Aby rozpocz lektur, kliknij na taki przycisk , ktry da ci peny dostp do spisu treci ksiki.

Jeli chcesz poczy si z Portem Wydawniczym LITERATURA.NET.PL kliknij na logo poniej.

KAROL MARKS i FRYDERYK ENGELS

MANIFEST KOMUNISTYCZNY

Tower Press 2000 Copyright by Tower Press, Gdask 2000

PRZEDMOWA DO WYDANIA NIEMIECKIEGO 1872 r.

Zwizek Komunistw, midzynarodowe zrzeszenie robotnicze, ktre w wczesnych warunkach mogo by oczywicie tylko tajne, na kongresie odbytym w Londynie w listopadzie r. 1847 poleci niej podpisanym uoenie szczegowego, teoretycznego i praktycznego programu partyjnego, przeznaczonego do opublikowania. Tak powsta niniejszy Manifest, ktrego rkopis przesano do druku do Londynu, na kilka tygodni przed rewolucj lutow. Ogoszony pocztkowo po niemiecku, wyszed on drukiem w tym jzyku w Niemczech, Anglii i Ameryce w dwunastu co najmniej rozmaitych wydaniach. Po angielsku Manifest zosta wydany po raz pierwszy w r. 1850 w Londynie w Red Republican w przekadzie miss Helen Macfarlane i w roku 1871 w Ameryce co najmniej w trzech rozmaitych przekadach. Po francusku po raz pierwszy w Paryu na krtko przed powstaniem czerwcowym w 1848 roku, ostatnio w Le Socialiste w New Yorku. Nowy przekad jest w przygotowaniu. Po polsku w Londynie wkrtce po pierwszym wydaniu niemieckim. Po rosyjsku w Genewie w latach 60-ych, Na duski zosta rwnie przetumaczony wkrtce po ukazaniu si oryginau. Jakkolwiek znaczna, bya zmiana stosunkw w cigu ostatnich 25 lat, oglne zasady rozwinite w tym Manifecie pozostaj na og cakowicie suszne take dzi. Co nieco naleaoby tu i wdzie poprawi. Praktyczne zastosowanie tych zasad, jak to owiadcza sam Manifest, zalee bdzie wszdzie i zawsze od danych historycznie okolicznoci, dlatego te nie naley bynajmniej przywizywa szczeglnej wagi do rewolucyjnych zarzdze, proponowanych w kocu rozdziau drugiego. Ten ustp brzmiaby dzisiaj pod wielu wzgldami inaczej. Wobec dalszego olbrzymiego rozwoju wielkiego przemysu w cigu ostatnich 25 lat i postpujcej wraz z tym rozwojem partyjnej organizacji klasy robotniczej, wobec dowiadcze praktycznych najpierw rewolucji lutowej, nastpnie w daleko wikszym jeszcze stopniu Komuny Paryskiej, gdzie proletariat po raz pierwszy w cigu dwch miesicy posiada wadz polityczn, program ten jest dzi miejscami przestarzay. W szczeglnoci Komuna dowioda, e klasa robotnicza nie moe po prostu wzi w posiadanie gotowej machiny pastwowej i uruchomi jej dla swych wasnych celw (patrz Wojna domowa we Francji, Odezwa Rady Generalnej Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw wyd. niemieckie, str. 19, gdzie to zostao rozwinite bardziej szczegowo)1. Nastpnie jest rzecz sam przez si zrozumia, e krytyka literatury socjalistycznej jest, jak na dzi, niezupena, poniewa siga tylko roku 1847; rwnie uwagi, dotyczce stosunku komunistw do rnych partii opozycyjnych (rozdzia IV), aczkolwiek w oglnych zarysach i dzi jeszcze suszne, s w swym zastosowaniu ju choby dlatego dzi przestarzae, e sytuacja polityczna zmienia si cakowicie i rozwj historyczny zmit z powierzchni ziemi wiksz cze wymienionych tam partii. Jednake Manifest jest dokumentem historycznym, do ktrego me przyznajemy ju sobie prawa wnosi zmian. Ktre z pniejszych wyda zostanie moe zaopatrzone we wstp obejmujcy okres od roku 1847 do czasu obecnego; niniejszy przedruk zjawi si dla nas zbyt nieoczekiwanie, wobec czego nie pozostawi nam potrzebnego na to czasu. KAROL MARKS, FRYDERYK ENGELS Londyn, 24 czerwca 1872 r

W jzyku polskimi patrz: Karol Marks, Dziea wybrane, tom II, str. 314 nastpne. Ksika 1947.

PRZEDMOWA DO WYDANIA NIEMIECKIEGO 1883 r.

Przedmow do niniejszego wydania musz niestety podpisa sam jeden. Marks, czowiek, ktremu caa klasa robotnicza Europy i Ameryki ma wicej do zawdziczenia ni komukolwiek innemu Marks spoczywa na cmentarzu w Highgate2 i mogia jego porasta ju pierwsz traw. Po jego mierci tym bardziej nie moe by mowy o przerabianiu albo uzupenianiu Manifestu. Uwaam za tym konieczniejsze raz jeszcze kategorycznie stwierdzi tu, co nastpuje: Podstawowa myl przenikajca cay Manifest; e produkcja ekonomiczna i wynikajca z niej, si koniecznoci, budowa spoeczestwa kadej epoki historycznej stanowi podstaw politycznej i umysowej historii tej epoki; e zgodnie z tym (od czasu rozkadu pierwotnego gminnego wadania ziemi), caa historia bya histori walk klasowych, walk pomidzy klasami wyzyskiwanymi a wyzyskujcymi, uciskanymi a panujcymi na rnych szczeblach rozwoju spoecznego: e jednak walka ta osigna obecnie taki szczebel rozwoju, kiedy klasa wyzyskiwana i uciemiona (proletariat) nie moe ju wyzwoli si spod panowania klasy wyzyskiwaczy i ciemizcw (buruazji) nie wyzwalajc zarazem na zawsze caego spoeczestwa od wyzysku, ucisku i walk klasowych ta myl podstawowa naley jedynie i wycznie do Marksa. Stwierdzaem to ju niejednokrotnie; ale wanie obecnie zachodzi potrzeba, eby 10 owiadczenie poprzedzao rwnie sam Manifest. F. ENGELS Londyn, 28 czerwca 1883 r.

Marks zmar w Londynie w dn. 14 marca 1883 r.

PRZEDMOWA DO WYDANIA ANGIELSKIEGO 1888 r.

Manifest zosta opublikowany jako program Zwizku Komunistw zrzeszenia robotniczego, ktre z pocztku byo wycznie niemieckie, pniej za midzynarodowe i ktre w warunkach politycznych, jakie istniay w Europie do roku 1848, byo si rzeczy organizacj tajn. Na kongresie Zwizku, odbytym w listopadzie 1847 roku w Londynie, Marksowi i Engelsowi polecono przygotowanie do opublikowania kompletnego, teoretycznego i praktycznego programu partii. Orygina, napisany w jzyku niemieckim w styczniu 1848 r., zosta przesany wydawcy do Londynu na kilka tygodni przed rewolucj 24 lutego we Francji. Przekad francuski wydany zosta w Paryu na krtko przed czerwcowym powstaniem 1848 roku. Pierwszy angielski przekad miss Helen Macfarlane ukaza si w Londynie w Red Republican Georgea Juliana Harneya w 1850 roku. Zostay rwnie opublikowane przekady duski i polski. Klska czerwcowego powstania paryskiego 1848 roku tej pierwszej wielkiej bitwy proletariatu z buruazj na pewien czas znw odsuna dania socjalne i polityczne europejskiej klasy robotniczej na plan drugi. Odtd walka o wadze toczya si jedynie midzy rnymi grupami klasy posiadajcej, podobnie jak to miao miejsce do rewolucji lutowej; klasie robotniczej pozostawaa walka o polityczne pole dziaania oraz pozycja na skrajnym skrzydle radykalnego stanu redniego. Wszelki samodzielny ruch proletariacki, ktry zdradza oznaki ycia, tumiono bez litoci. Tak na przykad policja pruska wyledzia Komitet Centralny Zwizku Komunistw, majcy wwczas siedzib w Kolonii. Czonkowie jego zostali aresztowani i postawieni przed sdem w padzierniku 1852 roku po uprzednim osiemnastomiesicznym wizieniu. Synny ten proces koloskich komunistw trwa od 4 padziernika do 12 listopada; siedmiu podsdnych skazano na wizienie od 3 do 6 lat. Natychmiast po wyroku sdowym Zwizek zosta oficjalnie rozwizany przez pozostaych czonkw. Co si tyczy Manifestu, to zdawao si, e pjdzie on odtd w niepami. Kiedy europejska klasa robotnicza wzmocnia si znowu dostatecznie, by wystpi ponownie przeciw klasie panujcej, powstao Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw. Ale stowarzyszenie to, utworzone w okrelonym celu skupienia w jednej organizacji wszystkich bojowych si proletariatu Europy i Ameryki, nie mogo od razu gosi zasad wyoonych w Manifecie. Program Midzynarodwki musia by do szeroki, by mogy go przyj angielskie trades-uniony, francuscy, belgijscy, woscy i hiszpascy proudhonici i niemieccy lassalczycy3. Marks, ktry napisa ten program w taki sposb, by mg on by przyjty przez wszystkie te partie, w peni polega na rozwoju umysowym klasy robotniczej, jaki niechybnie musia by osignity w wyniku wsplnej akcji i dyskusji. Wydarzenia i zmienne koleje walki z kapitaem, klski bardziej jeszcze ni sukcesy, musiay si rzeczy przekona ludzi o niedostatecznoci rnych ulubionych rodkw znachorskich i utorowa drog do gruntownego zrozumienia rzeczywistych warunkw wyzwolenia klasy robotniczej. I Marks mia suszno. Kiedy w 1874 roku Midzynarodwka przestaa istnie, robotnicy byli ju zupenie inni ni W roku 1864, roku jej zaoenia. Proudhonizm we Francji, lassalizm w Niemczech byy na wymarciu. I nawet konserwatywne angielskie trades-uniony, ktre w swej wikszoci ju na dugo przedtem zerway z Midzynarodwk, zbliay si stopniowo ku tej chwili, kiedy przewodniczcy ich kongresu, odbytego w roku ubiegym w Swansea, mg w ich imieniu owiadczy: Socjalizm kontynentalny przesta by dla nas postrachem. I rzeLassalle uznawa si osobicie wobec nas za ucznia Marksa i jako taki sta na gruncie Manifestu. Lecz w swej publicznej agitacji w latach 18621864 nie wyszed poza danie stowarzysze wytwrczych z kredytem pastwowym. (Uwaga Engelsa).
3

czywicie, zasady wyoone w Manifecie znalazy szerokie rozpowszechnienie wrd robotnikw wszystkich krajw. W ten sposb i sam Manifest znw wysun si na plan pierwszy. Po roku 1850 niemiecki tekst zosta kilkakrotnie na nowo wydany w Szwajcarii, w Anglii i w Ameryce. W 1872 roku zosta on przetumaczony w New Yorku na jzyk angielski i wydrukowany w Woodhul and Clarlins Weekly. Przekad francuski zosta wydrukowany na podstawie tego wanie tekstu angielskiego w nowojorskim Le Socialiste. Co najmniej dwa mniej lub wicej wadliwe angielskie przekady ukazay si potem w Ameryce, za jeden z nich zosta wydany w Anglii. Pierwszy przekad rosyjski dokonany przez Bakunina zosta opublikowany w drukarni hercenowskiegu Kookoa okoo 1863 r. w Genewie; drugi dokonany przez bohatersk Wier Zasulicz ukaza si w r. 1882 rwnie w Genewie. Nowe wydanie duskie ukazao si w Kopenhadze w 1885 roku w Socialdemokratisk Bibliothek, francuskie w 1886 roku w paryskim Le Socialiste. Wedug tego ostatniego zosta! w 1886 roku przygotowany i opublikowany w Madrycie przekad hiszpaski. Trudno wyliczy wszystkie ponowne wydania niemieckie, ktrych byo co najmniej dwanacie. Przekad ormiaski, ktry przed kilkoma miesicami mia by wydrukowany w Konstantynopolu, nie wyszed dlatego, ze jak mi powiedziano, wydawca obawia si wyda ksik noszc imi Marksa, tumacz za nie zgodzi si, by Manifest zosta wydany jako jego dzieo. Syszaem take o pniejszych przekadach na inne jzyki, ale nie widziaem tych przekadw. W ten sposb historia Manifestu odzwierciedla w znacznym stopniu histori wspczesnego ruchu robotniczego. W chwili obecnej Manifest jest niewtpliwie najbardziej rozpowszechnionym, najbardziej midzynarodowym utworem w caej literaturze socjalistycznej, wsplnym programem, uznanym przez milionowe rzesze robotnikw od Syberii do Kalifornii. A jednak, w chwili kiedy zosta on napisany, nie moglimy go nazwa manifestem socjalistycznym. W 1874 roku socjalistami nazywano; z jednej strony, zwolennikw przernych, systemw utopijnych: owenistw w Anglii, fourierystw we Francji, ktrzy ju wwczas stanowili stopniowo wymierajce sekty; z drugiej strony, socjalistami nazywano najrniejszych znachorw socjalnych., ktrzy obiecywali usun plagi spoeczne za pomoc przernych cudotwrczych lekw, bez najmniejszej szkody dla kapitau i zysku. W obu wypadkach byli to ludzie stojcy poza ruchem klasy robotniczej i szukajcy poparcia raczej u klas wyksztaconych. Natomiast ta cze robotnikw, ktra przekonawszy si o niedostatecznoci przewrotw wycznie politycznych daa zasadniczej przebudowy spoeczestwa, nazywaa, sama siebie komunistyczn. By to jeszcze komunizm surowy, z gruba tylko ciosany, instynktowny, niemniej odnajdujcy sedno rzeczy i do silny wrd klasy robotniczej, by zrodzi utopijny komunizm Cabeta we Francji i Weitlinga w Niemczech. Tak wic socjalizm by w 1847 roku ruchem stanu redniego, komunizm ruchem robotniczym. Socjalizm, przynajmniej na kontynencie, cieszy si wziciem w salonach, komunizm wrcz odwrotnie. A poniewa od samego pocztku bylimy zdania, e wyzwolenie klasy robotniczej musi by dzieem samej klasy robotniczej, nie moglimy ani na chwil mie wtpliwoci, ktr z tych dwch nazw naley wybra. Co wicej, nic przychodzio nam i pniej nigdy na myl wyrzeka si jej. Aczkolwiek Manifest jest nasz wspln prac, niemniej uwaam za swj obowizek stwierdzi, e gwna teza, stanowica jego podstaw, jest dzieem Marksa. Teza ta polega na tym, e w kadej epoce historycznej przewaajcy sposb ekonomicznej produkcji oraz wymiany i wynikajcy std si rzeczy ustrj spoeczny stanowi podstaw, na ktrej powstaje i za pomoc ktrej moe by jedynie wytumaczona polityczna i umysowa historia tej epoki; e zgodnie Z tym, caa historia ludzkoci (od czasu rozkadu pierwotnego spoeczestwa rodowego z jego gminnym wadaniem ziemi) bya histori walki klas, histori walki pomidzy klasami wyzyskujcymi i a wyzyskiwanymi, panujcymi a uciemionymi; e historia tej walki klasowej dosiga w chwili obecnej takiego szczebla rozwoju, kiedy wyzyskiwana i uciemiona klasa proletariat nie moe wyzwoli si spod ucisku klasy wyzyskujcej i

