى ١ؤششدطه ٞوػَه ٞزٔـن خ٤ٛلغ ه٠د ٞ٧ه ٢ٟ ٦ُٜخظسدم
خٛـ٤ص ُةهن ٞال َِ٘غو ١زظ ٖٛأل ١خإل٣ـدٓ ١ض َـعهؼت زدٛششض ِ٣ـ ٦زٔـن
خ٤ٛلغ ه ٢ه ٦ٜ٠وُو٤٘ٛ ٦ٜه ٞه ًٜسـغ هلُ ٞوخٛىخجر ظشجُن ٢ٟخٛعؼٝ
زشغَوص خهلل وٟوى٣ع ٦وظىجُه ٦بطخ ٗد ١ه٣ ًٜىم ٢ٟخخلـإ دىت َـعُٔ ٞه ًٜخألٟغ
خدلـٜىذ (. )26
وبظلد عجىه ٦ـ ؤٌ خإلؿال ٝـ بذل خدلدػٍ يف خٛؤُضش وخإلؽلد ١زىدٍ خهلل ِٛلد
وخهعٔدصخ وظـسُٔد ،آٟغخ زةَؽدع خهلل وعؿى ٦ٛيف خحملسص هًً ًٜنعلد.
ُ ٢٠وطِ ٦زدٛغجوُص ذلظ ٥خألؿسدذ؛ ُهى ٗدُغ هٔال و شغهد ،بطخ هد٣ض زوض
خٛعِهُ )27 (…ٞخ ٧ـ .
25
وٓد ٙخٛشُز ضبىص خٛعىغلغٌ يف ٗعدزص ((صالج ٚخألؼغ ه ًٜربغمي خٛع٠ؽُٚ
زدٛشوَغ)) ه٤ضٟد ظ٘ ٜٞه ًٜخألؼغ هٟ ًٜـإٛص خالؿعهؼخء دب ٢ؤهًِ حلُع٢ٟ ٦
خدلـٌ٠ٜن ـ ٟد ددط ٦ٜـ :
و٧ظخ خٛظُ٤ن ٢ٟخحل ًٔ٠ؤهل ٢ٟ ٞسبؽُٜه ٞزدٜٛذً ز٘ؽًن ،الشع٠د ٦ٛه ًٜؤ٣ىخم
٢ٟخحملغٟدض ،و ٢ٟؤهل٠هد وؤشض٧د سـغخ ؿسوص ؤشُدء:
ؤدض٧د :ؤطَص سُدع خدلـٌ٠ٜن زدٛـشغَص ٤ٟه ،ٞوخإلػصعخء هب ،ٞوط ٖٛبٍب و
ُـْ…
خٛؽدينٟ :شدهبص ٓىٛ ٝىؽ يف هُر خٛربآء زًٌن هُرٓ ،د ٙظودذل( :وٟد ٗد١
جىخذ ٓى ٦ٟبال ؤٓ ١دٛىخ ؤسغجىٓ ٢ٟ ٞ٧غَع٘ ٞبهن ٞؤ٣دؽ َعـهغو)١
[خألهغخٍ. ]93:
خٛغخزن :زٌغ ؿ٤ص ٢ٟؿ ٢٤خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜو ؿ ٜٞـ خٛؽدزعص ه٢ٟ ٦٤
ُو ٦ٜو ؤٟغُ .٥ة ١خالؿعهؼخء زدٜٛذً ،وػغذ خدلؽ ٚخٔٛسُخ ذلدُ ،غم ه ٢زٌؼهد،
وزوغ ٟد ؤٟغ ز ٦خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜو ؿ ٜٞـ ٢ٟبهِدجهد ،وص ُٚٛكد٧غ هًٜ
ط .ٖٛوٓض دً٘ شُز خإلؿال ٝخز ٢سبُ٠ص ـ عضب ٦خهلل ـ خالظِدّ ه ًٜظًِ٘ن ٢ٟ
ؤزٌغ خٛغؿى ٙـ طًٜ
26
خهلل ه ٦ُٜوؿ ،ٜٞؤو ؤزٌغ ٟد جدء ز...٦
خخلدٟؾٟ :شدٓص خٛغؿى ٙـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ،وٟودعػص ؤٟغ ،٥وطٖٛ
ؤ ١خالؿعهؼخء زدٜٛذً ،وػغذ خدلؽ ٚخٔٛسُخ ذلد ،وهُر ؤٜ٧هد ،وظوًُن ٞ٧هبد٢ٟ ،
ؤهلٟ ٞد َِ٤غ خ٤ٛدؽ ه ٢خٟعؽد ٙؤٟغ عؿى ٙخهلل ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ
زةهِدجهد ،وسلدِٛص خدلشغٌٗن ،وَظض ٞ٧ه ٢خِٛـغش خٛيت ُــغ خهلل هُٜهـد
عؿىٛــ ٦ـ طٜـً خهلل هُٜـ ٦وؿـ ٜٞـ ...
