OCHRONA ODGROMOWA
OBIEKTÓW BUDOWLANYCH
Ochrona odgromowa
kościołów i obiektów zabytkowych
Andrzej Sowa
Corocznie w sezonie burzowym pojawiają się
informacje o bezpośrednich wyładowaniach
atmosferycznych w obiekty budowlane. W ta-
kich przypadkach zjawiska termiczne i dyna-
miczne towarzyszące przepływowi prądu pio-
runowego mogą być przyczyną pożarów lub
znacznych szkód materialnych.
Niestety często zniszczenia występują w
obiektach zabytkowych o dużym znaczeniu hi-
storycznym, a ich usuwanie jest bardzo kosz-
towne lub wręcz niemożliwe do wykonania.
Wyniki ekspertyz lub oględzin przeprowadzo-
nych w uszkodzonych obiektach wskazują, że
na skalę powstałych zniszczeń mają wpływ
następujące czynniki:
• zła ocena stref osłonowych tworzonych
przez elementy instalacji piorunochronnej,
• niezachowanie dostatecznych odstępów
izolacyjnych pomiędzy instalacjami we-
wnątrz obiektów a elementami instalacji
piorunochronnej,
• niedokładne wyrównanie potencjałów we-
wnątrz obiektów,
• brak ograniczników przepięć w instalacji
elektrycznej oraz w liniach przesyłu sy-
gnałów dochodzących do obiektów.
Przedstawione przyczyny uszkodzeń łatwo
wyeliminować uwzględniając wszelkie zagro-
żenia piorunowe przy projektowaniu instalacji
odgromowej i następnie należy starannie ją
wykonać.
Poniżej omówione zostaną podstawowe za-
sady ochrony odgromowej w obiektach kultu
religijnego oraz budowlach zabytkowych. W
takich obiektach wymagane jest [1] stosowa-
nie podstawowej ochrony odgromowej.
Ochrona odgromowa kościołów
Pomimo nakazu stosowania instalacji pio-
runochronnej na kościołach [1] występują
jeszcze przypadki jej braku lub prowizo-
rycznego, a czasami wręcz amatorskiego jej
wykonania.
Brak lub nieprawidłowe ułożenie zwodów i
przewodów odprowadzających stwarza możli-
wość bezpośredniego uderzenia w elementy
konstrukcyjne obiektu i przepływu w nich prą-
du piorunowego, który może spowodować
[5,6,7,8]:
• erozję termiczną metalu w miejscu jego
bezpośredniego kontaktu z kanałem pio-
runowym (miejsce wpływania prądu pio-
runowego ),
• nagrzewanie się przewodów pod wpływem
przepływającego przez nie prądu pioruno-
wego,
• zapłon materiałów palnych w bezpośrednim
sąsiedztwie kanału piorunowego lub prze-
skoku iskrowego.
• uszkodzenia mechaniczne materiałów słabo
przewodzących lub izolacyjnych.
W tym ostatnim przypadku mogą wystąpić lo-
kalne uszkodzenia ( pęknięcia lub szczeliny w
murach, odłupanie drzazg z drewna) lub
znaczne szkody materialne ( rozrywanie mate-
riału, uszkodzenia konstrukcji wsporczych ).
 A. Sowa Ochrona odgromowa obiektów zabytkowych

Dodatkowo prąd piorunowy może wniknąć do Zewnętrzna ochrona odgromowa

instalacji elektrycznej lub przewodów przesyłu
sygnałów ułożonych wewnątrz obiektu i do-
prowadzić do:
znacznych zniszczeń w instalacjach (wy-
rwania ze ścian przewodów, puszek i
gniazd wtykowych),
uszkodzenie sprzętu elektrycznego i elek-
tronicznego,
zagrożenie porażeniowe ludzi przebywa-
jących wewnątrz obiektu.
Należy również zauważyć, że bardzo często
ochrona odgromowa ograniczana jest tylko do
zewnętrznej instalacji piorunochronnej z po-
minięciem wymogów ochrony wewnątrz
obiektu.
Projektując zewnętrzną ochronę odgromową ko-
ściołów należy uwzględnić podstawowe jej za-
danie jakim jest przejęcie prądu piorunowego i
bezpieczne odprowadzenie go do uziomu.
W większości obiektów stosowane są klasyczne
rozwiązania instalacji piorunochronnej uzupeł-
nione o zwody pionowe, których kąty ochronne
wynoszą odpowiednio α = 45o (kąt zewnętrzny)
lub β= 60o (kąt wewnętrzny). Wprowadzone
obecnie normy ochrony odgromowej [2,3] uza-
leżniają obszar stref ochronnych od przyjętego
poziomu ochrony odgromowej oraz wysokości
zwodów. Wartości kątów osłonowych w zależ-
ności od wysokości zwodów h i przyjętego po-
ziomu ochrony przedstawiono w tabl. 1.

