Manuali Bebi

Kto dhe qindra pyetje t tjera q i lindin
* far duhet t dim q para lindjes?
ARTI I RRITJES S FMIJVE
natyrshm do prindi derisa on fmijn n * Si t prballojm t qarat? shkoll, gjejn pr her t par prgjigje n kt * Si t'ia bjm zgjimit natn? manual, q sht shkruar pikrisht pr ju, nga nj grup autorsh t mirnjohur n fushn e fmijris *Si ta ndihmojm fmijn t flas? s hershme. *'mund t bj kur fmija smuret?
ARTI I RRITJES
S
Ky libr nuk e zvendson mjekun apo
*Cilat jan ushqimet e shndetshme?
specialistin, por me t n shtpi, nuk do t jeni m *'t bjm kur fmija ka frik? vetm n detyrn e vshtir dhe t bukur t prindit. * Vajza ime nuk m dgjon. Si t sillem?
* A duhet t shoh djali im trevjear televizor? * Kur duhet uar fmija n kopsht? * Kur sht ai gati pr t shkuar n shkoll?
FMIJVE
do gj q duhet t dini nga shtatzania deri n moshn 6-vjeare
ISBN 99943-729-3-9
Ministria e Shndetsis

do gj q duhet t dini nga shtatzania deri n moshn gjashtvjeare
Autort:
Rubena Moisiu Pjesa I, 1. Kujdesi para lindjes Eduard Tushe Pjesa I, 2 -5 Donika Naqi Pjesa II, Viti i par Nedime Ceka Pjesa III IV, Viti i dyt dhe i tret Linda Spahiu Pjesa V-VII, Viti i katrt, i pest dhe i gjasht Nedime Ceka Anekse Ndihmoi: Jonida Sinani Konsulente n prgatitjen e manualit Izela Tahsini Realizimi kompjuterik Vjollca Ruvina Ilustrimet Jozita Shkreli Irgin Sena UNICEF DHE MINISTRIA E SHNDETSIS ISBN 99943-729-3-9 Botimi i ktij libri sht mundsuar nga UNICEF me mbshtetjen nanciare t AGFUND - Programi i Vendeve Arabe pr Organizatat e Zhvillimit t Kombeve t Bashkuara Tiran, 2005 SHTPIA BOTUESE & SHTYPSHKRONJA
PEGI
Rr.Elbasanit, Pallatet Fratari, Filipeu 2 Tel&Fax:374947.Mobil: 069 20 26 773 Email: pegi@icc-al.org Tiran, ALBANIA
HYRJE
Sot Fmijria e hershme - ashtu si prdoret aktualisht n shkall ndrkombtare - prcaktohet si periudha e jets s fmijs nga konceptimi deri n moshn 6-8 vjeare. Kujdesi dhe zhvillimi n fmijrin e hershme prfshin t gjitha llojet e mbshtetjes pr t cilat ka nevoj nj fmij i vogl pr t mbijetuar dhe pr tu zhvilluar n jet, pra shndetin, ushqyerjen, zhvillimin psiko-emocional, krijimin e mundsive pr arsimim dhe t msuarin aktiv. Vitet e hershme t jets jan kritike pr zhvillimin dhe mirqenien e fmijs dhe vendosin themelet pr timin e aftsive q ndikojn mbi sjelljen, t msuarin dhe shndetin e tyre. Ndrhyrjet e hershme pr promovimin e zhvillimit t fmijs gjat ksaj periudhe kritike kan prtime afatgjata n gjith jetn e fmijve tan. Zhvillimi i hershm i fmijs nuk sht sinonim vetm i shndetit t fmijs. Ndrkoh q fmijt luftojn pr mbijetes, ata luftojn q t zhvillohen nga pikpamja mendore, shoqrore dhe emocionale. Pasi fmija ka mbijetuar, shtrohet pyetja: cila sht cilsia e jets s tij dhe si mund t realizoj potencialin e vet? Shkenca sot n bot ka treguar se truri i foshnjs q n barkun e nns dhe n 5 vitet e para t jets ka nj zhvillim t jashtzakonshm dhe vendimtar. Edhe prpara se t asin, foshnjet kuptojn shum. Prandaj eksperienca e hershme mund t ket nj ndikim t fuqishm mbi mirqenien, shndetin, aftsit dhe ndihmon q fmijt t rriten t fort zikisht dhe emocionalisht. T dashur prindr, edukator, kujdestar t fmijve: ky manual ka pr qllim t`ju ndihmoj sadopak q tu msoni fmijve tuaj aftsit e nevojshme pr t pasur shndet dhe sukses n t ardhmen. Duke shetuar kapitujt e tij, ju do t kuptoni se duhet t ndryshojm disa qndrime, sjellje dhe veprimet tona pr mirrritjen e fmijve, pr tu dhn atyre mundsin pr nj shndet dhe jet m t mir n t ardhmen. Mirqenia dhe shndeti i fmijve tan sht nj nga detyrat dhe prioritetet e Ministris s Shndetsis, por kjo shtje na prek t gjithve dhe t gjith duhet t jemi pjes e zgjidhjeve.
Qllimi yn nal do t jet t sigurohemi se do fmij q po rritet n kt vend ka mundsin m t mir pr tu br ai q dshiron t bhet. do fmij duhet t ndihet i vlersuar dhe duhet t ket mundsi t zhvilloj potencialin e tij unik, zik, emocional, intelektual, shpirtror dhe krijues. Ja prse ne ftojm prindrit, msuesit, personelin shndetsor, fmijt, dhe gjith shoqrin shqiptare, t prfshihemi s bashku n mbrojtjen e shndetit dhe zhvillimit t fmijve! Le t prpiqemi tu ofrojm fmijve tan nj mjedis t sigurt dhe t ngroht, t investojm n shndetin dhe edukimin e tyre dhe t promovojm familje t sigurta, sepse t gjith kta komponent jan t nevojshm pr zhvillimin e fmijve dhe mund t arrihen duke punuar bashkrisht. Qeveria Shqiptare dhe partnert e saj si UNICEF, kan dhn ndihmesn e tyre me programe dhe shrbime pr t mbshtetur efektivisht zhvillimin e fmijris s hershme. Sda jon e ardhshme sht ti bjm kto shrbime me t prekshme e m t prdorshme nga fmijt tan. Dhe s fundi duam tu rikujtojm se: TE SIGUROJME zhvillimin e fmijris s hershme sht nj angazhim afatgjat pr t ardhmen e fmijve tan, sepse nse ata do t rriten t shndetshm e do t jetojn t lumtur, shoqria jon do t pasurohet edhe m shum.
Leonard Solis Ministr i Shndetsis
Carrie Auer Prfaqsuese e UNICEF
PRMBAJTJA
Pjesa I: Shtatzania dhe lindja, muaji i par 1
1. Kujdesi para lindjes 2 Kshillimi para mbetjes shtatzn 2 Qllimet dhe parimet e nj kontrolli dhe kujdesi para lindjes 3 Vizita e par 3 Vlerat e historis 4 Vizita zike 7 Prcaktimi i moshs s shtatzanis 9 Pse sht e nevojshme vizita vaginale gjat shtatzanis? 11 Vizitat e zakonshme 11 Vizita e dyt para lindjes 12 Vizitat e radhs 14 Si duhet vlersuar gjendja e bebit? 14 Vaksinimi 15 Problemet e vogla t shtatzanis 16 Problemet e mdha t shtatzanis 19 Kujdesi i prgjithshm pr veten tuaj 20 Lehtsimi i depresionit gjat shtatzanis 24 Ushqyerja gjat shtatzanis 25 2. far duhet t dim q para lindjes 28 far duhet t blejm, ose t bjm gati 28 Prgatitja pr lindje 32 Faza e dyt e lindjes 36 Depresioni pas lindjes si ta prballojm? 38 3. Lindja 40 Bebi lindi - po tani? 40 Pamja e t porsalindurit 44 4. Kthimi n shtpi 49 far duhet t dish sapo ke shkelur n shtpi 49 Pjest e trupit t fmijs dhe kujdesi pr to 54 5. Muaji i par 58 Rritja dhe zhvillimi 58
vi
Rritja dhe pamja zike 58 T dalat jasht 60 Reekset 62 Vetdija 63 Zhvillimi i hershm i trurit 65 T qarat dhe kolikat e barkut 68 E qeshura e par 70 Lvizjet 70 Shqisat 71 Temperamenti 72 Ushqyerja me gji 74 T mirat e ushqyerjes me gji pr fmijn dhe nnn 74 T mirat e qumshtit t gjirit 76 Kur duhet t llohet ushqyerja me gji 79 Si bhet ushqyerja me gji? 80 Sa duhet t mbahet fmija n gji? 83 Sa shpesh duhet ta vm fmijn n gji? 84 Si t kuptojm se qumshti i nns sht i mjaftueshm 86 Ushqyerja me gji dhe ilaet 89 Ushqyerja me gji dhe helmet e mjedisit 93 Ushqyerja me gji e binjakve 94 Ushqyerja me gji e t lindurit para kohe 94 A sht e domosdoshme t plotsohet qumshti i nns? 96 Probleme dhe vshtirsi n ushqyerjen me gji arsye t nns 99 Probleme dhe vshtirsi n ushqyerjen me gji arsye t fmijs 113 Kur qumshti i nns sht vrtet i pamjaftueshm 116 Kujdesi i nns pr veten n lidhje me ushqyerjen me gji 118 Disa kshilla pr prindrit 120 Biberonat 120 Gjetja e nj dadoje 121 Shtitja 121 T udhtosh me bebin 122 Si t prgatitemi pr pushimet e para me bebin 123 Familja me nj antar t ri 125
PRMBAJTJA
vii
Pjesa II: Viti i par 129

0-4 muaj 130 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 130 Rritja dhe karakteristikat e rritjes 131 Zhvillimi lvizor 131 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 133 Zhvillimi i gjuhs dhe t folurit 134 Zhvillimi i personalitetit dhe ai social 134 Rutina e prditshme 135 Ushqyerja 135 Dy pyetje t nnave n lidhje me ushqyerjen me gji 135 Tualeti, banja, veshja 137 Gjumi 137 Si tia bjm zgjimit t prhershm netve? 137 Loja dhe aktiviteti social 139 A jan t dmshme lojrat e forta? 140 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 140 Aktivitete q ndihmojn bebin t msoj 140 Metoda praktike per lojn 141 Si bhet masazhi i bebit 144 Stimulimi i bebit gjat muajve t par t jets 145 Kini parasysh! 147 4-8 muaj 148 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 148 Rritja dhe karakteristikat e rritjes 148 Si mund ta kuptoj q fmijs po i dalin dhmbt? 149 Zakoni i gishtit n goj 151 Zhvillimi lvizor 152 A duhet prdorur rrethorja pr t nxitur lvizjet? 153 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 153 T folurit dhe zhvillimi gjuhsor 154 Si ta ndihmojm fmijn t as 155 Zhvillimi i personalitetit dhe ai social. 156 Rutina e prditshme 157
viii
Ushqyerja 157 Fillimi i ushqimeve t forta 157 Si t llohen ushqimet e forta 159 Rndsia e shqisave gjat ushqyerjes 160 Si t jepen ushqimet e para? 164 Ushqimet e para q duhen lluar 165 Disa kshilla t prgjithshme pr prgatitjen e ushqimeve 167 Shkaqet e mospranimit t ushqimeve t para 168 Si t nxitet bebi q t haj m shum 168 Pyetjet q bjn prindrit lidhur me ushqyerjen 169 Ushqimet e gatshme 171 Tualeti, banja, veshja 172 Gjumi 173 Loja dhe aktiviteti social 173 Fmija im prplas kokn pas drrass s krevatit. Si tia bj? 173 Cilat lodra jan t sigurta? 175 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 175 Aktivitete q ndihmojn bebin t msoj 175 Kini parasysh! 176 8-12 muaj 178 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 178 Rritja dhe karakteristikat e rritjes 178 Zhvillimi lvizor 179 Prdorimi i dors s majt apo t djath 180 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 180 Zhvillimi i gjuhs dhe i t folurit 181 Zhvillimi i personalitetit dhe ai social 181 Frikrat e para 181 Rutina e prditshme 183 Ushqyerja 183 far duhet br tani gjat ushqyerjes 184 Cilat ushqime t japim 185 far nuk duhet br gjat ushqyerjes 185 Largimi nga gjiri (zvjerdhja) 185 Pirja e lngjeve me got 187 Si t msohet t ushqehet bebi me lug 188
PRMBAJTJA
ix
Tualeti, banja, veshja 188 Gjumi 189 Loja dhe aktivitetet sociale 189 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 190 Aktivitete q ndihmojn bebin t msoj 190 Mbrojtja 191 Si t sillemi nse fmija yn sht i vshtir? 191 Fillimi i disiplins 194 Viti i par kalon shpejt dhe vjen Ditlindja e par 199 Kini parasysh! 200
Pjesa III: Viti i dyt 201

12-24 muaj 202 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 202 Rritja dhe karakteristikat e rritjes 203 Zhvillimi lvizor 203 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 205 Zhvillimi i gjuhs dhe t folurit 206 Zhvillimi i personalitetit dhe ai social 207 Rutina e prditshme 209 Ushqyerja 209 Planikimi i ushqimit t fmijs 210 Tualeti, banja, veshja 212 Gjumi 212 Aktiviteti dhe loja sociale 213 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart (shih dhe vitin e tret) 214 Aktivitetet q ndihmojn fmijn t msoj 214 Prkdheljet e teprta q duhen mnjanuar 216 Kur fmija sht i turpshm/i ndrojtur 217 Jo-t jan normale 219 Kontrolli mjeksor i fmijs 24 muajsh 221 Kini parasysh! 222
Pjesa IV: Viti i Tret 225

Mosha 24-36 muaj 226 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 226 Rritja dhe karakteristikat e rritjes 227 Zhvillimi lvizor 228 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 229 Zhvillimi i gjuhs dhe t folurit 230 Si ta ndihmojm fmijn t as 231 Librat q plqejn fmijt 234 Zhvillimi i personalitetit dhe ai social 235 Rutina e prditshme 236 Ushqyerja 236 far sht ushqyerja e shndetshme pr nj fmij t rritur 237 Nxitja e zakoneve t shndetshme pr ushqyerjen 239 Disa probleme t zakonshme gjat ushqyerjes 244 Ushqyerja zemr e shndetshme 245 Aktivitete q mund t kryhen s bashku me fmijt e vegjl pr t nxitur ushqyerjen e shndetshme 247 Tualeti, banja, veshja 248 T msuarit e kontrollit t jashtqitjes dhe urinimit 248 Gjumi 250 far mund t bni nse fmija zgjohet natn? 251 Loja dhe aktiviteti social 251 Fmijt dhe lodrat 251 Aktivitete loje pr t msuar 252 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 254 Fmijt dhe prkatsia gjinore 254 Si i kuptojn fmijt dallimet gjinore 255 Kush ndikon mbi zhvillimin e dallimeve gjinore tek fmijt 255 Mos u shqetsoni aspak 257 Kshilla pr nj zhvillim sa m t shndetshm t prkatsis gjinore tek vajzat dhe djemt 258 Disa shembuj aktivitetesh q mund t kryeni pr ti ndihmuar fmijt t jen vetvetja 260 Fmijt dhe muzika 261 Muzika dhe fmijt 18-36 muajsh 263 far mund t bni ju si prindr? 264
PRMBAJTJA
xi
Fmijt dhe ngjyrat 265 Aktivitete me fmijt pr t msuar ngjyrat 265 Temperamenti i fmijs 266 Disiplina e fmijs 268 Udhzime pr vetkontrollin 268 Udhzime pr komunikimin dhe marrdhniet prind-fmij 271 Si duhet t jet disiplina? 272 sht ndalimi i prkohshm i fmijs? 275 Krizat apo shprthimet e zemrimit, nervozizmit, inatit dhe fmijria 277 Rrahjet, kafshimi dhe goditjet 281 Si ti msojm fmijs zakone t mira n lidhje me shikimin e televizorit 283 Siguria e fmijs n shtpi dhe jasht saj 286 Siguria e shtpis 286 Siguria e fmijve jasht shtpis 292 erdhja dhe prshtatja e fmijs me t 295 Karakteristikat q duhet t ket nj kujdestar i mir 295 Disa kshilla pr t zgjedhur vendin ku do t lini fmijn tuaj n kujdestari 296 Si t krkoni nj kujdestare t prshtatshme 299 Pyetje t shpeshta t prinderve lidhur me prshtatjen n erdhe 299 Kontrolli mjeksor i fmijs 3 vje 303 Kini parasysh! 305 Mosha parashkollore far ndodh n kta tre vjet? 306
Pjesa V: Viti i katrt Mosha e fjals 311

3-4 vje 312 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 312 Zhvillimi lvizor 312 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 315 Zhvillimi i gjuhs dhe i t folurit 317 Belbzimi 319 Zhvillimi social 321 Rolet gjinore 323 Seksualiteti 324
xii
Zhvillimi emocional 324 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 328 Fmijt n tavolinn e ngrnies 328 Edukimi i pastrtis 329 Fmijt dhe gjyshrit 332 Pr prindrit dhe edukatort 334 Vizita tek pediatri 336 Kini parasysh! 336
Pjesa VI: Viti i pest Mosha e friks 339

4-5 vje 340 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 342 Zhvillimi lvizor 342 Zhvillimi i gjuhs dhe i t folurit 344 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 346 Zhvillimi social 348 Etika e fmijs 4-5 vje 349 Puna dhe loja 350 Loja si mjet q t rrit 351 Lodrat 353 Zhvillimi emocional 353 Keqardhja, ankthi dhe dhimbja 354 Seksualiteti 354 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 356 Ushqyerja 356 Nse mendoni se fmija juaj ha pak357 Gjumi 358 Si t dalloni nj ankth nate nga nj terror nate 361 Rekomandime t prgjithshme pr fmijn e moshs 4-5 vje 362 Prgatitja pr kopsht 363 Disiplina pr katrvjeart 364 Si tua bjm gnjeshtrave? 366 Pr sigurin e fmijs tuaj 367
PRMBAJTJA
xiii
Kini parasysh! 369
Pjesa VII: Viti i gjasht Mosha e mendimit 371

5-6 vje 372 T veantat e nj pesvjeari 373 Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit 375 Zhvillimi lvizor 375 Zhvillimi i gjuhs dhe i t folurit 376 Zhvillimi njohs dhe i perceptimit 377 Pr t nxitur zhvillimin e intelektit tek fmija 377 Aftsit e mendimit abstrakt 378 Gara dhe konkurrenca 379 Zhvillimi social dhe emocional 380 Fmijt dhe familja 381 Loja 383 Kshilla pr prindrit dhe kujdestart 386 Pr prindrit q vihen n siklet para t tjerve kur fmija bn nj gabim 386 Rekomandime pr fmijn e moshs 5 - 6 vje q shkon n kopsht 390
ANEKSE 393 I. Hap pas hapi 395 Regjistrimi i lindjes s fmijs 395 Radha e lindjes dhe karakteristikat e fmijve 396 Karakteristikat e fmijve t vetm 396 Karakteristikat e t lindurit t par 396 Karakteristikat e fmijve t lindur pas t parit 397 Efektet e radhs s lindjes 397 Pasojat q shkakton divorci i prindrve te fmijt 399 Ndryshimet n jetn e fmijs 399 Mosha e fmijs 400 Gjinia e fmijs 400 Zbutja e efekteve negative t divorcit 400 Reagime t mundshme t fmijve ndaj divorcit 402 Humbja e nj prindi 404
xiv
Nnat e punsuara 405 Qendrat ditore dhe marrdhniet nn-fmij 406 Qendrat ditore dhe mosha e fmijve 406 Dhuna dhe fmijt 406 Prindr t dhunshm 406 Fmijt e abuzuar 407 Faktor t dhuns ndaj fmijs 408 far t bjm kur t arrijm kulmin e nervave 408 Si t mbrojm fmijet nga t gjitha llojet e abuzimeve 409 Loja si terapi 412 Fmijt me nevoja t veanta - disa kshilla 413 Televizori dhe prindrit 415 Spitali, prindrit dhe fmijt 418
II. Duke u rritur 422

Kurbat e rritjes 422 Vaksinat dhe kalendari i vaksinimit t fmijve 423
III. Nj prmbledhje e smundjeve t fmijve 430

Hyrje Kujdesi pr fmijn e smur 430 Smundjet m t shpeshta t fmijris 437 Diarreja 438 T vjellat e fmijs 341 Kapsllku 441 Infeksioni i zorrve dhe stomakut 443 Dhimbjet e barkut 443 Prdredhja e zorrve 445 Apendisiti 445 Si t dallojm lloje t ndryshme dhimbjesh? 446 Smundjet ngjitse t fmijris 447 Fruthi 447 Shytat 449 Lija e dhenve 449 Rubeola 451 Kolla e mir/kolla e keqe 451 Skarlatina 453 Hepatiti 453 Gripi 454 T ftohtit e zakonshm 455
PRMBAJTJA
xv
Tabela e smundjeve 455 Smundjet e veshit 460 Vesht me dyll 460 Infeksioni i veshit t jashtm 461 Infeksioni i veshit t mesm 461 Veshi ngjits 462 Infeksionet e fytit 463 Dhimbja e fytit 463 Bajamet 463 Kolla dhe infeksionet e kraharorit 465 Kolla 465 Laringiti 465 Bronkitet dhe bronkiolitet 466 Pneumonia 467 Azma 468 Pickimet 469 Pickimet e gjarprit, akrepit, merimangs 470 Parazitt e zorrve 471 Oksiuret 471 Askaridet 471 Anemia 472 Konvulsionet 473 Smundjet e hunds 474 Hundt e bllokuara apo q rrjedhin 474 Rrjedhja e gjakut nga hundt 474 Sinoziti 475 Smundjet e syve 475 Infeksioni i qerpikve 475 Infeksioni i membrans q mbulon kokrdhokt e syrit (konjuktivit) 476 Byci 476 Syt e vngr/strabizmi 476 Smundjet e gojs 477 Dhimbjet e dhmbve 477 Plagt e hapura t gojs (ulerat) 477 Gjndrat 478 Gjndrat limfatike 479 Gjndrat e fryra 479 Lkura 479
xvi
Lkura e plasaritur 479 Enjtjet 480 Purrat/ibant/forunkulat 480 Herpes simpleksi 481 Purrat e vaps (vaporet) 482 Ekzema foshnjore 482 Dermatitet 483 Irritimi i lkurs nga nxehtsia 483 Alergjit 484 Urtikaria 484 Alergjit hundore akute 484 Alergjit hundore kronike 484 Alergjia ndaj drits (fotosensiteti) 485 Pickimi nga pleshti 485 Parazitt 486 Morrat 486 Zgjebja 486 Djegiet e lkurs nga dielli 487 Infeksionet e rrugve urinare 497 Smundjet e sistemit nervor 488 Meningjiti dhe encefaliti 488 Epilepsia (smundja e toks) 489
IV. Ndihma e shpejt 491

Urgjencat 492 Sjellja e fmijs n vete 493 Gjendja e shokut 495 Bllokimi i frymmarrjes 496 Shoku elektrik 498 Helmimi 498 Mbytja n uj 499 Gjakrrjedhja 499 Djegiet 500 Dmtimet n kok 500 Tronditja e trurit 501 Dmtimet e syrit 501 Fraktura dhe ndrydhja 502 Goditja nga dielli 502 Hipotermia 503
PRMBAJTJA
xvii
Ndihma e shpejt e prditshme 503 Kafshimet nga kafsht 504 Pickimet nga insektet 504 Flluskat 504 T prerat dhe grvishtjet 504 Trupat e huaj n vesh 505 Trupi i huaj n hund 505 Ilaet q duhet t mbani n shtpi 505
V.
Indeks
507
xviii
PASQYRA E ILUSTRIMEVE
Figura 1. Figura 2. Figura 3 Figura 4. Figura 5 Figura 6 Figura 7 Figura 8 Pozicioni q mund t mbani gjat paralindjes Fazat e lindjes Bebi ndihet shum mir n gjirin e nns Mbani me kujdes kokn dhe qafn Si ta ndrrojm panolinn Mbajeni bebin prmbys n krahun tuaj pr t lehtsuar dhimbjet e barkut (kolikat) Prdorni gishtrinjt pr ti krijuar bebit mundsi pr frymmarrje. Ndrpriteni thithjen ngadal, duke vendosur gishtin tuaj tregues si n gur Pozicioni si topi i regbis sht pozicioni m i prshtatshm Ngrihet mbi parakrah Shpesh her, pr t shplar shampon, mund t frkoni kokn me nj leck t lagur Shumica e bebeve jan shum hezitues, madje edhe qajn hert e para kur futen n banj. Prpiquni ta qetsoni me fjal t ngrohta dhe mbajeni mir Disa bebe mund t kapin objekte t vogla dhe ndoshta t rrezikshme, ndaj tregohuni t vmendshm Nj gromsitje kur fmija mbshtetet tek shpatulla jep rezultat pr shum fmij, por mos harroni t mbroni rrobat tuaja Pozicioni i bebit mbshtetur n prehr sht i mir pr gromsitje dhe njkohsisht shum qetsues pr fmij me dhimbje barku t vazhdueshme (kolika) Edhe nj i posalindur mund t vendoset n pozicion pr t gromsitur, por sigurohuni q koka e tij t ket mbshtetjen e duhur 35 37 41 49 51 69
Sigurohuni t mos bllokoni hundn e vockl t bebit tuaj 40
81 82 82 137
Figura 9 Figura 10 Figura 11 Figura 12
137 153
Figura 13 Figura 14
164
Figura 15
164
Figura 16
164
PASQYRA E ILUSTRIMEVE
xix
Figura 17 Figura 18 Figura 19 Figura 20 Figura 21 Figura 22 Figura 23 Figura 24 Figura 25 Figura 26 Figura 27 Figura 28 Figura 29 Figura 30 Figura 31 Figura 32 Figura 33 Figura 34 Figura 35 Figura 36 Figura 37 Figura 38 Figura 39 Figura 40
Prpiqet t qndroj drejt me nj kmb Njeh veten n pasqyr Luan vetm zakonisht Ka interes t shikoj t tjert kur shkojn n tualet Eksploron gjithka I plqen lundrimi Mban lapsin me tre gishta Mund tu lexoj t tjerve pr tu shpjeguar gurat Msojini ngjyrat Uluni pr t ngrn s bashku vaktet e buks Prfshijeni fmijn n gatimin e ushqimeve Refuzon t prdor uturakun Lodra q nxisin krijimtarin dhe imagjinatn Djemt, vajzat dhe identiteti gjinor Lrini djemt dhe vajzat t provojn t gjitha aktivitetet Muzika ndihmon n zhvillimin e shndetshm Shprthimet e zemrimit dhe fmija Karrige sigurie me fytyr prpara Frymmarrja articiale pr foshnjat Hapini rrugt e frymmarrjes (njlloj si tek foshnjat) Masazhi i zemrs tek foshnjat Goditje n shpin. Goditjet n kraharor Goditje n shpin. Goditje nga prpara Shoku elektrik
204 207 208 212 214 228 228 229 232 241 248 249 252 256 260 261 277 294 493 494 495 497 497 499
Pjesa I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR
1
Kujdesi para lindjes
rime! Ju keni vendosur t bni nj fmij. Q ky fmij t jet sa m i shndetshm, ju duhet t filloni t kujdeseni menjher pr t dhe pr veten tuaj. Kujdesi pr nj jet t re fillon q tani. Kujdesi para lindjes nnkupton kshillimin, ndjekjen dhe trajtimin tuaj gjat shtatzanis, deri n fillimin e aktivitetit t lindjes. Objekti i kujdesit para lindjes sht q t siguroj ju dhe do grua shtatzn se shtatzania do t prfundoj me lindjen e nj fmije t shndetshm dhe pa dmtuar shndetin e nns. Kontrolli i kujdesshm para lindjes ju ndihmon t ruani shndetin gjat shtatzanis, zbulon n koh dhe bn t mundur trajtimin e patologjive dhe krijon kushtet pr lindjen e nj fmije t shndetshm dhe n kohn e duhur. Kjo bn t mundur gjithashtu drgimin tuaj n qendra m t specializuara, n rast se keni probleme. Shtatzania sht nj ngjarje fiziologjike, e natyrshme n jetn tuaj, por n 5-20% t rasteve mund t ndrlikohet me procese patologjike, t cilat rrezikojn shndetin tuaj apo t fmijs.
KSHILLIMI PARA MBETJES SHTATZN

barvajtja e shtatzanis varet nga shndeti para saj, prandaj kshillimi para se t mbeteni shtatzn, sht pjes e rndsishme e kujdesit para lindjes. Ky lloj kshillimi i jep prparsi gjithashtu shtatzanive t planifi-
kuara. Ai merr rndsi t veant, sepse zbulon n koh rastet t cilat duhen trajtuar q hert, sikurse jan ato me diabet mellitus, hipertension, apo smundje t tjera metabolike apo t trashguara. N mnyr t prmbledhur kshillimi para konceptimit prbhet nga: Identikimi i rreziqeve t mundshme, nprmjet historis riprodhuese dhe mjeksore familjare,
KUJDESI PARA LINDJES
gjendjes s ushqyerjes, ekspozimit ndaj ilaeve, helmeve dhe problemeve sociale, pr do grua q mendon t mbetet shtatzn. Identifikimi i smundjeve ekzistuese dhe gjetja e rrugve pr t parandaluar problemet qe rrjedhin prej tyre. Prcaktimi i gjendjes gjenetike t iftit. Diskutimi i gjendjes s imunizimit (vaksinimet q keni br deri tani). Kryerja e analizave t ndryshme, t cilat mund t jen t nevojshme pr gjendjen tuaj tani. Kshillimi mbi ushqyerjen, mbipeshn apo nnpeshn. Diskutimi mbi gjendjen sociale dhe financiare. Vlersimi i kujdesit para lindjes dhe prparsit q ai ofron prgjat shtatzanis, lindjes dhe periudhs s lehonis.
2.
3.
4. 5.
tuara dhe planit individual pr do nn t ardhshme. Gjat shtatzanis duhet t bhen disa vizita dhe kto t realizohen nga nj personel i kualifikuar. Gjat ktyre vizitave duhet t diagnostikohen problemet e mundshme dhe faktort e rrezikut pr ju dhe bebin. Duhet t vlersohet me kujdes mirqenia e bebit. Gjat ksaj periudhe duhet t sigurohet edhe nj edukim i vazhdueshm shndetsor pr ju si nn e ardhshme.
Mos harroni se vizitat para lindjes jan shum t rndsishme dhe se kontrolli juaj dhe i bebit, sado i rrall, esht gjithmon m mir se sa t mos vizitoheni fare.
VIZITA E PAR
izita e par duhet t kryhet sapo t dyshoni se jeni shtatzn. Vizita e par para lindjes nnkupton takimin tuaj t par me shrbimet dhe personelin shndetsor, t cilt duhet tju shrbejn gjat shtatzanis. N far moshe t shtatzanis duhet t kryhet vizita e par? Sa m hert q t jet e mundur, sapo t mungojn periodat (q ndryshe ju i quani: zakonet, cikli menstrual ose menstruacio-
QLLIMET DHE PARIMET E NJ KONTROLLI DHE KUJDESI PARA LINDJES
llimi i kontrollit t mir gjat shtatzanis sht t siguroj shndetin tuaj dhe t ruaj bebin t shndosh deri n lindje. Kjo mund t arrihet nprmjet hapave t mposhtm: 1. Kontrolli para lindjes duhet ti nnshtrohet rregullave t cak-
PJESA I
SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR
net), sidomos kur i keni pasur t rregullta. Duhet t keni parasysh se llogaritja e moshs s shtatzanis bhet duke u nisur nga dita e par e periodave t fundit. Ju duhet t regjistroheni menjher n qendrn m t afrt shndetsore (konsultore), pr t siguruar kujdesin dhe kontrollin pr veten tuaj gjat gjith shtatzanis. Cilat jan qllimet e vizits s par para lindjes? 1. T nxirret n pah nj histori e hollsishme familjare dhe personale. 2. T bhet nj vizit e hollsishme fizike e t gjitha sistemeve t organizmit. 3. T prcaktohet sakt mosha e shtatzanis dhe dita e parashikuar pr lindje. 4. T bhen analizat baz laboratorike (gjendja e tanishme e numrit t rruazave t kuqe t gjakut, grupi i gjakut dhe Rhezusi, gjendja e veshkave, nprmjet analizs s urins, pastrtia vaginale etj.). 5. T raportohen n maternitet grat, shtatzania e t cilave paraqet rrezik t lart.
shme. 3. Historin e plot shndetsore individuale. 4. T dhna pr ilaet e mundshme q merrni, apo pr alergjit q mund t keni. 5. Historin shndetsore familjare. 6. Gjendjen social-ekonomike t familjes ku jetoni. far sht e rndsishme t dihet pr shtatzanit e mparshme? 1. Prcaktimi i numrit total t shtatzanive (lindje, aborte apo shtatzani jasht mitrs). Ky informacion mund t jap t dhna t rndsishme, si pr shembull: Nse keni lindur m shum se pes fmij, duhet t drgoheni n spital pr t lindur sepse n momentin e lindjes mund t paraqiten rreziqe, si hemorragjia. Nse keni br m shum se tre aborte gjate tremujorit t par t shtatzanis, kjo flet pr mundsin e anomalive t trashguara t iftit. Abortet e bra gjat tremujorit t dyt flasin pr pamundsi t mbajtjes s shtatzanis nga dmtime t lindura apo t fituara t qafs s mitrs. Nse ka pasur m par nj shtatzani jasht mitrs, duhet t siguroheni q shtatzania e tanishme sht brenda mitrs. 2. Pesha e bebeve t lindura m par, mosha e shtatzanis n lind-
VLERAT E HISTORIS
Nj histori e plot do t prmbaj: 1. do t dhn n lidhje me shtatzanit e mparshme. 2. Historin e shtatzanis s tani-
jet e mparshme, mnyra e lindjeve t mparshme sipas radhs si dhe t gjitha vdekjet e bebeve para apo pas lindjes. Personeli shndetsor duhet t dij: Nse keni pasur lindje fmijsh me pesh t vogl (hipotrofe), q t krkohet shkaku. Nse keni lindur fmij t tjer para kohe, pr t marr masat n kohn e duhur, q kt her t mos ndodh. Nse keni lindur bebe me pesh mbi 4 kg, gj e cila mund t sugjeroj nj diabet tuajin dhe vshtirsi n lindje. Mnyrn e lindjeve t mparshme: nse keni lindur me forceps apo me vacuum (lindje me aparat ku krkohet ndrhyrja e mjekut) duhet t drgoheni n nj qendr t specializuar, nse keni lindur m par me operacion, duhet t gjendet shkaku prse sht br dhe t vendoset pr mnyrn e lindjes n fund t shtatzanis s tanishme. Nse ka pasur nj apo m shum vdekje t bebeve gjat lindjes, keto ju vendosin n nj shkall t lart rreziku pr lindjen e tanishme. Duhen br prpjekjet pr t gjetur shkaqet e vdekjeve t shkuara, t gjenden faktort t cilt mund t ndikojn edhe n shtatzanin e tanishme. Nse nuk gjenden shkaqe, rreziku i prsritjes sht i lart. 3. Problemet e mparshme gjat
aktivitetit t lindjes si dhe tensioni i lart n shtatzanit e mparshme. Nse keni pasur tension t lart gjat shtatzanive t mparshme, ju duhet t kontrolloheni m shpesh se numri i rekomanduar i vizitave dhe sapo te shfaqni nj problem, (sado t vogl n dukje) t drgoheni n nj qendr t specializuar. I njjti qndrim mbahet edhe n rastet kur keni pasur hemoragji vaginale para se t lindnit. Duhet t sigurohemi pr mbarvajtjen e fazs s par t aktivitetit t lindjes dhe t fazs s fundit t tij, si dhe pr mbarvajtjen e periudhs placentare, hemoragjit e mundshme, apo kyretazh (pastrim i hapsirs s mitrs me kyret) mbas lindjes. T gjitha kto duhet t dihen, sepse problemet n shtatzanit e mparshme kan shum mundsi t riprsriten edhe n shtatzanin e tanishme. Pra e thn m qart, kur keni br nj ose m shum her lindje para kohe, jeni n rrezik t lart pr ta br prsri. Pr far do t pyeteni n marrjen e anamnezs s shtatzanis? Pyetja e par q do tju bhet kur dyshoni se jeni shtatzn dhe shkoni t kontrolloheni, sht se kur ka qen dita e par e periodave t fundit, n mnyr q t saktsohet mosha e shtatzanis dhe t prcaktohet data e prafrt
PJESA I
e lindjes. Krkohen probleme t ndryshme mjeksore q mund t keni pasur n fillim t shtatzanis si: smundje me temperatur t lart, shenja t infeksionit urinar apo fardolloj hemorragjie vaginale. Kujdes i duhet kushtuar shenjave t vogla q mund t keni gjat ksaj shtatzanie si: t prziera apo t vjella, dhimbje stomaku apo kapsllk, fryrje t kyeve t kmbve ose duarve. Do t pyeteni nse shtatzania sht e planifikuar dhe e dshiruar apo jo dhe nse keni pasur ndonj periudh infertiliteti (pra jeni prpjekur t mbeteni shtatzn, por nuk keni arritur), prej sa vjetsh jeni e martuar dhe sa koh ka q dshironi nj fmij. Prse sht e rndsishme historia e kaluar mjeksore? Disa gjendje shndetsore mund t prkeqsohen gjat shtatzanis, pr shembull nse keni smundje t zemrs, mund t rndoheni gjat shtatzanis, apo nj tension i lart mund t oj deri n at q n gjuhn mjeksore quhet preeklampsi apo eklampsi, gj q do t thot gjendje shum e rrezikshme pr jetn tuaj. Prandaj ju do t pyeteni nse keni pasur ndonjher ndonj nga problemet e mposhtme: Tension t lart. Diabet.
Smundje reumatizmale apo smundje t tjera t zemrs. Epilepsi (smundje toke). Astm. Tuberkuloz. Smundje psikike. Smundje t tjera t prgjithshme. Prse sht e rndsishme pyetja pr ilaet e marra apo alergjit? Sepse nprmjet marrjes s ilaeve t prdorura nga ju kuptohen smundjet q keni kaluar, nse nuk kan dal n pah deri n at moment; gjithashtu, disa ilae jan mjaft t dmshme pr bebin dhe mund t rrezikojn edhe jetn e tij. Edhe alergjit jan t rndsishme sepse n rast se do t jepen ilae, mjeku duhet t jet i sigurt q ato nuk shkaktojn alergji, t cilat rrezikojn jetn tuaj. Cilat jan operacionet e kryera m par, t cilat duhet ti tregohen patjetr mjekut? Operacionet e kryera n aparatin gjenital si: lindje t mparshme me operacion, heqja e mishit t huaj n mitr, ndrhyrje t kryera n qafn e mitrs, riparimet e rrugve t komunikimit urogjenital, ndrhyrjet kirurgjikale n zemr, t cilat krkojn medoemos edhe asistencn e mjekut specialist t zemrs n do hap t shtatzanis, deri mbas lindjes.
Prse sht e rndsishme historia familjare? N rastet kur keni familjar me smundje si diabeti apo hipertensioni, kur keni n familje lindje me dy ose m shum fmij njhersh (binjak ose trinjak), kur keni raste q kan kaluar hemorragji t rnd mbas lindjes, apo persona me prapambetje mendore, rritet mjaft rreziku i shtatzanis pr ju dhe fmijn. Prse informacioni pr gjendjen tuaj social-ekonomike sht i rndsishm? Sepse nse pini duhan apo alkool, bebi mund t lind i vogl pr moshn e shtatzanis dhe me keqformime. Sepse nse ju kan braktisur, keni nevoj pr ndihm t veant t organizmave prkatse pr veten dhe pr bebin. Sepse gjendja e keqe ekonomike rrit rrezikun pr tuberkuloz, kequshqyerja rrit rrezikun pr lindjen e nj fmij t vogl n pesh dhe keqtrajtimi fizik shkakton lindje para kohe apo trauma t tjera obstetrikale, si shkputja para kohe e placents.
rndsi t madhe, si tregues i gjendjes s saj shndetsore Vizitohen me kujdes sistemet dhe organet e mposhtme: Gjndra tiroide Gjoksi Aparati i frymmarrjes Aparati i qarkullimit t gjakut dhe zemra Organet q gjenden n bark Organet e jashtme dhe t brendshme seksuale. far shihet n gjendrn tiroide? Nse sht e zmadhuar, duhet t referoheni tek mjeku specialist pr ekzaminime t mtejshme dhe e gjith ndjekja e shtatzanis duhet t bhet nga ekipi, i prbr nga gjinekologu dhe endokrinologu. far sht e rndsishme n vizitn e gjinjve? Thumbat e gjinjve, t cilat nqoftse jan t futur nga brenda duhet t prpunohen gjat shtatzanis pr tu prgatitur pr ushqyerjen me gji t bebit. Shihet nse ka masa t forta n gji apo rrjedhje t tij, t cilat krkojn pastaj kontrolle t mtejshme. Gjat takimeve me personelin mjeksor, ju do t nxiteni t ushqeni me gji fmijn tuaj, do tju bhen t ditura avantazhet e tij, n krahasim me fardolloj ushqimi tjetr artificial.
VIZITA FIZIKE
Ku prqendrohet vmendja gjat vizits fizike? Pamja juaj e prgjithshme ka nj
PJESA I
Si prgatitet gjiri pr ushqyerjen me gji? Prgatitja e gjirit pr ushqyerjen me gji t fmijs duhet t filloj gjat muajit t fundit t shtatzanis dhe jo m par, sepse mund t filloj aktiviteti i lindjes para kohe. Kjo prgatitje bhet me an t masazhimit t thumbave t gjirit dhe pastaj t gjith gjirit, gj e cila shton qarkullimin e gjakut n gji dhe ndihmon lvizjen e qumshtit n kanalet e tij. N t njjtn koh ndreqen disa anomali t thumbit t gjirit, (kur ai sht i futur brenda), t cilat pengojn m von ushqyerjen e bebit, sepse ai nuk e kap dot gjirin. Masazhi i gjirit realizohet duke e kapur gjirin me t dy duart, gishtat e mdhenj qndrojn n pjesn e siprme t gjirit, kurse pjesa tjetr e dors (pllmba) mban pjesn e poshtme t tij. N vazhdim t dy duart rrshqasin ngadal drejt thumbit t gjirit. Kjo procedur kryhet 10 deri n 15 her pr secilin gji. Ndrsa rrotullimi i thithit bhet duke e kapur me delikates at me gishtin e madh dhe tregues dhe duke e rrotulluar (nj her n drejtim t akrepave t ors dhe nj her n drejtim t kundrt me to), duke e mbajtur gjithmon thithin midis dy gishtave. Nj procedur e till bhet 30 sekonda pr secilin thith t gjirit. Kjo ndihmon q thithi t
zmadhohet dhe t forcohet dhe t prgatitet kshtu pr ushqyerjen e ardhshme me gji, si dhe t mbrohet thithi nga dmtimet apo arjet q mund t ndodhin m pas, gjat ushqyerjes me gji. far sht e rndsishme pr tu vizituar n aparatin e frymmarrjes dhe n zemr? 1. Zakonisht gjat ksaj vizite ju zhvisheni nga mesi e sipr dhe personeli shndetsor vrojton shenjat e mposhtme: deformime t kafazit t kraharorit, anomali t shtylls kurrizore, vshtirsi n frymmarrje. 2. Duhet t matet tensioni arterial dhe pulsi. 3. Dgjohen me stetoskop rrahjet e zemrs dhe mushkrit, me qllim diagnostikimin e zhurmave n zemr dhe n mushkri. Nse kto zhurma jan t pranishme, ju do t referoheni n qendra m t specializuara pr kto probleme. Si vizitohet barku n vizitn e par? Para ksaj vizite ju duhet t keni boshatisur fshikzn e urins, t jeni e shtrir n kurriz dhe me jastk nn kok. Shenjat q krkohen jan: Shtresa t tepruara dhjami. Prania e shenjave, cikatrierve (ndrhyrje kirurgjikale t mparshme). Forma dhe prmasat e mitrs.
Keqformime t tjera t dukshme. Kontrollohet barku me dor pr prmasat dhe ndjeshmrin e mlis, shpretks, veshkave, si dhe nse ka masa t tjera t paprcaktuara mir n hapsirn e barkut. Si vizitohet mitra gjat vizits s par? Mitra preket nprmjet murit t barkut dhe kjo gje bhet pr t prcaktuar formn, madhsin dhe fortsin e saj. Duhet pasur parasysh se ky veprim mund t bhet vetm kur paraqiteni pr kontroll mbas javs s 13-t t shtatzanis, q do t thot mbas muajit t tret. Gjithashtu n kto momente shihet nse mitra mund t ket masa jo normale, si miomat, t cilat kan tendenc t rriten gjat shtatzanis dhe mund t shkaktojn abort, lindje para kohe, apo dhimbje t forta t barkut. far duhet par n organet e jashtme dhe t brendshme seksuale? 1. Shenja t smundjeve seksualisht t transmetueshme, t cilat shpesh duken me sy t lir, nga prania e plagve apo rrjedhjeve karakteristike. 2. Dmtime t qafs s mitrs nga ndrhyrje t mparshme, apo nga fillimi i nj procesi tumoral. Pr t prjashtuar kt t fundit sht mir t merret nj Pap-test q n vizitn e par. 3. Shihet nse qafa e mitrs sht
e hapur apo jo. 4. Gjat vizits vaginale me dy duar (bimanuale), shihet qart madhsia e mitrs n raport me moshn e shtatzanis si dhe prjashtohen masat e mundshme n vezore.
PRCAKTIMI I MOSHS S SHTATZANIS

r t prcaktuar sa m sakt moshn e shtatzanis dhe datn e parashikuar t lindjes, duhet t prdoren t gjitha informacionet n dispozicion: Dita e par e periodave t fundit Prmasat e mitrs gjat vizits nga barku dhe asaj vaginale. Matja e gjatsis nga fundi i mitrs deri n mes t kocks pubike. Matja e prmasave t bebit me an t ekografis (q n gjuhn popullore quhet eko). Rezultatet e vizitave ekografike. Mosha e shtatzanis vlersohet duke u nisur nga dita e par e periodave t fundit, athere kur kemi t bjm me cikle t rregullta menstruale dhe kjo dit sht e sigurt. Kur do t lind fmija? Nj shtatzani normale zgjat 40 jav, nga dita e par e periodave t fundit. 40 jav jan dhjet muaj hnor ose nnt muaj kalendarike. Nqoftse e mbani mend mir
10
PJESA I
ditn e par t periodave t fundit dhe keni pasur nj cikl t rregullt, bebi do t lind normalisht pas 9 muajve e 7 ditve nga dita e par e periodave. Nj mnyr e shkurtr pr ta llogaritur sht: nga dita e par e periodave t fundit zbriten tre muaj dhe shtohen mbi t 7 dit. Pr shembull nse periodat e fundit kan qen m 7 maj, muaji i pest, zbrit tre muaj, mberrin n 7 shkurt, i cili sht muaji i dyt, shtohen 7 dit dhe data e mundshme e lindjes rezulton 14 shkurt. Si mundet q madhsia e mitrs t ndihmoj n prcaktimin e moshs s shtatzanis? 1. Deri n javn e 12-t, q do t thot tre muajshe, prmasat e mitrs jan t tilla q nuk dallohen nga barku, vetm me vizitn gjinekologjike te mjekut ose personelit shendetsor. Ajo q ndihmon m shum, sidomos n rast paqartsie, sht ekografia. 2. Nga java 13-t deri n javn e 24-t t shtatzanis, q do t thot muaji i gjasht, mitra preket mir nga barku dhe prcaktohet me lehtsi madhsia e saj, duke matur distancn nga kocka pubike deri n fundin e mitrs. 3. Pas javs s 24-t t shtatzanis mitra bhet e dukshme edhe me sy t lir, kshtu q si pr ju, ashtu edhe pr personelin
mjeksor sht m i leht prcaktimi i madhsin s saj n raport me moshn e shtatzanis. Prse sht i rndsishm vlersimi i madhsis s mitrs? Nqoftse rritja e mitrs nuk prputhet me rritjen e moshs s shtatzanis, dyshohet pr prapambetje t rritjes s bebit, gj e cila shoqrohet me dmtime t mundshme t bebit. Nse dyshoni pr dika t till, duhet t drejtoheni menjher tek mjeku specialist, sepse vihet n rrezik jeta ose e ardhmja e bebit. Prve ksaj dyshohet edhe pr sasi t pakt t lngut amniotik (ujrat q rrethojn bebin), vdekje t bebit brenda n mitr, apo plasje para kohe t membranave. Sa u tha m sipr ka vler pr rastet kur madhsia e mitrs sht m e vogl se sa duhet t ishte, n raport me moshn e shtatzanis. Por ka raste kur kjo madhsi sht m e madhe se duhet t ishte pr moshn e dhn. N kto raste dyshohet pr: Shtatzani me shum fmij (dy ose m shum). Sasi t shtuar t lngut amniotik (ujrat q rrethojn bebin). Fmij me pesh t madhe (mbi 4 kg.). Diabet t nns.
11
PSE SHT E NEVOJSHME VIZITA VAGINALE GJAT SHTATZANIS?
izita vaginale e kryer me dor nga mjeku gjinekolog, sht vizita m intime q bhet gjat shtatzanis. Jo t gjitha grat shtatzna e lejojn me dshir kt ekzaminim, sidomos n fillim t saj. Pr kt arsye nj vizit vaginale mund t kryhet vetm pasi ju jeni informuar me hollsi nga mjeku pr llojin e vizits, pasi ju sht marr leje dhe ju sht thn nj arsye bindse pr t br vizitn. Ju duhet ta dini q kur mjeku e krkon kt lloj vizite, ka nj arsye t mjaftueshme dhe se ai i di mir rastet kur kjo vizit dmton shtatzanin. N kontrollin e par vizita vaginale bhet pr: Prcaktimin e diagnozs: shtatzani. Vlersimin e moshs s shtatzanis. Zbulimin e keqformimeve t aparatit gjenital t gruas. Vlersimin e sekrecioneve vaginale. Vizitn e sakt t qafs s mitrs, e cila mund t sjell probleme me rritjen e shtatzanis. Mundsisht pr marrjen e Paptestit.
N kontrollet e tjera para lindjes vizita vaginale kryhet pr t: prcaktuar gjendjen e rrezikut t abortit. prcaktuar rrezikun e lindjes para kohe. konfirmuar pamjaftueshmrin e qafs s mitrs pr t mbajtur shtatzanin deri n fund. vlersuar gjendjen e qafs s mitrs, para se t stimulohet artificialisht aktiviteti i lindjes n fund t shtatzanis. vlersuar pjesn paraqitse t bebit, para se t filloj aktiviteti i lindjes. vlersuar rrugt e lindjes. Vizita vaginale nuk kshillohet vetm n rastet kur keni pasur hemorragji para lindjes n shtatzanit e mparshme dhe kur kan plasur membranat dhe ka rrjedhje ujrash, para se t filloj aktiviteti i lindjes.
VIZITAT E ZAKONSHME
Kontrollet e zakonshme gjat shtatzanis jan: 1. Prcaktimi i nivelit t hemoglobins 2. Testet urinare pr albumin, glukoz dhe infeksion (mundsisht mbjellje e urins) 3. Vlersimi i shkalls s pastrtis vaginale 4. Grupi i gjakut dhe faktori Rh
12
PJESA I
5. Testet serologjike pr sifiliz 6. Pap-testi, edhe kur qafa e mitrs duket normale me sy t lir 7. Nj vizit ekografike, nse ekziston mundsia. N kt pik sht me interes t sqarojm q vizita ekograke sht me rndsi gjat shtatzanis, por nuk duhet tepruar. Tre vizita ekograke jan t domosdoshme dhe t mjaftueshme pr nnt muaj. Vizita e par duhet t bhet gjat tremujorit t par t shtatzanis pr t: prcaktuar moshn e shtatzanis vrtetuar q shtatzania sht brenda n mitr vrtetuar pranin e nj fmije, apo m shum vrtetuar zhvillimin normal t shtatzanis Vizita e dyt duhet br gjat tremujorit t dyt dhe sidomos n javn e 23-24-t t shtatzanis pr t: vrtetuar ecjen normale t shtatzanis prjashtuar keqformimet e mundshme t fmijs, sepse n kt mosh jan formuar krejtsisht organet e tij. prcaktuar vendosjen e placents. Vizita e tret duhet br gjat tremujorit t tret pr t: prcaktuar mnyrn e vendosjes s bebit (me kok ose jo)
prcaktuar nj pesh t prafrt t bebit prcaktuar me saktsi vendosjen e placents. Kur nj shtatzani zhvillohet normalisht, kto tre vizita jan t mjaftueshme. Vizita t tjera ekografike jan t nevojshme vetm nse mjeku specialist i sheh t domosdoshme, n varsi t situatave t cilat mund t krijohen, dhe n varsi t gjendjes tuaj dhe t bebit.
VIZITA E DYT PARA LINDJES

n vizitn e par ju do t ftoheni nga personeli mjeksor pr tu kthyer srish n shrbimet e kujdesit t nns dhe fmijs, pr vizita t tjera dhe duhet t mbani mend q kjo sht shum e rndsishme. Shpeshtsia e ktyre vizitave do t varet nga gjendja juaj dhe e fmijs. Kur do gj ecn normalisht, vizitat duhet t bhen do muaj deri n muajin e 7-t, m tej do dy jav, ndrsa n muajin e nnt do jav. Natyrisht n rastin e shfaqjes s problemeve nuk do t ruhet kjo shpeshtsi. N do vizit do t maten presioni i gjakut dhe pesha juaj. Cilat jan qllimet e vizits s dyt para lindjes? 1. Vlersimi i vizitave t zakon-
13
2.
3. 4. 5.
shme t bra mbas vizits s par, duke marre masa pr trajtimin e problemeve q mund t dalin. Nse niveli i hemoglobins rezulton i ulur, jepet ilai prkats si dhe mjekohet infeksioni vaginal, kur vrtetohet prania e tij me mbjellje. Hartimi dhe zbatimi i protokolleve q do ndiqen pr grat me shtatzani me rrezik t lart. Vlersimi i ecuris s shtatzanis. Kshillimi pr ushqyerjen, veshjen dhe mnyrn e jetess. Nse Faktori Rh rezulton negativ, bhet testi i imunizimit pr t vendosur pastaj protokollin e ndjekjes s mtejshme.
Cilat jan situatat pr t cilat ju duhet t vizitoheni patjetr nga mjeku specialist? Mosha juaj m e vogl se 17 vje apo m e madhe se 35 vje Histori familjare pr keqformime gjenetike apo t trashguara Shtes n pesh mbi 13 kg gjat shtatzanis Dobsia (n pesh) Gjatsia nn 145 cm Ekspozim ndaj lndve dmtuese: radiacioni, infeksionet virale apo lnd kimike. Prdorimi i duhanit Prania e vazhdueshme e faktorve stresues dhe t problemeve psikologjike Vshtirsi pr t mbetur shtatzn Keqformime t vrtetuara t mi-
trs apo t qafs s mitrs Prania e fibromiomave t ditura m par, apo t diagnostikuara gjat vizits s par para lindjes Nse jan br ndrhyrje t mparshme kirurgjikale, sidomos n sfern gjenitale. Pamjaftueshmri e qafs s mitrs, e vrtetuar gjat shtatzanive t mparshme Fmij t lindur t vdekur apo q kan vdekur menjher mbas lindjes, n shtatzanit e mparshme Lindje t shumta (mbi katr lindje) Dy ose me shum aborte t mparshme spontane Lindje t mparshme para kohe Lindje t mparshme t fmijve t vegjl pr moshn e shtatzanis Interval i shkurtr ndrmjet lindjeve (m pak se nj vit) Lindje t mparshme t fmijve me pesh mbi 4000 gram Lindje t mparshme t fmijve me keqformime t lindura Lindje t vshtira t mparshme (asfiksi e bebit n lindje) Tension i lart gjat shtatzanive t mparshme Lindje t mparshme me operacion apo forceps Ngushtim i kockave t legenit, i lindur apo i fituar Paraqitje jo normale t fmijs n lindjet e mparshme Shtatzani t mparshme me shum fmij
14
PJESA I
Gjendje depresive mbas lindjeve t mparshme Kur ka pasur smundje t diagnostikuara m par t zemrs, tension t lart, smundje t veshkave, t mushkrive, diabet, smundje t gjakut, t tiroides, epilepsi, smundje malinje t mlis, prdorim droge apo alkooli. Probleme t abuzimit fizik n familje. Hemorragji vaginale gjat shtatzanis, pavarsisht nga ngjyra e errt apo e hapur (dyshohet pr ndrprerje t shtatzanis) T vjella t shpeshta, t cilat vshtirsojn gjendjen e prgjithshme Ankesa gjate urinimit Dhimbje barku t fardo lloj natyre Rrjedhje ujrash para se t filloj aktiviteti i lindjes Tejkalimi i dates se parashikuar pr lindje (m shum se nj jav) Paksimi i lvizjeve t bebit (m pak se 12 lvizje n 24 or). Asnj ila nuk duhet prdorur gjat shtatzanis pa rekomandimin e mjekut specialist gjinekolog.
shqetsime apo jo. Vetm mjeku mund t thot me siguri se gjithka po ecn normalisht. Gjat vizitave t radhs, nse vrtetohet prania e nj keqformimi t fmijs, ju dhe pjestart e tjer t familjes duhet t informoheni menjher dhe tju jepen mundsit e zgjidhjes. Gjithmon ju mbetet ju t vendosni se far duhet br m tej. N vizitat e tremujorit t tret matet rregullisht (n do vizit) presioni arterial, sepse kjo sht periudha kur mund t shfaqen ndryshime t rrezikshme t tij dhe prcaktohet albumina n urin, e cila flet pr funksionimin e veshkave. Gjithashtu vlersohet pesha juaj pr shtesa t teprta.
SI DUHET VLERSUAR GJENDJA E BEBIT?

ritja e bebit vlersohet n do vizit para lindjes. Deri n javn e 12-t vrehet vetm rritja e mitrs deri mbi kockn pubike, aq sa mund t preket edhe nga ju vet. Nga java e 18-t deri n javn e 22-t, n varsi t numrit t lindjeve, ju filloni t ndjeni lvizjet e fmijs (n shtatzanin e par ndihen m von, kurse n t tjerat m hert) dhe t prekni madhsin e mitrs, e cila arrin deri n nivelin e krthizs. Kto t dhna t thjeshta ju tregojn se fmija po zhvillohet normalisht. N muajin
VIZITAT E RADHS
izitat e radhs shpesh mund t jen pa probleme. M lart kemi folur pr shpeshtsin e ktyre vizitave, t cilat duhet t respektohen nga ju, pavarsisht nse ndjeni
15
e shtat mund edhe t preken pjes t vogla t bebit, si kmba apo dora nprmjet barkut. Mjaft rndsi n kt periudh e deri n fund ka edhe numri i lvizjeve t bebit dhe tonusi i tyre. Kur kto lvizje jan mbi 12 pr gjith ort q jeni zgjuar dhe ato ndihen t forta e shoqrohen ndonjhere edhe me deformime t barkut, do t thot q fmija sht n gjendje t mir shndetsore. Lvizjet e fmijs vrtetohen nga pyetjet q ju bhen, ose nprmjet nj ekografie t zgjatur deri n 20-30 minuta. N rastet kur n t kaluarn tuaj ka pasur probleme obstetrikale, ju do t kshilloheni t shnoni n nj bllok do lvizje t fmijs, mundsisht do dit n tre muajt e fundit t shtatzanis. Rrahjet e zemrs s fmijs jan nj parametr i rndsishm pr vlersimin e mirqenies s tij. Ato mund t dgjohen nprmjet nj stetoskopi apo fetosoni, rreth javes s 20-t t shtatzanis e deri n fund t saj, kryesisht prreth krthizs. Normalisht ato jan 120-160 rrahje/minut. Kur numri i rrahjeve sht m pak se 120/ minut, krkohet ndrhyrje e mjekut specialist gjinekolog. N rast se jan m shum, nuk do t thot domosdoshmrisht se ka problem pr bebin, sepse varet edhe nga gjendja juaj emocionale. Sidoqoft, duhet t jet n vmendje
t veant t mjekut. N rastet me komplikacione t rnda, nga mjeku krkohen vlersime t tjera m t veanta t gjendjes s bebit. Ju duhet t keni parasysh q, nse nga dita e parashikuar pr lindje ka kaluar m tepr se nj jav (maksimumi i tolerancs sht dy jav), t drejtoheni urgjentisht tek mjeku specialist gjinekolog, sepse sht nj periudh kur rrezikohet jeta e bebit.
VAKSINIMI
ekomandimet pr vaksinimet e gruas shtatzn jan t pjesshme dhe t paplota, pr shkak t zhvillimeve t reja dhe t shpejta n kt fush. N praktikn e deritanishme mund t thuhet se vaksinimi me vaksina virale t gjalla nuk rekomandohet n disa raste gjat shtatzanis (si fruthi dhe shytat) dhe i kufizuar n raste t tjera si poliomieliti, i cili u bhet vetm grave t ekspozuara ndaj rrezikut; po kshtu edhe pr ethet e verdha, vaksina u bhet grave t cilat udhtojn n zonat e rrezikut. Vaksinat virale inaktive dhe ato bakteriale mund t prdoren njlloj si nga pjesa tjetr e popullsis. Imunoglobulinat kshillohen si parandalim pas ekspozimit ndaj rrezikut t hepatitit B, trbimit, tetanozit, variels, edhe gjat shtatzanis.
16
PJESA I
Vaksinimi ndaj tetanozit sht i detyruar n mjaft vende t bots, si edhe n vendin ton. Zakonisht bhen dy doza imunizimi kundr tetanozit gjat shtatzanis, duke filluar nga tremujori i dyt i saj.
muskulturn e zorrve. Edemat (fryrjet) e gjymtyrve. Me rritjen e moshs s shtatzanis, rritet edhe mitra dhe ksisoj shtyp ent e mdha t gjakut t cilat kalojn nprmjet barkut, duke vshtirsuar qarkullimin e tij. Kjo shkakton fryrje sidomos tek kmbt, t cilat shfaqen kryesisht n fund t dits, apo kur qndroni pr nj koh t gjat n kmb. Pr kt arsye kshillohet q 3-4 her gjat dits t qndroni shtrir ose ulur, por me kmbt n nivelin e gjoksit pr 15-20 minuta, t kufizoni qendrimet pr nj koh t gjat n kmb, dhe t mos prdorni veshje t shtrnguara, t cilat pengojn qarkullimin e gjakut. Gjithashtu kshillohet q gjat shtatzanis t flini n krahun e majt, pr t liruar mlin dhe ent e mdha t gjakut, nga shtypja q ushtron mitra gjat dits. N kundrshtim me at q sht thn deri tani, nuk rekomandohet kufizim i marrjes s lngjeve dhe kriprave, ato duhen marr n sasin e duhur. Urthi. sht pasoj e kthimit t ushqimit nga stomaku n ezofag. Urthi q shum gra e perceptojn si djegje ose dhimbje stomaku, vjen si pasoj e shtypjes s stomakut nga mitra shtatzn. Ai shfaqet n rreth 50% t grave shtatzna dhe shtohet me rritjen e moshs s shtatzanis, kur edhe volumi i mitrs rritet. Dhimbjet
PROBLEMET E VOGLA T SHTATZANIS
jat shtatzanis ndodhin shum ndryshime, t cilat jan t lidhura me t. sht detyr e personelit mjeksor q merret me kujdesin para lindjes, q tju sqaroj pr kto ndryshime t pritshme t organizmit tuaj. Tanim organizmi juaj vihet edhe n dispozicion t fmijs. Konstipacioni (kapsllku). Rritja e nivelit t progesteronit, i cili sht hormoni kryesor i shtatzanis, ul lvizshmrin e zorrve, gj e cila favorizon kapsllkun gjat shtatzanis. Me avancimin e shtatzanis rritet mitra dhe kjo pastaj shtyp zorrt dhe e shton m shum kapsllkun. Ai mund t rritet edhe nga disa trajtime gjat shtatzanis, si pr shembull nga marrja e hekurit pr trajtimin e anemis. Kshillat m t mira n kt rast do t ishin ato pr dietn. Dieta e kshilluar duhet t jet e pasur me perime t gjelbra, e pasur me lngje dhe komposto me kumbulla. Nuk rekomandohen ilaet e farmacis. Ju duhet t shtoni ecjet n kmb, pasi ecja v n lvizje
17
jan m t shpeshta gjate nats, kur jeni shtri-r dhe gjat dits kur prkuleni prpara. Kshilla m e mir n kt rast sht q t hani shpesh dhe sasi t vogla ushqimi, t shtoni n diet qumshtin dhe t pini uj gjat ngrnies, sepse uji ul aciditetin e stomakut. Pr ju nuk kshillohen ushqime t thata dhe pikante dhe duhet t paksoni lngjet e agrumeve (portokalle/limona), salcat e ndryshme, lngun e domates dhe t mos pini duhan. Kshillohet gjithashtu t prdorni jastk pak t lart pr t fjetur. Hemorroidet (majaslli). Ndodhin si pasoj e vshtirsis s kthi-mit t gjakut. Ju duhet t prdorni pomada antihemorroidale, t kufizoni qndrimet e zgjatura n kmb dhe ecjet e gjata, dhe t mos prdorni ushqime pikante, sepse ky lloj ushqimi i favorizon hemorroidet. Ngret muskulare t kmbve. Jan t shpeshta gjat shtatzanis. Vijn si pasoj e mungess s kalciumit dhe fosforit dhe si pasoj e shtypjes s nervave t fundit t kurrizit. Ju duhet t shtoni prdorimin e ushqimeve q prmbajn m shum kalcium dhe fosfor dhe n pamundsi t merrni tableta kalciumi, nga nj n dit, q i plotsojn nevojat tuaja ditore pr kalcium. Marrja e tabletave t kalciumit parandalon edhe prishjen e dhmbve gjat shtatzanis.
Dhimbjet e koks. Shtatzania shoqrohet me ndryshime n qarkullimin e gjakut, gj e cila ndonjher shkakton dhimbje koke. Kur nuk ka shkak tjetr pr dhimbjen e koks, kshillohet qndrimi shtrir, veanrisht n krah t majt. Nse dhimbja e koks ka origjin tjetr si sinusiti (infeksion i nj hapsir t kockat e koks, q sht tamam mbi kockn e hunds) etj, trajtohet shkaku sipas rastit. Sido q t jet, n rastin kur keni dhimbje koke, duhet t matet menjher presioni i gjakut, mbasi kjo mund t jet shenja e par e tensionit t lart t shtatzanis. N rast se kjo prjashtohet, mund t merrni pa frik nj kokrr paracetamol. Sekrecionet vaginale. Gjat shtatzanis niveli i lart i hormoneve, favorizon ndryshimin n aciditetin vaginal dhe shtimin e sekrecioneve vaginale. Duhet t theksojm se shtatzania favorizon shfaqjen e kolpiteve (infeksion i qafs s mitrs) mykotike, gj e cila krkon trajtim specifik. N disa raste sekrecionet vaginale mund t jen t shtuara, por t bardha, pa ngjyr, nuk kan er t keqe dhe nuk shkaktojn kruarje. Por ka raste t tjera kur t gjitha shenjat q prmendm m sipr jan t pranishme, dhe n kto raste rekomandohet mbjellja e sekrecioneve dhe bhet mjekimi sipas shkaktarit dhe antibiotikut q e lufton at.
18
PJESA I
Dhimbjet e mesit jan t zakonshme gjat shtatzanis. Shtimi n pesh shkakton nj trheqje shtes mbi kurrizin tuaj. Me zmadhimin e mitrs ndryshon qendra e rndess se trupit, gj e cila ju detyron t kontraktoni muskujt e shpins pr t prballuar peshn e shtuar. Qndrimet normale, pa sforcime, i paksojn dhimbjet e shpins. Ju duhet t bni ushtrime pr muskujt e shpins, q ti kontraktoni ato si dhe t kufizoni qndrimet e gjata n kmb. Duhet t kujtojm q ndonjher dhimbjet e shpins fshehin nj infeksion urinar apo nj rrezik pr abort, prandaj nuk duhen nnvlersuar. Kur ato vazhdojn, duhet ti drejtoheni mjekut specialist gjinekolog. T przierat dhe t vjellat gjat shtatzanis nuk dihet mir prse shkaktohen, por mendohet se jan pasoj e mungess s vitamins B n gjak, ndryshimeve hormonale apo ndryshimit t presionit t gjakut. Ndodhin m shpesh n shtatzanin e par (kjo nuk do t thot q nuk shfaqen n shtatzanit e tjera) dhe n tremujorin e par t saj. Fillojn hert n mngjes, kur stomaku sht bosh, por mund t shfaqen edhe n or t tjera t dits. Zakonisht zhduken mbas muajit t tret t shtatzanis. Nqoftse t vjellat do t vazhdojn mbas muajit t tret t shtatzanis, duhet krkuar pr nj smundje
tjetr, si pr shembull n stomak, apo fillimin e pre-eklampsis (smundja e tensionit t lart t shtatzanis). Ndonjher t vjellat jan aq t shpeshta saq mund t dobsoheni tej mase dhe t humbni lngje, dhe n kt rast duhet t drejtoheni tek mjeku specialist gjinekolog. Kshillohet ndryshim i diets, ushqyerje e shpesht dhe n sasi t pakta, prdorimi i buks s thekur, kufizimi i ushqimeve me shum yndyr. Kruarjet e lkurs gjat shtatzanis, pa shenja t tjera, vijn si pasoj e ndryshimeve q ndodhin n mli dhe tmth. Ato zhduken menjher mbas lindjes. Ju duhet t prdorni kremra neutrale pr t qetsuar kruarjen, t shtoni n dietn ditore kalcium dhe vitamina dhe t paksoni marrjen e yndyrnave dhe dhjamrave. Urinimi i shpesht gjat shtatzanis mund t shfaqet q n fillim t saj dhe sht nj ankes jo e rrall e grave shtatzna. Vjen si pasoj e dobsimit t muskulaturs s rrugve urinare, n gjysmn e par t shtatzanis, dhe pasoj e shtypjes q bn mitra shtatzn mbi fshikzn urinare, gjat gjysms s dyt t saj. Megjithat duhet pasur parasysh q urinimi i shpesht mund t jet edhe shenj e infeksionit urinar, i cili ndodh shpesh gjat shtatzanis. Kur vrtetohet infeksioni urinar,
19
nprmjet analizave t urins, ai duhet mjekuar menjher, sepse sht nj ndr shkaqet kryesore t fillimit para kohe t aktivitetit t lindjes dhe plasjes para kohe t membranave. Tensioni i ult gjat shtatzanis sht m i shpesht gjat tremujorit t tret t saj, si pasoj e shtypjes q mitra i bn enve t mdha t gjakut n bark. Ju duhet t qndroni shtrir n krahun e majt pr t shmangur shtypjen dhe si pasoj uljen e tensionit. Vshtirsia n frymmarrje gjat shtatzanis fillon n tremujorin e par, si pasoj e veprimit t progesteronit n qendrn e frymmarrjes dhe n fund t shtatzanis vjen si pasoj e zvoglimit t hapsirs s kafazit t kraharorit, nga shtyrja lart e diafragms prej mitrs shtatzn. Lodhja dhe pagjumsia gjat shtatzanis jan t zakonshme pr tremujorin e tret t saj. Lodhja sht pasoj e zmadhimit t mitrs me zhvillimin e shtatzanis, q nuk ju lejon t bni gjum t rehatshm. Lvizjet e shpeshta t fmijs gjat nats mund tju zgjojn nga gjumi, po kshtu edhe urinimet e shpeshta dhe ankthi pr lindjen jan faktor t tjer q ju prishin gjumin dhe ju shtojn lodhjen. Ju duhet ta dini q kto probleme jan normale gjat shtatzanis dhe nuk kan nevoj
pr trajtim. Nuk rekomandohet prdorimi i ilaeve pr gjum, por nj got aj ose qumsht i nxeht para gjumit bjn mjaft mir. Pr t shmangur urinimin e shpesht gjat nats, rekomandohet t mos prdoren lngje me shumic para gjumit. Ju duhet t vazhdoni aktivitetin tuaj normal ditor dhe t prdorni disa jastk pr t fjetur, t cilt ndihmojn pr t gjetur nj pozicion m t rehatshm. Venat varikoze (varicet) jan zgjerim i venave, q haset m shpesh te grat shtatzna, si pasoj e vshtirsis s kthimit t gjakut n zemr. Variet prekin m shpesh kmbt dhe vulvn (pjesn e jashtme t organeve genitale). Ju nuk duhet t qndroni gjat n kmb dhe duhet t ruani peshn gjat shtatzanis, mbasi pesha sht nj ndr faktort q ndikon n shfaqjen e variceve, dhe t qndroni me kmbt n nivelin e koks. Variet mund t paksohen nga prdorimi i orapeve speciale (t rekomanduara nga mjeku specialist i enve t gjakut) dhe nga gjimnastika.
PROBLEMET E MDHA T SHTATZANIS

jat shtatzanis, krahas problemeve t vogla, t cilat nuk kan nevoj pr trajtim, apo trajtohen pa u shtruar n maternitet,
20
PJESA I
ndodhin edhe probleme t mdha, t cilat mund t rrezikojn jetn tuaj dhe t fmijs. Pikrisht pr kto arsye ato trajtohen n maternitet. Ktu po prmendim vetm disa nga problemet e mdha t shtatzanis, sa pr tu njohur me to. Pr do shqetsim apo pyetje q t keni, ju tashm e dini q duhet t kontaktoni menjher me mjekun tuaj. Komplikacionet madhore t shtatzanis jan: Hemorragjit e hershme t shtatzanis Abortet me ndrlikimet e tyre Shtatzanit jasht mitrs Hemorragjit e vonshme t shtatzanis Placenta previa (vendosja e placents para qafs s mitrs) Shkolitja para kohe e placents Dhimbjet e forta t barkut Ethet me karakter t ndryshm Rreziku i lindjes para kohe Anemit e rnda Pre-eklampsia dhe eklampsia (smundjet e tensionit t lart t shtatzanis) Smundjet seksualisht t transmetueshme.
ushtrimet fizike t moderuara jan t pranueshme gjat shtatzanis, por ju duhet t pushoni t paktn pr 1-2 or pas tyre. Sportet e rrezikshme dhe ushtrimet fizike t sforcuara duhet t shmangen. Ushtrimet n klasa me punonjs t specializuar dhe ushtrimet aerobike jan gjersisht t prdorshme dhe mjaft t dobishme gjat shtatzanis. Nse jeni msuar me ushtrimet aerobike para shtatzanis, mund ti vazhdoni ato edhe gjat saj. Mund t themi pa ngurrim se shum probleme pr ju dhe fmijn gjat shtatzanis mund t vijn si pasoj e nj jete t ndenjur e pa lvizje si, pr shembull, tensioni i lart gjat shtatzanis. Punsimi Nse keni nj pun jo t lodhshme, me pak lvizje, mund t vazhdoni t punoni normalisht gjat shtatzanis. Punsimi q krkon aktivitet t shprehur zik dhe lodhje trupore, krkon vlersim t kujdesshm nga mjeku i familjes dhe ai gjinekolog, pr t vendosur vazhdimin e mtejshm. Duhet pasur parasysh q do grua ka gjendje shtatzanie t ndryshme dhe toleranc t ndryshme ndaj aktivitetit fizik. Aktiviteti fizik rrit nevojn pr oksigjen t nns dhe rrit punn e zemrs, duke ulur n t njjtn koh prurjen e oksigjenit n placent, pr pasoj ulet oksigjeni pr bebin.
KUJDESI I PRGJITHSHM PR VETEN TUAJ

Ushtrimet Prgjithsisht duhet t themi se
21
Aktualisht n Shqipri, nuk kemi t dhna apo studime t sakta pr punsimin e grave shtatzna, por dihet q grat n vendin ton edhe gjat shtatzanis bjn pun t rnda fizike, gj e cila mund t sjell n prfundim tragjik t shtatzanis. Nga ana tjetr, studimet kan treguar se pesha e bebeve t lindura nga nna q bjn pun t rnda, sht deri n 400 gram m e vogl se ajo e bebeve, nnat e t cilave bjn pun normale, apo nuk kan punuar fare. Kjo shpeshtsi sht 20 her m e lart tek nnat q punojn n fush. Gjithashtu, nse keni pun me qendrim t gjat n kmb, jeni n rrezik m t madh pr lindje para kohe, se sa grat me pun t tjera. sht mir q ti shmangni punt e rnda, dhe tju sigurohen periudha t prshtatshme pushimi gjat dits. Nse keni pasur probleme dhe komplikacione gjat shtatzanive t mparshme, duhet t shmangni punt fizike. Udhtimet Udhtimi me tren, avion apo me makin, nuk ka efekte t dmshme gjat shtatzanis, m i dmshm mund t jet largimi nga mjeku, i cili ndjek shtatzanin. Natyrisht udhtimet e gjata duhet t bhen me leje t mjekut dhe mbasi t jen marr masat e duhura pr do lloj problemi q mund t rezultoj gjat udhtimit. do gj do varet edhe nga mosha e shtatzanis
n momentin e udhtimit. Kujdes duhet n rastet e udhtimeve me makin, kur rrugt nuk jan n gjendje t mir. N kto raste rekomandohet nj shpejtesi mesatare dhe shmangia e siprfaqeve t thyera (gropa etj). Banjat Gjat shtatzanis banjat jan m se t rekomandueshme. Vetm n tremujorin e tret nuk rekomandohen banjat n vask me uj shum t ngroht, sepse mund t sjellin marrje mendsh dhe gjendje t fikti. Veshja Gjat shtatzanis rekomandohen veshje t lehta, praktike dhe t rehatshme. Nuk duhen t prdoren veshje t shtrnguara, por sa m t lirshme, sepse pengohet qarkullimi i mir i gjakut. Veshjet kshillohen t jen prej pambuku, dhe rritja e mass s gjoksit, krkon prdorimin e t brendshmeve t lirshme, me numr m t madh se m par dhe prej pambuku, gjithashtu. Nuk kshillohen kpuc me taka t larta apo t ngushta. Ato duhet t jen sa m t rehatshme, pr t mos e br ecjen t lodhshme. Probleme t tretjes dhe t jashtqitjes Gjat shtatzanis jashtqitja fillon t rregullohet, si pasoj e lshimit t muskulaturs s lmuar, shtypjes s mitrs mbi zorrn e trash n fillim t shtatzanis dhe nga pjesa e paraqitur n fund t saj. Prve
22
PJESA I
bezdisjes s shkaktuar nga kapsllku, kalimi i materialeve t forta fekale npr zorrn e trash mund t shkaktoj arje t dhimbshme t saj dhe t jap hemorragji nga zorra e trash. Nse nuk keni pasur probleme t tilla gjat shtatzanis, mund ta shmangni kt gjendje me shtimin e lngjeve, ushtrimeve jo t rnda fizike, dhe kur sht e nevojshme me laksativ (ila kundr kapsllkut) t leht. Marrdhniet seksuale Ka gjithmon nj dyshim n opinionet e popullit se marrdhniet seksuale gjat shtatzanis mund t shkaktoj aborte apo lindje para kohe. Natyrisht nse mbas nj kontakti t till vrehen hemorragji vaginale apo dhimbje t forta t barkut, ky rrezik bhet i dukshem. N fakt, mendimi se kontaktet seksuale gjat shtatzanis jan t dmshme pr ju apo fmijn, duhet t zhduket nj her e prgjithmon. Kontaktet jan t ndaluara vetm n rastet kur rreziku pr abort apo lindje para kohe sht i vrtetuar nga mjeku specialist gjinekolog. Pranohet gjersisht nga t gjith specialistt se pr gra t shndetshme dhe shtatzani pa rrezik, marrdhniet seksuale nuk jan t dmshme. Edhe n muajt e fundit t shtatzanis, marrdhniet seksuale nuk
jan t ndaluara. Megjith studimet e shumta, nuk sht gjetur lidhje midis lindjes para kohe dhe shpeshtsis s kontakteve seksuale. I vetmi problem mbetet gjetja e pozicionit t duhur, sidomos n muajt e fundit t shtatzanis. Shplarjet vaginale Shplarjet vaginale mendohet t prdoren vetm kur jan t domosdoshme, sepse shpesh mund t jen t dmshme, ndonjher edhe nga keqprdorimi nga vet grat. Ato prdoren kur ka sekrecione t shtuara vaginale, t cilat tregojn pr nj infeksion vaginal dhe t rekomanduara nga mjeku. Sidoqoft nuk duhet prdorur poire (pomp, e cila on material t lngt me presion) llastiku, dhe nuk duhet t futet kanjula (maja e ksaj pompe) m thell se 6-7 cm brenda n vagin. Kujdesi pr dhmbt Mjaft protokolle t ndjekjes para lindjes prfshijn edhe kontrollin rutin t dhmbve. Koncepti se shtatzania e rndon prishjen e dhmbve, ende nuk sht i vrtetuar. E vetmja gj q dihet me siguri sht q gjat shatzanis ju keni m shum nevoj pr kalcium, mungesa e t cilit mund t sjell dmtime t dhmbve. Procedurat normale me anestezi lokale mund t kryhen gjat shtatzanis pa problem, ndrsa ndrhyrjet m t vshtira t cilat krkojn
23
anestezi m t thell, sht mir t shtyhen pr tremujorin e dyt t saj. N rastet e infeksioneve t rnda t dhmbve, t quajtura absese, trajtimi me antibiotik sht i domosdoshm, por ky i fundit duhet t zgjidhet n bashkpunim me gjinekologun. Kujdesi pr gjoksin dhe barkun Kujdesi pr thithat e gjirit sht trajtuar edhe m sipr, edhe rndsia e tij gjithashtu. Ndrsa prdorimi i kremrave t ndryshm pr lyerjen e gjirit apo barkut pr t parandaluar striet (t arat e lkurs), nuk sht i provuar nga asnj studim shkencor. Ato nuk bjn dm, sidoqoft, por jan t kushtueshme pr ekonomin e familjes. N prgjithsi prhapja e ktyre strieve prputhet me rritjen e mitrs dhe shtesn n pesh t nns. Ktu duhen par edhe mundsit e parandalimit t tyre. Tani po diskutohet gjithnj e m shum se rritja e konsumit t lngjeve nga gruaja shtatzn, luan nj rol shum t madh n parandalimin e strieve, madje shum m tepr se kremrat apo vajrat nga m t kushtueshmet. Duhani Nnat t cilat pijn duhan gjat shtatzanis, lindin fmij me pesh m t vogl se sa pjesa tjetr e popullats. Monoksidi i karbonit dhe nikotina, t cilt jan prbrsit
kryesor n prmbajtje t duhanit, jan shkak pr efektet negative tek bebi. Krahasuar me grat t cilat nuk pijn duhan, nse pini, ju jeni m t rrezikuara t bjn aborte spontane, plasje para kohe t membranave, hemorragji gjat tremujorit t dyt apo t tret t shtatzanis, si dhe prapa-mbetje t zhvillimit fizik t bebit. Alkooli sht e provuar q prdorimi i alkoolit gjat shtatzanis sht mjaft i dmshm dhe kshillimi para lindjes konsiston n ndalimin e plot t tij gjat ksaj kohe. Prbrsit e pijeve alkolike e kalojn barriern e placents dhe shkojn direkt n gjakun e e bebit. Etanoli ka rezultuar shum i rrezikshm, sidomos n tremujorin e par t shtatzanis. Efektet q alkooli mund t jap tek bebi jan: Prapambetje e zhvillimit t bebit n bark Keqformime t fytyrs rregullime t sistemit nervor qendror Pr fat t mir kto efekte pushojn s vepruari, menjher sapo t ndaloni marrjen e alkoolit. Droga Prdorimi kronik i drogave sht mjaft i rrezikshm gjat shtatzanis, sidomos pr bebin dhe mirrritjen e tij. Vuajtja kronike brenda barkut t nns, nnpesha, vdekjet
24
PJESA I
para lindjes, jan disa nga komplikacionet serioze q shkakton prdorimi i drogave dhe jan t dokumentuara mir. Na duhet t theksojm gjithashtu se midis grave q prdorin narkotike, shkmbimet e shpeshta t shiringave, ojn n 50% mundsin e infektimit t bebit nga virusi HIV (SIDA) apo hepatiti B. Kafeina Nga t gjith specialistt rekomandohet kufizimi i prdorimit t kafeins gjat shtatzanis, megjithse deri tani nuk sht vn re ndonj veprim i dmshm i saj ndaj bebit. Ilaet Me prjashtime t rralla, fardolloj ilai q prdoret tek ju, e kalon placentn dhe pr pasoj arrin tek bebi. Prandaj ju nuk duhet t merrni asnj lloj ilai, pa marr mendimin e specialistit (gjinekologut).
si nn, apo si grua. Pr arritjen e ktij qllimi krkohet prdorimi i nj metode, e cila prfshin arsye t forta pr t prballur depresionin gjat shtatzanis, dhe nj mnyr shum e mir sht q t mendoni se far do t fitoni pas lindjes, do t bheni nn. Bjini vetes kto pyetje: Sa e prgatitur jeni ju pr tu br nn? Si mendoni se do t jeni si nn? Si e mendoni nj nn t mir? Mundohuni t krkoni e t zbuloni n historin tuaj familjare. Rikujtoni e reflektoni pr marrdhnien tuaj me nnn, pr marrdhniet tuaja me t afrmit dhe pr marrdhniet tuaja n ift (martesore). T gjitha kto do t jen pjes e rndsishme e prgatitjes suaj psikologjike pr tu br nn. Ndonjher, trajtimi i depresionit pas lindjes i referohet dhimbjes s lindjes, por q mund t kaprcehet nga nna, kur ajo e lidh at ngushtsisht me marrdhnien q do t krijoj ajo m von me fmijn. Depresioni pas lindjes, shpesh vjen pas depresionit t shtatzanis, i cili i paraprin ndryshimeve t rndsishme q do t vijn. Bjini vetes kto pyetje: Si ka qen apo si sht marrdhnia juaj me nnn tuaj? Si do t dshironit t ishte nna
LEHTSIMI I DEPRESIONIT GJAT SHTATZANIS
hihni m thell brenda vetes. Shtatzania, sidomos pr her t par te femra, shoqrohet me ndryshime fizike dhe ngarkesa psikologjike, q duhen pasur parasysh nga vet ju, si dhe nga t tjert. Qllimi kryesor sht prgatitja psikologjike pr identitetin
25
juaj? A jeni trajtuar ju nga nna juaj ashtu sic do t kishit dshiruar? Cilat jan frikrat tuaja? Merrini seriozisht nevojat tuaja. Kjo mund tju ndihmoj ti paraprini nevojave tuaja si nn. Kujdesuni pr veten tuaj, duke krkuar nga t tjert mbshtetje apo ndihm pr kryerjen e punve t shtpis apo pr zgjidhjen e problemeve t tjera (q kan t bjn me marrdhniet familjare) q dalin gjat shtatzanis. Bjini vetes kto pyetje: Pr far keni nevoj q t mund t jeni nj prind i mir pr fmijn tuaj? far do t ishit t gatshm t sakrifikonit pr t pasur nj fmij?
gjitha lndt ushqimore t domosdoshme pr ruajtjen n mnyr t prkryer t nevojave tuaja dhe t bebit brenda jush. Si rregull, gjat shtatzanis ju nuk keni nevoj pr ndonj diet t veant (me prjashtim t rasteve kur vuani nga ndonj smundje). Megjithat duhet thn se disa ushqime prdoren m shum se t tjerat, sepse krijesa n rritje harxhon nj pjes t konsiderueshme pr nevojat e veta dhe pr pasoj sht i domosdoshm plotsimi i rezervave t harxhuara. Kjo nuk do t thot q t ushqeheni pr dy, apo ti ktheni momentet e vakteve n fiksime me dietat, tabelat dhe kalorit. Shtatzania nuk duhet t shkaktoj ndryshime t mdha n sjelljen e t ushqyerit dhe nuk duhet t detyroj asknd t haj dika q nuk i plqen. Nse para shtatzanis ju keni qen nn dieta t veanta apo vegjetariane, duhet t kshilloheni me gjinekologun pr ndryshimet e duhura. Pr arsye financiare, duhet thn se jo t gjith e kan mundsin t sigurojn nj ushqim t pasur dhe t shumllojshm. Megjithat, sipas zakoneve t familjes shqiptare nj gruaje shtatzn n shtpi i krijohen kushte t marr kalorit apo llojet e nevojshme. Ndalohet rreptsisht marrja e tabletave dobsuese gjat shtatzanis, sepse sjellin keqformim t bebit.
USHQYERJA GJAT SHTATZANIS
adija bn q drama e shndetit gjat shtatzanis, aktor i s cils sht edhe ushqimi, t zhvillohet me perde t mbyllura dhe vetm n aktin e fundit, kur tragjedia bhet e dukshme, do arrihet t kuptohen gabimet q jan br gjat kohs s shtatzanis. Nj ushqyerje e rregullt nnkupton nj ushqim t ekuilibruar, t shumllojshm dhe q prmban t
26
PJESA I
Nse ju gjat jets normale keni nevoj t merrni 2150 kalori pr nj dit, gjat shtatzanis kjo rritet n + 150 kalori n tremujorin e par dhe n + 300 pr pjesn e mbetur t shtatzanis. E thn m thjesht, n tremujorin e par ju duhen 2300 kalori, dhe n muajt e tjer rreth 2450 kalori. N tre muajt e par ju duhet t prdorni n dit: 100 gr mish (300 kal) 100 gr buk (270 kal) 100 gr makarona (340 kal) 200 gr perime (160 kal) 200 gr fruta t freskta (180 kal) 50 gr djath (200 kal)
Nj got kos (100 kal) Nj got qumsht (130 kal) 50 gr sheqer (180 kal) 30 gr marmalat ose reel, mundsisht pa sheqer (200 kal) Vaj pr gatim dhe pr sallat (200 kal). Prbrsit baz t nj diete ushqimore t mir jan proteinat, yndyrnat, sheqernat, fibrat ushqimore, vitaminat, kriprat minerale dhe uji. Secili nga kto produkte sht i domosdoshm pr jetn dhe shndetin e do njeriu, n fardo faze t zhvillimit q t ndodhet. (Shihni tabeln n faqen tjetr)
27
Grupet e prodhimeve ushqimore

Grupi i par (mishi, peshku dhe t tjera) T gjitha llojet e mishit pr shembull lope, qengj, mish i grir qoftesh, mli, mish pule dhe peshk, duke prfshir edhe peshkun n konserv. T gjitha llojet e bathve t thara si pr shembull fasule, thjerza. Kto jan prodhime q prmbajn proteina t cilsis s lart, hekur, sheqerna, vitamin D, dhe vitaminat e kompleksit B. Kujdes: Konventa Europiane e Ushqimit ka ndaluar prdorimin e organeve t brendshme t kafshve pr arsye sigurie. Grupi i dyt (qumshti dhe bulmetrat) Kto jan ushqime t gatuara nga vet nna natyr. I tille sht qumshti, i cili sht i vetmi prodhim i destinuar nga natyra pr t qen ushqimi i kafshve (gjitarve) dhe njeriut. Qumshti dhe t gjitha llojet e bulmetrave si djathi, gjiza, kosi, jan produkte ushqimore q prmbajn calcium, proteina t cilsis s lart dhe vitamina t grupit B. Grupi i tret (buka, drithrat dhe patatet) Orizi dhe grupi i produkteve ushqimore me origjin nga drithrat, jane produkte ushqimore q prmbajn sheqerna, proteina t cilsis s mesme, vitamina t grupit B. Ktu hyjn: Buka,orizi, makaronat, patatet, drithrat pr mngjesin (pr shembull Cornflakes), si dhe t gjitha llojet e grurit ose thekrs. Grupi i katrt Vaji, gjalpi, dhjami dhe margarina, jan produkte q prmbajne yndyrna, veanrisht acide yndyrore, disa lloje vitaminash (veanrisht A dhe D) Grupi i pest (frutat dhe perimet) Agrumet dhe t gjitha llojet e frutave dhe t perimeve t freskta, jan prodhime q prmbajn disa lloje vitaminash (veanrisht vitamin C) dhe kripra minerale. Pr shembull: T gjitha llojet e perimeve t freskta, t ngrira ose t konservuara, pr shembull karrota, spinaq, presh, bizele, speca, lakr etj. T gjitha llojet e perimeve q prdoren pr sallat si domate, sallat jeshile, kastravec. T gjitha llojet e frutave t freskta ose t ngrira si moll, banane, portokalle, dardh, pjepr etj. T gjitha llojet e frutave t thara si fiq, kajsi, stafidhe etj. T gjitha llojet e lngjeve pa sheqer, t frutave (lng frutash 100% i pastr).
28
2
far duhet t dim q para lindjes?
mija mund t dgjoj duke lluar nga java e 28-t e shtatzanis (ose muaji i 7-t). Pikrisht n kt periudh t jets, korja e trurit sht zhvilluar n mnyr t mjaftueshme pr t njohur zrin e nns s vet: ai nuk sht m pasiv, por bashkvepron dhe e ndjen se far ndodh prreth (dgjon zrat, tingujt, zhurmat, ndjen dhimbje dhe ka ndjenjn e ekuilibrit). Ather itini fmijs, thirreni n emr (nse se i keni vn nj emr): mos tju duket e uditshme, n kt mnyr e nxisni inteligjencn e bebit tuaj. (Nj kuriozitet: shija e ushqimit q nna ha gjat ksaj periudhe do t jet dhe shija e preferuar e fmijs m von.)
Para s gjithash, duhet q gradualisht t grumbulloni sendet e dobishme dhe t shmangni mbledhjen e sendeve t padobishme dhe t panevojshme. Pastaj bni gati vendin ku do t rrij dhe jetoj fmija. S fundi, lexoni dhe msoni prmendsh faqet e librit q flasin pr ushqyerjen me gji. Mos u ndikoni nga ato q lexoni dhe shihni n do lloj reviste dhe reklame; gjrat q vrtet ju nevojiten jan shum pak.
FAR DUHET T BLEJM, OSE T BJM GATI

Tryeza e ndrrimit t fmijs (mundet dhe ta merrni hua tek ndo-
nj shoqe q ka lindur m par) Karroca me t ciln do t filloni shtitjet me bebin tuaj. Xhepi i kangurit. Mund t prdoret sapo ka lindur fmija dhe
FAR DUHET T DIM Q PARA LINDJES
29
A doni ta dini sa i gjat do t bhet?

Ather, bni llogaritjet e mposhtme: Mblidhni gjatsin e t 2 prindrve n cm dhe pastaj pjestojeni me 2: (gjatsia e babait + gjatsia e nns) : 2 = gjatsia mesatare e prindrve. Gjatsis mesatare t prindrve i shtohen ose i hiqen disa cm, n varsi t seksit t fmijs, femr apo mashkull. Pr shembull fmija q do t lind sht mashkull, ather: Gjatsia e prafrt e tij = gjatsia mesatare e prindrve + 6.5 cm. Megjithat, gjatsia e tij mund t lkundet dhe djali n kt rast mund t jet m i shkurtr ose m i gjat nga ky parashikim: Gjatsia maksimale e djalit = gjatsia e prafrt e tij + 5.5 cm Gjatsia minimale e djalit = gjatsia e prafrt e tij 5.5 cm Nse fmija q do t lind sht femr, ather: Gjatsia e prafrt e saj = gjatsia mesatare e prindrve 6.5 cm, kurse gjatsia maksimale apo minimale do t jet: Gjatsia maksimale e vajzs = gjatsia e prafrt e saj + 5.5 cm Gjatsia minimale e vajzs = gjatsia e prafrt e saj 5.5 cm
sht i dobishm. Jo vetm sht i rehatshm dhe thjeshton lvizjet e t rriturit, por mbi t gjitha prforcon lidhjen fizike t fmijs me prindin. Mund t prdoret qysh n shtitjen e par q bn bebi. E vetmja gj duhet mbajtur parasysh sht se duhet t zgjidhet n prpjestim me peshn e fmijs. Ka disa modele q mund t shrbejn pr mbajtjen e fmijve t lindur parakohe. Krevati i fmijs duhet t jet t paktn 110 cm, sepse do t shrbej derisa fmija t vej 4-5 vje. Ant e krevatit duhet t respektojn nj distanc jo m t madhe se
11 cm (kaq sht diametri i koks tek i porsalinduri), sepse prndryshe rrezikohet q koka e fmijs t ngec midis ndarjeve t anve t krevatit. Ndenjsja (kolltuku) e fmijs kur shtitet me makin: mund t prdoret deri n moshn 4 vjeare, kur fmija rri mbrapa n makin dhe deri n moshn 10 vjeare, kur fmija mbahet para. M e sigurt sht t mbahet fmija mbrapa. Kjo karrike mund t shrbej edhe pr t shtitur fmijn ose pr ta ln t flej aty, prsa koh ia lejojn prmasat. Ajo sht e prshtatshme sepse zakonisht fmija ndihet m i
30
PJESA I
qet kur mbahet n pozicionin me duar dhe kmb t mbledhura (si ka ndenjur n bark t nns). Ky sht nj pozicion n t cilin ai jo vetm qetsohet, por edhe n t cilin harxhimi i energjive dhe i oksigjenit sht m i ulti. Interfoni. sht nj mjet i dobishm por jo i domosdoshm, n fillim t jets s bebit. Ai lejon q t dgjohen t qarat e fmijs kur ai sht n dhom vetm; pra lejon nj kontroll me an t zrit, t fmijs q rri n dhomn e vet. Por prvese fmija sigurohet, n kt rast ai ndihmohet n zhvillimin psikologjik. N fakt, si do t shohim edhe m tej, fmija duhet t kuptoj se nqoftse ai do, mund t kushtzoj mjedisin, domethn kur qan merret vesh se far krkon. Ai nuk e di q kur qan dhe dera sht e mbyllur, nna e vet nuk vjen se nuk e dgjoi: kshtu tek ai mund t krijohet bindja se nuk arrin t kuptohet. Pr kt arsye sa her q fmija qan, i duhet prgjigjur sipas nevojave dhe nuk duhet t lihet q t qaj. Themi pr interfonin q nuk sht nj mjet i domosdoshm, sepse supozohet dhe n fakt kshtu duhet, q nna dhe fmija t mos ndahen nga njeri-tjetri. Kur ka mundsi, pse duhet t lihet fmija vetm n dhom? Fmija i porsalindur e ndjen shum mungesn e kontaktit t ngusht fizik dhe do t
rrij gjithmon ngjitur me trupin e nns (edhe n banj, nna duhet t shkoj s bashku me fmijn e vet). T msuarit e fmijs t flej vet dhe n dhomn e vet, mund t filloj vetm pas muajit t gjasht, kur fmija ndihet i sigurt dhe ka tuar besim tek bota q e rrethon. Panolinat (pampersat - pelenat me nj prdorim) duhet t blihen n njfar sasie pr tì pasur gjithmon gati. Rrobat. sht mir q t merren trup (bluz dhe tuta bashk) dhe q mbrthehen e zbrthehen kollaj (fmijs nuk i plqen veshja dhe zhveshja atij i plqen m shum t rrij lakuriq). Rrobat e fmijs sht mir t jen prej pambuku dhe jo prej leshi. Ato nuk duhet t jen tepr t trasha, sepse fmijt e vegjl nuk djersijn dhe nuk e kontrollojn dot vetvetiu temperaturn trupore (nxehen kollaj nga veshja e trash). Lidhur me madhsin e rrobave, kini parasysh se pesha mesatare e nj fmije sht rreth 3.3 kg, gjatsia mesatare n lindje sht rreth 50 cm dhe rrethi i koks afrsisht 35 cm. far nuk duhet t blejm? Rrethorja. Nuk sht e kshi llueshme, sepse nqoftse fmija e prdor, n vend q t msoj t ec, mson t drejtoj rrethoren, domethn prkulet me bark pr-
31
para dhe ecn me majat e gishtave. Me koh fmija nuk e harron kt mnyr lvizjeje dhe kur rritet, vazhdon t ec me majat e gishtave. Sterilizuesin e biberonave dhe kompletin pr ushqyerjen artificiale. S pari qllimi juaj kryesor dhe i vetm duhet t jet ushqyerja me gji. Sidoqoft, nse vrtet keni arsye t forta pr t ushqyer artificialisht fmijn dhe e keni biseduar gjithka me mjekun tuaj pediatr, prsri nuk sht e nevojshme q t bleni sterilizuesin. Biberonat, shishet, dhe do gj q mund t`ju duhet pr ushqyerjen artificiale, mund ti sterilizoni n fardo lloj kusie. Biberon i rrem. Nuk sht i domosdoshm. far t marrim me vete n maternitet? Duhet prgatitur nj ant me gjra q duhet pr t veshur fmijn q sapo ka lindur: panolina, bluzat, orapet, kapui prej pambuku, kpuckat etj. Ka maternitete q nuk lejojn veshjet personale, qoft pr nnn, qoft dhe pr fmijn. Gjithsesi, interesohuni qysh m par. Zakonisht n t gjitha maternitetet lejohen tashm rrobat personale. Ndonjher mund t merren n spital edhe araf t vjetr, veanrisht kur keni merak pr pastrtin. Normalisht do t`ju duhen 2-3 araf pr vete dhe t paktn 2 araf t vegjl pr
fmijn tuaj. Gjithashtu do tju nevojitet nj veshje, pr astin kur do t dilni nga materniteti. far t bjm gati n shtpi? Kndi i ndrrimit t fmijs. Prgatitni nj cep t shtpis pr t vendosur tryezn e ndrrimit t fmijs. Nuk sht e thn q patjetr ta bleni, sepse mund edhe ta sajoni. Sidoqoft n treg ka t gatshme, t formave dhe prmasave t ndryshme. Kini parasysh q afr ksaj tavoline ose n sirtart q vet tryeza e gatshme mund t ket, ju duhet t mbani teshat q ju nevojiten pr ndrrimin e fmijs, mjetet e tualetit dhe t pastrimit t fmijs. Nse keni gjetur ose bler nj peshore pr peshimin e fmijs, gjejini nj vend aty afr, sepse fmijn duhet ta peshoni t zhveshur, prandaj ju vjen pr mbar ta keni afr. Vendi ku do tì jepni gji fmijs. Fmijn mund ta vini n gji ku t doni. Por pr t krijuar nj atmosfer m t kndshme, zgjidhni nj knd t shtpis q ju plqen m shum. sht shum e rndsishme kur ushqeni me gji, q n radh t par ju t rehatoheni (pra zgjidhni nj kolltuk, ose poltron t rehatshme, pr ta rregulluar n pjesn e shtpis q e keni przgjedhur pr t ushqyer fmijn). Ky vend duhet t jet larg telefonit dhe televizorit, q t mos ju shqetsojn.
32
PJESA I
Si duhet t jet dhoma e fmijs?

Muret PO JO Dyshemeja PO JO Perdet PO vendosni postera, fotografi t gzueshme dhe shumngjyrshe letr muresh, sepse krijon lagshtir dhe myk pllaka qeramike, mermeri, linoleumi dhe drras moket dhe tapet (po t vendosen, duhet t lahen shpesh) m mir pa to; po qe se nuk bni dot pa to, vendosni grila plastike, ose perde najloni ose pambuku (duhet t lahen shpesh) jo perde damasku, ose cope t trash (duhet t lahen shpesh) fardolloj materiali, por me siprfaqe t lmuara dhe lart nga toka, n mnyr q dyshemeja t mund t lahet pa vshtirsi modelet q mbshteten n tok, ose me kasht apo xunkth 110 cm i gjat, ansoret jo m shum se 11 cm i prkundshm jo m shum se 2 cm i lart dhe me material sintetik hipoalergjik (kundr alergjive) i lart, me lesh pambuku, ose lino me pend (t pats) me material sintetik me lesh T gomuara me lesh, apo pend
JO Mobiljet PO
JO Krevati Jastku PO JO PO JO araft dhe kuvertat Batanijet Dysheku PO JO PO JO PO JO
PRGATITJA PR LINDJE
indja prbn kulmin e periudhs s shtatzanis, sht kurorzimi i gjith kujdesit t treguar pr nnt muaj me radh dhe sht
momenti kur ju do t shihni fmijn tuaj, t ciln e keni pritur me padurim. Ky moment nuk matet me sekonda, por me or, nga 6 deri
33
n 12 or. Nse ju jeni t prgatitura, kto or nuk do ti prjetoni me shum ankth. Si ta kuptoni se akti i lindjes po afron? Prvoja e do gruaje sht e ndryshme, por ato q presin t bhen nna pr her t par jan t shqetsuara nse do t din ti njohin shenjat e para t aktivitetit t lindjes n kohn e duhur. Shenjat q tregojn se lindja sht pran Grat shtatzna shpesh her tremben kur dallojn nj si tap t trash, t perzier edhe me copza gjaku tu dal nga vagina, pa br ndonj sforcim dhe mund t jet ditn ose natn. Kjo nuk ka prse tju tremb, por tregon se pr 24 ose 48 or do filloj aktiviteti i vrtet i lindjes dhe quhet tapa mukoide. Prve ksaj tape, grat shtatzna, n ditt e fundit para lindjes kan nj ndjenj rndimi n fund t barkut, ndiejn shpesh nevojn t shkojn n tualet, urinojn shpesh dhe n sasi t pakt, dhe ndodh t bjn gjum t rregullt. sht shum e rndsishme q nna n kt faz t numroj lvizjet e bebit t saj gjat kohs q ajo sht zgjuar. Nse kto lvizje numrohen m pak se 12 pr kohn q u prmend m sipr, kjo prbn shenj alarmi dhe ju duhet ti drejtoheni menjher mjekut apo mamis q keni m pran.
Plasja e ujrave Fmija juaj rrethohet nga nj cip brenda mitrs, e cila prmban uj, i domosdoshm pr rritjen normale t bebit. N momentin q afrohet aktiviteti i lindjes, ky xhep ujrash ahet dhe gruaja ka rrjedhje uji nga organet seksuale, pa ndjer kurrfar dhimbje, madje mund t jet n gjum. Ky nuk sht moment pr tu alarmuar, por sidoqoft duhet t vihet n dijeni mjeku (kjo shprehje ka vend kur bhet fjal pr fundin e shtatzanis). Nj grua mund t qndroj edhe 24 or, me ujra t plasura, pa pasur kontraksione, dhe pa ndonj rrezik, nse prdor peceta sterile. I vetmi rrezik sht mundsia e infeksionit nga posht-lart, gj q mund t ndodh n rastet kur mungon higjena vetjake. Pra mund t pritet deri n 24 or, pa pasur nevoj t shtroheni ne spital, por gjithmon kur ka mundsi t kontaktoni me nj personel shendetsor. Nse kalojn kto 24 or dhe nuk llojne kontraksionet, duhet t drejtoheni menjher n spital dhe t krkoni ndihm t kualikuar. Kontraksionet Do ti quajm kontraksione dhe jo dhimbje, pr t`ju dhn iden e mir q kto nuk prjetohen vetm me dhimbje. Kontraksionet mund t fillojn si nj forcim i barkut, i shoqruar me ndjenj rndimi n
34
PJESA I
fund t tij, apo edhe me shtrngime t mesit. Ato perceptohen mjaft t durueshme nga gruaja dhe kan karakteristik q mbarojn pr disa sekonda dhe riprsriten do 20 apo 30 minuta. Ju mund ta matni vet kohzgjatjen e tyre dhe sa sht intervali ndrmjet tyre. N kto momente partneri apo nj njeri i afrt i familjes mund tju jap nj ndihm t mrekullueshme duke ju frkuar mesin, nse kjo gj ju lehtson. Mnyra e frymmarrjes gjithashtu mund tju ndihmoj mjaft. N fillim t kontraksionit filloni t merrni frym thell, rrall, duke marr frym me goj dhe duke e nxjerr po me goj, ose t njjtn gj mund ta bni me hund, ka t njjtin efekt. Kjo lloj frymmarrjeje ndihmon n kalimin m t leht t kontraksionit, sepse e kalon dominancn e trurit n tjetr qendr, dhe n t njjtn koh i jep m shum oksigjen bebit, i cili n momentin e kontraksionit ka m shum nevoj pr t se n do moment tjeter. Me kalimin e kohs kontraksionet afrohen me njra tjetrn, zgjasin m shum deri n 60 sekonda (maksimumi), muskujt e barkut forcohen m shum, dhe perceptohen m t dhimbshme nga gruaja. Kto kontraksione bjn t mundur hapjen e qafs s mitrs, gj q ndodh shum gradualisht (norma sht 1cm hapje n or) dhe jan t pavullnetshme. Sado mir t
jeni prgatitur pr lindjen, ndjenja se trupi juaj sht prfshir n nj proces q ju nuk e kontrolloni dot vet, mund t`ju bj t ndjeni frik dhe pasiguri. Ky sht momenti kur prania e partnerit ju ndihmon mjaft dhe ju bn t ndiheni m mir. Edhe frymmarrja e br n mnyrn si u prshkrua me sipr, ju ndihmon n kalimin m leht t kontraksionit dhe sidomos nse edhe partneri bn t njjtn frymmarrje me ju. Pozicioni q mund t mbani Jeni t lira t zgjidhni pozicionin n t cilin e ndjeni veten m komode dhe ndjeni m pak dhimbje. N fillim t kontraksioneve mund t qndroni ulur n bisht, ulur n karrike, n kmb, apo shtrir anash. Mundeni edhe t vendosni gjunjt n krevat dhe kokn n nj pirg jastqesh. Mund t qndroni t mbshtetur te partneri dhe ai t`ju frkoj mesin apo shpatu llat. Pra do pozicion q ju bn t ndiheni mir, sht i favorshm. N fazn kur kontraksionet bhen m t afrta (deri do nj minut), nse ndjeni nevojn pr t urinuar sht mir t shkoni n tualet, se boshatisja e fshikzs s urins ndihmon daljen e bebit (ose nuk e pengon at). Ndrkoh nse lvizni n kmb gjat intervalit, kjo bn mir pr t shtyr posht kokn e bebit. Gjat ksaj faze grat mund t jen m t shqetsuara, t ken ndjenjn e t vjellit dhe humor t
35
Qndrimi n kmb kshillohet n procesin e llimit t dhimbjeve t lindjes.
Prpiquni t uleni pothuaj trsisht n pozicion vertikal, duke u mbshtetur me kurriz n kraht e ndihmsit tuaj.
Flisni me mjekun paraprakisht mbi mundsin e qndrimit t paktn pjesrisht n pozicionin vertikal gjat lindjes: n kmb, ecur, ose ulur (n nj karrige lkundse ose n kraht e burrit tuaj) Studimet tregojn se pozicionet vertikale mund t zvoglojn periudhn e dhimbjeve t lindjes nprmjet zgjerimit dhe zbritjes s fmijs - megjthse kjo varion nga njra grua n tjetrn. Pozicioni i shtrir me kurrizin posht jo vetm ngadalson procesin e dhimbjeve t lindjes, por mund t ushtroj shtypje n ent kryesore t gjakut, duke krijuar mundsi pr ndonj rrjedhje gjaku n fetus. N qoft se ndiheni mir n pozicionin shtrir, kthehuni majtas e djathtas, duke br anime t legenit her pas here.
Figura 1. Pozicioni q mund t mbani gjat paralindjes.
36
PJESA I
keq. E prsris q prania e partnerit e lehtson gjendjen dhe duhet t dini q kjo faz zgjat 30 minuta ose pak m shum. Nse n kt moment ndjeni nevojn pr t shtyr posht, mos e bni pa marr mendimin e mjekut. sht ai q do t vendos kur sht momenti q duhet shtyr. Po u b m par se duhet, aktiviteti i lindjes mund t zgjas m shum.
tju duket m e leht. a. qafa e mitrs sht holluar, por ende nuk sht hapur. b. qafa e mitrs sht hapur plotsisht dhe koka e bebit ka filluar t shtyj n kanalin e lindjes (vaginn). c. Duket maja e koks. d. Koka, pjesa m e gjer e bebit, ka dal jasht. Pjesa tjetr e lindjes do t vazhdoj qetsisht. Momenti i shumpritur tani sht shum pran dhe ju shpejt do t keni mundsin t shihni fmijn tuaj dhe ta mbani n gji. N kt moment provoni nj ndjenj lirimi fizik dhe psikologjik t veant, ku gzimi przihet edhe me lott. Por lindja nuk quhet e prfunduar derisa nuk ka dal ende placenta, e cila del disa minuta (deri n 30) mbas lindjes. Gjat ksaj kohe ju humbisni nj sasi gjaku, e cila vlersohet nga personeli mjeksor deri kur do t quhet normale. Pr t realizuar daljen e placents do tju duhet t shtyni prsri, kt her pa dhimbje, vetm pr t ndihmuar daljen e saj. M pas, mbasi mjeku sigurohet q placenta ka dal e plot, lindja mund t konsiderohet e kryer dhe ju mund ti gzoheni trsisht fmjs suaj, duke e vn menjher n gji, n mnyr q ai t ndiej afrsin e nns deri n lkur.
FAZA E DYT E LINDJES
jo faz fillon kur hapja e qafs t mitrs ka arritur 10 cm, ose ajo q quhet hapje e plot. Gruaja kt faz e ka m t leht edhe pse kontraksionet jan do 1 minut dhe zgjasin 60 sekonda, sepse ajo ka nj ndjenj t fort t t shtyrit posht, gj e cila shum gra i lehtson. E gjith periudha sht 30 minuta deri n nj or (tek grat t cilat lindin pr her t par). Nga ana tjetr kjo sht nj faz kur gruaja e ndjen veten t nevojshme sepse duhet edhe ndihma e saj e vullnetshme gjat do kontraksioni pr t shtyr posht, duke prdorur muskulaturn e barkut. Pozicioni q mund t merrni sht ai q ju krijon mundsin t shtyni m mir, i cili mund t jet n kurriz, anash apo ndenjur. Po t gjeni pozicionin e duhur dhe me ndihmn e partnerit, do gj do
37
1.Qafa e mitrs sht holluar deri diku por nuk ka lluar t hapet. 2. Qafa e mitrs sht hapur plotsisht dhe koka e fmijs ka lluar t shtyp kanalin e lindjes (vaginn). 3. Pr t lejuar diametrin m t ngusht t koks s fmijs t kaloj prmes legenit t nns, bebi zakonisht kthehet dhe ndrron pozicion gjat dhimbjeve t lindjes. 4. Koka, pjesa m e gjer e bebit ka dal jasht. Pjesa tjetr e trupit del shpejt dhe pa shum dhimbje.
Figura 2. Fazat e lindjes.
38
PJESA I
DEPRESIONI PAS LINDJES SI TA PRBALLOJM?
epresioni pas lindjes prek rreth 10% t grave pr pothuajse nj jave pas lindjes. Meqense sht nj rregullim i zakonshm, vetm gjysma e grave ndiejn nevojn e ndihms mjeksore. rregullimi shoqrohet me gjendje jo t mira humori dhe shpesh shoqrohet me lvizje t tij (humorit). Kto ndryshime t shpeshta dhe t zgjatura t humorit nuk duhet t ngatrrohen me eksperiencn e mrekullueshme t nxjerrjes n jet t nj foshnjeje. far e shkakton depresionin pas lindjes? Shkaqet e depresionit pas lindjes nuk jan fort t qarta, por duket se grat jan m t ndjeshme psikologjikisht ndaj problemeve pr gjat javs dhe muajit t par pas lindjes. M fort kt goditje psikologjike e prjetojn m tepr grat t cilat kan nj shtatzani t paplanifikuar, ato me mbshtetje t ult sociale, apo q vijn nga familje me nj prind etj. Edhe vet kta faktor mund t shkaktojn depresion, ndrsa shtatzania dhe lindja veprojn si faktor stresues shtes. Grat t cilat kan pasur probleme t mparshme psikologjike, jan m t rrezikuara.
Cilat jan shenjat e depresionit pas lindjes? Shenjat jan t ndryshme, por pagjumsia, humbja e oreksit, ndjenjat e ankthit, ataket e panikut (gjendje ankthi shum e fuqishme) dhe aktiviteti i teprt ose i pakt jan shum t zakonshme. Nna mund t ndihet e shqetsuar apo fajtore dhe mund t shpreh shqetsime t pazakonta pr veten dhe pr fmijn. Prfundimisht, nna mund t jet e organizuar dhe ajo nuk mund t kujdeset pr veten dhe pr fmijn. Cilat jan mnyrat e mundshme t trajtimit pr depresionin pas lindjes? Shenjat e lehta mund t mund t zhduken brenda nj periudhe nj javore, prmes nj trajtimi mjeksor. Pr shqetsime m t zgjatura krkohet kshillim psikologjik, psikoterapi dhe mjekim. Mjekimi zakonisht jepet me tableta kundr depresionit, q nuk krijojn varsi pr nj periu-dh prej nj jave deri n nj muaj. Nj numr shum i vogl nnash kan nevoj pr nj trajtim m intensiv n spital. Mbshtetje praktike: Nse ndjeni q nuk mund ta prballoni problemin, mos u druani ti tregoni familjes dhe miqve, mjekut tuaj apo infermieres q keni nevoj pr ndihm.
39
T merrni nj kujdestare apo nj t afrm pr pak or n dit, q t mund tju ndihmoj. Prpiquni t mos shqetsoheni pr punt e shtpis dhe t mos shpenzoni shum koh pr to. Krkojini bashkshortit/partnerit tuaj, familjes apo miqve q tju japin ndihm. Shndeti dhe mirqenia juaj jan shume t rndsishme. Duhet t prpiqeni t hani n mnyr t balancuar, pak dhe shpesh, t pini shum lngje, sidomos nse keni probleme me frymmarrjen. Nse sht prjetuar depresion pas lindjes s par, a mund t ndodh q t prsritet? Nse keni kaluar nj depresion pas lindjes s par, mundsia pr ta prjetuar at prsri sht 1 n 5
raste (sipas disa studimeve). Duke qen e informuar dhe kur e di se far mund t ndihmoj pr nj trajtim t mir, sht m e thjesht t identifikosh dhe ta zgjidhsh problemin. Shtatzania, lindja e fmijs dhe paslindja prbjn nj periudh ndryshimesh t mdha psikologjike dhe fizike te grat. Gjat gjith ksaj kohe ato e kan t nevojshme t bjn kujdes pr veten por edhe t mbshteten nga t tjert pr t prballuar ndryshimet fizike, si dhe ato emocionale q shkaktohen nga shtatzania, lindja dhe paslindja, t cilat prbjn nj ngjarje t rndsishme t jets s tyre. Suksesi i mbshtetjes s t tjerve gjat gjith ktyre fazave varet nga kujdesi fizik dhe emocional i vazhdueshm i gruas pr veten.
40
3 Lindja
BEBI LINDI - PO TANI?
apo fmija lind, ai duhet t fshihet me nj pelen t ngroht, derisa t pihen krejtsisht ujrat dhe gjaku. Ndrkaq sht prer kordoni i krthizs, pastaj fmija
mbulohet me nj pelen tjetr t ngroht dhe vendoset mbi bark t nns. Sipas rastit, mundet q fmija t vendoset mbi nj tavolin ngrohse t posame dhe pasi jan kry-
do pozicion sht i rehatshm
Figura 3. Sigurohuni q t mos bllokoni hundn e vockl t bebit tuaj.
LINDJA
41
Bebi dhe gjiri - nj dyshe perfekte pr ushqyerje

Gjendra e qumshtit
Areola
Gjuha
Sigurohuni q gjat ushqyerjes bebi t ket n goj t gjith aureoln (pjesa rrotull thithit) dhe jo vetm thithin e gjirit. Vetm n kt mnyr qumshti mund t thithet mir dhe pa dhimbje.
Figura 4. Bebi ndihet shum mir n gjirin e nns. er veprimet e msiprme, i jepet nns. Ndonjher mundet q t pastrohen me an t thithjes lngjet e gojs dhe t hunds t fmijs. Fmija krkon menjher nnn. Pak minuta pas lindjes, fmija fillon t hap gojn, sikur krkon dika dhe hap syt. Njkohsisht fillon t drejtohet pr nga nna dhe vepron kshtu sepse instiktivisht krkon nnn e vet. Kjo do t thot q fmija ndihet m mir kur sht afr nns. Pr kt arsye, krkojini personelit q t`jua sjell fmijn pran, sapo ka lindur. Kjo sht nj mnyr pr ta filluar jetn ashtu si duhet! Fmija duhet t mbrohet nga t ftohtit. Q nga momenti q ka lindur dhe n vazhdim, fmija duhet t mbrohet nga t ftohtit. N fakt, duke qen ende i paformuar, i porsalinduri mund t humbas shpejt temperaturn trupore. Temperatura e ult trupore, n se nuk trajtohet, bhet shkak jo vetm pr smundjeje, por edhe pr dmtimin e fmijs. Pr kt arsye sht
42
PJESA I
thelbsore ruajtja e nj temperature normale trupore. Temperatura trupore mund t ruhet: (1) duke e mbajtur ngroht fmijn (kontakt t drejtprdrejt lkur me lkur t nns me fmijn, temperatur t prshtatshme t mjedisit, veshje t ngrohta, inkubator, ngrohs etj.). (2) duke e ushqyer, domethn duke e vn sa m hert q t jet e mundur n gji, (3) duke shmangur rrymat e ajrit (hapjet dhe mbylljet e shpeshta t dyerve dhe dritareve). Kujdesuni q bebi t mos t fus n goj vetm thithin, por dhe nj pjes t t zezs s gjirit (aureols). Krthiza. Nj nga veprimet q bhen n sall t lindjes, sht prerja e kordonit dhe kujdesi pr t. Krthiza pritet rreth 3 cm larg nga lkura dhe pastrohet me alkol 70. Krthiza duhet t mbahet e that. Pikat n sy. Pasi ka kaluar rreth 1 or nga lindja, fmijs i hidhen n sy pika t eritromicins (kolir 1-2%), ose t tretsirs ujore t betadins (2.5%). Mund t prdoret edhe pomada e teranit ose koliri i nitratit t argjentit. Pikat n sy jan nj veprim q duhet t kryhet domosdoshmrisht pas lindjes s nj fmije, pr t parandaluar infeksionin e syve. Temperatura e prshtatshme e mjedisit. Menjher pas lindjes,
duhet t ruhet nj temperatur e mjedisit rreth 24 C, kurse n shtpi sht e mjaftueshme nj temperatur rreth 20 C. Fmija me nnn nuk duhet t ndahet. Kur nuk ka ndonj arsye t fort, gjithmon krkoni ta keni fmijn pran. Ja se cilat jan prparsit kryesore t ktij veprimi: Nna shijon (sheh dhe prek) frutet e mundit t saj. Krijohet menjher nj lidhje midis nns dhe fmijs. Nna ngroh me trupin e vet edhe at t fmijs. Duke e vendosur n gji, nxit prodhimin e qumshtit t vet. Fmija ndihet mir sepse dgjon nj z q e njeh (fmija dgjon zrin e nns qysh nga java e 28-t e shtatzanis), paka se pak m ndryshe. N ort e para pas lindjes, megjithse fmija duket pak si i prgjumur, n fakt sht mjaft i vmendshm ndaj asaj q ndodh prreth tij. Ky raport me mjedisin sht shum i rndsishm, sepse krijon dhe bazat e para t marrdhnieve n vijim me nnn dhe babain e vet. Fmija i porsalindur i kushton shum m tepr vmendje fytyrs njerzore, ajo e trheq m shum. Mos mendoni se fmija i vogl nuk sheh, nuk dgjon, ose nuk ndjen. Ai sht n gjendje t shijoj dhe t ndiej dhimbje, aq sa pakujdesia jon n kt drejtim mund t ndikoj jo mir n rritjen
LINDJA
43
e tij dhe mnyrn sesi do ta prballoj stresin n t ardhmen. Por mos u fusni n siklet nga kjo: nuk sht nevoja t sforcoheni apo t bni ndonj gj t veant: shum thjesht merreni fmijn n krah, prkdheleni dhe mos lejoni t tjert t kujdesen pr t, kur keni mundsi. Edhe kur nuk mundeni, asnjher larg syve tuaj (jo pr dyshim, por sepse me siguri, fmija juaj, ndihet m mir vetm pran jush). A ka nevoj i porsalinduri pr t atin? Kur nj fmij lind, vmendja e t gjithve sht e prqndruar tek ai dhe nna. Zakonisht babai ndihet i ln pas dore ose i prjashtuar. Aq sa sht e rndsishme lidhja nn-fmij, po aq sht edhe lidhja me babain. Shum shpejt pas lindjes edhe babai duhet t siguroj kontaktin fizik me fmijn, domethn kontaktin lkur me lkur. N kt mnyr fmija do t njoh ern e trupit t t atit
dhe pas disa javsh kjo er do ti ndjell nj gjendje qetsie dhe sigurie. Babai gjithashtu duhet ti flas fmijs, n mnyr q ai t njoh dhe t dalloj zrin e tij. N fakt, kur ai i ka folur fmijs q n bark t nns, fmija sht n gjendje tia njoh zrin menjher pas lindjes. Babai duhet t prfshihet edhe n kujdesin e prditshm t fmijs; ai duhet ta mbaj at n krah, ta ndrroj dhe t marr pjes n brjen e banjs. Nse fmija ushqehet me gji, ai mund ta ushqej me qumsht gjiri t shtrydhur, t futur n nj shishe t pastruar me kujdes. Vlersimi me pik sipas Apgar-it. Apgar-i, sht nj tregues, n baz t disa pikve q i jepen fmijs tuaj n lindje. Kjo u prcaktohet t gjith fmijve n minutn e par dhe t pest pas lindjes. Piksohen disa shenja t rndsishme si frymmarrjet, rrahjet e zemrs etj. (shih tabeln).
44
PJESA I
Pikt q merr fmija jan nga 0 deri n 10; pak a shum si puna e notave t shkolls. Sa m e lart nota, aq m e mir sht gjendja e fmijs n lindje.
koks mund t bhet me nj metr t thjesht rrobaqepsi. Prmasat normale t rrethit t koks lkunden midis 32 38 cm pr fmijn e lindur n koh t vet, por kjo varet nga pesha trupore dhe prmasat e tjera trupore, si rrethi i barkut etj. Fontanela. N maj t koks fmija ka nj t zon t pambuluar nga kockat e kafks, q quhet fontanela e prparshme. Fontanela e prparshme ka formn e nj rombi dhe sht me nj madhsi rreth 2x2 cm. N pjesn e pasme t koks mund t gjendet edhe fontanela e pasme, por madhsia e saj zakonisht sht tepr e vogl. Cefalhematoma. Disa or pas lindjes, n disa raste, n pjesn paraqitse t koks formohet nj gung (fryrje), ndonjher me prmasa t konsiderueshme, shkaktuar nga dalja e gjakut jasht enve, q mund t jen ar gjat procesit t lindjes. Gjaku i derdhur n kt rast, nuk derdhet jasht, si ndodh rndom kur pr shembull presim gishtin, por grumbullohet midis kocks s kafks dhe indeve q veshin kafkn. Duke qen se gjaku derdhet gradualisht, pr disa or, edhe masa fillon e bhet e dukshme pas disa orsh. M pas gjaku pushon s rrjedhuri, por masa prthithet shum m ngadal. Pr tù prthithur duhet t kalojn nga disa dit, n disa jav. Kjo gj ndodh vetvetiu, prandaj dhe nuk ka arsye t friksohemi dhe t
PAMJA E T PORSALINDURIT
huhet se t porsalindurit jan t gjith njlloj. Kjo nuk sht e vrtet. Kjo bindje krijohet pr faktin sepse ata kan disa tipare t prbashkta dhe krejt t ndryshme nga nj fmij m i madh. Pesha mesatare e fmijve sht rreth 3300 g, por meshkujt peshojn dika m shum se femrat. Normalisht, nj fmij q lind n koh t vet dhe mbi 2500 g dhe afrsisht nn 4000 g, konsiderohet i lindur me nj pesh normale. Gjatsia mesatare e nj fmije t lindur n koh t vet, sht mesatarisht rreth 50 cm. Kjo gjatsi lkundet nga 46 55 cm, qoft pr femrat dhe qoft pr meshkujt. Koka sht e madhe. Nse e vshtrojm me vmendje t porsalindurin, bie n sy q koka duket m e madhe n raport me trupin. N lindje, gjatsia e koks sht sa e trupit, kurse tek i rrituri ajo sht sa 1/8. Rrethi i koks. Matja e rrethit t
LINDJA
45
alarmohemi, edhe pse prmasat e cefalhematoms jan ndonjher t konsiderueshme. Nuk kshillohet kurrsesi q t ndrhyhet pr ta zbrazur cefalhematomn, sepse kshtu rrezikohet jeta e bebit nga infeksionet dhe ndrlikime t tjera, ndonjher vdekjeprurse. Faqet prmbajn shum ind dhjamor q i jep rrumbullaksi fytyrs s t porsalindurit. Goja Gjuha: mbush pothuaj t gjith gojn dhe duket m e madhe; mos u shqetsoni, sepse sht normale t jet kshtu. Frenulumi i gjuhs: kjo sht nj lidhse q lidh gjuhn me qiellzn. Shpesh her duket m e shkurtr. Shum mjek kshillojn prerjen e ksaj lidhseje. Nuk duhet prer, sepse mund t shkaktoj probleme me t folurin. Pshtyma: ende nuk prodhohet. Fytyra sht e rrumbullakt dhe nofulla e poshtme sht e vogl. Qafa sht e shkurtr, si n raport me kokn, ashtu edhe me trungun. Gjoksi sht m i rrumbullakt se tek t rriturit. Perimetri i gjoksit lviz midis 31 -35 cm. Meqense nga fundi i shtatzanis, n gjakun e frutit mbrrijn t njjtat hormone, prgjegjse pr prodhimin e qumshtit tek nna, ndodh q
gjinjt e t porsalindurit t jen t fryra. Kjo dukuri sht m e shpesht tek femrat, por ndodh edhe tek meshkujt. Qllon q nga gjinjt edhe t rrjedh nj lng q t kujton qumshtin. Sidoqoft, gjinjt nuk duhet t shtrydhen dhe as t ndrhyhet, sepse mund t infektohen. Jan t panevojshme dhe kompresat e ndryshme, aq m tepr ato me alkol, sepse mund ta dehin bebin. Barku del mbi gjoksin dhe sht i madh. Organet seksuale (vagina) tek femra jan zakonisht mishtore dhe mund t paraqesin nj lloj lngu t bardh, ndonjher t ngjyrosur n roz, q t kujtojn menstruacionet (quhen menstruacionet e rreme). Jan nj dukuri krejt normale dhe ashtu si dhe fryrja e gjinjve shkaktohet prej kalimit t hormoneve t nns edhe tek fmija. Tek meshkujt, lafsha sht e madhe dhe nuk lejon q gjat trheqjes t duket koka e organit seksual t mashkullit. Mund t vrehen ereksione (forcim i penisit) her pas here dhe kjo sht dika normale. Madhsia e penisit (organit seksual mashkullor) n lindje sht rreth 2 4 cm. Testikujt (kokrrat) duhet t ken zbritur dhe duken n qesen skrotale. N ndonj rast ato nuk duken. Pr kt rast sht
46
PJESA I
mir t komunikoni me mjekun tuaj. Duhet thn se madhsia e penisit ose e testikujve n lindje, nuk ka lidhje me t ardhmen si mashkull t fmijs. Kraht dhe kmbt fmija i mban t mbledhura. Pozicioni q mban fmija, t kujton at q mban n bark t nns, ose at q t rriturit mbajn kur kan dhimbje. Lkura Verniksi sht nj lnd e bardh q vesh fmijn kur lind. N bark t nns fmija rri n nj mjedis ujor (noton n lngun amnial). Qndrimi pr nj koh t gjat n nj mjedis ujor shoqrohet me rrudhjen dhe rrjepjen e fmijs. Pikrisht verniksi, shrben si mburoj dhe nuk lejon q fmija t rrudhet dhe t ripet gjat kohs q sht n bark t nns. Pas lindjes, nuk kshillohet q t largohet verniksi, t paktn pr 24 ort e para pas lindjes, sepse ai mbron ndaj mikrobeve dhe shrben si mbrojts i lkurs dhe organizmit t bebit ndaj infeksioneve. Verniksi duhet t pastrohet vetm kur lngu amnial ka qen i ndotur me mekonium (jashtqitjet e fmijs), ose me shum gjak. Rreth dits s dyt t jets, n lkurn e t porsalindurit mund
t shfaqen disa purra t vogla t kuqe, q e skuqin t gjith lkurn. Kjo sht eritema toksike. Nuk ka ndonj rndsi dhe sht dika normale. Nuk ka pse t friksohemi, sepse nuk sht vrtet nj infeksion i lkurs. Nj rrjepje e leht e lkurs sht normale tek i porsalinduri n ditt e para t jets. Ndryshimet e ngjyrs ndodhin shpesh tek i porsalinduri. Lkura normalisht sht roz, por mundet edhe t duket e zbeht. N duart dhe kmbt jo rrall ngjyra sht si vjollc. Njolla me ngjyr blu t zbeht, ose gri. Quhen edhe njollat mongoloide, pasi gjenden shum m shpesh n racn aziatike. (Nuk kan t bjn fare me Sindromn Down.) Mund t jen pak a shum t shtrira dhe t mdha. Normalisht i gjejm n krbishte dhe n t pasmet e bebit. N shumicn e rasteve ato zhduken vetvetiu, deri n moshn 2 vjeare. Shpesh n lkurn e t porsalindurit shfaqen disa pika t bardha sa nj maj gjilpre, q duken si perla t vogla. Zhduken vetvetiu. N hund, n ball, n faqe dhe n buzn e siprme shfaqen disa pika me ngjyr t bardh-t verdh, q ikin e vijn. Kto quhen ndryshe dhe njollat e qumshtit. Nuk ka pse
LINDJA
47
t shqetsohemi. Jan vetm gjendra dhjamore m t fryra. Zhduken vetvetiu brenda disa javve. Njolla me ngjyr t kuqe, roz apo portokalli: jan disa njolla q shfaqen n fytyr (ball, qepalla), ose n qaf. Pr shkak t ngjyrs quhen edhe njollat e salmonit, pasi ngjajn me lkurn e peshkut me t njjtin emr. Nuk prbjn problem, sepse me koh zhduken. Sidoqoft, kshillohuni me mjekun tuaj. T dalat jasht: Mekoniumi. T dalat jasht pr her t par t fmijs, quhen me emrin mekonium: jan me ngjyr jeshile t errt, viskoze, pa er. Normalisht zorra e fmijs duhet t zbrazet n 24 ort e para pas lindjes. Feet kalimtare. Me fillimin e ushqyerjes, ngjyra jeshile e errt e t dalave jasht fillon t bhet jeshile e elt. Kto jan t dalat jasht t periudhs kalimtare. Fillojn q nga dita e 3-t e jets dhe ndonjher deri n ditn e 7-t. M tej, t dalat jasht ndryshojn dhe do t shoqrojn fmijn prsa koh ushqehet me qumsht. Verdhza ndodh shum shpesh tek i porsalinduri (n 50% t t porsalindurve). Prndryshe quhet edhe ikteri fiziologjik, domethn
normal i fmijs. Arsyet e saj jan krejt t ndryshme nga ato t t rriturit. Tek fmija m i madh dhe tek i rrituri, shfaqja e verdhzs do t thot smundje, kurse tek i porsalinduri nuk sht gjithmon kshtu. Tek i porsalinduri, organet ende nuk kan arritur pjekurin e tyre t plot, prandaj dhe nuk funksionojn me maksimumin e tyre. N lindje, pr shkak t disa cilsive t rruazave t kuqe, ato shkatrrohen me shumic. Nga shkatrrimi i tyre, prodhohet nj lnd q quhet bilirubin. Bilirubina e prodhuar n kt mnyr nuk arrin t prpunohet trsisht nga mlia e bebit. Grumbullimi i bilirubins shoqrohet me shfaqjen e verdhzs tek i porsalinduri. Ikteri fiziologjik shfaqet nga dita e 2 3-t e jets dhe asnjher para ors s 36-t t jets; pr-ndryshe shkaku sht nj smundje. Verdhza fiziologjike zhduket nga dita e 3 8-t e jets, ndryshe shkaku sht nj smundje. Bilirubina q gjejm me shumic n kt rast, sht ajo indirekte. Nse bilirubina kalon disa kufij t caktuar, ajo mund t bhet e dmshme pr organizmin. Ikteri trajtohet me sukses me an t nj mjekimi q quhet fototerapi (sht nj llamb speciale q lshon nj drit vjollc dhe q e kthen bilirubinn n nj produkt t padmshm). N rast se fototerapia sht e pasuk-
48
PJESA I
sesshme, ather mund t kryhet nj procedur q quhet (eksanguino-transfuzion) shkmbim i gjakut. Kini parasysh: nj verdhz shum e fort ndryshimi i sjelljes tek nj fmi-
j q ka verdhz si prgjumsi, apo ngacmueshmri e theksuar, humbja e oreksit, dobsimi i t qarit, t dalat jasht pa ngjyr etj nj verdhz q zgjat mbi 2 jav edhe kur nuk sht shum e theksuar, jan arsye t forta pr ta drejtuar fmijn tek mjeku.
4 Kthimi n shtpi
49
an disa veprime q nj nn mund ti dij vetvetiu (i ka msuar q e vogl, duke par nnn e vet, apo nna t tjera dhe duke u kujdesur pr m t vegj-lit), por ka frik se mos nuk i bn ashtu si duhet. Zakonisht, n maternitet por edhe n shtpi lehona sht e rrethuar ose nga personeli mjeksor ose nga njerzit e afrt t vet. Shpesh her jan kta persona q i ndrrojn panolinn fmijs, q e pastrojn apo i rrijn afr kur ajo e ushqen. sht mir q t gjitha kto veprime ju t msoni ti bni vet dhe ende pa dal nga materniteti, sepse kshillat do ti merrni nga mjeku. Ather kur do t`ju duhet t merrni nj vendim, mbani gjithmon n mend se jeni ju prindrit q merrni prgjegjsit pr rritjen e fmijs suaj. Udhhiquni gjithmon nga mirkuptimi, por mos lejoni asnj, sidomos, gjyshet e gjyshrit, hallat dhe tezet, t vendosen midis jush dhe fmijs suaj, me pretekstin e prvojs.
FAR DUHET T DISH SAPO KE SHKELUR N SHTPI

Si ta mbajm n krah Sa her q e merrni n krah nj fmij, sht shum e rndsishme q ti mbahet koka e fiksuar. Fmija nuk ka nj kontroll t mir t koks. Lvizjet e menjhershme dhe t vrullshme t koks mund t shoqrohen me dmtimin e fmi-
Figura 5. Mbani me kujdes kokn dhe qafn
50
PJESA I
KTHIMI N SHTPI
51
js. Prandaj sa her q e merrni n krah fmijn, duhet ti kaloni njrn dor nn qaf, n mnyr q ta mbani t mbshtetur mir kokn n duart tuaja. Ajri Ajri i dhoms duhet t pastrohet 3-4 her n dit, prandaj dritaret duhet t hapen t paktn 1 or n dit. Gjat dimrit, mjedisi i dhoms duhet t lngshtohet. Pr kt mund t prdoren disa avullues t posam elektrik; kjo mund t realizohet edhe me mjete m t thjeshta, si pr shembull peshqir t lagur q vendosen mbi kalorifer. Nuk kshillohet t mbahen n shtpi lule pr zbukurim, akuariume dhe n mnyr t veant nuk
duhet t pihet duhan n dhomat e bebit. Fmija vrtet nuk duhet t mbahet i veuar nga bota, por edhe nuk mund t rrij n nj mjedis q ka shum zhurm e rrmuj t madhe. Si ta pastrojm fmijn Fmija duhet t ndrrohet krejtsisht t paktn nj her n dit dhe duhet ti ndrrohet panolina shpesh (i porsalinduri urinon gati do ore pas dits s 2-3-t t jets). Panolina duhet t kontrollohet para dhe pas ushqyerjes, nse sht pis apo jo (i porsalinduri del jasht zakonisht pas do ushqyerjeje) Fmija duhet t ndrrohet sa her q del jasht. Fmija duhet t lahet me uj
Pampersat jan t shpejta dhe t rehatshme pr ndrrimin e fmijve, pr sa koh ju nuk i vendosni t ndenjurat e bebit mbi siprfaqet ngjitse. Sapo bebi t jet n siprfaqen e duhur t pampersit, thjesht kaloni pjesn e prparme t pampersit mes kmbve t bebit dhe lidheni, duke u siguruar q ngjitset t jen puthitur mir.
Figura 6. Si ta ndrrojm panolinn.
52
PJESA I
t rrjedhshm dhe t bollshm. Nuk jan t kshillueshme letrat pastruese t lagura deri n fund t muajit t par, si dhe sa her q fmija skuqet. Tek femrat kini kujdes gjat pastrimit t fmijs: gjithmon lajeni fmijn nga prparaprapa; n fillim duhet t lahen organet seksuale, pastaj anusi (vendi nga del jashtqitja). Kjo bhet pr t shmangur ndotjen me mikrobe dhe infeksionet e rrugve urinare dhe vagins. Duhet t pastrohen me kujdes palat e trupit (rrza e sqetulls, palat e kofshve), sepse mund t infektohen m leht. Fmija mund t lahet edhe pa rn krthiza, por n kt rast duhet t tregohet kujdes q ajo t thahet dhe t bhet gjithmon me alkol. Pas larjes sht e kshillueshme t lyhet fmija me vaj bebesh ose krem t lngt. Mos prdorni pudr ose krem t fort, sepse nuk thithen nga lkura. Ato pengojn ajrosjen normale t lkurs dhe bhen shkak pr infeksione t lkurs. Mos harroni t lyeni edhe kokn me vaj dhe ti krihni me fur okt e kokn (prmirsohet qarkullimi i gjakut n kafkn e koks). Te djemt vetm pastrojeni penisin e fmijs, pa qen nevoja ta trhiqni at.
Skuqjet n zonn e panolins Panolina prvec pjesve t pambukta ka dhe prmbajtje plastike. Kto lnd dobsojn cilsit mbrojtse t lkurs duke shkaktuar skuqje. far t bjm? N fillim prdorim pomadn me vitamin A dhe E. Sidoqoft, edhe ather kur zona e skuqur sht e pakt, fmija duhet t ndrrohet me pelena t pambukta. Fmija duhet t ndrrohet dhe lahet shpesh. Problem sht se si t sillemi gjat nats, ose gjat shtitjeve t fmijs, kur edhe mundsit pr ta ndrruar fmijn jan m t pakta. N kt rast mundet q fmija t mbahet me panolinn e gatshme. Banjat e fmijs kshillohen t bhen me nj sapun neutral (me ph neutral, pr shembull me sapun t Marseilles ose Johnson) dhe shplarja e fundit e fmijs kshillohet t bhet me uj n t cilin kemi hedhur pak uthull (nj lug gjelle pr 1 litr uj). Edhe teshat e fmijs duhet t lahen me sapun neutral dhe shplarja duhet t bhet duke shtuar pak uthull. Nse pr 3 dit skuqjet nuk shrohen, ather duhet t drejtoheni tek mjeku i fmijs suaj.
KTHIMI N SHTPI
53
far nuk duhet t bjm? T prdorim panolinat plastike pr sa koh fmija sht i skuqur T prdorim ilae vetm sipas mendimit ton ose sipas kshillave t farmacistit T prdorim nj pomad q prmban kortizon T prdorim niseshte mbi plag T prdorim vaj ulliri ose fardolloj pomade tjetr t pakshilluar nga mjeku Mund t qlloj q pas nj shrimi t prkohshm, t ndenjurat e fmijs t skuqen prsri. Nuk ka ndonj gj pr tù uditur dhe as pr tu shqetsuar. Ndrkaq prsrisni nga e para prkujdesjet e prshkruara m sipr. Si ta veshim? Fmija ndihet keq po qe se vishet m shum apo m pak se sa duhet. Edhe n kt rast duhet t luftohet me shum paragjykime. Kini parasysh: fmijt duhet t vishen aq trash sa jeni veshur ju vet. Kujdes! Duhet q t ndiqni kt rregull n mnyr shum t rrept, sepse prirja sht gjithmon q fmija t vishet m shum se sa duhet. Mbani n mendje q fmija nuk djersin si i rrituri, pr kt arsye ai nuk sht n gjendje t rregulloj temperaturn e tij trupore me an t djerss. Kjo do t thot q fmijt nuk duhet t vishen
trash. Pra kini parasysh se n dimr nuk duhet t vishen shum trash dhe n ver sht e mjaftueshme panolina dhe nj paliet pambuku. N vend q ta vishni me nj rrob t trash, visheni me dy t lehta; kshtu do t keni mundsi ta hiqni njern kur ndjeni se bhet vap. Si duhet t jet bluza q prek trupin (n lkur) e bebit? Teshat q bien n kontakt me lkurn e bebit duhet t jen prej pambuku ose przierje me fije sintetike kundr alergjive. Leshi nuk duhet t jet asnjher n kontakt me mishin, sepse shkakton skuqje t lkurs s fmijs t vogl. Edhe teshat q jan nga brenda pambuk dhe nga jasht lesh, nuk jan t kshillueshme, sepse po ashtu mund t shkaktojn skuqje t lkurs n vendin e kontaktit. Nga ana tjetr leshi ka vetin t shkaktoj alergji. Kur mund t fillohen shtitjet? Me fmijn mund t dilet menjher. Sidoqoft duhet t kalojn disa dit nga lindja, sepse fmijs i duhet njfar kohe pr tù prshtatur me kushtet dhe ndryshimet e mjedisit jasht barkut t nns. Shtitjet jan t dobishme si pr nnn, ashtu edhe pr fmijn. Kur dilni shtitje, duhet t shmangen pjest e qytetit q kan shum
54
PJESA I
lvizje, n mnyr t veant ato me lvizje makinash ose me ndotje t lart t atmosfers. Jan t padobishme kuzimet n orare, q prgjithsisht jan zakone popullore. Pr t lvizur lehtsisht s bashku, edhe kur rrugt nuk jan shum t mira, ju ndihmon xhepi i kangurit (marsupi). Prdorimi i tij sht i dobishm. Mund t prdoret qysh nga dita e par e jets. Jo vetm sht i rehatshm dhe lehtson lvizjet e t rriturit, por mbi t gjitha forcon lidhjen e nns me fmijn. E vetmja gj q duhet mbajtur parasysh sht se duhet t prkoj me peshn e fmijs. Sa her q fmija shtitet me marsup, duhet t kihet parasysh q t mbahet gjithmon koka e fmijs. Ilaet dhe vitaminat Fmijt e lindur n koh t vet dhe q ushqehen me gji, normalisht nuk kan nevoj pr shtesa vitaminash. Edhe marrja e vitamins D sht shum e diskutueshme pr kta fmij, veanrisht n vendin ton, ku ditt me diell jan t shumta gjat vitit. Ndryshe duhet t sillemi kur fmija ka lindur para kohe, por n kt rast gjithmon duhet t kshilloheni me mjekun tuaj. (Nj vitamin q mungon sht vitamina K.) Kur prdoren pomadat (pr shembull pomada me Vitamin A + E), duhet t lyejm vetm pjest
e skuqura dhe jo t gjith trupin, sepse pengojn frymmarrjen dhe funksione t tjera t lkurs. far ilaesh t mbajm n shtpi? Tretsir fiziologjike pr hundt Pomada A+E Paracetamol Asnjher mos prdorni ilae pa pyetur m par mjekun tuaj.
PJEST E TRUPIT T FMIJS DHE KUJDESI PR TO