خٛـدصؽ :ؤ ١خالؿعهؼخء زدٛظََ ٢وِى ١خٜٛذً َـعٜؼ ٝخالؿعهؼخء زد٤ٛيب ـ طًٜ
خهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ٘ٛى ٦٣بٟد ٝخدلوٌِن ،و ٞ٧بظلد ؤهِىخ حلد ٞ٧خٟعؽدال ألٟغ ،٥وخظسدهد
ذلضَ .٦وخالؿعهؼخء زد٤ٛيب ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿِٗ ٜٞغ ال شٖ ُُ...٦
خٛـدزنٟ :د َعؼٟ ٦٤٠ؽٜه ٞخٔٛسُخ ،وٟد َٜؼ ٝه ٦ُٜيف دْ خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه٦ُٜ
وؿ ٜٞـ ،ودْ ًًن ٢ٟ ٥خأل٣سُدء ـ طٜىخض خهلل هُٜه ٞؤصبوٌن ـ ُُٔ .دٙ
ٜٛذٟ :ًٔ٠د ظٔىٛى ١يف حلُص خ٤ٛيب ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ..وحلُص خخلُٜٚ
بزغخُٞ٧
ـ ه ٦ُٜخٛظالش وخٛـال ٝـ ٍ٧ ٚ٧ ،صخسٜص ُُ٠د ػغزع٠ى ٢ٟ ٥خدلؽٜٛ ٚذً ؤ ٝال؟
ُةٓ ١دٛىخ زضسىذلد؛ ُظِٗ ٖٛغ طغَخ ..وب ١دل َٔىٛىخ زضسىذلد؛ ُظِٗ ٖٛغ
طغَخ ..وب ١دل َٔىٛىخ زضسىذلد؛ ؿىٛسىخ زدِٛغّ زٌن خدلعسىهٌن وخألظسدم ،و٢ٛ
غلضوخ بذل خِٛغّ ؿسُال ..خ٧ـ زدسعظدع (. )28
وٓد ٙخٛشُز هسض خٛغضب ٢هسض خخلد ،ْٛيف ٗعدز " ٦خحلض خِٛدط ٚزٌن خإلؽلد١
وخِ٘ٛغ " :
ُدالهعغخع ه ًٜشوًنش ٟد شل ٢شودجغ خإلؿال ٝ؛ ٧ى يف خحلُٔٔص خهعغخع هًٜ
خدلشغم ؿسذد ٦٣ظودذل؛ و٧ظخ ٧ى خِ٘ٛغ.
27
ُٓ ٢٠دٟ ٙؽال ه ٢خٛـوٍ زٌن خٛظِد وخدلغوش :خٟغؤش ؿوط زٌن جسٌٜن ٢ٟجسدٙ
ٟ٘ص ،وٟد شإ٤٣د ضل ٢هبظخ؟ ...وال شٖ ؤ٧ ١ظخ خالهعغخع ه٧ ًٜظ ٥خدل٤دؿٖ ٧ى
ِٗغ حب٘٠ص خدلشغم ،وه ٦ِ٠ٜؿسذد ٦٣وظودذل ،و٧ظخ ٧ى خِ٘ٛغ خدلشغؾ ٢ٟخدلٜص ـ
وخٛوُدط زدهلل ـ .
ُدالؿعهؼخء زةهِدء خٜٛذُص ،ؤو خٛظالش ،ؤو خحلجدذ خٛشغهٍ ٠ٜٛغؤش ،ؤو
خدلـجض ،ؤو خ٘ٛوسص ،ؤو خٛغؿى ٙـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ٧ :ى ِٗغ زدهلل ظسدعٕ
وظودذل.
و٧ ٢ٟظخ خٛسدذ ـ ؤَؼد ـ ٟودصخش خدلا ٢ٟألج ٚظضَ ،٦٤وُع٤عًٛ ٦نجن ه ٢صَ٦٤؛
و٧ظخ ِٗغ ،وطض ه ٢ؿسُ ٚخهلل ظسدعٕ وظودذل ...خ٧ـ (. )29
28
ٓد : ٙوٓض َ٘ى ١خالؿعهؼخء زددلـ ٢ٟ ٜٞؤج ٚبؿالُُُ ،٦ٟـعهؼؤ زٛ ٦ع٠ـ٘٦
زشوًنش ٢ٟشودجغ خإلؿال ،ٝؤو ٛو ٦ٜ٠ه٠ال ٢ٟؤه٠د ٙخإلؽلد ،١و٤٧د َ٤ظغٍ
خالؿعهؼخء بذل خٛضَ ،٢وَ٘ى٧ ١ظخ خٛوِٗ ٚ٠غخ )2:(...خ٧ـ .
*و٤٧ ٢ٟد َو ٜٞسـغ خٜٛـد ،١وَىََٓ هٟ ًٜضي شغ ٥ب ١دل َُذِق ،بط
ِخدلـٓ ٜٞض ؼلغؾ ٢ٟصخجغش خإلؿال ٝزٜـد.٦٣
وطضّ خٛغؿى ٙـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ دُ٠٤د ٓد" :ٙب ١خٛوسض ُٛعٜ٘ٞ
زد٠ٜ٘ٛص ٟد َعسٌن ُُهدَ ،ؼ ٙهبد بذل خ٤ٛدع ؤزوض شلد زٌن خدلشغّ وخدلٌغذ" ٟعِْ
ه ٢ٟ ٦ُٜدضَػ ؤيب ٧غَغش.