Tablica 1. Wartości podstawowych parametrów charakteryzujących właściwości ochronne zwo-

dów na dachu obiektu.

Poziom ochrony Promień toczonej kuli Efektywność ochrony

I 20 m 98 %
II 30 m 95 %
III 45 m 90 %
IV 60 m 80 %
Kąty ochronne Wartości kątów ochronnych α w zależności od wybranego po-
ziomu ochrony oraz wysokości zwodu h

α (°)
80
70
60
h α α
50
40
30
20 poziom I II III IV
10
00 10 20 30 40 50 60
h (m)

Duże lub zabytkowe kościoły wymagają two-
rzenia instalacji piorunochronnej spełniającej
wymogi I lub II poziomu ochrony.
W przypadku kościołów klasyczne wyznacza-
nie stref osłonowych tworzonych przez zwody
może okazać się bardzo kłopotliwe lub wręcz
niemożliwe do wykonania.
W takich obiektach wskazane jest wykorzy-
stanie metody „toczącej się kuli” po dachu lub
obok obiektu. Na bezpośrednie uderzenie pio-
runu narażone są te miejsca, które są dotykane
przez przetaczaną kulę (rys.1.).
 A. Sowa Ochrona odgromowa obiektów zabytkowych
Rys.1. Wyznaczanie przy pomocy toczącej
się kuli miejsc zagrożonych bezpośrednim
uderzeniem pioruna.
Wartość promienia kuli zależy poziomu i efek-
tywności ochrony (tablica 1) i zawiera się w
granicach od 20m do 60m.
Optymalnym rozwiązaniem oceny zagrożenia
piorunowego jest wykorzystanie przedstawio-
nej metody na makietach obiektów lub wyko-
rzystując symulacje komputerowe.
Powyższa metoda pozwala również ocenić
możliwości bezpośrednich trafień pioruna w
osoby znajdujące się w najbliższym są-
siedztwie obiektu.
Jest to szczególnie ważne , gdyż w czasie uro-
czystości kościelnych na tarasach, schodach
czy podjazdach może znajdować się znaczna
liczba osób a tym samym w przypadku bezpo-
średniego lub pobliskiego uderzenia pioruna
mogłoby nawet dojść do śmiertelnego poraże-
nia prądem piorunowym.
Wewnętrzna ochrona
odgromowa
Polskie normy [1,2,3 ] jako podstawowe środ-
ki wewnętrznej ochrony odgromowej wymie-
niają:
• ekwipotencjalizację,
• odstępy izolacyjne,
• dodatkowe zabezpieczenia.
W przypadku analizy zagrożenia piorunowego
urządzeń i instalacji w kościołach oraz doboru
środków ochrony uwagę szczególną uwagę na-
leży zwrócić na zachowanie odstępów izo-
lacyjnych pomiędzy urządzeniami i przewo-
dami różnorodnych instalacji w wieży a uło-
żonymi na zewnątrz zwodami i przewodami
odprowadzającymi.
Jeśli zachowanie odstępów izolacyjnych jest
niemożliwe do zrealizowania należy przewody
powinny być ułożone np. w metalowych rur-
kach, korytkach lub kanałach kablowych, któ-
re w miejscach zbliżeń powinny być połączone
w instalacją odgromową oraz uziemione.
Wśród tzw. dodatkowych zabezpieczeń pod-
stawową rolę odgrywają ograniczniki przepięć
stosowane w instalacji elektrycznej oraz sys-
temach przesyłu sygnałów.
Ograniczanie przepięć w instalacji
elektrycznej systemach przesyłu
sygnałów
W instalacji elektrycznej kościołów lub innych
obiektów kultu religijnego należy zastosować
ograniczniki klasy I zapewniające ochronę in-
stalacji elektrycznej i zasilanych urządzeń
przed bezpośrednim oddziaływaniem prądu
piorunowego.
Ograniczniki te powinny być zainstalowane w
miejscu wprowadzania instalacji elektrycznej
do obiektu.
Takim miejscem może być złącze, szafka obok
złącza lub rozdzielnica główna.
Ochroną powinny być objęte również różno-
rodne systemy elektroniczne, których zada-
niem jest m.in. :
• wykrywania i sygnalizacji pożaru,
• sygnalizacji włamania,
• sterowanie biciem dzwonów,
• nadzór nad pracą zegara, który coraz czę-
ściej sterowany jest drogą radiową (np.
odbiera sygnały z zegara wzorcowego),
• nadzór telewizyjny.
Koordynację działania powyższych systemów
coraz częściej zapewniają systemy kompute-
rowego nadzoru. Są one coraz powszechniej-
sze o czym może świadczyć fakt, że w roku
1999 takie systemy pracowały prawie w 400
kościołach.
 A. Sowa Ochrona odgromowa obiektów zabytkowych