panujcej buruazji nie wyzwalajc jednoczenie caego spoeczestwa na zawsze od wszelkiego wyzysku, ucisku, podziau na klasy i walk klasowych. Do tej myli, ktrej wedug mego przekonania przeznaczone jest odegra w historii t sam rol, jak teoria Darwina odegraa w biologii, do tej myli zblialimy si stopniowo obaj ju na par lat. przed rokiem 1845 Jak daleko posunem si w tym kierunku samodzielnie, wskazuje najlepiej moje Pooenie klasy robotniczej w Anglii. Ale gdy spotkaem si znowu z Marksem w roku 1845 w Brukseli, opracowa on ju t myl do koca i wyoy j niemal w rwnie jasnym sformuowaniu jak to, ktre wyej podaj. Nastpujce sowa cytuj wedug naszej wsplnej przedmowy do niemieckiego wydania z roku 1872. Jakkolwiek znaczna bya zmiana stosunkw w cigu ostatnich 25 lat, oglne zasady rozwinite w tym Manifecie pozostaj na ogl cakowicie suszne take dzi. Co nieco naleaoby tu i wdzie poprawi. Praktyczne zastosowanie tych zasad, jak to owiadcza sam Manifest, zalee bdzie wszdzie i zawsze od danych historycznie okolicznoci, dlatego te nie naley bynajmniej przywizywa szczeglnej wagi do rewolucyjnych zarzdze, proponowanych w kocu rozdziau drugiego. Ten ustp brzmiaby dzisiaj pod wielu wzgldami inaczej. Wobec olbrzymiego rozwoju wielkiego przemysu w cigu ostatnich 25 lat i postpujcej wraz z tym rozwojem partyjnej organizacji klasy robotniczej, wobec dowiadcze praktycznych najpierw rewolucji lutowej, nastpnie w daleko wikszym jeszcze stopniu Komuny Paryskiej, gdzie proletariat po raz pierwszy w cigu dwch miesicy posiada wadz polityczn, program ten jest dzi miejscami przestarzay. W szczeglnoci Komuna dowioda, e klasa robotnicza nie moe po prostu wzi w posiadanie gotowej machiny pastwowej i uruchomi jej dla swych wasnych celw. (Patrz Wojna domowa we Francji, Odezwa Rady Generalnej Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw. Londyn, Truelove, 1871 r., str. 15, gdzie to zostao rozwinite bardziej szczegowo). Nastpnie jest rzecz sam przez si zrozumia, e krytyka literatury socjalistycznej jest jak na dzi niezupena, poniewa siga tylko r. 1847; rwnie uwagi dotyczce stosunku komunistw do rnych partii opozycyjnych (rozdzia IV), aczkolwiek w oglnych zarysach i dzi jeszcze suszne, s w swym zastopowaniu ju choby dlatego dzi przestarzae, e sytuacja polityczna zmienia si cakowicie a rozwj historyczny zmit z powierzchni ziemi wiksz cz wymienionych tam partii. Jednake Manifest jest dokumentem historycznym, do ktrego nie przyznajemy ju sobie prawa wnosi zmian. Niniejszy przekad dokonany zosta przez p. Samuela Moorea, tumacza wikszej czci Kapitau Marksa. Przejrzelimy go wsplnie, ja za dodaem tylko kilka wyjanie do danych historycznych. FRYDERYK ENGELS Londyn, 30 stycznia 1888 r.

PRZEDMOWA DO WYDANIA NIEMIECKIEGO 1890 R

Od czasu napisania powyszego4 wyonia si znw potrzeba nowego niemieckiego wydania Manifestu, a i w losach Manifestu zaszo wicie takiego, o czym naley tu wspomnie. Drugi przekad rosyjski Wiery Zasulicz ukaza si w roku 1882 w Genewie; przedmowa do tego przekadu zostaa napisana przez Marksa i przeze mnie. Niestety niemiecki rkopis oryginau zagin5, zmuszony wlec jestem tumaczy na powrt z rosyjskiego, przez co praca ta bynajmniej nie zyskuje. Brzmi ona: Pierwsze wydanie rosyjskie Manifestu Partii Komunistycznej w przekadzie Bakunina ukazao si na pocztku lat 60-ych w drukarni Kookou. Dla Zachodu w owym czasie rosyjskie wydanie Manifestu mogo si wydawa tylko literackim curiosum. Dzi taki pogld byby niemoliwy. Jak dalece ograniczony by jeszcze wwczas (grudzie 1847 r.) zasig ruchu proletariackiego, dowodzi najlepiej kocowy rozdzia Manifestu: Stosunek komunistw do rnych partii opozycyjnych w rnych krajach. Brak tutaj wanie Rosji i Stanw Zjednoczonych. By to okres, kiedy Rosja tworzya ostatni wielk rezerw caej reakcji europejskiej, kiedy Stany Zjednoczone wchaniay dziki emigracji zbywajce siy proletariatu Europy. Oba kraje zaopatryway Europ w surowiec i suyy jednoczenie za rynek zbytu jej wyrobw przemysowych. Oba kraje stanowiy wic w owym czasie w ten lub inny sposb filary istniejcego adu europejskiego. Jake zupenie inaczej wyglda to dzisiaj! Wanie emigracja europejska umoliwia Ameryce Pnocnej kolosalny rozwj rolnictwa, ktrego konkurencja wstrzsa samymi podwalinami zarwno wielkiej jak drobnej wasnoci rolnej w Europie. Daa ona prcz tego Stanom Zjednoczonym mono eksploatacji ich olbrzymich zasobw przemysowych z tak energi i na tak skal, e musi to w niedugim czasie pooy kres monopolowi przemysowemu Europy zachodniej, szczeglnie Anglii. Obie te okolicznoci oddziauj z kolei w duchu rewolucyjnym na Ameryk. Drobna i rednia wasno rolna farmerw podstawa caego ustroju politycznego ulega coraz bardziej konkurencji olbrzymich farm; jednoczenie w okrgach przemysowych po raz pierwszy rozwija si masowy proletariat i fantastyczna koncentracja kapitaw. A Rosja? W okresie rewolucji 1848 1849 r. nie tylko monarchowie europejscy, lecz i europejscy bourgeois znajdowali w interwencji rosyjskiej jedyny ratunek przed zaczynajcym si wanie budzi proletariatem. Cara obwoano gow reakcji europejskiej. Dzi siedzi on w Gatczynie jako jeniec wojenny rewolucji, a Rosja jest czoowym oddziaem rewolucyjnej akcji w Europie. Zadaniem Manifestu Komunistycznego byo obwieszczenie zbliajcej si nieuchronnie zagady nowoczesnej wasnoci buruazyjnej. Ale w Rosji, w przeciwiestwie do rosncego z wielk szybkoci szwindlarstwa kapitalistycznego i dopiero co rozwijajcej si buruazyjnej wasnoci ziemskiej, znajdujemy wiksz cz ziemi w gminnym wadaniu chopw. Powstaje wic pytanie: czy rosyjska wsplnota gminna ta co prawda silnie podwaona forma pierwotnego, wsplnego wadania ziemi moe przej bezporednio w wysz, komuniMowa tu o przedmowie Engelsa do wydania niemieckiego 1883 roku. Zgubiony przez Engelsa rkopis przedmowy w jzyku niemieckim, napisanej przez niego i Marksa do wydania rosyjskiego 1882 roku, zosta odnaleziony i znajduje si w archiwum Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina. Tekst tej przedmowy drukujemy wedug tumaczenia z tego oryginau niemieckiego. Red wydania rosyjskiego 1882 roku, zosta odnaleziony i znajduje si w archiwum Instytutu Marksa-Engelsa-Lenina. Tekst tej przedmowy drukujemy wedug tumaczenia z tego oryginau niemieckiego.
5 4

styczn form wsplnego wadania? Czy te, na odwrt, musi ona poprzednio przeby ten sam proces rozkadu, jaki przechodzi w rozwoju historycznym Zachodu? Jedyna moliwa odpowied na to w chwili obecnej jest nastpujca: jeeli rewolucja rosyjska stanie si sygnaem rewolucji proletariackiej na Zachodzie, tak e obie uzupeni si nawzajem, to dzisiejsze rosyjskie wsplne wadanie ziemi moe si sta punktem wyjcia rozwoju komunistycznego. KAROL MARKS, FRYDERYK ENGELS Londyn, 21 stycznia 1882 r. Nowy przekad polski ukaza si mniej wicej w tym samym czasie w Genewie: Manifest Komunistyczny. Dalej, nowy przekad duski wyszed nakadem Socialdemokratisk Bibliothek, Kjbenhavn 1885. Jest on niestety niezupeny; niektre istotne ustpy, ktre nasuny widocznie trudnoci tumaczowi, zostay opuszczone, a i poza tym daj si zauway tu i wdzie lady pewnego niedbalstwa, tym bardziej przykre, ze tumacz, jak wida z jego pracy, mg przy cokolwiek wikszej starannoci da doskonay przekad. W roku 18 86 ukaza si nowy przekad francuski w paryskim Le Socialistc; jest on najlepszy z dotychczas wydanych. Po nim, w tyme roku, zosta opublikowany przekad hiszpaski, pierwotnie w madryckim El Socialista, nastpnie za w postaci broszury: Manifiesto del Partido Comunista por Carlos Marx y F. Engels, Madrid, Administracin de El Socialista Hernn Corts 8. Jako curiosum wspomn jeszcze, e w roku 1887 dorczony zosta pewnemu wydawcy w Konstantynopolu rkopis ormiaskiego przekadu; poczciwiec ten nie odway si jednak drukowa czegokolwiek, co nosio nazwisko Marksa, i by zdania, eby tumacz sam figurowa jako autor, na co jednak ten si nie zgodzi. Po wielokrotnie ponawianych w Anglii przedrukach tego czy innego mniej lub wicej nieprawidowego z przekadw amerykaskich ukaza si nareszcie w r. 1888 przekad autentyczny. Jest to przekad mojego przyjaciela Samuela Moorea, przed oddaniem do druku raz jeszcze przejrzany przez nas obydwch. Tytu jest nastpujcy: Manifest of the Communist Party, by Karl Marx and Frederick Engels. Authorized English Translation, cdited and annotated by Frederick Engels. 1888. London. William Reeves, 185 Fleet st. E. C. Niektre z uwag do tego wydania przeniosem do wydania niniejszego. Manifest przechodzi wasne koleje ycia. Powitany entuzjastycznie w chwili swego ukazania si przez nieliczny jeszcze zastp czoowy naukowego socjalizmu (jak o tym wiadcz przekady wymienione w pierwszej przedmowie), zosta wkrtce odsunity na plan dalszy przez reakcj, ktra si rozpocza po klsce robotnikw paryskich w czerwcu 1848 roku, i wreszcie na mocy prawa wyjty spod prawa przez skazanie komunistw koloskich w listopadzie 1852 r6 Wraz ze znikniciem z widowni publicznej ruchu robotniczego, zapocztkowanego przez rewolucj lutow, zeszed w cie take Manifest. Kiedy europejska klasa robotnicza wzmocnia si znowu dostatecznie do nowego wystpienia przeciw wadzy klas panujcych, powstao Midzynarodowe Stowarzyszenie Robotnikw. Celem jego byo zespolenie w jedn wielk armi wszystkich si bojowych klasy robotniczej Europy i Ameryki. Dlatego te nie mogo ono wzi za punkt wyjcia zasad wyoonych w Manifecie. Musiao mie taki program, ktry by nie zamyka drzwi angielskim trades-unionom, francuskim, belgijskim, woskim i hiszpaskim proudhonistom oraz niemiec6

Mowa o sdzie nad czonkami Zwizku Komunistw w Kolonii. Patrz Przyczynek do historii Zwizku Komunistw, Marks, Dziea wybrane, t. II, Warszawa 1947, str. 9 i nastpne. Red.

10

kim lassalczykom7. Ten program uzasadnienie statutu Midzynarodwki zosta uoony przez Marksa z mistrzostwem uznanym nawet przez Bakunina i anarchistw. Co do ostatecznego zwycistwa tez, sformuowanych w Manifecie Marks polega jedynie i wycznie na rozwoju umysowym klasy robotniczej, jaki niechybnie zostanie osignity w wyniku wsplnej akcji i dyskusji. Wydarzenia i zmienne koleje walki z kapitaem, klski bardziej jeszcze ni sukcesy, musiay uprzytomni walczcym niewystarczalno ich dotychczasowych znachorskich rodkw od wszelkich bolczek i uzdolni ich umysy do gruntownego wniknicia w rzeczywiste warunki wyzwolenia robotnikw. I Marks mia suszno. Klasa robotnicza w roku 1874 w chwili rozwizania si Midzynarodwki bya zupenie inna anieli w r. 1864 roku jej zaoenia. Proudhonizm w krajach romaskich, specyficzny lassalizm w Niemczech byy na wymarciu i nawet wczesne na wskro konserwatywne trades-uniony angielskie zbliay si stopniowo ku tej chwili, kiedy w roku 1887 przewodniczcy ich kongresu w Swansea mg w ich imieniu owiadczy: Socjalizm kontynentalny przesta by dla nas postrachem. Ale socjalizm kontynentalny sta ju w roku 1887 niemal wycznie pod znakiem tej teorii, ktr gosi Manifest. I w ten sposb dzieje Manifestu odzwierciedlaj do pewnego stopnia histori nowoczesnego ruchu robotniczego od roku 1848. W chwili obecnej jest on niewtpliwie najbardziej rozpowszechnionym, najbardziej midzynarodowym wytworem caej literatury socjalistyczne), wsplnym programem wielu milionw robotnikw wszystkich krajw od Syberii do Kalifornii. A jednak w chwili jego pojawienia si nie moglibymy byli nazwa go manifestem socjalistycznym. Za socjalistw uwaano w r. 1847 dwie kategorie ludzi. Z jednej strony, zwolennikw rnych systemw utopijnych, zwaszcza owenistw w Anglii i fourierystw we Francji, przy czym jedni i drudzy byli ju wwczas zaskorupiaymi, stopniowo wymierajcymi sektami. Z drugiej strony najrnorodniejszych znachorw socjalnych, ktrzy zamierzali usun plagi spoeczne za pomoc przernych cudotwrczych lekw i wszelkiego rodzaju ataniny, bez najmniejszej szkody dla kapitau i zysku. W obu wypadkach: ludzi stojcych poza ruchem robotniczym i szukajcych poparcia raczej wrd klas wyksztaconych. W przeciwiestwie do tego ta cz robotnikw, ktra przekonawszy si o bezskutecznoci przewrotw czysto politycznych daa zasadniczej przebudowy spoeczestwa, nosia wwczas nazw komunistycznej. Byt to komunizm z gruba tylko ciosany, wycznie instynktowny, niekiedy nieco surowy: by on jednak do silny, by zrodzi dwa systemy komunizmu utopijnego we Francji komunizm ikaryjski Cabeta, w Niemczech Weitlinga. Socjalizm oznacza w r. 1847 ruch buruazyjny, komunizm ruch robotniczy. Socjalizm, przynajmniej na kontynencie, cieszy si wziciem w salonach, komunizm wrcz przeciwnie. A poniewa mymy wwczas trzymali si zupenie zdecydowanie pogldu, e wyzwolenie robotnikw musi by dzieem samej klasy robotniczej, nie moglimy wic ani na chwil mie wtpliwoci, ktr z tych dwch nazw wybra. A i pniej nie przychodzio nam nigdy na myl wyrzeka si jej. Proletariusze wszystkich krajw, czcie si! Tylko nieliczne gosy odpowiedziay, kiedymy przed 42 laty. W przededniu pierwszej rewolucji paryskie;, w ktrej proletariat wystpi z wasnymi daniami, rzucili w wiat to wezwanie. Lecz 28 wrzenia 1864 roku proletariusze wikszoci zachodnio-europejskich krajw zjednoczyli si w sawnej pamici Midzynarodowym Stowarzyszeniu Robotniczym. Sama Midzynarodwka przeya co prawda zaledwie lat dziewi. Ale e ugruntowany przez ni wieczysty zwizek proletariuszy wszystkich krajw jeszcze yje i mocniejszy jest ni kiedykolwiek, o tym najdobitniej wiadczy dzie dzisiejszy. Albowiem dzi, kiedy pisz te sowa, proletariat europejski i amerykaski
Lassalle uznawa si osobicie wobec nas za ucznia Marksa i jako taki stal naturalnie na gruncie Manifestu. Inaczej miaa si rzecz, z tymi spord jego zwolennikw, ktrzy nie wyszli poza jego danie stowarzysze wytwrczych z kredytem pastwowym i dzielili ca klas robotnicz na zwolennikw pomocy pastwowej i zwolennikw samopomocy. (Uwaga Engelsa).
7

11

odbywa przegld swoich si bojowych, po raz pierwszy zmobilizowanych jako jedna armia pod jednym sztandarem do walki o jeden cel najbliszy: o ustawowe wprowadzenie omiogodzinnego dnia pracy, proklamowanego ju przez kongres genewski Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw w roku 1866 i nastpnie przez paryski kongres robotniczy w roku 1889. I przebieg dnia dzisiejszego wykae kapitalistom i obszarnikom wszystkich krajw, e dzi proletariusze wszystkich krajw s faktycznie zczeni. Gdyby Marks by jeszcze razem ze mn, eby widzie to na wasne oczy! F. ENGELS Londyn, 1 maja 1890 r.

