SAYISAL ANALZ DERS NOTLARI

YRD. DO. DR. MUSTAFA SNMEZ

NAAT MHENDSL BLM
AKSARAY NVERSTES
2008



INDEKILER
1. SAYISAL ANALZ VE SAYISAL HATALAR ...................................................................................... 5
1.1. Giri .............................................................................................................................................. 5
1.2 Niye Hesap Tablolar? .................................................................................................................... 5
1.3. Hatalar ve Hatalarn Kaynaklar ..................................................................................................... 6
1.3.1 saylarn temsil Edilmesi .............................................................................................................. 6
zml Problemler ............................................................................................................................. 9
Problemler .......................................................................................................................................... 10
2. ETLKLERN KKLERNN BULUNMASI .................................................................................... 11
2.1 Giri .............................................................................................................................................. 11
2.2 Grafik Yntemi .............................................................................................................................. 11
2.3 Yarlama (kiye Blme veya Bisection) Yntemi ............................................................................ 14
2.4 Kiri (Secand) Yntemi ................................................................................................................. 16
2.5 Newton Yntemi ........................................................................................................................... 17
2.6 Sabit Nokta Yinelemesi (x=g(x)).................................................................................................... 18
2.7 Excel in Hazr Fonksiyonlarn Kullanarak Denklem zme ...................................................... 20
Problemler ...................................................................................................................................... 21
3. DORUSAL DENKLEM TAKIMLARIN ZM METOTLARI .............................................. 23
3.1 Giri .......................................................................................................................................... 23
3.2 Matris Notasyonlar ................................................................................................................... 24
3.3 zel Matrisler ........................................................................................................................... 25
3.3.1 Kare Matris ......................................................................................................................... 25
3.3.2 Birim Matris ......................................................................................................................... 25
3.3.3 Band Matris (Kuak Matrisi) ................................................................................................ 25
3.3.4 st gen Matris ve Alt gen Matris................................................................................. 25
3.3.5 Simetrik Matris .................................................................................................................... 26
3.4 Matrislerde Matematiksel lemler ............................................................................................ 26
3.4.1 Toplama ve karma lemi ................................................................................................ 26
3.4.2. EXCEL de Toplama ve karma lemleri ......................................................................... 26
3.4.3 Matrisin Bir Katsay ile arpm ........................................................................................... 26
3.4.4 Matris arpm ..................................................................................................................... 27
3.4.5 Devrik Matris (Matris Transpozesi) ..................................................................................... 28
3.4.6 Excel de Matrislerin Transpozesi (Evrii) ............................................................................ 28
3.5. Matrislerin Determinant ........................................................................................................... 29
3.5.1. zel matrisinLerin determinantnn bulunmas. .................................................................. 31
3.5.2 zel Matrislerin Determinant............................................................................................... 32
3.5.3. Kofaktrler Yardm ile Determinant Bulma lemi ............................................................... 32
3.5.4. EXCELin Hazr fonksiyonlar Kullanarak Determinant Bulma .............................................. 33
3.6. Matris Tersi (Matris Evrii) ....................................................................................................... 34
3.6.1 Adjoint Yardm ile Matris Tersi Bulma ................................................................................. 34
3.6.2. Dorudan (Eliminasyon) Yntemi ile Matris Tersi Bulma ................................................... 35
3.6.3. Choleski Metodu ile Matris Tersi Bulma ............................................................................. 36
3.6.4 Excel Yardm ile Matris Tersi Bulma ................................................................................... 39
3.7. Denklem Takmalarnn zm .............................................................................................. 39
3.7.1. Cramer Kural ..................................................................................................................... 39
3.7.2. Gauss-Jordan ........................................................................................................................... 41
3.7.4. Choleski Metodu ....................................................................................................................... 42
3.7.5. Gauss-Sidiel-Yineleme Metodu ................................................................................................. 43
Problemler .......................................................................................................................................... 45
4. DORUSAL OLMAYAN DENKLEM TAKIMLARIN ZM ........................................................ 48
4.1. Giri ............................................................................................................................................. 48
4.2 . Excel Yardm ile Dorusal Olamayan Denk. Tak. zm ........................................................ 51
5. ENTERPOLASYON ........................................................................................................................ 53
5.1 Giri .............................................................................................................................................. 53
5.2 LagrangIan Polinom ...................................................................................................................... 53
5.2.1 Dorusal Enterpolasyon ............................................................................................................. 53
5.2.2. n. Dereceden Lagrangian Polinomu .......................................................................................... 55
5.2.3. NevIlle Enterpolasyon Metodu .................................................................................................. 58
5.3. Blnm Farklar (Divided Differences) ....................................................................................... 60
5.4. Eit Aralkl Veriler........................................................................................................................ 63
Problemler .......................................................................................................................................... 65
5. ER UYDURMA ............................................................................................................................ 67
6.1. En Kk Kareler Yntemi (Least Square Method) ...................................................................... 68
6.1.1. Lineer Denklem Uydurma ......................................................................................................... 68
6.1.2. Uyumun Kontrol ...................................................................................................................... 70
6.1.2 Polinom Fonksiyonlar (k-dereceden) .......................................................................................... 71
6.1.4. sl (cx) Fonksiyonlar .............................................................................................................. 72
6.1.5. stel (oxb) fonksiyonlar ............................................................................................................ 74
6.1.6. Logaritmik (y = o +blnx) fonkisyonlar ...................................................................................... 75
6.2. Matris Yntemi Kullanarak Eri UyDurma .................................................................................... 76
6.4. EXCEL den En Kk Kareler Yntemi ile Eri Uydurma ............................................................ 77
Problemler .......................................................................................................................................... 79
7. SAYISAL TREV ............................................................................................................................ 80
7.1. Giri ............................................................................................................................................. 80
7.2. Eit Aralkl Veriler iin Saysal Trev ........................................................................................... 81
7.3 Yksek Dereceli Trevler .......................................................................................................... 83
8. Saysal ntegral ..................................................................................................................... 86
8.1. Trapez Kural ........................................................................................................................... 87
8.3. Simpson 1/3 Kural .................................................................................................................. 87
8.4. Simpson 3/8 Kural .................................................................................................................. 88
Problemler ...................................................................................................................................... 89



5
1. SAYISAL ANALZ VE SAYISAL HATALAR
1.1. GIRI
Saysal analiz (nmerik analiz veya saysal zmleme) matematik problemlerinin bilgisayar
yardm ile zmlenme tekniidir. Genellikle analitik olarak zmleri ok zor veya imknsz
olan matematik problemleri belli hata aralklarnda zmlemek iin kullanlr.
Saysal zmn vazgeilmez paralarndan biri de elektronik aralardr. Bilgisayar teknolojisi
ile saysal analiz metotlar birbirine paralel olarak gelimitir. Bunun en gzel rnei
gnmzn en popler nmerik analiz metotlarndan biri olan sonlu elemanlar metodunun
teorisi 1930'larda olmasna ramen; yntem el ile ilem yapmaya uygun olmadndan dolay
gerekli ilgiyi o yllarda grmemi ve gelien bilgisayar teknolojisiyle birlikte kullanm alan
bulmutur. Bunun yannda analitik ilemlerin bilgisayar ortamnda yaplabilmesi yine saysal
analizin metotlar kullanlma zorunluluu vardr bu da saysal analiz metotlarnn gelimesine
neden olmutur.
1.2 NYE HESAP TABLOLARI?
Elektronik aralar saysal analizin ayrlmaz bir parasdr. Saysal ilemler iin sper
bilgisayarlar kullanlabilecei gibi bunun yannda kk hesap makineleri de kullanlabilir.
Hangisi kullanlrsa kullanlsn, ilem yaplabilmesi iin her ortamn kendine zg yazm
kurallarnn bilinmesi gereklidir. Bilgisayarlarda problemlerin modellenmesi ve zmleri iin
BASIC, Fortran, Pascal, C, C++, C#, Pyhton gibi genel amal programlama dillerinden bir
kullanlabilir. Ama bilgisayar program yazmak zahmetli bir i olduu iin matematiksel ilemler
yapabilen ticari paket programlar, rnek olarak Mathematica, MatLab veya MathCAD,
kullanlabilecei gibi cretsiz olarak internet ortamnda bulunan SciLab ve Octava, gibi
matematiksel ilemler yapmak iin gelitirilmi programlarda kullanlabilir. Bu programlar ok
pahal, yaygn olarak kullanm olmadndan veya kendilerine zg bir kullanm ekli
olduundan dolay her ofis/kullanc iin uygun olamayabilir. Bularn yerine ofis paket
programlarn deimez paras olan Elektronik Hesap Tablo (Spread Sheet) programlar da
saysal ilemleri yapmak iin gnlk kullanma elverili olabilir.
Elektronik Hesap tablo programlar, gnlk mhendislik hesaplar iin kullanlabilecek gl bir
aratr. Bu tr programlar balangta muhasebe kaytlarn yapmak iin gelitirilmi olsa da
bugn mhendislik, istatistik ve veri taban fonksiyonlar iermektedirler. Bu programlarn
avantajlarnda biride kolayca amaca uygun ilemler yapabilmek ve bunu deitirmektir. Dier
taraftan bu programlarn en byk dezavantaj hcrelerde yaplan hesaplamalarn grlmemesi
ve sadece hcrenin hesap deerinin grlmesiydi. Ama bu dezavantaj yeni kan srmlerde
zlmtr.
Dier taraftan bu hazr elektronik hesap tablolar ve matematik programlar genel amal
kullanmlar iin gelitirildiklerinden dolay her kullancnn gereksinimlerini bire bir
karlamayabilir.
Bu durumlarda saysal zmleme yapacak kiinin programlama dillerinden birini kullanarak
program yazmaktan baka aresi kalmayabilir. Burada yine elektronik hesap tablolarnn kendi
iinde programlama yapmaya yardmc aralar kullanlabilir. Bu aralar kullancya VisualBasic
formatnda programlama yapma imkn vermektedir. Fakat bu yazlan programlarn en byk
dezavantaj tek balarna kullanlamyor olmalardr, bu programlar her zaman hangi program

6
iinde gelitirildi iseler o programlarn iinde alabilirler. Yani "exe" uzantl halde
getirilemezler.
Piyasada birok Elektronik hesap tablo programlar vardr. Bunlardan bazlar: Microsoft Ofisin
bir paras olan EXCEL, Coral Ofisin bir paras olan Coral Lotus 1-2-3, OpenOffice ve
StrarOffice programlardr. Bunlardan belki de en yaygn kullanlan MS EXCEL'dir. Bundan
dolay problemlerin uygulamalarnda MS EXCEL e gre ilemler yaplacaktr.
1.3. HATALAR VE HATALARIN KAYNAKLARI
Fiziksel veya sosyal olaylarn matematiksel olarak zlmelerinde yaplan hatalar genellikle
ana balkta toplanr. Bunlar modelleme hatalar, lme hatalar ve saysal hatalardr.
Modelleme hatas bir olayn formle edilmesi esnasnda varsaymlardan kaynaklanan
hatalardr. rnek olarak serbest dme problemlerinin modellenmesinde, hava ile cisim
arasndaki srtnme kuvvetinin ihmal edilmesinden dolay meydana gelen hatalar bu tr
hatalar grubuna girer.
lme hatas, deney ve gzlemede lmelerden dolay meydana gelen hatalardr.
Yukardaki rnekte eer serbest dme yapan cismin, dt mesafe veya havada
derken gecen sre eer yanl llrse bu tr hatalar lme hatas olarak
tanmlanabilir.
Saysal hatalar veya dier bir deyimle modelin zmlemesinde yaplan hatalardr.
Bu blmde saysal hatalardan bahsedilecektir. Genel olarak saysal hatalar iki ana gruba
ayrabiliriz: kesme hatalar (truncation error) ve yuvarlama hatalar (roudn off). Bun hatalara
balamadan nce saylarn bilgisayarda hafzada saklanma ekli ve bunda kaynaklanan
hatalar neler olduunun incelenecektir.
1.3.1 SAYILARIN TEMSL EDLMES
Saylar gnlk hayatta onluk sisteme gre ilemler yaplr. rnek olarak 298 says
298 = 2 - 1uu +9 - 1u +8 - 1
= 2 - 1u
2
+ 9 - 1u
1
+ 8 - 1u
0

eklinde ilemler yaplr. Bunun yannda baz 12 lik 16 sistemlerde mevcuttur. Bilgisayarlarda
ise iler 2 ilk (binary) sistemler zerine kurulduu iin ikilik sistem kullanlr yani 298 says
bilgisayar hafzasnda
298 = 1 - 2
8
+ u - 2
7
+u - 2
6
+1 - 2
5
+u - 2
4
+ 1 - 2
3
+u - 2
2
+1 - 2
1
+ u - 2
0
= 1 - 2S6 +u - 128 +u - 64 +1 - S2 +u - 16 +1 - 8 +u - 4 +1 - 2 +u - 1
= (1uu1u1u1u)
2


eklide hafzda tutulur. Yukarda anlatlanlar tamsaylarn hafzda tutulu eklini gsterir, eer
say kesirli saylarda ise ayn mantkla fakat biraz daha farkldr. Bu ilem kullanlan
bilgisayarlarn donanmlar ve rakamlar tanmlamalar ile ilgilidir. rnek olarak 1/3 kesrini
bilgisayar 0.33333... gibi belli adet hane kullanarak yazar. Saylarn tanmlanmas iin ka hane
kullanlaca rakamlarn nasl tanmland ve bilgisayarn mimarisi ile ilgilidir. Bu tr hatalara
yuvarlama hatas (round-off error) denir.

7
rnek olarak bir integral ilemini analitik olarak yapmak yerine nmerik olarak yapmak iin
srekli bir f(x) fonksiyonu yerine, bu fonksiyonun alann kolay yoldan bulabilecek biimde
kk paracklara blnerek sreksiz hale getirilir. Bu sreksizlikler hatalara neden olur; bu
tr hatalara kesme hatas denir.
rnek olarak sin( ) x fonksiyonunun deeri yaklak olarak Denklem (1-1) kullanlarak
hesaplanabilir.
p(x) = x -
x
3
S!
+
x
5
S!
-
x
7
7!
(1-1)
Fakat sin(x) fonksiyonunun gerek deeri bu deildir. Fonksiyonunun gerek deerini
hesaplamak iin Denk. (1-1) de verildii gibi sonsuz bir seri kullanlmaldr.
sin(x) = p(x) +
x
(2n+1)
(2n + 1)!

n=5
(1-2)
Grld gibi sin(x) fonksiyonun yaklak deerini bulmak iin kullanlan ilk drt terim doru
cevab vermemektedir. Bu hatann nedeni, sins serisinin belli saydaki elemannn
kullanlmasdr. Yinemeli metotlarda, bu hatann miktar yineleme saysna gre azaltlabilir,
fakat sonsuz sayda terim kullanlarak gerek sonuca ulamak mmkn olmad iin belli terim
says kullanlarak gerek sonuca ok yakn bir deer bulunabilir. Belli sayda terim
kullanlmasndan dolay meydana gelen bu tr hatalara 'kesme hatas' denir.
Kesme hatalarna ilaveten dier bir problem bilgisayarlarn rakamlar belli hassasiyetteki
byklklerde hafzalarnda tutmalardr. Aadaki rnek kesme hatasnn nasl olutuunu
gstermektedir.
rnek 1-1: Denklem 1-2' de verilen sin(x) almn kullanarak sin(n7) fonksiyonunun deerini
hesaplanmas.
Terim. S. Fonksiyon Deeri
1

7

= 0.4487989505
2

7
+
1
S!
[

3

= 0.4337327325
3
7
+
1
S!
[

3
-
1
S!
[

5

= 0.4338844648
4
7
+
1
S!
[

3
-
1
S!
[

5
+
1
7!
[

7

= 0.4338837371
5
7
+
1
S!
[

3
-
1
S!
[

5
+
1
7!
[

7
-
1
9!
[

9

= 0.4338837391

8
6
7
+
1
S!
[

3
-
1
S!
[

5
+
1
7!
[

7
-
1
9!
[

9
+
1
11!
[

11

= 0.4338837391

Yukarda grld gibi kullanlan terim says artka, fonksiyon analitik deerine
yaklaacaktr. Eer terim says azaltlrsa hata miktar byr. Bilgisayar ilemlerinde sonsuz
sayda adm kullanlmayaca iin, belli sayda terim kullanldktan sonra veya belli bir hata
aralna gelince ilemin durdurulmas gerekir. Bu hata miktarlar genellikle tr lek
kullanlarak tanmlanr. Bunlar:
1. Mutlak Hata (Absolute Error, e
m
): Analitik olarak bulunan veya doru olarak kabul edilen
deer ile nmerik olarak bulunan deerin farknn mutlak deeri mutlak hata olarak
tanmlanr. Matematiksel olarak denklem (1-3) ile gsterilir.
c
m
= |(x)
unuItk
-(x)
susuI
| (1-3)
2. Bal Hata (Relative Error, e
b
) : Gerek deer ile yaklak deerin farklarnn, gerek deere
oran olarak tanmlanr. Matematiksel olarak denklem (1-4) ile gsterilebilir. Bal hata
boyutsuz olduu iin, mutlak hatadan daha anlamldr. Ama fonksiyonun gerek deeri
sfra eit olduunda bal hata tanmsz olacandan dolay her problem iin kullanl
deildir.
c
b
= _
(x)
unuItk
- (x)
suisuI
(x)
unuItk
_ (1-4)
3. Anlaml Basamak (Signiticant Digits): Mutlak ve bal hatalar hesaplamak iin fonksiyonun
gerek deerlerinin bilinmesi gereklidir. Fakat ou zaman analizden nce fonksiyonun
gerek deeri bilinmediinden dolay bu hata tanmlar kullanlamaz. Bundan dolay baka
bir hata tanmlama lei kullanlmas gereklidir. Son iki yineleme arasndaki rakamlarn
ka tanesinin tekrar ettiine baklarak fonksiyonun gerek deerine hangi lde
yaknsad kontrol edilebilir. Denklem (1.5) ve (1.6) de verilen deerler (i-1). Admdaki ve i.
admdaki fonksiyon deerleri ve Denk.(1.7) de fonksiyonun gerek deeri olduu
varsaylrsa. Burada grld gibi 7 basamakl bir saynn gerek deeri ilemden nce
bilinemez. Buna karlk yinelemeler arasnda bir ilikiden sz edilebilir. Son iki yineleme x
i-1

ve x
i
arasnda ilk 2 say tekrarland iin 2 anlaml basama vardr denir.
(x) = J
1
J
2
c
1
c
2
c
3
c
4
(1-5)
(x) = J
1
J
2
J
3
c
1
c
2
c
3
(1-6)
(x) = J
1
J
2
J
3
J
4
c
1
c
2
(1-7)
Bu hata tanmlarn nasl kullanldnz bir rnekle gstermeden nce sras gelmiken
doruluk ve hassalk terimlerini aklamakta fayda vardr. Doruluk bir hesaplanlan veya
llen deerin gerek deere ne kadar yaklatn ifade eder. Bunun yanna hassaslk ise bir

9
lm veya hesabn kendi aralarnda ne kadar uyumlu olduunu gsterir. rnek olarak n adet
numunesi test edilmi ve n farkl sonu elde edilmi olsun. Eer sonular bir birine yaknsa
lm hassastr denebilir ama sonucun doruluu tartlabilir. Testin doruluunu kantlamak
iin ise kullanlan cihazn doru olarak lme yapt kantlanmaldr.

rnek 1.2: Bir nceki rnekteki tabloyu kullanarak sin(/6) nin deeri, terim saysna gre
mutlak hata, bal hata ve anlaml basak saylarnn belirlenmesi. Sonular aada verilmitir.
TS Sonu Mutlak Hata Bal Hata An. Bas.
1 0,44879895050 1,49E-02 3,44E-02
2 0,43373273250 1,51E-04 3,48E-04 1
3 0,43388446480 7,26E-07 1,67E-06 3
4 0,43388373710 2,02E-09 4,65E-09 5
5 0,43388373910 1,76E-11 4,05E-11 8
6 0,43388373910 1,76E-11 4,05E-11 10

n 0,43388373912 0 0

ZML PROBLEMLER
1. ( ) ln( ) f x x = Fonksiyonunun alm aadaki gibi biliniyor, buna gre f(5) deerini
hesaplaynz. lemleri 3 anlaml basamak elde edene kadar devam ettiriniz.

3 5
1 1 1 1 1
ln( ) 2 .... 0
1 3 1 5 1
x x x
x x
x x x


= + + + >


+ + +




1 terim
5 1
ln(5) 2 1.33333
5 1

= =

+


2 terim
3
1 5 1
ln(5) 1.333333 2 1.53086
3 5 1


= + =


+



, 1 anlaml basamak var
3 terim
5
1 5 1
ln(5) 1.53086 2 1.58353
5 5 1


= + =


+



, 2 anlaml basamak var
4 terim
7
1 5 1
ln(5) 1.58353 2 1.60025
7 5 1


= + =


+



, 1 anlaml basamak var
5 terim
9
1 5 1
ln(5) 1.60025 1.60603
9 5 1


= + =


+



, 3 anlaml basamak var

10
ln(5) 1.0694379 = dir

PROBLEMLER
1. ( ) cos( / 7) f x = Fonksiyonunun deerini de verilen Taylor almnn ilk be terimini kullanarak
hesaplaynz. Daha sonra bulunan deerler iin mutlak hata, bal hata ve tanml basamak
saysn bulunuz.
2 3
(1) (2) (3) ( )
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) .... ( )
2! 3! !
n
n
o o o o o
h h h
f x f x h f x f x f x f x
n
= + + + + +

2.

Aada baz fonksiyonlarnn alm verilmitir bu fonksiyonlarn x=3 ve x=5 iin deerlerini
hesaplaynz. En az 8 adet terim veya 5 anlaml basamak elde edene kadar devam ediniz.
2 3
1 ...
1! 2! 3! !
n
x
x x x x
e
n
= + + + + +


sinh( )
2
x x
e e
x

=


cosh( )
2
x x
e e
x

+
=
3.
2
( ) cos( ) f x x x = Fonksiyonunun ilk be terimini Taylor almn kullanarak deerini
hesaplaynz. Daha sonra bulunan deerler iin mutlak hata, bal hata ve anlaml basamak
saysn bulunuz. (x=/4).

4. ( ) sin( ) f x x = Fonksiyonunun ilk terimini kullanarak /5 deerini hesaplaynz. Daha sonra
buluna deerler iin mutlak, bal hatalar ve anlaml basamak saysn bulunuz.

