mimarlk, planlama, tasarm Cilt: 9, Say: 2, 166-178 Eyll 2010

itdergisi/a

stanbulda ehirsel saaklanmann llmesi

Fatih TERZ*, Fulin BLEN

T Fen Bilimleri Enstits, ehir ve Blge Planlama Program, 34437, Takla, Taksim, stanbul

zet ehirsel saaklanma srdrlebilir gelime karsndaki en nemli sorunlardan biri olarak kabul edilmektedir. Saaklanma, ehrin yaylarak tarm alanlarn ve evreyi igal etmesi, doal ak alanlarn salad pek ok yararlar ortadan kaldrmas, ulam maliyetlerini arttrmas ve kent merkezlerinin khnelemesine neden olmas gibi bir dizi problemlere neden olmas asndan eletirilmektedir. Serbest piyasa koullarnda bireyler ve giriimciler kararlarn, karlarn maksimum, zararlarn ise minimum yapacak ekilde vermektedirler. Bu durum ise ounlukla eperlerdeki krsal alanlarn, ehrin yeni gelime alanlarna evrilmesine neden olmaktadr. nk eperlerdeki bo arazilerin varl ve arazi deerlerinin dk olmas, bu blgelerde konut alan retmeyi daha kolay, daha az riskli ve bylece karl duruma getirmektedir. Bu nedenle ehirsel bymenin, zaman ierisindeki eilimlerinin tespit edilmesi, srdrlebilirlik asndan deerlendirilerek problemlerinin belirlenmesi ve bu problemlerin zmnn sistematik olarak ele alnmas, gelecee dnk ehirsel byme politikalar ve stratejilerinin belirlenmesi asndan olduka nem tamaktadr. Bu nedenle bu almada, stanbulda yakn gelecekte daha srdrlebilir gelime koullarnn oluturulmas iin ehirsel bymenin, belirli meknsal gelime stratejileriyle deerlendirilmesine duyulan ihtiya ortaya konmutur. Bu alma, stanbuldaki konut alanlarnn meknsal byme karakteristiini meknsal analiz yntemleri ile zmlemeyi amalamaktadr. almada, faktr analiziye bir saaklanma indeksi gelitirilmitir. Daha sonra saaklanma indeksi kullanlarak stanbulun bugn gelinen noktadaki kentsel alann meknsal karakteristii ehirsel saaklanma ve kompakt gelime asndan deerlendirilmitir. almann sonunda, stanbulun ehirsel byme karakteristiinin ehirsel saaklanma zellii gsterdii ortaya konmutur. Anahtar Kelimeler: Meknsal byme, kompakt gelime, ehirsel saaklanma, saaklanma indeksi, stanbul.
Yazmalarn yaplaca yazar: Fatih TERZ. terzifati@itu.edu.tr; Tel: (212) 293 13 00 dahili: 2811. Bu makale, birinci yazar tarafndan T Fen Bilimleri Enstits, ehir ve Blge Planlama Programnda tamamlanm olan "Meknsal byme ve konut alanlarna ynelik gelime stratejileri" adl doktora tezinden hazrlanmtr. Makale metni 16.12.2009 tarihinde dergiye ulam, 07.01.2010 tarihinde basm karar alnmtr. Makale ile ilgili tartmalar 28.02.2011 tarihine kadar dergiye gnderilmelidir.
*

F. Terzi, F. Blen

Quantification of urban sprawl in Istanbul

Extended abstract
Sprawling urban development is one of the major concerns in terms of sustainable urban development. Critics of sprawl argue that urban expansion invade the agricultural land, leading to a loss of amenity benefits from open space. In addition, growth at the urban fringe is thought to depress the incentive for redevelopment of land closer to city centers, leading to decay of city centers. Under free-market conditions the decisions of individuals minimize costs and maximize profit. This is mostly in favour of conversion of rural land leading to sprawling urban development because it is easier and more profitable due to lower land values. In response to concerns about sprawl, compact development strategies have been proposed in order to alleviate the market failures and promote sustainable development. Therefore, urban planners require information related to the rate of growth, pattern and extent of sprawl to provide basic measurements to define sprawl characteristics. Measuring urban sprawl is a controversial topic among scholars who investigate the urban landscape. There have been many attempts to measure sprawl by developing quantifiable indicators. Density is considered as one of the essential components of measuring sprawl. Since density is a very complex concept and its measures vary in several ways, it is important to determine how the relationship between density and sprawl should be evaluated. The density gradient is an alternative approach to quantifying density instead of using the number of people or dwelling units per given area. The idea of a density gradient is the percentage change in density for a small change in distance from an urban center, or the density gradient of sprawl. It can be argued that the density gradient model, which generalizes urban form as monocentric, is a good fit in explaining urban dynamism as cities grow and economies develop. Using measurable indicators, researchers created a sprawl index based on factors that can be analyzed. Recently, scholars have also identified measurable characteristics of sprawl and proposed specific

indicators of sprawl to characterize patterns of urban growth and land use. The other attempts involve using certain spatial simulation techniques to measure urban form both in theoretical simulations and while using empirical data. The aim of this paper is to provide a sprawl measurement methodology that contributes to the understanding of sprawl dynamics of Istanbul. In this paper, a sprawl index was calculated to measure urban sprawl in Istanbul. The information that was used in the sprawl index was assembled for each of 787 neighborhoods of Istanbul. For each neighborhood level, the built up areas of neighborhoods have been taken as the statistical units for the calculation of the sprawl index. 18 variables related to built-up areas were collected and entered into database. Using factor analysis 18 indicators were explained by three components (density, mix-use and accessibility) and then each neighborhood received density score, mix-use score and accessibility score. Since density and accessibility have an inverse effect in the context of urban sprawl measurement, the accessibility factor is considered as a negative component, while density and mix-use were considered as positive component in the calculation of sprawl index. Consequently, using sprawl score, Istanbul is divided into five zones ranging from the most sprawled to the most compact. The results demonstrate that the spatial development pattern of Istanbul exhibits urban sprawl characteristics. Current planning approach alone is not effective to reduce sprawl without setting certain spatial strategies by which development activity is restricted or additional requirements for new development are imposed in certain areas. This brings the compact development strategies to planners attention as a way to control urban sprawl. For further research, it should be investigated if uncontrolled urban sprawl might feasibly be shifted from the areas where it now seems likely to occur into other areas closer to the center of the metropolitan areas. Keywords: Urban spatial development, compact development, urban sprawl, sprawl index, Istanbul.