12

PRZEDMOWA DO WYDANIA POLSKIEGO 1892 R.

Fakt, e nowe wydanie polskie Manifestu Komunistycznego stao si potrzebne, nasuwa rne myli. Przede wszystkim naley zaznaczy, e Manifest w ostatnich czasach sta si do pewnego stopnia sprawdzianem rozwoju wielkiego przemysu na kontynencie europejskim. W miar tego jak w danym kraju wzrasta wielki przemys wrd robotnikw tego kraju wzmaga si pragnienie wyjanienia sobie swego stanowiska jako klasy robotniczej w stosunku do klas posiadajcych, szerzy si wrd nich ruch socjalistyczny i ronie popyt na Manifest. Tak e nie tylko stan ruchu robotniczego, ale i stopie rozwoju wielkiego przemysu w kadym kraju okreli si daje z dostateczn cisoci na podstawie liczby egzemplarzy Manifestu, rozpowszechnionych w jzyku danego kraju. W ten sposb i nowe polskie wydanie Manifestu wskazuje na stanowczy postp przemysu polskiego. A e postp ten odbywa si rzeczywicie w cigu dziesiciolecia, ktre upyno od ostatniego wydania, to adnej wtpliwoci nie ulega. Krlestwo Polskie, Kongreswka, siao si wielkim okrgiem przemysowym imperium rosyjskiego. Podczas gdy wielki przemys rosyjski rozsiany jest. w rnych orodkach cz nad Zatok Fisk, druga w centrum (Moskwa i Wadimir), trzecia znw nad Morzem Czarnym i Azowskim, jeszcze inne znw gdzie indziej przemys polski stoczy si na stosunkowo maej przestrzeni i odczuwa zarwno korzyci jak i niedogodnoci takiej koncentracji. Korzyci dostrzegli konkurujcy fabrykanci rosyjscy, kiedy zadali ce ochronnych przeciw Polsce, pomimo swej gorcej chci zrusyfikowania Polakw. Niedogodnoci dla fabrykantw polskich i dla rzdu rosyjskiego ujawniaj si w byskawicznym rozpowszechnianiu idei socjalistycznych wrd robotnikw polskich i w coraz wikszym popycie na Manifest. Szybki rozwj przemysu polskiego, ktry o gow przers rosyjski, daje ze swej strony nowy dowd niespoytej siy ywotnej ludu polskiego i now rkojmi jego przyszego odrodzenia narodowego. Odrodzenie za niepodlegej, silnej Polski jest spraw, ktra obchodzi nic tylko Polakw, lecz i nas wszystkich. Szczera wsppraca midzynarodowa ludw europejskich moliwa jest jedynie wwczas, kiedy kady z tych narodw jest u siebie w domu zupenie niezaleny. Rewolucja. 1848 roku, w ktrej bojownicy proletariaccy zmuszeni byli pod sztandarem proletariatu wykona waciwie prac na rzecz buruazji, urzeczywistnia jednoczenie przez wykonawcw swego testamentu, Ludwika Bonaparte i Bismarcka, niepodlego Woch, Niemiec, Wgier; Polsk za, ktra od roku 1792 uczynia wicej dla sprawy rewolucji ni wszystkie te trzy narody razem, Polsk pozostawiono samej sobie, gdy w roku 1863 upada pod dziesiciokrotnie potniejsz przemoc rosyjsk. Szlachta nie potrafia ani utrzyma, ani odzyska niepodlegoci Polski; dla buruazji jest ona dzi co najmniej obojtna. A jednak dla zgodnego wspdziaania europejskich narodw jest ona koniecznoci. Moe ona by wywalczona tylko przez mody proletariat polski i w jego rkach jest cakowicie bezpieczna. Albowiem robotnikom caej pozostaej Europy niepodlego Polski potrzebna jest tak samo jak i robotnikom polskim. F. ENGELS Londyn, 10 lutego 1892 r.

13

DO CZYTELNIKA WOSKIEGO
Opublikowanie Manifestu Partii Komunistycznej zbiego si niemal dokadnie z dniem 18 marca 1848 r., z rewolucjami w Mediolanie i Berlinie, ktre byy zbrojnymi powstaniami dwch narodw, pooonych W rodku, jeden kontynentu europejskiego, drugi obszaru rdziemnomorskiego; dwch narodw, ktre do owego czasu osabione byy wskutek rozbicia i niesnasek wewntrznych i dlatego dostay si pod obce panowanie. Jeeli Wochy byy podlege cesarzowi austriackiemu, to Niemcy znalazy si pod niemniej realnym, cho bardziej porednim jarzmem cara Wszechrosji. Nastpstwa rewolucji 18 marca 1848 r. uwolniy Wochy i Niemcy od tej haby; jeli w okresie midzy 1848 a 1871 r. te dwa wielkie narody zostay przywrcone do ycia i do pewnego stopnia zwrcone samym sobie, to stao si to, jak mwi Karol Marks, dziki temu, e ci sami ludzie, ktrzy zdawili rewolucje 1848 r., stali si jednake wbrew swej woli wykonawcami jej testamentu. Rewolucja ta bya wszdzie dzieem klasy robotniczej; ona to wanie budowaa barykady i niosa w ofierze swe ycie. Ale tylko paryscy robotnicy obalajc rzd mieli zupenie okrelony zamiar obalenia ustroju buruazyjnego. A jednak, chocia uwiadomili ju sobie zupenie jasno ten nieuchronny antagonizm, jaki istnieje pomidzy ich wasn klas a buruazj, ani postp ekonomiczny kraju, ani rozwj umysowy masy robotnikw francuskich nie osign jeszcze tego szczebla, na ktrym moliwa byaby przebudowa spoeczna. Dlatego te owoce rewolucji przypady ostatecznie w udziale klasie kapitalistw. W innych za krajach, we Woszech, w Niemczech, w Austrii, robotnicy w istocie rzeczy jedynie pomagali buruazji doj do wadzy. Ale w adnym kraju panowanie buruazji nie jest moliwe bez niepodlegoci narodowej. Rewolucja 1848 r. musiaa zatem doprowadzi do zjednoczenia i niepodlegoci tych narodw, ktre przedtem nie byy zjednoczone i niepodlege: Woch, Niemiec, Wgier, Kolej teraz na Polsk. Jeeli zatem rewolucja 1848 r. nie bya rewolucj socjalistyczn, to utorowaa jej drog, przygotowaa grunt dla niej. Wraz z rozwojem wielkiego przemysu w kadym kraju ustrj buruazyjny stworzy w cigu tych ostatnich 40 lat liczny, zwany i silny proletariat; zrodzi wic, mwic sowami Manifestu, swoich wasnych grabarzy. Bez przywrcenia niepodlegoci i Jednoci kadego narodu nie mogoby nastpi ani midzynarodowe zjednoczenie proletariatu, ani spokojna i wiadoma wsppraca tych narodw w imi wsplnych celw. Sprbujcie tylko wyobrazi sobie wspln akcj robotnikw woskich, wgierskich, niemieckich, polskich, rosyjskich w warunkach politycznych, jakie panoway do r. 1848. Tak wic walki r. 1848 nie byy stoczone na prno; nie przeszy na prno i te 45 lat, ktre dziel nas od owej rewolucyjnej epoki. Owoce zaczynaj dojrzewa i jedynym moim yczeniem jest, aby opublikowanie tego przekadu woskiego stao si szczliw zapowiedzi zwycistwa proletariatu woskiego, podobnie jak opublikowanie oryginau byo ni dla rewolucji midzynarodowej. Manifest oddaje cakowit sprawiedliwo rewolucyjnej roli, jak kapitalizm odegra w przeszoci. Pierwszym narodem kapitalistycznym byy Wochy. Zmierzch feudalnego redniowiecza, zorz wspczesnej ery kapitalistycznej znaczy gigantyczna posta; to Woch Dante, ostatni poeta redniowiecza i zarazem pierwszy poeta czasw nowoytnych. Obecnie, jak okoo r. 1300, otwiera si nowa era historyczna. Czy dadz nam Wochy nowego Dantego, ktry upamitni godzin tej nowej proletariackiej ery? FRYDERYK ENGELS Londyn, 1 lutego 1893 r.

14

MANIFEST PARTII KOMUNISTYCZNEJ

15

Widmo kry po Europie widmo komunizmu. Wszystkie potgi starej Europy poczyy si do witej nagonki przeciw temu widmu: papie i car, Metternich i Guizot, francuscy radykaowie i niemieccy policjanci. Gdzie jest taka partia opozycyjna, ktra by nie bya okrzyczana za komunistyczn przez swych przeciwnikw bdcych u wadzy, gdzie jest taka partia opozycyjna, ktra by nie rzucaa nawzajem pitnujcego zarzutu komunizmu zarwno bardziej od siebie postpowym przedstawicielom opozycji jak swoim reakcyjnym przeciwnikom? Dwojaki wniosek wypywa z tego faktu. Komunizm jest ju przez wszystkie potgi europejskie uznany za potg. Czas ju najwyszy, aby komunici wyoyli otwarcie wobec caego wiata swj system pogldw, swoje cele, swoje denia i bajce o widmie komunizmu przeciwstawili manifest samej partii. W tym celu zebrali si w Londynie komunici najrniejszych narodowoci i nakrelili nastpujcy Manifest, ktry opublikowany zostaje w jzykach: angielskim, francuskim, niemieckim, woskim, flamandzkim i duskim.

16

I BOURGEOIS A POLETARIUSZE8
Historia wszelkiego spoeczestwa dotychczasowego 9 jest histori walk klasowych. Wolny i niewolnik, patrycjusz i plebejusz, pan feudalny i chop-poddany, majster cechowy i czeladnik, krtko mwic, ciemizcy i uciemieni pozostawali w staym do siebie przeciwiestwie, prowadzili nieustann, to ukryt, to jawn walk walk, ktra za kadym razem koczya si rewolucyjnym przeksztaceniem caego spoeczestwa lub te wspln zagad walczcych klas. W poprzednich epokach historycznych znajdujemy prawie wszdzie zupene rozczonkowanie spoeczestwa na rozmaite stany, rnorodn hierarchi stanowisk spoecznych. W staroytnym Rzymie mamy patrycjuszw, rycerzy, plebejuszw, niewolnikw; w wiekach rednich panw feudalnych, wasali, mieszczan cechowych, czeladnikw, chopwpoddanych i ponadto jeszcze wewntrz prawie kadej z tych klas znowu szczeble odrbne. Wyrose z upadku spoeczestwa feudalnego nowoczesne spoeczestwo buruazyjne nie znioso przeciwiestw klasowych. Zastpio jedynie dawne klasy, dawne warunki ucisku, dawne formy walki przez nowe. Nasza epoka, epoka buruazji, wyrnia si jednak tym, e uprocia przeciwiestwa klasowe. Cae spoeczestwo rozszczepia si coraz bardziej i bardziej na dwa wielkie wrogie obozy, na dwie wielkie, wrcz przeciwstawne sobie klasy: buruazj i proletariat. Z chopw-poddanych redniowiecza wyszli mieszczanie grodowi pierwszych miast, z mieszczan grodowych rozwiny si pierwsze elementy buruazyjne. Odkrycie Ameryki i drogi morskiej dookoa Afryki otworzyo przed rosnc buruazj nowe tereny. Rynek, wschodnio-indyjski i chiski, kolonizacja Ameryki, stosunki wymienne z. koloniami, pomnoenie rodkw wymiany i w ogle towarw wywoay nieznany przedtem nigdy rozkwit handlu; eglugi, przemysu, a tym samym powodoway szybki rozwj czynnika rewolucyjnego w rozpadajcym si spoeczestwie feudalnym. Dotychczasowy feudalny, czyli cechowy sposb produkcji przemysowej nie wystarcza ju do zaspokojenia wzrastajcego wraz z nowymi rynkami zapotrzebowania. Miejsce jego zaja manufaktura. Majstrowie cechowi zostali wyparci przez przemysowy stan redni; podzia pracy pomidzy rozmaitymi korporacjami cechowymi ustpi miejsca podziaowi pracy wewntrz poszczeglnego warsztatu. Ale wci rosy rynki, stale wzrastao zapotrzebowanie. Manufaktura rwnie ju nie wystarczaa. Wwczas para i maszyna zrewolucjonizoway produkcj przemysow. Miejsce
Przez buruazj naley rozumie klas nowoczesnych kapitalistw, wacicieli rodkw produkcji, korzystajcych z pracy najemnej. Przez proletariat klas nowoczesnych robotnikw najemnych, ktrzy nie posiadajc rodkw produkcji zmuszeni s, by istnie, sprzedawa sw si robocz. (Uwaga Engelsa do wydania angielskiego 1888 r.). 9 Tj., cile mwic, historia przekazana nam na pimie. W roku 1847 przedhistoryczne dzieje spoeczestwa, organizacja spoeczna, poprzedzajca wszelk historie pisan, bya niemal zupenie nieznana. Od tego czasu Haxthausen odkry wsplne wadanie ziemi w Rosji, Maurer wykaza, e jest ono podoem spoecznym, stanowicym punkt wyjcia historycznego pochodzenia wszystkich szczepw niemieckich, stopniowo za ustalono, e gmina wiejska o wsplnym wadaniu ziemi bya pierwotn form spoeczestwa od Indyj do Irlandii. Wreszcie zostaa wywietlona organizacja wewntrzna tego pierwotnego spoeczestwa komunistycznego w jego typowej postaci przez wieczce te badania odkrycia Morgana co do waciwej istoty rodu (gens) i jego miejsca w plemieniu. Wraz z rozpadaniem si tego pierwotnego ustroju gminnego zaczyna si rozszczepienie spoeczestwa na odrbne i w kocu przeciwstawne sobie klasy. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z r. 1890). Staraem si nakreli ten proces rozpadu w Pochodzeniu rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa. Wydanie 2, Stuttgart 1886. (Z uwagi Engelsa do wydania angielskiego 1888 r.).
8