5. Aadaki ilemleri: i) Analitik olarak (kesir ilemleri ile), ii) Virglden sonra rakam kullanarak
(yuvarlama yapmaynz), ve iii)Virglden sonra en az rakam kullanarak (yuvarlama
yapabilirsiz.)

a.
4
7
-
5
6

b. [
2
5
- [
3
5

c.
4
7
-
5
6
+
3
10



6. Aada iki bilinmeyenli iki denklem veriliyor;
i. Virglden sonra 2 basamak kullanarak x ve y deerleri
bulunuz.
ii. Virglden sonra 3 basamak kullanarak x ve y deerleri bulunuz.
0.461 0.311 0.150
0.209 0.141 0.068
x y
x y
=
=

11
2. ETLKLERN KKLERNN BULUNMASI
2.1 GR
Bu blm uygulamal matematiin en nemli problemlerinden biri olan tek deikenli eitliklerin
kklerinin bulunmas ile ilgilenecektir.
Baz tek deikenli eitlikler ok kolay zmlenebilir. Eitlik eer dorusal ise; rnek
3 7 0 x = , zm kolayca 7/ 3 x = olarak hesaplanabilir. Eer eitlik ikinci dereceden bir
polinom ise o halde ikinci dereceden denklemin kklerinin bulunmas yntemi ile zm
yaplabilir. rnek olarak; ikinci dereceden bir
2
0 ax bx c + + = fonksiyonu var ise bu fonksiyonun
kkleri
2 0.5
1,2
( ( 4 ) ) /(2 ) x b b ac a = m dir. Burada grlecei gibi eer kk iindeki terim
2
( 4 ) 0 b ac > ise iki gerek kk vardr.
2
( 4 ) 0 b ac < Durumunda x iin gerek kk yoktur.
Eer nc veya drdnc dereceden bir polinomun kkleri aranyorsa, bunlarn hazr
formller yardm ile zmlenmesi mmkndr ama ok karmak bir hal alacaklar iin tercih
edilmezler. Beinci veya daha yksek dereceden polinomlarn kk hesaplar iin forml
kullanlarak zm yapmak mmkn deildir. Bunlara ilaveten eitlikler sin(), cos() ve e
()

terimleri de ierebilir. Bu durumda eitliin kklerini analitik olarak hesaplamak mmkn
olamayacandan dolay, eitliklerin kklerini bulmak iin saysal metotlardan birisini kullanmak
zorunlu bir hal alr. Bu blmde bu metotlardan en popler olanlarndan bazlar anlatlacaktr.
Eitliklerin kklerinin bulunmas iin kullanlan metotlar anlatmadan nce baz hatrlatmalarda
bulunmak gereklidir. Fonksiyon deerini salamayan herhangi bir x deeri olmayabilir. Yani f(x)
fonksiyonu x eksenini kesmeyebilir. Bu durumda f(x) fonksiyonun kkleri sanaldr. Eer
fonksiyon x eksenini bir noktadan keserse 3 7 0 x = da olduu gibi, bir tane gerek kk vardr.
Ayn ekilde eer fonksiyon x eksenini iki veya daha fazla noktada keserse fonksiyonun birden
fazla gerek kk vardr denir.
Bu blmde sadece gerek kklerin bulunmas iin gelitirilen yntemler ele alnacaktr. Sanal
kklerin nasl bulunaca konuyu datmamak iin anlatlmayacaktr. Ayrca bu blmde verilen
yntemler tek bir kk bulmak iin gelitirilmi yntemlerdir. Eer istenirse yntemler biraz
deitirilerek varsa dier kkleri de bulunabilir.

Eitliklerin kklerini bulmak iin en ok kullanlan be yntem zerinde durulacaktr, bunlar: i)
Grafik yntemi, ii) Yarlama yntemi, iii) Kiri yntemi, iv)Yineleme (iterasyon) yntemi ve v)
Newton yntemi. Bu yntemler kullanlarak elektronik hesap tablolarnda uygulamalar
anlatlacaktr. imdi bu yntemlerin nasl kullanldna bakalm.
2.2 GRAFK YNTEM
Bu yntem ilkel olmasna ramen, fonksiyonun davrann ve kklerinin yerlerini kabaca
belirlemekte kullanlabilir. En basit hali ile verilen fonksiyonu ( ) 0 f x = haline getirdikten sonra, x
deerlerine karlk gelen fonksiyon deerleri istenen aralkta izilir. Fonksiyonunu sfr (0)
yapan x deeri bu fonksiyonun kkleridir. Eer bulunan deerden daha hassas bir sonuca
gereksinim varsa, grafiin snrlar daraltlarak tekrar izilebilir.

12
Grafik normal matematik derslerinde renildii gibi izilecei gibi eer istenirse elektronik
hesap tablolar programlarnda da izilebilir. rnek olmas bakmndan 5sin( 2) 0
x
e x =
fonksiyonunun kklerini yaklak olarak grafik metodu kullanarak [-1, 1] Aralnda bulalm.
EXCEL'de grafik izmek iin uygulanmas gereken 5 adm yukardaki rnek kullanarak
anlatlacaktr.
1. Bo bir Excel sayfasnn herhangi bir hcresine (Excel de her hcre, kolon ve satr olarak
tasarlanmtr. Kolonlar harflerle ve satrlar ise saylar ile isimlendirilmitir) ilk nce x
deerleri bir kolona yazlr, daha sonra baka bir kolona bu x deerlere kar gelen f(x)
fonksiyonu yazlr. Aadaki ekilde bunun nasl yaplaca gsterilmitir.

2. Men ubuundaki Ekle komutunun altndan Grafik seilir. Bu komut seildiinde ara yz
ekranda grnr. Bu grafik sihirbaznn birinci admdr. Bu admda Grafik tr ve alt tr
sorulur. rneimize x ve buna karlk f(x) grafii izileceinden dolay grafik sihirbazndaki
standart trlerden XY (Dalm) grafii seilir ve ileri tuu ile bir sonraki adma gidilir.


13
3. Grafik Sihirbaznn ikinci adm ekranda grnr. Bu admda verilecek x ve f(x) deerlerinin
grafii izilecei anlatlmaldr. Bunun iin Grafik Sihirbazndaki seri ara yz seilir ekil 2-3
ve daha sonra seri eklemek iin seri ksmna Ekle komutuna tklayarak elde edilir. Burada
serinin ad, x deerleri yerine =uiafik Netouu!$B$S:$B$1S ve y ueeii yeiine ue =uiafik
Netouu!$C$S:$C$1S yazli. Buiauaki tinak iinueki isim alma sayfasnn ismi ve
$B$S:$B$1S ise hcienin S balayaiak 1S satia kauai uevam eueceini gosteiii. uenel anlamua
yaplan ise x ve f(x) deerlerin adreslerinin bildirilmesidir. Bunlar yazmak zor ise bu
durumda krmz oklar seilirse grafik sihirbaz klr ve bunun x ve y deerlerinin yazld
hcreler fare yardm ile de belirtilirse, Excel x ve y deerlerin adresini otomatik olarak
alglayacaktr.

4. Kaynak verilerini girdikten sonra, leri tuu ile Grafik iziminin nc admna geilir, bu
admda grafik ile ilgili seenekler iaretlerin.
5. Grafik Sihirbaznn drdnc ve en son admda ise grafii yeni bir sayfada veya sayfa iinde
mi grmek istediimize karar verdikten sonra ilem sona erdirilir. ekil 2-4'da grafiin en
son hali verilmitir.
6. lem biter ve grafik aadaki ekil deki gibi elde edilmi olur.

14


2.3 YARILAMA (KYE BLME VEYA BSECTON) YNTEM
Yarlama yntemi f(x)=0 fonksiyonunun kkn bulunaca tahmin edilen veya verilen aral
ikiye blerek kk arama ilemidir. ekil 2-7 de grlecei gibi, fonksiyonun kk bir [a,b]
aralnda da aranyorsa ve f(a).f(b)<0 ise bu aralkta en az bir kk vardr.
Yarlama ynteminin ileyiini [a,b] aralnda srekli ve tanml bir f(x) fonksiyonunu inceleyerek
maddeler halinde verelim:
1. Eer f(a).f(b)<0 ise fonksiyonun [a,b] aralnda en az bir kk vardr.
2. Eer f(a).f(b)=0 ise fonksiyonun kk ya x=a veya x=b dir. nk ya f(a)=0 veya f(b)=0 dr.
3. Kkn bulunaca ara ikiye blnr; bu deer r=(a+b)/2. Fonksiyonun x=r deki deeri
bulunur. Eer f(r)=0 ise veya belli bir hata deerinden kkse, x=r dir ve ilem biter. Eer
f(r).f(a)<0 ise kk [a,r] aralndadr, deilse kk [r,b] aralndadr.
4. Eer kk [a,r] aralnda ise yeni aralk b=r; deilse a=r ye atanarak ve 3. adm tekrar edilir.
5. Bu ilem belli bir hata aralna, kadar veya belli bir adm tekrar edildikten sonra durdurulur.

-3.0
-2.0
-1.0
0.0
1.0
2.0
3.0
4.0
5.0
6.0
-1.50 -1.00 -0.50 0.00 0.50 1.00 1.50
f
(
x
)
x
f(x)
x
f(x)
b
a
b=r1
f(r1=b)
f(a)
f(b)
b=r2
f(r2=b)

15
Bu yntem kullanlmadan nce verilen aralkta kk var m varsa ka adet kk vardr sorular
cevaplamak gerekir. rnek olara eer f(x)=(x-2)-3 fonksiyonunun kk [0,6] aralnda
aranyor ise yukarda verilen algoritmann birinci admndaki f(a=0)=(0-2)-3=1 ve f(b=5)=(5-2)-
3=6 bulunur ve f(a).f(b)>0olduundan dolay bu aralkta kk yoktur denemez. ekil 2-8 dede
grlecei gibi bu fonksiyonun verilen aralkta iki adet kk vardr. Bunda dolay bu metot
kullanlrken yaklak olarak verilen fonksiyonun, grafii izildikten sonra ilem yaplmas nerilir.

rnek 2.1: 5sin( 2) 0
x
e x = fonksiyonunun kkn yarlama metodunu kullanarak [-1, 1]
Aralnda bulunuz. lemleri |(b-a)/2)|<0.001 olana kadar devam ediniz.
lk admda snr deerler a=-1 ve b=1 olarak seilerek f(a) ve f(b) deerleri bulunur. Eer f(a)=0
veya f(b)=0 olursa kk bunlardan biridir. Deilse r=(a+b)/2 deeri bulunur ve f(r) hesaplanr.
f(r).f(a) ve f(r).f(b) nin negatif olma durumlarna gre snr deerler deitirilerek yeni adma
atlanr. Bu yineleme ilemi greceli hata verilen deerin altna dene kadar devam eder.
Verilen fonksiyonun kknn yarlama metodu kullanlarak Excel de hesaplanmas iin
aadaki admlar yaplr.
A B C D E F G H I
1 a b f(a) f(b) r=(a+b)/2 f (r ) f( r)*f(a) f( r)*f(b) |b-a|/2
2 -1.0000 1.0000 5.3679 -2.2817 0.0000 1.0000 5.3679 -2.2817 1.00000
3 0.0000 1.0000 1.0000 -2.2817 0.5000 -1.8879 -1.8879 4.3077 0.50000
4 0.0000 0.5000 1.0000 -1.8879 0.2500 -0.6301 -0.6301 1.1896 0.25000
5 0.0000 0.2500 1.0000 -0.6301 0.1250 0.1573 0.1573 -0.0991 0.12500
6 0.1250 0.2500 0.1573 -0.6301 0.1875 -0.2458 -0.0387 0.1549 0.06250
7 0.1250 0.1875 0.1573 -0.2458 0.1563 -0.0463 -0.0073 0.0114 0.03125
8 0.1250 0.1563 0.1573 -0.0463 0.1406 0.0551 0.0087 -0.0025 0.01563
9 0.1406 0.1563 0.0551 -0.0463 0.1484 0.0043 0.0002 -0.0002 0.00781
10 0.1484 0.1563 0.0043 -0.0463 0.1523 -0.0210 -0.0001 0.0010 0.00391
11 0.1484 0.1523 0.0043 -0.0210 0.1504 -0.0084 0.0000 0.0002 0.00195
12 0.1484 0.1504 0.0043 -0.0084 0.1494 -0.0021 0.0000 0.0000 0.00098

1. lk admda ilk snr deerleri a ve b nin deerleri A2 den B2 hcrelerine yazlmtr, daha
sonra bu deerlere karlk gelen fonksiyon deerleri C3 ve D3 hesaplanr. C3 hcresine
=S(A3)-5*sin(22/7*A3/2) yazlr. Buradaki A3 a deerinin saysal bykldr. Ayn
ekilde b deerine karlk gelen fonksiyon deeri de D3 hcresine =S(B3)-
5*sin(22/7*B3/2)eklinde yazlr. Ayn ilem F3 iinde yaplabilir.
2. Daha sonra f(a)f(r) ve f(a)f(b) deerleri G3 ve H3 hcrelerinde hesaplanr. Bu G3 hcresi
iin =C3*E3 ile ve I3 hcresi iin =D3*F3 yazlr. En son satrda ise hata miktarn kontrol
etmek iin iki snr deer arasndaki farkn mutlak deerinin yars hesaplanmtr.
-5
0
5
10
15
0 2 4 6

16
3. kinci satrda snr deerlerin deitirmesi yaplmaldr. Bunun iin A3 hcresine
=EER(G2<0;E2;A2) ifadesi yazlr. Yani eer G2 hcresindeki deer f(a)f(r) ye karlk
gelir. Sfrdan byk ise a' nn deeri E2 olsun deilse A2 (a' nn ilk deeri) olsun. Bunun
anlam eer G2 deeri sfrdan bykse snr deitir r olarak deitir eer G2 sfrdan
kkse bu durumda A2 deerini yaz anlam vardr. B3 hcresinde ayn ekilde
=EER(H3<0;E2;B2) yazlr. Bylece yeni snr deerler hesaplanm olur.
4. kinci satrn dier kalan kolonlar doldurmak iin C2 ile D2 hcreleri seilerek C3 ile D3'e
kopyalanr.
5. Bundan sonraki admlar B4 ile J4 seilir ve istenen hassasiyette bulana kadar kopyalanr.
ekil 2-3 deki tablo incelendiinde fonksiyonun kknn yaklak olarak 0.1494 olduu grlr.
2.4 KR (SECAND) YNTEM
Bu metot yarlama metoduna benzemekle birlikte ondan daha fazla sayda yineleme yaplarak
sonuca varmas bir dezavantaj olarak kabul edilse de, dier taraftan bu metodun yarlama
metodunda olduu gibi aranan kkn verilen [a,b] arasnda gerekli olmamas bir avantajdr.
Bu metoda en genel (bak ekil 2-10) hali ile; fonksiyonun snr deerlerinde ald deerler
hesaplanr (f(a) ve f(b)) ve bu snr deerleri birletiren kiriin x eksenini kestii yer r olarak
kabul edilir. Bundan sonra f(a) ve f(b) fonksiyonlarnn mutlak deerinin en byk olan a veya b
yerine r atanr. Bulunan r deerine karlk gelen f(r)0 sonuca yaklalana kadar ilem devam
eder. Bu ilemin admlar aadaki ekilde yazlabilir.
1. a ve b deerlerine karlk gelen f(a) ve f(b) nin deerleri hesaplanr. f(a) ve f(b) birletiren
kiriin x ekenini kestii nokta aadaki denklem vastas ile hesaplanr.
r

= o -
o -b
(o) -(b)
(o)
2. f(a) ve f(b) nin mutlak deerinin byk olan iptal edilir ve hangi fonksiyon iptal edildi ise
onun yerine r
i
deeri yazlr.
3. f(r) veya maksimum adm saysna gelindiyse ilem durdurulur. Eer bu artlar
salanmad ise ilem birinci adma gider ve devam eder.

17

rnek 2-2: ( ) 5sin( 2)
x
f x e x = kkn [-1,1] Aralnda kiri metodu kullanarak bulunuz.
Kabul edilebilir maksimum hata
1 1
( ) 0.001
r n n n
e r r r

= < olsun.
lk admda snr deerler a=-1 (B3 hcresine) ve b=1 (C3 hcresine) yazlr. Daha sonra f(a) ve
f(b) deerleri sra D3 ve E3 hcrelerine =S(B3)-5*SN(22/7*B3/2) ve =S(C3)-
5*SN(22/7*C3/2)deerleri yazlr. Eer f(a)=0 veya f(b)=0 olursa kk bunlardan biridir. Deilse
F3 hcresine Denk.(9)'da verilen deer yazlr. Buda =B3-(B3-C3)/(D3-E3)*D3 dir. f(a) ve f(b)
deerlerin hangisi daha bykse o atlarak yerine r alnr. Yeni admda a=r olarak seilir ve bu
ilem msaade edilen hata oranna ulancaya kadar devam eder. Nmerik ilemler aadaki
tabloda verilmitir.


2.5 NEWTON YNTEM
Newton Metodu kk bulmak iin kullanlan en popler yntemlerden biridir.
Daha nceden gsterilen yntemlerden daha hzl yaknsad iin dierlerine gre daha
avantajldr. Kiri metodu verilen fonksiyonun lineer olarak modellemesi yaplrken Newton
Metodunda dorusal modelleme yerine fonksiyonun trevi alnarak ilem yaplr. Verilen
fonksiyonun herhangi bir noktaya yakn olan kkn bulmak iin; bu noktada fonksiyonun trevi
alnarak, o noktadaki fonksiyonun teeti bulunur. Bu teetin x eksenini kestii yer Denklem (2-1)
x
f(x)
b
a
b=r1
f(r1=b)
f(a)
f(b)
f(r2=b)
r2

18
yardm ile bulunabilir. Burada f(x) fonksiyonun biiinci trevini gsterir. Bu ilemler belli sayda
veya belli yaknsaklk deerine ulancaya kadar devam eder.

1
( )
( )
i i
f x
x x
f x
+
=

(2-1)
Newton ynteminin kullanlmas iin iki nemli nokta unlardr: birincisi kk bulunacak
fonksiyonun o noktadaki trevinin deeri sfr olmamaldr. kincisi ise ard ardana yaplan
yinelemenin deerlerinin ayn olmamasdr. Eer f(x)=u ise Benk.(2.1) nun ikinci teiimi
kullanlamaz. ve ikincisi ise aiu aiua bulunan eimleiin ayn olmasnn anlam ise bu ilemin
sonsuz bir dng oluturacandan sonuca yaknsamayacadr.
Newton metodunun ileyiinin maddeler halinde gsterimi.
1. f(x) fonksiyon birinci trevi ilk verilen nokta iin bulunur. Bulunan bu deer sfrdan farkl
ise ileme devam edilir. Eer sfra eitse baka bir x seilir.
2. Denklem kullanlarak ilk tahmini deer x
i+1
_bulunur.
3. lem maksimum yineleme saysna veya hata miktarna kadar devam eder.
rnek 2-3: ( ) 5sin( 2)
x
f x e x = fonksiyonunun x=0.5 a yakn kkn bulunuz. f(x)<0.00001
deerine ulancaya kadar devam ediniz.
ekilde grlecei gibi sonu x=0.1490 olarak bulunur.

x
o
f(x
o
) f'(x
o
) x=x-f(x)/f'(x)
0.5000 -1.8879 -3.9054 0.01657989
0.0166 0.8865 -6.8378 0.14622213
0.1462 0.0186 -6.4932 0.14909410
0.1491 0.0000 -6.4817 0.14909664

rnek 2-4:
3
1
1 y x x = + ile
2
2 y x = erilerinin x=1 e yakn kesitii noktay Newton metodunu
kullanarak bulunuz. Son iki yineleme arasndaki 3 anlaml basamak elde edene kadar ilemlere
devam ediniz. Burada kullanlacak f(x)=y-y=0 yazlabilir.
3 2
( ) 2 1 f x x x x = + ve
2
( ) 3 4 1 f x x x = bulunur. Bunun iin bir EXCEL sayfas aadaki gibi olur.

x f(x) f'(x) xi=xo-f(x)/f'(x)
1 -1 -2 0.50000
0.5 0.125 -2.25 0.55556
0.5555556 -0.001372 -2.296296 0.55496


2.6 SABT NOKTA YNELEMES (X=G(X))

19
Bu yntemde verilen f(x) fonksiyonunun iinde bulunan bilinmeyen x yalnz braklarak x=g(x)
ekline getirilir. Elbette lineer olmayan bir fonksiyonu birok ekilde x=g(x) halinde
dntrlebilir. Daha sonra x'e deerler verilerek buna karlk gelen g(x) deerleri bulunur.
Verilen deer ile bulunan deerin ayn olmas istendiinden dolay bu sonu bulunana kadar
yinelemeye devam edilir. Birinci admda x
o
deerine kar bulunan g(x
o
) deeri ikinci admda x
1

deeri olarak adlandrlr. Bu x
i
g(x
i
) oluncaya kadar devam eder. Bu yntemin nasl ilediini
bir rnekle gsterelim.
rnek olarak
2
( ) 3 4 5 0 f x x x = = verilen bir fonksiyonun kklerini x=4 e yakn noktada
bulalm. Bu fonksiyon farkl ekillerde x=g(x) haline getirilebilir. Bunlar
(i)
1
( ) (5 4 ) 3 x g x x = = +
(ii)
2
( ) 5 (3 4) x g x x = =
(iii)
2
( ) (3 5) 4 x g x x = =
Burada bulunan g(x) fonksiyonlarndan hangisi veya hangilerinin doru sonucu vereceini
aratralm.
i)
1
( ) (5 4 ) 3 x g x x = = + olduunda

kinci durum iin
2
( ) 5 (3 4) x g x x = =



x g1(x)
4 2,646
2,646 2,279
2,279 2,169
2,169 2,135
2,135 2,125
2,125 2,121
2,121 2,120
2,120 2,120
2,120 2,120
-2,0
-1,0
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
6,0
-2,0 0,0 2,0 4,0 6,0
g1(x)
x
x g2(x)
4 0,625
0,625 -2,353
-2,353 -0,452
-0,452 -0,933
-0,933 -0,735
-0,735 -0,806
-0,806 -0,779
-0,779 -0,789
-0,789 -0,785
-6,0
-4,0
-2,0
0,0
2,0
4,0
6,0
-6,0 -4,0 -2,0 0,0 2,0 4,0 6,0
g2(x)
Seri 2

20

nc durumda ise
2
( ) (3 5) 4 x g x x = =


Grld gibi nc durumda herhangi bir yaknsama olmamtr. Bu nedenden dolay
denklem
3
( ) x g x = de uygun paralara ayrlmamtr denir. Basit itarasyon ynteminde bulunan
denklemlerin uygun paralara ayrlp ayrlmad
0
( ) 1 dg x dx < ileminin sonucuna gre karar
verilir. Eer
0
( ) 1 dg x dx < ise, yaknsama olur yani zm vardr, deilse yaknsama
olmayacandan dolay bir kk bulunamaz. rnek olarak g(x) fonksiyonu iin
3
(4) 6 1 dg dx = olduundan dolay yaknsama olmayaca grlr. Fakat eer ilk tahmin
deeri xo deitirilirse o halde fonksiyonun trevinin birden kk bir say elde edilirse fonksiyon
kklerden birine yaknsayaca grlr.

2.7 EXCEL N HAZIR FONKSYONLARIN KULLANARAK DENKLEM ZME
EXCEL hazr yazlm iterasyon programlar hazr olarak programlarla birlikte gelir. Bunlardan
birisi de Hedef Ara komutudur. HEDEF ARA komutu ile zmek iin aadaki admlar takip
edilir.
1. Herhangi bir hcreye f(x) denklemin zm olabilecek ilk tahmin deerini girilir,
2. zmn aradnz denklemi herhangi bir hcreye f(x)=0 formatnda yazlr. (denklemi
yazarken bilinmeyen x iin ilk tahmin deerinin adresini yazlr).
3. Aralar menusundan Hedef Ara y seilir,
4. Hedef Ara ara yz ekranda grnnce aadaki bilgileri giriniz
a. Ayarlanacak Hcre ye denklemin bulunduu yerin adresini yazlr.
b. Sonu Hcresi ine f(x) fonksiyonunun hangi rakama eit olduunu yazlr.
c. Deiecek Hcre ye ilk tahminin yapld hcrenin adnn yazlr.
x g1(x)
4,0E+00 1,1E+01
1,1E+01 8,5E+01
8,5E+01 5,5E+03
5,5E+03 2,2E+07
2,2E+07 3,8E+14
3,8E+14 1,1E+29
1,1E+29 8,6E+57
8,6E+57 5,6E+115
5,6E+115 2,3E+231
-5,0
0,0
5,0
10,0
15,0
20,0
25,0
30,0
0,0 2,0 4,0 6,0 8,0
x
g3(x)

21
5. zmm bulunup bulunamamasna gre EXCEL yeni bir ara yz aacak ve sonucu
eer varsa bunun zerinde gsterecektir.

rnek: ( ) 5sin( 2)
x
f x e x = fonksiyonunun -1<x<1 arasndaki kknn EXCEL'de Heder Ara
komutunu kullanarak bulunuz. Aadaki admlar takip edilerek sonu elde edilebilir.
Fonksiyonun kk olabilecek ilk tahmini deer herhangi bir hcreye (burada B2 hcresi)
yazlr. Burada 0 (sfr) kullanlacaktr.
Fonksiyon herhangi bir hcreye yazlr, burada B4 hcresine yazlmtr.
Aralar mensnden Hedef Ara komutu seilir.
Heder Ara formundaki hcreyi gerekli bilgilerle ekil 15 deki gibi doldurulur ve Tamam
tklanr.
Tamam tklandktan sonra aadaki arayz grnecektir. Bu arayz denklemin zm
olan 1.404083 deerini verir.