167

stanbulda meknsal byme eilimlerinin analizi ve ehirsel saaklanma

Giri
Meknsal byme, zellikle 1980li yllardan sonra akademik evrede, eitimde ve pratik uygulama alanlarnda giderek artan bir ilgi oda haline gelmi bulunmakta ve meknsal byme (kentlerin fiziksel gelimesi), ehirsel form ve ehirsel gelime konularnda ve bunlarn birbirleriyle olan etkileimleri zerine ok sayda aratrmalar yaplmaktadr. Gnmzde gelinen noktada planlama politikalar ve meknsal stratejilere bal olarak ortaya kan birbirinden farkl iki meknsal byme biimi, ehir planlama disiplininde pek ok ynden tartlan kavramlar olmulardr. Bunlar, ehirsel saaklanma (urban sprawl) ve kompakt byme (compact development) trleridir. Planlama literatrnde yaplan tartmalarda, her iki tr gelimenin olumlu ve olumsuz etkilerinin olduu ve bu etkilerin, daha ok evresel srdrlebilirlik, sosyal adalet ve ekonomik verimlilik balklarnda topland grlmektedir. Ancak, ehirsel saaklanmann, kompakt ehir ile karlatrld birok aratrmada, ehirsel saaklanmann ounlukla kaybeden taraf olduu grlmektedir. nk, yaplan pek ok aratrmada ehirsel saaklanmann bir dizi ekonomik, sosyal, evresel sorunlara neden olduu ortaya konmutur (Newman ve Kenworthy, 1989; AB Komisyonu, 1990; Downs, 1998; Holcombe vd., 1999; DETR, 1999; Burton, 2000; Burchell vd., 1998; Ewing, 1997, Walton, 2000; Freeman, 2001; Knaap, 2002; Ewing vd., 2002; Hasse ve Lathrop, 2003; Nechyba ve Walsh, 2004; Haberl vd., 2004). Bu nedenle kompakt gelimenin daha srdrlebilir bir gelime olduu genel kabul grmektedir. Her iki ehirsel gelime tr, ehir ve blge planlama literatrnde olduka youn bir ekilde ve farkl boyutlaryla ele alnmaktadr. Baz almalarda ehirsel saaklanmann (Nelson ve Duncan, 1995; Ewing, 1997; Weitz ve Moore, 1998; Duany vd., 2000; Galster vd., 2001; Malpezzi ve Guo, 2001; Gillham, 2002; Bruegmann, 2005) ve kompakt gelimenin (Gordon ve Richardson, 1997; Ewing, 1997; Anderson vd.,1996; Williams vd., 2000) tanmlanmasna ynelik tartmalar yer alrken, baz

almalarda ise ehirsel saaklanmaya neden olan faktrler, saaklanmann sonular ve bunlara ynelik gelitirilen stratejiler tartlmaktadr (Brueckner, 2000; Carruthers ve Ulfarsson, 2002; Downs, 1999; Ewing, 1997; Galster vd., 2001; Gordon ve Richardson, 1997; Pendall, 1999; Bruegmann, 2005). Baz almalar ise, ehirsel saaklanmann llmesine, bu lmn parametrelerin belirlenmesine ve buradan hareketle ehirsel saaklanmann zelliklerinin anlalmasna ynelik olmutur (Batty vd., 1999; Downs, 1999; Torens, 2000; Galster vd., 2001; Ewing vd., 2002; Hasse ve Lathrop, 2003; Gaynor, 2004; Tsai, 2005; Torens, 2006). Planlama literatrnde saaklanmann tek bir tanmnn olmad ve aratrmaclarn farkl yaklamlar, parametreler, lmler kullanarak farkl tanmlar yaptklar grlmektedir. ehirsel saaklanmay plansz, kontrolsz, koordinasyonsuz ve tek tip arazi kullanmnn egemen olduu; dk younluklu, lineer, dank, srayarak gelime veya evresinden yaltlm bir gelime tr olarak tanmlamak mmkndr (Nelson ve Duncan, 1995). Gottman, zellikle 1920li yllardan sonra metropol ehirlerde hzla artan nfus ve beraberinde banliyleme sonucunda krsal alanlarn kentsel alanlara dnmesi srecinde yerlemelerin eperlere doru yaylmasn saaklanma olarak tarif ederken (akt., Harvey ve Clark, 1965), Ottensmann (1977), saaklanmann mekansal geliimini dikkate alarak, yeni gelime konut alanlarnn, kentin mevcut yerleimi ile byk ve bo parsellerle ayrlm alanlarnda, kopuk olarak ve dank bir biimde gelimesi olarak tanmlamaktadr. Ewing (1997), saaklanmann meknsal biimleniinin drt ekilde olabileceini belirtmitir. Bunlar, dk younluklu ve yaylm (low density), dank (scattered development), lineer akslar eklinde (strip development) ve srayarak (leapfrog development) geliimdir. Pendallde (1999), benzer bir yaklamla, ehirsel saaklanmay, plansz, kontrolsz, belirli bir koordinasyon ierisinde olmayan ve karma arazi kullanm tr yerine tek tip arazi kullanm trnn olduu ve ounlukla lineer, srayarak, dank ve izole olarak gelien yerlemeler olarak tanmlamaktadr. Duany ve dierleri (2000) sa-