Flokt, t pranishm apo jo n lindje, t rrall apo t dendur, do t bien n t njjtn koh. N ndryshim me fmijn pas vitit t par t jets ose me t rriturin, tek t cilt flokt kan mosh t ndryshme dhe prandaj dhe rnia e tyre ndodh n koh t ndryshme, tek i porsalinduri flokt kan t njjtn mosh, prandaj dhe bien n t njjtn dit. Kta flok fillojn t bien nga muaji i 2 3-t i jets, duke filluar nga pjesa e pasme e koks. Syt. Nse syt e bebit jan t zna me sklepa me ngjyr t verdh, kini parasysh se duhet t pastrohen me pak pambuk q e kemi zier pr rreth 5 minuta n uj (duhet t pritet derisa t ftohet), ose me
KTHIMI N SHTPI
55
uj t zier (rreth 35 minuta) dhe t vakt. Gjat kohs q pastroni syrin, masazhoni butsisht me mollzat e dors, kndin e syrit. N kt mnyr zbrazet kanali q lidh syrin me hundn, sekrecionet e t cilit shpjegojn bllokimin me sklepa t syrit (ky kanal sht m i ngusht tek i porsalinduri dhe fmija gjat 6 muajve t par t jets). Mos prdorni kurr pomada ose lngje q jua ka kshilluar farmacisti, sepse mund t krijojn probleme jo vetm me syrin, por edhe me t gjith organizmin. Gjithmon kshillohuni me mjekun tuaj. Myku i gojs. Shpesh n goj formohen disa pika t bardha, t cilat veshin mukozn e gojs mishin e dhmbve dhe gjuhn. Duhet t bjm nj dallim midis mykut t gojs dhe pikave t mpiksura t qumshtit. Pikat e qumshtit shqiten kollaj nga goja, kurse myku i gojs jo. Mukoza prreth pikave t mpiksura t qumshtit sht normale, kurse n myk ajo sht e skuqur. Pikat e mpiksura t qumshtit nuk kan nevoj pr mjekim, kurse n rast t mykut duhet t kshilloheni me mjekun tuaj. Mjekimi i mykut sht shum thjesht: nj pik t shurupit t Daktarins, ose t Nystatins 4 her n dit nn gjuh, ose
pak pluhur nystatine, po ashtu n gjuh (nj tablet e shtypur e nystatins ndahet n 4 pjes). Bari hidhet nn gjuh me qllim q veprimin ta ushtroj n goj dhe jo t glltitet. Hunda. I porsalinduri mund t paraqes kto probleme n hund: Bn zhurm kur merr frym. Kjo zhurm q dgjohet kur fmija merr frym, sht e lidhur me voglsin e gojs dhe t rrugve t siprme t frymmarrjes s bebit. Nse n birat e hunds ka edhe pak sekrecione, zhurma gjat frymmarrjes theksohet edhe m shum. Kto rrethana nuk duhet t`ju shqetsojn. Duhet t flisni me mjekun tuaj ather kur hunda sht shum e zn me sekrecione. Gjithsesi mos u prpiqni tì lironi hundt duke prdorur shkopinj apo ndonj gj tjetr pr tì pastruar. Teshtin. Teshtimat jan pa rndsi dhe nuk do t thon se fmija sht ftohur; prkundrazi duhet t nxiten sepse n kt mnyr hapen mushkrit. sht gabim q n kt rast t prpiqemi t lirojm hundt ose ta veshim m shum fmijn, apo t nxehim mjedisin ku rri fmija. I bllokohet hunda dhe ka sekrecione (qurre). Hunda duhet t lirohet, veanrisht para se fmija t ushqehet.
56
PJESA I
Hunda mund t pastrohet pa futur gj n birat e hunds, ashtu si veprojm zakonisht ne t rriturit. Nj mnyr tjetr pr t pastruar hundn e bebit, sht mbyllja ritmike e birave t hunds, nprmjet kapjes me gishta t hunds. Ndrkaq fmija q nuk di t marr frym me goj, bn nj frymmarrje t thell dhe i kalon sekrecionet m posht (i glltit). Hunda mund t pastrohet mekanikisht, duke i thithur sekrecionet me an t nj pompe t posame (tregtohet e gatshme). Lavazhi i hunds: mund t pastrohen hundt duke br nj lavazh t hunds. Pr kt qllim, fmija vendoset n shpin, me kokn t prkulur nga prapa; maja e hunds mund t mbahet me gisht pak e ngritur; me an t nj shiringe t mbushur me tretsir fiziologjike, shtyhen n hund 0.5 ml t tretsirs. Kshtu shtyhen n goj qurret, t cilat pastaj glltiten nga fmija. E rndsishme sht q hundt e fmijs t jen gjithmon t lira para ushqyerjes s fmijs. Merr frym keq. Mund t mos jet problem: fmija merr frym keq, por hundt jan t zna nga sekrecionet. Sapo hundt pastrohen, frymmarrja lirohet. N prgjithsi fmijt ruajn humorin dhe gjallrin e zakonshme n pjesn m t
madhe t dits. Ndrkaq vrehet se sa t shpeshta i ka frymmarrjet fmija ose nse trheq brinjt apo jo, kur merr frym. Mund t jet vrtet problem: Nse frymmarrjet e fmijs jan m t shpeshta se zakonisht dhe vrehen trheqje t brinjve kur merr frym, duhet t drejtoheni urgjentisht tek mjeku. Shpeshtsia e frymmarrjeve matet duke vendosur dorn mbi gjoks t fmijs dhe numrohen pr nj minut uljet dhe ngritjet e kafazit t kraharorit. Pikrisht kto jan frymmarrjet e fmijs. Nse fmija sht m pak se 1 muajsh dhe frymmarrjet e matura n kt mnyr jan mbi 50 n minut, do t thot se ato jan t shpeshta dhe fmija duhet t drgohet shpejt tek mjeku. Gjinjt mund t vazhdojn t jen t fryr pr arsyet e prshkruara edhe m lart. Asnj shqetsim. sht shum e rndsishme t mos shtrydhen, pr shkak t rrezikut t infeksionit t gjirit. Krthiza Pastrimi i krthizs duhet t bhet disa her n dit. Prpara se t fillojm pastrimin, hiqet garza e mparshme dhe prdorim nj garz tjetr t pastr, t ciln e kemi zhytur n alkool 70.
KTHIMI N SHTPI
57
Pastrojm cungun e krthizs dhe lkurn prreth, me garzn me alkol 70 Me nj garz tjetr t that e t pastr mbulojm cungun e krthizs. Nuk duhet t prdoret pambuk n asnj mnyr. Cungu i krthizs duhet t bjer nga dita e 6 7-t e jets. Nse nuk bie deri nga dita e 14-t e jets, kshillohuni me mjekun tuaj. Shum e rndsishme! Nse lkura prreth krthizs bhet e kuqe, ose garza q
mbulon krthizn njolloset me ngjyr t kuqe ose t verdh, merrni kontakt menjher me mjekun tuaj. Organet seksuale. Vajzat mund t vazhdojn t ken sekrecione t bardha ose dhe t ngjyrosura roz, q t kujtojn menstruacionet (menstruacionet e rreme). Tek djemt mundet q njri prej testikujve t mos jet n qesen skrotale, por t lviz lart e posht. Nuk prbn problem. Po ashtu, normalisht, lafsha sht e madhe dhe e ngusht. Prgjithsisht shkurtohet rreth vitit t 3-t t jets.
58
5 Muaji i par
Rritja dhe zhvillimi
fillim duket sikur fmija nuk bn gj tjetr, vese ha, fle, qan dhe mbush panolinat. N fund t muajit t par ai do t jet shum m i gjall dhe komunikues. Gradualisht do filloj t lviz trupin e tij m lehtsisht, sidomos kur fut duart n goj. Ju tashm e kuptoni q ju dgjon kur i flisni, ju shikon kur i flisni dhe lviz trupin pr tu prgjigjur ose pr t trhequr vmendjen. Por prpara se t eksplorojm aftsit e tij, le t shohim ndryshimet q do t ndodhin n paraqitjen e tij fizike gjat muajit t par.
RRITJA DHE PAMJA FIZIKE
ur fmija juaj lindi, pesha prfshinte dhe tepricat e lngjeve, t cilat humbin n ditt e para. Shum bebe humbin nj t dhjetn e peshs, pastaj e rimarrin n pes dit, kshtu afrsisht mbas dhjet ditsh do t ken peshn e lindjes. Shum bebe rriten shum shpejt mbasi rimarrin peshn e lindjes,
sidomos gjat shprthimeve t rritjes q ndodhin rreth dits s 7-10-t dhe prsri midis tre dhe gjasht javve. I porsalinduri n koh shton afrsisht 20-30 gram n dit dhe pr nj muaj peshon afrsisht 4 kilogram. Ai rritet 2.5 deri 4 cm gjat muajit t par. Djemt peshojn pak m shum se vajzat, rreth 400 g dhe jan pak m t gjat rreth 1.25 cm. Pediatri juaj do ti kushtoj nj vmendje t veant rritjes s koks, sepse ajo tregon rritjen e trurit.
MUAJI I PAR
59
Kafka do t rritet shum gjat katr muajve t par, m shum se kurr gjat jets. Perimetri i kafks s nj t porsalinduri sht afrsisht 35 cm dhe pas nj muaji arrin n 37.75 cm. Djemt jan pak m t mdhenj se vajzat, koka e djemve sht m e madhe: diferenca sht m pak se 1 cm. Gjat javve t para trupi i t porsalindurit, i msuar gjat nnt muajve t rrij mbledhur n barkun e nns, do t filloj t drejtohet. Ai fillon t shtrij kmbt dhe duart dhe shpesh harkon kurrizin. Kmbt dhe duart mund t vazhdojn t rrotullohen, kmbt nga brenda. Kto jan normale deri n
muajin e 5-6-t dhe zakonisht korrigjohen gradualisht. Nqoftse do t vazhdojn m gjat duhen konsultuar me pediatrin, por kto jan raste shum t rralla. Nqoftse bebi juaj ka lindur me rrug vaginale, kafka duket e deformuar mbas lindjes por shpejt do t marr formn normale. do deformim i koks do t ik mbas nj ose dy javve. Njollat e kuqe rreth syve do t ikin mbas tri javve. Nj problem tjetr jan aknet e bebit Kto jan si purra t vogla q dalin n fytyr, zakonisht n javn e 4-5 t jets. Mendohet se ato shkaktohen nga stimulimi i gjndrrave yndyrore nga hormonet
Raporti me mjedisin
T ushqyerit sht mjeti kryesor i komunikimit me mjedisin. Po t preket n kndin e buzve me gishtin e dors (ose fardolloj mjeti tjetr), koka dhe goja kthehen nga ana q e prekim. Po ti preken buzt ose ti futet gishti n goj, fillon t thith. sht ende i paaft pr t pasur nj kontroll t mir t qafs dhe koks, e cila bie n njrn ose tjetrn an kur mbahet n krah (n pozicion vertikal, n kmb). Reagon ndaj zhurmave si pr shembull prplasja e ders, tingulli i ziles, zhurma e elsave etj. I dgjon tingujt q zgjasin mbi 4 5 sekonda. Dgjon kryesisht tingujt ritmik q prsriten dhe jo ata t veuarit; kjo sht arsyeja q fmijve u kndohen ninullat (tinguj ritmik e monoton). Ende sht i paaft t krkoj ose t ndjek aktivisht me sy dhe pr nj koh t gjat objektet, por nse para syve shfaqet nj send i ndritshm, arrin ta fiksoj me sy dhe ta ndjek me sy deri diku. Paraplqen fytyrn e njerzve.
60
PJESA I
e nns q kalojn nga placenta gjat shtatzanis. N kto kushte duhet patur kujdes nga ilaet e prdorura pr larjen e rrobave dhe t mbeturinave t qumshtit n fytyr. Nse bebi juaj ka akne, prdorni nj picet t pastr t but nn kok dhe pastrojani nj her n dit fytyrn butsisht me sapun t but, pr t hequr mbetjet e qumshtit ose t ilait. Lkura e fmijs tuaj ndryshon ngjyrn nga roz n blu. Duart dhe kmbt mund t ken nj ngjyr m blu se pjest e tjera t trupit. Kjo ndodh se ent e gjakut n kto zona jan m t ndjeshme nga ndryshimet e temperaturs t ftohtit. Pra tek duart dhe kmbt q jan t zbuluara kalon m pak gjak, duke br q t duken m t zbehta apo blu, por nse ne do t lviznim duart dhe kmbt, do t shihnim se ato shpejt bhen roz prsri.
dalat jasht do t jen: M t ujshme si krem (ngjisin n panolin) Me ngjyr t verdh si ngjyr floriri (shoku dhe kolegu im T.B. i quante floriri i babit). Mund t jen me mukus Vijn era thartir. Nse ushqehet me qumsht artificial, t dalat jasht do t jen: M t forta, t thata dhe m t formuara (nuk ngjisin n panolin) Ngjyra sht e verdh e elt, gati si gri ose ngjyr kafe. Jan me er t keqe q ndihet menjher. Sa her duhet t dal jasht? Normalisht gjat ksaj periudhe del jasht pas do t pir, domethn edhe 6 7 her n dit. Ndonjher mund t dal jasht 1 her n dit, ose 1 her n 2 3 dit. Nse fmija nuk del jasht, far t bjm? T mos japim ilae pastrues (laksativ) me kokn ton. Nuk duhet t ngacmohet anusi i fmijs me majdanoz, termometr, ose tjetr gj. Gjat banjs, fmija lihet m gjat i zhveshur (gjithmon i mbshtjell me nj peshqir t ngroht) dhe masazhohet butsisht barku. Fmija vendoset disa her gjat dits n bark, mbi nj cilindr sfungjeri me diametr rreth 10 15 cm.
T DALAT JASHT
dalat jasht t t porsalindurit n javn e dyt t jets kan karakteristika t ndryshme nga ato t fmijs m t madh, qoft lidhur me ngjyrn e qoft me ern, fortsin etj. Nga ana tjetr t dalat jasht ndryshojn dhe n varsi t llojit t ushqyerjes s fmijs: me gji apo artificiale. Nse fmija ushqehet me gji, t
MUAJI I PAR
61
N t dalat jasht vrehen pika t bardha Kjo nuk prbn aspak problem. Jan pika t kazeins, nj lloj proteine q gjendet relativisht me shumic n qumsht. Nse t dalat jasht jan jeshile Edhe n kt rast nuk duhet t shqetsohemi, sepse sht nj dukuri krejt normale. Kjo ndodhi sht shum e shpesht, veanrisht kur fmija sht me ver dhz. T dalat jasht bhen jeshile, sep-se bilirubina e pranishme n t, n mjedis oksidohet dhe kthehet n biliverdin (nj lnd q ka ngjyr jeshile). Pra t dalat jasht tregojn se ato kan qndruar pak m gjat se sa duhet n mjedis, n kontakt me oksigjenin e ajrit (pr shembull n panolina, apo n fundin e zorrs). Pra t dalat jasht nuk kushtzohen nga ushqime t caktuara q merr nna. Nna mund t haj sa t
doj perime, sepse nuk i ngjyrosin n jeshile t dalat jasht. Po kur feet jan t forta (kapsllku)? N prgjithsi, nse nj nga prindrit ka vuajtur nga kapsllku, edhe fmija e vuan nj gj t till. M shum sht nj problem psikologjik i prindve, se sa nj dukuri e mirfillt e trashguar. sht teprimi lidhur me shpeshtsin, karakteristikat e t dalave jasht dhe lloj-lloj hollsirash t kota, q e kthejn t dalt jasht t fmijs n dika aq t rndsishme, sa q pushon s qeni nj dukuri normale. Fmija q ushqehet me gji: nuk e njeh kapsllkun, sepse karakteristikat e ksaj ushqyerjeje sigurojn jo vetm nj funksionim t prkryer t zorrve, por edhe prshtatshmri absolute. Fmija q ushqehet me qumsht artificial: kapsllku sht i rrall. Mund t ndodh kur prishen
JO
PO
N rast kapsllku, mos jepni laksativ, t paktn nse nuk jua ka kshilluar mjeku. Ekziston rreziku q fmija t msohet aq shum me mjekimin, saq mund t dal jasht vetm pasi merr laksativin. Mund t prdorni mikroklizmat, edhe pse nuk jeni kshilluar me mjekun tuaj, nse kan kaluar m shum se 3 dit pa dal jasht. Mos i prdorni shpesh mikroklizmat. Edhe n kt rast, mundet q t dalat jasht t kthehen n nj mundim pr bebin, prandaj prpara se t prdorni ilaet pr t dal jasht, kshillohuni gjithmon me mjekun tuaj.
62
PJESA I
raportet e mass s qumshtit artificial me ujin, ose kur prdoret si trets lngu i orizit, ose qumshti i prdorur nuk sht i prshtatur pr moshn dhe peshn e fmijs.
REFLEKSET
humica e aktivitetit t bebit tuaj n javt e para sht refleksive. Refleksi m i dukshm sht ai i frymmarrjes. T porsalindurit marrin frym pr her t par, edhe pa u prer ende kordoni i krthizs, q ofron oksigjen. Kur ju fusni gishtin tuaj n gojn e bebit, ai e thith pa u menduar (refleksi i thithjes). Kur i bie drita mbyll syt, sepse reflekset i thon t bj kshtu. Ai ka lindur me shum prgjigje t tilla fizike jo t qllimshme ndaj nj ngacmimi t caktuar, disa prej t cilave do ti ngelen pr muaj t tr, ndrsa t tjera largohen mbas disa javsh. N disa raste reflekset kthehen n sjellje t vullnetshme. Pr shmbull bebi juaj ka lindur me refleksin e rrotullimit, q i lejon t kthej kokn n drejtim t dors, nse i prekni faqen apo buzn. Kjo e ndihmon t gjej thithin pr t pir. N fillim ai kthen kokn nga nj an n ann tjetr, deri sa takon thithin dhe e kap. Mbas tre javsh ai vetm kthen kokn dhe lviz gojn n pozicionin e thithjes.
Thithja sht nj refleks q para lindjes. Gjat nj ekografie t br gjat shtatzanis mund t shihni bebin tuaj t thith gishtin. Mbas lindjes, nse nj thith (ose dika e ngjashme) takon gojn e bebit, ai automatikisht fillon t thith. Kjo ndodh n dy faza: n fillim ai vendos buzt rreth areols dhe thithin ndrmjet gjuhs dhe qiellzs. Pastaj fillon faza e dyt, n t ciln gjuha lviz nga areola te thithi. I gjith ky proces ndihmohet nga thithja q siguron gjiri n gojn e bebit. Koordinimi i ktyre lvizjeve ritmike thithse me frymmarrjen dhe glltitjen sht disi i vshtir pr nj t porsalindur. Kshtu megjithse ky sht nj veprim refleksor, jo t gjitha bebet thithin mir n fillim. Me koh kjo aftsi prsoset. Ndrkaq rrotullimi i koks, thithja dhe futja e gishtit n goj bhen m pak reflektive dhe m shum t qllimshme. Fmija fillon t prdor kto lvizje pr t qetsuar veten. Kur ju qllon t shihni se si prpiqet fmija t thith aran apo grushtin e vet, duhet ta ndihmoni n kto prpjekje pr tu qetsuar, duke i futur gishtin n goj ose duke i dhn biberonin e rrem. Prve tre reflekseve t msiprme, ekzistojn dhe pes t tjera zako-
MUAJI I PAR
63
nisht n bebet normale t lindura n koh. Nje prej tyre sht refleksi i Moros. Kur dikush e tremb, zako nisht foshnja ngre t dy kraht mbi gjoks, sikur po mbahet diku, dhe mund t qaj duke hapur syt fort. Ky refleks arrin kulmin e shprehjes s vet n fund t muajit t par t jets dhe fillon t dobsohet n fund t muajit t dyt t jets. Refleksi i t notuarit kuptohet kur e mbani beben horizontalisht barkas, kraht dhe kmbt e tij hapen anash. Refleksi i kapjes provokohet sa her q ju prekni pllmbn e fmijs. N kt rast sapo e prekni pllmbn, gishtat e tij mblidhen sikur t donte t kapej fort. Nj tjetjr refleks sht ai Babinski. Kur ju ngacmoni shputn e kmbs s fmijs, ai hap gishtat e kmbve. Nj talent tjetr q shfaq fmija n ditt e para t jets s vet sht ecja automatike. Natyrisht ai nuk mund ta mbaj peshn e trupit t vet si ne t rriturit, por i mbajtur nga kraht ai kmben kmbt sikur do t ec, kur kmbt vendosen n nj siprfaqe t shesht. Ky refleks zhduket nga muaji i dyt i jets, por rishfaqet si nj sjellje e qllimshme nga fundi i vitit t par t jets. Kto pes reflekse nuk luajn
ndonj rol tek bebi, por jan t dobishme si shenja t funksionimit normal t trurit dhe trupit.
VETDIJA
a m shum q ju e njihni fmijn tuaj, aq m shum do t kuptoni se ai ka momente q sht shum i gjall dhe i lvizur, ose tepr i vmendshm dhe kureshtar, ose i lodhur dhe i irrituar. Aq shum qartsohen kto momente t fmijs, saq ju mund t organizoni ditn s bashku me fmijn tuaj, duke par se n ciln pjes t dits fmija shpreh humorin e vet pozitiv, ose negativ. Por gjithmon duhet t keni parasysh se gjendjet e vetdijes s fmijs ndryshojn shum papritur dhe pothuajse n mnyr dramatike. Tani prcaktohen gjasht gjendje t vetdijes, t cilat alternohen me njra-tjetrn disa her gjat dits. Dy prej ktyre gjendjeve t vetdijes prcaktohen si gjendje gjumi, kurse katr t tjerat si gjendje zgjuar. Gjendja e par sht gjumi i thell: fmija qndron i shtrir dhe nuk prgjigjet ndaj ngacmimeve t ndryshme. Pr shembull, nse prplasni nj rrake-take pran veshit t tij, i vogli nuk prgjigjet dhe vetm mund t bj ndonj lvizje t vogl. N gjendjen e dyt ose
64
PJESA I
t gjumit aktiv, nse tentojm t njjtn zhurm, fmija mund t zgjohet. Ky sht gjumi q quhet me lvizje t shpejta t syve dhe mund t vreni se si syt hapen e mbyllen me shpejtsi. Kto dy faza t gjumit kmbehen me njratjetrn dhe brenda rreth nj ore, fmija kalon nga njra faz e gjumit n tjetrn. Kur fmija fillon t zgjohet ose fillon tì vij gjum, ai kalon n gjendjen e tret t vetdijes. Ai perndon syt, shtriqet, hap gojn. N momentin q zgjohet ai shfaq nj nga tre stadet e mbetura. Ai zgjohet i lumtur me sy t hapur dhe kureshtar, por pa lvizshmri t theksuar (stadi i katrt). Nse ksaj gjendjeje i shtohet edhe lvizshmria, themi se fmija sht n stadin e pest t vetdijes. Kur
fmija nuk sht i qet, por qan vazhdimisht dhe sht i trazuar, themi se fmija sht n gjendjen e gjasht t vetdijes. Nse do t tundim nj rrake-take kur fmija sht n gjendjen e katrt ose t pest t vetdijes, ai m s shumti qetsohet, sht i vmendshm dhe kthen kokn andej nga vjen tingulli i rrake-takes. Ky sht momenti q fmija sht shum i vmendshm dhe interesuar ndaj jush dhe mjedisit prreth. Kur fmija sht duke qar, nuk duhet insistuar q t komunikohet me t. N kt rast atij nuk i interesojn ngacmimet e reja q i ofrohen. Ajo q ai krkon n kt rast sht ta qetsoni, ta ngushlloni. E njjta gj q e ngazllente at pak momente m par kur ishte n gjendjen e katrt-pest t
Gjendjet e vetdijes t fmijs tuaj

Gjendja Stadi 1 Stadi 2 Emrtimi Gjum i thell Gjum i leht far bn i vogli Qndron shtrir dhe palvizur Lviz gjat gjumit dhe sht i ndjeshm, veanrisht ndaj zhur mave Prgjumja Syt kapsalliten dhe fmija nuk sht as n gjum dhe as zgjuar T qenit zgjuar, i qet Syt jan t hapur, fmija ndihet i lumtur dhe nuk karakterizohet nga lvizjet T qenit zgjuar, aktiv Fmija lviz aktivisht Nervozizmi, t qart Qan, ndonjher klith dhe lvizjet jan t shumta dhe t rregullta
Stadi 3 Stadi 4
Stadi 5 Stadi 6
MUAJI I PAR
65
vetdijes, e nervozon dhe e mrzit, at kur sht n stadin e gjasht t vetdijes. Kur fmija sht n gjendjen e gjasht t vetdijes, pr ta qetsuar fillimisht nevojitet q ta prkundsh dhe ta mbash n krah. Kur fmija bhet m i madh, ai mund t qetsohet, t hutohet dhe t pushoj s qari edhe duke i folur, knduar apo duke luajtur me nj rrake-take. Ndrkaq q fmija rritet, edhe sitemi i tij nervor prsoset. Gradualisht ai vendos oraret e tij ditore, si at t ushqyerjes, lojs, pushimit. Kjo ju ndihmon q t rregulloni edhe ju oraret tuaja n varsi t ktij ritmi gjithmon e m t qart t t voglit. Sidoqoft ai prsri do t krkoj t ushqehet me t njjtn shpeshtsi, por nga fundi i muajit do t rrij m gjat zgjuar, syelt dhe m i interesuar ndaj gjrave t reja q do tì ofroni.
n kt periudh krijohen modelet e para t t menduarit dhe t prgjigjeve t vetdijshme. far do t thot kjo pr prindin? Kjo do t thot se ju mund t ndikoni n zhvillimin e prshtatshm t fmijs tuaj, t siguroni mirrritjen shoqrore, fizike e t nxisni aftsit njohse t tij. Vitet e para len gjurm t prjetshme. Pr vite me radh besohej se truri i fmijs sht nj prsritje e asaj far ka trashguar nga prindrit. Pr shembull, nqoftse mamaja sht nj artiste, athere edhe fmija ka t njjtat prirje si dhe nna e kshtu ka mundsi m t madhe pr tù br edhe ai ar tist. Por studimet e tashme kan treguar se edhe mjedisi ka nj ndikim po aq t rndsishm sa edhe trashgimia gjenetike. S fundi, shkenctart kan provuar se prvojat e fmijs n ditt, muajt dhe vitet e para kan ndikim shum t madh n zhvillimin e trurit. Sipas ktyre studimeve, pr tù zhvilluar dhe pr t shprehur tr aftsit q ka trashguar, fmija ka nevoj pr disa element thelbsor: T ndihet se sht i veant, q e duan dhe e vlersojn T ndihet i sigurt T njoh mjedisin ku jeton Ka nevoj pr dik q ta drejtoj, q tì tregoj udhn T njoh dhe provoj n ekuilibr t plot lirit dhe kufizimet e tij. Duhet t dij se
ZHVILLIMI I HERSHM I TRURIT
i prind, ju jeni t vetdijshm se veprimet tuaja ndikojn mbi fmijn. Ju qeshni dhe ai jua kthen, ju e lavdroni, ai gzon, ju e qortoni, ai trishtohet. Ju jeni qendra e bots s fmijs tuaj. Studimet tregojn se n 3 vitet e para t jets, truri i fmijs rritet dhe zhvillohet m shum se n do moment tjetr t jets. Pikrisht
66
PJESA I
far i lejohet dhe far jo. Duhet t qndroj n mjedise t larmishme ku bisedohet, lexohet, dgjohet muzik, luhet etj. Shpesh ne mendojm se fmija nuk kupton dhe se gjithka zhvillohet shum thjesht, por n fakt truri i t voglit sht dy her m shum aktiv se sa truri i nj t rrituri. Studiuesit mendojn se gjithka duhet t prqndrohet n 3 vitet e para t jets. Kjo periudh prcaktohet nga ata si periudh kritike. Gjat ksaj periudhe truri i fmijs ka aftsi maksimale pr t nxn, pr t msuar. Por jo vetm kaq. Pikrisht n kt periudh vendosen bazat e t menduarit, e t prgjigjurit dhe e t zgjidhurit t problemeve. Pr shembull, keni vn re se sa e leht sht pr nj fmij q t kap fjal nga nj gjuh e huaj dhe sa e vshtir sht e njjta gj pr nj t rritur. far kuptimi ka kjo pr ju si prind? Kjo do t thot se ju vet dhe mjedisi q do t krijoni prreth fmijs tuaj do t ndikoj n mnyrn se si ai do t mendoj, si do t kontrolloj emocionet e tij, si do t bashkveproj me t tjert. dhe si do t rritet fizikisht. Duke krijuar nj mjedis t prshtatshm, kuptohet se ju krijoni mundsi pr nj zhvillim normal t trurit t tij. Pyetja e natyrshme q lind n kt
rast sht: si sht ky mjedis i prshtatshm? Mjedis i prshtatshm sht ai q n qendr t vet ka fmijn, q i krijon atij mundsin pr t msuar dhe q zhvillon interesat dhe personalitetin e fmijs. Fatmirsisht prbrsit e nj mjedisi t mir prfshijn disa gjra kryesore, q shum prindr dshirojn t sigurojn pr fmijt e tyre: ushqim t prshtatshm; mjedis familjar t ngroht dhe t prgjegjshm; koh t mjaftueshme pr gaz dhe hare; kmbngulje n vlerat pozitive t jets; iltrsin dhe prfshirje n bisedat familjare; libra t bukur pr tù treguar e lexuar; muzik pr t nxitur veprimtarin e trurit; dhe lirin e mjaftueshme pr t eksploruar dhe msuar nga gjrat q e rrethojn. Le t shohim shkurt disa prej elementve q ndikojn mbi shndetin e fmijs dhe se si kontribuon secili prej tyre n zhvillimin e trurit t fmijs: T folurit. Komunikimi me fytyrn e prindit ose t afrmve t tjer q kujdesen pr t, ndihmon shum n zhvillimin e t folurit; po ashtu edhe t lexuarit e librave fmijs. Identikimi i hershm i rregullimeve t zhvillimit. Shum smundje dhe probleme t zhvillimit mund t trajtohen me sukses nqoftse zbulohen hert. Pr shembull, edhe ata
MUAJI I PAR
67
fmij q kan nj cen ose dmtim t trurit, q i bn t paaft nga ana mendore ose fizike, mund t prfitojn jasht mase nse referohen dhe ndiqen ashtu si duhet nga struktura t specializuara pr kt qllim (p.sh Qendra Kombtare e Zhvillimit Mendor). Mjedis rrethues nxits. T jetuarit n nj mjedis t sigurt dhe q gjen zgjidhje pr probleme t ndryshme, zhvillon t msuarin. Harmonia familjare. Rritja e fmijs n nj mjedis familjar ku njerzit duhen, prkrahin dhe respektojn njri tjetrin, nxit respektin dhe besimin ndaj vetes, gjra q kan nj ndikim shum t madh n jetn e fmijs. Gjithmon e m tepr po zbulohen fakte se sa shum ndikon mjedisi n zhvillimin e fmijs. Kjo na bn t kuptojm rolin e rndsishm q ka prindi dhe mjedisi shoqror dhe familjar n zhvillimin e trurit t fmijs. Kshtu sjelljet dhe prgjigjet tuaja si prind kundrejt fmijs kan ndikim kritik n formimin e ardhshm t fmijs. Si mund t ndrtojm nj mjedis pozitiv apo t prshtatshm n shtpi dhe n komunitet? Kujdes t prshtatshm para lindjes. Zhvillimi i trurit fillon q n bark t nns, prandaj dhe kuj-
desi pr shtatzanin ndihmon pr zhvillimin e shndetshm t trurit t fmijs. Filloni t kujdeseni pr shtatzanin sa m hert. Bni vizita t rregullta gjat shtatzanis dhe ndiqni kshillat e mjekut. Kujdesuni pr ushqyerjen dhe shmangni pijet alkoolike, duhanin etj. Kshtu ju keni hedhur disa hapa n kontributin pr shndetin e ardhshm t fmijs tuaj. Mos e izoloni fmijn tuaj. T rritsh nj fmij sht e vshtir. Shpesh nevojitet mbshtetja e t afrmve, e miqve t familjes dhe pediatrit tuaj. Mos ngurroni t shprehni dhe shkmbeni prvojat dhe brengat me ta. Bashkveproni sa t jet e mundur m shum. Flitini, tregojini, lexojini, dgjoni muzikn q ju plqen, vizatoni, luani s bashku. Kto ju lejojn tì kushtoni m shum koh fmijs tuaj dhe t njihni m mir mendimet dhe interesat e t voglit. Njkohsisht, kjo e bn fmijn t ndihet i rndsishm dhe i veant. Kjo sht nj mnyr pr t formuar thesarin e fjalve t fmijs n t ardhmen. Dhurojini fmijs shum dashuri dhe vmendje. Kjo e bn fmijn t ndjehet mir. T zhvilloj ndjenjn e siguris dhe t respektit pr veten dhe t tjert. Bazohuni n synime dhe rregu-
68
PJESA I
lla t qndrueshme. Kini kujdes q dhe pjestart e tjer t familjes apo kujdestart e mundshm t fmijs t zbatojn t njjtat rregulla q ju keni menduar pr edukimin e fmijs tuaj. Nj gj e till e ndihmon t voglin t msohet me kto rregulla dhe t mos t ndihet keq nga zbatimi i tyre. Moszbatimi i njzshm i rregullave dhe mosrespektimi i piksynimeve prindrore nga pjestart e tjer t familjes, shkakton turbullim tek i vogli.
T QARAT DHE KOLIKAT E BARKUT
ai ka nevoj pr ju. Ai jo gjithmon qan sepse sht i uritur. Mos u shpejtoni t thoni q nuk i mjafton qumshti. Prpiquni ta merrni n krah (mos e lini kurr t qaj), tì flisni, tì kndoni, ta prkdhelni, ta prkundni. Nse nuk arrini ta pushoni edhe kshtu, bjini nj shtitje me makin. Nse prsri nuk arrini ta pushoni, prpiquni tì jepni uj mine-ral pa gaz dhe nse e refuzon, vazhdoni ta prkdhelni. Asnjher mos tregoni ankth kur fmija qan; prpiquni t jeni sa m e qet dhe e kontrolluar kur luani dhe prkdhelni fmijn tuaj.
ka fmija juaj nj orar t caktuar do dit q nuk arrini ta qetsoni? Kjo sht e zakonshme, sidomos ndrmjet ors 18.00 mbasdite dhe mesnats - pikrisht athere kur ju ndiheni t lodhur nga problemet e dits. Kto periudha mund t duken si tortura t vrteta sidomos nse keni dhe fmij tjetr problematik apo pun pr t br, por fatmirsisht nuk zgjasin shum. Ato zgjasin 3 or n dit pr 6 jav, dhe pastaj paksohen n 1-2 or n dit pr tre muaj. Nse fmija qetsohet mbas disa orsh dhe pjesn tjetr t dits sht i qet, nuk ka arsye t alarmoheni, por prpiquni t veproni si m posht : Kur fmija qan, do t thot se
Nse qarja nuk pushon, por forcohet dhe vazhdon ditn ose natn, kjo mund t shkaktohet nga kolika (dhimbje barku). Rreth 1\5 e fmijve bjn kolika, zakonisht ndrmjet javs s dyt dhe t katrt. Ata qajn pa pushim, shpesh klithin duke shtrir dhe lvizur kmbt e tyre dhe duke lshuar gazra. Stomaku i tyre mund t jet i zmadhuar nga gazrat. Krizat e t qarit zgjasin rreth nj or dhe kryesisht natn. Fatkeqsisht nuk ka ndonj shpjegim pse ndodhin kolikat. Shpesh kjo do t thot se fmija sht shum i ndjeshm ndaj ngacmimeve. Kto do t paksohen ndrsa fmija rritet dhe zakonisht pushojn
MUAJI I PAR
69
mbas muajit t tret. Shpesh, n bebet e ushqyera me gji kolika tregon ndjeshmri ndaj ushqimeve qe ha nna. Rrall ajo shkaktohet nga ndjeshmria ndaj proteins s qumshtit artificial. Kolika mund t jet sinjal i nj problemi mjeksor, si hernia ose smundje t tjera. Ndoshta ju mund t mendoni se duhet br ndonj gj pr ti pushuar, por n t vrtet smund t bni gj vetm t prisni. Mund t jet m keq po t provoni t ndrhyni. Prpara pa dyshim duhet t kshilloheni me pediatrin tuaj, pr t prjashtuar ndonj problem mjeksor pr t qarat. Pastaj pyeteni at se cila nga gjrat e mposhtme sht m e vlefshme: Nse ushqehet me gji, mos prdorni produkte t qumshtit, kafein, hudhra, lakra apo produkte te tjera q mund t irritojn. Nse ushqehet me qumsht artificial, provoni nj formul pa qumsht lope. Nse sikletin e sjell ndjeshmria nga qumshti, kolika duhet t largohet mbas nj dy ditsh nga ndryshimi i diets. Lvizni me beben n krah. Kon-
Figura 7. Mbajeni bebin prmbys mbi krahun tuaj pr t lehtsuar dhimbjet e barkut (kolikat) takti me trupin do ta qetsoj, do ti jap m shum siguri, edhe nse vazhdon t ket siklet. Tundeni n mnyr ritmike dhe ndizni ndonj gj q shkakton zhurm ritmike. Mjafton q zhurma t jet ritmike dhe ta vr n gjum. Mund t prdorni nj biberon. Fmijt e ushqyer me gji shpesh nuk e pranojn, por fmijt e tjer qetsohen me t. Mbajeni bebin prmbys mbi gjurin ose krahun tuaj dhe frko-
Duhet t kemi kujdes!

Shkundja e bebit sht nj form serioze e abuzimit ndaj fmijve. Akti i shkundjes s fort t bebit - zakonisht ndodh si prgjigje e qarjes pa pushim t bebit - mund t shkaktoj dmtime fizike dhe mendore, apo dhe vdekjen.
70
PJESA I
jini butsisht kurrizin. Presioni mbi barkun e tij mund t ndihmoj pr t qetsuar dhimbjen. Mbshtilleni me pelena q t ndjehet ngroht dhe i sigurt Kur ju ndjeheni t tensionuar apo t nevrikosur, lini dik tjetr t merret me bebin dhe dilni nga shtpia, qoft dhe pr nj apo dy or, pasi do tju ndihmoj t qetsoheni. Pavarsisht sa t nevrikosur jeni, mos e shkundni bebin tuaj. Kjo mund t jet e rrezikshme t shkaktoj verbim, dmtime t trurit, madje dhe vdekje.
t lshoj zra, tju shoh. Gradualisht ju do t njihni zakonet e njri-tjetrit, kshtu loja juaj do t kthehet n nj vallzim n t cilin ju kmbeni rolet e drejtimit. Duke i njohur dhe duke iu prgjigjur sinjaleve t fmijs tuaj edhe n kt mosh, ju i thoni atij se mendimet dhe ndjenjat e tij jan t rndsishme dhe ai mund t ndikoj n botn q e rrethon. Kto mesazhe jan shum t rndsishme pr zhvillimin dhe vetvlersimin e tij.
LVIZJET
nj dy javt e para lvizjet e bebit jan t rregullta, t paqllimshme. Atij mund ti dridhen mjekra dhe duart. do zhurm e fort shkakton dridhje dhe mund t bhet shkak pr t qara. N se kto lvizje jan shum t theksuara dhe shqetsuese, ju duhet ta shtrngoni n krah ose ta mbshtillni. Nga fundi i muajit t par, sistemi nervor i bebit zhvillohet dhe kontrolli i muskujve prmirsohet. Lvizjet e duarve dhe kmbve do te bhen m t buta dhe do t duket sikur sht duke i dhn biiklets. Kur e vendosni barkas, do t bj lvizje zvarritse me kmb, madje mund t shtyj me duar. Muskujt e qafs do t zhvillohen me shpejtsi, duke i dhn mundsi t kontrolloj m mir lvizjet nga fundi i muajit. I shtrir bar-
E QESHURA E PAR
j nga zhvillimet m t rndsishme t ktij muaji sht e qeshura e par dhe gugatja. Kjo fillon gjat gjumit pr arsye q nuk jan t njohura. Ky mund t jet nj sinjal q fmija ndihet i prgjumur ose po i prgjigjet nj impulsi t brendshm. sht shum bukur t shohsh t porsalindurin t buzqesh n gjum, por knaqsia m e madhe vjen nga fundi i muajit, kur ai fillon t prgjigjet me buzqeshje n momentet q sht aktiv. Kto buzqeshje t para dashurie do tju lidhin akoma m tepr me njri-tjetrin dhe ju shpejt do t zbuloni se vetm duke e par, e dini tashm se kur do t qesh,
MUAJI I PAR
71
kas, bebi mund t ngrej dhe t kthej kokn n ann tjetr. Por nuk do t jet n gjndje t mbaj kokn mir deri n fund t muajit t tret, prandaj duhet t tregoheni t kujdesshm kur e mbani n krah. Gjat javve t para lvizjet e gishtave jan t kufizuara, por bebi mund ti prkul, ti afroj te goja dhe ti afroj n fushn e tij t shikimit. N fakt, gjat ksaj periudhe do ti vshtroj gjat duart, sa her q do tia kap syri.
SHQISAT
Shikimi N muajin e par shikimi i bebit tuaj do t psoj ndryshime t mdha. Kur lindi ai kishte pamje periferike (shikonte anash). Gradualisht shikimi i tij fiton aftsin t fokusohet n nj pik n qendr t fushs s tij t shikimit. Atij i plqen t shikoj objekte deri n 20-38 cm larg, ndrsa nga fundi i muajit t par do t filloj t fokusoj gjrat deri n 90 cm. N t njjtn koh ai fillon t ndjek objektet n lvizje. N fillim ai ndjek lvizjet e ngadalta t objekteve t mdha brenda fushs s vet t shikimit, por shpejt do t ndjek edhe objekte t vogla dhe lvizje t shpejta. N lindje fmija juaj ishte shum i ndjeshm ndaj drits, dhe bebet e syrit ishin t zvogluara, pr t pa-
ksuar sasin e drits q hyn n syt e tij. Mbas dy javve t para bebet e tij llojn t zmadhohen, duke e br ta pranoj m mir lojn me dritn dhe me hijen. Me zhvillimin e retins ai prmirson aftsin t njoh dhe t shoh objektet. Nse ju do ti tregoni tre lodra t njjta - nj blu, nj t verdh dhe nj t kuqe, ai me siguri do t vshtroj m gjat t kuqen, por asnjeri nuk e di pse. sht ngjyra e kuqe apo shklqimi i ngjyrs q trheq fmijt e porsalindur? Ne dim se shikimi i ngjyrave nuk formohet para katr muajve. N kt mosh ai nuk mund t bj dallimin midis ngjyrave t ngjashme, si e gjelbr dhe bojqielli. Ngjyra e syve nuk sht ende ajo q fmija do t ket prfundimisht. E bardha e syve, ka nj nuanc blu, q zhduket gradualisht. Kjo ngjyrosje prcaktohet prej tejdukshmris s indeve q prbjn syrin. Bebja e syrit paraqet nj ngjyr gri, t kaltr ose blu, q nuk do t jet ngjyra prfundimtare dhe q do t ndryshoj me koh. Po kur syt i shkojn shtrembr? N kt moment t jets, secili nga syt shikon pr hesap t vet. Fmija, ndryshe nga i rrituri, nuk sht n gjendje ti bashkrendoj lvizjet e syve. Fmija nuk ka strabizm (nuk sht me sy t shtrembr) dhe kjo dukuri e prkohshme do t zhduket me koh me zhvilli-
72
PJESA I
min e aftsis s t parit. A qan me lot? Fmija mund t qaj pa lotuar. Dgjimi Gjat muajit t par bebit juaj do ti trheqin vmendjen zrat njerzor, sidomos zrat e lart, si zri i femrave. Kur ju i flisni, ai kthen kokn n drejtimin e zrit dhe shpesh lviz duart dhe kmbt, duke ju vshtruar me vmendje. Fmija juaj do t jet i ndjeshm ndaj nivelit t zhurmave. Nqoftse ju e vendosni n nj mjedis me zhurm, ai ose nuk do ti prgjigjet m ngacmimeve dhe do t rrij urt, ose do t filloj t qaj dhe t grindet. (Bebet shum t ndjeshme qajn, kur ekspozohen ndaj dritave t forta ). Nqoftse ju do t ndryshoni nj muzik t qet, ai do t filloj t kthej kokn dhe t krkoj burimin e muziks. Fmija juaj jo vetm dgjon mir, po edhe njeh disa melodi. Disa nna q i lexojn prralla bebit t tyre n fund t shtatzanis, kan vn re se kur i tregojn kto prralla mbasi fmija sht rritur, duket sikur bebet i njohin, ato fillojn t shikojn m me vmendje. Lexoni me z t lart nj histori q fmijt e plqejn pr disa dit rresht, pastaj prisni disa dit dhe pastaj lexojeni at prsri. A ju duket se ai e njeh? Nuhatja dhe palpimi Ashtu si ka preferenca pr disa
figura dhe tinguj, bebi juaj sht shum i veant n shije dhe nuhatje. Ai do t bj nj frymmarrje t thell pr t nuhatur aromn e qumshtit, vaniljes, bananes dhe sheqerit, por do t rrudh hundt me ern e alkoolit apo t uthulls. Nga fundi i javs s par ai njeh ern e nns s tij dhe kthen kokn nga gjiri i saj, por nuk e prfill gjirin e nnave t tjera. Ky sistem radari e ndihmon at t orientohet drejt, kur duhet t ushqehet dhe e mbron nga substancat q mund ta dmtojn. Bebi juaj sht i ndjeshm ndaj prekjes dhe mnyrs se si e mbani. Ai ndihet mir n rroba t buta pambuku apo mndafshi, por do t shtyj rrobat e ashpra. Frkojeni butsisht me dorn tuaj dhe ai do t relaksohet dhe qetsohet. Nse ju do ta ngrini me ashprsi, ai do t filloj t qaj. Nse ju do ta kapni at butsisht dhe do ta prkundni e shtrngoni n kraht tuaj, ai do t qetsohet dhe do t bhet m i gjall. Kjo tregon qart se shum prpara se t kuptoj fjalt q i thoni, ai kupton humorin dhe ndjenjat tuaja nga mnyra se si e prekni.
TEMPERAMENTI
za: Vajza e par sht e qet, e knaqur, luan me veten e vet, vshtron do
rfytyroni dy bebe, t dyja nga e njjta familje dhe t dyja vaj-
MUAJI I PAR
73
gj q ndodh rreth saj, por rrall krkon vmendje. E ln me vetveten, ajo fle pr periudha t gjata dhe ha jo shpesh. Vajza e dyt sht gjithmon n lvizje. Ajo lviz duart dhe kmbt vazhdimisht kur sht zgjuar dhe n gjum. Ndrsa t porsalindurit flen rreth 14 or n dit, ajo fle 10 or dhe zgjohet sa her ka ndonj aktivitet afr saj. Ajo duket sikur do t bj do gj me nxitim, ha me nxitim duke glltitur ajr me shumic, kshtu q ka nevoj t bj m shum gromsima. T dyja kto bebe jan normale dhe t shndetshme. Asnjra ssht m e mir se tjetra, por temperamentet e tyre jan t ndryshme dhe t dyja duhet t trajtohen ndryshe q nga lindja. Ashtu si kto bebe, edhe fmija juaj shfaq nj temperament t vetin q n javt e para t jets. Zbulimi i ktyre sjelljeve sht nj nga gjrat m t bukura, kur kemi nj bebe t re n shtpi. Sa m t vmendshm t jeni ndaj ktyre shenjave, aq m shum msoni ti prgjigjeni n mnyr t prshtatshme personalitetit t saj dhe aq m e qet dhe m e parashikueshme do t jet jeta juaj n muajt e ardhshm. Shum nga kto sjellje jan t lindura. Shfaqja e tyre mund t jet e vonuar, si pr shembull, t lindurit para kohe nuk i shfaqin nevojat si
uria, lodhja etj., aq qart sa fmijt e tjer. Ata mund t jen shum t ndjeshm ndaj drits, zhurmave dhe prekjes pr disa muaj dhe loja me to mund t jet shum e fort dhe ti ngacmoj, irritoj apo hutoj. Kur kjo ndodh, prindi duhet t ndaloj dhe t pres, derisa bebi t jet aktiv dhe pastaj t vazhdoj. Me kalimin e kohs reagimet e fillimit do t largohen dhe tiparet e lindura t fmijs do t bhen m t dukshme. Bebet q jan nn pesh n lindje, edhe nse kan lindur n koh, mund t jen po ashtu m pak reagues se t porsalindurit e tjer. N fillim ata jan t prgjumur dhe nuk duken shum aktiv. Mbas disa javsh ata duken sikur zgjohen, han me ngut, por ngelen t irritueshm dhe t ndjeshm ndaj ngacmimeve, ndrmjet dy t pirave t gjirit. Ky irritim mund t zgjas deri sa ai t rritet dhe t piqet. Sa m shum t mbrohen nga nxitja e teprt dhe sa m tepr rehati tu sigurohet gjat ksaj periudhe, aq m shpejt do t kaloj kjo situat. Q nga fillimi temperamenti i bebes tuaj do t ndikoj n sjelljen tuaj ndaj tij. Nse ju kishit disa ide rreth reagimit t tij, mbas lindjes duhet ti rivlersoni duke par n se prshtaten apo jo me fmijn tuaj. Po e njjta gj ndodh me kshillat e librave, artikujve, kushrinjve, shokve, rreth mirrritjes s fmijs. E vrteta sht se kjo nuk sht rruga e drejt dhe
74
PJESA I
nuk funksionon pr do fmij. Ju duhet t krijoni rregullat tuaja sipas fmijs tuaj qe ka nj personalitet t caktuar, besimeve tuaja dhe kushteve specifike t familjes suaj. Gjja kryesore sht se ju duhet ti
prshtateni individualitetit t tij. Kjo do ta bj at ta ndjej veten t dashur dhe t vlersuar dhe do ta ndihmoj t krijoj raporte t drejta me t tjert n t ardhmen.
Ushqyerja me gji
enjher sapo del nga barku i nns, t porsalindurit i duhet t prshtatet, qoft me mnyrn e re t jetess, qoft me mjedisin e ri ku ai do t jetoj. Ushqyerja sht ndoshta momenti m kryesor i ksaj prshtatjeje. Dhe me t vrtet, nnat bjn m shum pyetje lidhur me ushqyerjen e fmijs, se sa pr an t tjera t kujdesit pr t porsalindurin. Nnat shpesh e vlersojn suksesin e tyre me zotsin e tyre n ushqyerjen e fmijs. Ato mund t ndihen keq, n qoft se fmija nuk ushqehet me lehtsi qysh n fillim, aq sa shpesh her bjn prpjekje nga m t mendurat pr tì siguruar me do kusht ushqyerjen fmijs s tyre: i japin qumsht artificial, uj me sheqer etj, vetm q fmija t ndihet i ngopur dhe i ushqyer. Pikrisht, ky ankth i nns, i bn
ato t zgjedhin rrug t gabuara dhe jo t dobishme pr fmijn e tyre. Pr nj moment, ato harrojn se natyra i ka pajisur me aftsin pr t ushqyer nj fmij me mnyrn m t mrekullueshme q mund t ekzistoj n bot: me Qumshtin e Gjirit. Natyra e ka krijuar at n nj mnyr t till q n do moment e bn prshtatjen e fmijs me mjedisin e ri tepr t but e t padmshme. Dhe kjo jo vetm kur fmija sht i sapolindur, por gjat gjith kohs q ushqehet me t.
T MIRAT E USHQYERJES ME GJI PR FMIJN DHE NNN

T mirat e kulloshtrs N ditt e para pas lindjes, gjiri prodhon nj lloj qumshti, q
MUAJI I PAR
75
quhet kulloshtr. Kulloshtra sht nj lng i trash me ngjyr t verdh, sepse n prmbajtjen e tij gjendet me shumic nj lnd q quhet betakaroten. Ky sht nj antioksidues i fuqishm dhe q i jepet fmijs n nj faz tepr t brisht t jets s tij. Shpesh kulloshtra sht e paplqyeshme pr nnn, ndoshta se ajo e prfytyron qumshtin me ngjyr t bardh. Por derdhja e kulloshtrs dhe mosdhnia e saj fmijs, sht nj nga gabimet e trashguara t kulturs son popullore. N saj t prmbajtjes s vet, kulloshtra sht ushqimi ideal i ditve t para. Me lindjen, fmijs i duhet t prballet me shum armiq (viruset, bakteret), ndrkaq q fuqit mbrojtse t tij jan ende t pazhvilluara. Pas lindjes, ai ka t pranishme n gjakun e vet nj sasi trupzash mbrojtse, t cilat i ka marr q para lindjes nga nna, me an t placents. Por ndihmesa e vrtet i vjen nga qumshti. Kulloshtra sht nj qumsht tepr i veant q prodhohet vetm n 5 ditt e para t jets. Funksionet e saj t mdha jan dy: t ushqej n mnyr t prshtatshme fmijn dhe ta mbroj at si duhet nga mikrobet. Funksioni mbrojts Kulloshtra ka veti t shklqyera pr t mbrojtur ndaj mikrobeve
t ndryshme (viruset dhe bakteret) dhe shum m t theksuara se qumshti i prodhuar m von nga gjiri i nns. N saj t ktyre vetive, ajo shrben si nj adr q e mbron fmijn nga breshri i egr i mjedisit t jashtm. Ky veprim mbrojts i kulloshtrs shumfishohet, n qoft se fmija sht i lindur parakohe. Dhe dihet nga t gjith se sa rrezikon i linduri parakohe, nga ky ballafaqim me kt bot t egr. Funksioni ushqyes Njkohsisht, kulloshtra n saj t prmbajtjes s veant me shum proteina dhe kripra minerale dhe pak sheqerna dhe yndyrna, sht tepr e prshtatshme pr t porsalindurin. N kt mnyr, rnia n pesh e t porsalindurit n ditt e para t jets sht e but dhe rimarrja e peshs s lindjes m e shpejt. Rreth dits s 4 - 5-t t jets ndodh ardhja e qumshtit. Kulloshtra zvendsohet nga nj qumsht tjetr, i cili ka nj pamje si krem. Ky sht qumshti i prkohshm. Vetit e tij jan ndrmjet kulloshtrs dhe qumshtit t nns. Quhet i prkohshm, sepse rreth dits s 12-t t jets, qumshti prsri ndryshon dhe merr vetit q i ruan pastaj gjat gjith kohs q qumshti prodhohet nga gjiri i nns.
76
PJESA I
Pas dits s 12 -t jets, qumshti i gjirit merr tashm karakteristikat prfundimtare dhe sht mjaft i pasur n lnd energjitike, pr shkak t prmbajtjes m t lart n sheqerna dhe yndyrna.
T MIRAT E QUMSHTIT T GJIRIT

Nj fmij q ushqehet me gji ecn me hapa gjigande. Qumshti i nns: Esht i prshtatshm nga pikpamja ushqyese, sepse sht specifik pr njeriun. N t gjith botn njihen rreth 4000 lloje gjitarsh, t cilt kan si veti t prodhojn qumsht pr t ushqyer t vegjlit e tyre. Secili nga kto lloje qumshti ka karakteristika t veanta dhe pra t ndryshme (specifike), n varsi t llojit t gjitarit. Domethn pr do klysh nevojitet qumshti i nns s vet.
Realizon nj zhvillim cilsor, domethn nj rritje harmonike dhe nj zhvillim psikik e intelektual m t mirin t mundshm. Studimet e Lucas kan vrtetuar se n qumshtin e nns gjenden disa yndyrna t mueshme (LC PUFA), t cilat i jepen fmijs gjat muajit t par t jets dhe q i sigurojn atij nj koefient inteligjence m t lart se fmijt e ushqyer me qumsht artificial n moshn 7-8 vje. Mbron nga smundjet alergjike dhe degjenerative, duke vonuar shfaqjen e tyre tek fmijt e prirur pr arsye t trashgimis. Asnj fmij nuk bhet alergjik, prej qumshtit t nns s vet, gj q nuk ndodh, nqoftse fmija ushqehet me qumsht artificial. Megjithat, nna duhet t tregohet e kujdesshme ndaj disa ushqimeve, t cilat kalojn n qumsht dhe kshtu bhen prgjegjse pr alergjit, edhe pse fmija sht
QUMSHTI i NNS: Siguri pr fmijn

Knaq nevojat ushqimore dhe psikike Realizon nj zhvillim cilsor Mbron nga smundjet alergjike dhe degjenerative Mbron nga infeksionet edhe pas ndrprerjes s gjirit Parandalon dhjamosjen Nxit rritjen n zorr t mikrobeve jo t dmshm pr organizmin Siguron nj sasi t mjaftueshme t hekurit Ndihmon lidhjen nn-fmij E ke t gatshm sa her q ke nevoj pr t
MUAJI I PAR
77
me gji. T tilla ushqime jan veza, qumshti, peshku, arrat etj. T mbron nga infeksionet. Qumshti i nns sht i pajisur me nj sistem mbrojts, n saj t: Cilsive kundr inflamacionit. Normalisht, sa her q kemi nj infeksion, organizmi i njeriut i prgjigjet me nj inflamacion, i cili po qe se sht i theksuar, mund t bhet edhe i rrezikshm. Qumshti i nns, fal disa lndve q prmban, e zbut at. Cilsive kundr infeksionit, t cilat sigurohen nga prania n qumshtin e nns t rruazave t bardha, trupzave mbrojts (IgA sekretore) lizosimat dhe laktoferrina. N kt mnyr qumshti i nns sht n gjendje t mbroj jo vetm prej armiqve t jashtm, por edhe atyre t brendshm, t cilt nuk jan t pakt. Duhet t kujtojm se qumshti i nns nuk sht steril, por agresiviteti i mikrobeve t prmbajtura n t, sht nn kontroll t rrept. Cilsive t rritjes s imunitetit. Disa faktor t pranishm n qumshtin e nns (laktoferrina, nukleotidet, citokinat) ushtrojn nj veprim nxits mbi sistemin imunitar, q i lejon fmijs t mbrohet nga infeksione t ndryshme, pasi sht ndrprer ushqyerja me gji. Mund t duket shum e u-
ditshme far po themi, por kjo sht vrtetuar tashm nga studime shkencore shum serioze. Pr shembull qumshti i nns e mbron fmijn nga infeksionet e veshit prreth 3 vjet pas ndrprerjes s gjirit. Kjo sht nj ndihm e muar po t llogarisim se sa i shpesht sht ky infeksion. Nj studim i kohve t fundit (1998) i kryer nga Wilson, ka treguar se t vegjlit mund t mbrohen nga infeksionet e mushkrive dhe t rrugve t frymmarrjes prreth 7 vjet, nse jan ushqyer pr 15 jav rresht pa ndrprerje vetm me gji. Por ky fakt i fundit sht ende m i bukur! Mund t t mbroj pr 10 vjet ndaj infeksioneve t shkaktuara prej Hemophilus influenzae, ndrkaq q diskutohet e diskutohet n botn shkencore mbi dobin apo jo t vaksins kundr ktij mikrobi. Cilsit imunomoduluese t qumshtit t nns jan prgjegjse pr shpeshtsin m t pakt n mosh t rritur t smundjeve t rnda imunitare, inflamatore dhe tumorale. Parandalon dhjamosjen n mosh t rritur. N qumshtin e nns gjendet n sasi t konsiderueshme kolesteroli. Mendohet se kolesteroli sht i nevojshm pr t knaqur krkesat e larta t trurit t fmijs pr kt lnd (truri prbhet kryesisht prej yndyrnave).
78
PJESA I
Nga ana tjetr, studimet e kohve t fundit tregojn se marrja me shumic e kolesterolit nxit organizmin e njeriut q t mos rrezikohet n vitet vijuese nga marrja me tepric e ksaj lnde; pra, e prgatit organizmin e t rriturit q t mos dmtohet nga ushqimi me shum yndyrna. Ndihmon pr rritjen n zorr t mikrobeve t padmshme pr organizmin. Prania n zorr e nj mikrobi t quajtur bacterium bifidum sht me vler shum t madhe pr organizmin e fmijs. Parandalon anemin nga mungesa e hekurit n 6 muajt e par t jets. Hekuri sht nj nga mineralet m t nevojshm pr fmijn n muajt e par t jets. Megjithse n qumshtin e nns gjendet pak hekur, ai sht i mjaftueshm pr t mbrojtur bebin nga rreziku i anemis. Esht njlloj sikur t kishim ruajtur pak monedha oriri n nj qyp. E shprehur me shifra, do t thot: gjat 3-mujorit t par n qumshtin e nns prmbahet 0.5 mg hekur n 1 litr qumsht, kurse n 3-mujorin e dyt kjo sasi prgjysmohet. Ndryshimi me qumshtin e lops sht se hekuri i prmbajtur n qumshtin e nns thithet m mir; dmth hekuri i prmbajtur n qumshtin e nns thithet nga organizmi i bebit n masn 30-50%, kurse ai i qumshtit t lops, ose articial n masn
10-20%. Ushqyerja me gji, jo vetm q plotson nevojat ushqimore q ka fmija, por edhe prforcon zhvillimin e shqisave t tij si shijen, t prekurit, nuhatjen etj. Njkohsisht sht n gjendje t krijoj at lidhje gati hyjnore q ekziston midis fmijs dhe nns. Fmija e njeh me er nnn e vet dhe n prani t saj ndihet i mbrojtur, i qet dhe i lumtur. Nj lidhje e till sht mjaft e rndsishme pr zhvillimin e prshtatshm nga pikpamja psikike, emocionale dhe e ndjenjave n t ardhmen. Esht ushqim i gatshm n do koh, n temperatur t prshtatshme dhe falas. T mirat e ushqyerjes me gji pr nnn. Sipas besimit popullor, ushqyerja me gji sht prgjegjse pr shtimin n pesh t gruas pas lindjes. Kjo nuk sht e vrtet. E vrteta sht se gjat shtatzanis, masa dhjamore shtohet 4 5kg, por duke i dhn gji bebit, ky dhjam fillon t shkrihet. Dhnia e gjirit fmijs dhe mbajtja e nj regjimi ushqimor t prshtatshm e ndihmon lehonn q gradualisht t arrij n peshn q ka pasur para se t mbetej shtatzan. Fmija duke thithur gjirin, jo vetm q shton sasin e qumshtit q prodhon nna, por edhe prmirson cilsin e qumshtit. Prmbajtja n qumshtin e nns t disa lndve
MUAJI I PAR
79
t caktuara, nxit tkurrjet e mitrs, duke ndihmuar n kt mnyr n zvoglimin e mitrs dhe uljen e barkut. Shpesh her, nnat ankohen pr dhimbje barku gjat vendosjes n gji t fmijs. Ato nuk duhet t brengosen pr kto dhimbje, sepse jan tkurrje t dobishme t mitrs, pikrisht nga prmbajtja n gji e lndve q prmendm m sipr.
KUR DUHET T FILLOHET USHQYERJA ME GJI
shqyerja me gji duhet t fillohet sa m hert q t jet e mundur: sapo q kushtet e fmijs dhe t nns e lejojn nj gj t till. Kjo do t thot se i porsalinduri duhet t vendoset n gji qysh n sall t lindjes, ose t paktn brenda 6 orve t para pas lindjes. N kt mnyr, jo vetm nxitet ardhja e qumshtit tek nna, por edhe ndihmohet fmija t filloj jashtqitjen, t marr energjit e nevojshme, t shmang shum probleme t mundshme t shndetit etj. Jo vetm kaq, sepse shum sjellje t mvonshme t fmijs n drejtim t zakoneve t t ushqyerit prcaktohen pikrisht nga kjo vendosje pr her t par e fmijs n gji. Nj prvoj shum interesante nga Anglia tregon se kur fmija ven-
doset menjher pas lindjes mbi barkun e nns, ai ngjitet vet drejt gjirit t nns dhe e kap spontanisht at. Nqoftse fmija vendoset rreth 6 or pas lindjes mbi barkun e nns, ai nuk afrohet vet tek gjiri i nns, por duhet t ndihmohet q t kap gjirin e nns. Dhe kur vendoset pas 24 orve, ai jo vetm q e ka shum t vshtir kapjen e gjirit, por sht ose i plogsht ose grindet shum dhe vuan q t msoj kt zakon t lindur dhe shum t rndsishm. Nga ana tjetr, do nn sht shum e rndsishme ta dij, se deri n ardhjen e qumshtit nuk duhet ti jap fmijs s vet qumsht articial, ose uj me sheqer dhe nuk duhet t prdor kurr biberonin. Nj gj e till mund t bhet e rrezikshme pr disa arsye. Nga njra an, dhnia e qumshtit artificial mund t nxis smundjet alergjike tek fmija edhe pse dhnia e ktij qumshti sht e prkohshme. Dhe nga ana tjetr, fmija msohet njher e prgjithmon t kap gjirin. Ka me qindra studime n kt drejtim. Sot shkenctart mendojn se nj sjellje e caktuar bhet e prjetshme n varsi t asaj q prvoja e par ka qen e drejt apo e gabuar. Ne nj gj t till e kemi msuar nga bota e kafshve. Pr shembull, nqoftse zogun q ndrton fole (dallndyshen) sapo lind e vendosim 2 minu-
80
PJESA I
ta me nj zog q nuk di t ndrtoj fole (korbin) dhe pastaj e lem t rrij pr t gjith jetn me dallndyshet e tjera, ky zogth kurr nuk mson t ndrtoj fole si simotrat e veta. Do t mjaftonte t rrinte gjysm minute me dallndyshet pas lindjes dhe pastaj ta lije gjith jetn me korbin, q t mos ta harronte kurr se si ndrtohet foleja. Kjo lloj prvoje nuk ndodh vetm me bebin, por ndodh edhe me nnn. Prandaj kujdes, sepse kshtu mund t ndodh edhe me njeriun.
Larja e gjinjve nuk duhet t bhet me sapun, sepse mund t thaj lkurn. Nuk duhet t prdoret acidi borik si dezinfektant, sepse sht helmues pr fmijn. Gjinjt duhet t mbahen t that, prandaj duhet t mbulohen shpesh me garza t thata. Mir sht q gjinjt t mbahen zbuluar (kur sht e mundur), n mnyr q t shmangen frkimet me teshat dhe dmtimet e mundshme. Masazhi i gjirit Esht mir q prpara se fmija t vendoset n gji, t bhet nj masazh i shkurtr i gjirit : kapet njeri prej gjinjve me t dy duart dhe me lvizje t lehta rrethore bhet masazhi i tij. Qllimi sht q t zbuten gjinjt, n mnyr q qumshti t rrjedh pa vshtirsi. A ka ndonj rregull n dhnien e gjirit? Nuk kshillohet vendosja e fmijs n t dy gjinjt gjat nj vakti. Esht mir q ai t vendoset nj vakt n njrin gji dhe vaktin tjetr n gjirin tjetr. Duhet vepruar kshtu, sepse krijohet mundsia q t zbrazet plotsisht gjiri dhe n t njjtn koh, si kemi prmendur edhe m par, qumshti i gjirit ndryshon prmbajtjen e tij, n varsi t thithjeve t fmijs. Domethn, qumshti i thithur nga fmija me thithjet e para ka prmbajtje t ndryshme me at t
SI BHET USHQYERJA ME GJI?

Kujdesi pr gjirin Para se fmija t vihet n gji, duhet t lahen duart me shum kujdes me uj dhe sapun. Pastaj pastrohen gjinjt vetm me uj t vakt. Esht mir q thithat t zhyten n uj t vakt. N vazhdim, gjinjt thahen ngadal e me kujdes me nj pecet t that. Gjinjt nuk duhet t thahen duke i frkuar me pecet ose me peshqir. Gjinjt duhet t lahen t paktn nj her n dit. Paraplqehet t lahen gjinjt pas t pirit, me qllim q t mos orientohet bebi, q prpiqet t njoh nnn e vet edhe me an t ers. Nuk duhet t prdoren pomada ose lnd t tjera, qoft pr arom t mir, qoft pr parandalim t arjeve t gjirit.
MUAJI I PAR
81
Figura 8. Prdorni gishtrinjt pr ti krijuar bebit mundsi pr frymmarrje. Ndrpriteni thithjen ngadal duke vendosur gishtin tuaj tregues si n figur. marr me thithjet e fundit. Duke e vn n mnyr t rregullt fmijn n t dy gjinjt, ne rrezikojm q fmija t mos marr t gjitha lndt pr t cilat ai ka nevoj. Fmija nuk duhet vendosur asnjher n gji, nqoftse nna nuk ndihet e qet. Edhe pse fmija qan, mos mendoni se i ka kaluar koha e ushqyerjes. Kjo gj e bn shpesh nnn t ankthshme dhe ngutet q ta ver menjher n gji. Ky ankth shtohet edhe m shum sepse fmija qllon q sè kap me lehtsi gjirin n momentin q ky i jepet. Kini parasysh: gjithmon keni koh, rehatohuni vet, rehatojeni fmijn tuaj (duke e prkundur, duke i knduar, duke e ledhatuar), e pastaj vendoseni n gji. Pozicioni Nuk mund t themi se ka nj pozicion ideal pr t vendosur fmijn n gji. Sidoqoft, pozicioni i paprshtatshm krijon probleme n ushqyerjen e fmijs tuaj. Rregulli kryesor sht q vet ju t zini nj pozicion sa m t rehatshm. Fmija mund t ushqehet duke qndruar shtrir ose ulur. Nqoftse juve ju plqen m mir t rrini ulur, ather duhet q shpina juaj t jet e mbshtetur mir, me qllim q t shmangen tkurrjet e muskujve t kurrizit; kurse kmbt vendosen n nj stol, q t lshohen muskujt e barkut dhe q nna t mos prkulet gjat ushqyerjes s fmijs. N kt rast fmija ushqehet n nj pozicion gjysm shtrir. Njra
82
PJESA I
Figura 9. Pozicioni si topi i regbis sht pozicioni m i prshtatshm dor e nns mban kokn, kurse dora tjetr trupin. Nj mnyr tjetr e ushqyerjes s fmijs ulur realizohet duke e mbajtur fmijn ashtu si mbahet topi i regbis. Fmija vendoset mbi nj jastk, kurse njra dor e nns i mban kokn. Pozicioni si topi i regbis sht i plqyeshm pr ushqyerjen e binjakve, ather kur kemi fryrje e forcim t gjinjve, kur nna ka gjinj shum t mdhenj, kur fmija ka vshtirsi n kapjen e gjirit (si ndodh me fmijt e lindur parakohe, ose me pesh t vogl n lindje) dhe kur nna ka dhimbje barku (n rast lindjeje me operacion). Disa grave u plqen tì ushqejn fmijt e tyre, duke qndruar shtrir, sidomos kur ndihen t lodhura, ose kan dhimbje pr shkak t plags nga lindja (epiziotomia) ose operacionit. Nj pozicion i till sht i rehatshm dhe gjat nats. N kt rast, fmija mbahet shtrir, i mbshtetur n shpin me nj jastk. M sipr ne prmendm se nuk ka nj pozicion ideal pr ushqyerjen me gji, i till q t favorizoj rrjedhjen m t mir t qumshtit. Nga ana tjetr nuk duhet t harrojm se edhe fmija ka preferencat e veta. Kshtu, sidomos n javt e para pas lindjes, pozicionet pr dhnien gji t fmijs duhet t ndryshohen edhe nga nj vakt n tjetrin. N fakt, qumshti n gjendrn e gjirit shprndahet pak a shum n mnyr t njtrajtshme n t gjith gjirin. Nqoftse nna e bn zakon t ushqej fmijn vetm n nj pozicion, ather mund t
MUAJI I PAR
83
ndodh q fmija duke thithur, t zbraz vetm nj pjes t gjirit dhe jo t gjith at. N kt mnyr, n pjesn e pazbrazur t gjirit qumshti grumbullohet dhe kshtu gjiri fillon t fryhet, t dhemb, t ahet dhe m tej t pezmatohet. Duke ndryshuar pozicionin e fmijs nga nj vakt n tjetrin, ushtrohet shtypje mbi pjes t ndryshme t thithit. Kjo ndihmon zbrazjen e gjirit dhe parandalon problemet q mund t ndodhin me gjirin n ditt e para pas lindjes. Nj gj e till nuk duhet t kuptohet si nj rregull i ri pr do dit t re, por si nj teknik q krijon kushte pr nj ushqyerje t suksesshme me gji. Pasi nna ka zgjedhur pozicionin e vet, pr tì dhn gji fmijs, sht e nevojshme q dhe fmija t vendoset n nj pozicion t prshtatshm. Pr shembull, nqoftse nna e ushqen fmijn n pozicionin ulur, ather sht e rndsishme q me njrn dor t mbaj kokn e fmijs. Me dorn tjetr, ajo ndihmon fmijn q t kap gjirin, duke i ofruar fmijs jo vetm thithin, por edhe t zezn e gjirit (Shih edhe 3. Bebi erdhipo tani?). Edhe pse thithja e gjirit tek fmija sht nj refleks i lindur, n fillim nna dhe fmija nuk njihen ashtu si duhet dhe kjo gj mund t krijoj vshtirsi edhe pr veprimet m t thjeshta. Gjat vendosjes s fmijs n gji, dora e lir mban gjirin, kurse gishti i madh i dors vendoset mbi thith.
Gishti i madh lviz lirshm mbi gji dhe ndihmon fmijn q t luaj me thithin, t hap gojn dhe pastaj ta kap at. Nuk kshillohet kapja e thithit ndrmjet gishtit tregues dhe t mesit, sepse nj gj e till mund t pengoj rrjedhjen e qumshtit, n vend q ta nxis at. Veprime t tilla t thjeshta ndihmojn fmijn q t kap gjirin edhe ather kur gjiri i nns sht shum i madh. dhe s fundi lemza e gogsimat Pas do vakti fmija duhet t mbahet n pozicion vertikal, pr disa minuta. Kjo e ndihmon at q t nxjerr gazrat. Nuk duhet t shqetsoheni, nqoftse fmija vjell pak (nj goj pas pirjes), ose e z lemza. Kjo do t thot se stomaku i tij sht mbushur.
SA DUHET T MBAHET FMIJA N GJI?

mija kap gjirin dhe fillon t thith. Por prsa koh duhet ta mbaj gjirin fmija? A ka ndonj rregull pr nj gj t till? T themi t vrtetn, sht vshtir q ti prgjigjemi ksaj pyetjeje. Koha nga fillimi i thithjes s nj fmije dhe asaj q qumshti rrjedh mjaftueshm, sht mjaft e ndryshme. Ajo varet nga disa faktor si fuqia thithse e fmijs, nga shpejtsia e zbrazjes s gjirit, nga
84
PJESA I
probleme t mundshme t gjirit (pr shembull fryrja dhe fortsia e gjirit) etj. Dhe sigurisht, n ditt e para pas lindjes sht m e gjat dhe bhet m e shkurtr me ardhjen e qumshtit, n minutat e para rrjedh m shum qumsht dhe pastaj rrjedhja e tij ngadalsohet. Sidoqoft, n 2 minutat e para, fmija sht n gjendje t thith rreth 50% t qumshtit dhe brenda 4 minutave t zbraz pothuaj t gjith gjirin (80 90%). Kjo nuk do t thot ta mbarojm shpejt e shpejt kt pun. Nuk duhet t harrojm se thithja pr fmijn nuk sht vetm nj moment ngopjeje, por sht edhe nj moment i rndsishm psikologjik. Thithja pr fmijn prfaqson nj kontakt njerzor me ngrohtsin e nns, pra sht nj moment knaqsie. Ndryshimi i ksaj nevoje psikologjike t fmijs sht tepr i madh, gati-gati i paprcaktuar, prandaj vshtir se mund t themi se sa duhet t zgjas nj vakt ideal. N kt mnyr, tashm ne jemi n gjendje ta kuptojm se pse disa fmij knaqen duke e mbajtur gjirin vetm 10 minuta e disa t tjer duke e mbajtur gjirin 20 minuta, ose m shum. N fund t fundit, duhet t jet e qart se marrja e sasive t nevojshme ushqimore nuk varet nga minutat q fmija mban gjirin (Mos harroni! N 4 5 min. zbrazet 80
90% e gjirit). Ather, nuk ia vlen t zgjohet fmija q prgjumet n krah t nns duke thithur gjirin, sepse nuk sht realizuar koha e domosdoshme pr tu ushqyer. Mos u merakosni nse vrtet sht prgjumur pa mbushur barkun, do t zgjohet m par se sa zakonisht, n vaktin tjetr. Esht e vetmja gj pr t ciln fmija nuk t fal.
SA SHPESH DUHET TA VEM FMIJN N GJI?

jo sht nj nga pyetjet kryesore n listn e pyetjeve q nna i bn mjekut pr fmijn q qan. Kur fmija qan, jo gjithmon do t thot se ai ka uri. Por, shumics s nnave, sidomos n fillim, e qara ju duket si shenj urie. Pr kt arsye, ato gjithmon e vn n gji fmijn (nuk bjn ndonj gabim). Me koh, nna msohet t dalloj t qarn nga uria ose pr shkaqe t tjera. Zakonisht, t qart nga uria, fillon dalngadal dhe sa m shum koh shkon pa iu plotsuar krkesa, e qara e fmijs bhet m me inat. Ndrsa e qara nga dhimbjet, pr shembull nga dhimbjet e barkut fillon krejt papritur, tek nj fmij q ka qen n gjum ose krejtsisht n qetsi. Vrtet q e qara n shumicn e rasteve do t thot q fmija sht i uritur, por nj fmij i uritur nuk sht e thn q gjithmon t qaj.
MUAJI I PAR
85
Sa shpesh duhet t pij fmija im?

Sipas dshirs: Fmija vendoset n gji sa her q ai e krkon gjirin, duke respektuar dshirn e tij. Kjo sht mnyra m e mir pr t ushqyer nj fmij me gji. Kujdes! Jo do e qar, do t thot uri. Me orar: Parashikon ushqyerjen e fmijs me orare t ngurta (do 3 or). Mund t zbatohet pr t vegjlit q ushqehen me qumsht artificial.
Kshtu, pr ta vendosur n gji nj fmij, nuk duhet pritur q ai t qaj. Shpesh her kur fmijn e merr uria, ai llon t jet m i shqetsuar, drejton duart nga goja, shtrngon duart grusht, disa koh m par se t lloj t qaj. Kto jan disa sinjale q fmija ia jep do nne, si pr ti thn se ka ardhur koha e ushqimit. Ather do nn duhet tì msoj ato (dhe n fakt ajo i mson ato n prvojn e vet). N ditt e para pas lindjes fmija priret ta krkoj m shpesh gjirin. M tej, ai i rrallon kto krkesa dhe pak nga pak vendos nj ritm q vrtitet midis 2 4 orve. Sidoqoft ka mjaft fmij t cilt vazhdojn t pin me orare t afrta (do 2 3 or) dhe t tjer me orare m t largta (do 3 4 or). Pastaj ka fmij t cilt pijn njher dhe pastaj flen pr 5 6 or rresht. Kjo nuk do t thot gj dhe nuk ka pse q nna t shqetsohet, prkundrazi i voglthi i saj vetm se ndihet i knaqur dhe ka arritur ekuilibrin e vet. At ushqim q
fmija nuk e merr n nj vakt, e merr shum mir n vaktin tjetr. Pastaj, fmija nuk ka lindur me nj or n qaf q t kujtohet se duhet t pij do 3 or. do nn duhet ta msoj se nj gjum i zgjatur dhe vakte t shpeshta mund t jen t zakonshme tek fmija: fmija mund t doj t pij 3 her brenda 3 orve dhe pastaj t flej pr 6 or rresht. Disa fmij t tjer jan gjumash dhe po nuk i zgjove, ata as q kujtohen pr t pir. T till fmij, sht mir q t nxiten nga pak dhe duke i zgjuar mblsisht, t vendosen me njfar rregulli n gji. Ka fmij t cilt jan nervoz, thithin, por pa sukses dhe e lshojn n mnyr t prsritur gjirin, duke qar dhe u shqetsuar. N shumicn e rasteve, kta fmij duhet t qetsohen m par se t vihen n gji e me kalimin e kohs ata msohen t jen m t qet kur fillojn t thithin. Ka fmij t tjer t cilt nuk tregojn ndonj interes t veant n t pir, sidomos n ditt e para t
86
PJESA I
jets, por kur qumshti bhet m i bollshm, ata e harrojn sjelljen e keqe q pothuaj e mend nnn. Dhe pastaj, jan ata q din t shijojn. Pijn me qetsi, nuk nguten fare dhe nse i ngacmon pr t pir m shpejt, zemrohen shum. Pr m tepr, gjat t pirit, mund t ndodh q fmija t plotsoj dhe nevoja t tjera prve ushqyerjes. Mund t doj t lodhet, t dal jasht dhe natyrisht nuk mund tì bj t gjitha gjrat njhersh; ta nxitsh pr t pir n kto momente, do t ishte shum e gabuar. Dhe s fundi t ashtuquajturit prtac : kta fmij nuk thithin pa ndrprerje, pushojn pak e pastaj rifillojn. Kta fmij po tì lesh n qejfin e vet, pijn shum mir.Ata mund ta mbajn gjirin edhe 1 or rresht. Por prfytyroni nj t rritur : mund ta haj gjelln e vet pr 5 minuta, ose t rrij 1 or n tavolin. Edhe fmija, nuk ka se si t sillet ndryshe, prandaj edhe duhet t respektohet.
tra prmohet dhe vonesa n ardhjen e qumshtit prjetohet si nj pritje e kot, sepse qumshti nuk m vjen . Por edhe kur qumshti vjen, ankthi dhe frika nuk largohen tek disa nna: re t zeza duken prsri n horizont. N fakt, menjher pas lindjes, krijohen disa rrethana q krijojn njfar mosbesimi tek nna dhe prandaj sht e drejt q asaj tì shpjegohen disa gjra pr t kuptuar se gjithka shkon ashtu si duhet. Nns mund tì duket se fmija nuk ngopet, sepse ai qan, thith gjat dhe e krkon gjirin shpesh. Nga ana tjetr, meqense prgjigja pr nj ushqyerje t prshtatshme dhe n sasin e duhur sht pesha e fmijs, i besohet m tepr kapriove t nj peshoreje. Dhe nuk ka asgj pr tù uditur, nqoftse nna pson kriz. Ather, tì bjm fmijs Peshn e dyfisht!, ose vlersimin e sasis s qumshtit q merr fmija, duke e peshuar at para dhe pas pirjes. Nj vlersim i till prdoret gjersisht nga shum punonjs t shndetsis. Gzon nj fam t madhe tek nnat, sepse duket si nj mnyr logjike dhe e besueshme, q t siguron, por n t vrtet sht thjesht nj shprdorim. N t kundrtn nga far besohet pr t, ajo sht nj mnyr vlersimi tepr e pasakt. I shkon shum pr shtat atyre punonjsve t shnde-
SI T KUPTOJM SE QUMSHTI I NNS SHT I MJAFTUESHM
j nga shqetsimet q brengos shum nna, veanrisht n ditt e para pas lindjes, sht nse ka gji aq sa duhet. Shpesh, kullosh-
MUAJI I PAR
87
tsis, t cilt nuk jan pr ushqyerjen me gji. Peshimi i dyfisht mund t prdoret (keqprdoret) shum kollaj, pr t shkatrruar prfundimisht shpresn e nj nne q dshron t ushqej me gji fmijn e vet: Zonj, fmija juaj pi vetm 30g., edhe pse e keni mbajtur 1 or n gji!. Por si mund t pretendohet se fmija nuk ka marr sasit e duhura t qumshtit, nga nj peshim i thjesht? Peshorja e pasakt, fmija q lviz gjat peshimit etj., nuk mundet t jen vendimtare pr t prcaktuar mirqenien e nj fmije. Ka mjaft mnyra t tjera pr t zgjidhur kt problem. Thelbi i problemit, si e kemi thn shpesh gjat librit, nuk sht sasia e qumshtit t marr gjat nj vakti, por knaqsia q shpreh bebi pas do ushqyerjeje. Me pak fjal, pesha e dyfisht nuk i shrben n asnj mnyr ushqyerjes me gji, prkundrazi e kundrshton at, sepse nnkupton ushqyerjen artificiale, ngaq siguron sasi qumshti t prcaktuara n mnyr rigoroze.
As shtrydhja e qumshtit nuk prfaqson nj mnyr t mir pr t zgjidhur shtjen nse mjafton apo jo qumshti: pr arsye fiziologjike: qumshti q fmija thith nga gjiri, nuk sht kurr i njllojt me qumshtin e shtrydhur (qoft me dor, qoft me pomp); pr arsye psikologjike: shtrydhja, ashtu si dhe pesha e dyfisht, shtojn ankthin e nns, si e pazonja q t ushqej me gji fmijn e vet. M n fund, si mund ta marrim vesh q fmija ushqehet sa duhet? N t vrtet, nuk ka rndsi t prcaktojm se sa merr fmija n do vakt, por se si shton n pesh ky fmij pr nj periudh t caktuar kohe. Vlersimi sht m i thjesht. Mjafton q nna t msoj t prdor Grafikt e rritjes. Nprmjet peshimeve t rregullta mujore n kshillimoren e fmijs, ndrtohet kurba e rritjes, n baz t s cils mjeku sht n gjendje t vlersoj rritjen e prshtatshme apo jo t fmijs.
Sa shton n pesh nj fmij?

N tremujorin 1 25 30g/n dit Me qumsht artificial t vegjlit jan m buko: N tremujorin 2 25 30g/n dit
88
PJESA I
Por sa duhet t shtoj? Ditt e para pas lindjes i sjellin nns dhe familjarve t tjer nj gzim t paprshkrueshm. Por njkohsisht edhe ndonj mrzi t vogl, q mund t shmanget, poqese arrihet t shpjegohet dhe interpretohet drejt: Fmija m ka rn 200, 300 g. dhe lott ndonjher mezi pushojn. Kjo sht rnia fiziologjike e peshs; ndodh me t gjith fmijt. Nuk sht asgj. Fmija bie n pe-
sh n 7 ditt e para pas lindjes dhe nga dita e dhjet fillon t shtoj normalisht n pesh. N t gjith tremujorin e par t jets, fmija shton mesatarisht rreth 25 30g n dit, kurse n tremujorin e dyt ai shton rreth 20 25g. n dit. Racioni ditor: nj gllnjk, apo nj fui Nga far kemi thn deri tani, besojm se sht e qart se kufizimet e peshores nga njra an dhe burimet e pashtershme q jep
Racioni ditor me qumsht nne

Pesha e fmijs (n kg) X 150 = sasia ditore e qumshtit (n ml) pr gjith ditn Nevoja ditore pr kalori llogaritet 110/kcal/kg.p./n dit Shembull: Nj fmij sht 1 muajsh dhe peshon 4 kg. Ather, ai duhet t marr n dit: 150 X 4 = 600 ml qumsht Nqoftse pi 6 her n dit, i bie t marr: 600 : 6 = 100ml/n vakt Nqoftse pi 8 her n dit, i bie t marr: 600 : 8 = 75ml/n vakt N 10 ditt e para t jets, sasia pr do vakt llogaritet n baz t dits s jets: heqim 1 dhe shumzojm me 10. Shembull: I porsalinduri sht n ditn e katrt t jets, ather: 4 - 1 = 3 X 10 = 30ml/n vakt
MUAJI I PAR
89
Mamakat dhe ... bostani

Nj defekt pothuajse instinktiv i t gjitha nnave sht krahasimi i peshs s fmijs s tyre me at t fmijve t tjer. Krahasim i pashprehur, vettimthi dhe jo shkencor! Sapo merr vesh se far moshe ka tjetri, nna qetsohet nse rivali i peshuar me sy sikur t ishte shalqi, duket se peshon m pak. Por qndrimi i saj kthehet n ankth, nse tjetri i duket m bullafiq. Pasktaj, shum nna e mrzisin pediatrin me sikur-et e tyre (sikur ti japim ca vitamina, sikur ti japim nj ila)
gjiri i nns nga ana tjetr, duhet t na bindin se sasit e qumshtit q merr nj fmij duhet t interpretohen me pak zhdrvjelltsi (pa ankthe). Sidoqoft, pr prindrit m t pangushllueshm masa do t ishte si n skemn e msiprme. Pra, rreth 150 200g/n jav. sht mjaft e rndsishme t saktsojm se fmijt q ushqehen me gji, kan nj shtim n pesh t ndryshm nga ai i fmijve q ushqehen me qumsht artificial. Kta t fundit shtojn n pesh m tepr se sa fmijt q ushqehen me qumsht gjiri. Kjo mosbarazi priret t sheshohet nga fundi i vitit t par t jets. Kjo sht nj gj e mrekullueshme! - mund t thon disa nna. Jo, e dashur nn! Ky sht thjesht nj iluzion. Prej kohsh, studiuesit kan treguar se rritja m e mir n pesh pr fmijn q ushqehet artificialisht sht vetm shtim n pesh, por jo
shndet, sepse sht shtim i mass s trupit, dhjamrave dhe insulins, aq shum t dmshme pr shndetin e fmijs tuaj.
USHQYERJA ME GJI DHE ILAET

sht e mundur q ilaet q nna merr gjat kohs q ushqen me gji fmijn, t kalojn n qumsht dhe kshtu pastaj tek vet fmija. Ather, para mjekut shtrohet nj pyetje q, t themi t vrtetn shpesh her na v n nj pozit t vshtir. Kjo sepse ilaet mund: t pengojn ose t nxisin prodhimin e qumshtit. t ndryshojn prbrjen e qumshtit. t kalojn n qumsht dhe t japin veprime t dmshme ose helmuese pr bebin. Antitiroidient Disa antihistaminik (Benadryl).
90
PJESA I
Ilae t cilat nuk duhet t merren gjat ushqyerjes me gji

Amiodaroni cordarone Indometacina Ergotamina Litiumi Antidepresivt frenues t MAO Drogat: heroina, morna, kokaina, amfetaminat, ilaet q ulin oreksin Lndt q prdoren n Radiologji Ilaet kundr tumoreve Bromocriptina (Parlodel) Ciprooxacina
Ather, sa her q i kshillohet dhnia e nj ilai nns q ushqen me gji fmijn e vet, duhet t merren parasysh kto gjra: A sht vrtet e domosdoshme dhnia e ilait? Do t ishte i dobishm kshillimi i mjekut t gruas me at t fmijs. T jepet ai ila pr t cilin jemi t sigurt: pr shembull t paraplqehet Paracetamoli para Aspirins. T merret ilai n at pjes t dits q sht m pak i kalueshm tek fmija: pr shembull nna e merr ilain pasi i ka dhn pr t pir fmijs, ose/dhe n kohn q fmija flen m gjat, pra sa m larg kohs s vaktit tjetr. Kshtu ilai jashtqitet me rrug t tjera (djersa, urina, tmthi) dhe jo me an t qumshtit. Nqoftse dhnia e ilait sht e domosdoshme pr nnn,
ather duhet t parashikohet edhe ndrprerja e ushqyerjes me gji prkohsisht dhe/ose prfundimisht, ose t kontrollohet sasia e ilait n gjakun e fmijs (kur sht e mundur). N prputhje me dijet tona dhe n varsi t dmit q ato mund t shkaktojn n organizmin e fmijs, ilaet ndahen n 3 kategori : Ilae pr t cilat sht vrtetuar, ose supozohet se mund t dmtojn fmijn q ushqehet me gji. Ilae pr t cilat nuk jemi t sigurt pr dmin q mund t shkaktojn, prandaj duhen dhn me shum kujdes (m mir t shmangen). Ilae q mund t jepen pa frik, sepse nuk kalojn n qumsht, ose dihet q nuk e dmtojn fmijn.
MUAJI I PAR
91
Nj koment i shkurtr mbi disa ilae me prdorim t zakonshm tek lehonat Aspirina: zakonisht, e prdorur kundr dhimbjeve, ose temperaturs s lart (1 2 g, ose 2 4 kokrra n dit), nuk ndikon mbi fmijn. Por, nqoftse merret n doza m t larta, sht helmuese pr t voglin. Ergotamina: bn pjes n shum ilae q prdoren pr dhimbjen e koks. Meqense mund t shkaktoj bark e t vjella, si dhe rregullime t qarkullimit t gjakut
tek fmija, prania e ktij bari n gjakun e fmijs konsiderohet me rrezik. Laksativt: jan disa ilae q prdoren mjaft shpesh nga lehonat pr t luftuar kapsllkun. Nj pjes e ktyre ilaeve mund t thithen nga fmija dhe t shkaktojn tek ai dhimbje barku dhe bark. Sa her q lind nevoja e prdorimit t nj ilai t till, sht mir t kshilloheni me nj mjek, ose t prdorni laksativt natyral, si kumbullat dhe bukn e zez. Hekuri: dhnia n ven e hekurit
Ilae q duhet t prdoren me kujdes gjat ushqyerjes me gji

Pilulat Aspirina n doza t larta Laksativt me baz cascara sagrada, sene, vaj recini etj Qetsuesit e SNQ: qetsuesit e mdhenj dhe t vegjl (Valiumi), ilaet kundr psikozave, etj Antiepileptikt: barbituratet (Luminali), Depakina etj Eulina, Teolina Vitamina D Ateneloli Flagyli, Negrami, Nitrofurantoina, Sulfamidt (Baktrina), Eritromicina, Kloramfenikoli, Antituberkulart, Augmentina Antikoagulantt (Sintrom) Diuretikt (Lasiks) Antiulcerozt (Tagamet, Ranitidinaetj) Desferali Vermoksi Deksametazoni, Betametazoni Disa antihistaminik (Ataraks, Prometazin etj) Cinarizina
92
PJESA I
sht pothuaj e rndomt n grat pas lindjes. Hekuri mund t jet prgjegjs pr dhimbjet e barkut tek fmija q ushqehet me gji. Pavarsisht ktij fakti, prdorimi i hekurit sht shum i rndsishm, prandaj edhe duhet t merret parasysh. Antibiotikt: shumica e antibiotikve jan t pajtueshm me ushqyerjen me gji, sidomos Penicilina, Cefalosporinat, Aminoglukozidt etj. Ciprofloksacina, nj antibiotik q po prdoret shum kto koht
e fundit, duhet t shmanget gjat kohs q nna ushqen me gji fmijn e vet. Antitrombotikt: ndodh shpesh q pas lindjes, nj grua t bj Flebit. Marrja n kt rast e Heparins sht krejtsisht pa problem pr t voglin. Anestetikt: qllon rrall, por mund t ndodh q nna tì nnshtrohet nj operacioni. Ather, ndoshta duhet t vihet n gjum me
Ilae t sigurta gjat ushqyerjes me gji

Aspirina me doz t ult, Paracetamoli Fenilbutazoni Klorokina Kriprat e arit Prednizoni Laksativt me laktuloz, vaji i parans, vazelina Heparina, Kalciparina Digoksina Betabllokuesit (Propranolol) Captoprili, Enalaprili, Adalati, Dihidralazinat, Aldometi Kodeina Adrenalina Atropina Insulina Hormonet e tiroides (n doza t vogla) Propiltiouracili (antitiroidien) Mini-pilulat kontraceptive Sulfati i Bariumit Penicilina, Ampicilina, Amoksicilina, Cefalosporinat, Aminoglukozidet (Gentamicina, Kanamicina, etj), Tetraciklinat Zovirax-i Hekuri Acidi folik Karbamazepina (Tegretoli)
MUAJI I PAR
93
narkoz. N nj rast t till duhet t shtyhet vnia n gji e fmijs, derisa bari t jet eleminuar nga organizmi i gruas. N fund t ktij komenti do t dshironim q t mbetej nj mesazh: Ushqyerja me gji, gjat kohs q duhet t merren edhe ilaet, nuk duhet t ndrpritet automatikisht (dhe pa sy kritik). Koha, kur do ila duhej t ndalohej, tashm ka ndryshuar.
Kto lnd helmuese arrijn t depozitohen n dhjamin e njeriut, po ashtu edhe n at t lehons, e cila i nxjerr pastaj edhe me qumshtin e gjirit. Qumshti i nns nuk i humbet cilsit e veta, edhe pse kto lnd jan t pranishme. Por, a ka ndonj vend, ku t tilla lnd mund t mos i gjejm? Edhe toka, edhe deti, edhe ajri, edhe ushqimi q ham do dit mendohet se jan t ndotura nga kto helme. Jan t njohura prparsit e qumshtit t nns. Nga ana tjetr, nuk jan dokumentuar deri m sot veprime q lidhen me prmbajtjen n natyr t ktyre lndve. Pr kt arsye na duket e tepruar brja e analizs s qumshtit pr t vrtetuar cilsit e ktij qumshti. Po t mendojm se qumshti i lops, nga i cili edhe prodhohet qumshti artificial sht disa her m i ndotur, edhe njher do t kishim nj arsye m shum pr t mos i besuar analizave t qumshtit t gjirit.
USHQYERJA ME GJI DHE HELMET E MJEDISIT
rej disa vitesh po diskutohet n opinionin publik se edhe qumshti i nns sht i ndotqur. Arsyet pr kt mbshteten n faktin se n mjedis jan t pranishme disa lnd t prodhuara nga njeriu, t cilat shprbhen shum ngadal ose aspak. M e njohura ndr kto lnd sht DDT.
Helmi
Plumbi
Burimi i mundshm
Fonderit, baterit, qeramikat, gazi q shkarkojn makinat Metilmrkuri Zinxhirt ushqimor (peshku), bojrat e anijeve, bojrat e mureve (kundr mykut) Bromuri Prodhimet e benzins, industria e ilaeve Halotani Mjeksia Hekzaklorbenzenet, DDT Insekticidt, antiparazitart, pesticidet, Ngjyruesit Bojrat e shkrimit, vajrat lubrikuese etj.
94
PJESA I
M konkrete dhe m alarmante se far tham m sipr sht ekspozimi i fmijs ndaj helmeve t pranishme n mjedisin e puns s nns, sidomos kur ajo punon n ndrmarrje q prodhojn bojra, diluent, lnd kimike etj (shih tabeln e mposhtme). Lnia e puns n kto raste, do t ishte masa m e mir parandaluese pr t mos dmtuar fmijn.
USHQYERJA ME GJI E BINJAKVE
o t mendojm se rreth 1/100 shtatzani jan binjake, ather sht e kuptueshme q problemi i ushqyerjes me gji merr prmasa t mdha. Ushqyerja e nj fmije vetm dhe krijon kaq vshtirsi, sidomos tek nj nn e re dhe pa prvoj. Ather kur fmijt jan dy, nna t shumtn e herve mendon se nuk sht e zonja q t ket qumsht t mjaftueshm pr t ushqyer njkohsisht t dy fmijt. Vrtet fmijt jan dy, por thithin dyfish, kshtu q stimulimi q i bhet gjirit sht dyfish; ather dhe prodhimi i qumshtit sht dyfish. Nuk ka arsye q t brengosemi. Nj nn q ushqen me gji binjakt mund t prodhoj edhe 2 litra qumsht n dit: sasi kjo m se e mjaftueshme!
qyerjes s fmijve; shpesh asaj i duhet t merret me ushqyerjen e fmijve edhe 10-12 or n dit. Por nqoftse nna arrin q tì ushqej njkohsisht binjakt, at-her problemi koh bhet m pak i rndsishm. N fillim nna prpiqet tì ushqej ata ve e ve, ose sepse i duket e vshtir q tì ushqej ata s bashku, ose sepse dshiron q t ket nj kontakt t veant me secilin prej tyre, ose ngaq shpesh her nuk di se far t bj (sht e hutuar). Por kjo nuk prcaktohet vetm nga vullneti i nns, sepse si kemi thn edhe m par, varet edhe nga dshira e momenti i secilit nga binjakt : oraret e binjakve mund t jen t ndryshme; n fund t fundit, secili prej tyre sht individ i veant. N fakt shumica e nnave e konsiderojn nj ndrmarrje akrobatike t ushqyerin e njkohshm t t dy binjakve. Nna paraplqen t ushqej njrin, ndrkaq q tjetrin e qetson me biberon, ose e prkund n pritje pr ta vn n gji. Sidoqoft, nuk sht e pamundur q binjakt t ushqehen njkohsisht, por edhe n kt rast merr rol t veant pozicioni i vendosjes n gji t fmijve.
USHQYERJA ME GJI E T LINDURIT PARA KOHE

Nna kangur Qumshti q prodhon nj nn
Problemi kryesor n kt rast, sht koha q i kushton nna ush-
MUAJI I PAR
95
e cila e ka lindur fmijn para kohe, ka prbrje t ndryshme nga qumshti i nns q e ka lindur fmijn n koh t vet. Ky qumsht i prgjigjet krkesave ushqimore q ka vet fmija i lindur para kohe. Dhe n fakt, ky qumsht sht m i pasur me proteina dhe kripra minerale (i linduri para kohe ka m shum nevoj pr kto lnd). Nga ana tjetr, fmija i lindur para kohe ka shum m tepr nevoj pr qumshtin e nns, se sa fmija i lindur n koh t vet: Fmijt e lindur parakohe jan shum m t prekshm prej infeksioneve dhe qumshti i nns i pasur me trupa mbrojtse i ndihmon ata t mbrohen m mir prej mikrobeve t mjedisit. Fmijt e lindur parakohe, nuk e asimilojn mir qumshtin articial, ndrkaq q e tresin dhe e thithin mir qumshtin e nns. Fmijt e lindur parakohe, megjithse u nevojitet mjaft qumshti i nns, mund t mos ken t zhvilluar aq sa duhet thithjen e glltitjen (sidomos kur kan lindur m par se sa java e 34-t e shtatzanis) dhe kan vshtirsi n kapjen e gjirit. T gjitha kto vshtirsi shumohen, nqoftse fmija pastaj ka ndonj problem, sht ende i sapolindur (n ditt e para t jets) etj. Pr kto arsye shpesh her, ushqyerja e fmijs realizohet ose me nj tub q vendoset n stomakun e
bebit, ose me biberon. Nuk sht e thn q t prdorim qumsht artificial, kur i linduri para kohe duhet t ushqehet me kto mnyra, sepse mund t shfrytzohet qumshti i nns i shtrydhur, derisa fmija t jet n gjendje t thith vet nga gjiri i nns. Nna, n ditt e para pas lindjes s nj fmije t parakohshm, sht vrtet e orientuar, por sht vrtet po aq e rndsishme q ajo t filloj t shtrydh gjirin, pr t nxitur prodhimin e qumshtit m tej. Nga ana tjetr, dhnia e qumshtit t vet fmijs sht nj motiv i rndsishm pr t mbajtur gjall at, q pa frik do ta quanim gzim t jets, duke zvogluar ndjenjn e pafuqis dhe t prjashtimit n kujdesin e fmijs. T lindurit pas javs s 34-t t shtatzanis, jan shpesh t aft t marrin gjirin dhe t ushqehen nprmjet tij; mbshtetja dhe nxitja nga ana e punonjsve t maternitetit t ksaj gjje do t ishte thelbsore pr suksesin e ushqyerjes me gji. Por shum nga kta punonjs nuk jan t bindur se sht vrtet e mundur ushqyerja me gji tek fmijt tetanik. Jo vetm tetanikt, por edhe fmijt e lindur n nj mosh barre m t vogl jan n gjendje t thithin dhe t ushqehen prej gjirit t nns. Vzhgimet e bra nga disa
96
PJESA I
studiues, n disa vende t bots, kan treguar se mbajtja e fmijs me pesh t vogl n gjinjt e nns (t ashtuquajturat Nna kangur), ndihmon edhe fmij shum t vegjl (me pesh 1000g), jo vetm t ushqehen mir, por edhe t mbahen m ngroht e t ken m pak probleme me frymmarrjen e tyre.
A SHT E DOMOSDOSHME T PLOTSOHET QUMSHTI I NNS?
m i prshtatshm pr fmijn. N fakt, ai sht n gjendje t furnizoj me lnd ushqyese t shumllojshme edhe lnd t tjera biologjikisht aktive, t cilat jan n gjendje t prshtasin zhvillimin mendor, imunologjik dhe metabolik t fmijs n rritje. Lndt prbrse t ktij qumshti, e bjn at nj sistem biologjik ideal, t programuar nga natyra pr ruajtjen e gjinis njerzore dhe jo vetm pr t knaqur nevojat ushqimore t fmijs. Ather problemi shtrohet nse sht e nevojshme tì shtojm ndonj lnd t veant qumshtit t nns dhe nqoftse po, kur, si, sa dhe n cilat raste. Mund t japim
muajt e par t jets, qumshti i nns sht ushqimi
Kur gjiri nuk ia del dot

Dhnia e vitamins B6 sht e domosdoshme pr t gjith fmijt, t cilt ushqehen vetm me gji. Sasia e vitamins B6 varet nga mnyra e ushqyerjes s nns. Por kjo vitamin, edhe pse shtohet n diet, nuk arrin t jap veprimin e dshiruar. Ndrkaq sht shum e dobishme dhnia e ksaj vitamine n tremujorin e 2-t t jets, koh kjo n t ciln qumshti i nns jep shum m pak vitamina. Vitamina B12 prmbahet me shumic n ushqimet me origjin shtazore. Nj grua e cila respekton nj diet t ekuilibruar e ka n sasi t mjaftueshme kt vit. dhe ia kalon fmijs s vet me an t gjirit. Shtimi i vitamins B12 bhet i nevojshm ather kur gruaja sht vegjetariane (ha vetm ushqime bimore). Vitamina K luan rol thelbsor n prodhimin e disa faktorve shum t rndsishm t mpiksjes s gjakut. Njkohsisht sht zbuluar kto koht e fundit dhe ndikimi q ka kjo vitamin n mineralizimin e kocks. Vitamins K gjendet me shumic vetm n perimet me gjethe jeshile dhe n mlin e kafshve. N qumshtin e lops dhe gjithashtu n qumshtin e gjirit, sasia e ksaj vitamine sht shum e pakt.
MUAJI I PAR
97
nj prgjigje paraprake e t shpejt, se disa lnd ushqimore duhet t shtohen n qumshtin e nns qysh n ditt e para t jets, veanrisht pr fmijt e lindur para kohe, kurse pr fmijt e lindur n koh t vet, ka shum diskutime e polemika ndrmjet shkenctarve. Shtesat ushqimore pr fmijt e lindur n koh Q nga lindja e deri 4-6 muajsh Plotsimi i qumshtit t nns pr fmijt e lindur n koh mbetet ende sot nj problem i pazgjidhur dhe shum i diskutueshm. Pothuajse q t gjith studjuesit pranojn njzri se vitamina B6, B12 dhe vitamina K i duhet dhn t gjith fmijve pa prjashtim. Kurse, problemi nuk sht zgjidhur ende pr vitaminn D dhe Fluorin. Edhe qumshti i nns ka thembrn e vet t Akilit. Tek t gjith gjitart, edhe n munges t ushqyerjes, sasia e vitamins K sht n sasi t mjaftueshme pr t siguruar nj mpiksje normale t gjakut. Kjo vitamin sigurohet nga mikrobet e pranishme n zorrt e gjitarve dhe veanrisht prej mikrobit t quajtur E. coli, q sht n gjendje ta prodhoj kt vitamin. I porsalinduri, i cili ushqehet vetm me gji, n zorrn e vet ka
mikrobe (bifidobakteret) t cilt jan t ndryshm nga ato t t rriturit dhe q jo vetm nuk jan n gjendje t prodhojn vitamin K, por pengojn mikrobet e tjer q e bjn nj gj t till. Prania e sasive t mjaftueshme t vitamins K sht thelbsore n javn e par t jets s fmijs. I porsalinduri, duke pasur munges t vit. K dhe aftsi t pamjaftueshme pr t mpiksur gjakun (arsyet jan ende t paqarta), priret t zhvilloj nj smundje shum t rrezikshme q quhet Smundja Hemorragjike e t Porsalindurit (SHP). Fmijt q preken nga kjo smundje, priren t bjn gjakderdhje n ditt e para mbas lindjes dhe rreth javs s 3-t t jets. Ka disa arsye q SHP prek kryesisht fmijt e ushqyer me gji: Qumshti i nns prmban pak vitamin K; Qumshti i nns prodhohet n sasi t pakta n javn e par t jets; Mikrobet q popullojn zorrn e t porsalindurit n ditt e para t jets, nuk jan n gjendje t prodhojn sa duhet vitamin K; Pr kt arsye sht e domosdoshme q t gjith fmijve t porsalindur tù jepet vitamin K sipas ksaj skeme:
98
PJESA I
T gjith t porsalindurve: U jepet vitamin K 2mg, nga goja, ose 1mg n muskul, menjher pas lindjes. Fmijve q ushqehen me gji: U prsritet e njjta doz e vitamins K n ditn e 10-t t jets. Mundet q t vazhdohet dhnia e s njjts doz vitamin K do jav, prsa koh fmija ushqehet me gji.
duhet t rezervohet pr ata fmij, t cilt nuk ekspozohen n diell pr arsye t ndryshme, ose pr fmijt e atyre nnave q jan kequshqyer gjat shtatzanis. Duhet treguar shum kujdes pr ato raste kur mjeku, ose nna e jep lirisht dhe pa kontroll vitaminn D. Ajo D grumbullohet n organizm dhe n vnd q t bj mir, kthehet n helmuese pr fmijn. Fluori Prishja e dhmbve = 1 0 Edhe problemi i shtesave t Fluorit pr fmijt e ushqyer me gji diskutohet mjaft nga studjuesit e ndryshm. Dihet botrisht se Fluori sht nj mineral, i cili mbron dhmbt nga prishja (Kariesi). N t vrtet, Fluori n varsi t ushqyerjes s nns, gjendet n sasi t pakta n qumshtin e gjirit. Pr kt arsye vite me radh jan planikuar fushata t uorizimit masiv, veanrisht t fmijve dhe shtatznave (gj kjo e padobishme). Studimet kan treguar se Fluori me siguri parandalon Kariesin e dhmbve, por dhnia e tij nga goja nuk duket se sht me dobi. Pr m tepr, Fluori mund t ushtroj veprimin e vet kur mbahet n goj dhe jo kur glltitet. Dhe si mundet nj fmij t msohet t mbaj n goj pikat e Fluorit?! Pasi dhmbt dalin, mund t jepet
Vitamina D : o sole mio! Nj vmendje t veant krkon edhe problemi i dhnies s vitamins D. Kjo vitamin merret nga njeriu me an t ushqimit, por e kryen funksionin e vet (bhet efektive) vetm kur njeriu ekspozohet n rrezet e diellit. M sakt, sht i domosdoshm rrezatimi ultravjollc i spektrit t drits, q vitamina D e depozituar n organizm t kryej rolin e vet. Mjafton q fmija t ekspozohet drejprdrejt nn rrezet e diellit (kofsht dhe llrt) pr 2 or n jav dhe Rakitizmi (dobsia e kockave) shmanget. Vitamina D prmbahet n sasi t mjaftueshme n qumshtin e nns, veanrisht kur nna ka krijuar nj rezerv t mjaftueshme t ksaj vitamine gjat shtatzanis. Kshtu, plotsimi me vitaminn D
MUAJI I PAR
99
Kur Fluori t bn dm
Qllimi i dhnies s Fluorit, sht q t arrihet nj mbrojtje e dhmbve, por duke shmangur veprimet e dmshme. Duhet t themi se kufiri i siguris midis veprimit bamirs dhe atij t dmshm sht shum i vogl. Dhnia me tepri e fluorit shkakton demineralizim t siprfaqes q ndodhet nn smaltin e dhmbve dhe kjo smundje prek si dhmbt e prkohshm, ashtu dhe t prhershm.
fluor n formn e ujit mineral t pasuruar me fluor (uj mineral me mbi 1 mg/litr fluor pr fmijt q ushqehen me gji, ose me qumsht lope dhe m pak se 0.3 mg/litr pr fmijt q ushqehen me qumsht artificial). Duhet t tregohemi t kujdesshm pr shtesat me fluor n vendet ku uji i pijshm sht i pasuruar me fluor, sepse mund t shkaktohet nj marrje me tepri e tij.
mund t zgjidhen dhe t mnjanohen. Dhe fjala m e prshtatshme n vnd t fjals penges sht vshtirsi n ushqyerjen me gji. Ankthi i nns Ditt e para jan m t vshtirat pr nj nn. Shpesh her, gzimi i lindjes kthehet n shqetsim, sidomos sepse shumica e nnave mendojn se nuk kan gji aq sa duhet. N kt periudh, shum rrethana e paragjykime t kota e mashtrojn nnn dhe e shtyjn t krkoj qumshtin artificial si zgjidhje pr fmijn e vet. Rnia n pesh e ditve t para, sasia e pakt e kulloshtrs dhe e qumshtit t periudhs s tranzicionit, rezultatet e peshimit t dyfisht, t qarat e fmijs ose nervozizmi i tij, interpretohen nga nna si prov q qumshti i saj nuk sht n gjendje t knaq krkesat e fmijs s vet. N shumicn e rasteve bhet fjal pr prshtypje t gabuara, sepse qumshti i nns sht i nj cilsie shum t prshtatshme pr kt periudh t t porsalindurit.
PROBLEME DHE VSHTIRSI N USHQYERJEN ME GJI ARSYE T NNS
hum rrethana t nns ose t t porsalindurit q m par konsideroheshin si penges pr t ushqyer me gji nj fmij, pothuaj nuk njihen n kohn e sotme. N saj t nj pune m t mir parandaluese, t mbshtetur nga nj informacion i sakt, t tilla rrethana
100
PJESA I
Dhe sa her q dalin probleme me fmijn, edhe pse fare t palidhura me ushqyerjen, nna gjithmon i interpreton si defekt t gjirit t vet. T gjitha kto jan t kuptueshme. Ushqyerja me gji v si t thuash n prov t qenit nn. Tì japsh gji fmijs tnd do t thot t jesh e aft tì prgjigjesh nj krkese t drejprdrejt dhe thelbsore : ushqimit. Kshtu ndodh, q shum gra, t paktn n fillim, e prjetojn nj prov t till si dshtim apo sukses. Kjo munges besimi n vete dhe ankthi q vijon, jan ndoshta shkaqet kryesore q shum nna vrapojn drejt qumshtit artificial. N shumicn e rasteve, pamundsia pr t ofruar qumsht nuk prputhet me pamundsin pr t prodhuar qumsht. Prodhimi dhe nxjerrja e qumshtit jan dy dukuri t ndryshme; qumshti mund t gjendet brenda gjirit, por mund t mos dal (t mos rrjedh) sepse nna sht e tensionuar. Gjat shtatzanis, gjndra e gjirit prgatitet pak nga pak pr t hyr n veprim pas lindjes. Me lindjen, n organizmin e gruas rritet prodhimi i nj lnde q quhet Prolaktin. Kjo lnd nxit prodhimin e qumshtit. Ky qumsht sht i depozituar n isternat e gjirit dhe q t dal prej tyre dhe ta marr fmija, duhet t tkurren muskujt e gjirit. Pra prodhimi i qumsh-
tit sht nj proces i ndryshm nga nxjerrja e tij. Q qumshti t rrjedh prej gjirit, duhet ndrhyrja e nns. N prgjigje t thithjeve q bn fmija, nna tkurr muskujt e gjirit dhe qumshti rrjedh prej gjirit. N prgjigje t stimulit t fmijs (thithja) nna reagon n mnyra t ndryshme, sipas rrethanave t mjedisit ose t vet asaj. Kshtu, mjafton q nna t prfytyroj sikur po i jep gji fmijs dhe qumshti t rrjedh, pavarsisht se fmija nuk sht vendosur n gji. Por nuk mjafton vetm dshira, q nj nn tìa dal mban me ushqyerjen e nj fmije. Nj grua e cila provon stres, ankth dhe sht e lodhur, mund t prpiqet gjat, por pa rezultat. Qumshti, i cili nuk derdhet, mbetet n isterna dhe gjiri fillon e fryhet m shum se sa mbajn kto isterna. Ather nna fillon t ndiej dhimbje gjiri, kurse fmija nervozohet sepse nuk arrin t qetsoj urin. Dhe fillimi i ushqyerjes artificiale sht rrugdalja q propozojn shum prej nnave dhe mjekve. Kjo sht e vrtet, por n dm t shndetit t fmijs. Fmija q merr ushqim t przier, thith gjithmon e m pak nga gjiri; mungesa e ktij stimuli (thithja e fmijs) shoqrohet me prodhim gjithmon e m t pakt t qumshtit; mos shuarja e uris dhe ankthi i nns shtohet m
MUAJI I PAR
101
shum dhe prfundimi sht dshtimi i ushqyerjes me gji. N kt rast nna nuk ka m gji t mjaftueshm. Disa zbulime arkeologjike kan gjetur disa nuska, t cilave u visheshin cilsi q shtonin prodhimin e qumshtit, q pr ne do t thot se edhe ather grat kan pasur t njjtat vshtirsi. Edhe sot, n shoqrit e qytetruara ekziston besimi se birra sht e mir pr qumshtin. Prgjithsisht besohet se marrja e lngjeve shton qumshtin dhe q edhe sikur t mos jet krejtsisht kshtu, prbn nj faktor sigurie; nga ana tjetr, birra sht nj pije alkolike, q me siguri e ul ankthin dhe si e till shton qumshtin. Sot njeriu jeton n nj familje, e cila prbhet ose nga nj numr i vogl personash: ifti dhe fmijt e mundshm t ktij ifti, por edhe me t tjer si vjehrra, prindt, t afrmit, t cilt sht e pamundur t mos gzohen, t mos marrin pjes dhe t mos pretendojn rol n ngjarje t tilla t familjes. Personeli shndetsor sht e pamundur t jap krejtsisht at siguri dhe rehati q nna krkon n momente t tilla, sepse shpesh her sht i pamotivuar emocionalisht dhe ndonjher i duket se gjra t tilla jan jasht rolit t tyre si kompetent. Por edhe ather kur jan t ndjeshm ndaj problemit,
lindja sht nj ndodhi natyrale dhe e uditshme, ku secili ndihet nj protagonist kryesor dhe m i rndsishmi. Ather del n sken kunata q ka prvojn e fmijve t vet, sht vjehrra q ka rritur 3 fmij, sht nna q krenohej gjith lagjja pr kujdesin e saj ndaj fmijve etj. etj. N fakt t gjith kta persona t dashur jan shum t rndsishm dhe lehona e re ka shum nevoj pr ta, por kujdes: mundet q ata me superkompetencn e tyre t shqetsojn, n vnd q t qetsojn e sigurojn. Kshtu, mjedisi q rrethon lehonn, sidomos n ditt e para pas lindjes nuk duhet t shprehet i prar; jo njri t thot se duhet t bhet kshtu dhe tjetri ashtu; t gjith s bashku, duhet t krijojn nj mjedis q nxit, e siguron dhe e rehaton fmijn, duke bllokuar do lloj ndikimi negativ dhe duke ndihmuar prindrit e rinj t fitojn besim n rolin e tyre. Lindja n spital Nj nn q lind n shtpi, provon emocione shum m t kndshme se sa nj nn q lind n spital. Ajo e merr menjher pas lindjes n krah voglushin e vet, ia pastron fytyrn, e prkdhel, i flet mblsisht, ndrsa t tjert rreth e qark jan si t dehur prej gzimit. Vendosja n gji e fmijs sa her q ai ndodhet pran, sht nj sjell-
102
PJESA I
je spontane e do nne, mjafton t ndodhet n nj mjedis t ngroht dhe intim dhe nuk sht e domosdoshme q dikush tjetr tìa jap kt mundsi, si ndodh rndom n spital. Spitali, pothuajse n mnyr t pashmangshme e prish kt raport spontan ndrmjet nns dhe fmijs dhe prgjithsisht e pengon nxitjen e ushqyerjes me gji. N fakt, gruaja kalon or t pafundme me dhimbjet e lindjes dhe vet lindjen, n nj mjedis q
shpesh e huton, larg t dashurve t vet dhe me njerz fare t pa njohur ose t saponjohur. Nj pafundsi kontrollesh mjeksore, hyrje daljesh t personelit, pajisjesh q punojn vazhdimisht dhe q e bjn pasive, n nj moment q duhej t ishte protagoniste. Kshtu gjat kohs q ajo sht e shtruar n spital, krijohen shum faktor e rrethana t cilat shtojn ankthin e nns dhe kufizojn mundsit e fmijs pr t pir (shih tabeln).
Rregulla t spitalit q vonojn/pengojn ushqyerjen me gji

a) Praktika t spitalit q ndikojn mbi prodhimin/nxjerrjen e qumshtit Vnie me vones n gji e t porsalindurit. Prdorimi i anestezis s prgjithshme n lindjen me operacion. Dhnia e glukozs ose qumshtit articial deri n ardhjen e qumshtit. Vendosja e orareve kse pr ushqyerjen e fmijs. Ndarja e fmijs nga nna pr rehati t personelit.
b) Praktika t spitalit q shtojn ankthin tek nna Nn e paprgatitur dhe e painformuar. Nn e lodhur, sepse i sht ndaluar t ushqehet gjat aktivitetit t lindjes. Ndalim i rrept i vizitave n mjediset e lindjes pr familjart, ose e kundrta ecejake t shumta t personelit, ose t familjarve. Mbajtja e shtatzns n pozicion t palvizshm gjat gjith kohs q zgjat aktiviteti i lindjes. Lvizje t panevojshme t shtatzns nga nj mjedis i spitalit n nj tjetr. Mungesa e intimitetit dhe e mbshtetjes psikologjike. Personel mjeksor jo gjithmon i sjellshm. Shum persona q marrin pjes n kujdes, shpesh japin informacion t kundrt me njri-tjetrin.
MUAJI I PAR
103
Shtrimi n spital i nj shtatzne duhet t jet sa m pak traumatik. Nna duhet t rrij gjat gjith kohs me fmijn e vet, n t njjtn dhom dhe sa t dshiroj. Vrtet q nna mund t jet e paprgatitur pr nj gj t till (qndrimi i nns me fmijn n nj dhom quhet Rooming-in) dhe t shprehet kundr mbajtjes s fmijs afr, por bashkbisedimi me t dhe shpjegimet q i bhen asaj, lidhur me kt faz t fiziologjis s saj dhe asaj t t porsalindurit, ndikojn s teprmi n vendimet q ajo merr. Duke e pasur afr fmijn, nna fillon t kujdeset, ta njoh, t ndihet m e sigurt n prkujdesje, ta vr spontanisht n gji. Fmija e ka n dispozicion gjirin sa her q e krkon dhe nuk i duhet t prshtatet me rregullat e ngurta, q i shkojn pr shtat vetm mamive dhe infermiereve. Rregullat e ngurta e rregullojn prodhimin dhe nxjerrjen e qumshtit dhe nuk prputhen me nevojn pr ushqim t fmijs, i cili n vetvete zotron aftsi pr t rregulluar ritmin e t ushqyerit, vrtet pa teprime. Fatkeqsisht, spitali nuk sht n gjendje tì prgjigjet ksaj nevoje q ka nna dhe fmija pr t qndruar bashk dhe pr t nxitur ushqyerjen e natyrshme, q sht ushqyerja me gji. OBSH dhe UNICEF, me qllim q t ndryshohen disa rregulla n spitale dhe t tejkalohen disa pengesa kulturore dhe
organizative q vonojn dhe/ose pengojn ushqyerjen me gji, kan prvijuar 10 hapa ose rregulla q duhet t zbatohen n nj spital q i do fmijt (shihni tabeln e mposhtme). Por nuk mjafton q n nj spital t shpallen kto rregulla; duhet vet nnat dhe familjart e tyre t krkojn nj ndryshim t till n spital. Vizitort n spital Para dhe pas lindjes prjetohet nj procesion vrtet i kndshm t afrmish dhe miqsh n maternitet. T gjith duan t jen t part q t urojn nnn dhe familjen pr lajmin e gzuar; t gjith duan ta prekin fmijn, t gjejn se me cilin ngjan. Disa prej tyre, fillojn edhe japin kshilla ose bjn nj lum pyetjesh, q shpesh t duket sikur je para hetuesit : E ke vn n gji?, Si, nuk ke qumsht?, Prse nuk ke ende qumsht, un kisha n kt vakt?, A sht ngopur? etj. etj., pa mbarim. Ndoshta do t ishte mir ta linin pak t qet t shkretn nn : shpesh e lodhur nga lindja, do tì plqente m shum t pushonte dhe t kishte nge q tì prkushtohej m shum voglushit t vet, t cilin duhet t msohet ta njoh. Mjedisi n t cilin duhet t rrij nna duhet t mos jet i bezdisshm pr t. Qetsia ndihmon n ardhjen e qumshtit. Por t themi
104
PJESA I
t vrtetn, n maternitet mundsia q gruaja t shplodhet sht fare e pakt. Qysh n mngjes duhet t bj tualetin, por mezi ecn pr shkak t plags, koh tjetr duhet t shpenzoj pr t rehatuar fmijn e vet, por e shkreta ende sht pa prvoj. Pastaj vijn vizitat nga mamia dhe mjeku gjinekolog (shko atje, hajde ktu), vizita e pediatrit, e kshtu me radh. Shum detyrime dhe pak koh pr veten e vet. Mnyra e puns n spital, nga njra an dhe vizitat e familjarve nga ana tjetr nuk lejojn mundsi pr shplodhje, qetsi dhe prkushtim ndaj t porsalindurit dhe ushqyerjen me gji t tij. Mos harroni se zakoni i popullit ton sht q lehons nuk i jepet dora dhe nuk takohet me vizitort pr 40 dit! Dika e tepruar, por na duket e drejt. Lindja me operacion sht lindja q prfundon me an t operacionit, pr t shptuar jetn e gruas dhe/ose t fmijs (n gjuhn mjeksore quhet Sekcio cezarea). Studimet e bra kan treguar se shum nga operacionet q bhen pr lindjen, nuk kan qen t nevojshme. Sidoqoft duke qen se sht nj ndrhyrje kirurgjikale, ajo nuk sht krejtsisht pa rreziqe, si pr nnn ashtu dhe pr fmijn. Pr kt arsye duhet t shmanget kur mundet. E prmendim lindjen me ope-
racion, sepse mnyra e lindjes ndikon shum n ushqyerjen e fmijs. Nna q e lind fmijn me operacion, sht shum e lodhur ose e prgjumur (nga narkoza) q t vr n gji fmijn menjher pas lindjes, ose t paktn brenda 2 orve pas lindjes. Pr m tepr, nqoftse nuk ka qen e prgatitur pr nj lindje t till, ajo e prjeton operacionin si nj traum psikologjike (ndjenja e fajit q nuk qe e zonja ta lindte natyrshm fmijn). N shumicn e rasteve ajo sht n gjendje ta vendos fmijn n gji rreth 6 12 or pas lindjes, nse ndihmohet nga personeli mjeksor. Por, duhet t kemi t qart se nuk sht operacioni n vetvete q bhet penges pr t vendosur fmijn n gji, por mungesa e ndihms dhe nnvlersimi pr nj veprim t till nga ana e personelit. Nga ana tjetr shpesh duhet t ballafaqohemi me problemin e pranis s ilaeve t prdorura pr narkoz n qumshtin e nns. T tilla ilae mund t ushtrojn njfar veprimi n lindje, por jo m tej. Kujdes i duhet kushtuar dhnies s qetsuesve, t cilt kalojn n qumsht, prandaj ata duhet t zgjidhen t till q t ken nj koh t shkurtr eleminimi dhe i duhen dhn nns pasi sht vendosur n gji fmija, n mnyr q n vaktin tjetr sasia e mjekimit
MUAJI I PAR
105
n qumsht t jet sa m e pakt. Nj problem tjetr me t cilin ballafaqohemi, kur sht fjala pr llojin e anestezis n lindje, sht kryerja e operacionit me anestezi spinale (me mpirje). Shpesh nj form e till nuk pranohet prej popullats, por edhe mjekve jo gjithmon u prshtatet kjo lloj anestezie. N fakt sht mir t prdoret sa her q sht e mundur, se nna mund ta vendos n gji fmijn e vet sapo del nga barku. Dalja nga spitali Kthimi n shtpi, sht pr gruan fundi i medikalizimit. Pasi del nga spitali, merr fund t qenit nn trysnin e rregullave t spitalit dhe pr nnn fillon nj jet e re s bashku me fmijn. Por kthimi n shtpi mund t shoqrohet edhe me nj sr rrethanash psikologjike, si t nns dhe t fmijs, q shprehen me disa vshtirsi. Dhe me t vrtet, telefoni i mjekut nuk pushon s tinglluari nga pyetjet e shumta q nna bn, sidomos n javt e para t jets. Pr fmijn, kthimi n shtpi prfaqson nj ndryshim t dyt t rndsishm n pak dit. Pas stresit t lindjes, kthimi n shtpi krkon nga fmija nj prshtatje t re dhe nj ritm t ndryshm jete nga ai i spitalit. Jo pr t gjith fmijt, por pr disa prej tyre ky ndryshim i dyt shoqrohet me
t qar t shpesht, ndonjher edhe gjat nats dhe n prgjithsi fmija sht i grindur. T qart e fmijs nuk duhet t interpretohet nga nna detyrimisht si e qar urie. Esht e vrtet q sasia e qumshtit mund t mos jet ende ajo q duhet, por sht po aq e vrtet se vendosja e shpesht n gji e fmijs e ndreq kt rrethan. Mendimi se nuk t mjafton gjiri dhe fillimi i ushqyerjes artificiale n kto momente sht dikae e gabuar dhe e shpejtuar. Qumshti me pakic - Hypogalaktia Fjal pr fjal do t thot prodhim i mangt i qumshtit. Nj rrethan e till sht shum e rrall tek njeriu dhe n fakt e gjejm vetm n 1% t grave. Shpesh n popull e lidhin me madhsin e gjinjve, por kjo nuk sht e sakt; madhsia e gjinjve nuk ka asnj rndsi. N shumicn e rasteve, rnia e prodhimit t qumshtit sht e lidhur me vendime t shpejtuara, t paprshtatshme dhe arbitrare: dhnia e ujit me sheqer, dhnia para kohe e qumshtit artificial, prdorimi i hershm i biberonit, kujdesi i pakt pr thithin e gjirit, moskujdesi i duhur dhe trajtimi i parregullt i fryrjes ose t arave t gjirit etj. N rastet kur vrtet qumshti i nns sht i pamjaftueshm, ather duhet t kshilloheni me mjekun e
106
PJESA I
fmijs, i cili mund dhe duhet t vendos nse sht e nevojshme apo jo ushqyerja plotsuese. Defektet e thithit Sa m mir q t thith gjirin nj fmij, aq m e suksesshme sht nj nn n ushqyerjen me gji. Thithjet e fmijs nxisin prodhimin dhe daljen e qumshtit. Por q thithja t jet e efektshme, duhet q fmija t ket mundsi ta kap mir thithin. Ather, duhet q thithi t ket nj madhsi dhe form t prshtatshme, q i lejon t porsalindurit ta kap mir at. N kt rast duhet t theksojm se nuk ka rndsi forma dhe madhsia e gjirit, sepse edhe nj gji i vogl sht n gjendje t t prodhoj aq qumsht sa ka nevoj fmija. Prkundrazi, defektet e thithit si pr shembull gjiri i shesht ose i futur nga brenda, mund t krijojn ndonj problem n llim. Por njkohsisht duhet thn se ky problem nuk sht i pakaprcyeshm dhe mund t tejkalohet pa vshtirsi. Mjafton nj ngacmim i thithit pas lindjes dhe problemi n shumicn e rasteve zgjidhet. Nj ngacmim i till mund t reali-zohet me an t kapjes s t zezs s gjirit ndrmjet gishtit t madh dhe atij tregues dhe n shumicn e rasteve thithi krcen. Ndonjher tjetr sht thjesht loja q bn fmija me thithin n prpjekjet e tij pr tù ushqyer, q nxit thithin
pr t krcyer. Nuk duhet ngutur dhe br nj vlersim, pra edhe nuk duhet t alarmohemi para kohe pr defektin e thithit pa lindur gruaja, sepse me afrimin e lindjes thithi e ndryshon formn e vet. Pastaj, nuk sht e thn q fmija nuk sht n gjendje t thith, sepse nna ka nj thith defektoz. Nna q ka nj thith t futur brenda ose t shesht duhet t rrij e qet, sepse kjo gj nuk prbn penges pr ushqyerjen me gji. Ather, prpara se t mendojm se kemi nj defekt t thithit, duhet t provojm a sht funksionues nj thith, domethn, nqoftse e vendosim fmijn n gji, a sht n gjendje ai t thith apo jo. N fund t fundit, ne mund t themi q nj thith sht defektoz, pasi fmija e provon dhe nuk mund t thith dot. sht themelore q nna t ndihmohet qysh sapo lind, t msoj teknikn m t prshtatshme pr t vendosur n gji fmijn. Nna duhet t msohet se m e rndsishme se sa kapja e gjirit, sht loja e fmijs me t zezn e gjirit, pozicioni i rehatshm i saj dhe i t porsalindurit kur ai vendoset n gji. Kto jan gjrat q nxisin gjirin, prodhimin e qumshtit dhe nxjerrjen e tij. Thithi i dhimbshm Rreth dits s 2-3-t pas lindjes dhe ndonjher gjat gjith 2 javve t para, shum nna anko-
MUAJI I PAR
107
hen pr dhimbje t gjirit sa her q prgatiten t marrin fmijn n gji. Kjo dhimbje zgjat pak minuta, sht e bezdisshme dhe e pranishme pothuaj tek t gjitha grat q e marrin n gji fmijn dhe nna thot se m shpon gjiri. Esht e kuptueshme se dhimbja nuk sht e mirseardhur tek nj grua q sapo ka lindur dhe q jo rrall duhet t marr veten prej lodhjes q i ka shkaktuar lindja. Pr m
tepr e ngarkon emocionalisht nnn, sepse mund t shoqrohet me nj paksim t qumshtit. Kur nuk ka arsye t tjera (pr shembull arje t thithit), duhet t konsiderohet nj dukuri normale q zhduket me ardhjen e qumshtit. Fryrja e gjinjve Shfaqet zakonisht rreth dits s 3 4-t t jets, ather kur qumshti vjen papritur dhe me shumic.
Ndrhyrjet e kshillueshme pr fryrjen e gjirit

Prdorimi i kompresave t ngrohta; kompresat e ftohta nuk duhet t prdoren, sepse vrtet mund t japin nj ndjenj lehtsimi n llim, por krijojn vshtirsi n zbrazjen m von t gjirit. Dushi me uj t vakt; nuk duhet pasur frik pr t br dush, sepse nuk sht e vrtet q pengon mbylljen e plagve. Masazhi i gjirit, me an t t cilit zhbllokohen kanalet e rrjedhjes s qumshtit: Me an t duarve realizohet nj shtrydhje e gjinjve, q lehtson zhbllokimin e kanaleve t rrjedhjes s qumshtit Nxitja e reeksit t rrjedhjes s qumshtit n gjirin e fryr: Vendoset fmija n gjirin e shndosh, n mnyr reektore llon t kulloj dhe gjiri i fryr; kjo ndihmon n zhbllokimin e gjirit t fryr. Nj person i dyt kryen nj masazh, n formn e frkimeve n shpinn e gruas. Vnia m e shpesht n gji e fmijs; padyshim q nj nn t cils i dhmb gjiri e ka t tmerrshme t vendos fmijn n gji, por kjo sht mnyra m e mir pr t kaprcyer problemin. Thithjet e shpeshta t fmijs edhe gjat nats, jan n gjendje t zbrazin gjirin dhe ta shfryjn at. Prandaj, kurajo, mos kini frik! Nqoftse vnia e shpesht n gji e fmijs nuk arrin t fryj gjirin e enjtur dhe t dhimbshm, ather sht mir q nna ta zbraz vet at. Kur zgjidhet kjo mnyr e zbrazjes s gjirit, nna mbshtjell gjirin me t dy duart dhe duke ushtruar nj shtypje t leht, i afron pllmbt n drejtim t thithit. Kur gishtat jan afr thithit, shtohet pak presioni me duar dhe n kt mnyr qumshti del prej thithit. N ato raste kur edhe kjo gj rezulton jo e mjaftueshme, ather duhet t zbrazet gjiri me an t pomps s gjirit.
108
PJESA I
Gjiri i gruas sht i fort n prekje dhe tepr i dhimbshm. Nj dukuri e till sht e lidhur me zbrazjen e paprshtatshme t gjirit dhe vshtir t ndodh kur fmija thith mir dhe vihet shpesh n gji. Sidoqoft, fryrja e gjinjve shfaqet ather kur: nna prodhon shum qumsht (m tepr se sa mund t pij fmija dhe si sht rasti n ditt e para t jets), vonohet vnia n gji e fmijs, fmija nuk vendoset mir n gji (pra nuk e zbraz mir gjirin), fmija mbahet pak n gji pr shkak t dhimbjeve t gjirit, ose nna i vendos orare t rrepta ushqyerjes s bebit. N mjaft raste, nj rrethan e till kushtzon ndonjher ndrprerjen e ushqyerjes me gji. Por si kemi
thn edhe pr rrethana t tjera, nj vendim i till sht i prshpejtuar. Fryrja e gjinjve sht nj problem jo vetm sepse shkakton mjaft dhimbje, por nqoftse gjiri nuk zbrazet shpesh e mir, mund t prfundoj n arjen e thithave dhe infeksionin e gjndrs s qumshtit (mastit). Pr kt arsye sht mjaft e rndsishme t tregohet kujdesi i duhur (shihni tabeln e mposhtme). Si prmendm edhe m lart, fryrja e gjinjve ndodh n t gjitha ato raste kur nna dhe fmija veohen nga njri tjetri.Veimi i nns me fmijn mund t ndodh thjesht sepse nna dhe fmija n maternitet nuk rrijn bashk, ose pr shkaqe t smundjes s fmijs (lindje para kohe etj) i porsalinduri vendoset n nj repart t veant,
Kur duhet t shtrydhim gjirin:

Kur shfaqet fryrja e gjinjve, nse i porsalinduri nuk thith shum fort, ose shpesh. N pritje q fmija t msoj t thith kur gjinjt e nns jan t shesht ose t futur nga brenda. Kur fmija nuk pozicionohet si duhet n gji Kur fmija nuk kordinon mir thithjet me glltitjet Kur fmija sht i smur ose me pesh t vogl dhe jo n gjndje t thith. Pr t parandaluar fryrjen e gjinjve dhe mpiksjen e qumshtit, kur nna sht n pun dhe detyrohet t tejkaloj vaktet e fmijs. Kur gjinjt jan me t ara, t dhimbshm ose kan ndonj problem tjetr. Kur fmija tejkalon ndonj vakt, sepse sht n gjum ose sepse ndihet i ngopur.
MUAJI I PAR
109
ose kur nna ka nj problem dhe sht ende e pafuqishme pr t marr n gji fmijn. N t gjitha kto raste, nns duhet tì shtrydhet gjiri, t paktn do 3 or, me qllim q: (a) t mund t prdoret ky qumsht pr fmijn e vet, (b) t shmanget rnia e prodhimit t qumshtit dhe (c) t parandalohet fryrja e gjinjve. T gjitha nnat duhet ta ken t qart se moszbrazja e gjinjve shoqrohet me mbetjen e qumshtit n kanalet e qumshtit t gjirit, mpiksjen e tij n kto kanale dhe frenim t prodhimit t mtejshm t qumshtit. Zbrazja e rregullt e gjinjve shoqrohet me prodhimin ritmik t qumshtit edhe ather kur fmija nuk pi n mnyr t rregullt. Nga ana tjetr ky qumsht i shtrydhur mund t prdoret pr nevojat e fmijs, nqoftse ai ruhet ashtu si duhet. Nqoftse qumshtin e shtrydhur e mbajm n temperaturn e mjedisit, ather ai pas 6 orsh ngarkohet me mikrobe dhe nuk mund t prdoret; nqoftse e ruajm n frigorifer n 2 - 4 grad C, ather ai mund t prdoret brenda 24 orve. Myku i thithit Duhet tì kushtohet vmendje edhe nj dmtimi tjetr t thithit, gjat t cilit gjiri merr nj ngjyr si t peshkut koran dhe dhmb fort, me disa dhimbje djegse q shprndahen n t gjith gjirin. N kt rast
mund t kemi nj infeksion prej mykut. Prania n thith e disa pikave t bardha q shfaqen gjithashtu edhe n gojn e fmijs, e vrteton kt smundje. Mjekimi sht shum i thjesht, por duhet t trajtohen njkohsisht si nna dhe fmija. Pr fmijn bhet pastrimi i gojs me an t nj garze, t ciln e kemi zhytur n uj me sod buke me nj prqndrim 5 %, ose duke prdorur nj xhel q prmban nj ila kundr mykut. Mund t prdorim dhe pluhur Nystatine, t cilin e hedhim n gojn e fmijs pak para se ta ushqejm. Kurse nna duhet t mjekoj gjirin me nj pomad q prmban nj mjekim kundr mykut. Por m e rndsishme sht q nna t mos ta mbaj t lagsht gjirin, por ta thaj at (si kemi thn m sipr, jo ta fshij dhe ta frkoj gjirin, por ta thaj!).
Si duhet t ruhet qumshti i shtrydhur i nns * Qumshti i shtrydhur mblidhet n nj en qelqi t sterilizuar q m prpara. Duhet t shmanget ruajtja n temperaturn e mjedisit (rritet ngarkesa me mikrobe). Ruhet n frigorifer n 2 - 4 grad C, nqoftse mendoni se duhet ta prdorni brenda 24 orve.
110
PJESA I
arjet e gjirit Quhen ndryshe dhe ragadet e gjirit. Jan plag shum t dhimbshme q krijohen n gji dhe shfaqen q nga dita e 2 3-t pas lindjes. Duke qen se jan shum t dhimbshme, edhe carjet e gjirit mund t bhen penges pr t vazhduar ushqyerjen me gji. Formimi i arjeve t gjirit kushtzohet nga shum faktor: vendosja jo e prshtatshme e fmijs n gji, kapja keq e thithit nga ana e fmijs, sforcimi i fmijs pr t zbrazur gjirin, veanrisht kur gjinjt jan t fryr, kur sutjenat me t cilat mbahen gjinjt jan t vogla dhe m tepr i shtrngojn gjinjt se sa i mbajn etj. (Sutjenat duhet t zgjidhen t paktn 2 numra m t mdha). Midis shkaqeve t prmendura m sipr, vendosja jo e rregullt e fmijs n gji sht m kryesorja. Fmija kur thith gjirin (e kemi prmendur dhe m par) nuk duhet t pushtoj vetm thithin, por edhe t zezn e gjirit. Arsyeja e shfaqjes s t arave t gjirit, nuk sht si thuhet mbajtja gjat n gji e fmijs, por vendosja e gabuar n gji e fmijs. Vlen t prsrisim edhe nj her disa prkujdesje, me an t t cilave mund t shmanget formimi i arjeve t gjirit : Pastrtia e kujdesshme: prpara
se fmija t vendoset n gji, gjiri duhet t lahet me uj t vakt t bollshm dhe pa prdorur sapun. Sapuni mund ta thaj lkurn dhe t shkaktoj mikrotrauma t thithit. Tharja e kujdesshme e gjinjve: tharja e gjinjve nuk duhet t bhet duke i frkuar ata me peshqir apo ndonj coh tjetr t fort, por vetm duke e pir ujin, si thithim bojn me letr thithse; pr m tepr sht mir q ta lem thithin pr pak koh t zhveshur, n mnyr q t thahet n ajr. Zotrimi i nj teknike t mir n vendosjen n gji t fmijs: Prpara se voglushi t filloj t pij, sigurohuni q ai e ka kapur mir thithin (jo vetm thithin, por edhe t zezn e gjirit. Sa her q i jepni gji fmijs duhet t jeni e qet, pa ankthe dhe n pozicionin m t rehatshm pr ju vet. Kur ushqeni me gji fmijn, mbajeni thithin midis pllmbs dhe gishtit t madh dhe jo midis gishtit tregues dhe atij t unazs. Kur gjiri sht i dhimbshm dhe i fryr, jepini n fillim gjirin e shndosh dhe pastaj at t dhimbshm. Kur doni q t ndrprisni thithjen e gjirit nga fmija, mos ia largoni thithin me forc nga goja, por ngacmojini kndin e
MUAJI I PAR
111
buzs me gishtin tuaj t vogl Fmija bn prpjekje t kap gishtin tuaj, kshtu ai liron thithin dhe kap gishtin. Masazhi i thithit: Ky masazh duhet t jet shum i but; nuk duhet t bhet me nj coh t fort dhe m mir sht q t bhet me mollzat e gishtave; n kt mnyr do t arrihet q t forcohet thithi. Nga ana tjetr, frkimi q shkak-tojn sutjenat, ose rrobat e veshura (kmisha, fustani, pizhamat etj.), mund t jet i dobishm n kt drejtim, por gjithmon kini parasysh q coha nuk duhet t jet e fort, sepse prndryshe e grvisht gjirin. Mund t jet i favorshm prdorimi i ndonj lnde zbutse, q para prfundimit t shtatzanis dhe n radh t par i ndonj lnde vajore q prmban vitaminn E. Kjo ndihmon n forcimin para lindjes t thithit.
Nuk sht vrtetuar se prdorimi i pomadave dhe ndonj lnde tjetr mund t ndikoj n shrimin e arjeve t gjirit, pr m tepr dihet se ato mund ta irritojn gjirin. Prjashtim bjn vetm ato raste kur kemi myk t gjirit. N rastet vrtet t rnda mund t kshillohet ndrprerja pr pak koh e gjirit dhe zbrazja e tij me an t shtrydhjes, ose dhe prdorimi i thithit artificial (pr prdorimin e thithit artificial asnjher mos merrni nj vendim t shpejtuar; lrjani kt vendim mjekut t fmijs tuaj.). Mastiti Me kt emr njihet infeksioni (pezmatimi) i gjndrs s gjirit. Kjo smundje prek rreth 5% t grave, q ushqejn me gji fmijn e tyre. Rreth javs s 2 - 3-t pas lindjes, ather kur qumshti ka ardhur mir, papritur si rrebeshi n koh t mir shfaqet temperatura e lart, gruaja ndihet keq, gjiri i skuqet, i fryhet, i dhmb dhe sht
Vitamina E meriton t dekorohet

Pomadat n prgjithsi nuk prmbajn uj, i cili mund t ndotet m leht nga mikrobet. Midis pomadave, m t prdorshmet jan: Vazelina, sht nj vaj mineral me origjin nga vajguri. Lanolina, e quajtur ndryshe dhe dhjami i deles sht vrtet kshtu, prandaj dhe mbart me vete nj rrezik t madh pr alergji. Vitamina E, kur sht n prqndrim 100%, t jep siguri t madhe; mund t prdoret edhe n rast t arjeve t gjirit.
112
PJESA I
i nxeht. Zakonisht ndodh tek ato lehona t cilat kan pasur fryrje t gjinjve dhe arsyet jan t shumta: vendosje jo e mir e fmijs n gji, thithjet jo t shpeshta dhe jo t fuqishme t fmijs, veshja e rrobave t ngushta q shtrngojn gjirin etj. Mbi kt baz, shumohen mikrobet (kryesisht stafilokoku i art), q edhe infektojn gjirin. Trajtimi prfshin: Regjim shtrati Kompresa t ngrohta dhe t njoma Zbrazja e rregullt e gjirit (duke vn shpesh fmijn n gji, ose duke shtrydhur gjirin) Dhnia e ilaeve: kundr dhimbjeve (Paracetamol) dhe antibiotik Trajtimi i duhur e shron n mnyr t shklqyer dhe shpejt mastitin dhe ather nuk kemi asnj penges n vazhdimin e ushqyerjes me gji. Pr m tepr prdorimi i gjirit t prekur (vendosja e rregullt dhe e shpesht e fmijs n gjirin e smur) do t shkurtonte koh-
zgjatjen e smundjes dhe do t shmangte formimin e qeseve t qelbit n gji. N kt rast t fundit do t duhej t ndrpritej ushqyerja me gji dhe zgjidhja e problemit do t prfundonte me nj ndrhyrje kirurgjikale. Rishfaqja e zakoneve Rishfaqja e zakoneve, edhe pse shoqrohet ndonjher me rnie t sasis dhe ndryshim t shijes s qumshtit t gjirit, nuk sht e papajtueshme me ushqyerjen me gji t fmijs. Nj shtatzani e re Kjo sht nj rrethan q e gjejm shpesh n vendin ton, sidomos n popullatn fshatare. Kur ndodh q nj grua e cila ushqen me gji fmijn e vet, mbetet shtatzn, prgjithsisht mendsia popullore, por edhe ajo e shum mjekve ndalon vazhdimin e ushqyerjes me gji. N t vrtet, nuk ka ndonj arsye q t ndrmerret nj hap i till, pr m tepr nuk duhet t bhet nj ndrprerje e vrullshme e mnyrs me t ciln po ushqehet fmija.
Trajtimi i t vjellave
Fmija vendoset shtrir n nj an me kokn t ngritur n nj knd 30 grad, n raport me kmbt. Jepen ushqime kundr t vjellave: trashet relativisht ushqimi. sht e vrtet q rrallojn t vjellat, por bartin rrezikun q ato t jen m t zgjatura. Dhnia e ilaeve t caktuara.
MUAJI I PAR
113
Ndr t tjera ju kujtojm se gjat ushqyerjes me gji, mitra tkurret, sepse prodhohet nj hormon q quhet oksitocin. Ky hormon ka veorin q t ul barkun tek gruaja lehon dhe t rikthej mitrn e gruas n prmasat q kishte para shtatzanis. Tkurrjet e mitrs prej ktij hormoni nuk i bjn gj fmijs s sapongjizur. Sidoqoft, vendimi pr ndrprerjen e mundshme t ushqyerjes me gji n nj rast t till, duhet t bhet gjithmon pas nj kshillimi me gjinekologun.
PROBLEME DHE VSHTIRSI N USHQYERJEN ME GJI ARSYE T FMIJS

egjithse nnat ankohen se fmija vjell t gjith ushqimin, n prgjithsi bhet fjal pr sasi t pakta ushqimore (nj goj). Fmija vjell zakonisht tepricat. Esht nj dukuri e zakonshme q e gjejm pothuajse n 40% t fmijve q ushqehen me gji. Shpesh her, kur shoqrohet me lemzn ose gromsimat, ngjall alarm t padobishm dhe interpretime t
Trajtimi i t vjellave fill pas ushqimit Asgj. Esht nj dukuri normale dhe q nis t qetsohet rreth muajit t 8-t t jets.
gabuara (e kam qumshtin t trash). Esht nj gj pr t ciln nuk ka nevoj t shqetsohemi, prderisa fmija ushqehet dhe rritet mir. Ndodh sepse ende nuk kan arritur pjekurin disa mekanizma q rregullojn lvizshmrin e zorrve dhe pikrisht n nivel t stomakut me ezofagun. Esht nj dukuri q mund t konsiderohet normale deri n muajin e 8-t t jets, prandaj dhe nuk ka nevoj q t trajtohet me ilae. Sidoqoft, nuk duhet t nnvlersohet, kur t vjellat jan larg ushqimit (midis vakteve) dhe me sasi t konsiderueshme. Duhet t shqetsohemi vrtet pr kto t vjella kur ato jan t konsiderueshme dhe shoqrohen me nj rritje t pamjaftueshme n pesh. N kt rast kemi t bjm me nj smundje q quhet Refluksi gastro-ezofageal, e cila shoqrohet edhe me shenja t tjera si t qar t papajtueshme, bronkospazm, madje dhe ndrprerje t zgjatura dhe t rrezikshme t frymmarrjes. Qurret T porsalindurit e kan t vshtir q t marrin frym me goj, prandaj kur u bllokohet hunda, u vshtirsohet frymmarrja, sidomos kur ushqehen. Kur ndodh nj gj e till, fmija nervozohet, qan dhe bile refuzon ushqyerjen. Ather, sht mir q prpara do ushqyerje t pastrohen tapat e qurreve. Kjo mund t bhet shum
114
PJESA I
mir me an t pastrimit mekanik t hunds me an t nj pambuku, ose duke e nxitur fmijn q t teshtij (pr shembull duke e drejtuar fmijn n drejtim t nj burimi drite, ose nj rrezeje dielli). Shpesh kshillohet dhe po aq shpesh prdoret tretsira fiziologjike, ose ndryshe uji i kripur, pr t liruar hundt. Kjo sht nj mnyr e mir, por krkon nj teknik t veant, q vshtir se mund ta realizoj nj nn. Hedhja thjesht e pikave t tretsirs fiziologjike n hund mund t krijoj bezdi tek fmija; lngu i kripur i than qurret, ato kthehen n kore dhe prve q e bjn frymmarrjen e fmijs si me frshllim (gj q i alarmon mjaft nnat), mund t pengojn edhe m tej frymmarrjen prej
hunds. Dhimbjet e barkut Sa her q nj fmij m pak se 3 muajsh qan, duhet q t bhet nj vlersim i hollsishm nga ana e mjekut. S pari duhet t bhet nj dallim midis t qarave normale t fmijs dhe atyre q jan t tepruara, t paqetsueshme, n form krizash, t cilat ka shum mundsi t jen t lidhura me at q n popull quhen dhimbjet e barkut; dhe me t drejt, sepse fmija gjat ktyre t qarave t forta, mbledh kmbt dhe lshon gazra (shih dhe tek f.68, T qarat dhe kolikat). Dhimbjet e barkut nuk jan vetm t qara t pakuptimta dhe t forta, tek nj fmij q ushqehet mir, por edhe nj gjendje shqetsi-
Dhimbjet e barkut
Rregulli i 3-shit (Wessel) Shfaqet: pas dits s 3-t t jets dhe gjat 3 javve t para t jets. Zgjat: t paktn 3 or n dit dhe 3 dit n jav. Zhduket: pas muajit t 3-t t jets. (Edhe ndonj prjashtim e vrteton sidoqoft rregullin !) Shenjat T qara n form krizash, t paqetsueshme dhe pa ndonj shkak t dukshm. Krizat jan m t shpeshta n ort e mbrmjes. Fmija sht shum nervoz (ai nuk bn rehat). Fmija mbledh kmbt rregullohet gjumi. Barku sht i fryr dhe i tendosur Fmija ka shum gazra.
MUAJI I PAR
115
Shkaqet e dhimbjeve t barkut tek fmija i vogl