PROBLEMLER

1.
3
( ) 1
x
f x xe x

= + + fonksiyonunun [-1,0] Aralndaki kkn drt anlaml basamak elde

edene kadar devam ederek bulunuz.
2.
/ 2
( ) 10 (cos 6 sin8 )
x
f x e x x

= fonksiyonunun [1,2] Aralndaki kkn bulunuz.

lemlerinizi drt anlaml basamak bulana kadar devam ediniz. (Not: [1,2] Aralnda bu
fonksiyonun iki kk vardr. lk nce aralklar sein ve ikinci admda kkleri bulunuz.)
3.
4 3 2
( ) 9 2 120 130 f x x x x x = + fonksiyonunun [1,2] aralndaki kkn bulunuz
lemlerinizi iki yineleme arasndaki farkn 0.06 dan kk olana kadar devam ediniz.
4.
0.5
4 0
x
e x

= fonksiyonunun x=2 civarndaki kkn Newton Metoduna gre

hesaplaynz. En az yineleme kullannz.

22
5.
3 2
2 4 2 5 0 x x x + = denkleminin [0, 2] aralnda en az bir kknn olduu biliniyor ise
bu kk yarlama metoduna gre bulunuz.
6.
1
( ) sin 2
x
f x x e

= fonksiyonunun x=1 e yakn kkn bulunuz. (x=0.947)
7. Zorlanmasz serbest snml salnm yapan bir mekanizma ki; byle mekanizmalar
genellikle yap dinamiinde yaplarn hareketini incelerken kullanlr. Denge denklemleri
kullanlarak (cos / *sin )
bt
o
x x e wt b t wt

= eitlii bulunmu olsun. ve w yapnn

elastiklii ve sonumu ile ilgi kat saylardr. zel bir durum iin x_{o}=8 cm, =0.1sn ve
w=0.5sn dir. Bu verilenlere gre EXCEL de;
a. 0 ile 30 saniye arasndaki zamana-yer deitirme grafiini iziniz.(t-x grafii),
b. lk deplasman x=0 olduunda zaman (t) yi bulunuz. Mmkn olduunca hassas
hesaplaynz.
c. ikinci kez x=0 olduu zaman bulunuz.
d. Eer x
o
ile orijinal deerlerinde tutulur, ve x=0 ve t=2.5 saniye seilirse w nun
deeri ne olur. Cevaplar b) t=3,536 sn c) t=9,81956 sn, d) w=0.686203sn
8.
3 2
( ) 4 2 3 0 f x x x x = + + = Fonksiyonunun kklerinden biri [-6,0] Aralnda olduu
biliniyor ise bu kk yarlama metodu ile hesaplaynz. Dier kklerini istediiniz bir
metot ile znz. (x=-3, x=0.618 ve x=-1.6818)

23
3. DORUSAL DENKLEM TAKIMLARIN ZM METOTLARI
3.1 GR
Birok mhendislik alannda, olaylar veya sistemler analitik olarak oklu denklem takmlar ile
ifade edilir. Denklem takmlar genel anlam ile bir sistemdeki bilinenler ve bilinmeyenlerin
eitliklerle ifade edilmesidir. Kullanlan birbirinden bamsz eitlik says ile bilinmeyen saylar
eit ise deterministlik bir zmden bahsetmek mmkndr. Bilinmeyenlerin nasl bulunaca bu
blmn konusudur. Bu blmn ilk ksmnda denklem takmlarn nasl matris formunda
yazlaca zerinde durulacak daha sonra matrislerdeki matematiksel ilemlerin nasl yaplaca
anlatlacak. kinci ksmnda ise matris tersi alma ve denklem takmlardn zmleri zerinde
durulacakta. oklu denklem takmlar dorusal veya dorusal olmayan formlarda olabilirler. Bu
blmde dorusal denklem takmlar anlatlacaktr.
Dorusal denklem takmlarna rnek olmas bakmndan inaat ve makine mhendisliinde
ska kullanlan kafes yap sistemi kullanlmaktr. ekilde grlecei gibi bu kafes siteminin
elemanlarna etkiyen kuvvetleri bulmak iin dm noktas yntemi kullanlabilir. Her dm
noktas iin 0
x
F = ve 0
y
F = denklemleri yazlrsa aandaki 12 eitlik elde edilir. Bu 12
denklem yardm ile 3 tane mesnet tepkimesi ve 9 tane de eleman kuvveti bulunabilir. Yani
burada 12 tane denklem ve 12 tane de bilinmeyen vardr. Bu 12 bilinmeyeni bulmak iin
bilinenleri bilinmeyenlerin yererine yazlarak zme ulalabilir, ama bu ok zahmetli, zordur ve
bilgisayar hesaplar iin uygun deildir.


imdi bu 12 adet denklemi her bir dm noktasndaki denge iin yazlrsa:
0
Ax
F = iin
2 2
2 2
0
Ax
R AD AF + + =
0
Ay
F = iin
2 2
2 2
0
Ay
R AB AD AF + + =
0
Bx
F = iin
3 2
2 2
0 BE BC + =
0
By
F = iin
2 1
2 2
0 AB BE BC + =
30
A
B
C
D
E
F
3 m
1.5 m
1.5 m 1.5 m
3 ton

24
0
Cx
F = iin
3 3
2 2
3 0
t
CD BC + =
0
Cy
F = iin
1 1
2 2
0 CF BC DC + + =
0
Dx
F = iin
3 2
2 2
0 AD CD + =
0
Dy
F = iin
2 1
2 2
0 DE AD DC + =
0
Ex
F = iin
2 2
2 2
0 EB EF + =
0
Ey
F = iin
2 2
2 2
0
Ey
DE EB EF R + + =
0
Fx
F = iin
2 2
2 2
0 AF FE =
0
Fy
F = iin
2 2
2 2
0 CF AF FE + + =
Bu denklemler kullanlarak 3 adet mesnet tepkimesi ve 9 adet eleman kuvveti elektronik aralar
kullanlarak daha kolay nasl zmlenebilecei zerinde durulacaktr. Bunun iin bu denklemler
nce matris olarak nasl ifade edilir, ve daha sonrada bilinmeyeler nasl hesaplanr zerinde
durulacaktr.
3.2 MATRS NOTASYONLARI
Yukardaki 12 adet denklem ve bu denklemlerde 12 adet bilinmeyen vardr. Bu denklem
takmlar en genel matris formatnda aadaki gibi yazlabilir:
11 1 12 2 13 3 1 1
21 1 22 2 23 3 2 2
31 1 32 2 33 3 3 3
1 1 2 2 3 3
n n
n n
n n
m m m mn n m
a x a x a x a x b
a x a x a x a x b
a x a x a x a x b
a x a x a x a x b
+ + + + =
+ + + + =
+ + + + =
=
+ + + + =
L
L
L
L L
L

veya A*x=b olarak gsterilebilir. Burada A,x,ve b aadaki verildii gibi ifade edilebilir.
[ ]
1 1
11 12 1
2 2
21 22 2
3 3
1 2
, ,
n
n
m n ij j i
m m mn
n m
x b
a a a
x b
a a a
A a x x x b b b
a a a
x b

= = = = = =








L
L
L L L L
L L
L

Burada i=1,2,3,n satr says ve j=1,2,3,n ise matrisin kolon saysn verir. Burada; A
mn

ya (iki boyutlu) matris, b ve x e ise kolon matris veya vektr ad verilir.
rnek 3-1:
1 2
3 4 x x + = ve
1 2
2 4 5 x x + = gibi iki denklemi matris formatnda yaznz

25
1
2
1 3 4
,
2 4 5
x
A x ve b
x

= = =



Matris gsterimleri ile skaler gsterimlerin karmamas iin Matrisler ifade edilirken kaln olarak
(bold) kullanlacaktr.
3.3 ZEL MATRSLER
3.3.1 KARE MATRS
Matrisin satr ve kolon says eit olduunda kare matris denir. Yani A
mn
matrisinde m=n ise A
matrisi kare matristir. rnek 3-1 deki A matrisi bir kare matristir.
3.3.2 BRM MATRS
Kare matrisin diyagone elemanlar bir (1) ve dier her eleman sfr ise buna birim matris denir.
Yani bir [a
ij
] matrisinin i = j olduunda 1
ij
a = ve i j ise 0
ij
a = dir ve birim matris I ile
gsterilir ve birim matris
1 0 0
0 1 0
0 0 1
I



=



L
L
L L L L
L

3.3.3 BAND MATRS (KUAK MATRS)
Matrisin sadece diyagonale yakn elemanlarn sfrdan farkl olduu matrise denir.
Aadaki matris bir kuak matristir ve kuak genilii 2 dir.
2 0 0 0
6 9 6 0
0 0 9 4
0 0 9 5
A



=




3.3.4 ST GEN MATRS VE ALT GEN MATRS
Bir kare matrisin diyagonal elemanlarn altda kalan her eleman sfra eitse st gen matris ve
eer diyagonal elamanlarn stnde kalan her eleman sfra eitse buna da alt gen matris
denir. Tanma gre aada gsterilen U matrisine st gen matris (Upper triangler matrix) ve
L matrisine de alt gen matris (Lower triangle matris) denir. Genelliklerde bunlar U ve L
notasyonlar ile gsterilirler.
2 5 6 7 4 0 0 0
0 5 4 3 1 1 0 0

0 0 3 1 3 6 2 0
0 0 0 4 1 0 5 3
U ve L




= =






26
3.3.5 SMETRK MATRS
Simetrik matris deki art salayan kare matrislere simetrik matris denir.
, 1, 2, , 1, 2, ,
ij ji
a a i n j n = = =

L L
3.4 MATRSLERDE MATEMATKSEL LEMLER
Matrislerde matematiksel ilemler skaler ilemlerden farkl olarak yaplr. Bunlar aadaki
kurallara gre olur:
3.4.1 TOPLAMA VE IKARMA LEM
Matrislerde karma ve toplama ilemeleri ayn sayda kolon ve ayn sayda satrdan oluan
matrisler arasnda yapabilir. Ayn boyuttaki
ij
a =

A ve
ij
b =

B matrisleri iin toplama ve
karma ilemleri + ve - de gsterilmitir.
- -
ij ij
ij ij
C A B a b
C A B a b
= + = +

= =


Matrislerin toplama ve karma ilemlerinin yer deitirme ve birleme zellikleri vardr. Bu
zellikler mattoplamabirles1 ve mattoplamabirles2 de sras ile verilmitir.
( ) ( )
A B B A
A B C A B C
+ = +
+ + = + +

rnek: D A B = ve E A B = + ve G A C = + ilemeleri yaplabiliyorsa gerekletiriniz.

2 1
5 3
A

=


,
9 9
2 0
B

=

, [ ] 0 2 C =
3.4.2. EXCEL DE TOPLAMA VE IKARMA LEMLER
Toplanacak ve kartlacak iki matris yazlr ve sonucun yazlaca matrisin yeri seilir. Forml
ubuuna = a11-(+)b11 yazlr ve sonu bulunur. Dier elemanlarda kes kopyala ile hesaplanr.
Aadaki rnekte bir A ve B matrislerin EXCEL de karma ilemi grlyor.

3.4.3 MATRSN BR KATSAYI LE ARPIMI
Bir A matrisinin bir skaler k ile arplmas A matrisinin tm elemanlarnn k ile arplmas
gerektirir. Matematiksel olarak aadaki denklem ile verilmitir.
ij ij
c k a =



27
ile ifade edilir.

2 1
5 3
A

=


ve 3 k = ise C k A = hesaplayn.

2 3 1 3
5 3 3 3
C

=



Olacaktr.
3.4.4 MATRS ARPIM
ki matrisin arpm (A
mn
, B
nm
) matrislerinin boyutlarna uygun olmas halinde yaplabilir.
Boyutlarnn uygun olmas; A matrisinin kolon saysnn B matrisinin satr saysna eit olmas
demektir ve arpma ilemi aadaki denklemdeki gibi yaplr.
1
[ ] [ ] [ ] , 1, 2 , , 1, 2 ,
m
ij ij ji ik kj
k
c a b a b i n j m
=
= = = =

L L

2 1
3 1
A

=


,
3 1 9
1 0 8
B

=


ve
2
4
C

=


olarak veriliyor ise
, , , , A B B A A A B A A C ve B C arpmlar yaplabiliyor ise yapnz.

2 2 2 3
2 1 3 1 9 2 3 1 1 2 1 1 0 2 9 1 8
3 1 1 0 8 3 3 1 1 3 1 1 0 3 9 1 8
A B

+
= = =

+ + +



2 3 2 2
3 1 9 2 1
1 0 8 3 1
B A


=


, arpma iin uygun deildir nk birinci matrisin kolon
says ikinci matrisin satr saysna eit deildir.

2 2 2 2
2 1 2 1 2 2 1 3 2 1 1 1
3 1 3 1 3 2 1 3 3 1 1 1
A A


= =

+ +



2 2 2 1
2 1 2 2 2 1 4
3 1 4 3 2 1 4
A C


= =

+



2 3 2 1
3 1 9 2
,
1 0 8 4
B C


=


bu ilem yaplamaz nk birinci matrisin kolon says ikinci
matrisin satr saysna eit deildir.
Burada grld gibi birinci matrisin kolon says ikinci matrisin satr saysna eitse arpma
ilemi yaplabilir, aksi halde arpma ilemi yaplamaz. Bundan dolay matris arpma
ilemlerinde yer deitirme zellii yoktur. Fakat matris arpmnn dalma zellii vardr.
Matris arpm iin aadaki zellikler yazlabilir.

28
( )
( )
( ) ( )
A B C A B A C
A B C A C B C
A B C A B C
+ = +
+ = +
=

3.4.5 DEVRK MATRS (MATRS TRANSPOZES)
Matrisin kolon ve satrlarnn yer deitirilerek yazlmasna matrisin transpozu veya devrii denir
ve A
T
veya A ile gsterilir. Devrii alnmadan nce boyutlar mn olan matrisin devrii
alndktan sonra boyutlar nm olur.
11 12 1 11 21 1
21 22 2 12 22 2
1 2 1 2
,
n m
n m T
m n n m
m m mn n n nm
a a a a a a
a a a a a a
A A
a a a a a a




= =



L L
L L
L L L L L L L L
L L

Tranpoz ilemlerinde baz zellikler dikkate alnmaldr. Toplama ve arpma ilemlerinin
tranpoz ileminin zerinde aada verilen zellikleri vardr. (Daha sonra matrislerde arpma ve
toplama zellikleri hakknda bilgi verilecektir)
( )
( )
( )
( )
T
T T
T
T T
T
T
T T
A B A B
A B B A
A A
kA kA
+ = +
=
=
=


Eer bir matrisin transpozu kendisine eitse veya baka bir ifade ile
ij ji
a a =

ise matrise
simetrik matris denir.
3.4.6 EXCEL DE MATRSLERN TRANSPOZES (EVR)
Tranposesi alnacak matris her hcreye bir eleman yazlr. Daha sonra yazlan matris seilerek
Men ubuundaki Dzenden kopyala komutu ile kopyalanr. Daha sonra Excel'de tranpozesi
alnacak hcrelerin en st sandaki hcre seilir ve Men ubuundaki Dzenden zel yaptr
seilir. zel yaptrlan grnm ekil 3-3 deki yerler seilerek Tamam Komutu tklanr ve B
matrisin Transpozesi bulunmu olur.

29

3.5. MATRSLERN DETERMNANTI
Herhangi bir fonksiyonun deerini bulmak iin nasl deikenlerini yerine koyarak fonksiyonun
deeri hesaplanyorsa ayn ekilde, matrisler iin de gerek deerleri bulunabilir. Matrislerin
gerek deerlerine determinant denir ve bir kare
A
matrisinin determinant det(A) veya |A| ile
gsterilir ve skaler bir byklktr.
Bir matrisin determinantnn nasl bulunacana gemeden nce baz tanmlar yaplmas
gereklidir.
Teorem 3-1: Bir grubun permtasyonu grup iindeki elemanlarn tekrar edilmeden ve hepsi
kullanlarak dizilmesine denir. Ka farkl ekilde yazlaca ise eleman adetinin faktriyeli ile
(n!) ile hesaplanr.
rnek 3-3: { } , , a b c gibi tam saydan oluan bir grubun permtasyonu hesaplayanz.
! 3! 6 n = = Farkl permtasyonu vardr. { } , , a b c ise bunlarn tekrarsz dizili ekli (abc),
(acb), (bac), (bca),(cab) ve (cba) dr.
Bir grubun permutasyonu en kolay ekilde bulmak iin; gruptaki her say aralkl ekilde birinci
satra yazlr, ikinci satra birinci satrdaki rakamn altna yine aralklara kendinden baka btn
saylar yazlr ve bu say kalmayana kadar devam eder. Aadaki ekilde bu verilmitir.


Teorem 3-2: Sral bir gruptaki elemanlarn {1,2,3,4,5} yerlerinin deitirtmesi ile elde edilen
yeni gruptaki elemanlarnn sralarnn deitirilmesine inversion veya tersinirlik denir ve
aadaki gibi hesaplanr.

30
rnek 3-4: (2431) grubunun tersliini (inversion) bulunuz.
lk terim 2 dir ve kendinden sonra kk say sadece 2 dir.
kinci eleman 4 den 3 ve 1 kk olduundan tersinirlik 2 .
nc terim 3 iin ise 1 dir.
Toplam tersinirlik 1+2+1=4 olur.
Terslik says 0, 2, 4, 6, 2n L iin ift say denir ve pozitiftir.
Terslik says 1, 3, 5, 7, 2 1 n L iin tek say denir ve negatiftir.
Teorem 3-3: Bir kare matristeki her kolon veya satrdan bir eleman alnarak yaplan arpma
ilemine Matrisinin basit (Elementary) arpma denir. Bir matriste basit arpma deti matris
boyutunun permutsayonu kadardr. Bu ilemin nasl yapldn aadaki rnekte grelim.

11 12
2 2
21 22
a a
A
a a

=


iin her kolon veya satrdan bir eleman alnrsa bu
1? 2?
. a a veya
?1 ?2
. a a
soru iaretlerinin yerlerine 1 ve 2 saysnn deiik permutasyonlar yazlr. Bunlar 12 veya 21 dir.
Bylece basit arpmlar
11 22
* a a ve
12 21
* a a olur.
Teorem 3-4: aretli basit arpm ise basit arpmda bulunan deerlerin inversion kuralna gre
iaretlerinin belirlenmesi ile elde edilir.

11 22
* a a ve
a
12
. a
21 basit arpmn iaretli arpm haline dntrnz.
(12) ve (21)in tersliine baklr. Baklacak saylar 12 iin 0 yani pozitif ve 21 iin 1 yani negatiftir.
Sonu olarak
11 22
* , a a ve
12 21
* a a elde edilir.
Teorem 3-5: Eer A bir kare matris ise, Ann determinant btn iaretli basit arpmlarn
toplamdr diye ifade edilebilir ve bir matrisin determinant det(A) olarak gsterilir.
rnek 3-5: A
3x3
matrisinin determinantn yazlmas.
Burada nce arpmlar yazlr.bunun iin verilen btn kolon veya satr elemanlar bir kez arpm
halinde yazlr. Daha sonra soru iaretlerinin yerine (123) saylarnn permtasyonu yazlr.
Bunlar (123), (132), (132), (213), (231), (321) ve (312) dr. Yani Elemantary arpm aadaki
gibi elde edilir.
Elemantary arp Permutasyon aret aretli Elm. arp

a
11
. a
22
. a
33
1, 2, 3

+

a
11
. a
22
. a
33

a
11
. a
23
. a
32
1, 3, 2

"


11 23 32
. . a a a

a
12
. a
21
. a
33
2, 1, 3

"


12 21 33
. . a a a

a
12
. a
23
. a
31
2, 3, 1

"a
12
. a
23
. a
31

a
13
. a
21
. a
32
3, 1, 2

a
13
. a
21
. a
32

a
13
. a
22
. a
31
3, 2, 1

"

a
13
. a
22
. a
31

31

det(A) iaretli basit arpmlarnn toplamdr yani
( ) ( )
11 22 33 13 21 32 13 22 31 11 23 32 12 21 33 12 23 31
det( ) . . . . . . . . . . . . A a a a a a a a a a a a a a a a a a a = + + + +
Yukarda verilen tanmlar kullanlarak bir kare matrisin determinantn nasl hesaplanabilecei
anlatld. Bu teorik olarak determinant nasl bulunacan gstermektedir. Bu admdan sonra
daha determinant ile ilgili dier zelliklere bakalm.
1) Eer bir matrisin herhangi bir satr veya stunu sfrsa determinant da sfrdr.
2) Bir matrisin determinant yine ayn matrisin transpozunun (devriinin) determinantna eittir.
3) Eer bir matrisin iki satr veya stununun elamanlar belli oran iinde eitse, bu matrisin
determinant sfrdr denir.
4) Eer bir matris gen matris haline getirilebiliyorsa matrisin determinant deeri diyagonal
elemanlarnn arpm kadardr.
5) Bir A matrisinin bir stununu veya satrn bir k says ile arparsak oluan matris A ise
det( ) det( ) A k A = dr.
6) Eer A matrisinin herhangi iki satrnn yer deitirmesinden oluan matris
A

ise
det( ) det( ) A A = ilikisi vardr.
7) Bir matrisin satr veya stununu herhangi bir say ile arpldktan sonra baka bir satr veya
stuna eklenirse deeri deimez.
Verilen herhangi bir kare matrisin determinant yukarda verilen zellikler kullanlarak
hesaplanabilir.
3.5.1. ZEL MATRSNLERN DETERMNANTININ BULUNMASI.
Birinci admda ikinci satr ile birinci satrn yerlerini deitirelim. Bu durumda matrisin iaretinin
deimemesi iin nne iareti yazlr. kinci admda birinci satr parantezine alalm. nc
admda birinci satr -2 ile arpp nc satra ekleyelim. Drdnc admda ikinci satr -10 ile
arpp nc satra ekleyelim. Beinci admda nc satr -55 parantezine alnrsa, sonu
det( ) 165 A =

32
1.
2. 3.
4.
0 1 5 3 -6 9
det( ) 3 -6 9 -1 0 1 5
2 6 1 2 6 1
1 2 3 1 2 3
3 0 1 5 3 0 1 5
2 6 1 0 10 5
1 2 3
3 0 1 5 3* 55 165
0 0 55
Adm
Adm Adm
Adm
A =

= =

1 4 2 1
1 2 1 1
3 3 0 4
4 4 2 3
A




=

, ise det( ) 51 A =
3.5.2 ZEL MATRSLERN DETERMNANT
22 ve 33 matrislerin determinant zel bir yntemle de bulunabilir. Bu matrislerin determinant
diyagonal elemanlarnn arpmlarn toplam eklinde yazlabilir. Bir A matrisinin determinant sol
st keden sa alt keye elemanlarn arpmlarnn toplamndan sa st keden sol alt
keye elemanlarn arpmlarnn toplamn kararak bulunur. Yani
2 2 boyutlu sistem iin


11 22 21 12
a a a a =

3 3
Matris iin ise
( )
( )
11 22 33 12 23 31 13 12 32
13 22 31 11 23 32 12 21 33
det( )
. . . . . .
. . . . . .
A
a a a a a a a a a
a a a a a a a a a
=
= + +
+ +


3.5.3. KOFAKTRLER YARDIM LE DETERMNANT BULMA LEM
Kare matrisin determinant sadece stun ve kolon ilemleri yaplarak bulunabilecei gibi,
kofaktrler yardm ile de bulunabilir. Bunun iin ilk nce kofaktr alm tanmlanmas gereklidir.
Teorem 3-6: Bir kare A matrisinin aij inci elemannn kofaktr ( 1)
i j
ij ij
C M
+
= forml ile
hesaplanr. Burada Mij ya A matrisinin minr denir ve A matrisinin i satr ve j kolonun iptal
edilmesi ile oluan matrisin determinantna eittir.