17

manufaktury zaj nowoczesny wielki przemys, miejsce przemysowego stanu redniego zajli przemysowcy-milionerzy, dowdcy caych armii przemysowych, nowoczeni bourgeois. Wielki przemys stworzy rynek wiatowy, przygotowany przez odkrycie Ameryki. Rynek wiatowy wywoa niebyway rozwj handlu, eglugi, rodkw komunikacji ldowej. Rozwj ten wpyn z kolei na rozrost przemysu i w tym samym stopniu, w jakim rozwija si przemys, handel, egluga, koleje elazne, w tym samym stopniu rozwijaa si buruazja, mnoya swoje kapitay, spychaa w cie wszystkie klasy odziedziczone po redniowieczu. Widzimy zatem, e wspczesna buruazja sama jest wytworem dugiego procesu rozwojowego, szeregu przewrotw w sposobie produkcji i komunikacji. Kademu z tych szczebli rozwoju buruazji towarzyszy odpowiedni postp polityczny [tej klasy]10. Uciniony stan pod panowaniem panw feudalnych, uzbrojone i samorzdne zrzeszenie w komunie11, tu niezalena republika miejska [jak we Woszech i Niemczech], wdzie ponoszcy ciary podatkowe stan trzeci monarchii [jak we Francji] pniej, w okresie manufaktury, przeciwwaga szlachty w monarchii stanowej albo absolutnej, gwna podstawa wielkiej monarchii w ogle wywalczya sobie wreszcie buruazja od czasu powstania wielkiego przemysu i rynku wiatowego wyczni panowanie polityczne w nowoczesnym pastwie parlamentarnym. Nowoczesna wadza pastwowa jest jedynie komitetem zarzdzajcym wsplnymi interesami caej klasy buruazyjnej. Buruazja odegraa w historii rol w najwyszym stopniu rewolucyjn. Buruazja tam, gdzie dosza do wadzy, zburzya wszystkie feudalne, patriarchalne, idylliczne stosunki. Pozrywaa bezlitonie wielorakie wzy feudalne, ktre przywizyway czowieka do jego naturalnego zwierzchnika, i nie pozostawia midzy ludmi adnego innego wza prcz nagiego interesu, prcz wyzutej z wszelkiego sentymentu zapaty gotwk. witobliwe dreszcze pobonego marzycielstwa, rycerskiego zapau, mieszczaskiego sentymentalizmu zatopia w lodowatej wodzie egoistycznego wyrachowania. Godno osobist zamienia w warto wymienn, a na miejsce niezliczonych uwierzytelnionych dokumentami, uczciwie nabytych wolnoci, postawia jedyn, pozbawion sumienia wolno handlu. Sowem, na miejsce wyzysku, osonitego zudzeniami religijnymi i politycznymi, postawia wyzysk jawny, bezwstydny, bezporedni, nagi. Buruazja odara z aureoli witoci wszystkie rodzaje zaj, ktre cieszyy si dotychczas szacunkiem i na ktre spogldano z trwon czci. Lekarza, prawnika, ksidza, poet, uczonego zamienia w swoich patnych najemnych robotnikw. Buruazja zdara ze stosunkw rodzinnych ich rzewnie sentymentaln zason i sprowadzia je do nagiego stosunku pieninego. Buruazja wykazaa, jak przejawy brutalnej siy, ktrymi tak zachwyca reakcj redniowiecze, znajdoway waciwe uzupenienie w najgnuniejszym prniactwie. Dopiero buruazja dowioda, czego jest w stanie dokona dziaalno ludzka. Dokonaa ona cakiem innych cudw ni zbudowanie piramid egipskich, wodocigw rzymskich i katedr gotyckich, odbya pochody zgoa inne ni wdrwki ludw i wyprawy krzyowe. Buruazja nie moe istnie bez nieustannego rewolucjonizowania narzdzi produkcji, a wic stosunkw produkcji, a wic caoksztatu stosunkw spoecznych. Natomiast pierwszym warunkiem istnienia wszystkich dawniejszych klas przemysowych byo zachowanie bez zmiany starego sposobu produkcji. Cigy przewrt w produkcji, bezustanne wstrzsanie
10

Sowa ujte w kwadratowe nawiasy s wzite z angielskiego tumaczenia wydanego przez Engelsa w r. 1888 w Lon-

11 Tak mieszkacy miast woskich i francuskich nazywali swoj gmin miejsk po uzyskaniu od swych panw feudalnych drog wykupu lub walki pierwszych praw samorzdowych. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z r. 1890). Komunami nazyway si rodzce si miasta we Francji, nawet w okresie poprzedzajcym wywalczenie sobie u swych feudalnych wadcw i panw samorzdu miejscowego i praw politycznych w charakterze stanu trzeciego. Na, og mwic, zostaa tu wzita Anglia, jako typowy kraj ekonomicznego rozwoju buruazji, i Francja, jako przykad politycznego rozwoju buruazji. (Uwaga Engelsa do angielskiego wydania z r. 1888).

dynie.

18

wszystkimi stosunkami spoecznymi, wieczna niepewno, i wieczny ruch odrniaj epok buruazyjn od wszystkich innych. Wszystkie stae, zaniedziae stosunki wraz z nieodcznymi od nich, z dawien dawna uwiconymi pojciami i pogldami ulegaj rozkadowi, wszystkie nowopowstae starzej si, zanim zd skostnie. Wszystko stanowe i znieruchomiae ulatnia si, wszelkie witoci zostaj sprofanowane i ludzie s nareszcie zmuszeni patrze trzewym okiem na swe stanowisko yciowe, na. swoje wzajemne stosunki. Potrzeba coraz szerszego zbytu dla swych produktw gna buruazj po caej kuli ziemskiej. Wszdzie musi si ona, zagniedzi, wszdzie ugruntowa, wszdzie zadzierzgn stosunki. Przez eksploatacj rynku wiatowego buruazja nadaa produkcji i spoyciu wszystkich krajw charakter kosmopolityczny. Ku wielkiemu alowi reakcjonistw usuna spod ng przemysu podstaw narodow. Odwieczne narodowe gazie przemysu ulegy zniszczeniu i ulegaj mu codziennie. S wypierane przez nowe gazie przemysu, ktrych wprowadzenie staje si kwesti ycia dla wszystkich narodw cywilizowanych, przez gazie przemysu, ktre przerabiaj ju nie miejscowe, lecz sprowadzane z najodleglejszych stref surowce, i ktrych fabrykaty spoywane s nie tylko w kraju, lecz take we wszystkich czciach wiata. Miejsce dawnych potrzeb, zaspokajanych przez wyroby krajowe, zajmuj nowe, wymagajce dla swego zaspokojenia produktw najodleglejszych krajw i klimatw. Dawna miejscowa i narodowa samowystarczalno i zasklepienie ustpuje miejsca wszechstronnym stosunkom wzajemnym i wszechstronnej wspzalenoci narodw. I podobnie jak w produkcji materialnej, dzieje si w produkcji duchowej. Wytwory duchowe poszczeglnych narodw staj si wsplnym dobrem. Jednostronno i ograniczono narodowa staje si rzecz coraz bardziej niemoliw i z wielu literatur narodowych i regionalnych powstaje jedna literatura wiatowa. Dziki szybkiemu doskonaleniu wszystkich narzdzi produkcji, dziki niezwykemu uatwieniu komunikacji, buruazja wciga w prd cywilizacji wszystkie, nawet najbardziej barbarzyskie narody. Tanie ceny jej towarw to owa cika artyleria, za pomoc ktrej buruazja burzy wszystkie mury chiskie, zmusza do kapitulacji najbardziej zaciek nienawi barbarzycw do cudzoziemcw. Pod grob zagady zniewala wszystkie narody do przyswojenia sobie buruazyjnego sposobu produkcji, zniewala je do wprowadzenia u siebie tzw. cywilizacji, tzn. do stania si bourgeois. Sowem, stwarza sobie wiat na obraz i podobiestwo swoje. Buruazja podporzdkowaa wie panowaniu miasta. Stworzya olbrzymie miasta, zwikszya w wysokim stopniu liczb ludnoci miejskiej w przeciwiestwie do wiejskiej i wyrwaa w ten sposb znaczn cz ludnoci z idiotyzmu ycia wiejskiego. Podobnie jak wie od miasta, uzalenia ona kraje barbarzyskie i pbarbarzyskie od krajw cywilizowanych, narody chopskie od narodw buruazyjnych, Wschd od Zachodu. Buruazja znosi coraz bardziej rozdrobnienie rodkw produkcji, posiadania i ludnoci. Skupia ludno, scentralizowaa rodki produkcji i skoncentrowaa wasno w niewielu rkach. Nieuniknionym tego nastpstwem bya centralizacja polityczna. Niezawise, poniekd tylko sprzymierzone z sob prowincje o rnych interesach, ustawach, rzdach i cach zostay zespolone w jeden nard, jeden rzd, jedno ustawodawstwo, jeden narodowy interes klasowy, jedn lini celn. W cigu swego stuletniego zaledwie panowania klasowego buruazja stworzya siy wytwrcze bardziej masowe i kolosalne ni wszystkie poprzednie pokolenia razem. Ujarzmienie si przyrody, rozpowszechnienie maszyn, zastosowanie chemii w przemyle i rolnictwie, egluga parowa, koleje elazne, telegrafy elektryczne, przysposobienie pod upraw caych czci wiata, uspawnienie rzek, cae jakby spod ziemi wyczarowane rzesze ludnoci ktre z poprzednich stuleci przypuszczao, e takie siy wytwrcze drzemi w onie pracy spoecznej? Widzielimy zatem: rodki produkcji i komunikacji, na ktrych podou uksztatowaa si buruazja, zostay wytworzone w spoeczestwie feudalnym. Na pewnym szczeblu rozwoju

19

tych rodkw produkcji i komunikacji, warunki, w ktrych odbywaa si produkcja i wymiana w spoeczestwie feudalnym, feudalna organizacja rolnictwa i manufaktury, sowem, feudalne stosunki wasnoci przestay odpowiada rozwinitym ju siom wytwrczym. Hamoway one produkcj, zamiast jej sprzyja. Zamieniy si w rwnie liczne okowy. Musiay by rozsadzone i zostay rozsadzone. Miejsce ich zaja wolna konkurencja z odpowiadajcym jej ustrojem spoecznym i politycznym, z ekonomicznym i politycznym panowaniem klasy buruazji. W oczach naszych odbywa si podobny ruch. Buruazyjne stosunki produkcji i komunikacji, buruazyjne stosunki wasnoci, nowoczesne spoeczestwo buruazyjne, ktre wyczarowao tak potne rodki produkcji i komunikacji, podobne jest do czarnoksinika, ktry nie moe ju opanowa wywoanych przez si potg podziemnych. Od dziesicioleci dzieje przemyski i handlu s tylko dziejami buntu nowoczesnych sil wytwrczych przeciw nowoczesnym stosunkom produkcji, przeciw stosunkom wasnoci, ktre s warunkami istnienia buruazji i jej panowania. Do wymieni kryzysy handlowe, ktre ponawiajc si periodycznie coraz, groniej stawiaj pod znakiem zapytania istnienie caego spoeczestwa buruazyjnego. W czasie kryzysw handlowych ulega regularnie zniszczeniu nie tylko znaczna cz wytworzonych produktw, ale take stworzonych ju si wytwrczych. W czasie kryzysw wybucha epidemia spoeczna, ktra wszystkim poprzednim epokom wydaaby si niedorzecznoci epidemia nadprodukcji. Spoeczestwo zostaje nagle cofnite do stanu chwilowego barbarzystwa; jak gdyby klska godowa, powszechna, niszczycielska wojna pozbawia je wszelkich rodkw utrzymania; przemys, handel wydaj si unicestwione, a dlaczego? Dlatego, e spoeczestwo posiada zbyt wiele cywilizacji, zbyt wiele rodkw utrzymania, zbyt wiele przemysu, zbyt wiele handlu. Siy wytwrcze, ktrymi ono rozporzdza, nie su ju rozwojowi buruazyjnych stosunkw wasnoci; przeciwnie, stay si nazbyt dla tych stosunkw potne, s przez nie hamowane; skoro za tylko zapor t przezwyciaj, wprawiaj cae spoeczestwo buruazyjne w stan nieadu, zagraaj istnieniu buruazyjnej wasnoci. Stosunki buruazyjne stay si zbyt ciasne dla wchonicia wytworzonego przez si bogactwa. W jaki sposb przezwycia buruazja kryzysy? Z jednej strony, przez przymusowe niszczenie masy si wytwrczych; z drugiej strony, przez podbj nowych rynkw A gruntowniejsz eksploatacj dawnych. W jaki wic sposb? W ten sposb, e przygotowuje kryzysy bardziej wszechstronne i bardziej potne i zmniejsza rodki, zapobiegania kryzysom. Or, za ktrego pomoc buruazja powalia feudalizm, zwraca si teraz przeciw samej buruazji. Ale buruazja nie tylko wykua or, ktry jej niesie zagad; stworzya take ludzi, ktrzy tym orem pokieruj nowoczesnych robotnikw proletariuszy. W tej samej mierze, w jakiej rozwija si buruazja, tj. kapita, rozwija si proletariat, klasa nowoczesnych robotnikw, ktrzy dopty tylko yj, dopki znajduj prac, dopki ich praca pomnaa kapita. Ci robotnicy, zmuszeni do sprzedawania si od sztuki, s towarem jak wszelki inny artyku handlu, tote na rwni z innymi towarami podlegaj wszelkim zmiennociom konkurencji, wszelkim wahaniom rynku. Praca proletariuszy zatracia na skutek rozpowszechnienia maszyn i podziau pracy wszelkie cechy samodzielnoci, a wraz z tym wszelki powab dla robotnika. Staje si on prostym dodatkiem do maszyny, od ktrego wymaga si tylko czynnoci najprostszych, najbardziej jednostajnych, do wyuczenia si najatwiejszych. Koszt robotnika ogranicza si zatem niemal wycznie do rodkw ywnoci, niezbdnych do jego utrzymania i przeduenia jego gatunku. Ale cena towaru, a wic rwnie pracy12, rwna si kosztom jego produkcji. Dlatego te
12 W pracach pniejszych Marks wyjani, e robotnik nie sprzedaje swojej pracy tylko si robocz. Szczeglnie wyjania t spraw Engels w przedmowie do broszury Marksa Praca najemna i kapita. (Patrz wydania ksiki z 1927r., str. 515).