168

F. Terzi, F. Blen

aklanmann geleneksel Amerikan kentlerinin tersine karma arazi kullanm yerine tek tip arazi kullanmnn egemen olduu, yaya ncelikli olmayan, farkl sosyal gruplarn birbirinden kopuk olduu ve srdrlebilir gelimeden uzak bir byme tr olarak ifade etmektedir. Gilham (2002) ehirsel saaklanmay kentsel alan snrlar dnda ya da kent eperlerinde gerekleen dk younluklu, dank ve otomobil merkezli, kontrolsz ve plansz gelime tr olarak tanmlamaktadr. Bruegmann (2005) ise saaklanmay, dk younluklu, dank ve blgesel lekli arazi kullanm politikalarndan yoksun olarak ortaya kan ehirsel gelime olarak tanmlamaktadr. ehirsel saaklanmaya kar bir yaklam olarak ortaya kan kompakt ehir geliim modeli ise younlama (concentration), birleme (consolidation) ve younlatrma (intensicifaciton) kavramlaryla ifade edilmektedir. Mevcut kentsel alann younlatrlmas, mevcut yaplam alanlarn yeniden kullanlmasn salayarak nfusun kent merkezlerine geri dndrlmesi, daha ok toplu tama imknlar sunmas, daha dk maliyetli altyap hizmetleri salamas, kent merkezlerinin yeniden canlandrma srecini hzlandrmas, kentsel donatlara daha iyi eriim sunmas gibi avantajlar olduu ifade edilmektedir (Jenks vd., 1996; Williams vd., 2000; Burton, 2000). Gordon ve Richardson (1997) kompakt gelimeyi yksek younluklu ve\veya tek merkezli geliim olarak tanmlarken, Ewing (1997) ise kompakt geliim iin yksek younluklu olma artn kabul etmemekle birlikte, i ve konut alanlarnn bir arada younlamas, kmelenmesi ve karma kullanm trlerinin bir arada gelitirilmesi olarak tanmlamaktadr. Anderson ve dierleri (1996) ise hem tek hem de ok merkezli gelimenin kompakt olabileceini belirtmitir. Burton (2000), kompakt ehri yksek younluklu, karma kullanml, etkin toplu tama sistemine sahip, yaya yollar ile bu tr aktiviteleri tevik eden kent olarak tanmlamaktadr. Bir grup aratrmac ise kompakt gelime ve ehirsel saaklanmann, bir dizi llebilir dei-

kenler kullanlarak tanmlanmasna ve ehirsel saaklanmann derecesinin llmesine ynelik almalar yapmtr. (Peiser, 1989; Ewing, 1997; Gordon and Richardson, 1997; Pendall, 1999, Malpezzi 1999; Downs, 1999; Brueckner, 2000; Galster et al, 2001; Carruthers and Ulfarsson, 2002; Ewing ve di., 2002; Hasse ve Lathrop 2003; Tsai, 2005). Younluk, ehirsel saaklanmann lmnde kullanlan en nemli deikenlerden biridir. Younluk kavram ok boyutlu bir konu olduundan ve farkl ekillerde llebildiinden net olarak tanmlanmas gerekmektedir. Torrens ve Alberti (2000), younluk ile ehirsel saaklanma arasndaki ilikinin belirlenebilmesi iin, kentlerin hangi younluk deerlerinde saaklanma zellii gsterdii ve younluun meknsal byme ile ilikisinin iyi tanmlanmas gerektiine dikkat ekmektedir. Brueckner ve Fansler (1983) ile Peiser (1989) gibi tannm ehir ekonomistler, younluk deikenini kullanarak saaklanmay lmeye almlardr. Saaklanmann llmesinde Younluk deikenine alternatif bir yntem ise younluk deer azalm erisinin eimidir (density gradient). Younluk deer azalm eimi yntemi ksaca, kent merkezinden belirli mesafelerde gzlemlenen younluk deerindeki yzdelik azalmadr (Batty ve Longley, 1994; Torrens ve Alberti, 2000; Malpezzi ve Guo, 2001). Ancak, Malpezzi ve Guo (2001), bu yntemin kentsel formu tek merkezli olarak genellemesi nedeniyle daha dinamik kentler iin ortaya koyaca sonularn tartmal olacan savunmaktadrlar. ehirsel saaklanmann llmesine ynelik ortaya konan abalardan bir dieri belirli gstergelerin analiz edilmesi ile elde edilen saaklanma indeksidir. Galster ve dierleri (2001) ehirsel saaklanma ile ilgili sekiz faktr belirlemitir. Bunlar srasyla, saaklanmann dk younluklu olmas; sreksiz olmas, yeni gelimenin birbirinden kopuk ve srayarak gereklemesi; younluun belirli bir blgede younlamayp, tm kentte homojen olarak dalmas; merkezi i alanndan uzak olmas; birden ok alt

169

stanbulda meknsal byme eilimlerinin analizi ve ehirsel saaklanma

merkez etrafnda younlamas; tek bir arazi kullanm trnn olmas ve arazi kullanmlar arasnda uzun seyahat mesafeleri bulunmasdr. Her bir faktr iin Z skor deerleri kullanlarak bir indeks oluturulmu ve ABDnin 13 yerlemesi deerlendirilmitir. Bertaud ve Malpezzi (1999) ise bir kompaktlk indeksi gelitirmilerdir. ndeks, kompaktl llecek kentin silindirik bir form olarak deerlendirmesi esasna dayanmaktadr. Buna gre silindirin ap kentin yaplam alanna, ykseklii ise kentin ortalama nfus younluuna edeer olarak belirlenmektedir. ndeks ise bir kiinin ie olan ortalama mesafesinin silindirin merkezine olan mesafesine oran olarak hesaplanmtr ve dnyann en byk 35 kentinin kompaktlk durumu bu indekse gre llmtr. Ewing ve dierleri (2002) ise faktr analizi kullanarak ABDnin 83 metropoliten alann karlatrmtr. Ewing ve dierleri (2002) gelitirdii saaklanma indeksinde drt faktr kullanlmtr. Bunlar, konut alanlar younluu, karma arazi kullanm, alt merkezlerin ekim gc ve eriilebilirliktir. ehirsel saaklanma ile kompakt geliim arasndaki meknsal farkll lmeye ilikin bir dier alma Tsai tarafndan yaplmtr. Tsai (2005), drt saysal deiken gelitirerek ehirsel bymenin karakteristiini lmeye ve saaklanma ile kompakt geliim arasndaki farkllklar ortaya koymaya almtr. Bu deikenler, metropoliten ehrin bykl, younluk ve ehirsel alt blgelerin meknsal dalm, yksek younluklu alt blgelerin kmelenme dereceleri ve merkeziliktir. Metropoliten ehrin bykl deikeni, ehirsel saaklanmann daha ok arazi tketimine neden olduu ilkesine dayanarak ele alnmtr. Younluk deikeni, nfus younluu olabilecei gibi, konut birim younluu olarak da ele alnabilir. ehirsel blgelerin meknsal dalm deikenini lmek iin 50ye yakn indeks bulunmaktadr. Tsai Gini katsays kullanarak bunu belirlemeye almtr. Son deiken olan merkezilik ise, merkezi i alanna olan mesafe olarak llmektedir. Bu deiken kentin tek merkezli, ok merkezli ve ya desantralize olmu saaklanm formda olup olmadn lmektedir.