33

3 6 9
0 0 2
0 1 5
A


=



Matrisinin C
11
ve C
32
elemanlarnn kofaktrleri nedir?

1 1
11
0 2
( 1) 1 2 2
1 5
C
+

= = =

3 2
32
3 9
( 1) 1 6 6
0 2
C
+

= = =

3x3 bir matrisin determinant daha nceden verilmiti, bunu bir kez daha yazlrsa;
11 22 33 13 21 32 13 22 31
11 23 32 12 21 33 12 23 31
11 22 33 23 32 21 12 33 13 32
31 13 22 12 23
det( ) . . . . . .
. . . . . .
( . . ) ( . . )
( . . )
A a a a a a a a a a
a a a a a a a a a
a a a a a a a a a a
a a a a a
= + +

=
+

Yukardaki denklem yeniden dzenlenirse;
11 11 21 21 31 31
det( ) A C a C a C a = + +
Burada grlecei gibi bu deerler kofaktrler ile buna karlk gelen deerlerin arpmlarnn
toplam olduu grlr.

3 1 0
2 4 3
5 4 2
A


=



, ise det(A) kofaktrler yardm ile hesaplaynz.
11 11 21 21 31 31
1 1 1 2 1 3
det( )
4 3 1 0 1 0
3 ( 1) 2 ( 1) 5 ( 1)
4 2 4 2 4 3
3 ( 4) 2 ( 2) 5 3
1
A a C a C a C
+ + +
= + +

= +

= + +
=


3.5.4. EXCELN HAZIR FONKSYONLAR KULLANARAK DETERMNANT
BULMA
Excel'de matrislerin determinant bulmak iin ilk nce kare matris her bir eleman bir hcreye
gelecek ekilde yazlr ekil 3-2 deki gibi yazlr. Daha sonra forml ubuuna
=DETERMNANT(Hcrenin Adresi) yazlarak ilem yaplr.

34

3.6. MATRS TERS (MATRS EVR)
Sadece kare ve determinant sfrdan farkl olan matrislerin tersi vardr.
n n n n n n n n
A B B A I

= =
Eitliini salayan ve boyutlar nn olan B matrisi varsa B matrisine A matrisinin tersi denir ve
A
-1
ile gsterilir. Bir kare matrisin tersi birok ekilde hesaplanabilir. Bu metotlardan bazlar ele
alnacaktr. Matris tersinin nasl alnacana bakmadan nce baz matris zelliklerine bakalm
Eer A ve B tersi alnabilir ve ayn boyutlarda matrisler ise ve ABnin tersi var ise
1 1 1
( ) AB B A

=
eitlii yazlabilir
Eer A kare matris ise ve n bir tam say ise
0
.....
n
A I A AA A = =
3.6.1 ADJONT YARDIM LE MATRS TERS BULMA
A matrisinin tersi aadaki denklem yardm ile bulunabilir. Bu metoda Adjoint matrisi
kullanldndan dolay bu metoda Adjoint matris yntemi ile matris tersi alma denir.
1
int( )
det( )
adjo A
A
A

=
Denklem adjointa deki int( ) ( )
T
adjo A kofaktor A = && ifadesi ile belirlenir. Aada verilen A
matrisinin tersini adjoint metodu ile hesaplaynz.

3 1 0
2 4 3
5 4 2
A


=





35

4 3 2 3 2 4
4 2 5 2 5 4
1 0 3 0 3 1
( )
4 2 5 2 5 4
1 0 3 0 3 1
4 3 2 3 2 4
kofaktor A

+ +






= +






+ +



&&

8 12 (4 15) 8 20
( ) 2 0 6 (12 5)
3 9 12 2
kofaktor A
+

= +

+

&&

4 11 12
( ) 2 6 7 , det( ) 1
3 9 10
kofaktor A A


= =



&&

4 2 3
11 6 9
12 7 10 int( ) ( ) 1
det( ) det( ) 1
4 2 3
11 6 9
12 7 10
T
adjo A kofaktor A
A A
A

= = = =



&&


3.6.2. DORUDAN (ELMNASYON) YNTEM LE MATRS TERS BULMA
Grld gibi Adjoint metodu kullanarak bir kare matrisin tersini almak iin nce kofaktrler
matrisini bulmak, daha sonra verilen matrisin determinantna blnmesi gereklidir. Bu da kk
boyutlu matrisler iin kolay olur, fakat matris boyutlar byd zaman ok geni bilgisayar
hafzas gerektirir. Bundan dolay tercih edilen bir yntem deildir. Bunun yerine daha az
bilgisayar hafzas gerektiren eliminasyon yntemi ile de matris tersi hesaplanabilir. Bu
yntemde tersi alnacak matris ile ayn boyutlarda bir birim matris yan yana yazlr ve aadaki
denklem deki gibi bir augmented (geniletilmi) matris yazlr ve tersi alnacak matris yerine
birim matris olana kadar satr ve stun ilemleri yaplr.

11 12 13
21 22 23
31 32 33
11 12 13
21 22 23
31 32 33
1 0 0
0 1 0
0 0 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1
a a a
a a a
a a a
b b b
b b b
b b b












36
Satr ve stun ilemleri ayn determinant bulunurken yaplan ilemler gibidir. Yaplacak ilem ilk
nce a
11
elemann bir (1) ekline dntrlmek istendiinden dolay birinci satr a
11
elemanna
blnr daha sonra a
21
ile arplarak ikinci satra -a
31
ile arplarak 3. satra eklenir. Bu ilem
birinci kolondaki tm elemanlar sfr deeri alncaya kadar devam eder. Daha sonra ikinci satra
geilir ve a
22
terimi hari tm 2. kolon elemanlar sfr oluncaya kadar birinci satra yaplan
ilemler yaplr. Bu ilem tm satrlar iin yapllnda matrisin tersi bulunmu olur. Bu ilemler
yaplrken matrisin diyagonal elemanlar hesap esnasnda sfrdan farkl olmaldr.
Eer diyagonal elemanlardan herhangi biri sfr ise geniletilmi matris yazladktan sonra
satrlarn yerleri diyagonal elemanlar sfr olmayacak ekilde deitirilir. Bu ilem matris tersi
ilemlerini etkilemez. Birinci matrisin birim matris haline getirmek iin yaplan satr ve stun
ilemleri ayn determinant ilemleri yaplrken uygulanan admlar gibi yaplr. Bunu bir rnekle
gsterelim.
rnek 3-15:
3 6 9
0 1 1
0 1 5
A


=



matrisinin tersini dorudan yntemle bulunuz.
Birinci matris ile birim matrisin yerini deitirmek iin aadaki ilemler yaplr.

3 6 9 1 0 0 ( )
0 1 1 0 1 0 ( )
0 1 5 0 0 1 ( )
a
b
c

6
3 0 3 1 6 0
0 1 1 0 1 0
0 0 6 0 1 1
a b a
c b c
= +
= +

/ 2
/ 6
3 0 0 1 13/ 2 1/ 2
0 1 0 0 5/ 6 1/ 6
0 0 6 0 1 1
a c a
b c b
= +
= +

3.
1 0 0 1/ 3 13/ 6 1/ 6
0 1 0 0 5/ 6 1/ 6
0 0 1 0 1/ 6 1/ 6
adm

1
1/ 3 13/ 6 1/ 6
0 5/ 6 1/ 6
0 1/ 6 1/ 6
A

=



olarak hesaplanr.
3.6.3. CHOLESK METODU LE MATRS TERS BULMA
Tersi alnacak matrisin determinantnn sfra yakn olmas durumunda dorudan yntemle
matris tersi almak sakncal olur. zellikle diyagonal elemanlar sfra yaklaacadan dolay
yuvarlama hatalar artacaktr. Bu hatalardan kurtulmak iin Choleski metodu kullanlr. Bu

37
metodla tersi alnacak matris aadaki denklemde grld gibi bir st gen (U) ve bir alt
gen matris (L) halinde yazlr. Denkleme dikkat edilecek olursa L matrisinin diyagonal
elemanlar 1 olarak seilmitir. Bu zorunlu deildir bunun yerine U matrisin diyagonal elemanlar
da bire eit seilebilirdi. L ve U matris elemanlarnn deerleri matris arpmlar yazllktan
sonra bulunabilir.
11 12 13 11 12 13
21 22 23 21 22 23
31 32 33 31 32 33
1 0 0
1 0 0
1 0 0
a a a U U U
a a a L U U
a a a L L U


=




arpma ilemi yaplrsa;
11 12 13 11 12 13
21 22 23 21 11 21 12 22 21 13 23
31 32 33 31 11 31 12 32 22 31 13 32 23 33
a a a U U U
a a a L U L U U L U U
a a a L U L U L U L U L U U


= + +

+ + +


Eitlii elde edilmi olur. Birinci satr iin aadaki denklemler kolayca yazlr.
11 11 12 12 13 13
, , U a U a U a = = =
kinci satr iin
21
21
11
22 22 21 12
23 23 21 13
a
L
U
U a L U
U a L U
=
=
=

En son nc satrdan ise
21
31
11
32 31 12
32
22
33 33 31 13 32 23
a
L
U
a L U
L
U
U a L U L U
=

=
=

sonular elde edilir. Bu ilemleri genelletirmek ve bilgisayar programlamaya uygun hale
dntrmek iin Denklemler upper1 ve lower1'da verilen;
1
1
,
j
ij ij ik kj
k
U a L U i j

=
=

1
,
j
k ij ik kj
ij
ij
a L U
L i j
U

= >
formlleri ile hesaplanabilir. Daha sonrada L ve U matrislerinin her birinin tersi kolaylkla
alnabilir. Bu da Denk 3-1 ve 3-2 de ki artlar salamaldr.

38
21 21
31 32 31 32
1 0 0 1 0 0 1 0 0
1 0 1 0 0 1 0
1 1 0 0 1
L t
L L t t


=



(3-1)
11 12 13 11 12 13
22 23 22 23
33 33
1 0 0
0 0 0 1 0
0 0 0 0 0 0 1
U U U s s s
U U s s
U s


=



(3-2)
Bu L ve U matrislerinin tersi Denklem (3-3) ve (3-4)de gsterilen formllerle de bulunabilir.
1

i
ij ik kj
k j
i j iin t L t
=
=
> =

(3-3)
1
.
1
iin ve iin
j
ik kj
ij ii
ij ii
k i
s u
j i s j i s
u u

=
> = = =

(3-4)
Daha sonra A matrisinin tersinin
1 1 1
. A U L

= olduu grlr.
rnek 3-16:
3 6 9
0 1 1
0 1 5
A


=



matrisinin tersini ayrtrma yntemi ile hesaplaynz.
Denklem (3-1) ve (3-2)i kullanlarak
1 0 0
0 1 0
0 1 1
L


=



ve
3 6 9
0 1 1
0 0 6
U


=



bulunabilir. Daha sonra alt gen ve st gen
matrislerinin tersi Denklem (3-3) ve (3-4) ile bulunabilir.
Bunlar
1
1 0 0
0 1 0
0 1 1
L

=



ve
1 1
3 6
1
1
6
1
6
2
0 1
0 0
U

=



olarak bulunur.
En son adm olarak A matrisin tersi
1 1 1
1/ 3 13/ 6 1/ 6
0 5/ 6 1/ 6
0 1/ 6 1/ 6
A U L

= =



hesaplanabilir.
rnek 3-17:
1 2 2
3 1 1
2 0 1
A


=



matrisini A LU = eklinde yaznz.

39

4 1
7 7
1 2 2 1 0 0 1 2 2
3 1 1 3 1 0 0 7 5
2 0 1 2 1 0 0


=




3.6.4 EXCEL YARDIM LE MATRS TERS BULMA
Tersi alnacak kare A matrisi yazlr. Daha sonra A martinin tersi nereye yazlacak ise o blge
matrisin boyutlar kadar ksm taranr ve forml ubuuna =DZEY_TERS(A matrisinin Alan
adresi) yazlr. Son hali aadaki gibi olur.

Daha Sonra Ctrl+Shift basl tutulurken Enter dmesine baslarak, matrisin tersi elde edilmi
olur. Sonu aada verilmitir.


3.7. DENKLEM TAKMALARININ ZM
Denklem takmlar yukarda anlatld gibi matrisin nce tersi bulunup daha sonrada
bilinmeyenler iin zmlenebilir. Fakat zorunlu olmad srece matrislerin tersi alnarak
denklem takmlarnn zmlemesi yaplmamaldr. Eer ama denklem takmlar zmlemek
ise bunun yerine daha az saysal ilem yaparak denklem takmlar zmlenebilir. Bu blmde
bu metotlar anlatlacaktr. Denklem takmlar direkt metotlar veya yineleme metotlar kullanlarak
zmlenebilir. Bu blmde direkt metotlar dan Cramer Kanunu, Gauss-Jourdan ve ayrtrma
metotlar anlatlacak. Dier taraftan yineleme metotlarndan ise sadece Gauss-Seidel ve
Conjeguate Gradent metodu zerinde durulacaktr.
3.7.1. CRAMER KURAL
Bu metot denklem takmlarn zmek iin gelitirilen saysal analiz metotlarndan biri deildir.
zellikle zlecek denklem takmlarnn says fazla olduu durumlarda bu metot bilgisayar
zaman bakmndan masrafl olacandan dolay tercih edilmez. Ama iki ve boyutlu
denklemlerin elle zm iin uygundur. Genel olarak bu yntemin nasl ilediini anlatmak iin
n adet ve n bilinmeyenli denklem takm Ax=b gibi olsun. Burada bilinmeyenlerin bulunduu x
vektrnn deerini bulmak iin A matrisindeki x deerine karlk gelen kolonun yerine b
vektr yazlarak oluturulan matrisin determinantnn A matrisin determinantna oran olarak
tanmlanabilir.

40
det( )
det( )
A
i
x
i
A
= (3-5)
Cramer Kanununun tanmndan da anlalaca gibi bu metodun kullanlmas iin A matrisinin
determinantnn sfrdan farkl olmas gerekmektedir. Tanm matematiksel olarak gsterilmek
istenirse: Ax=b ile ifade edilebilir. A, b ve x deerleri aada verilmiidir.
1 1
11 12 1
2 2
21 22 2
3 3
1 2
, ,
n
n
m n
m m mn
n m
x b
a a a
x b
a a a
A x x b b
a a a
x b

= = =







L
L
L L L L
L L
L

Denk. (3-5) deki det( )
i
A aada verilmitir.
11 12 1, 1 1 1, 1 1 1 1
21 22 2, 1 2 2, 1 2 1 2
1 2 , 1 , 1 1
det( )
i i n n
i i n n
i
n n n i n n i nn nn
a a a b a a a
a a a b a a a
A
a a a b a a a
+
+
+
=
L L
L L
L L L L L L L
L L

rnek 3-18: Aada Ax=b olarak verilen denklem takmlarnn kklerinin Cramer Kuraln
kullanarak bulunuz.

1
2
3
4
1 0 0 4 7
1 2 0 5 13
3 0 7 4 5
0 2 2 3 4
x
x
x
x

lk admda daha nceden anlatlan metotlardan birini kullanarak A matrisin determinant
bulunmaldr. Eliminasyon metodu kullanlarak A matrisin determinant |A|=-136 bulunur. Daha
sonra Denklem (3-5) kullanlarak xler bulunabilir. Yani

1
7 0 0 4
13 2 0 5
5 0 7 4
4 2 2 3
136
1 136 136
1
A
A
x

= = = =

2
1 7 0 4
1 13 0 5
3 5 7 4
0 4 2 3
136
2 136 136
1
A
A
x

= = = =

3
1 0 7 4
1 2 13 5
3 0 5 4
0 2 4 3
0
3 136 136
0
A
A
x

= = = = ,

41

4
1 0 0 7
1 2 0 13
3 0 7 5
0 2 2 4
272
4 136 136
2
A
A
x

= = = =
rnek 3-19: Aadaki denklem takmnn zm kmesini bulunuz.
2 3 1
3 2 2
2 3 3
x y z
x y z
x y z
+ =
+ =
+ + =

3.7.2. GAUSS-JORDAN
Gauss-Jordan metodu daha nce matris tersini almak iin kullanlan direkt metoda
benzemektedir. Bu metodun eer bir eitliin iki taraf sfrdan farkl bir say ile arplrsa veya
bir eitliin her iki tarafna ayn say eklenirse deeri deimez mant erevesinde ilemler
yaplarak denklem takmlarn kkleri bulunmaya allr. Bunun iin verilen denklem takmlar ilk
nce geniletilmi halde yazlrlar. Yani Ax=b denklem takm aadaki ekilde yazlr.
[ ]
11 12 1 1
21 22 2 2
1 2
,
n
n
n n nn n
a a a b
a a a b
A b
a a a b



=



L
L
L L L L
L

Daha sonra, A matrisi st gen matris haline dntrlmeye allr. Bunun iin ilk nce
birinci kolondaki, birinci satr eleman (a
11
) hari, btn elemanlar (a
12
, a
13
,a
n1
) sfr yapmak iin
birinci satr istenen saylar ile arplarak dier satrlara eklenir. Daha sonra ikinci satr istenen
saylarla arplarak ikinci satrn altndaki satrlara eklenir. Bu ilemler A matrisi st gen matris
olana kadar devam eder. Buna Gauss leri Eliminasyon denir. Daha sonra n denklemden
balanarak 1inci denkleme kadar bilinmeyenler bulunur. Ninci denklemden balanmasnn
nedeni ise o denklemde sadece x
n
bilinmeyen olarak kalmtr. lk x
n
bulunduktan daha sonra
(n-1) denkleme geilir. Burada ise bilinmeyen sadece x
n-1
dir. Bu ilemler birinci denkleme
gelene kadar devam eder. Bu ilemede Gauss eliminasyonunda geriye doru yerine konma
denir. Bu ilemler esansnda diyagonal elemanlara Pivot denir. Dikkat edilecek olursa bu
Pivotlardan herhangi biri sfr olma durumumda ilem yaplamayacaktr. Bu problemden
kurtulmak iin tam veya yarm pivot seimleri yaplarak ilemlere devam edilebilir.
rnek 3-21: Aada verilen denklem takmnn zm kmesini bulunuz.
3 6 2 15
4 2
3 7 22
x y z
x y z
x y z
+ =
+ =
+ =

zlenecek yol:

42

4 / 3
3 4 6 4 15 4 2 4
3 3 3 3
/ 3
1 3 6 1 15 1 2 1
3 3 3 3
3 6 2 15 ( ) 3 6 2 15
4 1 1 2 ( ) 4 1 1 2
1 3 7 22 ( ) 1 3 7 22
b a b
c a c
a
b
c
= +

= +



+

+ + +



/ 7
5 5
3 3
19 7 1 5 1 19 1 18
3 7 3 7 3 7
3 6 2 15 3 6 2 15
0 7 18 0 7 18
0 1 17 0 1 17
c b c = +

+ +



5
3
128 101
21 7
3 6 2 15
0 7 18
0 0


=




elde edilmi olur bu bundan sonra 3. denklem den itibaren sonular bulunmaya balana bilir.
1) Son satrdan balayarak
128 101
21 7
z = olduu grlr ve
303
128
z = .
2) Daha sonra
5 303 257
7 18
3 128 128
y y + = =
3) 1 numaral denklemden
257 303 19
3 6 2 15
128 128 32
x x

+ = =
rnek 3-21: Aada veriline denklem takmn zmn Gauss-Eliminsayon yntemi ile
bulunuz
1
2
3
4
1 0 0 4 7
1 0 3 5 13
3 2 7 4 5
0 2 2 3 4
x
x
x
x



=

3.7.4. CHOLESK METODU
Daha nceden Choleski Metodu ile Matris Tersi Bulma blmnde Denklem (3-1) ve (3-2)'
den faydalanarak bir matrisin nasl st gen ve alt gen matris hallerine dntrlecei
anlatlmt. Bu blmde ise ayn metodu kullanarak denklem takmlarn nasl zlecei
zerinde durulacaktr. Ax=b denklem takm (3-1) ve (3-2) kullanlarak
{
y
A x b LUx b Ly b = = =

43
Burada L bir st gen matris olduundan dolay Ly=b denklemi y ye gre zmlenebilir. Daha
sonrada bulunan bu Ux=y yazlarak x deerleri hesaplanr.

rnek 3-22: Choleski metodu kullanarak aadaki denklem takmlarn zm kmesini
bulunuz.
1
2
3
4
1 0 0 4 7
1 2 0 5 13
3 0 7 4 5
0 2 2 3 4
x
x
x
x

lk yaplmas gerekli i A matrisini LU eklinde yazmaktr.
68 2
7 7
1 0 0 0 1 0 0 4 1 0 0 4
1 1 0 0 0 2 0 9 1 2 0 5
.
3 0 1 0 0 0 7 8 3 0 7 4
0 1 1 0 0 0 0 2 2 3




=





Daha sonra Denklem (ly) kullanarak y matrisin deerleri bulunabilir.

1
2
3
2
4 7
1 0 0 0 7
1 1 0 0 13
3 0 1 0 5
0 1 1 4
y
y
y
y



=





Kullanlarak y
1
= - 7, y
2
= 20, y
3
=-16 ve y
4
=136/7 bulunur daha sonra Ux=b forml

1
2
3
68 136
4 7 7
1 0 0 4 7
0 2 0 9 20
0 0 7 8 16
0 0 0
x
x
x
x

=




yazlabilir. Burada
136
4 68
2 x = = nd satrdan gelen sonu
3 4
7 8 16 x x = dan
3
( 16 8 2) / 7 0 x = + = ikinci satrdan
2
1 x = ve
1
1 x = elde edilir.
3.7.5. GAUSS-SDEL-YNELEME METODU
Bilgisayarn denklem takmlarn zmlemek iin harcad zaman program algoritmasna
baldr ama yaklak olarak denklem saysnn kp ile orantldr. Bundan dolay eer denklem
says ok fazla ise buna karlk olarak gereken zaman da artacaktr. Denklem takmlarnn
zm iin kullanlan zaman azaltmak amac ile yineleme metotlar gelitirilmitir. Burada bu
metotlardan ikisi ele alnacaktr.

44
Daha nceki konularda direkt olarak denklem takmlarn kklerinin nasl bulunaca anlatlmt.
Bu anlatlanlara alternatif olmas bakmdan yineleme metotlar anlatlacaktr. nk baz
durumlarda zellikle eer Ax=y gibi bir denklem takmndaki A matrisinin boyutlar byk ve bir
ok eleman sfr (0) ise bu durumlarda direkt metotlar kullanl olmaz. Bunun yerine yineleme
metotlar gelitirilmitir. Yineleme metotlar daha az bilgisayar hafzasna ve daha az zamana
ihtiya duyarlar.
Yineleme yntemleri ile denklem takmlarn nasl zleceini bir rnek zerinde gsterimi:
1 2 3
1 2 3
1 2 3
5 3 6
2 4 7
7 16
x x x
x x x
x x x
+ =
+ + =
+ =

Bu denklem takmnn zm kmesi
1 2 3
1, 2 ve 3 x x x = = = dur. imdi bu zmm kmesini
bulmak iin ilk admda en byk katsays olan gre denklemler zmlenir. Yani birinci
denklemden
1 2 3
1
( 6 3 )
5
x x x = +
n denklemden
2 1 3
1
(16 )
7
x x x = + +
ve ikinci denklemden
3 1 2
1
( 7 2 )
4
x x x =
Daha sonra
0 0 0
1 2 3
, ve x x x iin ilk tahmin deerleri yazlarak ileme balanr. Eer daha nceden
sonular yaklak olarak biliniyor ise bunlar kullanlabilir ama herhangi bir tahmin yoksa en kolay
olacak ekilde 0 deerleri yazlabilir. Yani sonu olarak
1
1
1
2
1
3
1 6
( 6 0 3 0)
5 5
1 16
(16 0 0)
7 7
1 7
( 7 0 2 0)
4 4
x
x
x
= + =
= + + =

= =

Yani ilk sonular
1 1 1
1 2 3
6 16 7
, ve
5 7 4
x x x

= = = bulunmu olur. Daha sonra son bulunan
deerler tekrar denklemlerde yerine konarak ikinci tahmin deerleri bulunabilir.