وعوي ٟد ،ٖٛوخٛعغٟظٌ ،ه ٢زال ٙز ٢خحلدعغ ؤ ١عؿى ٙخهلل ـ ط ًٜخهلل
ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ٓد ..." :ٙوب ١خٛغجُٛ ٚع٘ ٜٞزد٠ٜ٘ٛص ٢ٟؿشؾ خهللٟ ،د ٗد١
َل ٢ؤ ١ظسٜي ٟد زٌٜطَِ٘ ،عر خهلل ٦ٛهبد ؿشـ ٦بذل َىَٜٔ ٝد."٥
ويف دضَػ ٟودطٍ ـ خٛـىَ ٚـ وُُٓ ،٦د ٙط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ " :ٜٞؤال
ؤسربٕ دبالٕ ط٦ٜٗ ٖٛ؟" ٜٓط :زَ ًٜد عؿى ٙخهللُ .إسظ زٜـدٓ ،٦٣دَُٗ " :ٙ
ه٧ ُٖٜظخ " ٜٓطَ :د عؿى ٙخهلل وب٣د دلاخسظو ١دبد ٣ع٘ ٜٞز٦؟ ٓد " :ٙؼٜ٘عٖ
ؤٖٟ؟ وَ٘ ٚ٧ر ٤ٛدؽ يف خ٤ٛدع ه ًٜوجى٧ه ٞبال دظدجض ؤٛـ٤عهٞ؟" عوخ٥
خٛعغٟظٌ ،وٓد :ٙدضَػ دـ ٢طذُخ.
ال غلىػ ألدض ًًن خٛو٠ٜدء ؤَِ٘ ١غ خدلـٌ٠ٜن ،وػل٘ ٞه ًٜؤهُد٤ٟ ١هٞ
زدِ٘ٛغ ،يف ٟؽ٧ ٚظ ٥خدلـدج ٚخخلُِص ،وط ٖٛأل ١زوغ خٛودٟص وؿٜسص خٛوٜٞ
خدلسعضجٌن ٓض َـ٠ن ٧ظ ٥خألد٘دٍ ،ٝب َ٤ظر ِ٣ـ ٦ددٗ٠د ه ًٜخٛوسدصَِ٘ ،غ
٧ظخ ،وَِـْ طخٕ ،و٧ى جد ٚ٧زإد٘د ٝخٛعًِ٘ن وشغوؿ.٦
29
ـرُ
و٤٧ ٢ٟد ٓ٤ٜد :ال غلىػ خخلىع يف ٟؽ٧ ٚظ ٥خألٟىع بال ٜٛو٠ٜدء .ود ِ
خٛود ٍٟؤَ ١و ٜٞسـغ جغؽلص خالؿعهؼخء زإ ٚ٧خخلًن ٛظالدهٛ َُُ٘ ،ٞـد٦٣
ه ٢ؤطَعه ،ٞوَ٤ظخ ٢ٟعآَٔ ٥ن ُُه ،ٞوؼلرب ٥زدحل٘ ٞخدلعٔض ،ٝوخهلل َ٘عر ٦ٛ
خألجغ وخٛؽىخذ.
وسعــدٟــد:
ؤػٍ زشغي دل ٢طرب ٢ٟؤ ٚ٧خٛظالح هٟ ًٜد ؤطدز ٢ٟ ٦ؤطي وخؿعهؼخء؛
ُة ١خٛودٓسص ٠ٜٛعٌٔن ( وُٛذ٠ض خهلل خٛظَ ٢آ٤ٟىخ وؽلذْ خ٘ٛدُغَ. )٢
( ب ١خٛظَ ٢ؤجغٟىخ ٗد٣ىخ ٢ٟخٛظَ ٢آ٤ٟىخ َؼذ٘ى ١ـ وبطخ ٟغوخ هبٞ
َعٌدٟؼو ١ـ وبطخ خٜٔ٣سىخ بذل ؤٜ٧ه ٞخٜٔ٣سىخ ُ٘هٌن ـ وبطخ عؤوٓ ٞ٧دٛىخ ب١
٧االء ٛؼدٛى ١ـ وٟد ؤعؿٜىخ هُٜه ٞددُلٌن ـ ُدُٛى ٝخٛظَ ٢آ٤ٟىخ ٢ٟ
خِ٘ٛدع َؼذ٘ى ١ـ ه ًٜخألعخجٖ َ٤لغو ١ـ ٚ٧ؼىذ خِ٘ٛدع ٟد ٗد٣ىخ
َِوٜى [ ) ١خدلـٌِِن. ]47-3: :
ٓد ٙخحلدُق خزٗ ٢ؽًن ـ عضب ٦خهلل ظودذل ـ يف ظِـًن ٧ظ ٥خَِدض:
ؼلرب ظودذل ه ٢خجملغٌٟن ؤهنٗ ٞد٣ىخ يف خٛضخع خٛضُ٣د َؼذ٘ى ٢ٟ ١خدلاٌ٤ٟن ؤٌ:
َـعهؼئو ١هب ،ٞوػلعٔغوهن ،ٞوبط ٟغوخ زددلاٌ٤ٟن َعٌدٟؼو ١هُٜه ٞؤٌ :زلعٔغَ٢