Bu almada ise stanbulda ehirsel saaklanmann llmesi iin bir saaklanma indeksi gelitirilmitir. Burada, Ewing ve dierleri (2002) yapm olduklar almada kullandklar yntem temel alnmtr. Bu yntemde, Ewing ve dierleri (2002) 22 tane llebilir deiken kullanarak bir faktr analizi yapm ve bu 22 deikenden 4 faktr elde etmitir. Daha sonra bu drt faktr kullanlarak bir saaklanma indeksi oluturulmu ve bu indeks kullanlarak Amerikadaki 83 metropoliten alann saaklanma skorlar elde edilmitir. Ewing ve dierleri (2002) kullanm olduu yntemde aadaki faktrler kullanlmtr. Konut alan younluu Farkl arazi kullanm tr Merkezilerin ekim gc Eriebilirlik

Bu almada ise, yine faktr analizi kullanlarak bir saaklanma indeksi gelitirilmi ve 2005 yl iin stanbulun saaklanma ve kompaktlk durumu incelenmitir.

stanbulun meknsal byme sreci

1950lerden bu yana stanbulun sanayileme ve kentleme srecinin ok hzl gereklemesi ve stanbula olan gn ve nfus artnn ciddi boyutlara ulamas (TK verilerine gre 1950 ile 2008 yllar arasnda kente her yl yaklak 200 bin kii eklenmitir) kentin kontrolsz gelimesine neden olmutur. Kentin, meknda kontrolsz bymesine kar, farkl dnemlerde gereekletirilen metropoliten lekli plan almalarnn meknsal bymenin kontrol altna alnmasnda yetersiz kaldklar grlmtr. Gemiten gnmze, karayolu arlkl bir ehirsel gelimenin yaand stanbulda, 1950li yllarda, mekansal oluumda sanayi alanlar belirleyici iken (Ocak, 1998; Aysan ve zevik, 2003), mteakip yllarda sanayilemenin etkisiyle eperlerde, kendiliinden gelien, plansz (dzensiz) konut alanlarnn (gecekondu ve hisseli blnt) mekansal oluumda etkili olduu grlmtr (Kaptan, 1994; Srma vd.,1994). 1950'li yllarda ilk g dalgasyla gelenler Hali

170

F. Terzi, F. Blen

ve evresindeki sanayi alanlarnn etrafna yerlemi, Kthane ve Zeytinburnu'nda ilk gecekondu mahallelerini oluturmulardr (Yenen vd., 2000). Gecekondulama sanayilemeyle birlikte btn hzyla devam etmi ve 1970 ylna kadar eski sanayi yerlemelerinin evreleri younlam ve yaygnlamtr. Batda Kthane, Alibeyky, Gaziosmanpaann bir ksm, Esenler, Bahelievler, Bakrky, Baclar, Gngren, Avclar; Douda ise Maltepe, Kartal, Pendik, Tuzla'ya kadar; Boaz'da ise yerleme biraz daha i ksmlara doru yaylmaya balam ve bylece doal yapnn bozulma sreci balamtr (Klnaslan, 1981; Yenen vd., 2000). 19801i yllarda Gngren, Esenler, Kthane, ili, Maltepe, Kartal, Pendik blgelerinde yasa d yaplama olgusu devam etmitir (Klnaslan, 1981). 2000 ylnda stanbulda yasad gelime alanlar baznda iki nemli aks belirlenebilmektedir. Bunlardan birisi Dou Yakasndaki mraniye-Sargazi-Sultanbeyli ask, dieri de Bat Yakasndaki SultaniftliiHabibler-Yayla-Arnavutky aksdr (Yenen vd., 2000). Her iki aksta da orman alanlarna ve su havzalarna doru bir yaylma sreci izlenmektedir (Yenen vd., 2000). Meknsal biimlenie etki eden bu gelimeler ikili bir sre ierisinde gnmze kadar devam etmitir. Zaman ierisindeki bu ikili srete, stanbul, bir yandan gecekondulama sreci ile zellikle eperlerde dk younluklu olarak yaylm; dier taraftan merkez blgelerine yakn dzenli konut alanlarnn devaml bir yenilenme sreciyle salksz bir biimde giderek younlamtr (Kaptan, 1994). Bu ikili sre ierisinde, Boazii ve Fatih Sultan Mehmet (FSM) kprlerinin inas ehrin hem dou-bat ve gney-kuzey noktalar arasndaki mesafenin almasna (bir baka deyile ehrin yaylmasna), hem de merkez blgelerinin eriilebilirliklerinin artmasndan tr- giderek younlamasna ve dnmesine (konut alanlarnn ticaret ve hizmet alanlarna dnmesi) olanak salamtr (nal vd.,1994; Yenen vd., 2000). 1980 ylnda toplu konut kanunu toplu konut uygulamalarn tevik etmi (Yenen vd.,