45
2
1
2
2
2
3
1 16 7 43
( 6 3 )
5 7 4 140
1 6 7 261
(16 )
7 5 4 140
1 6 16 363
( 7 2 )
4 5 7 140
x
x
x

= + =

= + + =

= =

Daha sonra ayn mantkla dokuz kere bu ilem devam ederse. Dokuzuncu yinelemenin sonunda
9 9 9
1 1 1
0.99786, 2.0, ve 2.9989 x x x = = = olarak kkler bulunabilir.
Gauss-Siedel Yntemi incelendiinde daha nceden anlatlan sabit nokta yinelemesi yntemine
benzedii grlecektir. Sabit nokta yineleme metodunda denklemin kklerinin bulunana bilmesi
iin hatrlanaca zere verilen ( ) 0 f x = fonksiyonu ( ) x g x = ekline getirilir ve daha sonra
eer
( )
1
o
o
dg x
dx
< ise, x' bir noktaya yakn sayaca sylenmiti. Daha nceden sylenen bu
artlarn bezerleri Gauss-Siedel Yntemi iinde geerlidir. Gauss-Siedel Ynteminde yaplan
iterasyonun yaknsamas iin diyagonal elemanlarn dominant olmas gerekir. Bunu salamak
iin
11 12 1 1 1
21 22 2 2 2
1 2
n
n
m m mn n m
a a a x b
a a a x b
a a a x b



=



L
L
L L L L L L
L

veriliyor ise
1,
1, 2, 3,..
n
ii ij
j j i
a a i ve j n
=
> =

art salanmaldr. Eer bu art salanrsa denklem takmnn kesin zm vardr. Eer art
salanmyor ise o halde denklem takmnn iin bir zm bulunabilir ama her zaman bir zm
bulunaca anlam karlmamaldr. Yukarda verilen art salanmas iin denklem takmlarn
yerleri deitirilebilir.
rnek 3-23: Aadaki denklem takmn Gauss-Siedel metodu ile znz.
1 2 3
1 2 3
1 2 3
3 0.2 4 5
5 0.5 3 9
4 5 0.2 1
x x x
x x x
x x x
+ =
=
=

Sonular
2 1 3
1.3041, 1.8755, 0.09145 x x x = = =
PROBLEMLER
1. Aada baz matrisler tanmlanmtr, buna gre aadaki sorular cevaplaynz:


46
[ ]
0 4 2 0 3
, , 1 3 4 0 , [2 4 0 1]
1 3 2 1 1
T

= = = =

A B C K
1. Matrislerin boyutlar nedir?
2. Matrislerden hangisi, kare matris, kolon matris ve satr matrisidir?
3. Aada yaplabilecek ilemleri yapnz. Eer yaplamyorsa nedenini aklaynz.
, , , ,
T T
A B A B C K K A
2. Aada verilen matrislerin determinantlarn bulunuz.

2 1 3 1
4 2 6 2 0 0
1 1 0 2
3 0 7 , 3 4 5
3 1 4 3
2 1 3 0 0 0
2 0 1 2





= = =






A B C
3. Yukardaki problemlerde verilen matrislerin tersini Direct, Adjoint ve ayrtrma metotlarn
kullanarak bulunuz.
4. Aada verilen matrislerin hangilerin tersi alnabiliyor ise matrislerin tersini hesaplaynz.

2 1 3 1
4 2 6 2 0 0
1 1 0 2
3 0 7 , 3 4 5 ,
3 1 4 3
2 1 3 0 0 0
2 0 1 2
A B C





= = =







5. Aadaki denklem takmlarnn kklerini
Birinci denklem takm
1
2
3
1 1 1 3
6 2 2 3
3 4 1 2
x
x
x


=




kinci denklem takm
2 1
1 3 4
2 3
4 1
3 4 1
4 0
10 9
10
x x
x x x
x x
x x
+ =
+ + =
+ =
+ =

a) Gauss-Jordan ,
b) Gauss-Siedel,
c)Cheloski ve

47
d) Cramer metotlarn kullanarak bulunuz.
6. Aada verilen kafes siteminin ubuk kuvvetlerini ve mesnet tepkilerini bulunuz.
5ton

48
4. DORUSAL OLMAYAN DENKLEM TAKIMLARIN ZM
4.1. GR
Lineer olmayan denklem takmlarnn zmleri lineer denklem takmllarn zmekten daha
zordur. Lineer olmayan denklem takmllarnn analitik olarak zmlemesi baz zel durumlar
dnda mmkn deildir. Bundan dolay lineer olamayan denklem takmlar genellikle yineleme
ynteminden biri kullanlarak zmlenebilirler. Burada lineer olmayan denklemlerin zm
iin kullanlan Newton metoduna benzer bir metot kullanlarak zmler anlatlacaktr.
Hatrlanaca gibi Blm 1de Taylor alm tek deikenli bir ( ) f x fonksiyon iin yazlmt.
Bu denklem iki deikenli bir ( , ) f x y fonksiyonu iin ise aadaki gibi yazlabilir.
0 0 0 0
0 0 0 0
2 2 2 2
0 0 0 0
2 2
( , ) ( , )
( , ) ( , )
1! 1!
( , ) ( , )
.....
2! 2!
f x y f x y x y
f x x y x f x y
x y
f x y f x y x y
x y

+ + = + +


+ + +



ki bamsz deikeni bulmak iin en az iki adet denklem olmas gereklidir. rnek olarak bunlar
1
( , ) 0 f x y = ve
2
( , ) 0 f x y = olsun. Taylar almdaki ikinci dereceden terimleri ihmal edilir
1
( , ) 0 f x y = ve
2
( , ) 0 f x y = fonksiyonlar aadaki denklemler elde edilirler.
1 0 0 1 0 0
1 0 0 1 0 0
2 0 0 2 0 0
2 0 0 2 0 0
( , ) ( , )
( , ) ( , ) 0
( , ) ( , )
( , ) ( , ) 0
f x y f x y
f x x y x f x y x y
x y
f x y f x y
f x x y x f x y x y
x y

+ + = + + =


+ + = + + =



Bu elde edilen denklemler matris formatnda yazlrsa aadaki eitlik elde edilir.
1 0 0 1 0 0
2 0 0 2 0 0
( , ) ( , )
1 0 0
( , ) ( , )
2 0 0
( , )
( , )
f x y f x y
x y
f x y f x y
x y
f x y x
f x y y






=






Bu denklem eer Gauss eliminasyon yntemi veya Crammer Kural kullanlarak x ve y bulunur
daha sonrada ilk kabul edilen
x
ve
y
deerleri gncelletirilir. Bu ilemler 0 x ve 0 y olana
kadar ilemler devam eder.
Lineer olmayan denklem takmlarnn zm iin izlenecek admlar:
1.
x
0 ve
y
0 iin ilk tahmin deerleri yerine konarak
1 0 0
( , ) f x y ve
2 0 0
( , ) f x y hesaplanr.
2.
1 0 0 1 0 0 2 0 0
( , ) ( , ) ( , )
, ,
f x y f x y f x y
x y x


ve
2 0 0
( , ) f x y
y

deerleri bulunur.
3. Bulunan deerler denklemde yerine konduktan sonra x ve y deerleri bulunur.

49
4.
1 i i
x x x
+
= + ve
i i i
y y y
+
= + kullanlarak
x
ve
y
deerleri gncelletirilir.
5. Eer x ve y belli hata aralndan daha kkse ilem durdurulur. Eer hata
aralndan daha bykse 1. Adma gidilerek ilem tekrar edilir.
rnek 4-1:
2 2
9 x y + = ve 5 0
x
e x y + = denklem takmnn
0
0.5 x = ve
0
3 y = deerlerine
yakn kkn hesaplaynz. lemleri iki anlaml basamak bulana kadar devam ediniz.
1. Dng:
1. Adm
2 2
1 0 0
( 0.5, 3) (0.5) (3) 9 0. 25 f x y = = = + =
0.5
2 0 0
( 0.5, 3) 5 0.5 3 1.15 f x y e = = = + =
2. Adm
1 0 0 1 0 0
( , ) ( , )
2 1 2 6
f x y f x y
x y
x y


= = = =
2 0 0 2 0 0
( , ) ( , ) 0.5
5 6.6487 1
f x y f x y
x y
e


= + = =
3. Adm
1 6 0.25 0.1750
6.65 1 1.15 0.0125
x x
y y

= =




4. Adm
1
1
0.5 0.1750 0.325
3 0.0125 2.9875
o
o
x x x
y y y

= + = + =




2. Dngye ihtiya var nk ilemi durdurma kstas yerine gelmemitir.
1. Adm:
2 2
1 1 0
( 0.325, 2.9875) (0.325) (2.9875)) 9 0.0308 f x y = = = + =

0.325
2 1 0
( 0.325, 2.9875) 5 0.325 2.9875 0.02153 f x y e = = = + =
2. Adm:
1 1 1 1 1 1
( , ) ( , )
1 1
2 2 0.325 0.65 2 2 2.9875 5.975
f x y f x y
x y
x y


= = = = = =

2 1 1 2 1 1
( , ) ( , ) 0.325
5 5 6.384 1
i
f x y f x y x
x y
e e


= + = + = =
3. Adm:
0.65 5.975 0.0308 0.0041
6.384 1 0.02153 0.0047
x x
y y

= =




4. Adm:
2 1
2 1
0.325 0.0041 0.3209
2.9875 0.0047 2.9828
x x x
y y y

= + = + =




3. Anlam basamak saysna ulald iin ileme durdurulabilir.
Eer ikiden daha fazla bilinmeyen varsa iki bilinmeyen iin yaplan ilemlerin hepsi ayn admlar
takip edilerek yaplr. Lineer olamayan denklemlerin zmlemeleri yaplrken dikkat edilmesi
gereken en nemli nokta ilk tahmin deerlerin iyi seilmesidir. Eer iyi bir ilk tahmin deeri
seilmez ise fonksiyon byk olaslkla yaknsamayacaktr ve bir sonu bulunamayacaktr.
rnek 4-2: Aada iki adet dorusal olamayan denklem verilmitir. Bu denklem takmn
istediiniz bir metot ile znz. ik deerler olarak x=1 ve y=-1 kullannz. Sadece 4 yineleme
yapnz.

50

3 2
2
3 15
2 3 1
x y
x y
+ =
+ =

Bu denklem takm istenirse bir bilinmeyenli formata getirilebilir. O halde ikinci denklemden
2
2 1
3 3
y x = bulunur. Bulunan bu deer birinci denklemde yerine konursa
( )
2
3 2
1 3 2 1 15 0 x x + + = eitlii bulunur. Daha sonra istenen herhangi bir metotla zm
yaplr.
Eer zm olarak Newton Metodu kullanlacak ise
3 2 2
2 2
1
( ) (2 1) 15
3
2
( ) 3 (2 1) *4
3
f x x x
f x x x x
= + +
= + +

1.
3 2 2
1
(1) 3
2 2
2
3
1 (2*1 1) 15 ( )
1 1 2
( ) 3*1 (2*1 1)*4*1
f x
x
f x
+
= = =
+ +

2.
3 2 2
1
(2) 3
2 2
2
3
2 (2*2 1) 15 ( )
2 1 1.67
( ) 3*2 (2*2 1)*4*2
f x
x
f x
+
= = =
+ +

3.
3 2 2
1
(2) 3
2 2
2
3
1.67 (2*1.67 1) 15 ( )
1.67 1 1.67
( ) 3*1.67 (2*1.67 1)*4*1.67
f x
x
f x
+
= = =
+ +

4.
3 2 2
1
(2) 3
2 2
2
3
1.56 (2*1.56 1) 15 (1.56)
1.56 1 1.55
(1.56) 3*1.56 (2*1.56 1)*4*1.56
f
x
f
+
= = =
+ +

5. x &=&2-=2-=1.67 x &=&1.67-=1.67-=1.562 x &=&1.562-=1.562-=1.5515
Eer zmde Denklem taklar kullanlacak ise Birinci deneme iin ilemler
1. Adm:
3 2
1
( 1, 0, 1) 3 15 11
o o
f x y x y = = = + =

2
2
( 1, 0, 1) 2 3 1 0
o o
f x y x y = = = + + =
2. Adm
1 1
(1, 0) (1, 0) 2
3 3 6 6
f f
x y
x y


= = = =

2 2
(1, 0) (1, 0)
4 4 3 3
f f
x y
x


= = = =
3. Adm :
3 6 11 1
4 3 0 1.33
x x
y y

= =




4. Adm:
1
1
1 1 2
1 1.33 2.333
o
o
x x x
y y y

= + = + =




2. deneme iin ilemler

51
1. Adm:
3 2
1 1 1
( 2, 2.33) 3 15 9.33 f x y x y = = = + =
2
2 1 1
( 2, 2.33) 2 3 1 2 f x y x y = = = + + = %
2. Adm
1 1
(2, 2,3) (2, 2.33) 2
3 12 6 14
f f
x y
x y


= = = = &
1 1
(2, 2,3) (2, 2.33) 2
3 12 6 14
f f
x y
x y


= = = =
3. Adm:
12 14 9.33 0.378
8 3 2 0.342
x x
y y

= =




4. Adm:
2 1
2 1
2 0.378 1.622
2.333 0.342 1.991
x x x
y y y

= + = + =




Yukardaki ilemlerde n denemenden sonra 1, 5514 x ve 1, 938 y olur. Dikkat
edilirse birinci ve ikinci yntem sonularn ayn olduu grlr.

4.2 . EXCEL YARDIM LE DORUSAL OLAMAYAN DENK. TAKI. ZM
Lineer ve lineer olmayan denklem takmlarn zmek iin EXCEL ile birlikte gelen Z
komutu da kullanlabilir. Lineer veya lineer olmayan denklem takmlar eer
1 1 2 3
2 1 2 3
3 1 2 3
1 2 3
( , , , , ) 0
( , , , , ) 0
( , , , , ) 0
0
( , , , , ) 0
n
n
n
n n
f x x x x
f x x x x
f x x x x
f x x x x
=
=
=
=
=
L
L
L
L
L


eklinde yazlrsa n denklemli n bilinmeyen olur. x' lerin gerek deerlerini bulunduu zaman
denklemlerinin sonucu 0 deerinin saalar. Yani btn fonksiyonlarn toplam
1 2
... 0
n
f f f + + + = olacaktr. Ama eer iaretlerden etkilenilmesi istenmiyor is bu takdirde
doal olarak fonksiyonlarn karelerinin toplamda sfr deerini vermesi gerekecektir.
Matematiksel olarak
2 2 2 2
1 2 3
... 0
n
f f f f + + + + =
imdi zcnn nasl kullanldna bakalm.
1. Sras ile fonksiyonun bamsz deikenlerin ilk deerleri EXCEL de sras ile bir
kolona yazlr.
2. Yine sras ile f(x)=0 fonksiyonlar yukardaki ilk deerlerin adresi kullanlarak bir kolona
yazlr.
3. Aralar menusundan ZC seilir. (Eer aralar menusun de zc yoksa
eklentilerden eklenmelidir.

52
4. ZC ara yz knca, aadaki bilgiler girilir.
5. Hedef Hcre ye denklemin bulunduu hcrenin adresi yazlr.
6. Eittir blgesindeki yere f(x) fonksiyonunun hangi rakama eit olduunu, byk veya
kk olma durumuna gre bir deer girilir.
7. Deien Hcreler ksmna ilk tahminin yapld hcrenin adresi yazlr.
8. Eer deiken x in deerlerini belli arallarda tutmak istenirse. kstlamalar ksmna
bunlar yazlabilir.
9. z tklanarak ilem sonlandrlr.
zmm olup olmadna gre EXCEL yeni bir diyalog kutusu aacak ve sonucu gsterecektir.
zc komutu bir kez kullanldktan sonra yine kullanlacak ise yeni deerler girmeden zc
ara yzndeki TMN SIFIRLA dmesi ile nceki bilgiler silinmelidir. Eer bu yaplmasa
Z almayabilir.
rnek4-3: Aadaki lineer olamayan denklem takmlarnn EXCEL deki zc komutunu
kullanarak hesaplaynz. lk deerler olarak x=0.5 ve y=3 i kullannz

2 2
9
5
x
x y
e x y
+ =
+ =



Yukarda verilen denklemler EXCEL ekildeki gibi xlere ilk tahminler yaplarak yazlr. Daha
sonra aralardan ZZ seilir ve gerekli yerler daha nce anlatld gibi doldurulursa C2 ve
C3 hcresindeki x ve y deerlerin karlklar bulunmu olur.
rnek:
2
( , ) f x y x x y = + ve
2
( , ) sin( ) g x y y x = fonksiyonlarn x=1 ve y=1e yakn
kklerini bulunuz.
1.1.1. ( 0.382 x ve 0.146 y ).

53
5. ENTERPOLASYON
5.1 GR
Fiziksel veya sosyal olaylarn sonular baz durumlarda tablolar yardm ile verilir. rnek olarak
bir lkedeki nfus be ylda bir llr ve tablolara gsterilebilir. Baka bir rnek: bir beton
numunesinin mukavemet kazanma hzn belirlemek iin bir grup beton numunesi retilip daha
sonra bunlar belli gnlerde krlarak mukavemetleri bulunup daha sonrada bunlar tablolarda
verilebilir. Yani tabloda verilen deerler arasnda srekli bir iliki olmayabilir veya bilinmeyebilir.
Tablolarda bamsz deikenlere karlk bunlara bal baml deiken(ler) bulunur. Aranan
deer(ler) tabloda olmad durumlarda, Enterpolasyon yntemleri kullanlarak istenen deerler
hesaplanabilir. Enterpolasyonun Trke karl olarak ara deer bulma da denilir. rnek
olarak aadaki tabloda bamsz deiken x ve baml deiken (x) deerleri 5 nokta iin
verilmitir.
stasyon No u 1 2 S 4
x 2.S 4.S 6.7 8.u 1u.6
y(x) 1.2 4.1 9.u 12.8 22.S
Bu tabloya bakarak x in istasyonlardaki herhangi bir deeri iin y(x) deerleri rahatlkla tablodan
okunabilir. Enterpolasyonun amac tabloda olamayan bir x deerinin karln bulmaktr. rnek
olarak x = S.u deerine karlk gelen y(x) deerini farkl metotlar kullanlarak bulunabilir. Bu
blmde bu metotlar anlatlacaktr. Birinci ksmda Lagrangian polinom enterpolasyon metotlar
ve ikinci ksmda da blnm farklar anlatlacaktr.
5.2 LAGRANGIAN POLNOM
Bu ksmda verilen noktalarn hatasz olduu ve bunlardan bilinmeyen bir polinomun getii
varsaylacaktr. Bilinmeyen bu polinomun katsaylarnn bulunuu anlatlacaktr. Bunun iin
farkl metot kullanlabilir. Bunlar Dorusal Enterpolasyon, n. dereceden Lagrangian Polinom
Enterpolasyonu ve Nevill Enterpolasyonudur.
5.2.1 DORUSAL ENTERPOLASYON
Dorusal enterpolasyon iki noktas bilenen bir dorunun denklemin yazlmasdr. Eer |x

, x
]
]
aralndaki x deerine karlk gelen f(x) deeri aranyor ise bu deer F(x) ile tahmin edilebilir.
(y

, x

) ve (y
]
, x
]
) noktalar bilindiinden dolay deerleri yerine yazlarak elde edilir.
( )
( )
( )
i i
j j
F x ax b
f x ax b
f x ax b
= +
= +
= +

Yukardaki denklemleri matris formunda tekrar yazlrsa
1 ( )
1 ( )
i i
j j
x f x a
x f x b

=



Denklemlerde verilen matris a ve b iin zmlenirse. a ve b deerleri aada verilmitir.

54
,
j i i j j i
j i j i
y y y x y x
a b
x x x x

= =


Bunlar yardm ile aadaki denklemler elde edilmi olur.


Tahmin ( ) F x deeri bulunmu olur ve fonksiyonun gerek deeri (x) ou zaman bilinmez,
fakat eer biliniyor ise; hata miktar ise gerek deer ile yaklak deer arasndaki fark olarak
yazlabilir. Yani ( ) ( ) ( ) R x f x F x = denklemi ile ifade edilir. Elbette birok zaman f(x)
bilmediinden dolay hata miktar nceden kestirilemez.

rnek 5-1: Yukarda verilen tabloyu kullanarak x=5 iin gerekli olan kuvveti dorusal
interpolasyon yardm ile bulunuz.
Birinci nokta ( 4.5) 4.1
i
f x = = ve ikinci nokta iin ( 6.7) 9
j
f x = = ise
6.7 5 5 4.5
( ) 4.1 9.0 5.2136
6.7 4.5 6.7 4.5
F x

= + =


Verilen 5.0 x = iin fonksiyonun yaklak deeri 5.1236 olarak bulunmutur. Burada sadece iki
nokta kullanlarak interpolasyon yaplmtr. Eer verilen btn noktalar kullanlm olsayd.
Acaba sonu nasl olurdu? Bunu aratrmak iin verilen 5 noktadan geen bir polinom
kullanlmaldr. Verilen 5 nokta iin 4. dereceden bir denklem yazlabilir. Tahmini F(x)
fonksiyonu aada verilmitir.
2 3 4
( ) F x a bx cx dx ex = + + + +
Tabloda verilen deerler polinomda yerlerine yazlrsa
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
1.2 2.3 2.3 2.3 2.3
4.1 4.5 4.5 4.5 4.5
9.0 6.7 6.7 6.7 6.7
12.8 8.0 8.0 8.0 8.0
22.5 10.6 10.6 10.6 10.6
a b c d e
a b c d e
a b c d e
a b c d e
a b c d e
= + + + +
= + + + +
= + + + +
= + + + +
= + + + +

Denklemleri matris formatnda yazlrsa
( )
j i i j j i
j i j i
j
i
i j
j i j i
y y y x y x
F x x
x x x x
x x
x x
y y
x x x x

= +

= +


55
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
2 3 4
1.2 1 2.3 2.3 2.3 2.3
4.1 1 4.5 4.5 4.5 4.5
9.0 1 6.7 6.7 6.7 6.7
12.8 1 8.0 8.0 8.0 8.0
22.5 1 10.6 10.6 10.6 10.6
a
b
c
d
e



=





0.58746 a = , 0.3334 b = , 0.27892 c = , 0.008482 d = ve 0.0003285 e =
bulunur. Buna gre
2 3 4
2 3 4
( )
(5) 0.58746 0.3334 5 0.27892 5 0.008482 5 0.0003285 5
F x a bx cx dx ex
F
= + + + +
= + +

(5) 5.0536 F =

Bulunur. Verilen her noktay kullanlarak polinomu yazmak ok zor ve zahmetli olduundan
dolay bu ilemler yukarda anlatld gibi yaplmaz. Her yeni denklem takm iin matris
oluturmak ve bu denklem takmlarn zmn bulmak pratik bir ilem deildir. Bundan dolay
bu yaplan ileri ksaltmak iin Lagrangian Enterpolasyon Polinomu gelitirilmitir.
5.2.2. N. DERECEDEN LAGRANGAN POLNOMU
Lagrangian polinomun da daha nce be noktas bilinen bir eri iin yaplmtr. imdi bunu
daha genel hali ile nasl yazlabileceine bakalm. rnek olarak m adet nokta olsun bu m adet
nokta iin n. dereceden bir Lagrangian Polinom yazlrsa. Elbette yazlacak polinomum en fazla
n=m-1 dereceden olaca aktr. Lagrangian polinom denklemi
[ ][ ]
2 1
0 1 2 1
( )
( )
n n
n n
F x a a x a x a x a x
F x x a

= + + + + +
=
L

Burada verilen [a] ve [x] vektrlerinin ak yazlmalar aada verilmitir.
[ ] [ ]
[ ]
0 1 2 1
2 1
1
T
n n
n n
a a a a a a
x x x x x

=
=

L
L


Verilenler sonucunda bulunan n adet nokta iin elde edilen fonksiyonda nokta deerleri yerine
konarak aadaki elde edilir.
[ ] [ ][ ] y A a =
Burada verilen [A] matrisi ve [y] vektr

56
[ ]
[ ] [ ]
2 1
1 1 1 1
2 1
2 2 2 2
2 1
0 1 2 1
1
1
1
n n
n n
n n
n n n n
T
n n
x x x x
x x x x
A
x x x x
y y y y y y

=




=
L
L
L L L L L L
L
L

Sonu olarak

[ ][ ]
( )
[ ]
[ ][ ]
1
( )
( )
F x x A y
F x L y

=
=

Burada verilen [L] Lagrangian polinomu olarak bilinir ve her zaman aadaki formlde verildii
gibidir.
( )( ) ( )( ) ( )
( )( ) ( )( ) ( )
0 1 1 1 1
0 1 1 1 1 1
( )
( )
n
j i i n
i
i i i i i i i n i j j
j i
x x x x x x x x x x x x
L
x x x x x x x x x x x x
+
+ =

= =

L L
L L

Lagrangian interpolasyon polinomu L
i
en byk avantaj her verilen noktalar kmesine gre
farkl bir [A] matrisi oluturmak ve daha sonra bu [A] matrisinin tersini almak yerine; dorudan
tek bir fonksiyon yazarak tahmini F(x) deerinin elde edilebilmesidir. Eer Lagrangian polinomu
incelendiinde grlecektir ki I
1
+I
2
+ I
3
+ . . +I
n-1
= 1 dir.
rnek 5-2: Yukarda verilen tabloyu kullanarak x=5 iin gerekli olan kuvveti Lagrangian
interpolasyon yardm ile bulunuz. Polinom kullanrken ilk 5 terimi kullanlabilir.