Stosowanie systemów elektronicznych ułatwia Ograniczniki klasy I należy również umieścić

pracę i zmniejsza znacznie koszty utrzymania w rozdzielnicy zasilającej reflektory wykorzy-
kościołów, ale równocześnie stwarza koniecz- stywane do oświetlenia kościołów jeśli są one
ność zastosowania dodatkowych układów zagrożone bezpośrednim uderzeniem pioruna
ograniczników przepięć klasy II, a nawet do- lub możliwością wystąpienia przeskoków
datkowo klasy III. iskrowych od instalacji piorunochronnej (np.
Przykład rozmieszczenia oraz montażu ogra- na dachach obiektów, wysokich słupach lub
niczników w systemie kilkustopniowej ochro- wspornikach).
ny przed działaniem prądu piorunowego i Ograniczniki przepięć powinny być również
przepięciami przedstawiono na rys.2. zastosowane do ochrony przed przepięciami:
• występującymi w liniach telekomunika-
cyjnych dochodzących do kościołów,

L1
• liniach przesyłu sygnałów dochodzących
L2
L3
L1
L2 do komputera oraz centralek nad-
zorujących pracą systemów,
L3
N
PE N
PEN
PE

• przed wybranymi czujkami lub elektro-

Układ połączeń
ograniczników przepięć
klasy II Układ połączeń
nicznymi urządzeniami sterującymi.
ograniczników przepięć
klasy I

Przykładowe rozwiązanie ograniczników sto-

M
sowanych do ochrony przed przepięciami do-
chodzącymi z linii przesyłu sygnałów przed-
stawiono na rys.3.

rozdzielnica złącze Element wzdłużny

kWh
Zasilanie systemów
elektronicznych

WYJŚCIE
Otok Ochrona
Ochrona dodatkowa
WEJŚCIE podstawowa
np. odgromnik np. dioda, warystor
gazowany
Rys. 2 . Przykładowe rozmieszczenie ukła-
dów ograniczników przepięć w instalacji elek-
trycznej

W przedstawiony przykładzie zastosowano: Rys.3. Przykład układu zabezpieczającego