Shkaqe zike Alergjia nga qumshti i lops (10%). Reuksi gastro ezofageal (5%). Intoleranca ndaj Laktozs (shum e rrall). Prania me tepri i nj hormoni q shton lvizshmrin e zorrve. Lvizshmri e rritur e zorrve. Shkaqe psikologjike Karakteri i fmijs : temperamenti, ndjeshmri e lart ndaj dhimbjes etj. (65%). Karakteri i nns: e ankthshme, q e tepron n kujdesin pr fmijn. Mjedisi familjar i paprshtatshm: stres, grindje etj.
mi me fryrje t barkut, gazra t shumta dhe rregullim t gjumit. Kt rrethan e gjejm n gati 10 -30% t fmijve t vegjl, qoft kur ushqehen me gji, qoft me qumsht artificial. Dhimbjet jan m t shpeshta n ort e pasdites dhe t mbrmjes. uditrisht kto kriza, duket sikur i nnshtrohen nj rregulli, q ka t bj me numrin 3: shfaqen pas dits s 3-t t jets, zakonisht n 3 javt e para pas lindjes, zgjasin t paktn 3 or n dit, 3 dit n jav dhe zhduken pas 3 muajsh (rregulli i 3-shit i Wessel). Problemi i msiprm duhet t prballohet n dy drejtime: shmangia e ankthit t nns si dhe gjetja edhe shrimi i nj shkaku t mundshm t dhimbjeve t barkut. Shkaqet pse ndodhin kto dhimbje t barkut jan t ndryshme dhe t shumta. Nj vizit e kujdesshme e mje-
kut duhet t prjashtoj smundje t stomakut dhe zorrve, alergjit etj. dhe pastaj duhet menduar pr ndonj rregullim tjetr: marrdhnie jo e drejt nn - fmij dhe/ose familje - fmij, fmij m i ndjeshm se zakonisht ndaj ngacmimeve t mjedisit. Duhet t tregojm kujdes n nj gj: E qara e vazhdueshme e fmijs nuk shkaktohet nga ushqyerja e paprshtatshme me gji dhe nna duhet t vazhdoj ta ushqej fmijn e vet me gji; edhe ather kur ai ushqehet me qumsht artificial, nuk duhet q t shtohet sasia e qumshtit q i jepet fmijs, ose t ndryshohet marka e qumshtit. Prtej hudhrs, syrit t keq dhe nuskave si ti qetsojm dhimbjet e barkut? Mjetet popullore, me an t t cilave njerzit prpiqen t pushoj-
116
PJESA I
n dhimbjet e barkut, jan nga m t ndryshmet : frkimi i barkut, lesh deleje i ngroht ose prher n bark, prkundja e parreshtur e fmijs, xhirot e pafundme n mes t nats n t gjith shtpin, vendosja n bark e t voglit e deri tek zakone popullore q kan t bjn pak me shkencn si yshtja kundr syrit t keq, t knduarit nga njeriu i mir, nuskat etj., etj. Duhet t themi se ndoshta ia vlen q nna tì provoj t gjitha gjrat q i thot mendja, qoft mjekimet e ndryshme popullore, qoft gjrat e tjera q i sugjerohen pr kt qllim, por asnjra nuk garanton shrimin prej dhimbjeve t barkut. Do t ishte e kshillueshme q t provohet nj ninull, nxitja e gromsimave tek fmija dhe sidomos nj shtitje me karroc, ose me makin prjashta (sht nj ila q nuk t gabon), sepse m s fundi edhe shpjegon pse-n e dhimbjeve t barkut. Vmendje e veant duhet ti kushtohet rregullimit t diets, n rastet kur dhimbjet e barkut nuk jan t lidhura me faktort e prmendur m lart. Por rregullimi i diets duhet t bhet me shum kujdes. Nqoftse bebi ushqehet me gji, do t ishte me vend q nna t shmangte nga dieta ushqi-
me me veori alergjinizuese si qumshti, veza dhe peshku. Por nqoftse dhimbjet e barkut nuk qetsohen brenda 3 - 4 ditve, sht e kot q t vazhdohet me kt regjim t kufizuar. Nqoftse fmija ushqehet me qumsht artificial, ather duhet q t kshillohet qumsht me prmbajtje jo alergjinizuese. Ndrprerja e dhimbjeve t barkut pas nj ushqimi t till vrteton alergjin nga qumshti i lops. N fakt sht vrtetuar se fmijt t cilt shprehin dhimbje t barkut, vuajn m von nga rregullime q n baz t tyre kan alergjin.
KUR QUMSHTI I NNS SHT VRTET I PAMJAFTUESHM

ham m sipr se jan t rralla rastet, n t cilat rezulton se qumshti i nns sht i pamjaftueshm (Hypogalaktia). N raste t tilla rritja e fmijs nuk sht n prputhje me normn. Pikrisht ky sht momenti q mjeku i fmijs (asnjher vet nna) t vendos pr plotsimin e qumshtit t nns edhe me nj qumsht tjetr (qumsht artificial). Kjo lloj ushqyerje quhet ushqyerje e przier (qumsht nne + qumsht artificial).
MUAJI I PAR
117
Ushqyerja e przier mund t realizohet: ose duke i dhn qumshtin artificial fmijs, pasi e kemi vendosur njher n gji, ose duke e vendosur fmijn nj vakt n gji dhe vaktin tjetr i japim qumshtin artificial. Veprimi n kt mnyr sht i paraplqyeshm pr disa arsye. Para s gjithash shmanget przierja e t dy llojeve t ndryshme t qumshtit (qumshtit artificial me qumshtin e nns), t cilt kan veori t ndryshme si n shije, ashtu edhe n tretshmri. Nj motorr edhe me naft edhe me benzin, nuk na jep maksimumin e vet! Nga ana tjetr ka rndsi edhe m t madhe shmangia e takimeve t shpeshta me biberonin, sepse mund ta orientojn fmijn. Kujtojm gjithashtu se thithja e gjirit bhet ndryshe nga thithja e biberonit. Prve ksaj, studimet kan treguar se prdorimi i hershm i biberonit (veanrisht para se fmija t vihet pr her t par n gji) sht prgjegjs pr dshtimin e ushqyerjes me gji.
Ushqyerja e przier mund t jet: Plotsuese: Qumshti articial jepet pasi sht vendosur fmija m par n gji. Alternuese: Nj vakt gji dhe nj vakt qumsht articial.
Midis shkaqeve t ndryshme t ndrprerjes s ushqyerjes me gji dhe kshillimit pr t filluar ushqyerjen artificiale, qoft pr arsye t nns, qoft pr arsye t fmijs, s pari duhet t bhet nj dallim i qart midis pengesave t prkohshme dhe t prhershme pr ushqyerjen me gji. N kt mnyr shmangen vendimet e padobishme dhe t shpejtuara, q ndodhin jo rrall. Mos harroni se ka raste n t cilat vrtet fmija e ka t pamundur t kap gjirin, por kjo nuk do t thot q nuk mund t ushqehet me qumsht nne; n t tilla raste duhet t shtrydhet gjiri dhe fmijs tì jepet qumsht i shtrydhur. Smundje t lehta t nns, si pr shembull nj bronkit, nj grip i leht, diarreja etj. nuk prbjn motiv pr t ndrprer ushqyerjen me gji. Prkundrazi, nse nuk i jepet qumsht gjiri, fmijs mund ti ngjitet m leht smundja n fjal t nns, sepse dihet q me qumshtin e gjirit, fmija merr dhe trupzat mbrojts. Edhe tuberkulozi n vetvete nuk prbn penges pr ushqyerjen me gji, sepse dihet q smundja prcillet nprmjet frymmarrjes dhe jo me qumshtin e nns. Ilaet kundr tuberkulozit kalojn n sasi t kufizuar n qumsht, prandaj edhe n kt drejtim nuk prbjn nj problem. Sidoqoft
118
PJESA I
,duhet t tregohet kujdes dhe problemi duhet par nga mjeku n shum an. Ushqyerja me gji dhe kontracepsioni Ushqyerja natyrale ndihmon nnn q t mos mbetet shtatzn gjat kohs q v n gji bebin e vet. Natyra e ka programuar nj gj t till n mnyr t prkryer, q fmija i vogl t siguroj nevojat e veta. Sidoqoft, siguria nuk sht absolute, prandaj dhe nuk i duhet besuar n mnyr t verbr. Kur nj grua dshron me ngulm t mbrohet nga nj shtatzani e re, mund t prdor mnyra t ndryshme kontraceptive. M e mir nga gjithka, do t ishte prdorimi i asaj q quhet minipilul, q ka n prmbajtjen e vet progestativ. Kjo pilul mundet t jap nj fluks t rrem gjaku (menstruacionesh) tek nna, pr t ciln nuk duhet shqetsuar. Kujdes duhet t tregohet kur prdoret pilula me prmbajtje estroprogestative dhe si nna, ashtu dhe fmija duhet t vzhgohen pr shenja t mundshme. Kjo pilul m tepr se sa ndryshon prmbajtjen e qumshtit, e ul prodhimin e tij. Sigurisht q do lloj kontracepsioni duhet filluar vetm dhe vetm me rekomandimin e mjekut specialist, asnjher vet.
KUJDESI I NNS PR VETEN N LIDHJE ME USHQYERJEN ME GJI
os u shqetsoni nse barku juaj sht i madh dhe kmbt t fryra. Pr nj koh t shkurtr gjithka do t kthehet si m par. Edhe pse jeni t lodhura, t drrmuara nga pagjumsia, prpiquni t gjeni koh pr tu kujdesur pr paraqitjen tuaj. Krkoni ndihm nga bashkshorti ose familjar t tjer, nj shoqe, apo merrni nj kujdestare, qoft dhe nj her n jav dhe kt koh kushtojani vetm vetes suaj. Kjo do tju ndihmoj tju ngrihet humori. Edhe kur ushqen me gji fmijn e vet nna mundet: t haj pothuaj gjithka q i plqen mund t bj plazh dhe t marr rreze me llamb ultravjollc (t nxihet n solar) t lyej dhe t trajtoj flokt. Ushqyerja e nns Nna q e ushqen fmijn e vet jo vetm mund t haj far i plqen, por edhe duhet t haj pak m shum gjat gjith kohs q ushqen me gji fmijn e vet. Jan t gabuara zakonet popullore q i ndalojn nns ushqime t caktuara. Sa m e larmishme dieta, aq m mir sht! Ajo mund t haj djath dhe t pij qumsht sipas
MUAJI I PAR
119
dshirs. Disa prej ushqimeve q mund t shkaktojn alergji si peshku, veza, arrat e lajthit etj., thuhet se duhet t shmangen, por n fakt edhe po t mos merren, nuk arrijn t parandalojn alergjin tek bebi. Ndrkaq, nuk sht e vrtet se marrja e perimeve nga nna shoqrohet me t dala jasht me ngjyr jeshile tek fmija. Ky sht thjesht nj besim jo i vrtet: a keni par ndonjher q qumshti t ket ngjyr jeshile?! Prkundrazi, gruaja q sapo ka lindur duhet t haj me shumic fruta dhe perime, me qllim q t luftohet kapsllku. Gjat periudhs q ushqen me gji, nna nuk duhet t bj dieta dobsuese: qumshti i nns prodhohet duke konsumuar energjit ushqimore t saj, prandaj edhe duhet t haj kur i hahet, prndryshe mund t krijohen mungesa n ndonj lnd ushqimore t rndsishme tek fmija. Po kur nna sht kaps? I duhet t haj fruta dhe perime t ziera ose t gjalla, duhet t marr buk t zez dhe duhet t pij shum lngje. Nuk duhet t marr ilae nxits t zorrve (laksativ), sepse mund t kalojn n qumsht dhe t japin diarre tek fmija
Nna q ushqen me gji, duhet t lodhet sa m shum q t jet e mundur Edhe pse rrmuja q shkakton bebi sht e madhe, ajo duhet t gjej momentet pr tu lodhur vet. Nuk ka pse ti bhen analizat qumshtit t gjirit sht tashm nj gj e harruar dhe e padobishme; nuk shkakton gj tjetr vecse ankth, probleme dhe turbullim. Nga t gjith pranohet se n qumshtin e gjirit nuk mungon asgj dhe nuk ka asgj q t mund t bj dm. Nse mungon dika, kjo i takon nns (prandaj dieta e saj duhet t jet e bollshme dhe e shumllojshme). Pr m tepr qumshti i nns e ndryshon prmbajtjen e vet edhe nga nj vakt n tjetrin, pr tìu prgjigjur krkesave t fmijs Miopia e okulistit Rnia e shikimit gjat shtatzanis nuk sht thjesht nj bestytni popullore, por nj ndodhi reale. Por nga ana tjetr nuk sht aspak e vrtet se ushqyerja me gji e keqson shikimin, prandaj sht e padrejt kshilla e shum okulistve pr t mos lejuar nnn tì jap gji fmijs s vet, se ka nj problem me syt.
120
PJESA I
Disa kshilla pr prindrit

BIBERONAT (PAQTUESIT)
dhe bebi t zgjohet. Kur rritet dhe arrin t koordinoj lvizjet, ai e gjen dhe e fut prap n goj, por kur sht i vogl, ai mund t qaj q ju tia fusni n goj. Bebet q thithin gishtat e tyre jan m rehat, sepse duart e tyre jan gjithmon aty dhe t gatshme. Kur t bleni biberonin, duhet t kini parasysh q t jet i pandashm (disa modele ndahen n dy pjes), t mund t zjehet, t duroj temperatura t larta, t lahet n lavastovilje (makinn larse t enve). Deri sa t bhet 6 muajsh duhet t vlohet disa her n n dit, q bebi t mos rrezikohet nga infeksionet, sepse sistemi i tij imunitar sht akoma duke u pjekur. Mbas ksaj moshe rreziku q ai t marr nj infeksion n kt mnyr sht shum i vogbiberoninat me sapun dhe ta shplani me uj t pastr. Ka dy masa biberonash, njri pr gjasht muajt e par dhe tjetri pr fmijt mbi kt mosh. Ju mund t gjeni forma t ndryshme t tyre n treg. Mbasi t gjeni cilin preferon bebi juaj, bleni m shum se nj, pasi shpesh ato bien n tok apo
rindrit kan mendime t ndryshme mbi biberonat pr nga forma, disa nuk pranojn iden t qetsojn bebin me nj objekt dhe t tjer mendojn n mnyr t gabuar, se paqtuesi mund ta dmtoj. Paqtuesit nuk shkaktojn ndonj problem mjeksor apo psikologjik. Nse bebi juaj do q t thith edhe mbasi sht ngopur, ather paqtuesi do ta zgjidh kt problem. Paqtuesi sht menduar pr t knaqur nevojn e bebit tuaj pr t thithur, por jo pr t zvendsuar vaktet. Pra ofrojini bebit tuaj biberonin ndrmjet vakteve ose mbas vaktit, athere kur jeni t sigurt se bebi sht i ngopur. Nqoftse ju i ofroni biberonin kur sht i uritur, ai do t nevrikoset. Kini parasysh se paqtuesi prdoret pr t ndihmuar bebin jo pr rehatin tuaj, prandaj lreni bebin t vendos vet nse e do apo kur e do at. Disa bebe e duan biberonin kur duan t flen. Problemi n kt rast sht se ai shpesh mund t bjer
MUAJI I PAR
121
nuk i gjeni ather kur ju duhen m shum. Megjithat, asnjher mos e zgjidhni kt problem duke ia varur bebit n qaf, sepse mund ta mbys. Gjithashtu mos prdorni biberon t prodhuar vet, sepse mund ta coptoj dhe ta glltis.
Doni dik q t shtis fmijt e tjer, ti marr e ti oj n shkoll, t bj pazarin etj? Kur t vendosni se far doni, zgjidhni personin dhe sigurohuni q personi q zgjodht, t pranoj dhe t kuptoj krkesat tuaja.
GJETJA E NJ DADOJE
SHTITJA
jri i freskt dhe ndryshimi i mjedisit jan t dobishme jo vetm pr bebin tuaj, por dhe pr ju, q n muajin e par, prandaj nxirreni bebin pr shetitje kur koha sht e mir. Kini kujdes ta vishni sipas kohs, sepse deri n fund t vitit t par ai akoma nuk sht pjekur pr t kontrolluar temperaturn e brendshme dhe pr ta rregulluar at, kur ekspozohet n t ngroht apo n t ftoht. Kt rol duhet ta luajn rrobat, duke e mbajtur ngroht, kur sht ftoht dhe duke e ndihmuar te ajroset, kur sht vap. Zakonisht, bebi duhet t vesh nj rrob m shum se ju. Lkura e bebit tuaj sht shum e ndjeshme ndaj diellit. Sidomos gjat gjasht muajve t para, ju duhet ta mbroni nga ekspozimi direkt apo i reflektuar i djellit (nga uji, rra etj.) sa m shum t jet e mundur. N e duhet ta nxirrni n diell, visheni leht, me rroba me ngjyra t elta dhe me kapele, shami apo adr, pr t mbroj-
hum nna kan nevoj pr ndihm kur vijn me bebin n shtpi mbas lindjes. Nse babai mund t marr pushim nga puna pr rreth dy jav, kjo gj sht e zgjidhur. Nse jo dhe nse financat e familjes nuk ju lejojn t punsoni dik, zgjidhja m e mir sht ndonj i afrm ose shoqe. sht e kshillueshme q kto probleme t zgjidhen q prpara dhe mos t lihen pr mbas lindjes. Ju duhet ta przgjidhni me kujdes ndihmn q krkoni. Krkoni ndihm nga ato q me t vrtet ju ndihmojn. Mos harroni se qllimi juaj sht t ulni stresin n shtpi, jo ta shtoni at. Para se t thrrisni dik, vendosni se pr far lloj ndihme keni nevoj duke i br vetes kto pyetje: Doni dik q tju mbaj bebin apo t bj punt e shtpis, t gatuaj apo t gjitha s bashku? N far orsh e doni kt ndihm?
122
PJESA I
tur kokn dhe fytyrn nga dielli. Kremrat mbrojts ndaj diellit nuk rekomandohen n kt mosh. Gjat peridhs s nxeht duhet t kini kujdes: Mos i lini sendet e bebit (karrigja e makins, mbajtse t ndryshme ) pr nj koh t gjat n diell. Pjest e tyre metalike apo plastike mund t nxehen shum dhe ta djegin bebin. Kontrolloni temperaturn e siprfaqes s ktyre objekteve, para se t vendosni bebin. N koh t ftoht dhe t keqe mbajeni bebin sa t jet e mundur brenda, por nse duhet t dilni duhet ta vishni mir me xhakovent/xhup dhe kapu t ngroht pr t mbuluar kokn dhe vesht. Pr t kuptuar n se sht ngroht, kontrollohen duart, kmbt dhe gjoksi. Duart dhe kmbt jan pak m t ftohta se temperatura e gjoksit. Nse kmbt, duart dhe gjoksi jan t ftohta, futeni n nj mjedis t ngroht, zhvisheni, jepini dika t ngroht dhe shtrngojeni n gjoks, n mnyr q t ngrohet nga trupi juaj deri sa ti normalizohet temperatura e trupit. Shtimi i rrobave apo shtresave para se t ngrihet temperatura, vetm sa pengon ndryshimin e temperaturs se trupit (e burgos at), pra prdorni metodat e tjera, para se te shtoni rrobat apo mbulesat.
T UDHTOSH ME BEBIN
dhtimi me beben tuaj n mu-ajt e par sht gjja m e kollajshme q ju do t bni ndonjher. E vetmja gj pr t ciln duhet t kujdeseni sht rehati i bebit, q nnkupton stomakun plot, panolina t pastra dhe nj vend t but pr tu shtrir dhe pr tu ulur. Nse ju do t plotsoni kto nevoja baz, bebi juaj do t udhtoj pa u ankuar. Suksesi qndron n ruajtjen e zakoneve dhe orareve sa m shum q t jet e mundur. Udhtimet e gjata q shoqrohen me ndryshime t zonave kohore, mund t regullojn oraret me t cilat sht msuar bebi juaj, prandaj do ti duhen disa dit t msohet me orarin e ri. Vazhdoni t ruani oraret e vjetra. Pr t rriturit sht m e kollajshme t ndryshojn oraret, por i vogli nuk t fal nse i vjen pr t ngrn apo fjetur. Nse ju do t rrini m shum se tre dit, bebi do t filloj t rregulloj oraret e veta sipas ors s vendit. Ju duhet t rregulloni oraret sipas krkesave t tij. Bebi do t prshtatet m kollaj nse merrni me vete disa gjra t njohura pr t: nj batanije me t ciln i plqen t flej, sapunin me t cilin lahet zakonisht, peshqirin,
MUAJI I PAR
123
lojrat q plqen gjat banjs. Jepini ushqimin e zakonshm, pasi kjo nuk sht koha pr t provuar formula t reja. sht mir q kur t prgatisni valixhen, t merrni nj ant t veant m gjrat e bebit. Kjo e bn m t leht t gjeni dika q krkoni, dhe pakson mundsin q t harroni ndonj gj. Gjithashtu ju duhet nj ant e madhe pr lojrat, shishet, panolinat, kremrat, pecetat fshirse. Mbajeni kt ant gjithmon me vete. Kur udhtoni me makin, sigurohuni q e keni lidhur mir bebin n karrigen e makins (pr bebe). Vendi m i prshtatshm sht sedilja e mbrapme. Nse fmija juaj ushqehet me qumsht artificial, merrni me vete m tepr qumsht nga sa ju nevojitet, sepse mund t ndodh q t zgjatet udhtimi. Kujdesuni ta mbani qumshtin n mjedis t prshtatshm.
shum m pak probleme se sa kur rritet. Pr pushimet n bregdet Nuk sht e vrtet q fmija nuk duhet t ohet n plazh pr pushime, por t gjith t vegjlit jan delikat dhe nevojitet t mbrohen nga dielli. Cilat jan veprimet e diellit n lkurn e njeriut? Dihet q n rrezet e diellit prmbahen rrezet e quajtura ultravjollc dhe infra t kuqe. Veprimet q ka dielli mbi lkurn e njeriut, jan t lidhura me kto rreze. Ato mund t jen veprime afatshkurtra dhe afatgjata, pozitive dhe negative: Veprimet pozitive: Ngrohja e lkurs n saj t rrezatimit infra t kuq Veprimi kundr rakitizmit pr shkak t prodhimit t vitamins D nga rrezet ultravjollc Veprim antidepresiv Veprimet negative Eritema diellore Veprimet afatgjata Prmirsim i disa smundjeve t lkurs (dermatiti atopik rrjebulla, psoriaza, vitiligobyth pule...) Pigmentim i von q fillon rreth dy dit pas ekspozimit n diell Plakje e lkurs Favorizim i disa tumoreve t lkurs prej qndrimit t zgja-
SI T PRGATITEMI PR PUSHIMET E PARA ME BEBIN

und ti programoni pushimet tuaja sipas qejfit; edhe pse i vogl, fmija nuk prbn penges pr pushimet. Ai mund t udhtoj me makin, mund t shkoj n bregdet ose malsi, bile krijon
124
PJESA I
tur nn rrezet ultravjollc A dhe B. Kush veanrisht duhet t mbrohet nga dielli? T gjith fmijt e vegjl me aftsi t pakt pr mbrojtje natyrale nga dielli (fmijt me albinizm ose kseroderm pigmentoze) T gjith fmijt me nj smundje t lkurs t shkaktuar nga ekspozimi n diell (fotodermatit) Fmijt q marrin disa ilae (fotosensibilizuese) q rrisin ndjeshmrin e lkurs ndaj ekspozimit n diell Fmijt me smundje q e rrisin ndjeshmrin e lkurs ndaj rrezatimit diellor Prse duhet t mbrohen fmijt nga rrezatimi diellor? Sasia e melanins s prodhuar n fillimet e jets sht shum e pakt, por gradualisht me rritjen e fmijs, edhe prodhimi i saj rritet. Studimet epidemiologjike kan treguar se ekspozimi i zgjatur n fmijri (<15 vje) ndaj rrezatimit diellor, shoqrohet me rrezik m t madh pr tumore t lkurs. N fakt, rreziku pr tumor t lkurs n pjesn m t madhe prcaktohet nga mnyra se si nj individ sht mbrojtur nga rrezet ultravjollc n vitet e para t jets, ndrsa kujdesi ndaj rrezatimit ultravjollc n vitet e mvonshme duket se ndikon m pak n shfaqjen e tumoreve t
lkurs. Disa rregulla q duhet t kemi parasysh: Nuk sht e domosdoshme t shkoni n bregdet, n qershor, ose shtator, jan po ashtu t prshtatshm edhe korriku e gushti. sht pa kuptim q t rrish n qytet kur vapa sht n kulm, ose t shkosh n bregdet kur klima sht ende e ftoht. Duhet t shmanget ekspozimi n diell nga ora 10.00 16.00, kur edhe prqndrimi i rrezatimit ultravjollc sht m i larti. Shmangini qndrimet e zgjatura t drejtprdrejta n diell asnjher mos lejoni q fmija t flej nn diell Sa her q e nxirrni pr shtitje fmijn, sht mir q t mos prdoret xhepi (kanguri), por t shtitet me karroc me strehn mbrojtse dhe duke alternuar her hije dhe her diell. Mbajeni prjashta me nj kapele me streh dhe gjithmon t veshur me nj bluz t holl pambuku dhe t bollshme. Nxiteni fmijn t pij shum uj pr t zvendsuar lngjet e organizmit q avullojn nga vapa. Shmangeni prdorimin e produkteve t lkurs q nxisin nxirjen e lkurs Mos e konsideroni adrn e diellit ose futjen n det si nj
MUAJI I PAR
125
mbrojts t mir Mos prdorni ilae ose kremra q rrisin ndjeshmrin e lkurs ndaj rrezatimit (p,.sh prometazina, disa prodhime kozmetike etj.) Koha e ekspozimit n diell shtohet gradualisht (deri n 1015 min.) Prdorni nj produkt me mbrojtje maksimale Prdoreni lndn mbrojtse disa her gjat dits (afrsisht do 2 or dhe pas do larjeje n det) Zgjidhni nj produkt t pranueshm nga fmija edhe nga ana kozmetike, edhe nga aroma etj. Kujdes me kremrat kur fmija sht m pak se 6 muajsh. Ata mund t frkojn syt, ose mund ta fusin n goj kremin. Mbrojtja e fmijs nga rrezatimi diellor sht thelbsore pr parandalimin e tumoreve t lkurs n mosh t rritur Kshillohuni me mjekun tuaj pr do shfaqje t papritur, ose n rast se fmija juaj ka nj problem q shoqrohet me ndjeshmri t lkurs ndaj rrezatimit diellor. Pushimet n mal Fmija mund t ohet pr pushime edhe n mal, pa krijuar ndonj problem t veant. N prgjithsi, si rregull, kshillohet q t shmangen pikat turistike mbi 2000 m. Edhe ekskursionet jan po ashtu t parrezikshme pr fmijn.
FAMILJA ME NJ ANTAR T RI
Nj mesazh i veant pr nnat Nj nga arsyet q muaji i par sht shum i vshtir, sht se ju akoma nuk e keni marr veten nga stresi i shtatzanis e i lindjes. Mund t duhen jav para se trupi juaj t normalizohet (sidomos mbas epiziotomis prerjes dhe qepjes vaginale, apo operacionit). Gjithashtu mund t keni dhe ndryshime t humorit, si rezultat i ndryshimeve hormonale q ndodhin n trupin tuaj. Mund t keni shprthime t qari pa ndonj arsye t veant, ose depresion t leht n javt e para. Kto emocione mund t shtohen nga lodhja q vjen nga pagjumsia. Nse ju provoni t ashtuquajturn paslindjen blu ose depresionin e paslindjes, mund t ndjeheni jo normale, t turproheni apo t mendoni se jeni nn e keqe. Kujtohuni q kjo sht normale mbas lindjes. Edhe baballart nganjher ndjehen t mrzitur dhe t uditshm mbas ardhjes s nj bebi t ri n shtpi. Pr t ruajtur veten nga dominimi i simptomave blu n jetn tuaj dhe mbi gzimin e bebit, shmangni vetizolimin n javt e para. Mundohuni t pushoni kur bebi pushon, kshtu nuk do t mbilodheni. N se kto shqetsime vazhdojn m tepr se disa jav, apo bhen m t rnda, krkoni ndih-
126
PJESA I
mn e nj specialisti, psikoterapisti apo psikologu. Vizitort mund t ndihmojn pr t kaluar momentet blu, duke gzuar s bashku me ju pr ardhjen e bebit. Por ata mund t jen edhe t lodhshm pr ju dhe t dmshm pr bebin, duke e ekspozuar ndaj infeksioneve. Prandaj paksoni numrin e vizitorve gjat javve t para. Krkojini vizitorve t lajmrojn prpara se t vijn dhe t bjn vizita t shkurtra, dhe nse bebi juaj shqetsohet nga njerzit, mos lejoni njeri jo t familjes ta mbaj apo ti afrohet. Nse shqetsoheni nga telefonatat, hiqni zilen e telefonit dhe vendosni sekretarin telefonike. Me ardhjen e bebit sht e vshtir t merresh njkohsisht dhe me punt e shtpis. Krkoni ndihm nse keni mundsi, nse jo bni m t domosdoshmet. Tani prqndrohuni vetm tek bebi. Nj mesazh i veant pr baballart Kjo periudh sht shum stresuese pr iftin. sht pothuaj e pa mundur t gjejn koh dhe aq m pak energji pr njri tjetrin. Ndrmjet krkesave pa fund t bebit, nevojave t fmijve t tjer, punve t shtpis dhe puns, nse bashkshortt nuk ndihmojn njri tjetrin, do t filloj nj prleshje midis tyre. N kt
koh disa baballar e ndjejn veten t mnjanuar nga vmendja dhe afeksioni i nns pr fmijn, sidomos kur fmija sht me gji. Problemi vshtirsohet akoma m shum, sepse marrdhniet seksuale jan t ndaluara pr disa jav nga mjeku, por edhe po t ishin t lejuara, shumica e grave nuk jan t interesuara n aktivitetin seksual pr njfar kohe mbas lindjes, si pasoj e lodhjes fizike dhe stresit emocional. Ky konflikt si dhe ndjenja e xhelozis q mund t nis n kt koh, sht e prkohshme. Shpejt jeta do t hyj n rutinn e vet t zakonshme, q do tju jap dhe nj her pak koh pr vete, pr t rindrtuar jetn tuaj seksuale dhe sociale. Ndrkoh, bni prpjekje t kaloni pak koh vetm ju t dy. Dhe mos harroni se t puthurat dhe prkdheljet jan t nevojshme edhe pr njri-tjetrin, jo vetm pr bebin. Pr kto arsye, sht shum e rndsishme q babai t harxhoj ca koh duke luajtur dhe mbajtur bebin. Kjo do ta lidh m shum emocionalisht me bebin. Bebet me baballart qeshin dhe lvizin kmbt dhe duart edhe m shum se me nnn. Me nnn loja sht m e qet dhe m e but. Pr bebin t dyja kto jan t rndsishme, prandaj n kujdesin pr t duhet t
MUAJI I PAR
127
prfshihen t dy prindrit. Vllezrit dhe motrat Me ardhjen e bebit, fmija tjetr e ndjen veten t braktisur. Ai mund t jet mrzitur q n momentin q nna shkon n spital, sepse sht hera e par q ndahet pr koh t gjat prej saj, por edhe kur nna kthehet n shtpi, fmija nuk arrin t kuptoj se ajo sht e lodhur dhe ska fuqi t luaj me t. Pr m tepr tani t gjith merren me bebin dhe i kushtojn gjith vmendjen q dikur i kushtohej atij. sht n dor t prindrve t sigurojn fmijn se e duan dhe vlersojn shum dhe ta ndihmojn t kuptoj situatn e re t krijuar n familje. Ktu jan disa sugjerime si t ndihmojm fmijt m t mdhenj dhe ti prfshijm n jetn e bebit n javt e para: Nse sht e mundur merrini fmijt t vizitojn nnn dhe bebin n maternitet. Kur t ktheheni n shtpi me be
bin, sillini nj dhurat fmijs tjetr pr t festuar s bashku. Caktoni nj koh pr ta kaluar vetm, me secilin nga fmijt. Kur t bni fotografi bni disa vetm me fmijt e rritur si dhe nxirrni fmijt bashk me bebin. Krkojini gjyshrve dhe t afrmve ti marrin n shtitje n kopshtin zoologjik, n nj film, ose thjesht pr drek. Kjo mund ti ndihmoj n astet kur ndihen t braktisur. Sidomos n muajt e par, kur ushqyerja me gji sht e shpesht, ata mund t bhen xheloz nga intimiteti q ju keni me bebin gjat ushqyerjes. Tregojini se ju mund ta ndani kt intimitet duke treguar prralla, histori, duke lexuar libra dhe duke br biseda. Gjat ksaj kohe mund t krijohet mundsia t flisni dhe pr problemin e xhelozis. Kjo do ti ndihmoj ta pranojn m leht situatn.
128
0 - 4 MUAJ
Pjesa II VITI I PAR
130
1 0 - 4 muaj
Karakteristikat e rritjes dhe t zhvillimit
jat ktyre muajve t hershm udit e foshnjris vazhdojn t shpalosen. Rritja ecn me hapa t shpejt. Sistemet e trupit jane t stabilizuara m mir, temperatura, format e frymmarrjes dhe rrahjet e zemrs fillojn t bhen m t rregullta. Periudhat e gjata t qendrimit zgjuar ndikojn n zhvillimin personal dhe social t fmijs. Reagimi ndaj njerzve t tjer fillon t shfaqet n momentin q bebi praktikon dhe knaqet duke prdorur syt e tij pr t eksploruar mjedisin. Duke kuptuar se rreth tij ndodhen dhe njerz t tjer, bebi gradualisht krijon nj ndjenj besimi dhe lidhet emocionalisht me prindrit dhe kujdestart. Ndrkoh q e qara mbetet rruga kryesore e komunikimit dhe e trheqjes s vmendjes s t rriturit, fillojn t shfaqen gradualisht aftsi komunikimi m komplekse. Bebi fillon t gjej nj knaqsi t madhe n imitimin e tingujve t t folurit dhe gjesteve t t tjerve. Ai mson vazhdimisht gjat gjith orve q rri zgjuar, ku prdor aftsi t reja pr t njohur botn, pr t marr informacion pr nj mjedis ende t ri dhe t panjohur. Gjithsesi sht e rndsishme t theksojm edhe nj her se zhvillimi mendor, zhvillimi i lvizjeve dhe zhvillimi i perceptimit (perceptim = procesi i marrjes, analizimit, prpunimit dhe dhnies kuptim t informacionit q merret nga bota e jashtme) jan t lidhur ngusht me njri- tjetrin dhe sht e pamundur ti ndash gjat ktyre muajve.
0 - 4 MUAJ
KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE T ZHVILLIMIT
131
RRITJA DHE KARAKTERISTIKAT E RRITJES

Gjatsia mesatare sht 50.868.6 cm: rritet afrsisht 2.54 cm n muaj (matja bhet me fmijn shtrir n shpin, nga maja e koks deri n fund t thembrs, gjunjt shtrir drejt dhe shputa n knd 900. Pesha mesatare sht 3.6-7.3 kg: pesha e femrave sht disi m e vogl se e meshkujve. Shtimi n pesh sht afrsisht 110-220 gram n jav. Ritmi i frymmarrjes sht afrsisht 30-40 frymmarrje n minut: ritmi rritet dukshm kur bebi qan, apo sht duke br dika. Temperatura normale e trupit lviz nga 35.70-37.50 C. Perimetri i koks dhe i gjoksit jan afrsisht t njjt. Perimetri i koks rritet afrsisht 1.9 cm n muaj deri n dy muaj, m pas rritet 1.6 cm pr muaj deri n 4 muaj. Rritjet jan nj tregues i rndsishm i vazhdimsis s rritjes s trurit Vazhdon t marr frym duke prdorur muskujt e barkut. Fontanela posteriore (hapje e kockave t kafks n pjesn e pasme t koks tek bebet, gjat procesit t kalcifikimit t plot t tyre) mbyllet n muajin e dyt. Fontanela anteriore (hapje e
kockave t kafks n pjesn e siprme t koks tek bebet dhe fmijt deri 2 vje, gjat procesit t kalcifikimit t plot t tyre) mbyllet afrsisht n 2 vje Fytyra mbetet e ndjeshme dhe irritohet leht. Duart dhe kmbt jan t s njjts gjatsi, madhsi dhe form: t mbledhura leht dhe t shtrira. Kmbt mund t duken shum pak t harkuara. Shputa duket e shesht, pa hark. Qan me lot. Syt fillojn t lvizin t dy njkohsisht. Bebi fillon t shoh ngjyrat.
ZHVILLIMI LVIZOR
Reflekset jane aktivitete automatike t pavullnetshme. N kt periudh t zhvillimit, sjelljet lvizore refleksive fillojne t ndryshojn: Reflekset e krkimit dhe thithjes jan t zhvilluara m mir Muskujt e qafs fillojn t aktivizohen n mnyr t vullnetshme pr t mbajtur gradualisht kokn. Refleksi i prtypjes dhe lvizjet e gjuhs ende nuk jan formuar mir: bebi ende nuk sht n gjendje t kaloj ushqimin n pjesn e pasme t gojs Refleksi i kapjes fillon t integrohet gradualisht Refleksi Landau shfaqet afrsisht n mes t ksaj periudhe:
132
PJESA II
VITI I PAR
nse fmijn e mbajm n pozicionin barkas mbi dorn ton, ai prgjigjet duke ngritur kokn drejt lart dhe duke shtrir plotsisht kmbt. Kap lodrat duke prdorur t gjith dorn, por nuk ka forc pr ti mbajtur ato. Duart jan thuajse gjat gjith kohs t hapura ose gjysm t hapura. Toni dhe zhvillimi i muskujve jan t njjt, si pr femrat dhe pr meshkujt. Fuqia e muskujve dhe kontrolli prmirsohen: lvizjet gradualisht fillojn t bhen m t buta dhe m t qllimshme. Ngre kokn dhe gjith trupin mbshtetur mbi parakrah, kur sht n pozicionin barkas. N fund t ksaj periudhe bebi kthen kokn nga njra an te tjetra, kur sht shtrir n shpin mund t ngrej pak kokn nga dysheku n vij t drejt me trupin. Pjest e siprme t trupit jan m aktive: sjell duart prpara fytyrs, rrok duart, lkund kraht, krkon t kap lodra dhe sende t ndryshme. N fillim bebi kthehet nga prmbys n shpin, duke kthyer fillimisht kokn nga njra an dhe trupi ndjek kt lvizje duke u rrotulluar. Afr fundit t ksaj periudhe, bebi rrotullohet n mnyr t vullnetshme nga prmbys n shpin dhe pastaj anash.
Jo t gjith, por nj pjes e mir e fmijve tre muajsh mund t ngren kokn lart n nj knd 900.
Figura 10. Ngrihet mbi parakrah N fillim t ksaj periudhe, nse vendoset ulur, koka varet mbrapa dhe trungu sht shum i harkuar. M von, mund t ulet, duke i mbshtetur pak kokn. Rreth muajit t katrt shum bebe mund t ulen me mbshtetje, duke mbajtur kokn drejt e po ashtu edhe me shpinn pothuaj drejt; i plqen t rrij ulur n nj ndenjse fmijsh ose ta mbajn n prehr. Zhvillimi i aftsive lvizore varet nga ushqyerja e bebit, nga mirqenia e tij, shndeti i mir dhe mundsit q i jepen pr t lvizur vet. Bebet e lidhur n pelena, n djep, n krevat ose n ndenjse, kan mundsi t pakta t msojn se si punon trupi i tyre. Pr ta ndihmuar bebin tuaj, ndryshoni pozicionin e tij shpesh her gjat
0 - 4 MUAJ
133
dits, ulur, prmbys, n kurriz, pr t nxitur sa m shum aktivitetet fizike. Nxisni aktivitetet fizike duke e ulur bebin, duke br sikur po fluturon me kraht hapur, duke kalruar mbi kmbt tuaja. Ndihmojeni t rrotullohet duke vendosur nj lodr anash dhe kur shikoni se ai kthehet pak, ndihmojeni pr tu rrotulluar dhe arritur lodrn.
ZHVILLIMI NJOHS DHE I PERCEPTIMIT

Fikson nj objekt q lviz n nj distanc 30.5 cm larg: ndjek pak objektet q lvizin vertikalisht dhe horizontalisht n nj knd 180 grad. Ndjek nj objekt horizontalisht dhe vertikalisht; prpiqet t arrij e t kap objektet Vazhdon t shikoj n drejtim t sendeve q lvizin, por q jan zhdukur nga shikimi. Tregon se njeh deri diku madhsin, ngjyrn dhe formn e sendeve n nj mjedis t njohur - pr shembull, njeh biberonin e vet, por kur shishja sht e prmbysur, biberoni i duket si dika tjetr, pra nuk e njeh. Nuk krkon nj send q bie, ose nj lodr q fshihet nn nj mbules. Pr t tani dika q sht jasht vshtrimit, sht jasht mendjes. Shikon duart me vmendje. Lviz syt nga nj send tek tjetri.
Fokusohet n sende t vogla dhe i krkon ato: zakonisht ndjek lvizjet e duarve t veta. Sheh me radh her nj send, her duart e veta, pastaj sheh prap sendin. Imiton gjeste, si: mirupafshim, duartroket. U gjuan sendeve q jan afr tij, n t majt ose n t djatht, me njfar saktsie. Shikon n drejtim t burimit t tingullit (e gjen se nga vjen zhurma, tingulli, zri). Lidh tingujt dhe ritmin me lvizjet duke lvizur gjat kohs s muziks, kngs ose biseds. Mund t dalloj figurn e prindit nga t huajt, n qoft se ndien edhe zrin, prekjen apo ern e prindit. Fillon t afroj sende n buz. Nxitja, stimulimi i shqisave dhe i lvizjeve t imta dhe t qllimshme do t ndihmojn bebin n zhvillimin intelektual. Flisni me bebin q n fillim. Vrini emra lodrave, sendeve dhe njerzve q ai shikon, emrtoni pjest e trupit, shpjegoni do gj q shikoni. Lexoni vjersha dhe prralla, duke i treguar ilustrimet. Prezantojeni bebin me shum objekte, dyqanin, kishn, muzeumin. Udhtoni me makin, autobus, tren etj. Gjat udhtimit qndroni afr dritares. Edhe n shtpi vendoseni bebin pran dritares, ose mbajeni afr kur lani rrobat apo gatuani. Mund
134
PJESA II
VITI I PAR
ta vendosni gjithashtu prball nj pasqyre ose n mes t tapetit. fardo q t bni, mos e sforconi bebin ose veten pr t arritur dika. Ju luani lojn, zbavituni, t msuarit vjen si shprblim, nj shprblim i rndsishm.
ZHVILLIMI I GJUHS DHE I T FOLURIT

Fillimisht bebi reagon (ndalon qarjet, frikrat) ndaj tingujve, ndaj zrit, zhurms s ziles e m von do t krkoj pr burimin e tingullit, duke kthyer kokn dhe lvizur syt. Kordinon zrin me shikimin dhe me lvizjet e trupit n komunikimin ball pr ball me prindrit dhe kujdestart; mund t ndjek dhe t prpiqet t mbaj vazhdimsin e komunikimit. Belbzon ose gugat kur dikush i flet apo i buzqesh. Gugat duke prdorur tinguj si ah, eh, uh: gjithashtu imiton tingujt e vet dhe pasthirrmat e prodhuara nga t tjert. Qesh me z t lart.
ZHVILLIMI I PERSONALITETIT DHE AI SOCIAL

Mund t imitoj, t mbaj, t prfundoj, dhe t shmang
ndrveprimet, pr shembull: bebi kthehet ose largohet nga nj person ose situat. Reagon ndryshe ndaj ndryshimeve t zrave t t rriturve: pr shembull, mund t ket frik nqoftse zrat jan t lart, t zemruar, ose t panjohur. Knaqet kur e mbajn hopa dhe kur e prkdhelin, m shum sesa kur e ushqejn dhe kur e vn n gjum. Gugat, lshon klithma kur zgjohet. Buzqesh n prgjigje t nj fytyre ose zri t njohur: t qeshurat gjat gjumit mendohet se jan mekanike. Mund t prqendrohet te vetja duke luajtur me gishtat, duart dhe kmbt. Knaqet me zakonet familjare, si kur bn banj dhe kur i ndrrojn panolinat. Entuziazmohet n loj, kur ne i buzqeshim, e gudulisim ose krcejm. Shpenzon m pak koh duke qar. Njeh dhe krkon fytyra dhe sende t njohur, si babain ose biberonin: reagon duke prplasur duart dhe duke lshuar tinguj, shum i gzuar. Pushon s qari kur i afrohen prindrit ose kujdestarja.
0 - 4 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
135
Rutina e prditshme
USHQYERJA
Merr 5 deri n 8 vakte n dit. Fillon t shqetsohet prpara kohs s ushqimit: nuk qan gjithmon pr t sinjalizuar nevojn pr t ngrn. I nevojitet vetm nj ndihm e vogl pr t kapur gjoksin me goj: fillon t ndihmoj veten ,duke prdorur duart e tij pr t gjetur thithin e gjirit. Thith me shum vrull; mund t mbytet, ngaq thith me shum dshir dhe ngut. Shfaq nervozizm, nqoftse vazhdojm ti japim akoma ushqim kur ai sht i ngopur. Nuk sht akoma gati pr t ngrn ushqim t fort. Dy pyetje t nnave n lidhje me ushqyerjen me gji Bebi po pinte shum mir gji dhe papritur ai nuk pranon t pij pr rreth 8 or. Ka ndonj gj q nuk shkon me qumshtin tim? Patjetr q ka dika q nuk shkon, por jo patjetr kjo ka t bj me qumshtin. Mospranimi i prkohshm i gjirit nuk sht i pazakont dhe pothuajse gjithmon ka nj shkak t veant. Zakonisht ky shkak sht: Dieta e nns. Keni ngrn ushqim t pasur me qep, hudhra, lakr, salca shum pikante. Mbase bebi po proteston ndaj shijes pikante apo shum t fort t qumshtit. Mos i prdorni ato ushqime q shkaktojn kt sjellje t fmijs. Ftohja. Fmijt t cilt mezi marrin frym pr shkak t hundve t zna, nuk mund t pin dhe t marrin frym n t njjtn koh me an t gojs. sht e kuptueshme q ata do t zgjedhin t marrin frym. Prdorni avullin, lagshtimin e ajrit, thiths pr hundn, ose pyetni mjekun pr pika n hund. Dalja e dhmbve. Megjithse fmijt fillojn t luftojn me daljen e dhmbve rreth moshs 5-6 muaj, ka t tjer q e fillojn shum m hert dhe rrall q n moshn 2 muajsh. Pirja e qumshtit ushtron presion n mishrat e fryra t dhmbve, duke e br thithjen t dhimbshme. Fmijt fillojn t pijn prap me oreks, menjher sapo kalon dhimbja.
136
PJESA II
VITI I PAR
Dhimbja e veshit. Dhimbja e veshit prhapet n nofulla dhe rndohet kur bebi thith gjirin. Myku i gojs. Nse bebi ka myk n goj, ushqyerja sht e dhimbshme. Sigurohu q infeksioni nuk ka kaluar n thithat e gjirit, ose n ndonj vend tjetr t trupit. Dalja e ngadalshme e qumshtit t gjirit. Tek disa nna duhet rreth 5 minuta thithje deri sa t filloj t rrjedh qumshti, dhe bebi mund ta lr gjirin para se t dal qumshti. Pr ta kaprcyer kt problem, shtrydhni pak qumsht para se t merrni bebin n gji, q ai t gjej dika n prgjigje t prpjekjeve t tij. Ndryshim hormonal te nna. Nj shtatzani e re ose ardhja e menstruacioneve (periodave) mund t shkaktoj ndryshimin e shijes s qumshtit dhe bebi mund t mos ta pranoj at. Stresi, tensioni i nns. Nqoftse nna sht e shqetsuar dhe e stresuar, ajo ia komunikon kt edhe fmijs, duke e irrituar. Qetsohuni. Ndonjher nuk gjendet ndonj shpjegim pr mospranimin e fmijs. Bebi thjesht mund t jet i ngopur pr 1 ose 2 vakte. Fatmirsisht, n shumicn e rasteve mospranimi sht i prkohshm. Nqoftse ai
vazhdon dhe shoq-rohet me probleme t tjera smundjesh, kontaktoni mjekun. Bebi im nuk do t ushqehet n gjirin e majt dhe ai m sht zvogluar shum n krahasim me tjetrin. Disa fmij preferojn nj gji n krahasim me tjetrin. Kjo vjen ngaq ai ndihet m rehat dhe m i sigurt n krahun m t fort t nns, ose ka nna q preferojn t mbajn bebin n ann e majt, q dorn e djatht ta ken t lir pr t br dika tjetr, si t flasin n telefon, t lexojn ndonj libr etj. Njri gji mund t prodhoj m shum qumsht, nse nna e vendos bebin m shpesh n at gji pr shkak t ndonj dhimbjeje pas operacionit, apo edhe prej vendit ku ndodhet televizori n dhom. Megjithse ju mund t prpiqeni t rrisni prodhimin e qumshtit n gjirin tjetr me an t pompave, ose t filloni ushqyerjen gjithmon te ky gji, ndonjher edhe kjo mund t mos jap rezultat. Gjinjt llojn t barazohen kur bebi shkputet nga gjiri dhe kjo mund t korrigjohet me an t reipetave. Rrallher bebi e kundrshton njrin gji pr shkak t ndonj smundjeje q po zhvillohet n at gji, ndaj nna duhet t kujdeset pr veten dhe t bj kontrolle mjeksore t herpashershme.
0 - 4 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
137
TUALETI, BANJA, VESHJA

Zakonisht bebi gzon kur lahet: prplas kmbt, qesh, gjuan dhe duhet mbajtur me kujdes. Ka nj ose dy jashtqitje n dit: ndonjher ndodh q del 1 her n dy dit. Fillon t vendos nj koh t rregullt pr jashtqitjen.
Figura 12. Shumica e bebeve jan shum hezitues, madje edhe qajn hert e para kur futen n banj. Prpiquni ta qetsoni me fjal t ngrohta dhe mbaje mir. N kt periudh mund t filloj thithja e gishtit ose gishtave. Mos e pengoni bebin ta thith gishtin, kjo e ndihmon t flej. Ai po prpiqet t merret me veten prpara se t flej: flet, luan me duar. Si tia bjm zgjimit t prsritur netve? Zgjimet natn mund t kthehen n nj barr t rnd pr prindrit, edhe kur ato zgjasin vetm disa jav. Prishja e gjumit t bn agresiv. Kur nj fmij zgjohet natn, nj deri disa her dhe qan pr jav dhe muaj t tr, prindrit mund t rropaten keq nga nervat. Kur do t pushoj m n fund s qari ky fmij! Dhe s fundi
Figura 11. Shpesh her, pr t shplar shampon mund t frkoni kokn me nj leck t lagur.
GJUMI
Bebi shpesh bie t flej hert n dark pas ushqimit t mbrmjes. Tani mund t filloj t flej gjat gjith nats: shum bebe nuk flen m shum se 6 or rresht edhe pr disa muaj. Mesatarja e gjumit n dit sht 14 deri n 17 or: zakonisht zgjohen 2 deri n 3 her gjat periudhs s dits.
138
PJESA II
VITI I PAR
thon: Po nuk m la tani t fle, do ta vdes fare! Jo pak prindr t strlodhur mbushen natn me ndjenja inati, q i habisin dhe ata vet dhe i trembin thellsisht, por q nuk i shprehin pothuajse kurr ndonjher dhe aq m pak as nuk i vn n jet, lavdi Zotit pr kt ! Ka raste kur shrbimet e nats i bezdisin n at mas saq n kt periudh jan t bindur se nuk do t bjn fmij t tjer. M keq se zgjimi natn sht pr disa prindr fakti q po u zgjuan nj her, nuk mund t flen m. Bebi i tyre fle prsri i qet, por ata vet jan sy hapur dhe mundohen duke u sforcuar q ta gjejn gjumin prsri. Ata mendojn ditn e nesrme, sesi do tu duhet t punojn t lodhur gjat gjith dits dhe kjo gj ua prish edhe m shum humorin. Ata mundohen t numrojn sa t lodhen, t mos mendojn asgj, por gjumi nuk vjen. Pr ta kthyer gjumin m shpejt prsri ndihmojn ushtrime shlodhjeje, pirja e nj gote qumsht, t lexuarit derisa t kapiten syt, dgjimi i muzikes ose dalja shtitje pr disa minuta. Ka raste kur nj kshill e mir nga nj mik, apo nga nj specialist (mjek, punonjs social, psikoterapist, psikolog) sht me t vrtet e shtrenjt, po aq e shtrenjt sa gjumi i vrar. Pra ia vlen q ta vrassh mendjen se si ta kalosh m mir kt provim t vshtir. Paraprakisht duhet thn m e rndsishmja: Prindrit duhet t
bien n ujdi midis tyre. Nse ata nuk e bjn kt, mund t ndodh fare leht q t dy t zgjo-hen do nat nga t qaret e fmijs. Si rrjedhim zhvillohet shpesh nj sjellje zemrbardhsie apo fisnikrie: kur prindrit zgjohen nga t qart, donjri prej tyre bn sikur po fle m tej dhe shpreson q t zgjohet tjetri. Nse s fundi njri prej tyre dorzohet dhe ohet prej krevatit, tjetri bn sikur sapo u zgjua dhe i lutet partnerit q t ohet ai kt her, me shpres se partneri do ta pranoj krkesn dhe do ta lr at t flej m tej. Kjo sjelljesakrifikuese sht e padurueshme pr nj koh t gjat dhe para s gjithash sht e lodhshme dhe on n ndjenja t pakndshme. Prindrit duhet t mendojn me detaje se si mund ta organizojn shrbimin e nats, q t arrijn t flen sa m gjat q t dy. Disa prej prindrve i ndajn nett n mnyr t till, q njri prej t dyve nj her n dy net t flej pa e prishur gjumin. N disa familje (kur nna ende ska dal n pun) babai merr prsipr do nat t tret ose nett n fund t javs, pr t mos shkuar n pun tepr i rraskapitur. Edhe kur babai zgjohet natn, n shumicn e rasteve barra kryesore i bie nns. Nj pjes e nnave e zvendsojn qetsin e prishur natn gjat dits. Kur bebi ka pir,
0 - 4 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
139
nna mund ta vendos at pr t fjetur n largsi t till q mund ta arrij. Kur bebi qan, nna e merr at n gji pa u uar vet, i jep pr t pir dhe e v prsri n krevatin e tij. N kt mnyr nna e gjen gjumin prsri m shpejt. Pr shum prindr, fmijt e t cilve zgjohen natn, prishja e qetsis s komshinjve, gj q shpesh nuk sht aspak e vertet, sht nj siklet m shum. N prfytyrimet e prindrve komshinjt bhen dshmitar t dshtimit t tyre: sepse sipas tyre, vetm fmijt e prindrve t pazot zgjohen natn dhe prishin qetsin e njerzve t tjer. Ndjenjat e fajit dhe t pazotsis mund t bjn q prindrit tju shmangen takimeve me komshinj n shkall. Por n shumicn e rasteve nuk sht kaq keq puna. Shum fqinj, duke pasur parasysh prvojn e tyre, kan mirkuptim pr mundimin e prindrve, fmijt e t cilve zgjohen natn. Ata nuk e shohin aq problemin tek prindrit, sesa tek izolimi i pamjaftueshm n ndrtimet e banesave. S fundi disa vrejtje pr kshilla q bhen shpesh nga miqt dhe farefisi, por q nuk kshillohet t zbatohen: Ti lem fmijt t qajn? Bebet zgjohen n muajt e par t jets dhe ata jan t varur nga dhnia e
ushqimit: prandaj sht torturuese dhe e pakuptimt ti lsh bebet t qajn. Nuk ekziston asnj e dhn q thot se fmijt nisin t flen m shpejt pa u zgjuar, kur prindrit i ln ata t qajn. Tu japim fmijve ilae? Ilaet e gjumit dhe t qetsimit nuk e prkrahin n asnj mnyr zhvillimin e gjumit, prkundrazi ato pengojn gjumin dhe dmtojn vmendjen e fmijs kur sht zgjuar. Ato bllokojn aktivitetin e trurit t tij. Ilaet mund t jen n ndonj rast me dobi pr prindrit, por jo pr fmijt e tyre. Tu japim fmijve para gjumit qumsht formule ose muhalebi? Studime t ndryshme kan treguar se ushqimi me biberon i pasuruar nuk on drejt nj gjumi t plot, por t shpejt. sht e vrtet se fmijt q ushqehen me gji, zgjohen m shpesh natn sesa fmijt q ushqehen me biberon. Kjo ndodh pasi fmijt q ushqehen me gji pr do vakt ushqimi, zakonisht marrin m pak qumsht dhe gjat dits pin m pak. Si pasoj ata jan t varur gjithnj e m tepr dhe pr nj koh m t gjat nga marrja e ushqimit gjat nats.
LOJA DHE AKTIVITETI SOCIAL

Kohn kur sht zgjuar e kalon
140
PJESA II
VITI I PAR
me aktivitete fizike: gjuan, kthen kokn nga njra an te tjetra, bashkon duart bashk, kap sende. Fillon t bhet llafazan, nxjerr tinguj me entuziazm. Plqen q ti kndojn dhe ti flasin; mund t qaj kur biseda prfundon. Duket i knaqur kur zgjohet dhe sht vetm n dhom, por kjo pr nj koh t shkurtr. A jan t dmshme lojrat e forta? Shpesh prindrve dhe m shum babait i plqejn lojrat e forta, t ashpra - prindi e hedh bebin dhe e pret n lartsi. Duke par shklqimin e gzuar
t syve t fmijs, ndrkoh q ai rrotullohet n ajr, sht e vshtir t mendosh se e gjith kjo mund t prfundoj n tragjedi. Por mund t ndodhin dy lloj dmtimesh: Shkputje e retins q mund t oj n verbri, Dmtim t qafs ende t pastabilizuar t fmijs, t trurit, deri edhe n vdekje. Kto dmtime ndodhin m shum kur bebi tundet n inat e sipr, por mund t ndodhin edhe gjat lojs. Prandaj mos luani lojra t tilla, t cilat shkaktojn lvizje t forta e t shpejta t koks s fmijs. Megjithat bebi mund t fluturoj n ajr, i shoqruar nga duart tuaja dhe atij i plqen shum kjo.
Kshilla pr prindrit dhe kujdestart

AKTIVITETE Q NDIHMOJN BEBIN T MSOJ
Imitoni zrat q nxjerr bebi dhe mimikn, (murmuritje, puthje, hapje t gojs, pasthirrma, shikim i paknaqur). Qeshni edhe ju nse foshnja fillon t buzqesh, duke i thn ti po qesh shum bukur. Kndojini kng dhe lexojini bebit revista apo libra. Derisa bebet nuk i kuptojn fjalt, ata nuk kuptojn nse i lexoni revista, gazeta, receta apo e-mail. sht toni i zrit tuaj dhe fjalt q gzojn bebin.
KSHILLA PR PRINDRIT DHE KUJDESTART
141
Luani lojra t thjeshta si gjeje nj lodr (mbulo fytyrn me nj rrob dhe thuaji gjeje kush sht); prsriteni nse bebi tregon interes. Ngadal shtrngoni duart e fmijs dhe mblidhini ato. Mblidhjani dhe kmbt, ndrkoh q jeni duke knduar nj kng: pastaj filloni nj aktivitet, pr shembull biikleta; lvizjani kmbt sikur bebi po i jep biiklets. Prekni duart e bebit me nj lodr t vogl (lodra pellushi): nxiteni bebin t kap lodrn. Ecni npr dhom me bebin, duke prekur sendet dhe duke i vn nj emr. Qndroni me bebin prball pasqyrs, duke prekur dhe emrtuar tiparet e fytyrs: buzt e bebit, buzt e babit, syt e mamit, syt e bebit. Ngjitini bebit n krevatin e vet nj pasqyr (me kusht q t jet e sigurt, jo qelqi), n mnyr q t mund t shikoj dhe ti flas vetes s vet . Bjerini nj zileje afr bebit: kjo do ta ndihmoj t gjej se ku sht vendosur burimi i tingullit.
kurs apo pa lexuar shum libra pr rritjen e fmijve, disa fmij duket sikur jan shum t prgjegjshm dhe t etur pr t msuar, por do skuadr prind-fmij mund t jet e suksesshme. Fushat pr t cilat duhet t prkujdesemi dhe ti nxisim, jan: Shqisa e shijes. Shum shpejt bebi do t filloj t fut gjithka n goj. Prmbahuni dhe mos ia ndaloni kt fmijs, prve rasteve kur ajo sht e dmshme, helmuese ose shum e vogl dhe ai mund ta kaprdij. Shqisa e nuhatjes. N mjediset e shtpis, aparati i holl i nuhatjes s fmijs ka shum pun pr t br. Ai nuhat ern e qumshtit, parfumin e mamit, puln q po piqet. Nse bebi nuk sht tepr i ndjeshm ndaj aromave, jepini mundsi atij t nuhat aroma t ndryshme, q t filloj t njoh mjedisin. Shikimi. M par mendonim se i porsalinduri nuk shikonte, por sot ne e dim se bebi fillon t msoj me an t shikimit. Ai duke par dallon sendet nga njerzit, sendet e ndryshme dhe njerzit e ndryshm, fillon t njoh gjuhn trupore, dhe t kuptoj do dit e m shum botn q e rrethon. Kur prgatisni dhomn apo vendin ku do t rrij dhe flej bebi, bjeni kt jo sipas qejfit tuaj, por duke zgjedhur lodra q stimulojn shikimin
METODA PRAKTIKE PR LOJN
isa prindr duket sikur jan t lindur pr t luajtur me fmijt e tyre edhe pa br ndonj
142
PJESA II
VITI I PAR
e fmijs. Zgjidhni kontraste t forta si bardh e zi, ngjyra t forta dhe q shklqejn, por mos e mbingarkoni vendin kur rri bebi, se ai mund t ngatrrohet dhe hutohet kur shikon shum gjra n t njjtn koh. Sendet q stimulojn shikimin jan: Rrotullueset, q varen 25 cm mbi krevatin e fmijs, duke u vendosur n nj an t krevatit. Shpesh fmijt preferojn t djathtn. Sende t lvizshme, t cilat kalojn n fushn e shikimit t fmijs dhe e nxisin at t ndjek sendin me sy. Sendet e palvizshme. Fmijt kalojn shum koh duke vshtruar sendet. M t plqyeshmet jan format gjeometrike ose fytyra t thjeshta, bardh e zi. Ngjyrat e ndezura dhe me kontraste preferohen m shum se ato t zbehtat. Pasqyrat. Fmijt i duan pasqyrat. Zgjidhni pasqyra metalike dhe jo prej xhami dhe vendosini pran krevatit t fmijs. Njerzit. Fmijt jan t lumtur kur shikojn fytyrat e njerzve. Prandaj ju dhe t afrmit e tjer duhet t shpenzoni koh duke qndruar shum afr bebit. Gjithashtu mund ti tregoni fotografit e njerzve t afrm, duke i thn se kush sht secili nga ata.
Librat. Tregojini fmijs piktura t thjeshta t njerzve, kafshve ose lodrave, duke i vn emra atyre. Vizatimet duhet t jen t qarta dhe t prcaktuara mir, pa shum detaje. Bota. Shum shpejt bebi fillon t shikoj prtej hunds s vet dhe fillon t interesohet pr botn. Kur dilni jasht, tregojini gjthka, pemt njerzit, shtpit etj., por mos flisni pa pushim, se do ta mrzisni dhe ai do t humbas prqndrimin. Dgjimi. Me an t dgjimit bebi mson gjuhn, ritmin, rrezikun, emocionet dhe ndjenjat dhe pr gjithka tjetr n bot. Stimulimi dgjimor mund t vij prej do burimi: Zri njerzor. Ky sht lloji i zhurms m ngacmuese pr bebin prandaj flisni, kndoni ninulla, tregojini prralla, imitoni kafsh, sidomos ato t cilat bebi i dgjon shpesh. Luani duke iu prgjigjur fmijs me tingujt e tij, pra duke e imituar. Tingujt e shtpis. Shum bebe ndjejn nj melodi t leht, zhurmn e fshess me korent, fishkllimn e ibrikut, fishkllimn e ers, zhurmn e ujit q rrjedh, fshfrimn e letrs etj., megjithse disa prej tyre mund t jen t frikshme m von pr t.
0 - 4 MUAJ
143
Lodrat q bjn zhurma, si rraket etj. Ju nuk duhet t prisni derisa bebi ta tund vet rraken, por mund ta tundni ju, tia vini n dor dhe ti tundni dorn, ose tia lidhni rraken n dor. Koordinimi mes t parit dhe t dgjuarit zhvillohet kur bebi kthen kokn n drejtim t zhurms. Kutit muzikore. Fmijt i plqejn shum kutit muzikore. Vendosini ato afr fmijs, por sigurohuni q t mos jen nga ato q thyhen ose ndahen n pjes t vogla. Lodrat muzikore. Kto lodra stimulojn si shikimin, ashtu dhe lvizjet e imta (pr shembull t gishtave t dors), pr shembull nj lepur q lviz dhe kndon kur bebi trheq nj fije spangoje. Kaseta me kng pr fmij. Foshnjria sht periudhe ideale pr t dgjuar muzik klasike, por m shpesh fmijt preferojn kngt ritmike dhe popullore. Prekja. Prekja sht nj nga mjetet m t rndsishme t fmijs pr t njohur dhe kuptuar botn. Me an t prekjes bebi njeh butsin e mamit, ashprsin e faqes s babit, kupton q arushi sht i but, q fura sht e ashpr dhe se ata q prkujdesen pr t e duan dhe
kt ia shprehin kur e ndrrojne, e lajn, e ushqejn, e prqafojn. Ju mund ti siguroni eksperienca t ndryshme fmijs: Nj dor e dashur. Msoni se si e plqen bebi prkujdesjen, t but apo t vendosur, t shpejt apo t ngadalt. Shumica e fmijve duan t prkdhelen dhe t puthen, ti frysh leht te gishtat e duarve dhe t kmbve. Ata e duan ndryshimin mes prkdheljeve t mamit dhe t babit. Masazhi. Bebet, t cilave u bhet masazh, duket se shtojn m shum n pesh dhe zhvillohen m mir se ata q nuk bjn. Nuk sht e qart nse ktu ndikon masazhi apo prkujdesja m e madhe. Bebet t cilat nuk preken e nuk ledhatohen nuk zhvillohen normalisht. Zbuloni se far prkdheljesh plqen bebi dhe far jo. Materialet. Frkoni lkurn e fmijs me materiale t ndryshme, pr shembull pellush, kadife, q ai t msoj se si jan ato dhe m von nxiteni ti provoj vet. Lreni bebin prmbys mbi araf, batanije, tapet, dysheme, tavolin, mbi trikon e mamit etj. (mundsit jan t panumrta) dhe vzhgojeni q t kuptoni se far provon dhe far i plqen
144
PJESA II
VITI I PAR
SI BHET MASAZHI I BEBIT
doni ju, m von mund ta ktheni prsri n kt zon. Teknika Sa forc do t ushtroni? Mbyllini syt dhe shtypni kapakt e syve. Kjo sht forca q ju duhet t ushtroni edhe kur frkoni bebin tuaj, pa asnj shqetsim. N zona t vogla prdorni majat e gishtave, ndrsa n zona m t mdha prdorni pllmbn e dors. Prshkrimi hap pas hapi Koka: Prekni ballin, pjesn e tmthave dhe bazn e koks Qepallat, vetullat dhe qerpikt Hundn Faqet Zonn prreth gojs Vesht dhe zonn prreth. Nofullat: Qafa nga prpara (kujtoni se kjo bhet me butsi): godisni leht dhe masazhoni pjesn e prparme t qafs me lvizje t ngadalta, deri posht n shpatulla. Vendosni lehtsisht t dyja duart mbi shpatullat e tij. Prkdheleni bebin nga qafa n shpatulla, n drejtim t kraharorit t tij. Shpatullat dhe kraht: Formoni nj unaz me gishtat tuaj dhe gishtin e madh prreth krahut t bebit. Filloni ta prkdhelni prreth pjess s
gjidhni nj moment kur ju dhe bebi juaj jeni t lodhur dhe t qet. Rekomandohet t bhet gjysm ore pasi bebi sht zgjuar. Sigurohuni q dhoma t jet e ngroht (temperatura deri 22 grad) dhe zhvisheni plotsisht bebin. Nse koha sht e ftoht ose me lagshtir, mbuloni zonat e trupit t bebit q nuk do ti masazhoni. Bebi duhet t vendoset n nj siprfaqe t but, q te ndihet rehat dhe i sigurt. Pr kt, mund t mbani pran disa jastk. Fillimisht lyeni duart me pak krem ose me vaj ulliri, q ato t jen t buta dhe t ngrohta. Frkoni ngadal nga koka deri tek gishtat e kmbs. Me lvizje t ngadalta dhe t buta ju do t punoni n fytyr, kok, shpatulla, krah, gjoks, stomak dhe gjymtyr. Gjat kohs q masazhoni bebin, shikojeni me dashuri. Kjo ngacmon t gjitha shqisat e bebit dhe vendos nj komunikim m t thell shikimi dhe prekjeje. Flisni me bebin tuaj lirisht, pa e frenuar veten. Kujtoni gjithmon se prekja juaj duhet t jet e but dhe me dashuri dhe mos bni lvizje mekanike, sa pr t kaluar radhn. Nse foshnja dshiron t ndrroj pozicion, lreni ta bj kt. Mos e detyroni bebin t mbaj nj pozicion q
0 - 4 MUAJ
145
parakrahut dhe m tej zbrisni posht, drejt n krah. Kujdes kur arrini tek brryli, sepse ai sht shum i ndjeshm. N kyin e dores ju mund t bni lvizje t lehta rrotulluese t tij. Kujdes kur i bni t gjitha kto lvizje, ato duhen br me emocion, jo mekanike. Barku: Masazhoni stomakun n nj mnyr rrethore (zona e organeve seksuale nuk duhet prekur). Prkdheleni barkun duke lvizur duart n drejtim t akrepave t ors, duke filluar q posht kafazit t kraharorit. Kofsht: Prkdhelni do kofsh me t gjith pllmbn e dors, duke e shtypur lehtsisht n pjesn e siprme t ijeve. Prkulni leht kofsht dhe gjunjt, duke i shtyr me butsi n drejtim t trupit. Thembrat dhe gishtat e kmbve: Masazhi i kmbve sht shum qetsues. Filloni duke ushtruar nj presion t leht n secilin gisht t kmbs, m tej n t gjith kmbn dhe prsri kthehuni tek gishtat. Ndonjher masazhi i kmbve mund t ndihmoj t paksohen dhimbjet n stomak. Prkdhelini n qetsi t gjith gishtat. Aplikoni lvizje rrethore tek thembrat.
Kurrizi: Ktheni bebin prmbys. Filloni me lvizje t mdha dhe t ngadalta q prfshijn kokn, qafn dhe kmbt, gjithnj n t njjtin drejtim. Kaloni duart tuaja n shpatulla dhe shpin, duke e masazhuar me majat e gishtave me lvizje rrethore. Mos masazhoni shtylln kurrizore, por vendosni pllmbt e duarve mbi t, q foshnja t ndjej ngrohtsin e tyre. Pr t mbyllur masazhin, vendosni duart n fillim t kmbve dhe filloni t prkdhelni me butsi, ndrsa zbrisni posht n drejtim t gishtave t kmbs. Kur t arrini tek gishtat, filloni prsri, nga kmbt lart. Me lvizje t buta dhe t ngadalta prfundoni masazhin, duke filluar edhe nj her nga koka deri tek gishtat e kmbve.
STIMULIMI I BEBIT GJAT MUAJVE T PAR T JETS

shoqrin ton prindrit shum hert fillojn t shqetsohen nse fmijt e tyre mund t konkurojn me moshatart. N fakt ata nuk duhet t shqetsohen, sepse fmijt zhvillohen me ritme t ndryshme, ata q fillimisht kan zhvillim t ngadalshm, m von e prshpejtojn ritmin e zhvillimit.
146
PJESA II
VITI I PAR
Gjithashtu t gjith prindrit edhe me intuit, bjn nj pun t gjithanshme pr stimulimin e fmijs s tyre. Pr t par nse kjo pun e br sht n rrugn e duhur, lexoni kshillat e mposhtme: Krijimi i nj mjedisi t mir Dashuri pr bebin. Asgj nuk e ndihmon m shum bebin pr tu rritur dhe lulzuar sesa dashuria. Lidhja e ngusht me prindrit ose kujdestart sht shum e rndsishme pr nj zhvillim normal. Lidhuni dhe komunikoni me bebin. Shfrytzoni do mundsi pr t folur me t, pr t knduar, belbzuar, kur jeni duke e ndrruar, duke e lar, rrugs n makin etj. Kto kmbime stimuluese t rastsishme e ndihmojn bebin t shklqej. Edhe lodrat m t mira e m t shtrenjta n bot nuk kan asnj vler, nse ju nuk prfshiheni n loj me bebin. Njihni bebin. Msoni se far e bn bebin tuaj t lumtur apo t hidhruar, t gjallruar e t interesuar, apo t mrzitur e t fjetur. Kushtojini vmendje fmijs tuaj dhe do t msoni m shum se do t lexonit n ndonj libr. Lreni mnjan stresin dhe knaquni. As ju dhe as bebi nuk do t fitoni ndonj gj me shqetsimin tuaj
pr rezultatet e fmijs. T msuarit dhe zhvillimi nuk nxiten me forc. Nse ju jeni i paknaqur me punn e tij, kjo e dmton shum vetvlersimin e fmijs. N vend q t mendoni sesa i aft sht bebi, qetsohuni dhe knaquni. Lrini fmijs hapsir. Vmendja ndaj fmijs sht jetsore, por vmendja e tepruar mund t jet mbytse. Megjthse fmijt e kan t nevojshme ta din se ata do t ndihmohen kur t ken nevoj, duhet t msojn si ta krkojn kt ndihm. Vmendja juaj e vazhdueshme mund t dmtoj aftsin e fmijs pr t luajtur dhe msuar n mnyr t pavarur dhe m von nj fmij jo i pavarur do ta bj shum t vshtir kthimin e vmendjes tuaj te dika tjetr. Luani me bebin tuaj, por lreni pr ca koh at vetm me lodrat dhe shkputuni prej tij. Udhheqja. Bjini t qart fmijs se ju nuk jeni udhheqsja. Nqoftse ai do t luaj me telefonin, mos e detyroni t luaj me makinn. Lreni t marr her pas here komandn dhe n kt mnyr t forcoj vlersimin pr veten. Gjithashtu lreni bebin t vendos pr prfundimin e lojs. Nqoftse injoroni shenjat e tij pr t prfunduar lojn dhe e detyroni t vazhdoj, kjo gj e mrzit shum bebin dhe ai e humbet interesin.
0 - 4 MUAJ
147
Koha e duhur. Bebi mund t ndodhet n 6 gjendje gjat dits: gjum t thell, gjum t leht, prgjumje, i zgjuar aktiv, duke qar, i zgjuar i qet. Periudha m e mir pr t stimuluar zhvillimin e fmijs, sht kur bebi sht n gjendjen e zgjimit aktiv. Gjthashtu kini parasysh se bebet kan nj periudh t shkurtr vmendjeje. Lavdrojeni bebin. Kur bebi arrin rezultate, tregojini vlersimin tuaj duke e prqafuar, duartrokitur etj. Kjo gj ju qetson ju dhe i jep bebit mesazhin: Ti je i mrekullueshm!
nqoftse n moshn 4 muajshe bebi: Nuk vazhdon t tregoj nj rritje n pesh, gjatsi, dhe perimetrin e koks. Nuk qesh n prgjigje t buzqeshjes s t tjerve (qeshja sociale sht nj nga guret themeltar t zhvillimit). Ndjek nj send n lvizje me syt e fokusuar bashk. Nuk sjell t dyja duart bashk n afrsi t mesit t gjoksit. Nuk kthen kokn pr t par se nga vijn tingujt. Nuk fillon t ngrej kokn dhe pjesn e siprme t trupit kur e shtrijm prmbys. Nuk krkon t kap sende ose nuk reagon gzueshm ndaj personave t njohur.
Kini parasysh!!
Takoni nj mjek ose nj specialist t fushs s zhvillimit t fmijs,
148
2 4 - 8 muaj
jat moshs 4-8 muaj fmijt zhvillojn nj sr aftsish pr t prdorur trupin e tyre. Ata gjith kohs prpiqen t prdorin sende t ndryshme, ti fusin n goj, flasin duke lshuar bashktingllore dhe tinguj t ndryshm. Ata hyjn n marrdhnie sociale dhe u prgjigjen t gjith atyre q u drejtohen me fjal, me shprehje fytyre a gjeste. Ata kalojn leht nga aktivitetet e filluara prej atyre vet, n aktivitete sociale t propozuara nga t tjert.

Zgjatet afrsisht 1,3 cm n muaj; mesatarja e gjatsis sht 69,8-73,7 cm. Shton 2.2 kg pesh n muaj. Dyfishon peshn e lindjes. Perimetri i koks dhe i gjoksit jan pothuajse t barabart. Perimetri i koks rritet afrsisht 0,95 cm n muaj deri n 6-7
muaj, pastaj 0,47 cm n muaj. Perimetri i koks duhet t vazhdoj t rritet dhe kjo tregon nj ecuri t shndetshme t rritjes s trurit. Frymmarrja me bark lviz 2550 frymmarrje n minut, n varsi t aktivitetit. Ritmi dhe shpeshtsia ndryshon nga fmija n fmij. Dhmbt, si t siprmit ashtu edhe t poshtmit, fillojn t shfaqen dhe jan t mpreht. Mishi i dhmbve mund t bhet
149
i kuq dhe i bymyer, i shoqruar nga rritja e sasis s pshtyms, prtypjes, kafshimit dhe futjes n goj t sendeve. Si mund ta kuptoj q fmijs po i dalin dhmbt? Kur fillon dalja e dhmbve, do fmij e prjeton n mnyrn e vet. Pr disa ky sht nj proces i gjat dhe i dhimbshm, pr t tjer sht nj histori q zgjat vetm pr nj nat. Dalja e dhmbve zakonisht fillon rreth moshs 7 muaj, pr disa n moshn 2-3 muajsh, dhe pr disa t tjer n moshn 12 muajsh. Shum rrall mund t filloj m hert ose m von. Shenjat m t zakonshme t daljes s dhmbve jan: Skuqja e fytyrs dhe e mjekrs ngaq lkura laget nga jargt. Pr t parandaluar kt, fshijeni shpesh bebin q lkura t mbetet e that dhe vini nj peshqir ose nap n gjoks gjat gjumit. Nse n ndonj vend shfaqet lkur e thar, lyejeni me krem lkure. Pak koll. Pshtyma e teprt shkakton koll. Mos u shqetsoni nse bebi nuk ka ndonj shenj tjetr ftohjeje apo alergjie. Bebi vazhdon t kollitet me qllim edhe m von, sepse i duket si nj loj me zrin. Kafshimi. Bebi kafshon do gj
q i z dora, q nga dora e vet, gjirin q e ushqen, gishtin e ndonj t panjohuri, sepse kjo lehtson dhimbjen dhe presionin q ushtron dhmbi n mishrat e dhmbve. Dhimbja. Ka bebe q kan mjaft dhimbje dhe t tjer q nuk paraqesin asnj lloj dhimbjeje. Irritimi. Dhimbja e vazhdueshme bn q bebi t ndryshoj dhe t irritohet, ashtu si nj i smur me dhimbje t vazhdueshme. Mospranimi i ushqimit. Bebi duket i uritur, por sa fillon t thith dhimbja dhe sikleti shtohet, ai shkputet nga gjiri apo shishja, t cilat i donte aq shum m par. Kjo gj prsritet gjith kohn dhe bebi gjith kohn do t ushqehet, por m pas nuk pranon. Kjo e streson shum at. Jashtqitja e ujshme. Daljet jasht m t holla mund t shkaktohen nga sasia m e madhe e pshtyms q prodhohet dhe glltitet. Por nse bebi del holl pr m shum se dy her, duhet t konsultoheni me mjekun pediatr. Temperatura (370-380 C) Mjekt se pranojn, por shpesh dalja e dhmbve shoqrohet me teperatur, si rezultat i prskuqjes n vendin e daljes t dhmbit. Konsultohuni me pediatrin nse temperatura vazhdon pr m shum se 3 dit.
150
PJESA II
VITI I PAR
rregullimet e gjumit. Shpesh nga dhimbja e dhmbve fmijs i trazohet edhe gjumi. Fryrja e mishrave t dhmbve. Kshillohen kompresa t ftohta pr t ulur sikletin dhe thithjen e hematoms. Trheqin vesht ose frkojn mollzat. Shpesh dhimbja e dhmbve shprndahet n vesh dhe mollza dhe bebi trheq vesht ose frkon mollzat her pas here. Duan t prtypen gjith kohn pr t paksuar dhimbjen duke ushtruar presion mbi mishrat e dhmbve. Mund t jepen banane t ngrira, akull t futur n nj nap, lodra plastike etj. Edhe thjesht nj frkim i mishrave me to e lehtson dhimbjen. Gjithashtu edhe nj fet molle e ftoht e mbshtjell me nj nap mund t ket efekt qetsues, nse e vm mbi zonn e acaruar pr pak minuta. Duan t pijn lngje t ftohta. Duan t han gjra t ftohta. Kur asgj nuk e ul dhimbjen, mund t prdorni Paracetamol. Mos prdorni pije alkoolike, se jan nj helm i rrezikshm pr bebin. Edhe nj prov e vetme mund t bj q bebit ti plqej dhe t msohet me to. Mjekimi i vetm q qetson dhimbjet e daljes s
dhmbve sht Paracetamoli (Tempra, Tylenol, Feverall). Pr daljen e dhmbve t bebit sht folur npr shekuj. Q n shekullin e 14-t, dijetari i madh Hipokrat shprehej se dalja e dhmbve tek fmijt shoqrohet me temperatur, kruarje t mishrave e diarre, sidomos kur del dhmbi i syrit. Dhmbt e foshnjris jan shum t rndsishm pr dhmbt e prhershm t fmijs. Dhmbi i par i del bebit rreth muajve 5-7-t dhe e ndihmon at t prtyp dhe t flas. Dhmbt e par q dalin jan dy dhmbt e mesit posht, pastaj ata t mesit lart, pastaj dhmbt anash tyre, fillimisht posht dhe pastaj prap lart. Zakonisht dalja e dhmballve an nj en gjaku n mish, q i merakos prindrit pr shkak t ngjyrs s saj t mavijosur n goj. Me plasjen e dhmbit mund t shkaktohet pak gjakrrjedhje n goj, por kjo sht krejt normale. Higjena e gojs duhet t filloj tek bebet q me daljen e dhmbit t par, kur dhmbi dhe mishrat e dhmbve duhet t pastrohen me nj garz t pastr e t lagur. Nga fundi i vitit t par t jets, kur bebi ka rreth 8 dhmb n goj, ai duhet t filloj larjen e dhmbve me fur dhe me pak uj. Goja e fmijs prmban miliona baktere, duke prfshir edhe streptokokun, i cili sht prgjegjs pr fillimin
4 - 8 MUAJ
151
e krimbjes s dhmbve. Kur nj prind fut n gojn e vet lugn me t ciln ai ushqen bebin, rreziku shtohet, sidomos kur edhe vet prindi ka dhmb t prishur. Pr kt arsye vizita e par e fmijs tek dentisti duhet t bhet n moshn 12 muajsh. Dieta e ushqyerjes ka gjithashtu nj rndsi shum t madhe pr dhmbt e fmijs. N studimet e fundit rekomandohet q qumshti i gjirit t jet ushqimi i vetm pr fmijt deri n 6 muaj. Ushqimet e forta mund ti fillohen fmijs rreth moshs 6-8 muajsh, zakonisht mbasi fmijt t ken fituar nj kontroll t mir t koks dhe qafs. N kt faz mund t fillohet me miell orizi dhe m von me fruta e perime t shtrydhura. Fmijt nuk duhet t lejohen q t prdorin pr nj koh t gjat filxhan me thithje. Pirja e lngjeve t frutave pr nj koh t gjat ka t ngjar t shkaktoje krimbje. Jo
vetm prishja e dhmbve, por dhe kequshqyerja dhe shtati i shkurtr jan t lidhura me prdorimin e teprt t lngjeve t frutave. Mbiprdorimi mund t shkaktoj gjithashtu diarre dhe dhimbje barku. Rekomandohet q fmijve tu jepet lngu i frutave n filxhan, jo n biberon dhe q lngu i frutave t pihet gjat dits dhe jo para se bebi t vihet n gjum.
Zakoni i gishtit n goj Mbijetesa e fmijs varet nga aftsit e tij pr t thithur dhe jo vetm kaq, por me an t gojs bebi njeh botn e jashtme. Q n barkun e nns foshnjet thithin gishtin e madh t dors dhe ky zakon vazhdon edhe m pas, kur bebi pr t qetsuar veten (kur sht i lodhur apo i mrzitur), fut gishtin n goj. N prgjithsi fmijt heqin dor vet nga ky zakon rreth moshs 4 vje. Nse
Lloji i dhmbit
Periudha e daljes s dhmbit T poshtmit T siprmit 5-7 muaj 7-10 muaj 16-20 muaj 10-16 muaj 20-30 muaj
Prersit e mesit Prersit ansor T qenit Dhmballt e para Dhmballt e dyta
6-8 muaj 8-11 muaj 16-20 muaj 10-16 muaj 20-30 muaj
152
PJESA II
VITI I PAR
zakoni i thithjes s gishtit vazhdon prtej ksaj moshe, deri n kohn kur fillojn t dalin dhmbt e prhershm, ekziston rreziku q t shkaktohen deformime t qiellzs dhe deformime t dhmbve. Shkalla e dmtimit varet nga frekuenca, intensiteti, kohzgjatja e mbajtjes n goj t gishtit si dhe pozicioni n t cilin gishti mbahet n goj. Ky zakon mund t ndikoj gjithashtu edhe n marrdhnien midis nofulls s siprme dhe asaj t poshtme si dhe n defekte t shqiptimit. Frenimi me dhun i ktij zakoni mund t shoqrohet me probleme n t msuar, urinim n shtrat, probleme t gjumit, apo fillim t zakoneve t reja, n periudha t mvonshme. Nse fmija juaj mban gishtin n goj pas moshs 4 vje, ndiqni kshillat e mposhtme: N vend q ti brtisni fmijs kur fut gishtin n goj, lavdrojeni at kur nuk e mban gishtin n goj. Nxisni fmijn q t prdor t dyja duart pr t ngjyrosur, pr t plotsuar lojra formuese, apo pr t br gjithka q mund t mbaj duart e tij n aktivitet. Pr ditt q fmija nuk e fut gishtin n goj, shprblejeni at me dika q i plqen, pr shembull nj film me video, t shkoj tek lodrat, ti bleni nj libr, a ti tregoni nj prrall
m tepr etj. Nse fmija e ka zakon q t mbaj gishtin n goj natn, athere jepini nj lodr n dor q t heq meqense meqezakonin. Ndonjher, fmija ka nevoj pr dika q ta kujtoj se nuk sht mir t fus gishtin n goj. Nj fasho rreth gishtit mund ta ndihmoj.
ZHVILLIMI LVIZOR
jelljet refleksive jan duke ndryshuar: Refleksi Glabelar sht pjekur mir (kur fmija goditet n mes t dy vetullave, si pasoj ai pulit syt). Refleksi i thithjes bhet i vullnetshm. Refleksi i parashuts shfaqet n fund t ksaj periudhe (kur e kap pr mesi bebin e shtrir prmbys dhe bn sikur e lshon n tok, ai hap kraht si mas mbrojtse). Shfaqet refleksi i glltitjes (nj form m e zhvilluar e glltitjes, q prfshin lvizjet e gjuhs kundr pjess s siprme t gojs), i cili i lejon fmijs t lviz ushqime t forta nga fillimi i gojs pr mbrapa, me qllim q t glltitet. Prdor gishtat dhe gishtin tregues pr t kapur sendet. I arrin sendet me t dyja kraht,
4 - 8 MUAJ
153
m von i arrin me nj dor ose me tjetrn. Transferon sendet nga nj dor n tjetrn, n kapjen e sendeve prdor gjith dorn. Mban, tund dhe peshon sende, fut gjithka n goj. Mban vet shishen. Ulet vet pa mbshtetje, e mban kokn t ngritur, shpinn t drejtuar dhe kraht prpara pr mbshtetje. V vetveten n nj pozicion rrshqits duke u ngritur mbi krah dhe mbledh gjunjt posht trupit, lkundet para dhe prapa, por n prgjithsi nuk lviz prpara. Ngre kokn kur e v n shpin Rrotullohet nga prpara-prapa dhe nga prapa-prpara. Mund t filloj t trhiqet prapa n mnyr t rastsishme kur e shtrin prmbys; shum shpejt do t filloj t zvarritet edhe prpara. I plqen ta mbajn m kmb e veanrisht n prehrin e dikujt, krcen n vend.
Figura 13. Disa bebe mund t kapin objekte t vogla dhe ndoshta t rrezikshme, ndaj tregohuni t vmendshm dim amerikan sht vn re se rreth 24000 aksidente n vit ndodhin si pasoj e prdorimit t rrethoreve, athere ato sht mir t mos prdoren. Rrethorja nuk e ndihmon bebin t ec m shpejt, sepse ecja me rrethore krkon aftsi t ndryshme lvizore nga ecja vet. Rrethorja nuk e mson se si t mbaj ekuilibrin ose se si rrzohet, aftsi kto shum t nevojshme pr t ecur i pavarur.
A duhet prdorur rrethorja pr t nxitur lvizjet? Prindrit dhe fmijt jan shum t stresuar n situata t tilla, prandaj n periudhn kur bebi fillon t qndroj ulur lirisht, por ende nuk mund t zvarritet apo t ec kmbadoras, ata duan t prdorin rrethoret. Por meqense nga nj stu-
ZHVILLIMI NJOHS DHE AI I PERCEPTIMIT

Gjen se nga vijn zrat e njohur dhe kthen kokn n drejtim t tyre. Kjo sjellje mund t prdoret pr t provuar dgjimin e fmijs.
154
PJESA II
VITI I PAR
I fokuson syt n sende t vogla dhe i krkon ato. Prdor duart, gojn dhe syt n koordinim pr t eksploruar trupin e tij dhe mjedisin q e rrethon. Imiton, pr shembull. prshndet me kok, bn mirupafshim me dor etj. Shfaq frik nga t rrzuarit nga vende t larta si shkallt etj; pra tashm bebi kupton lartsin. Krkon lodra ose ushqime q jan trsisht t fshehura nn rroba; fillon t kuptoj q sendet vazhdojn t ekzistojn, edhe kur ato nuk shihen. Mban dhe eksploron sendet n shum mnyra: duke i par; duke i rrotulluar ato nga t gjitha ant; duke prekur t gjith siprfaqen; i prplas dhe i tund. Merr sende t prmbysura (me fjal t tjera ai e njeh nj got, edhe kur ajo sht pozicionuar n nj mnyr t ndryshme). sht i paaft pr tu marr m tepr sesa nj lodr n t njjtn koh; ndoshta mund ta injoroj lodrn e dyt ose e kalon at n nj dor, n mnyr q t merret me lodrn e re. Bn aktivitete me lodra t vogla, si rrake dhe kuba. Prplas sendet me njri-tjetrin n mnyr t kuptimt, prplas lugn mbi tavolin. Vazhdon t fus gjithka n goj.
Vendos nj lidhje t plot me maman ose me kujdestaren, ndrkoh q kupton se objektet vazhdojn t ekzistojn, edhe kur ato nuk shihen. Pra mami kur ikn n mngjes, nuk ikn prgjithmon, por kthehet prap.
T FOLURIT DHE ZHVILLIMI GJUHSOR

I prgjigjet n mnyr t duhur emrit t tij ose krkesave t thjeshta si: ha, ose bj paim me dor. I prgjigjet emrit t vet. Imiton disa tinguj jo t folur, si pr shembull: prplasja e buzve, kolla, prplasja e gjuhs etj. I prodhon t gjitha zanoret dhe disa bashktingllore si: r, s, z, th. I prgjigjet variacioneve t toneve t zrit t t tjerve, si inatit dhe mrzis. Shpreh emocione t tilla si gzimi, knaqsia dhe inati duke nxjerr tinguj t ndryshm. I flet lodrave. Belbzon duke prsritur disa rrokje me radh, ba-ba-ba. Reagon n mnyr t ndryshme ndaj zhurmave t tilla si fshesa me korent, zilja e telefonit ose lehja e qenit, mund t qaj ose t shikoj nga prindrit pr tu siguruar.
4 - 8 MUAJ
155
Si ta ndihmojm fmijn t flas Tani q bebi sht n fazn e zhvillimit t tij gjuhsor, fjalt pr t marrin nj tjetr rndsi. Kjo do t prbj bazn e t msuarit t gjuhs: t kuptuarin (i cili zhvillohet m par) dhe t folurin (m i vonshm n zhvillim). Ju mund ta ndihmoni bebin ti zhvilloj t dyja duke vepruar si m posht: Flisni ngadal. Kur bebi prpiqet q t kuptoj nj gjuh t ngatrruar, t folurit e shpejt do ta vshtirsoj punn e tij. Q ti jepni fmijs mundsin q t kuptoj sa m shum, prpiquni q t flisni ngadal, thjesht dhe t shqiptoni mir fjalt. Prqendrohuni tek fjala. Ndrsa bisedoni me bebin, vendosni theksin tek fjalt q jan m kuptimplota n fjali. Pr shembull tani do t ndrrojm panolinn , fjala panolin sht ajo q duhet theksuar m shum. Kur e ushqeni, ju duhet t thoni: Un po hedh lngun n filxhan dhe shtoni duke treguar filxhanin Lngu, ktu sht lngu etj. Mos harroni t bni nj pushim, q ti lini koh fmijs t kuptoj at q i that. Kujdesuni q t komentoni premrat. Premrat jan akoma nj kategori fjalsh q e ngatrrojn bebin, ndaj kushtojini rndsi
atyre, duke thn Ky sht libri i mamit dhe kjo sht kukulla e Ans. Theksoni imitimin. Tani q numri i tingujve q lshon bebi sht rritur, po kshtu rritet edhe knaqsia q provoni ju t dy, nse filloni t imitoni njri-tjetrin. Nse bebi bisedon me ju duke thn ba-baba, athere ju pasojeni at me nj ba-baba t thell. Me koh ju mund t shtoni edhe tinguj t tjer si ga-ga-ga , apo da-da-da. Ndrtoni nj repertor me kng dhe rim. Ndoshta ju mund tju duket budallallk q t prsrisni do dit, apo disa her n dit t njjtn kng. Prkundrazi pr bebin kjo sht shum e bukur dhe dika prej s cils ai mson shum. sht koha kur ai mund t dgjoj edhe kng pr fmij nga kasetat e magnetofonit. Prdorni librat. Bebi nuk sht akoma gati pr t dgjuar historira, por rima e thjesht e librave me vjersha apo figurat e bukura mund t trheqin vmendjen e tij. Bni shum pyetje t tilla si: Ku sht qeni? dhe shum shpejt bebi do tju habis duke vn gishtin mbi figurn e duhur. Prisni pr nj prgjigje. Megjithse bebi ende nuk flet, ai mund t ket gati nj prgjigje ndaj asaj q ju i keni thn apo krkuar,
156
PJESA II
VITI I PAR
edhe pse kjo mund t jet vetm nj britm gzimi, kur ju i thoni q do t ulet tek karroca e tij pr t luajtur. Jini urdhrues. sht e rndsishme pr bebin q t filloj t msoj komanda t thjeshta si: puthe gjyshen, bj pacim, jepja mamit kukulln. Mbase jo q hern e par do t jap nj prgjigje t sakt, por mos e mrzisni bebin dhe veten tuaj. Prkundrazi ndihmojeni at t kuptoj at q i keni thn dhe q ta kryej veprimin q i keni krkuar.

Knaqet duke vzhguar mjedisin; n mnyr t vazhdueshme ndjek edhe njerzit, edhe aktivitetet. Fillon ta shoh veten si person, i ndar nga t tjert. Bhet m i lirshm dhe miqsor, buzqesh, gugat. Mund t tregoj ndryshimet ndrmjet t njohurve dhe t
panjohurve dhe i prgjigjet ndryshe secilit prej tyre. I prgjigjet sakt shprehjeve t fytyrs; paknaqsis; buzqeshjeve. Imiton shprehjet e fytyrs, veprimet dhe tingujt. sht ende miqsor n drejtim t t huajve n fillim t ksaj periudhe; m von ska dshir t afrohet ose t rrij me t huajt; shfaq frik ndaj t huajve (d.m.th. tregon shenja frike kur afrohet nj person jo i familjes). I plqen ta mbajn n krah dhe ta prkdhelin; e tregon dshirn pr ta marr hopa duke ngritur duart lart. Vendos nj marrdhnie besimi me prindrit dhe kujdestart, nse i plotsohen nevojat fizike dhe emocionale. Nga 6 muaj e lart fillon t tregoj preferenca pr kujdestarin kryesor, mamin, dadon ose gjyshen etj. Qesh me z t lart. Mrzitet nse i marrin lodrn apo nj send tjetr. Trheq vmendjen duke prdorur lvizjet e trupit, fjalt ose t dyja bashk.
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
157
Rutina e prditshme
USHQYERJA
I rregullon oraret e t ngrnit sipas orarit t familjes; zakonisht ushqehet 3-4 her n dit dhe merr 170 230 gram n do vakt. Tregon interes n aktivitetin e t ushqyerit, krkon t kap gotn ose lugn, ndrsa sht duke u ushqyer. sht i aft t pres gjysm ore ose m shum pasi sht zgjuar, pr t ngrn vaktin e par. Fillon t pranoj sasi t vogla ushqimesh t forta t tilla si miell orizi/gruri etj. dhe perime, q i ha t vendosura n pjesn e fundit t gjuhs (nse ju i vendosni n maj t gjuhs, bebi do ti nxjerr jasht). Fillimi i ushqimeve t forta N koht e sotme mesazhet t cilat marrin prindrit, vean-risht nna rreth kohs se kur duhet t filloj ushqimin shtes, shpesh m shum ngatrrojn se sa sqarojn. Kshtu nna apo vjehrra ju thon Un ty ta kam filluar ushqimin shtes me lng karrote q 1 muajshe dhe shiko sa e shndetshme je!; Djalit tim i kam filluar muhalebin dhe paluzen me niseshte q tre muajsh etj. Pediatri, infermierja e kshi-llimores ju thot se duhet t prisni deri kur bebi juaj t mbush 6 muaj, dhe ju tregojn se far thon shkenca e sotme pr kt. Nj mikesh q vjen pr vizit thot se q kur i ka filluar ushqim vajzs s saj tre muajshe, ajo sht m e qet dhe fle m mir natn. K duhet t dgjoni? Nnn, doktorin, mikeshn? Jo, vetm bebin tuaj. Ai do t`ju tregoj m mir se t gjith t tjert se kur t filloni ushqimet e ngurta. Rreth fundit t muajit t 6-t foshnja juaj sht gati pr t provuar ushqime t ndryshme nga qumshti i gjirit apo ai artificial. Deri n moshn gjasht muaj nevojat e tij pr tu ushqyer mund t plotsohen me an t qumshtit t gjirit ose atij articial. Por mbas ksaj moshe, bebi juaj duhet t lloj t marr edhe ushqime t tjera shtes, pr t plotsuar nevojat e tij gjithnj e n rritje pr lnd ushqyese. Kjo periudh quhet
158
PJESA II
VITI I PAR
periudha e fillimit t ushqimeve t forta. Fillimi shum i hershm i ushqimeve t forta prpara ksaj moshe nuk besohet se shkakton ndonj dm t madh fizik tek bebi, por studimet mjeksore tregojn se sistemi i tretjes s fmijs deri n njfar moshe sht i pazhvilluar dhe jo i gatshm pr t filluar kt ushqyerje t re. Gjithashtu fillimi i parakohshm i ushqyerjes s fort, megjithse nuk sht fizikisht i dmshm, mund t dmtoj sjelljen dhe zakonet e t ushqyerit t bebit kur t rritet. Nse nj foshnj e cila nuk sht gati pr ti filluar kto ushqime t reja, nuk i pranon ato, mrzitja dhe lodhja nga t dyja palt mund t ndikojn mbi neverin dhe mungesn e dshirs pr tu ushqyer, n nj mosh m t von t fmijris. Disa arsye t tjera jan: Zhvillimi i muskujve dhe nervave t bebit ende nuk sht i prshtatshm. Ai nuk mban dot nj pozicion t prshtatshm pr t glltitur ushqimet e ngurta, apo pr ti kaprdir ato nga llimi i gojs deri n fund t saj. Para moshs 6 muajshe bebet nuk kan nevoj pr t eksperimentuar ushqime me shije t ndryshme nga ajo e qumshtit Sistemi i tretjes s ushqimit tek foshnja ende nuk sht arritur plotsisht, si dhe vllimi i sto-
makut sht shum i vogl dhe stomaku sht m i ndjeshm ndaj lndve t huaja ushqimore q futen n trup me ushqimet e reja. Pra me shtimin e ushqimeve t tjera prve qumshtit, stomaku nuk do t arrij t prballoj punn e teprt dhe shtohet mundsia pr alergji ndaj ushqimeve t huaja. Po kshtu, edhe nse do t prisni shum gjat (deri mbas muajit t apo m von) pr ti filluar bebit ushqimet e forta, mund t keni vshtirsi. Bebi, kur sht msuar shum gjat me ushqyerje me gji ose me qumsht artificial, mund t mos prshtatet me mnyrn e coptimit dhe bluarjes s ushqimit n gojn e vet, dhe mund t jet e vshtir ti ndryshohet shija. Gjithashtu bebi do t filloj t bjer n pesh. Nevojat e tij ushqimore tashm t rritura, nuk plotsohen dot vetm nga qumshti i gjirit. Prshtatja e bebit me shijen e ushqimeve t reja nuk sht shum e leht dhe nse ne nuk e fillojm kt pun n kohn e duhur dhe me ngadal, edhe n moshn 1 vje bebi mund t mos plqej asgj tjetr prve qumshtit t gjirit apo t formulave. Kjo mund t shkaktoj at q quhet kequshqyerje e fmijs. Rreth moshs 6 muajshe ju do t filloni t vreni tek foshnja juaj disa shenja q tregojn se sht gati pr fillimin e shtesave ushqi-
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
159
more. M t shpeshtat q mund t ndeshen jan: Kur shikon se nna dhe babai po han dika, ngrihet dhe zgjatet drejt ushqimit, ia kap copn e buks ose pirunin nga dora. Ka qejf t fus gjra n goj, ti ndjej dhe ti shijoj ato, buzqesh e lshon tinguj pr t trhequr vmendjen. sht i interesuar dhe dshiron t provoj shije t reja. I kan dal nj apo dy dhmb dhe ka dshir t kafshoj gjra t forta. Edhe pse ju i jepni rregullisht gji sipas dshirs, bebi duket prsri i uritur. Refleksi i flakjes me gjuh sht zhdukur. Kt refleks mund ta provoni kshtu: vendosni n gojn e bebit nj maj luge (apo lyeni gishtin tuaj) me muhalebi me miell orizi t prgatitur shum holl, t przier me qumshtin e gjirit ose at artificial. Nse bebi e nxjerr jasht ushqimin me gjuh dhe vazhdon ta bj kt pasi jeni prpjekur disa her, ky refleks ende sht i pranishm dhe bebi nuk sht gati pr tu ushqyer me lug. Bebi arrin t nxjerr buzn e poshtme prpara dhe kshtu mund t marr ushqimin me lug. Kur bebi juaj sht gati, mund t filloni ushqimet e forta ngadal dhe gradualisht. Kjo sht me
shum rndsi, sepse fillimi i hershm i ushqimeve t huaja mund t shoqrohet me nj rrezik pr alergjit ushqimore. Si t fillohen ushqimet e forta Q nga dita e par e lindjes, do dit q kaloni me bebin sht sa e bukur, ashtu edhe lodhshme. Po kshtu sht edhe me ushqyerjen e bebit tuaj. Ja edhe nj moment tjetr i bukur n jetn tuaj si familje erdhi. Babai qndron gati me aparatin fotografik, prball sht bebi, veshur me rroba t bukura q qndron ulur n karriken e vet t re. Nna merr nj lug nga tasi me pure molle dhe e afron n gojn e bebit, goja e bebit hapet dhe ja ky sht momenti pr t shkrepur aparatin, kur bebi e derdh t gjith ushqimin n rrobat e reja!! Sfida q po filloni ju tani me bebin tuaj, m shum se nj shtje e lidhur me nj ushqyerje t mir sht e rndsishme pr hedhjen e themeleve pr sjellje dhe zakone t shndetshme lidhur me ushqimin. Sa rndsi ka q bebi juaj t marr gjith sasin e ushqimit q ka nevoj, po kaq rndsi ka dhe krijimi i nj atmosfere t qet e t kndshme, q ushqimi t hahet me shije dhe pa luft. Prindrit n kt periudh shpesh jan shum t shqetsuar pr fi-
160
PJESA II
VITI I PAR
llimin e ushqimeve t forta, pr nj sr arsyesh. T shikosh bebin tnd q po merr lugn e par t paluzes me fruta sht nj ast shum i kndshm pr prindin, por edhe pr disa muaj ushqimi m i rndsishm pr bebin tuaj ende vjen nga qumshti i gjirit ose ai artificial. Ai prsri po rritet dhe zhvillohet me nj shpejtsi t pabesueshme, por sistemi i tij mbrojts ende nuk sht i pjekur, kshtu mos nxitoni ti filloni sa m shpejt t gjitha ushqimet e ngurta. Ushqimet q kshillohet t prdoren n kt periudhe duhet t: plotsojn nevojat e ushqimore t fmijs mnjanojn reaksionet alergjike tolerohen mir nga bebi, pra t jen t prshtatshme pr traktin e tretjes s bebit dhe t ken shije t plqyeshme pr to. Ushqimet m t mira q rekomandohen n kt stad jan ato t freskta dhe t prgatitura nga ju n shtpi. Mbajtja e bebit n krah ose n prehr gjat kohs q ju po mundoheni ti fusni n goj nj lug me nj ushqim t ri, do t ishte nj betej e vshtir pr ju dhe pr t. Sot pediatrt kshillojn q foshnja t ushqehet n nj karrike t lart t prshtatshme pr t, ose n nj vend t prshtatshm pr t. Kini kujdes q gjat kohs q bebi
qendron n karrike t lidhet dhe t sigurohet mir. Fillimisht ju mund ta ushqeni duke e mbajtur n krah dhe m tej ta ulni n karrike, duke e siguruar mir. Lreni bebin t qendroj ulur pran tavolins me kt karrike, kur familja juaj sht duke u ushqyer. Gjithashtu sigurohuni q keni lugn e prshtatshme pr t, mundsisht plastike, me bisht jo shum t gjat sepse sht m e prshtatshme pr mishrat e dhmbve t bebit. Karrigia duhet t ket patjetr rrip pr ta lidhur. Nse do ta lejoni bebin q ta drejtoj lojn e t ushqyerit, keni m shum mundsi q t arrini sukses me ushqyerjen. Prpara se t filloni t fusni lugn me ushqimin e ri n gojn e bebit, mund ti hidhni pak nga ky ushqim n tavolinen e tij, ose n vendin ku sht ulur dhe lreni ta marr, ta shikoj at, ta shtyp me gishta, ta prziej. N kt mnyr kur ju do ti afroni lugn me ushqimin q doni ti jepni, ky nuk do t jet i panjohur pr t.
Rndsia e shqisave gjat ushqyerjes Zhvillimi i shijes Shija e fmijs pson nj zhvillim t thell gjat fillimit t ushqimeve t forta dhe deri kur msohet t haj dhe t plqej apo t mos plqej shijet e t rriturve.
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
161
Dhjet rregulla q duhet ti dini

1. Sigurohuni q bebi juaj sht gati pr t lluar ushqime t reja prve qumshtit t gjirit apo t formulave. Pediatrt rekomandojn q t pritet deri kur bebi juaj sht 6 muajsh, (ose n raste t veanta t paktn deri n fund t muajit t katrt) prpara se t llohen ushqimet e tjera. N kt mosh ajo llon t qndroj ulur mir, pa mbshtetje, mund t kap gjra t vogla dhe sht shum e interesuar kur ju keni nj pjat prpara dhe po hani dika. do foshnje sht e ndryshme. Ka shum rndsi t shikoni bebin tuaj pr shenja gatishmrie dhe pastaj t vendosni nj koh pr t lluar ushqimet e ngurta. 2. Veproni me ngadal. Ju dhe bebi juaj keni shum koh pr t eksploruar gjith botn e re t knaqsis s kuzhins. Jepini bebit tuaj sasi shum t pakta ushqimi n llim (rreth gjysm luge aji). Gradualisht, rriteni sasin deri n nj erek lxhani nga ky ushqim n nj vakt. 3. N llim ushqejeni me qumsht gjiri ose articial, pastaj lloni ushqimet e forta. Pr t mbajtur nj prodhim t prshtatshm qumshti, n se ju po ushqeni me gji dhe pr ti dhn bebit ushqimin m t rndsishm pr t gjat vitit t par t jets, ushqejeni bebin me qumsht gjiri ose articial, prpara se ti jepni ushqimet e ngurta. 4. Nuk ka asnj metod prparimi t ushqimeve m t mir se ta lsh bebin ta provoj vet. Ajo q bebi juaj plqen dhe nuk plqen dhe historia e familjes pr shenja alergjie/azme, luajn nj rol t madh n ushqimet q do t zgjidhni pr ti dhn dhe kohn kur duhet tìa lloni. 5. Pranoni se koha e ushqyerjes sht e lodhshme dhe e rrmujshme. Shum prej ushqimeve q ju do ti jepni bebit tuaj do t prfundojn n dysheme dhe n rrobat e tij e tuajat. Kjo sht pjes e msimit, prandaj vishuni si duhet. 6. Filloni vetm nj ushqim t ri n do jav. Koha m e mir pr ti dhn ushqimet e reja sht paraditja. Kjo e bn m t leht vzhgimin e ndonj shenje q mund t jap bebi juaj pr ndonj reaksion alergjik, si skuqje e lkurs me purra t vogla, hund q kullojn, grindje. Shikoni pr reaksione t rnda dhe nse kto ndodhin, duhet tia tregoni mjekut q ndjek bebin. 7. Prisni nj ndryshim n feet e bebit. Gjat kohs q ju i shtoni ushqyerjes s bebit ushqimet e ngurta, do t shikoni nj ndryshim n ngjyr, prmbajtje dhe shpeshtsi n jashtqitjen e bebit tuaj. sht normale q feet ndryshojn ngjyr,
162
PJESA II
VITI I PAR
n varsi nga ushqimi q ha bebi. Po kshtu ka t ngjar q ju t shihni edhe copza t patretura ushqimi n feet e bebit tuaj. 8. Mbani mend se bebet kan stomak t vogl, prandaj jepini m mir sasi t pakta dhe m shpesh gjat dits, se sa nj sasi t madhe n tre vakte. 9. Ndiqni reagimin e bebit tuaj. Nse bebi juaj nuk plqen nj ushqim ose nuk ka uri, mos e detyroni me forc ta haj (nuk dmtohet po t kthehet prap tek gjiri dhe mos t marr asnj ushqim t fort pr pak dit). Ka shum rndsi q koha e ngrnies t jet e kndshme dhe e gzueshme. Kurr mos e prdorni ushqimin si nj mjet pr ta lavdruar apo dnuar bebin. Jepini atij shum prkdheli, prqame dhe vmendje. 10. Bjeni ngrnien nj ngjarje sociale. Lejojeni bebin t ulet me familjen n kohn e ngrnies. Kshtu ai mund t lloj t plqej ann sociale pr t ndar ushqyerjen me familjen. Bebet zakonisht e duan kt ndrveprim.
Shija pr t mbln sht e vetmja shije e lindur N lindje t porsalindurit plqejn vetm shijen e mbl, q sht e ngjashme me at t qumshtit t nns. Kjo sht nj loj e natyrs pr ta uar bebin drejt ushqimit t tij t vetm dhe m t shndetshm, qumshtit t gjirit. Mosplqimi i t hidhurs dhe t tharts Po kshtu i lindur sht edhe mosplqimi i fmijve t vegjl ndaj ushqimeve shum t tharta apo t hidhura. Edhe ktu natyra i ka pajisur bebet me antena t veanta pr tu mbrojtur nga ushqime q mund t jen t dmshme pr to dhe q shpesh kane kt shije. Shija pr t kripurn formohet gradualisht Shija pr t kripurn formohet
gjat kohs s msimit t fmijs me ushqimet e forta. Duhet t msoj shije t reja? Po, por pa e sforcuar! T msuarit e fmijs me shijet e reja sht rezultat i nj procesi shum t vshtir njohjeje, q duhet t zhvillohet n mnyr shum graduale. Sforcimet apo detyrimet jan t kota dhe n disa raste ndikojn keq. Edhe shqisat e tjera marrin pjes aktivisht n formimin e shijes. Nxitja e bebeve q t luajn me ushqimin gjat kohs s ngrnies, sht nj mnyr shum e mir pr ta br m zbavitse zbulimin e shijeve t reja. T shikuarit Ngjyrat kan rndsi n plqimin e ushqimeve nga bebi.Veanrisht t vegjlit duket se trhiqen m shum
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
163
nga ngjyrat e gjalla dhe nga kontrastet e forta. Kshtu mund t luani me menyn q prgatisni, duke e br at me shum ngjyra, (pr shembull sup me domate, perime me ngjyra, karrota etj). Nuhatja Mbas 12 muajve bebi sht plotsisht n gjendje t nuhas ushqimet. Mund ta lejojm t luaj me lkurn e nj mandarine, ti marr er torts, ose mishit t saponxjerr nga furra.
T dgjuarit Mund t luani me zhurmn q bn ushqimi, buka e thekur e coptuar, ose nj moll apo banane e prtypur etj. T prekurit Prekja e ushqimeve sht nj nga lojrat m entuziasmuese pr bebin. Kshillohet ta lini t eksperimentoj n liri. Kshtu bebi do t zbuloj ndoshta se lkura e pjeshks sht me push dhe ta krahasoj me lkurn e mandarins.
Disa gjra q duhen pasur kujdes

Nj shije e re q mund t pasuroj dietn e bebit duhet dhn me kujdes, sepse vetm kshtu mund t ler nj kujtim t mir tek ai. Pr kt i duhet kushtuar vmendje disa faktorve: Qetsia Nj shije e re nuk duhet ngarkuar me ankth. M mir t propozohet me qetsi, sepse ka m shum mundsi t plqehet. Shembulli Nj ushqim q fmijs i thuhet se sht i mir, por nga ana tjetr prindi shtrembron fytyrn, menjher do t kapet nga bebi si ushqim i keq. Edhe nse i jepni nj ushqim q vet nuk e plqeni, sht m mir t mos bni shenja. Temperatura Duhet t kontrollohet q ushqimi mos t jet as shum i nxeht, as shum i ftoht, sepse kshtu bebit do ti mbetet nj kujtim i keq. Zakonisht ushqimi duhet t jet i vakt. Llojshmria Edhe nse keni gjetur nj lloj ushqimi q i plqen fmijs, duhet t jepet nj ushqim i shumllojshm, sepse kjo sht baza pr nj diet t shndetshme.
164
PJESA II
VITI I PAR
Si t jepen ushqimet e para? Vaktet e para q do t jepni me ushqimet e forta nuk jan vakte t plota, por vetm njohja me to. Fillimisht duhet t mbani mend se n javt e para q filloni ushqimet e reja, ju vetm po i tregoni bebit tuaj se ka edhe ushqime t tjera prve qumshtit. Qumshti i gjirit apo ai i formulave vazhdon ti jap pjesn m t madhe t ushqyerjes pr t ciln ka nevoj. Koha m e mir kur fillohet ushqimi i ri sht vakti i mesdits. N mngjes bebi mund t jet shum e uritur, ose e prgjumur dhe nuk do ti plqej ta filloj me nj ushqim t huaj. Po ashtu n vaktin e mbrmjes, duke i dhn nj ushqim t ndryshm nga ai i gjirit, mund t shkaktohen probleme
Figura 15. Pozicioni i bebit mbshtetur n prehr sht i mir pr gromsitje dhe njkohsisht sht shum qetsues pr fmij me dhimbje barku t vazhdueshme (kolika).
me tretjen e bebit dhe t krijohet kshtu nj nat e shqetsuar pr t gjith familjen.
Figura 14. Nj gromsitje kur fmija mbshtetet tek shpatulla jep rezultat pr shum fmij, por mos harroni t mbroni rrobat tuaja.
Figura 16. Edhe nj i porsalindur mund t vendoset n pozicion ulur pr t gromsitur, por sigurohuni q koka e tij t ket mbshtetjen e duhur.
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
165
Uluni n nj vend q ta ndjeni veten rehat, duke pasur pran tasin me ushqimin e ri. Vrini grykashkn dhe filloni ti jepni gjysmn e qumshtit t gjirit (jepini vetm njrin gji) apo t qumshtit artificial, ndihmojeni t gromsij dhe m tej vazhdoni me ushqimin e prgatitur nga ju. Duke e mbajtur gjithnj bebin n gjunjt tuaj, merrni pak ushqim me nj lug plastike. Futeni lugn midis buzve t bebit, n mnyr q ta thith. Mos e shtyni lugn me forc n goj, sepse nse bebi ndien ushqim q prek pjesn e mbrapme t gjuhs, mund t vjell. N fillim shija e re dhe prbrja e ushqimit q ndryshon nga ajo e qumshtit mund ta habisin, prandaj jini t duruar dhe nxiteni duke i folur. Mund t ndodh q bebi shum shpejt t zbuloj se kjo gj e re i plqen. Kur t ket ngrn rreth nj lug me ushqimin e ri, pastroni gojn dhe mjekrn dhe vazhdoni ti jepni qumshtin e gjirit apo t formuls. Nse luga e bezdis, fusni majn e gishtit tek ushqimi i prgatitur dhe lreni q bebi ta thith. Nse prsri vazhdon t protestoj, mundet q ushqimi nuk i plqen pr momentin, ather provoni me nj ushqim tjetr dhe nj her tjeter. Ju si prindr mund t prfitoni nga ky ast i bukur dhe ta fotografoni bebin tuaj, kur sht
i mbuluar me ushqimin n fytyr dhe n trup. Disa her bebi mund ta mbaj ushqimin vetm n goj dhe ta nxjerr at t gjith jasht; kini durim, ushqyerjet e para si tham, jan vetm njohja me ushqimin. Mbas prsritjes se disa herve, bebi do t haj m shum se do t nxjerr nga ky ushqim. N rast se ushqimi vazhdon t rrshqas jasht gojs s bebit, ndoshta ende nuk sht zhvilluar dhe prgatitur pr kt. M mir prisni nj jav ose dy sa t vazhdoni t humbni koh, forca dhe t grindeni me bebin. Ka raste q bebi mund t mos ta pranoj nj ushqim t cilin m par e ka plqyer. Arsyet mund t jen disa: provoni ushqimin se mos nuk sht gatuar si duhet dhe ka me t vrtet shije t keqe; ndoshta shijet e bebit kan ndryshuar, apo ai sht i ngopur. Cilado qoft arsyeja, mos ia jepni me zor ushqimin. Gjeni nj zgjidhje tjetr dhe qetsohuni. Ushqimet e para q duhen filluar Nse t gjith pediatrt pranojn se qumshti i gjirit sht ushqimi i par i prsosur pr bebin tuaj, nuk ka nj mendim t prbashkt se cili sht ushqimi i fort q duhet t fillohet i pari. Arsyeja sht se nuk
166
PJESA II
VITI I PAR
ka ndonj fakt binds shkencor q tregon se ka nj ushqim t fort q sht i prsosur pr t qen i pari. Bebet rriten mir edhe kur fillojn me frutat, perimet, ose muhalebin me miellra. Kshillohuni me mjekun e bebit tuaj se far do ti jepni fmijs n fillim. M posht keni disa rekomandime, q mund ti prdorni vet: Rekomandohet q ushqimi i par t jet nj muhalebi e holl me miell orizi, e przier me qumshtin e gjirit ose t formulave. Ky sht nj ushqim i leht pr tu tretur nga bebi. Gjithashtu sht nj burim i mir hekuri dhe ka m pak mundsi q t jap alergji. Gjat ushqyerjeve t para ai duhet t gatuhet shum i holl, q ti ngjaj qumshtit q pi bebi. Sigurohuni q ky ushqim t jet i lngshm, pa kokrriza n t, i leht pr tu glltitur. Kini kujdes mos ti jepni fmijs ushqime t nxehta, pasi ta gatuani ushqimin, lreni t vaket. Kur bebi e pranon kt ushqim, mund t lloni ta trashni pak nga pak. Kur bebi juaj t jet msuar me drithrat (miellin e orizit), pra t haj t paktn nj her n dit nj vakt nga kjo muhalebi, mund t fillohen ushqime t tjera. Mielli i grurit kshillohet q mos t fillohet deri n moshn 6-7 muajsh, sepse prmban gluten, q mund t shtoj m shum
reaksionet alergjike tek bebi. Frutat kan nj shije t mbl dhe e nxisin bebin t haj m shum. Perimet e futura hert n ushqimin e bebit tuaj, mund t parandalojn q ajo t bhet e varur nga shija e mbl. Perimet jan teorikisht nj ushqim i mir i par, jan t pasura me vitamina dhe minerale dhe me nj shije q nuk sht e mbl. Por pikrisht kjo shije bn q ato t jen m pak t plqyeshme pr bebin, krahasuar me muhalebin. Do t ishte nj zgjedhje m e zgjuar pr ju q ti fillonit ato para frutave, kur bebi i pranon m kollaj shijet e reja. Si fillim pr perimet, kshillohen ato me ngjyr t verdh. Patatet, karrotat jan zakonisht m t plqyeshmet (si dhe m t ushqyeshmet) se pr shembull bizelet jeshile. Mbasi jan filluar perimet e verdha, m tej mund shtohen ato jeshile. Spinaqi, lakrat rekomandohet t fillohen nga muaji i 11-12-t. Kujdes! Filloni ushqimet e reja nj nga nj dhe jepni vetm nj lloj t ri ushqimi pr 3-4 dit ose pr nj jav t tr. Vonesa n fillimin e ushqimeve t reja sht nj mnyr pr t shmangur alergjit ndaj ushqimeve. Fruta dhe perimet q mund t prdoren si fillim jan: mollt, bananet, dardhat, patatet, karrotat, t cilat mund t shtypen dhe
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
167
bhen si pure. Disa kshilla t prgjithshme pr prgatitjen e ushqimeve Qumshti i gjirit duhet vazhduar rregullisht deri n moshn nj vje. Sot rekomandimet nga mjaft pediatr jan q ushqyerja me gji mund t vazhdoj deri n moshn dy vje, nse nna dhe bebi e dshirojn kt. Ndrmjet vakteve lngu m i mir q mund ti jepni sht uji i zier dhe i ftohur. Lngjeve t frutave t prgatitura n shtpi nuk ka nevoj tu shtohet sheqer dhe mund t jepen ndrmjet vakteve t ushqyerjes. Lngjet e frutave nuk duhen dhn me shishe. N moshn 6-8 muaj mund t fillohet pak lng frutash, i holluar me uj dhe i dhn me filxhan. Bebet nuk duhet t marrin m shum se 80-120 gram lng frutash n dit. Lngu i teprt on n rritje jo t mir tek fmijt (dhe ne fmijt m t rritur rrezikon t sjell dhjamosje) Gjat kohs q ushqeni bebin tuaj duhet t jeni sa m e qet, prandaj zgjidhni nj koh kur ju nuk jeni shum e zn dhe nuk keni nxitim pr t filluar ushqyerjen me lug. Fmijs do ti duhet koh pr tu prshtatur me kt mnyr t re ushqyerje. Lreni oreksin e fmijs q t prcaktoj sa do t haj, asnj
her mos e detyroni t mbaroj me forc racionin. do ushqim i ri duhet filluar gradualisht dhe vetm nj nga nj. Lerini koh fmijs t msohet me shijen e re. Psh nse keni filluar muhalebin me miell orizi e qumsht gjiri, prisni tre-katr dit deri sa t filloni puren me perime. Gjat ksaj kohe vzhgoni bebin pr shenja alergjie, skuqje t lkurs dhe fytyrs, diarre, t vjella. Mbasi bebi t jet msuar dhe t pranoj mir dy ose m shum lloje ushqimesh t reja, ato mund t przihen ato me njra-tjetrn, pr shembull pure me patate dhe karrota, muhalebi me miell orizi dhe moll t shtypur. Mbani mend se megjithse ju do t krkoni q bebi juaj t msohet me t gjitha llojet e ushqimeve, do t ket disa lloj ushqimesh q nuk do ti plqejn, me gjith mundimin tuaj pr ta msuar me to. Bebi ka shijet e veta, ashtu si gjith familja juaj. Mbas moshs 7 muajshe, bebi plqen t haj vet me dor. Lreni ta bj kt, sepse kjo sht me rndsi pr zhvillimin e tij. Asnjher mos e lini vetm bebin kur provon ushqimet me dor dhe kur ushqehet, sepse ekziston rreziku i mbytjes. Sheqeri dhe lngjet e mbla duhet t prdoren me kujdes
168
PJESA II
VITI I PAR
dhe nuk duhet t jepen ndrmjet vakteve t ushqyerjes, kur bebi sht duke dremitur, si dhe n kohn e gjumit. Asnjher mos hidhni ushqim t fort n shishen me biberon. Ushqimet q ngjisin, t forta, t vogla, t rrumbullakta dhe t buta nuk rekomandohen n kt mosh, sepse ato mund t kaprdihen dhe t shkaktojn mbytjen e fmijs. Ushqimit t fmijs, deri n fund t vitit t par mos i shtoni krip. Kur prgatisini ushqimet, gjithnj lani duart, frutat, perimet dhe ent, lugt e pirunjt q do t prdorni. Ushqimet ruhen n en t pastra, n vende t freskta, n frigorifer, t mbuluara. Asnj-her mos hidhni prsri nj ushqim q keni prdorur tek ena q ka ushqimin e freskt. Ushqimet q i keni nxjerr nga frigoriferi dhe i keni ngrohur, asnjher mos i fusni prsri n frigorifer.
pamjen e ushqimit t ri. Fmijs ushqimi i jepet me detyrim. Ushqimi sht shum i nxeht apo i kujton nj ushqim t mparshm t nxeht, q i ka djegur. Ka etje dhe do t pij dika para se t haj. Nuk sht rehat, sht i lagur, i ndotur, apo sht koha kur po i del nj dhmb. Ushqimi i jepet n nj pjat apo filxhan q nuk i plqen. Nuk e lejojm t ushqehet vet. Mbani mend se vshtirsit e ushqyerjes n kt stad lidhen me mospranimin e ushqimit n vitet q do t pasojn. Si t nxitet bebi q t haj m shum Nse bebi sht i shndetshm: Kushtojini m shum vmendje kur bebi krkon t ushqehet dhe m pak kur ai nuk pranon ushqimin. Nj fmij mund t prpiqet t trheq vmendjen duke mos pranuar ushqimin, veanrisht nse sht i pasigurt apo i mrzitur. Kohn e ushqyerjes bjeni t qet dhe t lumtur - sa m shum stres, aq m pak ushqehet. Mos e nxitoni bebin. Ai mund t haj pak n fillim, t luaj pr njfar kohe dhe pastaj t doj prsri t haj.
Kini parasysh se nj ushqyerje e shndetshme q n kt mosh sht mnyra m e mir pr t parandaluar disa smundje t zemrs, kanceret, dhjamosjen q mund t shfaqen kur bebi juaj t ket arritur moshn e rritur. Shkaqet e mospranimit t ushqimeve t para Bebi nuk plqen shijen dhe
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
169
Vendoseni ushqimin e fmijs n nj pjat t veant, q t siguroheni pr sasin q po ha. Ushqejeni bebin kur sht i uritur dhe jo i lodhur. Ushqejeni n kohn q ha edhe pjesa tjetr e familjes. Jepini ushqime q bebi mund ti kap vet. Jepini llojshmri ushqimesh dhe przjejini. Kshtu bebi nuk ka mundsi t marr vetm at q plqen. Mos e detyroni bebin t ushqehet me zor. Nse bebi nuk e pranon ushqimin, largojeni, mbulojeni dhe jepjani m von. Nj fmij ndonjher mund t mos plqej nj lloj ushqimi. Jepini llojshmri ushqimi dhe mos e detyroni t haj at q nuk do. Sigurohuni q bebi nuk ka etje (nj fmij q ka etje, ha m pak), por mos e mbushni stomakun e fmijs me lngje, prpara nj vakti. Mos i jepni ushqim q sht me shum erza, apo shum i kripur. Nse bebi sht i smur: Pastrojeni dhe rehatojeni (pr shembull pastrojini gojn, ose hundn) prpara. Jepini vakte me sasi t pakt, duke prdorur ushqime q mund t glltiten leht dhe bebi i plqen. Ushqejeni m shpesh, ndoshta do 2 or.
Jepini lngje m shum, veanrisht nse bebi ka diarre ose temperatur. Ushqejeni bebin n nj pozicion t favorshm dhe n vendin q ai plqen. Pyetjet q bjn prindrit lidhur me ushqyerjen Sa ushqim duhet ti jap pr t ngrn? Lreni q vet bebi t vendos se sa do t haj n do vakt. Nj kshill mund t jet kjo: Nga mosha 6 muajshe filloni duke i hedhur jo m shum se 4 lug n nj tas dhe nse i ha t gjitha, shtojini prsri. Prsa i prket ushqimit t mbl (frutave), filloni me 1-2 lug kafeje. Mbani mend se bebi juaj ka dit q do t haj me rrmbim dhe ka dit q nuk do t fus ushqim n goj. Nse shton normalisht n pesh dhe gjatsi, mos u preokuponi se nuk ha si duhet. A duhet ti jap vajzs sime edhe ato ushqime q, megjithse un mundohem, duket se nuk i plqejn? Jo. Respektoni shijet e saj, nse nj ushqim nuk i plqen, mos e przieni me nj tjetr q i plqen, sepse pastaj nuk do ti plqejn t dy. Mundohuni t ndryshoni dhe t prgatisni lloje t ndryshme ushqimesh. Nse perimet e ziera nuk i plqen, ndoshta mund ti plqej t gjalla.
170
PJESA II
VITI I PAR
Kapsllku: A sht normal kur fillohen ushqimet e ngurta? Ndrkoh q bebi rritet, n dietn e tij nuk ka vetm qumsht, kshtu q jashtqitjet e tij nuk do t jen m t verdha e nuk do t dalin m aq leht sa kur e ushqenit me qumsht gjiri. Tani bebi juaj sht n procesin e prshtatjes ndaj nj mnyre t re pr jashtqitjen. Kjo do t vazhdoj t ndryshoj me rritjen e tij dhe me rritjen e llojshmris s ushqimeve q ha. sht shum normale q bebet t dalin jasht nj her n do dy-tre dit. Kur bebi fillon t marr ushqimet e ngurta, ai do t sforcohet m shum pr t dal jasht. Prandaj nuk duhet t shqetsoheni kur vreni se jashtqitjet jan t forta dhe t thata. Pr t ndihmuar q dalja jasht t jet sa m e leht dhe e shpesht, sigurohuni q bebi juaj t marr shum lngje, si dhe fruta e perime. Lngu i kumbullave t zeza, i holluar me pak uj mund t ndihmoj n raste t vshtira. Si t fillohen drithrat? A duhet dhn n fillim muhalebia, apo qumshti i gjirit? Nse ju i filloni bebit tuaj drithrat dhe nuk jeni e sigurt se ai do ti pranoj, do t ishte m e mira ta ushqenit n fillim me gji e pastaj ti jepnit muhalebin. M mir t`ju tregoj ai se kur sht gati. Kur ta keni kuptuar se sht gati, mund ti jepni n fillim drithrat e m tej gjirin. Kjo sht e vrtet sido-
mos pr nj fmij m t rritur, q ju doni ta msoni me ushqimet e tavolins. Nj foshnje e gatshme dhe q ka nevoj pr ushqimet e ngurta, i pranon ato m mir nse sht e uritur dhe stomaku i saj nuk sht i mbushur me qumshtin e gjirit. A ka nevoj ti shtoj apo paksoj nj vakt ushqimi n dit djalit, meq fillova muhalebin? Jo. N fillim dhnia e muhalebis sht vetm pr praktik. Djali juaj nuk ka nevoj t haj shum, q ti plotsoj nevojat e tij ushqimore. Detyra m e rndsishme sht t msohet me ushqimet e ngurta dhe m von do t marr lndt ushqyese q ato kan. Filloni duke i shtuar nj ushqim me baz drithi (miell orizi, gruri) n kohn e mesit t mngjesit, (pr shembull ora 10.00-11.00), kur po e ushqeni me gji. N kt koh t dits bebi nuk ka shanse q t jet i uritur, ka pushuar mir dhe mund t jet gati pr t provuar dika t re. Prgatiteni muhalebin me t njjtn temperatur q ka qumshti i gjirit. Bjeni shum t holl. Vreni n majn e lugs s bebit dhe vendoseni lugn midis buzve duke e lejuar q ta thith ushqimin nga luga. N javt e para mos e fusni t gjith lugn e mbushur n gojn e tij, sepse mund t mbytet. Ju duhet t prparoni ngadal, duke e lejuar bebin ta prcaktoj
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
171
vet se sa do t haj. Nse shikoni se prpjekjet tuaja kundrshtohen, prisni 2-3 dit dhe prpiquni prsri. Ai mund t mos jet gati. Kam filluar n moshn 5 muajshe ushqimet e ngurta- n fillim miell orizi n form muhalebie, tani pure patatesh; nj ushqim t ri n jav. far plani duhet t ndjek pr ti shtuar ushqime t reja fmijs tim? Deri n moshn 6 muajshe bebi varet krejtsisht nga qumshti i gjirit pr t plotsuar nevojat e veta ushqimore dhe nuk ka nevoj pr asnj ushqim shtes. do lloj ushqimi q mund ti fillohet prpara ksaj moshe sht vetm pr praktik e pr tu msuar me t. Kalimi drejt ushqimeve t ngurta sht nj pun shum graduale. Do t ket dit q bebi juaj mund t mos ti pranoj ushqimet e ngurta dhe t doj vetm qumshtin e gjirit apo t formulave dhe dit t tjera kur do ti plqejn shum kto ushqime dhe nuk do t doj qumshtin. Zakonisht rekomandohet q ti lloni bebit dy vakte n dit me nj lloj drithi, prpara se ti filloni ushqime t tjera t reja dhe t vazhdoni duke i dhn fruta dhe perime n t dy vaktet, si nj burim i mir vitaminash A dhe C. Ndoshta nga mosha 7 muajshe ju mund ti jepni n drek vetm fruta dhe perime, s bashku me qumshtin. Ushqimet me proteina (pr shem-
bull mishi, peshku, fasulet etj ), jan ushqimet e fundit q duhen shtuar, kur ai merr sasin e duhur t qumshtit. Si ndikon pesha e lindjes mbi modelet e ushqyerjes s bebit? A ndikon pesha e fmijs mbi sasin e ushqimit q mund t pranoj n nj vakt? A ka kjo pasoja pr zhvillimin e mvonshm t fmijs? Pesha e lindjes s nj foshnje nuk do t prek sasin e ushqimit q merr. Mbas lindjes me pesh t ult, bebet do t arrijn peshn q duhet t kishin pasur n lindje. Ato duhet t marrin qumsht n sasin normale pr moshn. Nuk ka lidhje midis ngrnies s sasis m t madhe dhe m t pakt dhe zhvillimit n prgjithsi. Megjithat nj fmij q ushqehet m pak, zakonisht do t jet m i vogl n pesh se nj fmij q ha m shum. Ushqimet e gatshme Sot n tregun pr fmij mund t gjesh mjaft prodhime t gatshme, me nj ambalazh shum t bukur, me figura trheqse t foshnjeve t lumtura dhe q thon se ky produkt i ka t gjitha ato q i nevojiten bebit. Industria e ushqimeve pr fmij sot sht mjaft e zhvilluar. Kto produkte jan produktet e homogjenizuara, (q duhet t themi se nuk jan shum
172
PJESA II
VITI I PAR
t lira) me prmbajtje t ndryshme, si mishi, djathi, perimet dhe frutat e gatshme. Tashm gjenden mjaft lloje ushqimesh pr do grupmosh, t prshtatura pr dhmbt e fmijs. Mos u trembni. Kini parasysh se asnjera prej ktyre mrekullive nuk sht m e mir se ato q keni prgatitur n shtpi. Lexoni disa nga kto rekomandime dhe m tej vendosni ju vet: Kto lloj ushqimesh t cilat zakonisht shiten n pako, apo vazo t vogla qelqi, jan t plqyeshme pr prindrit, sepse jan t gatshme pr tu prdorur, t ndara n racione, sipas sasis q krkon t haj bebi, veanrisht kur ju ndodheni jasht shtpis dhe nxitoni. Po kshtu ato jan t pasura me vitamina, minerale dhe proteina, pr t cilat bebi ka nevoj, si dhe jan t pastra higjienikisht. Ato lehtsojn muajt e par, kur ju filloni ushqyerjen e ngurt. Kan prmbajtjen e prsosur pr bebin, dhe prmbajtja e vetm nj lloj ushqimi i bn m pak alergjike. Sigurisht jo gjithka q shitet si ushqim i mir pr bebin, sht vrtet i mir pr t. Ka mundsi q nse bebi sht msuar me ushqimet e prgatitura nga ju n shtpi (t cilat gjithmon jan m t mira se ato t homogjenizuara), t mos ta plqej shijen e ktyre t fundit. Kur t bleni n treg ushqime t tilla, ndiqni me kujdes udhzimet e prgatitjes dhe kontrolloni shishet
apo paketat q mos t jen t dmtuara, t hapura etj. Lexoni me kujdes etiketn dhe prmbajtjen, pr t zgjedhur ushqimin e prshtatshm pr moshn e fmijs tuaj dhe pr fazn e ushqyerjes n t ciln ai ndodhet, si dhe pr t msuar nse prmban sheqerna, q nuk jan t nevojshme dhe dmtojn organizmin e fmijs tuaj. Sot me ligjin pr Ushqimin, t miratuar nga Parlamenti Shqiptar, duhet q t gjitha etiketat e ktyre ushqimeve t jen t shkruara n gjuhn shqipe.

I plqen t jet i lirt nga rrobat. Llokoit fuqishm t dyja duart dhe disa her dhe kmbt, gjat kohs s banjs. Lviz duart vazhdimisht, asgj nga ato q ai mund t arrij me duart e tij nuk sht e sigurt q nuk do t derdhet, nuk do t futet n goj, ose nuk do t hidhet n dysheme. I heq vet orapet, luan me lidhset, kopsat dhe tantellat e rrobave. Zakonisht ka nj jashtqitje n dit. Urinon shpesh dhe shum si sasi. Bebet femra zakonisht rrin m gjat t thata, n krahasim me bebet meshkuj.
4 - 8 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
173
GJUMI
Zgjohet rreth ors 6-8 t mngjesit, zakonisht fle hert mbas vaktit t darks. Nuk zgjohet natn pr t ngrn. Fle 11-13 or gjat nats. Bn 2 ose 3 dremitje gjat dits (gjithsesi kjo ndryshon shum nga bebja n bebe).
Fmija im prplas kokn pas drrass s krevatit. Si tja bj? Ndonjher bebi fillon t prplas kokn n mur ose n ann e krevatit t tij. sht shum e dhimbshme q prindi ta shikoj kt, ndrsa ai duket se nuk ndjen dhimbje fare n fakt duket i lumtur. Prplasja e koks (si lkundja e koks, rrotullimi, t gjitha kto jan t zakonshme gjat ksaj moshe) sht nj lvizje ritmike, dhe lvizjet ritmike, kryesisht ato q i krijojn vet fmijt, jan tepr trheqse pr ta. Shum fmij rrotullojn dhe lkundin kokn kur dgjojn muzik gjat orve q jan zgjuar dhe kjo duket m tepr nj aktivitet, sesa nj zbavitje e thjeshte. Mendohet se kta fmij prpiqen m tepr t riprodhojn ndjesin e t lkundurit nga mami dhe babi. Ose fmijt q u dalin dhmbt, mund t prpiqen n kt mnyr t prballojn dhimbjen - n secilin rast prplasja do t vazhdoj pr aq koh sa do t vazhdoj kjo situat (pr shembull deri sa t kaloj dhimbja dhe t dal dhmbi), prvese kur kjo gj bebit i bhet zakon. Pr ata q prplasin kokn gjat kohs s gjumit ose kur zgjohen n mes t nats, kto aktivitete duket se ndihmojn n fjetje, dhe ndoshta jan nj mnyr pr t

I plqen t rrij shtrir n shpin, kthehet nga barkas n shpin, shqelmon, shtrin kmbt e drejtuara pr lart, kap kmbt dhe i fut ato n goj. Shikon duart e veta me interes dhe knaqsi. I plqen t luaj me gjra t buta, i prplas lodrat dhe lshon tinguj n nj interval kohe t shkurtr njri pas tjetrit, i fut gjrat n goj, i kafshon ose prtypet me to. I flet i lumtur vetvetes, gugit, belbzon dhe nxjerr tinguj njeri pas tjetrit. Bn dallime midis njerzve: gjallrohet me ata q jan t njohur, friksohet ose nuk i prfill t tjert q nuk i njeh. I plqejn aktivitetet ritmike, t prkundet ose ta kolovisin me delikates.
174
PJESA II
VITI I PAR
relaksuar tensionet e krijuara gjat dits. Sjellja ndonjher bhet me acaruese nga stresi q mund t krijohet n jetn e fmijs. Si djemt dhe vajzat shfaqin sjellje si lkundja ose rrotullimi, ndrsa prplasja e koks sht m tepr e shfaqur tek djemt. Lkundja zakonisht fillon andej nga mosha 6 muaj, prplasja zakonisht nuk fillon prpara moshs 9 muaj. Ky zakon mund t zgjas pak jav ose muaj, ose nj vit apo m shum, por shum fmij e braktisin at n moshn 3 vje pa ndrhyrjen e prindrve. Qortimet apo ngacmimet, nuk bjn gj tjetr vese e keqsojn m tepr problemin. Megjithse mund t jet e vshtir pr tu besuar, nuk mund t themi se kto sjellje jan t rrezikshme pr shndetin e fmijs. Nqoftse bebi juaj nuk e prplas kokn n raste zemrimi dhe nuk dmton veten n mnyr t vazhdueshme (nj shenj e rastsishme e br n trup nuk sht pr tu shqetsuar), nuk ka asgj pr tu shqetsuar. Por nqoftse kto aktivitete zn nj pjes t mir t kohs s fmijs suaj, nqoftse ai duket se shfaq edhe sjellje t tjera t pazakonta, sht duke u zhvilluar ngadal, ose duket jo i lumtur shumicn e kohs, duhet t drejtoheni tek pediatri pr problemin e tij. Ju nuk mund ta detyroni bebin t
ler nj nga kto zakone prpara se t jet gati, por kshillat e mposhtme mund ta bjn m t leht pr ju dhe fmijn tuaj t jetoni me kto zakone dhe gradualisht ti lini ato: Jepini m tepr dashuri fmijs suaj, vmendje, prkedhelje, dhe lkundeni at gjat dits dhe gjat kohs s gjumit. Shtojini aktivitetet ritmike pr bebin tuaj gjat dits, si: lkunduni n nj karrige bashk me bebin ose n nj karrige vetm; jepini atij nj instrument lodr, ose nj lug dhe nj pjat, nga e cila t mund t lshoj tinguj; shtyjeni at n uj; luani me lodra q luhen me duar dhe q lshojn muzik. Lejojeni fmijn tuaj t kryej m tepr lojra aktive gjat dits. Gjithmon krijoni aste t qeta prpara gjumit, lojra t qeta, prkdhelje dhe ndoshta nj lkundje t leht. Nqoftse bebi juaj e prplas kokn shumicn e herve n krevat, mos e vini n krevat derisa ta ket zn gjumi. Nqoftse fmija juaj e prplas kokn n krevat, ulni rrezikun e prplasjes me mobiljet dhe muret (t cilat mund t dmtojn vrtet bebin), duke e vendosur krevatin n mes t nj qilimi dhe duke hequr rrotat, q krevati t mos lviz prgjat dyshemes. Vendoseni krevatin sa m larg nga muret apo mobiljet dhe nqoftse sht e mundur, mbushini ant e krevatit, pr ta
4 - 8 MUAJ
175
br m t but prplasjen. Ju mund t prpiqeni ta mbroni kokn e fmijs suaj duke vendosur mburoja n krevat dhe duke shtruar nj qilim n dysheme - por ka shum mundsi q ai t mos knaqet me goditjet n jastk dhe t kaloj n nj siprfaqe m t fort. Cilat lodra jan t sigurta? Kjo sht pyetja m e nevojshme, meqense, sipas nj studimi amerikan, jan lodrat ato q shkaktojn rreth 100 000 dmtime n vit. Kur zgjidhni lodrat e bebit, duhet marr parasysh: Qndrueshmria. Lodrat q thyhen ose ndahen n pjes lehtsisht, mund ta dmtojn bebin. Ngjyra t sigurta. Sigurohuni q
bojrat e ngjyrat jan t padmshme dhe jo helmuese. Lodrat ndrtuese t vogla me buz t mprehta jan t dmshme. Pastrimi. Lodrat q nuk mund t lahen bhen fole mikrobesh dhe prbjn nj problem, se fmijt i fusin gjithmon n goj. Madhsia. Lodrat e vogla q mund t futen n goj dhe t kaprdihen, jan t rrezikshme. Asnj spango t lidhur. Lodrat me rripa t gjat nuk duhet t lihen pran fmijs, pr shkak t rrezikut t mbytjes. Tingujt. Tingujt e lart si zhurma e pushkve, makinave mund ta dmtojn dgjimin e fmijs, prandaj krkoni lodra q kan tinguj t but.

Gradualisht prpunoni nj aktivitet t hershm, imitoni tingujt e bebit, shprehjen e fytyrs dhe lvizjet e trupit, vrini emra pjesve t trupit dhe kndojini bebes gjat dits. Prdorni emrin e bebes gjat gjith llojeve t aktiviteteve, n mnyr q t njoh emrin e vet: Ana po buzqesh, Syt e Ans jan t hapura. Jepini lodra dhe sende t tjera t shtpis q bjn zhurm, q bebi ti tund duke lvizur duart. Varni lodra tek koka e krevatit t bebit. Fillimisht ato trheqin
176
PJESA II
VITI I PAR
vetm vshtrimin e tij dhe m von nxisin koordinimin sydor t fmijs. Lreni bebin t dgjoj muzik n radio apo kaseta manjetofoni. Krceni duke e mbajtur at n krah dhe ndyshoni ritmin e lvizjeve tuaja sipas muziks. Kushtojini shum koh larjes s fmijs, pasi ky sht nj aktivitet q e ndihmon bebin t msoj shum gjra n t gjitha fushat e zhvillimit. Luani lojn Ku sht bebi (ku sht hunda, syt, dora) ose lojra t tjera t thjeshta, q e ndihmojn bebin t msoj t ruaj radhn e biseds apo t veprimit. Msojini bebit lojra t thjeshta dhe gjeste. Tregojini bebit si t prshndes paim dhe si t puth me dor. Mbajeni bebin prpara pasqyrs pr t vshtruar fytyrn e tij dhe veprimet. Thoni emrin e bebit, i vini gishtin vetes dhe thoni mama ose baba, kshtu q bebi do t filloj t dalloj veten nga tjert. Jepini fmijs gjithmon sende t reja q ai ti prek e manipuloj. Prdorni shum copa (t buta, t forta, t ashpra, me push), po kshtu edhe materiale t ndryshme (letr pr ta grisur, flet t holla alumini pr ti zhubravitur) q bebi t ket dika pr t zbuluar. Lexojini vazhdimisht bebit;
bebeve ju plqen t dgjojn t njjtn histori gjithmon e gjithmon. I vini gishtin sendeve n do faqe dhe thoni emrin e tyre. Jepini bebes nj varietet kupash t vogla plastike dhe kuti (kuti bosh margarine, shishe bosh shampoje, kuti qumshti). Bebes i plqen ti sodis, ti rrotulloj, ti mbaj n dor dhe ti mbush ato me kuba. Lugt e drunjta mund t prdoren pr t trazuar dhe przier. Jepini bebes lodra t thjeshta q jan me ngjyra t theksuara dhe q kan butona q bebi mund ti shtyp si telefon lodr, lodra me muzik etj. Lodrat q jan t mbyllura me kapak gjithashtu e trheqin bebin n kt mosh.
Kini parasysh!!
Konsultohuni me nj punonjs shndeti ose me nj specialist pr fmijrin e hershme nse kur bebi sht 8 muajsh: Nuk vazhdon t tregoj rritje n pesh, gjatsi dhe masn e koks (rritja shum e ngadalt dhe shum e shpejt jan t dyja shkaqe pr tu shqetsuar) Nuk eksploron duart dhe sendet q i vihen n dor. Nuk mban rraken n dor dhe nuk e tund at. Nuk buzqesh, nuk gugat dhe nuk qesh me z t lart.
4 - 8 MUAJ
177
Nuk krkon pr sendet e fshehura. Nuk kap sendet e vogla me gishtin e madh dhe at tregues Nuk duket i interesuar n tinguj t rinj dhe t pazakont.
Nuk krkon dhe nuk shfaq interes pr t kapur lodra. Nuk rri ulur vet. Nuk fillon t haj ushqime t forta.
178
3 8 - 12 muaj

idis moshs 8 muaj dhe 1 vje fmija po organizohet pr dy ngjarje madhore t zhvillimit: ecjen dhe t folurit. Kta gur themelore zakonisht fillojn t vendosen rreth kohs s ditlindjes s par. Fmijs i sht rritur aftsia pr t manipuluar sende t vogla dhe harxhon mjaft koh duke marr ose duke lshuar lodrat, ose gjithka q ka n dor. N kt mosh fmijt jan shum t shoqrueshm. Ata e gjejn mnyrn pr t qen n qendr t vmendjes si dhe pr t fituar miratim dhe duartrokitje nga familjart dhe miqt. Aftsia pr t imituar prmirsohet dhe i shrben dy qllimeve: zgjeron marrdhniet sociale dhe ndihmon fmijt t msojn shum aftsi e sjellje t reja.

Rritja n gjatsi sht m e vogl sesa gjat muajve t mparshm, mesatarisht 1,3 cm. Fmija arrin afrsisht 1 her e gjysm gjatsin e tij t lindjes deri n ditlindjen e tij t par.
Pesha rritet afrsisht 0,5 kg n muaj. Pesha e lindjes afrsisht trefishohet kur ai bhet 1 vje. Pesha mesatare e fmijs sht 9,6 kg. Ritmi i frymmarrjes ndryshon sipas aktivitetit q kryen fmija nga 20-45 frymmarrje pr minut. Temperatura e trupit ngrihet
8 - 12 MUAJ
179
35,7-37,5 C. Moti, kushtet e mjedisit/dhoms ku po rri fmija, aktiviteti dhe veshja ende ndikojn n ndryshimin e temperaturs. Perimetri i koks dhe i gjoksit mbeten t barabarta. Vazhdon t prdor muskujt e barkut pr frymmarrje. Fontanela fillon t mbyllet. Shprthejn afrsisht 4 dhmb t poshtm, 4 t siprm dhe 2 dhmball t poshtme. Kraht dhe duart jan m t zhvilluara sesa kmbt dhe shputat e kmbve (sepse tek fmija m par zhvillohen gjymtyrt pran koks, sesa ato larg saj); duart paraqiten m t mdha, n krahasim me do pjes tjetr t trupit. Kmbt mund t vazhdojn t jen t dhjamosura (me rrath) dhe shputat duken sikur jan dystaban, sepse harku i kmbs nuk sht zhvilluar akoma. Shpesh prindrit nuk din nse duhet t prdorin kpuc gjat muajve t par t jets. Rekomandohet se orapet ose papuet jan m t mirat pr bebin tuaj, por nuk ka asgj t keqe q ti vishni kpuc. Meq kmbt e tij nuk jan gati pr t ecur, edhe kpuct q prdoren tani nuk duhet t jen pr kt qllim. Ato duhet t jen t lehta, prej lkure ose cope dhe jo plastike, shualli duhet t jet i
but dhe nprmjet tij t mund t preksh shputn e kmbs s fmijs. Pr t par nse gjatsia e kpucs sht n rregull, shikoni largsin e gishtit t madh t fmijs nga skaji i kpucs. Kur kjo largsi sht sa gishti juaj, ather madhsia e kpucs sht n rregull dhe ka edhe hapsir q lejon rritjen e kmbs. Pr t kontrolluar gjersin e kpucs, pickoni copn n pjesn e siprme dhe nse mund ta bni kt, gjersia sht e mjaftueshme. Mos i vishni fmijs kpuc me thembr t fort, as n periudhn kur ai fillon t ec. T dy syt bashkveprojn m mir me njri tjetrin. Mund t shoh dhe t tregoj sendet deri n nj distanc 3060 cm larg.
ZHVILLIMI LVIZOR
Zgjat nj dor pr t kapur apo pr t afruar nj send ose nj lodr. Manipulon sendet, i on ato nga nj dor n tjetrn. Eksploron sende t reja duke i shtyr ato me nj gisht. Prdor me paramendim kapjen pincet pr t kapur sende apo lodra t vogla. Fut lodrat brenda njra tjetrs (pr shembull kuti me madhsi
180
PJESA II
VITI I PAR
t ndryshme). I lshon sendet ose lodrat duke i hedhur, nuk mundet q ta vendos nj send n nj vend t caktuar pa vshtirsi dhe me vetdije. Fillon ti jap vet trupit pr tu ngritur n pozicion drejtqndrimi n kmb Fillon t qndroj vet n kmb, t mbshtetet tek mobiljet pr tu mbajtur, lviz rreth pengesave me hapa ansore. Ka nj ekuilibr t mir kur ulet, mund t mbaj nj pozicion pa u rrzuar. Zvarritet me duar dhe gjunj, hipn dhe zbret kshtu npr shkall. Ecn duke e mbajtur pas dore nj i rritur, madje dikush mund t filloj edhe t ec vet. Prdorimi i dors s majt apo t djatht Ne jetojm n nj bot q i trajton minoritetet n mnyr jo t barabart: mngjarasht, nj minoritet prej 10%, nuk bjn prjashtim. Dyert, grshrt, thika dhe mbulesa e tavolins jan t prcaktuara pr dorn e djatht dhe dora e majt sht dora e gabuar. Shum prindr mezi presin ta largojn fmijn nga ky status minoriteti, duke u prpjekur me zor ta bjn t prdor dorn e djatht. Specialistt mendojn se ky presion prindror pr t ndryshuar at q
sht e lindur tek fmija, do t oj n shfaqjen e belbzimit apo dhe t disa rregullimeve t tjera n t msuar. Tashm nuk rekomandohet aspak prpjekja pr t ndryshuar kt aftsi natyrore t prdorimit t duarve. Shum fmij prdorin t dyja duart njlloj n fillim: disa tregojn preferenc pr njrn dor ose tjetrn brenda pak muajsh, t tjer jo m prpara se t festojn ditlindjen e tyre t par. Disa duket se preferojn njrn dor n fillim dhe m pas e braktisin. sht e rndsishme ta lejosh fmijn t prdor dorn q sht m e rehatshme pr t, dhe jo at q juve ju plqen t prdor.

Vzhgon njerzit, sendet dhe aktivitetet n mjedisin rrethues. Dallon dhe tregon sendet n distanc deri 3-4.5 m larg. I prgjigjet testit t t dgjuarit, por duke qen se e humb shpejt interesin, mund t jet e vshtir ta testosh. Ndjek udhzime t thjeshta. Zgjat duart edhe pr t arritur lodra t cilat jan larg, por q ai i sheh me sy. Vazhdon ende t fus do gj n goj. Lshon nj lodr nga dora kur
8 - 12 MUAJ
181
dikush i jep dika tjetr. Kupton q nse nj send kthehet prmbys, ai mbetet prsri i njjti. Pr shembull nj filxhan i kthyer prmbys, mbetet prsri nj filxhan. Imiton aktivitete, pr shembull prplas dy kuba bashk, i prplas ato me tryezn etj. I lshon lodrat qllimisht dhe n mnyr t prsritur dhe shikon n drejtim t sendit t rn. Tregon q di t prdor mir sendet e prdorimit t prditshm, pr shembull prpiqet t pij nga gota, v nj varse n qaf, prqafon kukulln Tregon q ka kuptuar dika n lidhje me konceptin e hapsirs; fut kuba n got dhe i nxjerr kur dikush ia krkon kt. Tregon q ka kuptuar funksionin e sendeve; fut lugn n goj, prdor furn pr t krehur flokt, kthen faqen e librit. Nga fundi i ksaj periudhe, nse fmija sht duke luajtur me nj lodr dhe dikush ia merr dhe ia fsheh pjesrisht posht nj cope, fmija fillon ta krkoj.
Tund kokn pr t thn po ose jo. Nse dikush e thrret me emr, kthen kokn n drejtim t zrit. Belbzon duke u prpjekur t ndjek ritmin e fjalve n nj fjali, duke prdorur tonalitete t ndryshme t zrit. Tund dorn pr t thn mirupafshim apo edhe duartroket, kur i krkohet kjo gj. Thot da-da dhe ma-ma. Imiton tingujt q ka msuar deri tani, pr shembull zhurmn e makins, trokllimn e patkonjve t kalit, kolln, prplasjet e buzve. I plqen rima dhe muzika, nxjerr tinguj, gugat, dhe krcen me muzik. I zgjat lodrn apo nj send nj t rrituri, nse ai ia krkon kt me fjal dhe e shoqron krkesn e tij edhe me gjeste.