20

w tym samym stopniu, w jakim praca staje si coraz bardziej odstrczajca, zmniejsza si paca robocza. Co wicej, w tym samym stopniu, w jakim ronie zastosowanie maszyn i podzia pracy, zwiksza si take masa pracy bd wskutek pomnoenia godzin pracy, bd te wskutek zwikszenia pracy wymaganej w danym okresie czasu, przyspieszenia biegu maszyn itd. Nowoczesny przemys przeksztaci drobny warsztat patriarchalnego majstra w wielk fabryk przemysowego kapitalisty. Masy robotnicze, stoczone w fabryce, organizowane s po oniersku. Jako proci szeregowcy przemysu, robotnicy oddani s pod dozr caej hierarchii podoficerw i oficerw. S niewolnikami nie tylko klasy buruazyjnej, pastwa buruazyjnego, s co dzie, co godzin ujarzmiani przez maszyn, przez dozorc, a przede wszystkim przez kadego bourgeois-fabrykanta. Despotyzm ten jest tym bardziej maostkowy, nienawistny, jtrzcy, im jawniej proklamuje zysk jako swj cel. Im mniej zrcznoci i siy wymaga praca, rczna, tj. im bardziej rozwija si wspczesny przemys, tym bardziej praca mczyzn jest wypierana przez prac kobiet. W stosunku do klasy robotniczej rnice pci i wieku nie maj ju adnego znaczenia spoecznego. Istniej ju tylko narzdzia pracy, ktre zalenie od pci i wieku rozmaite powoduj koszty. Gdy wyzysk robotnika przez fabrykanta o tyle dobieg koca, e robotnik otrzymuje w gotwce swoj pac robocz rzucaj si na inne odamy buruazji kamienicznik, sklepikarz, lichwiarz itd. Dotychczasowe drobne stany rednie drobni przemysowcy, kupcy i rentierzy, rzemielnicy i chopi, wszystkie te klasy staczaj si do szeregw proletariatu, po czci dlatego, e ich drobny kapita nie wystarcza do prowadzenia wielkiego przedsibiorstwa przemysowego i nie wytrzymuje konkurencji z wikszymi kapitalistami, po czci za dlatego, e ich zrczno traci na wartoci wobec nowych sposobw produkcji. W ten sposb proletariat rekrutuje si z wszystkich klas ludnoci. Proletariat przebywa rne stopnie rozwoju. Jego walka z buruazj rozpoczyna si wraz z jego istnieniem. Z pocztku walcz poszczeglni robotnicy, potem robotnicy jednej fabryki, nastpnie robotnicy jednej gazi pracy w jednej miejscowoci przeciw poszczeglnemu bourgeois, ktry ich bezporednio wyzyskuje. Swe ataki zwracaj oni nie tylko przeciw buruazyjnym stosunkom produkcji, zwracaj je przeciw samym narzdziom produkcji; niszcz konkurujce towary zagraniczne, rozbijaj maszyny, podpalaj fabryki, usiuj wywalczy na nowo bezpowrotnie minione stanowisko redniowiecznego robotnika. Na tym szczeblu robotnicy stanowi mas, rozproszon po caym kraju i rozdrobnion przez konkurencj. Masowe zespolenie si robotnikw nie jest jeszcze wynikiem ich wasnego zjednoczenia, lecz wynikiem zjednoczenia buruazji, ktra dla osignicia wasnych celw politycznych musi i na razie moe jeszcze - wprawia w ruch cay proletariat. Na tym wic szczeblu proletariusze zwalczaj nie swych wasnych wrogw, lecz wrogw swoich wrogw pozostaoci monarchii absolutnej, wacicieli ziemskich, nieprzemysowych bourgeois, drobnomieszczan. Cay ruch historyczny jest w ten sposb skoncentrowany w rkach buruazji, kade t drog osignite zwycistwo jest zwycistwem buruazji. Ale wraz ze wzrostem przemysu proletariat nie tylko powiksza si liczebnie; jest on staczany w coraz wiksze masy, sia jego ronie i coraz bardziej czuje on t si. Interesy, warunki yciowe w onie proletariatu wyrwnuj si coraz bardziej w miar tego, jak maszyna zaciera coraz bardziej rnice w pracy i spycha pac robocz prawie wszdzie do jednakowo niskiego poziomu. Wzmagajca si konkurencja bourgeois midzy sob i wynikajce std kryzysy handlowe powoduj coraz wiksze wahania pacy roboczej; postpujce coraz szybciej bezustanne doskonalenie maszyn czyni cae pooenie yciowe robotnikw coraz bardziej niepewnym; starcia pomidzy poszczeglnym robotnikiem a poszczeglnym bourgeois przybieraj coraz bardziej charakter star midzy dwiema klasami. Robotnicy zaczynaj od two-

21

rzenia zjednocze przeciwko bourgeois; jednocz si dla obrony swej pacy roboczej. Tworz nawet trwae stowarzyszenia celem zaprowiantowania si na wypadek moliwych buntw. Tu i wdzie walka przechodzi w bunty. Od czasu do czasu robotnicy odnosz zwycistwo, ale tylko przejciowe. Waciwym wynikiem ich walk nie jest bezporednie powodzenie, lecz coraz szerzej sigajce jednoczenie si robotnikw. Sprzyjaj mu rosnce rodki komunikacji, wytwarzane przez wielki przemys i stwarzajce czno midzy robotnikami rnych miejscowoci. Ale wanie . cznoci potrzeba, by liczne walki lokalne, noszce wszdzie jednakowy charakter, scentralizowa w walk oglnokrajow, w walk klas. Lecz wszelka walka klasowa jest walk polityczn. I to zjednoczenie, na ktre mieszczanom redniowiecza z ich wiejskimi drogami trzeba byo stuleci, nowoczesny proletariat uskutecznia przy pomocy kolei w cigu niewielu lat. To organizowanie si proletariuszy w klas, a tym samym w parti polityczn, jest co chwila na nowo rozsadzane przez konkurencj pomidzy samymi robotnikami. Ale odradza si wci na nowo, coraz mocniej, trwalej, potniej. Zmusza do uznania poszczeglnych interesw robotniczych w postaci ustaw, wykorzystujc w tym celu rozamy wewntrzne wrd buruazji. Tak na przykad ustawa o 10-godzinnym dniu pracy w Anglii. W ogle starcia w onie starego spoeczestwa sprzyjaj w rozmaity sposb rozwojowi proletariatu. Buruazja znajduje si w cigej walce: z pocztku przeciwko arystokracji, pniej przeciw czciom samej buruazji, ktrych interesy wpadaj w sprzeczno z postpem przemysu; stale przeciw buruazji wszystkich innych krajw. We wszystkich tych walkach buruazja zmuszona jest odwoywa si do proletariatu, ucieka si do jego pomocy, i wciga go w ten sposb do ruchu politycznego. Sama zatem przekazuje proletariatowi pierwiastki wasnego wyksztacenia, tj. bro przeciw sobie samej. Nastpnie, jak widzielimy, wskutek postpu przemysu cae odamy klasy panujcej spychane s do szeregw proletariatu lub co najmniej zagroone w swych warunkach yciowych. One te zasilaj proletariat licznymi pierwiastkami wyksztacenia. Wreszcie w czasach, kiedy walka klasowa zblia si ku rozstrzygniciu, proces rozkadu wewntrz klasy panujcej, wewntrz caego starego spoeczestwa przybiera charakter tak gwatowny, tak jaskrawy, e drobna cz klasy panujcej zrywa z ni i przycza si do klasy rewolucyjnej, do klasy nioscej w swych doniach przyszo. Podobnie przeto jak dawniej cz szlachty przesza na stron buruazji, tak obecnie cz buruazji przechodzi na stron proletariatu, a mianowicie cz bourgeois-ideologw, ktrzy wznieli si do teoretycznego zrozumienia caego ruchu dziejowego. Spord wszystkich klas, ktre s dzi przeciwstawne buruazji, jedynie proletariat jest klas rzeczywicie rewolucyjn. Pozostae klasy upadaj i gin wraz z rozwojem wielkiego przemysu, proletariat jest tego przemysu nieodcznym wytworem. Stany rednie: drobny przemysowiec, drobny kupiec, rzemielnik, chop, wszystkie one zwalczaj buruazj po to, by uchroni od zagady swoje istnienie jako stanw rednich. S wic nie rewolucyjne, lecz konserwatywne. Wicej nawet, s reakcyjne, usiuj obrci wstecz koo historii. O ile s rewolucyjne, to tylko w obliczu oczekujcego je przejcia do szeregw proletariatu, to broni nie swych obecnych, lecz swoich przyszych interesw, porzucaj wasny punkt widzenia, aby przyj punkt widzenia proletariatu. Lumpenproletariat, ten bierny wytwr gnicia najniszych warstw starego spoeczestwa, bywa tu i wdzie wtrcany do ruchu przez rewolucj proletariack, ale wskutek caego swego pooenia yciowego jest skonniejszy do sprzedawania si jako narzdzie knowa reakcyjnych. Warunki yciowe starego spoeczestwa s ju unicestwione w warunkach yciowych proletariatu. Proletariusz jest pozbawiony wasnoci; jego stosunek do ony i dzieci nie ma ju nic wsplnego z buruazyjnymi stosunkami rodzinnymi; nowoczesna praca przemysowa, nowoczesne ujarzmienie proletariusza przez kapita, jednakowe w Anglii jak we Francji, w

22

Ameryce jak w Niemczech, staro ze wszelki charakter narodowy. Prawo, moralno, religia s dla pewn iloci okrelonych przesdw buruazyjnych, poza ktrymi ukrywa si pewna ilo okrelonych interesw buruazji. Wszystkie dawne klasy, ktre zdobyway wadz, staray si zabezpieczy uzyskane ju przez si stanowisko yciowe przez podporzdkowanie caego spoeczestwa warunkom swego bogacenia si. Proletariusze mog opanowa spoeczne siy wytwrcze tylko znoszc swj wasny dotychczasowy sposb przywaszczania, a przez to samo i cay dotychczasowy sposb przywaszczania. Proletariusze nie maj nic swojego do zabezpieczenia, musz natomiast zburzy wszystko, co dotychczas zabezpieczao i ochraniao wasno prywatn. Wszelkie ruchy dotychczasowe byy ruchami mniejszoci lub w interesie mniejszoci. Ruch proletariacki jest samodzielnym ruchem olbrzymiej wikszoci w interesie olbrzymiej wikszoci. Proletariat, najnisza warstwa obecnego spoeczestwa, nie moe si podnie, nie moe si wyprostowa nie wysadzajc w powietrze caej nadbudowy warstw stanowicych oficjalne spoeczestwo. Aczkolwiek nie w treci, to jednak w swej formie walka proletariatu przeciw buruazji jest przede wszystkim walk narodow. Proletariat kadego poszczeglnego kraju musi, rzecz naturalna, rozprawi si przede wszystkim ze swoj wasn buruazj. Dajc zarys najoglniejszych faz rozwoju proletariatu ledzilimy przebieg mniej lub wicej utajonej wojny domowej w onie istniejcego spoeczestwa, a do punktu, kiedy wybucha ona w otwart rewolucj i proletariat przez obalenie przemoc buruazji ugruntowuje swe panowanie. Wszelkie spoeczestwo dotychczasowe opierao si, jak widzielimy, na przeciwiestwie klas uciskajcych i klas uciskanych. Ale po to, by mona byo uciska pewn klas, trzeba zapewni jej warunki, w ktrych mogaby ona wlec przynajmniej niewolniczy ywot. Choppoddany wydwign si w warunkach poddastwa na czonka gminy, podobnie jak drobnomieszczanin pod jarzmem feudalistycznego absolutyzmu na bourgeois. Natomiast nowoczesny robotnik, zamiast podnosi si wraz z postpem przemysu, coraz bardziej stacza si poniej warunkw istnienia swej wasnej klasy. Robotnik staje si ndzarzem i pauperyzm rozwija si jeszcze szybciej ni ludno i bogactwo. Ujawnia si tu wyranie, e buruazja jest niezdolna do pozostawania nadal panujc klas spoeczestwa i do narzucania spoeczestwu warunkw istnienia swej klasy jako normy regulujcej. Jest niezdolna do panowania, gdy jest niezdolna do zapewnienia swemu niewolnikowi egzystencji bodaj w ramach jego niewolnictwa, gdy jest zmuszona spycha go do stanu, w ktrym musi go ywi, zamiast by przeze ywiona. Spoeczestwo nie moe ju istnie pod jej panowaniem, to znaczy jej istnienie nie daje si nadal pogodzi ze spoeczestwem. Podstawowym warunkiem istnienia i panowania klasy buruazji jest nagromadzanie bogactwa w rkach osb prywatnych, tworzenie i pomnaanie kapitau; warunkiem istnienia kapitau jest praca najemna. Praca najemna opiera si wycznie na konkurencji robotnikw pomidzy sob. Postp przemysu, ktrego buruazja jest bezwolnym i biernym nosicielem, stawia na miejsce izolacji robotnikw wskutek konkurencji ich rewolucyjne zespolenie za pomoc stowarzyszenia. Wraz z rozwojem wielkiego przemysu usuwa si przeto spod ng buruazji sama podstawa, na ktrej wytwarza ona i przywaszcza sobie produkty. Wytwarza ona przede wszystkim swoich wasnych grabarzy. Jej zagada i zwycistwo proletariatu s jednakowo nieuniknione.