przed przepięciami
• ograniczniki klasy I umieszczone w są-
siedztwie złącza,
Zastosowanie przedstawionych zaleceń po-
• ograniczniki klasy II zamontowane w roz- winno zapewnić ochronę przed bezpośrednim
dzielnicy z której zasilane są np. centralki oddziaływaniem prądów piorunowych oraz
alarmowe, przeciwpożarowe, komputery, ograniczyć przepięcia dochodzące do urządzeń
elektrycznych o elektronicznych.
• ograniczniki klasy II umieszczone bezpo-
średnio w sąsiedztwie napędów i sterowa-
nia biciem dzwonów i praca zegara. Ochrona budowli zabytkowych
Powtórne zastosowanie ograniczników klasy II W przypadku obiektów zabytkowych stopień
wynika z faktu równoległego ułożenia na od- zagrożenia pożarowego uzależniony jest od
cinku kilkunastu-kilkudziesięciu metrów właściwości materiałów zastosowanych do ich
przewodów instalacji elektrycznej i instalacji budowy oraz charakteru zmian prądu pioruno-
odgromowej w wieży kościoła co może spo- wego. Poniżej rozpatrzone zostaną przypadki
wodować indukowanie przepięć o znacznych obiektów krytych gontem, blachą oraz słomą.
wartościach szczytowych.
 A. Sowa Ochrona odgromowa obiektów zabytkowych
Obiekty kryte gontem lub blachą
Interpretacja zapisów w obowiązujących nor-
mach dokonana przez Normalizacyjną Komisję
Problemową nr 55 [5] stwierdza, że
• na dachach z gontów lub desek drewnia-
nych można stosować zwody niskie uło-
żone w odległości nie mniejszej niż 2 cm
nad powierzchnią dachu,
• blacha pokrycia dachu, o grubości spełnia-
jącej wymagania zawarte w normie PN-
86/E-05003/01, ułożona na podłożu drew-
nianym powinna być wykorzystywana do
odprowadzania prądu piorunowego (zwód
naturalny).
Ważne jest aby drewno było odpowiednio im-
pregnowane oraz aby połączenie zwodów pio-
nowych było pewne zarówno pod względem
mechanicznym jak też elektrycznym ( zmniej-
szenie rezystancji przejścia na złączach – i mi-
nimalizacja możliwości wystąpienia przesko-
ków iskrowych) oraz aby nie było styku z in-
nymi łatwo zapalnymi substancjami ( słoma,
szmaty, pajęczyny itd.).
Obiekty kryte strzechą
W przypadku obiektów krytych strzechą ce-
lowe wydaje się zastosowanie zwodów pozio-
mych podwyższonych (rys.4.).
Rys.5. Zwody na dachu krytym słomą
Należy również uniemożliwić wystąpienie
przeskoków do strzechy od drzew rosnących w
sąsiedztwie obiektu.
Minimalna odległość pomiędzy gałęziami
drzewa ( w przypadku bezpośredniego trafie-
nia w drzewo ) a dachem z materiału łatwo-
palnego jaka powinna zapewnić ochronę przed
tego rodzaju zagrożeniem wynosi d = 2 m
(rys.6.).
Rys.6. Instalacja piorunochronna na dachu
krytym słomą oraz odstępy izolacyjne od
drzew w sąsiedztwie obiektu.
Podsumowanie
Uwzględnienie przy projektowaniu zewnętrz-
nej instalacji piorunochronnej przedstawio-
nych zaleceń powinno zmniejszenie zagroże-
nia powstającego podczas bezpośredniego wy-
ładowania piorunowego w obiekt.
Ochrona stosowanych w kościołach urządzeń
i systemów elektrycznych i elektronicznych
wymaga również ograniczenia do odpowied-
nich poziomów przepięć występujących w in-
stalacji elektrycznej i systemach przesyłu sy-
gnałów.
Należy zauważyć, że poprawne zaprojektowa-
nie instalacji odgromowej i przeciwprzepięcio-
wej wymaga dokładnego przeanalizowania
występujących zagrożeń oraz wybrania wła-
ściwych rozwiązań i powinno być wykonywa-
ne przez specjalistów.
Literatura
1. PN-86/E-05003/01 Ochrona odgromowa
obiektów budowlanych. Wymagania ogólne
 A. Sowa Ochrona odgromowa obiektów zabytkowych
2. PN-IEC 61024-1. Ochrona odgromowa
obiektów budowlanych. Zasady ogólne.
2001.
3. PN-IEC 61312-1. Ochrona przed pioruno-
wym impulsem elektromagnetycznym. Za-
sady ogólne. Marzec 2001.
4. Interpretacja postanowień norm PN-86/E-
05003/01 i PN-86/E-05003/02 dokonana
przez NKP nr 55 w dniu 17.12.1997 r.
5. Flisowski Zd.: Trendy rozwojowe ochrony
odgromowej budowli. Część 1. Wyładowanie
piorunowego jako źródło zagrożenie. PWN
1986.
6. Sowa A. Ochrona odgromowa i przeciwprze-
pięciowa . Kielce 1998.
7. Szpor St. :Ochrona odgromowa . Tom 3. Pio-
runochrony. WNT 1978.
8. Trommer W., Hampe E.A.: Blitzschutzanla-
gen. Planen. Bauen. Prüfen. Hüthing. 1997.