ذل( ٞوبطخ خٜٔ٣سىخ بذل ؤٜ٧ه ٞخٜٔ٣سىخ ُ٘هٌن) ؤٌ :وبطخ خٜٔ٣ر ؤٌ :عجن
خشعٌٜىخ زدٔٛى ٝخدلاٌ٤ٟن ػلٔغوهن ٞوػلـضوهن ( ٞوبطخ ٓدٛىخ ب٧ ١االء ٛؼدٛى)١
31
ؤٌ٘ٛ :ىهن ٞهًً ًٜن صَ٤هٓ ٞد ٙخهلل ظودذل( :وٟد ؤعؿٜىخ هُٜه ٞددُلٌن) ؤٌ:
وٟد زُوػ ٧االء خجملغٟى ١ددُلٌن ه٧ ًٜاالء خدلاٌ٤ٟن ٟد َظضع ٤ٟه٢ٟ ٞ
ؤه٠دذل ،ٞوؤٓىخذل ،ٞوال ِٜٗىخ هبٞ؟ ََُ ِٜٞخشعٌٜىخ هب ٞوجوٜى٣ ٞ٧ظر ؤهُ٤ه،ٞ
ٗ٠د ٓد ٙظودذل ( :خسـاوخ ُُهد وال ظ٘٠ٜى ١ـ بٗ ٦٣دُ ١غَْ ٢ٟهسدصٌ
َٔىٛى ١عز٤د آ٤ٟد ُدًِغ ٤ٛد وخعضب٤د وؤ٣ط سًن خٛغخضبٌن ـ ُدزبظسبى ٞ٧ؿِشِغَد
دىت ؤ٣ـىٗ ٞطٗغٌ وٗ٤ع٤ٟ ٞه ٞظؼذ٘ى ١ـ بين جؼَعه ٞخُٛى ٝدبد طربوخ
ؤهن ٞ٧ ٞخِٛدجؼو ) ١وذلظخ ٓد٧ ٙه٤دُ( :دُٛىَ )ٝوين َى ٝخُٔٛدٟص (خٛظَ ٢آ٤ٟىخ
٢ٟخِ٘ٛدع َؼذ٘ى )١ؤٌ :يف ٟٔدزٜص ٟد ػذٖ هب ٞؤوٛحٖ ( ه ًٜخألعخجٖ
َ٤لغو )١ؤٌ :بذل خهلل هؼ وج ٚيف ٟٔدزٜص ٢ٟػهُُ ٞه ٞؤهن ٞػدٛى١؛ ُٛـىخ
زؼدٌٛن ،ز ٢ٟ ٞ٧ ٚؤوُٛدء خهلل خدلٔغزٌن َ٤لغو ١بذل عهب ٞيف صخع ٗغخٟع ،٦وٓى٦ٛ
ظودذل ٚ٧( :ؼىذ خِ٘ٛدع ٟد ٗد٣ىخ َِوٜى١؟) ؤٌ ٚ٧ :جىػٌ خِ٘ٛدع هٟ ًٜد
ٗد٣ىخ َٔدزٜى ١ز ٦خدلاٌ٤ٟن ٢ٟخالؿعهؼخء وخُٔ٤ٛض ؤ ٝال؟ َوينٓ :ض جىػوخ ؤوُغ
خجلؼخء وؤسب ٦وؤٗ.٦ٜ٠خ٧ـ .
وه٤ضٟد َغخجن خِ٘ٛد ُع عز٤د ؿسذد ٦٣وظودذل يف خخلغوؾ ٢ٟخ٤ٛدعَٔ ،ى ٙخهلل
ؿسذد ٦٣وظودذل ٟىخبد ذل ،ٞوٟسُ٤د ؿسر دسـه ٞيف خ٤ٛدع:
( ٓد ٙخسـاوخ ُُهد وال ظ٘٠ٜى ١ـ بٗ ٦٣دُ ١غَْ ٢ٟهسدصٌ َٔىٛى ١عز٤د
آ٤ٟد ُدًِغ ٤ٛد وخعضب٤د وؤ٣ط سًن خٛغخضبٌن ـ ُدزبظسبى ٞ٧ؿشغَد دىت ؤ٣ـىٗٞ
طٗغٌ وٗ٤ع٤ٟ ٞه ٞظؼذ٘ى ١ـ بين جؼَعه ٞخُٛى ٝدبد طربوخ ؤهنٞ٧ ٞ
خِٛدجــؼو [ )١خدلا٤ٟى219 :١ـ. ]222
وبذل ٤٧د ٣إٌب بذل سعدٟ ٝد ؤعص٣د خ٘ٛال ،٦ُُ ٝؿدجٌٜن خهلل ؿسذد ٦٣زإمسدج٦
خحلـىن وطِدظ ٦خٛو ًٜوؤُود ٦ٛخحلُ٠ضش ؤ ١غلو٤ٜد ٢ٟخدلشٜظٌن ٦ٛيف ٗٚ
31
ؤٓىخ٤ٛد وؤُود٤ٛد .وؤ ١ػلِل٤د وبسىخ٤٣د خدلـٌ٠ٜن ٟ ٢ٟوغش خٜٛـد ،١وؿىء
خٛودٓسص ،ب ٦٣ورل ط ٖٛوخٔٛدصع ه.٦ُٜ
وط ًٜخهلل وؿ ٜٞوزدعٕ ه٣ ًٜسُ٤د زل٠ض ،وه ًٜآ ،٦ٛوطذس ٦ؤصبوٌن.