2000) ve giderek toplu konut alanlar mekansal bymede ve biimlenite etkili olmaya balamtr. 1990lardan gnmze yksek ve orta gelir snflarnn toplu konut alanlar giderek makroform zerinde daha belirleyici olmutur (Aysan ve zevik, 2003). Yksek gelir grubu konut alanlar kentin eperlerine km, kentten soyutlanan, kendi iinde bamsz, yeni bir yaam tarzna uygun, lks donat standard yksek olan bamsz-kapal siteler (gated community) kurulmutur (Aysan ve zevik, 2003; Glmser, 2005). Balangta sanayilemeye bal olarak ortaya kan ve gnmze dein kontrolsz olarak devam eden ehirsel gelime, plan d, parac ve dk maliyetli bir byme sreci iine girmitir (Blen vd.,2006). Hzl sanayileme ve kentleme ile balayan tm bu sre ierisinde, stanbul kontrolsz bir biimde yaylarak ve younlaarak gelimitir. Kentin, yaylma sreciyle birlikte doal yapsnn bozulmaya balad, kuzeyde ime suyu havza alanlar ile orman alanlarna doru saakland belirtilmektedir (Klnaslan, 1981; Kaptan, 1994; nal vd., 1994; Srma vd., 1994; Yenen vd., 2000; Aysan ve zevik, 2003). Bu durum stanbulun meknsal bymesinin srdrlebilirliinin yeniden sorgulanmasn gerektirmektedir.

Yntem
Saaklanma indeksinin hesaplanmasnda en kk istatistik birim olarak mahallelerin yaplam alan snrlar kabul edilmitir. Saaklanma indeksinin hazrlanmasnda stanbul Metropoliten Planlama ve Kentsel Tasarm MerkeziKonut ve Yaam Kalitesi Grubunun (Blen vd., 2005) veri taban kullanlmtr. Bu veritaban yaplam alanlara ilikin TKe ait istatistiklerden (2000 ylna ait Bina Saym, Hane Halk statistikleri gibi) yararlanlarak derlenmitir. Buna gre, stanbul genelinde toplam 32 ile belediyesi ve 40 alt kademe belediyesi snrlar iindeki toplam 869.444 adet binaya ilikin bilgiler tespit edilmi ve bu veriler mahalle leinde derlenmitir. Saaklanma indeksinin hesaplanmasnda 18 deiken kullanlm ve bu 18 deikenden 3 faktr elde edilmitir. Bunlar Younluk, Karma

171

stanbulda meknsal byme eilimlerinin analizi ve ehirsel saaklanma

Arazi Kullanm ve Eriilebilirlik faktrleridir. Eriilebilirlik faktrnn hesaplanmasnda mesafelerin arlklandrlmasnda Merkezlerin Gc (power of centers) deikeni kullanlmtr. Younluk faktr Birinci faktr olan Younluk iin, mahallelerdeki yaplam alan ierisindeki brt nfus younluu, barnma younluu, bina younluu, TAKS ve KAKS deerleri hesaplanm ve faktr analizi sonucunda younluk faktr elde edilmitir. Tablo1de younluk faktrne ilikin istatistik sonular grlmektedir. Tablo 1. Younluk faktrne ilikin istatistiksel sonular
1.Faktr: Younluk Deikenler Brt Younluk Barnma Younluu TAKS KAKS Bina Younluu Faktr KMO* deeri df=10, Sig.= 0.000 Aklanan Varyans Oran
*

Tablo 2. Karma arazi kullanm faktrne ilikin istatistiksel sonular

2. Faktr: Karma Arazi Kullanm Deikenler Konut Fonksiyonlu Binalarn Oran Donat Fonksiyonlu Binalarn Oran Ticaret Fonksiyonlu Binalarn Oran Faktr KMO* deeri df=3, Sig.= 0.000 Aklanan Varyans Oran Component -0.972 0.441 0.941 0.571 %67.47

Component 0.855 0.813 0.819 0.829 0.801 0.746 %67.81

Yaplan testler sonucunda KMO deerinin eik deerin (0.50) zerinde olduu grlmtr. Donat fonksiyonlu binalarn bileen (component) oranlarnn %50nin altnda olsa da sz konusu deiken kullanlarak Karma Arazi Kullanm Faktrnn yaklak %68 aklanabilmi ve saaklanma indeksinin hesaplanmasnda karma arazi kullanm faktrnn bir bileen olarak kullanlabilecei ve bunun istatistiksel adan da anlaml (df=3, Sig.= 0.000) olabilecei grlmtr. Eriilebilirlik faktr nc ve son faktr olarak mahallelerin yaplam alanlarnn geometrik merkezinin Merkezi Alanna (MA) ve Alt Merkezlere olan ku uuu uzaklklar hesaplanmtr. Bu merkezler stanbulun Son evre Dzeni Plannda (2007) belirlenen merkezlerdir. Ancak burada MA, 1. Derece merkez ve 2. Derece merkez olarak belirlenen merkezlerin ekim gc farkl olduundan saaklanma indeksinin hesaplanmasnda her merkez arlklandrlarak hesaba katlmtr. Bylece MAya yakn olan mahalleler dier mahallelere gre eriilebilirlii daha yksek mahalleler olarak deerlendirilebilmitir. Ayn ekilde 1. Derece merkeze yakn olan mahalleler ise 2. Derece merkeze yakn mahallerle gre eriilebilirlii daha yksek olarak deerlendirilebilmitir (Tablo 3). Merkezlerin arlklandrlmas merkezlerin 2008 ylnda sahip olduu Alveri Merkezlerinin Alan Byklklerine gre yaplmtr (Tablo 4).

Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.

Yaplan testler sonucunda KMO deeri ile bileen (Component) oranlarnn yksek kmas ve sz konusu be deikenin kullanlarak Younluk Faktrnn yaklak %67sinin aklanabilmesi (aklanan varyans oran), saaklanma indeksinin hesaplanmasnda younluk faktrnn bir bileen olarak kullanlabileceini ve bunun istatistiksel adan anlaml (df=10, Sig.= 0.00) olabileceini gstermektedir. Karma arazi kullanm faktr kinci faktr olarak her bir mahalledeki konut, ticaret ve donat olarak kullanlan binalarn toplam binalara oranlar hesaplanmtr. Burada bir mahallede arazi kullanm oran ne kadar homojen olursa, o mahallenin saaklanm olma zellii de o kadar fazla olacaktr. Tablo 2de, karma arazi kullanm faktrne ilikin istatistiki sonular grlmektedir.