Shfaq frik ndaj t panjohurve dhe fshihet pas prindrve kur nj i panjohur i flet (frika nga t huajt); shpesh shfaq rezistenc pr tu ndar nga t afrmit e vet (frika e ndarjes). Do q prindrit t jen gjithmon para syve t tij . sht shum social; i plqen ta mbajn afr dhe q familjart
ZHVILLIMI I GJUHS DHE T FOLURIT

Belbzon pr tu futur n marrdhnie sociale me t tjert; mund edhe t brtas pr t trhequr vmendjen e t tjerve; dgjon dhe brtet prsri.
182
PJESA II
VITI I PAR
ta prfshijn n t gjitha aktivitetet ditore. I plqejn eksperiencat e reja dhe krkon q t zbuloj sende t reja. Tregon dshirn q t rriturit ta marrin n krah duke zgjatur kraht n drejtim t tyre, duke qar apo duke u kapur pas kmbve t t rriturve. Fillon t kundrshtoj krkesat e t rriturve duke gjuajtur me shqelm, duke brtitur apo duke u shtrir n dysheme. Iu zgjat lodrat t tjerve. Shpesh krijon lidhje t ngusht me nj lodr ose me batanijen e vet. Sapo dgjon emrin e vet, kthen kokn dhe i buzqesh personit q i flet. Prsrit disa her veprimet q trheqin vmendjen e t tjerve Zbaton udhzime e krkesa t thjeshta; kupton fjaln JO.
t madh gjrash n jetn e prditshme t fmijs, (ndonse ju mund t mos e keni vn re) q mund t shkaktojn frikra tek ai, si: fshesa me korent, lehja e nj qeni, tingulli i nj sirene, zhurma e ujit npr tuba, nj bluz mbi kok, ngritja n ajr. T gjith fmijt shfaqin frikra n njfar mnyre, dhe pse prindrit mund t mos ti vn re ato. Fmijt t cilt jetojn n nj mjedis aktiv, kryesisht kur ka fmij t rritur, mund ti shfaqin kto frikra m hert. Hert a von kta fmij do ti ln kto frikra mbrapa. Deri ather, ju mund ta ndihmoni fmijn tuaj q t msohet me to n kto mnyra: Mos e detyroni. Vendosja e fmijs shum afr me fshesn me korent, nuk do tju ndihmoj, vetm do t shtoj frikn e tij. Megjithse frika e tij mund tju duket pa kuptim, ajo ka shum kuptim pr fmijn. Ai ka nevoj pr koh q ti dal prpara zhurms, ather kur ai mendon se sht i sigurt. Mos u tallni me fmijn. T tallesh me frikn e fmijs, duke e quajtur at budalla ose duke qeshur me t, vetm do t dmtoj besimin e tij n vete dhe aftsin e tij pr ta prballuar at. Merrini frikrat e tij seriozisht - ai ka nevoj. Pranojini. Duke i pranuar frikrat
Frikrat e para N kt periudh fillojn t shfaqen frikrat. Kur ishte m i vogl fmija nuk kishte frik nga zhurmat e forta (derisa papritur filloi t ket frik), sepse ai nuk e kishte menduar mundsin q mund t jen t rrezikshme. Tani, q ai e kupton m shum botn, rritet mundsia (kryesisht nqoftse ju keni br her pas here obobo), q t filloj t kuptoj rreziqet q ndodhen prreth tij. Ka nj numr
8 - 12 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
183
e fmijs suaj si t vrteta, dhe duke e e shprehur kt kur frikrat e tij jan prpara jush (pr shembull fshesa me korent, tenxherja me presion, gurgullima e ujit n banj), ju do ta ndihmoni t qetsohet dhe ti prballoj ato. Nqoftse ai ulrin kur ndizni fshesn me korent, merreni shpejt n krah dhe jepini nj prqafim t fort, t ngroht dhe t sigurt. Por mos e teproni, sepse mund ti ngulisni mendimin se fshesa sht vrtet dika pr tu pasur frik. Sigurojeni dhe jepini mbshtetje, kshtu do t ndrtoni besimin dhe aftsit e tij. Duke pranuar frikrat
e tij, ju e ndihmoni t mos t ket m frik. Ai mund ta bj kt gj vetm duke u njohur me gjrat q ka frik, duke msuar far bjn dhe si prdoren ato dhe duke fituar njfar kontrolli mbi to. Lreni at ta prek ose dhe t luaj me fshesn me korent (kur ajo sht e fikur dhe jo n priz) - ai do t jet aq i gzuar nga loja me fshesn, aq sa mund t mos t kete frik. Ndrkoh q ai rehatohet duke luajtur me t kur ajo sht e fikur, prpiquni q ta mbani fmijn me njrn dor, ndrkoh q mbani fshesn me tjetrn, nqoftse ai nuk mrzitet. Athere tregojini se si ndizet makina.
Rutina e prditshme
USHQYERJA
Ha tre vakte n dit, plus mesditn dhe zemrn (mbasditen), si: lng frutash e biskota etj Fillon t mos pranoj biberonin (nse kjo gj nuk ka ndodhur q m par) Ka oreks t mir I plqen t pij me got, e mban vete gotn, madje prkul kokn mbrapa pr t pir dhe pikn e fundit Fillon t haj me gishta; mund t nxjerr ushqimin nga goja, ta shoh dhe ta fus prap n goj Zhvillon disa plqime dhe mosplqime pr ushqimet sht vazhdimisht aktiv, i lvizshm; duart e fmijs duan t futen kudo, prandaj shpesh prindrit i japin nga nj lodr n seciln dor, q t parandalojn prmbysjen e gots apo pjats. Ju mund t shtoni mishin apo ush-
184
PJESA II
VITI I PAR
qime t tjera me baz proteinash diku nga muaji i 8-10-t. sht mir ti jepni edhe ushqime t ngurta a ndonj biskot, q ta mbaj vet n dor. Nga mosha 8-9 muaj, nj fmij zakonisht sht n gjendje t kontrolloj nj copz ushqimi, duke e uar n goj dhe thithur. Edhe dalja e dhmbve n kt mosh e ndihmon. Nga mosha 8-10 muajsh bebi juaj mund t haj 2-3 vakte ushqim n dit, ulur n tryez dhe ju t vazhdoni ta ushqeni me gji apo me qumsht artificial. Dhnia e ndonj tuli buke, biskote t but, makarone, apo e nj cop molle, ndihmon q ajo t njihet me ushqimin me ann e gishtave. N moshn njvjeare, shum fmij jan shum t knaqur me ushqimet e njjta me ato q ha familja n tryez. Por do fmij vepron sipas mnyrs s vet, disa ecin prpara, ndrsa disa t tjer duan gjirin apo shishen pr nj koh m t gjat. Ju duhet t respektoni zhvillimin natyral t bebit tuaj, sa m shum t jet e mundur. far duhet br tani gjat ushqyerjes? Ai sht shum i hutuar dhe i knaqur q ka futur duart n tas dhe mund t fus ushqimin q an-
dej n goj, n mjekr e kudo, saq mund t mos ti interesoj m q ju vazhdoni ti jepni ushqim me lug. Nse sht prsri i uritur, mund t qaj dhe t sikletoset, sepse nuk arrin ta kap ushqimin aq shpejt sa do, ose nuk arrin ti fus t gjitha copat n goj, prandaj jepini prsri edhe disa lug ushqim. Nse ai po knaqet, lreni t msoj t ushqehet vet. T ndiej se po ia del vet sht shum e rndsishme pr t. Ai e di se kur sht i ngopur. S fundmi mbani mend se ushqimet e ngurta mund ta bjn bebin q t ket etje. Jepini pra uj, me nj got t vogl plastike. Kur fmija sht duke ngrn vet, duhet t keni kujdes: Mos e lini kurr vetm kur ai ha, qoft edhe pr nj koh t shkurtr. Mos i jepni ushqime shum t rrshqitshme, si pr shembull mandarin, pasi mund t mbytet. Mos i jepni kokrra rrushi, ushqime me brtham, shum t forta (pr shembull karrota t gjalla), apo me prmasa t rrezikshme, feta t mdha molle q mund t coptohen, sepse mund t mbytet. Mos u mrzisni nse shtpia bhet pis me thrrime apo lngje; kjo q po kaloni s bashku me bebin tuaj sht nj faz e rndsishme e rritjes.
8 - 12 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
185
Cilat ushqime t japim Nj cop buke, m mir pak t vjetruar; ai do ta thith sa ta bj si qull Nj cop djath kakavall Nj karrot t zier Nj biskot q shitet n treg pr fmij Patate t zier, pjeshk t but t qruar. far nuk duhet br gjat ushqyerjes Mos e humbisni durimin Mos e pengoni t fus duart tek ushqimi q po i jepni Mos i lejoni t bj do gj: nse hedh qllimisht ushqimin tek karrikja q sht ulur, thuajini nj jo t fort Mos i vendosni nj rradh pr ushqimet q do t haj, nse do t t prziej frutat me mishin, lreni ta bj Mos e detyroni t zbraz pjatn; fmijt din t rregullohen vet shum mir. Largimi nga gjiri (zvjerdhja) Ndrprerja e qumshtit nuk prbn vetm nj moment ky n zhvillimin ushqimor t fmijs, por edhe nj moment me rndsi t zhvillimit psiqik dhe shqisor. Kjo ndjehet veanrisht kur fmija sht ushqyer n gji, sepse shkputja nga zakonet e mparshme mund t jet m e vshtir. Fmija mund
ta shoh ushqimin e ri si dika q e on n shkputjen nga nna e tij, q pr t sht nj burim sigurie dhe mirqenieje. N kto raste, vshtirsit q kalohen n prdorimin e lugs mund t lidhen me mospranimin e bebit pr tu shkputur nga nna. Prandaj, rekomandimet pr shkputjen nga gjiri duhen prdorur me kujdes, sepse do fmij reagon ndryshe. Fmija nuk duhet t detyrohet me zor. Ajo q pr disa fmij mund t jet e leht dhe e natyrshme (ushqyerja me ushqime t forta me lug), pr disa t tjer mund t jet nj problem i pakalueshem. Vetm mirkuptimi, takti, durimi dhe dashuria e nns mund ta ndihmojn fmijn t kaloj kt faz tranzicioni. Kur vendosni pr t hequr bebin nga gjiri, duhet t keni parasysh shum faktor personal, si dhe kshillat mjeksore q mund t keni dgjuar: Faktet. Tashm shkenca ka vrtetuar se ushqyerja edhe vetm pr pak jav me gji e bebit sht shum e mir, sepse bebi prfiton n kt koh mbrojtjen kundr smundjeve. Por bebet rriten m mir me m pak smundje dhe alergji kur ushqehen deri n 6 muaj me gji. Por edhe prtej ksaj kohe deri n moshn 1-2 vje qumshti i gjirit, s bashku me ushqimet e tjera q merr fmija, mbetet nj ushqim me vler pr t.
186
PJESA II
VITI I PAR
Ndjenjat tuaja. Juve ose vazhdon tju plqej ta ushqeni me gji bebin tuaj, ose u mrzitt duke nxjerr dhe futur gjinjt tuaj dit dhe nat. Dshironi t keni m shum liri. Nse ndjenjat tuaja lidhur me ushqyerjen me gji kan ndryshuar, antenat e bebit tuaj do ta kapin dhe ai do ta largoj vet. Ndjenjat e bebit tuaj. Disa bebe e ln vet gjirin. Nprmjet reagimeve t tyre (grinden, nuk ju intereson gjiri, e mbajn vetm pak koh n goj) ato tregojn se jan gati pr t kaluar n nj mnyr tjetr ushqimi. Por kujdes se mos i keqkuptoni sinjalet e bebit. N moshn 5 muajsh mosinteresi pr t pir gjirin mund t jet vetm nj shenj se bebi ka rritur interesin e saj pr mjedisin; n shtat muajsh kjo mund t tregoj nj shtim t interesit pr aktivitet fizik, q e kaprcen interesin pr tu ushqyer; n nnt muajsh e m shum kjo shpesh kupton rritje t pjekuris dhe pavarsis. N do mosh kjo mund t lidhet me smundjen apo daljen e dhmbve. N prgjithsi, bebi fillon t largohet vet nga gjiri mbas moshs 1218 muajsh. Situata juaj. Edhe ato nna q plqejn t ushqejn me gji, shpesh e shikojn ushqyerjen me gji si nj penges pr shum gjra q ato mund t bjn (puna, shkolla etj) n jetn e tyre. Kur
kjo ndodh, ndjenjat e tyre negative transmetohen lehtsisht tek bebet e tyre, duke e br ushqyerjen me gji problem pr t dy. N kto raste heqja e gjirit mund t jet nj zgjidhje. Situata e bebit tuaj. Koha m e mir pr tia hequr gjirin bebit sht kur n shtpi gjithka sht e qet. Smundja, dalja e dhmbve, udhtimet, pushimet verore, apo gjithka q n jetn e bebit mund t shkaktoj stres, nuk jan momente t prshtatshme pr ta ndrprer gjirin. Shndeti juaj. Ju jeni shum e lodhur, pa fuqi. Por prpara se t hiqni bebin nga gjiri, sigurohuni se mos ky problem mund t zgjidhet m thjesht, pr shembull t ushqeheni m mir dhe t pushoni m gjat vet. Shndeti i bebit tuaj. Ndonjher prodhimi i qumshtit paksohet kur rritet bebi. Nse bebi juaj po shton pak n pesh, sht i prgjumur, i grindur, qumshti juaj mund t mos jet m i nevojshm dhe duhet filluar ushqimi tjetr. Ushqimet e tjera q merr bebi juaj. Nse bebi juaj ka msuar t prdor lugn, gotn etj ai mund t mos plqej m t pij nga gjiri i nns. Mosha e bebit tuaj: n prgjithsi
8 - 12 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
187
bebet mbas moshs 12-18 muaj jan m pak t interesuara pr ushqyerjen me gji dhe kan m pak nevoj pr t thithur. Ato preferojn t jen m t pavarura dhe kapin m pak gjirin, duke e br t leht largimin nga gjiri. Kini parasysh se kurdoher q t ndodh koha e largimit nga gjiri sht nj koh e przier me emocione t ndryshme pr shum gra. Ato jan t lehtsuara se nuk do t jen kaq t lidhura me nevojat e bebit t tyre dhe krenare se kan arritur nj hap me rndsi n rrugn e rritjes s bebit. Por njkohsisht ato jan t hidhruara, se kan humbur lidhjet aq t forta me bebet e tyre dhe bebi nuk varet m aq shum nga ato. Po kjo kalon shpejt, se fmijve do tu mungoj gjiri vetm pr nj koh t shkurtr dhe nnat mund t ruajn kujtimet e bukura apo ti prdorin kur t rrisin fmijn tjetr. Hapat kryesore pr largimin nga gjiri mund t jen si m posht: T msohet bebi q t marr nj lloj tjetr qumshti formul, lope etj., si dhe t msohet t ushqehet me filxhan apo got. Kjo duhet t msohet prpara se ju t ndrprisni gjirin, si kemi thn m sipr, rreth muajit t gjasht. Ktu mund t ndihmojn edhe baballart, sepse kto ushqime mund ti jepen edhe nga babai. Pr baballart, be-
bet e t cilve deri n muajin e gjasht jan ushqyer vetm me gji, tani fillon nj koh e rndsishme pr t marr pjes n ushqyerjen e bebit. M tej bhet largimi nga gjiri. Nuk sht e mir pr nnn dhe bebin q nj dit papritur ajo mos ti jap me gji bebit t saj. Kjo sht traumatike pr bebin, fizikisht dhe emocionalisht. Po kshtu edhe pr nnn: gjinjt fryhen, rrjedhin, bllokohen, skuqen etj. Pr kt arsye largimi nga gjiri bhet gradualisht, duke zgjatur rreth 3-4 jav deri n ndrprerjen e plot t gjirit. N rast se n jetn e bebit ka ndryshime, pr shembull ju filloni t shkoni n pun dhe e lini at me nj kujdestare t re, apo po ndryshoni banes, duhet t prisni disa dit deri nj jav q bebi t prshtatet me kt ndryshim dhe m tej t filloni largimin nga gjiri. Pirja e lngjeve me got Bebi edhe pirjen me got do ta msoj pak nga pak. Nga muaji i 9-t bebi shpesh sht n gjendje t msoj t pij nga gota apo lxhani, por shkputja nga thithi i nns apo ushqyerja me biberon nuk plqehet shum. Prandaj duhet t veprohet gradualisht, pa e detyruar bebin duke ia paraqitur gotn ose filxhanin si lodra apo si nj loj t re pr bebin. Pr ta ndihmuar t
188
PJESA II
VITI I PAR
msohet mund t veproni kshtu: Provoni ti hidhni qumshtin apo lngje t tjera q bebi i plqen (lngje frutash, uj) n nj filxhan, ose got plastike dhe kini shum durim sepse shtpia juaj mund t prmbytet nga lngjet q do t derdh bebi. Mundohuni q bebi t ket filxhanin e tij dhe t msohet ta njoh. Lreni ta prdor gotn si lodr. Kufizoni prdorimin e biberonit. Si t msohet t ushqehet bebi me lug Luga Faza delikate e fillimit t ushqimeve t huaja prputhet me nj shkputje psikologjike nga figura e nns dhe me hapat e para t fmijs drejt pavarsis. Pr kt thithja fillon t zvendsohet me t pirt dhe t ngrnt, veprime q marrin nj vler shum m rndsi n zhvillimin e emocional t fmijs. Si t miqsohemi me sendin e ri T porsalindurve nuk i plqen luga. Kalimi nga gjiri i nns apo nga thithi q e qetsonte drejt nj mjeti t huaj ka ndikime psikologjike q nuk duhen nnvlersuar. Ai do t mundohet t msohet me to, por prpara 12 muajve kjo gj do t jet e vshtir. Por kjo sht edhe koha kur bebi bn eksperimente
t reja dhe mundohet t imitoj nnn dhe babain. Mos u gnjeni edhe nse mson t mbaj lugn, pasi ju do t vazhdoni ta ushqeni edhe pr disa koh. Disa kshilla pr t br q bebi t pranoj kt mjet t ri ushqimi sa m mir, mundet t jen: Prdorni nj lug plastike me an t buta. Prdorni gjithnj t njjtn lug, t paktn n fillim. Lejoni q voglushi ta prdor lugn (duke e kontrolluar) edhe si nj lodr, q t mund t msohet me t. Veproni shum ngadal, duke i dhn bebit t provoj pak ushqime t reja t lngshme. Mos e detyroni fmijn, veanrisht hert e para. Mos u trhiqni kur keni kundrshtime n fillim. Mos i jepni ushqime fmijs me biberon, kjo mund t jet nj metod e leht dhe e shpejt pr ju, por jo edukuese dhe e shndetshme pr bebin.
TUALETI, BANJA,VESHJA
I plqen banja, luan me sfungjerin, sapunin dhe lodrat e ujit. I plqen ta lsh ujin ti rrjedh nga sfungjeri. I plqen t heq vet kapelen, kpuct dhe orapet.
8 - 12 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
189
Bhet nervoz kur panolina sht i lagur, saq ndonjher e heq vet. Bashkpunon paksa kur e veshin; ndihmon prindrit duke futur krahun n mng apo shtrin kmbt pr t veshur pantallo-nat. Ka nj ose dy jashtqitje n dit. Zakonisht nuk laget kur dremit pr nj koh t shkurtr.
gurta. Bn nj sy gjum mbasditeve.
LOJA DHE AKTIVITETET SOCIALE

I plqejn aktivitetet e mdha lvizore, prpiqet t rrij n kmb, kacavirret, disa bebe edhe mund t ecin. I plqen t ver gjra n kok, koshin, vazon e luleve, gotn; kjo i duket tepr gazmore dhe pret q njerzit ta vn re dhe t qeshin me t. I plqen t fshihet pas karrikes dhe t luaj ku sht bebi? I hedh gjrat n dysheme dhe pret q tia japin prap. Tregon interes n hapjen e mbylljen e dyerve dhe t dollapeve. I jep nj send nj t rrituri kur ai ja krkon dhe pret q i rrituri tia rikthej menjher. Prgjigjet jo-jo duke ndaluar e pritur reagimin e t rriturit. Nga ana tjetr fmija tregon aftsi sociale, duke qeshur e buzqeshur.
GJUMI
Nuk kundrshton pr t shkuar n shtrat, mund t mos e zer gjumi menjher, por luan ose vjen vrdall krevatit, pastaj e z gjumi mbi mbulesat e krevatit. Fle deri n orn 6-8 n mngjes. Luan vetm dhe i qet, 15-30 minuta mbasi sht zgjuar dhe m pas fillon t bj zhurm pr t lajmruar q sht zgjuar. Luan me gjallri n krevat kur sht zgjuar; ant e krevatit duhet t jen t larta dhe t si-
190
PJESA II
VITI I PAR

Prpunoni lojrat dhe aktivitetet e prmendura n fazat e mparshme (0-4, dhe 4-8 muaj); gjithmon prkrahni fmijn kur ai jep nj prgjigje t re ose shpik nj mnyr t re pr t luajtur nj loj t vjetr (nxisni krijimtarin). Siguroni nj mjedis t sigurt pr fmijn pran prindrve apo kujdestareve, ku ai t ket mundsi t msoj t ulet, t zvarritet dhe t eksploroj. Lexojini dhe tregojini histori rreth gjithkaje q ndodh n jetn e tij, gjithashtu lexojini revista me figura, duke e lejuar bebin q t kthej faqet e librit Nxiteni q t oj nj aktivitet deri n fund, duke theksuar gjithnj fjalt kryesore, pr shembull ja ku sht sapuni, merre gotn etj. Jepini bebit udhzime t thjeshta si kapi flokt e mamit, kapi flokt e bebit. Lini nj koh t prshtatshme pr prgjigjen; nse bebi duket i interesuar, por nuk prgjigjet, tregojani ju prgjigjen. Pranoni lojrat e reja q fmija shpik, si pr shembull kur hedh gjrat nga nj karrige e lart ose kur prpiqet t dal nga krevati; sht mnyra e bebit pr t msuar m shum rreth gjrave; shkakun dhe pasojn, rndsin dhe durimin e t rriturve. Jepini atij kuti q ta mbush apo ta zbraz me lodra, duke e ndihmuar kshtu t msoj konceptin e prmbajtjes s ens dhe njkohsisht edhe koncepte n lidhje me hapsirn. Jepini bebit lodra me rrota, q ti shtyj dhe ti trheq. Luani me sende t thjeshta plastike n govatn ku lani fmijn dhe msojini atij q disa sende lundrojn mbi uj, apo mbushni dhe zbrazni bashk nj en me uj ndrsa laheni. Bni flluska sapuni, q bebi ti shoh dhe ti prek. Prdorni solucione pa lnd helmuese. Lreni fmijn t dgjoj lloje t ndryshme muzike (klasike, t leht, popullore etj). Mbajeni bebin n krah dhe krceni me
8 - 12 MUAJ
191
t. Jepini nj rrake, q bebi ta tund sipas ritmit t muziks. Qndroni s bashku me bebin prpara pasqyrs dhe bni fytyra t ndryshme.Thoni buzqesh dhe buzqeshni, i mrzitur dhe bni nj fytyr t mrzitur dhe nxiteni bebin q t imitoj shprehjen e fytyrs tuaj. Siguroni letra dhe lapsa pa lnd helmuese dhe nxiteni bebin t bj shkarravina, t gris ose t zhubravis letrn. Jepini shum lodra dhe sende q nxisin zvarritjen dhe ecjen, si makina dhe kamion me rrota, shishe plastike etj.
jasht do t konsumojn nj sasi pluhuri apo rre- nuk sht i dmshm: megjithse ju mund t smureni duke par fmijn tuaj duke ngrn pluhur, ai jo. Prandaj mos u bni kaq t ndjeshm dhe duke u siguruar n fillim q nuk ka xhama t thyer apo gjra t tjera, lejojeni sportistin tuaj t vogl t bj nj zvarritje t kujdesshme prreth dyshemes. Nqoftse rrugs prek dika shum t pist, pastrojani duart me letr dhe lreni prsri n rrugn e tij. Jo t gjith fmijt kan dshir t bhen pis: disa preferojn m tepr t jen spektator se sa lojtar. Kpuct e buta jan m t prshtatshmet, sepse do ti mbrojn kmbt e tij, gjat kohs q ajo sht duke u zvarritur. N bar n koh t nxeht, sht mir me kmbt zbathur. Nqoftse ju ndiheni mir kur fmija juaj sht i pastr dhe i freskt kur del jasht, merrni me vete n nj ant veshje pr t luajtur, visheni fmijn me rroba loje dhe m pas ndrrojeni prsri dhe pastrojeni.
MBROJTJA
lirohuni shqetsimet dhe lreni fmijn tuaj n tok, le t bhet pis. Fmijt t cilt detyrohen t qndrojn t trhequr dhe t shikojn nga larg, kur n t vrtet duan t prleshen, kan shum mundsi t qndrojn t pastr, por jo t knaqur. Fmijt mund t pastrohen dhe aty ku po luajn. Pisllqet m t dukshme mund t largohen duke prdorur letrat e lagura t fmijve, ndrkoh q ai vazhdon t jet duke luajtur n dysheme ose n kopsht, dhe pjesn tjetr do t mund tia hiqni m von, duke i br banjn. Edhe pluhuri q prfundon n gojn e tij fmijt q kalojn nj sasi kohe
SI T SILLEMI NSE FMIJA YN SHT I VSHTIR?

Hiperaktiviteti Duke vzhguar ritmin me t cilin ecin disa fmij, sht e leht t kuptosh pse disa nna q kan
192
PJESA II
VITI I PAR
fmij njvjear, shqetsohen q fmija i tyre sht hiperaktiv. Tani mund t themi se shumica prej tyre nuk kan pse t shqetsohen. Ajo q duket si nj nivel jonormal aktiviteti pr nj nn, n fakt sht normale. Pas muajsh t tr prpjekjesh, lvizshmria pr t ciln fmija juaj ka luftuar aq shum, tani sht arritur. Nuk sht pr tu shqetsuar nqoftse fmija juaj vrapon, zvarritet apo ngjitet dhe zbret, sa her q i krijohet mundsia. Hiperaktiviteti i vrtet (q njihet si rregullim i prqendrimit t vmendjes me hiperaktivitet-ADHD) sht 10 her m i shfaqur tek djemt sesa tek vajzat dhe karakterizohet nga nj aktivitet i tepruar q sht i paprshtatshm dhe joproduktiv, nga nj vmendje e shkurtr, dhe nga impulsiviteti. Ashtu si do prind sht n dijeni, kto cilsi jan t zakonshme tek fmijt: vetm kur ato jan t ekzagjeruara n pikn q mund t ndrhyjn n funksionimin e tij, mund t jen shenja t hiperaktivitetit. Nqoftse sjelljet hiperaktive shqetsuese vazhdojn dhe koha e prqndrimit t fmijs nuk rritet, duhet t isni me mjekun: ekzistojn disa mnyra pr t kontrolluar kur kemi t bjm me hiperaktivitet, q mund t na ndihmojn. Duke ditur q ADHD sht e lidhur me vonesn mendore, ose rre-
gullimet emocionale, kto probleme duhet t prcaktohen prpara se t filloj trajtimi. Ndrkoh ju duhet t siguroheni q fmija juaj merr sasin e nevojshme t gjumit nj fmij i lodhur vjen vrdall npr shtpi gjith kohn. Prfshijeni at n aktivitete t qeta (si t lexuarit e nj libri, lojrat formuese etj), por kini parasysh kohn e shkurtr t vmendjes dhe kujtohuni se n kt mosh, lojra t tilla zakonisht krkojn pjesmarrjen e t rriturve. Prpiquni ta qetsoni me nj banj me uj t ngroht, kur ju duket se po del jasht kontrollit. Gjithashtu sigurohuni q ka ngrn mir dhe q nuk ka marr nj sasi t madhe sheqeri - studimet kan treguar se nj prqindje e vogl fmijsh mund t reagojn me sjellje hiperaktive ndaj sheqerit dhe ushqimeve t tjera. Fmijt aktiv. Fmija sapo del nga barku i nns fillon t shtoj aktivitetin e vet, shqelmon batanijet, fillon t rrotullohet, sa edhe mund t rrzohet. Fmijt aktiv jan nj betej e prditshme, ata flen m pak, nuk gjejn pushim edhe kur han dhe rrezikojn veten, por ata sjellin edhe gzim, jan t zgjuar, t interesuar dhe t shpejt n prmbushjen e detyrave. Meq ju nuk doni t shtypni entuziazmin e ktyre fmijve, duhet t merrni disa masa mbrojtse si dhe duhet t msoni disa mnyra pr ti qetsuar, kur han ose flen: Prdorni mbulesa t lehta pr
8 - 12 MUAJ
193
fmijt q i shqelmojn ato. Mos i lini asnjher bebet vetm n krevat ose tavolin - ata msojn si t kthehen shum shpejt, dhe shpesh her ather kur ju nuk e prisni Kur e vini fmijn n ndenjsen e tij, vendoseni n mes t krevatit ose n dysheme, sepse shpesh her ai prmbyset bashk me t. Fmija duhet t jet gjithmon i lidhur. Msoni se far e qetson fmijn tuaj: muzika e qet, banja e ngroht, nj libr me figura. Bjini kto aktivitete qetsuese para se fmija t haj dhe t flej. Fmijt e rregullt. N moshn 6-12 muajsh fmijt fillojn t vendosin nj orar dhe bhen m t parashikueshm. Por ka fmij q as nuk krijojn ndonj orar t vetin, as nuk respektojn orarin e nns. N kto raste, do t jet mir q t vendoset nj lloj rregulli pr t mirn e nns dhe t fmijs. Duhet t prpiqemi t bjm t njjtat gjra n t njjtin orar. T prpiqemi t bjm banj n t njjtn or, t japim vaktin n t njjtn or edhe nse fmija nuk sht i uritur dhe t respektojm orarin edhe kur fmija sht i uritur. N kt mnyr mund t ndrtohet nj dit m e organizuar dhe me m pak kaos. Nett me kta fmij jan nj menduri pr nnn dhe babain, t cilt mund t
zgjohen me turne derisa gjendja t prmirsohet disi. N situata ekstreme mjeku mund t prdor qetsues, pr ti ln koh nns t shplodhet dhe t bhet gati pr t vendosur nj regjim t gjumit. Fmijt q prshtaten me vshtirsi. Kta fmij nuk pranojn vazhdimisht sendet, njerzit,ushqimet e panjohura. do lloj ndryshimi, qoft edhe i njohur pr ta, i shqetson psh. lvizja nga shtpia n makin. Lodrat apo njerzit e rinj prezantojini me ngadal. Lodrn lreni pr 1-2 minuta dhe hiqeni, e m pas rishfaqeni pas pak kohe duke e ln m gjat, deri sa fmija ta pranoj dhe ta plqej. Po kshtu edhe njerzit fillimisht t qndrojn n nj dhom me fmijn, ti flasin nga larg, pastaj t komunikojn m afr, derisa t prpiqen pr nj kontakt fizik. Prpiquni t mos bni ndryshime t kota, kur shishja e biberonit thyhet, zvendsojeni me nj t ngjashme. Fmija qan me shum intensitet. Ndoshta ju keni vn re se fmija juaj qante me zrin m t lart se fmijt e tjer, q n maternitet. E qara e tij mend edhe njeriun me nerva m t qeta. Asgj nuk e ndalon t qarn e tij, por ne mund t largojm zhurmat q e shqetsojn, duke izoluar sa m shum dhomn ku rri fmija, duke vn tapete, perde etj. E qara paksohet
194
PJESA II
VITI I PAR
me kalimin e kohs, por gjithmon intensiteti i saj do jet m i lart, krahasuar me fmijt e tjer. Fmija negativ ose jo i lumtur. N vend q fmija t buzqesh dhe t gugas, ai duket gjith kohn i mrzitur. Kjo ka nj ndikim shum t madh te prindrit, t cilt fillojn ti largojn kta fmij. Nqoftse duket sikur asnj gj nuk e knaq fmijn tuaj dhe ai nuk vuan nga ndonj smundje, athere jepini dashuri dhe prkujdesje. Do t vij koha kur ai t msoj mnyra t tjera t shprehuri, e qara dhe hidhrimi do t paksohen, megjithse ai do t jet gjith kohn fmij serioz.
FILLIMI I DISIPLINS
se e disiplinojm nj fmij? S pari, pr t vendosur tek ai konceptet e drejt dhe e gabuar. Ndonse duhet nj koh e gjat prpara se fmija juaj t mund ti kap kto koncepte plotsisht, q tani ju duhet t filloni ti msoni atij t drejtn nga e gabuara, duke ia shpjeguar, por dhe me shembuj. S dyti, duhet ti msoni kontrollin mbi veten e vet. Atij nuk do ti rrnjosen kto menjher, por po t mos tia msoni, fmija juaj nuk do t jet i aft t funksionoj mir. S treti, t msuarit e respektit pr
at q sht e drejt dhe e gabuar dhe pr ndjenjat e t tjerve, kshtu q nga nj fmij i prqndruar vetm tek vetja, ai do t bhet nj fmij dhe nj i rritur i dashur dhe i ndjeshm. Dhe s fundi, t mbroni fmijn tuaj, familjen dhe rregullin - tani dhe n muajt e ardhshm. Ndrkoh q ju filloni programin pr disiplinn e fmijs suaj, mbani kto gjra n mendje: Ndonse fjala disiplin sht e lidhur me strukturn, rregullat dhe ndshkimin pr shum nga ne, ajo vjen nga fjala latine t msosh. do fmij sht i ndryshm, do familje sht e ndryshme. Por ekzistojn rregulla t sjelljes, q i prdor do njeri, n t gjitha kohrat. Derisa fmija t kuptoj far sht e sigurt dhe far jo, ose far veprimesh jan t pranueshme dhe far jo, prindrit e tij kan prgjegjsi t plot pr t mbajtur mjedisin e sigurt, si dhe pr t ruajtur gjrat e tyre dhe ato t t tjerve. Mungesa e dashuris prindrore krcnon vlersimin e fmijs pr veten. sht e rndsishme ta lejoni fmijn q t ndiej se ju e doni, edhe kur ai bn gjra t kqija. Disiplina m efektive nuk sht as ajo e rrepta, as ajo tepr tolerante. Disiplina e fort bn q fmija t varet nga prindi, dhe jo t msoj
8 - 12 MUAJ
195
t kontrolloj veten. Por gjithashtu dhe toleranca e teprt te prindrit nuk plqehet, sepse largon nga fmija sjelljet e mira, q jan t domosdoshme n bot. Ata fmij bhen shpesh tepr egoist, t ashpr, dhe t paplqyer, hyjn shum shpesh n konflikte me njerzit. T dy ekstremet e disiplins e bjn fmijn t ndihet i vetmuar, jo i dshiruar nga prindrit. Prindrit e rrept mund t duken t ashpr, sikur nuk i duan, ndrsa ata tolerant mund t duken si t pakujdesshm. Megjithat nuk ka dy prindr njsoj: disa jan vet mjaft t qet, disa jan pak m t rrept. Kjo sht dika normale, derisa nuk kalon n ekstrem. Disiplina e mir sht individuale. Nqoftse ju keni m shum se nj fmij, ju me siguri vini re ndryshime mes tyre q nga lindja. Kto diferenca do t ndikojn mnyrn sesi secili fmij do t disiplinohet. Njri pr shembull, do t shmanget nga prekja e nj prize, pasi ju ta keni kundrshtuar. Tjetri nuk do tua vr veshin, megjithse do t vrej nj frik n zrin tuaj. Nj tjetr do tju duhet ta hiqni q andej, se prndryshe nuk ikn vet. Rrethanat mund ta ndryshojn prgjigjen e fmijs ndaj disiplins. Nj fmij q zakonisht krkon nj paralajmrim m t fort, mund t ndihet i drrmuar
nqoftse i flitet fort kur ai sht i lodhur apo kur po i dalin dhmbt. Ndryshoni llojin e disiplinimit sipas situats. Fmijt kan nevoj pr kufij. Ata shpesh nuk mund t kontrollojn impulset e tyre ose veten dhe friksohen kur humbin kontrollin. Kufijt e vendosura nga prindrit sigurojn nj mbshtetje pr ti mbajtur fmijt t sigurt dhe t qndrueshm, ndrkoh q ata eksplorojn dhe rriten. Vnia e kufijve t fort vetm sepse ai sht fmij, nuk sht e drejt ndaj fmijs. do kufi q ju vendosni, varet nga ajo q sht m e rndsishme pr ju. N disa shtpi, heqja e kpucve tek dera dhe mosngrnia n dhomn e gjumit jan rregullat kryesore. N t tjera shtpi, t qndruarit larg komodins s mamit dhe babit sht shum i rndsishm. N shum familje, rregullat kryesore t mirsjelljes dhe prdorimi i etiketave t thjeshta - prdorimi i t lutem dhe faleminderit, ndarja e gjrave, respektimi i ndjenjave t t tjerve - jan krkesat kryesore. T msosh t jetosh me kufij q n mosh t vogl, do t ndihmoj n qetsimin e disa shqetsimeve. Do t jet gjithashtu e nevojshme pr t mbijetuar n shoqrin e mbushur me kufij - n shkoll, pun, dhe n loj. Sigurisht sht m e leht t flassh pr kufijt,
196
PJESA II
VITI I PAR
sesa ti vendossh. Nj fmij q futet n telashe nuk mund t quhet i keq. Bebet dhe fmijt nuk din far sht e gabuar dhe far sht e drejt, kshtu q menduria e tyre nuk mund t quhet e keqe. Ata msojn pr botn e tyre nprmjet eksperimentit, vzhgimit t shkaqeve dhe efekteve, dhe duke br prova me t rriturit. far ndodh kur un derdh nj got me lng frutash? Do t ndodh kjo gj prsri? Prsri? far ka brenda dollapit n kuzhin, dhe far do t ndodh nqoftse une i nxjerr t gjitha jasht? Cili do t jet reagimi i mamit? Duke i prsritur vazhdimisht fmijs suaj q ai sht i keq, mund t ndikoni n uljen e besimit t tij tek vetja dhe n arritjet e tij gjat jets. Dhe fmija q dgjon Ti je i keq vazhdimisht, prpiqet t bhet i keq (nqoftse ata thon q jam i keq, duhet t jem i keq). Kritikojeni veprimin e fmijs suaj, por jo fmijn tuaj (t godassh sht keq, por jo ti je i keq). Qndrueshmria sht e rndsishme. Nqoftse kpuct mbi divan i gjykon sot dhe i lejon t nesrmen, ose nqoftse larja e duarve prpara buks ishte nj veprim i domosdoshm dje, por sot harrohet, fmija mendon se bota sht e pakuptueshme dhe
rregullat nuk kan nj rndsi t madhe. Nqoftse ju nuk i qndroni rregullave q keni vn vet, ather nuk ju beson m njeri. Vazhdimi logjik sht vendimtar. Nqoftse thoni vetm nj jo, kur fmija juaj sht afruar shum pran televizorit dhe pastaj vazhdoni punn tuaj, kjo nuk mjafton. Nqoftse fmija nuk largohet, veproni menjher, kryesisht n situata t rrezikshme. Lreni punn, merreni fmijn dhe largojeni nga televizori - mundsisht larg, n dhomn tjetr. Pastaj mundohuni t shkpusni mendjen e fmijs nga televizori, me nj loj q atij i plqen. Pr shum fmij, far sht larg syrit sht dhe larg mendjes -ndonse disa prpiqen q t kthehen mbrapsht dhe n t tilla raste ju duhet t veproni menjher pr ti ndaluar. Bebet dhe fmijt kan nj kujtes t kufizuar. Ju nuk mund t prisni q ata ta msojn msimin q me hern e par, dhe nuk mund t prisni q ata t mos prsrisin nj veprim t padshirueshm prsri. Jini t duruar dhe prsrisni t njjtat fjal Mos e prek televizorin ose Mos ha ushqimin e qenit do dit, pr jav t tra, derisa ai t ndaloj. Bebet e kan qejf lojn jo. Shum bebe knaqen nga kundrshtimet e prindrve Jo, duke i
8 - 12 MUAJ
197
kthyer ato n lojra, prandaj mos lejoni q nj jo e juaj t kthehet n nj loj ose n nj t qeshur. Shum Jo e humbin vlern e tyre dhe e mrzisin fmijn. Ju nuk dshironi t jetoni n nj bot ku tre fjalt m t prdorura jan jo, jo, jo. Dhe gjithashtu nuk dshironi q fmija juaj t jetoj n nj till. Thoni jo vetm kur preket mirqenia e fmijs suaj dhe personave t tjer n familje. Nqoftse ju do t krijoni nj mjedis t pranueshm pr fmijn n shtpi, t mbushur me mundsira pr eksplorim brenda kushteve t sigurta, ather nuk do t keni nevoj t thoni shum jo. Pr do jo, thoni dhe nj po: Jo, ti nuk mund t luash me librin e babit, por mund t shikosh kt tjetrin, ose Ti nuk mund t boshatissh dollapin e buks, por mund t boshatissh kutin e lodrave. N vend t Jo, mos i prek letrat n tavolinn e mamit pasi fmija i ka hedhur disa letra n dysheme, thoni T shikojm nse mund ti vendosesh tani letrat brenda dollapit t mamit dhe pastaj t mbyllim dollapin. Ky lloj mesazhi nuk e bn fmijn tuaj t ndihet keq. Fmijt duhet t lejohen q t bjn dhe gabime, dhe t msojn prej tyre. Nqoftse ju e bni t pamundur pr fmijn tuaj t
bj gabime, nuk do ti jepni atij mundsi pr t msuar nga gabimet e veta. Korrigjoni dhe shprbleni punn e mir, m mir sesa t ndshkoni. Ndshkimi sht zakonisht i pavlefshm pr fmijet e vegjl, sepse ata nuk e kuptojn pr far ndshkohen. N vend t ndshkoni sjelljet e kqija, m mir vlersoni sjelljet e mira. Kjo gj ndihmon n vetbesimin dhe shton sjelljet e mira. Nj mnyr q mson q veprimi ka dhe pasoja, sht q vet fmija t korrigjoj gabimin e vet. Pr shembull kur djali juaj prek gotn e qumshtit me nj libr dhe e derdh, ju mund ta kshilloni sesi ta korrigjoj gabimin e vet Andi, fshije qumshtin q sht derdhur, ngrije gotn, ngrije m pas librin dhe vendose n raftin e vet. Zemrimi sjell zemrim. Mos kaloni n shprthim zemrimi kur fmija thyen nj send t dshiruar tuajin, duke e rrotulluar at npr dhom si t ishte nj top. Nqoftse sht e nevojshme, qetsohuni pr disa minuta prpara se ti flisni nse jeni shum t nxehur, largohuni nga dhoma. Kur t jeni qetsuar, shpjegojini bebit se ajo q bri ishte gabuar, dhe pse. (Kjo nuk ishte nj lodr, ishte njgj e mamit. Ti e theve dhe mami tani sht e mrzitur.) Kjo sht e rndsishme pr tu br, edhe pse shpjegimi duket se
198
PJESA II
VITI I PAR
fluturon nga koka e fmijs. Prpiqu t kujtoni n ato momente zemrimi t madh se qllimi juaj sht ti msoni fmijs sjelljet e mira, dhe se t brtiturit do ti msoj atij nj sjellje t gabuar, duke dhn nj shembull t keq t mnyrs sesi sillet njeriu, kur sht i mrzitur. Por mos u shqetsoni nse n disa momente nuk arrini t kontrolloni veten, sepse fmija duhet ta dij dhe kt. Kur kjo gj ndodh, kini parasysh t krkoni falje: M fal q brtita aq shum, por isha tepr e mrzitur. Duke shtuar dhe t dua shum, jo vetm q do ta qetsoni fmijn, por do ta bni t kuptoj se disa her ne zemrohemi me njerzit q duam, por ndjenja t tilla jan normale, dhe pastaj dim t krkojm dhe t falur. Disiplina mund t kthehet edhe n shaka. Humori sht pjes e jets son, dhe nje mnyr mjaft e mir pr t msuar disiplinn. Humori mund t shfaqet n mnyra t ndryshme. Jepini urdhra fmijs duke br si luan apo si qen, si zog apo si dika tjetr q i plqen shum atij. Aksidentet krkojn nj trajtim t ndryshm n krahasim me gjrat q bhen me qllim. Mbani mend q do njeri lejohet t bj gabime, por bebet, meqense jan bebe, do t bjn shum nga kto. Kur fmija juaj derdh pa dashje
gotn e qumshtit, ndrkoh q sht duke krkuar bukn, thoni opa, u derdh qumshti. Prpiqu t jesh m e kujdesshme, zemr, kjo sht nj prgjigje e mir. Por kur gota derdhet me qllim, thoni Qumshti sht pr tu pir, jo pr tu derdhur. Kur e derdh bhet rrmuj - shiko, kjo sht prgjigje m e mir n kt rast. Prindrit duhet t jen t rriturit n familje. Nqoftse ju prisni q fmija juaj t veproj n mnyr t prgjegjshme, edhe ju duhet t veproni kshtu. Nqoftse ju i premtoni q do t bni nj shtitje bashk dhe mbasdite i thoni se keni pun, ather ju nuk po e mbani premtimin. Fmijt jan t mbushur me respekt. N vend q ta trajtoni fmijn tuaj si nj pron tuajn, ose thjesht si nj fmij, trajtojeni at me respektin q trajtoni do njeri tjetr. Jini t sjellshm (i thoni: t lutem, faleminderit, dhe m fal), jepini atij shpjegime kur harroni t bni dika q i keni premtuar, kuptoni dshirat e fmijs dhe ndjenjat e tij, mos e ofendoni, sidomos n sy t t tjerve dhe dgjojeni kur ju flet. Duhet t bhet nj ndarje e drejt e t drejtave midis prindrve dhe fmijs. sht e leht kur nj fmij sht i vogl, q prindrit e rinj t bjn gabime n kt fush. Disa prej tyre fshijn t drejtat e
8 - 12 MUAJ
199
tyre pr hatr t fmijs- ata ia kushtojn jetn e tyre fmijs, asnjher nuk dalin, harrojn miqt dhe t njohurit e tyre. T tjer e jetojn jetn njsoj sikur t ishin pa fmij, nuk kujdesen pr nevojat e fmijs ata e marrin me vete beben n nj fest plot zhurm dhe tym duhani, nuk i bjn banj se ju ikn ndeshja e futbollit, dhe mungojn n vizitn tek pediatri, se bjn dika tjetr. Asnjri nuk sht i prsosur Fmijt kan nevoj q t zhvillohen, derisa ata t mund t sillen si t rritur. Ata kan nevoj gjithashtu t din se ju nuk prisni q t jen t prsosur. Krenohuni me at q bri sot ti ishe shum i sjellshm sot sesa me ti je fmija m i mir n bot, ndrkoh q asnjeri nuk mund t jet i mir gjith kohs. Fmijt duhet t din q ata kan kontroll n jetn e tyre. Por pr nj shndet mendor t mir, do njeri - edhe nj fmij - nevojitet t ndjej se mund ti shkoj dikaje deri n fund. Nuk do t jet gjithmon e mundur q fmijs suaj ti dal e vetja, por kur kjo ndodh, mos e ndaloni. Jepini fmijs nj mundsi pr t br nj zgjedhje nj biskot apo nj cop kek, t ec vet apo me karroc.
VITI I PAR KALON SHPEJT DHE VJEN DITLINDJA E PAR

T gjith n shtpi jan shum t lumtur pr ditlindjen e par t fmijs. Duam q festa t jet e veant, por nuk dim se si ta organizojm. Shum familje jan tepr t gzuara pr ditlindjen e par t fmijs s tyre, saq harrojn faktin q ajo sht ende nj bebe. Pr t planifikuar ditlindjen e par t fmijs suaj, ju do t bni mir t ndiqni kt strategji: Mos organizoni nj fest t madhe. Nj dhom e mbushur plot me njerz ndoshta nuk sht mnyra m e mir pr t festuar ditlindjen. Bni nj drek t kufizuar me njerzit e familjes dhe me ndonj mik tuajin. Nqoftse ajo kalon koh me moshataret e vet, ftoni edhe 2 ose 3 prej tyre. Shtoni zbukurimet. Nj dhom e zbukuruar mund t jet nj ndrr pr fmijn tuaj. Shum tullumbace, maska, kapele etj, nj zbukurim me drita, kukulln e preferuar (Pinokun ose Teletabin).
200
8 - 12 MUAJ
Lre fmijn t haj kekun. E sotmja sht nj dit e veant, t gjith njerzit dhe t gjitha mblsirat jan br pr nder t saj. Prandaj lejojeni ti provoj ato, sht vetm nj dit. Nesr vazhdoni ushqyerjen e shndetshme dhe pa sheqerna. Mos i jepni urdhra. Mund t jet bukur kur fmija qesh para aparatit fotografik, kur hap dhuratat etj. Ajo mund t msoj t shuaj qirinjt, nqoftse ju e msoni at disa muaj prpara, por mos prisni nj bashkpunim t plot nga fmija, dhe mos ushtroni presion. Lreni t jet vetvetja. Llogariteni kohn mir. Prpiquni t organizoni gjithka mir, q fmija juaj mos t ndihet e lodhur apo e paushqyer. Mos e planifikoni festn paradite, nqoftse athere sht orari i gjumit pr t. Mos e zgjasni shum kohn e fests, (e shumta deri n nj or) ose mund ta shkputni fmijn pr ta vn n gjum. Incizoni nj kaset me ditn e fests pr ta patur si dokument
pr brezat e ardhshm. Festa do t mbaroj shum shpejt, po ashtu dhe fmijria e fmijs suaj. Regjistrimi i saj do t jet me shum vler.
Kini parasysh!!
Takoni nj specialist t fmijris s hershme, nse n moshn 12 muaj fmija: Nuk pulit syt kur sende q lvizin me shpejtsi i afrohen syve t tij Nuk imiton tinguj t thjesht Nuk ndjek krkerkesa t thjeshta me goj, t tilla si: hajde dhe paim Nuk ngrihet vet n pozicion drejtqndrimi n kmb Nuk i on sendet nga nj dor n tjetrn Nuk shfaq frik ndaj t huajve Nuk ndrvepron pr t luajtur me prindrit dhe kujdestart Nuk ushqen veten, nuk mban vet shishen ose gotn Nuk zvarritet me duar dhe gjunj.
201
Pjesa III VITI I DYT
202
1 12 - 24 muaj
mija tani sht nj motor, plot me energji, entuziazem dhe kuriozitet. Gjat vitit t dyt t jets ai rritet m ngadal, por n zhvillim ndodhin ndryshime t rndsishme. Fmija e fillon kt periudh me aftsit e nj foshnjeje dhe prfundon me aftsit e nj fmije t vogl. Prmirsimet n lvizje i lejojn fmijt t lvizin rreth vetes s tyre, t eksplorojn, dhe t provojn botn rreth tyre. Zhvillimi i shpejt i t folurit dhe gjuhs ndihmon t menduarin m kompleks dhe t msuarin. Mosbindja dhe prgjigjet negative vijn afr fundit t ksaj faze. Gradualisht, fmija fillon t krkoj m shum liri, si nj mnyr pr t fituar autonomin (ta shoh veten si nj njeri, ve nga t tjert) dhe njfar kontrolli mbi prindrit dhe kujdestart. Aftsia e fmijs pr t qndruar n kmb dhe pr t lvizur nga njri vend n tjetrin, bn t mundur q njvjeari t fitoj njohuri m t mdha pr mjedisin rreth tij. Ata bhen fjalshum dhe aktiv, duke ndaluar vetm gjat vakteve t ushqimit dhe n kohn e gjumit. Kurioziteti dhe aftsit e tyre rriten dhe nivelet e energjis duken t pafundme. Njvjeart besojn se do gj ekziston vetm ta. Ky egocentrizm, ose vet-qendrzim, avash-avash kalon n nj respekt m t madh pr t tjert. Megjithat, pr momentin, njvjeari knaqet q t konsideroj do gj si t tijn dhe t imitoj lojn dhe veprimet e fmijve t tjer, m tepr sesa t bashkohet me ta.
12 - 24 MUAJ
203

Fmija rritet mjaft ngadal gjat ksaj periudhe. Gjatsia rritet afrsisht 5.0-7.6 cm do vit; femijet arrijn nj gjatsi mesatarisht 81.3 - 88.9 cm. Pesha sht mesatarisht 9.6 12.3 kg; shtojn 0.13 - 0.25 kg do muaj; dhe tani sht afrsisht tre her sa pesha e lindjes s fmijs. Ritmi i frymmarrjes sht 22 30 frymmarrje pr minut dhe ndryshon sipas gjendjes emocionale dhe aktivitetit t fmijs. Temperatura e trupit vazhdon t lviz sipas aktivitetit q bn fmija, gjendjes emocionale dhe mjedisit. Truri arrin rreth 80% t madhsis q ka i rrituri. Frekuenca e zemrs sht afrsisht 80 deri n 110 rrahje n minut. Perimetri i koks rritet ngadal; afrsisht 1.3 cm gjat do muaji, fontanela e prparme (boshllk, hapje e kockave t kafks n pjesn e siprme tek bebet dhe fmijt deri 2 vje, gjat procesit t kalcifikimit t plot te tyre) mbyllet thuajse fare gjat muajit t tet, ndrsa kockat e kafks rrafshohen.
Perimetri i kraharorit sht m i madh sesa ai i koks Dalje e shpejt e dhmbve; dalin gjasht deri n dhjet dhmb t rinj; shfaqen dhmballt e dyta dhe ka gjithsejt 20 dhmb t fmijris. Kmbt mund t jen ende t harkuara. Masa e trupit ndryshon; merr m tepr pamjen e nj t rrituri, ende shfaqet koka m e rnd, barku i dal dhe kurrizi sht i harkuar.
ZHVILLIMI LVIZOR
Prkulet shpejt dhe leht Qndron vetm me shputat e kmbve t larguara, kmbt e hapura dhe kraht e shtrira pr mbshtetje. Ngrihet n kmb pa ndihm Shum fmij ecin pa ndihm gjat fundit t ksaj periudhe; rrezohen shpesh, jo gjithnj arrijn q t kalojn prreth pengesave, si mobiljet ose kukullat. Mnyra e t ecurit sht modeli thembr-gishti madh (ka nnkupton q fmija kur ecn n fillim mbshtet n tok thembrn dhe me tej gishtin e madh). Prdor mobiljet pr tu ulur n dysheme, rrzohet mbi t ndenjura n pozicion t ulur ose shtrihet para n duar dhe m
204
PJESA III
VITI I DYT
pas ulet. Plqen t shtyj ose t trheq kukullat ndrsa ecn. Ngre sende disa her me radh dhe i hedh ato, drejtimi bhet gjithnj e m i sakt. Prpiqet t vrapoj, ka vshtirsi t ndaloj dhe zakonisht bie n dysheme. Ngjit shkallt pa krkuar ndihm (por nuk arrin ti prdor t dyja kmbt njra pas tjetrs n ngjitje). Ngrihet sipr me katr gjymtyrt (duar dhe kmb), ulet posht n t njjtin pozicion. Ngjitet mbi karrike, rrotullohet dhe ulet. Ulet pr t luajtur pr periudha m t gjata Qndron drejt mbi nj kmb (pr pak aste, hidhet prpjet,
Fig. 17. Prpiqet t qndroj drejt me nj kmb
por mund t bjer). on lodrat nga njri vend tek tjetri. Lshon vullnetarisht nga dora nj send. Tregon dshir pr t shkarravitur; kap lapsin me gjith pllmbn e dors dhe lviz gjith krahun pr t vizatuar (shkarravitur). I ndihmon ata q e ushqejn; knaqet duke mbajtur lugn (shpesh nga posht) dhe duke pir nga nj filxhan ose got me nj dor (sht me e sigurt pr ju q filxhani t mos jet i thyeshm); jo gjithnj fut si duhet ushqimin n goj, shpesh duke u br pis. Ndihmon duke kthyer faqet e librit. Grumbullon rreth katr sende. Hedh topa t mdhenj nga posht dors, pa humbur ekuilibrin. Shkopsit kopsa t mdha; hap zinxhir t mdhenj Hap dyert duke ulur dorezn e ders. I plqen t zbraz dhe t mbush - rr, uj etj. Shpesh fiton kontrollin e jashtqitjes dhe urinimit gjat ktyre viteve (por kjo varet nga zhvillimi fizik dhe neurologjik i fmijs). Megjithat duhet t presim se do t ket prap raste q fmija do t laget apo ndotet; fmija do ta tregoj vet se kur sht gati q t ulet n uturak.
12 - 24 MUAJ
205

Plqen aktivitetet q lidhen me fshehjen e sendeve apo lodrave n vende t ndryshme; n fillimet e ksaj periudhe, fmija gjithnj krkon n t njjtin vend pr nj send t fshehur (nse ai e ka par fshehjen e sendit). M von, fmija do t krkoj n vende t ndryshme. E kalon lodrn n dorn tjetr kur i ofrohet nj send i dyt. Ia del mban t mbaj tre ose katr sende, duke vendosur nj send mnjan (n dysheme a mbi divan) kur prezantohet me nj lodr t re. E vendos lodrn n goj jo aq shpesh si m par. Plqen t shoh figurat e librave. Tregon q kupton marrdhniet funksionale (sende q i prkasin njri-tjetrit): - vendos lugn n tas dhe m pas e prdor at sikur t jet duke ngrn. - vendos filxhanin n pjat dhe bn sikur do t pij prej tij. Prpiqet ta bj kukulln t qndroj n kmb. I tregon ose i afron lodrn nj personi tjetr q ai ta shoh. Emrton shum sende t prditshme. Tregon q di t orientohet m mir n hapsir, pr shem-
bull: vendos t gjitha kubat n nj kuti, vendos 3 forma gjeometrike n nj tabel (pr shembull. nj trekndsh, nj rreth dhe nj katror). Fut sende t ndryshme t vogla (blloqe, kopsa, copa ushqimi) n nj shishe a got dhe m pas i nxjerr jasht. Prpiqet ti bj sendet mekanike t punojn, pasi ka par dik tjetr t bj kshtu. Ka shprehje t qarta t mimiks, por ende nuk mund t bj nj imitim t shprehjeve t fytyrs. Koordinon m mir lvizjet sydor; mund t bashkoj sende, ti ndaj, t prshkoj gogla t mdha n nj tel. Fillon ti prdor sendet m shum pr qllimet e veta, sesa pr funksionin q ato kan (p. sh mund t shtyj nj kub si nj vark). Bn klasifikime t thjeshta (ndan pr shembull nj kafsh lodr nga nj makin lodr). Habitet pr momente t gjata, duket i magjepsur nga dika, apo e zmadhon at, prfytyron nj situat, pr shembull: ku ka shkuar topi, pse vrapoi qeni, kush e ka br kt zhurm? Ndjek aktivitete q i zgjedh vet, pr periudha t gjata kohe. Zbulon q do veprim ka dhe pasoja, pra lidhjen shkak-pasoj; po e ngacmove macen, ajo t grvisht.
206
PJESA III
VITI I DYT
I v emr sendeve n librin e figurave; mund t doj t kap nj figur dhe ta shijoj apo ti marr er. Njeh dhe shpreh dhimbjen dhe tregon vendin e saj.

Prdor m shum fjal: vendos fjalt dhe tingujt s bashku n form bisede. Prdor nj fjal pr t prmbledhur nj mendim t tr (un mund t ket kuptimin: Dua dhe un kek, ose nj kuptim tjeter, pr shembull: Un ha vet). M von, formon fjali me dy fjal pr t shprehur nj mendim t plot: Shum mblsira, Babi, paim. Zbaton krkesat e thjeshta, pr shembull: Jepi babit filxhanin. Kur i krkohet, tregon persona, kafsh dhe lodra q i njeh. Gjen tri pjes t trupit nse dikush e pyet : M trego hundn tnde (veshin, gishtin). Tregon disa veprime si dhe sende t dshiruara me emra: Paim-paim, biskota; krkesa me goj sht shpesh e shoqruar nga gjeste (pr shembull tregon biskotn me gisht). I prgjigjet pyetjeve t thjeshta me po ose jo dhe me lvizje
t duhura t koks. Fjalt q thot kuptohen 25 - 50 pr qind. Gjen se ku jan sendet e njohura (nse fmija e di vendndodhjen e sendeve). Prdor gjestet, si t treguarit ose trheqjen, pr t drejtuar vmendjen e t rriturit. Plqen vjershat dhe kngt, prpiqet t kndoj dhe recitoj. Tregon interes per bisedat e t tjerve dhe mund t prgjigjet duke lshuar zra, pr shembull duke br apo imituar zhurma. I plqen ti lexojn dhe do t marr pjes n lexim duke treguar me gisht, duke nxjerr zhurma, kthyer faqet etj. Kupton se t folurit vlen pr ti br t tjert q tìu prgjigjen nevojave dhe dshirave t tij. Prdor 50 deri 300 fjal t ndryshme; fjalori sht vazhdimisht n rritje. Ka nj t folur t vetn si kod, me fjal t tjera, shum pjes nga biseda e nj dyvjeari kan kuptim vetm pr t. Gjuha e kuptuar sht m e zhvilluar se ajo e shprehur; shum fmij dyvjear kuptojn m shum se sa mund t flasin. I referohet vetes m shum si mua, apo ndonjher un se sa me emr. Mua po iki, pafshim; nuk ka probleme pr t shprehur e imja. Shpreh fjali mohuese duke u kapur pas nj fjale mohuese si
12 - 24 MUAJ
207
Librat q plqejn fmijt e vegjl 1-2 vje

(shih dhe vitin e tret t jets)
Libra me kapak t trash, t fort, q t mund ti mbajn n krah e ti marrin kudo me vete. Libra me gura fmijsh q po bjn gjra q ata i din, pr shembull luajn, en, ushqehen etj. Libra q thon mirupafshim, mirdita. Libra q kan vetm pak fjal n do faqe. Libra me vjersha t thjeshta me rim.
jo, nuk, pr shembull, jo me qumsht, nuk gjum etj Vazhdimisht pyet, far sht kjo? Prdor disa fjal n numrin shums; tregon pr sende, apo ngjarje q nuk kan ndodhur tani (ky sht nj prparim n njohje dhe gjuh).
Do q t ndjej vmendjen e t rriturve apo pranin e tyre dhe knaqet kur ata e nxisin, e puthin dhe e prqafojn. Njeh veten n pasqyr. Fillon t krkoj pavarsin, shpesh nuk pranon t bashkpunoj n veprimet e prditshme, q m par i kan plqyer, nuk

Ndihmon n ngritjen dhe largimin e lodrave. Zakonisht sht miqsor ndaj t tjerve; shfaq m pak habi dhe frik ndaj t panjohurve. Luan vetm, pa t tjer, pr nj koh t shkurtr. I plqen ta mbajn n prehr dhe ti lexojn dika. Shpesh imiton veprimet e t rriturve gjat lojs.
Figura 18. Njeh veten n pasqyr
208
PJESA III
VITI I DYT
do t vishet, ti veshin kpuct, t haj, t lahet; dshiron q tì bj gjrat vet pa ndihm sht gjithnj e m shum kurioz pr njerzit dhe mjedisin/ vendin prreth; fmijt kan nevoj t vzhgohen me kujdes, pr tì mbrojtur ata nga situatat jo t sigurta. Tregon shenja afrimi dhe kujdesi; qetson fmijt e tjer q jan dmtuar, apo jan t friksuar; ndonjher sht tepr i dashur, duke i dhn prkdhelje dhe puthje pa mbarim fmijve t vegjl. Vazhdon t jet agresiv fizikisht (t godet me shpull, t shkul flokt etj) nse sht i zemruar, i zhgnjyer apo i lodhur (pr disa fmij, kjo ndodh shum m tepr se tek disa t tjer). Ky agresivitet fizik zakonisht paksohet me prmirsimin e t folurit. Shprthimet e inatit/zemrimit duken se arrijn kulmin n kt vit; fmija ende nuk mund t arsyetoj dhe kto kriza inati jan t shpeshta n kt periudh moshe. sht i paduruar; e ka t vshtir t pres, apo ti vij radha. I plqen t ndihmoj n punt e shtpis; imiton aktivitetet e prditshme; prpiqet ta bj kukulln t urinoj, apo t ushqej nj lodr pellushi etj sht si pronar me prindrit dhe kujdestart; i urdhron ato,
Figura 19. Luan vetm zakonisht
ju krkon gjra, pret q t rriturit ti prgjigjen menjher. Vzhgon dhe imiton lojn e fmijve t tjer, por rrall bashkohet me to; i plqen t luaj vetm. Iu jep lodra fmijve t tjer, por sht zakonisht pronar i sendeve; ende provon t dmtoj e t shkatrroj lodrat. E ka t vshtir t bj zgjedhje; i dshiron t gjitha. Shpesh sht i pabes ndaj t tjerve (pr shembull i puth dhe m pas i godet); papritmas brtet jo dhe bhet i prer, nuk do t bashkpunoj me t tjert. Dshiron gjithka sipas nj rregulli t tij pikrisht kshtu; krkon gjithka njsoj si m par; gjithka duhet t jet aty ku ishte.
12 - 24 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
209
Rutina e prditshme
USHQYERJA
N kt periudh oreksi i fmijs llon t luhatet. Fmija juaj ka kaluar nj rritje shum t shpejt gjat vitit t par, duke dyshuar peshn e tij n moshn 5-6 muajshe dhe duke e treshuar at n fund t vitit t par. Tani ritmi i rritjes po ngadalsohet pak dhe oreksi po ulet. Mos e keqinterpretoni kt paksim normal t ngrnies si shenj smundjeje. Asnjher, n fardo rrethane mos e detyroni nj fmij t haj me zor. Mos bni hatan nse fmija refuzon t haj. Asnj fmij nuk vdes nga uria, kur ka shtpin t mbushur plot me ushqim. Mbani nj qndrim t prer dhe t njjt haje, ose lre dhe ik dhe mos e msoni fmijn me zakonin e zvendsimit t ushqimit, lutjes, apo dhnies s nj mimi si shprblim. Duhet ta dini se n betejn pr ushqimin midis jush dhe fmijs, n pjesn m t madhe t kohs do t jeni t humbur, ather prse t luftoni? Vet fmija juaj do ta prcaktoj sasin e ushqimit pr t ciln ka nevoj.
Ha disa vakte t vogla; dreka shpesh sht vakti i tij i preferuar. Shpesh quhet nazeli; mund t bj naze pr disa lloje ushqimesh dhe t plqej disa t tjera; do nj sasi t madhe ushqimi. Zakonisht e mban ushqimin n goj pa e glltitur, shpesh kjo gj tregon q fmija nuk dshiron t haj m. Prdor lugn pak m mir (sidomos nse sht i uritur dhe
i intereson ushqimi). Ka kontroll t mir t filxhanit: e ngre, pi me t, e ul posht, e mban me nj dor. I ndihmon ata q e ushqejn; disa fmij t ksaj moshe mund t han edhe vet, disa t tjer ende duan ndihm. Ndonjher e prshkruajn si nazeli; shpesh ka gjra q i plqejn shum apo nuk i plqejn aspak (t cilat duhen respektuar); mund t plqej
210
PJESA III
VITI I DYT
vetm disa ushqime si reeli, sanduiet, makaronat, djathi. I plqejn ushqime t thjeshta q i njeh; nuk i plqejn przierjet; dshiron ushqimet q i shrbehen n nj mnyr t njohur pr t. Mund t ket nevoj q midis vakteve t haj dika Vazhdimisht sht i aft pr tu ushqyer vet, por ndonjher mund t jet shum i lodhur pr ta br kt. Kontrollon mir filxhanin, apo gotn, megjithse ndonjher e derdh. Mson t ulet n tavolin, duke imituar t rriturit dhe fmijt m t mdhenj.
nj vakt n tjetrin. Mbi bazn e lndve ushqimore q prmbajn ushqimet, ato mund t ndahen n disa grupe t mdha. Grupet e prodhimeve ushqimore Grupi i par (mishi, peshku dhe t tjera) T gjitha llojet e mishit pr shembull lop, qengj, mish i grir qoftesh, mli, mish pule dhe peshk, duke prfshir edhe peshkun n konserv. T gjitha llojet e bathve t thara, si pr shembull fasule, thjerza. Kto jan prodhime q prmbajn proteina t cilsis s lart, hekur, sheqerna,vitamin D, dhe vitaminat e kompleksit B. Kujdes: Konventa Europiane e Ushqimit ka ndaluar prdorimin e organeve te brendshme t kafshve (pr shembull mlit) pr arsye sigurie. Grupi i dyt (qumshti dhe bulmetrat) Kto jan ushqime t gatuara nga vet nna natyr. I till sht qumshti, i cili sht i vetmi prodhim i destinuar nga natyra pr t qen ushqimi i kafshve (gjitarve) dhe njeriut. Qumshti dhe t gjitha llojet e bulmetrave si djathi, gjiza, kosi, jan produkte ushqimore q prmbajn kalcium, proteina t cilsis s lart dhe vitamina t
Planifikimi i ushqimit t fmijs Kur prindi planikon vaktet e ngrnies pr fmijn, sht e rndsishme t marr parasysh disa shtje t rndsishme: Fmijt kan stomak t vogl dhe mund t mos jen n gjendje t han shum ushqim gjat vaktit; pra sht shum e rndsishme q fmija t marr edhe vakte t vogla, n mes t vakteve t mdha (mngjesi, dreka dhe darka). Fmijt jan shum t lvizshm, prandaj ata kan nevoj pr shum kalori dhe lnd ushqimore. Oreksi i fmijve mund t ndryshoj nga dita n dit dhe nga
12 - 24 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
211
grupit B. Grupi i tret (buka, drithrat dhe patatet) Orizi dhe grupi i produkteve ushqimore me origjin nga drithrat, jan produkte ushqimore q prmbajn sheqerna, proteina t cilsis s mesme, vitamina t grupit B. Ktu hyjn: Buka, orizi, makaronat, patatet, drithrat pr mngjesin (pr shembull Cornflakes apo Kornfleks n shqip), si dhe t gjitha llojet e grurit ose thekrs. Grupi i katrt Vaji, gjalpi, dhjami dhe margarina, jan produkte q prmbajn yndyrna, veanrisht acide yndyrore, disa lloje vitaminash (veanrisht
A dhe D) Grupi i pest (frutat dhe perimet) Agrumet dhe t gjitha llojet e frutave dhe t perimeve t freskta, jan prodhime q prmbajn disa lloje vitaminash (veanrisht vitamin C) dhe kripra minerale. Pr shembull: T gjitha llojet e perimeve t freskta, t ngrira ose t konservuara, pr shembull karrota, spinaq, presh, bizele, speca, lakr etj. T gjitha llojet e perimeve q prdoren pr sallat si domate, sallat jeshile, kastravec. T gjitha llojet e frutave t freskta ose t ngrira si moll, banane, portokalle, dardh, pjepr etj. T gjitha llojet e frutave t thara
Tabel orientuese pr menyn e ushqyerjes s fmijs pas vitit t par t jets

USHQIMET Qumsht dhe kos Biskota Supra me makarona Djath kakavall i grir Mish i vogl (vii) Peshk Vaj ulliri 10ml Perime Djath E verdha e vezs Frutat SASIA DITORE 400-500 ml 15gr 40gr 10gr 30-40gr 50-60 gr (1 luge gjelle) 100gr 20gr 1-2 ne jave 150-200gr
212
PJESA III
VITI I DYT
si fiq, kajsi, stafidhe etj. T gjitha llojet e lngjeve pa sheqer, t frutave (lng frute 100% i pastr). Rruga m e leht pr ti siguruar fmijs suaj diet t ekuilibruar, sht ti jepni nj larmi ushqimesh nga secili prej grupeve kryesore.

Ndihmon t tjert kur e veshin, fut kraht n mng, zgjat kmbt gati pr t veshur orapet, plqen t vishet dhe t zhvishet vet: heq kpuct dhe orapet, heq bluzn, fut kmbt n pantallona. Iu tregon prindrve apo kujdestareve kur pantallonat jan t lagura. I plqen t lahet, nse i lejohet t luaj me ujin (asnjher nuk duhet ln vetm!); mund t mos pranoj q ta lajm ne, sepse i plqen t lahet vet. Zakonisht nuk i plqen dhe kundrshton t laj flokt. Tregon shenja se sht gati pr tu msuar t kontrolloj jashtqitjen, apo t urinoj vet, (disa fmij tashm mund ta ken fituar kontrollin e jashtqitjes). Qndron i that, pra pa e lagur panolinn apo pelenn pr periudha m t gjata (nj shenj kjo se fmija se sht gati t prdor Figura 20. Ka interes t shikoj t tjert kur shkojn n tualet uturakun/tualetin); shenja t tjera mund t jen: ka interes t shikoj t tjert kur shkojn n tualet mban nj kukull apo kafsh pellushi sikur po urinon shpreh dshirn pr tu ulur n uturak pr pak momente shpreh paknaqsi nse sht lagur, apo ndotur.
GJUMI
Bie n gjum rreth ors 8 ose 9 t darks, megjithat mund ta zr gjumi edhe mbi tavolin duke ngrn darkn, sidomos kur nuk ka fjetur n drek. Gjat nats fle dhjet deri n dymbdhjet or. Ndonjher mezi e z gjumi; energjia e teprt duket tek rrotullimet e prplitjet.
12 - 24 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
213
Thrret nnn, krkon uj ose te shkoj n banj, kndon vet, krkon tì bsh gati shtratin; t gjitha kto jan naze pr t mos fjetur; zakonisht ankohet nse i kushtojm shum vmendje dhe mund t msohet me kryerjen e nj rutine para se t flej (krkon pr nat ti tregojm prralla, nj lodr t veant, libra, apo krkon nj mbules t veant). Ende krkon t flej pas dreke; krkon koh pr tu zgjuar n mngjes. Duke qn se ka interes pr t njohur gjithka n botn q e rrethon, ngacmimet e shumta dhe imagjinata e tij n rritje mund t bjn q natn ti dal gjumi. ndrrat e frikshme dhe makthet mund t fillojn t shfaqen tek fmijt e ksaj moshe, t cilt kan vshtirsi ti dallojn nga realiteti Nse fmija juaj zgjohet shpesh natn nga ndrrat e frikshme, kini kujdes q para kohs pr t shkuar pr t fjetur t mos t shoh libra apo filma, q mund t ndikojn n shfaqjen e ktyre maktheve. Gjithashtu n kto rast mundohuni t shoqroni fmijn n shtrat, duke i treguar nj histori t kndshme q do ta qetsoj. Edhe banja prpara gjumit ndihmon qetsimin e fmijs. Nse fmija zgjohet natn i friksuar, ju duhet ta qetsoni dhe ta siguroni se gjithka
shkon mir dhe ju ndodheni pran. Por kujdes, se nj lidhje shum e zgjatur mund t bj q fmija ta krkoj prnat kt gj, prandaj mundohuni q ti mbani t shkurtra kto vizita natn tek fmija juaj. Nse keni nj fmij q zgjohet hert n mngjes, mundohuni q dhomn ku fle ta mbani sa m t errsuar, q mos ta zgjoj drita e mngjesit. Vini pran krevatit disa nga lodrat q i plqejn m shum, q kur t zgjohet n mngjes, t jet i zn me punt e tij n shtrat.
AKTIVITETI DHE LOJA SOCIALE

Zhvillon nj ndjenj t fort t s drejts mbi pronn, fjala e imja dgjohet shpesh. Ndarja e lodrave a sendeve t tjera me njerzit e tjer sht e vshtir. Plqen t ndihmoj, por futet n telashe kur lihet vetm: glltit pastn e dhmbve, provon t kuqin e buzve, boshatis dollapt ose sirtart. I plqen t flas pr pikturat, plqen t prsris at q kan br t tjert. I plqen t ec; ndalon zakonisht pr t par gjra si: gur, insekte, letra, ulet n bisht dhe i merr ato n dor, m shum pa qllim, sesa me ndonj interesim t vrtet.
214
PJESA III
VITI I DYT
Ende luan vetm n shumicn e kohs, megjithse tregon interes pr fmijt e tjer, m shum do q ti shoh, sesa t prfshihet n loj me ta. Luan afr fmijve t tjer, por jo bashk me ta (prjashtim mund t bjn fmijt q kan kaluar shum koh n grup, pr shembull, me shum fmij, apo n erdhe). Kur fle gjum, do q dyert t lihen pak t hapura dhe t ket ndonj drit ndezur n ndonj nga dhomat e tjera t shtpis. Kjo e bn t ndihet m i sigurt dhe e qetson m kollaj. Vazhdojn dremitjet, t cilat kur jan shum t gjata ose t vona, prishin orarin e gjumit t darks. Zgjohet ngadal pas gjumit t dreks dhe nuk pranon t prfshihet n do lloj aktiviteti, kur sapo sht zgjuar. I plqen t vishet dhe imiton aktivitetet familjare: v kape-
len e babait, q t jet si ai. Tregon nj kundrshtim ekstrem drejt prindrve dhe kujdestarve - nj hap prpara drejt vendosjes s pavarsis. Mund t ket nj mik imagjinar, si shok t vazhdueshm me t cilin sht i lidhur dit e nat. Eksploron gjithka ka prreth, prfshir dhe fmijt e tjer, mund t largoj apo shtyj fmijt e tjer pr t par reagimin e tyre.
Figura 21. Eksploron gjithka

(shih edhe vitin e tret)
AKTIVITETE Q NDIHMOJN FMIJN T MSOJ
Duhet tù prgjigjemi me mirsi dhe me fjal t thjeshta ankesave t fmijs dhe reagimeve me z, duke u prpjekur t bisedojm me t. Ta nxisim fmijn t tregoj sende t njohura n libra me piktura dhe revista; ti vm
12 - 24 MUAJ
215
emr sendeve dhe ti krkojm (jo me zor) fmijs q t imitoj. Fshehim nj lodr ose nj send tjetr t njohur n nj vend t dukshm dhe i themi fmijs ta gjej at. I japim atij kuba, unaza, kuti formuese, filxhan plastike, si lodra q nxisin zgjidhjen e problemeve dhe bashkveprimin sy-dor. Ta lejojm q t luaj vazhdimisht me uj, pr t provuar eksperienca t reja ndjesore, lvizore dhe mendore. Tia vendosim lodrat n pjes t ndryshme t dhoms, n mnyr q fmija t krkoj ti kap ato duke ecur, duke u prkulur, zvarritur (q t strvis lvizjet). Tì blejm atij lodra q mund t trhiqen zvarr apo shtyhen, nj kukull plastike apo druri, q nuk prbn rrezik kur fmija i ksaj moshe luan me t. Krijojm nj album me fotografi t pjestarve t familjes. Prfshijm aty fmijn, nnn, babain, gjyshrit, tezet, hallat, dajat dhe persona t tjer t rndsishm. Duhet t flasim mbi gjra t veanta pr do person dhe ta ndihmojm fmijn t filloj t kuptoj se sht familja dhe far vendi z ai brenda saj. I japim fmijs nj kuti kpucsh dhe kopsa, duke i tre-
guar si ti rregulloj ato rreth fundit t kutis. Kjo e ndihmon fmijn t zhvilloj nj bashkveprim t mir dor-sy. Mund t presim nga disa fotografi pjes sysh, gojsh, hundsh nga ndonj revist dhe ta ndihmojm fmijn ti vendos kto fotografi n nj cop letre, pr t ndrtuar nj fytyr. Ti krkojm fmijs t tregoj syrin, gojn dhe hundn e tij. Blejm kukulla dhe kafsh q fmija t mund ti vesh, ushqej e shtis. Pjatat plastike, ent e kuzhins, kutit e akullores, dhe kuti t tjera plastike ndihmojn lojn krijuese. Mbushim nj pjat plastike me copza bukpeshku, q fmija t mund ti fus npr pjata apo en t prmasave t ndryshme. Por kujdes!!! Duhet ta ruajm fmijn q t mos ti glltis . T kndojm kng bashk me t. Ti japim fmijs lodra muzikore dhe krcejm me t sipas muziks. Luajm me top me fmijn. E lm at t gjuaj, t pres dhe t hedh topin. Ta vzhgojm fmijn gjat lojs; ta lm t vizatoj me shkums, t pikturoj n mure dhe pellgje. Duhet ta prgzojm fmijn pr prpjekjet e veta. T tregojm shum dashuri pr fmijn e vogl.
216
PJESA III
VITI I DYT
PRKDHELJET E TEPRTA Q DUHEN MNJANUAR
dodh q ju t dorzoheni shpejt prpara prkdheljeve t teprta t fmijve tuaj, duke i kaprcyer nevojat dhe krkesat q ata kan t domosdoshme. Kjo ndodh pr shum arsye; e keni vshtir t vendosni rregulla t qarta disipline, keni frik se mos qan; doni ta mbroni fmijn nga do zhgnjim dhe ndiheni n faj, po t mos tia plotsoni t gjitha krkesat. Jeta q bni sot, shpesh nuk ju lejon t kaloni shum koh me fmijn. Kjo ka nj rrezik: ju mund t ndiheni fajtor dhe t doni t zvendsoni kto mungesa t gjata, duke i plotsuar fmijs gjithka. Rreziku sht q rrisni nj fmij t prkdhelur, t padisiplinuar, q nuk ndjek rregullat, nuk bashkpunon, nuk ju dgjon, do t ket gjithka, nuk pranon fjaln jo, pr do gj llastohet. Rreziku sht shum afr, por shpesh mjafton t ndiqni disa rregulla t thjeshta edukimi pr tiu larguar ktij rreziku: Vendosni rregullat e duhura pr moshn e tij. Ka rndsi t gjejm rregulla komunikimi n prshtatje me moshn q ka fmija. Nse fmija juaj sht n moshn 1-5 vje, ju duhet t dialogoni me t dhe t vendosni rregulla pr t shmangur sjelljet
kapricioze t tij. Nse ai nuk bindet, nuk duhet n asnj mnyr ta ndshkoni, por t prpiqeni ta bindni. N rast se sjellje t tilla jan t shpeshta dhe t prsritura, drejtohuni tek mjeku pediatr. Jini t qart dhe kmbnguls pr rregullat e rndsishme. Duhet t mundoheni gjithnj q t jepni rregulla t prera pr gjrat e rndsishme, si pr shembull: N makin duhet t rrish ulur n karrigen tnde, Flem gjithnj n nj or t caktuar, Nuk i qllojm fmijt e tjer etj. Pr kto rregulla duhet t jeni t prer dhe kmbnguls dhe t mundoheni ti shpjegoni fmijs se ka situata kur rregullat nuk diskutohen. Prballojeni me qetsi t qarn e fmijs tuaj. Mundohuni t kuptoni nse fmija qan pr nj arsye (uri, frik, dhimbje etj). Nse nuk ka asnj arsye dhe jeni t sigurt se fmija vetm po llastohet, mos ia varni m (injorojeni). Mundohuni ta prkdhelni pak m shum, kur e kuptoni se i keni ndaluar shum gjra, por mos e lini q ti dal e vetja kur llastohet kot. Shpesh fmijt bjn naze, se duan t trheqin vmendjen e prindit, q ai t dorzohet dhe t ndryshoj mendim. Mos u dorzoni. Msojeni t pres. Kjo e ndihmon fmijn t pranoj
12 - 24 MUAJ
217
m mir zhgnjimin, t msoj t jet i duruar. Fmija duhet t msoj se jo gjithnj do t ket sukses. Pritja nuk e dmton rritjen psikologjike t fmijs, por prkundrazi e forcon. Prindrit nuk duhet t zemrohen a inatosen nga t qarat e fmijs. Ashtu si edhe ne, fmijt kan nevoj pr pak minuta q t qetsohen, pr ta par situatn nga nj kndvshtrim tjetr. Le t prpiqemi t gjejm rrug dhe mnyra pr t qetsuar gjendjen e tij shpirtrore duke kuptuar emocionet e tij, sepse vetm pasi ai t jet qetsuar, ne do t mund ta udhheqim drejt nj gjendje shpirtrore pozitive dhe produktive. Nj nga gjrat m t rndsishme sht q t msoni fmijn tuaj t ndaj me t tjert. Mos e mbroni gjithnj prball vshtirsive. Fillimi i erdhes, kopshtit, shkolls sht nj shembull pr kt. Kto jan momente kritike n jetn e fmijs. Duhet t mundoheni t jeni pr fmijn si nj baz e sigurt, ku ai mund t ndaloj mbasi t ket ecur pr pak koh i vetm. Msojeni t respektoj edhe nevojat tuaja. sht e vrtet se pr ne fmijt vijn mbi gjithka, por ka rndsi q mos t humbasim dshirat dhe krkesat tona t tjera pr jetn. Fmija duhet t msoj se nuk mund t jemi gjithnj me t dhe
duhet t kuptoj se mund t ket besim tek nna dhe babai, edhe kur nuk i ka pran. N fakt fmijt duhet t kuptojn se edhe nna dhe babai jan njerz dhe si t till kan nevoj pr koh, pr veten dhe pr njri-tjetrin. Ka rndsi t analizojm nevojat, mbi t gjitha nevojat tona, n mnyr q t mos jemi m tolerant se duhet karshi fmijs. Ju duhet ta keni t qart se nuk mund ti lejoni do gj dhe t mos ti vini asnj kufi. Kjo do t`ju ndihmoj t mos i bni keq fmijs.
KUR FMIJA SHT I TURPSHM /I NDROJTUR

drojtja, turpi sht nj mnyr sjelljeje q fmija tregon kur krijon lidhje me persona t tjer, kjo kuptohet nga prpjekja pr t mnjanuar situata q e lidhin me t tjert apo e vn para gjykimit t tyre. Fmija i turpshm nuk do t lidhet me grupe, qndron mnjan, nuk do t marr fjaln dhe nuk e shpreh at q ndien; ka frik se mos gjykohet pr ato q bn. Shum shpejt ne e quajm ndrojtjen e fmijs si shtje karakteri, si dika t lindur dhe q nuk ndryshon. N t vrtet, shpesh turpi msohet n mjedisin ku fmija rritet, n shtpi, nga ju vet. Kur edukoni fmijn, nuk duhet t ha-
218
PJESA III
VITI I DYT
rroni asnjher se grindjet sjellin pasigurin, kritikat sulmojn vlersimin e fmijs pr veten, krkesat e tepruara sjellin frikn nga dshtimi. Gjat kohs nga 16 muajsh deri n dy vje, fmija fillon t krkoj marrdhniet me t tjert, por ende sht shum i prqendruar tek vetja dhe nevojat e tij; pra sht normale q mos t tregoj nj dshir t veant pr shoqri. Nga 6 vjet e sipr, pjesa m e madhe e fmijve gradualisht i ln kto qndrime, t ndihmuar nga fillimi i shkolls dhe nga marrdhniet e vazhdueshme me moshatart. Si ta ndihmojm nj fmij t turpshm? Pranojeni ashtu si sht Asnjher mos e krahasoni fmijn tuaj me fmij t tjer. Kjo mund t bnte q fmija t mbyllej m shum. Sigurojeni pr vlerat e tij. Mos e quani asnjher t turpshm Nse fmija e dgjon t thuhet pr t kshtu n familje, apo edhe m keq prpara personave t tjer, do t filloj t mendoj se ky sht karakteri i tij dhe se prindrit kan kt mendim pr t. Sa m shum ti themi se sht i turpshm, aq m i turpshm mund t bhet. Kuptoni vshtirsit e tij Fmijs nuk i duhet nnvlersuar
frika q ka dhe shqetsimet e tij. Jepini do siguri dhe ndihm q i duhet. Prpiquni q ai t kuptoj se duke u prballur me nj detyr, situat t re, nuk duhet t ket frik se mos humbet dika q e do shum, dhe t mos mendoj se rezultati i provs varet vetm nga ai. Duhet nxitur gjithnj. Pr shembull, ju mund t provoni t organizoni momente takimi midis tij dhe fmijve t tjer, por me ngadal. Mund t fillohet duke ftuar nj shok t tij mbasdite n shtpi disa her me radh, pr t luajtur dhe pr t ngrn zemr, dhe m von mund t ftohet pr drek. Prgatiteni pr situatat Esht e nevojshme t flisni me t pr situata q mund ti shkaktojn siklet (vajtja n kopsht, n erdhe, shoqria n grup etj), por edhe n kt rast mos e zgjasni shum, se vend q tia paksoni sikletin, mund tia shtoni. Ndihmojeni fmijn, nse e shihni n vshtirsi, sepse do t futet n grupin e shokve, por nuk di se si. Jepini ndonj kshill, pa e detyruar t bj dika pr t ciln nuk ndihet gati. Ka rndsi q gjithnj t respektoni natyrn e fmijs dhe ritmin e tij. Prisni pra q t jet gati t hyjn n marrdhnie me t tjert, pa frik t tepruar. Ky qndrim do t forcoj besimin q fmija ka tek ju dhe do ti hap rrugn biseds me ju, q e ndihmon at t kaprcej
12 - 24 MUAJ
219
situatat.
JO-T JAN NORMALE
a pak koh q engjlli yn i vogl ka ndryshuar. Nse m prpara nuk kishim probleme, nuk bnte naze dhe bindej gjithnj, tani q po bhet 2 vje, vajza na sht br kokfort dhe nuk dgjon fare. E vetmja fjal q thot sht JO, n do rast. Kjo shfaqet edhe n gjrat m t zakonshme: nuk do t vesh dika, do t dal jasht shtpis, prplas kmbt pr tì bler nj lodr, nuk do t ndahet nga nna etj; edhe pa ndonj arsye t dukshme, i prgjigjet do pyetjeje me fjaln JO. sht nj faz e rritjes, duke filluar nga 18-24 muajsh, kur fmija zbulon se ekziston si person i pavarur nga nna. Pra fmija rreth moshs dy vje fillon t ndrtoj identitetin e tij; fillon t tregoj se ka dshira dhe shije q e dallojn nga gjith t tjert. JO, athere nuk sht vetm nj fjal, por merr nj rndsi t veant; Mospranimet dhe llastimet ai i bn q ti tregoj t tjerve, se sht ndryshe nga nna. Prapa nj kmbnguljeje ndonjher shum t fort, qndron vetm dshira pr t treguar se dhe ai sht nj njeri pr tu dgjuar. Pra JO sht nj sinjal pozitiv: duke mohuar, fmija tregon veten
si nj njeri q sht gati t lidhet me botn q e rrethon. Me nj fjal t thjesht dhe t menjhershme JO, fmija kupton se ka nj fuqi t madhe. Mjafton t thot kt, pr t trhequr vmendjen tek vetja. Fmija vazhdon t thot gjithnj e m shum JO, deri kur prindrit fillojn ta shikojn ndryshe; ai nuk do m t jet voglushi shpirt i mamit, q pranon t gjitha ato q i thot mami dhe babi. Prpiqet q t na tregoj se do q ta trajtojm ndryshe. Pra, JO-t nuk duhet t na shqetsojn, sepse jan normale pr do fmij n kt mosh, qoft djal apo vajz. Si ti kaprcejm JO- t Pr ta kaprcyer kt faz, sigurisht pozitive pr rritjen e tij, por t lodhshme pr ju, mjafton ta lejoni t thot JO-t, por n t njjtn koh t vendosni rregullat tuaja. Me jo-t dhe kapriot, fmija po mat kufijt e tij. Pra sht e drejt t toleroni pak, por pr gjra q ne t rriturit i quajm me rndsi, duhet ti kundrshtoni llastimet e tyre. Pr shembull, nse fmija do t marr patjetr thikn, ju sigurisht q nuk mund ta toleroni kt. Mundohuni ta bindni fmijn me mnyra t buta, por edhe nse mbas ksaj prpjekjeje paqsore ai nuk arsyeton,
220
PJESA III
VITI I DYT
ju sigurisht q do ta merrni thikn dhe do ta vendosni n nj sirtar, megjith t qarat dhe ulrimat e fmijs. Sigurisht puna q duhet t bni sht shum delikate, sepse ju duhet q dhe ti flisni, por edhe ta kuptoni, pr mos ta hidhruar voglushin. Nj qndrim shum i rrept n fakt, mund ta bj fmijn shum t trhequr, apo ta bj edhe m kokfort dhe t vshtir pr tù edukuar.
Teknika e prqamit Shum shpesh specialistt, kur fmija nuk pranon t pushoj s llastuari, apo sht i pabindur, kshillojn teknikn e prqamit. Pra, ta prqafojm fort voglushin q po brtet apo prplas kmbt, derisa ai t pushoj s kundrshtuari. Kshtu ai do t ndihet edhe i mbrojtur zikisht, me an t trupit tuaj. Kjo sht nj mnyr pr ti msuar fmijs q t shpreh dshirat e tij ndryshe dhe t mos t thot gjithmon JO.
Fmija e di me t vrtet se far sht sinqeriteti; n vend q t thot si nj papagall i msuar do mngjes mirmngjesi, ai mund ta tregoj ndryshe dashurin e tij. Ndoshta duke iu afruar s bashku me lodrn e tij t preferuar dhe duke ia treguar personave t dashur, pa folur asnj fjal, ose duke br sikur i ka mbetur hatri, pr t qen n qendr t vmendjes; vetm pas shum kohsh duke u rritur dhe duke ndryshuar mnyrn e dashuris, do t bj at q bjn t rriturit. Deri n tre vje fmija do t mbaj nj qndrim q ndonjher t rriturit e quajn i paedukat, por megjithat mos i thoni kurr t sillet si i rritur. sht m mir t keni guxim ti shpjegoni familjes dhe miqve se fmija nuk e ka arritur ende moshn q t sillet vet i si i rritur. Sepse prndryshe ju mund t keni nj fmij t urt dhe q duket i edukuar, por n fakt sht i friksuar q t bj gjra, se kushedi se far do ti thon t rriturit. Gjithashtu pr t edukuar fmijn q t bhet bujar dhe i dashur, nuk duhet ta detyroni q ti dhuroj lodrat e veta. M mir sht q nse doni ti bni dikujt nj dhurat, t shkoni ta bleni bashk me fmijn, q ai tju shoh ju, dhe t msoj t bj dhe vet kshtu, kur t rritet.
Megjithat, duhet t mos harroni se sht e zakonshme q t gjith fmijt e moshs 2-3 tre vje nuk duan t sillen si t rriturit. E para, sepse ata jan ende fmij. E dyta, sepse nganjher t rriturit ndrhyjn shum n jetn e fmijs, duke i dhn urdhra, kshtu q ai pr tu mbrojtur, thot JO.
12 - 24 MUAJ
221
KONTROLLI MJEKSOR I FMIJS 24 MUAJSH
jeku pediatr gjat ksaj moshe do t: peshoj dhe mas fmijn tuaj pr tu siguruar se po rritet i shndetshm; kontrolloj kalendarin e vaksinimit, nse sht br vaksina e difteris /tetanozit / kolls s mir (DTP), poliomielitit, vaksina e fruthit/rubeols; kontrolloj pr probleme q shqetsojn shndetin n kt mosh dhe q ai mund t vrej, si infeksion t veshit, ftohje, grip, q jan t shpeshta, veanrisht pr ato fmij q rrin n grupe, n erdhe ose bashk me shum fmij t tjer; prgjigjet ndaj pyetjeve q mund t keni, pr ta msuar fmijn t arrij kontrollin e jashtqitjes dhe urinimit, pr disiplinimin e fmijs, pr xhelozin ndaj motrave apo vllezrve t tjer m t vegjl n shtpi etj.; shikoj zhvillimin e sjelljes dhe temperamentin e fmijs suaj; kontrolloj shikimin dhe dgjimin e fmijs suaj.
t mos plqejn t flen n mesdit, por t flen m shum gjat nats dhe t zgjohen m von n mngjes. Nse fmija juaj zgjohet natn i trembur nga ndrra t kqija apo makthe, tregojani mjekut. ndrrat e kqija dhe ankthet e nats jan t shpeshta n kt mosh, por mjeku mund t`ju tregoj se si ta ngushlloni fmijn. Cilat jan zakonet e tij t ushqyerit? far i plqen t haj m shum, sasin e lngjeve q pi n dit etj. Si po ecn vetkontrolli i jashtqitjes dhe urinimit tek fmija juaj? A ka arritur fmija t kontrolloj jashtqitjen dhe urinimin? N kt mosh shum fmij kan filluar ta msojn, por ka edhe shum t tjer q ende nuk e bjn kt gj. Mjeku mund t`ju kshilloj si ta lehtsoni kalimin nga pelenat (panolina) tek uturaku. A keni vn re dika t pazakont n mnyrn se si ecn fmija juaj? Mjaft fmij n kt mosh mund t ecin me gjunj t prkulur, sepse kmbt e tyre ende jan duke u zhvilluar, por ky problem zgjidhet vet rreth moshs 7 vje. A sht fmija juaj i gjall fizikisht? Fmijt n kt mosh kontrollo-
Pyetjet q mund t`ju bj mjeku: Si sht gjumi i fmijs tuaj? N kt mosh shum fmij flen afrsisht 11 or natn dhe rreth dy or n mesdit. Disa fmij mund
222
PJESA III
VITI I DYT
jn m mir kraht, kmbt e tyre dhe t gjith trupin. N kt mosh fmija duhet t jet n gjendje t kap nj top, t ndrtoj me kuba ose blloqe, t ngjis e t zbres shkallt. far fjalsh t reja ka msuar? Shum fmij kan zbuluar n kt mosh fjaln magjike PSE?. Kur e prdorin kt fjal, n disa raste duan shpjegime pr dika, n raste t tjera ato thjesht duan q t vazhdojn t bisedojn me ju. Fjalori po rritet dhe po msojn prdit fjal t reja. Mjeku mund t provoj aftsit e t folurit t fmijs tuaj, duke i br pyetje direkte. A i prgjigjet fmija urdhrave, krkesave me dy koh? Fmija dy vjear zakonisht ka arritur pjekurin pr t kuptuar dhe zbatuar urdhrat me dy koh, pr shembull shko tek babi dhe puthe e hajde prap tek un , shko tek dhoma jote, merr arushin dhe sille ktu. Nse fmija juaj nuk ndjek urdhrat tuaja, apo duket se nuk ju dgjon, tregojani kt mjekut. Me far lodrash i plqen t luaj? Nga lodrat q fmija plqen, mjeku kupton se si ai po zhvillohet. Mjaft fmij n kt mosh plqejn t luajn me bashkimin e pjesve t mozaikve (gjegjza) t thjesht, bashkimin e sendeve me njri-tjetrin, t shkarravisin, t
ndajn sendet sipas ngjyrave dhe t mbushin e t derdhin kuti.
Kini parasysh!!
Duhet t kontaktoni me nj specialist t shndetit nse n moshn 24 muaj fmija: nuk prsrit fjalt q i thon t tjert Nuk kupton disa fjal t reja Nuk prgjigjet ndaj pyetjeve t thjeshta me po ose jo Nuk zbaton urdhra, krkesa t thjeshta me dy hapa: hajde tek babi dhe m sill librin tnd. Nuk shpreh dshira, pyet pr gjithka. Nuk tregon dhe emron objekte t njohura; prdor fjali me 2-3 fjal Nuk ecn vet (ose me pak ndihm) Nuk ecn mir, me pak lkundje apo rrzime; nuk ngjit shkallt pa ndihm Nuk ecn dot pa u mbajtur npr objekte t ndryshme Nuk shfaq shum emocione: zemrim, gzim, frik Nuk tregon interes tek pikturat Nuk njeh veten n pasqyr Nuk prpiqet t ushqehet vet, apo nuk ngre filxhanin drejt gojs pr t pir Nuk ha relativisht mir ushqimin e familjes, edhe kur sasit jan t pakta.
12 - 24 MUAJ
223
Nuk i plqen ti lexoni. Nuk tregon interes n lojn me fmij t tjer; nuk vzhgon, as imiton. Nuk tregon se po fillon t interesohet pr tu msuar q t
kontrolloj urinimin dhe defekimin. Nuk ndan objektet e njohura sipas karakteristikave t thjeshta; si ngjyra, lloji, madhsia etj.
224
225
Pjesa IV VITI I TRET
226
1 24 - 36 muaj
mija i vogl n kt periudh vazhdon t jet nj dinamit plot me entuziazm, kuriozitet dhe energji t pakufishme. Aftsia pr t qndruar n kmb dhe pr t lvizur nga nj vend tek tjetri, i bn fmijt e vegjl t ksaj moshe t msojn gjra t reja mbi mjedisin q i rrethon. Gjat gjith dits ata bhen llafazan dhe ngacaman, duke pushuar vetm pr tu ushqyer dhe pr t fjetur. Ky vit mund t jet nj ndryshim i madh, si pr fmijn ashtu edhe pr prindin. Prindrit shpesh e prshkruajn fmijn e tyre dy vjear si i pamundur, i tmerrshm, ose i pa arsyeshm etj. Megjithat vendosmria, inatet dhe paaftsia e dy vjearit pr t pranuar kufij dhe pr tu bindur n do ast, jan pjes e zhvillimit normal dhe shpesh n kto beteja fitojn fmijt. N kt mosh fmija prballet me krkesa q mund t jen t mdha: duhet t fitoj aftsi dhe sjellje t reja pr t msuar dhe mbajtur mend, pr t prsritur gjrat e msuara dhe t plotsoj krkesat e t rriturve. A sht ndonj udi q i shikojm dyvjeart t drrmuar, t hidhruar, q kan vshtirsi t zgjedhin dhe q thon jo edhe pr gjrat q i duan n t vrtet? Por gjat ktij viti q ato prpiqen pr t br gjithka, ndodhin edhe gjra t mira. Fmijt n kt mosh dallohen pr shprthime t gzimit, t qeshurs, apo t dashuris. Gjithashtu ndrsa fitohen aftsi t reja dhe prforcohet ajo q sht msuar m par, dyvjeari fillon t jet m i but dhe m i dashur.
24 - 36 MUAJ
227
Fmijt dyvjear zakonisht jan plot energji, shum aktiv dhe kurioz. Ata duket se jan vazhdimisht n lvizje dhe prfshihen plotsisht me gjith shpirt, n gjithka q i trheq. Gjat ktij viti ata msojn shum lvizje. Zhvillimi i trurit t tyre duket kudo, n lojn teatrale, tregimin e historive, vizatimet etj. Fjalt e reja shtohen shpejt, duke e lejuar fmijn t shpreh mendime dhe t zgjidh problemet. Fmijt e ksaj moshe besojn shum n mendimin e tyre. Njkohsisht ato llojn t zhvillojn ndjenjn e nevojs pr marrdhnie me njerz t tjer dhe njfar kontrolli mbi sjelljen e tyre. Ato krkojn me forc pavarsin, por ende kan nevoj pr tu siguruar se kan pran nj t rritur q ti ndihmoj, qetsoj, apo edhe ti shptoj, kur e krkon rasti.

Rritja vazhdon e qndrueshme, megjithse m e ngadalt se dy vitet e para. Shton n gjatsi 5-7.5 cm n vit; mesatarja e gjatsis sht 96,5-101,6 cm, afrsisht dyfishi i gjatsis s lindjes. Gjatsia q do t ket fmija kur t jet i rritur, mund t parashikohet duke matur gjatsin e tre viteve t para; meshkujt e ksaj moshe kan afrsisht 53% t gjatsis q do t ken n moshn e rritur, ndrsa femrat rreth 57%. Shtimi n pesh sht afrsisht 1,4-2,3 kg n vit; pesha mesatare sht 13,6-17,2 kg. Ritmi i zemrs (pulsi) sht mesatarisht 90-110 n minut.
Ritmi i frymmarrjes sht 20 -30 frymmarrje n minut, sipas nivelit t aktivitetit; fmija vazhdon t marr frym me bark. Mesatarja e temperaturs sht 35.5-37.4o C; ajo ndikohet nga ushtrimet, smundjet dhe stresi. Rritja e kmbve sht m e shpejt se rritja e krahve, duke e br nj trevjear t duket me i gjat, m i holl, i ngjashm me pamjen e t rriturit. Perimetri i koks dhe kraharorit jan t barabarta; koka n madhsi sht n raport normal me trupin. Qafa duket sikur zgjatet se zhduket dhjami i foshnjs. Ka prfunduar dalja e dhmbve t fmijris. Ka nevoj pr 1500 kalori n dit. Shikimi sht afrsisht 20/40 n largsi.
228
PJESA IV
VITI I TRET
ZHVILLIMI LVIZOR
Ngjitet lart e posht shkallve pa ndihm, duke shkmbyer kmbt; mund t hidhet nga shkallt e t bjer me t dyja kmbt. Mund t qndroj pr nj moment n ekuilibr me nj kmb. Kap nj top t madh kur ja hedhim. Ushqehet vet; krkon shum pak ndihm. Hidhet nga vendi. Ecn me nj biiklet me tre rrota. Hedh nj top larg; distanca dhe qllimi jan t kufizuara. Kap nj top t madh me t dy kraht e shtrir. I plqen t lundroj me bark (jo shum e lart apo shum e shpejt). Tregon prmirsim n kontrollin dhe mbajtjen e lapsave;
majn e lapsit e prdor vertikalisht, horizontalisht dhe n mnyr rrethore. Mund t kthej faqet e librit nj nga nj. I plqen t ndrtoj me blloqe. Ndrton nj kull me tet, ose me shum blloqe. I plqen t luaj me plastelin, e shtyp, e rrotullon dhe e shtrydh at. Mund t lloj t tregoj preferenca pr prdorimin e dors (t djatht, apo t majt, mngjrash). Mban nj en t mbushur me lng, si p.sh. filxhan me qumsht, apo tas me uj, pa e derdhur shum, e hedh lngun nga nj en n nj tjetr. Mbrdhen dhe zbrthen kopsa t mdha dhe zinxhirt e pantallonave, xhupave etj. Lan dhe fshin duart; lan vet dhmbt e tij, por jo duke e
Figura 22. I plqen lundrimi.
Figura 23. Mban lapsin me tre gishta
24 - 36 MUAJ KARAKTERISTIKAT E RRITJES DHE T ZHVILLIMIT
229
Figura 24. Mund tu lexoj t tjerve pr t shpjeguar figurat rrotulluar furn. Zakonisht gjat ksaj kohe arrin kontrollin e plot t fshikzs s urins mund t pretendoj tùa lexoj t tjerve, pr t shpjeguar figurat. I plqejn historit me pyetje, kuriozitete, dhe t papritura. Luan duke imituar realitetin: Ushqen kukulln, e mbulon at, e v pr t fjetur. Ngarkon makinat, i bn t ecin duke i shoqruar edhe me z e zhurma. Prshkon 8-10 rruaza n nj tel, apo rendit 6 blloqe t rrumbullakt dhe 6 katror n nj drras. Prpiqet t vizatoj; kopjon

Dgjon me vmendje histori t prshtatshme pr moshn. Bn komente me rndsi mbi tregime t ndryshme, veanrisht mbi ato q lidhen me shtpin dhe ngjarjet n familje. I plqen t shikoj librat dhe
230
PJESA IV
VITI I TRET
rrethin por jo perfekt, katrorin dhe disa grma. Kupton trekndshin, rrethin, katrorin, mund t tregoj formn pr t ciln e pyet. Ndan objektet n mnyr logjike mbi nj baz, si ngjyra, madhsia, apo forma; zakonisht zgjedh nj ngjyr, apo madhsi si baz pr klasifikimin. Tregon se kupton krahasimet kryesore si madhsia dhe forma, p.sh. kur i tregojm nj top tenisi dhe nj top futbolli, tregon se cili sht m i madh, gjithashtu kupton se cili nga t dy sht m i vogli. Numron dhe dallon ngjyrat kryesore: e kuqe, e verdh, blu. Rregullon kubat n vij horizontale; gjithashtu i vendos kubat pr t formuar nj ur. Tregon pikturn q ka m shum objekte: mace, makina, kukulla Tregon njfar kuptimi pr zgjatjen e kohs duke prdorur fraza t tilla si gjith kohn, gjith ditn, pr dy dit, por ende ka pak konfuzion: un nuk fjeta nesr.

Flet rreth objekteve, ngjarjeve dhe njerzve jo t pranishm Toni ka nj qen n oborr.
Flet rreth veprimeve t t tjerve Babi po nis makinn. Shton informacione pr at q sapo sht thn: Po dhe pastaj ia dhash prap librin. U prgjigjet pyetjeve t thjeshta n mnyr t prshtatshme. Bn nj numr pyetjesh n rritje, veanrisht rreth vendit dhe identitetit t objekteve dhe njerzve. Prdor nj numr n rritje t formave t biseds q tregon ngjarje n vazhdimsi: far bri ai m tej? Si e bri ajo pastaj? I trheq vmendjen vetes, objekteve dhe ngjarjeve n mjedis: Shiko, areoplani po fluturon. Nxit sjelljen e t tjerve: Le t hidhemi n uj. Ti hidhu i pari. Bashkohet n prshndetje t zakonshme: Hej, T lutem etj. Komenton rreth objekteve dhe ngjarjeve q ndodhin: Aty sht nj shtpi; Traktori po shtyn nj pem. Rritet fjalori; tani prdor 3001000 fjal. Reciton vjersha me rim, kndon kng. T folurit sht i kuptueshm n pjesn m t madhe t kohs. Shprehet me fjali m t gjata: qeni i madh m kafshon. Flet folje kalimtare si: duke
24 - 36 MUAJ
231
shkuar, duke ecur, prdor shumsin: macja, macet. Tregon mohim duke vn jo dhe nuk prpara nj emri apo fraze t thjesht: jo bebi , nuk erdhi. Prgjigjet kur e pyesim far po bn? far sht kjo? dhe Ku?, pyetje q lidhen me objekte dhe ngjarje t njohura. Si ta ndihmojm fmijn t flas Vrini emr do gjje. Gjithka n botn q rrethon fmijn ka nj emr thuajani at. Thoni emrat e t gjitha sendeve n mjedisin ku jeton fmija (banja, kuzhina, soba, krevati, llamba, karrigia etj): luani syri-hunda-goja (merrni dorn e fmijs dhe prekini syt, hundn, dhe gojn, duke i puthur duart n fund) dhe m pas tregojini pjest e trupit t dikaje tjetr: zogut, qenit, pems, gjetheve, luleve, makinave, avionit etj. Thirreni fmijn shpesh n emr, q t kuptoj se sht nj njeri i veant. Dgjojeni, dgjojeni, dgjojeni. Ajo q fmija ka pr tju thn, sht po kaq e rndsishme sa edhe ajo jo q i thoni ju. Edhe pse mund t mos ta kuptoni fjaln q thot, dgjojeni dhe prgjigjuni: Oh, kjo sht shum interesante!, ose Vrtet kshtu sht?. Kur i bni nj pyetje, prisni pr nj prgjigje, edhe nqoftse ajo sht nj buzqeshje, nj lvizje
trupi, ose dhe nj belbzim. Prpiquni t kuptoni fjalt q thot fmija. Prpiquni ti lidhni fjalt e pakuptueshme q ai thot, me sendet q ato mund t prfaqsojn, edhe pse ato mund t`ju duken shum t ndryshme nga njra-tjetra, pr shembull un dada q do t thot un dua t dal shtitje. Kur e keni t vshtir t kuptoni at q po ju thot, tregoni se kush mund t jen kuptimet e mundshme (Do topin? Do biberonin?), duke i dhn atij mundsin t`ju tregoj nse e keni gjetur. N kto raste do t lodheni t dy, derisa krkesat e fmijs t bhen me t qarta, por duke vazhduar t veproni kshtu, do ta ndihmoni shum zhvillimin e t folurit tek fmija juaj. Prqndrohuni n msimin e koncepteve. Ja disa koncepte n msimin e t cilave duhet ta ndihmoni fmijn: Nxeht dhe ftoht. Lreni fmijn t prek pjesn e jashtme t filxhanit t ngroht t kafes dhe m pas nj cop akulli: nj her uj t ftoht, m pas uj t ngroht. Posht dhe lart. Ngrini leht fmijn lart dhe me pas uleni n dysheme; pastaj merrni nj lodr, pr shembull nj kukull, ngrijeni lart dhe uleni prseri n dysheme. Kur e bni kt, thoni: Kukulla lart, kukulla posht.
232
PJESA IV
VITI I TRET
Brenda dhe jasht. Fusni disa libra n kuti dhe m pas nxirrini ato jasht: bni t njjtn gj me sende t tjera. Bosh dhe plot. Mbushni nj kov me uj dhe pastaj zbrazeni: mbushni nj kov me rr dhe m pas boshatiseni. Ulur dhe n kmb. Mbajeni fmijn prej krahu, rrini t dy n kmb dhe me pas uluni t dy. E lagur dhe e that. Krahasojeni nj rrob t lagur me nj peshqir t that: flokt e njoma t fmijs suaj me flokt tuaj t that. E vogl dhe e madhe. Vendosni nj top t vogl pran nj t madhi: tregojini fmijs n pasqyr: djali sht i vogl, mami sht e madhe. Shpjegojini mjedisin dhe shka-
qet e pasojat. Dielli sht i ndritshm, prandaj ne kemi drit, Frigoriferi e mban ushqimin t ftoht, kshtu q ai ka shije t mir dhe sht i freskt. Mami prdor nj fur t vogl pr t lar dhmbt e tua, nj fur mesatare pr t krehur flokt e tu, dhe nj fur t madhe pr t lar dyshemen, Nqoftse ti do ta grissh librin, ne pastaj nuk mund ta lexojm prap, e kshtu me radh. T kuptuarit e bots q e rrethon, ashtu si dhe formimi i ndjeshmris pr njerzit, pr nevojat e ndjenjat, sht nj hap shum m i rndsishm gjat msimit t gjuhs dhe leximit, sesa prsritja si papagall e fjalve pa lidhje. Msojini ngjyrat. Filloni ti tregoni ngjyrat . Shiko, topi sht i kuq, ashtu si dhe bluza jote, ose Ajo pema sht jeshile: edhe karroca jote sht jeshile, ose Shiko ato lulet e bukura t verdha. Prdorni t folurn e dyfisht. Nj her thuajeni fjalin t plot, si t rriturit, pastaj thuajeni m thjesht, n gjuhn e fmijs, q ta kuptoj: Tani ti dhe un do t shkojm t bjm bashk nj shtitje. E m tej prsrisni: Mami dhe Emi do t ikin, mirupafshim Oh, e mbarove t gjith kekun. Olsi e mbaroi t gjith. T prsriturit dy her do ta ndihmoj fmijn t kuptoj m mir.
Figura 25. Msojini ngjyrat
24 - 36 MUAJ
233
Mundohuni t flisni si nj i rritur. Po t prdorni fjalt e t rriturve dhe jo ato t fmijve t vegjl, fmija tuaj do t flas m shpejt dhe m mir: Erinda, do ti t hash tani? sht m mir sesa t thoni: Erinda, do mam?. Msojeni t prdor premrat aty ku duhet. Fmija fillon t prdor premrat pa mbushur dy vje dhe sht mir q t msohet me to, duke i prdorur bashk me emrat. Mami po shkon ti jap Anils mngjes - un po shkoj t t marr ty dika pr t ngrn. Ky libr sht i mamit-sht i imi-dhe ai libri atje sht i Jonit-sht i yti. Kjo i mson gjithashtu edhe konceptin e prons, pra e kujt sht nj lodr apo nj libr etj. Nxiteni fmijn q t flas pas jush. Prdorni do lloj marifeti q t prpiqeni ta bni tju prgjigjet, edhe pse me fjal apo me gjeste. Lreni t zgjedh: Do buk, apo kek?, ose Do t veshsh pizhamat me arush apo ato me lule? dhe m pas lreni t tregoj at q dshiron, qoft dhe me gisht, apo me sy. Pastaj ju i thoni : Ah, dashke pizhamat me arush! Pyeteni: Je i lodhur?,Do t t plqente nj kek?. Nj lkundje koke nnkupton nj jo apo po. Vre fmijn t tregoj se ku jan gjrat (edhe pse ato kan humbur): Ku sht topi?. Jepini koh q ta gjej topin dhe vlersojeni me
puthje dhe prqafime. Mos e detyroni me zor. Nxiteni fmijn tuaj t flas duke i thn: Tregoji mamit far do, kur ai ose ajo i tregon nevojat ose dshirat me veprime. Nqoftse fmija tregon prsri, jepini nj mundsi: pr shembull, do topin, apo karrocn?. Nqoftse prsri merrni nj prgjigje jo me fjal (me gjeste), thuajeni vet emrin e sendit. Oh, ti dashke topin dhe me pas jepjani. Asnjher mos ia ndaloni dika fmijs, vetm sepse nuk mund ta thot emrin e asaj q krkon ose e thot gabim. Tregohuni shum t duruar. Jepini urdhra t thjeshta. Shum fmij n kt mosh ndjekin vetm urdhra t thjeshta, kshtu q jepini udhrat nj nj e nga nj. N vend q t thoni T lutem merre lugn dhe ma sill mua ktu, prpiquni t thoni T lutem merre lugn dhe kur ky veprim t jet br, shtoni Tani sillja lugn mamit. Kto teknika do t ndihmojn zhvillimin e t kuptuarit, i cili do t vazhdoj m pas me t folurin. Korrigjoni me kujdes. Nj fmij i vogl asnjher nuk mund ti thot fjalt aq mir sa nj i rritur. Shum bashktingllore mund t jen t pamundura pr tu prdorur nga fmija (si pr shembull K: fmija n vend q t thot kali
234
PJESA IV
VITI I TRET
thot tali, n vend t thot thika do t thot fika) dhe shum fjal mund t thuhen prgjysm pr disa muaj me radh, apo vite. Kur fmija juaj nuk shqipton mir nj fjal, mos e korrigjoni si nj msuese e ashpr - kritikat mund ta pengojn. Lexoni s bashku me fmijn. Kur fmija sht paksa m i rritur, ai fillon ti plqej shum librat me piktura, lodrat, kafsht etj. N kt mosh fmijet jan gati pr t dgjuar histori t thjeshta, por do t duhet t kaloj mjaft koh q ata t qndrojn ulur dhe t dgjojn historin t qet pr m shum se 3-4 minuta, sepse vmendja e tyre sht ende e shkurtr. Fmijt e plqejn leximin m shum kur marrin pjes dhe vet. Gjat kohs q lexoni, ndaluni dhe diskutoni mbi pikturat q ka libri (Shiko, kjo macja ka vn kapele), krkojini fmijs q t tregoj sendet q njeh dhe tregojini emrat e atyre q ai ose nuk i di, ose nuk i mban mend. Komente t tilla si Shiko, sa zogj jan n at pem, ose Ktu ka dy mace, do tju ndihmojn ti bni fmijs pak aritmetik. Bjeni numrimin pjes t jets s fmijs tuaj. Librat q plqejn fmijt Fmijt e vegjl t moshave 23 vje plqejn ngjyrat e gjalla, tekstet q prsriten dhe histori
t cilat tregojn pr gjra t njohura. N kt mosh librat nuk ka nevoj t ken shum fjal, q tju plqejn. Gjithashtu librat pa fjal, vetm me figura, nxisin fmijt e vegjl t krijojn histori ose ide rreth pikturave dhe fotografive t librave. N kt periudh fmijt plqejn ta lexojn t njjtn histori shum her me rradh dhe plqejn libra me vjersha q bjn rim. M posht po japim t gjitha llojet e librave q ata plqejn: Libra q tregojn histori t thjeshta. Libra me vjersha t thjeshta me rim, q ato t mund ti msojn prmendsh. Libra q kan numrim, alfabet, tregojn forma, madhsi t sendeve, njerzve etj. Libra me kafsh, libra me makina, libra rreth lojrave. Libra q kan personazhet e tyre t plqyer t televizionit, filmave me kartona etj. Librat jan shum t nevojshm pr t zhvilluar krijimtarin e fmijs. Ju mund ta ndihmoni fmijn t mendoj mbi historin e librit dhe ta lidhi at me ngjarjet e jets reale q e rrethon. Me posht keni disa ide si mund ta bni ket: Mbasi t lexoni historin, bhuni aktor dhe luani disa personazhe t ngjarjes q lexuat. Bni ato q tregon libri, vishni
24 - 36 MUAJ
235
-zhvishni rrobat, imitoni tingujt, zhurmat etj. Lreni fmijn ta tregoj ngjarjen sipas figurave t librit. Lreni fmijn ta vizatoj ngjarjen. Tregoni ngjarjet pa e pasur librin prpara. Mbasi t lexoni ngjarjen, prdoreni fmijn si personazh t saj, (t bj si ariu i vogl, t krcej si rosaku etj.) Ndonjher, pasi t lexoni ngjarjen, dilni shtitje me fmijn dhe zgjeroni prmbajtjen e librit duke i treguar n natyr se far tregon prralla, pr shembull macja q vrapoi pas topit dhe u prplas me murin ktu pran etj. Organizoni nj festival poezish, vjershash me fmijn, ose s bashku edhe me disa shok e shoqe t tij/saj, pr t recituar apo lexuar vjershat q i plqejn m shum.

Duket se kupton se ka nj radh, por jo gjithnj do ta respektoj at. Esht miqsor, qesh shpesh; krkon me do kusht t plqe-
het. Ka ankthe dhe frik nga errsira, m rrall nga zjarri, nga prbindshat etj. Bashkohet n lojra t thjeshta dhe aktivitete grupi, ndonjher duke ngurruar. Flet shpesh me veten. Prdor n loj objektet n mnyre simbolike; nj kub druri mund t jet nj vark, nj kamion etj. Vzhgon fmijt duke luajtur; mund t bashkohet me to pr nj koh t shkurtr; shpesh luan paralel me fmijt e tjer. Mbron lodrat dhe gjithshka q sht e tija; mund t bhet ndonjher agresiv duke e rrmbyer lodrn, duke goditur nj fmij tjetr, apo duke e fshehur lodrn. Merr pjes vetm apo s bashku me fmij t tjer n lojn provo q ta besosh. Tregon dashuri pr fmijt t cilt jan m t vegjl, apo pr fmijt t cilt dmtohen. Ulet dhe dgjon histori deri n 10 minuta rresht; nuk shqetsohet nse edhe fmij t tjer po e dgjojn historin dhe mrzitet kur e shqetsojn. Mund t vazhdoj t ket lidhje t ngusht me nj batanije t veant, kafsh pellushi, apo lodr, q t qetsohet.
236
PJESA IV
VITI I TRET
Rutina e prditshme
USHQYERJA
Si viti i dyt i jets, ashtu dhe i treti, shpesh quhen nga prindrit edhe vitet e tmerrshme-nazet dhe kundrshtimet jan t prditshme, si pr ushqimin ashtu edhe pr situata t tjera. N fakt n kt mnyr fmija arrin t formoj personalitetin e tij, pra duhet t keni durim. Mendoni se si ndihet nj fmij n kt mosh q ecn, vrapon vet, n krahasim me kohn kur varej nga prindrit. Ai po shijon fitoret e tij dhe kjo i shton besimin n vetvete duke thn: tani eci vet, shkoj ku t dua un. Po kshtu ai knaqet duke thn tani ha sa dua vet dhe ha at q dua. Prandaj n kt koh duhet t prpiqemi ta msojm t ushqehet i lir, pa e detyruar t haj gjithmon at q i japim ne. Shum prindr jan t shqetsuar rreth ushqyerjes s fmijs s tyre n kt mosh. Fmijt bhen nazeli, duan vetm disa ushqime, nxjerrin ushqimin etj. Duhet t kuptoni se kjo sht normale dhe do t kaloj. Sigurisht nuk ka dy fmij njsoj dhe ka dallime midis fmijve, edhe n t njjtn familje. Fmija mund t ndryshoj sjellje n mnyrn e t ushqyerit, do 6 muaj. Po kshtu, modelet e rritjes ndryshojn shum. Nj fmij mund t rritet emocionalisht dhe fizikisht m shpejt se nj tjetr. Prandaj kini parasysh se kshillat q do t gjeni m posht pr ushqyerjen, mund t mos ti prshtaten plotsisht fmijs suaj. N kt periudh sht prmirsuar shum kontrolli i muskujve; fmijt mund t prdorin me lehtsi nj lug dhe pirun; kontrollojn mir filxhanin, apo gotn, megjithse ndonjher e derdhin. Shpesh krkojn dhe plqejn t mblat. N prgjithsi plqejn perimet e gjalla, por mund t mos pranojn t han sallatat. Perimet me ngjyr jeshile i plqejn m shum t gatuara. Mund t bjn zgjedhje t thjeshta t llojeve t ushqimeve, pr shembull do nj pjeshk apo nj dardh? Kan pak oreks; kjo luhatet midis periudhave t rritjes; dreka sht shpesh vakti i preferuar.
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
237
Oreksi ndoshta sht pak m i mir se disa muaj m par, por ende nuk sht ajo q shum prindr (ose gjyshet) mendojn se duhet t jet. Shprehja Fmija im nuk ha fare sht nj ankes e zakonshme kur fmija shkon pr vizit kontrolli tek mjeku. Mund t ken nevoj q midis vakteve t han dika. Ndonjher i prshkruajn si nazeli; shpesh ka gjra q i plqejn shum apo nuk i plqejn aspak (t cilat duhen respektuar); mund t plqejn vetm disa ushqime si reeli, sanduiet, makarona, djathi. I plqejn ushqime t thjeshta q i njeh; nuk i plqejn przierjet; dshiron ushqimet q i shrbehen n nj mnyr t njohur pr t.
Gjat kohs q ushqehet, fmija ndonjher krkon m shum vmendjen e prindrve dhe ende n mjaft raste sorrollatet e luan me ushqimin! Kujdes! Mnjanoni arrat, karamelet e forta, kokrrat e rrushit, perimet e forta t gjalla. Kontrolloni mblsirat dhe mnjanoni ushqimet q nuk kan asnj vler ushqyese. far sht ushqyerja e shndetshme pr nj fmij t rritur (shih dhe Grupet e prodhimeve ushqimore, tek viti i dyt i jets) Organizmi i fmijs ka nevoj t marr nprmjet ushqimeve t gjitha lndt ushqyese q e lejojn t rritet, t lviz, dhe jetoj. Lndt ushqyese t nevojshme pr do njeri, jan t ndara n 5
N tabeln e mposhtme jan dhn disa nga pasojat e nj ushqyerje jo t mir n disa periudha t jets:
Pasojat q sjell ushqyerja jo e mir gjat fmijris

Tek fmija Alergji t prkohshme (azma, ekzem) Smundje t aparatit trets Smundje ngjitse Kequshqyerje Mbipesh Tek adoleshenti alergji t prhershme smundje t sistemit trets (kolit, ulera, etj.) dhjamosje tension t lart t gjakut Tek i rrituri diabet arterioskleroz (infarkt i zemrs, hemorragji n tru) smundje t mlis ulera probleme t kockave tumore plakje t parakohshme
238
PJESA IV
VITI I TRET
grupe t mdha sipas prmbajtjes s lndve q ato kan: 1-proteinat, 2-karbohidratet (sheqernat), 3- yndyrnat, 4-vitaminat, 5-kriprat minerale si hekuri, zinku, kalciumi, jodi etj. Ktyre lndve u duhet shtuar edhe uji, i cili ka rndsi shum t madhe pr njeriun, sepse sht vendi n trup ku ndodhin t gjitha reaksionet kimike. Uji ka rndsi m t madhe tek fmija i vogl se tek i rrituri, duke qen se ai prbn rreth 80% t peshs tek i porsalinduri, ndrsa tek i rrituri z afrsisht 50 % t peshs. Organizmi i fmijs ka nevoja jetike pr energji dhe materialet e rritjes t cilat merren nga proteinat, yndyrnat dhe sheqernat. Kriprat dhe vitaminat, edhe pse nuk japin energji, jan mjaft t rndsishme pr rritjen dhe zhvillimin e fmijs. Ato sigurojn q t kryhen si duhet t gjitha reaksionet kimike q ndodhin n organizm. Por nj ushqyerje e mir nuk ndikon vetm n rritjen dhe zhvillimin e fmijs. Ne e dim tashm se nprmjet ushqyerjes mund t parandalohen disa smundje t aparatit trets (pr shembull smundje t lidhura me gjendjet alergjike), por m e rndsishmja sht se nj ushqyerje e mir siguron q organizmi i fmijs kur t rritet t ket shndet t mir, duke parandaluar n t ardhmen shfaqjen e disa smundjeve t rrezikshme si
tensioni i lart, dhjamosja, diabeti, skleroza e arterieve t zemrs dhe t trurit. Me ushqyerje t shndetshme pr fmijn, kuptojm ato ushqime t cilat i japin atij t gjitha lndt ushqimore t prmendura m lart. Ushqimet, mbi bazn e lndve ushqimore q prmbajn, ndahen n pes grupe kryesore: Drithrat, buka, miellrat, makaronat etj., t pasura n karbohidrate Qumshti dhe prodhimet e tij (t pasura n proteina, n disa minerale si kalciumi, si dhe n vitamina) Mishi, prodhimet e detit, vezt, bizelet, fasulet dhe thjerrzat, t cilat quhen bishtajore (prmbajn proteina) Frutat dhe perimet (t pasura n vitamina dhe kripra minerale) Vaji, gjalpi, q prmbajn yndyrnat, t cilat japin pjesn m t madhe t energjis s nevojshme pr fmijn.
Marrja e proteinave duhet t paksohet lehtsisht gjat vitit t dyt dhe t tret t jets, n krahasim me periudhn midis vitit t par dhe t dyt. Gjithashtu duhet paksuar marrja e proteinave me origjin shtazore dhe duhet shtuar ajo e proteinave me origjin bimore, duke shtuar pr shembull sasin e bishtajave (fasule, thjer-
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
239
Tabel orientuese pr menyn e ushqyerjes s fmijs

USHQIMET Qumsht dhe kos Qullra me drithra Pilaf ose makarona Djath kakavall i grir Mish pa dhjam Peshk Buk e zez Perime 1 vez e plot (e bardha + t verdhn) Fruta Lngje frutash Vaj ulliri Sheqer Reelna Mjalti SASIA DITORE 300-400ml 15gr 150gr 15gr 40gr 60gr 30gr 150-200 1-2 vez n jav 200gr 50-100ml 15gr (rreth 2 lug gjelle) 20gr (rreth 2 lug gjelle) 20gr (rreth 2 lug gjelle) 15gr
rza, bizele, mashurka) dhe paksuar sasin e mishit, djathit etj. Sasia e yndyrnave duhet gjithashtu t paksohet nga 40% t kalorive totale n 30%, si tek t rriturit. Prsa i prket burimit t yndyrnave, sht mir t prdoren m shum yndyrnat me origjin bimore se sa gjalpi (yndyr me origjin shtazore), pra vajrat si ai i ullirit, misrit, lulediellit etj. Pr karbohidratet preferohet orizi, makaronat n sup dhe m von makaronat t gatuara si pr t rriturit. Sheqernat e thjeshta duhen prdorur n doza t pakta dhe
pjesn m t madhe t tyre duhet ta prbjn sheqernat q gjenden tek frutat. Nxitja e zakoneve t shndetshme pr ushqyerjen Momenti i ngrnies kupton gjra t ndryshme pr mosha t ndryshme fmijsh, si pr foshnjn, motakun dhe parashkollort. Megjithat, me rritjen e fmijs krkesat pr lnd ushqimore bhen m t afrta me ato t rriturve. Ndrsa fmijt jan t vegjl, duhet t msohen t zhvillojn zakone t mira t t ngrnit, t cilat do t zgjatin gjat gjith jets s tyre. Pr kt duhet
240
PJESA IV
VITI I TRET
pasur parasysh: T jepet shumllojshmri ushqimesh T plotsohen t gjitha nevojat pr drithra, perime dhe fruta. Mbas moshs dy-tre vje fmija nuk ka nevoj pr yndyrna t teprta. Tani sht koha pr t filluar zvendsimin e qumshtit t paskremuar me qumsht me pak yndyr 2-3% apo produkte t qumshtit pa yndyr. Lngjet e frutave me sheqer duhet t jepen t kufizuara. Ka rndsi t nxiten fmijt t marrin rregullisht qumshtin dhe prodhimet e tij si kosi, djathi etj. T zgjidhen prodhime me yndyr t pakt, apo ushqime t prgatitura me pak yndyr. T arrihet dhe t mbahet nj pesh e shndetshme trupore, prmes lvizjeve fizike dhe ushqyerjes s shndetshme. T kufizohen kripa, sheqeri. Por si mund t arrihet kjo? Jepini fmijs tuaj ushqime t pasura me t gjitha llojet e lndve ushqyese. Kontrolloni mblsirat dhe mnjanoni ushqimet q nuk kan asnj vler ushqyese. Merrni informacion tek mjeku lidhur me ushqyerjen, sipas moshs s fmijs tuaj Fmijn mund ta merrni me vete ndrsa bni pazarin, kjo
mund ti shtoj interesin pr ushqimin. Filloni ushqimet e reja pr t rritur, s bashku me ato q fmija ende plqen. Shrbejini ushqimet e reja s bashku me ato t familjes. Nxiteni fmijn t shijoj nj ushqim t ri, por mos e detyroni ta haj me zor. Nse nuk do, pranojeni kt, lreni dhe prpiquni prsri pas disa javsh. Fmijt duhet t vendosin pr sasin q duhet t han. Nse e nxisim fmijn t haj edhe nj kafshat tjetr mund t nxisim ngrnien e teprt dhe humbjen e aftsis pr t rregulluar vet marrjen e ushqimit. Kjo do t ndikonte n dhjamosjen e fmijve n t ardhmen. Roli i prindit sht t vendos se far ushqimesh do t haj fmija gjat vakteve t rregullta t ngrnies. Fmijt nuk duhet t detyrohen t prpiqen ta han ushqimin, nse ata jan t mrzitur. Edhe ushqimet e dhna n vaktet zemr duhet t jen t shndetshme dhe jo ti japim fmijs disa ushqime me vler t pakt ushqyese sa pr ti shuar urin, si okollata, torta me krem etj. Lrini fmijt ti prekin ushqimet. Sa m shum ato din rreth ushqimit si pr shembull ku rritet, si prgatitet, aq m shum do ta plqejn at. Fmijve duhet tu jepen n nj
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
241
vakt disa mundsi pr t zgjedhur, por jo t zgjedhin pa kufi. Pr shembull, pyesni fmijn Nesr pr drek do karrota apo lulelakra? dhe jo far do t t gatuaj mami nesr pr drek?. Bhuni ju vet shembull pr fmijn tuaj, duke ngrn ushqime t shndetshme. N qoft se, pr shembull, ju vet hani patate t skuqura dhe fmijs ia jepni t ziera, ai nuk do ti haj ato. Uluni pr t ngrn drekn ose darkn si nj familje s bashku,
bisedn gjat vakteve t ushqyerjes s familjes. Gjat kohs s ngrnies mbylleni televizorin Sigurohuni q n rast se fmija juaj sht nn kujdestarin e ndonj personi tjetr (n erdhe, n shtpi, me gjyshet, kujdestaret etj.), edhe ai t ndjek rregullat e ushqyerjes s shndetshme t fmijs tuaj.
Kujdes!
Mbytja sht nj problem serioz q mund t ndodh n kt periudh kohe, sepse fmijt n kt mosh kan msuar t kapin dhe t glltisin mjaft lloje ushqimesh. Ushqimet q ngjisin, jan t forta, t vogla, t rrumbullakta dhe t buta, kokoshkat, arrat, karamelet e vogla, amakizi, kokrrat e rrushit, manaferrat, karrotat n copa t gjalla, bizelet etj, duhet t mnjanohen. Mishi gjithashtu mund t prbj nj rrezik pr mbytje, prandaj duhet ndar mir, n copa shum t vogla dhe duhet zier mir. Fmijt n kt mosh jan n n rrezik m t madh pr pamjaftueshmri jodike, e cila ndikon n inteligjencn, mbarvajtjen e e tyre n t ardhmen n shkoll etj. Prdorni n tavolin kripn e jodizuar, sepse jodi parandalon rregullimet n rritje dhe zhvillim
Figura 26. Uluni pr t ngrn s bashku vaktet e buks.
sa her q keni mundsi. N kt koh fmija duhet t msohet t prdor pjatn (jo shum t madhe), si dhe filxhant dhe gotat pr fmij, q e ndihmojn t ushqehet vet. Filloni ti msoni rregullat e sjelljes n tavolin dhe nxisni
242
PJESA IV
VITI I TRET
t fmijs q mund t vijn nga marrja e pamjaftueshme e tij. Po kshtu fmijt n kt mosh rrezikohen nga anemia nga mungesa e hekurit. Sigurohuni q marrja ditore e qumshtit t lops nuk sht e tepruar (sepse qumshti i lops prmban nj lnd q pengon thithjen e hekurit nga organizmi i fmijs, pra thellon anemin). Fmija juaj duhet ushqehet me mish, fruta, pul, peshk etj. Sigurohuni q dieta e fmijs tuaj t jet e pasur n vitamin C, q gjendet n frutat dhe perimet, e cila shton thithjen e hekurit nga zorrt. Gjithashtu ka rndsi q t mbani mend! Kurr mos e prdorni ushqimin si nj mjet pr ta lavdruar apo dnuar fmijn! Gjat kohs s ushqyerjeve i kushtoni shum prkdheli, prqafime dhe vmendje! Kur prgatisni ushqimet, gjithnj lani duart, frutat, perimet dhe ent, lugt apo pirunjt q do t prdorni! Ushqimet ruhen n en t pastra, t mbuluara, n vende t freskta dhe n frigorifer! Asnjher mos hidhni prsri nj ushqim q e keni prdorur tek ena q ka ushqimin e freskt, ose ushqimet q i keni nxjerr nga frigoriferi dhe i keni ngrohur asnjher mos i fusni prsri n frigorifer.
Gjasht rregulla t sjelljes pr t krijuar zakonet e shndetshme t ushqyerjes Bni q do kafshat t ket vler Gjithka q ha fmija duhet t jet e ushqyeshme. Ky rregull fillon q kur fmija sht n barkun e nns dhe m tej kur e ushqeni me gji, kur ai ha ushqimet e familjes dhe kur ushqehet vet. Fmijt mund t jen nazeli dhe me oreks t lkundshm, kshtu sigurohuni q gjithka q ata han, t jet me t vrtet e mir pr ta. Lrini mnjan ushqimet pa vlera, si karamelet, pastat, okollatat, patatinat etj. Po dshira dhe knaqsia e fmijs? do t pyesni ju. N stomakun e voglushit ka shum pak vend pr t mbajtur ushqime, prandaj mendoni me kujdes kur e mbushni at. Shpesh m shum knaqen prindrit q shikojn fmijt t hidhen prpjet nga gzimi pr nj okollat, se sa vet fmijt. Fmija juaj mund t gzohet dhe knaqet me shum mnyra dhe vende t tjera - dhe jo duke i dhn ushqime t kota. Fshijeni fjaln mblsir nga fjalori i ushqimeve dhe prdorni me kujdes fjaln gostitje Jepini fmijs mblsira t shndetshme, kshtu gjra t vogla t mbla, si frutat dhe kosi mund t bhen pjes e nj vakti ushqimi
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
243
dhe jo si shprblim n fund t ngrnies pr fmijn q e mbaroi t gjith pjatn. Prsri sht prindi q knaqet kur i jep nj tort, ose e gostit fmijn me akullore, se sa fmija dy-tre vje, q nuk do t shqetsohet aq shum n se nuk do t haj nj akullore. Jini kmbnguls, por jo me luft Nj fmije mund ti duhet pak koh sa t plqej nj ushqim t ri. Filloni ushqimin e ri me qetsi dhe mblsi dhe prisni deri sa fmija ta provoj vet. Mos krkoni me do kusht q ata t provojn dika q nuk duan dhe asnjher mos i detyroni ta mbarojn deri n fund pjatn e tyre. Koha e ngrnies nuk duhet t jet koh lufte. Ata do t han n se kan nevoj pr t ngrn. Nse gjat ngrnies ju do t filloni nj betej me fmijn tuaj, t ciln nuk do ta fitoni asnjher, rrezikoni t ardhmen e fmijs. shtja sht ta msojm t ushqehet n mnyr t shndetshme. Prandaj zhvillimi i zakoneve t shndetshme t ngrnies sht kaq i rndsishm. Thyeni rregullat q na kan msuar prindrit tan Shum nga ne mbajn mend kohn e vegjlis, kur nna na hidhte ushqimin n pjatn e mbushur plot dhe priste q ta hanim me do kusht, deri n lugn e fundit. Dhe nuk mund t kundrshtonim, sepse
shpejt ne kuptonim se nse nuk do t hanim at q po na servirej, do t mbeteshim t uritur dhe do t dnoheshim, nuk do t na linin t luanim m von, apo do t shkonim pr t fjetur hert n shtrat. Kshtu, ne fmijt n dark rrinim t ulur vetm n tavolin deri sa t mbaronim pjatn me bizele, e msonim t hanim pa br as m t voglin kundrshtim. Tani ne e dim sa shkatrrimtare mund t jet kjo. Shum rregullime t ngrnies tek t rriturit fillojn q n fmijri dhe shum persona q vuajn nga kto probleme, mund ti mbajn mend kto aste n tavolinn e ngrnies, kur ishin fmij. T respektosh faktin q humori dhe shijet e fmijs tuaj mund t jen t ndryshme nga ato tuajat, t burrit, t kushririt etj, do t thot t msohesh t thyesh rregullat e rrepta dhe tradicionale t ushqyerjes s familjes. Lreni fmijn tuaj t haj nj ushqim t shndetshm q i plqen, ndrsa pjesa tjetr e familjes tuaj po ha mishin me qep (q sigurisht ju e keni gatuar shum mir) Pr aq koh sa ushqimi q ai plqen sht i shndetshm, lreni fmijn t zgjedh ushqimet e tij dhe mos krijoni problemet q na krijonin prindrit tan. Kjo do t forcoj m shum respektin pr ushqyerjen e shndetshme.
244
PJESA IV
VITI I TRET
do njeri ka nevoj t haj mngjes Mngjesi sht vakti m i rndsishm i dits pr t gjith, pra edhe pr fmijt. Mosngrnia e mngjesit mund t ndikoj n gjallrin e tyre pr gjat gjith dits dhe krijon nj spirale pa fund, fmija sht shum i lodhur q t haj, shum i uritur q t pushoj n drek, e kshtu m tej. A do t donit ju t kishit nj fmij t uritur dhe t lodhur n kraht tuaj? Shum studime dhe vet prindrit kan vn re faktin se nj mngjes i ushqyeshm e ndihmon m mir funksionimin e trurit tek nj fmij. Shum shenja q flasin pr dyvjearin e tmerrshm, lidhen edhe me urin. Mngjesi duhet t prmbaj proteinat e duhura pr energjin, q parandalon kputjen e fmijs n mesdit. Parandalimi sht ky, sepse nj fmij i strlodhur nuk do t haj dhe ju nuk do ta arrini ta ushqeni. Msoni nga fmija juaj Fmijt tan din m shum se sa besojm ne. Disa fmij jan shum t mir, sepse i tregojn prindrve t tyre se far duan t han, dhe sa shum duan t han. Lrini fmijt t msohen si t dgjojn shenjat e trupit t tyre. Fmijt asnjher nuk duan t prshtaten me rregullat e nj personi tjetr. Msohuni her pas here t ndiqni rregullat e fmijve tuaj dhe ata mund t`ju habisin m tej me sjelljen e tyre.
Disa probleme t zakonshme gjat ushqyerjes Nuk sht i uritur n kohn e vakteve t ngrnies Nse fmijt kan ngrn ushqime t shndetshme gjat kohs s vakteve zemr (ndrmjet tre vakteve kryesore t ushqyerjes, mngjes, drek, dark) dhe nuk kan uri gjat vakteve t rregullta t ngrnies, kjo jo gjithnj sht nj problem. Kur fmija n vazhdimsi nuk ushqehet gjat vakteve t ngrnies, duhet t shikohen oraret e dhnies s ktyre vakteve, s bashku me orarin e dhnies s ushqimeve zemr. Fmijt nuk kan gjithnj uri, ashtu si kan t rriturit. sht rrmujaxhi kur ushqehet N kt mosh fmijt po prpiqen t msojn vet mjeshtrin e ushqyerjes, kshtu q mund t jen rrmujaxhinj kur ushqehen. Ne duhet ta mbshtesim mbshtesim eksplorimin e ushqimit nga fmija, prve rastit kur fillojn t tallen me ushqimin dhe nuk an fare. Pra ngrnia me duar dhe rrmuja sht e shndetshme. Ushqehet njsoj prdit Fmijt n kt mosh mund t dshirojn t eksplorojn aftsit e tyre pr t zgjedhur, duke refuzuar disa ushqime, edhe ato t cilat kan qen t plqyera me par. Pra fmija dshiron t haj t njjtat ushqime n mngjes, drek
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
245
dhe dark. Nj zgjedhje e mir pr t kaprcyer kt penges do t ishte: t fusnit n dietn e tij 3-4 her n jav vetm nj pjat q ai plqen. Kshtu, n drek nj pjat e till mund t ishte makarona me mish t grir, q fmija i plqen shum. N dark mund ti jepet nj pjat me sup dhe perime, t cilat i plqen m pak.
pr vaktet zemr. Edhe n kto vakte t ndrmjetme ushqyerjeje, duhet t jepen ushqime nga t gjitha grupet ushqimore: Buka/ drithrat Sanduit. Prgatisni n shtpi sandui t ndryshm, duke i mbushur me ushqime t ndryshme, pr shembull me djath, vez t zier, domate, gjalp etj. Gjat kohs q prgatisni sanduit, afrojini fmijt pran jush, q t`ju ndihmojn e m tej mund ti lejoni ti prgatisin vet. Buka e thekur, keku i br n shtpi, biskotat, gjithashtu plqehen. Makaronat. N prgjithsi, fmijt n kt mosh i plqejn makaronat. Prgatitini bashk me ta. Kujdes me salcat e gatshme q prdorni, se mund t jen shum t kripura. Frutat dhe perimet Frutat dhe perimet jan shum t mira pr ushqyerjen zemr. Frutat mund t jepen t prera n copa, ose t prziera me kos. Zarzavatet gjithashtu mund t jepen t gjalla ose t ziera. Frutat e thata, si kumbullat, kajsit, kan nj sasi t madhe sheqeri dhe mund t shkaktojn prishjen e dhmbve. N rast se fmija juaj i dshiron shum, mund tìa jepni her pas here s bashku me ushqime t tjera, si pr shembull sanduit, pr t paksuar pasojat tek dhmbt.
Mbani mend! Nj fmij i moshs 1-3 vje mund t haj afrsisht vetm 200-300 ml (1-1,5 lxhani aji) n nj vakt. Kshtu pr t marr energjin dhe lndt e duhura, ushqimi duhet dhn me nj prqndrim t lart t energjis dhe 5- 6 her n dit.
Ushqyerja zemr e shndetshme Fmija i vogl ka stomak t vogel dhe mbushja e tij tri her n dit nuk mund ti jap energjin e duhur pr rritjen dhe lvizjet e tij. Prandaj ka rndsi dhnia e vakteve t ndrmjetme, q quhen vakte zemr. Kto vakte t ndrmjetme jan t rndsishme pr fmijt, por ne nuk duhet t harrojm q edhe ushqimet q jepen n kohn e vakteve t plota, jan gjithashtu me rndsi. Ju duhet harxhoni pak koh pr t menduar se far ti jepni fmijs
246
PJESA IV
VITI I TRET
Qumshti dhe prodhimet e tij Qumshti, pr vlerat q ka sht ushqim shum i mir pr fmijn. Jepeni n vaktet zemr, me fruta ose sandui. Deri n moshn 2 vjeare qumshti mund t jepet i paskremuar, m tej duhet t jepet i skremuar, me prqindje m t pakt yndyre. Kosi dhe bulmetrat, si djathi, jan gjithashtu ushqime t mira pr vaktet e ndrmjetme. Lngjet Gjat kohs se ngrnies, gjithnj jepini fmijs nj lng q t shoqroj ushqimin. Uji sht pija m e mir. Po kshtu edhe qumshti sht nj pije e mir. Fmijt duhet t msojn t pijn ujin q n mosh t vogl. Ju si prindr duhet t jeni model pr kt. Tregojuni fmijve se si pini uj. Lngjet e frutave duhet t jen t holluara dhe mos t ken prmbajtje t lart sheqeri. Shikoni me kujdes marrjen e qumshtit dhe lngjeve t frutave pr fmijt nazeli. Qumshti sht ushqim shum i mir, por marrja e teprt e tij mund t pres oreksin pr ushqime t tjera. A duhen dhn okollatat, biskotat apo patatinat? Fmijt e moshave 1-3 vje i shikojn kto ushqime q mund t jen shum t kripura apo t mbla, me yndyr, t reklamuara npr dyqane, ose n televizor. Kto ushqime nuk kan asnj vler ushqyese,
prandaj mund t jepen vetm n raste t rralla festash, banketesh. Pr t mos pasur probleme me fmijt tuaj, mos i mbani kto ushqime n shtpi. Nse fmija do ti shikoj dhe nuk do ti haj, mund t jet me t vrtet nj problem pr ju dhe at. Ju prsri duhet t jeni nj prind model dhe t ushqeheni me ushqime t shndetshme n vaktet e ndrmjetme, si dhe t bleni vetm me raste ushqime q nuk kan asnj vler ushqyese. Shum prindr kan vn re se fmijt e tyre ndikohen shum nga ajo q dgjojn apo shikojn n televizor, radio etj. Fmijt e vegjl besojn gjithka q shikojn n televizor. Ato nuk e kuptojn reklamn, zbavitjen, tregtin etj. dhe prindrit shpesh e kan t vshtir t kundrshtojn ngrnien e ktyre prodhimeve t reklamuara dhe dshirn natyrale t fmijs pr t mbla, s bashku me knaqsin q ai ndjen nga ngrnia e tyre. Nj tjetr shqetsim n rritje i prindrve sht shtimi i ushqimeve q quhen ushqime t shpejta si sufllaqe, hamburger, t cilat sot tregtohen n shum dyqane ushqimore. Gjithnj e m shum fmijt n kt mosh lihen n duart e kujdestarve t erdhes, gjyshrve, kujdestarve n shtpi etj. Shum prej tyre nuk e bjn detyrn e tyre pr ti dhn fmijs nj ushqyerje t shndetshme sepse nuk arrijn
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
247
ta bjn, apo nuk u intereson. Ju duhet t vzhgoni s bashku me kujdestart e fmijs se me far ushqehet fmija, ashtu si vzhgoni rritjen dhe zhvillimin e tij. Duke punuar s bashku, ju do t siguroheni q ushqimi i fmijs sht i prshtatshm dhe po nxiten zakonet e ushqyerjes se shndetshme. Aktivitete q mund t kryhen s bashku me fmijt e vegjl pr t nxitur ushqyerjen e shndetshme Lojra Albumi: fmijt presin figura t ushqimeve t shndetshme nga revista dhe i ngjisin n nj flet, duke formuar kshtu nj album me figura. M tej diskutojn rreth ushqimit n figur. Prshtatja: krkojini fmijve t presin figura ushqimesh dhe ti ngjisin n nj flet, duke prshtatur ushqimet q i prkasin t njjtit grup ushqimor, pr shembull t gjitha frutat, si mollt, dardht, vendosen bashk. Kujtesa: vendosni n nj tabaka disa ushqime dhe krkojini fmijve t mbajn mend emrat e tyre. Mbas dy minutave mbuloni tabakan dhe u thoni fmijve t kujtojn ushqimet q pan me par. Ndarja: Mblidhni pako boshe t prodhimeve ushqimore, figura nga ushqimet e prditshme dhe krkojini fmijve q ti ndajn
n: ushqime q u plqen ti han tani dhe ushqime q u plqen ti shtyjn pr m von. Diskutoni me ta pr zgjedhjet q bjn. Tematika ditore sht nj ide shum e mir q nj her n jav t organizoni n shtpi dit tematike. Merrni nj lloj ushqimi q keni gatuar, ose zgjidhni nj ngjyr dhe organizoni si temn e dits aktivitete pr t msuar rreth ushqimit e ushqyerjes. Pr shembull: molla, buka, ngjyrat e ylberit, qumshti, dyqani, perimet etj. Mbani mend se kur planifikoni aktivitete pr ushqyerjen e shndetshme, fmijt e vegjl msojn duke u mbshtetur mbi njohurit dhe eksperiencat e kaluara. Studimet kan treguar se fmijt nn pes vje mund t kuptojn mir nj informacion shum t detajuar rreth ushqimeve t shndetshme, nqoftse bazohet mbi at q kan mesuar deri tani. Gatimi me fmijt T ndihmonit nnn tuaj t gatuante, sht ndoshta nj nga kujtimet m t bukura q mbani mend gjat viteve parashkollore. Kujtoni se ajo ishte mjaft e duruar! Fmijt e vegjl shpesh duan t bjn at q po bni ju. Prfshijeni fmijn n prgatitjen e ushqimeve, bjeni kt zbavitse dhe ju do t forconi zhvillimin e fmijs
248
PJESA IV
VITI I TRET
Mendoni me par rreth recetave, filloni thjesht me nj vez t rrahur, t skuqur, apo dika q nuk ka nevoj t gatuhet, si pr shembull nj sallat frutash.