ٗعس٦
هسض خٛـال ٝز ٢زغجؾ ز٣ ٢دطغ آ ٙهسض خ٘ٛغمي
32
٧2521/8 /26ـ
33
زـ ٞخهلل خٛغضب ٢خٛغدُٞ
ُهظ ٥ؤزُدض ؤ٣شإهتد ظظىَغخ حلدٗ ٙؽًن ٢ٟخجملع٠ودض خٛيت َىجض ُُهد طلسص ٢ٟ
خدلظٜذٌن وخٛظدحلٌن ،خٛظََ ٢ضؤزى ١جلٜر خخلًن وخٛـودصش بذل خٛوسدص وخٛسالص،
ُُىخجهىٓ ٢ٟ ١س٧ ٚظ ٥خجملع٠ودض زدالؿعهؼخء وخٛـشغَص ،وظًِ٤ن خ٤ٛدؽ ه٤ه،ٞ
زإؿدُٛر خ٘ٛظذ وخٛضج ٚوبٛظدّ خدلِعغَدض ،وظشىَ ٦خٛـ٠وص ،وظؼشُٞ
خٛـٔـدض ...ػخهٌ٠ن ـ زٜـد ١ددذل ٞـ ؤ ١خٛعٔض ٝوخٛغٍٓ َ٘ى ١زدٛعش ٍٜه٢
ٗؽًن ٢ٟؤٟىع خٛضَ ،٢وٟـدَغش ٟىخٗر خحلؼدعش خٌٛغزُص ،وٟد ه٧ ٜٞاالء ـ
٧ضخ ٞ٧خهلل ـ ؤ٤٣د ٓى ٝؤهؼ٣د خهلل زدإلؿال ،ٝوٟه٠د خزعٌُ٤د خٛوؼش ًً ٢ٟن ٥ؤط٤ٛد خهلل.
وًِٗ زدٛعدعَز شد٧ضخ.
34
ؤ ١صخ ٝيف ُٓـض خٛظ٣ىذ
ع٤ُ٧ـــد
وبطخ خٜٛـد َُٚ٘ ١شعـ٠ــــد ضلـــى٥
وَِـى ٥زدٔٛـى ٙخٛــغصٌ
ُٟهُـــ٤ـــــد
*****
وٗظخ"خجلغخجض"ٓض ظىٛط ٗـرب ٟـــد
َٜٔـــً خٛضهــدش ٢ٟ
خألطَص ُُ٤ـــد
يف ٗــ ٚطســـخ ظـعهـــٗ ٚإ٣ــهـــد
عؤؽ خألزدٛؾ ،رب٠ـٚ
خٛعـإزُــ٤ــد
ُعٔـــىُ ٙـٍ ٓــى٧ ٝــضخش آ٤ٟــىخ:
ظـ ٖٜخٛوظـدجر شى٧ط
٣دصَ٤ــد
عجوىخ بذل خألٟغ خٔٛضمي ُإكهــغوخ
هجســــد َاســـغ
ُـِ٘ـــغ٣د و زُ٤ــ٤ـــد
*****
ُعٜــَٔ خ٠ٌُٛــــغ خٛـُٔـــٟٔ ٞدذلـــــد
و٧ــظي زُ ٦ــٍ
ٟوشــغ ٣ــدجُ٤ــــد
ٓد ٙخمسوىخ َد ٟوشـغٌ ٣ ٢ٟدطـخ
35
َسٌــــٍ خٛعـٔـــضٝ
ٜٛســـالص ٓ٤ُ٠ـــد
سغجط شغَظٟـص ُٜٓــ ٚصبوـهـــــد
دضؼدء ؿــــ٢
هٔــٜهــــد ٟد ػَ٤ـــــد
جوٜىخ خٛعشضص يف خٛضَد٣ص ٧ـ٠ـهـٞ
ُإظـــىخ زِوـــٚ
٘٤ٟــغ َــاطَــ٤ـــــد
ُغػىخخحلجدذ ه ًٜخ٤ٛـدءوؤؿسٜىخ
شوـغ خٛـىجى ٥وؤوؿوىخ
خٛعشسُ٤ــد
ُددظع رلدٛـه ٞوؤٓظم شعــ٠ــهــٞ
وخهٜـــ ٞزإ١
جهىص٧ـــ ٞظغصَ٤ــــد
وخدِق هُد ٖٛه٤هــ ٞيف ٟــــإٟــ٢
ال َـســٜـــٌـــى٥
زإج٤ــخ زبِــُ٤ــــد
ُدٛضَــــَ ٢ـــغ وخٛـ٠ــددص عٗـــ٤ــ٦
وخهلل َــغدــــٞ
عضبـــــص ظٌـــغَ٤ــد
٢ٟطخ َ٤ـــدػم آَــص ُــٍ ودـــُـــ٦
ظ٤وً خٛـــ٠ذـــغٝ
ػَ٤ــص ظٜهـُــ٤ــــد
ُـضم خٛعشــضص وخٛعٔــوــغ جد٣ــــســد
36
وخسؼــن ٛلــٚ
دؼــدعش ظاوَ٤ــد
وخجو ٚشلـدشدش خٛغٍٓ ُـغَـؼــــص
ظ ٍِٜخٛعٔــض ٝه٤ـــض طخ
َؼِــُ٤ـــد
37
ؼـد ِ١خ٘ٛعـــدذ،
وزوض٧د"َدؿُ٤ـــد"
وخٓـــغؤ ظِدؿـــًن خألج٠ـــص ه٤ــض٧ــد
ظِٜـــٍ ٟٔــدٛـــٍ
طدصٓـــد ؤَُ٤ـــد
وظـــغي ٗـــال ٝخذلــدػجٌن جغَـ٠ــص