23

II PROLETARIUSZE I KOMUNICI
W jakim stosunku s w ogle komunici do proletariuszy? Komunici nie stanowi adnej odrbnej partii w stosunku do innych partii robotniczych. Nie maj adnych interesw odrbnych od interesw caego proletariatu. Nie wysuwaj adnych odrbnych zasad, wedug ktrych chcieliby ksztatowa ruch proletariacki. Komunici tym tylko rni si od innych partii proletariackich, e z jednej strony, w walkach toczonych przez proletariuszy rnych narodw podnosz i wysuwaj na czoo wsplne, niezalene od narodowoci, interesy caego proletariatu, z drugiej za strony, tym e na rozmaitych szczeblach rozwoju, przez ktre przechodzi walka midzy proletariatem a buruazja, reprezentuj stale interesy ruchu jako caoci. W praktyce wic komunici s najbardziej zdecydowan, wci porywajc naprzd czci partii robotniczych wszystkich krajw; w teorii wyprzedzaj pozosta mas proletariatu zrozumieniem warunkw, przebiegu i oglnych wynikw ruchu proletariackiego. Najbliszy cel komunistw jest ten sam, co wszystkich innych partii proletariackich: uksztatowanie proletariatu w klas, obalenie panowania buruazji, zdobycie wadzy politycznej przez proletariat. Twierdzenia teoretyczne komunistw nie opieraj si bynajmniej na ideach, na zasadach, wymylonych lub odkrytych przez tego czy owego reformatora wiata. S jedynie oglnym wyrazem rzeczywistych stosunkw istniejcej walki klas, wyrazem odbywajcego si w naszych oczach ruchu dziejowego. Zniesienie dotychczasowych stosunkw wasnoci nie jest wcale cech specyficzn komunizmu. Wszystkie stosunki wasnoci podlegay bezustannej zmienno historycznej, bezustannym zmianom historycznym. Tak na przykad rewolucja francuska zniosa wasno feudalna na rzecz wasnoci buruazyjnej. Tym, co wyrnia komunizm, jest nie zniesienie wasnoci w ogle lecz zniesienie wasnoci buruazyjnej. Ale nowoczesna buruazyjna wasno prywatna Jest ostatnim i najdoskonalszym wyrazem takiego wytwarzania i przywaszczania produktw, ktre oparte jest na przeciwiestwach klasowych i na wyzysku jednych ludzi przez drugich. W tym sensie mog komunici zawrze sw teori w jednym zdaniu: zniesienie wasnoci prywatnej. Zarzucano nam, komunistom, jakobymy chcieli znie wasno osobicie nabyt, osobicie zapracowan; wasno, ktra rzekomo tworzy podstaw wszelkiej osobistej wolnoci, dziaalnoci i samodzielnoci. Zapracowana, nabyta, osobicie zarobiona wasno! Czy mwicie o drobnomieszczaskiej, drobnochopskiej wasnoci, poprzedniczce wasnoci buruazyjnej? Nie mamy potrzeby jej znosi, znis j i znosi j codziennie rozwj przemysu. Moe mwicie o nowoczesnej buruazyjnej wasnoci prywatnej? Czy jednak praca najemna, praca proletariusza stwarza mu wasno? Bynajmniej. Stwarza ona kapita, czyli wasno, ktra wyzyskuje prac najemn, wasno, ktra moe pomnaa si jedynie pod warunkiem, e wytwarza now prac najemn, by j na nowo wyzyskiwa. Wasno w dzisiejszej swej postaci porusza si w przeciwiestwie pomidzy kapitaem i prac najemn. Rozpatrzmy obie strony tego przeciwiestwa. By kapitalist oznacza zajmowa nie tylko czysto osobiste, ale i spoeczne stanowisko w produkcji. Kapita jest wytworem zbiorowym i moe by uruchomiony tylko przez zbioro-

24

w dziaalno wielu czonkw spoeczestwa, co wicej, w ostatniej instancji jedynie przez zbiorow dziaalno wszystkich czonkw spoeczestwa. Kapita nie jest wic potg osobist, lecz spoeczn. Tote przeksztacenie kapitau we wasno zbiorow, nalec do wszystkich czonkw spoeczestwa, nie bdzie przeksztaceniem wasnoci osobistej we wasno spoeczn. Przeksztaceniu ulega jedynie spoeczny charakter wasnoci. Traci ona swj charakter klasowy. Przejdmy do pracy najemnej. Przecitn cen pracy najemnej jest minimum pacy roboczej, tj. suma rodkw ywnoci niezbdnych do utrzymania przy yciu robotnika jako robotnika. To wic, co robotnik najemny przywaszcza sobie przez sw dziaalno, wystarcza jedynie do odtworzenia jego nagiego bytu. Nie zamierzamy bynajmniej znosi tego osobistego przywaszczania produktw pracy, sucego do odtwarzania bezporedniego ycia-, przywaszczania nie pozostawiajcego adnego czystego dochodu, ktry by mg da wadz nad cudz prac. Chcemy znie tylko ndzny charakter tego przywaszczania, przy ktrym robotnik yje tylko po to, eby pomnaa kapita, i tylko o tyle, o ile wymaga tego interes klasy panujcej. W spoeczestwie buruazyjnym praca ywa jest tylko rodkiem co pomnaania pracy nagromadzonej. W spoeczestwie komunistycznym praca nagromadzona jest tylko rodkiem do rozszerzania, bogacenia, polepszenia procesu yciowego robotnikw. W spoeczestwie buruazyjnym przeszo panuje zatem nad teraniejszoci, w spoeczestwie komunistycznym teraniejszo nad przeszoci. W spoeczestwie buruazyjnym kapita posiada samodzielno i indywidualno, podczas gdy dziaajca jednostka jest pozbawiona samodzielnoci i indywidualnoci. I zniesienie tego oto stosunku nazywa buruazja zniesieniem indywidualnoci i wolnoci! I susznie. Tylko e chodzi tu o zniesienie i buruazyjnej indywidualnoci, buruazyjnej samodzielnoci i buruazyjnej wolnoci. Przez wolno rozumie si w ramach dzisiejszych buruazyjnych stosunkw produkcji wolno handlu, wolno kupna i sprzeday. Z chwil wszake, gdy upadnie handlarstwo, upadnie take wolne handlarstwo. Gadanina o wolnym handlarstwie, podobnie jak wszystkie inne tyrady wolnociowe naszej buruazji, ma w gole jaki sens tylko w stosunku do handlarstwa skrpowanego, w stosunku do ujarzmionego mieszczanina redniowiecza, lecz nie w stosunku do komunistycznego zniesienia handlarstwa, zniesienia buruazyjnych stosunkw produkcji i samej buruazji. Przeraa was to, e chcemy znie wasno prywatn. Ale w waszym dzisiejszym spoeczestwie wasno prywatna jest zniesiona dla dziewiciu dziesitych jego czonkw. Istnieje ona wanie dziki temu, e nie istnieje dla dziewiciu dziesitych. Zarzucacie wic nam, e chcemy znie wasno, .ktrej niezbdnym warunkiem jest brak wasnoci dla olbrzymiej wikszoci spoeczestwa. Sowem, zarzucacie nam, e chcemy znie wasz wasno. Tego istotnie chcemy. Z chwil gdy ustaje mono przeistaczania pracy w kapita, w pienidz, w rent gruntow, krtko mwic, w dajc si zmonopolizowa potg spoeczn, tj. z chwil gdy wasno osobista nie moe si ju przeistoczy w wasno buruazyjn, z t chwil owiadczacie jednostka ludzka zostaje zniesiona. Przyznajecie zatem, e przez jednostk ludzk rozumiecie jedynie bourgeois, buruazyjnego posiadacza i nikogo wicej. A ta jednostka istotnie ma by zniesiona. Komunizm nie odbiera nikomu wadzy przywaszczania sobie produktw spoecznych, odbiera jedynie wadz ujarzmiania, cudzej pracy za pomoc tego przywaszczania. Wysuwano zarzut, e ze zniesieniem wasnoci prywatnej ustanie wszelka dziaalno i zapanuje powszechne prniactwo. W takim razie spoeczestwo buruazyjne dawno musiaoby zgin wskutek lenistwa; ci bowiem, co w nim pracuj, nie dorabiaj si niczego, ci za, co si dorabiaj, nie pracuj. Caa ta kwestia sprowadza si do tautologii, e nie bdzie ju pracy najemnej, skoro nie bdzie kapitau.

25

Wszystkie zarzuty, skierowane przeciw komunistycznemu sposobowi przywaszczania i wytwarzania produktw materialnych, przeniesione zostay rwnie na przywaszczanie i wytwarzanie produktw duchowych. Podobnie jak zniesienie wasnoci klasowej jest dla bourgeois jednoznaczne ze zniesieniem samej produkcji, tak zniesienie wyksztacenia klasowego jest dla jednoznaczne ze zniesieniem wszelkiego w ogle wyksztacenia. To wyksztacenie, ktrego utrat bourgeois opakuje, jest dla olbrzymiej wikszoci wyksztaceniem do speniania roli maszyny. Ale nie sprzeczajcie si z nami ujmujc na miar waszych buruazyjnych poj o wolnoci, wyksztaceniu, prawie itp. spraw zniesienia wasnoci buruazyjnej. Same wasze idee s wytworem buruazyjnych stosunkw produkcji i wasnoci, podobnie jak wasze prawo jest tylko podniesion do godnoci ustawy wol waszej klasy, wol, ktrej tre okrelaj materialne warunki istnienia waszej klasy. Niebezinteresowne wyobraenie, wedug ktrego przeistaczacie wasze stosunki produkcji i wasnoci ze stosunkw historycznie wytwarzanych, przemijajcych z biegiem produkcji, w wieczne prawa przyrody i rozumu, wyobraenie to podzielacie z wszystkimi klasami, ktrych panowanie mino. Co zdolni jestecie zrozumie w stosunku do wasnoci antycznej, co zdolni jestecie zrozumie w stosunku do wasnoci feudalnej, tego nic moecie zrozumie, gdy mowa o wasnoci buruazyjnej. Zniesienie rodziny! Nawet skrajni radykaowie oburzaj si na ten haniebny namiar komunistw. Na czym opiera si wspczesna rodzina, rodzina buruazyjn? Na kapitale, na dorobku prywatnym. Cakowicie rozwinita istnieje ona tylko dla buruazji; ale jej uzupenieniem jest przymusowy brak rodziny u proletariuszy oraz prostytucja publiczna. Rodzina buruazyjn zaniknie naturalnie wraz z zanikiem tego Swego uzupenienia, a jedno i drugie przesanie istnie ze znikniciem kapitau. Zarzucacie nam, e chcemy znie wyzysk dzieci przez rodzicw? Przyznajemy si do tej zbrodni. Ale powiadacie najtkliwsze stosunki skazujemy na zagad, gdy wychowanie domowe zastpujemy przez spoeczne. A czy i o waszym wychowaniu nie decyduje spoeczestwo? Przez stosunki spoeczne, w ktrych si wasze wychowanie odbywa, przez mniej lub bardziej poredni czy bezporedni ingerencj spoeczestwa za pomoc szkoy itd.? Komunici nie s wynalazcami oddziaywania spoeczestwa na wychowanie; zmieniaj tylko charakter tego oddziaywania, wyrywaj wychowanie spod wpywu klasy panujcej. Buruazyjne frazesy o rodzinie i wychowaniu, o tkliwym stosunku midzy rodzicami a dziemi staj si tym wstrtniejsze, im bardziej w wyniku wielkiego przemysu zerwane zostaj wszelkie wizy rodzinne u proletariuszy, a dzieci staj si zwykymi artykuami handlu i narzdziami pracy. Ale wy, komunici, chcecie wprowadzi wsplno on wrzeszczy nam chrem caa buruazja. Bourgeois widzi w swej onie zwyke narzdzie produkcji. Syszy, ze narzdzia produkcji maj by oddane do uytku oglnego, i nic moe sobie wyobrazi naturalnie nic innego ni to, e ten sam los spotka take kobiety. Nie domyla si, e chodzi wanie o to, by znie pooenie kobiet jako zwykych narzdzi produkcji. Nic ma zreszt nic mieszniejszego ni wysoce moralne oburzenie naszych bourgeois z powodu rzekomej oficjalnej wsplnoci on u komunistw. Komunici nie maj potrzeby wprowadza wsplnoci on, istniaa ona niemal zawsze.

26

Nasi bourgeois, nie zadowalajc si tym, e maj do rozporzdzenia ony i crki swych robotnikw nie mwic ju o prostytucji oficjalnej znajduj specjaln przyjemno we wzajemnym uwodzeniu swoich maonek. Maestwo buruazyjne jest w rzeczywistoci wsplnoci on. Komunistom mona by zarzuci co najwyej, e na miejsce obudnie zamaskowanej wsplnoci on chcieliby wprowadzi oficjaln, otwart. Rozumie si zreszt samo przez si, e ze zniesieniem obecnych stosunkw produkcji zniknie rwnie wynikajca z nich wsplno kobiet, tj. prostytucja oficjalna i nieoficjalna. Zarzucano jeszcze komunistom. Jakoby chcieli znie Ojczyzn, narodowo. Robotnicy nie maj ojczyzny. Nie mona im odebra tego, czego nic maj. Wobec tego, e proletariat musi przede wszystkim zdoby sobie wadz polityczn, wznie si do stanowiska klasy narodowej, ukonstytuowa si jako nard jest sam jeszcze narodowy, aczkolwiek bynajmniej nie w znaczeniu buruazyjnym. Ograniczenia i przeciwiestwa narodowe pomidzy ludami znikaj coraz bardziej ju z rozwojem buruazji, wolnoci handlu, rynkiem wiatowym, jednostajnoci produkcji przemysowej i odpowiadajcych jej warunkw bytu. Panowanie proletariatu spotguje jeszcze ich zanikanie. Zjednoczona akcja przynajmniej krajw cywilizowanych jest jednym z pierwszych warunkw jego wyzwolenia. W tym samym stopniu, w jakim zniesiony zostanie wyzysk czowieka przez czowieka, zniesiony bdzie take wyzysk jednego narodu przez drugi. Wraz z przeciwiestwem klas wewntrz narodu znika wzajemna wrogo narodw. Oskarenia wysuwane przeciw komunizmowi z religijnych, filozoficznych i w ogle ideologicznych zaoe nie zasuguj na szczegowe roztrzsanie. Czy trzeba gbokiej przenikliwoci, by zrozumie, e wraz z warunkami ycia ludzi, ich stosunkami spoecznymi, bytem spoecznym, zmieniaj si take ich wyobraenia, pogldy i pojcia sowem, take ich wiadomo? Czeg dowodzi historia idei, jeeli nie tego, e produkcja duchowa przeobraa si wraz z materialn? Ideami panujcymi kadego danego okresu byy zawsze tylko idee klasy panujcej13. Mwi si o ideach rewolucjonizujcych cae spoeczestwo; stwierdza si w ten sposb jedynie fakt, e w tonie starego spoeczestwa wytworzyy si pierwiastki nowego, e rozkadowi dawnych warunkw ycia dotrzymuje kroku rozkad dawnych idei. Gdy wiat staroytny chyli si ku upadkowi, dawne religie zostay zwycione przez religi chrzecijask. Gdy w XVIII stuleciu idee chrzecijaskie zwycione zostay przez idee Owiecenia, spoeczestwo feudalne toczyo sw mierteln walk z rewolucyjn nawczas buruazj. Idee wolnoci sumienia i wyznania wyraay jedynie panowanie wolnej konkurencji w dziedzinie wiedzy. Ale powiedz idee religijne, moralne, filozoficzne, polityczne, prawne itp. przeobraay si istotnie w przebiegu rozwoju historycznego. Religia, moralno, filozofia, polityka, prawo utrzymyway si stale w toku tych przeobrae. Istniej nadto prawdy wieczyste, jak wolno, sprawiedliwo itp., wsplne wszystkim ustrojom spoecznym. Komunizm za znosi. wieczyste prawdy, znosi religie, moralno, zamiast nada im now form, sprzeciwia si zatem caemu dotychczasowemu rozwojowi historycznemu. Do czego sprowadza, si to oskarenie? Dzieje caego dotychczasowego spoeczestwa poruszay si w przeciwiestwach klasowych przybierajcych w rnych okresach rne formy.
13 Fragment pracy Marksa i Engelsa Ideologia niemiecka z r. 1845 zawiera nastpujce zdanie: idee klasy panujcej s w kadej epoce ideami panujcymi, tzn. klasa, ktra jest panujc si materialn spoeczestwa, jest jednoczenie jego si duchowa.