Lahet mir vet n banj; shpesh nuk pranon t dal jasht vasks, dushit etj. Kujdeset pr nevojat personale, duke qndruar i pastr gjat dits (veanrisht djemt mund t vazhdojn t lagen gjat dits). Disa flen natn pa u ndotur n shtrat, t tjer jan n tranzicion - ato mund t jen t that natn pr disa dit t javs, m tej pr nj periudhe kohe prsri mund t ndoten natn. Zhvishet m mir se sa vishet, megjithse sht i aft t vesh disa rroba. Esht m i sakt n prdorimin e kopsave t mdha, zinxhirve. T msuarit e kontrollit t jashtqitjes dhe urinimit Shum fmij jan gati t fillojn t msojn kontrollin e jashtqitjes dhe urinimit, midis moshs 2-4 vje, por do fmij sht i ndryshm dhe kjo koh mund t luhatet. Ju duhet t filloni t ndiqni shenjat q jep fmija gjat do faze t ktij procesi. Por duhet
Figura 27. Prfshijeni fmijn n gatimin e ushqimeve duke i: dhn mundsin t filloj t pranoj prgjegjsin pr zakonet e veta t ngrnit msuar ndjenjn e mrekullueshme t arritjes s dikaje, t suksesit, fitores. Prgatitja dhe gatimi i ushqimit prfshin dhe zhvillon t gjitha llojet e aftsive t fmijs: Aftsit sociale: dgjimi, shkmbimi, respektimi i radhs, pavarsia, prgjegjsia pr veten. Aftsit fizike sipas moshs: n moshn 2 vje - kruarja, frkimi, ushqyerja dhe n moshn 3 vje -przierja, derdhja, ndarja. Gatimi s bashku me fmijt nuk sht dika q bhet n moment. Ai krkon nj planifikim t vogl.
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
249
t jeni t duruar, pasi zakonisht mund t duhet nj periudh prej 3 deri 6 muaj, prpara se fmija juaj t heq pelenat. Si duhet ta kuptoni kur fmija sht gati? Fmija juaj sht gati pr t filluar msimin e tualetit kur: Mund t ec vet deri tek uturaku (ose n WC-n e tualetit). Qndron drejt dhe pa u shtrembruar kur ulet n uturak Mund t qndroj i that me pelena t palagura pr disa or rresht. Mund t ndjek nj deri n dy udhzime t thjeshta. Ju tregon kur do t prdor uturakun Krkon tju knaq duke treguar se nuk sht ndotur Dshiron t jet i pavarur.
Figura 28. Refuzon t prdor uturakun
Si mund ta ndihmoni fmijn q t msoj t prdor uturakun? Sigurohuni q t keni koh t mjaftueshme, durim dhe vmendje pr ta ndihmuar fmijn tuaj do dit. Msimi i kontrollit t jashtqitjes dhe urinimit nuk ndodh n nj nat. sht nj proces i gjat, kshtu q jini t kujdesshm kur fmija ju sinjalizon se sht gati pr t kaluar nga nj hap tek tjetri. Mos u shqetsoni pr aksidentet q ndodhin n kt periudhe (fmija prsri lag panolinat apo nuk kontrollon dot jashtqitjen) ato duhet t ndodhin. Vendosni se far fjalsh do t prdorni pr urinimin dhe jashtqitjen, pr pjest e trupit dhe prdorimin e tyre. sht m mir q t prdorni fjalt e sakta (pr shembull: hajde shkojm tek uturaku, t bjm urinn). Ju mund ta lejoni fmijn gjithashtu q t tju shikoj dhe ju se si prdorni WC-n. Nqoftse ka edhe persona t tjer q kujdesen pr fmijn tuaj (erdhja), bisedoni me ta se si keni menduar ti msoni fmijs t urinoj dhe t dal jasht. sht e rndsishme q kujdestart t jen t qndrueshm dhe t veprojn njsoj si ju. Fmija juaj do t jet m i sigurt n nj uturak, sesa n nj WC normale. Vendoseni uturakun n nj
250
PJESA IV
VITI I TRET
vend t prshtatshm, ku fmija mund ta gjej dhe ta marr me lehtsi. Ndihmoni fmijn q ta prdor uturakun, lreni t shkoj vet tek ai kur sht plotsisht i veshur. M tej, pasi i keni hequr panolinn, lreni t ulet n t. Ju mund t hidhni panolinn e ndotur n uturak, pr t treguar se pr far prdoret uturaku. Kur fmija juaj sht gati, ojeni shpesh tek uturaku, do dit dhe nxiteni q t ulet n t pr disa minuta, pa i veshur panolinn. Nxisni fmijn q t tregoj kur do t urinoj apo t dal jasht. Mos harroni ta lavdroni edhe kur ju tregon pasi e ka br n panolin. Shikoni me kujdes fmijn, pr t kapur pr ndonj shenj q tregon se ka nevoj t prdor uturakun. Zhvilloni nj rutin, duke e vendosur fmijn n uturak n momente t veanta gjat dits, si pasi sht zgjuar n mngjes, pas vakteve t ngrnies, prpara ors s gjumit, ditn dhe natn. Lavdroni fmijn shpesh dhe jini t duruar. Bhuni gati pr aksidente, dhe mos e dnoni asnjher kur kjo gj ndodh. Kur fmija juaj e ka prdorur uturakun si duhet gjat javve t fundit, mund ti krkoni q t filloj t vesh mbathjet e pambukut, pa panolin. Kur ai sht
gati, festojeni, q ky t jet nj moment i veant pr t gjith familjen tuaj. far t bjm nqoftse t msuarit dshton? Nqoftse prpjekja e par e t msuarit t uturakut nuk ecn, kjo ndodh pasi fmija nuk sht gati. Nse fmija nuk pranon t prdor uturakun, ndrpriteni msimin pr 1 deri n 3 muaj. Fmija juaj nuk dshiron, pasi ende nuk e ka arritur moshn e duhur. Lreni t vazhdoj prsri me panolin dhe prpiquni prap, pas nj ose tre muajsh.
GJUMI
Zakonisht fle 10-12 or natn, zgjohet n orn 7 ose 8 n mngjes. Mund t mos doj t pushoj mbasdreke; vazhdon t prfitoj nga koha e qet e dreks dhe do t luaj. Mund t bhet gati vet pr t shkuar n shtrat. I ka ende zakonet e mparshme pr t shkuar n shtrat, pra i plqen ti tregojn prralla, ti lexojn nj histori pr ta zn gjumi, apo ti kndojn nj kng. Mund t ket ndrra q e zgjojn papritur. Mund t ec natn n gjum, i pavetdijshm; n kto raste duhet qetsi dhe kmbngulje
24 - 36 MUAJ
RUTINA E PRDITSHME
251
q ta kthejm fmijn prsri n shtrat. far mund t bni nse fmija zgjohet natn? Duhet t mbani mend se do fmij dhe prind, n momentin e shkuarjes pr t fjetur dhe zgjimit natn kan mnyra t ndryshme sjelljeje, pra do ndrhyrje apo teknik duhet prshtatur sipas prindit dhe fmijs. Megjithat nj teknik q kshillohet sot sht ajo e largimit gradual, domethn kur t zgjohet natn, pak nga pak ju shkoni ta msoni fmijn t ej vet dhe ta zr gjumi prap vet. Nse fmija, mbasi ka rn n shtrat fillon t qaj ose ju thrret, prisni 30 sekonda, pastaj shkoni n dhom, qetsojeni, por pa e prkdhelur apo lozur shum me t dhe dilni nga dhoma kur fmija sht ende zgjuar. Sa her t`ju thrras m pas, zgjasni kohn kur shkoni pr ta qetsuar n 1 minut, m tej n 2 minuta e kshtu me radh, deri kur fmijn ta zr vet gjumi. Mbas nj jave, gjrat duhet t prmirsohen. N dhomn ku fle fmija, lini gjithnj nj drit t vogl q ai t mund t kontrolloj mjedisin prreth. Mos e ndjeni veten fajtor se fmija qan dhe ju nuk po ndrhyni pr ta qetsuar. Nuk do ti krijoni asnj tronditje fmijs. Nse do t
jeni kmbngules, do t arrini rezultatin e pritur.

sht mosha e fjals s shpesht edhe un; dshiron t prfshihet n gjithka. Luan spontanisht, pr periudha t shkurtra, n grupe; bhet shum i shoqrueshm; fillon t luaj n bashkpunim me fmij t tjer. Mund t grindet apo diskutoj me fmijt e tjer; t rriturit duhet t lejojn fmijt ti zgjidhin vet mosmarrveshjet e tyre, kur nuk krcnohen nga dmtimi fizik. I plqen t vishet si aktor e t luaj n lojra teatrale q flasin pr aktivitetet e prditshme. Ka preferenca t forta gjinore dhe pr role t ndara gjinore djemt nuk mund t luajn rolin e infermieres, vajzat nuk duhet t vishen si shofere etj I prgjigjet m mir zgjedhjeve se sa urdhrave do t veshsh pizhamat prpara, apo pasi t ket mbaruar prralla? T ndaj dika me t tjert sht ende e vshtir, por duket se e kupton si koncept. Fmijt dhe lodrat Fmijt n moshn dy-tre vje plqejn lodrat t cilat prfshijn
252
PJESA IV
VITI I TRET
lojn eksploruese (ku sht shtpia, gota etj..?), lojn krijuese (kulla me kuba) etj. Lodrat e kuzhins dhe sendet e gatimit jan mjaft t plqyera midis djemve dhe vajzave n kt mosh. Gjithashtu edhe veglat e artit, si pr shembull penelat e pikturs, fyelli, pianoja etj. Megjithse fmijt dyvjear mundet t mos jen n gjendje t bjn piktura t kuptueshme, atyre u plqen t shkarravisin. Kur bleni sende pr piktur, si lapsa me ngjyra, penela, sigurohuni mir q ato t mos jen t dmshme. Si prind, ndoshta ju do t jeni me t knaqur n se do t bleni penela q mund t lahen me uj, sepse prsri fmija n kt mosh plqen t bj mjaft rrmuj dhe t shkarravis kudo. Krkoni lodra q nxisin krijimtarin dhe imagjinatn e fmijs si: Lodra ndrtuese, q ndrtojn sende t ndryshme, kuba, tulla etj.
Vegla arti jo t dmshme, si lapsa me ngjyra, bojra uji, piano, tambur etj Rroba q vishen e zhvishen Lodra pr punt e shtpis - kuzhin, pastrimi i shtpis etj Lodra pr jasht, lisharse, rrshqitse Lodra transporti si biiklet, makina, vagona Lodra me manjetofon ose muzik, disqe, kaseta Mozaik (gjgjza) t thjeshta me copa t mdha. Aktivitete loje pr t msuar Lejoni fmijn t luaj me sendet e prditshme t familjes sipas imagjinats q ka; t vendos nj batanije mbi tavolin pr t br nj fole zogu; t loz me kanoen e vajit q e prdor pr t vendosur automjetet, t bj lavazhin e makins, duke e zhytur n nj kavanoz me uj etj. Ofroni materiale m komplekse, drrasa me disa rruaza t ndryshme me ngjyra, sende t ndryshme pr t numruar, ndar; konstruksione me madhsi mesatare, pjes mozaiku. Ofroni materiale pr piktur, t cilat nxisin eksperimentimin; lapsa, shkumsa, plastelin pr modelim, grshr me maj t rrumbullakt, letra, ngjitse dhe fura t mdha pr piktura uji (kujdes, kontrollojeni fmijn n kt koh).
Figura 29 . Lodra q nxisin krijimtarin dhe imagjinatn
24 - 36 MUAJ KSHILLA PR PRINDRIT DHE KUJDESTART
253
Vrini prpara libra rreth kafshve, familjeve, ngjarjeve t prditshme, alfabetit dhe numrimit, poema dhe vjersha me rim. Vazhdoni ti lexoni prdit. Bni shtitje rregullisht n librari; lrini koh fmijs q t zgjedh vet librat. Ofroni nj biklet tre rrotshe, apo lodra t tilla t ngjashme q ecin, t cilat ndrtojn zhvillimin e koordinimit sy-dorkmb e djatht, nprmjet manovrimit dhe ecjes. Shtisni me fmijn n parqe, duke i lejuar koh t eksploroj, vzhgoj dhe mbledh gur, gjethe, fara. Tregoni dhe flisni pr gjithshka gjat rrugs. Jepini fmijs t ndaj nj grumbull kubash simbas ngjyrs, madhsis, apo forms. Jepini fmijs nj eki lodr dhe disa kuti plastike me thumba t vegjl pr t praktikuar. Ky sht nj aktivitet i mir pr t ndrtuar koordinimin sydor. N nj kuti me disa ndarje (p.sh. mbajtsja e vezve) vendosni topa t vegjl me ngjyra, kopsa, apo letra me ngjyra dhe mbasi ta keni mbyllur, pyeteni fmijn nse i mban mend ngjyrat q jan brenda. Shtroni nj batanije, peshqir,
apo nj rrob t madhe mbi dysheme dhe vendosni n mes nj top. Ndihmoni fmijn t kap dy cepat e rrobs, ndrsa ju kapni dy cepat e tjer. Ngrini me shpejtsi batanijen, duke e hedhur topin lart dhe prpiquni q fmija ta kap. Shikoni bashk me fmijn nj prrall n video, pr ta ndihmuar t qetsohet dhe lodhet pas nj dite me aktivitete t lodhshme. Prkundeni, prkdheleni, ndrsa i flisni rreth personazheve dhe veprimeve q ato po kryejn. Flisni pr ndjenjat dhe emocionet q jan n kt tregim. Jepini rroba t ndryshme, kpuc, kapele, q ti vesh pr t luajtur. Shikimi n nj pasqyr e bn kt aktivitet edhe m t kndshm. Prgatisni nj seri letrash pr loj. Prisni figura t vogla q kan ushqime, kafsh, njerz, dhe ngjitini n nj karton. Prisni secilin karton pr gjysm dhe krkojini fmijs t bashkoj pjest sipas nj kuptimi, n form mozaiku (pjata me lugn dhe pirunin, nna me fmijn etj.). Ofroni lodra t thjeshta me veprime, si hedhja e birilave apo shisheve plastike me top, apo lojra jasht n kopsht.
254
PJESA IV
VITI I TRET

FMIJT DHE PRKATSIA GJINORE
familje, shoqri dhe mjedisin ku fmija po rritet. Pavarsisht nga dallimet fizike midis djemve dhe vajzave, t gjith fmijt kan sjellje t njjta dhe duhet tju jepen mundsi t njjta pr tu zhvilluar. Mirpo, pr fat t keq, shpesh n shoqrin ton djemt dhe vajzat nuk trajtohen njsoj edhe pse ata zhvillohen njsoj, jan njsoj t zgjuar, t kndshm, t pavarur, t aft, t prgjegjshm, dhe t besueshm. Ktu fillimisht ndikon mnyra se si jan rritur prindrit e tyre, q bn q ato t ken ide t gabuara se djemt dhe vajzat kan sjellje dhe ndjenja t ndryshme, t bazuara tek seksi i tyre. Po kshtu nj ndikim t fort ka e gjith shoqria, mjedisi rrethues i fmijve, si televizori, radioja, librat, revistat etj. N fakt, asnjri nuk mund t parashikoj si mund t sillen fmijt ose t rriten vetm n baz t prkatsis gjinore. Fmijt fillojn t vrejn dallimet gjinore n moshn 2 vje. Rreth moshs 3 vje, fmijt fillojn t tregojn far do t thot t jesh vajz dhe djal. Ata mund t plqejn nj t rritur pr nj periudh kohe, t injorojn nj tjetr dhe m pas mundohen t kuptojn se ku ata jan t ndryshm dhe t
i msojn fmijt pr rolet gjinore? Si i msojn ata dallimet gjinore? Nqoftse ju si prindr e kuptoni kt, mund t arrini ta msoni fmijn tuaj ta trajtoj veten si t barabart me t tjert, dhe po ashtu dhe t tjert t barabart me veten, mashkull apo femr qoft. Djemt, vajzat dhe identiteti gjinor Fmijt dallohen nga njri-tjetri q n lindje nga organet seksuale (vagina pr femrat dhe penisi pr meshkujt) dhe quhen femra dhe meshkuj. Ndrsa prkatsia gjinore sht dika tjetr. Ne t gjith lindim njsoj, meshkuj dhe femra, q ndryshojm fizikisht vetm nga organet seksuale, mirpo kto ndryshime prdoren edhe keq, pr t trajtuar ndryshe femrat nga meshkujt. Duke u rritur, ne msojm t jemi djem dhe vajza, burra dhe gra, pra formojm prkatsin gjinore, q nnkupton nj trajtim jo t barabart t djemve dhe vajzave, (dhe burrave dhe grave) nga familja dhe shoqria. Kjo zhvillohet q hert n fmijri nga ndikimet e ndryshme n
24 - 36 MUAJ
255
njjt me t rriturit e seksit tjetr. M posht keni t ndara sipas moshs fazat m t rndsishme t kuptimit t prkatsis gjinore. Si i kuptojn fmijt dallimet gjinore Studiuesit kan vn re se fmijt llojn ta kuptojn gjinin n nj mosh shum t vogl. Fmijt arrijn prfundimisht t kuptojn mir prkatsin gjinore rreth moshs 6-7 vje, por ata kalojn faza t rndsishme deri sa arrijn n kt mosh. 2 vje Q para moshs 2 vje, madje q sapo marrin vesh seksin e fmijs, q para lindjes, prindrit fillojn t blejn lodrat e para, t ndryshme nse fmija sht vajz apo djal. Prindrit fillojn q ti japin vajzave lodra femrore si kukullat, ent e kuzhins, dhe djemve lodra mashkullore, si makinat, topi etj. Gjithashtu prindrit mund ti trajtojn ndryshe fmijt e tyre. Shum prindr vajzat e vogla i veshin me rroba t bukura dhe i trajtojn me delikates. Djemt e vegjl shpesh vishen me rroba burrrore me t cilat mund t lvizin e t luajn lehtsisht. Djemt nxiten shpesh t jen t gjall, aktiv dhe t fuqishm. 2-3 vje N kt mosh, fmijt e vegjl po
zhvillojn identitetin gjinor. Kjo nnkupton se ato fillojn t quajn veten e tyre dhe t tjert si djem dhe vajza. Ata e bjn kt dhe me miqt dhe familjen. 3-4 vje Fmijt n kt mosh fillojn t prdorin kategorizimin gjinor. Atyre i plqen ti ndajn gjrat n kategori, sipas veorive t ndryshme dhe gjinia sht nj mnyr pr ta br kt. Pr shembull nj fmij tre vjear mund t mendoj se makinat jan lodra mashkullore, sepse ka par q djemt luajn zakonisht me makina (sepse ato i blejn dhe i japin prindrit apo t afrmit). Kush ndikon mbi zhvillimin e dallimeve gjinore tek fmijt Ndikimi i prindrve Prindrit i msojn fmijt, duke i qortuar dhe me disiplin t fort. Ata pr t njjtn gj mund t lavdrojn vajzat dhe t qortojn ose t dnojn djemt. Kjo sht nj mnyr per t krijuar dallime gjinore. Pr shembull nna mund t lavdroj vajzn e saj kur ajo mbledh lule pr t, por mund t qortoj djalin pr t njjtn gj. Prindrit i msojn fmijt e tyre, duke kaluar kohn me ta. Fmijt shikojn se far bjn prindrit e tyre. M tej, ata prpiqen t imitojn prindt e
256
PJESA IV
VITI I TRET
Prindrit i msojn fmijt duke u ndar detyrat. Prindrit mund tu japin detyra t ndryshme djemve dhe vajzave. Pr shembull: djemt t derdhin plehrat dhe vajzat t lajn pjatat. Prindrit i msojn fmijt nprmjet komenteve t tyre. Prindrit mund tu thon djemve dhe vajzave t tyre se vetm djali apo vajza e bn nj pun t caktuar. Pr shembull: nna i thot vajzs Un nuk e rregulloj dot makinn. Kjo sht detyr e babit. Figura 30. Djemt, vajzat dhe identiteti gjinor tyre. Pr shembull: fmijt q shikojn baban e tyre q lan shpesh pjatat, mund t msojn se larja e pjatave sht edhe nj aktivitet mashkullor. Ose fmijt q jetojn vetm me nj prind, shikojn nnn apo babain e tyre q bjn t gjitha punt e shtpis dhe msojn se meshkujt dhe femrat mund t kryejn t njjtat pun. Prindrit i msojn fmijt, duke u treguar se far krkojn prej tyre. Prindrit mund t presin gjra t ndryshme nga djemt dhe vajzat e tyre. Kjo mbshtet dallimin gjinor. Pr shembull: prindrit mund t presin nga djali i tyre q t jet i dalluar n matematik dhe nga vajza t jet e dalluar n art e lexim. Ndikimi i moshatarve Vllezrit e motrat n familje jan modele. Fmijt shpesh kopjojn veprimet dhe fjalt nga vllezrit e motrat q kan n familje - veanrisht kur kta jan m t rritur. Edhe vllezrit dhe motrat m t rritura shpesh i tregojn njri tjetrit se far duhet t thon apo t bjn. Pr shembull, motra i thot vllait: kjo sht xhaket vajzash dhe vllai nuk do ta vesh m at xhaket. Vllezrit e motrat msojn njri-tjetrin si t veprojn dhe si t sillen n rrethana t ndryshme. Pr shembull: kur fmijt po luajn n shtpi, vllai i madh i tregon vllait t vogl punt q bn mami dhe babi. Miqt dhe fmijt e s njjts mosh jan modele. Ashtu si vllezrit, miqt kan nj efekt
24 - 36 MUAJ
257
mbi sjelljet dhe pikpamjet e fmijve. Disa shok mund tu msojn dallimet gjinore. Shok t tjer mund t tregojn barazin gjinore. Pr shembull, nse pjesa m e madhe e vajzave n shkoll duan t veshin xhinse, edhe vajzat e tjera duan ta bjn kt gj. Po kshtu nse shum djem n shkoll luajn futboll, edhe djemt e tjer duan ta bjn kt. Shokt tregojn at q mendojn, se sht e drejt apo e gabuar. Fmijt lavdrojn ose dnojn veprimet apo fjalt e njri-tjetrit. Pr shembull: nse vajzat veshin rroba djemsh miqt e tyre mund t tallen dhe tu thon: dukesh si djal. Nj shok tjetr mund ti thot se djemt dhe vajzat duhet t ken mundsin t provojn. Fmijt shpesh luajn me fmijt e t njjtit seks. Fmijt e vegjl luajn me shpesh me fmij t t njjtit seks. Kjo zgjat deri n vitet e hershme t adoleshencs. Pr shembull: djemt ftojn pr festa n shtpit e tyre vetm djem. Vajzat mblidhen n grupe vajzash pr t luajtur. Ndikimi i medias Media prdor dallimet gjinore. Televizioni, radio, revistat shpesh tregojn burra dhe gra n role t ndara. Ato i kushtojn vmendje bukuris s gruas dhe fuqis
muskulare t burrit. Pr shembull, personazhet femra t filmave me kartona jan t bukura dhe delikate dhe duhet t shptohen nga burrat. Media nxit dallimet gjinore nprmjet reklamave. Reklamat bhen pr t trhequr interesin e burrave apo t grave. Publiku t cilit ato i drejtohen, sht i ndryshm pr prodhime t ndryshme, pr shembull pajisjet e sportit reklamohen m shum nga aktor meshkuj. Gra t bukura vendosen n shum reklama, edhe pse ato nuk jan t lidhura me mallin q reklamohet. Kujdes! Ky ndikim mund t sjell probleme dhe t kufizoj zhvillimin e fmijs suaj. Mos u shqetsoni aspak: Kur nj fmij luan me lodra pr vajza ose me lodra pr djem. Ju si prind mund t mrziteni, sepse djali juaj po luan me kukulla ose vajza juaj po luan me karroc. Por kjo i bn shum mir zhvillimit t tyre, sepse kshtu fmijt provojn shum aktivitete t ndryshme. Duke luajtur me karroc, vajza juaj po mson pr shpejtsin, kndet, lvizjen. Nj dit asaj do ti duhet ti jap makins, apo biiklets. Duke luajtur me kukulla, djali juaj po mson t kujdeset pr nj person tjetr. Ai po prgatitet q t bhet nj baba i kujdesshm pr fmijn e tij, nj dit t ardhshme.
258
PJESA IV
VITI I TRET
Kur djali juaj do q t vesh rroba t bukura, t kuqe apo me lule, q ju i quani veshje vajzash. Prindt shqetsohen, pasi djalit t tyre i plqen t vesh rroba t stolisura si femrat. Por n kt rast fmija po prdor imagjinatn dhe krijmtarin e tij, pr t zbuluar ngjyrat dhe koordinuar veshjen. Ai gjithashtu po imiton at q shikon tek t tjert. Kjo sht nj pjes e shndetshme e procesit t t msuarit. Kur nj vajz dshiron t luaj me kuba, makina, ose aktivitete shkencore q ju i quani pr djem Ju mund t mrziteni pasi vajzs suaj i plqen t ndrtoj me kuba, t zbrthej makinat pr t par sesi jan ndrtuar. Po kini parasysh se duke luajtur kshtu, ajo po mson njohuri q do ti duhen pr matematikn dhe shkencat. Ajo po prdor shum aftsi t t menduarit, t cilat do ta ndihmojn at pr matematikn, fizikn, kimin etj, n shkoll. Kur nj i njohur bn nj koment q sju plqen Ju mund t shqetsoheni nse dikush i thot vajzs suaj t vogl se sht veshur si djal, ose nse njerzit i thon shpesh djalit tuaj t vogl se sht i urt si goc. Pr fmijt tuaj ka shum m tepr rndsi ajo q i thoni ju, sesa ajo q i thon t tjert. N kto ras-
te ju si prindr, pasi dikush ju ka thn dika t till, mund t thoni fjaln tuaj, duke treguar qart se ju e plqeni dhe e nxisni kt gj. Pr shembull mund tiu prgjigjeni Po asaj i plqen shum ti jap biiklets dhe t luaj futboll, ose A e di? Djali im sot m ka ndihmuar t gatuaj drekn. Jam shum e knaqur. Kshilla pr nj zhvillim sa m t shndetshm tek vajzat dhe djemt Fmijt e vegjl mendojn se mund t jen gjithka dhe mund t bjn gjithka. Por stereotipet gjinore (rritja sipas roleve tradicionale gjinore) jan disa korniza t ngushta dhe t ngurta q kufizojn ndrrat dhe eksperiencat e tyre. Nse fmijt plqejn t bjn dika q sht ndryshe nga e zakonshmja, mund t ndihen jo rehat dhe t turpruar. Ata mund t mendojn se ka dika q nuk shkon tek vetja e tyre. Ndrkoh q ju msoni dhe kujdeseni pr fmijt, mund ti ndihmoni ata t bjn shum gjra, qofshin djem apo vajza. Disa nga ju mund t mos ndihen rehat me disa nga kto ide, q po lexoni n kto faqe. Ju mund t doni q t bni gjra t tjera pr djalin, dhe gjra t tjera pr vajzn. Por duhet t jeni t sigurt se lojrat e ndryshme i ndihmojn fmijt t msojn shum
24 - 36 MUAJ
259
gjra dhe t knaqen n shum aktivitete. Kshtu, ju i jepni nj dhurat t muar fmijs suaj. Mos e trajtoni fmijn ngusht, si djal apo si vajz, brenda kornizave t vjetra. Nisuni nga ajo q i plqen dhe q e trheq. Kshtu do t keni nj fmij t knaqur dhe do t formoni nj njeri me shum vlera. Pr ti rritur fmijt n radh t par si njerz, si persona t veant, dhe pa i kufizuar sipas seksit t tyre, kini parasysh: Jini t kujdesshm kur flisni pr prkatsin gjinore. Mos prdorni fjal, kuptime t kqija, negative pr t. Pr shembull mundohuni t mos thoni ti je vajz, nuk e bn dot, ma lr ta bj un kt pr ty ose unat nuk qajn Lrini fmijt t zhvillojn shum aktivitete, aftsi dhe interesa t ndryshme. Mos u thoni se vajzat plqejn vetm gjra pr vajzat dhe djemt duan vetm gjra pr djemt Lrini djemt dhe vajzat t provojn t gjitha aktivitetet. Djemt t luajn me kukulla, t vishen si vajza, t vizatojn dhe pikturojn. Lrini vajzat t luajn me kamiona, makina, t merren me sport etj. Jepini nga t gjitha llojet e lodrave, si djemve ashtu dhe vajzave. Nxisni djemt dhe vajzat t luajn s bashku me to. Nxitini t luajn nga t gjitha
lojrat, jo vetm ato q jan pr una, apo pr goca. Lrini fmijt t krijojn lodrat e tyre me kuti, letra, kuba etj. Prpiquni t bni t njjtat aktivitete, duke prfshir s bashku djemt dhe vajzat. Pr shembull, nj ndeshje midis djemve dhe vajzave, apo me skuadra t prziera. Ndihmojeni fmijn t respektoj si djemt, ashtu dhe vajzat. Nqoftse fmija juaj thot vajzat nuk luajn me kamiona (q mund ta ket dgjuar nga dikush), shpjegojini atij se djemt dhe vajzat mund t bjn shum gjra njsoj. Ndihmoni q fmija juaj, djal apo vajz, t ket sukses n shum fusha. T gjith fmijt duhet t jen aktiv dhe krijues. Lejoni fmijt q t bjn shum gjra q iu plqejn, pavarsisht nse jan vajza apo djem. Kur shikoni televizor ose filma me fmijt q kan n ngjarje vajza dhe djem, flisni pr at q jeni duke par. Shpjegoni mesazhet n program. Bisedoni pr besimet dhe vlerat e tyre. Jini t sinqert kur fmija pyet pr ngjashmrit dhe ndryshimet midis djemve dhe vajzave. Prdorni shprehjet korrekte pr pjest e trupit. Lavdroni si djemt dhe vajzat, kur bjn t njjtn detyr. Siguroni mundsi pr djemt dhe vajzat q t shikojn
260
PJESA IV
VITI I TRET
Figura 31. Lrini djemt dhe vajzat t provojn t gjitha aktivitetet meshkujt dhe femrat n role t ndryshme. Pr shembull, jepini djalit nj mundsi q t shikoj nj grua q punon n ndrtim, apo shofere dhe nj mashkull infermier, kuzhinier. N radh t par, bhuni vet nj shembull i mir pr fmijn tuaj. sht e rndsishme q djali juaj t shoh babain q bn pun n shtpi dhe nnn q pushon, apo i jep makins etj. Nxisni fmijt t luajn si me vajzat dhe me djemt. Thoni fjal t mira dhe t ngrohta pr vajzat dhe djemt, pr burrat dhe grat. Pyesni nj fmij se far nuk plqen. Mos prisni q t gjitha vajzat dhe djemt t plqejn t njjtat gjra. Mendoni pr zgjedhjet. Prpiquni t bashkpunoni njsoj, si me djemt ashtu si dhe me vajzat. Nse jeni t shqetsuar, mund t bni nj grafik t aktiviteteve q do t kryeni me secilin fmij. Mund t shikoni edhe nqoftse keni nevoj t ndryshoni dika. Disa shembuj aktivitetesh pr ti ndihmuar fmijt t bhen vetvetja: Aktivitetet e mposhtme do ti nxisin fmijt q t jen ata q duan t jen, jo ata q duhet t jen sipas t tjerve. Kjo do t`ju ndihmoj si prindr t nxisni si djemt dhe vajzat t jen krijues, t fort, t dobishm, si dhe t kujdesshm me t tjert: Bni nj ekskursion me fmijt n nj vend pune pr t par meshkujt dhe femrat n disa lloj punsh.
24 - 36 MUAJ
261
Vizitoni nj spital me doktor dhe doktoresha. Shkoni n nj restorant, ku punojn djem dhe vajza. Shkoni n nj mbrmje krcimi, ku krcejn si djemt dhe vajzat. Lrini fmijt t zgjedhin veshjet e tyre ndrmjet atyre veshjeve q ju i keni caktuar. Nxirrini fmijs disa lloje veshjesh. Lreni q fmija t vendos vet se far do t vesh. Nxiteni fmijn q t krijoj vet lodrat e veta. Jepini fmijs disa kuti t vjetra, letra, grshr, kopsa, copa, ngjits, shnues. Nxiteni q t krijoj lodrat e veta. Luani teatr dhe shfaqje. Lrini djemt t luajn me vajzat dhe vajzat t luajn rolet e djemve. Organizoni nj shfaqje n shtpi ku djali vishet dhe vepron si nj infermiere, lan dhe ndrron kukulln, pra lreni fmijn t luaj si personazhe vajza dhe djem. Shikoni npr revista q tregojn veshje. Lrini fmijt t tregojn nqoftse reklamat jan pr djem apo pr vajza. Pyetini fmijt: Pse mendon se kjo reklam i prket djemve apo vajzave? A sht mundur q si djemt dhe vajzat t prdorin sendet n reklam?
Shiko reklamat e veshjeve pr djemt dhe vajzat. Si jan ato t njjta apo t ndryshme? Cilat rroba do t plqente t vishje? Pse?
FMIJT DHE MUZIKA

itet e para t jets jan nj koh e veant gjat s cils prindrit dhe fmijt mund t luajn s bashku me muzikn dhe mund ta prdorin pr t krijuar mes tyre lidhje t fuqishme. Gzimi q provojn prindrit dhe fmijt kur ato dgjojn s bashku pr disa aste muzik, forcon lidhjet ndrmjet tyre. Kjo do ta ndihmoj fmijn q t vendos lidhje t forta me prindrit, gjat gjith jets s tij. Gjithnj ne dgjojm zrin e mbl dhe ritmik t nns,
Figura 32. Muzika ndihmon zhvillimin e shndetshm
262
PJESA IV
VITI I TRET
q i kndon fmijs s saj. Kur foshnja i prgjigjet, ather midis t dyve fillon nj duet, q forcon dashurin dhe besimin reciprok. Muzika sht gjithashtu nj mnyr e fuqishme q fmijt t lidhen me origjinn, me rrnjt e tyre. Nj kng popullore, nj ninull, e njeh fmijn me trashgimin kulturore t familjes. Dhe lidhja me rrnjt sht nj tjetr mnyr pr ti br fmijt m t sigurt. Studimet kan treguar se muzika ndikon gjithashtu n zhvillimin e shndetshm t fmijve t vegjl. Ajo krijon nj mjedis t pasur q fuqizon vlersimin e fmijs pr veten dhe nxit zhvillimin social, emocional dhe intelektual. Fmijt e vegjl njihen me muzikn nprmjet marrdhnieve q ato krijojn me ju. Nprmjet kngs, dgjimit, krcimit dhe lojs ju i ndihmoni fmijt tuaj t rriten si duhet. Muzika ndihmon trupin dhe mendjen pr pun. Fmijt e vegjl jan t trhequr nga struktura dhe lloji i muziks. Ato e shfaqin kt n disa mnyra, si pr shembull, duke prplasur duart n fund t kngs, ose duke br lvizje t duarve n pjes t veanta t kngs (si rosaku q ul kokn posht dhe ngre bishtin liri).. Gjithashtu muzika i njeh fmijt me tingujt dhe kuptimin e
fjalve dhe ndihmon n forcimin e kujtess. Kngt me alfabet dhe numra e ndihmojn fmijn t mbaj mend radhn e grmave dhe numrave. Kng t tjera u tregojn atyre si funksionojn gjrat. Muzika u jep fmijve nj mundsi t bashkveprojn me fmij t tjer n mnyr t gzueshme dhe me dashuri. Duke qen se muzika sht nj eksperienc e pasur pr t msuarit, sa m shum fmij t jen, aq m shum msojn. Shkmbimi muzikor midis foshnjave dhe prindrve t tyre sht nj nxitje pr krijimtarin dhe imagjinatn. Fmijt 1-2 vje plqejn t krijojn fjal pa kuptim dhe tinguj t rinj pr t`ju prshtatur melodive t njohura dhe shpesh ato kndojn gjat kohs q kryejn aktivitetet e tyre. E gjith kjo ndihmon t zhvillohet mendja e voglushit, s bashku me gjuhn. Krijimi i kngve t reja pr foshnjet sht nj mnyr perfekte pr t nxitur krijimtarin, si jan kngt q shoqrojn rutinn e prditshme pr ju (pr shembull banjn e foshnjs). Prdorni mendjen tuaj pr ti br m zbavitse kto. Muzika sht gjithashtu nj mnyr e mir pr fmijt dhe prindrit q t shprehen pr veten. Fmijt mund t zemrohen, t krcejn nga gzimi etj. Shum prindr mund t shikojn se duke knduar
24 - 36 MUAJ
263
me fmijt qetsohen edhe vet. Muzika sht dhe nj zbavitje e mir. Pr shembull, ju mund t kndoni nj kng humoristike pr ta larguar fmijn q nuk do t futet n shtpi mbas nj shtitjeje, apo q nuk do t dal nga makina. Si prfundim, mund t themi se muzika luan nj rol t mrekullueshm n jetn e fmijve t vegjl dhe t prindrve. Nprmjet muziks, fmijt lidhin ndjenjat e tyre dhe kuptojn botn q i rrethon. Ata veprojn kshtu q nga komunikimi m i hershm me prindrit e tyre, deri tek loja muzikore me shokt. Knga dhe muzika n prgjithsi sht nj mnyr pr fmijt dhe familjen, pavarsisht nga mosha, t luajn dhe t zbaviten, t jen t mbl dhe t but, t lumtur dhe plot dashuri. Muzika dhe fmijt 18-36 muajsh N kt periudh moshe: Fmijt n kt mosh plqejn t kndojn, t krcejn vet dhe s bashku me t tjert. Fmijt shpesh i kndojn vetes pr tu ndier m rehat. Ju mund ti dgjoni ata t kndojn nj nina-nana, pr shembull mbasi i keni puthur duke i uruar natn e mir. Kjo sht mnyra e tyre pr t`ju mbajtur pran vetes. Fmijt do t`ju krkojn tia
kndoni prsri kngn q plqejn, ashtu sikurse duan q librin e tyre m t plqyer tia lexoni me qindra her. Muzika ndrton aftsit e kujtess, kur fmija mson t prsris fjalt e kngs. Fmijt plqejn t krcejn me njri-tjetrin, gj q forcon lvizjen dhe shoqrimin. Fmijt krcejn gjithashtu me kukullat apo kafsht prej pellushi, duke imituar lvizjet q kan msuar me kujdestart e tyre. Fmijt shpesh shoqrojn aktivitetet e tyre me kng. Fmijt jan t shpejt pr t lidhur kngn me pamje apo aktivitete t caktuara. Kjo tregon se fmijt po bjn nj hap prpara n t msuar. Ata kuptojn tani m mir se si jan t lidhura gjrat dhe mund ta prdorin muzikn vet, si nj rrug pr t kaluar kt tranzicion. Pr shum fmij n kt mosh, jeta sht nj film muzikor. Ata do ta kthejn gjithshka n kng. Fmijt 2-3 vje shpesh luajn s bashku me njri-tjetrin duke prdorur dhe instrumentat muzikore, apo edhe duke formuar nj kompleks muzikor. Kto jan sinjale t rndsishme zhvillimi pr aftsit sociale t fmijs, q luan me shokt dhe krijon miqsi. Fmijt do t eksperimentojn,
264
PJESA IV
VITI I TRET
duke krijuar kngt e tyre dhe duke i lidhur ato me kng q kan msuar m par. far mund t bni ju si prindr? Mbi t gjitha, kndojini fmijs tuaj. Studimet kan treguar se fmijt preferojn mbi kdo tjetr, zrat e prindrve t tyre. S`ka gj se ju mendoni se nuk keni z t bukur, fmija juaj do t jet nj spektator q do t`ju adhuroj. Krceni me fmijn tuaj, bjerini ndonj vegle muzikore. Merrni nj rrake apo dajre dhe krceni me ritmin. Kur fmija juaj t jet m i rritur, shikoni video me muzik dhe bashkohuni me t duke knduar dhe krcyer. Ju mund ta prdorni kt koh pr t br disa sqarime. Pr shembull, thuajini fmijs se mbasi knga e rosakut do t mbaroj, do ta lini at me gjyshen, se do t shkoni n pun. Kur ju i kndoni fmijs, shikoni se si mson. A ju imiton dhe mezi pret gjestet dhe tingujt tuaj? Dgjoni si fmijt mbi 1 vje kopjojn ngritjet dhe zbritjet e melodis, edhe kur thon disa vargje. Muzika dhe krcimi ecin dor pr dor. Krceni me fmijn tuaj nj kng q ju plqen. Bjeni m interesante duke
ndryshuar lvizjet tuaja kur ndryshon muzika. Fmijt 2-3 vje plqejn lojrat n rreth, si roza-rozina. sht edhe m zbavitse kur ju ftoni edhe nj apo dy miq t fmijs t luajn me t. Muzika sht nj mnyr e mir pr ti br aktivitetet e prditshme m shum zbavitse dhe t lehta. Kndoni rreth larjes s dhmbve, veshjes, shkuarjes n tualet etj. Kur lexoni libra me vjersha, kndoni fjalt. Prrallat mund t bhen m muzikore kur trregohen me tinguj dhe muzik. Krijoni muzik n mnyra t ndryshme. Kndoni edhe kur doni t flisni, krceni kur ecni. Nxiteni fmijn t krcej kngt q i plqejn Muzika mund t jet nj mnyr e mir pr t kuptuar at q ndien fmija. Nse ai sht i zemruar mund t thot m lr t t tregoj se sa i inatosur jam dhe t krcej me britma, shqelma etj. Jepini materiale pr t krijuar vegla muzikore - pr shembull kuti boshe si daulle, shishe plastike t mbushura me oriz etj. Luani me vegla muzikore kur dgjoni nj kaset muzikore n manjetofon dhe lvizni s bashku me muzikn.
24 - 36 MUAJ
265
FMIJT DHE NGJYRAT
johja e ngjyrave sht nj aftsi e rndsishme. Njerzit i prdorin shpesh ngjyrat pr t prshkruar sende. Pr shembull, nj person q jep udhzime mund t thot: kthehu n t majt, pas shtpis s verdh. Shenjat e trafikut jan me ngjyra, tabelat q mbajn emrat e rrugve jan me ngjyra etj. Fmijt gjithashtu duhet t kuptojn edhe mnyrn se si kombinohen m bukur dhe m me shije ngjyrat. Kjo do ti ndihmoj t vishen me llojet e rrobave q shkojn s bashku, si dhe pr t vizatuar dhe zbukuruar. Ngjyrat jan t bukura, por ato gjithashtu na japin edhe informacione t ndryshme. Shofert duhet t ndalojn kur shikojn tabeln ose dritn e kuqe. Ngjyrat na tregojn edhe kur ushqimet jan t prishura. Kur shikojm nj cop buke me ngjyr kafe, kuptojm q nuk duhet ta ham at. Shenjat e kuqe n trup u tregojn prindrve dhe kujdestarve q fmija sht i smur. T assh pr ngjyrat, na ndihmon t zgjidhim probleme. Pr shembull, nj doktor mund t pyes pr ngjyrn e lkurs s fmijs: sht blu? sht e verdh e hapur? sht e kuqe?. Prgjigja ndaj k-
tyre pyetjeve na sqaron pr problemin. Ngjyrat mund t na thon se aty ka nj problem. Si sht qielli? Do t bjer shi? Prgjigjet pr kto pyetje do tju tregojn sesi duhet t visheni dhe t prgatiteni pr ditn. Aktivitete pr fmijt pr t msuar ngjyrat Prdorni stint pr t msuar m leht ngjyrat e bardha n dimr, e verdha dhe portokallia n vjesht, jeshilja n pranver etj. Prdorni kuti, letra, kuba dhe ngjyra, pr t ndihmuar fmijt t msojn t emrojn ngjyrat e ndryshme. Krkojini fmijs t`ju tregoj me gisht sende t ndryshm q prfaqsojn ngjyra t veanta, si pr shembull e gjelbra. M pas pyesni nse libri sht i gjelbr, ose nse lapsi sht i gjelbr. Shikoni pr ngjyrat, ndrkoh q jeni duke udhtuar me makin, ose duke shtitur jasht. Zgjidhni nj ngjyr pr do dit t javs. Bni projekte dhe lexoni libra pr at ngjyr. Krkoni fmijs tjua tregoj kt ngjyr kur dilni shtitje, apo jeni n nj dyqan etj. A keni ndonj t afrm, mikun tuaj q merret me ngjyrat n nj mnyr t veant (piktor, dizenjator, bojaxhi)? Krkojini
266
PJESA IV
VITI I TRET
ktij personi q t flas pr punn e vet me fmijn tuaj.
TEMPERAMENTI I FMIJS
far sht temperamenti dhe prse sht i rndsishm ? Temperamenti mund t prshkruhet si lentet me t cilat do njeri shikon botn. Ai nnkupton nj sr tiparesh t personalitetit t do njeriu. do fmij vjen n bot me nj personalitet dhe mnyr t msuari rreth bots, t veant pr t. Nuk ka mnyr t drejt apo t gabuar, ka vetm mnyra t ndryshme. Pra temperamenti mund t kuptohet si stili personal i fmijs- i qet, i gjall, prballet leht me situatat e reja apo sht i ndrojtur, kmbnguls etj. Fmijt kan mnyrn e tyre t preferuar pr tiu prgjigjur bots q e rrethon dhe kto ndryshime mund t duken q n ditt e para t jets. T gjith fmijt kan fusha t fuqishme dhe fusha t tjera q kan nevoj pr mbshtetje n sjelljen e tyre. Temperamenti nuk vendos sjelljen, por vendos disa zgjedhje pr fmijn dhe mjedisin q e rrethon. Rruga q nj fmij mund t marr n jet, vendoset pjesrisht nga
temperamenti i tij, por sidomos nga personat q kujdesen pr t, si dhe nga mjedisi n t cilin ai lind. Njohja e temperamentit t fmijs tuaj dhe ecuris s shqisave t tij (mnyra si i prgjigjet dhe si prdor fmija informacionin q merr me shqisat e tij), jan dy rrugt q ju ndihmojn t kuptoni se far e bn t veant fmijn tuaj dhe si ta ndihmoni ju n zhvillimin e tij t shndetshm. Temperamenti mund t ndahet n tre lloje kryesore: Temperament i leht/ i qet/i prshtatshm Kta jan fmij t qet, t knaqur, kan nj rutin q prindrit e kuptojn (pr shembull kur duan t han, apo kur duan t flen) dhe kan nj prgjigje t but ndaj problemeve q i mundojn (prshtaten leht). Kan rutin t rregullt pr fjetjen dhe prshtaten me ndryshimet, si pr shembull kur ju ndryshoni shtpi, apo kujdeseni pr njerz t tjer. Temperament i ngadalt pr tu ngrohur/(i ndrojtur) Kta fmij, n prgjigje t eksperiencave t reja largohen apo stresohen (pr shembull kur ndryshojn kujdestare, apo kur nisin kopshtin). Jan t ngadalt pr tìu prshtatur situatave t reja, reagojn ngadal dhe kan njfar parregullsie n rutinn e tyre t pr-
24 - 36 MUAJ
267
ditshme (pr shembull n mnyrn e fjetjes). Temperamenti i vshtir/rebel do nn q ka patur t till fmij, e di se si jan. Qajn shum, grinden shpesh, kan regjim t rregullt, jan t vshtir pr tu qetsuar dhe nuk i prshtaten mir situatave dhe/ose njerzve. Ata mund t preken nga drita e fort, zhurmat e forta, reagojn fuqishm kur jan me njerz t tjer, nuk duan t shkojn n shtrat pr t fjetur dhe krkojn t prkunden apo mbahen n dor gjat gjith kohs etj. Pjesa m e madhe e fmijve me temperament t vshtir i kaprcejn kto karakteristika rreth moshs 4 vje. Fmijt me temperament t vshtir, ka t ngjar t ken probleme me sjelljen e tyre. Kta fmij duke u rebeluar dhe inatosur shpesh mund t ken vshtirsi edhe n marrdhniet me prindt e kujdestart e tyre, sepse kta t fundit do t lodhen me ta dhe do t jen m pak t gatshm pr t`ju prgjigjur e prshtatur karakterit t fmijs. Duhet t keni parasysh se kto karakteristika t temperamentit t fmijs nuk jan t ndara me thik si m lart. Pjesa m e madhe e fmijve mund t jen dika n mes t temperamentit t qet dhe atij t vshtir! Por duke par kto
lloje t temperamentit, ju mund t kuptoni m mir sjelljen e fmijs tuaj dhe ta prshtasni at ndaj situatave t ndryshme ku mund t ndodheni ju dhe fmija. Cili sht roli i temperamentit? Si u tha m lart njohja e temperamentit t fmijs sht me rndsi. Disa fmij i kaprcejn apo pranojn ndryshimet e njerzve, situatave n jetn e tyre me shum vshtirsi. Ju mund ti paksoni kto. Kini parasysh se jeni i rritur dhe shtjet e t rriturve mundohuni ti mbani larg fmijs. Ju mund ti paralajmroni fmijt pr kto ndryshime dhe ti bni ato sa m shum t pranueshme. Mundohuni t ruani sa m shum rutinn e zakonshme t fmijs tuaj. Mundohuni t mos bni disa ndryshime n t njjtn koh (pr shembull ndryshimi i shtpis ku banoni dhe lindja e nj fmije tjetr). Duke kuptuar temperamentin e fmijs, ju mund ta ndihmoni at t zhvillohet i shndetshm. Jeni ju q e quani sjelljen e fmijs tuaj me temperament t vshtir, t mir apo t keqe. Pr shembull kur fmija juaj ulret, ju mund ta quani kt dika t keqe, ose si nj shenj se mushkrit e tij punojn mir dhe fmija sht plot entuziazm dhe forc pr jetn, pra si dika t mir. Nj fmij tre vje q kmbngul t vesh vet kpuct dhe orapet edhe pse i duhet
268
PJESA IV
VITI I TRET
gjysm ore, mund ta quani kokfort, ose kmbnguls. Duke par q fmija juaj sht plot energji, ju mund ta ndihmoni duke i krijuar shum mundsi pr t eksploruar botn. Kta fmij plqejn t kndojn dhe krcejn, por koh pas kohe ata kan dshir t qndrojn t qet dhe t shikojn nj libr me figura. Po kshtu, edhe temperamenti i qet ka gjithashtu ant e veta negative dhe pozitive. Me nj fmij t till (ashtu si me fmijt me temperament t ngadaltpr tu ngrohur) ju duhet t jeni m t kujdesshm kur bni lojra q krkojn shum gjallri dhe forc, duke nisur pak nga pak dhe duke par reagimin e tij. Nse nuk i plqen, respektoni dshirat e tij. Megjithat ju mund ti ndihmoni kta fmij, duke i nxitur me kujdes, pr shembull nse fmija plqen t dgjoj muzik, krceni bashk, n fillim duke e mbajtur n krah, e m tej duke e nxitur q t krcej vet. Mnyra m e mir pr ti kshilluar fmijt tuaj, sht t zbuloni se far duan dhe m tej ti ndihmoni q ta arrijn kt me mnyrn e tyre.
js tuaj? Shum prindr krkojn q fmijt e tyre kur t rriten t jen t pavarur, t ken besim tek vetja, t bjn zgjedhje t zgjuara dhe t ken respekt pr njerzit. Disiplinimi i vetes sht i nevojshm pr t arritur kto qllime. Nj person me vetdisiplin ka kontrollin e nevojshm q duhet pr t vepruar ndaj dshtimeve dhe vshtirsive t jets s prditshme. Qllimi i disiplins prindrore sht q t zhvilloj vetdisiplinn tek fmija, pra ju msoni fmijn sesi t disiplinoj veten. Ju ndihmoni fmijn t msoj t mendoj pr veten. Sesi do ta bni ju kt, kjo do t varet nga zhvillimi emocional i fmijs dhe knaqsia e juaj e t qenit prind. Duke qen se do njeri sht i ndryshm nuk ka rregulla pr t msuar nj sjellje t mir. M posht mund t gjeni disa udhzime q mund t`ju ndihmojn t ndrtoni vetkontrollin tek fmija juaj. Udhzime pr vetkontrollin Prcaktoni sakt se far kuptoni me sjellje t mir Sigurohuni q fmija e kupton at q krkoni prej tij. Vendosni q m prpara kufijt dhe rregullat. Mundohuni q ti bni sa m t thjeshta dhe t pakta dhe t mos i ndryshoni brenda dits. Nse sot fmijs i flitet kur hyn me kpuc n shtpi dhe nesr i thuhet hajde, futu brenda, ai e ka shum t vshtir
DISIPLINA E FMIJS
ilat jan qllimet afatgjata q keni lidhur me sjelljen e fmi-
24 - 36 MUAJ
269
t kuptoj se cili sht rregulli. Bni sugjerime pozitive Jepni komanda dhe sugjerime n mnyr pozitive: N vend q t thoni mos u hidh mbi divan, provoni t thoni nse do t rrish tek divani, duhet t qndrosh ulur. Prpiquni t prdorni sa m pak fjaln mos dhe jo. Disa mendojn se t vendossh disiplinn n mnyr pozitive, do t thot t lejosh fmijn t bj gjithka, por nuk sht ashtu. Nse ju jepni udhzimet si shembulli m lart, n mnyr pozitive, fmija do t bashkpunoj me ju, m shum sesa po ti thoni gjithnj mos. Jepni mundsi pr zgjedhje Zgjedhja e mson fmijn t marr vendime. Nse ju thoni A je gati t vish pr t ngrn drek tani? ju i jepni fmijs mundsin pr t thn jo. Erdhi koha tani pr ty t vish pr t ngrn drek. Do q t pish uj apo lng portokalli?. N vend t thoni A do t vishesh tani?, mundohuni t thoni Tani duhet t vishesh. Mund t veshsh bluzn e kuqe ose blu, cila t plqen? Ridrejtoni sjelljen Nse fmija sillet n nj mnyr t papranueshme, jepini nj zgjedhje pozitive. Nse fmija sht i lodhur apo shum i lvizshm dhe grindet n shtpi, jepini si zgjedhje t dal jasht shtpis apo t luaj, q t liroj pak energji.
Kur fmija sht m i rritur, jepini detyra t veanta pr t br, pr shembull t`ju ndihmoj n kuzhin t grini sallatn. Jini t ndjeshm ndaj nevojave emocionale t fmijs tuaj. Nj sjellje jo e mir mund t tregoj se fmija sht duke kaluar nj ast frike, zemrimi, apo sht i lnduar. Nxiteni fmijn t flas rreth ktyre ndjenjave, m tej drejtojani vmendjen ndaj nj aktiviteti si loja me qenin, uji, piktura etj, pra n dika ku fmija mund ti shpreh kto ndjenja n nj mnyr t pranueshme. Respektoni fmijn Jini t njerzishm dhe prfills pr fmijn tuaj, ashtu si do t donit q edhe ai t ishte me ju. Fmijt prpara se t msojn t respektojn vetveten, duhet t marrin respektin prej t tjerve. Kur i drejtoni apo korrigjoni ata, mbani mend q sht m mir: ti drejtoheni sjelljes, jo personalitetit apo aftsive t fmijs, pr shembull nuk sht mir t hysh n shtpi me kpuc dhe jo ti thoni Ti nuk je i mir. Sa m shum ta quani fmijn t keq, aq m shum gabime mund t bj. t shkoni direkt tek fmija, n vend q t brtisni nga nj dhom n tjetrn, ose nga brenda shtpis jasht saj. t uleni n nj karrike apo diku dhe t flisni ball pr ball me fmijn. t pranoni se edhe ju mund t
270 keni br gabim.
PJESA IV
VITI I TRET
Ndryshoni situatn Kur ju shikoni se fmija po dmton shum gjra q keni n shtpi, n vend q t brtisni do dit, m mir filloni ti mbani gjrat delikate jasht vendeve q mund t arrihen nga fmija. Nuk ka nevoj q t kyni gjith shtpin, por nj kompromis midis prindit dhe fmijs shpesh largon situatat e vshtira. Fmija ka nevoj t luaj dhe t lviz, q t rritet. Nse sht e mundur fmijs rregullojini nj dhom t vetn, apo nj vend n kuzhin ku t jet i lir t bj `t doj. Nxisni mendimin e mir pr veten N gjithka q ju thoni apo bni, ndihmoni fmijt q t ndihen mir me veten. Njerzit q nuk ndihen mir me veten, shpesh do t prpiqen t veprojn ashtu si
ata mendojn se duhet vepruar, pra do t gabojn. Njerzit me nj mendim t mir pr veten, zakonisht duan t veprojn drejt dhe do t prpiqen t msojn se far pritet prej tyre. Tregojini fmijve dashuri dhe respekt, edhe kur ju nuk e quani sjelljen e tyre t pranueshme. Fmijt kan shum pr t msuar, saq shpesh ndihen t mbingarkuar. Bhuni shembull, model Si prind ju jeni shembulli, modeli i fmijs tuaj pr sjelljen. Mos u sillni si ajo shprehja: Bni si them un, mos bni si bj un. Fmijt e vegjl imitojn shum, sidomos sjelljet e njerzve t dashur dhe t afrt. Nse ju i thoni fmijs t flas me kujdes, dhe pr vet brtisni gjith kohs, ather mos prisni q fmija t sillet ndryshe. Ai do t brtas njsoj si ju. N tabeln m posht jan disa sheDUHET TI THUASH: Kmbt prdori pr t ecur. Ne kujdesemi pr miqt tan. Pyete shokun se far duhet t bsh q ai t ndihet m mir . Gurt (rra) qndrojn n tok. Sa i bukur dukesh kur kndon me z t ult!
SJELLJA E FEMIJES MOS THUAJ ! Vrapon me shpejtsi Ndal, mos vrapo! n rrug Godet, shtyn Ndal, mos godit!
Hedh gur ose rr Flet me z t lart, brtet kur sht n rrug
Ndal, mos i hidh! Rri urt, pusho!
24 - 36 MUAJ
271
mbuj se si mund ti mbani fmijt nn kontroll, pa u thn gjithnj fjaln JO. Kto jan vetm pak shembuj, por ideja sht q ju ti tregoni fmijve se far mund t bjn dhe jo far nuk mund t bjn: Udhzime pr komunikimin dhe marrdhniet prind-fmij Prpiquni t gjeni rregullisht koh pr t br dika zbavitse me fmijn tuaj. Kurr mos debatoni me njritjetrin prpara fmijs, lidhur me disiplinn. Kurr mos jepni urdhra, krkesa, komanda, pa qen t aft ti zbatoni ato n koh. Jini kmbnguls, pra dnoni apo lavdroni t njjtn sjellje n t njjtn mnyr, sa m shum t jet e mundur. Jini dakord t dy palt lidhur me sjelljet e dshirueshme dhe t padshirueshme. Bini dakord si do ti prgjigjeni nj sjelljeje t paplqyeshme Bni sa m shum t qart se far e pret fmijn, nse ai ose ajo kryen nj sjellje t paplqyeshme. Sqarojeni sa m mir se kush sht sjellja e paplqyeshme, pr shembull, nuk mjafton t thoni dhoma jote sht rrmuj por duhet t sqaroni m sakt ke ln shum rroba prdhe, nuk ke rregulluar krevatin, librat jan t shprndar
etj. Kur ju keni vendosur qndrimin tuaj dhe fmija e sulmon kt qndrim, mos e mbroni veten. Rivendosni qndrimin edhe nj her dhe m tej mos iu prgjigjni sulmeve. Prisni ndryshime t ngadalta t sjelljes. Mos prisni shum. Lavdroni sjelljen q po prmirsohet dhe po i afrohet qllimit q dshironi. Kujtoni se sjellja juaj sht model pr sjelljen e fmijs suaj. Nse njri nga ju si prind po i mson fmijs disiplinn dhe tjetri hyn n dhom, ky i fundit nuk duhet t ndrhyje n argumentimin q po bhet. Lavdroni sjelljen e plqyeshme me sa m shum me lavdrime me fjal, prkdhelje apo dika t vogl si nj lodr jo t kushtueshme etj. T dy prindrit duhet t ken nj ndarje t barabart t prgjegjsis s disiplins, sa m shum t jet e mundur. Nuk sht mir q fmijt ti disiplinoj vetm njri prind dhe tjetri t thot: Prit se ta rregullon babi/ mami qejfin, kur t vij. Edhe kur jeni shum t lodhur, bni shum prpjekje t dgjoni prsri me kujdes fmijn q po ju flet. Dgjimi aktiv, i vmendshm sht nj pun e vshtir dhe sht shum m e vshtir kur trupi dhe mendja juaj jan t lodhur.
272
PJESA IV
VITI I TRET
Dgjoni me kujdes dhe me mirsjellje. Mos e ndrprisni fmijn kur po prpiqet t tregoj historin e tij/saj. Jini i sjellshm me fmijn, njsoj si me nj shok. Mos u bni kritik apo krcnues kur fmija po tregon nj ngjarje. Mos pyesni Prse?, por pyesni far ndodhi? Nse ju keni njohuri mbi situatn, tregojini fmijs informacionin q dini apo q ju kan treguar. Mos kshilloni dhe mos bni moral (mos thoni Ti do t flassh pasi un t kem pushuar ose bj si t them un dhe kjo do ta zgjidh problemin), sepse kjo nuk ndihmon n mbajtjen e komunikimit t hapur me fmijn tuaj. Mos prdorni fjal fyese si pr shembull, i trash, budalla, dembel, apo fjali ofenduese budalla, kjo s`ka kuptim, ku di ti, ti je fmij. Ndihmojeni fmijn t planifikoj disa hapa, pr t zgjidhur nj shtje ngadal. Tregoni q e pranoni fmijn ashtu si sht, pavarsisht nga far ka br. Prforconi mbajtjen e komunikimit hapur me fmijn, duke lavdruar dhe pranuar prpjekjet e tij pr t komunikuar. Si duhet t jet disiplina? Megjithse nuk ka asnj rregull
fiks pr t disiplinuar dhe rritur fmijn tuaj, nga studimet jan vn re tre grupe kryesore prindrish (sigurisht, kto nuk jan t ndara me thik): Prindrit autoritar jan shum t rrept dhe urdhrues, besojn n autoritetin dhe bindjen absolute. Fmijt e formuar n kt mnyr kan frik prej tyre dhe ndihen t friksuar ndaj sfidave dhe eksperiencave q bjn, se mund t dnohen. Prindrit liberal jan mjaft t but, pa vendosur kufij, duke krijuar fmij t prkdhelur, pa respekt dhe t paaft t bjn vet zgjedhje. Ka m shum mundsi t ken probleme me sjelljen e fmijve t tyre. Prindrit me autoritet, por jo shum t rrept, kan m shum mundsi pr sukses n betejn pr t edukuar sjelljen e fmijs. Kta prindr vendosin rregulla, kufij, por duke shpjeguar prse jan t nevojshme dhe duke krkuar edhe mendimin e fmijve t tyre kur vendosin rregullat. Ata komunikojn rregullisht me fmijt e tyre dhe i nxisin t jen t pavarur. Hapi i par pr nj disiplin t mir sht t msoni si t nxisni sjelljen e mir tek fmija juaj. sht m e leht q t prforconi nj sjellje t mir se sa t prpiqeni t ndryshoni sjelljet e kqija. M posht
24 - 36 MUAJ
273
jan disa kshilla pr t nxitur nj sjellje t mir t fmijs: Prforcojeni dhe lavdrojeni nj sjellje t mir, kur fmija e bn mir dika dhe msoni ti kushtoni vmendje fmijs tuaj. Fmijt kan nevoj pr miratim, veanrisht nga prindrit e tyre, pr dika q ata e kan br mir. Lreni fmijn t kuptoj se ai po vepron drejt, ka br dika sipas rregullave, apo sipas asaj q ju dshironi. Prkdheleni, putheni nse ai po qndron i qet, po zbaton nj detyr q i keni dhn, apo po luan duke bashkpunuar me t tjer. Gjithashtu, jepini shenja t miratimit tuaj me fjal, si pr shembull Shum bukur, M plqen shum si ti.. Jepini atij zgjedhje. Kjo e lejon fmijn t ket pavarsi. Pr shembull jepini nj zgjedhje t shtroj tavolinn apo t vendos pjatat. Bjeni zbavitse dhe me humor nj sjellje t mir. Fmija juaj ka m shum t ngjar ta zbatoj nse e plqen dika. Pr shembull thoni ta shikojm se kush mund t marr m shum lodra nga dyshemeja. Vendosni nj sistem shprblimi pr t nxitur nj sjellje t mir Disiplina duhet t jet: Kmbngulse Pasojat duhen sqaruar mir dhe
duhen zbatuar ndaj sjelljes s paplqyeshme q kryhet. E qart Pasoja duhet ti prshtatet fajit. Gjithashtu, n rast se riprsritet sjellja, pasojat duhen sqaruar prpara, kshtu fmija e di at q e pret. Dnimi nuk sht i nevojshm, prkundrazi, i dnueshm. Prdorimi i ndalimeve t prkohshme dhe t shkurtra sht nj mnyr e mir q mund t jap rezultat, nse bhet sa her q ndodh sjellja (shih m ej n fq.274). Gjithashtu prdorni lavdrimet n nj pjes t dits, ose gjith ditn, kur fmija nuk ka br m asnj thyerje t disiplins. Miqsore Prdorni komunikimin miqsor, por kmbnguls, kur doni ti thoni fmijs se sht sjell jo mir dhe lrini t kuptoj se do t marr pasojn e merituar. Nxiteni t mbaj mend se far pasoje sht kjo. Nxitini t prpiqen t mbajn mend se far duhet t bjn q t mos e prsrisin kt gabim n t ardhmen. Prindi duhet t jet msues dhe trajner pr fmijn Shikojeni rolin tuaj si msues, apo trajner t fmijs suaj. Tregojini n detaje si do t`ju plqente q ai t sillej. Lreni ta praktikoj sjelljen. Prpiquni t vendosni nj koh t rregullt pr t br dika zbavitse me fmijn.
274
PJESA IV
VITI I TRET
Msojini dhe tregojini at q duhet t bj, n vend q tì thoni se far nuk duhet t bj. Prdorni lavdrime me fjal, kur ai bn dika mir. Thoni: M plqen si ti ______, kur ti_ ______, Jini sa m t qart. Ndihmoni fmijn t msoj t
shpreh se far ndjen. Thoni: dukesh shum i menduar, si ndihesh? a je i mrzitur?, dukesh se je i zemruar pr kt, e ke mir q mendon, (apo ndjen) kshtu. Prpiquni t shikoni si fmija vepron n nj situat t caktuar. Dgjojeni me kujdes dhe
Disa fjal q mund t prdorni pr t lavdruar fmijn

Fmijt jan shum t ndjeshm ndaj vmendjes tuaj. Ato duan t jen t sigurt se ju i doni dhe i vlersoni. Duke prdorur disa nga fjalit m posht prdit me fmijn tuaj, ju do t shikoni se ata do t llojn t`ju kushtojn m shum vmendje dhe do t mundohen t`ju plqejn m shum.... Po shum mir, shum e bukur, shklqyeshm! Shum e drejt, e sakt! M plqen mnyra si e bn kt. Jam krenar pr ty. Kjo sht e mir. Pun shum e mir, kshtu bhet, shum m mir! Ti po ecn m mir. far ideje e zgjuar! Kjo sht pun e mir, pun e shklqyer q ti po e kontrollon veten. M plqen si ti e bre ________. Vura re q ti_____. Vazhdo kshtu. U zbavita shum ________ me ty. Po prmirsohesh n _________ gjithnj e m shum. Kur ti bn_____, dukesh se e ke marr seriozisht. Un e vlersoj mnyrn si ti_____ . Ishe shum i mir, madje m i mir sesa un prisja. Shum e mir. Kjo sht e bukur, m plqen________. M plqen mnyra si ti _____ kt pa krkuar ndihm apo pa pyetur (e mbajte mend) Jam shum e knaqur q ti je djali/vajza ime. Un t dua shum!
Disa gjeste q mund t prdorni pr ti treguar fmijs se si ndiheni kur i lavdroni : Buzqeshni, prkulni supin, kokn, gjunjt Shenja apo gjeste q tregojn aprovim, prekini qafn Prkdhelini kurrizin, qafn, faqen etj.
24 - 36 MUAJ
275
mendoni si do t donit ju t vepronit n kt situat. Prdorni nj ton t but zri pr ta qetsuar, kur sht i mrzitur. Bhuni dgjues i mir. Prdorni nj kontakt t mir me sy. Uluni n lartsin e nj fmije t vogl. Mos e ndrprisni at kur flet. Bni pyetje t hapura, n vend t pyetjeve q mund t`ju prgjigjet me fjaln po ose jo. Prsrisni at q dgjuat. Sigurohuni q i kuptoi udhzimet. Krkojini q ti prsris. Kur sht e mundur krijojini mundsi se kur dhe si t veproj pr t krkuar dika. Mos prisni shum. Lavdroni sjelljen q sht afr atij qllimi q dshironi ju. Krijoni nj shenj me gjeste, q fmijt tuaj do ta pranojn si sinjal q tregon se ata nuk po sillen si duhet dhe duhet t ndryshojn sjelljen. Kjo ndonjher i ndihmon ata q t`ju prgjigjen menjher, pa u mrzitur.
kur ju e ndaloni fmijn pr nj sjellje jo t mir. Kshtu mund t thoni: Sa her q ti sot bn nj gabim, do t luash nj or m pak n obor, si ndalim. Nse gjith ditn, mngjesin, mbasditen etj. ti nuk do t marrsh dnime, ather do t fitosh n dark nj shtitje me makin. sht ndalimi/ndshkimi i prkohshm i fmijs? N kshillat e msiprme pr displinn e fmijs prmendm: kur e shikoni se fmija po paraqet nj sjellje t padshiruar, mundohuni ta ndaloni at prkohsisht. Kur fmija juaj sht duke br dika t papranueshme, ndalimi i prkohshm ndihmon q ai ta ndaloj kt gj dhe t ndryshoj situatn. Ky ndalim mund t jepet duke e larguar at nga vendi ku bri gabimin dhe duke e vendosur t qndroj n nj zon t veuar, si n nj dhom, karrike, cep t qet, krevat. Kjo form ndalimi sht mir t prdoret mbasi fmijt mbushin 2 vje dhe gjat viteve t para t shkolls. Si mund ta bjn prindrit kt lloj ndalimi? Jepini fmijs vetm nj paralajmrim dhe shmangni krcnimet boshe. Mos e qlloni!! Kur e vendosni fmijn n ndalim t prkohshm, shpjegojini shkurt far ka br.
Prdorimi i lavdrimit Kurdoher q sht e mundur, prpiquni t prdorni lavdrimin dhe shprblimin pr t motivuar fmijn q t prmirsoj sjelljen e tij, pr shembull, mund t thoni: kur ti kesh mbledhur t gjitha rrobat n dhomn tnde, mund t dalsh t luash. Mos thoni nse, por kur . Kombinoni lavdrimin me kohn
276
PJESA IV
VITI I TRET
Shmangni leksionet e gjata dhe qortimet. Ndalimi i prkohshm do ti jap fmijs kohn pr t qen i qet pr t menduar pr sjelljen negative dhe pr t ndier at q ka br. Pra ndalimi i prkohshm sht nj moment veimi dhe qetsie. Lreni fmijn n nj karrike kur sht n dnim t prkohshm ose n nj dhom. Nqoftse nuk shkon atje menjher, merreni prej dore ose n krah, por pa ushtruar forc mbi t! Ndalimi i prkohshm duhet t kryhet n nj vend jo interesant, t veuar, por t sigurt. Fmija nuk duhet t lejohet t shikoj televizor, t luaj me lodra, ose t bisedoj me njerz t tjer. Ja se far mund t keni parasysh: Ndihmojeni fmijn q ta lidh sjelljen e tij me kohn q i sht caktuar pr ndalim. Natyrisht pr gabime m t rnda dhe t prsritura, koha do t jet m e gjat. Mbani qetsi gjat ndalimit t prkohshm. Jeni ju q duhet t masni kohn. Bjeni t qart momentin kur ka mbaruar ndalimi i prkohshm. Rekomandohet q ndalimi i prkohshm duhet t zgjas nj minut pr do vit t moshs s fmijs dhe jo m shum
se pes minuta pr fmijn 6 vje. Ju mund t prdorni nj mats kohe (ore) pr ndalimin e prkohshm. Sigurohuni q kjo t vendoset n nj vend ku fmija ta shikoj dhe ta dgjoj. Nqoftse fmija largohet para kohe nga vendi ku po kryen ndalimin e prkohshm, ojeni prsri tek vendi dhe rifilloni kohn nga e para. Jini t qndrueshm dhe kmbnguls deri n fund. Si prfundon ndalimi i prkohshm? Qartsojani fmijs se kur prfundon ndalimi i prkohshm. Shkoni tek cepi ku sht fmija dhe i thoni Prfundoi ndalimi i prkohshm, mund t largohesh tani. Pasi ndalimi ka prfunduar, nuk ka m rikujtime apo leksione, pra nuk duhet zn m n goj, pasi kto mund t shpien n nj rishfaqje t s njjts sjellje. sht mir ta qetsoni fmijn. Por nqoftse fmija juaj prsrit sjelljen, ather rikthehuni tek i njjti proces, nga e para. Mbani mend, fmija juaj duhet t dij se ndalimi i prkohshm sht i lidhur direkt me sjelljen negative q shfaqi, dhe jo me t si individ. sht e rndsishme q mos ta lndoni vetvlersimin e fmijs duke shkaktuar tek ai turp, humbje t besimit, ose ndenjn e braktisjes.
24 - 36 MUAJ
277
KRIZAT APO SHPRTHIMET E ZEMRIMIT/ NERVOZIZMIT/ INATIT DHE FMIJRIA
quajn dyvjeart e tmerrshm. Lajmi i mir sht se rreth moshave 3-4 vje, zakonisht kto kriza ndalojn. Fmija i vogl sht i zn shum n kt periudh duke msuar mjaft gjra t reja rreth bots. Ai sht i etur t kontrolloj gjithka. Do t jet i pavarur dhe prpiqet t bj m shum se sa e lejojn aftsit e tij. Fmija do t zgjedh vet pr gjithka dhe shpesh nuk do q ta ndalojm apo largojm nga do gj. Ai sht veanrisht m i vshtir pr t bashkpunuar me ju kur sht i lodhur, i mrzitur apo i friksuar. Kontrollimi i ktyre shprthimeve dhe krizave t fmijs mund t jet ndoshta gjja m e vshtir pr tu msuar nga prindrit. Krizat e nervozizmit jan nj mnyr q fmija juaj q t nxjerr ato q ka brenda, t shfryhet, kur sht i zemruar. M posht jan disa nga arsyet prse fmija juaj mund t ket kriza shprthimi: Fmija mund t mos kuptoj at q ju po i thoni, apo sht i turbullt. Fmija mrzitet kur shikon se t tjert nuk e kuptojn at q po thot. Fmija mund t mos i thot dot fjalt q prshkruajn ndjenjat dhe nevojat e tij. Mbas moshs 3 vje, zakonisht fmijt mund ti shprehin me fjal ndjenjat e
r nj fmij t vogl sht e vshtir t mbahen prbrenda emocionet e forta. Kur fmijt ndihen t tejlodhur, t mrzitur, t zhgnjyer, t zemruar, ato i shprehin kto duke qar, brtitur, ose prplasur gjithka, lart e posht. Si prind ju mund t zemroheni, t ndodheni n pozicion t vshtir, t vetmuar dhe pa ndihm. Krizat dhe shprthimet e zemrimit jan pjes normale e zhvillimit t fmijs gjat kohs q ai mson vetkontrollin. N fakt, pjesa m e madhe e fmijve kan kriza zemrimi/ nervozizmi midis moshs 1 dhe 3 vje. Ju keni dgjuar shpesh q ti
Figura 33. Shprthimet e zemrimit dhe fmija
278
PJESA IV
VITI I TRET
tyre, kshtu krizat e zemrimit rrallohen apo zhduken. Nse n kt mosh fmijt ende nuk jan n gjendje t shprehin ndjenjat e tyre shum mir me fjal, ka m shum t ngjar q kto kriza t vazhdojn. Fmija juaj ende nuk ka msuar t zgjidh vet problemet dhe dekurajohet leht. Fmija juaj mund t jet smur apo t ket probleme t tjera fizike, q e mbajn larg t shprehurit t asaj q ndien. Fmija juaj mund t jet i uritur, por nuk e kupton. Fmija juaj mund t jet i lodhur, apo nuk ka fjetur sa duhet. Fmija juaj mund t jet i stresuar ose nuk ndihet rehat. Fmija juaj po reagon ndaj nj stresi apo ndryshimeve q mund t ken ndodhur n jetn e tij (ndrrimi i shtpis, lindja e nj fmije tjetr etj.). Fmija juaj mund t jet xheloz ndaj nj miku t tij apo vllezrve t tjer. N kt mosh fmijt shpesh krkojn at q kan fmijt e tjer, apo duan pr vete gjith dashurin e prindrve dhe jan xheloz kur ata prkdhelin fmijt e tjer. Fmija juaj ende mund t mos jet i aft t bj gjrat q imagjinon, si t vrapoj, t ngjis shkallt, t vizatoj, apo ti vr lodrat e tij n pun.
Parandalimi i krizave t nervozizmit Ju nuk duhet t jeni t habitur nse fmija shfaq krizat e zemrimit vetm kur ndodhet prball jush si prindr. Kjo sht nj mnyr q ai gjen pr t provuar rregullat dhe kufijt q i keni vn. Pjesa m e madhe e fmijve nuk duan t shprthejn prpara njerzve t tjer dhe jan m t kujdesshm me njerzit e huaj. Fmijt ndihen m t sigurt kur i tregojn ndjenjat e tyre para njerzve tek t cilt kan besim. Duke ditur kt, ju ende nuk jeni t aft t parandaloni t gjitha krizat e inatit, por sugjerimet m posht mund t`ju ndihmojn t paksoni mundsin e shfaqjes s nj krize t till: Nxiteni fmijn t prdor fjalt pr t`ju treguar ju se si ndihet, si pr shembull jam vrtet i mendur, po trbohem nga inati etj. Prpiquni t kuptoni si ndihet dhe i msoni fjal q mund ti prdor kur do t prshkruaj ndjenjat e tij. Vendosni kufij t arsyeshm dhe mos prisni q fmija juaj t jet i prsosur. Jepni sqarime t thjeshta pr rregullat q keni vendosur dhe mos i ndryshoni rregullat. Mbani nj rutin t rregullt ditore sa m shum t jet e mundur, kshtu fmija juaj e di se far e
24 - 36 MUAJ
279
pret, apo far do t ndodh. Paksoni situatat t cilat e strmundojn fmijn, si loja me fmijt apo lodrat q jan shum t vshtira pr moshn e fmijs tuaj. Paksoni vizitat apo qndrimet e gjata n nj vend ku fmija juaj duhet t qndroj ulur, ose nuk mund t luaj pr periudha t gjata kohe. Nse duhet bni nj udhtim t gjat, merrni me vete lodrat, librat e plqyera t fmijs pr ta zbavitur. Kini gati ndonj ushqim t shndetshm pr tìa dhn menjher kur sht i uritur. Sigurohuni q fmija ka pushuar mir, veanrisht prpara nj dite t zn me aktivitete stresuese. Largoni vmendjen e fmijs nga aktivitete q ka t ngjar t prfundojn me nj kriz nervozizmi. Sugjeroni aktivitete t ndryshme. Nse sht e mundur, duke br pak humor, duke luajtur, mund t ndihmohet t kaprcej nj situat t vshtir. Pr shembull, nse ju jeni brenda n shtpi, prpiquni ta nxirrni fmijn jasht pr ti larguar vmendjen. Zgjidhni se kur duhet t thoni jo. Kur ju i thoni jo do krkese, apo dshire t fmijs, kjo
do ta zhgnjej. Kur nj krkes nuk sht shum e arsyeshme, apo e paprshtatshme, mund ti thoni edhe po. Nse rrezikohet siguria e fmijs tuaj, mos e ndryshoni vendimin nga frika e krizave t nervozizmit. Lreni fmijn tuaj t zgjedh kurdoher q sht e mundur. Pr shembull, nse fmija juaj nuk pranon t lahet, sqarojeni se do t shkoj pr t br banj, por jepini nj mundsi q t marr edhe vet ndonj vendim. Pr shembull, n vend q ti thoni Erdhi koha pr t br banj mund t thoni sht koha pr banjn tnde. A do t ecsh vet deri aty, apo t mbaj un n krah? Bhuni nj shembull i mir. Mos brtisni, apo mos u grindni prpara fmijs tuaj. Manaxhimi i krizave t nervozizmit Si prind, ju ndonjher mund ta kuptoni kur po afrohet nj kriz nervozizmi. Fmija juaj mund t duket jo n humor, i vshtir apo i zemeruar. Ai mund t qarravitet dhe t grindet. Duket sikur asgj nuk e knaq. N fund ai mund t filloj t qaj, t godas me grushta, t ulrij, t shtrihet prdhe, apo t mbaj frymn. Ndonjher nj kriz nervozizmi ndodh papritmas, pa ndonj arsye t dukshme. Kur fmija juaj ka shprthyer n
280
PJESA IV
VITI I TRET
nj kriz nervozizmi, kshillat e mposhtme mund t`ju ndihmojn ta kaprceni at me sukses: Hutojeni fmijn duke larguar vmendjen e tij diku tjetr, si pr shembull n nj aktivitet, lodr, libr t ri. Ndonjher vetm prekja ose prkdhelja e fmijs do ta qetsoj. Ndaloni sjelljen e tij me nj koment t leht, si pr shembull A e sheh se far po bn qeni?, ose M duket se ra zilja e ders? Nj shaka e juaja apo thjesht nj fytyr qesharake mund t ndihmoj kt situat. Mundohuni t qndroni t qet. Nse ju brtisni, apo zemroheni, ka t ngjar q ti prkeqsoni gjrat. Kujtoni se sa m shum vmendje do ti kushtoni ksaj sjelljeje, aq m shum do t ket mundsi q ajo t prsritet n t ardhmen. Shfaqje t vogla zemrimi si e qara, ulrima, zakonisht edhe mund t bni sikur si vini re. Qndroni pran, apo mbani n krah fmijn pa i folur, deri kur ky t qetsohet. Kjo i tregon mbshtetjen tuaj. Nse ju nuk mund t qndroni t qet, largohuni nga dhoma. Disa kriza nervozizmi nuk mund t injorohen. Sjelljet m posht nuk jan t pranueshme dhe nuk duhet br sikur si vini re: - Rrahja ose goditja e prin-
drve apo njerzve t tjer, - Flakja e sendeve n vende t rrezikshme,. - Ulrima apo brtitja e zgjatur. N kto raste prdorni nj ndalim t prkohshm pr ta larguar fmijn tuaj nga burimi i zemrimit t tij. Nse ju nuk mund t qndroni t qet tek dhoma q e keni uar fmijn pr ndalim, largohuni nga dhoma. Prisni nj-dy minuta, deri kur e qara e tij t ndaloj, prpara se t riktheheni. M tej ndihmojeni fmijn q t interesohet pr dika tjetr. Nse fmija juaj mund t kuptoj, flisni me t pr at q ndodhi dhe diskutoni mnyra t tjera pr ta kaprcyer kt nj her tjetr. Ju nuk duhet asnjher ta ndshkoni fmijn tuaj pr krizat e nervozimit, sepse mund t filloj t mbaj prbrenda shum ankth e mrzi, e cila nuk sht e shndetshme pr t. Prgjigjja juaj ndaj ktyre shprthimeve duhet t jet qetsia dhe mirkuptimi. Kur fmija t rritet do t msoj si ti zotroj emocionet e forta. Mbani mend, sht normale q fmija provon durimin, rregullat dhe kufijt e prindrve t tij. Megjithse mund t`ju duket e mir, mos e shprbleni fmijn tuaj pr t ndaluar nj kriz nervozizmi. Shprblimi me dika mund ta m-
24 - 36 MUAJ
281
soj fmijn se me kto shprthime ai fiton gjithnj. Kur krizat e nervozizmit nuk nxjerrin asgj pr fmijn tuaj, ka m pak t ngjar q ai ti vazhdoj. Ju mund t ndiheni fajtor kur i thoni jo fmijs. Jini kmbnguls dhe mnjanoni dhnien e sinjaleve t prziera. Kur prindrit nuk vendosin qart disa rregulla, ka m shum vshtirsi pr fmijt t kuptojn cilat rregulla jan t palvizshme dhe cilat jan m t lehta pr tu ndryshuar. Sigurohuni q do dit mund t zbaviteni s bashku me fmijn tuaj. Mendoni me kujdes pr rregullat dhe kufijt q keni vendosur dhe mos vini shum t till. Prgjigjuni n t njjtn mnyr, kur fmija juaj thyen rregullat. Fmija juaj do t vazhdoj t ket kriza nervozizmi deri n mes t moshs katrvjeare. Gjat kohs s ktyre krizave, sjellja e tyre sht normale. Duhet koh pr t, q t msoj t kontrolloj inatet e tij. Nse kto shprthime jan t rnda dhe ndodhin shum shpesh, mund t jen nj shenj e hershme e problemeve emocionale. Flisni me pediatrin tuaj nse fmija dmtohet shum gjat ktyre krizave, mban frymn, i bie t fikt, apo nse krizat e nervozizmit prkeqsohen mbas moshs 4 vje. Ka rndsi t kuptoni q krizat e
nervozimit jan nj pjes normale e rritjes. Kto kriza nuk jan t lehta pr tu kaluar dhe mund t jen pak friksuese pr ju dhe fmijn tuaj. Duke prdorur nj sjellje t dashur, mirkuptim dhe kmbngulje, do ta ndihmoni fmijn tuaj t kaprcej kt pjese t zhvillimit t tij.
RRAHJET, KAFSHIMI DHE GODITJET

Rrahjet dhe kafshimi sht e natyrshme q t gjith njerzit t ken n disa raste ndjenja agresive. Si t rritur, ne kemi msuar ti kontrollojm kto ndjenja. Fmijt shpesh jan fizikisht agresiv - ata kafshojn, grvishtin, godasin t tjert. Kto sjellje, ju si prindr mund ti ndeshni shpesh dhe ato shfaqen ndoshta m t shpeshta, q pas ditlindjes s par t fmijs. Ju e mbani mend luftn q keni br pr t kontrolluar sjelljen agresive apo shkatrruese t fmijs tuaj gjat ktyre viteve! Gjat zhvillimit t fmijs n kt periudh, sht normale q ata t kafshojn ndonjher, por kafshimi i vazhdueshm mund t jet nj shenj q fmija ka probleme emocionale, ose t sjelljes. Gjat ksaj periudhe fmijt mund t zihen ose t godasin shokt e tyre t lojs, por duhet kujdes sepse agresioni i shpesht dhe/ose i rnd fizik mund t tregoj se nj
282
PJESA IV
VITI I TRET
fmij ka probleme serioze emocionale, q krkojn vlersimin dhe ndrhyrjen e profesionistve. Rrahja e vazhdueshme ose kafshimi kur nj fmij sht n erdhe, kopsht, mund t jet nj problem serioz i sjelljes, e pr kt duhet kontrolluar nga mjeku pediatr. N kt mosh fmijt rrin m shum me moshatart e tyre dhe pritet q ata t jen t aft t zn miqsi dhe t shoqrohen me ta. Kafshimi Mjaft fmij fillojn kafshimin agresiv ndrmjet moshs 1-3 vje. Kafshimi mund t jet nj mnyr pr t provuar fuqin q ata kan pr t trhequr vmendjen. Disa fmij kafshojn sepse jan t paknaqur, xheloz, n ankth. Ndonjher kafshimi mund t jet pasoj e nj disipline t shtrnguar, t rrept, ose pasoj e nj dhune fizike. N kt periudh ju si prind duhet t mbani mend se fmijt q jan n kohn e daljes s dhmbve, mund t kafshojn. far duhet br: Thoni menjher JO, me nj ton zri t qet, por kmbnguls dhe mospranues. Nj fmij deri 2 vje, kapeni me butsi dhe mbajeni fort (teknika e prqafimit), ose uluni diku dhe qndroni me t Nj fmije m t rritur (2-3 vje) mund ti thoni fjal t tilla nuk sht mir t kafshosh,
sepse kjo u dhemb njerzve Asnjher MOS e kafshoni fmijn, pr ti treguar se si dhemb kafshimi. Kjo i mson nj sjellje jo t mir. Nse kafshimi vazhdon, tregojini fmijs se kur sillet kshtu, do t ket pasoja. Pr shembull mos e mbani n krah, apo mos luani me fmijn pr nj periudh t shkurtr kohe pasi ai/ ajo ka kafshuar dik. Nse kto teknika t thjeshta apo ndrhyrje nuk japin rezultat dhe kafshimi sht shum i shpesht, prindrit duhet t flasin me mjekun specialist pediatr pr ti orientuar m tej se ku duhet t drejtohen. Rrahjet dhe goditjet Fmijt e moshs 1-3 vje dhe ata t moshs parashkollore shpesh luftojn dhe rrihen me moshatart e tyre, gjat kohs s lojrave. Ndonjher fmijt pa qllim nuk qortohen pr sjelljen agresive nga prindrit, sepse pr momentin u plqen ajo q bjn, duke par sa i fort sht fmija i tyre. Pr shembull, nj fmij mundet t shtyj nj fmij tjetr, ta rrzoj at dhe ti marr lodrn. Nse fmija qan dhe largohet, fmija agresiv ndihet i suksesshm, sepse ai ka fituar lodrn dhe ne qeshim me kt situat apo krenohemi me fmijn, se sht trim. far duhet br: sht m mir t ndrhyjm tek
24 - 36 MUAJ
283
fmija prpara se ai t filloj t godas. Pr shembull, ndrhyni sapo shikoni se fmija juaj sht i mrzitur apo po fillon t mrzitet, lodhet etj. Kur fmija i vogl lufton shum gjat lojs me moshatart e tjer, shiheni m nga afr. Nse fmija godet nj fmij tjetr, ndajini menjher. M tej, prpiquni ta qetsoni fmijn tuaj dhe mbani pran edhe fmijn tjetr. Fmijve deri 2 vje mund tu thoni Jo ta godassh shokun, se goditja e dmton, i dhemb Pr fmijt 2-3 vje mund t thoni E di q je i zemruar, por mos godit. Goditja dhemb. Kjo fillon ti msoj fmijs tuaj butsin. Mos e godisni nj fmij nse ai/ajo po godet t tjert. Kjo u mson fmijve t prdorin sjelljen agresive. Prindrit nuk duhet t injorojn apo t lejojn lojn me rrahje dhe luft midis fmijve moshatar.
Studimet kan treguar se fmijt t cilt jan fizikisht agresiv n mosh t vogl ka m shum mundsi ta vazhdojn kt sjellje kur t rriten. Studimet gjithashtu kan treguar se fmijt t cilt kan par shpesh skena dhune n televizor, video dhe filma, sillen m egr dhe m agresivisht.
SI TI MSOJM FMIJS ZAKONE T MIRA N LIDHJE ME SHIKIMIN E TELEVIZORIT

hpesh her prindrit e konsiderojn televizorin si mjetin pr t qetsuar dhe pushuar pr vete dhe fmijn, q ka lvizur shum gjat gjith dits. Por studimet kan treguar se kalimi i nj kohe t gjat prpara televizorit mund ta dmtoj fmijn. Televizori mund t ket edhe efekte pozitive n zhvillimin social, emocional dhe mendor t fmijs, por kur ai shikohet n masn e duhur nga fmija. Rekomandimet e specialistve jan q fmijt e moshave 2-3 vje duhet t shikojn jo m shum se 1-2 or n dit televizor. Prse shikimi i televizorit mund ti dmtoj fmijt? Shikimi i televizorit pakson ko-
Kur rrahja ose goditja sht e shpesht, kjo mund t jet nj shenj se fmija ka nj problem tjetr. Pr shembull mund t jet i piklluar, ka problem t kontrolloj zemrimin, ka shenja dhune, ose sht trajtuar keq n erdhe, shkoll, apo aty ku ka qendruar pr prkujdesje gjat dits, ose n shtpi.
284
PJESA IV
VITI I TRET
hn pr t msuar dhe zbuluar gjra t reja. Fmija ka nevoj t ec, t vrapoj npr shtpi, t vizatoj, kndoj etj, pr t zbuluar botn prreth tij. Gjithashtu fmijt e vegjl kan nevoj pr koh t lir, q t msojn nprmjet lojs, duke zhvilluar imagjinatn e tyre. Nse do moment i lir do t kalohet prpara televizorit, fmija nuk do t luaj m dhe nuk do t prparoj n zhvillimin e tij emocional, njohs social. Televizori mson fmijt t arrijn gjithka n moment dhe pa u lodhur. T shikosh televizor sht e leht. Ju nuk keni nevoj t lodheni pr ta arritur kt gj. Pra fmija do t marr n ast at q plqen, por jeta e vrtet nuk sht ashtu dhe q dika t jap rezultate, krkon pun e mundim. Duke par televizor, mendimi dhe sjellja e fmijs mund t ndikohen nga dhuna. Duke par shum dhun n televizor, fmija mund t ket tre efekte negative. Ai mund: t bhet m pak i ndjeshm ndaj dhimbjeve dhe vuajtjeve t tjerve t ket m shum frik ndaj bots prreth t sillet n mnyr m agresive ndaj t tjerve. Shikimi i televizorit pakson ko-
hn pr lidhje sociale. Koha q kalojn duke par televizor, i largon fmijt nga lidhjet dhe loja me njri tjetrin. Shikimi i televizorit mund t paksoj aktivitetin fizik t fmijs. Fmijt e vegjl jan gjithnj n lvizje, e cila i mban ata zakonisht t holl dhe t shndetshm. Edhe nse fmija juaj nuk sht mbi pesh, lvizjet jan me shum rndsi pr rritjen dhe zhvillimin e tij . Gjat shikimit t televizorit fmija kalon shum koh ulur. Fmijt kan nevoj pr aktivitete fizike, q t fitojn aftsit e prshtatshme t zhvillimit pr kohn. Pra pasojat negative t televizorit nuk paksohen, edhe kur fmija shikon programe pr fmij. Nuk ka rndsi sa edukativ sht programi, nuk sht mir q ai ta kaloj nj pjes t rndsishme t jets s tij ulur, duke par ekranin. M posht jan disa ide, q mund t`ju ndihmojn t prfitoni nga mnyra e drejt e shikimit t televizorit. Sugjerimet e mposhtme gjithashtu mund t ndihmojn n mbrojtjen e fmijs tuaj nga ndikimet negative t televizionit: Jepini mundsi fmijs t shikoj programet q jan pr t gjith familjen. Sigurohuni q fmija juaj t mos shikoj programe q shfaqin dhun, seks dhe gjuh ofenduese.
24 - 36 MUAJ
285
Shikojini programet e televizorit s bashku me fmijn tuaj, mos e lini at vetm para nj bote t madhe e q shpesh ka nevoj pr shpjegime. Mos e prdorni televizorin si nj kujdestar pr fmijn q t keni mundsi t bni ndonj pun tjetr. Mos lejoni q fmija juaj t shikoj televizor n dhomn e gjumit. Diskutoni vlern q jep programi i televizorit s bashku me fmijn tuaj. Krkoni s bashku me fmijn se far mesazhi ka dhn programi. Prdorni aktivitete shtes, t cilat do t prforcojn m tepr zhvillimin e materialit t paraqitur n program. Jini t kujdesshm n ato shembuj q ju jepni si prindr. Fmijt shum prej vlerave dhe ideve t tyre i msojn prej prindrve. Gjithashtu, prpiquni q ti shpjegoni rregullat kryesore t shikimit t televizorit n shtpi edhe edukatorve, gjyshrve, dhe kujdestarve q mund t ket fmija juaj. Kufizoni kohn e t parit t televizorit nga nj or ose m pak tek mosha 1- 2 vje, dhe deri n 2 or ose m pak, pr fmijt e moshs 3-6 vje. Prdoreni kohn tjetr q mbetet pr ti msuar atij aftsi t tjera, si t lexuarit dhe t shkruarit, ose vizitoni nj vend n natyr, nj muze historik, kopshtin
zoologjik. T msuarit krkon koh, por n fund sht mjaft i vlefshm. Fmijve m t mdhenj duhet tiu krijohet mundsia q t planifikojn vet se far duhet t shikojn q m par n televizor, por kjo duhet t bhet nn kujdesin e prindrve. Lavdrojeni fmijn kur ai bn zgjedhje pozitive, dhe nxiteni at q t bj kritika apo t analizoj at q sheh n televizor. Ndihmojeni fmijn q t bj ndryshimin midis realitetit dhe fantazis, pralls. Diskutoni dhe shpjegoni arsyet pse nuk mund t shikoj programe t veanta. Prdoreni kt si nj mundsi pr ti ngritur vlerat fmijs, duke e ndrgjegjsuar pr vlerat q ju mendoni se jan t rndsishme. Prcaktoni nj orar pr kohn e gjumit t fmijs, q t mos ndryshoj sipas programeve televizive q do t shikoj fmija. Nse fmija juaj sht i interesuar pr nj program, i cili shfaqet n kohn q duhet t shkoj n shtrat, prdorni nj video-regjistrues pr ta regjistruar dhe pr ta shfaqur at, pasi ai t zgjohet. Televizioni sht nj mjet tepr i fuqishm n reklamimin e lodrave apo t produkteve t ndryshme pr fmij. Diskutoni reklamat me fmijn. Ndihmojeni fmijn q t kuptoj
286
PJESA IV
VITI I TRET
teknikat dhe deklaratat e tepruara q prdorin reklamat, pr ti nxitur ata ta blejn produktin, i cili nuk ka ndonj vler t veant. Mbylleni televizorin gjat vakteve t ngrnies. Mbylleni televizorin kur vijn vizitor n shtpi dhe gjat kohs s studimit. Mos e prdorni televizorin pr shoqri. Vendosni nj rregull q detyrat dhe aktivitetet e tjera q ju mendoni si t arsyeshme, duhet t mbarojn prpara se fmija juaj t mund t shikoj televizorin.
kryej eksplorimet n botn e prreth, pa rreziqe. Kuzhina Kuzhina sht plot me mundsi rreziqesh pr fmijn, t cilat shtohen nse ju jeni shum t zn me punt e shtpis: Shumica e rreziqeve pr fmijt (rreth 2/3) ndodhin midis tenxhereve dhe sobave. Prandaj prpiquni q ti mbani sa m larg fmijt tuaj nga zona e pjekjes (pr shembull furra), kur jeni duke gatuar. Mos harroni se soba, tenxheret q ziejn dhe hekurat e hekurosjes, mbesin shum t nxeht pr shum koh, edhe pasi kemi mbaruar pun me to. N momentin q bhet gjella, mbajini ushqimet dhe lngjet e nxehta n qendr t tavolins, n mnyr q fmija t mos ket mundsi ti kap. Gjithashtu mbulesn e tavolins duhet ta vendosni n at mnyr, q fmija t mos ta trheq dhe ti bien prsipr t gjitha ushqimet e nxehta. Mbani t gjitha thikat, pirunt, hapset e tapave dhe aparatet e ndryshme grirse, prerse, rende etj. larg vendeve q mund ti arrij fmija. Pr t mos i penguar fmijt n zbulimet e tyre, nj ose dy sirtare mund tja lini atyre dhe ti mbushni me sende q mund ti marrin pa problem, ndrsa t gjith
SIGURIA E FMIJS N SHTPI DHE JASHT SAJ

Siguria e shtpis Q t gjith fmijt mund t bhen lehtsisht viktima t aksidenteve, sepse dshira e tyre e vazhdueshme pr t zbuluar dhe studiuar mjedisin q i rrethon, pr shembull, t gjitha dhomat e shtpis, sht m e madhe sesa aftsia e tyre pr t parandaluar rreziqet. Shum rreziqe mund t parandalohen dhe sht detyra juaj q t gjeni mnyrn sesi fmija t mos dmtohet. Megjithat kjo gj nuk do t thot q tia kufizoni aktivitetet fmijs tuaj, por thjesht t siguroheni q ai t mund t luaj dhe t mund t
24 - 36 MUAJ
287
sirtaret q kan sende t rrezikshme pr fmijn, duhet t jen t bllokuar me elsa, q mos t hapen. Frigoriferi sht nj pajisje n kuzhin, ku fmija shum leht mund t hap dern e t pij lngje apo pije, jo t prshtatshme pr moshn e tij. Edhe pjesa e ngrirjes e frigoriferit sht mjaft e rrezikshme, sepse akulli shkakton djegie njsoj si zjarri. Bni t mundur q fmija t mos e prek koshin e plehrave. Kini kujdes: Vini ilain e enve dhe t gjith pastruesit e tjer, n nj vend t sigurt. Ruajini qeskat, larg vendeve q mund ti kap fmija. Vendosini lngjet e nxehta, larg buzs s banakut t kuzhins. Vendosni mbrojtse prreth furnellave t gatimit dhe rrotullojini dorezat e tiganve, q t rrin sa m larg buzs. Prdorni vatrat e pasme t sobs s gatimit, n vend t atyre t prparme. Blini kabllo n form spirale pr pajisjet elektrike ose sigurohuni q kabllot me t cilat ato jan t pajisura t jen t shkurtra. Mbani t gjitha lndt larse t shtpis dhe koshin e plehrave n nj dollap t sigurt, q fmija t mos ta hap dot.
Mos e lejoni fmijn t prek xhamin e furrs, kur ajo sht e ngroht. Mbuloni dyshemen me material jorrshqits dhe pastroni menjher lngjet apo yndyrnat q mund tju derdhen n dysheme. Dhoma e gjumit Fmija juaj do t kaloj shum koh n dhomn e gjumit, kshtu q bni t mundur q ta eksploroj at pa rreziqe: Mos vini jastk tek krevati i vogl, nse fmija juaj nuk ka mbushur ende dy vje dhe mos vendosni mbrojtse plastike t pafiksuara tek dysheku. Mos prdorni kurr lidhse pr t varur lodra n krevatin e fmijs s vogl, sepse ato mund ti prdridhen rreth qafs. Mbani lodrat me prmasa t mdha dhe jastqet e mdha jasht krevatit, sepse fmija mund ti prdor si shkall apo varse pr tu kacavjerr dhe pr tu rrokullisur posht krevatit. Mos varni lodra nga nj krah i krevatit n tjetrin, kur fmija sht n gjendje t qndroj n kmb, sepse ai do t prkulet q ti kap dhe mund t rrzohet. Lodrat duhet t jen prej materiali johelmues dhe t padjegshm dhe nuk duhet t ken
288
PJESA IV
VITI I TRET
qoshe, buz q presin, apo pjesza t vogla q mund t glltiten. Vendosni ganxha tek dritaret, q t mos hapen plotsisht. M e mira do t ishte q dritarja t hapej nga lart (sopralue). Sigurohuni q mobiljet t jen t forta (t mos lvizen kollaj) dhe me qoshe t rrumbullakosura, jo me knde t mprehta. Ndrrojeni, visheni, zhvisheni fmijn n nj vend tjetr, jasht krevatit. Ruani lodrat n nj dollap apo sirtar t ult, q fmija juaj ti arrij pa u kacavjerr, apo pa hipur diku q mund t rrzohet. Kur radiatort (kalorifert, reflektort) jan t ngroht, mbulojini ato me peshqir t lagur, q t mos thahet ajri. Sistemoni fundin e krevatit t fmijs n pozicionin m t ult (kur mund t lvizet), para se fmija t ket msuar q t qndroj n kmb, sepse mund t varet nga krevati dhe t bjer posht. Krevati i fmijs duhet t qndroj larg ngrohsve. Mos e vendosni krevatin e fmijs posht dritareve, sepse fmijt kan qejf t ngjiten kudo. Ant e krevatit t fmijs duhet t jen t ngritura, t paktn 60 cm. Dyshemeja duhet t jet pa pengesa, rrugica, t ngritura t
tjera. Tapetet dhe moketet nuk jan t kshillueshme, se sht e vshtir t pastrohen prdit. Kshtu mund t grumbullohet pluhuri i shtpis, q ndikon tek fmijt q kan alergji. Banja Mos e lini kurr fmijn tuaj vetm n banj, qoft edhe pr pak sekonda, derisa t mos ket mbushur t paktn 2 vje e gjysm. Prdorni nj tapet t vogl banje, kundr rrshqitjes. Mbyllni kapakt e WC. T luaj me ujin, sht nj nga zbavitjet m t plqyera t fmijs; por ka rrezik q duke hapur rubinetin e ujit t nxeht, mund t digjet. Pr ti dal para ksaj, rregulloni bolierin, skaldabanjn, n nj temperatur m t ult se 50 grad celcius. Kur i bni banj fmijs tuaj, para se ta fusni n vask apo n dush, kontrolloni temperaturn e ujit. Aksidentet e tjera q mund t ndodhin n banj, mund t parandalohen lehtsisht, duke marr disa masa paraprake: Vendosini veglat e rrojs apo mjetet kozmetike (buzkuq, parfum etj.) aty ku fmija nuk i kap dot. Mbuloni me peshqir ngrohsit. Mbajini lndt larse, detergjentt, lngjet dhe furn e pastrimit t WC-s n nj do-
24 - 36 MUAJ
289
llapth t mbyllur, q nuk hapet dot nga fmija. Nqoftse dushi ka nj port prej xhami, zvendsojeni at me nj perde, ose vendosni nj xham t pathyeshm. Dhoma e ndenjies N rast se keni fmij t vegjl, do t ishte m mir q dhomn e ndenjes mos ta ngarkonit shum me mobilje t rnda. Duhet t keni parasysh se nj shtpi nuk duket njsoj, nse shikohet me syt e nj fmije q fillon t ec dhe vrapoj. Duke qen se fmija duhet t ket mundsi t lviz lirisht, pa u rritur me frikn e rrezikut dhe pa u ndaluar, na takon ne ta kthejm shtpin ton n nj shtpi pr fmij: Kur blini mobilje me tapiceri, sigurohuni q n dyqan se n rast se bie zjarr, ato nuk do t prodhojn avuj helmues. Vendosni televizorin jasht mundsive q ka fmija pr ta arritur, n mnyr q t mos ta kap me dor pjesn e pasme t tij. Mos lini cigare rreth e rrotull, fije shkrepse, alkool, gjilpra, gishtza, kopsa, grshr t vogla dhe sende t tjera qepjeje ,apo monedha. Mbani larg fmijs bimt/lulet e apartamentit, sepse disa prej tyre jan helmuese. T gjitha sendet e vendosura mbi mobilje, q mund t jen t thyeshme si abazhur, tavlla,
vazo, duhet t jen aq larg, sa fmija t mos i marr dot. M e mira do t ishte t vinit sa m pak nga kto sende zbukurimi, sepse edhe kur ato jan larg fmija prap mund t vritet, pr shembull mund t trheq kordonin elektrik t abazhurit dhe t dmtohet. Hiqni entrot, mbulesat mbi mobilje, sepse fmija mund t kapet tek to dhe t rrzohet. Nqoftse dyert dhe dritaret kan pjes xhami, zvendsojini me xhama t prforcuar sigurie, mbulojini me nj cip plastike transparente ose ngjisni mbi to disa ngjitse me ngjyra, q fmija ti shoh dhe t mos t prplaset me xhamin. Mos mbani tavolina me suprin prej xhami. Ballkoni Nse dhoma e ndenjes apo kuzhina ka der q t nxjerr n ballkon, duhet t shikoni mir hapsirat midis kangjellave, lartsin e parmakut dhe ta ngrini deri n nj lartsi q fmija t mos t prkulet dot, apo t hedh sende nga ballkoni. Hiqni vazot e luleve nga parvazi, sepse fmija mund t kapet tek ato. Korridori dhe shkallt Siguroni dyert me els, para se fmija juaj t msoj t ec si mace (kmbadorazi), apo t ngjis shkallt.
290
PJESA IV
VITI I TRET
Sigurohuni q korridori, shkallt dhe sheshpushimet e tyre, t jen t ndriuara mir, si dhe q fmija t mos mund t fus kokn, apo t kaloj midis shufrave t kangjellave. Mos lini lodra, grumbuj rrobash apo sende t tjera n shkall, nqoftse keni shkall brenda shtpis. Sigurohuni q dryni i ports kryesore (n rast se keni shtpi me oborr) nuk mund t arrihet nga fmija. Riparoni pjest e tapeteve q mund t jen shkputur pjesrisht, shqepjet apo grisjet e tapeteve apo veshjeve t dyshemeve, nqoftse kto jan t llustruara (luiduara), si dhe fiksoni nga ana e pasme e tapetit nj baz q pengon rrshqitjen. N dyshemet e llustruara, mos e lejoni fmijn q t ec me orape q rrshqasin. Nqoftse e lini t ec kmbzbathur, sigurohuni q t mos ket ashkla q grvishin kmbt. Elektriciteti Goditjet elektrike nga impiantet e ndryshme mund t jen shum t rnda, prandaj reduktojeni n minimum mundsin q fmija juaj t bhet viktim e ktij incidenti me ndihmn e ktyre porosive: Fikni pajisjet elektrike kur nuk i prdorni. Mos lini kurr kordona zgja-
tues t prhapur npr shtpi. Mbuloni prizat q nuk i prdorni me nj kapak prize, ose me nastro izolant. Kontrolloni rregullisht t gjitha kavot elektrike dhe zvendsojini ato q jan me fije elektrike t zhveshura. Rreziku i helmeve q keni n shtpi Kur nj fmij sillet npr shtpi gjithnj duhet mbikqyrur. Mund t ndodh q ai, i shtyr nga kureshtja, t glltis lnd helmuese q ju i keni ln n vende t pasigurta. Si rregull i par: asnjher mos u bllokoni nga paniku, sepse do minut mund t jet vendimtare pr fmijn. Mos prdorni mjete q mendoni se jan t prshtatshme pr situatn e krijuar, n rast se nuk ju ka kshilluar m par ndonj personel mjeksor, pr shembull t provokoni t vjella, apo (si keni dgjuar nga njerz t tjer) ti jepni pr t pir qumsht. Kjo sht e gabuar, sidomos pr disa lnd q jan avulluese si diluenti, benzina, vajguri, sepse provokimi i t vjellave dhe pirja e qumshtit mund t shtoj edhe m shum thithjen e tyre. Rregullat e parandalimit Duhet t kini parasysh disa rregulla parandalimi n lidhje me kto aksidente:
24 - 36 MUAJ
291
Lnd jo t rrezikshme Lnd pak helmuese Nse glltiten n sasi t vogla, nuk shkaktojn ndonj dm t rnd: Bojrat e ujit, Detergjentt e niseshteja, shtpis (ve atyre produktet kundr pr larjen e rrobave), djerss, Shampot dhe produk plastelina, tet pas rrojes q qirinjt, prdorin burrat (nse qymyri, nuk kan alkol) hiri i duhanit, ushqime pr kafsh shtpiake, zamku, kremra kozmetik me oksid zinku, deodoranti, shamit e letrs, ltri i cigares s pandezur, letrat e aluminit q prdoren n kuzhin, fotograt, shkumsi, gazeta, goma, fshirsja e goms, boja e shkrimit (pa anilin), boja e stilolapsit, lapsat, lapsat me ngjyra, plastika, ndryshku, xheli, stuko, balta.
Lnd shum helmuese:
Pesticidet, helmet pr minjt, kacabunjt, etj, trets solvent me anilin, insekticidet pr miza, mushkonja, etj, plehrat pr bimt, lulet, pastruesit me klor, apo lnd t tjera grryese t sobs, pastruesit e metaleve, pastruesit e xhamave, zhbllokuesit e tubave, pastruesit kundr ndryshkut, kremrat depiluese (q heqin qimet), diluentt pr manikyrin.
T gjith lndt helmuese duhet t mbahen larg vendeve ku mund t arrihen nga fmija,
t mbyllura me elsa. Ent q i mbajn kto lnd duhet t mbyllen fort dhe t
292
PJESA IV
VITI I TRET
ken t shkruar emrin e lnds, q ti dalloni, veanrisht plehrat kimike. Asnjher mos i lini shkrepset n vende q mund ti gjej fmija, jo vetm pr rrezikun e zjarrit, por edhe sepse lnda q ndodhet n kokn e shkrepseve sht helmuese. Jo t gjitha produktet helmuese q fmija mund t prek, kan t njjtn shkall helmimi. Duke i ndar kta produkte sipas shkalls s rrezikshmris s tyre, mund t kemi tri lista: N lidhje me bimt, m t rrezikshme jan krpudhat, farat e oleandrit, q kan lnd t tilla q mund t dmtojn rrugt e frymmarrjes, rrushku, dllinja, q ka kokrra shum helmuese q mund t shkaktojn probleme t zemrs. Duke folur pr ilaet q jan helmuese, m t rrezikshme jan antidiabetikt dhe ato kundr azms (e n kt rast ato q kan teofilin), si dhe t gjith ngacmuesit e sistemit nervor. Siguria pr fmijn jasht shtpis far duhet t merrni me vete kur dilni shtitje Nj karroc e vogl dhe nj karrige e vogl sigurie pr n makin, jan gjrat m t rndsishme kur dilni shtitje. Pajisje t tjera jan: nj ant pr ndrresat e fmijs, nd-
rresa t brendshme, qese plastike. sht e nevojshme t merrni dhe nj mbajtse pr lngje frutash, uj etj, ose nj got t vogl dhe lodrn q i plqen m shum. Kur dilni pr shtitje npr qytet pr t bler n pazar, n park apo shkoni n shtpin e nj mikeshe, gjithmon do tju duhet t bni kujdes. do gj e mrekullon fmijn, bllokimet e trakut, punimet n rrug, njerzit e panjohur; pra provoni ta shikoni botn me syt e tij; prgjigjuni pyetjeve t tij dhe dgjojeni me vmendje kur ju tregon dika i gzuar. Mnyrat e transportimit N moshn 2-3 vje fmija mund t shtitet me nj karroc t fort me nj shpinore t shtangt, por ndiqni kto kshilla me posht: Lidhset (frert) e karrocs jan shum t mira pr t penguar fmijn q t largohet dhe i japin atij nj liri m t madhe, sesa po ta mbani pr dore. Merrni me vete karrocn, pr t vn fmijn kur sht i lodhur. Kontrolloni nse karroca sht e fiksuar mir, prpara se t vendosni n t fmijn. N karroc vendosni gjithmon nj rrip sigurimi dhe prdoreni, kur fmija ka filluar t qndroj vet ulur. do her q ju duhet t ndaloni, vini n veprim frenin. Mos ia lejoni kurr fmijs t
24 - 36 MUAJ
293
hidhet lart, ose t qndroj n kmb, kur sht n karroc. Mos varni kurr anta n dorezat e karrocs, sepse mund t prmbyset. Mos e lini kurr fmijn t luaj me nj karroc t palosur. Udhtimet n makin Fmija juaj duhet t udhtoj gjithmon n nj karrike, nga ato q shiten n dyqanet e fmijve dhe jan ndrtuar posarisht pr makin, gjithmon mbrapa. Asnjher nuk duhet t lejohet fmija i vogl t qndroj n sediljen prpara t pasagjerit, edhe kur sht n prehrin e prindit. Mos lejoni kurr q fmija juaj ose do fmij tjetr n automobil me ju, t udhtoj i palidhur. Fiksojeni gjithnj fmijn n karriken e tij me rripin e siguris. Mos udhtoni kurr me fmijn midis gjunjve ose n krah, sepse n rast aksidenti nuk do t jeni n gjendje ta mbani. Mos lidhni kurr dy fmij me t njjtin rrip sigurimi: nuk do t ishte mas e prshtatshme dhe rripi nuk do ta bnte punn e vet, n rast aksidenti. Nse keni patur ndonj aksident t mparshm, ndrroni rripat tuaj t sigurimit. Karrigia e fmijs dhe mekanizmi i kapjes do t psonin dmtime dhe nuk
do t ishin m t sigurta. Pr t njjtn arsye mos blini kurr mbajtse, rripa sigurie ose mekanizma kapjeje t prdorura, ose t nj cilsie t dyt. Kur jeni n timon, kontrolloni dhe flisni nprmjet pasqyrs s mjetit me fmijn tuaj, pa u rrotulluar mbrapa. Prdorini bravat e siguris pr dyert e makins, q fmija t mos mund ti hap. Mos lejoni q t prkulet nga dritarja dhe as t nxjerr jasht duart, kur makina sht n lvizje. Mos e lini fmijn vetm n makin. Nqoftse jeni vrtet t detyruar (n nj rast urgjence), sigurohuni q t jen vn frenat e dors, mbajini me vete elsat e makins dhe lreni marshin e makins t siguruar. Kontrolloni ku ndodhet fmija juaj para se t mbyllni nj der, ose ingranoni marshin indietro. Mbani parasysh q nse fmija sht mbrapa makins, nuk do t ishit n gjendje ta shikonit at nga pasqyra e pasme. Gjat udhtimeve me makin mund t krkoni t mbroni fmijn tuaj nga aksidentet, duke e fiksuar at gjithmon si sht prshkruar m posht: Mjeti m i sigurt per ta ulur fmijn n makin deri n moshn 4 vje sht: nj karrige sigurie me fytyr prpara, fiksuar n sediljen
294
PJESA IV
VITI I TRET
Figura 34. Karrige sigurie me fytyr prpara. e pasme, me nj mekanizm ngjits, q sht mir ta fiksoni n qendrn e sediljes s pasme. Lidheni fmijn me rripin e siguris. Disa karrige mund t fiksohen n makin me rripat e pasm t siguris. Karrigia duhet ti prshtatet normave q tregohen n Kodin Rrugor Shqiptar. Si ti argtojm fmijt gjat shtitjes me makin Merrni me vete kasetat me prralla ose me muzik, q i plqejn fmijs suaj. Kndoni kng s bashku me t. Tregojini kafsht, shtpit, pyllin, detin etj. Jepini lodra t lvizshme. Mbani me vete ushqime dhe lngje. Ndaloni shpesh. Kopshti/Oborri i shtpis Mbani n vrojtim fmijn kur
luan n kopsht. Kur e lini t flej n ajr t pastr, vendosni n karroc nj rrjet kundra maceve, mizave etj. Nqoftse keni bidona pr t mbledhur uj shiu, kova e fui me uj n oborr, apo nj pellg uji, mbulojini ose i vini rrotull nj rrethim t sigurt, q fmija t mos mund ta prmbys apo t futet n t, sepse mund t mbytet. Mbani rrugicat e kalimit n kushte t mira: prisni rregullisht barrat e kqija dhe myshqet, q t mos jen t rrshqitshme. Mos lejoni fmijt t luajn n nj zon, n t ciln pak m prpara keni hedhur pesticide, apo lnd t tjera helmuese. Mbyllni me els t gjitha pajisjet e kopshtit, me t cilat punoni dhe t gjitha pesticidet (sprkatsit, lndt helmuese) q prdorni. Msojeni fmijn t mos fus asnj gj n goj, si kokrra rrushi, gjethe apo lule. Vendosni n t gjitha kangjellat apo dyert, rreze (shul) q nuk i arrin dot. Vendosni pajisjet e lojs s fmijs mbi bar ose rr, dhe jo mbi nj siprfaqe t ashpr. Sigurohuni q bimt e kopshtit tuaj nuk jan helmuese dhe shkulni krpudhat, sapo t ken mbir.
24 - 36 MUAJ
295
ERDHJA DHE PRSHTATJA E FMIJS ME T
kohn e sotme kur t dy prindrit jan n pun, gjithnj e m shum foshnjet dhe fmijt e vegjl po kalojn koh n vende ku kujdesen t tjer pr to, si erdhet, bebisiteri (kujdestarja, dadoja) etj. Por edhe fmijt - veanrisht ata t vegjlit - mbas moshs 18-24 muajsh, fillojn t zhvillojn ndjenjn e shoqrizimit dhe plqejn kontaktet me fmijt e njerz t tjer. Pra ata kan nevoj pr kujdestar q t nxisin rritjen dhe zhvillimin e tyre, kan nevoj t flasim, t luajm me to, duan dashuri dhe vmendje. Fmijt e vegjl kan nevoj pr shum kujdes dhe mundsi pr t luajtur dhe msuar. Zgjidhni me kujdes vendin ku do t drgoni fmijn tuaj pr t qndruar, si dhe llojin e kujdestarve. Kushtojini koh zgjedhjes s vendit se ku do ta lini fmijn, qoft ky erdhe shtetrore, private, nj kujdestare n shtpin e saj apo tuajn etj. Her pas here, por jo shum shpesh, bni nj vizit n vendin ku qndron fmija juaj. A po sillet personeli me butsi dhe prkujdesje
me fmijn tuaj? A luan mir fmija juaj s bashku me fmijt e tjer? Shikoni prreth erdhes dhe kontrolloni pr sigurin q ajo ka, a sht e pastr, a ka vende t rrezikshme pr fmijn etj. Sigurohuni q fmija juaj sht i lumtur aty. A shkon i knaqur? A tregon me gzim se far ka br gjat dits? Karakteristikat q duhet t ket nj kujdestar i mir Nj kujdestar i mir sht: I dashur dhe i prgjegjshm. Nj person q prqafon, prkund, shikon n sy dhe knaq fmijn, q i prgjigjet buzqeshjes dhe interesave t saj. Nj person q i flet fmijs rreth asaj q shikojn, apo bjn. Nj shoqe loje q fut ide t reja, sende, lojra, q mbshtet fmijt n kontaktet e tyre sociale me fmij dhe t rritur t tjer Respekton individualitetin e fmijs Nj person q kupton dhe mirpret zhvillimin e foshnjs Njeh ritmet personale t foshnjes, stilin e tij, kujt dhe fuqit e tij dhe prshtatet me to kur do t planifikoj pr kohn e ngrnies, gjumit, lojs, pra njeh nevojat e veanta t fmijs.
296
PJESA IV
VITI I TRET
Disa kshilla pr t zgjedhur vendin ku do t lini fmijn tuaj n kujdestari Hapi 1: Intervista me kujdestart e erdhes Pyetje q mund t bni: Sa sht kostoja e erdhes? Sa fmij ka? Sa sht numri i personelit? Sa vakte dhe far ushqimesh ajo jep? far license, ertifikat ka nga
Bashkia? far trajnimi ka personeli pr zhvillimin e fmijris ? Vizitoni dhe shikoni nse: Marrdhniet midis stafit dhe fmijve ju plqejn. Fmijt jan t lumtur, t gjall. Qendra sht e pastr, e sigurt brenda dhe jasht saj. Ka lodra t ndryshme dhe mjete t tjera pr t msuar.
Prparsit e erdhes
Fmija msohet q i vogl n kontakt me t tjert, duke u br i hapur dhe i shoqrueshm. N krahasim me bebisiterin, apo nj kujdestare t vetme, personeli i erdhes ka m shum garanci pr eksperienc n rritjen dhe kujdesin pr t vegjlit. Kur erdhja mund t mos jet zgjedhja m e mir Kur shndeti i fmijs sht jo shum i mir dhe kontakti me fmij t tjer mund ta bj t ket shpesh rruf, koll, grip etj. Kur vuan nga smundje t veanta alergjike, q kan nevoj pr ushqime apo kushte higjienike t veanta. Nse fmija ende nuk arrin t msohet me ndryshimin dhe mbas disa muajve ende qan, ulret sapo e lini n erdhe, duke mos pranuar t ej, t haj etj. Si t bhet prshtatja e fmijs n erdhe Mundet t vendosni t filloni me lnien e fmijs me orar t plot, apo vetm gjysm dite, sipas nevojave tuaja dhe t fmijs tuaj. Gjithnj lini nj periudh kohe pr prshtatjen, aq sa ka nevoj fmija, gjat s cils ju mund t kuptoni nevojat e tij. Gjat kohs s prshtatjes, prpiquni ta msoni fmijn me mungesn tuaj n mnyr shum graduale, pa br prpjekje t kota q t ikni fshehurazi kur fmija nuk e ka mendjen, apo po fle. Njoftoni personelin e erdhes pr zakonet e t ushqyerit, shndetin e fmijs etj.
24 - 36 MUAJ
297
Pyesni kujdestart: A lejohen prindrit t vizitojn fmijt e tyre gjat dits. Si i disiplinojn fmijt e vegjl n kt erdhe. Si veprojn ata kur kan urgjenca mjeksore dhe smundje. Hapi 2: Krkoni mendimin e t tjerve q e kan njohur erdhen. Flit me prindr t fmijve t tjer n erdhe: A sht e besueshme kjo qen-
dr? A duken fmijt e tyre t lumtur aty? A duket se kujdestart respektojn kulturn dhe vlerat e familjeve t fmijve? A do t`ju rekomandonin ata q edhe ju ta drgoni fmijn n kt vend? Hapi 3: Merrni vendimin Pyesni veten: A do t jet fmija im i lumtur
Prcaktoni cili sht stili personal i fmijs tuaj

Fmija juaj n pjesn m t madhe t kohs sht: I prshtatshm Fmija juaj sht eksibl dhe prshtatet me lehtsi ndaj situatave dhe njerzve t rinj. Ai zakonisht nuk shqetsohet nga ndryshimi i situats dhe ecn mir. I kujdesshm Fmija juaj mendohet shum dhe prshtatet ngadal ndaj situatave t reja dhe njerzve t rinj (ndonjher edhe me frik). Ai ka shpesh vshtirsi n periudhat kalimtare dhe ka nevoj pr shum mbshtetje, q t ndihet i sigurt dhe i qet. I ndjeshm Fmija juaj sht shum e apasionuar dhe i ndjen gjrat shum thell. Ajo shpesh ka vshtirsi t kontrolloj ndenjat, dshirat, nevojat e saj. Prandaj mund t prshtatet ose mund t mos prshtatet mir ndaj ndryshimeve dhe periudhave kalimtare, por gjithnj do t`ju tregoj ju se far ndjen. Krkoni pr vendosjen e fmijs: erdhe me grupe t mdha fmijsh q japin shum mundsi pr bashkveprime dhe eksperienca t reja. erdhe q kan pak fmij.
erdhe ku ka pak fmij dhe kujdestarja t jet m shum pran tij, q t gjej dik q kupton emocionet e thella t fmijs.
298
PJESA IV
VITI I TRET
dhe i sigurt n kt vend? A i plotsojn kujdestaret nevojat e fmijs tim? A sht i prshtatshm dhe i prballueshm vendi ku do ta drgoj fmijn? A do t ndihem mir me zgjedhjen q bra? Hapi 4: Ndiqeni fmijn si po shkon Sigurohuni q t: gjeni koh t flisni me kujdestart e erdhes prdit, flisni me to pr shqetsimet tuaja,
pyesni pr rritjen dhe zhvillimin e fmijs tuaj. stilit/temperamenti i fmijs tuaj prshtatet me llojin e kujdestaris (erdhe n grupe t mdha, kujdestari me grupe t vogla fmijs, erdhe private, bebisiter etj). M posht jan dhn disa kshilla se si mund t zgjidhni llojin e erdhes, kujdestarve pr fmijn, si dhe far mund tu krkoni n veanti, duke u prshtatur me stilin e fmijs tuaj.
Si t krkoni nj kujdestare t prshtatshme

Pyesni veten: Si reagon fmija juaj ndaj gjithkaje q e rrethon? Nse pjesn m t madhe t kohs fmija juaj sht : Shum Reagues Fmija juaj i tregon gjith bots nse ndihet i lumtur apo i hidhruar. Kta fmij zakonisht i prgjigjen me t njjtin vrull ngacmimeve zike (luga q kam m vret gojn, se sht e madhe!) dhe atyre emocionale (sot m lan n fund t rreshtit, q t krceja me litar!) Pak reagues Kta fmij krkojn m pak se fmijt e tjer. Ata ankohen shum pak, jan t qet dhe en shum. Ju mund t`ju duhet t punoni shum pr t trhequr vmendjen e tyre gjat lojs apo aktiviteteve t tjera.
Krkoni pr: Kujdestare q respektojn ndjenjat e fmijs tuaj, e ndihmojn t shprehet n nj mnyr m t prmbajtur. Mund t krkoni pr shembull erdhe q kan teknika t tilla disiplinimi si ridrejtimi i fmijs (hutimi i fmijs me nj lodr, apo aktivitet tjetr), duke i kuzuar edhe disa zgjedhje. Kujdestare t cilat t prshtasin me butsi aktivitetet e reja dhe u lejojn ktyre fmijve t zgjedhin lodrat e tyre dhe t prfshihen n aktivitete t qeta, q ata vet plqejn dhe zgjedhin.
24 - 36 MUAJ ,
299
far duhet t krkoni n nj erdhe, n prshtatje me stilin dhe aftsin e fmijs tuaj pr tu shoqruar me fmij t tjer?
Mendoni: Sa aktiv sht fmija juaj? Nse pjesn m t madhe t kohs fmija juaj sht : Shum aktiv Kta fmij jan gjithnj duke vrapuar, ngjitur e zbritur shkallt deri kur rrzohen. Ata duan t arrijn gjithka dhe t shijojn gjithka e fardo. Krkoni pr: Vende q japin shum mundsi pr t zbuluar dhe pr lojra zike. Gjithashtu krkoni kujdestare t cilat lejojn edhe prjashtime individuale, kshtu fmija juaj nuk duhet detyrimisht t qndroj shtrir ose ulur, pr nj koh t gjat. Kujdestare q prfshijn fmijt n aktivitete t pasura shqisore, lexim, kng, vizatim etj.
Pak aktiv Kta fmij kan dshir t ulen n qetsi dhe t zbulojn botn me syt dhe vesht e tyre. Interesi i fmijs pr botn sht po aq i thell sa ai i fmijve shum aktiv, por nevoja e tyre pr t lvizur, vrapuar sht shum m e pakt.
Pyetje t shpeshta t prindrve lidhur me prshtatjen n erdhe Kam nj fmij rreth 18 muajshe q po msohet t shkoj n nj erdhe t vogl (erdhe n nj shtpi private, q e drejton nj grua q kujdeset pr fmijn e vet dhe tre t tjer) dhe kam disa probleme: kur un dal nga dera e erdhes, ajo brtet dhe vazhdon t brtas. Kam qndruar disa mbasdite edhe bashk me vajzn n kt erdhe, por nuk di si ta msoj pr largimin tim. A ka ndonj teknik t veant?
Frika e braktisjes sht nj frik e zakonshme q ka fmija, duke filluar nga mosha 8 muajsh, kur ikn nna, pasi ka frik se nuk do t kthehet m. Kjo ndodh m shum n ato raste kur ka ndryshime t forta. Dora-dors q fmija rritet dhe fiton siguri e pavarsi, kjo frik zhduket ose transformohet. N kt periudh t jets fmija gjithashtu ende nuk ka kuptimin e sakt t kohs, por di se koha sht nj dika pa mbarim, q duket se nuk ka as t kaluar as t ardhme. Pr ta ndihmuar t kaloj kt mo-
300
PJESA IV
VITI I TRET
ment, nuk ka nevoj pr teknika t veanta, por vetm pr shum durim dhe mirkuptim. Duhet t flasim duke e qetsuar, t provojm dalngadal ta lm n mjedisin e ri, ndoshta me nj send, lodr, q i kujton nnn dhe shtpin e saj. Kujdestarja e erdhes duhet t ndihmohet q t prballoj kt vshtirsi, pa u friksuar se nuk mund ta zgjidh dot. Shpesh ajo do t ndihet e pafuqishme, nuk sht fmija e saj, nuk di si do t reagonte nna, ka edhe fmij t tjetr pr tu kujdesur etj., pra lrini koh kohs, pa u nxituar. M tej vajzs tuaj do ti plqej t qn-
droj n kt erdhe, q pak nga pak do ti bhet si shtpia e saj. Kt vit, Erioni do t fillonte erdhen. Deri tani pr t kujdesej gjyshja, q jeton shum larg shtpis ton. Gjith kt koh, ai prdit ka shkuar e ardhur me makin dy her n dit, nga shtpia jon tek shtpia e gjyshes. Tani dua q t fitoj njfar qndrueshmrie, duke e futur n erdhen pran shtpis ton. Mendoj se kjo sht me rndsi, edhe pse ai sht i vogl, (20 muajsh), t filloj t njoh miqt e par dhe t rritet. Dhe t them t drejtn, nuk
Prcaktoni: Sa social sht fmija juaj? Nse pjesn m t madhe t kohs fmija juaj sht : Shum i shoqrueshm A prballet fmija juaj ndaj njerzve t rritur t rinj dhe fmijve, me buzqeshje dhe krah hapur? Fmijt shum t shoqrueshm jan shum t knaqur kur ata rrethohen dhe bashkveprojn me fmij dhe t rritur t tjer. I ngadalshm n shoqrimin me t tjert Fmijt, t cilt plqejn ta marrin shtruar, mund t jen m t ndrojtur dhe t trhequr me t huajt dhe kan nevoj pr koh, q t ngrohen dhe t ndjehen t qet e t sigurt e q t bashkohen me t tjer. Ato mund t jen t lumtur t luajn vetm, ose me nj apo dy fmij apo t rritur t tjer. Krkoni pr: Vende q nxisin lojn n grup, apo programe me grupe t mdha q mund t jen t prshtatshme pr t.
Vende dhe kujdestare q t lejojn fmijt t zgjedhin at q plqejn t takojn, t luajn me t tjer; nj erdhe q ka pak fmij, mund t jet n kt rast nj zgjedhje e mir.
24 - 36 MUAJ
301
duroj t ngrihem q n orn 5 t mngjesit, pr tu br gati pr t shkuar tek shtpia e mamas. Pra Erioni filloi t shkonte n erdhe, por kjo u kthye n ulrima dhe shqelma do mngjes. Un largohem shum e hidhruar dhe e ndiej veten fajtore. M duket sikur bj dika t gabuar! Por kjo zgjati pak, nj jav, sepse mu desh t shkoja nj muaj me shrbim. Burri, s bashku me maman time filluan ta mbanin prsri n shtpi fmijn dhe ai prap u shkput nga erdhja. M von provuam ta ojm prsri
me nj kushrirn e tij, t ciln ai e do shum dhe ngulte kmb se donte t shkonte me t n erdhe, por asgj nuk ndryshoi, ishte vetm nj preteks. Tani nuk di t bj, ta oj prap n erdhe (megjithse ai nuk do as ti afrohet rrugs s saj), apo ta filloj pr s mbari vitin q vjen? Mnyra si fmija arrin ta kaprcej traumn e ndarjes nga nna me hyrjen n erdhe, varet nga temperamenti i tij dhe nga marrdhniet e tij me prindrit, apo njerzit q do m shum. Nse personi q e
Shikoni: A sht fmija juaj tolerant ndaj ndryshimeve dhe sdave? Nse pjesn m t madhe t kohs fmija juaj sht : Mjaft tolerant Kta fmij nuk duket se shqetsohen ndaj ndryshimeve, nse ka ndonj ushqim t ri, kpuc t reja, kujdestare t re. Ata prshtaten dhe prballen mir me zhgnjimin. Ata jan kmbnguls dhe t duruar dhe nuk trhiqen edhe kur prballen me nj detyr t vshtir. Pak tolerant Fmijt pak tolerant jane t ndjeshm ndaj ndryshimeve dhe shpesh mrziten shum kur ndryshohet rutina e tyre. Ata zhgnjehen shpejt dhe humbasin durimin kur prballen me pengesa (si pr shembull nj pjes mozaiku q nuk po e gjejn). Krkoni pr: Vende q kan przierje moshash dhe japin sda e ngacmime mbi moshn dhe zhvillimin e fmijs.
Grupe t s njjts mosh ku lodrat, lojrat dhe aktivitetet jan zgjedhur sipas nivelit t zhvillimit q ka fmija tani.
302
PJESA IV
VITI I TRET
fut n kt realitet t ri, sht i qet dhe jo shum n ankth, fmija pak nga pak do ta pranoj situatn, do t ndjehet i lidhur me persona t rritur, q jan t dashur dhe t sigurt pr t dhe t pranuar nga nna dhe babai, si dhe do t takoj moshatar, me t cilt do t luaj dhe do t shoqrohet. Koha dhe mnyrat e prshtatjes ndryshojn sipas do fmije dhe prballja me jetn n grup fillimisht mund ti duket e fort, sidomos nse m par nuk kishte marrdhnie me fmij t tjer. Kjo sht normale, sepse mnyra e jetess n familje sht e ndryshme nga ajo n erdhe. Prandaj futja duhet t bhet gradualisht, veanrisht me fmij q shfaqin kundrshtime, duke e lejuar nnn t qndroj pr disa koh me fmijn, (ndoshta n nj dhom tjetr) q fmija, kur ta krkoj, ta ket pran pr njfar kohe dhe kshtu t msohet me mjedisin dhe personat. N rastin kur fmija grindet m keq kur e ka nnn aty, sht m mir q nna t largohet. Por frika e shkputjes mund t rishfaqet edhe m von, kur fmija po jeton nj moment t vshtir n shtpi, ose erdhe. Pra mospranimi i erdhes sht nj shqetsim personal i djalit tuaj, q duhet t d-gjohet, jo thjesht nj munges dshire pr t shkuar n erdhe. Ky shqetsim nuk duhet t bhet
nj shqetsim shum i madh pr prindrit, t cilt do t fillojn t hetojn njmij shkaqe t lidhura me kt refuzim t prer. Edhe n kt rast lrini koh kohs, prshtatuni me ritmet e fmijs, mos e quani veten fajtor (veanrisht nna) pr pun q kryeni jasht familjes. Prdorni mjetet q keni (lejen e zakonshme, fundjavn n shtpi etj) q t rrini m shum me fmijn dhe prpiquni e riprpiquni (do moment sht i ndryshm nga ai i mparshmi dhe nga ai q vjen pas). Vajza ime mbush tre vje pr pak muaj. Ka filluar t shkoj n erdhe q n moshn 16 muajshe. Prshtatja e saj ka qen shum e ngadalt dhe e lodhshme, megjithse ishte msuar t qndronte me persona t tjer prve nns (m shpesh gjyshja, dhe ndonjher bebisiter); qante jo vetm kur ndahej, por vazhdonte deri kur shkonim ta merrnim. N pak muaj pushoi dhe qndronte atje pr t fjetur. Por u smur shpesh n kt koh, pra nuk shkonte rregullisht n erdhe, 1- 2 dit, pastaj prap smur, pra nuk vajti pr afro tre muaj. Tani q rifilloi, megjithse ka t njjtat edukatore, klase, shoqe, vajza ime dshprohet, qan gjith kohn dhe duket se nuk i intereson asgj. Un bashk me babain e saj u prpoqm vazhdimisht ti flasim pr t kuptuar
24 - 36 MUAJ
303
kt ndryshim. I treguam se edhe ne, kur ishim t vegjl, shkonim n erdhe. N shtpi duket e qet. Kur i flasim dhe e pyesim prse qau n erdhe, thot vetm q qau dhe kaq, sepse doja mamin. Si prindr duam ta ndihmojm ndoshta pa u dorzuar (q t mos msohet se kur qan fiton at q do, por edhe sepse besojm q qndrimi me fmijt e tjer sht nj eksperienc q e pasuron, m shum se sa t qndroj n shtpi me gjyshen). Prve friks natyrale t braktisjes q shoqron fmijrin, por edhe m tej, vajza juaj sht me t njjtn edukatore, me t njjtt shok, por pa pasur mundsi t ec njsoj me to, sepse ajo sht larguar pr nj periudh kohe t gjat. Kjo krkon prsri nj tjetr periudh prshtatjeje pr fmijn, sepse ndrkoh ka kaluar situata t ndryshme kujdestarie (gjyshja, babai, bebisiteri etj.), momente shqetsuese pr t (smundjet), q gjithnj krkojn edhe pr t rriturin nj ridrejtim t ritmeve dhe t rutins s prditshme, q shpesh jan t vshtira (lodhja, kputja, veimi etj.). Ajo q vajza juaj dshiron dhe e shfaq me t qarn e saj sht nj lloj vijueshmrie (dihet q fmijt
e ksaj moshe kan qejf shpesh ti prsrisin gjrat, t fiksohen n nj tem). Pra ajo do t gjej mnyrat, kohn e qndrueshme dhe personat e qndrueshm, q i lejojn t kaprcej vshtirsit emocionale. N koht e fundit ka jetuar shum situata t ndryshme, q mund ti ken shkaktuar ndjenja pasigurie dhe shqetsimi. Tani, duke qen se ju dshironi t filloni nj pun me orar me t zgjatur, duhet t organizoni me burrin tuaj jo vetm kohn pr pr ta marr fmijn tuaj nga erdhja, por edhe kohn q duhet t kaloni me t n shtpi. Mundohuni q t krijoni nj lloj vazhdimsie, q fmija t njoh ritmet e reja dhe t ndjehet e qet. Por megjithat n kt koh, mosha tre vje sht kye pr disa elemente, si prcaktimi i identitetit t vetvetes, shoqrizimi m i ndrgjegjshm, forcimi i njfar pavarsie. Mos u mrzisni. Lreni q t`ju ndihmoj koha dhe me komunikimin tuaj ta prballoni s bashku me vajzn jetn e prditshme.
KONTROLLI MJEKSOR I FMIJS 3 VJE
jeku pediatr n kshillimore do t: peshoj dhe mas fmijn tuaj, pr tu siguruar se po rritet i
304
PJESA IV
VITI I TRET
shndetshm; kontrolloj vaksinimin, simbas kalendarit t vaksinimit t fmijs; kontrolloj pr probleme q shqetsojn shndetin n kt mosh dhe q ai mund t vrej si, gripi, rrufa, bajamet, q jan t shpeshta, veanrisht pr ato fmij q qndrojn n kolektiva, n erdhe, ose me shum fmij t tjer. Grvishtjet, djegiet, gjithashtu jan t shpeshta n kt mosh, sepse fmijt tre vjear jan shum t gjall; prgjigjet pyetjeve q ju mund t keni pr ta msuar fmijn t arrij kontrollin e jashtqitjes dhe urinimit, disiplinn e fmijs, xhelozin ndaj vllezrve t tjer m t vegjl n shtpi etj.; pyes pr ndryshime n rutinn e jetess s fmijs tuaj (pr shembull nse tani ka shkuar n kopsht); as me fmijn tuaj se far lojrash plqen, far librash shikon dhe cilt jan miqt e tij. Gjithashtu, mjeku duhet t vlersoj edhe aftsit e t dgjuarit dhe t folurit t fmijs tuaj; jap fmijs tuaj urdhra, krkesa t thjeshta pr ti zbatuar, nse fmija zakonisht nuk i zbaton urdhrat tuaja, apo duket se nuk dgjon, tregojani mjekut. jap disa kshilla pr zhvilli-
min, sjelljen dhe temperamentin e fmijs tuaj; kontrolloj shikimin dhe dgjimin e fmijs. Pyetjet q mund t`ju bj mjeku: A ka rregullime me gjumin? Fmijt e ksaj moshe kan nj imagjinat shum t fort, kan frik nga errsira, zhurmat e uditshme, apo t qndrojn vetm. T gjitha kto bjn q ti zr gjumi me vshtirsi. Kur jan n gjum, mund t zgjohen nga ndrra t kqija, makthe, t cilat ende vazhdojn n kt mosh. Fmija 3 vje, flen mesatarisht 10-12 or n dit dhe ende ka nevoj pr gjumin e pasdrekes. far plqen pr t ngrn? Fmija n kt mosh prsri ka nevoj t haj nj ushqim t shumllojshm dhe t shndetshm, sepse kshtu ka energji pr t prballuar ditn e tij t lodhshme e plot aktivitete. A prdor dorn e djatht, apo sht mngjrash? N moshn 3 vje, shum fmij prdorin nj dor m shum se tjetrn. Fmijt, t cilt mund t duket se kan problem t zgjedhin se ciln dor prdorin m shum, pra t djathtn, apo t majtn, mund t ken probleme koordinimi. Mjeku mund ti krkoj fmijs t vizatoj n nj flet dhe vzhgon dorn q prdor fmija.
24 - 36 MUAJ
KSHILLA PR PRINDRIT DHE KUJDESTART..
305
Si sht me fitimin e pastrtis? Tani mjaft fmij kan msuar mir t prdorin uturakun, megjithse ende mund t ken t papritura dhe kshtu mund t ken nevoj t prdorin natn panolinat. Disa fmij nuk jan gati t msojn vetkontrollin e jashtqitjes dhe urinimit deri n moshn 4 vje. A luan fmija juaj mir me fmij t tjer? Fmijt tre vjear ende e kan t vshtir t shkmbejn lodrat me t tjeret. Mjeku do t`ju pyes nse fmija juaj sht br shum agresiv me t tjert; rrahja dhe kafshimi jan mnyrat m t zakonshme t fmijs pr t shprehur zhgnjimin, mrzitjen e tij. Mjeku do t`ju jap kshilla si t veproni me sjelljet agresive t fmijs, q ju shqetsojn dhe si t nxisni qetsimin e tij. Si reagon fmija juaj kur e lini n erdhe, n kopsht, apo me dik tjetr? Megjithse fmija n kt mosh ende plqen t qndroj m shum me ju se me t tjert, tani duhet ta ket m t leht t ndahet nga ju, sesa kur ishte dy vje. Prshtatja ndaj largimit tuaj sht nj shenj q ai/ajo sht pjekur nga ana emocionale dhe sht fmij i sigurt n vetvete.
far lojrash plqen t luaj? Aktivitetet q plqen fmija juaj, i japin mjekut informacion se si po zhvillohet. Fmijt n kt mosh plqejn lojrat e fantazis pr shembull, organizojn nj ftes pr aj e mblsira pr kafsht pellushi, apo kukullat q kan. Ato plqejn gjithashtu leximin e librave, ngjyrosjen e figurave dhe vizatimin
Kini parasysh!!
Duhet t kontaktoni me nj specialist t shndetit, nse n moshn 36 muaj fmija: Nuk ka t folur inteligjent (nuk flet fjal me kuptim), n pjesn m t madhe t kohs Nuk kupton dhe zbaton urdhra dhe krkesa t thjeshta Nuk thot emrin dhe moshn e tij Nuk i plqen t luaj pran fmijve t tjer Nuk prdor fjali me 3-4 fjal. Nuk bn pyetje Nuk qndron vetm pr 3-4 minuta n nj aktivitet, pr shembull duke par nj libr me figura; nuk luan vetm disa minuta rresht nuk hidhet n vend pa u rrzuar nuk ndihmon pr tu veshur.
306
Mosha parashkollore far ndodh n kta 3 vjet?