( )( )( )( )
( )( )( )( )
( )( )( )( )
( )( )( )( )
( )( )( )( )
( )( )( )( )
( )( )
0
1
2
3
5 4.5 5 6.7 5 8.0 5 10.6
0.031182
2.3 4.5 2.3 6.7 2.3 8.0 2.3 10.6
5 2.3 5 6.7 5 8.0 5 10.6
0.74624
4.5 2.3 4.5 6.7 4.5 8.0 4.5 10.6
5 2.3 5 4.5 5 8.0 5 10.6
0.46213
6.7 2.3 6.7 4.5 6.7 8.0 6.7 10.6
5 2.3 5 4.5 5
L
L
L
L

= =


= =


= =


=
( )( )
( )( )( )( )
( )( )( )( )
( )( )( )( )
4
6.7 5 10.6
0.19059
8.0 2.3 8.0 4.5 8.0 6.7 8.0 10.6
5 2.3 5 4.5 5 6.7 5 8
0.013411
10.6 2.3 10.6 4.5 10.6 6.7 10.6 8
L

=


= =



[ ][ ]
0.0312 1.2 0.746 4.1 0.462 9.0 0.191 12.8 0.013411 22.5
5.0361
y L y =
= + + +
=


57
Sonu olarak x=5 deki y=5.0361 elde edilir. Burada grld gibi bu deer tm noktalar
kullanlarak bulunan deerden biraz daha farkldr. Bunun nedeni matris tersi alrken yaplan
yuvarlama hatalarndan kaynaklanm olabilir.
rnek: Yukarda verilen tabloyu kullanarak x=5 iin gerekli olan kuvveti Lagrangian polinomu
yardm ile bulunuz. Polinom kullanrken ilk 3 terimi kullannz.
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
0
1
2
5 4.5 5 6.7
0.8781
2.3 4.5 2.3 6.7
5 2.3 5 6.7
0.94835
4.5 2.3 4.5 6.7
5 2.3 5 4.5
0.13946
6.7 2.3 6.7 4.5
L
L
L

= =


= =


= =



[ ][ ] ( )
(5) 0.8781 1.2 0.94835 4.1 0.13946 9.0
4.0897
F x L y
F
=
= + +
=

Yukarda verilen tabloyu kullanarak x=5 iin gerekli olan kuvveti Lagrangian interpolasyon
yardm ile bulunuz. Polinom kullanrken 1, 2 ve 3 noktalar kullanlarak;
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
( )( )
1
2
3
5 6.7 5 8.0
0.66234
4.5 6.7 4.5 8.0
5 4.5 5 8.0
0.52448
6.7 4.5 6.7 8.0
5 4.5 5 6.7
0.18681
8.0 4.5 8.0 6.7
L
L
L

= =


= =


= =


[ ][ ] ( )
(5) 0.66234 4.1 0.52448 9.0 0.191 12.8
4.9911
F x L y
F
=
= +
=

rnek 5-3: Lagrangian polinomu kullanarak x = u daki tahmini (x) yani F(x) deerini bulunuz
(Verilen x noktasna en yakn 4 nokta kullarnnz.

i

0 1 2 3

x

0.85 0.7 0. 3 0. 4

y

0. 8 1. 0 0. 9 0. 5

Aadaki eitlikler i=0 dan i=3 kadar yazlabilir.

58
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
0
1
2
3
0 ( 0.70) 0 0.3 0 0.4
0.38957
0.85 ( 0.70) 0.85 0.3 0.85 0.4
0 ( 0.85) 0 0.3 0 0.4
0.61818
0.7 ( 0.85) 0.7 0.3 0.7 0.4
0 ( 0.85) 0 0.7 0 0.4
2.0696
0.3 ( 0.85) 0.3 ( 0.7) 0.3 0.4
0 0.85) 0 0.7 0 0.3
0.4
L
L
L
L

= =


= =

+
= =

+ +
=
( )( )( )
1.2982
( 0.85) 0.4 ( 0.7) 0.4 0.3
=


daha sonra
1 1 2 2 3 3
( 0)
o o
F x L y L y L y L y = = + + + denkleminden
( 0) 0.38957 0.8 0.61818 1.0 2.0696 0.9 1.2982 0.5 1.5201 F x = = + + =
Bu rneklerden grlecei gibi Lagrangian polinomu kullanlarak yaplan ilemlerde ka tane
nokta kullanlaca bilinemediinden ve kullancya brakldndan dolay yanl sonular
verebilir. Eer seilen polinomun derecesi kk ise bu durumda sonular yanl olur. Eer ok
byk seilirse bu seferde gereksiz ilemler yaplacaktr. Bunu dezavantajlar nlemek ama ile
Neville Enterpolasyon yntemi gelitirilmitir.
5.2.3. NEVILLE ENTERPOLASYON METODU
Neville Metodu yukarda sz edilen problemlerinin stesinde gelmek iin gelitirilmitir. Bu
metot basit hali ile dorusal enterpolasyon yaplrken kullanlan iki nokta yerine btn noktalar
kullanlarak yaplan halidir.
( ) ( )
( )
( )
j i i j j i
j i j i
j i i j
i j
y y y x y x
F x x
x x x x
x x y x x y
F x
x x

= +


=

NevillEnterpoasyon1 Neville enterpolasyon iin kullanlacaktr. Neville Enterpolasyonu aadaki
rnek zerinde gsterelim.
rnek 5-4: Deney sonular aadaki tabloda verilmi olsun. Burada verilen x=5 iken bu
deere karlk tahmini y deerini aratralm.

stasyon No

0 1 2 3 4

x

2.3 4.5 6.7 8.0 10.6

( ) y f x = 1.2 4.1 9.0 12.8 22.5


Verilen tablo aranan deer x=5 dir. Bu tabloyu |x -x

| deerlerine gre yeniden dzenlenirse

aadaki tablo edilir.

s x y |xxi|

59
0 2.3 1.2 |52.3| 2.7
1 4.5 4.1 |54.5| 0.5
2 6.7 9 |56.7| 1.7
3 8 12.8 |512.8| 3
4 10.6 22.5 |522.5| 5.6
Bu admdan sonra pe pee gelen her iki nokta iin dorusal enterpolasyon aadaki tablo elde
edilir. Tablodan da anlalaca gibi en son kolon x=5 deeri iin dorusal Enterpolasyan
deerlerini verir. Yani enterpolasyon yaplrken i=0 ile 1, 1 ile 2, 2 ile 3 ve benzeri eklinde
yaplr ve kolon F
i1
elde edilmitir. Buradaki i satr saysn ve 1de yineleme saysn gsterir.
|xxi| x
i
y
i
=F
i0
F
i1

0 0.5 4.5 4.1

(5 6.7)4.1 (5 4.5)9
4.5 6.7
5.2136

=
1 1.7 6.7 9 ( ) 5 2.3 9 (5 6.7)1.2
6.7 2.3
5.9864

=
2 2.7 2.3 1.2 ( ) 5 8 1.2 (5 2.3)12.8
2.3 8
6.6947

=
3 3 8 12.8 ( ) 5 10.6 12.8 (5 8)22.5
8 10.6
1.6077

=
4 5.6 10.6 22.5

Daha sonra birinci kolondan sonraki kolan iin i=0 ile 2, 1 ile 3, 2 ile 4 deerleri kullanlarak
aadaki tablo elde edilmi olur.

i


x
i
F
i0
F
i1
F
i2

0

4. 5

4. 1

5. 2136


(5 2.3)5.2136 (5 4.5)5.9864
4.5 2.3
5.038

=

1

6. 7

9. 0

5. 9864

( )
( )
5 8 5.9864 (5 6.7)6.6947
6.7 8
5.0602

=

2

2. 3

1. 2

6. 6947


( ) 5 10.6 6.6947 (5 2.3)1.6077
2.3 10.6
5.0374

=

3

8

12. 8

1. 6077

.......................

4

10. 6

22. 5

.............. ...............

Yukardaki tabloda grlecei gibi en son satrn en st deer x=5 iin F(x)=5,038 deeri
bulunmutur. Eer istenirse bir adm daha yazlabilir.

i

x
i
F
i0
F
i1
F
i2
F
i3

0

4. 5

4. 1

5. 2136

5. 038


(5 8)5.038 (5 4.5)5.0602
4.5 8
5.0412

=

1

6. 7

9. 0

5. 9864

5. 0602


( ) 5 10.6 5.0602 (5 6.7)5.0399
6.7 10.6
5.0702

=

2

2. 3

1. 2

6. 6947

5. 0399

...............

3

8

12. 8

1. 6077

.............

4

10. 6

22. 5

.......... .........



En son adm olarak
F
i4 yazlr


60

i

x
i
F
i0
F
i1
F
i2
F
i3
F
i4

0

4. 5

4. 1



5. 0412


(5 10.6)5.0412 (5 4.5)5.0690
4.5 10.6
5.0435

=

1

6. 7

9. 0



5. 0690



2

2. 3

1. 2

....

3

8


12,8

...

4

10. 6

22.5 .... .....

Yukardaki rnekteki tablolar oluturmak iin gerekli olan forml en genel hali aada
verilmitir.
1, 1 , 1
,
( ) ( )
i i j i j i j
i j
i j i
x x F x x F
F
x x
+ +
+

=

rnek 5-5: Aadaki tabloyu kullanarak y(x=0) deerini Nevill interpolasyon kullanarak
bulunmas. Hesaplarda sadece ilk nokta kullanlacaktr.


i

0

1

2

3

4

5


x

1.2 0.96 0.85 0.7

0. 3

0. 4


y

1 0.20

0. 8

1. 0

0. 9

0. 5


lk nce x=0 iin verilen tablo yeniden dzenlenir. Daha sonra genel forml kullanlarak
aadaki tablo oluturulur.


i

x


0 i
y F =

F
i1
F
i2

0

0. 3

0. 5

(0 0.3)0.9 (0 0.4)0.5
(0.4 0.3)
0.7

=
(0 0.3)0.93636 (0 0.7)0.7
( 0.7 0.3)
0.21
+ +

=

1

0. 4

0. 9

(0 0.4)1 (0 0.7)0.9
( 0.7 0.4)
0.936
+

=
.........

2

0.7

1

..........................


5.3. BLNM FARKLAR (DVDED DFFERENCES)
Lagrangian polinom enterpolasyonunun iki nemli dezavantaj vardr. Bunlar:
ok fazla aritmetik ilemler iermesi ve
Verilen noktalara bir nokta daha eklendiinde btn ilemlerin batan yaplmas gerekmesidir.
Bundan dolay Langrangain polinomun ve Nevill metodundan daha kullanl metotlar vardr.
Bunlardan biri olan Blnm farklar metodu bal altnda verilecektir.
Blnm farklar ilemlerine rnek olarak n adet nokta verilmi olsun bunlar.
0 0
( , ) x f
1 1
( , ) x f
2 2
( , ) x f ve ( , )
n n
x f . Bu noktalardan kullanarak n-1 dereceden bir ( )
n
F x bir polinom
bolunmusfarklar1 gibi yazlabilir.

61
0 1
0 1 2
0 1 2 2
0 1 2 1
( ) ( )
( )( )
( )( )( ) ...
( )( )( ) ( )
n o
n n
F x a x x a
x x x x a
x x x x x x a
x x x x x x x x a

= + +
+
+
L

Bu formldeki alar polinom katsaylardr ve bu katsaylar blnm farklar tablolar kullanla
bulunabilir. Blnm farklar tablolarn kullanmak iin baz tanmlar yaplmaldr. Bunun iin ilk
nce standart notasyon olarak.
[1] 1 0
1 0
1 0
[ , ]
o
f f
f x x f
x x

= =

olarak gsterilir. Burada yazlan alt simge 0 balang noktasn st simge [1] ise kanc
blnm fark olduunu gsterir. Eer ikinci blnm farklar yazlacak ise o halde
[2] 1 2 0 1
0 1 2 0
2 0
[ , ] [ , ]
[ , , ]
f x x f x x
f x x x f
x x

= =

Daha genel hali ile aadaki gibi yazlabilir.
[ ] 1 2 0 1 2
0 1 2 0
0
[ , ,.. ] [ , , ,.. ]
[ , , ,... ]
n n n
n
n
f x x x f x x x x
f x x x x f
x x

= =

rnek 5-5: Deney sonular aadaki tabloda verilmi olsun. Bu tablonun blnm farklar
tablosunu yapnz.

stasyon

No

0

1

2

3

4


x

2. 3

4. 5

6. 7

8. 0

10. 6

( ) y f x =

1. 2

4. 1

9. 0

12. 8

22. 5


Tablodaki deerlerin aadaki tablodaki gibi yazlabilir ise blnm farklar tablosu
oluturulmu olur.

1 2 , 3 , 4
4.1 1.2
4.5 2.3
2.2273 1.318
6.7 2.3
9 4.1
6.7 4.5
2.9231 2.2273
8.0 4.5
12.8 9
8 6.7
[ , ] [ , , ] [ ,.. ] [ ,.. ]
0 2.3 1.2
1.3182
1 4.5 4.1 0.2067
2.2273 0.001379
2 6.7 9.0 0.1988 0.00033
2.9231 0
i i i i i i i i
i x y f x x f x x f x x f x x
+ + + +

=
=
=
=
=
L
3.7308 2.9231
10.6 6.7
22.5 12.8
10.6 8.0
.0013607
3 8.0 12.8 0.2071
3.7308
4 10.6 22.5

=
=


62
Blnm farklar tablolarndaki deerler kullanlarak bilinmeyen
1 1
, , ,
o n
a a a

L
ler bulunabilir.
Bunun iin ilk nce
o
x x = ise bolunmusfarklar1
0
1 1 0 1 1
2 1 0 1 2 0 2 1 2 3
; ( )
; ( ) ( )
; ( ) ( ) ( )( )
...............
o o
o
o
x x F x a f
x x F x a x x a f
x x F x a x x a x x x x a f
= = =
= = + =
= = + + =

Yukardaki denklemleri
1 1
, , ,
o n
a a a

L
ler iin zmlenirse kolayca grlecektir ki.
1 0 1
2 0 1, 2
0, 1
[ ]
[ , ]
[ , ]
........
[ ,..., ]
o o
n n
a f x
a f x x
a f x x x
a f x x x
=
=
=
=


Yukardaki denklemde bulunan alar yerlerine konursa bu sefer, aadaki yeni formatnda
yazlabilir.
[0] [1]
0 0 0
[2]
0 1 0
[3]
0 1 2 0
[ ]
0 1 2 1 0
( ) ( )
( )( )
( )( )( ) ...
( )( )( ) ( )
n
n
n
F x f x x f
x x x x f
x x x x x x f
x x x x x x x x f

= + +
+
+
L
(5-1)


Bu denklem sayesinde herhangi bir noktann istenen tahmini deeri bulunabilir. Bu Blnm
farklar tablosunun avantaj istenen miktarda nokta kullanlmas ve kullanlacak nokta adetinin
daha sonradan deitirilebiliyor olmasdr. Yani verilen noktalarn sral olmasna gerek yoktur.
Yukardaki tabloyu kullanarak x=5 deki fonksiyonun deerini hesaplayz.
0 0 1
0 1 2
4
0 1 2 3
(5) 1.2 ( )1.3182 ( )( )0.20666
( )( )( )0.0013789
( )( )( )( )3.3007 10
1.2 (5 2.3)1.3182 (5 2.3)(5 4.5)0.20667
(5 2.3)(5 4.5)(5 6.7)0.00138
(5 2.3)(5 4.5)(5 6.7)(5 8
y x x x x x x
x x x x x x
x x x x x x x x

= + +

+
= + +

+ )0.00033
5.0434 =

Aada verilen noktalar kullanarak x=3 deerini 3 ve
4
nokta kullanarak hesaplayz.

63


i

0

1

2

3

4


x

1

1.5

2. 1

2. 4

3. 4


y

3 1.625

8. 605

19. 12

92. 52


Verilen noktalar iin farklar tablosu EXCEL Sayfas
i x f f[x
0
,x
1
] f[x
0
,x
1,
x
2
] f[x
0
,..
,
x
3
] f[x
0
,,x
4
] f[x
0
,..,x
5
]
0 1 -3.000
17.7500
1 -1.5 -47.375 -0.5000
17.0500 5.000
2 2.4 19.120 11.5000 0.00
73.4000 5.000 0.00
3 3.4 92.520 29.5000 0.00
64.5500 5.000
4 2.1 8.605 17.5000
5.0500
5 0 -2.000

elde edilir. Eer x=3 yerine yazlrsa;
3
( ) 3 (3 1)17.75 (3 1)(3 1.5)0.5 (3 1)(3 1.5)(3 2.4)5 55.0 F x = + + + + =
Elde edilir. Dikkat edilecek olursa burada sadece 3 nokta kullandk eer
4
nokta kullanmak
istenseydi bu sonucu deitirmeyecekti. Bunun nedeni bu elemanlarn deerinin 0 olduudur.
Burada kullanlana veri gruplar
3 2
5 10 4 2 x x x + fonksiyonundan tretilmitir. Yani fark
yani 3. dereceden bir polinom zm iin yeterlidir.
5.4. ET ARALIKLI VERLER
Yukardaki Blnm farklar tablolar oluturulurken verilen noktalar arasnda eit aralklarnda
olmas gerekmemektedir. Eer bamsz deikenler arasnda eit mesafeler var ise bu
durumda blnm farklar yerine (sonlu) farklar tablolar oluturulabilir. Farklar tablolar
blnm farklardan tablolarndan daha kolay elde edilirler. Bunlar sadece verilen bamsz
deiken arasndaki farktan yararlanlarak yazlrlar yani blme ilemleri iermez. Hatrlanaca
gibi blnm farklar tablolarn oluturulmasnda Denklem (5-1). Bu denklemdeki veriler
arasnda h kadar mesafe olduu varsaylarak yazlrsa. Denklem (5-1) aadaki formatta
yeniden yazlabilir.

64
[ ] [ ]
[ ] [ ]
[ ] [ ]
1 0
0 0
1 2 1 0
0 1
1 2 3 0 1 2
0 1 2
1 2 0 1 2
0 1 2 1
( ) ( )
, ,
( )( )
2
, , , ,
( )( )( ) ...
3
[ , ,.. ] [ , , ,.. ]
( )( )( ) ( )
n
n n
n
f x f x
F x f x x
h
f x x f x x
x x x x
h
f x x x f x x x
x x x x x x
h
f x x x f x x x x
x x x x x x x x
nh

= + +

L

esitaralik1 deki ss =
x-x
0
h
yazlr ve denklem yeniden dzenlenirse denklem aadaki hali alr.
2 3
0 0 0
0
( 1) ( 1)( 2)
( ) ( )
2! 3!
( 1)( 2) ( 1)
!
n o
n
s s s s s
F x f s f f f
s s s s n
f
n

= + + + +
+

L
L

Bu formller verilen
0
n
f ler deerleri aada verilen ksmdaki gibi hesaplanabilirler.
1
1 0
2
0 0 1 0 2 1 0
3 2
0 0 2 1 0 3 2 1 0
4 3
0 0 3 2 1 0 4 3 2 1 0
( ) ( ) 2
( ) ( 2 ) 3 3
( ) ( 3 3 ) 4 6 4
o
f f f
f f f f f f f
f f f f f f f f f
f f f f f f f f f f f
=
= = = +
= = + = +
= = + + = + +


Bu hesaplama ilemine ileri farklar tablosu denir. Bu ileri farklar tablosu verinin bulunduu nokta
ile bir ileri noktasn kullanld iin bu ismi alnmtr. Eer istenirse ayn tablolarn geri farklar ve
merkezi farklarda yazlabilir. Geri farklar tablolarnda kendisi ile bir nceki arasndaki farklar
kullanlr ve
1 i i i
f f f

= ile gsterilir. Merkezi farklar da ise kenendisinden nceki ve bir
kendisinden sonraki kullanlr ve
1 1 i i i
f f f
+
= ile gsterilir.
imdi bir rnekle eit aralkl verilerle nasl ilem yaplacana bakalm.
rnek 5-6: Aada verilen tablodaki deerler gre x=1.2 iken deerini bulunuz.

i

0

1

2

3

4

5


x

0

0. 5

1. 0

1. 5

2

2. 5


f

1. 0

1. 6487

2. 7183

4. 4817

7. 3891

12. 182


lk admda ileri farklar tablosunu oluturulur.


i

x

f

f

2
f
3
f
4
f
5
f

0

0

1. 0



65


0. 64



1

0. 5

1. 64



0. 43




1. 07



0. 81



2

1. 0

2. 71



1. 24

1.44


2. 31

0.63

3. 34


3

1. 5

4. 48



0. 61



1. 9




2. 92



1. 27



4

2. 0

7. 4



1. 88




4. 8



5

2. 5

12. 2



Daha sonra s deeri
0
x x
h

dan bulunmas gerekir.

0 1.2 0
0.5
2.4
x x
h
s


= = = olarak arak bulunur.
Tablodaki deerleri ve si yerine konursa
5
2.4(2.4 1) 2.4(2.4 1)(2.4 2)
1 2.4 0.64 0.43 0.81
2! 3!
2.4(2.4 1)(2.4 2)(2.4 3)
1.44
4!
2.4(2.4 1)(2.4 2)(2.4 3)(2.4 4)
3.34
5!
3.5241
P

= + + +

+

=

elde edilir. Burada seilen
x
0 ileme gre deiir. Eer biri
0
1 x = semi olsa idi bu
0 1.2 1
0.5
0.4
x x
h
s


= = = durumda. Bulunan
P
deeri aadaki gibi olacaktr.
3
0.4(0.4 1) 0.4(0.4 1)(0.4 2)
2.7183 0.4 1.7634 1.144 0.7415
2! 3!
3.3338
P

= + + +
=


Birinci durumda (x
o
=0) ve ikinci durumda (x
o
=0) deerleri kullanldnda sonlu farkl
tablosundaki kullanlan deerlerin says deimitir. Fakat her ikisinde de birbirine yakn
sonular verir. x ve buna karlk gelen f deerleri yazlrken aslnda ( )
x
f x e = kullanlmtr.
Fonksiyonun 1.2 x = olduu zaman (1.2) 3.3201 f = gerek deerine ulaacaktr. Bu deer
P
5 deerine
P
3 den daha yakndr. Bunun nedeni
P
5 fonksiyonunu hesaplanrken daha
fazla sayda eleman kullanlmasdr.
PROBLEMLER
1) Aadaki noktalardan geen Lagrangian polinomun yaznz. Daha sonra 9 x = deeri iin
( 9) F x = hesaplayz.

i

0

1

2


66

x

1. 3

5

10


y

20

25

45


2) Aada verilen data noktalar kullanarak
x=4
ve
x=-3
iin Neville Tablolara oluturunuz

i

0

1

2

3

4

5


x


-2

2

0

4

5

13


y

20

25

45

60

50

12


3) Yukar verilen problem iin Faklar tablosunu oluturunuz. Daha sonra
x=-4
ve x=4 iin tahmini
deerlerini bulunuz.
4) Aada verilen eit aralkl veriler iin eit aralklar tablosu oluturunuz.

i

0

1

2

3

4

5


x

0

0. 5

1. 0

1. 5

2. 0

2. 5


y


-10

-7 -6

0

5

15


5) 4. sorudaki tabloyu kullanarak f(x=1.66) deerini bulunuz.