ٓدٟـط ه٠ً ًٜــغ،
وٗد ١صُُ٤ـــد
*****
َد ؿــدسـغوٟ ١ـ ٢خٛضهــدش مسوعـٞ
د٘٠ـــد ًُٜلــد
جــدء ٢ٟزدعَ٤ـــد
ُـة ١خ٣عهُعـــُ ٞدٛـوــدصش سِٜ٘ــٞ
وب ١خؿعسذعـــٞ
ُدٛشٔـــدء ٓغَـ٤ـــد
ؤوٟـــد ه٠ٜعـــ ٞؤ ١زـدهــػ هـــؼ٣ــــد
طخٕ خ٘ٛعـــدذ
وؿـــ٤ــص هتــضَ٤ــــد
ُسهـــد ؤٓ٤٠ــــد ٜٛذؼــــدعش ٟوـٜـ٠ــــد
وهبـــد ُعذ٤ـــد
ُــدعؿـــد وخٛظُ٤ــــد
38
دىت ظودٛــً ٗدجلســـدٙ
عطُ٤ــــد
وخُٛـــىٛ ٝـــ٠ـــد ٜ٘ٛعـــدذ
٣ســظظــــٞ
طـــدع خذلـــىخ١
سلُ٠ـــد ٗدؿُ٤ـــد
٧ـظخ ٧ـى خٛــــغ خٛىدُــض ٔ٤ٛظ٘ـٞ
وٗ٠د ِٙؿدصش ٓى٤ٟـــد
خدلدػُ٤ــــد
39
ُهغؽ خٛغؿدٛص
خدلىػىم
خٛظِذص
41
خدلٔضٟص
.............................................................................
2 ...
خإلشدعش بذل كد٧غش سسُؽص زضؤض ظ٤عشغ
3 .............................................
خإلسسدع ه٧ ٢ظ ٥خٛلد٧غش
3 ...........................................................
ؤؿسدذ خ٣عشدع كد٧غش خالؿعهؼخء زإٚ٧
4بسسدع خهلل ؿسذد ٦٣ؤ٧ ١ظ٥ خخلًن........................................
4 خٛلد٧غش ٢ٟؤؿٜذص خٛشُـد........................ ١
خَِدض خٔٛغآُ٣ص خدلشربش ه٧ ٢ظ ٥خٛلد٧غش ه ًٜطٌِ٤ن........................ :
4
خٛظ َ٤خألوٙ
.........................................................................
5
خٛظ َ٤خٛؽدين
........................................................................
5
خِ٘ٛدع يف ٧ظخ خٛوظغ وعخء بدُدء ٧ظ ٥خٛلد٧غش
7 ..................................
ظٔغَـــغ خٛشُـــز هســـض خٛغضبـــ ٢خٛضوؿـــغٌ :ؤ١
خالؿعو٠ـــدع عٗـــؼ هٜـــً
ظشىَـــــــــ ٦مسوـــــــص خٛضَـــــــــ٢
7 ....................................................
41
٢ٟسـؾ د٘٠دء طهُى :١خحلؾ ٗ ٢ٟغخٟص ؤ ٚ٧خٛضَ....................... ٢
7
ٗال ٝخدلُضخين دى ٙجهىص ِٗدع خٛوظغ يف ظشىَ ٦طىعش خإلؿال.............. ٝ
8
وطَ خألؿعدط دـين هؽ٠د ١سـص خدلـعو٠غَ ٢يف خِٛظ ٚزٌن ه٠ٜدء خألٟص
خإلؿالُٟص وهدٟعهد
8 .....................................................................
رب ُٜٚخٔ٤ٛى ٙخٛـدزٔص ه ٢خٛو٠ٜدء وخدلِ٘غَ٢
8 ....................................
د٘ ٞخدلـعهؼت زإ ٚ٧خخلًن وخٛظالح
9 ............................................