K
an filluar vitet magjike... E lodhshme pr prindrit, por edhe nj periudh e lumtur. Fmija e jeton at midis realitetit dhe ndrrimeve/fantazis. Imagjinata e fmijs e bn t prditshmen magjike dhe prrallore dhe prindrit jan pjestar t ksaj. Por kjo sht dhe mosha n t ciln fmija fillon t kuptoj dallimin midis prralls dhe realitetit, duke ruajtur nj fantazi t zhvilluar. Vitet e mparshme, aq t bukura por edhe t lodhshme, kan mbaruar. Tani prindrit nuk kan m nj fmij q zvarritet, por nj fmij m t pavarur q lviz, flet e luan dhe q fillon t bhet m i prgjegjshm n lidhje me fmijt e tjer. Kjo sht mosha ideale, kur fmija bhet i zoti dhe mund t prdor aftsit e tij. sht mosha ku ai mson dika t rndsishme: t shoqrohet me t tjert. Pr kt, fmija tre vjear ka nevoj pr kopshtin, grupin social t fmijve dhe lojrat e prbashkta. Shtpia nuk i mjafton m. M shum se do gj, tani ai sht nj fmij kurioz. Kurioziteti pr t zbuluar gjra t reja e ndihmon at t zbuloj botn, sendet, por mbi t gjitha, zbulimet e vrteta i bn n marrdhniet emocionale me t tjert, n zbulimin e interesave t tjera. Gjat tre viteve t ardhshme ai do t rritet n shum kuptime dhe n shum drejtime. Ai mson t lahet dhe t kujdeset vet pr trupin e tij. Fmijt e ksaj moshe, i kontro llojn shum mir lvizjet e duarve dhe t kmbve, ekuilibrin e trupit. Ata tani jan t shkatht dhe t aft t luajn lojra dhe sporte m t organizuara. Fmija do t zhvillohet n marrdhniet emocionale me njerzit, duke krijuar raporte t reja dhe
MOSHA PARASHKOLLORE 4 - 6 VJE
307
m serioze. Kjo sht mosha kur ai zbulon se mund t frenoj dhe kontrolloj urinimin, duke marr prgzimet e prindrve dhe duke rritur vetvlersimin. Do t msoj se nuk sht i vetmi pr prindrit dhe familjen, mund t jet nj fmij tjetr m i vogl q trheq vmendjen dhe dashurin e t tjerve.
Kujdes!
Mund t ndodh q kto zhvillime t shkojn prpara, por edhe mund t psojn arrest, q do t thot frenim ose kthim pas. Kjo ndodh kur fmijt kan br prpjekjen e par drejt nj zbulimi dhe zhvillimi dhe gjat ksaj prpjekjeje nuk jan ndier t sigurt. Nse e humbasin sigurin, ata nuk prpiqen prap, sepse e kuptojn rrezikun. Pr shembull: mund t urinojn prsri nj nat n krevat, dhe kuptojn q vlersimi pr ta mund t humbas. Mund t thon fjal t reja por jo t sakta, hern e dyt emocionohen m shum. Mund t humbin sigurin nga nj fmij, vlla ose motr m e vogl q vjen n familje. Ather fmijt e ksaj moshe bjn shprthime zemrimi ose kalojn nga sjelljet m t pjekura n sjellje t nj moshe m t vogl, si nj bebe. Fmijt e ksaj moshe kan msuar rregullat kryesore t gjuhs nga nna e tyre. Gjithashtu ata kan
pasuruar mjaft fjalorin, e rrisin at do dit dhe provojn fjalt e reja q i dinin q m par, por nuk i kishin shqiptuar. Tani ata kan nj fjalor q t habit. Nga lindja deri n tre vje, fmijt, nprmjet gjuhs me t ciln u ka folur nna dhe nprmjet gjuhs s tyre, kan ndrtuar botn q i rrethon dhe marrdhniet me njerzit. Kan msuar t njohin veten e tyre dhe kan ndrtuar emocionet, dshirat dhe ndenjat. Pas moshs dy-tre vje dhe deri n moshn 5-vjeare, gjuha e fmijve i ndihmon ata ti shprehin kto ndjenja dhe dshira. Kshtu gjuha merr rndsi t dors s par pr t edukuar sjelljen e fmijve. M par fmijt i shprehnin emocionet edhe me an t veprimeve fizike, si prekja, kapja, goditja, prmbysja, hedhja, ose nprmjet t qars, tingujve, shikimeve etj. Por tani, dshirat dhe ndjenjat shprehen nprmjet gjuhs, prve veprimeve fizike. Sa m shum prindrit ti ndihmojn fmijt t shprehen me an t gjuhs dhe lojs, aq m shum fmijt i mbledhin aftsit pr dika shum t rndsishme: t fillojn vetdisiplinimin e veprimeve, aktiviteteve dhe aftsive n mnyr krijuese dhe t prgjegjshme. Marrdhnia juaj me fmijn do t ndryshoj shum gjat ksaj kohe. Emocionalisht, tani ai arrin tju shi-
308
PJESA IV
VITI I TRET
koj si nj person t veant, me nevoja dhe ndjenja, q ai po fillon ti kuptoj. Kur ju jeni i trishtuar, ai mund t shpreh keqardhje ose t prpiqet t zgjidh problemet tuaja. Nse ju nevrikoseni me persona t tjer, ai mund t thot se edhe ai e urren at person. Ai dshiron shum tju knaq n kt mosh dhe e di se duhet t bj disa gjra t caktuara dhe t sillet n nj mnyr t caktuar, pr tia arritur ksaj. N t njjtn koh, ai do edhe t knaq veten e tij, kshtu q shpesh do t prpiqet t bj pazar me ju: Nse un e bj kt pr ty, ti do t bsh kt pr mua?. Ndonjher, kur thjesht doni q ai t sillet si doni ju dhe nuk ju plqen pazari, kjo sjellje e tij mund tju duket irrituese, por sht nj shenj e shndosh pavarsie, q duhet ruajtur dhe respektuar. Ruajtja e pavarsis dhe e personalitetit t fmijs e ndihmon at t ruaj aftsit pr t menduar n mnyr t drejt, si dhe pr t gjykuar vet se sht e drejt. Ky sht nj hap i madh, q e ndihmon fmijn t bhet i aft t sillet sipas kufijve t prcaktuar nga shoqria n mjedisin n t cilin jeton, sipas rregullave t grupit t kopshtit dhe moshatarve t tjer. Fmijt tani kan detyr t ndrmarrin sfida komplekse t msimit t ktyre rregullave. Ata tani jan t aft.
N moshn pes vje e m pas fmijt bhen gati pr t filluar punn m t madhe, t bukur, por edhe t vshtir: aftsimin pr shkolln e vrtet t jets jasht familjes. Ata jan t aft t shkputen nga prindrit dhe t ecin vet. Prindrit dhe familja mbeten gjithmon grupi m i rndsishm, ku fmijt flasin pr interesimin e tyre pr t tjert, vlersimin pr shokt, vlersimin dhe komentet pr fmijt e tjer m t rritur, jasht familjes, n lagje dhe shoqri. Ata jan aktiv pr t ndikuar n jetn e prbashkt shoqrore. Rritja dhe zhvillimi nga 3-6 vje Trupi i fmijs suaj do t vazhdoj t humbas dhjamin e foshnjes dhe t fitoj muskuj gjat ksaj kohe, duke i dhn atij nj paraqitje m t fort dhe m t pjekur. Kmbt dhe kraht e tij do t bhen m t holla dhe pjesa e siprme e trupit m e ngusht dhe n form koni. Tek disa fmij, zgjatja bhet shum m shpejt se shtimi n pesh dhe n muskuj, aq sa ata mund t fillojn t duken t dobt dhe t brisht. Por kjo nuk do t thot q nuk jan t shndetshm, ose q dika nuk po shkon mir: kta fmij mbushen ngadal, ndrkoh q muskujt e tyre zhvillohen. Rritja e fmijs suaj do t ngadalsohet nga 2.3 kg dhe 8.9 cm gjat vitit t tret, n 2 kg dhe 6.4 cm gjat vitit t pest. Masni fmijn
MOSHA PARASHKOLLORE 4 - 6 VJE.....
309
tuaj dy her n vit dhe regjistroni kto matje. Nse pesha e tij rritet shum m shpejt sesa gjatsia, ai mund t jet duke u shndoshur shum, nse gjatsia e tij nuk rritet fare gjat gjasht muajve, ai mund t ket probleme rritjeje. N kt rast isni pr kt me pediatrin tuaj. Edhe fytyra e fmijs tuaj do t ndryshoj gjat ktyre viteve. Nuk sht m ajo topja e rrumbullakt. Gjatsia e kafks s tij do t rritet pak, dhe nofulla e poshtme do t jet m e theksuar. Nofulla e siprme do t zgjerohet pr ti br vend dhmbve. Pra, fytyra e tij do t bhet m e gjer n pjest e saj m t theksuara si mollzat, hunda, balli dhe mjekra. Masni zhvillimin fizik t fmijs tuaj! Mir sht q t shkoni n kshi-
llimoret e Nns dhe Fmijs pr t par zhvillimin fizik t tyre, t paktn nj her n vit. Por ju mund ta bni kt edhe n shtpin tuaj, do gjasht muaj. Bjeni kt nj ngjarje t veant, duke krkuar edhe bashkpunimin e fmijs. Filloni duke caktuar nj vend t veant n shtpi pr matjen. Pr shembull, mund t bni vet nj shirit letre pr kto matje dhe vendoseni n mur ose pas ders. Do t jet knaqsi pr ju dhe fmijn tuaj t shikoni kt shkall dhe t dalloni se sa sht rritur ai. Pr ta matur, mbshteteni n mur, me kmbt zbathur, t vendosura drejt n dysheme. Koka e tij duhet t jet drejt, n mnyr q ai t shikoj prpara vetes. Pastaj prdorni nj vizore apo nj libr, pr t caktuar pikn n maj t koks dhe pr ta shnuar at n mur.
310
311
Pjesa V VITI I KATRT

MOSHA E FJALS
312
1 3 - 4 vje
ham se viti i katrt sht mosha e fjals. Zhvillimi i fmijve n kt mosh sht shum i lidhur me emocionin, gjuhn, marrdhniet me t tjert, zotrimin e urinimit dhe jashtqitjes, imagjinatn dhe fantazin, aftsit e reja pr veprime dhe aktivitete. sht nj mosh kur fmijt smuren shpesh, por pa rrezik. Jan shum t zgjuar, por ende jan egoist dhe kundrshtojn. Ata kundrshtojn urdhrat e t rriturve dhe zemrohen kur prindrit i pengojn. Mund t mbyllen n vetvete, t bhen t heshtur, t vecuar dhe t friksuar. Nse nuk gjejn mbshtetje dhe siguri n familje, i krkojn kto gjra n njerzit e tjer jasht shtpis. Kan besim n veten e tyre dhe mendojn se mund ti bjn t gjitha. sht mosha e daljes npr bot dhe e shkputjes pak nga pak nga prindrit. Marrdhniet jasht shtpis vendosen n dy mnyra, prmes fantazis dhe lojs. E duan grupin, por ende nuk kan durim t marrin e japin me grupin. Plqejn t krijojn nj vend t fsheht dhe emocionet e mdha prpiqen ti zbrazin duke folur dhe duke ndrruar. Marrdhniet emocionale jan shum t forta. Nse nuk krijohen mundsit pr ti shprehur kto marrdhnie n loj dhe duke folur, ather mbyllen n heshtje duke fantazuar ose duke shfaqur smundje t vogla.
ZHVILLIMI LVIZOR
moshn tre vje fmija juaj nuk ka m nevoj t ec, t
vrapoj, apo t krcej me kujdes. Lvizjet e tij tani jan t shkathta, pavarsisht nse ai po lviz prpara, pas, apo posht e lart shka-
3 - 4 VJE
313
llve. Ndrsa ecn ai qndron drejt, shpatullat vendosen pas dhe barku brenda sht i fort nga muskujt e barkut. Ai hedh hapa t rregullt me t njjtn gjatsi, gjersi dhe shpejtsi. Gjithashtu mund t ngas lehtsisht nj biiklet. Megjithat jo gjithka sht e leht. Fmija juaj mund t ket ende nevoj t bj nj prpjekje kur rri n maj t gishtave ose mbi nj kmb, ndrsa ngrihet n kmb nga ulur gali (n bisht), apo kur kap nj top. Fmija juaj trevjear mund t jet aktiv po aq sa ka qen kur ishte dy vjec, por ai do t jet m shum i interesuar n lojra t strukturuara pr moshn e tij. Kshtu, n vend q t vrapoj apo hidhet nga nj aktivitet n nj tjetr, ai mund t ngas biikletn e tij. Ai gjithashtu mund t plqej lojra aktive si ndjekje, gjah ose t luaj me top me fmij t tjer. Fmija juaj mund t duket sikur sht n lvizje t vazhdueshme n shumicn e kohs, sepse ai prdor trupin e tij pr t shprehur mendimet dhe ndjenjat. Fmijt nuk mund ti shprehin t gjitha emocionet e tyre me an t t folurit. Prandaj ata kan nevoj pr lvizjen. Kjo lvizje e trupit gjithashtu e ndihmon fmijn t kuptoj m mir fjalt dhe konceptet e reja pr t. Pr shembull,
nse ju filloni t flisni pr nj aeroplan, ai mund t hap kraht dhe t fluturoj npr dhom. Nse kjo ndonjher mund t jet e mrzitshme pr ju, mos harroni se sht shum i nevojshm pr procesin e tij t msimit dhe argtimin e tij. N kt mosh, vetkontrolli, gjykimi dhe koordinimi i fmijs suaj sht ende n zhvillim e sipr. Mbikqyrja e t rriturve sht e rndsishme pr t parandaluar aksidentet, por sht gabim ta teprosh me kt mbikqyrje. Disa goditje dhe xhunga t vogla do t bhen patjetr dhe ndonjher jan t nevojshme, pr fmijn, q t zbuloj se deri ku mund t shkoj gjat veprimeve fizike. Si nj rregull i prgjithshm, ju zakonisht mund ta lini at vetm, kur luan vet n dhomn e tij. Ai do t luaj n vendin e tij, duke u prpjekur t bj gjra brenda mundsive. Ju duhet t keni m shum kujdes kur ai sht me fmij t tjer, me mjete dhe makineri t rrezikshme, dhe veanrisht kur sht n rrug. Fmijt e tjer mund ta shtyjn at t bj gjra t rrezikshme, ndrsa makinerit, mjetet dhe rruga jane ende shum t rrezikshme pr t. Dhe ai ende nuk mund t parashikoj pasojat e veprimeve, si ndjekja e nj topi n rrugn me makina, apo futja e dors n rrotat e biiklets s tij. Kshtu q ju duhet ende t kujdeseni pr mbrojtjen e tij n kto rrethana.
314
PJESA V
VITI I KATRT - MOSHA E FJALS
Aftsit e lvizjes s fmijs Hidhet dhe rri me nj kmb Ngjit dhe zbret shkallt, pa nevoj pr mbshtetje. Godet topin prpara. Hedh topin me dor. Kap topin q i hidhet n shumicn e rasteve. Lviz para dhe pas, me shkathtsi. Fmija n kt mosh arrin t krcej s prapthi. Ecn mir, duke mbajtur ekuilibrin. Hedh topin n dysheme dhe e kap me t dyja duart. Ecn prpara duke u hedhur me t dyja kmbt. sht n gjendje t ngas biikletn (me tri rrota). Fmija n kt mosh prdor mir lapsin. Ai vizaton mir rrath e katror. Ndrton kulla me 10 ose m shum blloqe. Vizaton dorn e vet duke i rn rrotull me laps mbi nj cop letr. Prek gishtin tregues me secilin gisht t s njjts dor. Hedh sende t vogla (top) dhe e merr at me t njjtn dor. Mund t ngrej secilin gisht t dors lart, duke fshehur t tjert. Ha vet me lug. Aftsit e duarve dhe t gishtave N moshn trevjeare fmija po zhvillon kontrollin e muskujve dhe prqndrimin q i duhet pr
t zotruar lvizjen e sakt t gishtave dhe duarve. Ju mund t vini re se ai tani mund t lviz secilin gisht n veanti apo t gjith bashk, gj q do t thot q n vend q t kap shkumsat n grusht, i mban ato si nj i madh, me gishtin e madh t dors n nj an dhe gishtat e tjera n ann tjetr. Ai tani mund t vizatoj nj katror, t kopjoj nj rreth apo t shkarravis n mnyr t lir. Mban shkumsat si i madh Fmijt n kt mosh nuk e kan shum t zhvilluar njohurin e tyre pr hapsirn, por ata jan m t ndjeshm n marrdhniet me sendet. N moshn tre vje e m pas, nj fmij do ti vendos lodrat e tij me kujdesin m t madh gjat lojs, dhe do t kontrolloj veten sesi i mban mjetet, pr shembull lapsin, pr t kryer detyra t veanta. Kjo rritje e ndjeshmris dhe kontrollit do ta lejoj at tani t jet i aft t bj disa veprime q nuk i bnte m par, si pr shembull: t ndrtoj nj kull me nnt ose m shum kuba, t ushqej veten pa derdhur gj, t hedh ujin nga nj kan n nj got duke prdorur t dyja duart, t heq rrobat dhe mundsisht edhe t mbrthej kopsat e mdha. Ai sht shum i interesuar t zbuloj far mund t bj me mjete si grshr letre, dhe materiale si balt, boj dhe shkumsa. Ai tani ka aftsi t manipuloj kto sende
3 - 4 VJE
315
dhe po fillon t eksperimentoj prdorimin e tyre pr t br gjra t tjera. N fillim ai do t luaj me materiale q prdoren n profesione t cakuara dhe do t formoj nj send, q njihet vetm kur sht i prfunduar. Pr shembull, duke par shkarravinat e tij, ai mund t vendos q ato duken si nj qen. Por shpejt ai do t ndryshoj, dhe do t vendos se do t bj prpara se t filloj t punoj. Ky ndryshim do ta nxis at nprmjet fantazis, imagjinats, t zhvilloj edhe m shum prdorimin dhe lvizjen e duarve. Pr kto veprime fmijt e ksaj moshe shpenzojn shum koh dhe interes. Pr kt sht e rndsishme q prindrit dhe edukatoret ti sigurojn dhe ti sugjerojn t gjitha mjetet e thjeshta, pr t cilat ai ka nevoj. Aktivitetet q mund t ndihmojn n prmirsimin e aftsive t duarve t fmijs suaj prfshijn: Ndrtimin me kuba. Mozaik (gjegjza) t thjesht (katr ose pes pjes t mdha). Drrasa me kunja. Ngjyrosje me shkumsa. Ndrtimin e kshtjellave t rrs. Hedhjen e ujit n en me prmasa t ndryshme. Veshjen dhe zhveshjen e kukullave me rroba me zinxhir, kopsa dhe lidhse.
Ju gjithashtu mund ta nxisni fmijn t prdor duart, duke e msuar t prdor disa mjete pune t rriturve. Atij do ti plqej shum t prdor nj kaavid, nj eki t leht, nj rrahse vezsh apo mjete pr t punuar n kopsht. Ju duhet ta mbikqyrni, kuptohet, por nse ju e lejoni tju ndihmoj ndrsa punoni, do t habiteni se sa pun mund t bj ai vet. Aftsit kryesore t duarve dhe t gishtave n fund t ksaj periudhe Kopjon forma katrore Vizaton nj person me dy ose katr pjes trupi Prdor grshr Vizaton rrath dhe katror Fillon t kopjoj disa grma t mdha (kapitale, pr shembull A, B.)

mija juaj tre vjear do t kaloj shumicn e kohs duke pyetur pr do gj q ndodh prreth tij. Ai ka shum dshir t pyes Pse duhet t...? dhe do ti dgjoj me shum vmendje prgjigjet tuaja, kur ato jan t thjeshta dhe kan t bjn tamam me pyetjen e tij. Mos mendoni se duhet t shpjegoni gjithka; ai ende nuk mund t kuptoj gjra si arsyetimi dhe nuk sht i interesuar. Nse do
316
PJESA V
t provoni t bni kt lloj bisedimi serioz, shpejt do ta shikoni t fiksoj shikimin diku, ose do t merret me gjra m interesante pr t, si nj lodr npr dhom ose nj makin q kalon jasht. M mir ti thoni q t bj dika Sepse sht e mir pr ty ose kshtu nuk do t vritesh, sesa ti jepni nj shpjegim t detajuar. Pyetjet Pse? t fmijs tuaj mund t jen m t vshtira, sepse mund t ket qindra do dit dhe sepse disa nga to nuk kan prgjigje, ose ju nuk e dini. Nse pyetja sht: Pse ndrion dielli? ju mund t prgjigjeni q nuk e dini, ose ta ftoni at ta mendoj edhe nj her pyetjen, duke gjetur nj libr mbi diellin. Kujdesuni q ti merrni kto pyetje seriozisht. Kshtu ju ndihmoni fmijn tuaj t rris njohurit e tij, shuani kuriozitetin e tij dhe e msoni at t mendoj m qart. Kur fmija juaj trevjear prballet me sfida t veanta msimi, ju do t shikoni q ai arsyeton ende n mnyr t njanshme. Ai ende nuk mund t shoh nj shtje nga t dy ant e saj, as mund t zgjidh problemet q krkojn q ai t shikoj m shum se nj faktor n nj moment. Pr shembull, nse ju merrni dy gota t njjta uji dhe hidhni njrn n nj got tjetr t shkurtr dhe tjetrn n nj t gjat por m t holl, ai do t thot q
gota m e gjat ka m shum uj se ajo e shkurtra. Edhe nse ai sheh dy gotat e njjta n fillim dhe ju ndjek duke e hedhur ujin, ai do tju jap t njjtn prgjigje. Sipas mendjes s tij gota m e gjat sht m e madhe dhe prandaj duhet t mbaj m shum. Rreth moshs shtat vje, fmijt do t kuptojn m n fund q duhet ti shikojn t gjitha ant e nj problemi, prpara se t japin nj prgjigje. N moshn tre vje fmijs i rritet sensi i kohs. Ai do t dij rutinn e dits s tij dhe do t prpiqet t kuptoj rutinn e t tjerve. Pr shembull, ai do t pres me padurim tetn q sjell qumshtin do dit. Ai do t kuptoj q disa ngjarje t veanta si festat apo ditlindjet, ndodhin n dit t caktuara, por edhe nse mund tju thot se sa vje sht, ende nuk e kupton dot sa i gjat sht nj vit. Megjithse pr do prind sht normale t prpiqet t mas zhvillimin mendor t fmijs, kini kujdes, mos nnvlersoni apo mbivlersoni zgjuarsin e tij, pa nj testim t rregullt nga specialistt. sht e leht t bindni veten tuaj q nj fmij miqsor, i lumtur, q flet shum sht madhshtor, ndrsa nj m i qet, m i trhequr, q luan vet, nuk sht shum i shklqyer. Kjo mund t jet dhe mund t mos jet e vrtet, por mnyra e vetme pr ta ditur me
3 - 4 VJE
317
siguri sht ti bhet nj testim i rregullt nga specialisti. T gjith pediatrt i njohin mir kto vlersime zhvillimi dhe disa prej tyre i bjn vet kto teste. Shum pediatr t tjer preferojn ti testojn fmijt pran specialistve. Pra, nse ju besoni se fmija juaj sht shum i aft apo ka probleme, pyesni mjekun tuaj pr kt lloj testi. Nse dyshimet tuaja vrtetohen, ju mund ta fusni at n nj program special sipas gjendjes, nevojave dhe aftsive t tij personale.
Aftsit kryesore njohse n fund t ksaj periudhe Emrton saktsisht disa ngjyra. Kupton konceptin e numrimit dhe mund t njoh disa numra. I shikon problemet n mnyr t njanshme. Fillon t ket nj sens kohe m t qart. Ndjek komandat me tre pjes. Kujton pjes t nj historie Kupton konceptin e e njjt/ e ndryshme. Angazhohet n lojra fantazie. Fmija ndrton nj gur/mozaik me pes pjes t ndara. Dallon shprehjet: sipr, posht, para, prapa. Numron sakt gishtat e duarve.

kt mosh fmijt flasin shum, bjn shum pyetje, shprehin komente, zgjasin me detaje pa fund tregime dhe histori pr gjithka shohin. Pr shembull, mund ta dgjoni duke treguar nj prrall ose nj film televiziv, q sapo e ka dgjuar ose par. Do t vini re se pr udi n tregimin e ksaj historie ai shton shum nga vetja, duke shpikur n mnyr krijuese histori t tjera imagjinare. Zhvillimi i aftsive gjuhsore sht nj ndr punt m t mdha t fmijve t ksaj moshe. N disa raste fmijt psojn nj frenim (ndalim) t plot t t folurit. Ka fmij q flasin vetm n shtpi, por asnj fjal n mjediset e jashtme ose n kopsht. Kjo ndodh kur ata jan t stresuar dhe t pasigurt, si pr shembull kur familja ka ndrruar vendbanimin dhe mjedisi i ri nuk sht miqsor. Problemet gjuhsore kur nuk shkarkohen, kthehen n probleme t vrteta psikologjike dhe n ulje t aftsive sociale. Duhet dhn kurajo dhe duhet ushqyer biseda me fmijn, pr ta br t folurin argtues dhe t gzueshm. N moshn trevjeare, fmija juaj duhet t ket nj fjalor aktiv prej afrsisht treqind deri n nj mij
318
PJESA V
fjal. Ai do t jet i aft t flas me fjali prej pes ose gjasht fjalsh dhe t imitoj tonin e fjalve t m t rriturve. Ndonjher ai duket sikur drdllit pa pushim nj gj q ndonjher mund tju shqetsoj, por q sht shum e rndsishme pr msimin e fjalve t reja dhe pr t fituar eksperienc, duke prdorur dhe menduar me kto fjal. Gjuha e lejon at t shpreh mendimet e tij, dhe sa m shum ecn prpara n t folur dhe n kuptimin e fjalve, aq m shum mjete do t ket ai pr t menduar, krijuar dhe pr tju treguar. Shum shpesh, prdorimi i gjuhs sht mnyra m e mir pr t shprehur me fjal humorin e keq, ndrrat e kqija ose ngjarjet e hidhura. Shum prvoja t ksaj moshe, si jan aksidentet, zemrimet, ulrimat, vecimi (t ndenjurit e teprt vetm), ndryshimet e shprehjes, ndryshimet e sjelljes duhen shprehur me fjal. Jo pr gjithka nj fmij sht n gjendje t ndaj fantazin nga realiteti. Fmijt e ksaj moshe kan nevoj tiu thuhet me fjal t thjeshta fantazia e tyre lidhur me vdekjen, smundjen etj. pasi ata e kan t vshtir t kuptojn ndryshimin e situatave. Pr shembull: n mendjen e tyre gjumi, vdekja dhe fluturimi n qiell, ose narkoza e nj t smuri t sapooperuar, jan e njjta gj.
Prpiquni t kini mendjen dhe t shihni se si e prdor gjuhn fmija juaj, pr ta ndihmuar t kuptoj dhe t marr pjes n gjrat q ndodhin prreth tij. Pr shembull, ai mund t prmend sendet m t njohura dhe do t pyes se si quhen, kur nuk mund ti vr emrin dikaje. Ju mund ta ndihmoni t zgjeroj fjalorin, duke i thn dhe fjal t reja, q ai nuk i krkon. Pr shembull, nse ai thot Makin e madhe, ju mund ti prgjigjeni Po, ajo sht nj makin e madhe gri. Shiko se sa shklqen siprfaqja!. Nse ai po ju ndihmon t zgjidhni lule, prshkruani seciln lule q ai zgjedh: Ajo sht nj margarit e bardh dhe e verdh shum e bukur dhe kjo sht nj barbaroz e kuqe. Ju gjithashtu mund ta ndihmoni t prdor fjalt, pr t prshkruar gjrat dhe idet q ai smund ti shikoj. Kur ai ju prshkruan gogolin q ka par n ndrr, mund ta pyesni nse isht i nevrikosur apo miqsor. Pyeteni at pr ngjyrn e gogolit, ku jeton ai dhe a ka shok. Kjo jo vetm q do ta ndihmoj fmijn t shpreh mendimet e tij, por do ta ndihmoj gjithashtu t kaloj frikn e tij nga kto imagjinime (prfytyrime) t uditshme dhe t frikshme. Fmija juaj sht ende duke msuar t shqiptoj fjal si un, mua, e imja dhe ti. Megjithse kto fjal duken shum t thjeshta, ato jan ide t vshtira, sepse tregojn
3 - 4 VJE
319
se ku mbaron trupi i tij, prona apo autoriteti i tij dhe ku fillojn ato t nj tjetri. Pr m tepr, fjalt ndryshojn n varsi t personit pr t cilin po flet. Shpesh ai mund t prdor emrin e tij n vend t un apo mua. Ose kur flet pr ju, ai mund t thot Ma/Ba n vend t ti. Nse prpiqeni ta korrigjoni, (pr shembull thuaj kshtu: do t m plqente nj biskot), ju vetm do ta ngatrroni at m shum, sepse ai do t mendoj se ju po flisni pr veten tuaj. Megjithat, kur flisni vet, prdorini sakt kto fjal. Kshtu pr shembull, thoni: Mua do t m plqente q ti t vije n vend q t thoni Mamit do ti plqente q ti t vije. Kjo jo vetm do ta ndihmoj fmijn q t msoj prdorimin e sakt t ktyre fjalve, por gjithashtu do ta ndihmoj t kuptoj se ju jeni nj person m vete, prve rolit tuaj si mami. N kt mosh, e folura e fmijs tuaj duhet t jet e qart, aq sa t tjert t kuptojn shumicn e atyre q thot. Megjithat, ai mund t shqiptoj keq pothuajse gjysmn e fjalve q thot. Fmijt n kt mosh shqiptojn vazhdimisht gabim fjal t caktuara, si pr shembull: pishku n vend t peshku, apo abanije n vend t batanije. Shpesh problemet gjuhsore lidhen me stresin ose aftsin e fmijs pr t zotruar jashtqitjen.
Ata nuk duhen qortuar dhe duhen ndihmuar n bisedat me t rriturit, pr t kaprcyer vshtirsit. Belbzimi Jo t gjith fmijt kan siguri n t folur. Kjo ndodh pasi fmija gjendet n situata ku i ulet besimi se ai sht pronar i gjuhs dhe i aft t shpreh lirisht do gj. Besimi n aftsin pr t folur sht shum i rndsishm pr zhvillimin psikik, shpirtror dhe social pr fmijn. Gjuha e liruar sht nj energji e re dhe shprthimi i saj sht njkohsisht shprthim i zhvillimit harmonik t rritjes s fmijs. Shum prindr e prjetojn me shum ankth belbzimin e fmijve t tyre, edhe pse nuk kan arsye t jen t shqetsuar. Rreth moshs dy-tre vje, sht e zakonshme q fmijt t ngecin kur thon fjal t caktuara. Ndodh q fjalit t prmbajn fjal jo t plota. Fmijt vet, zakonisht nuk e ndiejn se po flasin n mnyr jo t sakt dhe e kalojn kt gj pa ndonj ndihm t veant. Nse prindrit nuk i ndihmojn dhe kjo dukuri vazhdon pr nj koh t gjat (m shum se dy tre muaj), shfaqet belbzimi si nj shenj e pengess n komunikim, gj q e streson fmijn. N kt rrethan, fmijt fillojn t belbzojn sepse kan humbur sigurin e komunikimit. Ky sht belbzim i menjhershm
320
PJESA V
i moshs, i cili tejkalohet. Mesatarisht n do njzet fmij t moshs parashkollore, njri belbzon n nj periudh t caktuar, dhe kjo ndodh m shum tek djemt. Disa fmij mund t ken probleme t msojn ritmin e duhur t t folurs, por shumica nuk kan probleme mjeksore apo zhvillimi. Belbzimi mund t shtohet kur nj fmij sht n ankth, i lodhur, i smur ose kur sht i emocionuar dhe prpiqet t flas shpejt. Disa fmij belbzojn kur msojn shum fjal t reja njkohsisht. N raste t tjera mendimet e fmijs ecin m shpejt se e folura dhe ai humbet llin e asaj q po thot. Prsritja e nj toni t caktuar apo t nj fjale, e ndihmon at t ri-lloj. far duhet br Sa m shum i irrituar t bhet nj fmij pr belbzimin e tij, aq m shum probleme do t ket. Dgjoni kur ai flet, por mos e korrigjoni. Disa fmij kan vshtirsi n shqiptimin e bashktinglloreve ose n shqiptimin e plot t fjalve dhe i flasin ato prgjysm. sht shum e vlefshme q kta fmij t ken mundsi t flasin pr nj koh t gjat me njerz t rritur dhe t besueshm pr fmijn, duke i dhn atij mundsi t marr pjes n bised.
N t njjtn koh ju mund t jepni shembullin e mir duke folur qetsisht, sakt dhe me nj fjalor t thjesht kur i drejtoheni fmijs tuaj. Nse fmija juaj belbzon, ndihmojeni duke folur m ngadal se zakonisht. Ju duhet t caktoni nj orar t qet do dit, pr t luajtur dhe folur qetsisht me t. Ju mund ta rrisni vlersimin e tij pr veten, duke e lavdruar pr t gjitha gjrat q bn mir dhe duke mos i dhn rndsi vshtirsive t tij n t folur. Nse bni kshtu, fmijt q kan nj belbzim t vrtet mund ti kaprcejn kto probleme para fillimit t shkolls. Kur belbzimi i fmijs sht i rnd, nj trajtim mjeksor (terapi t foluri) mund t ndihmoj pr t ndrequr kt problem. Nse fmija juaj prsrit shpesh tinguj apo pjes t fjalve, sht gjysm i ndrgjegjshm dhe tregon shenja t dallueshme tensioni (tik nervoz n fytyr ose ngrdheshje), njoftoni pediatrin. Mund t ndodh q fmija t ket vshtirsi psikologjike pr shkak t rrethanave ku rritet, ose probleme t ndrtimit t aparatit gjuhsor. Gjithashtu njoftoni pediatrin nse ka pasur ndonj histori t ngjashme belbzimi n familje. Ai mund tju rekomandoj nj specialist.
3 - 4 VJE
321
Aftsit kryesore t t folurit n fund t ksaj periudhe: Prdor formn un n t folur. Prdor shumsin e fjalve. Fmija bisedon n mnyr spontane, t qart dhe kuptueshme. Krijon prralla e personazhe. Prdor n fjalit e tij s paku dy premra pronor (imja, jotja). Fmija bn pyetje, shpreh komente, tregon me hollsi at q ka par, br apo imagjinuar Kupton konceptet e e njjt edhe e ndryshme. Ka kuptuar disa nga rregullat baz t gjuhs. Flet me fjali pes ose gjasht- fjalshe. Flet qart mjaftueshm, aq sa mund ta kuptoj edhe nj i huaj. Tregon histori.
far nuk duhet br: Mos bini n sy para fmijs, sa m shum t jet e mundur. Nse ju nuk i jepni rndsi, as fmija juaj nuk do ti jap rndsi dhe do ta kaloj shpejt kt penges. Nse fmija juaj nuk shqipton mir nj fjal, korrigjojeni, por gjithmon mbl. Ashprsia e shqetson fmijn dhe shton belbzimin. Mos e shtrngoni asnjher me zor t shfaq prball t tjerve prparimet e tij: fmija vihet n siklet kur duhet t recitoj nj vjersh ose ti tregoj t ftuarve si i thot mir disa fjal, gj q me t vrtet mund ta shtoj belbzimin. N do rast, mos qeshni kurr me t, mos e tallni nse i shqipton fjalt n mnyr qesharake: do t ndihej keq dhe i friksuar prpara se t mund t fliste.
ZHVILLIMI SOCIAL
ani fmija juaj do t jet shum m pak egoist sesa ishte nj vit m par. Ai gjithashtu do t jet m pak i varur nga ju, nj shenj q sensi i tij i identitetit sht m i fort dhe m i sigurt (pra fillon ta shoh m shum veten si njeri m vete). Ai tani do t jap e do t marr, do t ndrveproj me fmijt e tjer, n vend q thjesht t luaj me ta. Kshtu, ai do t kuptoj se jo do njeri mendon njsoj si ai, dhe q secili nga shokt e tij t lojs ka shum cilsi t vecanta, disa trheqse dhe disa jo. Ju gjithashtu do ta shikoni t trhiqet nga disa fmij dhe t filloj t zhvilloj miqsin me ta. Kur ti krijoj kto miqsi, do t kuptoj q edhe ai ka cilsi t veanta q e bjn at t plqyeshm, nj zbulim q do ta rris shum vetvlersimin e tij.
322
PJESA V
Ka ende lajme t tjera t mira pr zhvillimin e fmijs tuaj n kt mosh: kur fillon t kuptoj ndjenjat dhe veprimet e t tjerve, ai nuk do t jet m n gar me t tjert dhe do t msoj t bashkpunoj, kur luan me miqt e tij. N grupe t vogla ai do t arrij t dalloj dhe t pres radhn dhe t ndaj lodrat me t tjert, edhe pse jo gjithmon. N vend q t rrmbej, rnkoj apo ulras pr dika, n shumicn e rasteve do ta krkoj me mirsjellje. Si rezultat, ju do t shikoni q ai ka nj sjellje m pak agresive dhe luan n mnyr m t qet. Shpesh, fmijt tre vjear jan t aft t gjejn vet zgjidhjet e diskutimeve, duke luajtur me radh apo duke br pazar pr lodrat. Gjithsesi, veanrisht n fillim t vitit t katrt, ju duhet ta nxisni kt bashkpunim. Pr shembull, ju mund ti thoni q ai t prdor fjalt pr t zgjidhur nj problem, n vend q t prdor veprimet e dhunshme (t godas). Gjithashtu, kujtojeni q kur dy fmij po luajn me nj lodr, secili ka radhn e vet. Sugjeroni nj zgjidhje t thjesht kur ai dhe nj fmij tjetr duan t njjtn lodr, pr shembull t vizatojn n fillim, apo duke gjetur nj lodr apo aktivitet tjetr. Kjo nuk funksionon gjithmon, por ia vlen ta provosh. Gjithashtu, ndihmojeni me fjalt e duhura q t prshkruaj ndjenjat
dhe dshirat e tij, n mnyr q t mos ndihet i irrituar. Mbi t gjitha, bhuni shembull pr fmijn. Nse ju vet merrni zjarr shpejt, mos e tregoni kt n sy t tij. Ai do t filloj t bj tamam si ju kur t jet i inatosur. Pavarsisht se far bni, gjithsesi do t ket momente kur zemrimi i fmijs do t coj n goditje dhe gjeste. Kur kjo t ndodh, prmbajeni q t mos vras t tjert, dhe nse nuk qetsohet shpejt, largojeni nga fmijt e tjer. Flisni me t pr ndjenjat e tij dhe prpiquni t kuptoni pse sht kaq i mrzitur. Bjini t ditur q i kuptoni dhe i pranoni ndjenjat e tij, por bjini t qart q t sulmosh fizikisht nj fmij tjetr nuk sht nj mnyr e mir pr t shprehur kto ndjenja. Ndihmojeni t shoh situatn me syt e nj fmije tjetr duke i kujtuar nj rast kur dikush e ka goditur apo i ka brtitur, dhe pastaj sugjeroni mnyra t tjera pr t zgjidhur grindjet. N fund, pasi ta kuptoj se ku po gabon por jo m par krkojini q ti krkoj falje fmijs tjetr. Gjithsesi, nj M fal e thjesht mbase nuk mund ta ndihmoj fmijn tuaj t korrigjoj sjelljen e tij; ai duhet t dij se pse po krkon falje. Ai mund t mos e kuptoj menjher, por n moshn katrvjeare kto shpjegime do t fillojn t ken kuptim pr t.
3 - 4 VJE
323
N fakt, pr nj fmij trevjecar, kto grindje jan t pakta. Ata kalojn shum koh duke luajtur dhe n aktivitete fantazie, q jan m shum bashkpunuese se loja e prqndruar mbi nj lodr. Si mund ta keni par, fmija juaj dhe shokt e tij knaqen duke caktuar role t ndryshme pr njri tjetrin dhe pastaj t futen n nj loj imagjinare duke prdorur sende imagjinare apo ato q kan n shtpi (pr shembull luajn teatr, dyqanesh, shtpirash etj). Kjo lloj loje i ndihmon ata t zhvillojn aftsi t rndsishme sociale si radha, vmendja, komunikimi (nprmjet veprimeve dhe shprehjeve dhe fjalve) dhe prgjigja ndaj veprimeve t t tjerve. Ka ende nj prfitim tjetr: duke qen se loja imagjinare i lejon fmijt t futen n rolin q ata duan si Pokemon, Teletabis, Supermeni, gjithashtu i ndihmon ata t eksplorojn ide sociale komplekse si fuqia, pasuria, mshira, egrsia dhe seksualiteti. Rolet gjinore (shih dhe vitin e tret) Duke par luajtjen e roleve q bhet gjat lojrave imagjinare, ju gjithashtu do t shihni q ai po fillon t marr role q i sheh prdit. Kshtu, duke luajtur shtpirash djemt do t luajn rolin e babait dhe vajzat at t nns, duke shprehur kshtu at q kan par
n familjen e tyre dhe n botn rreth tyre. N kt mosh, djali juaj mund t imitoj babain, vllezrit m t mdhenj ose djemt e tjer n lagje, kurse vajza juaj do t imitoj t mn, motrat m t mdha dhe vajza t tjera. Studimet tregojn q shum pak nga ndryshimet e zhvillimit dhe t sjelljes q dallojn djemt nga vajzat jan t lindura. Pr shembull, shum djem t moshs parashkollore jan t prirur t jen m shum agresiv, ndrsa vajzat jan m shum t prirura n prdorimin e t folurit. Por edhe kto jan m shum t ndikuara nga familja dhe kultura. Edhe nse prpiqeni t prdorni nj sistem jo tradicional t drejtimit t shtpis, fmija gjithsesi do t gjej modelet e roleve mashkull dhe femr n televizor, revista ose n familjet e shokve dhe fqinjve. Vajza juaj pr shembull, mund t nxitet t luaj me kukulla nga reklamat, dhuratat nga t afrmit dhe komentet aprovuese t t rriturve dhe fmijve t tjer. Ndrsa djemt zakonisht nuk i afrohen kukullave (megjithse shumica e tyre i plqen), duke luajtur lojra dhe sporte m t forta. Nj vajz t cils i plqen t luaj n mnyr t zhurmshme, quhet si djal, por nj djal q luan ashtu quhet i fort dhe i sigurt. Fmijt i kuptojn aprovimet dhe mos-
324
PJESA V
aprovimet n kt fush dhe sillen n mnyr t prshtatshme. Pr kt arsye, kur ata shkojn n kopsht, identiteti i tyre gjinor sht saktsuar tashm. Fmijt n kt mosh, shpesh e kan kt proces identifikimi n ekstrem. Vajzat do t insistojn t veshin fustane, t lyejn thonjt dhe t bjn tualet kur shkojn n kopsht apo tek lodrat. Djemt duan t krekosen, t jen t sigurt dhe t mbajn revole lodr kudo q t shkojn. Kjo sjellje prforcon sensin e tyre t t qenit djal apo vajz. Me zhvillimin e identitetit t fmijs suaj gjat ktyre viteve, ai sht i prirur t eksperimentoj zakonet dhe sjelljet e t dyja gjinive. Seksualiteti Fmija juaj gjithashtu mund t imitoj disa tipe sjelljesh, q t rriturit i konsiderojn si seksuale, pr shembull flirtimi. Nse ai sht shum dramatik dhe ekspresiv, ju mund t trembeni nga kto pamje dhe lvizje, por kto jan n mendjen tuaj dhe jo t atij. N kt mosh ai nuk ka qllime seksuale. Gjithsesi, nse imitimi i tij i sjelljes seksuale sht shum shprehs, ose tregon q ai personalisht mund t jet ekspozuar n akte seksuale, ju duhet ta diskutoni kt me pediatrin tuaj, sepse mund t jet shenj abuzimi seksual.
Aftsit kryesore sociale n fund t ksaj periudhe Interesohet n eksperienca t reja. Bashkpunon me fmij t tjer. Luan rolin e mamit ose t babit. Rritet shpikja n lojrat e fantazis. Vishet dhe zhvishet. Gjen zgjidhje pr koniktet. sht m i pavarur.
ZHVILLIMI EMOCIONAL
antazia e fmijs suaj tre vjear do ta ndihmoj at t provoj dhe prdor mjete dhe situata n nj fush t gjer emocionesh, nga dashuria dhe varsia tek inati, protesta dhe loja. Ai jo vetm q do t marr identitete t ndryshme, por gjithashtu do ti caktoj cilsi jete dhe emocione sendeve pa jet, si pemve, nj ore, nj kamioni apo hns. Pyeteni p.sh. pse del hna natn dhe ai mund t prgjigjet Pr t m prshndetur mua. Me kalimin e kohs, prisni q fmija juaj tju prezantoj me ndonj nga miqt e tij imagjinar. Disa fmij kan nj shok imagjinar pr nj periudh gjasht mujore; disa i ndryshojn kta miq imagjinar do dit, ndrsa t tjer nuk
3 - 4 VJE
325
kan kurr ose preferojn kafsht imagjinare. Mos mendoni se kta miq fantazma tregojn se fmija sht i vetmuar apo i mrzitur; nprmjet tyre ai arrin t provoj aktivitete t ndryshme, biseda, sjellje dhe emocione. Ju gjithashtu do t vini re se gjat dits, fmija juaj mund t lviz lirisht midis fantazis dhe realitetit. Ndonjher mund t jet kaq i prfshir n situatn e tij imagjinare, sa nuk mund tju thot ku mbaron ajo dhe ku fillon realiteti. Nj nat ai mund t vij n tavolin i bindur se sht nj Princ; nj dit tjetr mund t vij tek ju duke qar, pasi ka dgjuar nj histori fantazmash q beson se sht e vrtet. sht e rndsishme ta qetsoni fmijn tuaj kur ai sht i friksuar apo i mrzitur n nj rast t till, pra jini t kujdesshm t mos e prqeshni at pr kt gj. Ky sht nj stad normal dhe i nevojshm n zhvillimin emocional, prandaj nuk duhet marr me t tallur. Mbi t gjitha, kurr mos bni shaka me t duke i thn: do t t mbyll n dollap, po nuk e hngre darkn ose q do t t l vetm, po nuk nxitove. Ai ju beson dhe do t ndihet i tmerruar gjat gjith dits ose m gjat! Her pas here, prpiquni t bashkoheni me fmijn n lojrat e tij t
fantazis. N kt mnyr ju mund ta ndihmoni at t gjej mnyra t reja pr t shprehur emocionet e tij dhe madje edhe t zgjidh ndonj problem. Pr shembull, ju mund t sugjeroni q ai ta oj kukulln e tij n kopsht, pr t par se si ai vet ndihet n kopsht. Gjithsesi, mos krkoni me zor q t merrni pjes n kt lojra. Nj pjes e knaqsis s s tij sht aftsia pr t kontrolluar kto imagjinata, kshu q nse keni hedhur nj ide imagjinare, lreni at t vazhdoj. Nse ai ju krkon t merrni pjes me nj rol, mos bini shum n sy. Lreni fmijn t jet drejtuesi juaj. N jetn e vrtet, tregojini fmijs q jeni krenar pr pavarsin dhe krijimtarin e tij. Flisni me t, dgjoni far ju thot dhe tregojini q mendimi i tij ka rndsi. Jepini atij mundsi t zgjedh sa m shpesh - ushqimet q ha, rrobat q vesh, lojrat q luani s bashku. Kjo e bn at ti duket vetja i rndsishm dhe e ndihmon t msoj t marr vendime. Por gjithsesi, kto zgjedhje duhet t jen t thjeshta. Pr shembull, kur hani drek, mund ti lejoni fmijs tuaj t shpreh dshirn e tij pr ushqimin, pr ti treguar se ai ka t drejt t zgjedh. Prndryshe ai mund t hutohet dhe nuk arrin t vendos (n nj dyqan q shet akullore me njzet shije, ai mund ta ket shum t vshtir, nse nuk e ndihmoni,
326
PJESA V
pr shembull duke i thn: do t marrsh akullore me luleshtrydhe apo me kakao?). Cila sht rruga m e mir? Prve ktyre q tham, nj nga rrugt m t mira pr t edukuar pavarsin e
tij sht q t mbahet nj kontroll i drejt n t gjitha pjest e jets s tij, dhe n t njjtn koh ti jepet liri. Jepini t kuptoj q jeni ende ju n fuqi dhe q nuk prisni q ai t marr vendime t mdha. Kur nj shoku i tij e nxit t ngjitet n nj
Aftsit kryesore emocionale n fund t ksaj periudhe Imagjinon q shum imazhe jo t njohura pr t, mund t jen prbindsha. E shikon veten si nj person i tr, duke prfshir trupin, mendjen dhe ndjenjat. Shpesh nuk dallon fantazin nga realiteti. Arrin t laj mir, n mnyr t pavarur, duart dhe fytyrn. Flet lirshm me t huajt. Vishet dhe zhvishet vet, pa ndihmn e prindrve. I zgjedh vet shokt e tij. N kt mosh fmija luan n grup, zbavitet duke luajtur me shokt. Fmijt e ksaj moshe plqejn t luajn me rr dhe uj, me makina garash, me kukulla. Plqejn t krijojn nj vend imagjinar, pr shembull shtpia e kukulls, pista e gars pr t zhvilluar lojrat e tyre. Bni kujdes, mos e qortoni fmijn vazhdimisht se i bri rrobat pis, mos i thoni: Un mezi ti lava!. Fmijt gjat lojs duhet t ndihen t lirshm pr t luajtur me dhe, balt, rr dhe uj. Mund t rrij pa pranin e nns, nse mjedisi sht dashamirs dhe me fmij t tjer. Fmija nis t shikoj ndrra t frikshme, t cilat arrin edhe ti tregoj. Nse e dgjon me vmendje, ndrrat e tij tregojn pr shqetsimet q ka gjat dits n marrdhniet me prindrit dhe familjen. Ndonjher qetsimi i tij sht i vshtir dhe bhet agresiv. Por prindi duhet t ket pak durim, pasi fmija (me gjith kundrshtimin), n t vrtet krkon ngushllimin dhe pranin e prindit. Krijon lidhje emocionale me t rritur dhe fmij jasht rrethit familjar. Fmija n kt mosh mson lehtsisht gjra t reja. Ka aftsin t dgjoj, kndoj dhe lviz me ritmin e nj melodie t thjesht. Shpesh sjellja e fmijs n kt mosh imiton t rriturit. Nse prindrit jan t dhunshm me t, ai luan n mnyr t dhunshme me lodrat, rreh kukullat dhe moshatart: Po bj si mami , Po bj si babi...
3 - 4 VJE
327
pem dhe ai ka frik, ju do ta qetsoni nse do ti thoni jo, kshtu q ai nuk duhet t pranoj para shokut q ka frik. Kur ai t filloj t mposht frikrat e tij dhe t bhet m i prgjegjshm n marrjen e vendimeve, ju natyrisht do ti jepni m shum kontroll. Ndrkoh, sht e rndsishme q ai t ndihet i sigurt. Loja sht mosha kur fmijt m shum se kurr kan nevoj pr lojn, shokt dhe grupin e kopshtit. Tre vjeart plqejn t luajn ve e ve, por afr, me rr, sende, uj, biiklet (por jo n mnyr t organizuar). Pr nj koh t shkurtr mund t punojn bashk pr t br nj kshtjell apo nj gar makinash. Ndrtojn shtpin e tyre t kukullave, msojn lojra t reja, plqejn muzikn dhe vallen, nprmjet t cils zhvillohen fizikisht. Nj trevjear q krcen, mson njkohsisht harmonin e lvizjes dhe t ekuilibrit midis kmbve, duarve, trupit e koks. Duke msuar biikletn, zhvillimi fizik ndikon drejtprdrejt n zhvi-
llimin e personalitetit, pasi ndiejn se jan zotr t lvizjes dhe fuqis me duart dhe kmbt e tyre. Njkohsisht, msohen t njohin rreziqet e vogla, t pranojn dhe t prballojn goditjen dhe t msojn reflekset mbrojtse. Lojrat e ujit iu heqin stresin psikologjik dhe i zhdrvjelltsojn. Nse ju e ndaloni duke i thn pusho!, mos lviz!, do ta pengoni n eksperimentimin e trupit, emocionit dhe aftsis s tij. Vizatimi Pr trevjeart vizatimi sht argtim i madh. Fmijt dshirojn ti prekin gjitha sendet me gishta, pr t ndier format. T zbulosh do dit nga nj send, sht emocion shum i madh dhe fmijt pastaj duan ti vizatojn kto emocione. Vizatimet e tyre jan shkarravina, por shum t rndsishme. Me do vizatim ata na flasin. Me tre vija t shtrembra ai na ka treguar: shtpia ime... imagjinare. T rriturit duhet t ndalen, ta shohin dhe ta dgjojn kt tregim. Me shtpin e vizatuar si shkarravin, ai po na flet pr veten e tij. Dgjojeni!
328
PJESA V

FMIJA N TAVOLINN E NGRNIES
vetm me edukimin e ngrnies, dhe jo me sasin q ha. Nj fmij pa oreks do t haj shum mir, nse nuk i krkohet kjo me dhun, nuk i brtitet dhe ftohet t marr pjes n brjen e pazarit, n prgatitjen e ushqimit, n larjen e perimeve dhe frutave dhe shtrimin e tavolins. Nse merr pjes me qetsi n t gjitha kto, nuk sht m problem se nuk ulet t haj. Po t zbatohet ky ritm me knaqsi, do t vini re se po ky fmij s shpejti do t haj me oreks. Fmijt q rrin gjat n tavolin dhe mbajn ushqimin n goj, nuk duhen ushqyer me do kusht. Nse nuk ka mbaruar s ngrni, ather krkojini t ngrej nga tavolina pjatn e tij dhe i thoni: Tani ne do t ohemi. Q para moshs tre vje e m pas, fmijt duhen msuar t han vet dhe duhen lejuar t bhen pis. Nj fmij mund ta fus nj lug n goj dhe nj ta hedh n kok, ose n vesh. Ai ushqehet vet, ushqen edhe kukulln. Nna duhet t ket durim, po ti prishet pastrtia. Kurr nuk i duhet brtitur: far bn, un sapo e lava!
sht mir q shum hert fmijs ti caktohet vendi n tryez, q t haj me t rriturit. Gjat ngrnies, nna nuk duhet t kujdeset dhe ti rrij gati pr do gj. Prej moshs 2-3 vje, nj fmij duhet t lahet vet, t vishet vet dhe t ushqehet krejt i pavarur. Ai duhet t msoj se, nse dshiron t ket vendin e tij n tryez me t rriturit, duhet t arrij t zbatoj rregullat e tavolins: duhet t msohet t mbush vet gotn, t pres me thik, t vr pjatat dhe ti ndrroj ato. Tavolina sht nj vend harmonie dhe bisedimi, ku t gjith bien dakord dhe secili bn pjesn e tij. T hash me t rriturit n tavolin sht nj vlersim. Nse fmija nuk arrin t zbatoj rregullat e tavolins, duhet ngushlluar pr trishtimin (se do t haj m vete, para t tjerve, sepse sht i vogl). M pas nuk duhet ndaluar t vij n tavolin, por ama nuk duhet t shqetsoj t tjert. Shqetsimi i prindrve, kur fmija nuk sht i smur, duhet t lidhet
3 - 4 VJE
KSHILL A PR PRINDRIT DHE KUJDESTART
329
.Kjo pr fmijn do t thot nse ti rron sipas dshirs tnde, un duhet t punoj dhe t vuaj. Nnat duhet t ken kujdes, sepse u brtasin vajzave edhe m shum se sa djemve, sepse iu ngjajn m shum me veten. Mos e kini mendjen t dukeni pastr, tani sht koha pr t rritur fmijn, jo pr tu dukur.
ajn (t pastresuar nga konkurimi), kngt dhe vjershat, prrallat dhe prkdhelit u pasurojn t folurn dhe fjalorin. Kur fmija t ket mbrritur 3 vje, prindrit duhet ti ken treguar atij emrat e t gjitha pjesve t trupit sipas fjalorit, gj q prindrit e bjn gjysma-gjysma. Ndodh q fmij 5-vjear nuk njohin emrin e veant t gishtit dhe t thoit, ngatrrojn qepalln me qerpikun, syt me vetulln, gojn me buzt, ngjyrn e syve dhe t flokve, emrin e organit seksual t tyre. Prfytyroni nj fmij mashkull, t cilit i sht thn se penisi (organi i tij seksual) e ka emrin zogu, apo nj vajze q i sht thn se vagina (organi i saj seksual) e ka emrin lulja. Pastaj vijn zogjt n pem dhe n dritare dhe lulet n vazo dhe n lulishte. far telashi! Pasi fmija ka arritur t flas, t zotroj trupin, t luaj pr knaqsi, pa u br me faj pr sjelljet e tij, ai do q ti ngjaj sjelljeve t t rriturve. Vjen momenti kur fmija fillon t interesohet pr jashtqitjet e t rriturve. Ather i shpjegohet gjithka. Por sht shum e rndsishme t mos detyrohet edhe ai ta bj. Fmija ka knaqsin ta zotroj sjelljen e tij pr jashtqitjen, thjesht sepse do edhe ai t jet i madh. Ndihet krenar kur ia arrin dhe ngushllohet nse
EDUKIMI I PASTRTIS
Gjithmon duhet krkuar pastrti n jashtqitje vetm te fmijt q kan arritur t ecin lirisht, t vrapojn e t kacavirren. Gjithashtu, vetm pasi fmija t ket msuar veprimet agresive: t gjuaj topin fort, t prpunoj sende me duar t shkathta, t jet pronar i lvizjeve hip dhe zbrit pr t paktn pes shkall, t bj sforcime, t luaj me trupin e tij, t msoj t prdor thikn dhe grshrn, t ngrej pesha t rnda. Para periudhs s kopshtit, n mjedisin e t cilit fmijt q nuk tregojn nevojat mund t ndihen keq, duhet t vendosen n miqsira shoqrie me tre-katr fmij t tjer moshatar. N kt shoqri fmijt jan t gzuar, me besim dhe t dashur nga prindrit, edhe kur jan t ndotur. Inteligjenca e tyre spontane n loj i bn t hyjn n gar me fmijt e tjer m t shkatht se ata. Duke qen t lir ta bjn kt gar ndrkoh q lu-
330
PJESA V
dshton; lumturohet kur hiqet panolina. Zakonisht femrat e arrijn kt m shpejt se meshkujt. sht e rndsishme ti shpjegohet me fjal fmijve, se urina dhe nevoja jan t ndryshme. Gjithashtu fmijve meshkuj duhet ti krkohet ta bjn jashtqitjen ulur, por urinimin n kmb. Deri n moshn dy tre vje, fmijt nuk din t bjn dy gjra njkohsisht. Nse gjat jashtqitjes vrejn nj lodr q u intereson, e ln punn e par, merren me t dytn. Nuk duhen qortuar kurr. Ndodh me fmijt q jan edukuar shpejt pr jashtqitjet, gabimisht, n llim t kopshtit ose n klasn e par tu shptoj pa dashur n klas. Kjo ndodh sepse llimisht sht edukuar pr ti br qejn prindrve. Fmija turprohet shum, nse e tallin n kt rast. Kjo mund t rregullohet, duke e qetsuar dhe duke i shpjeguar. E njjta gj ndodh edhe nqoftse llon t urinoj natn. Nuk ka asnj nevoj pr tu mjekuar. Edukimi pr nevojat personale N moshn trevjeare fmijt i kan msuar plotsisht rregullat e tualetit, megjithse m par fmija juaj mund t ket prdorur nj uturak n vend t banjs. Por tani, duke u prgatitur pr kopsht, ai duhet t msohet t prdor banjn
n shtpi dhe jasht. Hapi i par n kt proces sht t vendoset uturaku ngjitur me WC-n (banjn) q fmija juaj t msohet t shkoj n banj. Kur ai t jet msuar me uturakun n banj, gjeni nj pajisje pr ta vn pran banjs, pr shembull nj stol ku fmija juaj t mund t hip dhe t zbres vet. Kt mjet ai do ta prdor edhe pr t vendosur kmbt, ndrkoh q sht n banj. Pas ksaj faze, mund ta hiqni uturakun. Djemt e vegjl zakonisht ulen pr t urinuar, por pak m von ata do t fillojn t imitojn baballart ose vllezrit e mdhenj dhe do t urinojn n kmb. Kur djali juaj t msoj ta bj kt, sigurohuni q ai t ngrej m par kapakun e banjs. Prgatituni q t pastroni m shum rreth banjs pr disa koh, se ndonjher ai nuk ka nishan t mir. Jasht shtpis, msojeni fmijn tuaj t njoh banjat dhe nxiteni t prdor banjat publike, sa her t ket nevoj. Do t keni nevoj ta shoqroni dhe ndihmoni n fillim, por ai duhet t arrij t veproj vet gjat vitit t pest. Megjithat, sa her sht e mundur nj i rritur apo nj fmij m i madh duhet ta shoqroj at, ose t paktn t pres jasht ders. Gjithashtu duhet ti msoni q ndonjher, ai duhet ti kryej ne-
3 - 4 VJE
331
vojat e tij kur ka mundsi, edhe prpara se t ndiej nj nevoj t fort pr ti kryer, pr shembull, para se t dal nga shtpia. Kjo do ti bj shtitjet, lojrat me shokt ose udhtimet, m t kndshme. Megjithat, ndonjher mund t mos gjendet nj banj afr, kur fmija juaj ka nevoj. Kshtu, mund tju duhet ta msoni t urinoj jasht. Ky nuk sht problem pr djemt, por vajzat duhet t msohen t ulen, q kmbt dhe rrobat e tyre t mos bhen pis. Ju mund ta ndihmoni vajzn tuaj, duke i treguar pozicionin e duhur dhe duke e ndihmuar kur ulet. Gjat gjith ksaj, n fillim do t jet e nevojshme ta ndihmoni fmijn n banj brenda apo jasht shtpis. Ndihmojeni t pastrohet, por edhe gjat veshjes e zhveshjes. Ju duhet ti krijoni atij besim, q m von ti kryej veprimet vet dhe shum shpejt ta lini vetm, duke respektuar intimitetin dhe personalitetin e tij. Prpara se t shkoj n kopsht, ju duhet ta msoni t dij t kujdeset pr veten. Pr shembull, nj vajz e vogl duhet msuar t pastrohet mir e me kujdes, veanrisht pas jashtqitjes, sepse kontakti midis jashtqitjeve (nevojs) dhe uretrs (daljes s urins) ose vagins (organit seksual t vajzave) mund t oj n infeksione vaginale. Nj djal duhet t msoj t ul pan-
tallonat. Pr ta br kt sa m t thjesht t jet e mundur, vishini fmijs suaj rroba t cilat mund ti heq pa nevoj pr ndihm. Pr fmijt e t dyja sekseve, pantallonat me rrip llastiku ose pantallonat e shkurtra jan rrobat m t rehatshme n kt mosh. Edhe nj fustan me mbathje me llastik, do t bj pun pr vajzat. Urinimi n shtrat Nse fmija juaj urinon n shtrat n mnyr t vazhdueshme, ky problem mund t zhduket me kalimin e kohs. Mjekimi nuk sht i kshillueshm gjat ktyre viteve, dhe fmija nuk duhet ndshkuar apo tallur. Ai nuk urinon n shtrat me qllim. Paksimi i lngjeve apo zgjimi pr t shkuar n banj nuk do t t sjell ndonj ndryshim t madh, por po ta siguroni at se urinimi n shtrat nuk sht problem i madh, mund ta ndihmoni q t mos ndihet n turp. Gjithashtu sqarojini q urinimi n shtrat nuk sht faj i tij dhe q nuk do t ndodh kur t rritet. Fmija juaj do t arrij t kontrolloj urinimin midis moshs 2-4 vje. Kalimi nga panolina tek uturaku duhet t vij natyrshm. sht mir q ju t mos krkoni ta shpejtoni vet kontrollin e ujit t holl prmes qortimeve, krkesave ose veprimeve t msuara pr fmijn para kohs kur ai mund t
332
PJESA V
ec, t vrapoj lirisht e t ngjis e t zbres s paku 5 shkall. Mund t ndodh q fmija t msohet ta mbaj dhe t tregoj urinn gjat dits. Megjithat, natn ai mund t mos zgjohet dhe urinon n shtrat. Pr t mos ta dmtuar fmijn, ju duhet t vazhdoni edhe pr disa muaj t tjer ti vishni panolin, vetm pr natn. Kujdes nga prdorimi i plastmasit n dyshek. Ai dmton gjumin dhe shndetin e fmijs. Por nganjher urinimi n dyshek mund t filloj prap, edhe shum koh pasi fmija ka msuar t tregoj nevojat e tij. Pas moshs 3 vjeare pr vajzat, dhe pas moshs 4 5 vjeare pr djemt, vazhdimi i urinimit natn apo fillimi i tij prap, mund t vij nga emocionet apo nj ndjeshmri e veant e fmijs. Mund t jet pr shkak t xhelozis pr lindjen e nj fmije tjetr nga prindrit, por edhe nga sikleti i situatave t reja (pr shembull, fillimi i kopshtit, emocionet dhe streset e fillimit t klass s par etj). Shumica e fmijve q vazhdimisht urinojn n shtrat, nuk kan qen asnjher plotsisht t that natn. Disa mund t ken fshikz t vogl urine dhe si rrjedhoj nuk mund t rrin nj nat t tr pa urinuar. N raste t tjera, kontrolli i fshikzs s urins fitohet m ngadal.
Pr nj fmij q nuk i ka pasur kto probleme pr nj periudh prej gjasht muajsh apo m shum dhe q fillon papritur t urinoj prsri n shtrat, problemi mund t jet fizik apo emocional. Nse kto gjra ndodhin dhe gjat dits, urinon gjat gjith dits apo ankohet se ka djegie apo dhimbje kur urinon, ai mund t ket nj infeksion n kanalin e urins ose ndonj problem tjetr. N secilin nga kto raste, kontaktoni menjher me pediatrin tuaj. far NUK duhet t bni: Mos i brtisni - do t ndihej n faj dhe mund t keqsonit problemin e tij (do t shkoj n shtrat i shqetsuar dhe nuk do t zgjohet n koh). N mngjes ndrrojeni, pa i kushtuar shum vmendje asaj ka ka ndodhur, sidomos po e pat q ndihet keq. Prpiquni t mbani n familje nj atmosfer t qet dhe pa tension. Mos e tallni pr kt problem dhe mos ia tregoni t tjerve, pr t do t ishte nj turp i madh. Nse ky shqetsim nuk zhduket, flisni me pediatrin.
FMIJT DHE GJYSHRIT
se fmija sht mbi 3 vje dhe nuk i plqen t rrij me
3 - 4 VJE
333
gjyshen, atij mund ti krkohet t rrij me gjyshen, edhe pse nuk i plqen shum, por pr nj koh t shkurtr. Nna mund ti shpjegoj fmijs se ata jan prindt e mi dhe m kan rritur mua, ndaj i dua dhe dua tiu bj qejfin. N kt rast edhe fmija ka nj prfitim. Nga nj stil i ndryshm jetese i gjyshes s tij, fmija kupton ndryshimin e brezave, ndryshimin e familjeve dhe t zakoneve. Ai kupton m mir se njerzit jan t ndryshm. E ka m t leht t pranoj sjelljet e ndryshme t shokve t tjer, me t cilt njihet dhe luan, kupton m mir miqsit dhe tolerancn sociale. Sigurisht q fmija nuk duhet detyruar asnjher. Pse gjyshrit jan t muar pr fmijt? sht dicka shum e mir pr do fmij q n kt mosh t msoj historin e familjes s tij, t fisit, t origjins. Ai duhet t dgjoj pr vendlindjen dhe historin e popullit t tij. Kjo kshill nuk lidhet me msimin nacionalist, por me formimin e personalitetit t shndosh tek fmija. Fmijt kan nevoj pr kontakt me njerzit q i prkasin s kaluars s prindrve. Kjo mbush boshllkun q ka fmija pr t kaluarn nga vijn. Njohja nga afr me t kaluarn tnde sht nj energji jetike, q forcon karakterin dhe personalitetin. Gjyshrit jan transmetuesit m t mir t ktij informacioni.
Ata ia tregojn t kaluarn fmijs kur flasin dhe lozin bashk, dhe jo si msim t mrzitshm. Q n mosh t vogl, gjyshja kndon dhe i mson t kndoj edhe fmijs, i mson si t ruaj trupin, duke u kujdesur edhe ajo pr t sajin, i mson lojra t zgjuara. Gjyshrit jan ideal pr ti msuar fmijs hilet e pafajshme dhe apknllqet. N kt mnyr fmijt msojn se duhen pranuar defektet dhe veset te vetja, pa u gjykuar ashprsisht. Ata jan njerz q pranojn t tallen prej fmijve. Gjyshrit u msojn historit: si jan martuar, si kan udhtuar dhe far ka ndodhur. U mbushin plot shpirtin fmijve me koht, veshjet, ngjarjet, duke u lexuar librat dhe prrallat, proverbat dhe mitet, u pasurojn gjuhn me shprehjet dhe dialektet. Gjyshrit u tregojn fmijve emrat, historit dhe pronsin e sendeve t vjetra t familjes, fotot e kujtimet, zakonet e t parve, ngjarjet q kan ndodhur n jetn e shtpis, shum koh m par sesa t lindte vet fmija. Gjyshrit lidhin n imagjinatn e fmijs dhe fantazin e jo t vrtets me botn e vrtet. Tek ata prrallat shndrrohen n realitet. Jeta dhe vdekja bhen m natyrale dhe t pranueshme. Gjyshet i msojn fmijt t gatuajn, t qepin rrobat e kukulls, t
334
PJESA V
bjn mblsira, jan t gatshme t bjn nj loj. Ato jan nj vesh i sigurt pr sekrete dhe iu msojn fmijve si t ruajn nj bised q iu sht thn n mirbesim. Gjyshrit japin durim dhe koh. Si mund t ndihmohen gjyshrit? Dikush ka thn se nj popull nuk ka fmij, nse nuk ka pleq. Gjyshrit nuk duhen par si mjete t tejkaluara, edhe pse ndodh q ata t duken ndryshe nga m par. Kjo ndodh sepse shum prej tyre bjn jet m t varfr, kan dal n pension dhe askush nuk ka m nevoj pr talentin e tyre, aftsit e tyre n pun, dijet e tyre profesionale. Nnat dhe baballart duhet t ndihmojn gjyshrit n mnyr serioze. S pari, duhet menduar pr ata si njerz, q kan jet intime, emocione dhe ndjenja, si do mosh tjetr. Ata kan nj rol n shoqri dhe nj nevoj t madhe pr ta ushtruar kt rol. Gjyshrit nuk duhen nnvlersuar n nevojn pr intimitet dhe pr pavarsi ekonomike, duhet t nxiten pr udhtime, qoft edhe t shkurtra, pr shoqri me moshatart e tyre, pr ndjenjat e tyre. Duhet t ndihmohen t jetojn me dashuri, t respektohen n hapsirn private, n veshje dhe tualet, n domosdoshmrin pr t qen t lir dhe jo si ndodh, si gur rezerv.
Gjyshrit jan prindrit q mund t luajn rol t madh n lumturin e fmijve t fmijve t tyre.
PR PRINDRIT DHE EDUKATORET

dukatoret e erdheve dhe kopshteve duhet t njohin mir psikologjin e fmijs n kt mosh. Prindi duhet t jet lidhsi q transferon fmijn nga gjiri i vet, n gjirin e grupit. N fillimin e vajtjes n kopsht nuk duhet t lejohen shkputje t fmijs nga jeta familjare, drejt e n jetn shoqrore t grupit. Pr kt nuk ka kuptim rregullorja e shum kopshteve, e cila e l prindin jasht, te porta me hekura. Fmijt e moshs tre-gjasht vje, t cilt kalojn disa or t dits n kopsht, n fillim nuk e kan t leht. sht mir nse nna shoqrohet me t, shtit bashk me fmijn kopshtin, banjn, hapin bashk ezmn, hapin dollapt e lodrave, njihen bashk me fmijt e tjer dhe me nna t tjera. T gjitha kto e bjn kopshtin dhe shoqrin nj vend miqsor, t dashur dhe t sigurt. do fmije i duhet thn se kopshti sht nj vend pr t cilin mami dhe babi ka punuar dhe
3 - 4 VJE
335
ka dhn kontribut t madh, n mnyr q ai dhe shokt e tij t knaqen sa m shum. Takimi dhe pranimi i fmijs n kopsht duhet t bhet nga grupi i fmijve t tjer. Te dera e kopshtit fmija duhet t ftohet nga grupi i fmijve n nj aktivitet mngjesor, prshndetje n kor, muzik ose koncert. Fmija mund t vrapoj n kt argtim me dshir, dhe jo pr tiu bindur edukatores. Edukatoret kurr nuk duhet t prpiqen t zvendsojn nnn. Nse nj fmij sht i lidhur me msuesen dhe ajo e lejon t shprehet dhe e vlerson, duhet pasur gjithmon kujdes q nna t mbetet kryesore n syt e fmijs, q do t thot t mbetet po kaq e respektuar dhe e zonja dhe me vlera. Edukatorja duhet gjithmon ta respektoj nnn n syt e fmijs. Edukatoret duhet ti organizojn programet dhe lojrat pr fmijt gjithmon n grup. Edhe rregullat e lojs dhe elementet e disiplins duhet ti shpjegojn dhe diskutojn me grupin e fmijve. Rregullat e lojs duhet ti vendosin vet fmijt. Detyra e edukatorve sht t ndihmoj respektimin e rregullave t tyre dhe disiplinn e kohs, mirmbajtjes s mjedisit dhe vndeve t caktuara pr lojra t ndryshme. Fmijt marrin pjes
me shum gzim n vendimet e rndsishme dhe n zbukurimin e mjedisit. do fmija ka nj talent, aftsi, dhe sht detyra e edukatorit prball fmijs ta zbuloj, ta rris dhe ta vlersoj. Fmijt nuk duhet t ndihen nn prov aftsish, por duhet t nxiten, duke lavdruar talentet q kan. Tabelat e fmijve shembullor nuk jan aspak t dobishme, prkundrazi jan antiedukative. Lavdrimet pr sukseset e arritura duhet ti jepen grupit t fmijve. Fmija ka nevoj edhe pr imagjinatn n aktivitetet e organizuara n grup. Lojrat e fmijve duhet t jen krijuese, t lira dhe t udhhiqen nga vet fmijt sipas dshirs s tyre. T gjitha msimet e programit duhen dhn nprmjet lojs. Do t ishte mir q dhe t rriturit t bnin si fmijt: t msojn dhe punojn, duke u argtuar si ata. Ndryshe nga mendohet, lojrat jan shum serioze, veanrisht pr zhvillimin e mendjes, formimin e personalitetit dhe msimeve pr jetn. Edukatori nuk duhet t flas duke dhn urdhra: Dgjoni ktu! M shikoni n sy! etj., por duhet ti ftoj fmijt n bisedim duke ui thn : A e dini se...? far mendoni pr....? Po
336
PJESA V
sikur...? A do tju plqente ?... Nse edukatori gjen mnyrn e duhur t komunikimit dhe t edukimit, fmijt e dgjojn vet. sht e rndsishme q prindrit e fmijve ta trajtojn edukatorin si nj mik dhe nj partner t denj n edukimin e fmijs, dhe kopshtet si vende pr t cilat edhe ata kan prgjegjsi.
mprehtsia e shikimit t tij duhet t jet 20/40 ose m shum, duke u prmirsuar n 20/30 n moshn pes vje. Nse nuk sht n kt nivel, ai do t ket nevoj t vizitohet nga nj pediatr okulist.
Kini parasysh!
araqituni patjetr tek mjeku pediater i kshillimores, nse fmija deri n moshn 4 vje: Nuk mund t hedh nj top me dor. Nuk mund t krcej n vend Nuk mund t ngas nj biiklet. Nuk mund t mbaj nj shkums me gishtin e madh dhet tjert. Ka vshtirsi t shkarravis n nj letr. Nuk mund t grumbulloj katr blloqe. I ngjitet ende prindrve dhe qan kur ata e ln vetm. Nuk tregon interes n lojrat ku ndrveprohet me fmijt e tjer. Nuk prfill fmijt e tjer Nuk i prgjigjet personave q nuk jan t familjes. Nuk merr pjes n lojrat e fantazis. Kundrshton kur e veshin, fle dhe shkon n banj. Shqelmon pa kontrolluar veten, kur sht i inatosur apo i mrzitur. Nuk mund t kopjoj nj rreth
VIZITA TEK PEDIATRI
mija juaj parashkollor duhet t vizitohet nga pediatri nj her n vit. Tani q ai komunikon m shum, disa vizita q m par nuk mund t bheshin, tani jan t mundura. Veanrisht, tani mund t bhet testi i dgjimit dhe shikimit. Dgjimi Rreth moshs katr vje fmija juaj mund t flas aq sa t prshkruaj tinguj t ndryshm. Nj kontroll i prgjithshm pr dgjimin mund t bhet duke prdorur tinguj me frekuenca t ndryshme. Ky test duhet prsritur do vit ose nj her n dy vjet. Shikimi N moshn tre ose katr vje fmija juaj arrin t kuptoj drejtimet dhe t bashkpunoj pr t br nj test shikimi. N kt mosh
3 - 4 VJE
337
Nuk prdor fjali m t gjata se me tre fjal.
Nuk prdor un dhe ti n mnyrn e duhur.
Disa kshilla t prgjithshme pr prindrit dhe edukatort

Thirreni fmijn n emr. Uluni n lartsin e fmijs, q t jeni prball tij dhe shikojeni n sy kur i isni. Mos prdorni fjaln gabim ose keq pr veprimet q bn fmija. Nse duhet ta qortoni, mos thoni ti nuk je i mir, por kjo q bre nuk ishte gj e mir. Mos i thrrisni fmijt me nofka, si: okkuqi, bu, quksja etj. Mos lejoni q fmija t thirret n grup me nofka. Nse ndodh, vendosni grupin e fmijve n rreth q t thon emrat e njri-tjetrit. Mos lejoni q ndonj fmij t qndroj i vetmuar. Prpiquni ta prfshini n loj. Nse sdshiron t luaj, bisedoni me fmijn. Mos bni pyetje duke prdorur pse-n. Ndoshta fmija krkon m shum vmendje nga ju. Kur fmija ju drejtohet me pyetje apo pr tju thn dika, ndaloni pran tij dhe kthejini prgjigje. Nse jo, fmija mund t ndihet i padshiruar. Mos i thoni fmijs ti sdi. Fmijt din gjithka. Jemi ne t rriturit q si kuptojm. Mos iu impononi fmijs. Respektoni ritmet e fmijs n loj, biseda etj. Mos isni keq pr fmijn, kur ai sht pran jush. Edhe pse luan, vesht jan gjithmon tek ju. Mos shani apo prisni prindrit e fmijs n prani t tij, apo ndonj pjestari tjetr t familjes. Mos tregoni keqardhje ndaj fmijs apo shprehje t tilla, si: I shkreti, sht jetim, I shkreti, ska t haj, I shkreti, ka nnn t smur. Respektoni fmijn dhe bni t ndihet i barabart me t tjert. Dgjoni zrin e fmijs. Vruni veshin fjalve q thot. Ndshkimet nuk ndihmojn n zhvillimin e drejt t fmijs. Ato ojn n nj vlersim t ult dhe negativ ndaj t tjerve. Rrahjet dhe ndshkimi i bjn shum keq fmijs suaj. Mos e prll sjelljen e fmijs, kur ai bn dika t paprshtatshme. Lreni fmijn t prek gjithka. Ai krkon t shuaj kuriozitetin e tij. Prjashto mjetet e rrezikshme pr t, si: korenti, pusi etj. Mos u tallni nse fmija ju tregon gnjeshtra. Kjo do t thot q ai ka nj imagjinat t mir dhe sht normale pr moshn. Respektoni egoizmin e fmijs. Ai krkon t ket gjithka pr vete, edhe
338
PJESA V
juve gjithashtu. Mos urdhroni fmijn t haj dika. Ai do t haj kur t ket uri. Nse doni q fmijs ti thoni jo, prdorni fjal t tjera. Gjeni nj mnyr q ti tregoni fmijs suaj se jeni duke e dgjuar: pr shembull: Po, e shikoj etj. Vlersoni prpjekjet e fmijs. Luani me fmijn tuaj. Mos e friksoni fmijn pr veprimet q bn, duke i thn: Do t vij teta t bj gjilprn ose Do t vij gogoli etj. Mos ndrhyni n grindjet ndrmjet fmijve, pervecse kur llojn t godasin. Mos prdorni fjalt: Mos prek, Turp etj. Lreni fmijn tju mbaj inat. Mos i mbani mri pr kt.
339
Pjesa VI VITI I PEST MOSHA E FRIKS
340
4 - 5 vje
P
rpara se ju ta vini re, fmija q dukej disi i qet vitin e kaluar, do t bhet nj shprthim energjie, lvizjeje, pronsie, trimrie dhe sjelljeje, prgjithsisht jasht kufijve. Ju mund tju kujtohen t gjith provat dhe vshtirsit q keni kaluar kur ai ishte dy vje, por tani fmija juaj po merr nj drejtim t ndryshm. Megjithse mund t duket se po merret me njqind gjra t ndryshme, ai po mson nga t gjitha kto. Por kjo do t qetsohet (pikrisht athere kur ju mendoni se nuk mund t vazhdoni kshtu, as edhe nj dit t vetme) dhe rreth moshs pes vje do t jet nj fmij m i sigurt n vetvete dhe m i qet.
j fmij 4-vjear karakterizohet nga: Ndjenja e pavarsis dhe e ndrgjegjsimit pr individualitetin e tij. Fillon t flas fjal t mdha, si t rriturit, por pa ia ditur gjithmon kuptimin. sht n gjendje t bj lidhjen logjike midis sendeve, ngjarjeve dhe personave. Ai ka kuptuar prfundimisht se sht nj person m vete dhe i ndryshm nga prindrit e tij. Kjo i duket edhe si prjashtim dhe shkputje nga prindrit dhe e shqetson, pasi mendon q prindrit e tij jetojn edhe pa t.
Marrdhniet e mira mes nns dhe babait jan burim gzimi pr t. Nga njra an kjo e bn t jet zemrgjer, por nga ana tjetr ndien xhelozi dhe zili. Nse prindrit e kuptojn situatn dhe sillen me kujdes, dashuri dhe kan marrdhnie t mira me gjyshrit, e ndihmojn fmijn ta kaprcej xhelozin. Interesi i tij kryesor mbetet trekndshi baba - nn - fmij. Rritet rndsia e grupit t moshatarve, vendit t banimit dhe shoqris ku ai jeton. Ndrkoh, kjo sht nj mosh e vshtir pr tu trajtuar. do dit
4 - 5 VJE
341
sjell sfida t reja. Emocionet e ndryshme q provon gjat dits, bjn q ai t duket i sigurt dhe mburravec n nj moment dhe i pasigurt dhe ankues n momentin tjetr. Fmijt katrvjear nuk duan ta ndryshojn rregullin e dits dhe lojrat, se nuk do t din t bjn. Ky fiksim me rregullin dhe rutinn, tregon pasigurin q ndiejn gjat ktyre muajve. Ata tani plqejn t prdorin edhe fjal jo t hijshme dhe i prdorin m tepr pr t gjetur nj prgjigje nga ju dhe jo pr ndonj arsye tjetr, pra mos u tregoni t ashpr. Gjat ktij viti bie n sy shtimi i ideve imagjinare (fantazive), ku hyjn prbindshat me t cilt ata flasin n kopsht, ose dragonjt q rrin posht krevatit. Kjo sht normale pr moshn dhe nuk duhet penguar. N fakt, tani fmijt prpiqen ta dallojn t vrtetn nga fantazia, prralla. N kt periudh t jets fmija ka nj kujtes m t mir. Tani ndihet edhe m shum nj person i ndar nga prindrit e tij, por nga ana tjetr vazhdon ti quaj prindrit pron t vetes (Mami sht vetm imja). N kt mosh fmija sht thellsisht i interesuar pr marr dhniet mes tij dhe prindrve (djal/ vajz - baba/nn), marrdhniet midis dy t rriturve dhe midis nns dhe babait (kto marrdhnie pr fmijn mund t
jen t kndshme, ose t mbushura me xhelozi). Bhet shum xheloz, nse prindrit krkojn t lindin fmij t tjer. Tani ngjarjet regjistrohen n kujtes pr tu mbajtur mend, shum m mir se m par. Fmija n kt mosh nuk e thot do gj q mendon. Nse ai nuk ndihet mir dhe ka pasiguri, mund t -lloj t sillet ashtu si sillej n nj mosh m t vogl (2-3 vje). Fmijt tani jan shum egoist, mendojn se do gj q marrin n dor i takon atyre, mund t rrmbejn gjra t t tjerve apo t thon t pavrteta. Sidoqoft, katrvjeart nuk jan as hajdut, as gnjeshtar. Ata vetm po rriten. T hapur ndaj shoqris Tani, fmijt e ksaj moshe jan m t zot pr miqsira, shoqrira dhe pr ndjenja t reja. Duke filluar shkputjen nga familja, ata arrijn t bhen pjestar t grupeve. Vizitojn m shpesh t afrmit dhe kushrinjt. Kjo tani pr ta nuk sht m bezdi, por knaqsi. Kujdes! Zgjerimi i marrdhnieve duhet t bhet, por sht shum e rndsishme q t bhet ngadal, fillimisht me pak shok, familje dhe njerz t njohur dhe t sigurt. Gjat gjith kohs fmijt duhet t jen nn syrin e vmendshm t prindrve. Mund t ndodh q fmija po u la jasht vmendjes, t kr-
342
PJESA VI
VITI I PEST - MOSHA E FRIKS
koj vmendjen e t huajve. Ai plqen do njeri q i njeh cilsit, dobsit, dshirat dhe nevojat. Kjo nuk duhet t ndodh pa pjesmarrjen e prindrve dhe me njerz t panjohur. Kur fmija rritet vetm nga nj prind, nuk merr knaqsin e zbulimit t marrdhnies nn-baba. Ai do t njoh at q mungon. Prindi q ka n shtpi nuk duhet ta harroj kt gj. Nse ai sht i paqart n ndjenjat e tij pr prindin q mungon, kjo e dmton dhe e mbyll n vetvete fmijn 4- 5 vje. Koncepti i vdekjes, i fatkeqsis, i smundjes, i burgut sht i vshtir pr tu kuptuar n kt mosh. sht shum e vshtir pr nj fmij 4-5 vjear t prballoj horizontin e ri t jets, nse do ti duhet t pranoj iden se ai sht fmij i nj personi t keq apo kriminel. Mosha e tij nuk e lejon ta glltis kt.
Tani q fmija sht m i hapur ndaj bots dhe njerzve, ka m shum nevoj pr zakonet t rregullta jetese. Pr kt mosh, dyshimet, t papriturat, paqartsit, pasigurit jan t padurueshme. Ndaj bhen m t rndsishme se kurr zakonet e t rriturve si: sebepet, vizitat, shtitjet, argtimet e zakonshme t fundjavs, ditlindjet, festat familjare, prgatitja pr stint e reja, pushimet e vers etj. Prgatitjet pr vitin e ri n kopsht fillojn q m par, duke ruajtur n shtpi orarin e kopshtit. Kjo ndihmon fmijn t kontrolloj sikletin e ndryshimit dhe ta pres kopshtin me knaqsi. N kt mosh fmijt mund t bhen shum t ashpr me veten dhe me zbatimin e rregullave. Nj fmij pyet Mami, a mund t shkoj n ballkon?. Ata duan t zbulojn se far mund dhe far nuk mund t bjn. Fillojn ta shohin botn si nj zinxhir rregullash.

ZHVILLIMI LVIZOR
duke ecur i sigurt me hap t madh, duke ecur posht e lart shkallve pa u mbajtur te parmaku, duke ecur n maj t gishtave, duke u rrotulluar dhe duke u hedhur. Ai gjithashtu ka forcn e muskujve
mija juaj tashm ka bashkrendimin dhe ekuilibrin e nj t rrituri. Shiheni at duke ecur dhe duke vrapuar, duke notuar,
4 - 5 VJE
343
pr t br aktivitete si kaprdimje (kollotumba) dhe krcime t gjata. Nuk merret vesh se kush sht m i gzuar pr prparimin e tij ju apo ai. N padurimin e fmijs pr t provuar sa i pavarur dhe i aft sht, ai shpesh do t vrapoj drejt jush kur t dal jasht rruge. Ju duhet t vazhdoni ta kujtoni rregullisht se duhet t pres dhe t kap dorn tuaj pr t kaluar rrugn. Kujdesi sht po kaq i rndsishm edhe kur ai sht pran ujit. Edhe nse ai mund t notoj, mbase nuk mund t notoj mir. Ai mund t shkoj n fund, t friksohet dhe t harroj si dilet n siprfaqe. Pra, asnjher mos e lini vetm n pishin ose n plazh.
Aftsit kryesore t lvizjes n fund t ksaj periudhe Rri mbi nj kmb pr dhjet sekonda ose m shum Krcen, hidhet Lkundet, ngjitet Krcen mbi nj kmb Ecn mir, pa iu penguar kmbt Mban mir ekuilibrin, duke qndruar n nj kmb, me duar t shtrira prpara.
kt mosh. Si rezultat, ai po bhet i zoti t kujdeset pr veten. Ai tani mund t laj dhmbt vet dhe t vishet me pak ndihm, madje edhe mund t lidh kpuct vet. Ju do t vini re se ai i prdor duart me m shum kujdes kur vizaton. Ai do t vendos q n fillim se far do t vizatoj e m pas do ta vazhdoj punn. Figurat e tij mund t ken trup ose jo, dhe kmbt mund t dalin nga koka. Por tani ato do t ken sy, nj hund dhe nj goj, dhe m e rndsishmja, pr fmijn tuaj ata jan njerz. Pr shkak t rritjes s kontrollit t duarve t tij, arti n prgjithsi po bhet m emocionues pr t. Aktivitetet m t plqyera pr t mund t prfshijn: T shkruaj dhe t vizatoj, t mbaj letrn n nj dor dhe lapsin apo shkumsin n dorn tjetr. T vizatoj dhe t kopjoj forma gjeometrike, si nj yll apo nj romb. Lojrat me letra. Vizatimin me fur apo me an t gishtave. Lojn me argjil, plastelin. Prerjen dhe ngjitjen. Ndrtimet e vshtira, me shum blloqe Kto lojra jo vetm q do ta ndihmojn t prmirsoj shum nga aftsit e tij, por gjithashtu q t zbuloj knaqsin e t krijuarit t gjrave vet. Pr m tepr, duke
Aftsit e duarve dhe t gishtave Koordinimi dhe aftsia e fmijs pr t prdorur duart e tij, jan t zhvilluara pothuajse plotsisht n
344
PJESA VI
pasur sukses, duke i br mir kto aktivitete, do ti rritet vlersimi pr vetveten. Ju mund edhe t dalloni talente t caktuara q do t shfaqen gjat puns s tij, por kjo mosh nuk sht e kshillueshme pr ta nxitur at n nj drejtim apo n nj tjetr. Vetm sigurohuni q ti jepni atij shum mundsi, q t mund ti ushtroj kto aftsi. Ai do t marr drejtimin q i plqen m shum.
Aftsit kryesore t duarve dhe gishtrinjve n fund t ksaj periudhe Bn vrima n nj cop letr, duke prdorur gishtrinjt. Bashkon pikat e vizatuara m par, pr t formuar nj gur t plot. Kopjon trekndsha dhe forma t tjera gjeometrike. Vizaton nj person me trup Riprodhon/shkruan disa grma. Vishet dhe zhvishet pa ndihm. Prdor pirunin, lugn dhe (ndonjher) thik buke. Zakonisht kujdeset pr nevojat e tij personale.
t shqiptoj shum nga tingujt n gjuh, me prjashtim t: f,v, s, q mbase do t jen t vshtira pr t deri n mes t moshs pesvjeare, dhe ai mund t mos t arrij ta thot mir sh, l, th dhe r deri n moshn gjasht vje ose m von. Fjalori i fmijs tuaj tashm do t shtrihet deri n rreth 1500 fjal, dhe ai do t rritet me 1000 fjal t tjera ose m shum, gjat ktyre viteve. Ai tashm do t thot histori t ngatrruara, duke prdorur fjali m t vshtira, me tet fjal. Tani nuk do tju tregoj vetm gjrat q i ndodhin dhe nevojat e tij, por edhe ndrrat dhe fantazit. Gjithsesi mos u udisni nse disa nga fjalt q do t thot, nuk jan ato q doni t dgjoni. Tani ai ka msuar sesa t fuqishme mund t jen fjalt, dhe do ta q ta prdor kt fuqi, pr t mir dhe pr t keq. Kshtu q nse fmija juaj katrvjear sht si t tjert, ai n disa raste do t jet shum urdhrues, mbase duke ju urdhruar t mos isni m ose duke thirrur shokt e lojs hajdeni ktu menjher. Pr ta larguar nga kjo mnyr t foluri, msojeni fmijn tuaj si t prdor t lutem dhe faleminderit. Por gjithashtu vini re me vmendje se si ju, t rriturit n familje, flisni me t dhe me njri-tjetrin. Ka shum mundsi q ai t prsris urdhrat q dgjon m shum.
reth moshs katrvjeare, aftsit gjuhsore t fmijs do t lulzojn. Ai tashm mund
4 - 5 VJE
345
Fmija juaj gjithashtu mund t prdor shum sharje n kt mosh. Nga pikpamja e tij, kto jan fjalt m t fuqishme nga t gjitha. Ai dgjon t rriturit ti thon ato kur jan shum t nevrikosur ose t emocionuar dhe nuk e kupton se pse kur i prdor ai, ata e qortojn. Cila sht mnyra m e mir pr ta ndaluar kt sjellje? Bhuni nj shembull i mir dhe prpiquni t mos i prdorni kto fjal, edhe n momentet q jeni t stresuar. Ve ksaj, prpiquni t kufizoni prdorimin e ktyre fjalve, po pa i rn shum n sy. Ai ndoshta nuk e di kuptimin e tyre; sht thjesht energjia e tyre q e gzon. Kur fmija juaj sht i mrzitur, ju do t vini re q ai do ti prdor kto fjal si sharje. Sigurisht q kjo sht m e preferuar sesa dhuna zike, megjithse mund t jet shum shqetsuese pr ju. Megjithat, mbani mend se kur fmija juaj prdor kto fjal, ai gjithashtu sht i shqetsuar. Nse ai thot t urrej, ajo far do t thot me t vrtet sht jam shum i mrzitur dhe dua t m ndihmoni t v n rregull n ndjenjat e mia. Duke u mrzitur dhe duke i brtitur atij, ju vetm do ta bni t ndihet konfuz (i paqart) dhe do ta lndoni m tepr. Pra m mir rrini t qet dhe i thoni se ju e dini q nuk ju urren me t vrtet. M pas, lrini t kuptoj q sht e drejt t ndihet i zemruar, dhe flisni me t rreth asaj q e bri t shprthe-
j. Prpiquni ti msoni atij fjal q e ndihmojn tju tregoj se si ndihet. Nse sharjet q prdor jan t lehta, prgjigja m e mir mund t jet nj loj. Pr shembull, le ta zm se ai ju quan nj shtrig t keqe: ju mund t qeshni dhe ti prgjigjeni: jam duke zier nj tenxhere me krah lakuriqi dhe sy bretkose. Do t hash dark tani me mua? Ky lloj humori sht nj rrug e shklqyer pr t larguar zemrimin e tij sipas mnyrs tuaj.
Aftsit kryesore n fund t ksaj periudhe Kujton pjes t nj historie. Flet fjali me m shum se pes fjal. Prdor kohn e ardhme. Tregon histori t gjata. Thot emra dhe adresa. Njeh dhe gjen t kundrtn e fjalve. (Nse e pyet cila sht e kundrta e i madh, di t prgjigjet: i vogl etj.) Kupton gjendjen emocionale t personave t tjer. (Tregon kur personi shpreh frik, dshprim, buzqeshje, lodhje.) sht n gjendje ti prgjigjet pyetjeve: far ke br dje?. far do t bsh nesr?. Fmija sht n gjendje t bj dallimin midis kafshve shtpiake (nj qeni dhe nj maceje, nj kali dhe puls etj.).
346
PJESA VI
Sigurisht, disa her fmija juaj nuk ka nevoj t thot dika ofenduese q tju lodh mjafton q t flas pa pushim. Nj zgjidhje pr kt sht pr shembull, q n vend ta lejoni t prsris vjersha pa kuptim, msojini disa vjersha humoristike ose kng, ose harxhoni pak koh duke i lexuar disa poema. Kjo do ta ndihmoj q ti kushtoj m shum rndsi fjalve q thot, dhe do ti rris m shum vlersimin pr gjuhn e shkruar.
nga kjo, dhe nse ju e detyroni me zor t msoj q tani dhe e fusni n siklet, mund t mos ti plqej t msoj kur t shkoj n shkoll. Rruga m e mir sht ti krijoni fmijs tuaj mundsi t shumta msimi. Pr shembull, kjo sht mosha e duhur pr ta uar at n muze, ekspozita dhe kopshte zoologjike, nse nuk e keni uar deri tani. N t njtn koh, ju duhet t respektoni interesat dhe talentet e tij. Nse fmija juaj duket shum artist, ojeni at n muzet e artit dhe galerit, ose lreni t marr pjes n aktivitetet parashkollore artistike. Gjithashtu nse njihni nj artist, ojeni pr nj vizit, q t shoh sesi sht nj studio ose sall koncerti. Nse ai sht m shum i interesuar pr makinat dhe dinosaurt, ojeni n muzeun e historis s natyrs, ndihmojeni t msoj t ndrtoje modele dhe pajiseni me vegla dhe lojra ndrtuese, q do ta lejojn t krijoj makinn e tij. Cilidoqoft interesi i tij, ju mund t prdorni libra pr tiu prgjigjur ktyre pyetjeve dhe t hapni horizontin e tij pr m tej. N kt mosh fmija juaj duhet t zbuloj knaqsin e t msuarit, n mnyr q ta pres fillimin e shkolls me gzim. Ju gjithashtu do t zbuloni se ve eksplorimit t ideve praktike, fmija juaj katrvjear me sa duket do tju bj shum pyetje si: si
ga mosha katrvjeare fmija juaj do t filloj t zbuloj shum koncepte baz, q do ti msoj m me hollsi kur t shkoj n shkoll. Pr shembull, ai tani kupton q dita ndahet n mngjes, mbasdite dhe dark dhe q viti ka katr stin t ndryshme. Nga koha q hyn n kopsht, ai mund t dij disa dit t javs dhe q do dit matet n or dhe minuta. Ai gjithashtu mund t kuptoj numrimin, alfabetin, marrdhniet e madhsive (e madhja prball t vogls) dhe emrat e figurave gjeometrike (katrori, rrethi, rombi etj). Ka shum libra t mir pr fmij q i shpjegojn kto koncepte, por mos u ndieni t detyruar ti nxitoni gjrat. Ai nuk ka asnj prfitim
4 - 5 VJE
347
sht krijuar bota, sht vdekja, si sht krijuar dielli dhe qielli. Tani, pr shembull, sht koha kur do t dgjoni pyetjen e zakonshme prse qielli sht blu?. Si shum prindr t tjer, ju mund t keni probleme pr tju prgjigjur ktyre pyetjeve, sidomos me nj gjuh t thjesht q fmija juaj ta kuptoj. Nse ju ziheni ngusht, mos sajoni prgjigje, por m mir mbshtetuni n librat e fmijve. Edukatoret mund tju rekomandojn libra t prshtatshm pr moshn, q tju ndihmojn.
Disa nga aftsit e ksaj moshe Mund t numroj 10 ose m shum sende. Thot sakt emrin e t paktn katr ngjyrave. Kupton m mir konceptin e kohs. Njeh gjrat q prdoren do dit n shtpi (para, ushqime). Fmija vizaton portretin e tij, t prindrve, motrave, vllezrve etj. Rendit sendet sipas madhsis, nga m i vogli te m i madhi. Fmija dallon shkakun dhe pasojn e nj veprimi. Fmija mson t prdor, ashtu si prindrit: ditt e javs, fundjavn, stint, festat e ndryshme (ditlindjen, Vitin e Ri) etj.
Bhuni t vmendshm A sht fmija juaj i interesuar pr t msuar shkronjat? A shikon ai libra ose revista vetm? A do ai t shkruaj me nj laps ose stilolaps? A dgjon me vmendje gjat tregimit t nj historie? Nse prgjigja sht po, ather ai mund t jet gati pr t marr disa nga bazat e leximit (t filloj t msoj t lexoj, por shum ngadal). Nse jo, ather ai sht si shumica e fmijve t tjer, dhe do ti duhen nj ose dy vjet m shum pr t zhvilluar gjuhn, shikimin dhe kujtesn e nevojshme, pr t filluar t lexoj. Jo t gjith katrvjeart shprehin dshirn t lexojn dhe t dallojn disa fjal n libra. Nuk ka arsye q tia krkoni fmijs kt. Nse ju do t punoni me fmijn q t msoj t lexoj grma dhe fjal, ai dhe mund t msoj, por kjo nuk do ti vlej n moshn shkollore. Madje disa nga ata fmij q lexojn shpejt, bhen baraz me t tjert gjat klass s dyte ose s tret. Kujdes! Nse nj nxns do t jet i mir apo i dobt n shkoll, nuk varet nga ajo se sa shum ju e keni detyruar at t msoj n mosh
348
PJESA VI
m t vogl. Aftsia pr t msuar mir sht shum e lidhur me entuziazmin, me gzimin e tij pr t msuar. Ky pasion nuk vendoset me detyrim, duke i msuar fmijs t lexoj n moshn katrvjeare. Pasioni i fmijve pr t msuar grmat, fjalt dhe do gj t re sht i lidhur me mnyrn se si ai ka luajtur dhe gzimin q ka pr t msuar gjra t reja. Kjo nuk arrihet duke e detyruar at t kaloj nga argtimi i lojs n prqndrimin tek detyra t vshtira, pr t cilat nuk sht gati. Cila sht rruga m e suksesshme pr msimin e hershm? Gjat lojs, lreni fmijn t qet q t knaqet me ato q bn. Mos e vini t ushtrohet me grma, numra, ngjyra, figura gjeometrike dhe fjal. N vnd t ktyre, nxisni kuriozitetin e tij dhe prirjen pr t zbuluar aftsit sipas mnyrs s tij. Lexojini libra q i plqej-n, por mos e shtyni t lexoj fjalt. Kujdesuni q t msoj gjra t reja, por sigurohuni gjithashtu q ato t jen argtuese. Kur fmija juaj t jet gati pr t msuar t lexoj, ka mjaft mjete t vlefshme pr ta ndihmuar libra dhe revista, programe televizive edukuese, lojra, kng etj. Por mos prisni q ata ta bjn punn
vetm. Ju duhet t merrni pjes. Nse ai po sheh filma me kukulla ose programe t tjera edukative, uluni me t dhe flisni rreth tyre. Msimi n nj mjedis t ngroht dhe mbshtets sht elsi drejt suksesit.
ZHVILLIMI SOCIAL
ga mosha katrvjeare fmija juaj do t ket nj jet t mbushur me shok, dhe ai mund t ket dhe nj shok t ngusht (zakonisht, por jo gjithmon t t njjtit seks). Ai do ket shok n lagje ose n kopsht, t cilt i sheh shpesh. Po nse fmija juaj nuk sht regjistruar n kopsht dhe nuk jeton pran familjeve t tjera? Dhe nse fqinjt e tij jan m t mdhenj ose m t vegjl pr t? N kto raste, do t ishte mir t siguronit aktivitete me fmij t tjer. Parqet, sheshet e lojrave dhe programet me aktivitete parashkollore do tju japin mundsi pr t takuar fmij t tjer. Me t gjetur shokun e tij t lojs, fmija juaj n mosh parashkollore do t duket i knaqur. Ju duhet t bni disa gjra pr t afruar marrdhnien e tyre. M shum se do gj, nxiteni ti ftoj kta shok n shtpin tuaj. sht e rndsishme pr fmijn ti tregoj ann e mir t shtpis, familjes, dhe gjrat e tij fmijve t tjer. Kjo do ta ndih-
4 - 5 VJE
349
moj at t krijoj nj ndjenj krenarie. Gjithashtu, prpiquni ta bni shtpin tuaj mikpritse dhe t dashur pr shokt dhe miqt e tij t vegjl. Ju duhet t kuptoni se shokt dhe miqt e fmijs suaj katrvjear nuk jan thjesht shok loje. Ata ndikojn fuqishm n t menduarin dhe n sjelljen e fmijs. Ai do t doj shum t jet si shokt e tij, edhe nse gjat lojs veprimet e tyre do t thyejn disa rregulla, me t cilat ju e keni msuar q nga lindja. Ai tashm kupton se ka vlera dhe opinione t tjera prve tuajave, dhe ai mund ti provoj kto veprime t tjera, duke ju pyetur pr gjra q nuk ja keni lejuar. Sigurisht bhet fjal pr lodra, ushqime, rroba, ose leje pr t par programe televizive pr t rritur. Mos u dshproni nse marrdhnia juaj me fmijn ndryshon, kur fillojn kto miqsi t reja. Pr shembull, ai mund t tregohet i pasjellshm me ju, pr her t par n jetn e tij. Kur i krkoni t bj dika q ai e kundrshton, mund tju thot t pushoni, madje dhe tju shaj. Sado e vshtir t jet pr tu pranuar, kjo mund t jet nj shenj e mir, q ai po mson t kundrshtoj autoritetin dhe t provoj se deri ku mund t shkoj. Nse veprimet e tij nuk ju plqejn, sht mir q t flisni me t
dhe ti tregoni se nuk ju plqen ky veprim. Nse ju do t reagoni me emocion, duke humbur durimin, do ta nxisni fmijn tuaj t sillet edhe m keq. Urdhrat dhe frenimi n kt mosh nuk dalin me sukses. Lreni pr pak ta kryej veprimin e tij. Pas pak muajsh, bisedat me t do t ken m shum sukses. Etika e fmijs 4-5 vje Kujtohuni se fmija juaj e ka t nevojshme t krijoj vet konceptet e t mirs dhe t keqes n moshn 4 5 vjeare. N kt mosh, fmijt kan nj kuptim shum t thjesht pr moralin. Kur ai i bindet rregullave me urdhr, nuk e bn kt sepse sht dakort apo se e kupton se far sht mir dhe keq sipas jush. Ai ju bindet pr tiu shmangur ndshkimeve. N mendjen e tij sht vlersuar pasoja, jo qllimi. Pra ai sht bindur, por nuk sht edukuar. sht mir q fmijt t mos marrin leksione pr etikn. Ata kan nevoj pr vlersime t qarta dhe t thjeshta. Nse e marrin kt komunikim, ata m von jan n gjendje ta prshtasin vet n mendjen e tyre, n botn e tyre. Polici i mir sht qetsues pr fmijn, por nuk sht e leht q ata t kuptojn ndryshimin midis forcs s egr dhe fuqis s vendosmris pa egrsi. Vetm prindrit dhe t rriturit kan
350
PJESA VI
mundsi tua bjn t qart fmijve me sjelljen e tyre, konceptin e prgjegjsis, personalitetit, t mirsjelljes, t s drejts dhe vendosmris, duke i ndihmuar fmijt t ndrtojn nj sistem etik t vrtet, jo fals. Gjithashtu, kini kujdes: kur ai bn dika q sju plqen, mos e kritikoni fmijn, por vetm sjelljen. Kur ai thyen dika me vler dhe e qortoni, ai mendon se ju e qortoni sepse sht fmij i keq, pavarsisht nse thyerjen e bri me qllim apo pa dashje. Fmijt e ksaj moshe e bjn veten fajtor, shum m tepr nga mendojn prindrit. N rastin e msiprm, ai e ka akuzuar veten pa t drejt. sht e rndsishme q fmijve tu msohet ndryshimi midis aksidentit (t br pa dashje) dhe veprimeve q sduhen br. Pr ta ndihmuar t msoj kt ndryshim, ju duhet ta ndani at si person - nga sjellja e tij. Kur ai bn ose thot dika q duhet kritikuar, bjini t qart se sjellja nuk ishte e mir, jo ai vet. N vend q ti thoni se sht i keq, prshkruani me hollsi se ku ka gabuar. Pr shembull, nse ai ngacmon nj motr ose vlla m t vogl, m mir shpjegojini q sht e gabuar ta bsh motrn t ndihet keq, sesa thjesht ti thoni ti je i keq. Kur ai pa dashje bn dika t gabuar, qetsojeni duke i thn se e kuptoni q nuk e bri me qllim. Prpiquni q t mos
inatoseni. Nse ju zemroheni shum, fmija juaj do t mendoj se jeni inatosur me t dhe jo pr dmin q solln veprimet e tij. Gjithashtu sht e rndsishme ti jepni fmijs tuaj detyra q e dini se mund ti bj dhe m pas lavdrojeni kur i bn ato mir. Ai tani sht i zoti pr t marr prgjegjsi dhe pun t vogla, si pr shembull t ndihmoj nnn pr t shtruar tavolinn ose pr pastrimin e dhoms s tij. Kur dilni shtitje me familjen, shpjegojini q prisni q t sillet mir, dhe prgzojeni kur sillet ashtu. Pr m tepr, jepini mundsi t luaj me fmijt e tjer, dhe tregojini sesa krenar ndiheni kur me lodrat e tij luan me m t vegjlit dhe i ndihmon ata. Puna dhe loja Puna dhe loja jan t lidhura n kt mosh, pasi ende jemi larg moshs s shkolls. Puna si loj dhe loja si pun, jan aktivitete shum serioze dhe plot kuptim pr t vegjlit. Nprmjet tyre fmijt zbulojn botn e jashtme, njerzit, idet, sendet. N t njjtn koh, ata kuptojn m mir edhe botn e brendshme t mendimeve dhe emocioneve. Dshira pr t br pyetje pr do gj sht shum e dukshme. Pyetjet e vshtira prmbajn edhe
4 - 5 VJE
351
prgjigje t vshtira. Prgjigjet shpesh i bjn fmijt t ndihen t pafuqishm, konfuz, t braktisur dhe t mashtruar. Shpeshher ata kan frik t pyesin dhe t msojn m shum nga msuan. Kto jan arsyet q puna dhe loja i ndihmojn fmijt t krkojn nj rrug tjetr njohjeje, duke fituar m shum siguri. T vegjlit e ksaj moshe e kan shum pr zemr t rregullojn gjrat prreth tyre, duke fituar siguri, pikrisht sepse zbulojn nj msim t madh: ata fitojn besim pr t br gjra t reja, pr t ngjitur at q sht thyer, pr t arritur t bjn dicka vet, me duart e tyre dhe me mendjen e tyre. T luajn duke e ndihmuar nnn, t luajn duke ndihmuar edukatoren, t sajojn sende me lvozhgn e vezs ose me thesin e vjetr t shtpis, t shohin puntort sesi ndrtojn nj shtpi, t gjitha kto i ndihmojn fmijt t ndihen t zott dhe t kuptojn ndryshimin mes t vrtets dhe prralls. Nprmjet puns-loj dhe lojspun, fmijt msojn se nganjher edhe mund t mos t arrijn t bjn dicka dhe kjo sht normale. Gjithashtu ata msojn se edhe gjrat e vshtira pr tu br, prapseprap t plqejn. Pr kt arsye fmijt kan nevoj
pr shoqrin, veanrisht grupin e kopshtit, n t cilin ata njohin moshatart, veten dhe luajn s bashku me ta. Pjesmarrja n grupin e kopshtit, edhe pse i v fmijt para detyrave, nga ana tjetr ju sjell qetsi. Ka fmij q n familjet e tyre sillen si m t rritur, nse del nevoja. Nj fmij 4-5 vjear thot Punt i bj un., Nuk kam frik, Shkoj un n dyqan.... Ai merr prgjegjsi pr nj mosh m t madhe. Lojrat me fmijt e kopshtit i lejojn atij t jet prap fmij katrvjecar. Loja si mjet q rrit Kemi thn se kjo sht mosha e fantazis dhe imagjinats. T jetosh botn mbushur me fantazi sht e bukur, por dhe e vshtir. Nprmjet lojs fmija bhet personazhi kryesor i bots s tij dhe bhet shok me fantazmat e kukullave dhe sendeve. Zhvillimi intelektual sigurohet n saj t situats Bjm sikur... . Fmija merr rolin sikur sht person tjetr dhe me an t ksaj loje ai kupton njerzit e tjer n familje dhe n shoqri, se far do t thot t jesh secili prej tyre. Pr t kuptuar gjithka, ata marrin edhe role t kundrta gjat lojs. Ata bhen her i miri e her i keqi, her i pambrojturi e her shptimtari.
352
PJESA VI
Nprmjet lojs djemt prpiqen t kuptojn se far sht nj mama dhe vajza prpiqet t kuptoj se si
sht babai. N kt mnyr loja sht m shum se nj loj, ajo sht pun
Aftsit dhe cilsit kryesore n fund t ksaj periudhe Dshiron t knaq dhe t plqehet nga shokt e tij. Dshiron t jet si shokt e tij. sht m i aft t zbatoj rregullat e vna. Plqen t kndoj, krcej, dhe t vrapoj. Tregon m shum pavarsi dhe madje shkon te fqinjt vetm. Vallzon dhe kndon me ritm, duke dgjuar nj kng. Krijon lojra me shokt e tjer (symbyllazi, roza-rozina, me top etj.). Bisedon pr antart e familjes. Prshkruan aktivitetet q kryen secili prej tyre. Fmija mendon n mnyr m t pavarur. Fillon t plqej ritualet e prditshme (zgjimi, mngjesi, vajtja n kopsht, dreka, loja ose shtitja pasdite etj.). Fmija njeh dhe shfaq rregullat dhe zakonet e familjes. Fmija pr her t par n kt mosh drejton pyetjet e ekzistencs njerzore, pr shembull: nga vijm? ku shkojm? si funksionojn gjrat? far sht jeta, vdekja?, pse jam vajz? pse jam djal?. Ai llon t interesohet e t dgjoj pr besimin fetar, nse ky ushtrohet n familje. Fillon t interesohet pr rregullat: a mund t dal jasht?, a mund ta bj kt gj? Ai ka nevoj ti njoh rregullat e vendosuara nga t rriturit n mnyr t qart, pr t kuptuar se cilt jan kujt q nuk i lejohet ti shkel. Ai llon t shijoj vlersimet: i mir, i edukuar apo i keq. E ndien shum shpejt poshtrimin, sepse kjo nuk i lejon t hiqet si njeri me vlera, si mamaja, si babai. Ndrkoh, sht shum rebel. Tani pr t loja sht msimi m i madh, duke qen edhe puna m e madhe. Krkon q, nprmjet lojs, t bhet i vlefshm n syt e prindrve, t edukatorve t kopshtit. Por jo t gjith fmijt mund ta pranojn kt si nj pun. sht faza kur fmijt zhvillojn kontrollin e vetes dhe prqndrimin, gj q nuk arrihet menjher. Pr disa fmij, dhniet e punve jan t mrzitshme dhe t pakndshme. N kt mosh fmija sht n gjendje ti bindet do urdhri, por fakti q ai kupton dhe bindet nuk do t thot se sht i rritur. Shpesh ka nevoj pr nj kthim prapa, pr tu ndier m i vogl, si n kohn kur kishte edhe m shum vmendje dhe prkdhelje nga prindrit.
4 - 5 VJE
353
ndrtuese. Keni vn re kur fmijt e ksaj moshe luajn me njritjetrin duke u br si bebja dhe prindi? Ata po prpiqen t msojn ato q bjn t rriturit. Fmijt kan edhe nj prfitim tjetr t madh nga puna-loj. Shum kufij q i kan t ndaluar n jetn e vrtet, ata arrijn ti shkelin n jetn imagjinare t lojs, si pr shembull t bjn nj vjedhje apo vrasje. Kto lloj rolesh u msojn se sht e mira dhe e keqja, gjithmon brenda lojs. Kujdes! Vini re nse fmija nuk arrin luaj vetm dhe krkon nnn, kusht pr t luajtur. Prpiquni kuptoni arsyet dhe ta ndihmoni dal nga shqetsimi q ka.
prekni. Ajo duket se sht e veant dhe e domosdoshme pr t.
ZHVILLIMI EMOCIONAL
antazia e fmijs tuaj katrvjear do t jet po aq e fort sa n moshn trevjeare. Gjithsesi, ai tani po mson t dalloj t vrtetn nga prralla, imagjinata dhe do t jet n gjendje t lviz midis t dyjave, pa i ngatrruar shum. Ndrsa prpiqet m shum t luaj, mos u habisni nse ai prdor lojrat e imagjinats, duke futur n to disa forma t dhuns. Lojrat me luft, me lufttar dhe kauboj, vrasja e dragonjve, madje dhe lojrat me ndjekje, t gjitha hyjn ktu. Disa prindr i ndalojn fmijt e tyre t luajn me lodra armsh t blera n dyqan, vetm duke ngjitur, prer dhe duke prdorur arm prej kartoni, ose thjesht duke drejtuar gishtin dhe duke qlluar pau pau. Por ju nuk duhet t trembeni nga kto aktivitete. Nuk sht e thn q kta fmij jan t dhunshm. Fmijt nuk e kan iden se sht t vrassh apo vdekja. Pr ta, armt prej lodre jan nj mnyr e pafajshme argtimi pr t qen konkurues dhe e dobishme pr respektin pr veten. Nse doni t kuptoni zhvillimin dhe vetbesimin e fmijs suaj, dgjoni mir mnyrn sesi flet me
t si t t
Lodrat Fmijs nuk i duhen dhe aq shum lodra, madje lodrat e shumta mund t prbjn nj problem. Ndihmojeni fmijn t ket mjetet e duhura pr t luajtur edhe me sende t rastit. Pr fmijn do lodr sht nj send dhe personazh, pr t cilin ai duhet t harxhoj koh dhe pun, pr ta futur n loj. Nse jan shum, fmija ngatrrohet dhe bezdiset. Nse fmija bhet kokfort duke prsritur Dua lodr tjetr, krkoni arsyen e vrtet. Ai mund t ket nj problem tjetr. Nse fmija nj lodr t vjetr e mban vazhdimisht me vete, mos ia
354
PJESA VI
nj t rritur. N vnd q t mbetet pas, si mund t ket br kur ishte dy apo tre vje, ai tashm mund t jet miqsor, llafazan, dhe kurioz. Ai gjithashtu ka mundsi t jet shum i ndjeshm ndaj ndjenjave t t tjerve - si t rritur dhe fmij - dhe knaqet duke i br t tjert t lumtur. Kur sheh se t tjert jan t lnduar ose t trishtuar, ai do t tregoj pr ta simpati/keqardhje dhe interes. Keqardhja, ankthi dhe dhimbja Ns nj fmij i ksaj moshe trishtohet kur sheh nj t rritur t trishtuar n familje, kjo mund t ndodh se ai sht edhe vet i trishtuar n mnyr t fsheht. Nprmjet ksaj keqardhjeje dhe interesimi, ai shpreh edhe dhimbjet e tij ose mungesn e lumturis. Ju duhet t bheni t vmendshm dhe t prpiqeni t kuptoni shkakun. Katr-pes vje quhet koha e friks dhe ju duhet ta merrni seriozisht. Shpeshher frikrat e ksaj moshe n t vrtet jan frikrat dhe ankthi i t rriturve. Nj fmij qan sepse sht prishur lavatrija...E qara sht e thell dhe e rnd. N fakt arsyeja mund t jet nj tjetr m serioze: gjyshi i smur, erdhi vllai i vogl n shtpi nga materniteti, kemi ndrruar shtpin, ndryshime n familje, ngjarje n kopsht.
Jo gjithmon sht e leht t gjenden prgjigjet pr t gjitha rastet, por mjafton q ju t bni dy gjra: t keni durim dhe t jeni gjithmon gati pr t folur me t. Zemrimi Shpesh zemrimi tek fmija e ksaj moshe vjen ngaq ai e ka t vshtir t kontrolloj frikn, pasigurin dhe ankthin. Krizat e zemrimit e ndihmojn t shkarkoj sikletin, por ju duhet t zbuloni se nga vjen ky siklet. Arsyeja e vrtet mund t gjendet n problemet e jets s familjes, fatkeqsit ose smundjet e prindrve dhe fmija mendon se sht ai fajtor, apo ka frik pr humbjen e tyre. N kto raste fmijt bhen shpesh shum t lvizshm, t paqet ose bjn gjoja si t gzuar, pr t fshehur shqetsimin. Seksualiteti Zoti, vdekja dhe seksualiteti jan disa shtje q llojn tu interesojn fmijve n kt mosh. Fmija bn pyetje direkte, ose nga larg. Prgjigjet jo gjithmon jan t thjeshta dhe t lehta pr ju. Nse ju nuk thoni t vrtetn, ka rrezik q fmija t humbas besimin tek ju. Nse ju prgjigjeni me shum hollsi, kjo i bie rnd fmijs. Nse nuk jepni prgjigje fare, fmija sajon vet prgjigje t gabuara.
4 - 5 VJE
355
Mosha 4 vje e m pas ka nj detyr t vshtir pr fmijn. Ata duhet t msojn se bota sht pak e ndryshme nga dshirat dhe ndrrat e tyre. Ata kan nj pun t madhe pr t br dhe ju duhet ti ndihmoni. Rreth ksaj moshe, fmija juaj mund mund t filloj t tregoj nj interes pr seksualitetin, pr t ngjashmit me t apo pr seksin tjetr. Ai mund t bj pyetje pr lindjen e fmijve, pr organet seksuale. Ai sht kurioz t shoh se si ndryshojn trupat e vajzave nga t djemve. Kur ai ju bn kto lloj pyetjesh, prgjigjuni thjesht, por me fjalt e duhura. Prpiquni t mos dukeni tepr t sikletosur ose serioz rreth shtjes dhe bni shpjegime t thjeshta dhe t shkurtra, pa i br bisht pyetjes dhe pa thn gnjeshtra. Duhet t dini se fmija juaj katrvjear nuk ka nevoj pr hollsira rreth marrdhnieve seksuale. Kryesorja sht q ai t ndihet i lir pr t br pyetje dhe t marr prgjigje direkte dhe t sakta. Me rritjen e interesit pr seksualitetin, fmijt gjithashtu mund t luajn me organet e tyre t trupit. Ata madje mund t tregojn interes pr organet e fmijve t tjer. Mos u shqetsoni! Kto nuk jan marrdhnie seksuale, por jan normale dhe tregojn nj kuriozitet normal pr moshn. Qor-
timi, ose dhe m keq, ndshkimi, jo vetm nuk sht i nevojshm, por sht shum i dmshm. Sjellja n kto raste sht me t vrtet nj shtje e kulturs familjare. M mir t mos teprohet me ndrhyrjet n kto mosha. Sjelljet e kuriozitetit t moshs jan normale, nse bhen t prmbajtura dhe nuk rrezikojn fmijn. Nga ana tjetr fmijt kan nevoj t msojn se far sht e lejuar dhe far jo n marrdhniet shoqrore. Kshtu pr shembull, ju mund t vendosni ti thoni fmijs tuaj: Trupi yt sht i shndetshm ashtu si sht krijuar dhe ti duhet t kujdesesh vet pr higjienn e tij. Zhveshja lakuriq dhe lojrat me pjes t trupit nuk bhen n sy t njerzve. Tani ti po rritesh dhe do t kujdesesh dhe ta mbrosh vet trupin tnd. Asnj person tjetr, duke prfshir kushrinjt dhe shokt e ngusht, nuk mund t prek pjest e tua intime. Nse fmija smuret, prindrit duhet ti shpjegojn dhe duhet ti marrin leje, pr ti prekur trupin n vendin e dhimbshm ose gjat vizits s mjekve dhe infermierve, n prani t prindit. Rreth po ksaj kohe, fmija juaj mund t trhiqet shum nga prindi me seks t kundrt. Nj vajz katrvjeare mund t konkuroj me nnn e saj pr vmendjen
356
PJESA VI
e babait, ashtu sikurse djali me babain pr vmendjen e nns. Kjo sht nj pjes normale e zhvi-
llimit t personalitetit n kt mosh, dhe kaprcehet nse ju jeni t kujdesshm dhe njihni fmijn tuaj.

USHQYERJA
pse tani ai mund ti prdor ato si nj i rritur. Me ndihmn tuaj, ai mund t msoj edhe prdorimin e nj thike buke. Ju mund ti msoni rregulla t tjera tavoline, si pr shembull t mos as me gojn plot dhe t mos marr ushqim nga pjata e t tjerve. Ka rndsi q t jepni shembullin e mir vet, sepse ai do t sillet si ju. Ai do ta ket m t leht ti msoj kto sjellje n tavolin, nse familja e ka zakon t haj s bashku. Kshtu, caktoni t paktn nj vakt n dit pr t krijuar nj moment t kndshm pr familjen dhe uleni fmijn tuaj n tavolin, ose lreni tju ndihmoj n prgatitjen e ushqimit. Nuk sht e uditshme q fmijt e ksaj moshe t ken plqimet e tyre pr ushqimet, por mund t ndryshojn krkesat nga dita n dit. Nse ai kundrshton t haj nj lloj ushqimi t cilin dje e ka prpir, sht mir q t mos ta
aktet e ngrnies pr fmijt nuk jan thjesht ushqyerje. Ato jan edhe aktivitete familjare q e edukojn at, prandaj ju duhet ti kushtoni vmendje. (Shihni menun n faqen 359.) N kt mosh, fmijt nuk e prdorin ngrnien (ose mosngrnien) pr t treguar kundrshtimin pr dika dhe as nuk ngatrrojn ushqimin me dashurin ose inatin. Ata tani do t han vaktet me oreks dhe njkohsisht do t prjetojn marrdhnien e tyre me njerzit e familjes. Fmija juaj duhet t msohet me sjelljet kryesore t familjes gjat ngrnies dhe t bhet shoqri e kndshme pr antart e tjer. Pr shembull, mund t msoj t mbaj lugn apo pirunin n mnyrn e duhur, dhe jo n grusht, se-
4 - 5 VJE
357
bni problem. Lreni t haj ushqime t tjera n pjatn e tij, ose t zgjedh dika tjetr. Fmijt plqejn t zgjedhin ushqime q nuk jan shum t sheqerosura, shum t kripura apo shum t yndyrshme. Gjithsesi, nxiteni t provoj ushqime t reja duke i dhn pak sa pr ti provuar dhe jo duke ngulur kmb q ai t haj nj pjat t tr, me nj ushqim q nuk e ka ngrn m par. Nse mendoni se fmija juaj ha pak... Shum prindr shqetsohen pr kt. Ktu jan disa udhzime pr tju ndihmuar t jeni t sigurt se fmija juaj ka ngrn mjaftueshm, edhe pse jo shum: Nse fmija juaj nuk ha nj vakt t plot me ju n tavolin, jepini atij sasi t vogla, nse i krkon. Kto mund t jen: 1 got qumsht 1 pjat a lng mishi, sup perimesh, gjysm filxhani gjysm lxhani gjiz ose kos, me drithra, 1 fet buk me 50 gr pul, gjalp e reel, 1 fet buke t 1 lug aji thekur me djavaj. th e domate , Gjat dits kufizoni bukn n dor, deri n dy her n dit.
Prdorni ushqime me proteina dhe perime, n vend t ushqimeve t tilla si pije t mbla, mblsira, pasta ose ushqime shum t kripura dhe t yndyrshme. Pr t ulur rrezikun ndaj kalorive t teprta dhe prishjes s dhmbve, nxisni fmijn pr ushqime t tilla, si: fruta dhe lngje sanduie t frutash , vogla, karrota, selino, biskota me ose fara kungulli, miell trshre, kos simite me krunde, buk ose biskota, djath dhe perime Mos prdorni ushqimin si shprblim pr sjellje t mir. Sigurohuni nse fmija sht vrtet i uritur ose i etur, kur krkon pr t ngrn ose pr t pir. Kuptoni nse ai krkon t haj pr t trhequr vmendjen tuaj ose pr tu pajtuar me ju, n rast se e keni qortuar. Flisni ose luani me t, por mos prdorni ushqimin si pajtues. . Prpiquni q gjat ngrnies t mos luaj. Prrallat, historit, televizorin dhe lojrat e tjera prpiquni ti bni jasht ngrnies. Kjo do t shkaktonte humbjen e vmendjes pr t ngrn mir dhe pr t ndaluar, edhe pasi sht ngopur.
358
PJESA VI
Msoni t llogarisni kalorit pr ushqimet q ai ha m shum dhe vzhgoni sa kalori konsumon n nj mesatare ditore. Totali pr nj fmij katrvjear duhet t jet 900-1800 kalori n dit. Mos u shqetsoni nse sasia e ushqimit t fmijs tuaj nuk sht njsoj do dit. Nj dit do t duket sikur ai ha do gj q i bie n dor, dhe t nesrmen do t prqesh do gj q do t shoh. Kur ai nuk pranon t haj, ndoshta nuk sht i uritur, sepse ka luajtur m pak sesa nj dit m par. Gjithashtu, kujtoni se fmijt ndonjher e prdorin ushqimin si nj mjet pr t pr t ushtruar kontroll mbi ju. Veanrisht gjat periudhs kur kundrshton do gj, ai i reziston prpjekjes tuaj pr ta ushqyer. Kur kjo ndodh, mos e detyroni t haj. T jeni t sigurt se dhe n kulmin e ktij kundrshtimi, ai nuk do t rrij pa ngrn. Nse nj rnie e dukshme e oreksit vazhdon pr m shum se nj jav, ose ka shenja t tjera smundjesh si temperatur, t vjella, diarre ose humbje peshe, flisni me pediatrin. Qumshti sht nj ushqim i rndsishm, kryesisht pr
sasin e kalciumit q prmban. Gjithsesi, qumshti i teprt mund t ul oreksin e tij pr ushqime t tjera t rndsishme pr shndetin. Fmija juaj ka nevoj t pij prafrsisht 450 gr qumsht n dit, pr t marr kalciumin q i nevojitet.
GJUMI
atn, gjat gjumit, fmija kupton se sht vetm, ndrsa dy prindrit flen bashk. Katrvjeart prjetojn n mnyr t njjt lidhjen dashuri urrejtje pr nnn, babain, vllezrit dhe fantazmat e tyre. Pr shum prindr, gjumi i fmijs sht pjesa m e sikletshme e dits dhe shpesh me arsye: nse nj fmij nuk sht shum i lodhur, ai nuk do t shkoj t flej. Ky sht nj problem m i madh nse ai ka vllezr apo motra m t mdhenj, q rrin zgjuar m von. Fmija m i vogl mund t ndihet si i prjashtuar dhe ka frik se mund t humb ndonj gj, nse familja e tij rri zgjuar pasi ai ka vajtur t flej. Kto ndjenja jan t kuptueshme dhe nuk ka ndonj dm nse i lejohet atij ta kaprcej pak orarin e gjumit. Por kini parasysh q ai ka nevoj pr t paktn dhjet deri dymbdhjet or gjum natn.
4 - 5 VJE
359
Menuja ditore pr nj fmij t ksaj moshe

Kjo menu sht planikuar pr nj fmij katrvjear, i cili peshon afrsisht 16.5 kg Masa t thjeshta: 1luggjelle=15 gr 1 lug aji=1/3 luggjelle(5gr) 1 lxhan= 50 gr 1 got uj=150-200 gr MNGJESI lxhan qumsht 2% yndyr (qumsht tregu i skremuar), 1 fet buk ose biskot (pr fmij) lxhan agrume (portokall)ose lng domateje 1 vez ZEMRA lxhan qumsht 1 banane 1 fet t tr buke 1 lug aji vaj ulliri DREKA lxhan qumsht 2% 1 sandui 2 feta t tra buk t bardh, 1 lug aji vaj dhe 1 thel mish ose djath (60 gr) perime jeshile ose t verdha ZEMRA 1 lug aji gjalp 1 fet t tr buke ose 5 biskota lxhan lng frutash DARKA Darka ndrtohet duke zgjedhur disa nga ushqimet e msiprme dhe sht mir t mos t jet e rnd.
360
PJESA VI
Fmija nuk fle pr t ndenjur m gjat me prindrit, duke plotsuar mungesn e tyre gjat dits. Mnyra m e mir pr t prgatitur fmijn tuaj pr n shtrat, sht ti lexoni nj histori. Pasi historia mbaron dhe ju i keni thn natn e mir, mos e lini t ngrihet dhe mos e lejoni t flas, ndrsa ju rrini me t gjersa ta zr gjumi. Ai duhet t msohet ta bj vet kt gj. Prpiquni t mos trazohet dhe emocionohet n nj loj t zgjatur, pikrisht n kohn e gjumit. Sa m e qet t jet sjellja para gjumit, aq m leht do t shkoj ai n shtrat. Shumica e fmijve flen natn, por shpesh zgjohen disa her pr t kontrolluar rrotull, prpara se t flen prsri. Mund t ket net kur ndrrat shum t forta q ka par fmija, e zgjojn. Kto ndrra shpesh shprehin se si i ka par ai disa ngjarje t dits. Ato mund t pasqyrojn disa ndjenja agresive apo frikra, q shfaqen vetm nprmjet imazheve t frikshme n ndrra. N moshn pesvjeare e m tej, fmija do t t lloj t kuptoj se gurat e para n ndrr nuk jan t vrteta, por n kt mosh ai ka ende nevoj q dikush ta siguroj pr kt. Kshtu, kur ai ngrihet n mes t nats, i friksuar dhe duke qar, prqafojeni, isni pr ndrrn q ka par dhe qndroni aty derisa t qetsohet. Kini gjithmon parasysh q kto jan vetm ndrra t
kqija dhe jo nj problem serioz. Pr ta ndihmuar m tej fmijn q ti kaloj kto frikra, ju mund ti lexoni histori mbi ndrrat dhe gjumin. Nse flisni pr kto histori s bashku, ai do t kuptoj m mir se do njeri ndrron dhe q nuk ka pse t ket frik. Por sigurohuni gjithmon q kto libra t mos jen t frikshm pr t. Ndonjher mund tju qlloj q fmija juaj sht n shtrat, duket sikur sht zgjuar dhe duket shum i dshpruar. Ai mund t ulras dhe godas me sy t hapur dhe i tmerruar, por nuk u prgjigjet pyetjeve tuaja. N kt rast ai nuk sht zgjuar dhe as nuk sht duke par ndonj ndrr t keqe. N kt rast jeni dshmitar t nj terrori nate nj lloj sjelljeje gjumi e pakuptueshme dhe e dhimbshme pr prindrit, e zakonshme pr kt mosh. Kjo ndodh edhe kur fmijt kan fjetur t qet dhe pa vshtirsi dhe ju nuk e kuptoni prse ai zgjohet kaq i trembur, prse i mban syt hapur dhe ju tregon sende imagjinare, godet dhe ulret. Gjja e vetme q mund t bni n kto raste sht ta mbani fmijn pr ta mbrojtur, q t mos vritet. Sigurojeni at: Je mir. Mami dhe babi jan ktu. Pas 10 apo 30 minutash, ai do t shtrihet dhe do t flej. Mngjesin e ardhshm ai nuk do t mbaj mend asgj.
4 - 5 VJE
361
Disa fmijve kjo mund tu ndodh vetm nj her, ndrsa t tjerve disa her. Megjithat, ndodh rrall q ti prjetojn shpesh ose pr nj periudh t gjat. N kto raste mund t ndihmojn ilaet pr gjum t dhna nga pediatri juaj, por m e mira sht t pressh q t kalojn vet. Ato do t zhduken vet, kur fmija t rritet.
Po kur jeni t sigurt q fmija juaj nuk ka as ankthe as sht i trembur, por zgjohet duke ju thirrur? Lrini dhjet minuta koh q t flej, para se t shkoni tek ai. Pastaj, thjesht sigurojeni q do gj sht n rregull dhe largohuni. Mos i jepni ushqim dhe mos e merrni me vete n dhomn tuaj, sepse mund t ohet m shpesh.
Si t dalloni nj ankth nate nga nj terror nate

Ankth far sht Kur e dalloni Nj ndrr e frikshme, e ndjekur nga zgjimi. Pasi mbaron, kur fmija juaj zgjohet dhe jua tregon . Gjat gjysms s dyt t nats, kur ndrrat jan m t forta. Duke qar dhe i friksuar, pasi sht zgjuar. Terror nate Nj zgjim i pjesshm nga nj gjum i thell. Gjat ktij terrorri kur ai brtet dhe godet, pastaj sht i qet. Zakonisht nj deri n katr or pasi ka rn n gjum. I ulur, duke goditur, me lvizje jo t zakonshme. duke qar, ulritur, rnkuar, folur. Sy t fryr, zemr q rreh fort, djersitje. Fmija nuk ju v re dhe mund tju shtyj, duke ulritur dhe goditur, sa m shum mundoheni ta mbani. Fle prsri shpejt, pa u zgjuar trsisht. Nuk e kujton ndrrn, ose q ka brtitur a goditur.
Koha e ngjarjes
Paraqitja dhe sjellja
Reagimi
Pasi zgjohet, fmija sht i siguruar nga prania juaj.
Fjetja
Mund t ket probleme q t ej prsri, pr shkak t friks. Shpesh e kujton ndrrn dhe et pr t.
Kujtimi rreth asaj q ndodhi
362
PJESA VI
REKOMANDIME PR FMIJN E MOSHS 4-5 VJE

N kt mosh fmija fillon t interesohet pr zbatimin e rregullave, qoft pr t zbuluar far mund t bj ose jo, qoft pr t kuptuar se far sht e drejt e far jo. Duhet t kini kujdes q fmijt t mos t bhen shum t rrept me veten e tyre. Jini t thjesht e t qart me fmijn, q t mos krijoj ide t gabuara pr t mirn e t keqen; ato duhen dhn n form shpjegimi, jo n form dnimi. sht e rndsishme t mos tregohemi shum krkues ndaj fmijs, sepse kjo shkakton ankth tek ai. Nuk duhet krkuar prej tij se tani sht i rritur dhe duhet t bhet i arsyeshm, t mos jet agresiv, t mos bj rrmuj etj. N kt mosh fmija sht shum provokues. Tregohuni t duruar e t matur n fjalt e tonin e zrit q prdorni. Fmija pr her t par n kt mosh drejton pyetjet e ekzistencs njerzore, ai do t dij nga vijm, ku shkojm, si funksionojn gjrat, far sht jeta, vdekja, seksualiteti, besimi fetar. Kini kujdes tu prgjigjeni pyetjeve sa m thjesht, pa e gnjyer. Prgjigjet tuaja duhet t jen t qarta, ta ndihmojn
fmijn t kuptoj realitetin, pa u tronditur apo friksuar. N disa raste (por mos e prdorni kt si pretekst pr t mos tu prgjigjur) mund t prgjigjeni me: Kur t rritesh, do ta msosh. Viti i katrt i jets, quhet edhe viti i friks. Pr nj zhvillim sa m t mir t fmijs, duhet t marrim seriozisht frikrat e ndryshme dhe problemet e tij, duke i kushtuar shum kujdes. N kt mosh, fmija n mnyr t vazhdueshme bhet zot i trupit t vet. Disa prej tyre shkojn drejt rrezikut pa frik, pr shembull: hipin n pem, gardh etj., t tjer jan shum t trembur dhe t trhequr. N t dyja rastet, ju nuk duhet t bni sikur nuk e shihni rrezikun dhe nuk duhet t knaqeni kur fmijt mbyllen brenda. N kt mosh disa fmij mund t luajn edhe vetm, t vecuar nga t tjert. Pa e tepruar, ju duhet ta nxisni shoqrin n grup. Fmijve u plqen kur t rriturit przihen me lojrat e tyre. Por kujdes, t rriturit duhet t zbatojn rregullat e fmijve. N kt mosh, nse fmija krkon vazhdimisht pr lodra t tjera ose ka ankesa, kujdes! Me an t ktyre krkesave t tepruara, ai krkon tju tregoj se ka nj shqetsim t brendshm. Nuk sht mir q nj lodr t
4 - 5 VJE
363
vjetr t fmijs, q nga fmijria e tij, ta merrni pr tia dhn nj fmije tjetr. Mund t jet nj lodr ose nj bluz e vjetr, q nuk e vesh dot m, por q pr t ka vler t veant. Marrja e saj nga prindi pa e pyetur, e lndon shum. N kt mosh fmija i ndien shum m ndryshe nga i rrituri frikrat e veta dhe ngjarjet e rnda, si: vdekjet, smundjet e rnda n familje, ose tek t afrmit. Imagjinata e tij sht shum e madhe dhe shum gjra duken t pakuptueshme. Pr kt arsye, n ngjarjet e vshtira t jets duhet pasur vmendje ndaj do sjelljeje t fmijs, si: shqetsime t gjumit, urinimi natn, smundje, t cilat tregojn pr nj gjendje t keqe shpirtrore. Atij i duhet thn e vrteta, duke e trajtuar me respekt. do e vrtet sht m pak e frikshme se imagjinata q ai ka. N kt mosh fmijt e kan shum t zhvilluar kuriozitetin pr trupin e tyre e t njri - tjetrit. Ata nuk duhen qortuar pr sjelljet e tyre dhe aq m tepr nuk duhen dnuar. Ndonjher, n kt mosh, duket sikur fmija nuk pyet, nuk u bhet von pr ngjarjet n familje. N t vrtet ai sht shum i ndjeshm dhe i vmendshm ndaj do shqetsimi familjar, si pr shembull raste grindjesh, fatkeqsish, divorci,
emigracioni etj. Ndihmoni fmijn tuaj: T ndihet i sigurt dhe me besim se do t rritet, duke i dhn njkohsisht edhe informacione mbi seksualitetin. Ndihmojeni n lojn e tij dhe kushtojini vmendje bisedave me t, shqetsimeve q ka, prgjigjuni pyetjeve t tij dhe prpiquni t kuptoni at q mendon dhe ndien. Ai prpiqet t ndaj fantazin nga realiteti.
PRGATITJA PR KOPSHT
opshti sht nj kthes e madhe n jetn e fmijs tuaj. Edhe nse vjet ka vajtur n kopsht apo n erdhe, sivjet pritet q ai t jet m i rritur dhe do ti jepen m shum prgjegjsi dhe m shum pavarsi. Kur fmija juaj i afrohet moshs s kopshtit, ju mund t filloni ti flisni pr t. Shpjegojini q rutina e tij do t ndryshoj kur t filloj kopshtin dhe prfshijeni n aktivitetin e zgjedhjes s rrobave. Do t ishte gjithashtu nj ndihm ta onit ndonjher afr kopshtit, t vizitoni mjedisin dhe ta pyesni nse i plqen mjedisi ku ai do t kaloj kohn. Prezantojeni me fmijt dhe edukatoret. E gjith kjo prgatitje do t ndihmoj pr t rritur entuziazmin e tij dhe pr
364
PJESA VI
t zvogluar sikletin e ktij hapi larg nga shtpia. Prpara se t lloj kopshtin, fmija juaj duhet gjithashtu t bj nj vizit mjeksore t prgjithshme zike. Mjeku juaj do t vlersoj gjendjen e fmijs dhe zhvillimin e prgjithshm zik, do t sigurohet q ai ka br vaksinat e duhura etj. N shumicn e kopshteve, fmijt pranohen n baz t moshs, shpesh me nj dat t caktuar si baz. Pr shembull, nse fmija juaj mbush pes vje n 31 dhjetor, ai mund t lejohet t filloj kopshtin n moshn katr vje, por nse e ka ditlindjen n 1 janar, do ti duhet t vendos pr grupin e fmijve dhe shokt q preferon. Megjithse kjo metod funksionon, nuk sht e prsosur. Fazat e zhvillimit ndryshojn kaq shum, sa nj fmij mund t jet i prgatitur pr grupin e fmijve t moshs katr vje, por nj tjetr plqen mosha m t rritura. Pr t prcaktuar moshn e grupit t prshtatshm pr fmijn mund t pyesni edhe edukatoret. Ata mund tju ndihmojn. Edukatoret jan n gjendje t vlersojn fmijn gjat aktivitetit me fmijt e tjer dhe t vendosin pr llojin e aktiviteteve, sipas aftsive dhe moshs. Testimi i zhvillimit t fmijs tuaj
sht nj metod vlersimi e cila mund t ndihmoj pr t vendosur nse ka aftsit e duhura pr t zhvilluar aktivitete t caktuara. Nse n zonn tuaj ka kshillimore, edukator ose pediatr t aft pr ta zhvilluar kt test, ata mund tju ndihmojn. Kto teste gjithashtu mund t jen ndihmse nse ju mendoni se fmija juaj sht i prparuar pr moshn e tij dhe pr aktivitetet e prshtatshme. sht mir q ky testim pr zhvillimin e aftsive t bhet prpara se fmija t filloj t ndjek grupin e kopshtit. N t njjtn koh, edukatoret e kopshtit mund t mbledhin informacion pr shndetin e fmijs, duke u siguruar q ai sht i vaksinuar si dhe pr analizat e shikimit dhe dgjimit.
DISIPLINA PR KATRVJEART
moshn katr vje fmija juaj do ti ket disi n kontroll reagimet emocionale t paparashikueshme, por ende n kt mosh, ai mund t kundrshtoj hapur rregullat e familjes, t flas prapa krahve apo tju shaj. Ai shpesh do t sillet keq, vetm q tju mrzis. Megjithse kjo sjellje mund t jet irrituese dhe tju vr n siklet, rrall sht shenj
4 - 5 VJE
365
e smundjeve emocionale dhe zakonisht zhduket n moshn e shkolls. Por kjo nuk do t thot q duhet ta lini fmijn tuaj tju kontrolloj apo tju krcnoj. Besojeni, as ai nuk do q ta bj kt gj. N t kundrt, ai pret q ju ta kufizoni kur e kalon kufirin, ashtu si pret q ta mbroni kur bn dika t rrezikshme. Kshtu, ju duhet ti msoni se cila sjellje sht e pranueshme dhe cila jo. Mnyra e vetme q ai t msoj t vendos kufijt e tij m von sht q ju t vendosni kufij t arsyeshm pr t tani. Pr t vendosur kufijt e duhur, mbani parasysh q shum nga strategjit q prdornit kur ishte m i vogl jan ende t prshtatshme. sht ende e rndsishme t lavdroni sjelljen e mir m shum sesa t dnoni t keqen dhe t mos prdorni asnjher dnimet fizike (shpulla etj). Gjithashtu, sht ende e rndsishme t veproni me sjelljen e keqe shpejt dhe drejt, pa pritur aq gjat sa fmija juaj t harroj se pr far po i trhiqni vrejtje. Nj katrvjear mund t ti ngrej nervat lehtsisht. Ju e godisni me shpull, sepse mendoni q ai meriton t ndalohet. Por ka nj ndryshim t madh midis ndalimit t prkohshm dhe shpulls. Shpesh godasin me shpull nna
dhe babai q edhe vet jan rrahur n fmijri. Pas shpulls, nna dhe babai ndihen fajtor dhe efekti edukues sht zhdukur. Pr fmijn shpulla sht poshtrim dhe humbje e besimit q ai ka n aftsin pr t qen i rritur. Edhe n kt rast efekti edukues sht zhdukur. (Pr t shmangur ndshkimin, shum t dmshm pr rritjen e fmijs, shihni kto rekomandime tek viti i tret i jets: Disiplina e fmijs) N kt mosh, sjellja jo e mir e tij priret q t jet m e ndrgjegjshme se m par. Kur ishte foshnj, ai vepronte pr kuriozitet, duke krkuar t gjente dhe provonte kujt e tij; tani sjellja e tij sht e prirur t jet m pak e pafajshme. Pr shembull, nj fmij trevjear nna e t cilit sht shtatzn ose prindrit e t cilit jan t ndar, mund t reagoj duke br dika q ai e di mir se sht e ndaluar. Ai mund t mos kuptoj emocionet q e shtyjn t thyej rregullat, por sigurisht e di mir q po i thyen ato. Pr t penguar kt lloj sjelljeje, ndihmojeni fmijn tuaj t shpreh ndjenjat e tij me fjal, n vend t veprimeve t dhunshme apo t padurueshme. Nna e nj fmije i cili e godet, mund t thot: Mjaft! Ti je shum i inatosur. T lutem, m thuaj arsyen.. Nse ai refu-
366
PJESA VI
zon, prdorni rekomandimet e prmendura msipr pr ndalimin e prkohshm. Ndonjher fmija juaj nuk do t arrij ta shpjegoj inatin e tij dhe ju takon juve ta ndihmoni. Kjo krkon shum durim, por ia vlen. Zakonisht, problemi do t jet mjaft i dukshm, nse e shikoni situatn me syt e tij. Pr shembull, nj nn shtatzan (si prmendm m sipr) mund t thot: Ti je i inatosur pr bebin, apo jo?. Kjo mund t jet e suksesshme, nse e nxisni fmijn tuaj t flas pr problemet dhe ndjenjat e tij, me baza. Disiplina tek fmijt duhet prqndruar pr t rritur prqndrimin e tyre dhe kontrollin e vetes. Ajo realizohet me sukses nse ju forconi miqsin me fmijn. Ju duhet t kuptoni cilsit e do fmije ve e ve, nse keni m shum se nj fmij. Shpesh ju mund t krkoni t njjtat rezultate tek fmija i dyt, ashtu sic i keni arritur tek fmija i par, por kjo nuk sht e dobishme. do fmij sht shum i ndryshm nga nj tjetr, dhe secili krkon mnyra t vecanta sjelljeje e disiplinimi. Si tua bjm gnjeshtrave Gnjeshtrat n kt mosh jan shum t zakonshme. Fmijt n kt mosh gnjejn pr shum
arsye. Ndonjher sepse kan frik nga nj ndshkim, ngaq kan ecur shum prpara me fantazin, ose mbase ngaq jan duke imituar sjelljen q shohin tek t rriturit. Nse fmija gnjen nga frika e nj ndshkimi, ai mund t ket thyer nj nga rregullat e shtpis. Pr shembull, ai mund t ket dmtuar dika q nuk duhet ta prekte. Ose mbase ishte pak i ashpr dhe ka vrar nj nga shokt e tij t lojs. N do rast, ai ka menduar se ajo q bri sht m shum nj mbrojtje sesa nj gnjeshtr. Nse doni q tju tregoj, jepini t kuptoj q gnjeshtra sht gabim. Kshtu ruani inatin tuaj dhe ndshkimet kur ai fsheh t vrtetn, dhe n vend q ta akuzoni kur dyshoni q ka br dika t gabuar, thoni dika t till: Kjo sht thyer. Po vras mendjen, si ndodhi? Nse ai tregon, rrini e qet dhe vlersojeni t vrtetn, ndryshe nga rastet kur vazhdon me gnjeshtrn. N kt mnyr ai mund t jet m pak i friksuar pr t thn t vrtetn hern tjetr. T tregosh prralla t gjata sht dika krejt ndryshe nga gnjeshtra. Kjo sht thjesht nj shprehje e imagjinats s fmijs suaj dhe nuk dmton njeri. Bhet problem,vetm nse ju ose fmija juaj nuk mund t dalloni m realitetin nga fantazia. Megjithse nj prrall e gjat nuk krkon
4 - 5 VJE
367
ndshkim, nuk duhet br rrug. Tregojini atij historin e bariut, q thrriste: ujku, ujku. dhe shpegojini atij se sa e rrezikshme mund t jet pr t t vazhdoj kto fantazi. (Pr shembull, far do t ndodhte nse ai sht i smur dhe ti nuk arrin t dallosh sht e vrtet apo jo?). Bjini t qart q sht n interesin e tij t tregoj t vrtetn. Kur gnjeshtrat e fmijs suaj jan vetm nj kopje e sjelljes tuaj, ju mund ti ndaloni ato vetm duke ndryshuar sjellje. Kur fmija ju dgjon t thoni gnjeshtra t pafajshme, ai mbase nuk e kupton q ju po i thoni vetm pr t qen me takt, apo pr t mos lnduar ndjenjat e nj personi tjetr. Ai di vetm q ju nuk po thoni t vrtetn kshtu q ndihet i lir t gnjej. Ju mund t prpiqeni ti shpjegoni dallimin midis gnjeshtrave t vrteta dhe atyre t bardha (pra q jan pa qllim t keq, dhe bhen n shumicn e rasteve pr t mos t lnduar dik), por ka mundsi q ai nuk do ta kuptoj tamam. Kshtu q sht m mir t ndryshoni sjelljen tuaj.
kur i thuhet t rrij n sediljen e vet dhe mund t kundrshtoj me kokfortsi, me z t lart. Pr sa i prket siguris duhet t jeni t prer, por nse i siguroni aktivitete t ndryshme, lodra dhe libra pr t hequr vmendjen, fmija mund ta harroj nervozitetin e tij. Udhtimi me makin Edhe n udhtimet m t shkurtra, fmja juaj duhet t rrij n sediljen e tij. Nse fmija juaj ankohet, mos e nisni makinn deri sa ai t ulet brenda. Nse ju jeni duke ngar makinn dhe ai largohet nga sedilja e tij, ndaloni derisa ai t jet i sigurt. Nse e bni t kndshm udhtimin me makin, fmija juaj nuk do t shfaq kundrshtime. Ja disa sugjerime: Flisni pr peizazhin q kaloni. Pyesni fmijn tuaj se far shikon jasht dritares. Tregoni pamjet interesante. Kur ai fillon t msoj ngjyrat, grmat dhe numrat, krkojini t shpjegoj shenjat dhe tabelat. Gjithsesi, kujdesuni q t shikoni rrugn. Mbani disa libra me vizatime dhe lodra t vogla n makin. Mbani disa kaseta me kng fmijsh ose me histori n makin. Nxiteni fmijn tuaj t kndoj bashk me kngtart e tij t preferuar. Pr udhtime m t gjata, merrni me vete nj kuti t vogl t mbushur me materiale pr
PR SIGURIN E FMIJS TUAJ

e rritjen e fmijs suaj, udhtimi do t bhet m i vshtir. Ai do t bhet shum i lvizshm
368
PJESA VI
moshn e tij, si libra pr t ngjyrosur, shkumsa, letr, kukulla etj. (Mos mbani grshr n makin, ato mund t jen t rrezikshme n rast frenimi t papritur). Ndaloni t paktn do dy or pr nj pushim t vogl. Kjo do ti jap mundsi fmijs tuaj t shplodhet pak, t haj dika, ta ndrroni apo t shkoj n banj. Nse fmijn e z shum shpesh makina, mund t jet e nevojshme ti jepni nj doz t prshtatshme qetsuesi, gjysm ore prpara se t hipni n makin, sipas kshills s mjekut. Udhtimi do t jet m i kndshm dhe m i rehatshm pr secilin, nse ju ndiqni kto rregulla n mnyr t vazhdueshme.
Pavarsisht ku ndodheni: Mos lejoni t brtiturat, goditjet, kafshimet ose zhurmat e mdha. Mos i lejoni fmijt t prekin dorezat e ders. Kurr mos e lini fmijn t luaj vetm n makin. Kujtoni fmijt q t respektojn edhe personat e tjer n makin.
jeni shoqrin ajrore m par. Mund t merren masa t veanta, nse i krkoni n momentin q bni rezervimin. Nj nga t mirat e fluturimit me avion sht se ju dhe fmija juaj mund t bni shtitje, kur kjo lejohet. Ky sht ilai m i mir pr nervozitetin, veanrisht kur ai takon nj fmij tjetr n korridorin e avionit. Pr t argtuar fmijn tuaj n sediljen e tij, merrni me vete libra dhe lodra t ngjashme me ato q merrni pr nj udhtim me makin. Pr informacione t tjera lidhur me udhtimin me avion, isni dhe me pediatrin tuaj. Kujdesuni pr rrzimet nga: Mjete loje, si rrshqits apo kafsh. Triciklet: evitoni tricikla t paqndrueshm dhe prdorni at lloj q i lejon fmijs t jet afr me tokn. Shkallt: vazhdoni t prdorni kangjella n llim dhe fund t shkallve, nse keni shkall n shtpi. Dritaret: vazhdoni t prdorni mbrojtset e dritareve. Djegiet Mbajini shkrepset dhe akmakt larg fmijve tuaj. Aksidentet automobilistike Mos i lejoni fmijt t ngasin
Udhtimi me avion Kur fluturoni me avion me nj fmij t vogl, gjithmon njofto-
4 - 5 VJE
369
triiklin n rrug apo afr trafikut. Mbytja Kurr mos e lini fmijn tuaj vetm afr ujit, edhe nse ai di t notoj.
Kini parasysh!
araqituni patjetr tek mjeku pediatr i kshillimores, nse femija deri n moshn 5 vje: Shfaq frik ose ndrojtje shum t madhe. Shfaq sjellje shum agresive. Nuk sht n gjendje t ndahet nga prindrit, pa kundrshtime t mdha. Shprqndrohet shpejt dhe nuk sht i aft t prqndrohet n nj aktivitet t vetm pr m shum se pes minuta. Tregon pak interes pr t luajtur me fmij t tjer. Nuk pranon tu prgjigjet njerzve n prgjithsi, ose prgjigjet shum pak. Prdor rrall fantazin apo imitimin n lojra. Duket i paknaqur apo i mrzitur n shumicn e kohs. Nuk merr pjes n aktivitete t ndryshme.
Largon ose duket i ftoht me fmijt dhe t rriturit e tjer. Nuk shpreh nj gam t gjer emocionesh. Ka probleme me t ngrnt, fjetjen, ose n prdorimin e tualetit. Nuk bn dallimin midis fantazis dhe realitetit. Nuk mund t kuptoj nj urdhr q prbhet nga dy pjes duke prdorur parafjal si pr shembull n, posht (vr filxhanin n tavolin: merr topin posht divanit). Nuk mund t thot sakt emrin dhe mbiemrin e tij. Nuk prdor si duhet shumsin (kal-kuaj, lodra-lodrat) apo kohn e shkuar (isha, shkova etj). Nuk flet pr ato q bn gjat dits. Nuk mund t ndrtoj nj kull me nga 6 8 kuba. Duket n siklet, duke mbajtur nj shkums shumngjyrsh. Ka probleme kur heq rrobat. Nuk mund ti laj mir dhmbt. Nuk mund t laj dhe t fshij duart e tij.
370
PJESA VI
4 - 5 VJE
371
Pjesa VII
VITI I GJASHT MOSHA E MENDIMIT
372
5 - 6 vje
mijt e ksaj moshe n mnyr figurative qndrojn n port, buz detit, me fytyr jasht. Prpara tyre sht bota, jeta, shoqria, pavarsia, prgjegjsit, zbulimet, konkurrenca, sukseset, dshtimet... Pas shpatu-llave t tyre sht mjedisi i shtpis, prindrit, vllezrit, motrat, gjyshrit, farefisi, siguria e familjes. Tani ai sht m i zoti: sht m i pavarur, ushqehet vet, flet mir, ka fjalor m t pasur, tregon mir pr nevojat dhe emocionet e veta, kontrollon mir jashtqitjen, e kupton mir se t rriturit kan pun t tjera Ai i kupton gjrat m mir, por sht ende i pasigurt. Pikrisht tani, q ai shkputet m shum nga familja, bhet shum e rndsishme lidhja me prindrit dhe familjen. Kjo sht nj mosh shum e rndsishme, q ne do ta konsiderojm si nj lindje t dyt. E mbani mend kur ishte i vogl dhe u shkput nga gjiri? Tani ai fillon t shkputet nga prehri i prindrve dhe i familjes, pr t qen m i pavarur n shoqri. Aty, n shoqri, grupi ka rregulla t tjera, ai kalon nj koh m t gjat n kt shoqri, pa pranin e prindrve. Tani rregullat duhen zbatuar m mir, sepse i krkon i gjith grupi. Ndonjher, fmijve u duket se pr ju nuk ka m interes se far i ndodh atij, se nna nuk pyet m pr t n kt situat t re. sht normale n kt mosh t shihni shpesh fmij q qajn, q shohin shum ndrra t kqija, q kan dhimbje barku t forta n mngjes, kur bhen gati pr n kopsht. Nse q nga mosha tre vje ai prgatitet gradualisht pr kt faz t re t jets, me pjesmarrjen e hershme n kopsht, me lojn n kopsht gjat dits etj., do ta ket m t leht. Ju prindr, mund ta ndihmoni fmijn tuaj nse njihni cilsit q ka n kt mosh. Pr kt shihni veorit e mposhtme:
5 - 6 VJE
T VEANTAT E NJ PESVJEARI
373
T VEANTAT E NJ PESVJEARI
Dshira kryesore - T rriten. Ata duhet t shkputen nga mosha e t qenit bebe, fmij i vogl. Plqejn t zgjedhin moshatar t de-nj n mosh dhe n aftsi, q t ndihen t zot dhe t fort si ata. N kt mosh, fmijt nuk plqejn t luajn me fmij m t vegjl dhe m t dobt, sepse nuk duan ti lidhin me ata. Zgjedhin shoqrin me mosh m t madhe se veten, pr tu ndier pjes e grupit t tyre. sht njsoj sikur mosha e tyre sfidon vet kohn. Ndonjher kjo bhet me ashprsi dhe brutalitet, pas t cilit fshihet frika se mos nuk jan n nivelin e duhur. Gjuha - E pasur, e rrjedhshme, llafazane. Tani ajo m shum prcjell dshirat e tyre. Tani gjuha e tyre duhet t komunikoj me t rriturit dhe t huajt, t cilt nuk i njohin nga afr, ashtu si prindrit. Gjuha zhvillohet shum shpejt, duke i lejuar t bj pyetje mbi mjedisin. Kjo e ndihmon ti jap nj kuptim bots q e rrethon dhe i lehtson hapat pr t krijuar identitetin, si dhe integrimin e tij me t tjert. Tani gjuha sht e lidhur me kujtimet e para t aftsive pr t lexuar dhe shkruar, me kujtimin e par t fletores s motrs apo vllait m t madh, si nj send q mezi pret ta marrsh. Vmendja - sht jasht familjes.
Aftsia pr tu kujdesur pr veten i jep besim pr t hedhur kt hap jasht familjes. Gjithashtu dhe kurioziteti pr t njohur situata t reja, jetn e vllezrve ose t motrave q shkojn n shkoll, kt bot misterioze pr t ciln ka dgjuar, q e dshiron dhe i druhet. Frika se atje jasht mund t mbetet vetm, i bn ndjenjat dhe emocionet t forta. Grupi - Pr fmijn sht trheqs, dhe n njfar mnyre zvendson mbrojtjen e nns. Grupi pr t sht mjeti m i rndsishm pr zhvillimin e pavarsis. Fillimi i nj jete t re n botn sociale t grupit, sht nj hap i madh drejt pjekuris. Tani ai brenda ktij grupi bhet paksa prind i vetvetes. Ky proces shoqrohet edhe me ankth, i cili ndonjher duket qart nprmjet krizave t t qarit, ndrra nate, dhimbje koke ose barku n mngjes, prpara se t shkoj n kopsht. Miqsit - N kt mosh fmijt jan t aft t bjn grupe serioze dhe t krijojn miqsi. Por miqsit e tyre jan ende t prkohshme. Djemt bjn miqsi rastsore. Vajzat i zgjedhin mikeshat e tyre, me t cilat prsri mund t zemrohen leht. Sjellja - Bhet shum konkrete, por ky realizim prmban ende disa pasiguri. Tregimet dhe prrallat e plqyeshme n kt mosh prpu-
374
PJESA VII
VITI I GJASHT - MOSHA E MENDIMIT
then me situatn n t ciln fmija ndodhet dhe po jeton. Pr disa fmij bhet e rndsishme ruajtja e t njjtave rrethana jetese n familje, pr shkak t mjediseve dhe sjelljeve t reja n kopsht. Vlersohen ceremonit e siguris si ditlindjet, festat familjare, t cilat ushqejn pavarsin e brendshme t fmijs pr tu aftsuar n programet e reja shoqrore. N kt mosh fmijt nuk kan aftsi t mira pr t br kompromise dhe pr t br marrveshje tolerante. Pr arsye t vogla, mund t dgjoni nj vajz t vogl ti thot mikeshs s saj Ti nuk je m shoqja ime. Pas pak kohsh do t miqsohen prsri. Krkesat - Ndryshimi themelor lidhet me stadin e ri t pavarsis dhe marrjen e prgjegjsive. Nse kujtoni veten tuaj n kt mosh, do t kuptoni se interesi i prindrve pr ngjarjet e jets s tyre private sht mbshtetja m e madhe. Nevoja pr rregulla - sht nj krkes themelore. Mund t shihni lehtsisht se fmijt t gjendur n nj mjedis t rrmujshm, qoft ky dhe lojra e argtim, pa norma dhe rregulla, do t ndrhyjn menjher pr ti vendosur ato. Vihet re q jan m t aft t kuptojn rregullat e lojs dhe m tolerant, nse humbin sipas rregullave. Rregullat e vendosura i japin mundsi fmijve t zhvillojn aftsin pr tu sjell n mnyr korrekte brenda grupit. Rregullat dhe normat i ndih-
mojn fmijt t prballojn situata t reja dhe t panjohura me m shum qetsi. Shpesh, vendosja e fmijve n norma t sakta formon n mnyr t ndjeshme personalitetin e tyre dhe mund t kthehet n nj karakteristik t sjelljes. Kujdes! Fmija 5 vje, gjithsesi ende nuk ka nj kuptim t plot t identitetit (pra se ai sht nj person i veant, i shkputur nga t tjert). Pr kt arsye zbatimi i rregullave pr ta nuk sht nj gj e thjesht. Kjo sht arsyeja pse gjat lojs, ata kan nevoj pr nj gur prindrore pran, pr t forcuar identitetin n sdn e zbatimit t rregullave, t normave dhe t kuzimeve. Gjithashtu, ata mund t mos i mbajn mend t gjitha rregullat dhe kjo mund tu hap telashe. Kan nevoj pr nj m t rritur, q tua kujtoj gjithmon. Toleranca kulturore - Fmija 5 vje q interesohet pr botn, takohet me besime t ndryshme, kndvshtrime t ndryshme, kultura t ndryshme etnike dhe tradita t ndryshme. Kultura e qytetit ku jetojn dhe kultura me t ciln ata ndeshen n kopsht, mund t jet e ndryshme nga tradita familjare. do fmij, elementt e rinj kulturor t msuar n mjedisin social, i sjell n familjen e tij. Ai kndon kng t reja, tregon praktika t ndryshme, t msuara me moshatart n familjet e tyre. sht pjes e sfids q ka fmi-
5 - 6 VJE
375
ja me vet prindrit e tij, pr tu treguar atyre se tani sht br i zoti n mjedisin e jashtm. Njkohsisht atij i duhet t afroj kulturn brenda familjes me kulturn lokale, si pjes t forcimit t identitetit t tij jasht familjes, n mjedisin e ri. Kshtu fmijt, nxjerrin prfitime nga situatat e kulturave, traditave dhe besimeve t tjera dhe duhen ndihmuar n kt prshtatje t ndryshimeve midis kulturave, feve dhe prvojave, pr t pasuruar njohjen dhe pr t lehtsuar brjen e tij pjes t shoqris. Fmijt e ksaj moshe nuk jan prjashtues t kulturave t tjera. Vetm nse t rriturit edukojn fort ndjenja t tilla jo miqsore, ndikojn keq n kufizimin e sjelljes sociale t fmijs. Marrdhniet me t rriturit - N kt mosh, vajzat duken se kan m shum interes pr t pasur va-
zhdimisht plqimin e t rriturve pr sjelljen e tyre. T bsh miqsi t reja, do t thot t lidhesh jo vetm me moshatart, por edhe me t rritur t tjer. Pr t arritur kto marrdhnie, duhen disa aftsi q ata ende nuk i kan. N rast se nj marrdhnie me nj t rritur nuk sht e plqyeshme, hapsira nuk mbushet me kompromis, por duke br lshime dobsie dhe kjo i vendos fmijt n raporte delikate. Djemt n situata t tilla jan m agresiv dhe krkojn t sfidohen me t barabartt e tyre, ose me m t fuqishmit. Ata tregojn forcn dhe duket se nuk iu intereson vmendja e t tjerve. Rivaliteti midis fmijve, shum her przihet me rivalitetin q ata bjn nprmjet vlerave t prindrve t tyre. N kt prov t vshtir t marrdhnieve me t tjert, ju duhet t gjendeni gjithmon afr dhe t vmendshm.