67
5. ER UYDURMA
Bilimin sanattan fark; olaylarn (deneylerin) gzlenebilir ve tekrar edilebilir olmasdr. Bundan
dolay bilimsel gereklerin ispat iin deneyler veya gzlemler yaplr. Deneylerden elde edilen
sonular giri deerleri (bamsz deikenler) ve bu giri deerlerine karlk gelen k
deerleri vardr. Bu k deerlerine baml deiken de denebilir. Bu giri ve k deerleri
arasnda srekli bir fonksiyon ile nasl tanmlanaca bu blmde ele alnacaktr.
ekil 5-1 bir deney sonucunda elde edilen (x
I
, y
I
) noktalarn gstermektedir. Eer bu noktalar
bir srekli bir fonksiyon ile ifade edilmesi istenirse; bir nceki konudaki Lagrangian
Enterpolasyonu kullanlabilir yaplabilir. Eer deney onlarca veya yzlerce nokta tretti ise o
halde btn verilen noktalarda geen bir fonksiyonu Lagrangian formlleri ile yazmak kullanl
ve kolay olamayacaktr. rnek olarak eer bir deney sonucunda 100 adet nokta bulunsa ve
bunlar hepsi Lagrangian polinamunda yerlerine yazlsa bu duruma da 99. dereceden bir
polinom elde edilir ki bu matematiksel olarak yapmak zaman alc hem de kullanl deildir.
Daha nemlisi deney ve gzlemler srasnda lmeden dolay meydana gelen yanl deerlerde
polinoma eklenmi olacaktr. Bunun yerine bu verilen noktalarn mmkn olduunca yanndan
geen srekli bir fonksiyon ile ifade etmek daha kolay ve gereki olmayacaktr. Byle bir
fonksiyonu bulma ilemine eri uydurma denir.
Eri uydurma ileminde, deney sonularna uydurulacak erinin format nceden tahmin
edilemiyor olabilir. Yani kullanlacak formatlar: dorusal, ikinci ve nc dereceden polinomlar,
sl, stl veya logaritmik den biri veya baka bir formatta olabilir.
y = o +bx (5-1)
y = o +bx +cx` (5-2)
y = o +bx +cx
2
+ Jx
3
(5-3)
y = oc
bx
(5-4)
y = ox
b
(5-5)
y = o +bln(x) (5-6)
Yukarda verilen fonksiyonlardan hangisi daha iyi sonu verecei bilinmediinden dolay
fonksiyonlardan bir seilir ve daha sonra r uyumu gzlenir. r olarak kullanlacak deer gzlem
sonular ile tahmin edilen deer arsasndaki ilikiyi gsterir. Buna gre kullanlan formatn ve
deney sonucu hakknda yorum yaplabilir. Bu uyum kontrol bal altnda anlatlacaktr.
Eri uydurma ileminde genellikle iki farkl metot kullanlr. Bunlar; en kk kareler metodu
ve matris metodudur. Burada ilk nce en kk kareler metodu daha sonra matris zm
metodu zerinde durulacaktr. Aslnda her iki metoda birbirinin ayndr fakat sadece
formlizasyonlar farkldr.

68
x
f(x)
(x
i
,y
i
)
(x
i
,f(x
1
))
e

ekil 5-1: Gerek deer ile tahmini deer, f(x), arasndaki hatalar
6.1. EN KK KARELER YNTEMI (LEAST SQUARE METHOD)
Eri uydurma iin kullanlan en popler metot en az kareler metodudur. En az kareler metodu;
baml deikenin deerleri ile tahmin edilen deerlerinin arasndaki farkn yani hatann
karelerinin toplamnn en kk olmasn amalayan bir yntemdir.
En kk kareler metodu birok farkl tipteki fonksiyonlar kullanlarak veriye uygun eri
uydurma iin kullanlabilir. Bunun anlam, en az kareler metodunun istenen formattaki eri
kullanlabileceidir. Gerekde mhendislik problemlerin sonucunun ou s, stel, logaritmik
veya polinomlar yardm ile ifade edilebilir. (5-1) ile (5-6) eitliklerine baklacak olursa en basit
fonksiyon y = o + bx 'yi dir. Dolay ilk nce dorusal polinom ele alnacak daha sonrada daha
karmak problemlerin zmleri anlatlacaktr.
6.1.1. LNEER DENKLEM UYDURMA
rnek olarak bir deney dzenei hazrlanm olsun. Deneyin amac uzama ile uygulanan kuvvet
arasndaki iliki arasnda bir bant bulunacak olsun. Bunun iin bir metal paras eksensel
kuvvet uygulanr ve buna karlk gelen uzamalar llerek aadaki tablo oluturulmu olsun.
Burada kuvvet bamsz deiken ve uzama ise baml deiken olur.
No Kuvvet (kN),x
|
Uzama (m), y
|

1 0.00 0.00
2 1.00 12.90
3 2.39 26.60
4 4.36 35.50
5 8.09 43.00
6 15.84 118.00

Bu tabloda birok kuvvet (baml deiken, x) ve uzama (bamsz deiken, y) deerleri
vardr. Bunlar arasnda bir dorusal iliki olduunu varsaylrsa F(x

) = o +bx

denklem
yazlabilir. Burdaki a ve b birer kat saydr ve eri uydurmann amac hatann en kk olmas
iin a ve b kat saylar bulmaldr.
Tabloda verilen uzama y

deerleri ile uyum fonksiyonu F(x

) kullanarak bulunan deer

arasndaki fark hata miktarn verir. Bu matematiksel olarak
c

= F(x

) -y

= (o +bx

) - y

Eer tm noktalardaki hatalarn karelerin toplanmas bulmak istenirse kullanlabilir.

69
SSE = c

2
n
=1
= (o + bx

-y)
2
n
=1

(x

, y

) deney sonulardr ve sabittir. Bu denklemdeki a ve b ise deikendir ve aranan deerdir.

Hatalarn karelerinin toplammn minimum yapmak iin SSE deki a ve b deikenlerine gre
trevleri alnarak sfra eitlenirler. Bu matematiksel olarak
_
oSSE
oo
] = 2|(o +bx

) -y

]
n
=1
= u
oSSE
ob
= 2|(o + bx

) - y

]x

n
=1
= u
Gerekli sadeletirmeler yaplr ve toplama ilemi datlrsa sonu matris formatnda aadaki
gibi yazlabilir.
l
l
l
l n x

n
=1
x

n
=1
x

2
n
=1
1
1
1
1
j
o
b
[ =
l
l
l
l y

n
=1
yx

n
=1
1
1
1
1

Deikenler a ve b matris ilemleri kullanlarak hesaplanabilir. Ve daha sonra F(x) = o +bx
eklinde bir denklem elde edilir. Bu denklem en kk kareler metodu kullanlarak kuvvet x
deikeni ile uzmama arasndaki ilikiyi srekli dorusal bir fonksiyon ile tanmlam olur.

rnek 5-1: Yukarda verilen tablodaki kuvvet ile uzama arasndaki ilikiyi F(x) = o +bx eklide
ifade ediniz. lk nce tabloda verilen deerleri kullanarak aadaki deerler bukunur.
No x
|
y
|
x
|
2
y
|
- x
|

1 0.00 0.00 0.00 0.00
2 1.00 12.90 1.00 12.90
3 2.39 26.60 5.71 63.57
4 4.36 35.50 19.01 154.78
5 8.09 43.00 65.45 347.87
15.84 118.00 91.17 579.12

j
S 1S.84
1S.84 91.17
[ j
o
b
[ = j
118
S79.12
[
elde edilir, eer zm yaplrsa sonu o = 7.7S2S16 ve b = S.uu8676 elde edilir. Verilen
noktalarn yeri ve uydurulan doru ekilde verilitir.

70

ekil 5-2: Verilen noktalar ve uydurulan dorunun denklemi


6.1.2. UYUMUN KONTROL
Eri uydurma ilemi yapldktan sonra bulunan erinin bu noktalar ne kadar temsil ettiini
belirlemek amac ile uyumu kontrol edilmelidir. Bunun iin ise genellikle hatalarn karelerinin
toplam kontrol edilir. Daha nceden kullanlan toplam hatalarn nasl bulunacan
esaplanmt. Yani hatalarn toplamlarn karesi (Sum of the Squers of the Errors)
SSE terim uydurulan erinin kalitesini gstergesidir. Yani bu terim ne kadar kkse hatalar o
kadar kk olacaktr. Dier taraftan bu terimim boyuttan bamsz olmamas dolays ile tercih
edilen bir yaklam deildir. Bunun yerine r gstergesi daha yaygn olarak kullanlr. r
gstergesi matematiksel olarak
r
2
= 1 -_
SSE
SSI
]
Bu denklemdeki SST (the Sum of the squres of the deviations) y

deerinin ile y nin

otalamasnn ( y = [

i
n
farklarn karelerin toplamdr ve
SSI = c

2
n
=1
= (o +bx

-y)
2
n
=1

ile gsterilir. Dikkat edilirse r nin boyutsuz olduu gzlenir ve deeri 0 ile 1 arasnda deiir.
Fark edilecei gibi r nin deerinin 1 olmas iin SSE deerinin sfr olmas yani hatalarn sfr
olmasn gerektir. Yani r nin deerinin 1 yaklamasnn anlam; hatalarn karelerin kk
olduu ve uydurulan eri ile verilen noktalarn iyi bir uyumda olduunu gstergesidir.
rnek 5-3: Bir nceki rnekte veriler kullarlar F(x

) = 6.S416 + S.4477x denklemi elde edilmiti,

bu deklemin gre r yi hesaplaynz.
No x

F(x

) (F(x

) -y

)
2
(F(x

) - y)
2

1 0.00 0.00 6.34 40.21 556.96
2 1.00 12.90 11.79 1.233 114.49
3 2.39 26.60 19.36 52.39 9.00
4 4.36 35.50 30.09 29.23 141.61
5 8.09 43.00 50.41 54.96 376.36
y = 5,0087x + 7,7324
R
2
= 0,858
0
10
20
30
40
50
60
0 2 4 6 8 10
Veriler

71
15.84 118.00 118 178.03 1198
r` = 1 -SSESSI = 1 -178.uS1198 = u.8S1S9. r grld gibi 1 den uzak olduu iin
verilen noktalar iyi temsil ettiini sylemek zordur.
6.1.2 POLNOM FONKSYONLAR (K-DERECEDEN)
En kk kareler metodu birinci dereden polinomlar (dorusal fonksiyonlar) iin deil ayn
zamanda polinomlar iin kullanlabilir. Ama polinon fonksiyonu uydurmaznn zayf yan k-
dereceden bir eri uyduruluyorsa k+1 dereceden bir dorusal denklem takm zme
zorunluluudur. Ayrca dikkat edilmesi gereken nokta kullanlabilecek polinomun derecesi her
zaman iin verilen noktalarn saysnda bir eksik olmaldr. Yani n adet nokta varsa,
uydurulacak erinin derecesi k her zaman k n-1olmaldr.
n. dereceden bir polinoma verilen bir grup noktalar uydurulmak isteniyorsa
(x) = o
0
+o
1
x +o
2
x
2
+o
3
x
3
++o
k
x^k
gibi polinom yazlabilir. En kk kareler metodun tanmndan hatalarn minimum olmas iin
hatalarn karelerin trevleri alnr ve sfra eitlenirse aadaki denklem takmlar kolayca
bulunabilir.

matris formatnda yazlacak olursa.


Sonu olarak den k+1 tane bilinmeyen (o, o, o
2
, . . , o
k
) vardr. Bu denklem takmm bir ok
zm metodu vardr. Bilinmeyen a,a,a,...a_{k}, lar denklem takmlarnn zm
metotlarndan biri kullanlarak zmlenebilir.

72
Bir nceki dorusal eri uydurma ksm polinom eri uydurmann bir zel durumudur. Yani
sadece iki bilinmeyen iin stteki denklem yazlrsa bu ile ayn olduu grlr. Eer
bilinmeyen iin yazlsa bu durumda da 2. dereceden bir eri iin ilem yaplm olacaktr.

rnek 6-Bir nceki problemde kullanlan kuvvet ile uzama arsndaki ilikiyi (x

) = o +bx +cx`
eklide ifade ediniz.
lk nce tabloda verilen deerleri kullanarak deki deerlerin karlklarn bulunur.
No x

` x

3
x

4
y

- x

- x

2

1 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
2 1.00 12.90 1.00 1.00 1.00 12.90 12.90
3 2.39 26.60 5.71 13.65 32.63 63.57 151.94
4 4.36 35.50 19.01 82.88 361.36 154.78 674.84
5 8.09 43.00 65.45 529.48 4283.45 347.87 2814.27
15.84 118.00 91.17 627.01 4678.45 579.12 3653.95

Bu tabloyu elde edildikten sonra tablo ile elde edilen deerler kolayca yerine konabilir.

Yukarda ki denklem a,b ve c iin zlrse a=1.0313,b=12.004 ve c=-0.84788 elde edilir. Ve
F(x)=1.0313+12.004x-0.84788xelde edilir.
Uydurulan erinin uygunluunu kontrol etmek iin SSE ve SST deerleri bulunmaldr. Bunlar
aaddaki tablo yardm ile bulabiliriz.
No x

(x

) |y

-(x

)]` |y

-y]`
1 0.00 0.00 1.03 1.060 557.9
2 1.00 12.90 12.19 0.5090 114.5
3 2.39 26.60 24.88 2.967 9.0
4 4.36 35.50 37.25 3.067 141.6
5 8.09 43.00 42.65 0.123 376.4
15.84 118.00 117.99 7.725 1198.0
r` = 1 -((SSE)(SSI)) = 1 -((7.72S)(1198)) = u.99S6. r grld gibi 1e ok yakn bir
deer aldndan dolay bulunan F(x) fonksiyonunun noktalar ok iyi temsil ettiini sylenebilir.

6.1.4. SL (c
x
) FONKSYONLAR
Aada verilen sl fonksiyon tipini gsterir, burada tekrarlamak gerekirse
y = oc
bx

yazlr. Eer eitliinn her iki tarafn doal logaritmas alrsa, aadaki gibi yeniden yazlabilir.
ln y = ln(oc
bx
) = ln(o) +ln(c
bx
)

73
Eer yukardaki denklemdeki ln y = u ve ln o = : olarak tanmlanrsa bu durumda, ve yeniden
aadaki formatta yazlabilir.
u = : +bx
Dikkat edilecek olursa yukardaki denklem bir doru denklemdi. Daha ncede yapld gibi,
dorusal eri uydurmada kullanlan yntemle yani hatalarn karelerinin en az olmas iin
hatalarn deikenlere gre trevinin alnmas ve sfra eitlenmesi ile bulunabilir. Hatalarn
toplam, matris formatnda aadaki gibi olur.

Eer yukardaki denklem zmlenirse, v ve b deerleri bulunabilir dan : = ln(o) veya o = c

olarak sonu bulunur.
rnek: Aada verilen tablodaki x ve y arasndaki ilikiyi y = oc
bx
eklide ifade ediniz.
lk nce tabloda verilen deerleri kullanarak sl matris deki deerlerin karlklar bulunur.

Eer zmlenirse, v ve b deerleri bulunabilir.

: = u.6778 ve b = u.S2S8 deerleri bulunur. Daha sonra o = c
0.6778
formlnden bulunur.
Denklem olarak ise F = 1.969c
0.524x
olarak ifade edilir. Bulunan fonksiyonunun uygunluunu
kontrol iin SST ve SSE deerleri de bulunmaldr. Burada verilen noktalar kullanlarak
uydurulan erinin iyi olduu sonucuna varlabilir
No x

F(x) |F(x

) -y

]` |F(x

) - y

]`
1 0.0 4 1.97 4.12 2937.6
2 1.8 2 5.06 9.34 3158.4
3 4.38 18 19.53 2.35 1616.0
4 6.27 67 52.56 208.41 77.4
5 8.71 200 188.70 127.95 20107.8
21.16 291 267.80 352.16 27896.8

r` = 1 -((SSE)(SSI)) = 1 -((SS2.16)(27896.8u)) = u.987S8 bulunur. Buradan verilen
noktalar kullanlarak uydurulan erinin iyi oluu sonucuna varlabilir.

74

6.1.5. STEL (ox
b
) FONKSYONLAR
Bir nceki ksmda anlatlanlar stel fonksiyonlar iinde geerlidir. y = ox
b
gibi stel
fonksiyonlarda eri uydurmak iin her iki tarafn doal logaritmas alnrsa, stel fonksiyon
aadaki forma dnr.
ln y = ln o +bln x
Bu ise ayn ekilde ln y = u, ve ln o = : ve ln x = w yazlrsa. Dorusal denkleme dnebilir.
Sonu olarak
u = : +bw
formatna dnr. Toplam hatalarn karelerinin toplamnn v ve b ye gre trevleri alnrsa

ekilde yazlabilir. Buradan v ve b bulunarak fonksiyon oluturulmu olur.

rnek: Aada verilen tablodaki x ve y arasndaki ilikiyi y=ax^{b} eklide ifade ediniz.
lk nce tabloda verilen deerleri kullanarak u,vve w deerlerin bulunur.
No x

= ln x

` = (lnx

)
2
u

1 2.0 10 0.69 0.48 2.30 1.60
2 3.0 20 1.10 1.21 3.00 3.29
3 4.0 30 1.39 1.92 3.40 4.72
4 6.0 60 1.79 3.21 4.09 7.34
5 7.0 90 1.95 3.79 4.50 8.76
6 9.0 120 2.20 4.83 4.79 10.52
31.00 330 9.11 15.43 22.08 36.21

Denklemde yerlerine yazlacak olursa

denklemi v ve b iin zlrse v=1.1286 ve b=1.680 deerleri bulunur. Daha sonra : = lno
formlnden o = c
1.1286
= S.u914SSS1S bulunur. Denklem olarak ise F(x) = S.u91Sx
1.68
olarak
ifade edilir. Bulunan F(x) fonksiyonunun uygunlugunu kontrol iin SST ve SSE deerleri de
bulunmaldr. Bunun iin aadaki tablo oluturulmutur.


75
No x

F(x_i) = ox
b
|F(x

) -y

]` |F(x

) -y

]`
1 2.0 10 9.9093 0.008 2025.0
2 3.0 20 19.5868 0.171 1225.0
3 4.0 30 31.7632 3.109 625.0
4 6.0 60 62.7835 7.748 25.0
5 7.0 90 81.3485 74.847 1225.0
6 9.0 120 124.0986 16.799 4225.0
31.00 330 329.4902 102.682 9350.0

r` = 1 -((SSE)(SSI)) = 1 -((1u2.682)(9SSu)) = u.989 bulunur. Bulunan erini
denklemiminin noktalar iyi temsil ettii dnlebilir.

6.1.6. LOGARTMK (y = o +blnx) FONKSYONLAR
Logaritmik fonksiyonlar dier s ve stel fonksiyonlarda olduu gibi verilen y = o +blnx
fonksiyonu dorusal fonksiyon formatna dntrlerek yaplabilir. Bunun iin lnx yerine w
yazlrsa y=a+bw dorusal fonksiyon elde edilir. Bu dorusal fonksiyona gre hatalarn
karelerinin toplamlarn trevleri alnacak olursa aadaki denklem takm elde edilir.

elde edilir.
Aada verilen tablodaki x ve y arasndaki ilikiyi y=a+bln x eklide ifade ediniz.
lk nce tabloda verilen deerleri kullanarak u,vve w deerlerin bulunur.
No x

= ln x

` = (ln x

)` y

- w

1 2.0 10 0.69 0.48 6.93
2 3.0 20 1.10 1.21 21.97
3 4.0 30 1.39 1.92 41.59
4 6.0 60 1.79 3.21 107.51
5 7.0 90 1.95 3.79 175.13
6 9.0 120 2.20 4.83 263.67
31.00 330 9.11 15.43 616.80

de deerler yerine yazlrsa

denklemi a ve b iin zlrse o = -S4. .9778 ve b = 72.4SS1 deerleri bununur. Denklem
olarak ise F(x) = 72.4SS1ln x - S4.9778 olarak ifade edilir. Bulunan F(x) fonksiyonunun
uygunlugunu kontrol iin SST ve SSE deerleri de bulunmaldr. Bunun iin aadaki tablo
oluturulmutur.


76
No x

F(x_i) = ox

b
[F(x

) -y

]` |F(x

) -y
i
]`
1 2.0 10 -4.7953 218.902 2025
2 3.0 20 24.5725 20.908 1225
3 4.0 30 45.4093 237.447 625
4 6.0 60 74.7771 218.368 25
5 7.0 90 85.9422 16.465 1225
6 9.0 120 104.1450 251.382 4225
31.00 330 330.0508 963.467 9350

r` = 1 - [
SSL
SS1
= 1 - [
963.467
9350
= u.897 bulunur. Bulunan erini denklemimin noktalar bir nceki
rnekteki kadar iyi temsil etmedii dnlebilir.

6.2. MATRS YNTEM KULLANARAK ER UYDURMA
Matris yntemleri kullanarak eri uydurma ile en kk kareler metodu kullanarak eri uydurma
ayn sonular verir. Fakat matris metodu daha pratik olduu iin seilebilir. rnek olmas
bakmnda rnek olarak bir seri (x_{i},y_{i}) noktalar verilmi olsun. Bu noktalardan kullanarak
bir doru denklemi else edilmesi isteniyor ise bu takdirde. stenen fonksiyon F(x)=a+bx
olacaktr. Balang olarak Velen noktalar F(x) fonksiyonunda yerine konur sa aadaki denklem
elde edilir.
y = o +bx
y = o +bx
y = o +bx
..
y
n
= o + bx
n

Bu denklem takmlar matris formatnda
|] = |A]{x]
Yukardaki denklemdeki tek bilinmeyen [c] kolon matrisidir. Eer [A] matrisi kare matris olsa idi
[c]i kolon matrisi kolayca hesaplanabilirdi. imdi ise hesaplanamaz. Bundan dolay [c] kolon
matrisini hesaplamak iin her iki tarafn [A] matrisini tranposesi ile arplsa. Yani matematiksel
olarak


77
elde edilir. Eer [A] matrisin deerleri <ref>curfitmatyont2</ref> yerin konursa elde edilir. Dikkat
edilecek olursa <ref>curfitmatyont3</ref> ile <ref>curfittinglinear</ref> arasnda hi bir fark
yoktur. Hatta deklemin oluturulmas ok daha kolay ve pratiktir. Bu yntemin bir baka
zelliide ok karmak probleri ok daha kolayca eledede edilebilmesidir.
rnek: Aada verilen tablodaki deerlerden geen bir eri denklemi hesaplanacaktr.
Uydurulacak erinin format 1 = ox` +by` eklindedir.
i 0 1 2 3 4 5
x -1.2 -0.96 -0.85 -0.7 0.3 0.4
y -1 -0.20 0.8 1.0 0.9 0.5

Matris formatnda yazlacak olursa


elde edilir. Bu sonutan 1=0.47732x+0.80725yelde edilir.