172

F. Terzi, F. Blen

Tablo 3. Eriilebilirlik faktr ve deikenleri

3. Faktr: Eriilebilirlik Deikenler Mahalle Merkezinin MAya Uzakl (Beyolu, ili, Eminn ve Beikta ilelerinin geometrik merkezi) Mahalle Merkezinin 1. Derece Merkeze Uzakl (Bakrky, Kadky) Mahalle Merkezinin 2. Derece Merkeze Uzakl (Anadolu Yakas iin Kartal, skdar, Avrupa Yakas in Yenibosna) Anadolu Yakas Arlk 0.64 Avrupa Yakas Arlk 0.60

Bu denklemde, FsP: Bir mahallenin eriilebilirlik faktr skoru P: Geometrik mesafe (metre) Her faktrn (Younluk, Karma Arazi Kullanm ve Eriilebilirlik) skorlarnn elde edilmesinden sonra son olarak saaklanma indeksi hesaplanm ve her bir mahalleye ait bir saaklanma skoru elde edilmitir. Aadaki ekilde (ekil 1-3) saaklanma indeksinin hesaplanmasnda kullanlan 3 faktrn meknsal dalmlarnn modelleri grlmektedir (Yukardan aaya srasyla younluk, karma arazi kullanm ve eriilebilirlik). Saaklanma indeksi stanbulda saaklanmann llmesi iin gelitirilen indekste younluk, karma arazi kullanm oranlar ve kent merkezine olan ku uuu uzaklklar deikenler olarak kullanlmtr. Buna gre younluk ve karma arazi kullanm, eriilebilirlik deikeni ile ters orantl olacandan eriilebilirlik saaklanma indeksinin negatif bileeni olarak deerlendirilmitir. nk bir mahallenin saaklanml younluun dk olmas (-), karma arazi kullanm orannn dk olmas (-) ve merkezden uzakln yksek olmas (+) halinde artacaktr. Buna gre saaklanma indeksi aadaki gibi hesaplanmtr.

0.19

0.26

0.09-0.08

0.14

Merkezlerin arlklandrlmasndan sonra Eriilebilirlik Faktr uzaklklarn standartlatrlm deerleri zerinden hesaplanmtr. Daha sonra standartlatrlm deerler merkez arlklar ile arplarak toplamda Eriilebilirlik Faktrnn deeri elde edilmitir. Buna gre eriilebilirlik faktr aadaki gibi hesaplanmtr.

x xP;CBD P ) *WCBD + ( P;C1 P ) *WC1 + ( P P xP;C2 P x ) *WC2 + ...+ ( P;Cn P ) *WCn ( P FsP= P

ekil 1. Faktr deerlerinin mekansal dalm (Younluk skorlar)

173

stanbulda meknsal byme eilimlerinin analizi ve ehirsel saaklanma

ekil 2. Faktr deerlerinin mekansal dalm (Karma arazi kullanm skorlar)

ekil 3. Faktr deerlerinin meknsal dalm (Eriilebilirlik skorlar) S n = [ Fs D] + [ Fs L] [ Fs P] Bu denklemde, Sn , n ylndaki saaklanma indeksi FsD, younluk skoru FsL, karma arazi kullanm skoru FsP, eriilebilirlik skorunu ifade etmektedir. ndeks sonucu elde edilen saaklanma skorlar negatif saylardan pozitif saylara doru bir dalm gstermektedir. Buna gre pozitif skorlar-

174

F. Terzi, F. Blen

dan negatif skorlara doru gidildike saaklanma da artmaktadr. Gelimenin saaklanarak m veya kompakt olarak m geliip gelimediini anlamak iin saaklanma indeksine gre aritmetik ortalamadan 1 standart sapma aada olan deerler (Ewing, vd., 2002; Gaynor, 2004) saaklanm mahalleler; 1 standart sapma yukarda olanlar ise kompakt mahalleler olarak deerlendirilmitir. Bu skorlara gre mahallelerin kompaktlk ve saaklanma durumlarn gsteren harita (ekil 4) ve modeli (ekil 5) elde edilmitir. Tablo 4. Alveri merkezlerinin kiralanabilir alanlar ve merkezlerin arlklar (Alveri Merkezleri ve Perakendeciler Dernei, 2008)
Avrupa Yakas MA 1. Derece Merkez 2. Derece Merkez Total Anadolu Yakas MA 1. Derece Merkez 2. Derece Merkez1 2. Derece Merkez2 Toplam 335659 99026 0.64 0.19 0.64 0.19 Toplam Kiralanabilir Alan 335659 143114 % 0.60 0.26 Arlk Derecesi 0.60 0.26

lamann 1 standart sapma araln (-0.5 ile +0.5 aral) gstermektedir ve bu renkteki mahalleler, kompaktlk ile saaklanma arasnda kalm mahallelerdir. Bu nedenle bu blgeye Gei blgesi denmitir. -0.5 ile -1.5 standart sapma aralnda olan mahalleler ise (turuncu renkli blge) saaklanmann balad blgeyi gstermektedir ve bu blgeye eper blgesi denmitir. Standart sapmann -1.5 ve zeri deerleri ise ar saaklanm blgeleri gstermektedir ve Uzak eper olarak adlandrlmtr (sar renkli blge). ndekse ortalamasnn +0.5 ile +1.5 standart sapma aralnda olan ve kahverengiyle boyanm olan mahalleler, kompakt blgeleri gstermektedir ve bu blgelere Merkez blgesi denmitir. +1,5 standart sapmadan sonraki deerler ise (siyah mahalleler) ar kompakt geliimin olduu mahalleleri gstermektedir ve ekirdek blgesi olarak belirlenmitir. stanbul btnnde genel bir inceleme yapldnda kompakt blgeler, saaklanm blgeler ve gei blgelerinin nfus ve younluk deerleri Tablo 5de grlmektedir. Tablo 5. Saaklanm ve kompakt mahallelerin nfuslar, younluklar ve toplam ierisindeki oranlar