خٔٛـ ٞخألو ٢ٟ ٙؤٓـد ٝخالؿعهؼخء:خالؿعهؼخء زددلـ ٜٞألج ٚهُر س.٦ُُ ٍٜٔ
9
خٔٛـــــــــ ٞخٛؽد٣ـــــــٍ ٟـ ٢ؤٓــــدٝ
خالؿعهـــؼخء :خالؿعهـــؼخء زددلـٜـــ ٞألجـــٚ
بؿالٟــــ ٦وظضَ٦٤
9 .....................................................................
ٟىخ٣ن ظًِ٘ن ٓ ٢ٟد ٝز ٦خٔٛـ ٞخٛؽدين
9 ..............................................
خدلد٣ن خألو :ٙؤ٘٣ ١ى ١جد٧ال زإٟ ١د خؿعهؼؤ ز ٢ٟ ٦خٛشغَوص ...................
:
خدلد٣ن خٛؽدين :ؤ ١ال َٔظض زدؿعهؼخج ٦طخض خٛوسدصش ............................
:
٢ٟدل َعىُغ ُُ ٦خدلد٣ود ١خٛـدزٔدِٗ ١غ وخعظض ..................................
:
خألصٛص ه ًٜط:ٖٛ
: .................................................................
42
خٛض ُٚٛخألو :ٙآَص (ٓ ٚؤ زدهلل وآَدظ ٦وعؿى٤ٗ ٦ٛع ٞظـعهؼئو............... )١
:
ؿسر ٣ؼو ٙخَِص
: .................................................... ..............
ٟد ؤُدص ٥ؿسر خ٤ٛؼوٙ
21 ............................................................
ٗ ٚٔ٣ال ٝخإلٟد ٝؤيب ز٘غ خجلظدص ه٧ ًٜظ ٥خَِص .........................
21
خٛعو ُْٜهٗ ًٜال٦ٟ
22 ...............................................................
ٗ ٚٔ٣ال ٝخإلٟد ٝخز ٢خٛوغيب ه٧ ًٜظ ٥خَِص ..................................
22
ٗ ٚٔ٣ال ٝشُز خإلؿال ٝزل٠ض ز ٢هسض خٛى٧دذ يف ٣ىخٓغ خإلؿال....... ٝ
22
ٗ ٚٔ٣ال ٝشُـــــز خإلؿـــال ٝخزــ ٢هســض خٛى٧ــــدذ
يف ٗعدزــ ٦خٛعىدُـــــــــض
دى٧ ٙظ ٥خَِص
22 ..................................................................
ٗ ٚٔ٣ال ٝخٛشُز ؿ٠ُٜد ١ز ٢هسض خهلل يف شغح ٗعدذ خٛعىدُض ..............
22
ٗ ٚٔ٣ال ٝخٛشُز هسض خٛغضب ٢ز ٢دـ ٢يف ظو ٦ُٜٔهٗ ًٜعدذ خٛعىدُض....
23
ٗ ٚٔ٣ال ٝخٛشُز هسض خٛغضب ٢خٛـوضٌ يف ظو ٦ُٜٔهٗ ًٜعدذ خٛعىدُض ......
23
ٗ ٚٔ٣ال ٝخٛوالٟص زل٠ض عشُض عػد ه٧ ًٜظ ٥خَِص ...........................
23
43
خٛض ُٚٛخٛؽدين :آَص خٛعىزص ( خٛظَ٠َٜ ٢ؼو ١خدلـىهٌن..................... ). .
24
ؿسر ٣ؼو٧ ٙظ ٥خَِص
24 ............................................................
خٛض ُٚٛخٛؽدٛػ :آَص خ٤ٛـدء ( وٓض ٣ؼ ٙه ُٜٞ٘يف خ٘ٛعدذ )....................
24
ٗال ٝخٛشُز خٛشىٗدين ه٧ ًٜظ ٥خَِص وُُ ٦ؿسر ٣ؼوذلد .....................
25
ٗال ٝخإلٟد ٝزل٠ض عشُض عػد ،هٓ ًٜىٛـــ ٦ظودذل ( :ب ٞ٘٣بطخ ٟؽٜه)ٞ
وُُـــ٦
خٛعذظَغ ٢ٟرلدٛـص خدلـعهؼجٌن ................................................
25
خٛعو ُْٜه ًٜخَِعٌن خٛـدزٔعٌن
25 ..................................................
خٛعذظَغ ٢ٟخٛعشس ٦زدِ٘ٛدع .ود٘ ٞخٛعشس ٦هبٞ
26 .................................
وِٓص هُض ٓى ٦ٛظودذل ( :ب ٞ٘٣بطخ ٟؽٜه)ٞ
26 ........................................
ٓض َ٘ى ١خدلـ ٜٞخدلـعهؼؤ ز ٦وُٛد هللُُ ،عؼدهَ جغ ٝخدلـعهؼت ز........ ٦
26
دلد ٓد ٙؤزى ز٘غ ٛسوغ خٛظذسص ٗ٠ٜص ٓض َ٠ٜؾ ٤ٟهد خإلَظخء،
ٓـــــــــدٛ ٙــــ٦
ـ ط ًٜخهلل ه ٦ُٜوؿ ٜٞـ ٛ ":ح ٢ؤًؼسعهٔٛ ٞض ؤًؼسط عزٖ" ُ٠د دد٢ٟ ٙ
َ ٍٜٔه ًٜخدلاٌ٤ٟن ٗالٟد ؤشض ٢ٟػغذ خٛـُىٍ يف ٧ظ ٥خألَد..ٝ؟!!.....