6.4. EXCEL DEN EN KK KARELER YNTEM LE ER UYDURMA
Yukarda anlatlan eri uydurma ilemlerinin bir ou ok hzl ve kolay olarak Excel de hibir
hesaba gerek kalmadan yaplabilir. Bunun iin ilk nce verilen noktalar kullanlr XY Dalm
grafii izilir daha sonrada bu EXCEL'in Eilim izgisi Ekle komutu yardm ile yaplr. Eilim

78
izgisi ekle komutu otomatik olarak en kk kareler metodunu kullanacak ve sonular grafiksel
olarak ve numerik olarak verecektir.
EXCEL de Eri uydurma ilemi iin izlenmesi gerek yol aada sras ile verilmitir.
1. Excel de yeni bir sayfa ya bamsz x deikenleri ve baml y deikenlerini kolonlar halinde
yaznz.
2. Birinci satrda girilen x ve y deerlerini kullanarak Grafik sihirbaz kullanlarak XY (Dalm) grafii
izilir.
3. izilen grafiin zerinde herhangi bir veri noktas seilir. Eer ilem doru yapld ise tm girilen
veri noktalar seili duruma gelecektir.
4. Noktalar seili durumda iken farenin sa tuu ile grafik mens bulunur. Buradan Eim izgisi
Ekle komutu kulunlanlarak seilir. Eim izgisi ekle mensnde eim izgisinin tr ve
seeneklerinde kullanlarak istenen eri ve bu erinin denklemi ve uyum kontrol gster
seenekleri iaretlenir.
5. Okey tuuna baslarak Eri izgisi Eklem ilemi yaplr ve sonular otomatik olarak alma
sayfasnda grntlenir.
Bir rnekle gsterelim

rnekte verilen veri noktalar kullanlarak ikinci derecen bir polinom uydurma ilemi yapalm.
Bunun iin veri noktalar bo bir EXCEL sayfasna yazlr ve grafik sihirbaz kullanlarak grafik
izilir. Veri noktalarnda bir zerine ift tklayarak tm noktalar seili hale getirilir. ekil 5-3
noktalar seildikten sonra alnmtr. Daha sonra farenin sa tuu ile Eim izgisi Ekle komutu
seildiinde ekil 5-4 ekran grnr. Bu ekranda eklenecek Erinin Tr ve Seenekler
seilebilir. Dikkat edilecek olursa ekil 5-4 Eilim tr ksmndaki st, stel ve logaritmik ifadeler
ksm aktif deildir. Bunun nedeni veri noktalarnda x=0 ve y=0 deerleri vardr. Bu noktalarn
Logaritmik deerleri olmad iin bu seenekler pasif hale gelmitir. Daha sonra eim izgisi
Ekle diyalog kutusundaki seenekler penceresindeki Grafik zerinde denklem grntle ve
Grafik zerinde R-kare deerini grntle kontrol kutular seildikten sonra okey tuuna basarak
ekil 5-5 elde edildi. elde edilir. Burada grlecei gibi uydurulan erinin denklemi ve R-kare
ekilde grlmektedir.
EXCEL'in hazr Eri Uydurma formatlar kullanlarak ilem yapmak ok pratik ve kolay olsa da
en byk problemi snrl sayda format sunmadr. Eer uydurulacak eri verilen formatlardan
biri ile ifade edilemiyor ise bu durumda En kk kareler yntemi teorisini ve kullanarak zm
yapmaktan baka are kalmayabilir. rnek olarak yukar verilen rnekte uydurulacak eri

79
y=ax+bx eklide bir formatta ifade edilmek istense idi. bu durumda zm EXCELin hazr
fonksiyonlar yardm ile yaplamayacak. Bu durumu bir rnekle gsterelim.
PROBLEMLER
1. Bir kuvvet ile bu kuvvete ait yer deitirme arsndaki iliki aadaki tablo verilmitir. Bu
tabloyu kullanarak dousal, ikinci ve nc dereceden polinom kullanarak eri uydurunuz.
eklinde ifade ediniz ve bu erilerden hangisinin verilen noktalar en iyi temsil ettiini bulunuz.
No 1 2 3 4 5 6 7 8 9
u 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8
p 0.0 0.2 0.6 1.0 1.4 2.0 3.0 4.6 9.0
.
2.Birinci problemde verilen ilemleri EXCEL'in stantart ktphanesindeki Eri uydurma
formatlarn kullanarak yapnz.
3.Aada verilen grafie bakarak sorular cevaplaynz.
a.Bu grafii temsil edecek en iyi fonksiyon hangi formatta olabilir.
b.Eer fonksiyonunun format ox +by
m
= c eklinde olsayd a, b, n ve m neleri nasl
bulunabilir.



80
7. SAYISAL TREV
7.1. GR
Trev ve integral matematiin temel ilemleridir. Bilindii gibi matematikte fonksiyonlarn
analitik trev ve integral ilemleri fonksiyonuna bal hesaplanabilir. Ama analitik olarak
integral veya trev almak mmkn olamad durumlarda saysal trev ve saysal integral
ilemleri kullanlmas gereklidir. Birok olayda deiim oranlar kullanlr. rnek olarak bir
arabann bir saatte ald yol veya bir akarsuda bir saniyede akan su miktar, bir lkenin yllk
nfus art hz gibi. Bu rneklerde grld gibi iki farkl deiken arasnda bir oran
yaplmaktadr. Burada bamsz deikenler (x) saat, saniye veya yl ve baml deikene
yol, su miktar, nfusa, f(x), oranlanmaktadr. Bu tanm matematiksel olarak aada
verilmektedir.
( ) ( )
( ) ( )
i i
i i
f f x h f x
x x h x
D + -
=
D + -

Yukarda h0

a sonsuz yaklat andaki oran Trev olarak adlandrlr ve matematiksel
olarak aadaki gibi yazlr
0
( ) ( ) ( )
( ) lim ( )
( ) ( )
i i
h
i i
df x f x h f x
f x f x
dx x h x
+ -

= = =
+ -

Bu verilen tanmdan hareketle verilen fonksiyonlar veya veri noktalarn kullanlarak saysal
trev hesaplanabilir. Blm 4 de Enterpolasyon konusunda eit aralkl olmayan verilerden
bir polinom geirebilmek iin Denk (4-13)' in kullanlabilecei gsterilmiti.
0 0 1 0 1 1 2
0 1 2 1 2 3
( ) [ ] ( ) [ , ] ( )( ) [ , , ]
( )( )( ) [ , , , ] ......
n o o
o
F x f x x x f x x x x x x f x x x
x x x x x x f x x x x
= + - + - -
- - - +

Eer F_n(x) fonksiyonun trevi bamsz deiken x e gre trevi aadaki gibi yazlabilir.
{ }
{ }
1 1 0 1 2
1 2 0 2 0 1 3
( ) [ , ] ( ) ( ) [ , , ]
( )( ) ( )( ) ( )( ) [ , ..., ] ..
n o o
o
F x f x x x x x x f x x x
x x x x x x x x x x x x f x x

= + - + -
- - + - - + - - +

Bu denklem daha basit hali ile;
{ }
{ }
[1] [2]
1 0
[3]
1 2 0 2 0 1
( ) ( ) ( )
( )( ) ( )( ) ( )( ) ..
n o o
o
F x f x x x x f
x x x x x x x x x x x x f

= + - + -
- - + - - + - - +

bulunur.
Verilen tabloyu kullanarak x=0 ve x=0.12 deki birinci dereceden trevini sadece nokta
kullanarak bulunuz.

81


3
3
(0) 3.9734 (0 0.05)( 1.5845) (0 0.05)(0 0.12) ( 10.245)
4.0526
(0.12) 3.618 (0.12 0.10)( 3.785) ((0.12 0.10) (0.12 0.15))( 8.96)
3.6319
F
F

= + - - + - - * -
=
= + - - + - + - -
=

bulunur. F
3
(x = u) seilmi fakat F
3
(x = u.12) kullanlrken x
0
= u.1u kullanlmtr.
Gerekte farklar tablosunda verilen deerler y = sin(4x) + S denkleminden elde edilmitir.
Ve analitik sonular
(0) 4 cos(4 0) 4
(0) 4 cos(4 0.12) 3.548
y
y

= * * =

= * * =

ile bulunan deerler birbirlerine yakndr. Bunun en byk nedeni noktalar arasndaki
mesafenin kk olmasdr.
7.2. ET ARALIKLI VERLER N SAYISAL TREV
Hatrlanaca gibi eit aralkl veriler kullanlarak eit aralk deki gibi fonksiyon tanmlanaca
gsterilmiti: Bu verilen denklemi s deikenine gre birinci dereceden trevi aada
verilmitir.
( )
2 3
2 2 3
( 1) ( 1)( 2)
( ) ( )
2! 3!
( 1)( 2) ( 1)
3!
( ) 2 1 (3 6 2) ...
2 6
n i i i i
n
i
i i i
s s s s s
F x f s f f f
s s s s n
f
s s
F x s f s f s s f
- - -
= + D + D + D +
- - - -
D


= D + - D + - + D +
L
L

yukardaki fonksiyonda s = (x - x_o)b dr ve
ds
dx
=
1
h
yazlabilir. Bu durumda denklem
aadaki gibi yazlr.
2
1 2 3
1 (2 1) (3 6 2) 1
( ) ...
2 6
n
n i i i i
s s s
F x f f f f
h h h n

- - +
= D + D + D + D
Olarak bulunabilir. Yukardaki verilen denklemdeki trevi aranan nokta x = x
o
ise bu
durumda denklem aadaki gibi yeniden dzenlenebilir.
0.000 5.000 3.973 -1.584 -10.245 3.504 7.777
0.050 5.199 3.815 -2.813 -9.719 5.059
0.100 5.389 3.618 -3.785 -8.960
0.120 5.462 3.429 -4.681
0.150 5.565 3.054
0.200 5.717
] 1 [
f
) ( x f
x ] 2 [
f
] 3 [
f
] 4 [
f
] 5 [
f

82

1 2 3 4
1 1 1 1
( ) ...
2 3 4
n i i i i i
F x f f f f
h h h

= D - D + D - D +



deki denklemi oluturmak iin farklar tablosunun bilinmesi gereklidir. Ama eer fonksiyonun
kendisi biliyor ise bu takdirde farklar tablosunu oluturmaya gerek olmayabilir. Bu durumda;
1
1
2
1 2 1
( ) 2
i i i
i i i i i i i
f f f
f f f f f f f
+
+ + +
D = -
D = D D = D - D = - +

esitaralik3 yerine konursa;
1
1
2 1
2
2 nokt a ( )
4 3
3 nokt a ( )
i i
i
i i i
i
f f
F x
h
f f f
F x
h
+
+ +
-
=
- + -
=

Burada dikkat edilmesi gerek husus ise saysal trev alnrken sadece trevi alnacak
noktadaki f(x) deerleri ve bu noktadan sonraki noktalar kullanlmtr. Yani
(x
1
), (x
2
), (x
3
) ve s = u kullanldnda. Bu hesaplama ilemine ileri farklar kullanlarak
trev alnmasn gsterir. Eer istenirse s=1 olarak kabul edilirse
( )
1 2
1
2
1
1 1
( ) ..
2
1
( )
2
n i i i
i i
n i
F x f f
h
f f
F x
h

+
+
+

= D + D +


-
=

merkezi farklar metodu olarak bilinir, bu ismi almasnn nedeni trevi aran noktann bir nceki
ve bir sonraki deerlerin trev ileminde kullanlmasdr. Ayn formlasyonla geri farklar
kullanlarak trev de bulunabilir. Geri farklar tablolarnda kendisi ile bir nceki arasndaki
farklar kullanlr ve v

-
-1
ile gsterilir. Merkezi farklarda ise kendisinden bir nceki ve
sonraki noktalar kullanlarak trev hesaplanr o

=
+1
-
-1
ile gsterilir. Bunlar grafiksel
olarak aadaki ekilde gsterilebilir.
rnek:
( ) 4
x
f x xe = fonksiyonu iin F'(1.5) deerini 0.1 h = iin ileri farklar, geri fraklar
ve merkezi farklar kullanarak hesaplaynz.
Analitik sonu
1.5
( ) 4 , ( ) 4 (1 ) 4 (1 1.5) 44.817
x x
f x xe f x e x e

= = + = + =
leri farklar
1
1
0.1
( 1.5) (4.8093) 48, 093 F x

= = =
Geri farklar
1
1
0.1
( 1.5) (4.181) 41.81 F x

= = =
Merkezi farklar
1
1
2 0.1
( 1.5) (8.990) 44. 95 F x

*
= = =
Yukardaki rnei 0.05 h = iin tekrarlaynz.
leri farklar tablosu
1
1
0.05
( 1.5) (2.321) 46.42 F x

= = =

83
Geri farklar tablosu
1
1
0.05
( 1.5) (2.1641) 43.282 F x

= = =
Merkezi farklar tablosu
1
1
0.1
( 1.5) (4.485) 44.85 F x

= = =

2
( ) cos( ) f x x x = + fonksiyonunun / 2 x p = deki ileri, geri, ve merkezi farklar
teoremini kullanarak birinci dereceden trevlerini hesaplaynz. ( / 10 h p = ).

( ) ( ) ( / 2 / 10) ( / 2)
/ 10
( ) 2.4721
f x h f x f f f
h h
f x
p p p
p
+ - + - D
= = = =

( ) ( ) ( / 2) ( / 2 / 10)
/ 10
( ) 1.8438
f x f x h f f f
h h
f x
p p p
p
- - - -
= = = =

( ) ( ) ( / 2 / 10) ( / 2 / 10)
2 2 / 10
( ) 2.158
f x h f x h f f f
h h
f x
p p p p d
p
+ - - + - -

= = = =
7.3 YKSEK DERECEL TREVLER
kinci ve nc dereceden saysal trevler kolayca esitaralik2 kullanlarak bulunabilir.
Burada 0 s = olarak kabul edilmitir.
( )
2
1 2 3
2 3
2 2
2 3 4
2
1 (2 1) (3 6 2) 1
( ) ...
2 6
1 1
( ) (6 6) ......
6
1 11
( ) .....
12
n
n i i i i
i i
i i i i
s s s
F x f f f f
h h h n
F x f s f
h h
F x x f f f
h

- - +
= D + D + D + D

= D - - D +

= = D + D - D +

Eer sadece ilk terimini kullanlrsa ( )
i
F x x =
( )
2 1
2
1
( ) 2
i i i i
F x x f f f
h
+ +

= = - +

Bu deerler ileri fraklar tablolarna gre ikinci mertebeden trevdir. Ayn yntemle merkezi
farklar kullanlarak

( )
1 1
2
1
( ) 2
n i i i i
F x f f f
h

+ -
= - +

( ) 4
x
f x xe = Fonksiyonun ikinci mertebeden trevi 1.5 x = iin bulunuz 0.05 h =
kullannz.
Analitik sonu
1.5
( ) 4 (2 1.5) 62.744 f x e

= + =

84
leri farklara [ ]
2
1
1
0.05
( 1.5) (1.6) 2 (1.55) (1.50) 66.925 f x f f f = = - * + =
Geri farklar [ ]
2
1
1
0.05
( 1.5) (1.40) 2 (1.45) (1.50) 58. 85 f x f f f = = - * + =
Merkezi farklara [ ]
2
1
1
0.05
( 1.5) (1.45) 2 (1.50) (1.55) 62.764 f x f f f = = - * + =

85

86
8. Saysal ntegral

( )
b
a
f x dx

integralini analitik olarak zme yerine saysal olarak zme ilemine saysal
integral denir. Saysal integral kullanmann nedeni verilen (x) fonksiyonun integrali kolayca
hesaplanamayan veya zm olamayan formatta olabilir. Saysal integralin temel prensibi
verilen fonksiyonu bilinen bir eklin alanna benzeterek ilem yapmaktr. Genellikle de
benzetilen fonksiyonlar trev ilemlerinde de kullanld gibi polinomlardr. Bu ama iin f(x)
fonksiyonunun [a,b] aralndaki yerine tahmini bir F
n
(x) fonksiyonu yazlr.
( ) ( )
1
0
b x
n
a x
f x dx F x dx

B
Daha nceki ksmda grld gibi F
n
(x) fonksiyonu eit aralkl veriler iin aadaki gibi
yazlabiliyordu.

2 3
( 1) ( 1)( 2)
( ) ( )
2! 3!
( 1)( 2) ( 1)
3!
n i i i i
n
i
s s s s s
F x f s f f f
s s s s n
f
- - -
= + D + D + D +
- - - -
D
L
L


N=1
iin yukardaki denklemde yeniden yazlrsa ( s =
x-x
c
h
, Js = Jxb, s(x) = 1
)

( )
( )
( )
1
0
1
0 1
0
1
2
1
0
1
1
0
0 1
1
( )
( )
2
1
(
2
2
x
x
o
i
f x dx f s f hds
s
h f f
h f f
f f
h H
= + D


= + D

= + D
+
= +


2 n = iin yeniden yazlrsa (not
2
, ( ) 2,
o
x x
dx
h h
s ds s x
-
= = = ve
0
( ) 0 s x = )
( )
( )
( )
2
0
2
2
0 0 0
0
2
0 0 0
1 0 2 1 0
0 1 2 2
( 1)
( )
2!
1
2 2
3
2 2 ( ) 2
3
4
3
x
x
i
s s
f x dx f s f f hds
hf h f h f
h
hf h f f f f f
h
f f f H
-

= + D + D



= + D + D
= + - + - +
= + + +


:ayn ekilde 3 n =
( )
( )
3
0
0 1 2 3 2
3
3 3
8
x
x
h
f x dx f f f f H = + + + +

eklinde 2 3 ve 4 nokta kullanarak herhangi bir integral ilemi yaplabilir. Bu metoda Newton-Cotes
Formulasyonu nedir.

87
8.1. TRAPEZ KURALI
Newton-Cotes' un [
x
o
, x
1 ] aralndaki ( ) f x fonksiyonunun lineer olduu varsaylarak yaplan
yaklam ayn zamanda Trapez kural olarak da bilinir. Bu formlizasyonda polinomun ardk iki
noktas arasnda lineer olduu kabul edilerek ilem yaplr (bak ekil 6-1)
Eer ( )
b
a
f x

aranyor ise
( )
1
0 1 1 2 2 3 3 4
1 2 3 4 5
( )
.
2 2 2 2
2 2 2 2 2 ...
2
b
i
a
i
o n
f x A
f f f f f f f f
h h h h
h
f f f f f f f
=
=
+ + + +
= + +
= + + + + + + +

olarak hesaplanr. Burada atomlar aras uzaklk
b a
n
h
-
= olarak hesaplanabilir.
Aada
x
ve ( ) f x deerleri verilmitir. ( ) f x fonksiyonunun altna kalan alann
0
ile
1. 5

arasndaki deerini bulunuz.


No

1

2

3 4 5

X

0

0,25

0,5 0,75 1

F(x)

0

0,6375

1,2071 1,6739 2,00
Bunun iin trapez kural kullanlmaldr. Bu denklemdeki h deerini bulmak iin b = 1b den
aralklarnn genilii bulunur. Daha sonra denklemde yerine konarak

1
0.250
2 0
( ) (0 2 0.6327 2 1.2071 2 1.6739 2.00) 1.128 4 I f x = = + * + * + * + =

bulunur.
Yukarda tretilen noktalar
20
( ) ( ) f x sin x
p
= + den tretilmitir. Analitik olarak bu fonksiyon
zmlenirse
1
0
(sin( ) ) 1.1366
2
x
x dx
p
+ =

bulunur. Aradaki fark trapez kuralna gre fonksiyonun lineerletirilmesinden oluan farktr.
8.3. SMPSON 1/3 KURALI
Simpson 1/3 kural Newton-Cotes formlnde 2 n = kullanld zaman elde edilen formller
kullanarak bulunur. Eer ( )
b
a
f x

aranyor ise
( ) ( ) ( )
( )
0 1 2 2 3 4 5 6 7
1 2 3 4 5 1
( ) 4 4 4
3 3 3
4 2 4 2 4 ...4
2
b
a
o n n
h h h
f x f f f f f f f f f
h
f f f f f f f f
-
= + + + + + + + + +
= + + + + + + +

88
bulunabilir. Bu metotta dikkat edilmesi gereken nokta kullanlacak nokta saysnn tek olmas veya
kullanlacak aralk saysnn ift olmasdr. Eer kullanlacak nokta says tek deilse bu durumda tek
noktaya kadar olanlar bu kuralla dierlerinin de Trapez kural kullanlarak hesaplanmas gerekir.
Bir nceki problemde verilen noktalar kullanarak ( ) f x fonksiyonun altnda kalan alan
0
ile
1. 0

arasndaki deerini Simpson 1/3 kuraln kullanarak bulunuz.

1
0.250
3 0
( ) (0 4 0.6327 2 1.2071 4 1.6739 2.00) 1.1367 I f x = = + * + * + * + =

Grld gibi bu Simpson 1/3 kural analitik deerler iin daha yakn sonular vermektedir.
8.4. SMPSON 3/8 KURALI
Bu metotta daha nceden anlatlan integral hesaplama metotlarnda olduu gibi Newton-Cotes
formlizasyonlarna gre ilem yaplr. Tek fark bu metotta 3 n = olan durumu kullanlr. zmenin
amac farkl olabilir.
( ) ( )
( )
0 1 2 3 0 1 2 3
1 2 3 4 5 6 1
3 3
( ) 3 3 3 3 ...
8 8
8
3 3 2 3 3 2 ...3
3
b
a
o n n
h h
f x f f f f f f f f
h
f f f f f f f f f
-
= + + + + + + + +
= + + + + + + + +

bulunabilir.
Aada
x
ve ( ) f x deerleri verilmitir. ( ) f x fonksiyonunun altnda kalan alann
0
ile
1. 5

arasndaki deerini bulunuz.


No

1

2

3 4 5 6

7


x

0

0. 25

0. 5 0. 75 1 1. 25

1. 5

( ) f x

0

0. 6327

1. 2071 1. 6739 2. 00 2. 174

2. 2071

Bunun iin trapez kural kullanlmaldr. Bu denklemdeki h deerini bulmak iin
1 1.25
5
0.25 h
-
= =
de aralklarn genilii bulunur. Daha sonra denklemde yerine konarak
1.5
1
3 0.25
( ) (0 3 0.6327 3 1.2071 2 1.6739 3 2.00 3 2.174 2.2071) 2.2122
8
f x
*
= + * + * + * + * + * + =

bulunur. Yukarda tretilen noktalar
20
( ) ( ) f x sin x
p
= + den tretilmi olduundan. Soru analitik
olarak zmlenirse
1.5
0
(sin( ) ) 2.2118
2
x
x dx
p
+ =

elde edilir. Aradaki fark nmerik olarak zlmesinden kaynaklanmaktadr.

4
/ 2
0 1 sin( / 3)
dx
x x
I
p
+ +
=

fonksiyonunun integralini
Simson1/3
kuralna gre 5 istasyon
kullanarak hesaplaynz.

89

/ 2
4
h
p
= =
8
p



i

1

2

3

4

5


x

0


1
4 2 8
p p
=
2 2
4 2 8
p p
=
3 3
4 2 8
p p
=
4
4 2 2
p p
=

4
1
1 sin( / 3) x x
f
+ +
=

1

0. 866

0. 610

0. 302

0. 302

Sonu olarak
( )
( )
1 2 3 4 5
1
4 2 4
3 8
1
1 4 0.866 2 0.610 4 0.302 0.13179
3 8
0.91941
I f f f f f
I
p
p
= + + + +
= + * + * + * +
=

Bu soru nmerik olarak zmlenirse
0. 919 87
bulunur.
PROBLEMLER
1) Trapez kuraln kullanarak aadaki integral ilemlerini 4 n = nokta kullanarak hesaplaynz
a)
3
2
ln(2 ) , x x dx *

b)
2
2
3
,
x
x e dx
-
*

c)
2
0
cos , x xdx
p

d)
2
10
2 2
,
x
x
dx
+

2) Simpson 1/3 kuraln kullanarak
n=5
iin Problem 1 deki sorular znz
3) Simpson 3/8 kuraln kullanarak n = 7 iin Problem 1 deki sorular znz.

90