75724 554497

0.14 1.00

0.14 1.00

44500 520185

0.09 1.00

0.09 1.00

WCBD; WC1; WC2: Srasyla MA, 1.Derece, 2. Derece ve n. derece merkezlerin arlklardr. ekil 4deki haritada stanbulun mahallerinin, saaklanma indeks ortalamasnn 1 standart sapma aralklarna gre dalm grlmektedir. Bu dalm sonucuna stanbul 5 alt blgeye ayrlmtr. Buna gre krmz renk, aritmetik orta-

Toplam Nfus (Milyon Kii) 2244 2804 5053 10100 Ortalama Younluk (Ki/Ha) 351 79 208 206 Yaplam Alan (100 Ha) 74 482 315 871 stanbulun Yaplam Alanna Oran (%) 9 55 36 1 Toplam Nfus indeki Oran (%) 22 28 50 1

Tablo 5ten anlalaca zere, saaklanm blgelerin ortalama brt younluu 79 ki/ha iken kompakt blgelerin ortalama brt younluu

175

Gei

41000

0.08

0.08

Toplam

Blgeler

Saaklanm

Kompakt

stanbulda meknsal byme eilimlerinin analizi ve ehirsel saaklanma

ekil 4. Faktr deerlerinin meknsal dalm blgeler ierisinde yer alan belirli blgelerde younluun ar fazla olduu ve bunun da ok salkl olmad bilinmektedir. Ancak, saaklanm blgelerin stanbulun doal eiklerini am olmalar ve kontrolsz ve dk younluklu olarak gelimeleri, stanbulun srdrlebilir meknsal bymesi karsndaki en nemli sorunlardan birisidir.

Sonular
Bu almada, ehirsel saaklanmann kantitatif yntemlerle llmesine ynelik bir metodoloji gelitirilmesine ve bu metodolojinin kullanlarak stanbulun mekansal byme karakteristiinin belirlenmesine allmtr. stanbulun meknsal bymesinde farkl zamanlarda farkl dinamikler etkili olmutur. Balangta sanayileme meknsal biimlenite etkili olurken, bu durum kent eperlerinde dk younluklu kontrolsz gelimeye (gecekondulama) neden olmutur. Bu dnemdeki ehirsel saaklanmann hkim zellii dk younluklu olarak yaylmadr (ya lekesi). Sonraki yllarda sanayinin desantralizasyonu, eperlerdeki toplu konut alanlar ve orta ve yksek gelir grubunun

ekil 5. Faktr deerlerinin meknsal dalm 351 ki/hadr. Saaklanm blgelerin olduka dk younluklu olmalarnn bir sonucu olarak bu blgelerin geni bir alana yayldklar ve stanbulun toplam yaplam alan iinde %28 orannda olduklar grlmektedir. Halbuki saaklanm blgeler toplam nfusun ise sadece %9unu barndrmaktadr. Kompakt blgeler ise olduka youn olmalarndan tr toplam nfusun yarsn (%55) barndrmaktadr. Kukusuz stanbul iindeki tm blgelerin Kompakt blgeler gibi olmas dnlemez. Hatta kompakt

176

F. Terzi, F. Blen

kent dna hareketi ile stanbuldaki ehirsel saaklanmann, srayarak gelime (leap frog) biiminde gerekletii grlmtr. Zaman iinde ehirsel younlama faaliyetleri ile merkezdeki mevcut yerleim alanlar ile eperler arasndaki bo alanlar yaplamtr. Bu makalede, stanbulun meknsal byme karakteristiinin tanmlanmasna ynelik faktr analizi kullanlarak bir indeks gelitirilmitir. Ve bu indeks kullanlarak bugn gelinen noktada stanbulun kentsel alannda meknsal karakteristiinin saaklanma zellii gsterdii ortaya konmutur. Bundan sonraki dnemde yaplacak almalarda, stanbul iin yakn gelecekte daha srdrlebilir gelime koullarnn oluturulmas iin gerekli meknsal gelime stratejilerinin deerlendirilmesine ciddi olarak gereksinim duyulmaktadr.

Kaynaklar
Anderson, W. P., Kanaroglou, P. S. ve Miller, E. J., (1996). Urban form, energy and the environment: A Review of Issues, Evidence and Policy, Urban Studies, 33, 1, 735. Avrupa Birlii Komisyonu, (1990). Green paper on the urban environment, EU Commision, Brksel. Aysan, M. ve zevik, ., (2003). stanbul eper Alanlarnda Risk Faktrleri ve Yaplama zellikleri, Prof. Dr. Ycel nala Armaan, I.T. Mimarlk Fakltesi, Takla, stanbul. Batty, M. ve Longley, P., (1994). Fractal Cities. London, Academic Press, UK. Batty, M., Xie, Y. ve Sun, Z., (1999). Modeling urban dynamics through GIS-based cellular automata, Computers, Environment and Urban Systems, 23, 3, 205-233 Blen, F., Trkolu, H., Ergun, N., Yirmibeolu, F., Terzi, F., Kaya, S. ve Kundak, S., (2006). stanbul metropoliten alannda, konut alanlarnn fiziksel analizi ve yaam kalitesinin aratrlmas I. ve II. Aama. .T.. Dner Sermaye letmeleri- BB. BMTA. Blen, F., Trkolu, H., Ergun, N., Yirmibeolu, F., Terzi, F., ve Kaya, H.S., (2005). Istanbul metropoliten alannda konut alanlarnn fiziksel analizi ve yaam kalitesinin aratrlmas- 1.Aama. T Dner Sermaye letmeleri. BB, Bimta. Brueckner, J. K., ve Fansler D A, (1983). The economics of urban sprawl: theory and evidence on