27

Jakiekolwiek jednak formy przybieray one, wyzysk jednej czci spoeczestwa przez drug by faktem wsplnym dla wszystkich ubiegych stuleci. Nic wic dziwnego, e wiadomo spoeczna wszystkich stuleci wbrew wszelkiej rnorodnoci i odmiennoci porusza si w pewnych formach wsplnych, formach wiadomoci, ktre zanikn doszcztnie dopiero wwczas, gdy ostatecznie przestanie istnie przeciwiestwo klasowe. Rewolucja komunistyczna jest najradykalniejszym zerwaniem z przekazanymi nam stosunkami wasnoci; nic dziwnego, e w swym przebiegu przyniesie ona rwnie najradykalniejsze zerwanie z przekazanymi nam ideami. Porzumy jednak zarzuty buruazji przed komunizmowi. Widzielimy ju wyej, e pierwszym krokiem rewolucji robotniczej jest wydwignicie proletariatu w klas panujc, wywalczenie demokracji. Proletariat zuyje swoje panowanie polityczne na to, by krok za krokiem wyrwa z rk buruazji cay kapita, by scentralizowa wszystkie narzdzia produkcji w rku pastwa, tj. w rku zorganizowanego jako klasa panujca proletariatu, i by moliwie szybko zwikszy mas si wytwrczych. Pocztkowo moe si to oczywicie dokona tylko za pomoc despotycznych wtargni w prawo wasnoci i w buruazyjne stosunki produkcji, a wic za pomoc zarzdze, ktre ekonomicznie wydaj si niedostateczne i nieuzasadnione, ale w przebiegu ruchu przerastaj same siebie i s nieuniknione jako rodki przewrotu w caym sposobie produkcji. Zarzdzenia te bd oczywicie w rnych krajach odpowiednio rne. Jednake w krajach najdalej w rozwoju posunitych, bd mogy na og znale powszechne zastosowanie zarzdzenia, nastpujce: 1. Wywaszczenie wasnoci ziemskiej i uycie renty gruntowej na wydatki pastwowe. 2. Wysoki podatek progresywny. 3. Zniesienie prawa dziedziczenia. 4. Konfiskata wasnoci wszystkich emigrantw i buntownikw. 5. Centralizacja kredytu w rkach pastwa za pomoc banku narodowego o kapitale pastwowym i o wycznym monopolu. 6. Centralizacja rodkw transportu w rkach pastwa. 7. Zwikszenie liczby fabryk pastwowych, narzdzi produkcji, udostpnienie dla uprawy i ulepszenie gruntw wedug jednolitego planu. 8. Jednaki przymus pracy dla wszystkich, utworzenie armii przemysowych, zwaszcza w rolnictwie. 9. Zespolenie rolnictwa z przemysem, dziaanie w kierunku stopniowego usunicia rnicy midzy miastem a wsi. 10. Publiczne bezpatne wychowanie wszystkich dzieci. Zniesienie pracy fabrycznej dzieci w jej dzisiejszej postaci. Poczenie wychowania z produkcj materialn itd. Skoro w biegu rozwoju zanikn rnice klasowe i caa produkcja zostanie skupiona w rku zrzeszonych jednostek, wadza publiczna utraci swj charakter polityczny. Wadza polityczna, we waciwym tego sowa znaczeniu, jest zorganizowan przemoc jednej klasy celem ucisku innej. Jeeli proletariat si rzeczy jednoczy si w walce z buruazj w klas, staje si poprzez rewolucj klas panujc i jako klasa panujca znosi przemoc dawne stosunki produkcji, to znosi wraz z tymi stosunkami produkcji warunki istnienia przeciwiestw klasowych, znosi w ogle klasy i. tym samym swoje wasne panowanie jako klasy. Miejsce dawnego spoeczestwa buruazyjnego z jego klasami i przeciwiestwami klasowymi zajmuje zrzeszenie, w ktrym swobodny rozwj kadej jednostki jest warunkiem swobodnego rozwoju wszystkich.

28

III. LITERATURA SOCJALISTYCZNA I KOMUNISTYCZNA 1. SOCJALIZM REAKCYJNY

a) Socjalizm feudalny Arystokracja francuska i angielska bya przez samo swe stanowisko dziejowe powoana do pisania pamfletw przeciw nowoczesnemu spoeczestwu buruazyjnemu. We francuskiej rewolucji lipcowej r. 1830, w angielskim ruchu na rzecz reformy ulega ona raz Jeszcze w zapasach ze znienawidzonym parweniuszem. O powanej walce politycznej nie mogo ju by mowy. Pozostaa jej jedynie walka literacka. Ale i w dziedzinie literatury dawne frazesy z czasw Restauracji stay si ju niemoliwe14. Aby pozyska sympati, arystokracja musiaa udawa, e pomija swe wasne interesy i formuuje akt oskarenia przeciw buruazji tylko w interesie wyzyskiwanej klasy robotniczej. Szukaa w ten sposb zadouczynienia w piewaniu szyderczych piosenek o swym nowym wadcy i w szeptaniu mu do ucha mniej lub bardziej zowrogich przepowiedni. W ten sposb powsta socjalizm feudalistyczny na wp skarga. na wp paszkwil, na wp echo przeszoci, na wp groba przyszoci, chwilami godzcy wprost w serce buruazji gorzkim, zjadliwie szyderczym sdem, zawsze komiczny w swej cakowitej niezdolnoci do zrozumienia biegu historii nowoczesnej. Proletariack torb ebracz potrzsali arystokraci niby sztandarem, eby skupi lud dookoa siebie. Ale ten, ilekro rusza za nimi, spostrzega na ich tyle stare herby feudalne i pierzcha z gonym i. urgliwym miechem. Widowisko to najlepiej urzdzaa cz francuskich legitymistw i Moda Anglia15. Kiedy feudaowie dowodz, e ich sposb wyzysku by rny od wyzysku buruazyjnego, to zapominaj tylko o tym, e uprawiali ten wyzysk w okolicznociach i warunkach zupenie odmiennych i dzi przeytych. Kiedy powouj si na to, e pod ich panowaniem nie byo nowoczesnego proletariatu, to zapominaj tylko o tym, e wanie nowoczesna buruazja bya nieodzown latorol ich ustroju spoecznego. Zreszt tak mao ukrywaj oni reakcyjny charakter swej krytyki, e gwne ich oskarenie przeciw buruazji polega wanie na tym, i pod jej panowaniem rozwija si klasa, ktra wysadzi w powietrze cay stary porzdek spoeczny. Bardziej jeszcze zarzucaj buruazji, e wytwarza ona rewolucyjny proletariat, anieli e wytwarza w ogle proletariat. W praktyce politycznej bior zatem udzia we wszystkich represjach przeciw klasie robotniczej, a w yciu codziennym, wbrew wszystkim swym napuszonym frazesom, nie pogardzaj zbieraniem zotych jabek i wymieniaj wierno, mio, honor na spekulacj wen, burakami r wdk16. Jak klecha szed zawsze rka w rk z feudaem, tak te socjalizm kleszy idzie rka w rk z socjalizmem feudalistycznym.
Chodzi tu nie o Restauracj angielsk (16601689), lecz o Restauracj francusk (18141830). (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z roku1890). 15 Moda Anglia odam angielskich konserwatystw na pocztku lat czterdziestych XIX wieku. Do wybitnych przedstawicieli Modej Anglii naleeli Disraeli, Tomasz Caryle i inni. 16 Odnosi si to gwnie do Niemiec, gdzie arystokracja ziemska i junkrzy uprawiaj wiksz cz swych majtkw na wasny rachunek przy pomocy rzdcw i s przy tyra wielkimi producentami burakw cukrowych i wdki. Bogatsi arystokraci angielscy nie zniaj si do tego; lecz i oni umiej doskonale wynagradza sobie spadek renty przez odstpowanie swych nazwisk zaoycielom mniej lub bardziej wtpliwych towarzystw akcyjnych. (Uwaga Engelsa do wydania angielskiego z roku 1888).
14

29

Nic atwiejszego, ni nada chrzecijaskiemu ascetyzmowi socjalistyczny pokost. Czy chrzecijastwo nie piorunowao rwnie przeciw wasnoci prywatnej, przeciw maestwu, przeciw pastwu? Czy nie zalecao na ich miejsce dobroczynnoci i ebractwa, celibatu i umartwienia ciaa, ycia klasztornego i kocioa? Socjalizm chrzecijaski jest tylko wod wicon, ktr klecha kropi rozgoryczenie arystokratw. b) Socjalizm drobnomieszczaski Arystokracja feudalna nie jest jedyn klas, ktr obalia buruazja i ktrej warunki bytu w spoeczestwie buruazyjnym marniay i obumieray. redniowieczne mieszczastwo grodowe i drobny stan chopski byy poprzednikami nowoczesnej buruazji. W krajach mniej rozwinitych pod wzgldem przemysowym i handlowym klasa ta wegetuje jaszcze dotychczas obok rozwijajcej si buruazji. W krajach, w ktrych rozwina si nowoczesna cywilizacja, powstao nowe drobnomieszczastwo, zawise miedzy proletariatem a buruazj i tworzce si wci na nowo, jako uzupeniajca cze spoeczestwa buruazyjnego; jednake konkurencja nieustannie strca czonkw tej klasy do szeregw proletariatu, a rozwj wielkiego przemysu ukazuje im nawet zbliajc si chwil, kiedy zupenie znikn jako samodzielna cz nowoczesnego spoeczestwa i zostan zastpieni w handlu, w manufakturze w rolnictwie przez dozorcw nad robotnikami i przez sub. W krajach takich, jak Francja, gdzie klasa chopska stanowi znacznie wicej ni. poow ludnoci, byo rzecz naturaln, e pisarze, wystpujcy po stronie proletariatu przeciw buruazji, stosowali w swej krytyce ustroju buruazyjnego miar drobnomieszczask i drobnochopsk i bronili robotnikw ze stanowiska drobnomieszczastwa. Powsta w ten sposb socjalizm drobnomieszczaski. Sismondi jest gow tej literatury nie tylko dla Francji, ale i dla Anglii. Socjalizm ten analizowa z du przenikliwoci sprzecznoci we wspczesnych stosunkach produkcji. Demaskowa szalbiercze upikszenia ekonomistw. Wykaza niezbicie burzce dziaanie maszyn i podziau pracy, koncentracj kapitaw i wasnoci ziemskiej, nadprodukcj, kryzysy, nieuniknion zagad drobnomieszczastwa i chopstwa, ndz proletariatu, anarchi w produkcji, krzyczce dysproporcje w podziale bogactw, niszczc wojn przemysow narodw pomidzy sob, rozkad dawnych obyczajw, dawnych stosunkw rodzinnych, dawnych narodowoci. Ale w swej pozytywnej treci socjalizm ten chce przywrci bd dawne rodki produkcji i komunikacji, a wraz z nimi dawne stosunki wasnoci i dawne spoeczestwo, bd te chce przemoc wtoczy nowoczesne rodki produkcji i komunikacji w ramy dawnych stosunkw wasnoci, ktre zostay przez nie rozsadzone, musiay by rozsadzone. W obu wypadkach jest on zarazem reakcyjny i utopijny. Ustrj cechowy w manufakturze i gospodarstwo patriarchalne na wsi oto jego ostatnie sowo. W dalszym swym rozwoju kierunek ten wyrodzi si w tchrzliwy kociokwik. b) Niemiecki, czyli prawdziwy socjalizm Literatura socjalistyczna, i komunistyczna Francji, ktra powstaa pod naciskiem panujcej buruazji i jest literackim wyrazem walki przeciw temu panowaniu, zostaa wprowadzona do Niemiec w czasie, kiedy buruazja dopiero co rozpocza walk przeciw feudalnemu absolutyzmowi. Niemieccy filozofowie, pfilozofowie i piknoduchy uchwycili si chciwie tej literatury zapominajc tylko o tym, e z przywdrowaniem tych pism z Francji nie przywdroway rwnoczenie do Niemiec francuskie warunki ycia. W warunkach niemieckich literatura

30

francuska utracia wszelkie bezporednie znaczenie praktyczne i przybraa oblicze czysto literackie. Musiaa wystpi w postaci czczej spekulacji umysowej na temat wcielenia w rzeczywisto istoty ludzkiej. W ten sposb zadania pierwszej rewolucji francuskiej miay dla filozofw niemieckich XVIII stulecia jedynie znaczenie wymaga praktycznego rozumu w ogle, a przejawy woli rewolucyjnej buruazji francuskiej oznaczay w ich oczach prawa czystej woli, woli, jak ona by powinna, prawdziwie ludzkiej woli. Praca literatw niemieckich polegaa wycznie na tym, by uzgodni nowe idee francuskie ze swym starym sumieniem filozoficznym, lub raczej na tym, by ze swojego stanowiska filozoficznego przyswoi sobie idee francuskie. To przyswojenie odbyo si w sposb, w jaki si w ogle przyswaja obcy jzyk, tj. drog przekadu. Wiadomo, e mnisi pisali swe niedorzeczne ywoty witych katolickich na rkopisach, na ktrych zapisane byy klasyczne dziea z czasw staroytnego pogastwa. Literaci niemieccy postpowali odwrotnie z wieck literatur francusk. Wpisywali swoje nonsensy filozoficzne pod orygina francuski. Tak na przykad pod francusk krytyk stosunkw pieninych podsunli wyobcowanie istoty ludzkiej, pod francusk krytyk pastwa buruazyjnego wpisali zniesienie panowania abstrakcyjnej powszechnoci itp. Podsuniecie tych frazesw filozoficznych pod rozumowanie francuskie ochrzcili filozofi czynu, prawdziwym socjalizmem, niemieck nauk socjalizmu, filozoficznym uzasadnieniem socjalizmu itp. W ten sposb francuska literatura socjalistyczno-komunistyczna zostaa kompletnie skastrowana. A poniewa w rkach niemieckich przesilia wyraa walk jednej klasy przeciw drugiej, wic Niemiec nabra przekonania, e przezwyciy "francusk jednostronno" e zamiast prawdziwych potrzeb reprezentuje potrzeb prawdy, a zamiast interesw proletariatu interesy istoty ludzkiej, czowieka w ogle, czowieka, ktry nie naley do adnej klasy, nie naley w ogle do rzeczywistoci, lecz jedynie do mgawicy fantazji filozoficznej. Ten socjalizm niemiecki, ktry tak powanie i uroczycie traktowa swe nieudolne wiczenia szkolne i tak jarmarcznie je otrbi, utraci jednake stopniowo sw pedantyczn niewinno. Walka niemieckiej, zwaszcza pruskiej buruazji przeciw feudaom i krlestwu absolutnemu, sowem, ruch liberalny sta si powaniejszy. Prawdziwy socjalizm znalaz podan sposobno przeciwstawienia ruchowi politycznemu da socjalistycznych, rzucenia tradycyjnej kltwy na liberalizm, na pastwo reprezentacyjne, na konkurencj buruazyjn, buruazyjn wolno prasy, buruazyjne prawo, buruazyjn wolno i rwno oraz goszenia masie ludowej, e w tym ruchu buruazyjnym nie moe ona nic zyska, a raczej wszystko moe straci. Socjalizm niemiecki w sam por zapomnia, e francuska krytyka, ktrej sta si bezdusznym echem, miaa za przesank nowoczesne buruazyjne spoeczestwo z odpowiednimi materialnymi warunkami ycia i dostosowan do nich konstytucj polityczn te same przesanki, o ktrych wywalczenie chodzio dopiero w Niemczech. Posuy on niemieckim rzdom absolutnym wraz z ich orszakiem klechw, bakaarzy, hreczkosiejw i biurokratw jako podany straszak przeciw gronie prcej naprzd buruazji. Stanowi osadzajce uzupenienie gorzkich uderze bicza i kul, ktrymi, te same rzdy odpowiaday na powstania robotnikw niemieckich. Prawdziwy socjalizm bdc w ten sposb orem w rku rzdw przeciw buruazji niemieckiej, reprezentowa take bezporednio interesy reakcyjne. Interesy niemieckiego mieszczastwa grodowego. W Niemczech drobnomieszczastwo, zachowane jeszcze z XVI stulecia i od tego czasu tworzce si wci na nowo w rnych postaciach, stanowi waciw podstaw spoeczn istniejcego stanu rzeczy.