26
خالؿعهؼخء زددلـ ٦ُُ ٜٞبَظخء ٦ٛزًٌن دْ .......................................
27
44
خٛؤَ ٚإىب ؤَ ١ـشغ ٟـ ٢ٟ ٜٞؤسُ ٦ألج ٚطالد.......................... ٦
27
ُعدوي خٛو٠ٜدء زِ٘غ ٢ٟخؿعهؼؤ زددلا ٢ٟألج ٚبؽلد........................ ٦٣
27
ٗال ٝخٛوالٟص خ ٦ُِٔٛخز ٢دجغ خذلُع ٍ٠خٛشدُوٍ ...............................
27
ٗال ٝؤدض خألج٠ص خحلُِ٤ص ـ دل َـ ٞـ
28 .............................................
ظو ُْٜخز ٢دجغ خذلُع ٍ٠هٗ ًٜال ٝخٛوددل خحل........................... ٍِ٤
28
ٗال ٝخٛشُز زل٠ض ز ٢هسض
29 خٛى٧دذ.............................................
ُعىي خٛشُز زل٠ض ز ٢بزغخُٞ٧
29 .................................................
ُعىي خٜٛج٤ص خٛضخج٠ص ٜٛسذىغ خٛوُ٠ٜص وخإلُعدء .................................
2:
ُعىي خٛشُز هسض خٛوؼَؼ ز ٢زدػ
31 ...................................................
ُعىي خٛوالٟص زل٠ض ز ٢طدحل ز ٢هؽٌُ٠ن .....................................
31
ُعىي خٛشُز هسض خٛغضب ٢خٛضوؿغٌ ...........................................
32
ٗال ٝخٛشُز ضبىص خٛعىغلغٌ
32 ....................................................
ٗال ٝخٛشُز هسض خٛغضب ٢هسض خخلد...........................................ْٛ
33
45
خٛعذظَغ ٢ٟسـغ خٜٛـد١
34 .........................................................
خ٤ٛهٍ ه ٢خٛعظضع دلـدج ٚخٛعًِ٘ن بال ٜٛوددل زشغوؿ ٦ودضوص.............. ٥
35
ظـُٜص ٢ٟطرب ٢ٟؤ ٚ٧خخلًن هٟ ًٜد ؤطدز ٢ٟ ٦ؤطي دبد طٗغ ٥خهلل ُــــٍ
آَيت ؿىعٌب خدلـٌِِن وخدلا٤ٟى............................................ ١
35
ٓظُضش ٜ٘ٛدظر دىٓ ٙؼُص
38 خالؿعهؼخء...........................................
خذلىخٟش:
46
( " )2خألجىزص خدلُِضش دله٠دض خٛؤُضش " :ص ،92خٛـسوص خٛؽدُ٣ص.
( )3خخلـغ خُٛهىصٌ " زغوظىٗىالض د٘٠دء طهُى " ١ظغصبص زل٠ض سُِٜص
خٛعى٣ـٍ :ص .298 :وبٗ ١د ١خ٘ٛال٤٧ ٝد َع٤دو : ٙعجد ٙخٛضَ ٢خ٤ٛظغخين؛
بال ٧ظ ٥خٛربوظىٗىالض دلد ٓؼط ه ًٜخ٤ٛظدعي ،وجهط ٠ٜٛـٌ٠ٜن ؤَؼد،
ُع٘ى ١هدٟص يف ه٠ٜدء خدلـٌ٠ٜن ،ويف عجد ٙخٛضَ ٢خ٤ٛظدعيُُٜ .ع٤س.٦
( " )5خدلشدَز وخالؿعو٠دع " :ص ،8خٛـسوص خٛؽدُ٣ص .وٓض ؤجدص ٟا ٦ِٛيف
هغع خٛظىع خٛىخٓوص ـ خٛيت وعخء٧د ؤَض خالؿعو٠دع ـ ٛإلؿددص دبشدَز
خدلـٌ٠ٜن ٢ٟؤهٌن خٛودٟص ،دىت َسًٔ خدلـ٠ٜى ١زضوٓ ١دجض يف ؤٟىع خٛضَ ،٢و٢ٟ
ٍب ظعجدطهبٗ ٞالذ خٌٛغذ دُػ شدئوخ.
( )8خدلظضع خٛـدزْ :ص . 484-483ودل َـ ٞخز ٢دجغ ٧ظخ خٛوددل
خحل.ٍِ٤
47
(ُ " )21عدوي خٛشُز زل٠ض ز ٢بزغخ" )2:6/22( : " ُٞ٧زدذ د٘ ٞخدلغظض".
( )26خجمل٠ىم خٛؽٌ٠ن ُ ٢ٟعدوي خٛوالٟص خٛشُز زل٠ض ز ٢هؽٌُ٠ن .)76/2( :
( " )29خحلض خِٛدط ٚزٌن خإلؽلد ١وخِ٘ٛغ " :ص .52-51
48