the spatial sizes of cities, The Review of Economics and Statistics, 65, 3, 479-482. Brueckner, J.K., (2000). Urban sprawl: diagnosis and remedies, International Regional Science Review, 23, 2, 160171. Bruegmann, R., (2005). Sprawl: A Compact History, The University of Chicago Press, USA. Burchell, R. W., Shad, N.A., Listokin, D., Phillips, H., Downs, A., Seskin, S.,Davis, J.S., Moore, T., Helton,D., ve Gall, M., (1998). Costs of sprawl revisited: The evidence of sprawls negative and positive impacts. Washington, DC: National Academy Press. Burton, E., (2000). The compact city: just or just compact? A preliminary analysis, Urban Studies, 37, 11, 1969 2001. Carruthers, J.I. ve Ulfarsson, G.F., (2002). Fragmentation and sprawl: evidence from nterregional analysis, Growth and Change, 33, 312340. DETR., (1999). Towards an urban renaissance: report of the urban task force, London. Downs, A., (1998). How Americas cities are growing: the big picture, Brookings Review, 16, 4, 8 11. Downs, A., (1999). Some realities about sprawl and urban decline, Housing Policy Debate, 10, 955 974. Duany, A., Plater-Zyberk, E ve Speck, J., (2000). Suburban Nation: The Rise of Sprawl and the Decline of the American Dream. New York, North Point Press. Ewing, R., (1997). Is Los Angeles-Style sprawl desirable?, Journal of the American Planning Association, 63, 1, 107126. Ewing, R., Pendall, R., ve Chen, D., (2002). Measuring sprawl and its impact Washington DC: Smart Growth America. Freeman, L., (2001). The effects of sprawl on neighborhood social ties, Journal of The American Planning Association, 67, 6977. Galster, G., Hanson, R., Wolman, H., Coleman, S., ve Freihage, J., (2001). Wrestling sprawl to the ground: defining and measuring an elusive concept, Housing Policy Debate, 12, 681717. Gaynor, J. P., (2004). Measuring sprawl: a case study n the urbanized area of Binghamton, New York, State University of New York, ABD. Gillham, O., (2002). The Limitless City: A Primer on the Urban Sprawl Debate, Island Press. Gordon, P. ve Richardson, H. W., (1997). Are Compact cities a desirable planning goal? Journal of the American Planning Association, 63, 1, 95 106.

177

stanbulda meknsal byme eilimlerinin analizi ve ehirsel saaklanma Glmser A.A., (2005). Kentlemede yeni bir eilim: stanbuldaki korumal yerlemeler, T-Fen Bilimleri Enstits, Yksek Lisans Tezi, stanbul. Haberl, H., Wackernagel, M., ve Wrbka, T., (2004). Land use and sustainability ndicators: An Introduction, Land Use Policy, 21, 19398. Harvey, R. O., ve Clark, W.V., (1965). The nature and economics of urban sprawl, Land Economics, 41, 19. Hasse, J. E. ve Lathrop, R.G., (2003). Land resource mpact ndicators of urban sprawl, Applied Geography, 23, 159175. Holcombe, R.G., Pope, C., ve Bast, J.L., (1999). Urban sprawl: pro and con, PERC Reports, Political Economy Research Center. Jenks, M., Burton, E. ve Williams, K., (1996). The compact city. a sustainable urban form?, Oxford: Oxford Brookes University Press. Kaptan, H., (1994). stanbul metropoliten alan gelime sreci iinde igc desantralizasyonu ve dou yakas analizleri, stanbulun Kentsel Gelime Sorunlar (Editr ubuku, M.), 2, 87-100, Mimar Sinan niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm, stanbul. Klnaslan, ., (1981). stanbul kentleme srecinde ekonomik ve mekansal yap ilikileri, T Mimarlk Fakltesi Yayn, stanbul. Knaap, G., (2002). Talking smart in the united states. gouda: nternational meeting on multiple ntensive land use, Habiform. Malpezzi, S. ve Guo W. K., (2001), Measuring sprawl: alternative measures of urban form in U.S. metropolitan areas, The Center for Urban Land Economics Research, University of Wisconsin, Madison, WI, USA Malpezzi, S., (1999). Estimates of the measurements and determinants of urban sprawl in Us metropolitan areas, The Center for Urban Land Economics, University of Wisconsin. Nechyba, T., ve Walsh, R., (2004). Urban sprawl, Journal of Economic Perspectives, 18, 177200. Nelson, A.C. ve Duncan, J.B., (1995). Growth management: principles and practice, APA Planners Pres, Chicago, IL. Newman, P. ve Kenworthy, J., (1989). Gasoline consumption and cities: a comparison of US cities with a global survey, Journal of the American Planning Association, 55, 2437. Ocak, M., (1998). stanbul metropoliten alannda imalat sanayi igcnn ev iyeri aras ulam dokusu, 797 Nolu Aratrma Projesi, T Mimarlk Fakltesi. Ottenssmann, J.R., (1977). Urban sprawl, land values and density of development, Land Economics, 53, 4, 389400. Pendall, R., (1999). Do land use controls cause sprawl? Environment and Planning B: Planning and Design, 26, 555571. Pieser, R. B., (1989). Density and urban sprawl, Land Economics, 65, 193-204. Srma,R., Gezici, F. ve Snmez, ., (1994). Deiim srecinde stanbulun metropol ve sorunlar, stanbulun Kentsel Gelime Sorunlar, (Editr ubuku, M.) 2, 145-148, Mimar Sinan niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm, stanbul. Torrens P. M. ve Alberti, M., (2000). Measuring sprawl, Working Paper Series, CASA- Centre for Advanced Spatial Analysis, University College London, London. Torrens, P.M., (2006). Simulating sprawl, Annals of the Association of American Geographers, 96, 2, 248-275 Tsai, Y.H., (2005). Quantifying urban form: compactness versus sprawl, Urban Studies, 42, 141 161. nal,Y., Yenen, Z., ve Enlil, Z.M., (1994). stanbulun kimlik deiimi, stanbulun Kentsel Gelime Sorunlar,(Editr ubuku, M.) 2, 201-214, Mimar Sinan niversitesi, ehir ve Blge Planlama Blm, stanbul. Walton, W., (2000). Windfall sites for housing: an underestimated resource, Urban Studies, 37, 2, 391- 409. Weitz, J. ve Moore, T., (1998). Development nside urban growth boundaries: oregons empirical evidence of contiguous urban form, Journal of the American Planning Association, 64, 4, 424 440. Williams, K., E. Burton, E., ve Jenks, M., (2000). Achieving sustainable urban form, Londra and New York, E&FN Spon. Yenen, Z., Akn, O. ve Yakar, H., (2000). Eyp dnm srecinde sosyal-ekonomik- meknsal yap, Eyp Belediyesi, stanbul.

178