31

Zachowanie go jest zachowaniem istniejcego w Niemczech stanu rzeczy. Od przemysowego i politycznego panowania buruazji oczekuje ono ze strachem nieuniknionej zagady, z jednej strony, na skutek koncentracji kapitau, z drugiej na skutek wyonienia si rewolucyjnego proletariatu. Prawdziwy socjalizm wyda mu si zabiciem dwch zajcy za jednym zamachem. Rozpowszechni si te jak zaraza. Utkana z pajczyny spekulatywnych docieka, haftowana kwiatkami grnolotnego frazesu, przepojona sentymentaln ros rzewnoci owa pretensjonalna szata, w ktr socjalici niemieccy spowili kilka swych kocistych wieczystych prawd, powikszya jedynie zbyt ich towarw wrd tej publicznoci. Ze swej strony socjalizm niemiecki odczuwa coraz bardziej jako swe powoanie by napuszonym przedstawicielem tego mieszczastwa grodowego. Ogosi on nard niemiecki za normalny nard, a niemieckiego yka za normalnego czowieka. Kadej jego podoci nadawa utajon .wysz, socjalistyczn tre czynic z niej jej przeciwiestwo. Wysnu te ostatni konsekwencj wystpujc bezporednio przeciwko brutalnie destrukcyjnemu kierunkowi komunizmu i obwieszczajc sw bezstronn wyszo ponad wszelkie walki klasowe. Z bardzo niewielu wyjtkami wszystko, co w Niemczech jest w obiegu, jako pisma rzekomo socjalistyczne i komunistyczne, naley do tej brudnej, deprawujcej literatury17.

2. SOCJALIZM KONSERWATYWNY, CZYLI BURUAZYJNY

Pewna cz buruazji pragnie zaradzi niedomaganiom spoecznym, aby utrwali istnienie spoeczestwa buruazyjnego. Nale do niej ekonomici, filantropi, gosiciele humanitaryzmu, poprawiacze pooenia klas pracujcych, organizatorzy dobroczynnoci, opiekunowie zwierzt, zaoyciele towarzystw wstrzemiliwoci, poktni reformatorzy najrozmaitszego gatunku. Nawet cae systemy tworzone byy z tego buruazyjnego socjalizmu. Jako przykad przytoczymy Filozofi ndzy Proudhona. Socjalistyczni bourgeois chc warunkw bytu nowoczesnego spoeczestwa bez nieuchronnie std wynikajcych walk i niebezpieczestw. Chc istniejcego spoeczestwa bez rewolucjonizujcych i rozkadajcych je czynnikw. Chc buruazji bez proletariatu. Buruazja wyobraa sobie wiat, w ktrym rzdzi, oczywicie jako najlepszy z wiatw. Buruazyjny socjalizm rozwija to pocieszajce wyobraenie w poowiczny lub cakowity system. Kiedy wzywa proletariat, by urzeczywistni jego systemy i wkroczy do nowej Jerozolimy, to da w gruncie rzeczy tylko tego, by proletariat pozosta w dzisiejszym spoeczestwie, lecz wyzby si swych nienawistnych o nim poj. Inna, mniej systematyczna, ale bardziej praktyczna forma tego socjalizmu usiowaa, odstrczy klas robotnicz od wszelkiego ruchu rewolucyjnego za pomoc dowodze, e nic taka lub inna zmiana polityczna, lecz jedynie zmiana materialnych warunkw bytu, stosunkw ekonomicznych, moe przynie jej korzy. Ale przez zmian materialnych warunkw bytu socjalizm ten rozumie bynajmniej nie zniesienie buruazyjnych stosunkw produkcji, co da si urzeczywistni tylko na drodze rewolucyjnej, lecz ulepszenia administracyjne, dokonujce si na gruncie tych stosunkw produkcji, a wic nie zmieniajce nic w stosunkach midzy kapitaem a prac najemn i w najlepszym wypadku zmniejszajce tylko koszty panowania buruazji i upraszczajce jej gospodark pastwow.
Burza rewolucyjna 1848 r. zmiota cay ten ndzny kierunek, a nosicielom jego odebraa ch dalszego robienia w socjalizmie. Gwnym przedstawicielem i klasycznym typem tego kierunku jest p. Karol Grun. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z roku 1890).
17

32

Najwaciwszy wyraz socjalizm buruazyjny osiga dopiero wwczas, gdy staje si figur czysto retoryczn. Wolny handel! w interesie klasy pracujcej; ca ochronne! w interesie klasy pracujcej; wizienia celkowe! w interesie klasy pracujcej. Oto ostatnie sowo jedynie szczere sowo socjalizmu buruazyjnego. Socjalizm buruazji polega wanie na twierdzeniu, e bourgeois s bourgeois w interesie klasy pracujcej.

3. KRYTYCZNO-UTOPIJNY SOCJALIZM I KOMUNIZM

Nie mwimy tutaj o tej literaturze, ktra we wszystkich wielkich rewolucjach nowoczesnych dawaa wyraz daniom proletariatu (pisma Babeufa itd.). Pierwsze ze strony proletariatu prby bezporedniego urzeczywistnienia swoich wasnych interesw klasowych w czasach powszechnego podniecenia, w okresie obalania spoeczestwa feudalnego, nieuchronnie rozbijay si wskutek nierozwinitego jeszcze stanu samego proletariatu, jako te wskutek braku materialnych warunkw jego wyzwolenia, bdcych wanie wytworem dopiero epoki buruazyjnej. Literatura rewolucyjna, towarzyszca tym pierwszym ruchom proletariatu, bya w swej treci si rzeczy reakcyjna. Gosi ona powszechny ascetyzm i prymitywny egalitaryzm. Waciwe systemy socjalistyczne i komunistyczne, systemy Saint-Simona, Fouriera, Owena itd. wyaniaj si w pierwszym nierozwinitym okresie walki midzy proletariatem a buruazj, ktry przedstawilimy wyej. (Patrz: Buruazja a proletariusze). Wynalazcy tych systemw widz wprawdzie przeciwiestwo klas jak rwnie dziaanie czynnikw rozkadowych wewntrz samego spoeczestwa panujcego. Nie dostrzegaj jednak po stronie proletariatu adnej samodzielnoci historycznej, adnego waciwego mu ruchu politycznego. Poniewa rozwj przeciwiestwa klasowego idzie w parze z rozwojem przemysu, nie znajduj wic oni take materialnych warunkw wyzwolenia proletariatu i szukaj nauki spoecznej, praw spoecznych, by warunki te stworzy. Miejsce dziaalnoci spoecznej zaj musi ich osobista dziaalno wynalazcza, miejsce historycznych warunkw wyzwolenia warunki fantastyczne, miejsce stopniowo dokonujcej si organizacji proletariatu w klas wymylona przez nich samych organizacja spoeczestwa. Przysze dzieje ludzkoci sprowadzaj si dla nich do propagandy i praktycznego wykonania ich planw spoecznych. S wprawdzie wiadomi tego, e w swych planach reprezentuj przede wszystkim interesy klasy pracujcej, jako klasy najbardziej cierpicej. Proletariat istnieje dla nich tylko jako klasa najbardziej cierpica. Nierozwinita forma walki klasowej, jako te ich wasne pooenie yciowe sprawia, e uwaaj si za stojcych wysoko ponad tym przeciwiestwem klasowym. Pragn polepszy warunki yciowe wszystkich czonkw spoeczestwa, nawet najlepiej usytuowanych. Odwouj si wic stale do caego spoeczestwa bez rnicy, a nawet przewanie do klasy panujcej. Trzeba przecie tylko zrozumie ich system, aby uzna go za moliwie najdoskonalszy plan moliwie najdoskonalszego spoeczestwa. Odrzucaj przeto wszelk akcj polityczn a zwaszcza rewolucyjn; chc cel swj osign na drodze pokojowej i usiuj za pomoc drobnych, oczywicie chybionych eksperymentw, si przykadu, utorowa drog nowej ewangelii spoecznej. Fantastyczne opisy przyszego spoeczestwa wypywaj z pierwszych, penych przeczu poryww proletariatu do powszechnego przeksztacenia spoeczestwa w okresie, kiedy pro-

33

letariat znajduje si jeszcze w stanic nader nierozwinitym, ujmuje wic jeszcze fantastycznie wasne swe stanowisko. Ale pisma socjalistyczne i komunistyczne zawieraj rwnie pierwiastki krytyczne. Atakuj wszystkie podwaliny istniejcego spoeczestwa. Dostarczyy przeto nader cennego materiau dla uwiadomienia robotnikw. Ich pozytywne twierdzenia o przyszym spoeczestwie, na przykad zniesienie przeciwiestwa midzy miastem a wsi, zniesienie rodziny, zysku prywatnego, pracy najemnej, goszenie harmonii spoecznej, przeobraenie pastwa w proste zarzdzanie produkcj wszystkie te twierdzenia wyraaj jedynie zanik przeciwiestwa klasowego, ktre wanie dopiero zaczyna si rozwija i ktre jest im znane zaledwie w swej zacztkowej bezksztatnej nieokrelonoci. Dlatego te same te twierdzenia maj jeszcze sens czysto utopijny. Znaczenie socjalizmu i komunizmu krytyczno-utopijnego pozostaje w odwrotnym stosunku do rozwoju historycznego. W tym samym stopniu, w jakim rozwija si i ksztatuje walka klasowa, to fantastyczne wynoszenie si ponad t walk, to fantastyczne jej zwalczanie traci wszelk warto praktyczn i wszelkie uzasadnienie teoretyczne. Dlatego, jeli nawet twrcy tych systemw byli pod wielu wzgldami rewolucyjni, to ich uczniowie tworz zawsze sekty reakcyjne. Trzymaj si uparcie dawnych pogldw swych mistrzw wbrew postpujcemu rozwojowi historycznemu proletariatu. Usiuj wic konsekwentnie stpi ponownie walk klasow i pogodzi przeciwiestwa. Wci jeszcze marz o prbach urzeczywistnienia swych utopii spoecznych, o zakadaniu poszczeglnych falansterow, o zorganizowaniu Home colonies, o urzdzeniu maej Ikarii18, kieszonkowego wydania nowej Jerozolimy i dla zbudowania wszystkich tych zamkw na lodzie musz odwoywa si do filantropii buruazyjnych serc i workw pieninych. Stopniowo staczaj si do kategorii opisanych wyej socjalistw reakcyjnych albo konserwatywnych i rni si od nich jedynie bardziej systematyczn pedanteri, fanatycznie zabobonn wiar w cudotwrcze dziaanie swej nauki spoecznej. Wystpuj zatem zaciekle przeciw wszelkiemu politycznemu ruchowi robotniczemu, ktry ich zdaniem powstaje jedynie z lepej niewiary w ich now ewangeli. Owenisci w Anglii wystpuj przeciwko czartystom19, fourierysci we Francji przeciwko reformistom.

IV. STOSUNEK KOMUNISTW DO RNYCH PARTII OPOZYCYJNYCH

Na podstawie rozdziau drugiego zrozumiay jest sam przez si stosunek komunistw do sformowanych ju partii robotniczych, a wic do czartystw w Anglii i zwolennikw reformy agrarnej w Ameryce Pnocnej. Walcz oni o osignicie najbliszych celw i interesw klasy robotniczej, ale w ruchu teraniejszym reprezentuj jednoczenie przyszo ruchu. We Francji komunici przyczaj si do partii socjalistyczno-demokratycznej 20 przeciw buruazji konserwatywnej i radykalnej, nie rezygnujc bynajmniej z prawa do krytycznego ustosunkowania si wobec frazesw i zudze, wypywajcych z rewolucyjnej tradycji.
Home colonies (kolonie wewntrz kraju) tak nazywa Owen swoje wzorowe spoeczestwa komunistyczne. Falansteraml nazyway si planowane przez Fouriera paace spoeczne. Nazw Ikarii nosi utopijny, fantastyczny kraj, ktrego komunistyczne urzdzenie opisywa Cabet. (Uwaga Engelsa do wydania niemieckiego z roku 1890). 19 Czartyzm pierwszy masowy, samodzielny ruch polityczny proletariatu. Nazwa czartyzm pochodzi od sowa Charter petycji podanej w r.1838 do parlamentu, zawierajcej polityczne dania robotnikw angielskich. 20 Parti t reprezentowa w parlamencie Ledru-Rollin, w literaturze Louis Blanc, w codziennej prasie pismo La Rerorme. Nazwa socjaldemokracja oznaczaa, e ta cze demokratycznej albo republikaskiej partii bya, podobnie jak i autorzy tej nazwy w mniejszym lub wikszym stopniu zabarwiona socjalistycznie. (Uwaga Engelsa do angielskiego wydania z r. 1888).
18

34

W Szwajcarii popieraj radykaw nic udzc si jednak co do tego, e partia ta skada si ze sprzecznych ywiow, po czci demokratycznych socjalistw typu francuskiego, po czci za z radykalnych bourgeois. Wrd Polakw komunici popieraj partie, ktra rewolucj agrarn uwaa za warunek wyzwolenia narodowego, t sam parti, ktra wywoaa powstanie krakowskie 1846 roku. W Niemczech partia komunistyczna walczy wsplnie z buruazj, o ile buruazj wystpuje rewolucyjnie, przeciw monarchii absolutnej, feudalnej wasnoci ziemskiej i drobnomieszczaskoci21. Nie przestaje ona jednak ani na chwil urabia wrd robotnikw jak najbardziej jasnej wiadomoci wrogiego przeciwiestwa pomidzy buruazj a proletariatem, aby robotnicy niemieccy mogli natychmiast skierowa te warunki spoeczne i polityczne, ktre buruazja musi zaprowadzi wraz ze swym panowaniem jako or przeciw niej samej, aby po obaleniu klasy reakcyjnej w Niemczech rozpocza si niezwocznie walka przeciw samej buruazji. Na Niemcy komunici zwracaj gwn uwag, poniewa Niemcy stoj w przededniu rewolucji buruazyjnej i poniewa przewrotu tego dokonaj w warunkach dalej posunitego rozwoju cywilizacji europejskiej w ogle i przy istnieniu o wiele bardziej rozwinitego proletariatu, ni to byo w Anglii w XVII i we Francji w XVIII stuleciu, tak e niemiecka rewolucja buruazyjna moe by tylko bezporednim prologiem rewolucji proletariackiej. Sowem, komunici popieraj wszdzie wszelki ruch rewolucyjny przeciw istniejcym stosunkom spoecznym i politycznym. We wszystkich tych ruchach komunici wysuwaj, jako podstawowe zagadnienie ruchu, zagadnienie wasnoci bez wzgldu na to, czy przybraa ona bardziej, lub mniej rozwinit form. Wreszcie komunici dziaaj wszdzie na rzecz cznoci i porozumienia partii demokratycznych wszystkich krajw. Komunici uwaaj za niegodne ukrywanie swych pogldw i zamiarw. Owiadczaj oni otwarcie, e cele ich mog by osignite jedynie przez obalenie przemoc caego dotychczasowego ustroju spoecznego. Niech dr klasy panujce przed rewolucj komunistyczn. Proletariusze nie maj w niej nic do stracenia prcz swych kajdan. Do zdobycia maj wiat cay. Proletariusze wszystkich krajw, czcie si!

W oryginale Kleinburgerci. Sowem tym Marks i Engels okrelali reakcyjne elementy mieszczastwa, ktre popieray szlacht feudaln i absolutyzm. Ideaem tych elementw byt redniowieczny ustrj cechowy. W wielu miastach niemieckich warstwa ta bya bardzo liczna.

21

35