ZHVILLIMI LVIZOR
Zhvillimi lvizor i madh Fmija vrapon, rrshqet, lkundet n lisharse, kacavirret, hidhet nga lartsi t mdha (nga dollapi n krevat, nga atia e barraks posht), krcen me litar, luan me top me kmb etj.
376
PJESA VII
Kaprcen me t dyja kmbt nj penges, 10 cm t lart nga toka. Qndron mbi nj kmb, me syt mbyllur. Pas moshs 6-vjeare prfundon plotsisht zhvillimi lvizor i fmijs. Lojrat e tij bhen plotsisht fizike. Zhvillimi lvizor i vogl (i duarve dhe gishtave) Ngjyros mir me bojra. Mund t pres me grshr nj send t vizatuar. Lidh vet lidhset e kpucve. Mbrthen kopsat, rripat e pantallonave. Prdor sende rrethanore si farra (fasule, oriz, luledielli), pr t plotsuar mbushjen e nj vizatimi.
fesionet, origjinn etj. Zhvillimi gjuhsor lidhet me aftsin e tij n programet shkollore. Aftsia e plot gjuhsore vendoset midis 5 dhe 7 viteve t para t jets. Nj 5 vjear sht n gjendje t tregoj ngjarjen e tij t dits n vendin e banimit, ose n kopsht. Mund t ndodh q ai t flas dhe t tregoj shum detaje, por ju mund t mos kuptoni thelbin e shtjes q ai po trajton. Kjo ndodh sepse fmijt n kt mosh, kur flasin, nuk arrijn t mendojn duke vn veten e tyre n vendin e atij q i dgjon. Pr kt arsye, ata kan nevoj q prindrit, edukatoret dhe kujdestart, n marrdhniet me ta dhe gjat prdorimit t rrfimeve, t kujdesen q fmijt ti kuptojn gjrat. Nse fmija i ksaj moshe flet dika pr nj ngjarje t dits, n t vrtet ai ka nevoj t thot dika pr veten e tij. Pr kt, gjithmon i duhet kushtuar vmendje dhe jo t mos dgjohet. Mjaft fmij, t gjendur emigrant, detyrohen t msojn dy gjuh dhe ti prdorin t dyja. Fillimisht fmijt flasin gjuhn e nns s tyre, e cila sht kryesore pr zhvillimin e fjals. Ajo merret bashk me gjirin. Fmijt q msojn dy gjuh, njrn e kan kryesore, tjetrn m t pakt. Nse gjuha kryesore nuk sht gjuha e
ZHVILLIMI I GJUHS DHE I T FOLURIT

Fmija n kt mosh: U prgjigjet pyetjeve: far do t bnit ju, nse... (bie shi, sht nxeht, makina do t kalonte ktu... etj.). Prshkruan prdorimin e s paku 10 sendeve q ndodhen n shtpi (prse prdoret piruni? krevati?). Prshkruan mir at q shikon n nj fotografi, piktur etj. sht n gjendje t prshkruaj mir familjen e tij, emrat, pro-
5 - 6 VJE
377
nns, n fillim t shkolls fmija do t ket vshtirsi n shkrim dhe lexim, edhe pse duket sikur e flet mir gjuhn. Pr t msuar nj gjuh, fmijs i duhen dy vjet. Pr ta msuar at rrjedhshm, i duhen shtat vjet. Pr t ndihmuar fmijt n rrethanat e vshtira, sht e nevojshme q prindrit dhe edukatoret t prpiqen q fjalt dhe fjalit t prcjellin nj mesazh me interes pr fmijn. N t kundrt, fmijt kan vshtirsi pr t msuar pjes t gjuhs pa kuptim pr ta. Kjo lloj e folure prfitohet vetm n vitet e para t shkolls.
tjetr q ndikon sht trashgimia. Kjo trashgimi merret si nga nna edhe nga babai dhe, e kombinuar me kushtet e mjedisit ku rritet fmija, jep si rezultat nj nivel t caktuar intelektual t fmijs. Ndihma m e madhe pr zhvillimin intelektual t nj fmije lidhet me kushtet e mjedisit q nxisin dhe plotsojn kuriozitetin e fmijs. Aftsit intelektuale bashkohen me dshirn pr t zbuluar gjra t reja. Kujtohuni q fmijt q n moshn 2 3 vje kan periudhn e pyetjeve Prse?, Kur?, far sht? etj. Shum nga aftsit e tij jan formuar nga prgjigjet q kan marr. Edhe n kt mosh, dshira pr t provuar, zbuluar dhe krkuar ndihmon shum zhvillimin intelektual Fmijt q flasin me vshtirsi, edhe zhvillohen me vshtirsi pasi gjuha sht mjeti i vetm pr zhvillimin e aftsive mendore dhe aftsis pr t zbuluar sendet, fenomenet dhe lidhjet midis tyre. N moshn shkollore fmijt me vshtirsi n t folur do t ken edhe vshtirsi n t lexuar. Pr t nxitur zhvillimin e intelektit tek fmija Mnyra m e mir sht leximi i librave dhe revistave pr fmij. Veanrisht sht mir q t formohet zakoni i lexi-

Dallon t paktn 10 forma, grma, numra. Njeh t majtn dhe t djathn e trupit t tij. Di t kndoj nj kng t thjesht, vjersha, tregime t shkurtra. Grupon dhe klasifikon sipas ngjyrs e forms (pr shembull, t gjitha kto lodra jan blu, t gjitha kto figura ktu jan katror). sht i aft t organizohet n koh. Mjedisi familjar dhe prindrit jan baza dhe pasqyrimi i par i aftsive intelektuale t fmijs. Faktor
378
PJESA VII
mit n ort e qeta para gjumit (por jo kur fmija sht shum i prgjumur, pasi ashtu nuk do ta ket mendjen). Kshtu fmija mson t lidh knaqsin e tregimeve me librin. Shpeshher fmijt shfletojn librat duke br sikur lexojn, ende pa njohur grmat. Figurat e vizatimit dhe fjalt me grma t mdha shoqrojn njohurit e fmijs n mnyr t kndshme, duke lidhur veprimin, imagjinatn, knaqsin dhe grmat. Lejojini fmijt t zgjedhin vet librat e tyre q n kt mosh dhe prgjigjuni pyetjeve t tyre n rrug, n dyqan kur ata shohin reklamat, titujt dhe shkrimet e ndryshme. Prania juaj n marrdhniet e fmijs me librat, zvoglon frikrat q kan ndaj asaj q i pret n t ardhmen. Prmes prrallave, fmija mson t zgjidh problemet, fillimisht n siguri, n prehrin e mamit apo t babit. Pr t ndihmuar zhvillimin intelektual t fmijve tuaj, kthehuni pas n kohn kur ju ishit fmij. Kjo do tju ndihmoj pr t zbuluar mnyra t reja. Pr shembull, ju mund t prmirsoni kujtesn e fmijve duke krijuar lojra n form knge. Knga Nj dy tre, nj dy tre, Maria bn kafe duket si pa kuptim, por i ndihmon t mbajn mend numrat.
N moshn 5 6 vjeare, fmijt nuk e kan shum t zhvilluar mendimin abstrakt, edhe pse shumica e tyre din t numrojn deri n njzet. Ata din t thon: dy moll n dor dhe dy moll q mi dha mami, bjn katr por e kan t vshtir t gjejn se sa bjn dy + dy. Msojini fmijt me numrat me an t figurave (pr shembull, nj moll, dy moll). Kjo i ndihmon ata kur t fillojn matematikn n shkoll. Mos i qortoni fmijt dhe veanrisht mos prdorni sharje, asnjher, nse bjn gabime, pr shembull nse ata din t mbledhin dy numra, por nuk din t bjn zbritjen. N kt mosh, pr mendjen e tyre zbritja sht nj veprim shum i vshtir. Po ashtu, pjestimi sht m i leht sesa shumzimi. Aftsit e mendimit abstrakt Pr 5 6 vjeart kto jan shum t vshtira. Ata kan nj mendim n fazn konkrete. E kan t leht t marrin nj ide dhe kan shum vshtirsi n prpunimin e ksaj ideje. Kemi par q n vitet e para t jets, nj nga stacionet e rndsishme t zhvillimit t fmijs (nga 7-14 muaj) ishte asti kur ai kuptonte se ajo q zhduket, kthehet prap. Ky hap formonte sigurin e
5 - 6 VJE
379
fmijs pr dukjen dhe zhdukjen e nns. Deri n muajin e shtat ai mendonte: mami q nuk e shoh, nuk ekziston. Ndrsa pastaj arriti n fazn: mami iku, por do t vij prap. Edhe sot, fmijt kan t njjtn vshtirsi, por pak m ndryshe. Paaftsia e prpunimit t ideve iu krijon pasiguri. Nse ata i planifikojn gjrat, mund t vn n pun inteligjencn e tyre pr t menduar n mnyr abstrakte. Por kjo nuk bhet menjher. Pr shembull, nse ju do ti thoni: Nesr do t shkojm n plazh, ai do t krkoj sqarime pr detajet dhe ju duhet tia jepni kto detaje (q jan nisja, udhtimi, do t gjeni atje, far do t shihni, far do t bni e kshtu me radh). Nse ju dhe edukatoret e ndihmoni fmijn me detaje dhe i jepni mundsi t bj eksperienca, ai nuk do t ket m nevoj vetm pr detajet, pasi do t arrij imazhet e kujtess dhe t fantazis, nga eksperienca. Pra, ai do t kujtoj hern e fundit kur ishte n plazh, dhe kshtu do t krijoj nj ide pr t nesrmen. Kshtu forcohet prpunimi i ideve dhe t menduarit abstrakt nga fmija. Disa vshtirsi t fmijve pr tu aftsuar Zakonisht, informacionet dhe msimet fmijt i marrin n grup, n lagje ose n kopsht. Por grupi
ndrkoh (edhe me ndihmn e edukatorv)e krijon disa norma. Fmija mund t ket vshtirsi kur: Shpejtsia e veprimeve t tij sht m e vogl sesa norma. Shqetsimi i tij nuk gjen ngushllim dhe mbshtetje dhe kjo e shton vshtirsin dhe ngadalsin e fmijs. Disa fmij flasin mir, luajn mir, por vizatojn keq. Ka aftsi njohse m t pakta dhe n lojn e grupit nuk orientohet mir pr konceptet para pas, n koh dhe n hapsir. Disa fmij nuk pranojn t marrin pjes n aktivitete msimore, sepse tremben q m par se nuk i din prgjigjet. Disa fmij, nga frika se mos dshtojn, prpiqen t sillen si t rritur, duke u shkputur nga loja dhe aktiviteti i grupit. Gara dhe konkurrenca Fmijt 5 6 vjear e ndiejn garn dhe konkurrencn, shum m tepr nga mendohet. M sipr folm pr fmij t cilt konkurencn dhe garn e zhvillojn n radh t par me prindrit e tyre dhe jo me moshatart. Ndjesit komplekse t moshs i bjn ata t dshirojn t rriten me shpejtsi, duke humbur knaqsin e t qenit fmij. Kjo lloj gare i ndalon ata n aftsin pr t msuar. Ata prpiqen ti afrohen t rriturve.
380
PJESA VII
Gara dhe konkurenca kan t mirat e veta n zhvillimin e fmijve, por kan dhe t kqija. Ato mund t sjellin siklet dhe stres t lart tek fmijt. Fillimet e konkurencs n moshn 5 vjeare nuk e ndihmojn zhvillimin intelektual t fmijs dhe nuk ndihmojn prmirsimin. Disa fmij jan m t zot n vizatim, disa t tjer n aktivitete fizike si gjimnastika, sporti etj. Lojrat e fmijve n kt mosh jan ende t ndryshme nga lojrat e fmijve t moshs 7-vjeare e lart. N moshn 5 vje lojrat jan argtuese dhe informuese. Mbi 7 vje lojrat jan edhe msimore. Megjithat, fmijt e moshs 5-6 vjeare jan prball shokve dhe sht e pamundur q ata t fshehin ndryshimet mes tyre dhe shpeshher dshtimin. Shpeshher dshtimet bhen m t rnda, sepse fmijt mendojn se kan turpruar nnn dhe babain dhe nuk jan m t denj pr ta. Ju duhet: Ta nxisni fmijn t bj gar me veten e vet, domethn dika q msoi dje, ta prmirsoj sot dhe jo t krahasohet me t tjert. T krkoni t gjeni aftsi t veanta tek fmija juaj, far arrin t bj m mir. Ti jepni koh fmijs pr ushtrimet dhe aktivitetet. T bisedoni me fmijn q t
kuptoj dhe njoh aftsit q ka, por edhe t pranoj sikletin dhe dshprimin, kur nuk arrin t bj dika. T siguroni fmijn se nuk turproheni prej tij, prkundrazi, jeni krenar pr t. T planifikoni q rezultatet pozitive ta kaprcejn dshtimin. T siguroheni q fmija n radh t par t msoj t marr pjes n lojra dhe aktivitete. Kjo sht gjja m e rndsishme. Ta siguroni fmijn q do t merrni pjes edhe ju n nj aktivitet t vshtir pr t dhe do ta mbshtesni. Krkojini fmijs t bj veprimet q di m mir. Nqoftse fmija juaj sillet si m i madh, afrojeni q t gjej knaqsi edhe n lojrat e moshatarve t vet.
Nuk ka rndsi nse fmija doli me sukses n nj aktivitet apo dshtoi. E rndsishme sht q ta ushqeni at q ta plqej prsri aktivitetin.
ZHVILLIMI SOCIAL DHE EMOCIONAL

hvillimi social ka dy drejtime: nga njra an fmijt bhen pjes e grupit/komunitetit dhe nga ana tjetr e dallojn veten e tyre
5 - 6 VJE
381
si individ t veant. Njra an e zhvillimit social n kt mosh sht socializimi, procesi nga i cili fmijt prfitojn rregullat, vlerat dhe njohurit e shoqris s tyre, ndrsa ana tjetr sht formimi i personalitetit. N kt proces, fmijt duhet t ken mnyra t ndryshme t t ndjerit dhe sjelljes n situata t ndryshme. Procesi i identifikimit t vetes kalon npr katr faza kryesore: Dallimi i vetes nga t tjert Lidhja, bashkimi me t tjert Identifikimi i vetes, duke vzhguar dhe imituar njerzit q e rrethojn dhe nga shprblimet q i bhen sipas sjelljes s tij. Identifikimi q vjen si pasoj e aftsis njohse pr t kuptuar veten e tij si pjestar i nj grupi shoqror dhe dshirs pr t qen si antart e tjer t ktij grupi. Fmija n kt mosh: Flet rreth familjes s tij. Di emrin e vendit ku jeton. Krijon lojra dhe di t tregoj se si luhen ato. Merr pjes n lojrat e zhvilluara n grup, duke zbatuar rregullat e lojs. Fmijt dhe familja N moshn 5 vje, fmija krijon identitetin e tij brenda familjes.
Kryesore pr ta sht q t kuptojn qart rolin q kan n familje. Prindrit jan t knaqur kur fmijt fillojn bjn miqsira jasht shtpis. Ndrkoh, kto marrdhnie mund t ndikojn pr mir ose pr keq n sjelljen e fmijs. Nxitja e individualitetit t fmijs ndihmon n t njjtn koh pr t prcaktuar kufijt e sigurt, brenda t cilve zhvillohet kjo lvizje e re e fmijs jasht shtpis. N kohn kur fmijt krkojn t dalin jasht rrethit familjar, duhen nxitur t merren me gjimnastik, not, krcim, msim t muziks dhe veglave muzikore. Shpeshher ju i drejtoni fmijt n gjrat q ju plqejn vet, si sporti pr baballart, koncertet pr mamat. Por duhet t jeni t gatshm edhe t pranoni q fmijt tuaj mund t mos t plqejn t njjtat gjra q plqeni ju. Ather duhet t prpiqeni t zbuloni s bashku interesat e fmijs. E rndsishme sht q ju t mbeteni lidhsi dhe shoqrues n aktivitetet e fmijs jasht familjes. Marrdhniet n familje jan leksione t vrteta pr jetn, n syt e fmijs. Ju mund t kujtoni fmijrin tuaj, kur nga prindrit ju sht krkuar t kujdeseni pr fmijt m t vegjl ose kur mbaheshit me hatr, se ishit fmija i par apo djali i vetm i shtpis. Fmijt e trajtuar gjithmon si
382
PJESA VII
t vegjl mund t ken prfitime brenda shtpis, por shpesh jan edhe t fyer. Fmija i par ka nj marrdhnie t veant me familjen. Ai z nj vend t rndsishm n jetn tuaj. Por ndrkoh, n moshn 5 vje, kur ai del jasht shtpis, gjen dika t panjohur. Kjo sht e bukur, por edhe e frikshme pr fmijn. Nj 5-vjear mund t filloj t ket zili fmijt m t vegjl q vazhdojn t rrin n shtpi me nnn, t sigurt dhe pa qen nevoja t vihen prpara vshtirsive. Edhe ju mund t mos t dini t bni: t rrini me t voglin, apo t shoqroni m t madhin. Situata bhet edhe m e komplikuar, sepse edhe fmija m i vogl n shtpi sikur ndihet fajtor pasi bhet pjestar sekret me nnn e tij kundrejt fmijs s madh. E vetmja mnyr pr ta trajtuar kt situat sht t njohim vshtirsit e nj fmije 5-6 vje jasht dhe ndjenjat e tij, t njohim xhelozin dhe trishtimin e tij, ndonjher edhe agresivitetin. N t njjtn koh, ti tregojm atij, dashuri dhe interes si dhe t vlersojm aktivitetet q ai bn. Ju mund t gjendeni prball situats s vshtir me nj 5 vjear, kur ai bhet xheloz pr vllain ose motrn m t madhe q ka m shum liri, m shum argtim
dhe m shum privilegje. Ata jan ziliqar dhe kurioz pr jetn e m t madhit. Grupi i moshatarve prmes lojrave e bn 5 vjearin t kuptoj aftsit, por edhe paaftsit e tij. Tani ai duhet t prballoj mo-shatart, sepse edhe ata mund t jen m t zot se ai dhe mund t argtohen m shum se ai. N kto kushte, mund t ndodh q nj fmij 5-6 vje bhet i ndrojtur n grupin e moshatarve jasht mjaft i ashpr, agresiv dhe i pasjellshm me fmijt m t vegjl brenda shtpis. Jasht ai sht i trembur, brenda ka nj rol kryesor. Edhe n kt rast ju duhet t ndrhyni, jo vetm pr ta qortuar pr sjelljet brenda shtpis, por edhe pr ta mbshtetur n aktivitetet me shokt ose n kopsht. Fmija i dyt i familjes, n moshn 5-6 vjeare, n botn e jashtme ka m shum lehtsira, pasi ka nj mbshtetje, vllain ose motrn m t madhe. Por nga ana tjetr, ata ndihen keq q duhet t luftojn shum pr tu barazuar me t madhin. Mund t humbin nj pjes t besimit n vetvete dhe n aftsit e tyre. Ju duhet: Ti ndihmoni fmijt ti kalojn mir kto ndjenja, q ata t rriten m t qet. Ti ndihmoni fmijt t kuptojn se aftsit dhe talentet e tyre do t jen vazhdimisht krahas aftsive t vllezrve dhe
5 - 6 VJE
383
shokve t tjer. Tu tregoni fmijve se nuk sht e nevojshme t jesh madhshtor me do kusht. Shum nga situatat e vshtira pr fmijt mund t ndihmohen duke treguar pr veten tuaj n mosh t vogl. T tregoni interes pr aktivitetet e fmijs jasht shtpis. Ti tregoni atij se vllai apo motra m e vogl ka nevoj pr kujdes, ashtu si jeni kujdesur pr t kur ai ishte i vogl. Nga nj 5 6 vjear ju shiheni edhe si prindr, por edhe si persona t rritur. N fillim ai ju ka imituar q t komunikonte me ju. Por tani ju shikon me adhurim, si t prsosur dhe madhshtor, dhe ka ndjenja t ngatrruara pr nnn dhe babain. Shum nga sjelljet e fmijve lidhen me kto ndjenja. Vajzat bjn voglushen e babait dhe i bjn qejfin atij dhe djemt bhen Supermen dhe fillojn t bhen mbrojts t nns s tyre. Kujdes! Nse ju, personat m t rndsishm pr jetn e tij nuk jeni t vmendshm dhe t kujdesshm, sht njsoj sikur mbreti dhe mbretresha t mos t ti hedhin syt. Ata ndihen t trishtuar dhe t vetmuar dhe krkojn ngushllim jasht shtpis, edhe n persona t panjohur. Ktu vendoset rreziku i madh, nga i cili prfitojn keqbrsit.
Nse jeni t detyruar t punoni me or t zgjatura dhe t jeni larg fmijve, ather duhet t keni parasysh: T mbani lidhje t ngusht me edukatoret e kopshtit apo t rriturit q kan kontakt me fmijn tuaj. T prfitoni nga ort e mbrmjes pr t br bisedat e darks, ku fmijt t ken mundsi t ndajn me ju t gjitha emocionet e dits. T tregoheni t vmendshm ndaj do interesi t ri t fmijs dhe ndaj do ngjarjeje. T kujdeseni t merrni pjes n aktivitetet e fmijve: garat, sportet, koncertet, ditlindjet. T mbeteni gjithmon persona t besueshm n syt e fmijs, t mbani fjaln e dhn dhe t respektoni oraret e premtuara. T siguroni kushte q shtojn sigurin e fmijs n kt mosh, duke u prpjekur t jetoni n t njjtn shtpi dhe nse detyroheni ta ndrroni shtpin, t ruani disa nga sendet dhe mobiljet, si krevati, lodrat e tij m t dashura etj. Loja N kt mosh fmijt luajn n grup, por ende jo n nj skuadr. Kt aftsi ata e fitojn pak m von. Krkojn t marrin role brenda grupit, shpeshher duke imituar personazhe t njohura nga librat, filmat, prrallat, televizori ose mjedisi.
384
PJESA VII
Roli m i rndsishm q ata plqejn t luajn, sht roli i nns dhe i babait. Kjo lloj loje sht nj pasqyrim i shqetsimit q kan t vegjlit me nj nga cshtjet kryesore t zhvillimit: me zbulimin q ata bjn mbi raportet midis njerzve n situata t ndryshme. Rreth moshs 6 vje duken shenjat e para t pjesmarrjes s tyre n nj aktivitet, ku pr her t par ata pranojn t heqin dor nga disa dshira personale, si nj kompromis pr tu br pjes e grupit. Jan astet e para t sakrifics. Gjat lojrave ata zhvillojn ende aftsit lvizore dhe krkojn t pushtojn nj territor dhe mjetet q ju duhen pr tu kacavjerr, lkundur, hedhur apo rrshqitur. Deri n moshn 7-vjeare aftsit e tyre t pjekura fizike bhen kryesore dhe m t rndsishme se imagjinata. Vajzat kan m shum interes pr lvizjet e gishtave, duarve, hedhjen n litar, lidhjen e fjongove, hedhjen e topit, prdorimin e gjilprs, shpesh t shoqruara me kng fminore. Ritmika e prdorur gjat lojrave shoqron pothuajse t gjitha aktivitetet e ksaj periudhe. sht shum interesante se si vet fmijt krijojn hapsirn e lojs, nj hapsir boshe n t ciln futen shum fmij. Menjher ata vendosin rregulla. Secili prej tyre e di se sht vetm nj
antar i grupit. Fmijt krkojn ti japin vetes mundsin t dallohen si individ, duke mbetur n grup. Hapsira boshe kthehet n nj hapsir t drejtuar, mbrojtse dhe t rehatshme. Por, mbi t gjitha, kjo sht nj hapsir krijuese. Nj fmij n mes t ksaj hapsire mund edhe t trembet, por me-njher hapsira e lojs n t folur, n t knduar dhe me rregulla t prckatuara bhet qetsuese. Ju kujtohet rrethi i fmijve q luan Hodha nj letr mu n post? sht shum e rehatshme t ulesh si pjes e rrethit. Nuk ka asnj siklet dhe ka shum mundsi q papritur t t rastis t jesh n qendr t rrethit sipas lojs, duke u br mbret ose mbretresh n mes t grupit. Kjo sht arsyeja q brez pas brezi disa lojra t thjeshta, t shpikura nga vet fmijt, rrojn kaq gjat dhe trashgohen nga mosha n mosh, nga kultura n kultur. Brenda ksaj loje, fmijt m t rritur nuk kan nevoj t kujdesen pr fmijt m t vegjl, vllezr dhe motra. Argtimi sht i plot. Lojrat n kt mosh zhvillohen n t njjtn koh me aftsimin e tyre pr historit, prrallat, si dhe me detyrimet e para t t msuarit t leximit, shkrimit, vizatimit dhe prgatitjes pr shkoll. Zbulimi i miqve moshatar Bhet gjithmon pas prshtatjes
5- 6 VJE
385
me mjedisin e ri. Identitetin e ri q prfiton si pjestar i nj shoqrie t re, fmija ua tregon prindrve me krenari. Ndrsa i nnshtrohet rre-gullave t grupit, fillon ti bj sfid rregullave familjare. Nuk e vesh fustanin, sepse shoqet e mia nuk e plqejn!. Kndon kngt e shoqeve n shtpi dhe luan lojrat e msuara nga shoqet. Marrdhniet me moshatart bhen nj pasuri e vrtet. Dgjohen fjal t reja dhe gjuh t tjera. Fmijt 5-6 vjear nuk jan t aft pr sjellje raciste (pr t shar t tjert se jan t nj race tjetr). Gjumi Kemi thn se 2-3 vje sht mosha e fjals. Gjithashtu 5 7 vje sht mosha e mendimit. Deri n kt mosh fmijt flen natn, por edhe ditn. Ndodh shpesh q fmijt t ndrrojn oraret e gjumit, t krkojn t flen pr nj koh t gjat ditn. Kur ndodh kjo, gj do t thot se ka ndodhur dika. Nuk duhet gabuar dhe ti thuhet nj katrvjeari: bn gjith ditn n gjum! ohu, luaj me shokt! Ndonjher fmijt, t cilt mund t jen t mrzitur pr ndonj arsye, shrojn vetveten duke fjetur ditn. Kjo mund t ndodh pr shembull kur lind nj fmij tjetr n shtpi. Fle edhe un si i vogl, se imitoj t voglin dhe kshtu ulet rivaliteti. Ndodh q fmij t ksaj moshe t krkojn t kthehen te
gjiri nga xhelozia dhe dmtohen rnd kur u thuhet: Jo. Ti je i madh! sht njlloj si tiu thuash: Ti je i madh. Nuk ke nevoj pr nn. Fmija mund t sikletoset edhe kur i thuhet: Fli me zor!. sht shum e rndsishme q fmija t flej kur i flihet dhe jo kur i thoni ju. Pr kt ndihmohet duke u krijuar rutina para gjumit, si: puthjet, prshndetjet, prkdheljet, t cilat mund t jen dhe t prsritura. Nj kukull me vete ose nj arush pr t fjetur bashk, imiton situatn nn-fmij dhe e ndihmon fmijn. Veanrisht nse fle dhe i rrituri, fmija e vlerson gjumin si nj gj t mir dhe jo si dnim. Nuk i duhet thn fmijs: Mbylli syt! kur shkon n shtrat. Nse fmijt kan krkesa pr t mbajtur dritn ose dern hapur, ato duhen plotsuar patjetr. Ka fmij q kan frikra t nats ose zgjime nga ndrra dhe imazhe, si gogoli. Pr kt psikologt mendojn se sht e vlefshme q gjat dits t luaj me ju symbyllazi n mjediset e shtpis. Kshtu ai do t msoj t rrij pa shikuar, duke e kaluar kt sprov gzueshm, n loj me prindin. Gjithashtu, pr fmij m t rritur, mund t mbahet te koka e krevatit letr dhe lapsa vizatimi. N zgjimet e frikshme natn nga gogoli (ujku) i thuhet fmijs ta vizatoj menjher gogolin
386
PJESA VII
(ujkun). Edhe nse ai bn vetm nj viz t drejt, kjo viz gogol e bn gogolin e ndrrs t vrtet, duke i ulur vlern. Rreth moshs 5 - 6 vjeare fmijt shohin ndrra pr vdekjen e prindrve. sht shenj e nj tensioni dhe agresiviteti q gjendet edhe gjat dits, si jan vjedhjet e vogla t fmijve ose
lojrat me shpata, thika, pushk. N kt mosh fmijt mund t ndihen n faj, si kriminel t vegjl dhe sht detyra juaj t mos ia merrni seriozisht, ta qetsoni dhe lehtsoni. N vite t tilla ndrrash dhe shqetsimesh, sht shum i vlefshm aktiviteti gjat dits me mbjellje lulesh, bimsh, loj n det ose rr. Lojrat e rrs s lagur shpesh lirojn fantazmat e nats.

PR PRINDRIT Q VIHEN N SIKLET PARA T TJERVE KUR FMIJA BN NJ GABIM
bluzn time t bardh dhe duart e mia! Ajo m thot M fal doktoresh! N situata t tilla, prindrit vendosen s bashku me fmijn prball mjedisit social, i cili ka rregulla dhe detyrime dhe n t cilin prindrit prpiqen t bjn figur t mir. Prindi mbron edukatn dhe respektin ndaj mjekut, dentistit, npunsit t shtetit, shefit ose drejtorit t tij. Por mund t bhet fjal edhe pr nj figur t famshme publike: prindi mund t ndodhet edhe prball deputetit ose Presidentit, apo prball nj miku q nuk e ka takuar prej kohsh. far ndodh me fmijn q e shoqron?
j dit n krevatin e vizits nna m vendos nj foshnj 6-muajsh me temperatur t lart. Pas dy minutash foshnja vjell vrullshm (gj e zakonshme pr nj fmij me temperatur gjat vizits). Nj pjes e fytyrs, qafa dhe gjoksi mbushen me prmbajtjen e stomakut. Po ashtu krevati i vizits, stetoskopi dhe duart e mia, dhe prehri me bluzn e bardh. Nna, e tronditur, menjher hap antn, nxjerr nj garz t madhe t pastr dhe fillon t. pastroj
5 - 6 VJE
KSHILLA PR PRINDRIT DHE EDUKATORT
387
Fmijt n moshat e vogla, n aste t caktuara, nuk jan m qeniet m t rndsishme. Ata kalojn n plan t dyt. N plan t par sht mjeku i ndotur, infermierja q do t bj gjilprn duke duruar t qarat dhe tekat e fmijs, apo do t nuhas jashtqitjen e tij (e ndrrova tani, por ma ka br rrugs, thot nna fajtore). M i rndsishm sht zyrtari, personaliteti apo t huaj t tjer. Fmija i smur, i tronditur dhe i trembur kalon n plan t dyt. Ai ndihet i tradhtuar, i parndsishm dhe shpesh fajtor, sepse prindit i vjen turp pr fmijn me t vjella, t br pis.Tek fmijt raste t tilla ln n kujtes gjurm t pashlyeshme dhe t hidhura dhe ju duhet t keni shum kujdes n sjelljen tuaj. Kur shkoni te mjeku, lajmrojeni q m par fmijn, edhe kur sht bebe. I thoni se do t shkoni n nj dhom ku nj teta apo nj xhaxhi, q sht doktor, do ta vizi-toj pr smundjen q ka. Tregojini se far do ti ndodh atij n vizit, si do ta prekin, do ti shohin gojt dhe vesht, i thoni se kjo sht e bezdisshme. Nse do t bj gjilpr apo vaksin, tregojini q n shtpi se do te shpohet dhe do ti dhemb shum. Tregojini pse do t shpohet, si do ti hyj ilai brenda dhe ku do t shkoj ky ila. Nse do t qepet apo do t mjekoj dhmballn, prshkruani gjithka
pa e gnjyer dhe me thjeshtsi. Premtojini se do tia mbani dorn e tij n tuajn dhe se mund t qaj dhe t ulrij nse kjo e lehtson, se nuk sht turp, pasi edhe ju keni br kshtu kur ishit i vogl. Tregojini sa her do t prsritet kjo dhe pr sa dit. Koncepti i kohs, i cili sht i vshtir, mund t tregohet nprmjet numrimit t ditve me gishtrinj, duke radhitur dhe pastaj vjen dita dhe pastaj vjen nata... dhe pastaj vjen dita dhe pastaj vjen nata... dhe pastaj prap dita Nse fmija grindet duke pritur vizitn, mos u acaroni, i thoni se ka t drejt dhe se juve ju vjen keq q ai sht mrzitur. Sapo t hyni n dhomn e vizits, mos rrini i heshtur, por flisni n fillim me fmijn tuaj, jo me personelin shndetsor, duke i thn: Mos u tremb, se un jam ktu me ty. Gjithmon filloni duke prezantuar fmijn tuaj, duke i thn mjekut: Ky sht djali im, filani, 5 vje. Ne na dhemb barku. Thuajini fmijs tuaj emrin e mjekut dhe t infermieres. Prpiquni q n situata t tilla t sikletshme t jeni vet aty dhe jo me prfaqsues t tret, si: halla, komshia, fmija m i madh etj. N mosha t vogla, para se mjeku tia vendos metalin e stetoskopit n trup, krkojini leje mjekut q fmija ta prek stetoskopin me dor, pr ta njohur, duke i treguar se far bn ai. Fmijt, n nj konsultore apo spital, tremben
388
PJESA VII
shum nga shishet n dollap, bluzat e bardha apo aparatet. Prpiquni shpejt e shpejt ti tregoni dika pr ato q ai sheh me sy. Tregojini si prrall se far bn ekrani i radioskopis me rrezet e padukshme magjike. Prrallat dhe humori i plqejn gjithmon fmijs. Mos i krkoni fmijs tuaj t jet hero apo i fort. Ndrpriteni fjaln e mjekut ...m fal nj sekond pr do krkes apo pyetje t fmijs, duke i dhn t kuptoj se pr ju sht m i rndsishmi n bot. Nse mjeku ju thot se duhen br gjilpra, drejtojuni fmijs: Si thua, do ti bjm? Ato dhembin, por duhen br. Fmijt prballojn do gj dhe kalojn edhe prova t vshtira, nse trajtohen kshtu. Pr fat t keq, ndodh q prindi t mos ta trajtoj mir fmijn e smur, duke e detyruar edhe me forc, pr t kryer vizitn shpejt e shpejt. Nse nj fmij sht n siklet t madh dhe qan e ulrin, lreni vizitn pr nj her tjetr; edhe nse sht me temperatur t lart, mund t merrni vetm kshillat e mjekut dhe ilaet dhe t vini m von. Fmija duhet t bindet se ju dhe mjeku nuk bni asgj me zor dhe se ai ka t drejtn t vendos n situata t tilla t sikletshme. Kjo i jep shum siguri dhe gjithmon, pas disa orsh ose t nesrmen, fmija e krkon dhe pranon vizitn.
Nuk duhet t lejoni asnjher q n situata t tilla mjeku apo infermierja tju akuzoj pr pakujdesi, paaftsi, si shkaktar t smundjes s fmijs, tju flas pa respekt dhe ashprsisht. Nna e respektuar sht nna fuqiplot, q do t thot qenie e sigurt. Shum shpesh dashuria, pr nj fmij, sht siguri. N mjedise sociale, kur jemi t shoqruar me fmijt, bjeni t ndiej se sht i rndsishm n do mosh qoft ai, nj muajsh apo disa vje i thoni t tjerve emrin e fmijs, por gjithmon pasi ti keni thn se kush jan personat e rritur prreth. Nse ju po bisedoni me nj t rritur dhe fmija krkon dika ose grindet, ndrpriteni bisedn, duke i thn personit tjetr se ju duhet t merreni pak me fmijn tuaj, veanrisht nse ai sht nn moshn 6 vje. Mbi kt mosh fmijt i kan msuar rregullat e lojs dhe n momente t caktuara mund ti urdhroni t dalin jasht dhe tju ln rehat n qejfin tuaj. Fmijt duhet ta msojn se, edhe pse jan shum t rndsishm, do njeri duhet t lejohet t bj jetn e tij, i pashqetsuar nga t tjert. Por kjo mund t bhet m von, pas moshs 6 vjeare. Po kshtu ju duhet t silleni edhe n mjedise zyrtare. Fare mir, nj pushtetari q ju flet pr interesat tuaja, mund ti krkoni leje nj ast pr tiu prgjigjur krkess
5 - 6 VJE
389
s fmijs q keni me vete, pa e qortuar pr apknllqet e tij n mjedis. N ditt e para t kopshtit mund ti krkoni edukatoreve t shoqroni fmijn tuaj brenda. Q n fillim, bashk me fmijn tuaj, duhet t vizitoni t gjitha dhomat e kopshtit. Nse prindi e ka par dhe shkelur vendin m par, ky vend bhet m i njohur pr fmijn. Nj kopsht, dera e madhe e t cilit sht e ndaluar dhe e mbyllur pr prindin, sht nj vend armiqsor pr fmijn dhe ai nuk ndihet rehat aty. Fmija nuk duhet uar me zor te berberi. N fillim pyeteni fmijn nse i duket simpatik berberi dhe nse pranon q tia pres flokt. Gjithashtu mund ti tregoni disa modele floksh, q ai t zgjedh vet at q i plqen. N t gjitha rastet, kur fmijt prballojn situata t tilla, ata duhen lavdruar jo pr heroizmin, por pr kurajn dhe bashkpunimin, duke i siguruar prap se i duam shum. Nse nj fmije i duhet t prballoj prova t vshtira, i duhet thn se ai nuk sht i vetmi, se kto gjra i kan provuar edhe fmij t tjer. Por kujdes! Kjo nuk duhet br pr ti treguar
se nuk po kalon dika t vshtir. N t kundrt, duhet ti thoni se ju e dini q ai e ka pasur shum t vshtir, por nganjher na duhet t bjm dhe gjra t vshtira. Ka prindr t cilt ndihen gjithmon n faj. Vuajn se nuk ua plotsojn t gjitha dshirat, se nuk kan kushte, nuk kan shum para, nuk i prkdhelin n sedr para shokve, nuk u plotsojn dot ndrrat dhe krkesat. Do t dshiroja q t gjith ktyre prindrve tiu thoja se pr do fmij prindi m i mir n bot sht prindi i tij, se detyra e nj prindi nuk sht t jet i gjithpushtetshm dhe i kudogjindshm, se pavarsisht nga kushtet, prindi ka br maksimumin q mundet. Mjafton q t dini ta doni fmijn dhe tja shprehni si duhet kt dashuri. Edhe nj nn q ka braktisur fmijn pas lindjes pr arsye t ndryshme, sht e bekuar, pse e ka sjell n jet dhe i ka falur 9 muaj dashurie n barkun e saj. Krkesat e fmijve jan pafund, por kjo nuk do t thot q ato duhen plotsuar t gjitha. Edhe prindi m i prsosur nuk mund ti plotsoj. Ajo q fmijve u kemi borxh sht dashuria dhe siguria, sht mungesa e tradhtive pr t cilat folm m lart.
390
PJESA VII
REKOMANDIME PR FMIJN E MOSHS 5 - 6 VJE Q SHKON N KOPSHT

T dashur prindr! do faz e re n jetn e fmijs mund t shoqrohet me trishtim. Tani fmija sht m i madh dhe vitet e para t jets s tij kan mbaruar, me t gjitha privilegjet: gjirin e nns, prkdheljet, mbajtjen n krah, vmendjen e madhe n do koh. Kjo humbje shoqrohet me gzimin pr nj jet t re e prova t reja, por edhe me emocione t forta. Biseda me fmijn pr jetn e re q e pret, bhet prpara se ai t shkoj n kopsht. Pr kt, ai duhet t prgatitet m par. Kjo mund t bhet duke br nj ose dy vizita n mjediset e kopshtit ku do t shkoj, duke prgatitur s bashku rrobat, kpuct e zgjedhura etj. Prezantojeni fmijn me edukatoren e ardhshme prpara se ai t shkoj n kopsht dhe ju vet njihuni me t, tregojini pr fmijn tuaj. Njihni gjithashtu edhe shokt e tij t ardhshm t grupit. Fmija ka nevoj t msohet pak nga pak me jetn e kopshtit dhe pr t sht e domosdoshme prania e prindit. Ju vet duhet t krkoni t shoqroni fmijn
tuaj gjat orve q ai kalon n kopsht me fmij t tjer. Nse ai qan ose ankohet pr dhimbje trupi, ju duhet t kuptoni gjendjen e tij shpirtrore dhe ti thoni se e kuptoni kt gj. Duke ia pranuar vshtirsit, fmija mund t flas, duke lehtsuar frikn q ka. N kt periudh bhen prsri t rndsishme disa veprime t zakonshme t jets, t cilat lidhen me duart e nns, si: llojet e ushqimeve q ajo i prgatit, krehja e flokve, prgatitja e shtratit, tualeti i trupit. Mund tju duket sikur fmija sht br prap i vogl. Ai mund tju krkoj prsri ta ushqeni, ta vishni, ta mbani n prehr, ti kndoni ninulla para gjumit, ashtu si m par. N ditt e para t kopshtit krkojuni edukatoreve t zhvillojn me fmijt biseda rreth familjes. Fmija duhet t ket mundsi t kuptoj se edukatorja dhe grupi jan shum t interesuar pr t dhe pr familjen e tij, pr vllezrit, motrat, gjyshrit, pr lodrat, pr dshirat e tij dhe aftsit q ai ka. N ditt e para t kopshtit, kur ai kthehet n shtpi, nse ju e pyesni se far ka br sot, mund t thot: Hi. Kjo gj tregon se pr t dy bott jan t ndara dhe t gjitha hallet fmijrore ai i grumbullon brenda. Shpesh fmijt, kur vijn nga
5 - 6 VJE
391
nj jet aktive, por dhe me emocione, n koht e para lodhen shum, aq sa i z gjumi menjher sapo kthehen n shtpi. Sameti 5-vjear, n Bathore, gati fjeti rrugs pr n shtpi, pas dits s par me fmijt n kampin veror. Kjo nuk do t thot se duhet kufizuar aktiviteti, por se duhet qen m afr fmijs pr ta ndihmuar t prshtas m leht emocionet. Ndonjher fmijt, kur nuk jan njoftuar mir, mendojn se do t shkojn n kopsht pr nj dit ose dy e m pas do t rrin prsri n shtpi. Atyre u duhet shpjeguar me durim se q ktej e tutje ai do t shkoj do dit n kopsht. N kopsht ka rregulla t reja, t cilat fmija do njfar kohe ti msoj. T msosh rregullat dhe zakonet, pr fmijn, do t thot q pak m von t bhesh edhe m i pavarur. Por kjo nuk sht nj gj e dmshme. Fmija, kur sht i lir, edhe nse nj i rritur nuk i v rregulla, krkon vet ti vendos ato. Prania e prindit nuk duhet t jet pr ta prjashtuar fmijn nga kjo detyr, por pr ta lehtsuar at. sht e kshillueshme q fmijt n nj grup t gjenden n mosha t ndryshme dhe t provojn edhe grupe t ndryshme loje. Kjo i ndihmon ata t zhvillojn aftsin pr tu sjell n
m-nyr korrekte brenda grupit. Lojrat e fmijs n kt mosh jan shum t plqyeshme kur shoqrohen me kng e vjersha. Zhvillimi lvizor n aktivitetin e tij krkon shoqrimin e kngve (hedhjet me litar, Roza rozina, Hodha nj letr mu n post, lojrat me top q shoqrohen me fjal). Kto rite transmetohen nga njri brez n tjetrin dhe nga fmijt plqehen lojrat q kan pasur n fmijri prindrit e tyre. N kt mosh vendoset marrdhnia e fmijs me librat, prrallat dhe pasurin e kulturs popullore. Nj pjes e madhe e ktyre i prkasin gjuhs s nns dhe t gjyshes. Nse fmija juaj vjen nga nj zon me gjuh/dialekt tjetr, duke marr edhe ju pjes n marrdhniet me fmijt e tjer/edukatoret, e bni m t leht pr fmijn t thot prrallat e gjuhs s nns s tij. Edhe fmijt me probleme zhvillimi duhet t marrin pjes njlloj si fmijt e tjer n kto grupe shoqrore fmijsh. Duhet br kujdes q ai ta ndiej veten i barabart dhe t stimulohet t luaj n mnyrn e tij. Mos e oni fmijn n kopsht vetm pr nj arsye praktike, se ju ka lindur nj fmij tjetr n shtpi. Nse ka ndodhur kshtu,
392
PJESA VII
fmija m i rritur ka t drejtn e tij t rrij n shtpi, pavarsisht nga vshtirsit. Nse ai drgohet n kopsht, kjo duhet br vetm nse sht i bindur dhe e dshiron kt gj. Fare mir nna e tij me beben e vogl mund ta shoqroj pr nj koh t shkurtr. T gjitha mjediset e nj kopshti bhen miqsore dhe t dashura pr fmijn, nse prindrit e tij e kan vizituar t gjith: vendin e ndenjes, t lojs, banjn, oborrin etj. T gjitha kto mjedise jan m t sigurta pr fmijn dhe shpirtin e tij, nse nna dhe babai kan treguar interes dhe kan dhn kontributin e tyre pr t zbukuruar mjedisin. Duart e nns dhe t babait mund t ken lyer murin, mund t ken br vizatime, t ken br nj stol t thjesht, t ken mbjell
nj vazo me lule s bashku me fmijn, t ken ndrtuar nj lisharse n oborr etj. Edhe nse deri sot ju nuk i keni uar fmijt tuaj n kopsht, merrni masa pr ta br kt tani. Pr edukimin e fmijs nuk mjafton vetm vajtja n kopsht, me msimet q ai merr atje, vjershat, numrat, aritmetikn, gjuhn. N kt periudh ai mson t rrij vetm n mes t shokve, t zbuloj vlerat e veta dhe gjra t tjera interesante prreth, t msoj rregullat shoqrore dhe tolerancn. Ai fillon t msoj autoritetin e drejtuesit, edukatorit, msuesit. Ai provon vet t bhet udhheqs i shokve. Ai ka nevoj pr vmendjen dhe dashurin tuaj. Ai ka nevoj ta kuptoni. Ai po rritet!
393
ANEKSE
394
ANEKSE
I. Hap pas hapi 1. Regjistrimi i lindjes s fmijs 2. Radha e lindjes dhe karakteristikat e fmijve Karakteristikat e fmijve t vetm Karakteristikat e t lindurit t par Karakteristikat e fmijve t lindur pas t parit Efektet e radhs s lindjes 3. Pasojat q shkakton divorci i prindrve te fmijt Ndryshimet n jetn e fmijs Mosha e fmijs Gjinia e fmijs Zbutja e efekteve negative t divorcit Reagime t mundshme t fmijve ndaj divorcit 4. Humbja e nj prindi 5. Nnat e punsuara 6. Dhuna dhe fmijt Prindr t dhunshm Fmijt e abuzuar Si t mbrojm fmijt nga t gjitha llojet e abuzimeve 7. Loja si terapi 8. Fmijt me nevoja t veanta - disa kshilla 9. Televizori dhe prindrit 10.Spitali, prindrit dhe fmijt II. Duke u rritur 1. Kurbat e rritjes s fmijve 2. Vaksinat dhe kalendari i vaksinimit t fmijve III. Nj prmbledhje e smundjeve t fmijve Pyetjet q mund ti bni mjekut n lidhje me vlersimin e zhvillimit t fmijs suaj IV. Ndihma e shpejt V. Indeks
I Hap pas hapi

Regjistrimi i lindjes s fmijs
395
egjistrimi lindjes i bn fmijt tuaj shtetas shqiptar, duke u dhn atyre t drejtn t prfitojn nga t drejtat, lirit politike, ekonomike, sociale dhe kulturore, si dhe mundsin t prfitojn nga sistemi i prkujdesjes shndetsore dhe sistemi i vaksinimit. Duke qen t paregjistruar, fmijt tuaj nuk mund t prfitojn nga sistemi i arsimit parashkollor dhe shkollor. Kur t mbushin moshn, fmijt tuaj nuk mund t prfitojn nga ndihma ekonomike pr t papunt.
Edhe nse do t punojn, puna e tyre nuk do t regjistrohet, kshtu q ata nuk do t prfitojn pension. Kujdes! Deklarimi i lindjeve duhet br brenda 15-30 ditve nga lindja. Nqoftse kjo koh ka kaluar, lindja vrtetohet vetm me VENDIM T GJYKATS S RRETHIT. Nqoftse ju nuk e deklaroni lindjen e fmijs suaj, kjo sht nj kundrvajtje administrative dhe gjobitet me 5000 lek.
396
ANEKSE
Radha e lindjes dhe karakteristikat e fmijve

Karakteristikat e fmijve t vetm Familja, pr nj ose m shum arsye, mund t ket vetm nj fmij. Opinioni popullor shpesh kta fmij i quan t llastuar dhe egoist, q nuk din t sillen dhe mendojn vetm pr vete. Por, a sht e vrtet kjo? Sipas studimeve shkencore, q jan br, sht vn re se fmijt e vetm jan po aq konkurues nga ana intelektuale, vendosin marrdhnie shum t mira me t tjert dhe kan sjellje gati t njjta me t fmijt e lindur t part, por q kan vllzr ose motra t tjera. Kur lind fmija i vetm, edukohet si do fmij i par (mbas t cilit mund t vijn t tjer). Prfundimi se fmijt e vetm mund t jen t bindur, me sjellje t mir dhe konkurues, aq sa dhe i madhi i fmijve n nj familje, sht arritur nga studimet shkencore. Karakteristikat e t lindurit t par Sot ka shum fakte q dshmojn se t lindurit e par jan m t orientuar pr t arritur sa m shum n jet, se sa t lindurit e mvonshm. Fmijt e par bhen shok t prindrve dhe t afrmve m shum sesa fmijt e tjer. Fmijt e par zakonisht kan rezultate m t larta n shkoll si dhe kan nj koeficient inteligjence m t lart. Ata jan m t mir n matematik dhe gjuh, si dhe kan nj arsyetim gojor m t mir se fmijt q vijn m pas. Zakonisht t lindurit e par jan m t shoqrueshm se fmijt q lindin m pas. Por, megjithse t till, ata jan m pak t sigurt n situata sociale. sht vn re se djemt, fmij t par shfaqin rregullime t sjelljes dhe shpesh quhen nga msuesit si nevrik dhe agresiv ndaj kujdestarve t tyre, m tepr
RADHA E LINDJES DHE KARAKTERISTIKAT E FMIJVE
397
se sa fmijt e lindur m von. Si rezultat i vzhgimeve sht arritur n prfundimin se fmijt e lindur t part nuk jan gjithmon shum popullor, edhe pse jan t shoqrueshm dh, shpesh krkojn vmendjen e t tjerve e miratimin e tyre. Fmijt e par, sidomos vajzat, jan m t bindur dhe shpesh m t prgjegjshm sesa fmijt e lindur m pas. Mendohet q kjo mnyr sjelljeje e tyre vjen si pasoj e marrdhnieve t veanta me prindrit. Prindrit zakonisht krkojn m tepr nga fmijt e par, ndaj edhe i kritikojn m shum sjelljet e tyre. Pra, prindrit, duke synuar t provojn edhe veten n pozicionin e prindit, jan m t lidhur dhe m t kujdesshm ndaj fmijve t pare, se sa atyre q lindin m pas. Karakteristikat e fmijve t lindur pas t parit sht e vshtir t jepen karakteristikat e tyre, sepse pas t parit mund t lind edhe nj ose m shum, mund t jet (ose jen) djal apo vajz etj. N familjet me dy fmij, sjellja e fmijs s dyt sht e lidhur ngushtsisht me gjinin e fmijs s par. Pr shembull, nj djal me nj motr m t madhe, sht i prirur t shfaq m tepr sjellje femrore, sesa nj djal, i cili ka
nj vlla m t madh, pasi mson nga motra e tij. N nj familje me m shum se nj fmij, vihet re se fmijt q lindin m pas, vendosin marrdhnie m t mira me kujdestart, sesa vllai apo motra e madhe. Studime t ndryshme arrijn n prfundimin se fmijt e vegjl jan shum popullor n klas, fmijt e mesm kan nj popullaritet mesatar dhe t mdhenjt jan m pak t till. Sipas mendimit shkencor, kto q tham m sipr, nuk jan gjithmon kshtu. Ka dhe raste t ndryshme. Mund t ndodh q fmijt e par t jen shum popullor dhe fmijt e vegjl t jen m t bindur dhe m t motivuar pr t arritur rezultate t mira. Efektet e radhs s lindjes Duket se prindrit i trajtojn ndryshe fmijt e par, nga t lindurit e mvonshm. Kur bhesh prind pr her t par, je m i vmendshm ndaj fmijs, pasi ndihesh pa prvoj dhe shqetsohesh shum pr faktin se si mund dhe si duhet t rritet fmija. Pas rritjes s suksesshme t fmijs s par, prindrit fitojn besim tek vetja dhe nuk jan m aq t shqetsuar pr rritjen e fmijs s dyt.
398
ANEKSE
Zakonisht prindrit presin m shum nga fmijt e par, se nga fmijt e tjer. Ata i shtyjn fmijt e par t jen m t prgjegjshm dhe t punojn shum me veten e tyre. Nga nj nj studim q sht br pr arritjet n sjelljen e fmijve, rezulton se nnat me nj fmij i theksojn m tepr arritjet dhe rezultatet e fmijve t tyre sesa nnat me m shum se nj fmij. N qoft se fmija rritet me vllezr dhe me motra, kupton se pushteti sht i shprndar mes tyre n mnyra t ndryshme. sht vn re se m t mdhenjt prpiqen t sundojn m t vegjlit dhe t ulin arritjet e tyre. Kjo t bn t kuptosh se prse t lindurit m von i njohin m mir marrdhniet me t tjert. Sundimi i fmijs s madh mbi t vegjlit mund t ndihet edhe n marrdhniet e tij me njerzit jasht familjes, gj q nuk sht shum e plqyeshme n shoqri. Si mund t punojm t ulur rivalitetin mes fmijve: Duke mos br krahasime mes nj fmije dhe tjetrit. Duke mos thn para tyre se
njrin prej tyre e kemi pik t dobt. Duke kaluar koh me do fmij, ve e ve. Duke vepruar me shpejtsi, kur duket q grindja mes fmijve po rritet shum. Duke shmangur znkat, t brtiturat apo keqkuptimet. Duke i ln fmijt q t msojn ti zgjidhin vet ato. Nse sht e nevojshme ndrhyrja pr zgjidhjen e znkave, ather: Qortojini t dy fmijt, pra jo vetm njrin, pasi duhen dy veta pr tu zn. Mos pyesni kurr, Kush e nisi?. T dy jan t prgjegjshm pr shprthimin dhe zhvillimin e zenks. Mos prisni q fmija m i madh t veproj n mnyr m t pjekur gjat grindjes. Mos e qortoni fmijn m t madh duke i thn t sillet si i rritur. Q t pushoni dyluftimin e fmijve, prdorni stimuj. Nse njeri ankohet, ather asnjeri nuk fiton gj. Pra, ju duhet t veproni si arbitr. Duke i mbrojtur fmijt nga do form e abuzimit fizik dhe psikologjik ndaj njri-tjetrit.
PASOJAT Q SHKAKTON DIVORCI I PRINDRVE TE FMIJT
399
Pasojat q shkakton divorci i prindrve te fmijt
prgjithsi, fmijt me prindr t divorcuar kan arritje m t ulta n shkoll. Ata nuk jan t lumtur n familje dhe shfaqen m t shkujdesur n shoqri e n lagje, sesa fmjt me familje t plota. Ndikimi negativ i divorcit t prindrve te fmijt duket m shum gjat vitit t par dhe t dyt pas divorcit dhe fillon t zbehet me kalimin e kohs. Gjat vitit t par shpesh fmijt shfaqin sjellje agresive, bhen t pashoqrueshm, krijojn varsi dhe nuk afrohen leht. Gjithsesi kto shfaqen ndryshe tek fmij t ndryshm dhe jo t gjith divorcet jan njsoj. Nga studime t ndryshme dhe t besueshme, sht vrejtur se faktort e mposhtm ndikojn n kalimin e gjendjes s vshtir t fmijve me prindr t divorcuar. Ndryshimet n jetn e fmijs N shumicn e rasteve, jeta e fmijve ndryshon pr keq kur
fillon procesi i ndarjes apo divorcit. Zakonisht, prindrit t cilt po ndahen kan m pak koh, vmendje dhe para pr fmijt e tyre. Paksimi i parave mund t sjell ndryshim n jetn e fmijve, q ndonjher, detyrohen t ndryshojn shtpin, kopshtin, shkolln dhe kto i stresojn fmijt. Gjithashtu prindrit ndryshojn sjelljen ndaj tyre dhe kjo i mrzit fmijt. Zakonisht nnat kujdesen shum pr fmijt dhe shtpin, por, sidomos n momentet e para t ndarjes ato jan m t shqetsuara pr financat (parat) dhe pr t rritur vlersimin pr veten. Pikrisht n momentin kur fmijt krkojn m shum vmendje se kurr, shum nna kalojn gjndje trishtimi apo depresioni, apo fillojn t krkojn pun, t zhvillojn aftsi t reja dhe t zgjerojn jetn e tyre shoqrore. Grat e divorcuara, zakonisht, fillojn t luajn m pak me fmijt dhe t krkojn m tepr disiplin nga ata. Edhe baballart, sidomos gjat vitit t par ndryshojn sjellje ndaj fmijve t tyre. Kur nuk e fitojn
400
ANEKSE
kujdestarin e fmijve, ata zakonisht bhen m t but n krkesat dhe sjelljet e tyre. Shum baballar fillojn t sillen si m rinor dhe mendojn pr histori t reja. Ata q jetojn t veuar nga fmijt, merren m shum me sport, ndryshojn modelin e flokve, ln mjekr, apo ndryshojn llojin e rrobave q veshin. T gjitha kto ndryshime rrisin shum pasigurin tek fmijt. Mosha e fmijs Nuk ka nj mosh t mir q nj fmij ta kaloj mir divorcin e prindrve, sepse ndjeshmria e fmijve ndryshon nga nj mosh n tjetrn. Nqoftse divorci ndodh n nj moment ndryshimesh pr fmijn, pr shembull kur ai hyn n klas t par apo sht n fillimet e adoleshencs, ai mund ta ket shum t vshtir ndarjen e prindrve. Nse fmijt e vegjl i ndiejn m tepr efektet e menjhershme t divorcit, fmijt m t rritur i ndiejn kto efekte m gjat. Gjinia e fmijs Zakonisht djemt e kalojn m rnd ndarjen e prindrve dhe i kaprcejn m me vshtirsi situatat pas divorcit, sesa vajzat. Te kta djem shfaqen rregullime n sjellje n shtpi dhe n shkoll. N fakt, konfliktet mes nnave dhe
djemve jan t zakonshme deri n gjasht vjet pas divorcit, ndrkoh q nnat me vajzat e gjejn m shpejt nj mnyr komunikimi t mir. Nj nga arsyet q djemt e kalojn m rnd divorcin mund t jet edhe fakti se djemt, duke jetuar me nnat, nuk gjejn m n shtpi modelin, shembullin e mashkullit t rritur, i cili i ndihmon ata n jetn e prditshme. Zbutja e efekteve negative t divorcit Fmija, ose fmijt, pavarsisht nga mosha apo seksi, e prjetojn keq ndarjen e prindrve. Kjo ndikon n sjelljen dhe gjendjen psikologjike t tyre, gj q, n nj mnyr ose n nj tjetr, l gjurm e ndikon n formimin e personalitetit t tyre. Ndarja e v n pozita t pabarabarta njrin nga prindrit n lidhje me fmjn apo fmijt. Prindi (nna ose babai), q fiton t drejtn e kujdestaris sht n kontakte t vazhdueshme me ta, kurse tjetri sht m larg, pr t mos thn q edhe i shkput fare kontaktet me fmijt. Ndryshimet n marrdhniet me fmijt mes dy prindrve, mund t varen nga ligji, kultura, morali, psikologjia etj. Sidoqoft, ato ln shenja tek fmijt, prandaj men-
401
dimi shkencor sugjeron: Prfshirjen afatgjat t t dy prindrve n prkujdesjen ndaj fmijve sht e domosdoshme t prpiqeni, sidomos menjher pas divorcit, q fmijt t mos tronditen rnd (t traumatizohen). Me kalimin e kohs do t ishte mir nse prindrit do t takoheshin me njri-tjetrin pr t folur pr rritjen dhe edukimin e fmijve. Kjo do ti ndihmonte fmijt t ndiheshin m mir. Pothuajse shumica e fmijve, t cilt jan nn kujdestarin e nns, kan probleme pr takimet me baballart. Zakonisht, baballart pas divorcit i shohin fmijt nj her n muaj, vetm pak prej tyre i shohin fmijt m shpesh dhe mbajn lidhje t ngushta me ta. Lidhjet me baballart jan shum t rndsishme pr fmijt dhe ndikojn shum n arritjet e tyre n shkoll, kopsht si dhe n lumturin e tyre n shtpi. Kaprcimi i pasojave t ndarjes s prindrve sht i vshtir pr fmijt, por situatat e vshtira mund t zbehen me kalimin e kohs, n qoftse prindrit kan parasysh kto kshilla q prmendm deri tani, si dhe ato m posht: Si tua shpjegojm divorcin fmijve Fmijt e kuptojn gjendjen n familjen e tyre; ata nuk e kalojn
pa dshprim ndarjen e prindrve. Asnj gj nuk sht m stresuese pr fmijt, sesa nj situate q nuk e kuptojn. Shpesh prindrit mendojn se fmijt jan shum t vegjl pr t kuptuar arsyet e divorcit dhe pr tu pajtuar me ndarjen e prindrve, prandaj nuk e diskutojn fare kt shtje me ta. Gjithsesi, fmijt e pranojn m shpejt me situatn kur e kuptojn at q po ndodh dhe kur vazhdojn t ken mbshtetjen e atyre q i duan. Nse divorci do t ndodh patjetr, sht mir q fmijs ti tregohet menjher ajo q pritet t ndodh. Duke ia mbajtur t fshht, rritet mundsia q fmija ta marr vesh kt nga ndonj person i paprshtatshm dhe n nj moment po t paprshtatshm. Edhe pse sht shum e vshtir, m e mira sht q t dy prindrit bashk ta shpjegojn situatn. Kjo ul mundsin q njri prind ti vr fajin tjetrit, gjithashtu kjo tregon se prindrit mund t merren vesh me njritjetrin pr t mirn e fmijs s tyre. Sa m mir dhe qet t diskutohet divorci me ta, aq m t leht e kan. Disa nga gjrat q ju mund t thoni, nse keni vendosur t divorcoheni, jan kto: Babi dhe mami kan vendosur t mos jetojn m s bashku t dy n t njjtn shtpi Babi dhe mami nuk do t jen
402
ANEKSE
m t martuar; ne do t ndahemi. Na vjen keq q duhet t ndodh kshtu, por mendojm se kjo sht gjja m e mire jo vetm pr ne t dy, por edhe pr ty, pra pr t gjith ne. sht mir t mos prdoret shprehja: Babi dhe mami nuk e duan m njri-tjetrin. Kjo ndikon pr keq, sepse fmijt ju kan dgjuar shpesh tu thoni se i doni shum dhe tani mund t mendojn: Ashtu si mami nuk e do m babin, mund t mos t m doj m dhe mua. Pra mund t mendojn se dashuria e prindrve pr ta nj ast mund t mbaroj. Kur lloni tu isni, duhet t jeni t sakt dhe t prer pr tia br t qart fmijs se pajtimi juaj sht i pamundur. Fmijt duhet ta dgjoj-n kt nga goja e prindrve dhe t binden se fardo q t bjn, nuk mund t shptojn martesn e prishur. Reagime t mundshme t fmijve ndaj divorcit Gjat divorcit, fmijt mund t ken shum reagime emocionale. Zakonisht hidhrimi i tyre shfaqet: me mospranim dhe heshtje, me kthim mbrapa, me lodhje fizike, me ndjenjn e fajit dhe me veprime armiqsore, me gjendje paniku/alarmi dhe konfuzion.
Mospranimi dhe heshtja N kt gjendje, fmija mbyll syt ndaj situats. Duket sikur atij nuk i intereson ajo q po ndodh mes prindrve, apo sikur nuk e kupton. Duke br kshtu, ai prpiqet t mbroj veten nga humbja e madhe. N fakt kjo tregon se ai e shikon ndarjen si nj ngjarje shum t rnd, t ciln e ka shum t vshtir ta pranoj. Kjo sjellje shpesh kuptohet gabim nga prindrit, q kujtojn se fmija po e pranon situatn. Kthimi mbrapa/Regresioni Ngaq nuk prballojn dot ndjenjat e ankthit dhe t sikletit, fmijt mund t kthehen mbrapa n nj mosh m t vogl, me sjelljet e tyre. Ata mund t fillojn t thithin gishtin, t lagen n shtrat, t flasin si bebe apo t paraqesin sjellje t tjera fminore. Fmijt mund t llojn t ankohen shum, q t rriturit t kujdesen m tepr pr ta. Lodhja fizike Lodhja fizike shprehet nprmjet ankesave si, pr shembull, Kam dhimbje barku! ose M dhmb koka!. Lodhja fizike shpesh shfaqet ather kur fmija sht i pasigurt n gjrat q m par i fitonte apo i arrinte pa vshtirsi, si pr shembull jetn, dashurin prindrore, ushqyerjen, strehn dhe mbrojtjen.
403
Sjellja armiqsore dhe ndjenja e fajit Sjelljet armiqsore shfaqen n nervozizmit, inatit dhe n shprthimit t ndjenjave t tilla, q kalojn nga sikleti n hakmarrje. Fmijt e shfryjn inatin te t tjert n mnyr q t prballojn ndjenjn e fajit. Fmijt e vegjl, shpesh kan ndjenja faji t forta, sepse besojn q jan ata prgjegjs dhe shkaktar t ndarjes s prindrve. Jo rrall, fmijt parashkollor besojn se kan fuqi t tilla t jashtzakonshme dhe se mendimet e tyre pr prindrit jan plotsuar n mnyr t magjishme. U takon prindrve, pra sht prgjegjsi e tyre tu shpjegojn me durim e dashamirsi fmijve dhe ti bindin se ata nuk kan asnj lloj faji pr divorcin. Paniku/alarmi dhe konfuzioni Paniku dhe konfuzioni shfaqen ather kur fmijt duhet t pranojn jetesn e re. Lejoje fmijn t ndiej Sipas ksaj krkese duhet q prindrit ti lejojn fmijt t ndiejn at q duan, fardo lloj ndjesie t jet ajo. Pr t arritur kt, duket pasur kujdes me fjalt
q i thuhen fmijs dhe sidomos djemve, t cilve zakonisht u krkohet t jen t fort apo t mos qajn. Lott jan shprehje e natyrshme e hidhrimit. Ato ndihmojn pr t liruar emocionet. Por edhe pse prindrit nuk duhet ti ndalojn fmijt t derdhin lot, ata n asnj mnyr nuk duhet tu ushqejn atyre dhimbjen. Nga ana tjetr, duhet br dallimi mes nj reagimi normal dhe nj tjetri jonormal. Prindrit nuk mund ta bjn shpejt kt dallim. Shenjat mund t jen: problemet me msuesit, edukatort, vshtirsi n t msuar, trheqje, t qara dhe agresivitet t vazhdueshm ndaj prindrve, kujdestarve etj. Duke u dhn shpjegime pr divorcin fmijve, prindrit u ushqejn atyre dshirn pr t folur me ta pr shtje t ndryshme, duke prfshir edhe arsyet e pasojat e divorcit. Ndrkoh q divorci prfundon, fmijt prsri do t ken pyetje dhe shqetsime t tjera q duhen folur. Kur flitet q n fillim, m pas do t jet m e thjesht, sepse fmijt rriten dhe mund t arsyetojn m mir. Bisedat e ngrohta e t sigurta me prindrit u japin fmijve rehati, siguri dhe qetsi.
404
ANEKSE
Humbja e nj prindi
j nga detyrat m t vshtira t prindrve sht t ndihmojn fmijt q t pranojn humbjen. Fmija e ka t nevojshme t msohet q t pranoj humbjen e nj personi t dashur, t nj miku, madje edhe t njrit nga prindrit. Kjo e fundit sht padyshim humbja m e rnd pr fmijn. Nj gj q ndodh shpesh sht mbrojtja ose largimi i fmijve nga bisedat pr humbjen. Prindi dhe t afrmit nuk para i shprehin ndjenjat e tyre pr ngjarje t rnda dhe ca m pak pr vdekjen, para fmijs. Por fmija duhet prgatitur pr jetn, e cila ka brenda edhe humbjen, ndarjen. Por si i ndihmojm fmijt tan t pranojn humbjen e nj njeriu t dashur? Duhet t kuptojm se nse nuk veprojm me zgjuarsi dhe hap pas hapi edhe pr edukimin e fmijs pr t pranuar humbjen, ather ato do ta ken shum m t vshtir dhe humbjet do t ln gjurm tek ata gjat jets s tyre. Por si mund t ndihmohen n kt drejtim? T mos fshihet dhimbja prpara fmijve. Kjo ndihmon
q fmija t kuptoj se edhe t tjert jan t mrzitur. Fmija e ka t nevojshme t msoj (t dij) se dhe t tjert, sidomos prindi, jan t mrzitur, por se t gjith do t vazhdojn t kujdesen pr t (fmijn). sht mir q prindi tia tregoj vet fmijs humbjen e prindit tjetr. N rastet kur prindi sht shum i tronditur, ather nj i afrm i dashur pr fmijn duhet ta bj kt. Duhet treguar e vrteta. Nj gj e dhimbshme ka ndodhur. Si e di dhe ti, mami/babi ka qen shum smur dhe mjeku tha se ajo/ai nuk sht/jeton m. Ne do ta ndiejm mungesn e ksaj humbjeje. Mos thoni kurr gjra t tipit Babai/nna jote ka ikur n nj udhtim t gjat apo Zoti e mori me vete. Fmijt, nga mosha tetvjeare e m pas, e din shum mir se sht vdekja. Prgjigjuni pyetjeve t tyre. Nse fmija dshiron t vij n varrim, duhet lejuar t vij. Kjo e ndihmon at ta pranoj vdekjen. Ai duhet t lejohet t shikoj edhe trupin, nse e
HUMBJA E NJ PRINDI
405
krkon nj gj t till. Fmija duhet ndihmuar t shpreh ndjenjat dhe mendimet. Kur fmija nuk flet pr humbjen, kjo nuk do t thot se nuk e ndien at. Ndihmojeni, duke i thn: E di se t mungon shum mami/babi. Reagimi i fmijs mund t jet i ndryshm. do lloj reagimi i tij duhet pranuar, pa u prpjekur pr ta qetsuar, duke i thn
mos u mrzit. Qani bashk me ta nse e ndjeni ose mund ta bni dika t till. Duhet t prpieni t mbani t gjall te fmija kujtimin e prindit q ssht m. Nuk duhen ndaluar bisedat pr t dhe rreth tij. sht mir t shikohen fotografi s bashku me fmijn dhe t flitet pr ato q kan ndodhur n ditn kur sht br fotografia.
Nnat e punsuara
umri i tyre nuk sht i pakt dhe u duhet t punojn edhe kur fmijt kan shum nevoj pr to. Pr kt arsye, pr nj periudh disa orshe, nnat nuk mund t jen n shtpi, pran fmijs/fmijve, prandaj u duhet t mendojn pr t siguruar lloje t tjera kujdestarie pr ta, brenda dhe jasht shtpis si nj bebisiter/dado, nj t afrm, apo gjetjen e nj qendre ditore kujdesi. Por pasoja kan n zhvillimin emocional dhe social t fmijs kto lloje t tjera t kujdestaris? Fmijt q i kan nnat e punsuara jan m pak t hapur me to (t paktn, duke pasur parasysh ort q punojn) sesa fmijt, q i kan nnat n shtpi gjith kohn. Zakonisht, duke pasur parasysh situ-
atn, nnat e punsuara shpenzojn shum m pak koh me fmijt e tyre se sa nnat e papunsuara. Sa m shum koh t marr puna e nns larg shtpis, aq m tepr zvoglohet koha dhe mundsia e tyre pr tu marr, pr t punuar e pr t luajtur me fmijt e vet. Por, edhe nnat q punojn mund t jen t suksesshme n vendosjen e marrdhnieve t sigurta me fmijt. Sipas vzhgimeve shkencore, nj gj e till arrihet nse nnat e zvendsojn kohn e harxhuar larg fmijs, duke treguar ndjeshmri dhe prgjegjsi t lart gjat kohs q rrin me ta. sht vn re se ndikimi i prindrve te fmijt mund t ket sukses edhe nse nnat punojn, ashtu si edhe baballart.
406
ANEKSE
Por, prpara se t arrihet n prfundime, duhet marr parasysh edhe nj an tjetr e medaljes. Shum studime nuk konstatojn dallime mes zhvillimit emocional t fmijs me nna t punsuara dhe atyre me nna shtpiake, por ky konstatim vihet re n studime me familje q i kan t dy prindrit. Kur t dy prindrit punojn, nj nga zgjidhjet m t zakonshme sht uarja e fmijs n nj qendr ditore, erdhe apo kopsht. Po si reagojn fmijt ndaj tyre? A ndikojn qendrat ditore pr mir apo pr keq n zhvillimin emocional dhe social t fmijve? Qendrat ditore dhe marrdhniet nn/fmij Edhe pse fmijt zakonisht shfaqin mospranim e vshtirsi kur hyjn pr her t par n qendra ditore, ata shum shpejt pajtohen me rutinn ditore dhe kujdestart. Ka pak shpjegime shkencore pr qndrimin emocional t fmijs ndaj
kujdestarve t tjer, prve nns. Nse fmijve do tiu jepej mundsia t zgjidhnin, ata do t zgjidhnin t qndronin pran nnave. Por fmijt q shkojn n qendra ditore jan zakonisht m t shoqrueshm dhe m konkurues se sa ata q qndrojn n shtpi me nnat. Qendrat ditore ndihmojn m tepr pr nj formim t mir intelektual dhe pr shtimin e njohurive t fmijve. Kjo vlen pr ti shpjeguar nnave q t mos shqetsohen pr fmijt e tyre nse i ln ata nn kujdestarin e qendrave. Qendrat ditore dhe mosha e fmijve Fmijt q futen n qendra ditore n mosh shum t vogl dhe qndrojn pjesn m t madhe t dits n to, mund t formojn nj lidhje jo t sigurt me nnat. M pas, kur hyjn n shkoll, kta fmij mund t jen m agresiv me kujdestart dhe m pak bashkpunues me t rriturit, sesa fmijt q jan futur n qendrat ditore n mosh m t rritur.
Dhuna dhe fmijt

Prindr t dhunshm Ka studime t cilt dshmojn qart se si dhe sa ndikon dhuna n shtpi mbi t menduarin e fmijs me kalimin e viteve. Fmijt i msojn sjelljet e dhunshme nga prindrit e tyre, t cilt jan t dhunshm ndaj njri-tjet-
DHUNA DHE FMIJT
407
rit apo ndaj fmijve. Studiuesit tregojn se rrahjet dhe abuzimet e prindrve ndaj fmijve t tyre sjellin probleme psikologjike dhe emocionale te fmijt. Fmija do t rritet larg prindrve dhe n jet do t shfaqet i trhequr, i ndruajtur, madje dhe frikacak, pr tu afruar me t tjert. Jan t shumt fmijt t cilt provojn dhun fizike n familje. Ata krcnohen me rrahjen dhe shpesh goditen nga prindrit e tyre pr arsye t tilla si, pr shembull; kur dikush u ka shprehur mosplqim pr sjelljen e tyre, kur kan marr n kopsht apo n shkoll nj not t keqe, ose kur nuk kan rregulluar shtratin. Presioni i dhuns i tmerron fmijt. Bashkjetesa me dhunn i mson ata ti bjn gjrat nga frika. Me kalimin e viteve vihen re ndryshime t mdha n sjelljen e fmijve, q kan provuar apo vazhdojn t provojn dhun n familje. Shum prej tyre nuk shkojn mir n shkoll, veohen nga t tjert dhe jan gati t ngatrrohen n grupet q zihen. Dhuna n familje ndikon shum edhe n lojn e fmijs. Pr shembull, n rastin e Mirs, e cila duke luajtur shtpiash me nj shoqen e saj, i krkon asaj kukulln. Shoqja ia jep, por Mirs nuk i plqen kukulla dhe fillon t qaj, ta godas shoqen dhe ta prplas kukulln.
Kjo sjellje e Mirs i bn shoqet t largohen prej saj. Fmijt, t cilt e shohin apo e provojn vet dhunn n familje mund t shprehin: Frik, shqetsim pr sigurin e tyre Sjellje agresive ndaj t tjerve Shnja depresioni Pagjumsi Munges dshire pr t zbuluar mjedisin rrethues Dhimbje koke, dhimbje stomaku (kur nuk sht smur) Nervozizm, ankth, siklet rregullime n t ngrn Vlersim t ult t vetes Trheqje, veim Arritje t pakta n msime, vshtirsi n prqndrim Tendenca pr vetvrasje Stres post-traumatik, nj lloj rregullimi, i cili bn q fmija t riprjetoj traumn, t shfaq sjellje shmangse, si dhe simptoma t tjera. Fmijt e abuzuar T gjith besojm se e ardhmja e shoqris varet nga mnyra se si ne i trajtojm sot fmijt tan. Megjithat, pr fat t keq, trajtimi i fmijve ashtu si duhet ende nuk ndodh. Serioziteti pr t kuptuar se far pasojash sjell dhuna ndaj fmijs ka filluar shum von n shoqrin ton. Shum fmij t dhunuar shfaqin
408
ANEKSE
probleme n aspektet njohse, t kujtess n qoft se do ti krahasojm ata me fmijt e pa dhunuar. Fmijt e abuzuar (dhunuar) shfaqin probleme n marrdhniet shoqrore dhe ndodh gjithashtu q ata t mos fajsojn veten pr gjrat q ndodhin, por t fajsojn faktort e jashtm q nuk jan nn kontrollin e tyre. Gjithashtu, ata mund t kalojn n depresion. Fmijt e abuzuar kan shum pak mundsi t marrin prsipr prgjegjsit e tyre dhe ata shfaqin shum m pak ndjenja pr t tjert, sesa fmijt jo t dhunuar. Fmijt e dhunuar shfaqin m tepr sjellje vetshkatrruese dhe ka shum mundsi t ushtrojn dhun mbi fmijt e tyre kur t bhen prindr. Kur abuzimi sht edhe seksual, sic mund t jet incesti (abuzimi seksual brenda familjes) apo prdhunimi, pasojat mund t ruhen n koh dhe t jen shum t rnda. Individt q kan provuar abuzimin seksual, ka m shum mundsi t zhvillojn sjellje abuzive n t ardhmen. Djemt t cilt kan prjetuar dhun seksuale, shfaqin probleme t tilla n t ardhmen si nj dshir t tepruar pr t rn n sy, sjellje homofobike, gjendje depresive dhe ankth. Vajzat kan vshtirsi n vendosjen e marrdhnieve shoqrore dhe sidomos n marrdhniet e dashuris. Vajzat gjithashtu kur rriten, provojn shum pak knaqsi seksuale,
vshtirsi n prmbushjen e aktit, vlersim t ult t vetes etj. T rriturit t cilt kan prjetuar dhun seksuale n fmijri, shpesh shfaqin probleme serioze psikologjike si shqetsim t lart, duke prfshir edhe shqetsimin pr trupin e tyre, kan vlersim t ult t vetes etj. Faktor t dhuns ndaj fmijs Shpesh prpiqemi t gjejm se cili prind abuzon m shpesh ndaj fmijs dhe duke br kt, shpresojm t gjejm edhe mnyrn pr t ulur apo ndaluar kt problem. sht e rndsishme t kuptojm se n shumicn e rasteve sht e vshtir t gjejm nj shkak t vetm q sjell dhun prindrore. Keqtrajtimi i fmijve vjen si pasoj e elementve t ndryshm stresues, t cilt kan m shum mundsi t shkaktojn dhun se sa t forcojn sjelljet mbrojtse. Disa faktor mund t jen problemet martesore, papunsia, abuzimi me alkolin etj. far t bjm kur arrijm kulmin e nervave Shum prindr n momente t ndryshme prjetojn ndjesi dhune ndaj fmijve t tyre. Pr kt arsye atyre i duhet nj plan se far t bjn kur ndodhen prball nj rasti t till: Vreni fmijn n nj vend t sigurt - zakonisht n nj krevat, nse sht shum i vogl. Largohuni nga dhoma dhe
DHUNA DHE FMIJT
409
shkoni n nj vend t qet. Vendosni far duhet t bni pr t shkarkuar nervat -nse ju vjen pr t brtitur, brtisni n nj jastk. Nse ju vjen pr t goditur dika, godisni nj mobilje apo krevatin. Shtrngoni dhmbt duke kafshuar dika, apo shplani fytyrn me uj t ftoht. Pini nj got aj, dgjoni pak muzik apo shihni nj fotogra t fmijs suaj, ku ngjan i gzuar dhe i qeshur, kjo duhet tju ndihmoj. Nse kto ndjenja t dhunshme dhe agresive ndaj fmijs suaj i keni shum shpesh, duhet t isni patjetr me nj specialist, nj psikoterapist apo psikolog. Kjo sht nj shtje q duhet marr shum seriozisht. Kshtu, ju mbroni fmijn tuaj dhe shijoni fmijrin e tij bashk me t. Si t mbrojm fmijt nga t gjitha llojet e abuzimeve Prdorni fjalt e e sakta: Msojini fmijve fjalt e sakta pr vaginn, penisin, thithkat e gjirit etj. Kjo i bn ata t mund t flasin m lirshm pr trupin e tyre dhe i heq misterin e panevojshm. Flisni me ta fjal ndjenje Ndihmojini fmijet q t prdorin dhe shprehin ndjenjat e tyre kur jan t gzuar, t lumtur, t zemruar etj. Kshtu ata do ta ken m t leht t flasin me ju, kur kan nj shqetsim.
Prdorni metoda disipline t pranueshme Zbatoni mnyra disipline, t cilat nuk prdorin frikn. Nse nuk prdorni rrahjen si dnim apo krcnime t tjera gojore dhe nse dgjoni ann e tyre n nj grindje, fmijt tuaj do t jen t sigurt tju drejtohen juve dhe kur ndihen n faj. Ata do t ken besim q ju nuk do ti rrihni, por do ti dgjoni. Msojuni atyre rregullin Mjaft! Kur luani vet me fmijt, apo kur ata luajn me t tjer, msojini q ka nj rregull q thot Mjaft! dhe ky duhet respektuar. Sigurohuni q t gjith pjesmarrsit e lojs e respektojn kt rregull. Kjo sht e rndsishme pr tu msuar fmijve q ata mund t ndalojn gjithka kur nuk ndihen mir, duke thn Mjaft!. Pjesa e dyt e ktj rregulli sht q nse fmijt thon Mjaft! dhe t tje-rt nuk u binden, ather ata duhet t krkojn ndihm nga nj i madh. Msojini t respektojn hapsirn private/personale Dalngadal, msojini atyre respektin pr hapsirn private/personale t trupit. Tregojini q t rriturit nuk zhvishen dhe nuk prekin organet seksuale n publik, para njerzve t tjer dhe shpegojini q ju dshironi q dhe ai ti ndjek kto rregulla.
410
ANEKSE
Kujdes me seksualitetin e fmijs suaj Vishini fmijt sipas moshs, sht m mir q ata mos t vishen si t rritur. Mos bni shaka t tipit fmija juaj ka nj t dashur, apo nj shok. Ata mund t shqetsohen kur prballen me tema seksuale, si n jetn e vrtet, ashtu dhe n televizor. Hiqni dor nga sekretet Mos mbani sekrete n jetn tuaj familjare. Fmijt nuk duhen msuar q t mbajn gjra pr vete. Kshtu, fmijt t cilt krcnohen nga dikush q t mbajn sekrete, do ta kuptojn se kjo sht e gabuar dhe q ata duhet tia tregojn prindrve. Prdorni fjaln surpriz dhe jo sekret, kur doni t flisni pr nj dhurat apo pr nj fest, q duhet mbajtur e fsheht pr pak dit. Kini kujdes pr fjetjet jasht shtpis Fmijt mund ta kalojn natn vetm tek shtpia e dikujt q ju e njihni mir dhe kur e dini q nuk do t ket vizitor t tjer, t cilt do t kalojn natn atje. Vendosni nj shprehje me fmijn tuaj, pr shembull Jam pak i smur, q do t thot q ai nuk ndihet mir dhe q duhet t vini ta merrni menjher.
Kini besim tek ndjenjat (intuita) tuaja Veproni ashtu si e ndjeni ju. Nganjher, e vetmja shenj e abuzimit mund t jet nj ndjenj e juaja pr nj person apo pr nj ngjarje. Thonijo, nse dikush e fton fmijn tuaj n shtpi, por ju nuk ndiheni t sigurt me kt person. Mos i shtyni fmijt q t afrohen shum me njerzit Shtyjini fmijt t puthin vetm ata njerz, t cilt edhe ju do t donit ti puthnit dhe prqafonit. Shkoni me ta n tualete publike Mos i lini asnjher t shkojn vetm n banjat jasht, n lokale apo diku tjetr. Respektoni trupin e fmijs Q nga koha q fmijt nuk mbajn m panolina, pra 3-4 vje, asnj njeri tjetr prve tyre (dhe mjekut) nuk duhet tua prek organet seksuale. Ata mund t msojn q t lajn vet organet e tyre seksuale. Nse ata kan nj problem, sht m mir q tju tregojn juve q ti ndihmoni, por prekjen ta bjn ata vet. Kini kujdes me dadot, edukatoret Zgjdhini mir kujdestaret dhe shpesh bjini kontrolle t befasishme. Kini kujdes pr do ndry-
DHUNA DHE FMIJT
411
shim tek fmija juaj, t qara, pagjumsi e papritur q nuk lidhet me ndonj smundje. Vini re me vmendje sinjalet q ata ju japin. Mbrojtja e fmijve nga abuzimet seksuale Mbrojtja m e mir nga abuzimi seksual (pedofilia) sht njohja e fmijs, e mendimeve dhe e ndjenjave t tij. Me do kusht duhet krkuar respekti i fmijs q n bark t nns, q n ditt e para t lindjes. N familje duhet folur edhe pr seksin. Nqoftse pr kt shtje nuk flitet kurr, ather fmija mendon se kjo sht dika e pist dhe e turpshme. T flassh n familje, do t thot t flitet midis gjith antarve t familjes. Nuk i duhet thn fmijs ma thuaj m von sepse kjo von nuk vjen m kurr. Fmijt duhen edukuar n mnyr t till q t jen pronar t trupit t tyre. Ata duhet t msohen t ndiejn dshirat e tyre. Kur dikush afrohet ti puth ose prqafoj, ata duhen msuar t thon jo nse nuk ju plqen, kushdo qoft ky i rritur. Asnjher fmijt nuk duhen
shprblyer me lodra e dhurata pr shrbimet q bjn, pr notat e mira n msime. do dhurat duhet t lidhet me gzimin e nj feste si ditlindja, prfundimi i vitit t kopshtit ose t shkolls. sht shum e rndsishme t mos ta bjm fmijn t ket frik nga komunikimi me njerzit, apo dyshues ndaj t gjithve. Nj fmij q sht i sigurt n vetvete dhe i sigurt n besimin e prindrve t tij, sht i sigurt n mbrojtjen nga dhuna. Fmijs i duhet edukuar, rritur dhe mbrojtur besimi tek vetja q n mosh t vogl. Nuk duhet dnuar asnjher pr fjalt q thot. Edhe veprimet e dnueshme, t thna me fjal nuk jan t dnueshme. Fmijt q kan besim se nuk dnohen dhe shahen, flasin. Nse nj fmij ndryshon, nuk fle m si m par, nuk flet m, nuk sht m ai i pari, ktu ka dika serioze. Duhet ti tregohet fmijs se askush nuk ka t drejt ta zhvesh, ta prek n vende delikate (intime), t bj veprime me trupin e tyre dhe nse kjo ndodh, ndodh pr faj t t rriturit dhe ky i rritur duhet dnuar.
412
ANEKSE
Loja si terapi
oja, prve t mirave q ka pr fmijt, prdoret dhe n nj mnyr tjetr: nga specialistt (psikologt, psikoterapistt), pr t punuar me fmijt q kan nj problem apo nj shqetsim t caktuar. Prmes lojs, fmijt shprehin ndjenjat, frikn, emocionet e tyre n nj mnyr direkte, pa fshehur asgj. Prmes lojs sht m e thjesht t kuptohet se si fmija ndjen dhe kupton problemet. Loja sht br nj burim i rndsishm pr t marr informacion dhe pr t kuptuar zhvillimin e personalitetit t fmijs. Zakonisht terapia e lojs bhet prmes kukullave apo kafshve prej pellushi, pr ti dhn mundsi fmijs t shpreh emocionet. Gjithashtu edhe lojra t tilla si ndrtueset, loja shtpirash, vizatimet etj, ndihmojn shprehjen e lir t emocioneve. Psikoterapistt, psikologt, edukatoret, msuesit etj., gjat lojs me fmijt drejtojn pyetje t tilla si: A sht e lumtur kukulla tani? apo Pse qau kukulla?, q t kuptojn qart ndjenjat, emocionet, ankthet dhe frikat e fmijs, pr t uar m
von nj prmirsim t gjendjes s tyre psikologjike, emocionale, ashtu edhe fizike (n rast se fmija ka psuar dhun fizike). Loja nuk sht vetm nj mjet pr t kuptuar dhe pr t nxjerr n pah problemet e fmijs, por edhe nj mundsi shum e mir pr t br ndryshime tek sjellja, mendimet dhe emocionet e fmijs. Prmes interpretimit, psikologu, psikoterapisti, edukatori, apo msuesi etj., jep mbshtetje emocionale, iu qartson ndjenjat dhe ndihmon fmijt t ndryshojn sjelljet emocionale. Me an t lojs fmija fillon t krijoj besimin tek t tjert, t ndrtoj nj personalitet t shndosh dhe t prmirsoj marrdhniet ndrpersonale. Terapia prmes lojs i bn t mundur fmijs t jetoj prsri konfliktet apo problemet, por tashm n nj mjedis t sigurt dhe t ngroht. Kjo bn q fmija t mos prjetoj frik, t msohet me ndryshimet e nevojshme q sjell jeta, si dhe t fitoj sigurin dhe t mos prjetoj ndjenjat e ankthit, t cilat e kan shqetsuar.
FMIJT ME NEVOJA T VEANTA - DISA KSHILLA
413
Terapia prmes lojs sht nj mnyr shum e suksesshme pr t sjell ndryshime t natyrshme tek fmija. Fmija mson t ndryshoj prmes knaqsis, kuku-
llave, miqve duke br t mundur n kt mnyr jo vetm qetsin shpirtrore, por edhe zhvillimin e inteligjencs.
Fmijt me nevoja t veanta - disa kshilla
indja e nj fmije me t meta t dukshme fizike apo prballja fillimisht me nevoja t veanta t fmijs, q mund t shfaqen pas lindjes sjellin tronditje t fuqishme psiqike e shpirtrore te prindrit. Kjo sjell jo vetm zhgnjim dhe vrasje t ndrrave prindrore pr fmijn q do t vinte, por edhe mund ti paralizoj prindrit pr momentin (njsoj t dy, ose ndryshe njrin, ndryshe tjetrin), ti pengoj ata t merren me gjra t tjera apo t marrin vendime t arsyeshme.
aftsit e kufizuara t fmijs, sht normale q t tronditen. Tronditja, trauma e ktij momenti, kur prindrit binden q fmija i tyre sht i kufizuar n aftsi, sht tepr e rnd pr t dy prindrit. Sidoqoft, pr kaprcimin e ksaj gjendjeje tepr t vshtir e jo pa pasoja, rekomandohet kshillimi me t afrm t familjes, miq t besuar dhe me specialist (mjek, psikoterapist, psikolog). Edhe pas t gjitha kshillimeve, i takon prindrve t marrin vendimin pr t prcaktuar sjelljen (qndrimin) ndaj tij. Pas kaprcimit t situats shokuese t llimit, shum prindr arrijn n prfundimin se ndrrat e tyre jan vrar, se jan prindr t dshtuar dhe se shtpia e tyre tashm sht shkatrruar. Kshtu lind tek kta prindr ndjenja e turpit ndaj prindrve t tjer dhe xhelozia pr bashkmoshatart e fmi-
Mangsit fizike apo aftsit e kufizuara t fmijs jan tepr t vshtira pr tu vn re nga prindrit (vetm kur duken qart q n lindje) menjher pas lindjes. Kontrolli mjeksor q bhet dallon defektet n sistemin kockor, defektet n organet e brendshme, por e ka t vshtir t dalloj aftsit e fmijs. Kur prindrit ballafaqohen me mangsi, por sidomos me
414
ANEKSE
js. Prindrit, n raportet me kt fmij, shqetsohen pr qindra pyetje, q nuk mund t marrin menjher prgjigje. Kjo i bn ata q ta shohin t ardhmen t zymt. Gjithsesi, kto ndjenja dhe emocione jan normale: kjo sht pjes e periudhs s zis, q e kalojn shumica e prindrve me fmij me aftsi t kufizuara. E rndsishme sht q kta prindr t kuptojn se nuk jan t vetmit n zi apo t vetmit q mendojn n kt mnyr dhe q kjo do t kaloj. N fillim, por edhe m pas sht e rndsishme q ata t jen apo t mbahen t informuar pr gjendjen e fmijs, t jen n kontakte e t hapur pr t ndar eksperienca me t tjert, t krkojn ndihm nga specialistt dhe m e rndsishmja, t shprehin hapur ndjenjat dhe t bjn biseda t lira e t hapura me antart e familjes. Me kalimin e kohs ata do t fillojn t ndihen m mir, gj q do ti ndihmoj t prpiqen m shum pr t ndihmuar fmijn. Prania e nj fmije me nevoja t veanta nuk sht dhe nuk duhet par si fundi i bots. Shum familje q kan fmij t till, jan br t fort, e duan m shum njri tjetrin dhe ndihen
m t bashkuar pr shkak t ksaj vshtirsie. Vshtirsit e fmijs i nxisin sidomos prindrit, por edhe pjestart e tjer t familjes t punojn s bashku, ta ndihmojn dhe ta duan njri-tjetrin. Shum nga ato tmerre, t cilat shfaqen tek prindrit, kur kuptojn se fmija i tyre ka nj ose m shum aftsi t kufizuar, fillojn t largohen e t mos shfaqen m kurr tek ata. Ata fillojn t shohin se me gjith sakrificat q u duhet t bjn pr fmijn, prsri do tiu mbetet koh pr miqt, familjen, pr plotsimin e nevojave dhe dshirave t tyre. Pas njfar kohe, shum nga prkujdesjet dhe shrbimet pr fmijn, q, fillimisht prindrve u duken si sakrifica, bhen pjes e jets s tyre t prditshme. Zhvillimi i nj qndrimi pozitiv t prindrve ndaj fmijs me aftsi t kufizuara sht shum i rndsishm. Edhe pse fmija do t lloj ti kuptoj kuzimet e veta, ai vazhdimisht duhet ushqyer e nxitur q t zhvillohet. Kjo ndonjher sht m e vshtir pr fmijt me kufizime fizike, kur bhet fjal pr aktivitete fizike, por, pavarsisht ksaj, s bashku prind-fmij duhet t knaqen dhe t bjn sht e mundur, brenda mundsive q kan .
TELEVIZORI DHE PRINDRIT
415
Televizori dhe prindrit
gjith e dim se shikimi i televizorit z nj koh shum t madhe t dits t fmijve tan. Shpesh koha e harxhuar prej tyre para ekranit t vogl sht nj burim grindjesh mes prindrve dhe fmijve. Edhe pse i njohin pasojat te fmijt, prindrit e kan shum t vshtir t gjejn nj zgjidhje. Tre jan problemet m t rndsishme q sjell shikimi i televizorit: Pasojat e reklamave mbi fmijt, Pasojat e skenave t dhunshme t filmave (rrahje, goditje, vrasje etj.) Koha e harxhuar para ekranit, gjat s cils fmijt mund t bjn gjra t tjera, q ju bjn shum m mir. Pasojat e reklamave mbi fmijt Fmijt e moshs parashkollore, zakonisht i marrin mesazhet e reklamave q jepen n televizor ashtu si jan, sepse e kan vshtir t kuptojn t vrtetn. Mashtrimi i reklamave televizive n kto mosha, ndonjher mund t jet i rrezikshm. Nj djal 4 vjear kaloi dy dit n spital, pasi kishte glltitur dyzet cop vitamina pr fmij; ai e kisht br kt
pasi kishte par nj reklam televizive, e cila thoshte se po ti prdornin fmijt kto vitamina, do t bheshin shum shpejt t mdhenj dhe t fort. Besimi i verbr i fmijve tek gjithka q thon reklamat , i bn ata t krkojn dhe t duan pothuajse do gj q shfaqet n to. Krkesat e tyre i vn n vshtirsi prindrit. Ata sdin ct bjn: ti kundrshtojn krkesat, apo ti plotsojn dhe t blejn at q ua krkojn. Reklamat ndikojn gjithashtu, n formimin e dhe forcimin e stereotipeve t ndryshme sociale. (Pr shembull, prgjithsisht fmijt npr reklama jan djem biond dhe vajzat zakonisht jan n role pasive. Vajzat dalin n reklama vetm pr pamjen e tyre.) Pasojat e skenave t dhunshme t lmave (rrahje, goditje, vrasje etj.) Shum psikolog jan t mendimit se skenat e dhunshme t para nga fmijt, i japin nj shembull t keq atyre, duke i br t dhunshm. Fmija, i cili sheh nj ske-
416
ANEKSE
n t dhunshme n televizion, jo vetm q e imiton menjher, por e prsrit dhe m von. Kto pasoja shtohen me kalimin e kohs. Fmijt q i ndjekin pr or t tra programet n televizor ka m shum mundsi t bhen agresiv, sesa fmijt q i ndjekin m pak ato, apo nuk shohin fare televizor. Gjithashtu, sa m agresiv bhen ata, aq m shum skena t dhunshme duan t shohin. Fmijt parashkollor ndikohen m shpejt dhe m tepr nga dhuna e shfaqur n programet televizive sesa fmijt m t mdhenj, sepse ata e kan m t vshtir t dallojn fantazin, prralln nga e vrteta. Pr fat t keq, edhe n prrallat me kartona, t cilat plqehen nga fmijt e vegjl, prsri ka shum skena t dhunshme. Prindrit shpesh mendojn q fmijt e kuptojn vet se prrallat me kartona nuk jan t vrteta. Por nga studimet q jan br sht kuptuar se prrallat te fmijt kan po at efekt, q kan telenovelat tek t rriturit. Edhe shpejtsia e skenave i bn prshtypje fmijve. Sipas nj studimi, lmat me ndryshime t shpejta skenash (si tek prrallat me kartona), rrisin agresivitetin te fmijt. Nj arsye tjetr pse ndikojn kaq shum skenat me dhun tek fmijt, sht se fmijt nuk i kuptojn
dot pasojat e vrteta q sjell dhuna. Fmijt, q shohin shum shfaqje me dhun n televizor, mund t mos veprojn (t mos bjn asgj) kur ndeshen me veprime t dhunshme n jetn e vrtet dhe, me ose pa dashje, mund ti lejojn t tjert ti dhunojn. Koha e harxhuar para ekranit, gjat s cils fmijt mund t bjn gjra t tjera, q u bjn shum m mir Shum studiues shpjegojn se televizori ndikon m shum pr keq, sesa pr mir te fmijt. Ai iu vjedh atyre kohn e lojs, i bn ata m pak krijues, m pak shoqror dhe t varur. Sot sht shum e vshtir t gjesh familje t cilat nuk kan televizor n shtpi. Por, nj gj sht e sigurt, fmijt, t cilt shohin qndrojn pr shum koh para televizorit, kan m pak arritje n shkoll, sesa ata fmij q shohin m pak. Gjat viteve t para t jets, q fmija t zhvilloj shprehit e t folurit, ka shum rndsi komunikimi mes tij dhe prindrve (t rriturve). Vlern e ktij komunikimi nuk mund ta zvndsoj kurr televiziori. Gimi sht nj fmij normal, i lindur nga prindr t shurdhr. Prindrit e tij shpresojn se ai do t msoj t flas, duke par televizo-
TELEVIZORI DHE PRINDRIT
417
rin. Kshtu, fmija qndronte me or t tra para ekranit, megjithat ai filloi t flas rreth moshs dy vje e gjysm. N moshn 3 vje e 9 muaj, gjuha e tij ishte jo normale pr moshn e tij. Djalin e ndihmoi ta kaprcej kt gjendje trajtimi nga specialistt e t folurit. Gjuha zhvillohet nga marrdhniet me t tjert; prindrit, m t rriturit, moshatart, kurse qndrimi gjat para televizorit e pengon, e bllokon mundsin e zhvillimit t shoqris. Nj fmij, i cili shkon n klas t par pa aftsit e nevojshme bashkpunuese, t cilat formohen nga loja me t tjert, mund t mos jet i zoti t vendos marrdhnie normale dhe t msoj nga msuesi apo nxnsit e tjer. far mund t bjn prindrit? Disa studiues rekomandojn q, sidomos parashkollorve (deri n 6 vjec) t mos u lejohet fare shikimi i televizorit, ose tiu lejohet me koh tepr t kufizuar dhe vetm programet e kontrolluara. Disa t tjer thon q fmijt ta shohin televizorin vetm bashk me prindrit. Kshtu prindrit mund ti shpjegojn fmijve vlern dhe kuptimin e emisioneve edukative, dhe t kritikojn programet me prmbajtje jo-edukative. Shum prindr kan gjetur kt mnyr komunikimi t fmijs me ekranin e vogl vetm nj or n dit para televizorit, ose vetm n mbrmje, apo vetm t shtunave
duke krcnuar se n qoft se ata nuk e respektojn kt rregull, ather nuk do t shohin m fare televizor. Nuk mund t jepet nj recet se si prindrit duhet t kontrollojn shikimin e televizionit nga fmijt, por nj gj sht e sigurt; asnj psikolog, q sht marr me pasojat e televizorit te fmijt, nuk do t thoshte kurr q fmjt t lihen t lir t shohin televizor kur t duan dhe sa t duan. Fmijt dhe dhuna televizive Televizioni mund t ket nj ndikim shum t fort n zhvillimin e sistemit t vlerave. Disa programe mund t ushqejn vlera t mira, sikurse t tjer mund t stimulojn rregullime n sjelljen e fmijve. sht e vrtet q nj pjes e madhe e programeve t sotme televizive jan t mbushura me skena dhune. Shpesh edhe prrallat me kafsh kan t pranishme luftn, dhunn. Duke qndruar pr nj koh t gjat, madje edhe pr or t tra do dit para ekranit, fmijt, por edhe adoleshentt ndikohen dhe mund: t mos u bj m prshtypje dhuna, t pranojn dhunn, si nj mnyr pr t zgjidhur problemet, t imitojn dhunn q shikojn n televizor, t gjejn veten tek personazhet e filmave, si dhunues dhe/apo
418
ANEKSE
t dhunuar. Ndjekja n mnyr t rregullt nga fmijt e programeve televizive t ngarkuara me dhun, sjell tek ata agresivitet t lart. Ndonjher, edhe vetm shikimi i nj programi mund ta oj fmijn t bj sjellje agresive. Fmij, t cilt shikojn shfaqje ku dhuna sht e prsritur dhe e pandshkuar, ka shum t ngjar ta imitojn at. Fmijt me probleme emocionale apo me sjellje t paqndrueshme, ndikohen m leht nga lmat ku sundon dhuna. Pasojat e dhuns televizive te fmija mund t duken menjher, ose mund t shfaqen me kalimin e viteve. T rinjt mund t ndikohen nga veprimet e dhunshme, edhe nse n familjet e tyre nuk ka dhun. Si ti mbrojm fmijt nga dhuna televizive: t jemi t vmendshm dhe t kujdesshm ndaj programeve
q shohin fmijt tan dhe disa prej tyre ti shikojm s bashku me ta, t programojm kohn, duke vendosur kufij pr ort e shikimit t televizorit, t mos vendosim televizor n dhomn e fmijve, ti tregojm dhe ti shpjegojm fmijve ndryshimin mes filmit dhe jets (aktori nuk vritet, nuk vdes vrtet, kurse n jet dhuna sjell vrtet vdekjen), t mos lejojm fmijt t shohin filma, q dihet se kan skena dhune. Kur ndeshemi me to n prani t fmijs, t ndrrojm kanalin ose t fikim televiorin, duke u shpjeguar se pse nuk duhet par ky program, t shprehemi mosplqimin ton pr skenat e dhunshme para fmijve, t theksojm m shum se nj her se problemet nuk duhet t zgjidhen me dhun.
Spitali, prindrit dhe fmijt

und t ndodh q nj fmij mund t shtrohet n spital ose t shkoj n spital pr vizi-
t, analiza, serume, konsulta etj. Mund t ndodh q fmija t bj operacion bajamet, veshin, t qep
SPITALI, PRINDRIT DHE FMIJT
419
plagt e marra ose t bhet synet. Duhet patur parasysh q t gjitha kto mund t jen tronditse pr fmijn. Por n kt mosh fmijt vazhdojn t rriten, dhe kjo sht detyr e vshtir. Ata do dit po msojn t bjn shum gjra njkohsisht. Ata do dit dhe n do gj t vogl, krijojn personalitetin. Pr kt arsye ai n spital nuk ka nevoj vetm pr kujdesin mjeksor, por edhe pr at psikologjik, sepse kto prvoja, veanrisht nse jan t gjata, ndikojn shum n kujtesn, ndjenjn, shpirtin e tij dhe formimin e personalitetit. Pr personelin shndetsor (por edhe prindrit mund ta lexojn): T gjith fmijt deri n moshn tre vje kan nevoj pr kujdesin e nns s tyre. sht e gabuar sjellja e mjekve kur shpesh i nxjerrin prindrit nga dhoma n astin e vizits, prekjes s trupit, brjes s serumit dhe ilaeve q shrojn fmijn. Fmija n spital ka nevoj t ndiej dhe trishtimin dhe ankthin e nns dhe babait sepse kjo e qetson fmijn. Nj nn q qan e mrzitur, nuk e dmton fmijn e saj. Por edhe ky trishtim duhet kufizuar: nuk duhen prdorur fjal si E shkreta un, m raft pika! Si t la nna jote t smuresh, t ka br kshtu!
etj. Fmijs i duhet shprehur vetm shqetsimi q ndiejn prindrit nga dashuria e tyre, si dhe siguria q ai do t bhet mir dhe shpejt do t kthehet n shtpi. Duhet br kujdes jo vetm pr vuajtjet fizike t fmijs shkaktuar nga smundja dhe ilaet, por edhe pr vuajtjet shpirtrore t fmijs, pr rrezikun e veimit t tij. Nuk duhet harruar se ai e ka t vshtir prdorimin e gjuhs dhe t shenjave, t lvizjes trupore, t prshtatjes n mjedis. Asnj veprim mbi trupin e fmijs nuk duhet br i pashoqruar me fjaln dhe komunikimin e mjekut apo infermieres q po e bn kt veprim. Veprimet e heshtura nga njerz t panjohur e bjn fmijn t ndihet shum keq. N rastet kur shtrimi n spital sht pr nj koh m t gjat se nj dit, asnjher mjeku ose infermierja nuk duhet t luajn rolin e prindit tek fmija. N rast se prindi pr nj arsye apo nj tjetr nuk mund t jet pran fmijs n spital, infermierja nuk duhet ta gnjej duke i thn se do vij mami tani por duhet ti thot fmijs : Nna jote nuk vjen dot, por ajo po mendon pr ty, t do shum. Punonjsit e shndetit nuk duhet t flasin midis tyre pr shtjet q i prkasin fmijs sikur ai nuk sht aty, nuk d-
420
ANEKSE
gjon dhe nuk kupton. Mos harroni kurr se edhe i porsalindur, do fmij, edhe nse si kupton, i ndien t gjitha sjelljet dhe bisedat prreth tij, pr t dhe pr prindrit e tij. Sot, pjesa m e madhe e reparteve pediatrike i lejon nnat t rrin me fmijn gjith ditn dhe, nse sht i vogl, t kalojn edhe natn me t. N kt mnyr fmija do t ndihet i sigurt dhe mund t prballoj m mir shqetsimet, frikn dhe gjith kt prvoj t vshtir. Nse ndodh q nj fmij prballon trajtime t dhimbshme dhe t vshtira, thuajani me fjal se ju e prfytyroni dhimbjen dhe frikn e tij. Thuajini se edhe ju nse do t bnit kto gjilpra, do t kishit frik nga dhimbja dhe ndoshta do t qanit. Thuajini se ai ka shum t drejt t qaj dhe t trembet, gjithmon duke iu drejtuar n emr. Lavdrojeni gjithmon fmijn se sht aq i zoti sa po prballon t gjitha kto momente t vshtira. Ai ju kupton gjithmon dhe ka nevoj pr kt gj. Ju duhet t prpiqeni ti lironi prindrit nga ndjenja e fajit, e akuzimit t vetes, e varfris. Nse e bni kt, ndihmoni n mnyr t drejtprdrejt n shrimin e fmijs.
Pr prindrit: Edhe n mosh shum t vogl, lajmrojeni me fjal fmijn q do ta oni n spital. Tregojini se kt po e bni q ai t shrohet. Tregojini q aty tetat dhe xhaxhat q ai ende nuk i njeh, do t kujdesen pr t. Mos rrini pran krevatit t fmijs t heshtur dhe pa fjal. Komunikoni me fmijn pr gjithka q po ndodh, duke e siguruar me dashuri dhe kurajo. Ju duhet ti shpjegoni fmijve tuaj se njerzit me bluza t bardha q po e vizitojn at, jan njerz t cilve ju i keni dhn leje, t cilt e kan pr detyr ti shrbejn atij dhe juve, dhe pr kt ju keni punuar dhe kontribuar vet. Krkoni nga personeli shndetsor t prezantohet me emra prpara fmijs, nprmjet jush, dhe ju prezantoni emrin e fmijs prpara tyre. Pr ta br fmijn t ket m pak ankth dhe t ndihet m rehat, prpiquni t silleni si zakonisht n shtpit tuaja. Ai ka nevoj pr t njjtat ritme dhe sjellje si n shtpi, ka nevoj pr aromn dhe prkdheljen tuaj t qet. Pyesni infermieret nse mund ta ushqeni me dorn tuaj. ojini fmijs edhe ndonj nga lodrat q i plqejn m shum, q
SPITALI, PRINDRIT DHE FMIJT
421
t heq mendjen gjat dits dhe ta ndihmoj t flej natn. Nse fmija sht mbi dy vje, mund t jet mir ti shpjegoni pse duhet t shkoj n spital: prdorni fjal t thjeshta dhe mos ia fshihni t vrtetn. Nse premtoni se dika nuk do ti dhemb e m pas kjo do t dal gnjeshtr, fmija jo vetm do t mbetet i zhgnjyer, por do t bhet edhe mosbesues kundrejt jush. Tani ai ka nevoj m shum se kurr t ndihet i mbrojtur dhe t besoj tek njerzit q do m shum. Fmijt e krcnuar nga frika, dhimbjet dhe smundjet bjn sjellje agresive ose tekanjoze, sikur jan n nj mosh m t vogl. Nuk i duhet thn fmijve: Tani ti je i madh dhe nuk duhet t bsh kshtu!. Nn stres dhe frik, fmijt e kan shum t nevojshme t bjn nj kthim pas n mosh. Kjo sht nj prpjekje e fmijs pr tu mbrojtur, si ishte disa vite m par.
Kujdes!
Kur fmija kthehet n shtpi pas nj periudhe shtrimi n spital, mund t ndodh q ai t ndihet paksa i huaj. I duhet ln koh q t msohet me shtpin, sepse tani ai ka provuar gjra t tjera n veten e tij. Nse n spital ka pasur nj lodr q e mbante gjithmon me vete, silljani dhe n shtpi. Kjo do ta ndihmoj t lidh t kaluarn n spital me t tashmen n shtpi dhe ta kaloj m shpejt kt faz. N rast se nj nga fmijt tuaj sht smur, e tr vmendja e familjes i prkushtohet atij. Kjo mund t shkaktoj probleme me fmijt e tjer, sepse tek ata mund t krijohet nj ndjenj xhelozie e hidhur. Edhe ata kan nevoj pr t njjtn prkujdesje dhe dashuri dhe mund t ndihen t ln pas dore.
422
II Duke u rritur
Kurbat e rritjes
e rritje kuptojm periudhat kryesore t zhvillimit fizik dhe psikik, t cilat pjesa m e madhe e fmijve i arrijn njsoj n t njjtn mosh. Ktu prfshihen rritjet n pesh, gjatsia si dhe zhvillimi i aftsive njohse (aftsit pr t kuptuar, pr t perceptuar, pr t menduar, pr t kujtuar), gjuhsore, sociale etj. Rriten flokt, dalin dhmbt, arrihet pjekuria seksuale. T gjitha jan pjes t rritjes. Kurbat e rritjes jan grafik t cilt mjeku i prdor pr t kontrolluar nse fmija juaj po rritet si duhet. Nj nga kto kurba sht ajo e peshs, q keni edhe n fund t fletores s shndetit t fmijs. Kt fletore ju mund ta merrni kur lind fmija n maternitet, apo nga mamia n shtpin e lindjes. Po t shikoni grafikun n fletoren e fmijs, ai ka dy vija t prkulura (kurbat), ku shnohen mat-
jet e bra pr peshn e fmijs n muaj t ndryshm. Pesha normale e fmijs tuaj do t bjer n hapsirn midis dy kurbave. Duke br disa matje n periudha t ndryshme kohe, shikohet se si po rritet dhe zhvillohet fmija. Grafiku i ecuris s fmijes tuaj ju tregon se si fmija po rritet, duke e krahasuar me fmij t tjer t s njjts mosh. Mjeku n kshillimore ka edhe kurba t tjera, pr shembull pr gjatsin, perimetrin e koks etj. Nprmjet ktyre kurbave t rritjes ju mund t shikoni prparimin q ben vajza, djali juaj, duke e peshuar dhe matur rregullisht, sipas nj periudhe kohe q ju thot mjeku. Kto matje hidhen n grafik dhe krahasohen me vijat e prkulura (kurbat) q kan grafikt, pr t par nse fmija po rritet i shndetshm, apo ka nevoj pr ndihm mjeksore.
VAKSINAT DHE KALENDARI I VAKSINIMIT T FMIJVE
423
Mbas vitit t par t jets, pesha dhe gjatsia e fmijs duhet t kontrollohet afsisht do tre muaj. Mos u shqetsoni nse fmija juaj ka periudha kur zgjatet dhe peshon m pak dhe ka periudha kur ka shprthime n gjatsi dhe n
pesh. Por nse dy-tre matje t bra radhazi (n mnyr periodike) ju duken shum t ulta n grafikun e kurbave t rritjes, kshillohuni me mjekun. Kurbat e peshs jan t ndryshme pr vajzat dhe pr djemt.
Vaksinat dhe kalendari i vaksinimit t fmijve

jan vaksinat dhe prse duhen? Vaksinat ndihmojn imunizimin e foshnjes, q do ta mbroj at nga shum smundje ngjitse t rnda. Nj fmij, kur vaksinohet, merr nj vaksin q ka baktere ose viruse, t cilt jan prgjegjs pr nj smundje t caktuar. Por ky virus q gjendet n vaksin sht shum i dobt pr t shkaktuar smundjen dhe e nxit organizimin t zhvilloj qeliza t veanta (antitrupa), t cilat do ta mbrojn fmijn nga smundja n t ardhmen. Prse duhet ta vaksinoni fmijn? Disa prindr jan kundr vaksinave sepse mendojn se ato mund t shkaktojn rreziqe, ose mendoj n se nj smundje sht shum e rrall, sa q nuk ia vlen vaksinimi. Por sot sht vrtetuar se kur numri i fmijve t vaksinuar fillon t ulet, smundja mund t prhapet lehtsisht dhe shpejtsisht. Dhe athere fillojn t prhapen epidemit. Pra duke e vaksinuar fmijn tuaj jo vetm q e mbroni at, por ndikoni n rrnjosjen e smundjes n prgjithsi. Ju si prindr, gjithnj duhet t mbani dhe t kontrolloni kartonin, si dhe fletoren e shndetit t fmijs q jua jep kshillimorja pr vaksinimin e fmijs. Sipas kalendarit t vaksinimit t fmijve t vendit ton, fmija duhet t bj kto vaksina:
424
ANEKSE
Kalendari i vaksinimit t fmijve

Mosha T porsalindur 2 muajsh Lloji i vaksins BCG Hepatit Viral doza I DTP doza I Poliomielit doza I Hepatit Viral doza II DTP doza II Poliomielit doza II DTP doza III Poliomielit doza III Hepatit Viral doza III Fruth/rubeol DTP rivaksinim I Poliomielit rivaksinim I Poliomielit Fruth/rubeol, rivaksinim II DT rivaksinim II dT rivaksinim III Doza 0.05 cc 0.5 cc 0.5 cc 2 pika 0.5 cc 0.5 cc 2 pika 0.5 cc 2 pika 0.5 cc 0.5 cc 0.5 cc 2 pika 2 pika 0.5 cc 0.5 cc 0.5 cc
4 muajsh 6 muajsh
12 muajsh 18-24 muajsh 6 vje
14 vje
Pyetjet q mund ti bni mjekut lidhur me vlersimin e zhvillimit t fmijs tuaj Si e pat m lart kur ju shkoni n kshillimoren e fmijs pr nj vizit kontrolli, mjeku pediatr do t`ju bj shum pyetje. Ktu m posht do t gjeni nj flet q prmban disa nga kto pyetje. Ju
mund ta plotsoni kt flet q n shtpi dhe ta merrni me vete kur t shkoni tek mjeku, q ta ndihmoni at pr t zgjidhur problemet q mund t ket fmija juaj. Kjo do t`ju ndihmoj t kujtoni edhe pyetjet q dshironi ti bni mjekut.
Emri i fmijs:_________________
VAKSINAT DHE KALENDARI I VAKSINIMIT T FMIJVE ________________ Mosha:_______________________________________ Data:________________________________________ Problemi
425
1. Cili sht problemi? __________________________________________ 2. Kur lluat t shqetsoheshit pr her t par? Prse? _______________ 3. A ka ndryshuar problemi q kur ju e vut re pr her t par? __________ __________________________________________________________ 4. far e ndihmon fmijn t zgjidh problemin, nse ju keni provuar dika? __________________________________________________________ Historia e shndetit t familjes 1. Pr t dy prinderit e fmijs: prmendni probleme shndetsore t rndsishme q mund t keni pasur ju dhe familja juaj, prfshir shndetin mendor dhe zik, paaftsit dhe probleme t t msuarit. _____________________________________________________________ Shtatzania, Lindja 1. Prshkruani shtatzanin dhe lindjen: _____________________________ __________________________________________________________ Periudha e t Porsalindurit (28 ditt e para t jets) 1. Si ka qen reagimi llestar i fmijes tuaj kur ka lindur? _______________ __________________________________________________________ 2. Si ka qen gjendja e fmijs tuaj n periudhn e t porsalindurit? Si ka ndikuar kjo n reagimin q ju keni pasur ndaj tij. ____________________________________________________________ Shndeti i fmijs tuaj 1. Shnoni informacionin mbi rritjen e zhvillimin e fmijs, smundjet, trajtimet, operacionet, aksidentt, vaksinimin etj. Ka rndsi gjithashtu t tregoni si keni reaguar ju ndaj ktyre problemeve. _________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Ndarja nga Familja 1. Sa shpesh e lini ju fmijn tek nj person tjetr pr tu kujdesur pr t? ___ __________________________________________________________
426
ANEKSE
2. far lloj kujdesi prdorni (n erdhe, kopsht, me gjyshrit etj)? _____________________________________________________________ 3. Si reagon fmija juaj kur e lini me dik tjetr? ______________________ ______________________________________ 4. Si ndjeheni ju kur e lini fmijn me dik tjetr? _____________________________________________________________ Ushqyerja 1. Prshkruani far ha fmija juaj: ________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. Prshkruani ndonj sjellje tjetr q ka fmija n lidhje me gojn si (thithja e gishtit, fut sendet dhe lodrat n goj, kafshon etj) dhe si reagoni ju ____ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Gjumi 1. A ka fmija juaj ndonj problem me gjumin? Prshkruajini ato: __________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. Prshkruani si e fmija juaj/ zgjimi i tij (prfshir edhe gjumin e pasdites): __________________________________________________________ __________________________________________________________ Zhvillimi lvizjeve 1. Prshkruani aftsit lvizse t fmijs tuaj (si lviz, si ecn, si i kap sendet me gishta apo me gjith dorn etj) A keni vn re ndonj dika t veant n kt fush? ______________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. A jeni e shqetsuar pr aftsit lvizse t fmijs tuaj? Prse? ________ __________________________________________________________ Aftsit sociale (shoqrore) dhe Mjedisi 1. far bn fmija pr veten e tij, nse mund t bj dika? ____________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. A mundet fmija juaj t ndjek urdhrat e thjeshta? __________________
VAKSINAT DHE KALENDARI I VAKSINIMIT T FMIJVE ________________________________________________
427
3. Si reagon fmija juaj ndaj vizitorve q vijn n shtpin tuaj, apo kur ju takoheni me t huajt? __________________________________________ __________________________________________________________ 4. A merr pjes fmija juaj n grupe shoqrore jasht shtpis (erdhe, kujdestari me fmij t tjer, loj me fmij t tjer etj.) PO JO Prballja 1. Prshkruani si prballet fmija juaj me zhgnjimin, hidhrimin, bezdisjen, apo shqetsime t tjera. _______________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ Gjuha dhe Komunikimi 1. Prshkruani aftsit gjuhsore t fmijs tuaj (tregoni sa sht fjalori i tij dhe nse prdor kombinime fjalsh, prfundon fjalit dhe /ose premrat si ai, ajo etj): _________________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. Si e nxisni ju zhvillimin e t folurit t fmijs tuaj (lexoni, kndoni, bisedoni etj)? ____________________________________________________
________________________________________________________ ________________________________________________________
3. Nse fmija juaj ende nuk et si ju a komunikon dshirat e tij/saj? ______
________________________________________________________ _______________________________________________________
Lodrat dhe Loja 1. Tregoni lodrat m t plqyera t fmijs dhe prshkruani si luan me to: __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. A ka fmija juaj ndonj lodr m t plqyer? Po/Jo far sht? __________________________________________________ __________________________________________________________ 3. A luan vetm fmija juaj? 4. A luan fmija juaj me fmij t tjer? 5. A prdor fmija imagjinatn kur luan? Po / Jo Po / Jo Po / Jo
428
ANEKSE
Ndjenjat dhe Humoret 1. Prshkruani ndjenjat e fmijs tuaj (knaqsia, gzimi, ngushllimi, shqetsimi, zemrimi, frika, paknaqsia/hidhrimi) dhe si i shpreh kto: __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. far e mrzit m shum fmijn tuaj? ___________________________ __________________________________________________________ 3. far e bn at t ndjehet m mir? _____________________________ __________________________________________________________ Frika dhe gjendjet e ankthit 1. Nga se ka frik fmija juaj? _____________________________________ __________________________________________________________ 2. Nga kush nuk ka frik? ________________________________________ __________________________________________________________ 3. A duket se fmija juaj nuk njeh e frikn kur po bn dika t rrezikshme ? Po / Jo 4. A duket se fmija juaj sht veanrisht i ndjeshm ndaj tingujve, drits, ndryshimeve t rutins s prditshme etj. _________________________ _________________________________________________________ 5. Si veproni ju dhe fmija juaj prball anktheve q keni? _______________ __________________________________________________________ Sjellja Agresive 1. Nse fmija juaj ka nj sjellje agresive n drejtim tuaj, vllezrve, shokve t lojs apo dikujt tjetr, prshkruajeni si sht kjo sjellje. _____________ __________________________________________________________ Si reagoni ju? __________________________________________________ __________________________________________________________ 2. A vetdmtohet me qllim fmija juaj? Po / Jo 3. Nse po, si? ________________________________________________ __________________________________________________________ 4. A mundet fmija juaj t prballet vet kur sulmohet nga t tjert? Po / Jo
VAKSINAT DHE KALENDARI I VAKSINIMIT T FMIJVE
429
Marrdhniet me t tjert 1. Prshkruani marrdhniet e fmijs tuaj me antart e tjer t familjes: __________________________________________________________ __________________________________________________________ 2. A do m shum fmija juaj njrin nga prindrit? Po / Jo 3. Kush sht ? _______________________________________________ 4. Si sillet fmija juaj ndaj t afrmve t familjes tuaj, miqve t familjes dhe t huajve? __________________________________________________ __________________________________________________________ 5. A sht fmija miqsor me t gjith, prfshir edhe t huajt? Po / Jo Informacion tjetr Mjeku, apo specialisti mund t`ju pyes edhe pr jetn n familje, streset e ndryshme q mund t keni. Shkruani ndonj informacion q ju mendoni se sht me rndsi ____________________________________________ __________________________________________________________ __________________________________________________________
430
III Nj prmbledhje e smundjeve t fmijve
Hyrje - Kujdesi pr fmijn e smur

Si t ndihmojm dhe t lehtsojm nj fmij t smur Kur fmija juaj sht i smur, ka nevoj pr m shum vmendje dhe ngrohtsi, mund t mrzitet, nevrikoset leht. Pjesa m e madhe e fmijve kur smuren, kan qejf t bhen m t vegjl se mosha q kan dhe duan m shum prkdhelje dhe dashuri. Mundohuni ta mbani pran jush fmijn e smur gjat gjith dits, n mnyr q ta kontrolloni shpesh dhe t mund t qndroni pran tij. Natn nse fmija sht shum keq, flini bashk me t. Ushqyerja e fmijs s smur N prgjithsi fmija i smur ka m pak oreks. Duke qen se lviz m pak, ka m pak nevoj pr energji, pra mos u shqetsoni nse pr disa dit nuk do t haj shum, sigurisht kjo nuk do ti bj shum dm. Lreni t zgjedh ushqimin q preferon, ushqejeni n sasi t pakta dhe n vakte m t shpeshta. Lreni fmijn t haj aq sa do. Pr nj fmij t smur, pirja e lngjeve sht m e rndsishme se ngrnia. Mundohuni q fmija t pij shum (rreth 1.5 litra n dit,) veanrisht kur ka temperatur t lart, vjell apo ka barkqitje (diarre). Nse keni vshtirsi pr ta nxitur fmijn q t pij, mundohuni tia bni pirjen e lngjeve m trheqse, duke e ln t zgjedh llojet e lngjeve q plqen. S`ka rndsi nse kjo sht kokakola, lng frutash, uj, qumsht etj. Jepini ti pij kto lngje me pipz, n nj filxhan apo got t re trheqese, n mnyr q ta nxisni ti pij.
KUJDESI PR FMIJN E SMUR
431
Rehatia dhe qetsia Nuk sht e nevojshme t kmbngulni q fmija t qndroj gjith ditn n shtrat, megjithse kur sht smur mund t plqej vet t rrij shtrir. Nse do t ngrihet ,mundohuni q t rrij ngroht dhe n dhomn ku do t qndroj mos t ket rryma ajri. Nse nuk do t flej vetm, mbajeni n dhomn ku rrini edhe ju, q t mos ndihet i vetmuar. Mundohuni ta zbavisni fmijn kur sht i smur, por mbani mend se n kto raste do t prkdhelet m shum dhe do t prpiqet t tregohet m i vogl n mosh, sht m pak i prqndruar, nuk do t lodhet shum, nevrikoset leht. Pr kt arsye, jepini lodra t qeta si pr shembull: ndrtimi i nj mozaiku t thjesht, ndrtimet me tulla, kuba, vizatime me lapsa, loja me plastelin, jan shum t mira pr fmijt mbi nj vje. Fmija me temperatur Temperatura sht prgjigja apo reagimi natyral i trupit t fmijs ndaj disa gjendjeve si infeksionet. Tek fmijt, temperatura normale e trupit luhatet nga 36 grad celsius n 37.2 grad celsius. Ajo zakonisht sht m e ult mbas mesnats dhe m e lart mbasdite. Nj temperatur mbi 38 grad celsius mund t jet shenj e nj smundjeje. Kur fmija sht i smur, temperatura e tij mund t ngrihet
me nj shpejtsi alarmante. Si foshnja, ashtu edhe fmija i vogl mund t jen t smur dhe t ken nj tempera-tur trupi normale apo m t ulur se ajo normale, ndrsa disa fmij mund t ken nj ngritje t leht t saj edhe nse nuk jan t smur. Pra nse ju duket se fmija juaj nuk ndihet mir, ka t ngjar t jet i smur edhe nse temperatura sht normale. Temperatura mund t rritet edhe n kohn kur fmija po luan shum me vrull, apo kur sht shum nxeht. Nse edhe pasi ka pushuar pr gjysm ore, temperatura e fmijs mbetet mbi 37.4 grad, ka t ngjar q fmija t jet i smur, pra duhet t kontrolloni nse ka shenja t tjera t smundjes. Nse mendoni se fmija juaj ka temperatur, provoni ti ndjeni ballin me faqen tuaj, por jo me duar, sepse nse dora sht e ftoht, lkura e fmijs do t`ju duket m e ngroht se normalja. Nse ju duket se digjet nga balli, masni temperaturn. Shenja t temperaturs s lart Fmija mund t ket temperatur t lart nse: Ankohet se nuk ndihet mir. sht i zbeht, ka ftoht apo t dridhura. sht i skuqur dhe digjet nga balli. Drejtohuni menjher tek mjeku n rast se fmija juaj:
432
ANEKSE
ka nj temperatur mbi 39.4 grad celsius (38.5 nse sht m i vogl se nj vje) dhe nuk arrini tìa ulni pas 3-4 orve, ka temperatur t rritur prej 24 orve, ka nj temperatur nn 35 grad, mendoni se i keni dhn nj doz t gabuar t paracetamolit dhe ibuprofenit (ilae pr t ulur temperaturn). far termometri duhet t prdorni pr matjen e temperaturs? Termometri m i mir pr foshnjet dhe fmijt e vegjl sht termometri i zakonshm me zhiv, e cila kur nxehet, zgjerohet (duke u ngritur npr kanalin e holl q sht n mes t nj shkallzimi) dhe tregon temperaturn e trupit q po mat. Sot n treg, n farmaci etj. gjenden edhe termometra t tjer modern si ato dixhitalet, elektronike etj, por mund t jen t kushtueshm dhe nuk kan ndonj prparsi m t madhe se termometri klasik me zhiv. E rndsishme sht q ju t keni n shtpi gjithnj nj termometr pr matjen e temperaturs s fmijs Si matet temperatura? Kur fmija juaj nuk ndihet mir, masni temperaturn e tij t paktn dy her n dit, n mngjes dhe n dark. Mnyra m e mir pr matjen e saj sht vendosja e
termometrit me zhiv nn sqetulln e tij. Kjo jep nj vler rreth 0.6 grad m pak se temperatura normale e trupit. N foshnjet e vogla, temperatura mund t matet duke vendosur majn e termometrit n vrimn e jashtqitjes (rektum): por kujdes, n kt rast termometri duhet t dezinfektohet mir dhe mos t prdoret n fmij t tjer, sepse mund t jet nj burim pr prhapjen e infeksioneve t tilla si salmonel, dizanteri etj. Si prdoret termometri me zhiv? Mbani fort termometrin dhe shkundeni mir disa her duke e tundur fort pulsin e dors tuaj nga posht. M tej ulni fmijn n gjunjt tuaja dhe ngrini krahun e tij. Vendoseni mir majn e termometrit nn sqetulln e fmijs. N rast se fmija sht i djersitur, fshini me par djersn e tij. Ulni krahun e fmijs posht duke e prkulur drejt kraharorit. Prisni afrsisht rreth 3-5 minuta. Hiqni termometrin dhe lexoni vizn e zhivs deri n far gradimi ka arritur. Nse ajo sht mbi 37.2 grad celsius nn sqetull (apo mbi 38 grad e vendosur n rektum) quhet ethe. Lani mir termometrin me uj dhe fshijeni.
433
far mund t bni pr t ulur temperaturn? N rast se temperatura e fmijs kalon mbi 38.5 grad celsius, jepini fmijs dozn e caktuar sipas moshs t shurupit paracetamol, apo supost paracetamoli nga rektumi. Paracetamoli sht nj ila q vepron n trupin e fmijs pr t ulur temperaturn, gjithashtu ai sht edhe nj qetsues i mir pr dhimbjet, prandaj n gjuhn shkencore quhet analgjezik-antipiretik. KUJDES! PR ASNJ ARSYE MOS I JEPNI FMIJS S VOGL NN MOSHN 12 VJE ASPIRIN! N rast se fmija sht n shtrat i mbuluar, sigurohuni q dhoma sht e ngroht dhe zbulojeni. N rast se temperatura vazhdon t mos ulet, mund t jepet prsri shurup paracetamol duke e shkmbyer me shurupin ibuprofen (nj tjetr ila q ndikon mbi uljen e temperaturs dhe sot rekomandohet nga pediatrit) do 3-4 or nga goja (n fmijt mbi 6 muajsh). Pr shembull: n ora 10 jepini 1 lug kafeje paracetamol (lugn e ka brenda shishja e shurupit t ciln ju e merrni n farmaci), ose nj supost paracetamol, m tej, n ora 14, jepini 1 lug kafeje ibuprofen e m tej, n ora 18 mbasdite, jepini 1 lug kafeje shurup paracetamol etj.
Sigurohuni q kan kaluar t paktn 3-4 or pas dhnies s do doze. Gjat kohs q temperatura fillon t ulet, fmija do t djersij mjaft, prandaj duhet ti jepni pr t pir shum lngje. Kur temperatura kthehet n norm, ndrroni veshjet e dhe mbulesat ku sht shtrir fmija. Kompresat me uj t freskt N rast se temperatura e trupit t fmijs sht mbi 38.5 grad, prdorni ilaet si m sipr dhe gjithashtu duhet ti bni kompresa me uj t freskt. Hiqni araft dhe bluzn, apo xhaketn e pizhamave t fmijs. Shtrijeni mbi disa peshqir, n mnyr q t mos laget shtrati, pastaj mbushni nj tas me uj t freskt, jo t akullt, zhysni nj sfungjer ose leck t but pambuku dhe shtrydheni mir. Kaloni me butsi sfungjerin, n fytyrn, qafn dhe kraht e fmijs. Hiqini pantallonat, pizhamat dhe kaloni sfungjerin edhe n kmb. Lreni lkurn t thahet n ajr. Vazhdoni pr rreth 30-40 minuta, pastaj masni prsri temperaturn. N rast se sht prsri mbi 39.5 grad, thrrisni mjekun. Dhoma ku qndron fmija kur ju po i bni kompresa duhet t jet e ngroht dhe pa korrente ajri, por jo shum e nxeht. Tempe-
434
ANEKSE
ratura m e kshillueshme sht 22-24 grad. Prdorimi i ilaeve tek fmijt Pjesa m e madhe e smundjeve t lehta t fmijris shrohen vet, pa nevojn e asnj ilai dhe kshtu ka t ngjar q mjeku t mos ju jap. Nse duhet dhn nj ila, do t jet mjeku q do t`ju kshilloj si tia jepni, sa her n dit dhe pr sa koh duhet ta marr fmija. Duhet t ndiqni me kujdes udhzimet q ju japin. N rast se fmija juaj rebelohet kur doni ti jepni ta pij ilain, ti hidhni pikat n hund, apo n vesh, ather krkoni ndihmn e nj t rrituri tjetr q ta mbaj, gjat kohs q ju po ia jepni kt ila. N rast se mjeku ju jep nj cikl antibiotiksh q duhet dhn pr nj jav, 5 dit etj, edhe nse ju duket se pas 3 ditve fmija sht mir, mos ia ndrprisni dhnien e tyre, sepse infeksioni mund t rikthehet. Por, duhet t keni parasysh se antibiotikt nuk jan t vlefshm kundr t gjitha smundjeve. Ato shkatrrojn shum bakterie dhe shrojn nga infeksionet q ato shkaktojn (infeksionet e rrugve t frymmarrjes, t rrugve urinare etj.) por nuk kan asnj vler n smundje t tjera, si ato q shkaktohen nga viruset si, pr shembull, gripi, shytat etj.
Si mund tia jepni pr t pir ilaet fmijs s vogl Pjesa m e madhe e ilaeve pr fmijt e vegjl jan me shije t kndshme dhe fmijt i pijn pa shum probleme. M posht po japim disa kshilla t prgjithshme n raste kur nj ila nuk i plqen fmijs, apo refuzon ta pij: Mbani gjithnj pran jush nj lng q fmija e plqen, gjat kohs q i jepni ilain, dhe jepjani pr ta pir menjher pasi pi lugn me ilain, n mnyr q t shplani shijen e ktij t fundit. Ndonjher mund edhe ti ofroni nj dhuratz t vogl, pr shembull, nj mblsir t vogl, nj loj me t etj. Krkojini fmijs q t zr hundt me duart e tij, n mnyr q mos t ndiej ern e ilait. Asnjher mos ia zini hundt me duart tuaja! Nse fmija sht m i rritur dhe kupton, mundohuni ti shpjegoni prse duhet ta marr ilain. Duke ditur q do t shrohet, do t jet m i bindur ta pij. Nse nuk arrini dot tìa jepni ilain fmijs, mund ti krkoni mjekut q tju jap ndonj ila t ngjashm me t, q ka nj shije m t mir. Nse fmijs nuk i plqen shija e ilait, hidheni at n pjesn e pasme t gjuhs s tij (posht gjuhs); do ta ndjej m pak shijen, sepse gjendrat e shijes
435
ndodhen n pjesn e prparme t gjuhs. Si hidhen pikat n hund Vendosni nj jastk t vogl n shtratin e fmijs tuaj dhe ndihmojeni q t shtrihet n kurriz, duke e vendosur jastkun nn shpatullat e tij, ndrsa i prkulni kokn lehtsisht mbrapa. Nse ka t ngjar q t lviz dhe t refuzoj pikat n hund, krkoni ndihmn e nj t rrituri q ta mbaj fmijn. Vendosni majn e pikatores mbi njrn vrim t hunds dhe hidhni numrin e pikave q ju ka kshilluar mjeku. Mos e prekni vrimn e hunds me pikatore. Nse kjo ndodh, lajeni m pas pikatoren prpara se ta prdorni prsri. Lreni fmijn t qndroj shtrir edhe pr 1-2 minuta. Si hidhen pikat n vesh Pr pjesn m t madhe t fmijve, pikat n vesh jan shum t ftohta dhe mund t pyesni mjekun n rast se mund ta ngrohni pak ilain (disa ilae kur ngrohen humbasin efektin e tyre). Pr ta ngrohur, vendoseni shishen me ila n nj tas me uj t ngroht pr disa minuta, pastaj kontrolloni temperaturn, duke hedhur disa pika n pjesn e brendshme t pulsit t dors tuaj. Krkojini fmijs q t qndroj shtrir anash, n ije, me veshin e smur lart, pastaj afroni pikatoren afr veshit dhe hidhni numrin
e pikave q ju ka dhn mjeku. Lreni fmijn t qndroj shtrir edhe pr 1-2 minuta dhe vendosni n vesh nj tampon pambuku, pa e shtypur shum pr t mnjanuar daljen e ilait. Si hidhen pikat n sy Lani syrin e smur me nj pambuk t lagur me uj t valuar e t vakur, pastaj e shtrini fmijn n kurriz mbi gjunjt tuaja, ndrsa koka e tij duhet t jet mbshtetur n kmbt tuaja. Kaloni nj krah prreth koks s fmijs, pastaj i ngrini kokn, n mnyr q syri i smur t jet lehtsisht m posht, n krahasim me syrin tjetr. Trhiqni me lehtsi nga posht qepalln e poshtme, me gishtin e madh t dors tuaj. Mbani pikatoren n hapsirn q formohet midis qepalls s poshtme dhe kndit t syrit, n mnyr q t jet jasht fushs s pamjes s fmijs. Nse nevojitet, mund t krkoni edhe ndihmn e nj personi tjetr, q t mbaj fort kokn e fmijs. Hidhni numrin e pikave q ju ka dhn mjeku, duke pasur kujdes t mos t prekni qepalln dhe syrin. Kini parasysh se dhe nse fmija qan, n sy do ti ngelet nj sasi e ilait. Nse fmijs i jepet nj pomad pr sy, hidhjani n sasi t pakt n kndin e jashtm t syrit. N rast se mendoni q fmija juaj
436
ANEKSE
nuk sht mir, mundohuni t gjeni shenjat q mund t shikoni n kt udhzues t prgjithshm pr smundjet q hasen m shpesh tek fmijt e vegjl. Kur mendoni se fmija sht smur, duhet t krkoni pr shenja t ndryshme t smundjeve dhe nse vreni se ka disa shenja bashk, krkoni pr at q ju duket m e rnd. M tej lexoni pjest q jan dhn m posht pr disa nga smundjet m t shpeshta te fmijve t vegjl, ku prshkruajn m hollsisht smundjen e lidhur me kto shenja. Por mbani mend q ky udhzues ka pr qllim tju jap nj drejtim t prgjithshm se far mund t bni ju n shtpi si prindr, por asnjher nuk duhet t shrbej pr t prcaktuar nj diagnoz t qart dhe mjekimin e fmijs, gj pr t ciln duhet t drejtoheni tek mjeku. Shenjat e para t smundjes Edhe nse fmija juaj nuk paraqet ndonj shenj t veant smundjeje, ka t ngjar q dika q nuk po ecn normalisht t`ju bj t mendoni se ka nj problem me shndetin. Mund t vreni q sht m i zbeht se normalisht, prkdhelet dhe do t rrij m shum mbas jush, nuk do t haj, qarravitet ose zemrohet e grindet m shum. N kohn e daljes s dhmbve, mos mendoni se t gjitha shenjat lidhen me to, pra dalja e dhmbve mund t bj q mishrat e dhmbve t skuqen, t dhembin dhe
fmija jargzon m shum, sht m i grindur se zakonisht, por nuk duhet t ket temperatur t lart dhe shqetsime t tjera. Kini kujdes! N fmijt e vegjl fardo shenje duhet par me kujdes, sepse ata smuren shum leht dhe shenjat e tyre prparojn mjaft shpejt. Pr pasoj, gjendja e tyre mund t rndohet menjher. N fmijt m t rritur mbi nj vje, kontrolloni shenjat tek fmija do 2-3 or. Shenjat Shenjat m t zakonshme t fillimit t smundjes tek fmija jan: Rritje e temperatures mbi 37.237.4 grad celsius, Qarje, grindje, T vjella, ose barkqitje, Refuzon t haj dhe t pij, Dhimbje e skuqje t gryks, Njolla, purra n lkur, Enjtje e gjendrave t qafs, ose mbrapa nofulls. Drejtohuni menjher tek mjeku n rast se fmija juaj: Merr frym m shum zhurm, ka frymmarrje t shpejt, ose t vshtirsuar, Ka konvulsione, Humbet vetdijen mbas nj rrzimi, Ka dhimbje t fort t vazhdueshme mbi 3 or rresht Ka temperatur t lart, sht i prgjumur, ose grindet n mnyr jo normale. Ka dalje n lkur t njollave,
SMUNDJET M T SHPESHTA T FMIJRIS
437
purrave n ngjyr t kuqe t errt n vjollc. Krkimi i shenjave t smundjes far mund t bni? N rast se mendoni q fmija juaj nuk sht mir dhe ju duket q ka temperatur, masni temperaturn. Nj temperatur mbi 37.2 grad celsius, e matur n sqetull dhe mbi 38 grad celsius e matur n rektum, mund t jet shenj e nj smundjeje Kontrolloni nse gryka sht e skuqur. Krkoni fmijs q t qndroj prball drits dhe t hap fort gojn. Nse kupton, krkoni t thot aaaa, q t duket pjesa e mbrapme e
gryks. Kur kjo duket e skuqur apo ka njolla n form pikash t bardha, sht infeksion i gryks. Prekeni fmijn me butsi gjat nofulls s poshtme, n pjesn e prapme t qafs, nga t dyja ant. Nse ndjeni nn lkur nyje t vogla, ose vreni se ndonj nga kto zona sht e enjtur apo dhemb, fmija ka gjendra t zmadhuara dhe kjo shpesh sht nj shenj smun-djeje. Kontrolloni nse ka shenja, njolla, purra n lkur, veanrisht n gjoks, mbrapa veshve. Nse fmija paraqet nj shprthim njollash n lkur, mund t ket nj nga smundjet ngjitse t zakonshme t fmijris.
Smundjet m t shpeshta t fmijris
do smundje tek nj fmij sht m e rnd sesa e njjta smundje tek nj i rritur, sepse sistemi imunitar nuk sht zhvilluar trsisht dhe sepse mund t
shfaqen rndime, probleme. Nj infeksion n fyt pr shembull mund t prhapet n kraharor, sepse rrugt e frymmarrjes jan shum t shkurtra.
438
ANEKSE
DIARREJA
iarreja ose heqja e barkut karakterizohet nga t dala jasht t ujshme t shpeshta dhe n gjuhn popullore quhet barkqitje. Diarreja sht mjaft e shpesht tek fmijt e moshave t vogla, veanrisht nga 6 muaj deri n 2 vje. Diarreja e shpesht mund t paraqitet tek foshnjet nn 6 muaj, q ushqehen me qumsht lope apo ushqim artificial. Diarreja s bashku me t vjellat sht shenj e infeksioneve t stomakut dhe zorrve, shkaktuar nga viruset ose bakteret. Diarret e shkaktuara nga viruset jan m t shpeshta n dimr dhe shfaqen me t vjella, munges oreksi q ndiqen nga diarreja me jashtqitje t lngshme dhe t shumta. Nse ka temperatur, mund ti kaloj 38 gradt. Pas dy ditsh diarreja paksohet dhe brenda dy ditve t ardhshme zhduket. Infeksionet e murit t brendshm t stomakut dhe t zorrve t holla (gastroenteritet bakteriale) shfaqen m shum n muajt e vers dhe shkaktohen shpesh nga ushqimet e infektuara. Bakteret m t zakonshme jan Salmonella Dizanteria ose Escherichia Coli: kt e tregon analiza e jashtqitjeve. Si dallohet? Jashtqitjet e lngshme dhe t vazhdueshme jan shenja e pagabueshme e diarres. Megjithat, mund t lind ndonj dyshim, veanrisht
kur fmija ushqehet me qumsht dhe sht pak muajsh. N kt rast ai ka shpesh jashtqitje gjysm t lngshme. Si mund t sigurohemi q ka vrtet diarre? sht me siguri diarre kur numri i jashtqitjeve kalon shum at t zakonshmin (m shum se 6-7 her n dit pr foshnjat). Tek fmijt mbi dy vje, mund t flitet pr diarre me m pak se 5-6 jashtqitje t lngshme n dit. Edhe pamja e jashtqitjeve sht e rndsishme. Kur sht diarre, jashtqitjet jan t ujshme ose gjysm t lngshme. Edhe tek fmija m i madh, jashtqitjet mund t jen t lngshme dhe gjysm t lngshme. Masat parandaluese t diarres Respektimi i rregullave t pastrtis, e sidomos i larjes s duarve. Ushqyerja me gji. Prdorimi i ushqimeve t freskta t sapo prgatitura Prdorimi i ujit higjenikisht t pastr. Pastrimi i mir i enve. Mbrojtja e enve nga mizat. Prpunimi i mir i ushqimit, gatimi i plot i tij. Prdorimi i rrobave t lara. far t bni duke pritur pediatrin? Jan pak, por t rndsishme, mjetet q duhen prdorur:
439
Jepini pr t pir lngje sa m shum fmijs. Prdorni solucionin e trisolit (pr t fituar lngjet, nga goja). Ndrprisni ushqimin me qumsht artificial, duke hequr edhe dy tre vakte n dit. Nse fmija sht m i madh, mos i jepni qumsht dhe djath, pasi nganjher sheqeri i qumshtit (laktoza) nuk thithet nga trupi dhe mund t shtoj diarren. Ushqeni foshnjn sa m shum me gji. Mos i jepni fmijs ilae kundr diarres pa kshilln e mjekut. Shum ilae nuk jan t dobishme dhe mund t jen edhe t dmshme pr stomakun. Mos i jepni suposta (ilae q vendosen n vrimn e jashtqi -tjes s fmijs) kundr temperaturs: do t dilnin prmes diarres, prpara se t thitheshin nga stomaku. N ndonj rast diarreja sht kaq e shpesht dhe e shumt, sa shkakton shum shpejt nj dehidratim, edhe pse prania e t vjellave pengon rihidratimin me an t gojs; ather bhet e nevojshme t shtrohet fmija n spital, pr ta rihidratuar. Si t dalloni dhe trajtoni tharjen e lngjeve tek fmija (dehidrimin) Fmija juaj mund t ket humbur lngje t trupit, n rast se paraqet nj apo m shum nga shenjat e
mposhtme: Goja dhe buzt e thara Urina n ngjyr t errt dhe e pakt n sasi. Munges urinimi mbi 6 or (n fmijt e vegjl mund t ket m pak se 6 panolina t lagura n 24 or, ose munges urinimi pr 6-8 or). Syt e fundosur, t futur thell n zgavra.t Fontanela e thelluar. Prgjumje apo kputje e pazakont, ose grindet shum. Lkura e tij sht e that, dhe n rast se trhiqet me gishtin e madh dhe gishtin tregues, pala e lkurs kthehet mbrapa me ngadal. Si trajtohet diarreja n shtpi Mund t trajtohet n shtpi ather kur: Fmija pi mir, nuk ka t vjella, temperatura sht deri n 37.5 C, t dalat jasht n form diarreje jan jo m shpesh se 6-7 her n dit Pr shkak t t dalave jasht t shpeshta, fmija humbet lngjet e trupit dhe kjo e rndon gjendjen. Q fmija t fitoj lngjet e humbura, duhet ti jepen lngje dhe sa m shum, por aq sa pranon fmija dhe jo m shum se 2-3 dit. Lngjet m t prshtatshme n kushtet e shtpis jan: Trisoli
440 aji i leht Lngu i orizit Uji i zier Kosi Banane e shtypur pure Suprat e ndryshme.
ANEKSE
Si kurohet diarreja N prgjithsi ilaet nuk shrbejn, vetm duhen dhn lngje, q fmija t fitoj lngjet e humbura. Nse fmija ka temperatur t lart, pediatri do t jap ilae kundr temperaturs. Gjithashtu mund tju kshilloj t zvendsohet qumshti pluhur me qumsht t veant etj. Fmijt deri n 6 muaj Nuk i duhet ndrprer dhnia e gjirit, por t jet m e shpesht. Kur fmijt ushqehen me qumsht lope, ose kutie, qumshti duhet holluar prgjysm me lng orizi ose me uj pr nj periudh gati 2 ditore. Fmijt mbi 6 muaj Prve gjirit jepet nj vakt m shum n dit sipas moshs, si pr shembull paluze me miell orizi dhe kos. Fmijt mbi 1 vje Rekomandohet t jepet lng orizi i gatuar me mish t grir dhe perime, duke i shtuar nj ose dy lug kafeje me vaj. Kjo prgatitje duhet t jet e but dhe e przier mir. Fmijs me diarre nuk i duhet ndrprer ushqimi. Dhnia e ushqimit ndikon n ndalimin e diarres dhe n ruajtjen e peshs. Sasia e ushqimit t jet e shpesht dhe nga pak,
Sasia e lngjeve shtes q duhen dhn sht: Pr fmijt deri n 2 vje, rreth 50-100 ml mbas do daljeje jasht. Pr fmijt mbi 2 vje, rreth 100-200 ml mbas do defekimi. Nse jepen kto lngje, shpesh diareja shrohet brenda disa ditve pa prdorur ilae. Prgatitja dhe prdorimi i trisolit Trisoli merret me paket i gatshm ose prgatitet n shtpi: Tet lug kafeje t mbushura me sheqer, nj lug kafeje e mbushur me krip gjelle, treten n 1 litr uj t pastr, t zier dhe t vakur. Fmijs kjo prgatitje i jepet me lug. Nse heqja e barkut i vazhdon mbi 2-3 dit dhe ka t vjella, fmija duhet t vizitohet tek mjeku. Nnat me fmij t vegjl mund t gjejn trisol n t gjitha pikat farmaceutike, ose ta krkojn at nga mamit dhe infermieret e shrbimit shndetsor.
441
t paktn 6 her n dit. Kur fmijs i shtohet oreksi, mund t marr racion ushqimor t plot. Fmijt m t mdhenj, pasi kalon e vjella, do t prshtaten disa dit me nj ushqim me baz orizi, me vaj dhe djath, sup me patate dhe karrota, aj me biskota. Pasi kalon diarreja, jepini t njjtat ushqime q i keni dhn m par, duke i shtuar edhe nj vakt m shum, pr dy jav mbas ndalimit t diarres. Drejtohuni tek mjeku n rast se fmija juaj: Ka diarre pr m shum se gjasht or rresht Ka gjak n jashtqitje Ka shenja t humbjes s lngjeve, si i prshkruam m lart.
t mos mbyllet mir. Kshtu, nse gjat ushqimit fmija ka glltitur shum ajr, mund t ndodh q n vend t gromsims normale, t vjell. T vjellat theksohen veanrisht kur kur: ushqimi jepet me orar t prafrt. ushqimi jepet me sasi t teprt dhe shpejtsi ushqimi nuk sht gatuar mir nna ka pak qumsht. Fmija vjell sepse thith sasi t madhe ajri gjat ushqyerjes me gji. Shpeshtsia e vjelljes s zakonshme paksohet pas muajit t gjasht t jets. Nse kjo ndodh koh pas kohe dhe nuk pengon rritjen e fmijs, nuk ka gj pr tu shqetsuar: sht dika normale dhe q kalon vet. Nse prsritet aq shpesh sa ngadalson rritjen n pesh, pediatri duhet t sigurohet q nuk bhet fjal pr nj problem tjetr. Tek fmijt m t mdhenj, vjellja sht nj mbrojtje q prdor trupi, pr t nxjerr dika q e shqetson: nj ushqim t patretur, nj tepric ushqimesh t pasura me yndyrna, por edhe baktere e viruse q sulmojn stomakun dhe zorrt (temperatur, anoreksi, diarre, gjendje e keqe n prgjithsi). Kujdes: T vjellat e shumta rrezik serioz!
T VJELLAT E FMIJS
e fjaln t vjella, kuptohet nxjerrja e pjess m t madhe t prmbajtjes s ushqimit n stomak. Jan shum dhe t ndryshme shkaqet pr t cilat vjell nj fmij. Tek foshnjat, shpesh nxjerrja e t gjith ushqimit sht pasoj e nj dobsie t prkohshme t muskulit q mbyll hyrjen e stomakut. Ky muskul duhet t pengoj q ushqimi t dal prap nga gryka. N muajt e par, ndodh q ky muskul
442
ANEKSE
far duhet t bni? Nj fmij q vjell humbet shum lngje dhe ky sht problem. N rastin e foshnjes, drejtohuni menjher tek pediatri. N rast se fmija sht pak m i madh se 1 vje, jepini t pij pak, por shpesh. sht e kot t prpiqeni q ai t haj: m mir t mos haj pr 10 12 or deri sa shqetsimi t ket kaluar dhe t rifillohet pastaj ushqimi ngadal. Nse fmija ka temperatur, sht mir ti jepet nj supost kundr temperaturs, sipas kshills s mjekut: pikat ose shurupi mund t villen para se t bjn efekt. sht plotsisht e ndaluar ti jepen ilae kundra t vjellave pa kshilln e pediatrit: n doza t teprta kto ilae mund t japin probleme t rnda. Mbani fmijn mbi nj legen dhe qetsojeni ndrsa vjell. M tej pastrojini fytyrn dhe jepini disa gllnjka uj. Stomaku i fmijs q vjell duhet t ket nj periudh qetsie. Mundohuni t pij lngje sa m shum. Fmija ka nevoj pr rreth 1.5-2 litra uj n dit. Prgatisni solucionin rehidrues t trisolit (shih Diarreja), q duhet ta keni gjithnj n shtpi. Pr disa or mos jepni asnj ushqim tjetr prvec lngjeve. Mbasi t jen ndrprer t vjellat, mund t fillohet t futet
fmija n ushqyerjen normale, duke filluar n ort e para ushqime pa shum yndyr, q treten leht, pr shembull, makarona, pilaf, qumsht pa yndyr, me sheqer. Shpesh t vjellat jan shenjat e nj smundjeje: do t jet pediatri q, pasi e dallon, do t jap edhe terapin e duhur. Kur sht shenj e nj smundjeje kalimtare, nuk duhet t shqetsoheni: mjafton t ndiqni kshillat q ju kemi prshkruar pr trisolin (shih Diarreja) dhe do t zhduket vet brenda pak kohe. Drejtohuni tek mjeku, n rast se fmija juaj: Vjell dhe duket shum i prgjumur, apo sht mjaft i kputur dhe nuk reagon Nxjerr t vjella n ngjyr t verdh-jeshile, ose t prziera me rryma gjaku Ka t vjella t pandrprera pr m shum se 6 or, apo rifillon t vjell, pasi ju i keni filluar ushqimin normal Ka shenjat e humbjes s lngjeve dhe nuk merr asgj nga goja pr 10-12 or Ka temperatur shum t lart.
KAPSLLKU
far sht? Fmija juaj ka kapsllk kur nxjerr fee m t forta se sa zakonisht.
443
Jashtqitja tek fmijt e vegjl sht e ndryshme, disa dalin jasht dy her n dit, t tjer nj her n dit, apo nj her do dy tre dit. Cilado qoft mnyra e jashtqitjes s fmijs tuaj, ajo sht normale dhe mos u mundoni ta ndryshoni. Shpesh foshnjet e vogla kan kapsllk n momentin kur msojn t qndrojn ulur apo zvarriten dhe ende nuk jan n gjendje t ecin. far mund t bni: Mos u shqetsoni nse fmija juaj ka prkohsisht kapsllk, kjo nuk do ti shkaktoj ndonj dm t rnd. Mos i jepni asnj ila, qoft edhe popullor kundr kapsllkut, sepse ai do t rregulloj aktivitetin normal t zorrve dhe mos i hidhni m shum sheqerna apo mjalt ushqimeve t fmijs. Jepini m shum lngje, veanrisht n koh t nxeht, pr t zbutur feet. N rast se fmija sht nn 6 muajsh dhe ushqehet vetm me gji, jepini m shpesh dhe m gjat qumshtin e gjirit. Lngu i frutave, veanrisht ai i kumbullave t zeza, mund t ndikoj n lehtsimin e kapsllkut tek fmijt mbi nj vje. Mos e nxitoni fmijn n rast se sht ulur n uturak, por edhe mos e lejoni q t qndroj pr nj koh shum t gjat n t. Prpiquni q n dietn e fmijs tuaj t shtoni ushqime q
ndihmojn jashtqitjen normale, pra ushqime t pasura me fibra si buka e zez, makaronat, perimet (patatet, karrotat, frutat e freskta, pjeshka, frutat e thata, kumbullat e thata etj). Fibrat i bjn feet m t buta dhe kshtu ato arrijn me lehtsi t shtyhen prpara nga zorrt. Drejtohuni tek mjeku n rast se fmija juaj: Qan, apo ankohet pr dhimbje kur mundohet t dal jasht Paraqet gjak n feet e tij, apo n panolina, ose n mbathje Ka kapsllk pr m shum se tri dit.
INFEKSIONI I ZORRVE DHE I STOMAKUT (GASTROENTERITI)

astroenteriti sht nj infeksion i zorrve dhe stomakut, q shkaktohet nga ushqimi i prishur. Ai jep t vjella, diarre dhe dhimbje. Ka dhe disa forma gastroenteriti q shkaktohen nga antibiotikt dhe ushqimet pikante. Gastroenteriti nuk zgjat zakonisht m shum s tre dit dhe kalon pa ndonj mjekim t vecant, por me dhnien e lngjeve. Megjithat nj foshnj e vogl nuk mund ta duroj dot humbjen e lngjeve dhe nse ajo vjell dhe ka diarre pr m tepr se tre dit, duhet thirrur mjeku.
444
ANEKSE
DHIMBJET E BARKUT
himbja e barkut mund t jet shenj e mjaft smundjeve si ato t aparatit t tretjes, infeksionet e rrugve urinare etj. Mund t jet e shkaktuar edhe nga t vjellat, apo si shenj shoqruese n infeksionet e bajameve, fruthi. Fmija mund t ankohet se ka dhimbje barku n rast se provon nj ndjenj kputje, pafuqie, ka t prziera, i vjen pr t vjell, apo nse ka dhimbje n nj pjes t trupit, q nuk sht n gjendje ta prcaktoj mir. Si t veprojm prball nj dhimbje barku t fmijs? Krkoni se kush mund t jet shkaku i dhimbjes s barkut. Shum fmij kalojn shpesh her dhimbje barku kur ndihen t pasigurt, kan ankth, frik. N rast se dhimbja q ankon fmija juaj nuk sht shum e fort dhe zgjat nj-dy or, nuk duhet t shqetsoheni; mundohuni t zbuloni se far e shqetson dhe qetsojeni fmijn. N rast se fmija paraqet nj dhimbje t fort, q zgjat disa or rresht, duhet ta merrni seriozisht. Mundet q t ket nj apendisit q shfaqet kur apendiksi (apo ndryshe zorra qorre, q sht nj copz e vogl zorre, e vendosur n fund t zorrve n ann e djatht) sht i pezmatuar apo i qelbzuar; megjithat, kjo sht e rrall tek fmijt nn moshn 3 vje. Gjithashtu mjaft krimba dhe parazit mund t japin
dhimbje barku. N nj foshnj nn nj vje apo n nj fmije t vogl, kriza t prsritura dhimbjesh t forta barku me intervale prej rreth 15- 20-minuta nga njra tjetra, t shoqruara me nj rndim t gjendjes s prgjithshme t fmijs, mund t bjn t dyshosh pr nj ngatrrim zorrsh. far mund t bni? Masni temperaturn e fmijs. N rast se sht e rritur, ka mundsi q t ket apendisit, veanrisht nse dhimbja e barkut sht e fort dhe e lokalizuar prreth krthizs. N kto raste, nse prekim apo shtypim barkun e fmijs, ai do t krcej prpjet nga dhimbja. N kt rast mos i jepni asnj lloj qetsuesi dhimbjesh (analgjezik) apo pr t ulur temperaturn, si pr shembull paracetamol, sepse dhnia e tyre mund ta qetsoj fmijn dhe t fsheh shenjat e nj infeksioni t zorrve, apendisitit etj. Nse mendoni se fmija juaj mund t ket nj kriz apendisiti, mos i jepni asgj pr t ngrn dhe pr t pir. Nse ka etje, jepini pak uj, por mos e lejoni t haj asgj. Qetsojeni fmijn, prkdheleni, duke i kushtuar m shum vmendje. N rast se mendoni se nuk sht apendisit, apo ngatrrim zorrsh, mbushni nj bors me uj t
445
ngroht dhe mbshtilleni me nj peshqir. M tej krkojini fmijs t shtrihet dhe t mbaj borsn mbi bark. Drejtohuni menjher tek mjeku n rast se fmija juaj: Hidhet prpjet dhe brtet nga dhimbja me intervale 15-20 minuta, duke u zbehur mjaft gjat ktyre krizave Nxjerr fee me ngjyr t kuqe t errt, apo t ngjashme me reelin e manaferrave Ka dhimbje t fort barku t pandrprer q zgjat mbi dy tre or Ka dhimbje t fort barku, t shoqruar dhe me ngritje t temperaturs. Drejtohuni pr vizit tek mjeku pediatr n rast se fmija juaj: Paraqet edhe shenja t tjera, duket mjaft i lodhur, me temperatur, ka t vjella etj Ka dhimbje barku m shum se tri or rresht. N rast se fmija juaj vuan shpesh nga dhimbjet e barkut, kshillohuni me pediatrin tuaj far mund t bj mjeku? Mjeku do t vizitoj fmijn pr t kuptuar shkakun e dhimbjeve t barkut. Trajtimi do t varet nga shkaku, por shpesh ky shqetsim nuk ka nevoj pr asnj mjekim. N rast se mjeku dyshon pr nj apendisit apo ngatrrim zorrsh,
do t krkoj ta oni fmijn menjher n spital, sepse ka nevoj pr ndrhyrje kirurgjikale.
PRDREDHJA E ZORRVE
kt rast, zorrt e holla t fmijs prdridhen me njra - tjetrn dhe mund t krijojn nj bllokim, q sht shum i rrezikshm. Ky bllokim ndodh m shpesh n bashkimet e zorrve t holla me ato t trasha. Shenjat Foshnja mund t qaj me t madhe me intervale dhe t ngrej kmbt lart. Mund t ket t vjella dhe diarre, madje dhe gjak n jashtqitje. Barku i fmijs mund t jet i fryr, gjendja mund t vshtirsohet nga ndonj e ar n zorr, q mund t oj n infeksion t pjess s brendshme t barkut. Trajtimi Kalimi i ajrit npr zorr mund ti zhbllokoj ato. Nse kjo nuk arrihet, ather duhet br operacion. N rastet m t rnda mund t hiqet nj pjes e zorrs.
APENDISITI
nfeksioni/pezmatimi i apendisitit sht nj shkak i zakonshm i dhimbjeve t barkut. Shkaku nuk
446
ANEKSE
njihet, por mund t jet nj penges nga copa t vogla jashtqitjesh, apo m rrall edhe nga krimbat e zorrve. Apendiksi enjtet dhe infektohet. Nse kapet shpejt, apendisiti nuk sht serioz. Megjithat, nse shenjat gabohen apo ngatrrohen me kapsllkun dhe ka vones n trajtim, apendisiti mund t plas. Shenjat Shenja e par sht dhimbja rreth krthizs. Mbas disa orsh, dhimb-
ja e fort kalon n ann e djatht, n pjesn e poshtme t barkut. Fmija mund t ket pak temperatur dhe t mos pranoj t haj. Gjuha mund ti thahet dhe mund t ket t vjella, diarre apo kapsllk. Trajtimi Flisni menjher me mjekun. Apendisiti duhet t hiqet sa pa plasur. Nse kjo nuk bhet, on n formimin e nj qeseje me qelb (abses) t brendshm.
Si t dallojm llojet e ndryshme t dhimbjeve?

Llojet e dhimbjes Dhimbje e menjhershme q e bn fmijn t ulras dhe ti ngrej kmbt lart Dhimbje t barkut q e bjn fmijn t brtas Dhimbje t prgjithshme t lehta t barkut Dhimbje t mdha t krthizs, q lvizin drejt pjess s poshtme t barkut n ann e djatht Dhimbje t prgjithshme barku Dhimbje t prgjithshme barku Shenja t tjera Shkaku E zakonshme n fmi- Koliti/pezmatim i zorrs s trash jt nn 4 muajsh Gjak dhe mukus n jashtqitje, t vjella T vjella dhe diarre Temperatur e leht, mospranim i ushqimit, gjuh e that Ankth, qarje, agresion, t prziera Fyt i that, bllokim hundsh, ethe t pakta Prdredhja e zorrve Gastroenteriti Apendisiti
Stresi
Dhimbje barku q prhapen posht n fshikz
Infeksion fyti, e ftohur e prgjithshme apo infeksion i veshit t mesm Dhimbje gjat urinimit, Infeksion i aparatit urinar urinim n shtrat dhe rrall gjak n urin
SMUNDJET NGJITSE T FMIJRIS
447
Smundjet ngjitse t fmijris
kohn e sotme, pjesa m e madhe e fmijve sht e vaksinuar ndaj disa smundjeve ngjitse t fmijris dhe si rrjedhoj, shum nga kto smundje jan m pak t shpeshta dhe kalojn m leht. Shum prej ktyre smundjeve, kur kalohen n fmijri, ln imunitet (mbrojtje) t prjetshme tek njeriu. Mjaft smundje ngjitse shkaktohen kryesisht nga viruset, si rrjedhoj nuk ka ila pr trajtimin e tyre: megjithat, pothuajse t gjith fmijt shrohen shpejt dhe pa probleme nga kto smundje. Duke qen se kto smundje jan ngjitse, pra mund t transmetohen tek fmij t tjer, n rast se fmija juaj ka ndonj smundje t till, sht mir t informoni edhe prindt e fmijve me t cilt ka qen n kontakt.
shum t rnd tek fmija q quhet Sindromi Rey. I jepni supost, ose shurup paracetamoli, apo ibuprofeni. Drejtohuni menjher tek mjeku nse fmija juaj ka nj smundje ngjitse dhe paraqet ndonj nga shenjat e mposhtme: Prgjumje jo e zakonshme Dhimbje koke, apo forcim, ngrirje t qafs. Konvulsione (prdredhje t gjymtyrve e trupit). Shfaqje t papritur n lkurn e t gjith trupit t njollave t vogla si kok gjilpre, n ngjyr t kuqe t errt.
FRUTHI
Kujdes!
Nse fmija juaj ka nj nga kto smundje ngjitse, mund t ket temperatur t lart. Asnjher mos i jepni aspirin pr uljen e temperaturs, sepse ajo mund t shprthej nj smundje
sht nj nga smundjet m ngjitse: mjafton t mendosh q 90% e fmijve q i jan afruar nj personi me fruth, smuren. Mosha n t ciln sht m i shpesht sht rreth 3 vje, ndrsa sht me t vrtet e vshtir t infektohet fmija m i vogl se 6 muaj, pasi trupi i t voglit sht i mbrojtur
448
ANEKSE
nga nna, nqoftse ajo e ka kaluar fruthin. Smundja ngjitet nga personi n person me an t pshtyms, q nga fillimi i smundjes (veanrisht nga dita e shtat), deri n ditn e pest pas shfaqjes t shenjave n lkur. Si dallohet? Fruthi dallohet si nj smundje e zakonshme ftohjeje: e ftohur, lotim dhe skuqje sysh, temperatur e lart dhe koll. Kontrolloni gojn n brendsi t faqeve, n pjesn e dhmballve: dy ose tre dit para se t shfaqen shenjat n lkur, do t dalloni njollza t vogla, t bardha, me kalcium, por q zhduken shpejt (12-18 or). Lkura bhet me njolla t kuqe, rrafsh me lkurn dhe njolla n form pikash paksa t ngritura, q dalin n fytyr dhe pas veshve dhe pastaj shprndahen n t gjith trupin. Temperatura n kt pik rritet, duke arritur dhe 40 grad. Fmija ka temperatur dhe koll dhe mund t ket bezdi t shoh dritn. N pritje t pediatrit sht e kshillueshme t mbahet fmija n qetsi, m mir n krevat. Largoni dritat shum t forta, nse i ka syt e skuqur. Nse temperatura sht rritur, jepini nj ila kundr temperaturs. Mbani nj diet t leht, gjysm
t lngshme. Jepini fmijs t pij sa m shum lngje (uj me sheqer etj.). Si kurohet? Nuk ekziston nj terapi e veant kundr virusit t fruthit. Pediatri do t kshilloj nj ila kundr temperaturs, nse sht shum e lart, Ka pediatr q, nse smundja sht e kohve t fundit, japin trupa mbrojts t imunitetit t organizmit (gamaglobulina specifike). Kjo mbrojtje jo gjithmon e shmang smundjen, por shenjat mund t jen m t pakta dhe koha e smundjes m e shkurtr. N prgjithsi, n 3-5 dit temperatura bie, ashtu si paksohen dhe shenjat n lkur: pasi shrohet, fmija nuk do t smuret m. Infeksioni siguron mbrojtje pr t gjith jetn. Po nuk pati probleme, jeta e tij normale do t rifilloj afrsisht pas 8-10 ditsh nga fillimi i smundjes. Megjithat sht mir t parashikohet nj jav pushim, para se t rifilloj kopshtin apo shkolln. Probleme t mtejshme Fruthi mund t shkaktoj probleme, n disa raste edhe t rnda tek fmijt e vegjl nn dy vje. Midis atyre, m t shpeshta jan infeksionet e veshit, fytit dhe bronkopneumonia, kur virusi i fruthit godet mushkrit. Rreziku m i
449
madh sht encefaliti, q sht infeksioni viral i sistemit nervor. Prandaj sot rekomandohet vaksinimi kundr fruthit, rreth muajit t 15-t t jets. Drejtohuni menjher tek mjeku nse fmija juaj paraqet ndonj nga shenjat e mposhtme: Prgjumje jo e zakonshme. Dhimbje koke, apo forcim, ngrirje t qafs Konvulsione (prdredhje t gjymtyrve t trupit).
tjetr. Fmija mund t ket temperatur t lart, ose pak temperatur dhe ka vshtirsi n prtypje dhe glltitje, pr shkak t dhimbjes. N pritje t pediatrit sht mir t mbahet fmija n shtrat pr dy dit, derisa temperatura t zhduket. Pr t lehtsuar dhimbjen, jepini ushqime gjysm t lngshme (sup, perime) dhe pije t ftohta, por jo t tharta, si lng limoni apo portokalli. Vendosini nj bors me uj t ngroht pran faqes, apo nj peshqir t ngroht, pr paksimin e enjtjes. Njoftoni menjher mjekun nse shfaqet enjtje, skuqje, dhimbje n testikuj (organet seksuale mashkullore), ose nse fmija mban t ngrir qafn dhe ka dhimbje kur lviz kokn. Si kurohet? Nuk ka ila kundr virusit t shytave. Pediatri mund t kshilloj nj ila kundr temperaturs, q shrben edhe pr t qetsuar pak dhimbjen. N prgjithsi, pas dits s katrt t smundjes, enjtja fillon e paksohet, duke u zhdukur ditn e dhjet. Shytat mund t parandalohen duke vaksinuar fmijt rreth muajit t 15-t.
SHYTAT
quajtur me emrin e prditshm Shyta, kjo smundje shkaktohet nga nj virus q godet gjndrat e pshtyms dhe shkakton fryrje t gjndrave pran veshit. M rrall vendoset n sistemin nervor dhe organe t tjera (testikuj, pankreas, vezore). sht e shpesht tek fmijt nga 3 deri n 12 vje. T vegjlit, n gjasht muajt e par t jets jan t mbrojtur nga nna, n qoft se ajo i ka kaluar shytat. Smundja mbetet ngjitse, gjat gjith kohs q gjndrat jan t enjtura. Si dallohet ? Shfaqet papritur, dy katr jav pas infeksionit, me nj enjtje midis veshit dhe nofulls s poshtme. Mund t shfaqet edhe vetm n nj an, por n 75 % t rasteve, pas disa ditsh shfaqet dhe n ann
LIJA E DHENVE (VARICELA)

Kjo smundje, shum e prhapur dhe e shpesht n fmijri, shkak-
450
ANEKSE
tohet nga virusi herpes. Zakonisht godet n periudhn midis janarit dhe majit fmijt nga 5 n 9 vje dhe infektimi prhapet nga personi tek personi (nga fmija tek fmija) nprmjet lngjeve (sekrecioneve) t hunds dhe t gojs, dhe pasi shfaqen flluska, nprmjet lngut q ato kan. Periudha e fsheht shkon nga 11-21 dit, ndrsa mundsia m e madhe pr tu ngjitur sht nga momenti i shfaqjes s acarimit t lkurs, derisa t gjitha flluskat kthehen n kore dhe zgjat zakonisht 6 dit. Si dallohet N fillim, shenjat jan shum t thjeshta: fmija ndjen nj gjendje jo t mir t prgjithshme, ka pak temperatur dhe pak oreks. Pas dy ditsh dalin njolla t kuqe, q shum shpejt bhen qeska t mbushura me lng. Nga t pastra e t qarta, bhen t turbullta e m pas kthehen n kore. Njollat shfaqen llimisht n fytyr n kok dhe pastaj n trup, pr t kaluar pastaj n krah, kmb dhe organet seksuale. N pak dit i gjith trupi ka t gjitha shenjat e smundjes (njolla, qeska dhe kore) n faza t ndryshme. Kruarja mund t bhet edhe shum e bezdisshme dhe temperatura mund t shkoj deri n 39 grad.
N pritje t pediatrit N prgjithsi sht e kot t veosh fmijn e smur nga vllezrit e tjer, sepse mund t jen infektuar prpara se t jen shfaqur njollat. Mbani n pushim absolut fmijn dhe matini temperaturn: nse sht e lart, jepini dozn e kshilluar t ilait kundr temperaturs (mos i jepni aspirin). sht e kshillueshme t bindsh fmijn t mos kruhet, q t mos infektoj purrat: pra mbajani thonjt t shkurtra dhe mund t prdorni edhe doreza. Pr t lehtsuar kruarjen, mund t jen t dobishme banjot me uj t vakt. Fshijeni fmijn me kujdes, pa e frkuar. Si kurohet Kundr virusit t lis nuk mund t bhet asgj. N prgjithsi, rreth dits s pest apo t gjasht t smundjes, koret e formuara llojn t bien, duke ln shenja t celta n lkur dhe nganjher (veanrisht nse fmija sht kruar) shenja t vogla. N kt pik, fmija nuk ia ngjit m t tjerve dhe pas disa ditsh pushim, q nga dita e njmbdhjet ai mund t rilloj shkolln. Sot n treg ofrohet nj ila (aciklovir), q n disa raste sht par si ekas, por duhet prdorur q 24 or nga shfaqja e njollave.
451
RUBEOLA
far sht? Rubeola sht nj smundje ngjitse, e leht dhe ndoshta fmija juaj nuk do t ndjehet shum i smur e nuk do ti plqej t qndroj shtrir n shtrat. Shenjat e ksaj smundje shfaqen dy ose tri jav pasi fmija sht infektuar. Shenjat Dita e par dhe e dyt Shenja t ngjashme me ato t nj rrufe t leht Dhimbje e leht fyti Enjtje e gjendrave q ndodhen mbrapa veshve, n ant e qafs dhe n zverk. Dita e dyt dhe e tret Shfaqja n lkur e njollave t sheshta n ngjyr roz, t cilat zakonisht shfaqen n fillim n fytyr dhe m tej prhapen n t gjith trupin. Rritje e leht e temperaturs. Dita e katrt dhe e pest Paksimi i shfaqjeve n lkur dhe prmirsimi i gjendjes s prgjithshme. Dita e gjasht Fmija kthehet normal. Dita e nnt dhe e dhjet Fmija nuk sht m ngjits. Pasojat Kjo smundje kalon pa ln pasoja tek fmijt dhe t rriturit, por n rast se nj grua shtatzn infektohet nga rubeola veanrisht n tre muajt e par t shtatzanis, fosh-
nja n barkun e saj do t lind me anomali t rnda. Parandalimi Vaksina kundr rubeols, e cila n kalendarin ton t vaksinimit bhet s bashku me fruthin, e mbron fmijn nga kjo smundje. Mjekimi Nuk ka ndonj ila t veant pr mjekim. Mjafton t kujdesemi pr disa shqetsime q ka fmija, si temperatura, kruarja etj.
KOLLA E MIR/KOLLA E KEQE
olla e mir sht nj nga smundjet ngjitse m t rnda t fmijris. Por sot me vaksinimin e fmijve, shenjat e ksaj smundje tek fmijt e vegjl jan zbutur mjaft dhe rastet e rnda jan rralluar. Smundja sht shum ngjitse, pra fmija duhet mbajtur larg nga fmijt e vegjl t cilt nuk jan t vaksinuar, veanrisht foshnjet. Disa fmij, mbas kalimit t kolls s mir mund t zhvillojn nj infeksion dytsor, si bronkiti dhe pneumonia. Shenjat Java e par Shenja t nj kolle apo t nj ftohjeje t zakonshme Temperatur e leht
452
ANEKSE
Java e dyt Prkeqsim/rndim i kolls me kriza t shpeshta, t cilat mund t zgjasin edhe nj minut, koll e ngjashme me t knduarit e gjelit, mbas t cils fmija ka vshtirsi t marr frym. Mbas nj krize kolle, fmija mund t vjell. Nga java e tret deri n t shtatn Kolla prmirsohet, por mund t prkeqsohet dhe fmija t ket nj bronkopneumoni. Mbas javs s tret fmija nuk sht m ngjits. far mund t bni? Gjat krizave t kolls qndroni pran fmijs, se pr t kjo periudh mund t jet shum e mundimshme. Mbajeni t ulur mbi gjunjt tuaj, lehtsisht t prkulur prpara. Vendosni pran nj legen, n mnyr q kur t kollitet, t mund t pshtyj sekrecionet q ka dhe ndoshta edhe t vjell. M tej legenin pastrojeni mir me uj t prvluar, pr t mnjanuar prhapjen e infeksionit. Nse fmija gjat vakteve t ushqyerjes kollitet dhe vjell shpesh, ushqejeni n orare m t shpeshta dhe nse sht e mundur, menjher pas kalimit t nj krize kolle. Mundohuni t luani dhe zbaviteni, sepse duke ia larguar vmendjen, mund t ket m
pak kriza kolle. Megjithat, mos e lodhni, apo mos e ngacmoni shum sepse kjo mund t shprthej nj kriz kolle. Flini n nj dhom me fmijn gjat nats, n mnyr q t jeni pran, kur kalon ndonj kriz kolle Mos i lejoni askujt t pij duhan n dhomn ku qndron fmija, apo pran tij dhe mos i jepni fmijs tuaj ilae qetsuese t kolls, pa rekomandimin e mjekut. Drejtohuni urgjent tek mjeku n rast se: gjat nj krize kolle fmija juaj merr ngjyr blu dhe nuk arrin t marr frym. mendoni q fmija juaj ka kolln e mir. Si t ndihmojm nj fmij 0-1 vje, me koll? N foshnjet e vogla, kolla e mir sht e rrezikshme, sepse mund t ndodh q gjat krizave t kolls fmija nuk arrin t marr dot frym. Fmija juaj do t ket nevoj pr nj vmendje t veant dhe n rast se mjeku e gjykon t arsyeshme, mund t shtrohet pr disa dit n spital. N rast se vjell shpesh, mund t ket probleme edhe me ushqyerjen, prandaj duhet ta ushqeni sa m shpesh q t jet e mundur, veanrisht mbas do krize kolle.
453
Krizat e kolls N rast se foshnja ka nj kriz kolle, vendoseni n shtrat shtrir me barkun prmbys dhe me kmbt lehtsisht t ngritura me jastk, apo mbshteteni me fytyr prmbys mbi gjunjt tuaja. Qndroni me t deri kur nuk ka pushuar kolla dhe fillon t marr frym normalisht. Mbas nj krize kolle apo t vjellave, prkdheleni pr ta qetsuar.
njollat n fytyr. Nse ka kruarje, mbajani thonjt e shkurtr q t mos kruhet. Si kurohet Nuk ka terapi t veanta: skarlatina n prgjithsi kalon vet brenda dhjet ditsh. Nganjher lkura e prekur mbetet e ndjeshme pr disa koh pas shrimit: q t mos skuqet prsri, sht mir q t mos nxirret fmija n diell, t mos bhen kalime t shpejta nga e ngrohta n t ftoht ose banja shum t nxehta.
SKARLATINA
sht nj smundje ngjitse e shkaktuar nga nj virus, q godet n prgjithsi fmijt n moshn e shkolls, veanrisht n muajt e dimrit dhe t pranvers. Periudha e fsheht shkon nga 7 n 28 dit. Si dallohet N fillim shfaqen disa njolla t mdha t kuqe n t dyja faqet, q duken sikur jan goditur me shpull dhe jan m t ngrohta se pjest e tjera t fytyrs. Fmija nuk ka temperatur. Pas dy tre ditsh kto njolla prhapen edhe n trup, krah dhe kmb: kan pamjen e nj pulle me qendrn m t qart dhe ant m t kuqe dhe t ngritura, q dallohen nga pjesa e lkurs q nuk sht prekur. N pritje t pediatrit Kontrolloni temperaturn: nganjher mund t ket nj ngritje t vogl (37 grad), kur shfaqen
HEPATITI
sht nj infeksion i qelizave t mlis, q mund t shkaktohet nga tipe t ndryshme virusesh. M t prhapurit jan: virusi i hepatitit A, q merret duke ngrn ushqime t infektuara, t gjalla apo t gatuar pak (fruta deti, perime) dhe virusi i hepatitit B, q transmetohet nprmjet gjakut t infektuar, nprmjet raporteve seksuale ose gjat lindjes, nse nna sht mbajtse e virusit. Hepatiti A ka nj periudh inkubacioni t fsheht prej 3-6 jav, ndrsa hepatiti B nga 3-6 muaj. Si dallohet N t dy rastet smundja fillon me temperatur, t vjella, diarre, dhimbje gjoksi. Pas disa ditsh
454
ANEKSE
shfaqet verdhza, q ngjyros n t verdh lkurn dhe syt. Megjithat, hepatiti A tek fmijt nn dy vje shpesh godet edhe pa dhn shenja t dukshme, ndrsa Hepatiti B rrall mund t shoqrohet me ngjyrn e verdh t fort t urins dhe jashtqitjes. N pritje t pediatrit Nse fmija ka temperatur, shqetsime gastriti mos i jepni asnj mjekim, as kundra temperaturs deri n ardhjen e pediatrit. Pezulloni ushqimin e zakonshm, duke i dhn fmijs vetm uj me sheqer. Si kurohet Nuk ekziston terapi kundr virusit t hepatitit. Megjithat, smundja mund t parandalohet me an t vaksinimit, q pr hepatitin B sht i detyruar pr t gjith t sapolindurit dhe fmijt q kan mbushur 12 vje.
nj teshtim dhe nj pik sekrecioni (pshtym, qurre) dhe ngjitja sht e sigurt. Nuk duhet menduar q fajtori kryesor sht i ftohti: rnia e temperaturs, lagshtira dhe korentet e ajrit nuk sjellin grip. Si dallohet? Shenjat e para jan teshtimat dhe hundt q kullojn. Nganjher mund t shfaqet temperatur; bhet fjal m shpesh pr nj temperature jo t lart, q nuk ka nevoj pr ilae. N pritje t pediatrit Nse fmija nuk ka temperatur, nuk ka nevoj t mbahet i mbyllur n shtpi apo n shtrat. Nse ditt jan shum t ftohta, m mir mos e nxirrni, sepse megjithse i ftohti nuk sjell grip, mund ta shtoj gripin. N kopsht sht mir t ohet vetm kur sht shruar plotsisht. Kjo pr dy arsye: E para, virusi i gripit bn fmija t kap m kollaj viruse t tjera ngjitse. E dyta, mund ti ngjitet fmijve t tjer. Si kurohet Zakonisht gripi nuk krkon ndrhyrjen e pediatrit. Por nse zgjat, apo nse temperatura nuk bie, ndoshta po kalon n nj smundje tjetr dhe n kt rast duhet lajmruar mjeku. A duhet vaksinuar fmija kundr gripit? N rast se fmija ka nj problem shndetsor kronik, ka rrezik m t
GRIPI
sht shqetsimi q shfaqet m shpesh n muajt e dimrit dhe godet fmijt e t gjithave moshave, por veanrisht ata q shkojn n erdhe ose n kopsht. Arsyeja sht kjo: ai shfaqet nga viruse (mbi dyqind viruse mund t sjellin grip!), n veanti nga viruset e hunds. Prhapen mbi t gjitha n mjediset e mbushura me njerz dhe midis fmijve: mjafton
455
madh pr t kaluar infeksione m t rnda pas nj gripi dhe kshillohet vaksinimi. Pr kt duhet t flisni me mjekun pediatr. Vaksinimi mbron nga gripi pr rreth nj vit. Por duke qen se vazhdimisht qarkullojn viruse t reja gripi, vaksina nuk ofron nj mbrojtje t qndrueshme.
Shenjat Shumica e t ftohurave fillon me bllokim hundsh, koll, fyt t that, ethe dhe dobsim. N filllim qurret jan t pastra, pastaj bhen t verdha. Trajtimi Mund t trajtohen vetm shenjat ,dhe jo vet virusi. Nuk ka kurim pr t ftohtit e zakonshm. Jepini shum lngje, nxiteni t shfryj hundt dhe prdorni nj pomad zbutse tek hundt dhe buzt, nse i thahen dhe plasariten. Mjeku mund tju jap ila me pika nga hundt. Paracetamoli mund t prdoret pr uljen e temperaturs dhe paksimin e dhimbjeve.
T FTOHTIT E ZAKONSHM
uk sht shum serioz, vetm kur fmija sht shum i vogl. Ai sht m i shpesht n kohn e kopshtit, pasi fmija sht m afr viruseve.
Tabela e smundjeve
Smundja LIA E DHENVE. Nj smundje virusale e zakonshme e leht. Periudha e fsheht:17-21 dit. Shenjat e mundshme Purra t kuqe q kruhen, q bhen luska dhe pastaj plasin. Dhimbje koke dhe pak ethe. Trajtimi Prdorni qetsues tek purrat. Mbajeni fmijn n shtpi dhe mos e lini t kruhet. Mjeku mund tju jap nj krem kundr infeksionit Problemet (Komplikacionet) N raste t rralla mund t oj ne infeksion t trurit dhe nse aspirina jepet gabim shfaqet Sindroma Rey, smundje shum serioze me t vjella dhe ethe.
456
ANEKSE
Smundja FRUTHI BAKTERIAL. Nj infeksion viral q sht zakonisht i leht. Periudha e fsheht: 14-21 dit. Shenjat e mundshme Pika t vogla t kuqe, n llim n fytyr dhe pastaj n t gjith trupin. Pak ethe dhe fryrje t gjndrave limfatike n qaf dhe mbrapa veshve. Trajtimi Nuk ka trajtim mjeksor t vecant. Jepini fmijs paracetamol nse ka ethe dhe mbajeni t veuar. Problemet (Komplikacionet) Komplikacioni m i madh sht tek grat shtatzna sepse shkakton e n lindje. Ka pak rrezik pr infeksion t trurit. Smundja SHYTAT. Smundje virale rrall serioze Inkubacioni: 14-21 dit. Shenjat e mundshme Gjndra t fryra posht veshve dhe qafs, ethe, dhimbje koke dhe vshtirsi n prtypje dhe glltitje. Mund t ket edhe dhimbje veshi. Shenja m t rralla jan dhimbjet e testikujve tek djemt, shum rrall para moshs s pubertetit, 13-14 vjec. Trajtimi Nuk ka trajtim t vecant mjeksor. Mos e oni fmijn n shkoll, jepini paracetamol dhe shum lngje. Bjeni ushqimin e tij sa m t lngshm. Problemet (Komplikacionet) Shum rrall mund t shkaktojn meningjit, encefalit. Rrall preket dhe zvoglohet nj nga testikujt, q mund t oj n probleme t infertilitetit (t lindjes s fmijve). Smundja FRUTHI. Smundje shum serioze dhe shum ngjitse. Shenjat e mundshme Pika t kuqe n kafe q shfaqen tek vesht dhe pastaj n t gjith trupin. Pikat e bardha n goj jan shenja dalluese. Fmija sht me ethe, ka rrjedhje hundsh, koll dhe dhimbje koke, sy t thar dhe ka vshtirsi t shoh dritat e forta.
457
Trajtimi Mbajeni fmijn n shtrat gjat kohs s etheve dhe larg shkolls pr 7 dit pas shfaqjes s purave. Jepini paracetamol dhe shum lngje. Mjeku mund tju jap ila me pika pr syt e that dhe antibiotik pr infeksionet e tjera. Problemet (Komplikacionet) nfeksione n vesh dhe n gjoks q krkojn trajtim me antibiotik. Ka nj rrezik t vogl pr pneumoni, infeksion t trurit etj. Smundja KOLLA E MIR. Infeksion bakterial q shkakton infektimin e rrugve t frymmarrjes. Shenjat e mundshme Nj koll me tingull t dallueshm dhe vshtirsi n frymmarrje, shenjat e zakonshme t t ftohurit dhe t vjella. Trajtimi Mjeku do tju jap antibiotik dhe n raste t rnda fmija duhet t shkoj n spital pr oksigjen e trajtim pr humbje lngjesh. Inkurajojeni fmijn ta nxjerr glbazn dhe mbajeni larg tymit t cigares. Problemet (Komplikacionet) Rreziku m i madh sht humbja e lngjeve pr shkak t vjelljeve s vazhdueshme. Ndonjher mund t dmtoj mushkrit dhe t shkaktoj infeksion kraharori. M n rrezik jan bebet e vogla q mund t pushojn s marri frym pr pak momente dhe rrezikohen nga konvulsionet, pneumonia, dmtimi i trurit dhe rrall vdekja. Smundja VERDHZA. Infeksion i mlis shkaktuar nga nj virus. Ka shum viruse shkaktar, por tipi A sht m i zakonshm. Shenjat e mundshme Humbje oreksi, t prziera. N disa raste fmija mund t ket urin kafe t errt dhe jashtqitje t zbeht. Trajtimi Fmija duhet t veohet e t rrij n shtrat pr t paktn dy jav. Kini kujdes higjenn, pasi verdhza sht shum ngjitse dhe jepini shum lngje. Nse nuk ha, futini nj lug sheqer tek t gjitha pijet.
458
ANEKSE
Problemet (Komplikacionet) Disa fmij vuajn shenjat pas verdhzs deri n gjasht muaj. Kto mund t jen nj gjndje e plogsht (pa fuqi) dhe humor i keq. Smundja MENINGJITI. Infektim i cips q mbulon trurin dhe shtylln kurrizore, q shkaktohet nga viruse apo baktere. Shenjat e mundshme Shenjat e meningjitit jan ethet, qaf e ngrir, letargji, dhimbje koke, vshtirsi pr t par dritat e forta. Ka gjithashtu nje irritim t kuq n t purpurt n t gjith trupin. Te bebet nn 18 muaj ka nj shenj t dukshme, q jan fryrjet e rrathve t syrit. Trajtimi Antibiotikt q bhen n vena prdoren pr t kuruar meningjitin bakterial, si dhe ilaet qetsuese pr dhimbjet. Nse shfaqen purra t purpurta n lkur, duhet ta oni menjher n spital. Problemet (Komplikacionet) Meningjiti viral nuk sjell pasoja, por meningjiti bakterial sht shum i rrezikshm, pr shkak t kalimit t infeksionit n gjak dhe gjithmon duhet t trajtohet si urgjenc. Smundja ETHET E KUQE. Infeksion bakterial q shkakton bajamet, i shoqruar me irritim t lkurs me purra. Nuk sht shum i prhapur dhe sht rrall serioz. Shenjat e mundshme Ethe, zmadhimi i bajameve dhe fyt i that. Irritim me purra t vogla q llojn n kraharor dhe prhapen pa e prekur zonn rreth gojs. Pika t kuqe n gjuh. Trajtimi Mjeku mund tju jap antibiotik. Trajtimi n shtpi prfshin dhnien e shum lngjeve, ushqim t lngshm dhe paracetamol pr temperaturn. Problemet (Komplikacionet) Nse fmija sht i ndjeshm ndaj streptokokut, mund t prjetoj rndime q prfshijn infektimin e veshkave dhe ethet reumatizmale, q jan t rralla.
459
Smundja ROSEOLA. Infeksion viral i rrall me shenja t ngjashme si ethet e kuqe. Shenjat e mundshme Ethe t mdha pr rreth tre dit. Pika t kuqe apo portokalli n trup dhe qaf shfaqen kur ethja prparon. Purrat ikin pas 48 orsh. Trajtimi Mbajeni fmijn n qetsi dhe bjini kompresa me uj t vakt, pr ti ulur ethet. Jepini paracetamol. Problemet (Komplikacionet) Nse temperatura e fmijs sht shum e lart, mund t ket konvulsione. Smundja DIFTERIA. Smundje shum ngjitse dhe serioze. Tani nuk sht shum e perhapur pr shkak t vaksinimit. Shenjat e mundshme Bajamet zmadhohen dhe mbulohen me nj membran gri. Fmija ka pak ethe, koll dhe fyt t that. Mund t ket vshtirsi n frymmarrje. Trajtimi Esht shum serioze pr shkak t vshtirsive n frymmarrje dhe fmija duhet t ohet menjher n spital. Jepen antibiotik t fort dhe mund t ket nevoj pr nj trakeostomi pr ta ndihmuar t marr frym (nj tub i vogl q futet n kanalet e frymemarrjes). Problemet (Komplikacionet) Pa trajtim difteria shkakton probleme shum t rnda. Bakteria mund t shkaktoj nj helm/toksin q dmton zemrn dhe sistemin nervor, q mund t shkaktoj infarkt dhe paraliz t muskujve t frymmarrjes. Smundja TUBERKULOZI. Smundje shum ngjitse q prek mushkrit, por mund t prek edhe veshkat, kockat etj. Shenjat e mundshme Koll e vazhdueshme, dhimbje gjoksi, vshtirsi n frymemarrje, ethe, oreks i pakt, humbje peshe, lodhje.
460
ANEKSE
Trajtimi Esht smundje serioze nse nuk trajtohet. Smundja mund t kalohet edhe n shtpi. Mjeku do tju jap antibiotik. Problemet (Komplikacionet) Rndimet e mundshme t tuberkulozit prfshijn mbledhjen e ujit midis mushkrive dhe murit t kraharorit dhe dmtimin e mushkrive.
Smundjet e veshit
nfeksionet n vesh jan t zakonshme tek fmijt, sepse tubat e veshit jan t ngusht dhe horizontal kshtu q mezi thahen, duke bllokuar veshin e mesm. Ato duhen mjekuar menjher, sepse ekziston rreziku q qelbi i mbledhur t grumbullohet dhe t aj daullen e veshit, duke prhapur kshtu infeksionin deri n kockn pas veshit (mastoide) e n cipn e trurit.
Megjithse zakonisht kjo nuk sht serioze, m mir isni me mjekun. Shenjat Dylli i veshit mund t bhet i fort dhe sjell ulje t dgjimit, nj ushtim tingulli n kok apo fmijs i duket sikur veshi i jashtm sht i mbushur me dika. Ju mund ta shikoni vet dyllin e formuar. Trajtimi Ilai me pika n vesh prdoret pr t zbutur dyllin e fort, duke e ln q t dal jasht gjat nats tek pambuku q duhet t vendosni n hapjen e kanalit. Asnjher nuk duhet t fusni dika n veshin e fmijs pr ta pastruar, as gishtin apo pastruesin e veshit (kunja me pambuk). Ato vetm do ta shtyjn m shum dyllin, apo do t dmtojn veshin.
VESHT ME DYLL
ylli i veshve prodhohet nga gjndra n kanalin e veshit t jashtm dhe mbron veshin nga pluhuri dhe infeksioni. Tek fmijt prodhohet m shum dyll nga nj e ftohur apo nga nj fyt i that dhe nse ky dyll thahet dhe forcohet, mund t oj n humbjen e dgjimit.
SMUNDJET E VESHIT
461
INFEKSIONI I VESHIT T JASHTM
anali q on tek daullja e veshit mund t infektohet duke u pastruar me forc apo duke u kruar, si edhe nga prania e nj trupi t huaj n vesh. Kjo mund t jet e dhimbshme, por nuk sht problem serioz. Shenjat Fmija do t ankohet pr dhimbje veshi dhe kanali dhe llapa e veshit mund t jen t skuqura. Ju mund t vini re edhe qelb. Nse fmija ka shum dhimbje, duhet dyshuar se brenda kanalit t veshit mund t jet formuar nj enjtje. Trajtimi Trajtimi n shtpi prfshin mbajtjen pastr t veshit dhe kurimin me paracetamol, pr t hequr dhimbjet dhe pr t ulur temperaturn. Mjeku mund tju jap antibiotik apo ila me pika. do trup i huaj n vesh, apo do e enjtur duhet t trajtohet n spital.
t shkaktoj humbje t dgjimit prgjithmon. Nj fmij n tre vuan nga ky infeksion n vesh q n shumicn e rasteve, shfaqet pas nj dhimbje fyti ose ftohje. Pse sht kaq e shpesht n vitet e para t jets? Arsyeja sht e thjesht. Tek fmijt, sidomos m t vegjlit, pjesa q lidh fytin me vesht, sht shum e shkurtr dhe e ngusht dhe bllokohet m leht. Pra rrjedhjet e lngshme t hundve shkaktojn infeksion dhe mund ti hapin rrugn kshtu baktereve. Kto baktere infektojn mukozn duke e kthyer n qelb q, duke shtypur murin e timpanit, shkakton nj dhimbje t menjhershme. Shenjat Shenjat m t prgjithshme jan nj dhimbje e madhe veshi dhe humbje e oreksit. Fmija mund t ket ethe dhe mund t mos dgjoj. Nj fmij me infeksion mund t jet i stresuar dhe t kruaj fort veshin, i cili do t jet shum i skuqur. Ai mund t ket edhe shenja t tjera si pr shembull munges oreksi, diarre, dhe t vjella. Si dallohet Dhimbja e veshit sht vrtet shum e fort dhe fmija, nse sht i madh do t ankohet shum. Nse fmija sht shum i vogl dhe ende nuk di ta shpreh problemin e vet, do t qaj pa pushim. Pr tu siguruar q bhet fjal pikrisht pr otit, provoni t shtypni pak veshin e fmijs dhe fmija do
INFEKSIONI I VESHIT T MESM
nfeksioni i veshit t mesm sht i zakonshm tek fmijt. Infeksioni shkaktohet nga bakteret q futen n vesh nga hunda apo nga fyti, nprmjet tubave. Nse ky infeksion nuk kurohet, mund
462
ANEKSE
t brtas menjher nga dhimbja. Shenja t tjera jan mungesa e oreksit, t vjellat dhe temperatura e lart: nse kto shfaqen menjher pas nj t ftohure ose nj faringiti, ka shum mundsi t jet nj infeksion n vesh. N pritje t pediatrit Mbi t gjitha, mos i jepni pika kundr dhimbjes s veshit pa kshilln e mjekut, edhe pse mund tjua kishte kshilluar m par. Pr t lehtsuar dhimbjen, lreni fmijn t pushoj me veshin mbshtetur mbi nj bors uji t vakt, t mbshtjell me nj peshqir. Nse fmija sht i vogl, mund t prdoret shum mir dhe nj rrob e but e ngrohur. Nse dalloni rrjedhje qelbi, mos vendosni asgj n veshin e fmijs, por prkulni kokn e tij mbi nj pecet t pastr: do t rrjedh vet. Si kurohet. Pediatri, pasi ka vizituar veshin, mund t kshilloj nj antibiotik pr t larguar infeksionin dhe pika ose suposta pr t larguar dhimbjen. Nse otiti prsritet shpesh, mund t kshilloj kura parandaluese.
ai llon t mbushet me nj lng si qull (xhelatinoz). Meqense ky lng nuk mund t thahet nprmjet tubave, ai bhet si ngjits dhe pengon dgjimin, sepse tingujt nuk kalojn nga veshi i mesm n veshin e brendshm. Ky problem duhet marr seriozisht, se e ngadalson fmijn n t msuar dhe t folur. Shenjat Nuk ka dhimbje, por ulje t dgjimit dhe fmijs i duket sikur e ka veshin t mbushur me dika. Nj fmij me kt smundje mund t flej me goj hapur, t grrhas dhe t flas me z hunde. Nse nuk kurohet shkakton shurdhim, q on n probleme t t folurit. Trajtimi Lngu mund t thahet vet pas disa javsh. Mjeku mund tju jap ilae pr t ndihmuar tharjen. Nse lngu nuk pastrohet mund t rekomandohet operacion, gjat t cilit bhet nj vrim e vogl n daullen e veshit pr t nxjerr lngun, pastaj mund t vendoset nj tub i holl plastik, q lejon lvizjen e ajrit n veshin e mesit. do lng q formohet mund t thahet nprmjet ktij tubi. Tubi zakonisht bie pas disa muajsh dhe daullja e veshit shrohet. N disa raste tubi duhet t vendoset prap, nse lngu mblidhet prsri. Doktort zakonisht kshillojn q fmijt nuk duhet ti lajn vesht deri n 6 jav pas operacionit, por pas ksaj
VESHI NGJITS
se fmija ka infeksione t prsritura n veshin e mesm,
INFEKSIONET E FYTIT
463
mund t bjn t duan. Si mund t parandalohen infeksionet e veshit? Nuk ka kshilla t vecanta pr parandalimin e infeksioneve t
veshit. Nj kshill mund t jet q n rast se fmija juaj preket shum shpesh nga kjo semundje, mundohuni q vesht tia mbani ngroht dhe t mbshtjella gjat stins s dimrit.
Infeksionet e fytit
DHIMBJA E FYTIT
t par. Fmija ka dhimbje kur glltitet, mund t thot se e ka fytin e thar, mund t ket temperatur, koll, ulje zri. Si t ndrhyjm Nse sht nj dhimbje e zakonshme fyti q nuk shkakton gjendje t keqe fizike t prgjithshme, sht e mjaftueshme ti jepen pije t freskta dhe n prgjithsi ushqim t lngt. N t kundrt, po pati temperatur, dhimbje t theksuar dhe vshtirsi n frymmarrje, sht e nevojshme t thirret pediatri, q do t jap kurn m t prshtatshme.
sht shenja m e shpesht e infeksionit q mund t godas nj nga zonat e fytit: nga bajamet tek faringu. Prgjegjs jan n prgjithsi viruset dhe bakteret, por ndonjher dhimbja e fytit mund t jet nj reagim ndaj irrituesve si pluhuri, tymi, smogu (ajri i ndotur) dhe ajri shum i that. Infeksionet e fytit, t tilla si bajamet/tonsilitis, jan t rralla tek fmijt nn nj vje. Ato jan m t zakonshme tek fmijt q sapo kan filluar shkolln dhe q ekspozohen n nj shkall m t madhe ndaj baktereve. Si dallohet Mjafton t hapsh gojn e fmijs dhe dallohet nj fyt i skuqur, me bajamet q mund t jen skuqur gjithashtu. Nxirrini gjuhn jasht dhe bjeni t thot: Aaaaaa, pr
BAJAMET
to organe t vogla n form bajamesh q gjenden n fund t fytit, formojn nj unaz t vrtet mbrojtse. Detyra e tyre sht t pengojn bakteret dhe viruset.
464
ANEKSE
Pra nuk sht pr tu habitur q skuqen dhe kjo ndodh shpesh tek fmijt mbi dy vje. Bajamet, q jan t vogla n lindje, zhvillohen n vitet e para t jets pr t ndihmuar trupin t mbrohet nga infeksionet. sht normale pra, q nj fmij n mosh parashkollore mund t ket gjat dimrit 4-5 episode t mprehta t bajameve. Viral apo bakterial? Pjesa m e madhe e skuqjeve t bajameve sht me origjin virale (rreth 70 %). Shfaqet me temperatur t lart (38.5-39 grad), dhimbje fyti dhe skuqje t leht t bajameve. Kto shenja lehtsohen q nga dita e dyt pr ti ln vendin ftohjes, kolls s that dhe pastaj rrjedhjes s ujshme t hundve. Kura parashikon pothuajse ekskluzivisht prdorimin e mjekimit kundr temperaturs pr ta ulur at. Brenda nj jave shqetsimi zhduket. Vetm 30 % e bajameve bhen nga bakteret. Por ti dallosh nuk sht gjithmon e thjesht: temperatura shkon mbi 39 grad dhe vazhdon pr t paktn dy dit; bajamet duken t zmadhuara dhe shum t skuqura. Gjndrat n an t nofullave jan rritur. Pediatri mund t sigurohet pr tipin e bakterit duke vendosur nj pambuk n fund t
fytit (Kujdes! Ky sht nj veprim q i lejohet vetm mjekut t specializuar dhe jo familjarve). sht e rndsishme t prjashtohet prania e nj bakteri veanrisht t rrezikshm: Streptokoku betahemolitik i grupit A. Ai sht i vetmi q mund t shkaktoj, pr fat t mir shum rrall, probleme t rnda si temperatura reumatike, ose infeksioni n veshka. Gjithashtu, duke dalluar bakterin, pediatri mund t prshkruaj antibiotikun m t mir pasi ka br antibiogramn (analiz e rekomanduar nga mjeku). Kur hiqen? M par mjaftonin disa shqetsime t bajameve dhe mjekt vendosnin ti operonin. Sot mjekt prpiqen ti ruajn sa m shum t jet e mundur kto organe mbrojtse t vogla, por shum t dobishme. Heqja bhet vrtet e nevojshme kur: Bajamet zmadhohen, aq sa bjn t vshtir frymmarrjen dhe glltitjen. Inflamacionet bakteriale jan m shum se 7 n nj vit dhe antibiotikt nuk iu bjn asgj. Formohen ibant e qelbzuar t bajameve, q shkaktojn temperatur t lart dhe dhimbje fyti.
KOLLA DHE INFEKSIONET E KRAHARORIT
465
Kolla dhe infeksionet e kraharorit (t rrugve t frymmarrjes)
e fmijt e vegjl kanalet e kalimit t ajrit, sinuset, vesht, hunda dhe fyti jan nj sistem i vetm, sepse tubat jan shum t shkurtra. Infeksionet e kraharorit mund t shkaktohen nga do lloj infeksioni n rrugt e siprme t frymmarrjes. Kto infeksione jan gjithmon serioze. Rrugt e ajrimit jan aq t ngushta, sa q frymmarrja bhet e pjesshme dhe mund t zhvillohet pneumonia. Nse frymmarrja e fmijs vshtirsohet, thrrisni menjher mjekun.
Shenjat. Ka dy tipe kollash: kolla e that dhe kolla me glbaz. T dyja pengojn gjumin. Tek nj bebe e vogl, mukusi q mund t jet n fundin e fytit mund t shkaktoj t vjella. Trajtimi Nse dyshoni se fmija ka azm, duhet t krkoni menjher ndihm mjeksore. Nse ka ndonj infeksion t brendshm si pr shembull, t bajameve, ky duhet trajtuar m vete. Mos e lini fmijn t vrapoj, t marr frym rnd dhe shtrijeni anash apo prmbys pr t fjetur. Kjo pengon mukusin q t rrjedh posht fytit. Jepini shum pije t ngrohta.
KOLLA
sht nj veprim q pastron fytin nga irritimet e tilla si sekrecionet mukoze, pluhuri apo duhani. Kolla mund t jet edhe si pasoj e irritimeve nga gripi, t ftohurit, bajamet apo infeksioni n kraharor. Duhet t trajtohet shkaku i kolls dhe jo vetm kolla, e cila sht thjesht nj shenj.
LARINGITI
nfeksioni i laringut shkaktohet nga t ftohtit dhe fyti i thar. Nqoftse nuk on n bllokim t rrugve t frymmarjes, nuk sht problem serioz.
466
ANEKSE
Shenjat Shenjat m t prgjithshme jan humbja e zrit dhe ngjirja. Fmija mund ta ket t vshtir dhe t dhimbshme t glltitet, mund t ket koll t that dhe ethe t lehta. Trajtimi Shumica e rasteve t laringitit nuk zgjasin. Fmija duhet t pushoj mundsisht n nj mjedis t lagsht, ku t qarkulloj ajri. Jepini shum lngje dhe mos e lini t flas shum. Nse temperatura vazhdon, ka nevoj pr antibiotik. Sigurohuni q nuk sht i nxeht dhe nse vini re shenja t bllokimit, lajmroni mjekun.
trakeit ose laringit). Nj smundje tipike gripi, shfaqet shpesh gjat dimrit, kur fmijt jetojn n mjedise t mbyllura dhe thithin ajrin e ndotur t qytetit. N shumicn e rasteve shkaktohet nga viruse, por mund t shkaktohet edhe nga baktere ose irritues t tjer (tymi, ajri i ndotur). Si dallohet? Koll dhe frymmarrje e vshtir, q mund t sjell edhe vshtirsi n ushqyerje. Fmija ka temperatur dhe zbehje t prgjithshme. Gjuha dhe buzt mund t marrin ngjyr blu. Shenjat e bronkitit jan koll e that q mund t kaloj n koll me glbaz jeshile apo t verdh, temperatur t lart dhe mundet edhe n munges oreksi. Nse fmija vazhdon t bhet m keq dhe ka vshtirsi n frymmarrje, mund t dyshohet pr nj infeksion t rnd ose madje edhe pr pneumoni. N pritje t pediatrit Mjetet q mund t prdorni pr t lehtsuar jan t thjeshta: Prpiquni ta lehtsoni frymmarrjen e fmijs gjat nj krize kolle. Vendoseni shtrir mbi gjunjt tuaja me barkun posht dhe goditeni lehtsisht mbi shpin. Mos i jepni ila pr t ndaluar kolln, pasi duhet t nxjerr glbazn. Mbajeni fmijn n shtrat, duke e br mjedisin t lagsht pr t lehtsuar frymmarrjen.
BRONKITET DHE BRONKIOLITET
rugt e gjera t ajrit n mushkri quhen bronke dhe ato m t voglat bronkiole. Bronkitet dhe bronkiolitet ndodhin kur infeksionet virale ojn n mbushjen e tyre me mukus, apo bllokimin e tyre. Bronkioliti sht m serioz, sepse mund t sjell vshtirsi n frymmarrje dhe vihet re m shum tek bebet dhe fmijt e vegjl. Bronkiti zakonisht nuk sht serioz tek fmijt mbi 1 vje. sht nj maisje e bronkeve q paraprin ose i bashkangjitet maisjes s rrugve t frymmarrjes (grip,
KOLLA DHE INFEKSIONET E KRAHARORIT
467
N rast se fmija sht foshnj, vendosni nj jastk nn dyshek pr ti ngritur kokn. Nse sht m i madh, vendosjani jastkun direkt posht koks. Mos e mbuloni shum fmijn duke e djersitur. Nse ka temperatur, jepini shpesh pr t pir, q t marr lngjet e humbura (uj, kamomil, lngje etj.). Si kurohet? Pediatri do tju kshilloj nj mjekim kundra temperaturs, nse temperatura sht m e lart se 38 grad, dhe nse bronkiti shkaktohet nga bakteret, nj antibiotik. Nse kolla sht e vazhdueshme dhe nuk e lejon fmijn t flej, mund t jet i nevojshm nj shurup i lngshm pr t larguar glbazn. Edhe aerosoli mund t lehtsoj. Kini parasysh q mjekimet kundr temperaturs dhe shurupet jepen pr periudha t shkurtra dhe gjithmon n fazn e theksuar t smundjes. Rikthimi i smundjes Zakonisht bronkiti shrohet brenda nj jave, pa ln gjurm. Por ka disa fmij q kan koll me glbaz (n mnyr t veant natn) pr periudha t gjata dhe e rimarrin infeksionin dhe 5-6 her. Pr t luftuar kt ndjeshmri bronkiale sht e nevojshme: T mos pihet kurr duhan n prani t fmijs ose n mjediset ku rri zakonisht
T mbahet fmija larg personave me grip T mos nxirret n t ftoht dhe n ajr t ndotur T mos jepen shurupe pa fund pr kolln, q bhen t panevojshme dhe nga ana tjetr largojn oreksin T ndrpritet (kur sht e mundur) dimri me nj pushim 15 ditsh n det ose n mal.
PNEUMONIA
neumonia sht nj infeksion i rnd i mushkrive, i shkaktuar nga viruse apo baktere. Fmija smuret pr dy arsye: e para nga helmet/toksinat e virusit apo baktereve, dhe e dyta sepse mushkria e prekur del jasht funksionit. Shkaku fillestar i pneumonis sht nj grip apo nj e ftohur. Gjendje si azma, kolla e keqe etj. rrisin rrezikun e pneumonis. Pneumonia sht gjithmon serioze dhe fmijt e vegjl trajtohen n spital, pasi nevojitet oksigjeni. Shenjat. Zakonisht llon me ethe dhe koll dhe fmijs i merret fryma. Ai mund t duket i zbeht, i plogsht dhe i prgjumur. Frymmarrja mund t jet e shpejt dhe e rnduar. Trajtimi. Frymmarrja e rnduar sht gjithmon nj shenj pr t krkuar ndihmn urgjente mjeksore. Duhet t komunikoni menjher me mjekun, nse dyshoni
468
ANEKSE
se fmija juaj ka pneumoni. Ai do tju jap antibiotik dhe do t vendos pr shtrim t menjhershm n spital, nse fmija ka nevoj t trajtohet me oksigjen.
AZMA
e fjaln azma prshkruhen episodet e prsritura t ngushtimit t rrugve t vogla ajrore q shkojn npr mushkrit, t cilat vshtirsojn frymmarrjen, veanrisht n kohn e nxjerrjes s ajrit. Kjo gjendje mund t shkaktohet nga nj alergji, veanrisht n rast se ka edhe antar t tjer t familjes q vuajn nga alergji si ekzema, rrufa alergjike etj. Azma e leht n prgjithsi sht e shpesht n moshn e fmijs s vogl dhe n prgjithsi zhduket me rritjen e fmijs. Shenjat Koll, veanrisht natn, apo mbas nj sforcimi Fishkllima t lehta dhe gulim, veanrisht n periudhn e nj rrufe Kriza t rnda gulimi n t cilat frymmarrja sht siprfaqsore dhe e vshtirsuar Gjat krizs s azms fmijs i krijohet nj ndjenj mbytjeje Lkur e zbeht e djersitur gjat nj krize Nj ngjyrosje n blu e lkurs prreth buzve gjat nj krize t rnd.
far mund t bjm? Ruani qetsin tuaj dhe qetsoni fmijn. N rast se ka kaluar edhe m par kriza azme, jepini ilain q ju ka kshilluar mjeku. N rast se shikoni q kjo nuk bn efekt, drejtohuni tek mjeku. Uleni fmijn mbi gjunjt tuaja duke e mbajtur lehtsisht t prkulur prpara. Kjo do ta lehtsoj pak frymmarrjen. Mos e prqafoni dhe shtrngoni fort. Lreni t qndroj n pozicionin q plqen dhe ndjehet m rehat. N rast se plqen t qndroj ulur vetm, jepini dika mbi t cilat t mbshtes kraht (dy tre jastk, mbi nj tavolin etj.) n mnyr q t prkulet prpara. Trajtimi Trajtimi kryesor kur fmija ka shenjat e azms sht prdorimi i ilaeve q zgjerojn rrugt e bronkeve (bronkodilatator), si psh salbutamoli, t cilat merren nprmjet nj pomp me sprkatje, me thithje, ose n form shurupi. Kto quhen edhe ilae q qetsojn shpejt. Zakonisht mjeku do t`ju kshilloj ti prdorni n mnyr t prditshme apo t prjavshme. Si ti parandalojm krizat e azms? Mundohuni q t zbuloni se kush sht shkaku q i shprthen kto kriza, duke shnuar gjithka mbi momentin kur ato shfaqen. M posht jan dhn disa nga shkak-
PICKIMET
469
tart m t shpesht q shprthejn azmn. Pluhuri Pluhuri dhe n veanti pluhurat e shtpis, prmbajn nj lloj paraziti (akaries) q tek fmijt e vegjl mund t shkaktoj kriza azmatike. Mundohuni t paksoni sa m shum pluhurin e shtpis duke prdorur leck t lagur, fshe-s me korrent me avull etj. Mbuloni dyshekun e fmijs me nj qese plastike. Qimet dhe zbokthi i kafshve N rast se keni kafsh shtpiake si mace, qen mundohuni prkohsisht ti largoni nga shtpia dhe shikoni nse paksohen krizat e azms tek fmija. Poleni i luleve, barit pemve Mos e lini fmijn t luaj n barin e lart dhe n kohn kur prqendrimi i polenit t luleve, pemve sht shum i lart (pranverver), mundohuni ta mbani fmijn n shtpi.
Tymi i duhanit Mos lejoni q n ambientet ku qndron fmija t pihet duhan. Drejtohuni menjher n urgjenc n rast se fmija juaj: Ka ngjyrosje n blu t lkurs prreth buzve dhe n gjuh Paraqet nj gulim t fort Nuk fillon t marr frym lehtsisht dhe normalisht mbas 10 minutave q ka marr ilain (pompn) pr t lehtsuar krizn Humbet ndrgjegjen Drejtohuni tek mjeku N rast se fmija juaj paraqet pr her t par kriza azme N rast se mendoni q fmija juaj mund t ket azme far mund t bj mjeku Mjeku mund t jap nj ila pr tìa dhn fmijs, sapo shfaqet fillimi i krizs s azms. N rast se kriza do t jet e rnd, mjeku mund t`ju kshilloj t shtroni fmijn n spital.
Pickimet
jesa m e madhe e insekteve bn pickime t lehta, q, megjithse jan t dhimbshme,
nuk jan t rrezikshme pr fmijn. Megjithat, n qoft se personi sht alergjik, pickimi mund
470
ANEKSE
t bj reaksion. Vetm bleta e l thumbin n lkur. Si dallohen Nse fmija sht pickuar nga nj blet, gjja e par q duhet br sht t kontrollohet nse thumbi ka mbetur n lkur. N kt rast nxirreni, po pa e shtypur lkurn rreth pickimit, sepse qesja e vogl me helm q ka thumbi mund t ahet. Pastaj dizinfektojeni. Pr pickime t tjera vendosni akull ose nj pecet t lagur me amoniak. Pr t lehtsuar kruarjen, mund t vendosni nj pomad, N rast se insekti ka pickuar n buz, mund ti jepni fmijs t thith pak akull ose mund ta mbani akullin n pjesn e enjtur. Kur duhet shkuar n ndihmn e shpejt? Nse pas dy ose tre orsh njtja dhe irritimi nuk kalojn, por shtohen. Nse pickimet jan dhjet ose m shum. Nse shfaqen pulla t kuqe n pjes t ndryshme t trupit. Nse fmija djersit, sht i zverdhur ose ka frymmarrje t keqe.
Shqipri, gjarpri q sht mjaft helmues dhe i shpesht sht neprka. Nse fmija sht kafshuar nga nj gjarpr, akrep apo merimang, pasi ti keni dhn ndihmn e par drgojeni menjher n spital. Shenjat varen nga ajo q ka pickuar fmijn tuaj. Disa prej tyre mund t shfaqen vetm pas disa orve: Dhimbje e fort Nj ose dy shenja vendeve t pickimit Enjtje T przjera dhe t vjella Vshtirsi n frymmarrje Shok Konvulsione Prgjumsi Humbje t ndrgjegjes. far mund t bni? Qetsojeni fmijn dhe veten, uluni. Mbani t palvizur pjesn e pickuar, kafshuar dhe uleni m posht se niveli i zemrs Lani me kujdes zonn e prekur, mos e thithni vendin e kafshimit, apo pickimit. Kontrolloni nse ka gjendje shoku dhe veproni simbas kshillave pr trajtimin e tij. Nse fmija sht kafshuar apo pickuar n nj kmb, mos ia ngrini kmbt lart. Nse humbet ndrgjegjen, kontrolloni frymmarrjen Kur nuk merr frym, filloni frymmarrjen artificiale.
PICKIMET E GJARPRIT, AKREPIT, MERIMANGS
fmijt e vegjl pickimet e gjarprit, akrepit dhe disa lloj merimangash jan t rnda. N
PARAZITT E ZORRVE
471
Nse merr frym, vendoseni fmijn n pozicionin ansor t palvizshm Prpiquni t gjeni shkaktarin e
kafshimit, pickimit dhe mundohuni ta merrni pr tia treguar mjekut.
Parazitt e zorrve
OKSIURET
an krimba shum t vegjl, q duken si fije t bardha, shum t holla. Fmijt mund ti marrin kur luajn me dh dhe m pas fusin duart n goj, ose me an t ushqimeve t infektuara. Pasi futen n trup, kta mysafir t padshiruar vendosen n pjesn m t poshtme t zorrs s trash dhe gjat nats dalin prreth vrims s jashtqitjes pr t vendosur vezt e tyre, duke shkaktuar kruarje. Si dallohet Kruarja tregon se fmija ka oksiure. Dallohet veanrisht gjat nats dhe rreth vrims s jashtqitjes. Tek vajzat, infeksioni mund t prhapet me an t kruarjes edhe n zonn seksuale. sht e vshtir q krimbat t dallohen me sy, duke par jashtqitjet: vetm analizat me mikroskop mund ta dallojn pranin e tyre me siguri. N pritje t pediatrit Gjja e par q duhet ndaluar sht q fmija t kruhet. N fakt, duke u kruar mblidhen posht thonjve vezt e parazitit dhe kshtu infeksioni mund t zgjerohet dhe tju kaloj dhe t tjerve. Mbajani thonjt t mbuluar mir dhe gjat nats vishini nn pizhama mbathje t ngjitura mir, si pr shembull ato t plazhit. Nse kjo nuk mjafton, prdorni doreza pambuku. Gjat krizave t kruarjes dhe sa her shkon n banj, lajeni me shum kujdes me uj dhe sapun dhe vendosini nj krem me glicerin q, duke ndaluar lvizjen e krimbave, do t qetsoj pak t kruarat. Ndrrojini do dit t mbathurat, pizhamat dhe ndrresat e shtratit dhe mos lejoni q fmija t ej n krevat t madh apo t ndaj krevatin me fmij t tjer.
472
ANEKSE
Si kurohet Pediatri do t kshilloj, jo vetm pr fmijn por edhe pr t gjith familjen, nj ila pr krimbat. Zakonisht kurohet brenda nj jave.
krimba, q bjn vez t reja. Shenjat Krimbat e rrumbullakt qndrojn n zorrt e holla dhe kan shum pak shenja. Ndonjher ato mund t shihen n jashtqitjen e fmijs. Kta lloj krimbash mund t pengojn rritjen dhe zhvillimin e duhur t fmijs. Trajtimi Trajtohen me ilae q zhdukin krimbat. Po ashtu prdoren edhe mjekime, q bjn q krimbat t kalojn shpejt n jashtqitjen e fmijs. Pastrtia sht shum e rndsishme pr zhdukjen e tyre.
KRIMBAT E RRUMBULLAKET/ ASKARIDET
y tip krimi sht nj parazit n form tubi, afrsisht 15-40 cm i gjat. Ai futet n trup n formn e vezve, prmes ushqimit t prishur. Sapo futen n trup, vezt kapen tek zorrt dhe kthehen n
Anemia
gjitha nnat friksohen kur ngjyra e fytyrs s fmijve t tyre bhet e verdh. Mos i mungon hekuri? Mos sht anemik? N t vrtet, ajo zverdhje n shumicn e rasteve tregon smundje m t zakonshme: nj grip, nj tretje t keqe ose m thjesht lodhje. Anemia n muajt e par t jets sht shum e shpesht, aq sa mjekt e konsiderojn pothuajse nj gjendje normale. Pse? Fmija gjat jets s tij n mitrn e n-
ns ka nj gjak shum t pasur me rruaza t kuqe, sepse prej tyre merr oksigjenin pr t cilin ka nevoj. Kur lind, kjo pjes e rruazave t kuqe shkatrrohet pjesrisht: fmija tani mund t marr oksigjen nga ajri. Tani rruazat e kuqe (dhe hemoglobina, pigmenti i kuq q prmban hekur dhe ndodhet n rruazat e gjakut) sigurohen nga palca e kockave. Mir po n tre muajt e par t jets rritja e fmijs sht shum e shpejt dhe
KONVULSIONET
473
shpesh palca nuk arrin t prodhoj rruaza t kuqe dhe hemoglobin aq sa duhet. Por nuk duhet t shqetsoheni: kjo anemi e leht korrigjohet vet rreth moshs 4-5 muajshe. Kur mungon hekuri Hekuri sht nj prbrs i hemoglobins (q formon rruazat e kuqe
t gjakut). Nse trupit i mungon hekuri, hemoglobina paksohet dhe kemi anemi. Kjo sht anemia m e zakonshme, veanrisht n vitin e par dhe t dyt t jets. Shkaqet mund t jen t ndryshme: fillimi para kohe i ushqimit, nj periudh e gjat mungese oreksi, nj thithje e keqe e hekurit nga aparati trets, ose humbje gjaku nprmjet jashtqitjes.
Konvulsionet
an mjaft t prhapura, ngaq sistemi nervor ende nuk sht pjekur, por rrall jan shenj e nj smundjeje serioze. Pothuajse gjithmon shkaktohen nga temperatura e lart: truri reagon n mnyr t pakontrolluar nga rritja e temperaturs dhe i drgon muskujve komandn q t ngurtsohen e mblidhen. Si dallohen Kriza konvulsive sht e papritur: fmija ngurtson t gjith trupin, humb ndjenjat dhe sht i pandjeshm kundrejt stimujve t jashtm, kthen syt mbrapa dhe ka ngre muskujsh q si kontrollon dot, tund kmb e duar, ka shkum n goj.
N pritje t pediatrit Mbi t gjitha mundohuni t ruani qetsin: nj kriz e till t tremb shum por, si e tham zgjidhet pa pasoja t rnda. Mos u nisni menjher pr t thirrur pediatrin, por rrini me fmijn deri sa ti kaloj kriza: rrijini afr, por mos u mundoni ti bllokoni lvizjet, mund ta vrisni. Nse sht n shtrat kthejeni anash. Mbajeni n kt pozicion edhe nse ka rn n dysheme, sepse kshtu pshtyma nuk do ti kaloj keq. Pasi t kaloj kriza, matini temperaturn dhe nse sht ende e lart, vendosini disa peceta t lagura me uj t vakt dhe shtrijeni n krevat me pizhama t lehta dhe pa batani-
474 je t rnda.
ANEKSE
Si kurohen Mjeku do tju kshilloj t oni fmijn n spital: mos u trembni, sht mnyra e vetme pr t br nj elektroencefalogram dhe analizat e tjera t nevojshme, q t sigurohet q nuk ka shkaqe t tjera t
mundshme t rnda. Prsa i prket trajtimeve, pediatrt sot mundohen t mos t japin ilae pr fmijt q kan pasur vetm raste t vecuara t konvulsioneve t temperaturs. sht e kshillueshme ti dilet para konvulsioneve me mjekime pr uljen e temperaturs, q duhen dhn n shenjat e para t temperaturs.
Smundjet e hunds
j hund e bllokuar nga t ftohtit, gripi apo rrall nga alergjia sht e zakonshme n fmijri dhe shpesh nuk sht serioze.
HUNDET E BLLOKUARA APO Q RRJEDHIN
Trajtimi Nxiteni fmijn ti shfryj hundt shpesh. Tregojini si ta bj duke pastruar njher njrn an e pastaj tjetrn. Disa pika mentol n jastkun apo rrobat e fmijs mund t ndihmojn. Konsultoni me mjekun nse hundt rrjedhin m shum se tre dit.
ekrecionet e teprta n hund q on n rrjedhjen e hundve shkaktohet nga nj virus i t ftohtit. Cipa e brendshme e kanaleve t hunds infektohet, fryhet dhe shkakton bllokimin. Shkaqet e tjera mund t jen alergjia apo ndonj trup t huaj n hund. Shenjat Qurrat q shkaktohen nga viruset e t ftohtit, n fillim jan t rrjedhshme dhe t pastra, por mund t trashen dhe t zverdhen kur trupi sulmon infeksionin.
RRJEDHJA E GJAKUT NGA HUNDET

humica e gjakrrjedhjeve mund t ndalohen lehtsisht. Nse gjakrrjedhja vazhdon m shum se 30 minuta, ojeni fmijn tek mjeku. Ajo shkaktohet tek fmijt nga kapja me forc e hunds. Shenjat Gjakrrjedhja vjen nga ent e vogla t gjakut n pjesn e brendshme t
SMUNDJET E SYVE
475
hunds. Mund t formohet nj kore n hund, q nuk duhet t hiqet. Trajtimi Vendoseni fmijn me kokn posht n lavaman dhe shtrngojini pjesn e but t hunds. Ushtroni presion pr tre minuta deri sa gjakrrjedhja t ndrpritet. Asnjher mos ia vendosni kokn mbrapa, sepse ai mund t glltis gjak dhe t smuret.
kur pr arsye t nj t ftohti ose t nj gripi, ose kur ndonj infeksion kalon nga fyti te hundt. Shenjat Qurret n fillim kur fmija ftohet jan t pastra dhe t rrjedhshme. M pas bhen t trasha dhe m t verdha. Kjo sht normale. Por nse kjo sht e vazhdueshme, ather ka shum t ngjar q t jet zhvilluar sinoziti. Jep dhimbje koke, bllokim t hundve, ulje t shijes dhe ndonjher ethe. Trajtimi Trajtohet me antibiotik dhe ila me pika n hund. Mbajeni mjedisin t lagsht n shtpi, prgatisni mentol dhe jepini paracetamol pr dhimbjet.
SINOZITI
inuset jan zgavra n kockat e hunds, faqeve dhe mbi sy q jan t mbshtjella nga cipa. Mukusi/sekrecioni rrjedh nga ato tek hundt. Sinoziti shfaqet kur rrjedhja e mukusit keqsohet. Kjo vjen
Smundjet e syve
roblemet m t zakonshme t syve jan infeksionet, q mund t kurohen me higjen t mir dhe me antibiotik me pika.
serioz dhe mund t ndalohet me masa ndihmse. Flisni me mjekun nse syt bhen ngjits ose nuk pastrohen brenda nj jave. Shenjat Cepat e syrit jan t kuqe, t infektuara dhe mund t vini re pika qelbi t thar tek qerpikt. Kurimi. Duke prdorur pambuk
INFEKSIONI I QERPIKVE (BLEFARITIS)
y sht nj infeksion i qerpikve t syrit. Nuk sht
476
ANEKSE
me uj t zier me gjysm luge krip, pastroni syt e fmijs duke nisur nga hunda. Prdorni pambuk t ri sa her q i pastroni dhe bjeni kt do mngjes dhe dark, derisa t shrohet. Mjeku mund tju jap ila me pika, nse ka infeksion.
BYCI
ur rrnja e qerpikut infektohet, ather n sy shfaqet nj fryrje e dhimbshme, plot qelb, n an t qepalls. Frkimi i syve mund ta keqsoj. Shenjat N fillim qepalla enjtet pak dhe pastaj mbushet me qelb. Trajtimi Megjithse byci nuk sht aq ngjits, fmija duhet t prdor peshqir t veant. Mjeku do tju rekomandoj antibiotik dhe kompresa me uj t ngroht.
INFEKSIONI I MEMBRANS Q MBULON KOKRDHOKT E SYRIT (KONJUKTIVIT)
y infeksion mund t vij nga nj virus, nga futja e nj trupi t huaj n sy dhe nj reaksion alergjie. Esht shum ngjits, kshtu q kujdesuni pr syrin tjetr nse nuk sht infektuar. Shenjat. Infeksioni shkakton dhimbje dhe vshtirsi pr t par dritat e forta. Kur konjuktivi shkaktohet nga bakteret, mund t ket qelb n kapakun e poshtm t syrit. Konjuktivi alergjik shkakton lot dhe qepalla t fryra. Trajtimi Pastrojeni mir syrin me ila t prshtatshm ose me uj. Duhet t trajtohen t dy syt, sepse ky infeksion sht shum ngjits. Kur ka trup t huaj hiqeni me kujdes. N rastin e nj infeksioni t rnd, mjeku do tju jap antibiotik apo ila me pika.
SYT E VNGR/ STRABIZMI

yt e fmijs shohin n drejtime t ndryshme, ndonjher drejt njri-tjetrit dhe ndonjher n drejtim t kundrt. Deri n tet jav kjo sht normale, por m von duhet t flisni me mjekun. Shenjat Nse dyshoni pr strabizm, shikoni sesi reflektohet drita n syt e fmijs. Drita duhet t reflektohet nga i njjti vend n do sy, nse jo, pra nse syt jan drejtuar n drejtime t ndryshme, thrrisni mjekun.
SMUNDJET E GOJS
477
Trajtimi Mbuloni syrin e fort me nj fasho. Kjo do t detyroj muskujt e syrit t dobt t bhen m t fort. Syt duhet t drejtohen brenda 5
muajsh, megjithse mund t duhet edhe m tepr koh. Pr fmijt q jan mbi 1 vjec, mjeku mund tju kshilloj syze.
Smundjet e gojs
e prjashtim t mykut q krkon trajtim t menjhershm, shqetsimet e tjera t gojs s fmijs jan serioze. Fmija mund t refuzoj ushqimin nse i dhmb goja. Jepini ushqime t lngshme.
Trajtimi Zakonisht, trajtimi mjeksor nuk sht i nevojshm. Mos mendoni se shenja t tjera si mungesa e oreksit apo t vjellat vijn nga dhmbt. Asnjher nuk ndodh kshtu. Flisni me mjekun n kto raste.
DHIMBJET E DHMBVE
hmbt fillojn t dalin q n moshn gjasht muajsh dhe plotsohen kur fmija sht tre vje. Gjat periudhs s daljes s dhmbve, mishi i dhmbve sht i enjtur dhe i skuqur. Shenjat Nse prekni mishin e enjtur dhe t skuqur t dhmbv, ju do t ndieni nj fryrje. Fmija do t jet i shqetsuar dhe m i lvzishm dhe do t krkoj t prtyp sende. Mund t bj gjum t shqetsuar dhe t ket dhimbje gjat ngrnies.
PLAGT E HAPURA T GOJS (ULCERAT)

lerat shfaqen brenda buzs s poshtme, megjithse mund t jen t zakonshme edhe n gjuh, mishin e dhmbve apo brenda faqeve. Ato kan form ovale apo rrethore, ngjyr t verdh dhe jan t infektuara. Ato shrohen vet brenda 10-14 ditsh, por nse rishfaqen, flisni me mjekun. Shenjat T gjith ulerat e gojs jan t dhimbshme. Fmija mund t ket vshtirsi n t ngrn, sidomos
478
ANEKSE
ushqim t kripur apo mund t mos t pranoj t haj. Trajtimi Mjeku mund tju jap ilae kundr infeksionit. Pprpiquni q t largoni shkaqet e tyre: mund t jet ndonj maj dhmbi e mpreht, ose fmija mund t kafshoj gojn kur ha etj. fardo lloj ulere t ket fmija, jepini ushqime t lngshme q ti pij me an t nj pipze dhe shmangni ushqimet e kripura dhe me aciditet.
ns. Megjithse nuk sht serioz, i shkakton fmijs probleme gjat thithjes apo ushqimit. Tek fmijt, myku mund t shihet vetm n goj, por ai infekton edhe traktin gastro-intestinal dhe zonn anale (t jashtqitjes), ku shpesh ngatrrohet me irritimin nga panolina. Shenjat Myku prodhon njolla t bardha n mishin e dhmbve, n gjuh dhe qiellz. Nse prpiqeni ti fshini fort, ato mund t gjakosen. Prreth zons anale myku shfaqet me pika t kuqe apo irritim. Trajtimi Mund t trajtohet shpejt me antimykotik n form lngu pr gojn dhe krem pr zonn anale. Kshillohen ushqimet e lngshme dhe t vakta, sidomos kosi. Nse ka myk anal, duhet ta mbani fmijn sa m that q t jet e mundur.
MYKU
embrana mukoze mund t infektohet nga nj krpudh q quhet kandida. Rritja e saj mbahet n kontroll nga prania e baktereve te tjera, por kur kto baktere zhduken nga antibiotikt, kandida fillon t shumfishohet. Myku mund ti kaloj fmijs nga nna n lindje, nprmjet vagi-
Gjndrat
dhe gjndrat jan bajame, por ndryshe nga ato q gjenden n gryk, gjndrat jan t fshehura n pjesn e pasme t gypit t fytit, q vjen menjher pas gojs. Detyra e
tyre sht t jen mur mbrojts pr bakteret dhe viruset. Por jo gjithmon arrijn ti rezistojn sulmeve t tyre dhe ather skuqen dhe zmadhohen. Fmija mund t
LKURA
479
ket temperatur t lart, rrjedhje t trasha dhe m t lngshme nga hunda, dhimbje veshi, t flas me z hunde sikur sht ftohur. Nse gjndrat jan zmadhuar shum, ka vshtirsi n frymmarrje, q e bn t marr frym me goj dhe t grhas natn. Pediatri kshillon nj mjekim kundra temperaturs dhe nse infeksioni sht bakterial, antibiotike. Kur gjndrat skuqen shum shpesh duke uar n infeksion t veshit t mesm, ose zmadhohen deri sa pengojn frymmarrjen, ai mund t kshilloj nj vizit tek specialisti otorinolaringolog, q do t vendos nse sht nevoja pr operim.
GJNDRAT LIMFATIKE
jndrat limfatike prodhojn m shum qeliza t bardha t gjakut n rastin e ndonj infeksioni pr t vrar bakteret. Prodhimi i qelizave t bardha t gjakut bn q gjndrat limfatike t infektohen dhe t dhembin.
GJNDRAT E FRYRA
jndrat limfatike tek veshi dhe tek qafa fryhen nga infeksioni n fyt. Pr ti dalluar ato, vendosini gishtat posht qafs s fmijs.
Lkura
nkesat e fmijve pr lkurn mund t shkaktohen nga nj infeksion, alergji apo reaksion nga temperaturat. Shumica jan t vogla dhe mund t trajtohen shpejt.
qarkullimi i gjakut sht i pakt si gishta, duar, vesh. Kur duart lahen shum shpesh dhe nuk thahen mir pasi lahen, lkura mund t plasaritet. Shenjat Lkura duket e that, e irrituar dhe e plasaritur. Nse t arat jan t thella, mund t gjakosen dhe t ken shum dhimbje dhe nse infektohen, mund t jen t infektuara dhe me qelb.
LKURA E PLASARITUR
lasaritjet jan arje t vogla n lkur, ndonjher t thella. T ftohtit e than lkurn dhe e bn t plasaritet, sidomos n vendet ku
480
ANEKSE
Trajtimi Aplikoni kremra n lkurn e fmijs dhe zbuts buzsh. Mos prdorni sapun dhe visheni mir n koh t ftoht. Shmangni errat shum t ftohta dhe ndryshimet e shpejta t temperaturs dhe ers. N rast infeksioni, flisni me mjekun.
ENJTJET
mijt q jan t ndjeshm ndaj t ftohtit mund t enjten. Ent e gjakut nn lkur mund t mblidhen n t ftoht dhe t zgjerohen n t ngroht. Kur ndodh zgjerimi, formohen t enjtura n lkur. Shenjat T enjturat kan ngjyr t kuqe dhe jan t madhsive t ndryshme. Shenja kryesore sht kruarja e madhe, kur trupi ngrohet pas ekspozimit n t ftoht. T enjturat shfaqen n kmb, shputa, duar majn e hunds dhe mbrapa veshit. Trajtimi Ato shrohen nga t ngrohtit. Prdorni pak pudr, q fmija t mos kruhet. Visheni mir, veanrisht n pjest m delikate t trupit.
mbi lkur e cila m shpesh shfaqet n fytyr. ibani sht nj infeksion i lkurs q shkakton nj kokrr t dhimbshme t madhe, e cila m tej qelbzohet, duke prodhuar nj pik qelbi n mes. Forunkulat mund t shfaqen n cilndo pjes t trupit, por m shum n fytyr ose n pjes t trupit t cilat jan m shum t shtypura, si pr shembull t ndenjurat. Shenjat Purrat Nj enjtje e vogl e skuqur dhe pa dhimbje Forunkuli/ ibani Nyje e skuqur e dhimbshme q zmadhohet gradualisht Pas disa ditsh shfaqja e nj maje si kapu n qendr me qelb t bardh n t verdh far mund t bni? N rast se fmija juaj paraqet purra, mos bni asgj. Ato do t zhduken pas disa ditve pa asnj mjekim. N rast se fmija jargzon dhe prreth gojs i shfaqen purra, mund ta lyeni zonn me nj krem mbrojts me prmbajtje vitaminoze pr fmijt. N rast se fmija ka nj iban apo nj purr q duket e infektuar, pastrojeni me delikates me pambuk t lagur me alkol apo nj solucion tjetr dez-
PURRAT/ IBANT/ FORUNKULAT

far jan? Purra sht nj fryrje e e vogl
LKURA
481
infektues, s bashku me gjith zonn e lkurs prreth saj. Mbulojeni me nj ankeplast t vogl. N rast se ibani sht n vende q frkohet nga rrobat e fmijs si psh t ndenjurat, para se t vendosni ankeplastin, vini nj pambuk t fryr. ibani do t arrij pjekurin dhe do t plas vet n pak dit. Mos e shtypni, sepse rrezikoni t prhapni infeksionin. Kur ibani t shprthej, pastrojeni me delikates me pambuk t lagur me alkol apo nj solucion tjetr dizinfektues, s bashku me gjith zonn e lkurs prreth saj dhe vendosni nj ankeplast, deri kur t jet prthar plotsisht. Drejtohuni tek mjeku n rast se fmija juaj: Paraqet nj purr q duket e infektuar Ka nj iban n nj vend t dhimbshm t trupit Brenda tri ditve t shfaqjes s ibanit nuk formohet kapui i qelbit n qendr t tij Nga ibani prhapen prreth lkurs vija t skuqura ose vendi prreth ibanit duket shum i skuqur. N rast se fmija juaj paraqet shpesh ibane kshillohuni me mjekun far mund t bj pediatri? Pediatri mund t hap (aj)
ibanin q t dal qelbi dhe t paksohet enjtja dhe dhimbja. N rast se e shikon t arsyeshme, do t`ju jap edhe nj mjekim me antibiotik.
HERPES SIMPLEKSI
nfeksioni i lkurs i shkaktuar nga virusi i quajtur herpes simpleks, shfaqet n formn e nj plage. Ky virus qndron i heshtur n pjesn e fundit t nervave. Ai kalon nga prindrit te fmijt me an t puthjes. Nj rritje n temperaturn e lkurs prej diellit t fort, gripit, stresit etj., mund ta gjallroj virusin dhe t oj n formimin e nj plage. Kto plag nuk jan t rrezikshme, prve atyre q shfaqen pran syve, ku mund t shkaktojn ulera. Shenjat Lkura skuqet dhe shfaqen purra t vogla gjat buzs dhe posht hunds, q bashkohen dhe formojn nj plag. Kjo zgjat 10-14 dit. N kohn q kto plag jan duke u zhvilluar, fmija mund t ankohet pr dhimbje n fytyr, n vesh dhe gjat prtypjes, sepse nervat e fytyrs ndikohen nga virusi. Plagt jan shum ngjitse dhe fmija mund ti prhap n pjes t tjera t fytyrs me an t prekjes. Trajtimi Mjeku ju rekomandon nj krem
482
ANEKSE
kundr virusit q prdoret do dy or, sapo lkura fillon t acarohet. Ai mund tju jap krem antibiotik nse plagt infektohen. Mos e lini fmijn t prek fytyrn, t puth ndonj fmij tjetr, t prdor peshqirin e dikujt tjetr ose t loz me dik tjetr n kohn e shprthimit t plags.
e fshini, por shtypeni lehtsisht me peshqir lkurn duke e ln pak t njom, n mnyr q fmija duke u thar t freskohet. Kur t thahet lkura, mund t vini nj krem hidratues pr fmij. Masni temperaturen e fmijs dhe trajtojeni at sipas kshillave q keni marr pr temperaturn. far mund t bni pr t parandaluar purrat e vaps N stinn e nxeht visheni fmijn leht, me veshje pambuku n vend t leshit apo najlonit. Mbajeni n hije, jo n rrezet direkte t diellit. Kshillohuni me mjekun nse prushi nuk zhduket brenda 12 orve. far mund t bj pediatri? Pediatri kontrollon nse purrat jan nga vapa. N kt rast nuk ka nevoj pr asnj mjekim. N rast se dyshon pr ndonj problem tjetr, mjeku do tju krkoj analiza dhe do t`ju kshilloj trajtimin e nevojshm.
PURRAT E VAPS (VAPORET)

far jan? Purrat e vaps jan nj shprthim purrash t vogla (prush) n lkur t shkaktuara nga mbinxehja e teprt e fmijs. Kjo sht e shpesht veanrisht tek foshnjet e vitit t par t jets. N prgjithsi shfaqet n lkurn e fytyrs dhe n pjest ku lkura formon palosje, (kofsh, krah). Nuk sht e rnd dhe mund ta mjekoni n shtpi. Shenjat Prush n ngjyr roz n fytyr dhe n palat e lkurs. far mund t bni? Zbulojeni fmijn nga mbulesat e rnda e t trasha q e keni mbuluar n shtrat, apo hiqini nj shtres t veshjeve. Lreni t flej vetm me nj kanatiere dhe mbathjet me panolina. Bni banjo n uj t vakt. Mos
EKZEMA FOSHNJORE
nfektimi i lkurs mund t shkaktohet nga trashgimia, si edhe nga alergjia apo smundjet ngjitse. Tipi i ekzems q prek fmijt sht ekzema atopike q shfaqet n moshn 2-18 muaj.
LKURA
483
Ekzema seborroike mund po ashtu t prek fmijt dhe del ne lkurn e koks, qepalla, rreth hunds, veshve, kanalit t veshve etj. N kto vende ka shum gjndra seborroike. Shenjat Lkura e prekur nga ekzema atopike sht e that, e kuqe, me purra t vogla t bardha, q plasin kur kruhen. Ekzema seborroike sht e ngjashme, por nuk ka kaq shum kruarje dhe shfaqet n vende t ndryshme. Kruarja sht shenja m e rnd e ekzems, q shkakton shum grvishtje dhe pagjumsi. Trajtimi Nse dyshoni pr ekzem, mjeku do tju jap nj krem kundr infeksionit dhe qetsues pr kruarjen dhe kundr alergjis. Nse lkura infektohet, jan t nevojshm antibiotikt. Lajeni sa m pak fmijn, mos prdorni sapun dhe sigurohuni q rrobat t jen t shplara shum mir.
lkurs, me ngjyr t kuqe, ndonjher me pura t bardha mbushur me uj. Dermatiti nga drita shfaqet n formn e purrave n lkurn q sht nxjerr n diell. Trajtimi Kontaktoni mjekun. Mundohuni q zona e infektuar n lkurn e fmijs t mbahet e pastr, q fmija t mos e kruaj, dhe t mos prdor sapun.
IRRITIMI I LKURS NGA NXEHTSIA

j mjedis i nxeht, i pa ajrosur mund t shkaktoj irritimin e lkurs. Kjo vjen ngaq trupi djersit shum dhe gjndrat e djerss rriten dhe skuqen. Irritimi i lkurs nga nxehtsia sht i zakonshm te fmijt, ngaq gjndrat e tyre t djerss nuk funksionojn ende ashtu si duhet. Shenjat Purra t vogla t kuqe shfaqen n pjest ku trupi sht m i nxeht, veanrisht n qaf, fytyr, brryla dhe posht gjunjve. Trajtimi Mos e vishni fmijn shum trash, lajeni me uj t ngroht dhe thajeni mir. Sigurohuni q temperatura e dhoms t mos jet shum e lart dhe ajri t qarkulloj. Flisni me mjekun, nse purrat nuk jan zhdukur pas 12 orsh.
DERMATITET
an infeksione t lkurs q shfaqen si reagim ndaj stresit, alergjis apo me raste edhe drits. Dermatiti seborroik prek fytyrn, hundn, qepallat dhe skalpin. Shenjat Dermatitet jan zona t irrituara t
484
ANEKSE
Alergjit
Nj alergji sht nj reagim jo normal i sistemit imunitar kundrejt nj kimikati apo substance specifike. M e zakonshmja sht alergjia nga poleni, por fmijt mund t jen alergjik kundrejt shum gjrave, si pr shembull, ushqime, bim, ilae, drit etj.
ALERGJIT HUNDORE AKUTE

ur membranat mukoze e hunds bie n kontakt me nj element alergjik, kryesisht polenin, fmija ka alergji hundore akute. Zakonisht shfaqet n pranver dhe ver. Rrall ndodh nn moshn 5 vje dhe mund t zhduket vet. Shenjat Prfshijn teshtimat, rrjedhje t hunds, skuqje, lotim dhe kruarje t syve. Trajtimi Mundohuni ta mbani fmijn larg polenit. Ilaet kundr alrgjis mund t ndihmojn dhe mjeku duhet t testoj lkurn, pr t gjetur llojin e veant t polenit q e shkakton. Ai mund tju jap gjilpra apo nj ila me sprkatje pr hundn.
URTIKARIA
rtikaria sht nj irritim alergjik i lkurs, q ka formn e purrave t kuqe me qendr t bardh. Shkaktohet m tepr nga djegiet e hithrs q mund t ojn n alergji, por mund t shkaktohet edhe nga alergjik t tjer. Shenjat Lkura kruhet shum dhe ka t enjtura t ngritura me ngjyr t bardh, t infektuara prreth tyre. Zgjat pak minuta, zhduket dhe shfaqet n nj vend tjetr. Shoqrohet nga enjtje t fytyrs. Ndonjher mund t prek gojn, gjuhn, fytin dhe shkakton vshtirsi n frymmarrje. Trajtimi Flisni me mjekun. Bjini fmijs nj banj me uj disi t ftoht.
ALERGJITE HUNDORE KRONIKE

lergjit hundore kronike jan t ngjashme me t tjerat, por zgjasin t gjith vitin. Fillon n t
ALERGJIT
485
njjtn mnyr, por ndikohet m tepr nga pluhuri sesa nga poleni si dhe nga puplat apo lkura e qenit dhe maces. Shenjat T njjta si m sipr. Trajtimi Trajtimi m i mir sht shmangia nga burimi i alergjis. Ilaet kundr alergjis jan t dobishme dhe ndonjher mund t prdoret edhe ila me sprkatje pr hundn.
PICKIMI NGA PLESHTI

mijt shpesh psojn alergji nga pickimi i pleshtit. Ky shafqet si nj grumbull njollash q i shmbllejn pickimit t par. Kto mund t duken si pickime, por n fakt jan irritim alergjik, q kruhen shum dhe zhduken pr 10-14 dit. Trajtimi Macja apo qeni i shtpis dhe e gjith shtpia duhet t dizinfektohet. Mjeku mund tju jap nj ila kundr alergjis, q ndalon kruarjen. Ilaet Tipi m i zakonshm i alergjis sht alergjia ndaj penicilins apo ilaeve t tjera, me prbrje t ngjashme me t. Sapo t prcaktohet se alergjia vjen prej penicilins, fmija nuk duhet ta prdor m kurr at. Alergji mund t shkaktojn edhe ilae t tjera. Shenjat Shfaqet nj irritim deri n 10 dit pas prdorimit t ilait, kryesisht me enjtje n faqe, fytyr dhe gjuh. Nse ka probleme me frymmarrjen, t vjella dhe diare, ather fmija duhet t vizitohet urgjentisht nga mjeku. Trajtimi Pr alergjit e buta trajtimi me an-
ALERGJIA NDAJ DRITS (FOTOSENSITIVITETI)
sht alergji ndaj drits ose m sakt ndaj valve t drits me gjatsi t caktuara. Vetm nj form e rrall e saj sht e trashguar. Fotosensitiviteti shakaktohet m tepr nga glltitja ose prdorimi n lkur e nj substance fotosensitizuese. T tilla jan disa ilae, kimikate dhe bim. Shenjat Irritim i lkurs q sht nxjerr n dritn e diellit. Trajtimi Deri sa t kaloj irritimi duhet ndaluar dalja n drit. Fmija duhet t mbulohet i gjithi me rroba.
486
ANEKSE
tialergjik zakonisht sht i mjaftueshm. N rast se provohet se alergjia sht shkaktuar ndonj
ila, ky nuk duhet prdorur m kurr.
Parazitt
arazitt jan shum ngjits dhe nse fmija ka morra apo krimba duhet t trajtohet e gjith familja. Ata jan shum t bezdisshm, por nuk jan serioz dhe mund t zhduken.
ant dhe kriheni pr 20 minuta me nj krehr morrash. Shplajeni dhe thajeni flokun. Prsriteni kt do 2-3 dit pr rreth 2 jav.
ZGJEBJA MORRAT
orrat e koks jan t zakonshm n fmijt e shkolls. Morri sht nj insekt i vogl q jeton me gjak qe thithet nga skalpi i koks dhe i bn vezt n rrnjt e flokve. Vezt t quajtura thriza, fillojn t duken sapo rritet floku. N kundrshtim me iden se morrat jan shenj e papastrtis, morrat e koks plqejn m shum flokt e pastr. Shenjat Fmija ankohet nga kruarjet e lkurs s koks, q bhet m keq n koh t nxeht. Ju mund t shihni vez t bardha tek rrnjt e flokve shum afr lkurs. Trajtimi Lajeni flokun me shampo t vey esht nj parazit shum i vogl q bn fole dhe lshon vez nn lkur. Megjithse nuk sht serioz, sht shum ngjits dhe jep shum kruarje, sidomos natn. Fmija e merr prmes prekjes s nj personi tjetr q sht i infektuar, apo nga araft e jastkt. Shenjat Duart, pjest midis gishtave, kmbt, brrylat dhe gishtat jan shum t irrituara dhe kruhen shum. Trajtimi Mjeku do tju jap nj lng kundr zgjebes, i cili duhet t qndroj 24 or n trup dhe duhet t prsritet pas 1 dite. Lajini shum mir t gjith rrobat dhe shtratin, q smundja t mos prsritet.
DJEGIET E LKURS NGA DIELLI
487
Djegiet e lkurs nga dielli

far jan? Nj djegie e lkurs nga dielli shfaqet me skuqje t nj pjese t caktuar t lkurs, djegie dhe dhimbje si rrjedhoj e ekspozimit ndaj rrezeve t diellit. Foshnjet dhe fmijt e vegjl, veanrisht ato me lkurn n ngjyr t hapur, biond, kan lkur m delikate dhe jan m shum t prirur pr djegie nga rrezet e diellit. minuta, m tej shtoni qndrimin 5 minuta m shum pr do dit. Gjat do or q qndroni n diell, lyeni lkurn e fmijs me krem mbrojts kundr diellit (zgjidhni nj krem q ka faktorin mbrojts t rrezeve ultraviolet mbi 10-15, pr kt lexoni etiketn e kremit q gjeni n tregun kozmetik) dhe vendosni nj kapele n kok e nj bluz t holl pambuku. N rast se jeni n plazh, mbajini veshur fmijs kanatiern edhe kur lahet n det apo luan pran bregut. N rast se ditn tjetr lkura e fmijs sht e skuqur, pra paraqet djegie nga dielli, mos e nxirrni fare n diell.
Si parandalohen djegiet nga dielli Asnjher mos e lini t flej nj foshnje t vogl ndn rrezet direkte t diellit. Msojeni fmijn dalngadal me rrezet e diellit. Ditn e par lreni t qndroj n diell vetm 15
Infeksionet e rrugve urinare

far jan? Cilado pjes e rrugve urinare (veshkat, fshikza dhe kanalet q i lidhin) mund t jet e infektuar nga bakteriet. Infeksionet jan m t shpeshta tek femrat, sepse kanali q lidh fshikzn e urins me kanalin e jashtm (urtetra) sht m i shkurtr se tek meshkujt dhe del nprmjet rrugve
488
ANEKSE
seksuale femrore m afr vrims s jashtqitjes, pra bakteriet mund t kalojn m lehtsisht npr kt kanal (uretra). Shenjat Ndjenj urinimi m shpesh se normalisht, kur fmija sht m i rritur ankon edhe per djegie n urinim Urin e turbullt, ose me ngjyr t kuqe apo roz Ndryshim i ers s urins Ngritje e temperaturs Munges oreksi, kputje Dhimbje barku Tek foshnjet e vogla vrehet shtim i pakt n pesh far mund t bjm? N rast se ju duket se fmija juaj nuk sht mir, kontrolloni urinimin e tij. Shikoni nse sht e turbullt, apo me ngjyr t kuqe. Vzhgoni nse urinon m shpesh se zakonisht dhe n
rast se ka dhimbje gjat urinimit. Nse fmija ka akoma panolina, ka t ngjar q mos t arrini ta kuptoni se urinon m shpesh, apo nse ka dhimbje kur urinon, por mund t vreni nj ndryshim t ers s urins. Jepini pr t pir sa m shum lngje fmijs, q veshkat e tij t qndrojn t pastra dhe n pun Masni dhe trajtoni temperaturn e fmijs. N rast se mendoni se fmija juaj ka infeksion t rrugve urinare drejtohuni tek mjeku
far mund t bj mjeku? Mjeku do t vizitoj fmijn tuaj dhe ka mundsi t`ju krkoj t mblidhni pak urin n nj shishe t vogl (duke ju treguar se si do t veproni) pr t br analizn e saj. Ka t ngjar q t`ju jap nj antibiotik.
Smundjet e sistemit nervor

MENINGITI DHE ENCEFALITI
far sht? Meningiti sht nj pezmatim, infeksion, i cips (membrans) q mbshtjell trurin. sht nj smundje shum e rnd q duhet trajtuar menjher. Encefaliti sht nj infeksion i brendshm i trurit, mjaft i rnd, q shkakton shenja t ngjashme
SMUNDJET E SISTEMIT NERVOR
489
me meningitin. Shkaktare t meningitit dhe encefalitit mund t jen disa viruse dhe bakterie. Shenjat Ethe Prgjumsi, kputje, ose grindje e papritur dhe jo e zakonshme Keqsim i gjendjes s nj fmije q ka patur nj smundje ngjitse t mparshme, si fruth, shytat, grip T vjella me forc dhe t shpeshta Munges oreksi Dhimbje e fort koke, n foshnjet e vogla, fryrje e leht e fontanels (gropzs s hapur n pjesn e prparme t trurit) dhe n disa raste ajo rreh, pulson. kur krkojm t prkulim qafn prpara, ajo sht e fort dhe shkakton dhimbje t fmijs ose kur kur tentojm ta prkulim, fmija ngrihet prpjet me gjith trupin si drras. Konvulsione (dridhje) Disa her ka shfaqje n lkur t njollave t sheshta, n ngjyr t kuqe gjaku, ose vishnje. Drejtohuni sa m par tek mjeku n rast se dyshoni q fmija juaj ka meningit, ose encefalit. far mund t bj mjeku? Mjeku do t vizitoj fmijn dhe n rast se mendon pr meninigit apo encefalit do ta drgoj pr ta shtruar menjher n spital, sepse
ka nevoj pr analiza dhe mjekim t veant.
EPILEPSIA (SMUNDJA E TOKS)

far sht? Epilepsia sht nj smundje q shfaqet me konvulsione si pasoj e nj dmtimi t trurit. Tek fmijt q diagnostikohen dhe mjekohen, pjesa m e madhe e ktyre krizave me konvulsione zhduken deri n adoleshenc. Ka disa forma t epilepsis q mund t ken shenja m t lehta pa konvulsione (smundja e vogl), ku pr disa aste q fmija humbet prqndrimin dhe duket sikur sht i shkputur nga bota q e rrethon. Shenjat Smundja e vogl Ndrprerja e papritur e lvizjeve Fmija n moment duket se nuk sht i vmendshem. Ai prhumbet me nj shprehje hutimi Pas pak sekondave rikthehet n gjendje normale. Shfaqjet e konvulsioneve t epilepsis Humbje e papritur e ndrgjegjes dhe fmija rrzohet Kraht dhe kmbet bhen t forta si dru
490
ANEKSE
Ka kontraksione (prdredhje) t gjith trupit Urinim i pavullnetshm Prgjumsi ose rikthim pak nga pak i ndrgjegjes kur zhduken dridhjet e trupit. far duhet t bni? Gjat nj krize konvulsive shtrini fmijn n ije. Qndroni pran q t siguroheni se fmija mos t vritet, por mos u prpiqni t ndaloni prdredhjet e fmijs. Shikoni q mos t shkoj gjuha prapa dhe t mbytet fmija. Mbas nj kriz t rnd konvulsioni, vendoseni fmijn t shtrir n pozicionin e fiksuar ansor (shiko shpjegimet n pjesn e ndrhyrjeve urgjente pr ringjalljen e fmijs) N rast se e z gjumi mos u mundoni ta zgjoni, por kontrollojeni nse merr frym mir
Drejtohuni urgjent tek mjeku n rast se fmija juaj paraqet: Nj konvulsion t rnd pr her t par Nj konvulsion t rnd t gjith trupit q zgjat mbi 3 minuta Disa konvulsione q pasojn njera tjetrn n seri Kshillohuni me mjekun n rast se fmija juaj ka momente q ju duket se humbet plotsisht vmendjen, sht i hutuar, nuk ju prgjigjet dhe duket sikur ka humbur do lidhje me botn q e rrethon. far mund t bj pediatri Pediatri mund t`ju kshilloj ta shtroni n spital q t bj disa analiza. Mund t`ju jap nj ila q kontrollon krizat konvulsive, t cilin duhet tia jepni sipas kshillave t tij.
IV Ndihma e shpejt
S
i prind ju do t haseni me aksidente n jetn e fmijs, shumica e t cilve mund t jen prerje dhe dmtime t vogla, kshtu q do prind duhet t dij teknikat kryesore t ndihms s shpejt.
491
A sht fmija n rrezik? Nse sht e prshtatshme, hiqeni fmijn nga rreziku ose rrezikun prej fmijs suaj. Mos e lvizni fmijn nse mendoni se ka thyerje kockash. A sht fmija i vetdijshm (a sht n vete)? Shkundeni leht fmijn duke e thirrur n emer. A i sht bllokuar frymmarrja? Hapini rrugt e frymmarrjes duke i mbajtur kraharorin dhe duke i vn kokn posht. A po merr frym? Afrojeni gojn e fmijs pr t par nse merr frym. Kontrollojini kraharorin nse ulet dhe ngrihet. Nse nuk merrr frym pr 5 sekonda, bjini frymmarrje artificiale. A ka puls? Kontrollojini pulsin. Pulsi normal
URGJENCAT
j aksident q shkakton gjakrrjedhje t madhe sht nj urgjenc. Raste t tjera urgjence jan mbytja pr arsye t glltitjes s dikaje, nj infeksion i rnd n frymmarrje q on deri n bllokimin e rrugve t kalimit t ajrit, mbytja n uj, humbja e vetdijes. Veprimet e menjhershme mund t shptojn jetn e fmijs. far duhet br m par? Kur fmija pson aksident ju duhet t vendosni prioritetet. Thrrisni nj ambulanc ndrkoh q ju verifikoni listn e gjrave si m posht:
492
ANEKSE
sht rreth 120 rrahje n minut pr nj bebe. Nse sht m pak se 60 rrahje, shtypini kraharorin. Thrrisni nj ambulanc. Nse ka vshtirsi n frymmarrje apo sht pa ndjenja, thrrisni nj ambulanc. Mos e lini fmijn pa vmendje dhe prpiquni ta sillni n vete.
marrje artificiale. Nse nuk merr frym dhe nuk ka puls, ju duhet ti shtypni kraharorin, duke i br edhe frymmarrje artificiale. Kto jan pak t ndryshme pr foshnjat dhe pr fmijt. Vlersimi i gjendjes s nj foshnjeje Kontrolloni nse sht i vetdijshm Shihni nse fmija sht i vetdijshm duke thirrur emrin e tij dhe duke e shkundur leht apo duke i ngacmuar shputat e kmbve. Nse nuk prgjigjet pas 10 sekondash krkoni ndihm. Pastroni rrugt e frymmarrjes Shikoni n gojn e fmijs nse ka ndonj penges dhe hiqjani. Hapini rrugt e frymmarrjes duke i ngritur mjekrn pak lart dhe duke i trhequr kokn prapa shum leht. Kontrolloni pr frymmarrjen Shikoni nse kraharori ulet dhe ngrihet. Ndiejini frymmarrjen n faqen tuaj. Nse nuk merr frym, pas 5 sekondash duhet ti bni frymmarrje artificiale dhe pastaj kontrollojini pulsin. Kontrollojini pulsin Vendosini dy gishtat n pjesn e brendshme t krahut, mbi brryl dhe shtypeni leht. Nse nuk ndjeni asnj puls pas pes sekondash, shtypini gjoksin dhe bjini frym-
SJELLJA E FMIJS N VETE
mnyr q organet jetsore t funksionojn normalisht, kan nevoj pr oksigjen. Nse ndonj pjes e procesit t furnizimit me oksigjen nuk funksionon, ather njeriu humb vetdijen. Nse truri nuk furnizohet me oksigjen pr m shum se 3 minuta, llon t dmtohet. Nse preket zemra, sjell si pasoj vdekjen. Cilado qoft arsyeja, fmija duhet sjell sa m shpejt n vete nse nuk merr frym, apo i ka ndaluar pulsi. Nse fmija ka humbur vetdijen dhe nuk merr frym, ka rrezik dmtimi t trurit apo t infarktit t zemrs. Ju duhet t vlersoni kushtet e tij, q t dini si ta trajtoni. Nse i ka rn t fikt, por merr frym dhe ka puls, ju duhet t thrrisni pr ndihm dhe ta shtrini. Nse sht pa ndjenja dhe nuk merr frym, por ka puls, bjini frym-
NDIHMA E SHPEJT
493
marrje artificiale pr nj minut pastaj thrrisni ambulancn. Vlersimi i gjendjes s nj fmije Kontrolloni nse sht i vetdijshm Shihni nse fmija sht i vetdijshm duke i thirrur emrin dhe duke e shkundur leht, apo duke e pickuar. Nse nuk prgjigjet pas 10 sekondash krkoni ndihm. Pastroni rrugt e frymmarrjes Shikoni n gojn e fmijs nse ka ndonj penges dhe hiqjani. Hapini rrugt e frymmarrjes duke i vendosur dy gishtat nen mjekr, duke i ngritur mjekrn pak lart dhe duke i trhequr kokn prapa shum leht, me dorn n ball. Kontrolloni pr frymmarrjen. Shikoni nse kraharori ulet dhe ngrihet. Ndiejini frymmarrjen n faqen tuaj. Nse nuk merr frym, pas 5 sekondash duhet ti bni frymmarrje artificiale dhe pastaj kontrollojini pulsin. Kontrollojini pulsin. Shihini nse i rreh zemra. Ju mund ta gjeni pulsin duke i vendosur dy gishta n an t qafs. Nse nuk ndjeni puls, shtypini gjoksin dhe bjini frymmarrje artificiale. Thrrisni nj ambulanc dhe pastaj vazhdoni prsri. Figura 35. Frymmarrja articiale pr foshnjat
Frymmarrja artificiale pr foshnjat Hapini rrugt e frymmarrjes Shtrijeni fmijn dhe kontrollojini gojn. Hiqini pengesn me kujdes nse ka. Ngrijani pak mjekrn dhe trhiqini kokn posht. Jepini frym Vendoseni gojn tuaj te goja dhe vrimat e hunds s foshnjs dhe fryjini tek goja, q ti ngrihet kraharori. Hiqni buzt dhe lreni kraharorin t ulet. Vazhdoni ti jepni frym do tre sekonda. Kontrollojini pulsin Pas nj minute frymmarrjeje artificiale, kontrolloni pulsin sipas mnyrs q prmendm m sipr.
494
ANEKSE
Nse nuk ka fare puls ose ka m pak se 60 t rrahura pr minut, kombinoni frymmarrjen artificiale me shtypjen e gjoksit. Pas nj minute lajmroni nj ambulanc. Frymmarrja artificiale pr fmijt Hapini rrugt e frymmarrjes (Njlloj si te foshnjat). Frymmarrja artificiale tek nj fmij m i rritur Jepini frym Mbyllini hundt fmijs me gishtat tuaj, vendosni gojn tuaj mbi gojn e tij dhe jepini frym derisa ti ngrihet kraharori. Hiqeni gojn nga goja e tij dhe lerini ti ulet kraharori. Vazhdoni ti jepni frym do 3 sekonda. Kontrolloni pulsin
Pas nj minute frymmarrjeje artificiale kontrolloni pulsin n qafn e fmijs. Nse nuk ndjeni pulsin, kombinoni shtypjen e gjoksit me frymmarrjen artificiale pr nj minut, pastaj thrrisni nj ambulanc. Nse ka puls, vazhdoni frymmarrjen artificiale duke kontrolluar pulsin do nj minut. Shtypja e kraharorit tek foshnjat Poziciononi gishtat. Shtypja e gjoksit e kombinuar me frymmarrjen artificiale sht e nevojshme kur fmija nuk ka puls dhe nuk merr frym. Vendoseni shtrir dhe verini dy gishta n mes t kraharorit. Shtypeni kraharorin. Shtypni fort kraharorin me dy gishta. Duhet ta shtypni 5 her gjat 3 sekondash. Duhet t shtypni posht n nj thellsi rreth 2 cm . Kini kujdes t mos shtypni shum fort dhe shum thell, se mund dmtoni foshnjen. Bjini frymmarrje articiale (si tham m lart.) Shtypja e kraharorit te fmijt Poziciononi dorn. Shtrijeni fmijn me kurriz. Vendosni gishtin e mesit t njrs dor n gropn e kocks s kraharoritt dhe gishtin tregues mbi t. Pastaj vendosni dorn tjetr t mbledhur grusht mbi gishtin tregues.
Figura 36. Hapini rrugt e frymmarrjes (njlloj si te foshnjat)
NDIHMA E SHPEJT
495
Shtypeni kraharorin. Hiqini gishtat nga kocka e kraharorit dhe me dorn tjetr t mbledhur grusht shtypni me forc kraharorin rrreth 3 cm thell. Bni 5 shtypje n tre sekonda. Bni frymmarrjen artificiale. Pas pes shtypjesh t kraharorit jepni nj frymrrje. Matni pa pushim pulsin e fmijs, pr t par nse ka ndonj prmirsim. Kombinoni 5 shtypje t kraharorit do tre sekonda me nj frymmarrje artificiale.
furnizimin e trupit me gjak. Nse nuk trajtohet menjher, organet pushojn s funksionuari dhe fmija mund t vdes. Gjendja e shokut keqsohet nga frika dhe dhimbja t cilat shoqrojn do aksident. Shenjat Puls i shpejt, zbehtsi, nxirje e buzs dhe djersitje. Kur shokimi vazhdon, fmija ka etje, mund t vjell dhe ti merren mendt. Frymmarrja bhet e shpejt dhe jo e thell. Pulsi shpejtohet m tepr dhe bhet i parregullt. Kur shokimi vazhdon, gjaku kalon nga siprfaqja e trupit pr n zemr dhe furnizimi i trurit me oksigjen paksohet. N rastet shum t rnda, kur furnizimi i trurit me oksigjen sht i pamjaftueshm, fmija mund t bhet i paqet dhe ankthioz. M n fund do t humbas vetdijen dhe zemra do t
GJENDJA E SHOKUT
prgjithsi, gjendja e shokut mendohet si reagim emocional ndaj nj ngjarjeje stresante. N kuptimin mjeksor, gjendja e shokut ka t bje me nj rnie t presionit t gjakut, q on n mos-
Figura 37. Masazhi i zemrs tek foshnja
496 ndaloj s funksionuari.
ANEKSE
far duhet br? Thrrisni ambulancn sa m shpejt. Nse ka humbur gjak, prpiquni ta ndaloni gjakderdhjen. Lvizeni sa m pak t jet e mundur dhe shtrijeni duke ia ngritur kmbt me jastk, q t jen m lart se kraharori. Kjo ndihmon q gjaku t shkoj me leht n zemr. Fmija mund t jet shum n ankth. Qndrojini pran dhe qetsojeni. Kujdesuni q mjedisi n t cilin ndodhet fmija t jet i ngroht, por jo shum i nxeht. Nse fmija kalon n shok pr shkak dmtimi (plagosjeje), mund t ket nevoj pr ndrhyrje kirurgjikale. Kshtu q mos i jepni t pij apo t haj. Nse sht i etur, lagini pak buzn dhe kontrolloni her pas her pulsin dhe frymmarrjen. Bni frymmarrje artificiale nse sht e nevojshme. Shkaqet e shokut Ka dy shkaqe kryesore: nj rnie e menjhershme e tensionit t gjakut si pasoj e nj paralize t nervave ose humbje gjaku apo e lngjeve t trupit si pr shembull, n rastet e djegieve t rnda. Nj aksident mund t oj n gjakrrjedhje t rnd q ul sasin e gjakut n trup. Humbja e papritur e lngjeve mund t oj n shok, veanrisht nse fmija ka ethe, t vjella apo diarre dhe lngjet nuk
zvendsohen. Presioni i gjakut mund t ulet shum nse ka nj reaksion alergjik t shkaktuar nga nj ushqim, pickim apo ila. N rastin e alergjis, qelizat e trupit furnizohen n mnyr t pamjaftueshme me oksigjen. Kjo gjendje njihet me emrin shoku anafilaktik. Shkaqe t tjera t shokut jan peritoniti, dmtimi i shtylls kurrizore dhe disa lloje helmimesh.
BLLOKIMI I FRYMMARRJES
se rrugt e frymmarrjes bllokohen, fmija nuk merr dot oksigjen dhe mund ti bjer t fikt. far bhet n kto raste? Pr nj foshnje: Goditjet n kurriz. Mbajeni fmijn me kok posht dhe bjerini n kurriz fort pes her n pjesn midis shpatullave. Kontrolloni gojn e foshnjs. Hapeni gojn duke vendosur gishtin n gjuh. Nse e shikoni pengesn hiqeni me gisht, por mos e shtyni m shum gishtin n fyt. Shtypja e kraharorit (sht njsoj si n rastin e frymmarrjes artificiale, vetm se fmijn vendoseni me kok posht dhe jo t shtrir.)
NDIHMA E SHPEJT
497
Figura 38. Goditje n shpin
Goditje n kraharor dhe gjuajini me dor pes her n pjesn midis shpatullave. Shtypja e kraharorit. sht e njjt si n rastin e frymmarrjes artificiale te fmijt.
Pr nj fmij: Goditja n kurriz. Nxiteni fmijn t kollitet, q t nxjerr pengesn. Nse nuk mundet, mbshteteni tek gjunjt tuaj me kokn posht
Figura 39. Goditje n shpin
Goditje nga prpara
498
ANEKSE
Shtypja n vendin ku mbarojn kockat e kraharorit dhe llon barku. Vendoseni pllmbn e njrs dor n boshllkun mes kockave t kraharorit dhe barkut dhe lvizeni dorn lart e posht pes her. Kontrolloni prsri gojn e fmijs. Nse pengesa nuk ka ikur, lajmroni nj ambulanc.
risni nj ambulanc. Ndrkoh, trajtojini plagt e fmijs duke i lagur me nj nap t pastr me uj t ftoht. Nse fmija ka psuar shok, bni frymmarrje artificiale.
HELMIMI
elmimi mund t ndodh nga ilaet apo nga bimt helmuese. Shenjat Nj kimikat helmues shpesh t djeg gojn dhe mund ti shkaktoj fmijs t vjella dhe diarre. Kimikatet shum helmuese mund ta bjn t humb vetdijen dhe t ket konvulsione. far t bni? Prpiquni t identifikoni helmin. Thrrisni mjekun dhe ambulancn, mbani nj pjes t substancs helmuese q ti tregoni mjekut se kur dhe sa piu. Nse dyshoni ose e dini me siguri se fmija ka glltitur helm, mos u prpiqni q ai t vjell. Nse helmi do t nxirret jasht prmes t vjellit, ai do t shkaktoj po aq dme sa edhe n kohn q u glltit. M mir jepini fmijs t pij sasi t vogla qumshti apo uji. Nse humb vetdijen, mundohuni ta sillni n vete prmes frymmarrjes artificiale.
SHOKU ELEKTRIK
mija mund t psoj shok elektrik nse e z korenti nga nj defekt, apo nga prekja e prizave t korentit me duar t lagura. Shenjat N rastet e rnda fmijs mund ti bjer t fikt ose mund ti ndalojn rrahjet e zemrs. N rastet e lehta ai mund t psoj djegie t lehta. far duhet br? Ndrprisni kontaktin mes fmijs dhe burimit t elektricitetit. Kjo mund t bhet ose duke mbyllur siguresn qndrore ose duke hequr spinn nga priza. Po ashtu ju mund ta shkpusni fmijn nga burimi i elektricitetit, duke e shtyr at me nj send q nuk e prcjell elektricitetin, ose duke e kapur nga rrobat. Sapo t keni ndrprer kontaktin, shihni nse fmija ka psuar djegie. Nse ato jan t rnda dhe nse fmija ka humbur vetdijen, thr-
NDIHMA E SHPEJT
499
MBYTJA N UJ
j fmij mund t mbytet edhe n nj vend me uj 5 cm t thell, kshtu q mos e lini kurr fmijn vetm afr nj pishine, tu-
far t bni? ojeni fmijn n vend t that dhe pa e zhveshur futeni n batanije. Kontrollojini rrugt e frymmarrjes, frymmarrjen dhe pulsin dhe bjini frymmarrje artificiale nse sht e nevojshme. ojeni vet n spital ose thirrni nj ambulanc. Fmija duhet t marr n do rast ndihm mjeksore, sepse megjithse mund t duket i shruar, mund t vuaj nga ajo q quhet mbytje sekondare, kur enjten rrugt e kalimit t ajrit. Po kshtu fmija mund t ket nevoj t traj-tohet pr hipotermi (ulje t temperaturs trupore).
Figura 40. Shoku elektrik aleti apo madje edhe nj kove me uj. Nse nj fmij i mbytur n uj nuk do t sillet shpejt n vete, mund t asfiksohet dhe t vdes. Si ta shptoni? Kur fmija mbytet n nj vend q ka shum uj, sht e rrezikshme pr ju edhe fmijn, kshtu q mundohuni ta shptoni pa u futur vet n uj. Prpiquni ta arrini at duke i zgjatur duart ose ndonj send t gjat. Futuni n uj vetm nqoftse nuk keni mundsi tjetr. Kur ta mbani fmijn n krah, kujdesuni q koka e tij t jet m posht sesa kraharori.
GJAKRRJEDHJA
rerjet e vogla dhe grvishjet nuk jan shum serioze. Po t mos infektohen, ato mund t trajtohen n shtpi. Gjakrrjedhjet e jashtme t rnda, apo gjakrrjedhjet e brendshme mund t ojn n shok dhe m n fund n humbje te vetdijes. Kto duhet t trajtohen si raste urgjence. far t bni? Gjakrrjedhje e rnd e jashtme Nse plaga sht mbuluar, zbulojeni dhe pastrojeni me nj rrob t patr. Nse ka copza xhami, mos u prpiqni ti hiqni me dor. N vend t ksaj, ushtroni presion n t dy ant e plags. Shtrijeni fmi-
500
ANEKSE
jn duke e mbajtur pjesn e trupit t dmtuar n nj pozicion m t ngritur se zemra, pr t paksuar rrjedhjen e gjakut nga plaga. Mos prdorni kapse, por vendosni nj cop sipr plags dhe lidheni mir me fasho. Nse ka copza xhami, lidheni me fasho duke u munduar q t mos i shtyni ato m thell n plag. Thrrisni menjher nj ambulanc. Gjakrrjedhje e brendshme Nse fmija tregon shenja shoku ose nse ka gjakrrjedhje nga vesht, hunda, goja apo vagina, duhet t dyshoni pr gjakrrjedhje t brendshme. Trajtojeni fmijn si n rastin e gjendjes s shokut dhe thrrisni nj ambulanc.
mbrojtur nga bakteret. Nse djegia sht e rnd thrrisni ambulancn, pastaj shtrijeni fmijn dhe hidhini uj t ftoht n zonn e djegur pr rreth 10 min. Hiqini rrobat, n rast se nuk kan ngjitur me plagn. Kontrolloni frymmarrjen dhe pulsin e fmijs. Nse lind nevoja, bni frymmarrje artificiale.
Kini kujdes:
Mos prekni zonn e djegur Mos prdorni locione apo vajra n vendin e djegur Mos vendosni leukoplast Mos hiqni asgj q sht e ngjitur tek plaga. Mund ti shkaktoni m shum dmtim lkurs dhe ta infektoni. Mos e ftohni shum fmijn (duke prdorur t ftohta) nse ka djegie t rnda sepse kjo mund ta oj n hipotermi (ulje t temperaturs).
DJEGIET
hkalla e djegieve prcaktohet n baz t prmass s dmtimit t lkurs. Djegiet mund t jen t lehta, mesatare apo shum t rnda n rastet kur t gjitha shtresat e lkurs jan t dmtuara, madje dhe nervat dhe muskujt. Nse djegjiet jan t lehta mund t trajtohen n shtpi. N t gjitha rastet e tjera ju duhet t krkoni ndihm mjeksore.
DMTIMET N KOK
se fmija vret kokn, do ta marr veten brenda disa minutash. Nse ai e prplas shum kokn, mund t ket enjtje. Plagt e koks t cilave duhet ti kushtojm vmendje jan ato q shkaktojn gjakrrjedhje apo q ojn n gjndje shoku, madje edhe disa or mbas dmtimit. Shihni se mos fmija ka marrje mendsh, dhimbje koke, t vjella.
far t bni? Nse djegia sht e vogl, shplajeni me uj t ftoht dhe mbulojeni me nj pecet sterile, pr ta
NDIHMA E SHPEJT
501
Shenjat Shenjat e lehta prfshijn nj dhimbje koke dhe njtje n vendin e goditur. Nse plaga sht m e rnd, fmija mund t humb vetdijen, mund t jet i tronditur apo t ket t vjella. Shqetsimet e shikimit dhe dhimbjet e koks jan t zakonshme. Gjakrrjedhja nga vesht apo hunda mund t tregojn nj fraktur t kafks. Kjo duhet t trajtohet si nj rast urgjence. far t bni? Nse fmija sht pa ndjenja, thrrisni ambulancn. Bni frymmarrje artificiale. Nse ka gjakrrjedhje nga skalpi i koks, hunda apo vesht, prdorni nj nap t pastr pr t ndaluar rrjedhjen. Mos e prekni plagn me gishta. Nse gjakrrjedhja pushon, lidheni plagn. Nse plaga sht e madhe ojeni n spital pr ta qepur dhe nse ka nj prerje shum t vogl, lajeni dhe pastrojeni mir.
Tronditja mund t shfaqet disa or mbas prplasjes, kshtu q kujdesuni pr fmijn rreth 24 or mbas dmtimit. Nse shenjat vazhdojn pr m tepr se pak dit, flisni me nj mjek. Shkaqet e tronditjes Truri nuk sht i fiksuar fort brenda kafks, kshtu q ai mund t lviz disi brenda saj. N rastet e goditjeve t forta truri shkundet dhe prplaset pas kafks. Kjo shkakton tronditjen e tij.
DMTIMET E SYRIT
mtimet n sy duhet t merren shum seriozisht. Dmtimet e zakonshme t syrit jan: futja e nj trupi t huaj apo nj kimikati n sy, nj prplasje q shkakton nxirjen e syrit, apo prerje brenda apo pran syrit. Shenjat Kto ndryshojn sipas tipit t dmtimit, por mund t jen nxirrje e syrit, dhimbje, pamundsi pr t hapur syrin apo spazma t qepalls s syrit. Po ashtu fmijs mund ti dmtohet shikimi, dhe nse sht dmtuar kokrdhoku i syrit mund t ket pak gjakrrjedhje. far t bni? Nse fmija ka nj trup t huaj n sy, hiqeni duke prdorur ann e nj shamie ose duke e
TRONDITJA E TRURIT
j fmij q prplas kokn mund t ket shenja t tronditjes, e cila sht nj shqetsim i prkohshm i trurit. Fmijs do ti bjer t fikt pr pak koh. Atij mund ti merren mendt apo ti vij pr t vjell. Mund edhe t mos mbaj mend si i ndodhi prplasja.
502
ANEKSE
shplar syrin. Nse trupi i huaj ka mbetur n sy, vendosni nj nap dhe dhe ojeni fmijn te mjeku. Nse syri sht goditur, vendosni mbi t nj nap t lagur me uj t ftoht pr t ulur nxirjen. Nse fmijs i ka rn ndonj substanc kimike n sy, shplajeni fort syrin me uj pr rreth 15 minuta dhe m pas ojeni n urgjenc. Nse fmija ka prer syrin, vendosni nj nap t pastr mbi t dhe ojeni n urgjenc.
duhet t trajtohen n spital. Mbajeni fmijn sa m qet t mundeni dhe mos e lini t pij apo t haj. Kini kujdes Nse dyshoni se fmija ka fraktur t shtylls kurrizore, mos e lejoni t lviz aspak, madje as kokn. Nse ka nj dmtim t vogl n shtylln kurrizore, fmija ka djegie dhe madje humbje t ndjenjave.
GODITJA NGA DIELLI

ur trupi i fmijs ngrohet shum si pasoj e ekspozimit ndaj nj t ngrohti shum t madh, mekanizmi i kontrollit t temperaturs n tru ndalon dhe gjndrat e djersitjes nuk funksionojn m. Temperatura e fmijs mund t arrij gjer n 40 grad celcius dhe mund edhe t humbas vetdijen dhe t ndaloj frymmarrjen. Megjithat, shumica e rasteve jan t lehta. Shenjat Edhe pse lkura duket e ngroht, ajo sht e that. Fmija sht i prgjumur dhe letargjik dhe mund t ket nj puls t shpejt. N rastet e rnda fmija bhet konfuz, fillon t humbas vetdijen dhe ndalon frymmarrjen. far duhet br ? Hiqjani fmijs rrobat dhe vendoseni n nj vend t freskt. Thrrsini nj doktor. Ndrkoh
FRAKTURA DHE NDRYDHJA
raktura m e zakonshme sht nj fraktur n t ciln kocka prkulet dhe thyhet. Fraktura t tjera mund t jen: frakturat e thjeshta (krisje e kocks) dhe frakturat e ndrlikuara (kocka thyhet dhe dmtohet edhe lkura). Prve ktyre fmija mund t ndrydh kyet n pjes t ndryshme t trupit. Shenjat Fmija e ka vshtir t lviz, ka dhimbje, njtje dhe nxirje dhe ndoshta nj plag n ann e dmtimit. far t bni? T gjitha frakturat dhe ndrydhjet
NDIHMA E SHPEJT
503
mbshtilleni fmijn n nj araf t lagur me uj t ftoht. Vendosni nj cop akulli n ballin e fmijs, jepini t pij shum lngje t freskta, freskojeni me ventilator trupin e tij. Kontrolloni do minut temperaturn dhe pulsin. Kur temperatura t ulet n 37.2 grad Celcius, ndaloni freskimin e fmijs. Nse fmija humbet vetdijen, bni frymmarrje articiale.
Shenjat Fmija mund t dridhet dhe lkurn e ka t ftoht dhe t that. Ai mund t ket ngjyr t verdh ose blu dhe t marr frym me vshtirsi. sht letargjik, apatik, i heshtur dhe n raste t rnda, mund t humb vetdijen. far t bni? Hiqini fmijs rrobat e lagura, visheni me rroba t thara mir, mbshtilleni me nj batanije t ngroht dhe mbajeni pran trupit tuaj. Thrrisni nj mjek menjher. Fmijt m t rritur mund t ngrohen me nj dush t ngroht dhe me pije t mbla t ngrohta. Kontrolloni shpesh temperaturn e fmijs. Nse nuk ka shenja se fmija po ngrohet, ose nse ai humb vetdijen, thrrisni menjher mjekun. Mos vendosni kurr nj shishe ose dika tjetr t ngroht, direkt n lkurn e fmijs.
HIPOTERMIA
se fmija ftohet nga ekspozimi n nj vend shum t ftoht, ai mund t vuaj nga hipotermia, nj gjendje e till kur temperatura e trupit ulet nn 35 grad Celcius. Hipotermia e rnd ndodh kur temperatura e trupit bie nn 26 grad Celcius. Kjo mund t jet shum e rrezikshme sepse zemra, mlia, mushkrit dhe aparati trets mund t ndalojn punn.
Ndihma e shpejt e prditshme
drsa fmija juaj rritet, ai do t psoj nj sr aksidentesh t zakonshme, si pr shembull kafshimet nga kafsht, pickimet nga insektet, grvishje, flluska etj. N
shumicn e kohs kto nuk jan serioze dhe mund t trajtohen n shtpi me disa teknika t thjeshta t ndihms s shpejt.
504
ANEKSE
KAFSHIMET NGA KAFSHT
mijt mund t kafshohen zakonisht nga macet dhe qent. Kto kafshime mund t jen traumatike pr fmijn, por zakonisht nuk jan serioze. Rreziku kryesor sht infektimi i plags. Krkoni ndihm mjeksore menjher.
duhet t krkoni menjher ndihm mjeksore. Shenja t nj reaksioni alergjik jan njtja e faqes ose qafs, syt e fryra, vshtirsi n frymmarrje, njolla t mdha t kuqe n lkur.
FLLUSKAT
ur lkura digjet, formohen flluckat. Flluskat jan purra t mbushura me uj. Ato jan t zakonshme n shputat e kmbve. Nuk jan shum serioze, prve rasteve kur shkaktohen nga djegia, kur infektohen apo kur jan shum t mdha. far t bni? Mos e plasni flluskn. Brenda nj apo dy ditve lngu do t thahet. Pr t ndihmuar, duhet ta mbuloni flluskn me nj rrob t pastr dhe ta mbani t that. Nse flluska sht shum e madhe, duhet folur me mjekun.
far t bni? Shplani plagn mir e mir me uj t ngroht. Prdorni dizinfektues. Nse e kafshuara sht e thell, prpiquni t ndaloni gjakrrjedhjen duke e shtrnguar plagn me nj fash t pastr. ojeni fmijn n spital .Ai mund t ket nevoj pr nj gjilpr kundr tetanozit. Mundohuni q ta qetsoni fmijn e friksuar.
PICKIMET NGA INSEKTET
to kafshime (pickimet nga mickonjat, blett, mizat etj) nuk jan serioze, me prjashtim t rasteve q japin alergji. Pickimet n qaf, n fyt jan t rrezikshme, sepse njtja prej tyre mund t bllokoj kanalet e kalimit t ajrit. far t bni? Prdorni kompresa t ftohta dhe m von pomada qetsuese pr t lehtsuar dhimbjen. Nse fmija shfaq nj reaksion alergjik, ju
T PRERAT DHE GRVISHTJET

rve rasteve kur jan t infektuara, nuk krkojn trajtim tjetr prve pomads antiseptike. Nj prerje q rrjedh shum gjak mund t oj n gjendje shoku, kshtu q duhet trajtuar si nj rast urgjent.
NDIHMA E SHPEJT E PRDITSHME
505
far t bni? Shplajeni plagn mir me uj t ftoht dhe lajeni me sapun. Thajeni mir dhe vendosni pomad antiseptike. Mbulojeni me nj fasho sterile. Nse plaga sht e pist apo e thell , ka rrezik infektimi dhe duhet ta oni fmijn n spital pr t br gjilprn kundr tetanozit. Nse e prera sht shum e thell apo rrjedh gjak, ojeni fmijn n spital menjher pasi mund t ket nevoj pr tu qepur. Prpara se ta oni n spital, lidheni fort plagn me nj fash.
TRUPI I HUAJ N HUND

se fmija ka futur dika n hund ju mund ta vini re, sepse do t ankohet pr dhimbje. Duhen disa dit q shenjat t bhen t dukshme. Fmija mund t ket pak gjak nga hunda, vshtirsi n frymmarrje dhe enjtje, inflamacion, t vrara rreth hunds. Nj trup i huaj n hund zakonisht nuk prbn ndonj shqetsim serioz, por ka rrezik q fmija ta thith sendin, gj q krkon m von trajtim n spital. far t bni? Mos i hiqni vet sendet, sepse mund ti shkaktoni ndonj dmtim fmijs apo mund ta shtyni m tej sendin. Mbajeni t qet, thojini q t marr frym nprmjet gojs dhe ojeni n spital.
TRUPI I HUAJ N VESH
jrat q futen n vesh jan: rruaza t vogla, pjes lodrash dhe rrall ndonj insekt. Nj trup i huaj mund t shkaktoj shurdhim t prkohshm, infeksion veshi dhe mund t dmtoj daullen e veshit. far t bni? Nse fmija ka nj insekt n kanalin e veshit, shtrijeni anash dhe hidhini uj t vakt n vesh. Insekti do t dal jasht. do lloj tjetr trupi i huaj duhet t trajtohet nga mjeku. Ai mund ta heq dhe t trajtoj edhe infeksionet e mpasme. Ju mund ta ulni rrezikun e futjes s trupave t huaja n vesh, duke mos i dhn fmijs deri n moshn 3 vje lodra q jan t prbra nga pjes t vogla t zbrthyeshme.
ILAET Q DUHET T MBANI N SHTPI

kohn e sotme kur farmacit jan t shumta dhe gjithnj afr shtpis mund t keni ndonj t till, duket e kot t mbani n shtpi nj dollap t vogl vetm pr ilaet q mund t`ju duhen n urgjencat e ndryshme. Por ky zakon, megjithse sot nuk duket shum i nevojshem, mund t`ju vlej ende pr urgjenca t vogla pr familjen tuaj.
506
ANEKSE
Ndihma e Shpejt shtpiake Garza sterile, bende llastiku, ankeplaste, leukoplaste t madhsive t ndryshme, dizinfektant, jod, alkol etj, pambuk hidrofil. Shiringa sterile me nj prdorim. Termometr me zhiv. Borsa pr uj t ngroht e t ftoht. Shurup pr kolln zbuts sekrecionesh (mukolitik) apo qetsues i kolls s that. Pomad kundr prndrydhjeve dhe traumave muskulare. Solucione me pika pr dhimbje t papritura t dhmbve. Pomade antihistaminike (kundr alergjis) pr pickime insektesh, apo njolla n lkur me origjin alergjike. Ilae kundr temperaturs dhe dhimbjeve t koks, dhmbve
etj, paracetamol, ibuprofen, valium suposte pr fmij. Solucionin rehidrues, tresol pr t vjellat dhe barkqitje.
Kujdes!
Dollapi, sirtari duhet vendoset n nj vend t freskt, t that, i mbrojtur nga drita e diellit apo nxehtsive dhe mbi t gjitha i siguruar mir nga fmijt. Shishet e hapura, shurupet me tapn e pambyllur mir, jan burime pr ndotjen nga bakteriet, prandaj duhen ruajtur si duhet, ose flakur tutje. Kontrolloni gjithnj datn se kur kto ilae skadojn dhe mbshtillini mir e hidhini n plehra, n vende ku nuk mund t arrihen nga fmijt.
V Indeks
abuzim 409,411 agresiv 407,428 (t) afrm 101,396 ajr 51 aktivitet 139,173,189,213,251 alergjit 484,485 alkool 23 ankth 99,361,446 aspirin 433 autoritet 319 azma 468 barku 45,68,145 bebe 4,153,307 belbzim 319,320 biberon 120,507 braktisje 276 erdhe 297 dado 121 dashuri 146 divorc 399,401,403 dgjim 72,142,336 dmtim 500,501 dnim 273 depresion 24,38 disiplin 194 djegie 368,487,500 ditlindje 199 duhani 23,469 dhmb 150,477 dhimbje 446,477 errsir 235,304 fantazi 318,366,416 t folurit 154,181,206,344,376 frik 339,342,354.360 fruta 111,445 goj 151,477 gnjeshtra 337,366
507
gji 20,72,74,89,93,94,99,254,447,4 55,458,484 gjini 254,394,400 gisht 151 gjumi 137,173,189,212,250,358 hiperativ 191,192 hund 144,505 imagjinat 252,333 ila 89,505 jashtqitje 438 kafshim 281,504 kalium 17,238 kok 37,44,144
508
INDEKS
kontroll mjeksor 3,221,303 kontraksioni 33,490 kopsht 294,363,390 krem kundr diellit 122,480 krevat 29,32,507 kujdestare 141,175,255,261,,271,2 73,277 lexim 299,377 lkur 483,487 libra 142,207,234 lindje 3,9,15,397 lodra 143,175,252,287,427 loja 139,173,251,327,351, masazh 8, 80,111,144,495 mbytje 441 mbrojtje 99 mirsjellje 195 , mish 6,27,148 mjekim 55,451 muzik 66,268 ndihm 35,491 nxitje 133 oreks 210,237 organe seksuale 57 oborr 294,392 padurim 157 panolina 30,51,52 paralindje 35 paracetamol 92,150 pastroj 189 pastrti 110,329 penis 329 pelena 252 perime 131,166,211 pesha 44,131,171
peshk 211,239 prindrim 141,175,195,215,221,25 3,283,334,357,391,403,417 pushime 123,125 qumsht 76,86,96,105,116,117,507 e qar 64,361 refuzim 302 rrahje 15,281 rregull 114,150,335,407 rrethore 30,153,477 rritur 363,494 rrezik 20,290,457,409,411 rrzim 437 seks 22,45,324,354 sensualitet 324,354 smundje 37,447,461,475,477,489 siguri 286,292 spital 418,419,421 sy 54,131,476 shtitje 53 shok 257,495,498 shoqria 372,407 shqisat 71,141 shprthim 277 televizor 283,417 temperament 266 temperatur 446,451 tualet 172,188 i turpshm 217 top 82,314 udhtim 21,122,293,367,368 ulrima 280 urgjenc 458,491 urinim 18,331,490,507
509 ushqim 27,160,165,168,171,186,2 11,239 ushqyerje 74,99,113,118,237 vaksin 77,424 vagin 37 vdekje 5,69 vesh 21,137,144,172,188,212,248,4 60,461,505 vmendje 116,163 vshtir 191,218 vizit 11,387 xhelozi 92,150 126,127,340,341,421,507,
zemrimi 277,354
CIP Katalogimi n botim BK Tiran Arti i rritjes s fmijve : do gj q duhet t dini nga shtatzania deri n moshn 6-vjeare / Nedime Ceka, etj. - Tiran : Pegi, 2005. 510 f. : me il.. ; 23 cm. ISBN 99943-729-3-9 I. Ceka, Nedime etj.
618.2-083 612.64 613.954 616 -053.2

Manuali Bebi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Manuali Bebi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Kto dhe qindra pyetje t tjera q i lindin

* far duhet t dim q para lindjes?

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Ky libr nuk e zvendson mjekun apo

*Cilat jan ushqimet e shndetshme?

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Leonard Solis Ministr i Shndetsis

Carrie Auer Prfaqsuese e UNICEF

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Pjesa II: Viti i par 129

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Pjesa III: Viti i dyt 201

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Pjesa IV: Viti i Tret 225

Pjesa V: Viti i katrt Mosha e fjals 311

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Pjesa VI: Viti i pest Mosha e friks 339

Kini parasysh! 369

Pjesa VII: Viti i gjasht Mosha e mendimit 371

ARTI I RRITJES S FMIJVE

II. Duke u rritur 422

III. Nj prmbledhje e smundjeve t fmijve 430

ARTI I RRITJES S FMIJVE

IV. Ndihma e shpejt 491

ARTI I RRITJES S FMIJVE

Sigurohuni t mos bllokoni hundn e vockl t bebit tuaj 40

Figura 9 Figura 10 Figura 11 Figura 12

Pjesa I SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KSHILLIMI PARA MBETJES SHTATZN

KUJDESI PARA LINDJES

QLLIMET DHE PARIMET E NJ KONTROLLI DHE KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI PARA LINDJES

PRCAKTIMI I MOSHS S SHTATZANIS

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI PARA LINDJES

PSE SHT E NEVOJSHME VIZITA VAGINALE GJAT SHTATZANIS?

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

VIZITA E DYT PARA LINDJES

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

SI DUHET VLERSUAR GJENDJA E BEBIT?

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

PROBLEMET E VOGLA T SHTATZANIS

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI PARA LINDJES

PROBLEMET E MDHA T SHTATZANIS

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI I PRGJITHSHM PR VETEN TUAJ

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

KUJDESI PARA LINDJES

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR

LEHTSIMI I DEPRESIONIT GJAT SHTATZANIS

KUJDESI PARA LINDJES

USHQYERJA GJAT SHTATZANIS

SHTATZANIA DHE LINDJA, MUAJI I PAR